Opera omnia, iussu impensaque Leonis XIII. P.M. edita

302 1

—
co
-
e
e

3 1761

reris
tn

SANCTI

IHOMAE AQUINATIS

ORDINIS PRAEDICATORUM

OPERA OMNIA

Ed

|
"ET XP ?
— We

*

SANCTI

THOMAE AQUINATIS

DOCTORIS ANGELICI

OPERA OMNIA

IUSSU IMPENSAQUE

EPFONIS XIL P, M.

EDITA

TOMUS SECUNDUS

COMMENTARIA
|. IN OCTO LIBROS PHYSICORUM ARISTOTELIS

AD CODICES MANUSCRIPTOS EXACTA:

CURA ET STUDIO

FRATRUM ORDINIS PRAEDICATORUM

ROMAE

EX TYPOGRAPHIA POLYGLOTTA

.. S, C. DE PROPAGANDA FIDE
MDCCCLXXXIV

-

Ἰθιιπομα EH

Ei

Àl

PRAEFATIO

3hilosophi sapientiae disciplinam tripertitam esse voluerunt; immo triper-

x titam esse advertere potuerunt (neque enim ipsi instituerunt ut ita esset,
yy

2 EX JA) sed ita esse potius invenerunt): cuius una pars appellaretur 2Zyszca, altera
e logica, tertia. ez/zica. Quarum nomina latina iam multorum litteris frequen-
x NU tata sunt, ut zaf£uralis, rationalis, soralisque vocarentur » (S. Augustinus

de Crwitate Dei, Lib. XI, cap. xxv. - Cf. s. Thom. lect. 1 in 1 EZzcorum ).
Post editos ergo primo volumine huius Leoninae editionis Commentarios, quos
D. Thomas elucubravit zz Zóros /ogicos Aristotelis, hoc altero volümine, secuti ean-
dem methodum scientificam (cf. praefat. generalem), complectimur praeclarissimam expo-
sitionem ipsius angelici Doctoris super primum librum $/4osofhiae nafuralis eiusdem
Aristotelis. Licet enim zazura&s fAiosofha stricte accepta, prout a metaphysica distin-
guitur, sit « ordine sui quaesiti et scibilis ultima; sed tamen ordine doctrinae est ipsa
prima. Doctrina enim non semper incipit a priori secundum rem et naturam, sed ab
eo a quo facilior est doctrina. Constat autem quod humanus intellectus, propter refle-
xionem quam habet ad sensum, a sensu colligit scientiam; et ideo facilior est doctrina
ut incipiatur ab eo quod possumus accipere sensu et imaginatione et intellectu (fZy-
sica), quam ab eo quod possumus accipere imaginatione et intellectu (77afAematica),
vel ab eo quod accipimus intellectu solum (7zefafAyszca) » (D. Albertus Magnus,
Lib. I PAyszc., Tract. I, c. τ. - Opp. T. II, Lugd. 1651). Primus autem liber scientiae
naturalis « est LZber fAysicorum, qui etiam dicitur de f/yszco sive naturali auditu, quia
per modum doctrinae ad audientes traditus fuit. » Ita ipse D. Thomas (Lect. τ, n. 4),
qui lib I de Caelo ef Mundo, lect. xxi, vulgatam divisionem librorum Aristotelis in
exofericos et acroamaficos his verbis explicat: « Apud philosophos erant duo genera
dogmatum. Quaedam enim erant, quae a principio secundum ordinem doctrinae multi-
tudini apponebantur, quae quidem vocabantur ezcEzrida; quaedam autem erant magis
subtilia, quae proponebantur auditoribus iam provectis, quae vocabantur syw/agmufica,
idest coordinalia, vel aczoamafrca, idest auditionalia. » In prooemio autem quod prae-
mittitur ad commentaria, Simplicii, haec de titulo huius operis habentur: « Causa in-
scriptionis patet: nam, cum doceat ea quae communiter [insunt] omnibus naturalibus,
quatenus naturalia sunt, merito commune nomen indidit ei de zazuraZ auscultatione.
"duscullatio autem dicitur ad eum modum elaborata, ut in praeceptionem auscultatio-
nemque aliorum sit proposita. Verum Adrastus in commentario suo de ordine conscri-
ptorum Aristotelis, narrat a nonnullis hanc tractationem inscriptam esse de jrincipüs
(περὶ ἀρχῶν), et ab aliis de za£urali auscultatione (φυσικῆς ἀχροάσεως). Praeterea, inquit,
nonnullos quinque prima volumina inscripsisse de $7Zwczfzs, reliqua vero tria de sofu
(περὶ χινήσεως): quo pacto etiam videtur Aristoteles sensisse, quippe qui pluribus in
locis de ipsis hunc in modum fecerit mentionem » (v. de Caelo I, c. v, n. 6; c. vi, n. 11;
cf. S. Th. ibid. ll. x, xir). Postmodum, prope finem prooemii, praefata distinctio commemo-
ratur, qua Aristotelis scripta bifariam dividuntur: nempe « in ea quae ex/erza nominabat,

y

VI

ceu sunt historicae et dialogices meditationes, et penitus ea quae exactam et summam
diligentiam non postulant; et in ea quae awsc/faforia appellabat, inter quae praesens
tractatio numeratur » (Simplicii... Commentaria in octo libros Aristotelis de Physico .
Auditu. Venetiis apud Hieronymum Scotum 1558).

Liber iste de $Aysica auscultatione in magno pretio apud sapientes semper ha-
bitus fuit, nec facile invenies qui eum attenta mente et animo praeiudiciis vacuo per-
legerit, neque miratus sit quanta doctrina philosophica sit undequaque refertus. « In
physicis (inquit Diogenes Laertius in Vita Aristotelis) acutissimus omnium in ex-
quirendis rerum causis fuit, ut minutissimarum quoque rerum causas redderet. Itaque
physicorum commentariorum libros scripsit non parum multos. » Re quidem vera in
hoc opere omnia miro acumine ac solida argumentatione pertractata invenies, quae
in philosophia agitari solent circa res naturales in communi consideratas. Scrutatur
enim auctor prima principia, quibus res naturales generantur, vel constituuntur; agit
de natura et causis, de motu, de infinito, de loco, de vacuo, de tempore, de continuo;
plura praeclare explicat de variis speciebus mutationum, de motuum unitate et contra-
rietate, de comparatione motuum, ac de conditionibus ad motum requisitis; ac demum
assurgit ad probandam existentiam et naturam primae causae omnium mutationum,
nempe ad demonstrandam existentiam unius primi moventis immobilis. Praeter multa
ergo quae etiam ad metaphysicam pertinent, continet hic liber totam illam partem phi-
losophiae, quae nunc appellari solet in scholis Cos» o/ogza, et quee prius appellabatur
Physica generalis.

Suos Commentarios in librum Physicorum elucubrasse D. "Dhecuam in. Italia post
annum 1261, refert Ptolomaeus Lucensis in sua ZZisoria Ecclesiastica, Lib. XXII,
cap. XXIV: ait enim quod tempore Urbani IV, 7ZZormas, fenems studium Romae, quasi
totam bhilosobhiam, sive moralem sive naturalem, exposuit, ef in scriptum seu. com-
mentum redegit. Hoc commentum, de quo nunquam, quod sciam, dubitatum est an sit
genuinus s. Thomae foetus, recensent omnes alii antiqui nomenclatores operum ipsius:
Guillelmus de Tocco: sczzfsit efiam super plulosophuam naturalem et moralem et super
metaphysicam ; 'Trivetus: exposuit libros flülosophiae plurimos, puta physicorum. libros
octo complete; Logotheta: super librum physicorum; Petrus Rogerius: super libros phy-
sicorum; idem Bernardus Guidonis et s. Antoninus; Pignonus: sczzpéum, super libros
hysicoriumn ; Nalleoletanus: zem» super ocfo libros physicorum. (Cf. Vol. I, De Rubeis,
Dissertationes etc., Dissert. II, c. 1.) - Adde his quamplurimos codices manu scriptos
D. Thomae aetati aequales vel suppares, qui etiam nunc extant in bibliothecis, et de
quibus infra erit sermo.

Augustinus Niphus in praefatione ad suam interpretationem et expositionem in
libros octo de Physico Auditu (Venet. apud Octavianum Scotum 1543), post recensitos
graecos commentatores Theophrastum, Themistium, Eudemum, Alexandrum. Aphrodi-
sium, Ammonium, Simplicium, Philoponum, Olympiadorum, et arabes Alfarabium,
Avempace, Albumasar, Avicennam atque Averroem, de latinis expositoribus loquens;
inter hos, inquit, « Thomam Aquinatem nostrum adinveni, cui merito iura exponendi
concessa sunt. Hunc habemus non modo in his physicis commentationibus, sed in omni-
bus aliis fidum ducem, cui etiam non ab re nomen exfoszZozis tributum est. Isto enim
(pace graecorum expositorum dixerim) curiosior, aut uberior, aut (quod raro est) clarior
inventus est nemo: unde nostro iudicio omnis Latii, omnisque philosophiae decus sem-
per habendus est.» Item Sylvester Maurus de commentariis D. Thomae in libros Ari-
stotelis sequens encomium protulit: « optimos quoque ex interpretibus secuti (sumus),
et praesertim sanctum Thomam, qui quia ingenio fuit Aristoteli simillimus, ita Aristo-
telem explicat, ut non alius Aristotelem , sed Aristoteles seipsum explicare videat 3»
(Arist. opera. Tom. I, prooem. totius operis, n. 10. - Rom. 1668).

Egimus pro virili parte ut huius Commentarii haec/nova editio cum Piana. no-
bilitate et fraestantia comparari fosset, in id. assidue animum intendentes, ut ad/nbiis
etiam | codicum manu. scriptorum subsidiis, accurate emendata prodiret (vid. Vol. I,

VII

pag. xxi, in litteris SS. D. N. LEONIS PAPAE XIII). Verum quid operis et laboris in
adornando hoc secundo volumine a nobis susceptum sit, paulo fusius aperire debemus.

Iuxta methodum servatam in edendis commentariis super libros Zezz /Zermeneras
et Posteriorum dnalyficorum, cuilibet lectioni titulum praefiximus; ac lectioni ipsi, in
distinctos numeros distributae, syzofszz. praemisimus, ut uno veluti intuitu tota lectio
ob oculos poneretur. Integrum deinde textum commentariorum diligenti examini submi-
simus, ipsumque sedulo comparavimus tum cum codicibus, tum cum editionibus Pianae
anterioribus, habita simul ratione non solum doctrinae quam ex Aristotele exponit
s. Thomas (quod in re de qua agitur, semper maximi momenti esse putavimus), sed
etiam ipsius textus Aristotelici, necnon antiquae versionis latinae.

In hoc ergo, sicut in priori volumine, textum graecum ed. Didot (qua etiam in cita-
tionibus usi sumus) singulis lectionibus praeposuimus: cui in lect. 3-6 lib. VII alteram re-
censionem adiunximus, quae in calce paginarum legitur in ed. Prantl 1879 (Lips., Teubner):
huic enim textui, non longiori Didot, respondet illo in loco versio quam commentatus
est s. Doctor. Monemus tamen ut non statim quis veterem interpretem imperitiae aut
incuriae arguat, ex eo quod eius versio cum textu Didot aut Prantl aliquando non con-
cordat: saepissime enim invenietur fundamentum in variantibus codicum vel editionum
habere. Ita lib. I, text. 28, verba Didot ^ ἐν ᾧ ὁ λόγος ὑπάρχει d συμβέβηχεν, quae nec in
versione habentur nec a s. Thoma legebantur, desunt in ed. Tauchnitz (Lipsiae 1831)
et in codd. Bekkerianis FI. E contra, lib. VII, text. τ, verba aZud enzm. erit movens,
quae apud Didot non occurrunt, inveniuntur in ed. Prantl et in. codd. Bk. EF. In fine
etiam lib. V, repetitio quae in versione occurrit, legitur in tribus codicibus Bk. FHI
(vid. s. Th. ibid., et notam 0). Verba graeca etiam saepe variantur, ut in lib. I, text. 20,
ubi pro oi ὕστεροι τῶν ἀρχαίων, Tauchn. cum codd. FI οἱ ὕστερον χαθάπερ οἱ ἀρχαῖοι; et lib. VIII,
text. 62, pro τῷ ὅλῳ Did., Tauchn et Prantl τῷ λόγῳ habent; itemque eodem lib. text. 83,
.pro πρὸς ἐχείνου, πρὸς ἐχεῖνο legunt Prantl et codd. EHK. In siglis quae ad declaratio-
nem adhibentur, similes variantes occurrunt: sic lib. VI, text. 82, pro παρὰ πάντα τὰ B,
codd. ΕΚ παρὰ πάντα τὰ A. Tandem illud non praetermittendum, verba Aristotelis sae-
pissime aliter punctis 'distingui posse, quam in editione Didot distincta sunt: quo facto
versio originali rite respondere deprehenditur (cf. lib. I, text. 12).

Versionem retinuimus quae in Piana exhibetur: inspicienti enim facile patebit quod
ea ipsa sit, quam habuit et commentatus est s. Thomas. Aliqualem tamen emendatio-
nem fecimus, auctoritate freti trium codicum, nempe Vat. 2071, Vat. 2072 et Urb. 206
(codex Q commentarii s. Thomae; vid. infra; nonnunquam etiam usi fragmentis textus
Aristotelis, quae in ipsis commentis occurrunt. Ante omnia correximus errores typogra-
phicos et apertas corruptiones quae Pianae irrepserant. Talium correctionum exemplum
habes lib. I, text. 5, ubi pro Zozw enim quodammodo et indistincte Significat, substi-
tuimus Zofumt enim quoddam. et indistincte significant; et lib. VIII, text. 72, ubi verba
et factum est album ante e£ factum est non album inseruimus. Deinde lectionem Pianam
mutavimus, ubi constabat s. Th. aliter legisse. Sic lib. VIII, textu 70, legimus aZsZczus
euim slatu, loco reditus enim stafui; et textu 77, aufo-Einesim, loco simplicis czmesim
Pianae. Huiusmodi mutationes quandoque quidem minoris momenti sunt; quandoque
vero multum in intellectum commentarii influunt. Ubi versio commentario respondebat,
minus curavimus de concordia cum textu graeco stabilienda, attentis praesertim. quae
supra notavimus de variantibus ipsius textus: aliquid tamen praestituimus, sed pro ma-
xima parte in rebus minoris momenti. Ubi litterae ad declarationem inducuntur, cum
discrepantia in codicibus versionis existat, eas lectiones secuti sumus, quae adoptato textui
s. Thomae respondeant. Ceterum, regulariter, ubi Piana sustineri poterat, eam conser-
vavimus, etiamsi codices emendationem aliquam suggerebant. Porro mutationes nostras
semper ex fontibus supra indicatis deprompsimus. In rarissimo loco, quales vix decem
erunt per totum volumen, ubi codd. nostri deficiebant, aliquid restituimus ex conside-
ratione praesertim commentarii. Hoc modo lib. VIII, textu 35, posuimus zfswm. fer
sezbsum. movens. esse, loco Pianae zÓsum. seipsum movens esse; cf. text. graecum et
. S. Th. ibidem. Hac igitur emendatione facta, invenientur quidem nonnulla loca versionis,

VIII

ubi adhuc apparebit discrepantia aliqua a commentario vel ab originali, quae restituere
non potuimus: confidimus tamen quod pro principaliori parte invenientur rite inter se
respondere commentum et textus commentatus.

Indoles antiquae nostrae versionis satis nota est. Verba Aristotelis, ineleganter
quidem, fidelissime tamen reddit. Lectori multum iuvabit familiares habere graeczsmos
quibus abundat, et modos stabiles quibus diversae expressiones graecae latine reddun-
tur: his enim semel intellectis, facilis evadit dictio alioquin peregrina, obscura et im-
plexa. Inter frequentiores huiusmodi locutiones sunt μέ pro ἢ, quo Aristoteles solet
modeste introducere solutionem quaestionis (vid. v. g. lib. II, text. 26, 74u£ quemadmo-
dum; lib. III, text. 20, etc.); item sed au, pro sed solum vel excepto, iuxta graecum ἀλλ᾽ ἢ
(vid. lib. I, text. 11); et usus futuri temporis cum particula zZ/gze, pro optativo graeco
cum ἄν, ut w/gue erit pro ἂν εἴη (vid. lib. I, text. 5o). Similiter zeque «xa graecum
refert οὐδε-μία ; quod vere ponitur pro ὅπερ (vid. lib. I, lect. v1); et saepe adhibetur accu-
sativus solus, ubi planius appateret sensus si praepositio secuzdu praefixa fuisset (quod
notamen praecipue inservit in ulterioribus libris, ubi agitur de motu; vid. v. g. lib. VIH,
text. 60, mwvet Jmmc, i. e. sovet. secundum | hunc). "Tandem praeter stabiliores istas
locutiones graecam indolem referentes, aliae passim inveniuntur, quae quandoque ab
ipso s. Doctore exponuntur, ut apparet in illo numeri 5 lect. xum lib. I, 2/»xa comtra-
riorum, idest contrarüs, hoc est quam contraria.

Ad recensionem commentariorum s. Thomae sequentes codices inservierunt: intel-
ligantur esse in fol. et membranacei, si aliud non exprimitur.

A) Vindeb. Palat. 912, foliis 123b-201:, saec. XIV. In fine addit amanuensis:
Explicit summa sententie super. librum Physicorum secundum. Fratrem. Thomam | de
Aquino. Ordine Praedicatorum, cuius anime fropitietur. Deus.

B) Vindeb. Palat. 1470, foliis 1-60, saec. XIV; est mutilus, reciso secundo quaterno ;
nota tamen foliorum non interrumpitur; deficiunt autem quae lib. II 1x num. 1 (cf.
not. x) sequuntur post esse zmmamifesiam, sequentes Lectiones, totus Liber III, et IV
usque ad vr num. 4 /acif prano foni! exclus. Etiam alibi codex mutilus est, de quo
dicemus ad Commentarium in de Z4uzma. :

C) Vindeb. Palat. 2331, foliis 1-81, saec. XIV.

D) Vat. 762, foliis 1-66, saec. XIV.

E) Vat. 763, saec. XIII. In fine manu posteriori: ZxfZczunut Rationes super pt
jhixicorum. Edite a venerabili doctore sancto Thoma de Aquino Ordinis fratrum frae-
dicatorum. Fol 84a r,ubi est signum in margine, legit: zz Zezpore 7) neque a primo
quod movetur; sed ium fempore D meque pertinent ad VII 1x, a primo quod snovetur
ad VIII 1x, intermedia saltat amanuensis; cf. VII 1x 8. Scriptor multipliciter hallucina-
tur; quod maxime videre est in altero dimidio, ubi interrupte correctus est; in priori
diligenter eum manus suppar castigavit. In primo Libro ubi quinta Lectio incipit, prima
manu habet Dezude cum. dicit: ex quibusdam aufem, quasi esset continuatio quartae;
sed ex fostquam fhilosoplus, quod sequitur, patet novam Lectionem incipere debere;
item sextam non incipit a linea nec initiali rubra, tamen secunda manu signo indica-
tur aliam incipere Lectionem; Lectionem autem nonam ad num. 7 in duas dividit
(cfr. ibi &.)

F) Vat. 764,'n 45, saec. XIV; margine instructus est multis. notis per diligentissi-
mum lectorem, modo ad explicandum s. Thomam, modo ad: defendendum, plurimum ut
argumenta syllogistica forma induat; per eundem, ut videtur, codex saepius correctus est.

G) Vat. 765, saec. XIV; perpetuo et satis diligenter correctus a suppari manu. A
correctore, ut videtur, numeri Lectionum margine notati sunt; singulae Lectiones divi- -
duntur in fa7/7es; citationes quae in commentario per swfra, zufra etc. fiunt, in margine
indicantur per Librum, Lectionem et partem Lectionis. Libris V, VI et VII τον, singulis
Lectionibus tituli adiunguntur. Quod de numero Lectionum primi libri diximus supra
ad E, hic etiam quadrat; sed addendum quod prima manus Lectionem quintam sextae
iungit per 20, legens... secundum speciem ibi et ad barmenidem autem etc. Corrector

ΙΧ

codicis conservat divisionem nonae Lectionis, scribendo in margine Zecio X; quo fit
ut in hoc Libro primo numeret Lectiones sexdecim.

H) Vat. 766, foliis 3-66, saec. XIV; multum et perpetuo correctus. Libro primo scri-
bit Lectionem octavam post quartam, sed corrector margine errorem annotavit.

I) Cordub. Archiv. Cathed., saec. XIII. In ine manu amanuensis: Zxf/Zciz sententia
super Librum fhysicorum Asi a fratrem Thomam de Aquino Ordinis Praedicatorum.

K) Vindeb. Conv. EF. Praed., saec. XIII. In fine ut I.:

L) Urb. 213, foliis 1-160, saec. XV.

M) Vat. Palat. 1036, foliis 1-79, saec. XIV. Fol. 1a, abrasa est pumice manus ori-
ginalis; secunda rursus manu impleta est lacuna; folia quae sequuntur (e£ μέ sic siut,
cf.Ir x), prius pallidissimo atramento descripta, nigriori postea tecta sunt, quo multis
aequivocis laborant.

Νὴ) Burgh. 115 antea 78, saec. XIV; in principio: Zuczpiunt nofulae super bro
Physicorum. zAristotelis Fratris Tho.

O) Burgh. 75 antea 265, in 45, saec. XIV; videtur pluribus manibus scriptus.

Q) Urb. 206, margine foliorum 1b - τοῦ, saec. XIV. Codex hic continet antiquam
versionem plurium operum Aristotelis (vid. supra), inter quae libros Physicorum; scriptor
noster hisce commentarium s. Thomae adaptavit, marginem praesertim inferiorem im-
plendo. Pluries tamen locum non invenit longiores collocandi excursiones, quas s. Thomas
commentationi inserit. Has ergo omittit amanuensis; sed omissionem rite indicat si-
gnando, ex. gr., azeresstonem quam. hic foni! quaere 1n. libro ad. hoc signum, post quod
differentia signa depingit; librum ad quem remittit non habemus. Colligimus hic omnia
loca quae omitti debuerunt: I, 1 (huius tamen habuit alteram partem, quae locum dedit
stemmati Urbinatium); III, v, 14 a verbo ma, 15-17; IV, vit, 2 ab Uzde, 3-9;
xu, 8-10; V, m, 4-6; VI, v, 11-19; VII, τ, 4-7; VIII, it, 3-5; xxr1 4, 5, finis 7, 12-15.

R) Lips. Univ. 1404, saec. XIII. Satis mendosus est et lacunosus; attamen non
semel ipse solus homoteleuta praebet quae ab aliis omittuntur.

S) Darmst. Curial. 512, folis 1-83, saec. ΧΙ]. De eo inferius plura dicemus.

T) Amplon. 347, saec. XIII.

. V) Paris. Nation. Latin 16153, foliis 28- 152, saec. XIII. In fine ut I; optimus an-
tiquitate, accuratione et scriptura.

X) Paris. Nation. Latin 12968, foliis 1-76, saec. XIII. In fine ut I.

Y) Paris. Mazar. 316, folis r-81:, saec. XIII.

Z) Burgh. 114 antea 72, foliis 1-72, saec. XIV. In fine per amanuensem: £xf/cif
lectura fratris Thomae super. librum. physicorum. Amen.

Sero ad manus venit nobis codex 49 Semin. Archiep. Pisarum, chartaceus, saec.
XIV-XV; multoties eum consultavimus et signavimus etiam III, zx, β.

De affinitate codicum inter se cessi reperimus.

Unius et eiusdem familiae sunt A I K Q T V X Y; ad hanc pertinent decem ma-
nuscripti, antiqui et recentes, ex iis quos in diversis bibliothecis inspeximus; huic etiam
quomodo adnumerandi sint C L S et Z, statim dicemus.

Aliam familiam formant E G sibi coniunctissimi. Non obstat eorum affinitati varie-
tas lectionum, quam maxime videre est IV xv-xxmr, cum talibus variantibus codices
eiusdem familiae differre soleant.

R in solo primo Libro habet affinem, nempe Z (cf. xt a, f, xut 8); hic sequentibus
Libris redit ad A, quin totaliter deserat R. Item L et S per totum commentarium sae-
pius lectionem R lectioni propriae familiae substituunt.

M aliquando quidem solus est, sed multo pluries inter omnes codices sine certa
lege vagatur; magis tamen cum N facit, et, in fine praesertim commentarii, cum familia A.

O e contra in primis Libris certissime ad familiam A pertinet, sed post medium
commentarium eam deserit, nec alii adscribi patitur.

BDFIH et N singulares sunt, et ubi cum pluribus faciunt, non eidem semper fa-

miliae sunt addicti. B et D tamen fideliores sunt familiae A; Het N accedunt modo ad
Opp. Tuowax T. II. b

Χ

familiam Α, modo ad R; inter H et N aliqua necessitudo reperire est, cum saepius eo-
dem modo ab omnibus aliis recedant; licet coniicere eos fluxisse ab uno codice antiquo
familiae A, correcto secundum aliam familiam, vel etiam arbitrio alicuius lectoris. N plu-
ries quam alii codices solent, introducit variantes lectiones addita particula ve/, ita ut
nescias utrum scriptor simplicem textum dare, an diversitatem lectionis indicare volue-
rit; huiusmodi additionibus caret H. Plures recentes codices in bibliothecis a nobis in-
specti, ad genus singularium pertinent; ad E flectit nullus, ad R solus Flor. Nation. I
v 9 5. Marci.

C pertinet ad familiam A; sed ubi haec manca est vel esse videbatur, exhibet C
lectiones singulares, vulgo omni critico valore destitutas, interdum mediocriter bonas.
Talia loca rarissime dubium ingérunt: facile nempe dignoscuntur ut novae texturae
veteri panno assutae.

L est de familia A, non raro tamen arbitrario ab omnibus codicibus recedit, et
(ut Urbinates huius generis solent) incorrectior est; lineamenta nihilominus familiae suae
retinuit, et pressius quidem adhaeret sequenti codici

S, cui singulare est quod saepe, et frequentius quidem in primis quatuor Libris,
sepositae lectioni familiae A supponit lectionem R; vulgo tamen, descripta una lectione,
addit aliam, non uniendo per ve/, ut diximus de N, sed cautius per formulam aZa Z-
era ( al. l'a, al.), vel dividendo ambas lectiones per punctum; ex. gr., IV, ui, Y: secundum
eius sententiam al. l'ra fositionem, ubi N: secundum eius opinionem vel sententiam; vide
etiam I, v, « (cf. tamen III, vit, «: secundo comparat infinita vel modum nfinitorum ad
invicem. S). Pro maiori quidem parte S introducit variantes de quibus loquimur, post
lectionem A, sed aliquando prius scribit alterius lectionem; ex. gr. II, xiv, 8 (ult. 2
familia A legit a7czzZ, DEFGHMRZ cozc/udiz, S vero concludit. dicit (quod loc. cit. ela-
psis typis corruptum est in cozc/udi dicit) Pluries solus L exhibet lectionem quam S
tanquam variantem assignat, cf. III, vir, ε. Aliquarum etiam variantium, in nostris codici-
bus non inveniuntur indicia; conf. I, 1, 5: quod esf ulfimum nm cognilione al. l'ra in-
tentione est materia; vn, 5: fonebat enim ens al. l'ra unum esse genus; IL, 1v, 0: ma-
feria inest a natura non alibi al. a nobis facta, nihilominus al. ulterius eundem. etc.:
alibi corrupte pro a zoóis legit maior pars familiae A; z/ferzus autem, sicut nec 2z/en-
Lione et unum, nullus nostrorum codicum habet. Non credimus scriptorem codicis textum
hisce variantibus instructum ex alio codice transcripsisse; modo enim aZam eram
margine addidit, cf. I, vr, x; X, x; II, x, δ; modo post finitam phrasin, cf. III, vr, 10 (s),
ubi pro zzde esse generabile et corruptibile repugnat infinito habet: «unde omme nge-
nitum. et incorruptibile repugnat infinito alia {γα unde esse generabile ef. corruptibile;
aliquando aliter se expedit, ex. gr. III, vr, 9 (S, pro quod 7267 «sque 2n Indiam est inft-
nitum, legit: quod zfer usque ad Indiam est infi. alia l'ra spatium ab oriente ὧς occi-
dens est infinitum (amanuensis expungit zzz, potuisset etiam expungere es7). Cf. etiam VIII,
ur «. Nonne haec tria probant, scriptorem sero animadvertisse vel suspectasse existen-
tiam variantis et melioris lectionis, et, quia sero, rem accomodasse ut melius potuit?
Utrum autem, quando relinquit lectiones A, alias eis substituendo, scienter et consulto
relinquat; an quia eius exemplar tales lectiones discordantes a familia A iam habebat,
non liquet. Illud constat, istas deviationes a propria familia, simul ac annotationes aZa-
vum litterarum pauciores fiunt, paulatim desinere; quod videas an materiali transcriptione
fieri potuerit. Quamvis aZae Zferae (quas ipse quandoque expungit amanuensis; cf. I,
Xi δ) non semper valorem habent, propter ipsam. tamen paucitatem scriptorum, si qui
sunt, rationabili illa methodo utentium, codex S quanti optimus quisque aestimandus est. -
De convenientia inter S et R cf. I, 1x, 6; x, 6, « x et num. 6 tres ultimos *; ΧΙ; ΧΙ, 8, e,
QI, 4s1I, am, 85 xt e; M v, ταν 2; 13.0; xn, 4; IV, v.

Editiones huius Commentarii Aefer/orium Hain quinque annotat sub n* 1525-1528
et n? 1492; ex his recensioni nostrae inservierunt quae indicantur sub n* 1527 et 1528;
primam distinximus per a, alteram per ὁ siglas. His adiungenda est editio anni 1500,
de qua infra. Editionum vero quae saeculo decimo sexto ante Pianam prodierunt, de-

ΧΙ

cem ad nostram cognitionem venerunt. De his et de Piana nunc singulatim dicemus,
eorumque editores ex praefationibus, si quas habent, de se loquentes audiemus; postea,
quae relationes inter editiones ipsas et inter editiones et nostros codices existant, no-
tabimus.

Editio « nihil praefatur; incipit rubro: « Commentum Angelici ac subtilissimi do-
ctoris sancti thome de aquino almi praedicatorum ordinis in libros Phisicorum Ari-
stotelis. Lectio prima. » Post finem Commentarii: « Explicit comentum super libros
Phisicorum editum ab eruditissimo ac subtilissimo sacre theologie magistro ac divo
thoma de aquino sacri praedicatorum ordinis. Anno incarnationis 1480. » In primo
Libro numerat quindecim Lectiones, aliter tamen ac sequentes editiones: omissa nempe
notatione Lectionis sextae, septimam, octavam et nonam numerat tanquam sextam,
septimam et octavam; sed hanc dividit in duas partes, quarum alteri praemittit Zec. zx;
(vide 1x, i); ansam ad hoc praebuit codex E, de quo supra locuti sumus. De textu
Aristotelis nihil habet nisi verba quibus s. Thomas ipse eum citat. - Haec editio erro-
ribus omnis generis scatet.

Editio ὁ post finem Commentarii notat: « Expliciunt preclarissima commentaria
Divi Thome Aquinatis ordinis predicatorum Aristotelis fidissimi commentatoris in
VII libros physicorum: correctioni cum ipsis textibus quam diligentissime tradita :
summoque studio singulariter ordinata per fratrem "Theophilum cremonensem vite re-
gularis eiusdem ordinis professorem. Impressa vero in inclita Venetiarum urbe per
Ioannem et Gregoriuü de gregoriis fratres. Anno a nativitate domini MCCCCLXXXXII
vit idus mai ». Ex prooemiali epistola « Ad reverendum doctissimumque virum domi-
num Dominicum Grimanum patritium venetum », erroribus typographorum sublatis,
plura excerpimus, cum utilia valde contineat. «... (f. 1b, 1. 24) Quare cum. barbarae hae
gentes tantum doctrinae concesserint ut incognitos homines longoque terrarum spatio
devectos velut domesticos cives iuverint, receperint, honoraverint: quid nobis pro fratre
nostro (si tamen ita loqui fas est): pro parente, pro praeceptore, pro patrono ac con-
tinuo defensore divo thoma aquinate peragendum est: cuius integerrima doctrina non
solum sanctissimi patris Dominici sacra religio decoratur, sed tota sacrosancta ecclesia
quasi languens erigitur fovetur dilatatur. Istius siquidem profundissimi doctoris singu-
laris doctrina, que indies magis atque magis evirescit ac floret, eos sanis mentibus fru-
ctus de se profert, qui et sanissimi sunt et salubres et sempiterni.. (l. 35) Cum igitur
tot tantaque nobis divinus doctor veluti haereditario iure emolumenta reliquerit, ingra-
tos arbitror haeredum animos, qui quodam (ut ita dixerim) neglectu aut ignavia divinos
Thome libros omni ex parte viciatos hinc inde vagari patiuntur, atque non advertunt
codicum mendositatem lectorum animos a tam salubri sincaeraque doctrina plurimum,
avertere. Fateor me saepius rubore perfusum cum ipsius commentaria in Aristotelis
libros lectitarem, cerneremque hinc illam truncatam sententiam, illinc commutata verba,
istinc divini doctoris depravatum sensum, et omni ex parte aut deficientes aut super-
vacaneas litteras apparere, nec quemquam nostrum in tam detestanda mendositate di-
vinis voluminibus opitulari.. (l. 48) Suscepissem ego iam. dudum multorum precibus
impulsus hoc emendandi onus, nec ita obstinatissime quibusdam meis tuisque fami-
liaribus refragari cepissem, nisi aliquem fore sperassem, qui rem hanc melioribus
auspitiis quam ego, utpote qui uberiori polleret doctrina, conflaturus esset. Hanc et-
enim provinciam viribus meis imparem arbitrabar, tum quia non eo me pollere ingenio
auctoritateve intelligerem , ut tanti doctoris commentaria, eo quod a. me emendationi
tradita essent, mendositatis opinionem iam de se undique factam abiicerent, tum. quia
rem hanc sua natura difficilem intuebar. In hac enim emendatione opere precium est
commentariis ipsis textus Aristotelicos anteponere, quos non minus mendosos com-
mentariis video... (1. 58) Sic igitur me his de causis reluctantem, ad hoc viribus meis
impar onus impulit divino Doctori dudum illata iniuria iterum et crudelius renovanda.
Nam impressores quidam sola cupiditate ducti, iterum omnia ipsius commentaria in Ari-
stotelis libros absque ulla mendosorum exemplarium castigatione impressioni tradere
volebant, ut sic error errori adderetur, fieretque secundo praeclarissimo doctori dete-

XII

stabilior iniuria...(f. 2a, 1. 11) Evenit tamen ipsis qui huius integerrimi doctoris com-
mentationem sic impudenter mordent, ut si forte aliquo in loco contectum obscurumve
Aristotelis verbum offenderint (quod quidem multotiens fieri arbitror: neque enim vel
mediocriter in Aristotelicis libris edoctus tam clarae salubrique interpraetationi detra-
heret), velint nolint ad divi thomae commentationem accedere coguntur. Quare an-
gelicus interpres coram suis detractoribus, ut quondam temistocles coram Athenien-
sibus a quibus iniuria afficiebatur, se platanis assimilare posset: sub quarum tegmina
tempore imbrium refugiunt, dein vero in serenitate illas avellunt praetereuntes atque
maledicunt. Sed ludant detractionum morsibus circa invictum doctorem illius adversarii :
cumque famem senserint iterum ad ipsum saturandi accedant. Impetitur etiam divinus
thomas nonnullorum morsibus, qui profecto nec nomen quidem (ut ita dixerim) philo-
sophiae audierunt, et ipsum veluti hominem indoctum arbitrantur, tanquam qui primus
extiterit qui in exponendo Aristotelem elocutionem contempserit... (1. 26) Si igitur nemo
teste aristotele per elocutionem geometriam docet, cur naturalem disciplinam, cum de
utraque par sit iudicium, per elocutionem edocere oportet. Siquidem si tibi motus di-
visionem ex magnitudinis divisione sumendam, aut quodcumque mobile divisibile esse
demonstrandum erit, ibi ars omnis rhetorices afferenda erit, et modo conduplicatione
quam graeci anadiplosin vocant, modo expolitione, modo circuitione aut dissoluto vel
exclamatione utendum erit. Neque enim quae velis nolis cum tibi proposita fuerint cre-
dere oportet, tibi per elocutionem persuadenda sunt. Sic itaque divinus doctor Aristo-
telica disciplina monitus talem sibi sumpsit scribendi modum, qui summam prae se ferat
gravitatem, nec expolitione verborum aliquam obscuritatis notam incurrat. Eas ergo
commentationes quas pro aristotelicis libris divus thomas luculentissime edidit, scri-
ptorum impressorumque neglectu omni ex parte mendosas, emendandas suscepi, quo
penitus ab eo omnis falsa depellatur calumnia et ab omnibus veluti fidissimus interpres
ac preceptor in intelligendo aristotelicum sensum eligatur. Primo autem in hac emen-
datione textus aristotelis, quos haud modicum viciatos et inter se discrepantes, atque
multis in locis commentationi divi doctoris, etsi non in sensu orationis, in dictionibus
tamen repugnantes, aliquibus etiam sententiis truncatos, que in ipsis Commentariis expo-
site reperiuntur, cum textibus graecis conferre volui, et ipsis veluti certissima examussi
in nostrorum textuum correctione, cum inter se dissentanei essent, usus sum. Graecas
vero dictiones quas latinus interpres mutare noluit, grece transcriptas in codicis mar-
gine collocandas iudicavi: id in hac re utilitatis auspicatus, quod barbare graecarum
dictionum pronunciationes, que a nostris theologiae ac philosophiae professoribus greca-
rum litterarum ignaris inconsiderate fiunt, hac fida conscriptione visa corrigende sint.
Neque dubito quod si sine hac graeca conscriptione tanquam fido veritatis testimonio
graecum verbum multis in locis corruptum castigassem, plerique caeteris viciatis codicibus
ampliorem fidem quam meae correctioni prestitissent. Erunt autem haec. divi doctoris
in aristotelis libros commentaria, quae, a me diligentius pluribus simul exemplaribus
collatis emendata, per peritissimum artificem gregorium de gregoriis impressioni accu-
ratissime tradentur, nutu vero ac impensis integerrimi viri alexandri calcedonii ela-
borata: primo videlicet commentaria in octo libros Physicorum... (b, 1. 25) Egi .autem,
quantum meae mihi imbecilles afferunt vires, ut haec divina commentariorum volu-
mina omnem a se mendositatem excuterent, nec a me quicquam praetermissum est,
quod vel integritatem vel decorem aut claritatem ipsis posset afferre; si modo impres-
sorum incuria quidquam non praetermittatur... (l. 29) Ex venetiis nono chalendas februa-
rias MCCCCLXXXXII » (cf. supra datum νὴ dus 2a; impressio ergo Commentarii in Py-
sicorum completa est tribus mensibus et dimidio circiter). Utrum illud: /wribus οἵγε
exemplaribus collatis intelligendum veniat de codicibus manuscriptis, an de tribus an-
terioribus editionibus, non certum quidem est, sed primum insinuari videtur. Theophilus
partes textus Aristotelis separat secundum analysin s. Thomae; et primam partem ponit
ante principium Lectionum, alias partes vero ante correspondentes formulas: JDezude cum
dicit, Secundo ibi, etc.; his formulis initialia verba textus addit, ut codices faciunt, ex quo-
rum consensu ita habuisse autographum deducitur. Ipse etiam diagrammatis delineatis lu-

XIII

cem afferre conatus est iis locis in quibus Aristoteles et s. Thomas siglas argumentando
inducunt. Post eum idem omnes editores tentaverunt.

Recensionis Theophili anno 1500 alteram editionem, paucis mutatis, et omissis
Praefatione et marginalibus praeter citationes, dedit Petrus Bergomensis. In fine idem
habet quod praecedens editio, praeter haec: « per Petrum Bergomensem de Quarégiis
anno a nativitate domini 1500 die vero 22 Aprilis ». In hac editione textus Aristotelici
disponuntur post formulas Deinde cum dicit etc., suppressis initialibus verbis ; quod ser-
vaverunt posteriores editiones, non exclusa Piana, quamvis haec ad textus inter columnas
segregatos litteris remittat. ui

Prima editio saeculi decimi sexti quam habemus, est anni 1504; legitur f. 1a:
« Emptor et lector aveto. Divi Thomae Aquinatis in libtos Physicorum Aristotelis in-
terpretatio sum et expositio, a thimotheo Veronense canonico regulari philosophiae
scientissimo perquam diligenter visa recognita erroribusque purgata: et quantum anniti
ars potuit fideliter impressa. Eiusdem Thimothei ad lectorem epigrammae: » sequuntur
quatuor disticha. In fine Commentarii: « Expliciunt preclarissima commentaria... sin-
gulariter ordinata per dominum Thimotheum veronensem canonicum regularem sancti
Augustini: philosophum clarissimum atque Theologum: patavii in conventu sancti Ioan-
nis de viridario. Impressa vero ih inclita Venetiarum urbe per Bonetum Locatellum
Bergomensem presbyterum, mandato et sumptibus heredum Nobilis Viri domini Octa-
viani Scoti Civis Modoetiensis Anno a nativitate domini quarto supra millesimum quin-
quiesque centesimum. Sexto Idus aprilis. » Ex Praefatione f. 1b, reformando ineptam
interpunctionem, depromimus -haec: « Dilectis in christo Iesu Auditoribus et concanonicis
in monasterio sancti Ioannis de Viridario philosophantibus Thimothaeus Veronensis le-
ctor S. P. Ὁ... (1. 13) Sed quia frequenter ab eius sanctissima lectione, quae merito
foret ubique terrarum tam publice quam privatim omnibus charior amplectenda, non-
nulli ex eo facillime retrahuntur quod aut brevis aut obscurus aliquantulum videatur,
quidam autem ex eo dumtaxat quod divo Thomae plus in divinis quam in humanis
attribuant; quorum errores inde proveniunt et quod exemplaria usque in hodiernum minus
correcta habeantur, et quod eidem auctori caeleberrimo suis tantum semel in locis (stu-
duit enim mirum in modum brevitati) singula declarare placuerit; diutius (fateor) aequo
animo tolerare non potui tam praestantissimum lumen, qualis est divus Thomas, in
illa praesertim nobilissima interpretatione qua Aristotelis libros de physico auditu cu-
mulatissime exponit, in tenebris obsordescere. Cum igitur annos iam prope viginti in
hac sacra atque observantissima canonicorum regularium gloriosissimi patris nostri Au-
gustini congregatione habituque pulcherrimo canonicus regularis, quamquam inutilis
atque utinam non indignus, exegerim, quibus expositoris angelici in Aristotelem com-
mentaria lectitamus (nam et modo res nobis physica prae manibus est), diligenter ut
potui illa octo volumina, quae totius philosophiae summam includunt, idest octo vo-
lumina physicorum, vobis ac quibuscumque philosophantibus labore quidem non modico
emendavi. Qua in re licet antea Venerabilis quidam Theophilus Cremonensis magna
pro parte accuratissime satisfecerit, ut ex eius solerti castigatione et studio plane colligi-
tur, multa tamen ibi videbitis nuper a nobis apposita vel remota: quibus (ut arbitror)
innotescet, tanto beatum "Thomam in hoc dicendi genere claruisse, tanto expositores
quoslibet post terga longius dimisisse, quanto et in superfluis parcior, et in necessariis
copiosior, et in sublimibus extitit eminentior. » De codicibus ad emendationem adhi-
bitis ne verbum quidem facit Timotheus Veronensis. Iam diximus editionem anni 1500,
supprimendo initialia textuum, ab autographo recessisse. Quod si parvi forsitan aestimari
licet, illud certe inconsideratum et malum est, quod Timotheus saepissime formulae
Deinde cum dicit substituit .Secundo ibi vel 7erfio ibi, etiam iis in locis qui tales for-
mulas non patiuntur. Omnes sequentes editores, eum hac etiam in parte imitando, erra-
verunt. Idem saepius quam codices et priores editiones permittunt, textum a s. Thoma
citari facit, praesertim in fine expositionum ad verba: U/fio epilogando concludit, et si-
milia, ubi haec editio, ideoque sequentes, habebunt interdum: U//zzo 161: ( sequitur pars

textus correspondens) efiogando concludit. Quamvis in hoc codices non semper inter
Opp. D. Tnowaz T. Il. ; b*

XIV
se conveniunt, pene certi sumus istud solummodo factum esse per szugwiarem ordi-
nationem "Timothei.

Anno 1506 reproducta est haec editio; in nostro scili primum folium ab-
scissum est; ex registro tamen patet quomodo inceperit, nempe Zffor et lector, ut
praecedens editio. In fine idem quod ista, sed post « viridario » haec pergit: « Impres-
sum Anno domini 1506 die 25 Augusto (52). »

Eodem anno 1506 apparuit editio, quae habet f. 1a: « Habes lector in hoc vo-
lumine libros octo physicorum Aristotelis.. cum expositionibus Angelici doctoris san-
ctissimi Thomae Aquinatis noviter et lectione multorum codicum diligentissime corre-
ctis et emendatis per excellentissimum artium et medicinae doctorem Dominum magistrum
Hieronymum de Oleariis Vefonensem » etc. In dedicatione (« Illustrissimo Principi Ve-
netiarum Leonardo Lauretano Hieronymus Bópilus Veronensis Physicus S. D... Ve-
netiis quarto Kalendas Februarii wpvr ») librarius nominatur Simon Luerius; exemplar
quod consulere potuimus, in fine mutilum, originem editionis alio modo non patefecit.
Hieronymus primus est qui versionem Argyropyli antiquae addit, quod et sequentes
faciunt. Item. adiunxit « tabulam ad omnes materias et quaestiones. »

Anonyma quoad recensorem est editio anni 1517; f. 147b 2, post Summam
Lincolniensis: « Venetiis impensa héredum quondam domini Octaviani Scoti Modoe-
tiensis ac sociorum 14 Iulii 1517. » In nostro exemplari nihil de commentario deest,
quamvis deficiant sex prima folia: videtur ergo haec editio habere indicem; recensio-
nem exhibet parum differentem ab editionibus praecedenti et sequenti. Haec editio in-
telligatur III, v, «, ubi erronee habetur 7/ezef. 7544. »

Anno 1545 apparuit editio cuius titulus est: « Divi Thomae Aquinatis expositio .
in Aristotelis libros de Physica Auscultatione, cum. duobus textibus communi et Ioannis
Argyropyli, summa cum diligentia correctos. Apposita est in principio ad totum fere
opus compendiosa tabula. In. fine, quaestiones de formis eiusdem s. Doctoris. Item
Summa Linconiensis in eosdem Physicorum libros. Venetiis MpxLv. » In fine Commen-
tarii f 132 a: « Expliciunt praeclarissima Commentaria.. post omnes alias correctiones
nunc demum summo studio summoque labore cum duobus testibus impressioni data. » -
Post Summam Lincolniensis f. 147 b: « Venetiis in officina haeredum B. Lucaeantonii
Iuntae Florentini. Anno Domini MbxrLv Mense Octobris. » Quisnam curaverit recensio-
nem, nullibi exprimitur; quod forte indigitat editionem esse tantum reproductionem.
Compendiosa tabula non est alphabetica, sed Commentarii sequitur decursum.

Iidem haeredes Iuntae anno 1551 novam editionem moliti sunt, cuius characteres iam
non sunt gothici; tamen f. 37a 1, habet diagramma detractum ab eodem typo, quo pro
priori editione operae usi sunt. En titulus: « S. Thomae Aquinatis in octo Physico-
rum Aristotelis libros commentaria. Ex vetustissimo ac fidissimo manu scripto exemplari
nuper diligentissime castigata et locis quamplurimis integritati restituta: cum duplici
textus tralatione, antiqua et Argyropyli recognitis. Ad haec accessit Roberti Linconiensis
in eosdem Summa... Venetiis apud Iuntas, anno ΜΌ11. » Recensionem curavit Romulus
Fabius, ut videre est in epistola nuncupatoria: « Francisco Venerio Andreae F. Patritio
Veneto Romulus Fabius Florentinus S. - Naturae communia cognoscere, id quod octo
libris Physicae auscultationis quivis facile assequi potest, non minus ad tuendam ho-
minum salutem necessarium ac opportunum putamus, quam singularia ipsius opera,
et eorum singulas, atque abditas proprietates apprehendere: quibus exacte cognitis ,
homines ad sui conservationem absque aliquo errore uti valeant. Id igitur animadver-
tentes, et hos libros primam esse Naturalis scientiae partem, ac propterea ceteris di-
gniorem, et magis necessariam, de doctissimorum hominum sententia iudicantes, dignum
putavimus illos a IuxTIS nostrae curae fidei commissos, qua maxima fieri potui dili-
gentia, novae impressioni praeparare: ut animis studiosorum eam eximeremus opinio-
nem qua forsitan illos vel minime alias legere, vel siqui legerent, nullum ex iis fructum
capere se posse dicebant: tum quod vitiati erant, et concisi, tum quod crebra verbo-
rum et sententiarum obscuritas, vel in Commentariis vel in ipsius Aristotelis contexti-
bus, qui pluribus locis vel manci erant vel Commentario non respondebant, legentium

Xv

animos perturbabat. Quorum iustis querelis adducti, non sine maximo labore, suscepto
operi sic operam dedimus, ut primum collatis fidelibus exemplaribus textus corrigere-
mus, et cuique commento proprium et antiquum redderemus. Commentaria demum,
vetustissimo ac fidelissimo manu scripto exemplari collato ab innumeris purgavimus
erroribus. Locos item multos, ac sententias integritati restituimus, multa superflue
addita, quae potius obscuritatem quam claritatem aliquam faciebant, ademimus. Sum-
mas etiam Roberti Linconiensis in eosdem libros, omni diligentia castigavimus. Ut
autem libentius et fructuosius legerentur, librorum. omnium ac lectionum ... inten-
tionem in summas ita collegimus, ut prima statim facie lector videat quid in quo-
cumque libro, lectione... attendere debeat, et inde integrum capere fructum possit...
Copiosum quoque ac refertissimum indicem a nobis excogitatum huic operi nuper
addidimus quo quivis facillime Aristotelis dicta, et omnia scitu digna quae sunt in
Commentariis... invenire poterit. » Ipsi Iuntae hanc editionem reproduxerunt anno 1566.
Inter novitates recensionis Fabianae illud eminet, quod in Libris sexto, septimo et
octavo, diagrammatum quae Aristoteles per litteras designat, saepius siglas muta-
. vit; cf. VI, m, 8; m, ὃ; V, e ^; VI, x; VIL, n, q4,8; 1X; xvn, «: aliquando tamen signatio
servatur graeci textus et codicum. Non credimus Fabium hac in re secutum esse exem-
plar suum vetustissimum et fidelissimum, cum istae siglae partim correspondeant ver-
sioni Argyropyli, partim omnino arbitrariae sint, et etiam saepius signationem stulte
perturbent. Cf. VI, iv, 4 (cuius ultima linea sic legatur: « /Vwz. 7 fro BE prima, se-
cunda, ferta et sexía vice BC, de cetero ΒΑ. » ); ibid. 8; vr, B; vr, 8. Piana secuta
est Fabium in his omnibus praeter VIII, xvm, ubi facit cum codicibus et prioribus
editionibus.

Annis 1552, 1561 et 1564 Hieronymus Scotus editionem anni 1551 reproduxit.
Abest nomen Romuli Fabii et epistola eius dedicatoria. In indice numeri foliorum et
columnarum sine cura et diligentia reformati sunt, vel etiam nude transcripti, ita ut
quandoque extra libri ducant terminum, cum Scoti editiones, parviori typo impressae,
paucioribus foliis absolvantur.

Utrum Piana tota quanta est, ad aliquam priorum editionum reducenda sit, nesci-
mus; tamen tam pauca loca sunt in quibus Piana dissentire deprehenditur ab editione
Fabii, ut hic dici possit fecisse Pianam recensionem. Quaerenti ergo de auctoritate tex-
tus Piani, recedendum est ad recensionem Fabii; hic tamen non standum: quidquid
enim dicat se vetustissimo et fidelissimo codice usum esse, reapse pro parte sine pro-
portione maiori facit cum editione anni 1545, cuius anonyma recensio te reducet ad

Hieronymum de Oleariis, qui per Timotheum Veronensem ad Theophilum Cremo-
nensem recurrit. Ipsius Theophili labor industriosus se extendit ad corrigendum editio-
nem 4. Utrum autem necne haec immediate ex manuscripto exemplari deprompta sit,
quia priores editiones ' consultare non licuit, determinare non potuimus. Hic affirma-
mus duas distinctas res: primo, editionem « sequentibus fundamento fuisse; secundo,
editioni posteriori cuicumque, editionem quae immediate praecessisset, corrigendam vel
reproducendam inserviisse. Primum an verum sit, iudicabis ex hoc, quod non solum
textus prout 2 eum exhibet, in succedentibus transparet; sed etiam omnes eundem
characterem idque profunde impressum retinent. Huius autem hoc unicum accipe do-
cumentum: quomodocumque editiones inter se differant (differunt autem. plurimum) ,
omnium nihilominus respectus ad nostros codices idem est ac solius 2; discordet a
ab omnibus, concordetve cum paucis, cum ipsa generaliter stant editiones quae postea
venerunt. Ab omnibus autem codicibus passim per totum Commentarium a recedit; quando
vero cum paucis facit, deprehenditur adhaerere praesertim tribus, scilicet E, N et I, et hac
quidem successione: Lib. I, 1-x, ed. « sequitur E; xi-xv, N; II, III et IV r-xrv, sequitur
I; IV xv-xxm et V, rursus facit cum E (pE); VI, VII, VIII 1-xx, reassumit I; VIII,
xxi-xxnr, fluctuat inter E. et I. Theophili autem Cremonensis editio, quamvis innumera-
bilibus in locis, recensioni a lima apposita, plus distat ab a quam a P, tamen eun-
dem. respectum ad nostros codices retinet quem pro « animadvertimus; nec inter istos

XVI

et sequentes editiones alia obtinet relatio: id quod certo probat ad 4 omnes sequentes,
immediate vel mediate, esse reducendas.

Secundum quod affirmavimus, est quod singuli editores, nisi reproduxerunt, corre-
xerunt editionem proxime antecedentem. Quamvis nonnulla loca inveniamus, in quibus
editio 1504 vel posterior resumat lectionem a relictam per Theophilum; attamen tan-
quam regula firma, vel propter ipsas exceptiones, stabiliri potest, quando aliqua prior
editio idem legit cum posteriori, omnes intermedias editiones ipsam eandem lectionem
exhibere; ex. gr., ubi in apparatu variantium signatur 7, certum est et Timotheum Ve-
ronensem, et Hieronymum de Oleariis, et anonymos, et Fabium Florentinum habere ut
Piana et Theophilus Cremonensis; ubi notavimus P ez (vel secuta) J'enet. 15024, inter-
mediae editiones faciunt cum istis; Paó idem est ac ed?iozes. Istud etiam luculenter
manifestat quomodo intelligendum sit, quod editores dicant se maximo labore et ope
multorum exemplarium vel codicum commentarium correctioni tradidisse; non privatos
nempe se volentes laboribus antea factis, et ultimam recensionem praecedentium laborem
complecti rati, codices et aliquando antiquiores editiones adhibuerunt ad corrigendum
editionem suae proxime antecedentem; nisi enim sic egissent, sed novae et originali
recensioni commentarium submisissent, profecto talis relatio qualem assignavimus, effici
non potuisset. Quid quod non raro iidem errores evidentes, typographorum sint sive
correctorum, per plures editiones perseverant? Quid quod non semel per omnes? Ac-
cedit quod vulgo dissensio alicuius editionis a proxime praecedenti, explicari potest, nisi
arbitraria sit, ex huius mendositate. Hanc autem saepenumero editoribus rationem fuisse
novae lectionis inducendae, tam clarum est, ut passim in notis absque scrupulo ea usi
sumus, qua lectionem nostram defenderemus. Pluries tamen mendum et correctionem
nihil explicando notavimus.

De authenticitate huius Commentarii iam diximus in principio, quod monumenta
historica eam tantopere comprobant, ut ne suspicari quidem liceat s. Thomam non
scripsisse commentarium, vel non composuisse eum quem habemus. Immensus nume-
rus variantium quae in codicibus observantur, egregie extra omne dubium ponit au-
thenticitatem locorum in quibus concordant. Ideo, quod de authenticitate editionum et
codicum dicemus, de variantibus lectionibus intelligendum est, idque de iis variantibus
quae bonum sensum habent; non enim agitur de authenticitate absurditatum. Ad hoc
autem determinandum, distinguendum est inter consensum editionum earumque discrepan-
tiam: ubi consentiunt, omnium auctoritas non differt ab auctoritate editionis 2; quando
vero dissentiunt, novarum lectionum auctoritas eadem est ac istius editionis, quae prima
divagata est. Quod autem ad « attinet, in ipsa, etiam relate ad nostros codices,
discernendum est utrum cum omnibus vel cum aliquibus stet, an omnibus contradicat.
In primo casu et secundo patet quantum valeat; nempe quantum codices quibus respon-
det. Sed quanti aestimanda sit ubi omnes codices relinquit, nescimus, quia fontem eius
non cognoscimus. Idem vulgo dicendum est de discrepantibus lectionibus editionum,
cum unde originem tales lectiones ducant, nesciamus.

Iam diximus a praesertim ad tres codices affinitatem habere, ad E, N et I; si
ergo loquendum est de authenticitate huius editionis, recurrendum est ad hos co-
dices. Nemo autem non videt, probari non posse illos codices, iis in locis in quibus e
eos sequitur, autographum fideliter reddere, in aliis autem minime cum eo convenire.
Probabile potius unicuique erit, aliam relationem existere debere inter nostros codices
et a, aliam inter eosdem et autographum. Quare enim N magis Lib. I xi-xv quam in
reliquo commentario authenticus dicendus est? Quare familiae A per minorem partem
commentarii fides negatur, quae per maiorem ei praestabatur? Quare authenticitas fa-
miliae E inciperet cum principio commentarii, et post decem Lectiones desineret, ut ta-
men IV xvi rursus adesset et duraret usque ad Librum sextum? Concedi posset hoc
non esse mirabile, si in N, E et I secundum variationem a, mutationem recensionis ani-
madvertere liceret; sed dicti codices semper sibi constant, ubique inter se eundem re-
spectum habent; ita ut ex hoc capite aut semper aut nunquam authentici habendi sunt.

XVII

Sed si de authenticitate recensionis « dubitare licet, idem licet de authenticitate
codicum. Illud. certum nobis est, textum NN longius distare ab originali quam textum E
vel I, et familiam A ceteris codicibus praecellere. Sed et haec saepius dubium ingerit.
Quid enim si tota familia A a consensu ceterorum recedit? Quid si tota praeter S vel V,
qui antiquissimi sunt et nulli bonitate secundi? Profecto, si semper originalem textum
familiae A, conferendo eius individuos codices, invenire nobis contigisset (nam sicut ex
collatione familiarum concluditur ad autographum, ita ex collatione affinium ad primum
apographum), iudicium de ea certum formare potuissemus. Sed et tunc restaret determinare
valorem aliorum affinium codicum, ut sciretur unde emendationes sumendae essent primi
apographi familiae A; nam omnis apographus menda habet, ne dicam mendosus est.

Ne ergo in crimen vertatur, quod nedum unum codicem, sed nec unam familiam
putavimus assumere tanquam basim nostrae editionis. Hoc enim saepe nec tutum qui-
dem fuisset, cum periculum incurrere potuissemus introducendi mutationem, quae post
ulteriora studia praematura videri posset. Satius duximus nunquam relinquere Pianam
editionem, nisi quando certum erat eam non resumptum iri ab aliquo, cui fortuna
meliores codices obtulisset. Huius accipe exemplum ex III, 11, 3 fine (9: w£ fer 2d quod
dicitur actus, designetur ordo eius ad anteriorem. fotentiam, et fer id quod. dicitur in
gotentia existentis, designetur ordo eius ad ulteriorem actum; variantes afficiunt verba
anteriorem. et ulteriorem, et quidem

anteriorem et ulteriorem habent PR et edd. Venet. 1551, 1552, 1561, 1564 et 1566;

jraecedentem et ulteriorem ACIKLOSTVXYZaob et Venet. 1500, 1506, 1517, 1545;

anteriorem et posteriorem DEFGHMO;

anteriorem vel fraecedentem εἰ fosteriorem vel ulteriorem N.

Numquid lectio familiae A, quam N tanquam variantem inducit, szzcera est, cetero-
rum vero fa/sa? Affrmantem monemus, pro raecedenfem stare 45:40 primum apo-
graphum, scilicet familiae A; pro az/eziorem ad minus duos, sed probabilius Zres apogra-
phos, originales nempe codicum EG, R et HN, ut de ceteris taceamus. Quidquid alii
hac in re fecissent, istae considerationes nos prohibuerunt fraecedentem certo habere
authenticum. Exemplum quod dedimus, casu se nobis obtulit; tot enim huiusmodi
loca sunt, ut sponte et non quaerenti se offerant.

Ex codicibus et editis plusquam viginti millia variantium lectionum in scriptis
nostris collegimus; quarum maior pars nullum valorem haberet, nisi indolem singulo-
rum codicum et editionum proderent, ac de affinitate testificarentur. Dicendum est no-
bis quas ex his variantibus prelo non commiserimus.

Primo quidem non notavimus transpositiones verborum tales, quae sensum minime
variant; quando per concordantiam codicum authenticae iudicabantur eorum disposi-
tiones, immutavimus Pianam nihil annotando. Animadvertimus, quasi omnes transposi-
tiones editionis a in sequentibus retentas esse.

Secundo omisimus indicare formulas .Secwzdo ibi etc. quae editio Timothei Ve-
ronensis pro JDezude cum dicif substituit; nam quia saepe .Secuudo ibi incongrue po-
nitur in locis ubi in ista editione, ideoque in sequentibus, occurrit, rati sumus unani-
mitati codicum et priorum editionum semper credendum esse. Quod ad citationes textus
Aristotelis a Timotheo introductas attinet, eas conservamus, cum, ut iam diximus, ibi
codices non semper consentiant. Tamen et eas secundum codices expunximus, quando
ex aliqua circumstantia de interpolatione constabat. Si quis has citationes expungere
velit omnes, per me licet; in apparatu variantium omnes fideliter inveniet notatas.

Tertio, omissiones vel repetitiones homoteleutorum inobservatas praeterivimus, nisi
toti alicui familiae communes erant; communes enim si sunt, ad characterem familia-
rum pertinent. Correctiones etiam talium locorum, sive secunda manu in antiquis sive
simpliciter pro textu in recentibus codicibus inveniantur, non notavimus, quando opti-
mae intentioni infelix exitus respondit.

Quarto, omisimus corruptiones singulorum verborum, quae a scriptoribus codicum
saepe intermutantur cum aliis, quibus compendio vel significato vel utroque assimilantur;

XVIII

haec praesertim observavimus: adm et ad Aoc, contingit et convenit, huius et uius-
modi, illud et id, iferum et ifem, manifestatum et manifestum, manifeste et maxime,
jraetermittere. et Jraemittere, jrincibium et frimum, frobabatur et brobatur, sequetur
et sequitur promiscue scribuntur; multo tamen frequentius singula altera verba pro sin-
gulis primis quam e converso. Huc pertinent aZo, a/a, aliud saepius pro aZiquo, aliqua,
aliquid; -tum pro-Zvum. Huc etiam spectat frequentissimum mendum, cuius nullum scri-
ptorem immunem vidimus, omissio nempe praepositionis 222 ante zz praefixum, d
ad zz zufimifum (cf. etiam Zum znfrigidationem N m ὃ, Zn Zndivisibilia VI 1 «, vm 0,
zutelhgendo VIII xvi 0; item zz zufermedio IV 1x δ). Mirum est quantum laborem ra
mendum correctoribus codicum pepererit. Huc reducuntur etiam frequentes variantes af-
ficientes verbum praedicati post certa subiecta composita: illud enim editiones et codices
vel omnes vel multi saepissime ponunt in singulari; ex. gr. VIII xiv 4, aum et densum
maxime videtur ad materiam pertinere; ibid. congregatio et. disgregatio ... non fer-
ünet ad motum. localem; idem obtinet post acfws ef fofentia, sursum et deorsum, fini-
inm. et infinitum, frius et posterius, velocitas et tarditas. Patet ad talia subiecta verbum
in singulari optime quadrare; sed non semper codices inter se concordant. Huiusmodi :
variantes notavimus aut omisimus secundum valorem codicum in quibus inveniuntur.

Colligimus hic principaliores corruptiones minus communes, vel etiam raras, quas
nostri codices et a exhibent; partem earum notavimus propter speciales rationes, vulgo
eas silentio praeterivimus. Advertimus, verba ad gothicum compendium reducenda esse,
ut ratio corruptionis intelligatur, nec omnes corruptiones ex quacunque scripturae forma
oriri posse.

"Aristoteles pro Quorum IV xiv e; uf Judas pro μέ fu das; e contra fer Aunc
modum pro. Parmenidem.

alteratione pro. alfernatione satis frequenter.

alibi pro a nobis ll 1v 0, a/icu? pro aZzcubz VIII xvi e, aliquem pro au£em ibid. €.

cum. pro e£ zu lix q; continet pro quod meque IV v Q; consequenter pro. com-
mentator N v X; conservatio pro consummatio V 1x ὃ; concludit pro contingit NI m t;
cubi esf pro cubicum.

9cquo, quod non habet explicationem, pro ex quo ( dividas litteram x in medio
verticaliter); e contra quod pro ex (si e iungis cum Δ).

dicii pro ostendit, dicitur pro dévidifur, utrumque frequenter; duo lat. pro gwzz-
que arab., item secundo pro quinto.

e? pro zdes? VI 1 ὃ, et passim; item οὔ pro veZ, aut e converso; e£ pro quod V 1v x;
et ton pro ante; ei pro enim VII m A; e£ bene pro cibum II xi «; esse pro omne, frequen-
tissime, cf. III vr e, VII xz: €.

finem pro ferminum NI xvm 4; e contra Zerminefur pro fimzefur IV. xxx ζ (quod
est corruptio, quia utenti verbo Zezzzare, dicendum fuisset /Zermnafur wel ferminabi-
ἔμ modo indicativo).

genera animalium. pro generabilium.

iam pro 22 a; 2m fe pro Zu c; saepius hoc modo scriptores siglas. in verba cor-
rumpunt; e contra oportet óc pro oportebit.

zn anima pro zamifesia VII vi 5; zm ésfis pro éusfis; iufra pro zufra IV vr f;
suspicamur tota hac lectione, et saepius alibi, Zzfra esse corrupte positum pro zz/ra, sed
quid faciendum quando et codices et editiones concordant? cf. etiam VII v ὃ.

Jludant pro iud autem; (includat pro zuducat? WX. x €).

Jicef pro Aoc I vr η, et saepius.

monstrat pro zufrat 1 xiv 8; uotum pro novetur VII 1 Y.

naturam pro zumerum 1 ΧΙ 1, ΠῚ ΧΠ ε, ΓΝ xix y; za£ura pro vera VIII xvn 2;
nec pro «f; som pro enim, vel vzdefur, vel susc, et hoc quidem passim, cfr. V 1x Y;
AVon. pro sz, non raro, cf. VIII xut ἡ; /Voz emim pro s? nom.

opinio pro fosifio saepius; osfemdeudum pro dividendum V 1 x.

partem sit pro pertransit; per pro fropter, et bropter pro semper; procreatur pro
frocuratur N. x B; praedictam pro er dicía IV. xxut ἡ.

XIX

quatuor pro unum IV xm p.

ratio pro fosilio; referant pro ves erant; vesisti? pro ves? VIII xvm 3; vex
pro zdes£ ex.

sed pro si vel secundum; secundum pro scilice£ IV xn 1, pro semper VI vi μ; se-
cundo pro fieri VIII xiv. ὃ; sezso pro septimo; scilicef pro sz; sicut pro φῆ, pro scz-
lice? passim (cf. I m 9); szmwl pro sciet vel MI rmx t; sime pro secet im VII vm x;
si func pro szc munmnc.

"ulla pro 2n z//a; uf pro vel, frequenter; wói pro mi; wt efiam pro ml est.

Duae ultimae corruptionum dictarum occurrunt IV, xxr, 12; hunc locum hic discu-
tiemus. Recensio nostra sic decurrit: d/cere quod eorum quae frunt zm fempore, est qui-
dam. circulus, nihil est. aliud quam dicere femporis esse quendam circulum; pro. mill
est aliud quam dicere, R. legit dicefur; Z: ubi esf aliud quam dicere; T: nom est aliud
quam dicere; LOSsC: uon est efiam aliud quam. dicere; Nsl: mom est alfud dicere
quam dicere; sK: quod etiam mihi es aljud quam dicere; ARVXYpCIK: μέ etiam
aliud quam dicere. Patet μὲ in Z esse corruptionem pro z/Z7/; verbum eam in LOS
sC redundat, cf. totum locum; R. absurdus est; 4zcere quam. dicere est pleonasmus; ce-
terae lectiones (quinimo lectio LOSsC) explicantur dicendo eas esse partim evidentem
corruptionem verborum 2211 es? in «£ efiam, partim minus felices eius correctiones.
Huiusmodi sane lectiones non possunt dubium facere de authenticitate lectionis ex ce-
teris codicibus retentae, eamque potius comprobant.

Quis apparatum his variantibus omissis iacturam passum esse dicet? Timemus potius

ne oscitantiae somnolentium scriptorum nimis indulsisse putandi simus. Non tamen sine
ratione multas absurditates notavimus. Saepissime enim produnt indolem et familiam
codicum ; quod si faciunt, transcriptae sunt, ne viri docti verbis nostris credere cogeren-
tur. Inserviunt etiam ad lectiones authenticas discernendas; nam ut illustria veterum
marmorea opera ex informibus fragmentis rite secundum quod ipsa indicant dispositis
solent restaurari, ita incultae et absurdae lectiones perfectum sensum reddere valent
si recte disponantur, praesertim si tanquam ratio erroris assignari potest corruptio com-
pendii aut omissio vel repetitio homoteleuti. Accedit quod longum saepius fuisset de-
terminare, utrum aliqua vel absurda lectio omitti tuto posset; propter quod maluimus
superflua dare quam necessaria vel utilia supprimere. Etiam illud quod semper, occasione
data, secundas manus annotavimus, non sine ratione factum est. Praeterquam enim quod
critices eorum temporum specimina exhibent pretiosa, intime etiam convicti sumus eum
qui secundas manus in codicibus neglexerit, solidum et scientificum circa recentes co-
dices iudicium formare non valere. Quomodo, ex. gr., C pertineat ad familiam A, nemo
melius perspiciet, quam qui quomodo margo C ad C se habeat, cognoverit.
Etsi vero in apparatu variantium potius abundare quam deficere conati sumus,
timemus tamen ne aliquae notabiles variantes omissae sint; nam etiamsi tempus se-
cundis curis impendendum semper suppeditasset, viri docti et experti sciunt quam difficile
sit hac in re ultimam attingere diligentiae et attentionis perfectionem.

Quod in duobus prioribus libris plures variantes apparent quam in sex sequen-
tibus, partim nobis adscribendum est, partim codicibus; et nobis quidem quia in primis
libris uberiora diversarum a scriptoribus exhibitarum recensionum specimina dedimus,
ut facilius invicem conferri possint; sed magis adhuc codices in causa sunt, cum post
secundum librum paulatim minus discrepent. Quod unde oriatur, nescimus: illud con-
stat, etiam correctiones secundae manus in primis libris vulgo abundare, et sensim di-
minuere; generatim in codicibus perpetua castigatio (quae, ex. gr., in G et H obtinet)
multo rarior est quam quae observari potest in cod. E, qui in prima parte frequenter
corrigitur, raro vel nunquam in secunda. Si liceret coniecturare, multae variantes veterum
codicum adscribi possent primorum apographorum correctoribus. Nonne ex omni su-
perstite s. Thomae autographo iure colligitur, primis amanuensibus pericula errandi
magna et multa fuisse? Nihil mirum ergo si castigatore egerent. Nulli hac de re in

genere dubii sumus, sed in particulari quae lectio originalis sit quae correcta determi-
nare, hic labor est; cf. quae de codice S dicta sunt.

De modo materiali annotandi variantes pauca addere iuvabit. Editiones P, a et ὅ
tanquam codices tractavimus; ergo ex nostro silentio de eis concludi potest ut de co-
dicibus solet fieri. Tamen formula ceZ nunquam comprehendit editiones, sed ad solos
codices se extendit. Ubi aliquis codex correctionem habet, ibi exurgunt lectiones quas
distinximus per litteras p (f in marginalibus) et s (s), ter vel quater t, additas ante
siglas codicum; ipsae p et s afficiunt omnes maiusculas quae post eas veniunt; ex. gr.,
si pro a/er, quod in textu habemus, dicuntur legere e27;z ACILMpKOT', significatur
ad verbum ezzz: codices KOTV habere correctionem ; quae qualis sit si non exprimitur,
ex silentio nostro argui debet correctores legere ut nos legimus, i. e. av/ez. Si cui le-
ctioni adduntur siglae DEFHLMpGNRSIY, correctores codicum GNR intelligantur ha-
bere ut ABCKOOSTVXZ et prima manus codicum IY; e contra correctores codicum IY
assumpsisse lectionem codicum DEFHLM et primae manus GNR (passim observari po-
test unum correctorem lectionem per alium repudiatam assumere). - Ad signum Pa
excludi intelligitur editio ὁ, ad Pó excluditur a, ad α ὁ excluditur P, ad P excluduntur
α ὦ, idque propter silentium, ut iam diximus. Quod autem ad medias nostras pertinet
editiones: ad signum Pa? includuntur omnes intermediae, quia, ut etiam iam diximus,
Paó aequivalet signo ed/iomes; item intermediae comprehenduntur sub Pó, sed hoc
signum non idem significat quod ed/7ozes, quia excludit v, primam nostram. Sequitur
ergo, ubicumque variantes signatae sint, sciri posse quid habeant P, a et ó- signantur
enim aut expresse aut silentio. De ceteris autem editionibus non item: nam ad signum P
non exprimitur utrum lectio Piana inceperit apud Timotheum Veronensem, an apud
Hieronymum de Oleariis, vel ubicumque alibi. Haec enim annotare non solum non po-
tuimus (nam non omnes editiones ad nostras manus venerunt), sed etiam non voluis-
semus, quia ea pertinent ad historiam recensionis Pianae, non ad criticam editionem
operis s. Thomae. Suffecit nobis scire textum Pianum eundem valorem habere si per
Timotheum Veronensem, ac si per Romulum Fabium vel per alium esse inceperit. Ta-
men post tertium Librum, diminutis iam variantibus codicum, pluries de intermediis
editis quos apud nos habuimus, sermonem fecimus.

Codd. et Edd. citat.

Cod. Vindeb. Palat. 91:2
» » 1470

» » 2331
Vat. 762

» 763

» 764

» 765

»

Cordub. Anis, Cathed.
Vindeb. Conv. FF. Praed.
Urb. 213
Vat. Palat. 1036

Burgh. 115, antea 78

» 515) » 265

Editio Piana
Cod. Urb. 206

» Lips. Univ. 1404

» Darmst. Curial. 512

» Amplon. 347

» Paris. Nation. Latin. 16153
» » » : » 12968
»

»

wow V V vy y Vy v y v v y

» Mazar. 316
Burgh. 1:14, antea 72.
Ed. Ven. 1480

» » 1492

*&8 NAWZHUOnovVozzcm-mommwWnocouU»

IN OCTO LIBROS

PHYSICORUM ARISTOTELIS-

EXPOSITIO

DIVI

THOMAE AQUINATIS

IN OCTO LIBROS

PHYSICORUM ARISTOTELIS

EXRPOSLILO

LIBER I

D
o

LECTIO PRIMA

MATERIA ET SUBIECTUM SCIENTIAE NATURALIS ET. HUIUS LIBRI.
PROCEDENDUM AB UNIVERSALIORIBUS PRINCIPIS NOBIS MAGIS NOTIS

᾽Επειδιὴ τὸ εἰδέναι xai τὸ ἐπίστασθαι. συμβαίνει περὶ
πάσας τὰς μεθόδους; ὧν εἰσιν ἀρχαὶ 7 αἴτια ἢ στοι-
χεῖα, ἐκ τοῦ ταῦτα γνωρίζειν (τότε γὰρ οἰόμεθα
ἱνώσκειν ἕκαστον, ὅταν τὰ αἴτια γνωρίσωμεν τὸ
πρῶτα καὶ τὰς ἀρχὰς τὰς πρώτας Xo μέχρι τῶν
στοιχείων); δῆλον ὅτι χαὶ τῆς περὶ φύσεως ἐπιστήμης
πειρατέον πρότερον διορίσασθαι τοὶ περὶ τὰς ἀρχάς.

Πέφυχε δὲ ἐχ τῶν γνωριμωτέρων ἡμῖν ἡ ὁδὸς χαὶ σα-
φεστέρων ἐπὶ «à σαφέστερα τῇ φύσει xal γνωριμώ-
τέρα οὐ γὰρ ταὐτὰ ἡμῖν τε γνώριμα καὶ ἁπλῶς"
διόπερ ἀνάγκη τὸν τρόπον τοῦτον προάγειν ἐκ τῶν
ἀσαφεστέρων μὲν τῇ φύσει, ἡμῖν δὲ σαφεστέρων,
ἐπὶ τὰ σαφέστερα τῇ φύσει καὶ γνωριμώτερα. Εστι
δ᾽ ἡμῖν τὸ πρῶτον δῆλα καὶ σαφῆ τὰ συγκεχυμένα
υᾶλλον' ὕστερον δὲ Ex τούτων γίνεται γνώριμα τὰ
στοιχεῖα καὶ αἱ ἀρχαὶ διαιροῦσι ταῦτα. Διὸ ἐκ τῶν
χαθόλου ἐπὶ τὰ καθ᾿ ἕκαστα δεῖ προιέναι.

Τὸ γὰρ ὅλον κατὰ τὴν αἴσθησιν γνωριμώτερον" τὸ δὲ
καθόλου ὅλον τί ἐστι: πολλο γὰρ περιλαμβάνει ὡς

ἔρη τὸ καθόλου.

Πέπονθε δὲ ταὐτὸ τοῦτο τρόπον τινὰ xol τὸ ὀνόματα
πρὸς τὸν λόγον. Ὅλον γάρ τι καὶ ἀδιορίστως ση-
μαίνει, οἷον ὁ χύχλος" ὁ δὲ ὁρισμὸς αὐτοῦ διαιρεῖ
εἰς τὰ καθ᾽ ἕκαστα. 3 *

Καὶ τὰ παιδία δὲ τὸ μὲν πρῶτον προσαγορεύει πάντας
τοὺς ἄνδρας πατέρας χαὶ μητέρας τὰς γυναῖκας;
ὕστερον δὲ διορίζει τούτων ἑχάτερον.

SvNoPsis. — 1. Scientiae diversificantur et secundum quod
earum obiecta diversimode se habent ad materiam, et secundum
diversum definitionis modum. — 2. Triplex genus obiectorum:
4) quorum esse dependet a materia, nec sine materia definiri
possunt; D) quae licet esse non possint nisi in materia sensi-
bili, in eorum tamen definitione materia sensibilis non cadit;
C) quae non dependent ἃ materia nec secundum esse nec se-
cundum rationem. — 3. De ultimis est Metaphysica, de secundis
Mathematica, de primis Physica. Et quia omne quod habet ma-
teriam mobile est, scientia naturalis est de his quae habent in
se principium motus. — 4. Quae consequuntur aliquod commune,
prius et seorsum determinanda sunt. Ergo praemittendus est
tractatus de iis quae consequuntur ens mobile in communi. Hic
est liber Physicorum, sive de Physico vel Naturali Auditu, cuius
subiectum est ens mobile simpliciter. Ordo sequentium librorum
Scientiae naturalis. — 5. Quia scientiae procedunt ex cognitione
principiorum, causarum et elementorum, et physica habet prin-
cipia, elementa et causas, oportet in ea incipere a determinatione
principiorum. Quomodo inter se differant causa, principium et
elementum. -- 6. Inter principia oportet prius determinare de uni-

* Quoniam quidem intelligere et scire contingit circa omnes
scientias, quarum sunt principia aut causae aut elementa,
ex horum cognitione (tunc enim cognoscere arbitramur
unumquodque, cum causas primas et prima principia
cognoscimus, et usque ad elementa), manifestum qui-
dem quod quae sunt circa principia scientiae quae de
natura est, prius determinare tentandum.

* [Innata autem est ex notioribus nobis via et certioribus, in
certiora naturae et notiora. Non enim eadem nobis nota
et simpliciter. Unde quidem necesse secundum modum
hunc procedere ex incertioribus naturae, nobis autem
certioribus, in certiora naturae et notiora *. Sunt autem
primum nobis manifesta et certa confusa magis: poste-
rius autem ex his fiunt nota elementa et principia di-
videntibus haec *. Unde ex universalibus ad singularia
oportet procedere.

Totum enim secundum sensum notius est: universale au-
tem totum quoddam est. Multa enim comprehendit ut
partes universale.

*Sustinent autem idem hoc quodammodo et nomina ad ra-
tionem. Totum enim quoddam et indistincte significant,
ut puta circulus. Definitio autem ipsius dividit in sin-
gularia. :

Et pueri primum appellant omnes viros patres et feminas
matres: posterius autem determinant horum unum-
quodque.

versalioribus. Probatur r. ratione. Oportet incipere a magis no-
bis notis; haec autem sunt universalia, utpote confusa; ergo
oportet procedere ab universalibus δά singularia. — 7. Declaratur
haec ratio. Non sunt eadem magis nota ποδὶς et notà secun-
dum naturam, sive secundum se, vel simpliciter. Secundum se
sunt notiora ea quae sunt magis entia sive in actu. E contra
in intelligendo procedimus de potentia in actum. Ob hoc oc-
currit intellectui prius confusum quam distinctum, i. e. univer-
salia ante singularia. — 8. Solvitur obiectio ex I Poster. Refellitur
Averroes. — 9. Probatur 2. per tria signa. a) Totum integrale
sensibile est notius secundum sensum, ergo totum intelligibile,
idest universale est notius secundum intellectum. Nec haec pro-
batio aequivocatione laborat. — 10. b) Definitum est totum quod-
dam integrale intelligibile. Sed is qui apprehendit nomen, non
statim distinguit definientia (i. e. genus et differentiam). Quae
tamen non secundum se, sed tantum in ordine ad definitum
hic considerantur. — 11. c) Tam universaliora intelligibilia 56-
cundum intellectum. quam. communiora sensibilia secundum sen-
sum nobis prius sunt nota. Ergo prius cognoscimus aliquid con-
fuse quam distincte.

* Cap. 1. Textus
communis 1.

* Text. 2.

* "Text. 3.

* "Text. 4.

* "Text. 5.

* expositionem
ACIMORSVXYZ.
* eiusdem rab.

* quae codd.exc.
EFGT.

* in om. codd.
exc. EGH.

* et demonstra-
tionis codd. exc.
DEGHNRZ.

* est om. PDEGH
nzab.

* sensibili om. c
FOXY.

* ut PEG.

* ponitur codd.
exc. EG.

* his να.

* eliam om. EG
MR.

* scientia natu-
ralis Nszsto.

* autem PDEGZ et
a b; om. LR.

* et quietis add.
D.

uia liber Physicorum, cuius expo-

A Nasitioni * intendimus, est primus li-
(Qu |$ber scientiae naturalis, in eius *
δ principio oportet assignare quid *
"sit materia et subiectum scientiae

naturalis. Sciendum est igitur quod,
cum omnis scientia sit in intellectu, per hoc au-
tem aliquid fit intelligibile in * actu, quod áliqua-
liter abstrahitur a materia; secundum quod ali-
qua diversimode se habent ad materiam, ad di-
versas scientias pertinent. Rursus, cum omnis
scientia per demonstrationem habeatur, demon-
strationis autem * medium sit definitio; necesse
est secundum diversum definitionis modum scien-
tias diversificari.

2. Sciendum est * igitur quod quaedam sunt quo-
rum esse dependet a materia, nec sine materia de-
finiri possunt: quaedam vero sunt quae licet esse
non possint nisi in materia sensibili *, in eorum
tamen definitione materia sensibilis non cadit. Et
haec differunt ad invicem sicut * curvum et simum.
Nam simum est in materia sensibili, et necesse
est quod in eius definitione cadat materia sensi-
bilis, est enim simum nasus curvus ^; et talia sunt
omnia naturalia, ut homo, lapis: curvum vero,
licet esse non possit nisi in materia sensibili, ta-
men in eius definitione materia sensibilis. non
cadit *; et talia sunt omnia mathematica, ut nu-
meri, magnitudines et figurae. Quaedam vero
sunt quae non dependent a materia nec secun-
dum esse nec secundum rationem; vel quia nun-
quam sunt in materia, ut Deus et aliae substantiae
separatae; vel quia non universaliter sunt in mate-
ria, ut substantia, potentia et actus, et ipsum ens.

3. De huiusmodi * igitur est Metaphysica: de his
vero quae dependent a materia sensibili secundum
esse sed non secundum rationem, est Mathemati-
ca: de his vero quae dependent a materia non
solum secundum esse sed etiam * secundum ratio-
nem, est Naturalis *, quae Physica dicitur. Et quia
omne quod habet materiam mobile est, conse-
quens est quod ens mobile sit subiectum. natu-
ralis philosophiae. Naturalis enim * philosophia
de naturalibus est; naturalia autem sunt quorum
principium est natura; natura autem est princi-
pium motus et quietis in eo in quo est; de his
igitur quae habent in se principium motus *, est
scientia naturalis.

4. Sed quia ea quae consequuntur aliquod com-
mune, prius et seorsum determinanda sunt, ne
oporteat ea multoties pertractando omnes partes
illius communis ? repetere; necessarium fuit quod
praemitteretur in scientia naturali unus liber, in

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I

quo tractaretur de iis quae consequuntur ens mo-
bile in communi ; sicut omnibus scientiis praemit-
titur philosophia prima, in qua determinatur de
iis quae sunt communia enti inquantum est ens.
Hic autem est liber Physicorum, qui etiam dici-
tur de Physico sive Naturali Auditu *, quia per
modum doctrinae ad audientes traditus fuit: cuius
subiectum: est ens mobile simpliciter. Non dico
autem corpus mobile, quia omne mobile esse
corpus probatur in isto libro; nulla autem scien-
tia probat suum subiectum: et ideo statim in
principio libri de Caelo, qui sequitur ad istum,
incipitur a notificatione corporis. Sequuntur autem
ad hunc librum alii libri scientiae naturalis, in
quibus tractatur de speciebus mobilium: puta in
libro de Caelo * de mobili secundum motum ἰο-
calem, qui est prima species motus; in libro au-
tem de Generatione, de motu ad formam et pri-
mis mobilibus, scilicet elementis, quantum ad
transmutationes * eorum in communi; quantum
vero ad speciales eorum transmutationes, in li-
bro Meteororum ; de mobilibus vero mixtis * ina-
nimatis, in libro de Mineralibus *; de animatis vero,
in libro de Anima et consequentibus ad ipsum.

5. Huic autem * libro praemittit Philosophus
prooemium, in quo ostendit ordinem procedendi
in scientia naturali. Unde duo facit: primo osten-
dit quod oportet incipere a consideratione prin-
cipiorum ; secundo quod inter principia oportet
incipere a principiis universalioribus *, ibi: Znnata
autem * etc. Primo ergo ** ponit talem rationem.
in omnibus scientiis quarum sunt principia aut
causae aut elementa, intellectus et scientia procedit

ex cognitione principiorum, * causarum et elemen- “Ὁ

torum; sed scientia quae est de natura, habet
principia, elementa et * causas; ergo in ea oportet
incipere a determinatione principiorum. Quod au-
tem dicit intelligere, refertur ad definitiones; quod
vero dicit scire, ad demonstrationes *. Nam sicut *
demonstrationes sunt ex causis, ita et definitio-
nes; cum completa definitio sit demonstratio sola
positione differens, ut dicitur in 1 Poster. * Per
hoc autem. quod dicit principia aut causas aut
elementa, non intendit idem * significare. Nam "
causa est in plus quam elementum; elementum
enim * est ex quo componitur res primo et est in
eo, ut dicitur in V Metaphys. *, sicut litterae sunt
elementa locutionis, non autem syllabae: causae
autem dicuntur ex quibus aliqua * dependent se-
cundum suum. esse vel fieri; unde etiam quae
sunt extra rem, vel quae sunt in re ex quibus
non componitur res primo, possunt dici causae,
non tamen elementa. Principium vero importat

4) simum nasus curvus. — Pro simum ACHIKLMOSTVXY legunt
simus, sed cf. infra lect, vi, n. 10. RZ loco nasus curvus habent nasi
curvitas; S, nasus, alia littera nasi curvitas. — Paulo infra post /apis
L addit lignum, aurum; cet. exc. DEGH addunt /ignum.

&) illius communis. — communis om. PGpE et a b: quod. verbum
tamen confert ad perspicuitatem sententiae. — Statim pEG om. unus liber
cum editione a, quae pro praemitteretur legit repeteretur: sequimur
ceteros codd. P unus liber in scientia naturali. — Paulo infra pro. in
communi LS. habent universaliter; cet. exc. EG in universali.

Y) qui etiam... Auditu. — ZpR. om. qui etiam dicitur de Physico;
pE om. de Physico; G om. de Physico sive; PDFHab repetunt de post
sive. — Linea seq. ad audientes om. EG, quae a repetit infra loco omne.

9) esse corpus probatur. — lta PDNRsG; esse corpus ut probatur pEG;
est corpus ut probatur HZsE; probatur esse corpus cet. — Post alteram
lineam libri om. PEGab; de Caelo et Mundo DILZsS. — Linea sequenti
de pro a habent ABCIKLMSTVXYpFOR.

s) libro de Mineralibus. — Ita PCsLSXab; pL libro de Universa-
libus; MO libro de Minieris; cet. explicite aut corrupte libro de Mine-
ris. Innuitur liber περὶ μετάλλων, cuius fragmenta vide Bk. pag. 1523.

Ὁ ex quibus aliqua.... dici causae. — Legimus cum maiori parte co-
dicum contra PEGab, qui sensum et verba confundunt hoc modo: ex
quibus res dependet (dependent EG) secundum esse suum vel fieri;
unde et etiam quae sunt extra (rem addunt EG), vel etiam quae sunt
in re, causae dici possunt, ex quibus non componitur res primo.

* et Mundo ad-
dunt pLspksc.

* transmutatio-
nem ABCDIKMORT
vxy.

* et add. ABCFIKL
MOSTVXYZ.

* igitur z; om.
AIKLRSTVXY.

* universalibus

demonstratio-
nem PEFGOab.

codd. exc. EGH$

πα δε τ πον muc

* alicuius om; AB
CIKLMOSTVXYPF.

SUE EUN S ΤᾺ

f

SEIEN NAE TES RES

7

* est addunt B6
RSYZ;

* maxime om. P
cum a b.

* cuiusque EG, cu-
iuscumque ed. a.

zt

* ex PHab, in cC.
- dependet codd.
exc. E.
* suum om. EGd.
* proprias PEFG
nnzab.

5

* al. Ira. inten-
tione add. s.

* utpote codd.

* ex codd. exc. p
EGRSZ.

* autem om. ΒΟΙ
RXZ.

CAP. I, LECT. I 5

quendam ordinem alicuius * processus; unde ali-
quid potest esse principium, quod non est causa:
sicut id unde incipit motus est principium mo-
tus", non tamen causa; et punctum est princi-
pium lineae, non tamen * causa. — ^'^»

Sic igitur per principia videtur intelligere cau-
sas moventes et agentes, in quibus maxime * at-
tenditur ordo processus cuiusdam *?; per causas
autem videtur intelligere causas formales et fina-
les, a * quibus maxime dependent res secundum
suum * esse et fieri; per elementa vero pro-
prie primas * causas materiales. Utitur autem istis
nominibus disiunctim et non copulatim ^ ad de-
signandum quod non omnis scientia per omnes
causas demonstrat. Nam mathematica non de-
monstrat nisi per causam formalem; metaphysica
demonstrat per causam formalem et finalem prae-
cipue, et etiam agentem; naturalis autem per
omnes causas. Primam autem propositionem ra-
tionis inductae probat ex communi opinione,

sicut et in libro Poster. **: quia tunc quilibet opi-

natur se cognoscere aliquid, cum scit omnes cau-
sas eius a primis usque ad ultimas. Nec oportet
ut aliter accipiamus hic causas et elementa et
principia quam supra, ut Commentator vult, sed
eodem modo. Dicit autem usque ad elementa, quia
id quod est ultimum in cognitione * est materia.
Nam materia est propter formam; forma autem
est ab agente propter finem, nisi ipsa sit finis:
ut puta * dicimus quod propter secare serra habet
dentes, et ferreos oportet eos esse ut sint apti
ad secandum *.

6. Deinde cum dicit: Znnata autem etc., osten-
dit quod inter principia oportet praedeterminare ?
de universalioribus: et primo ostendit hoc per
rationem ; secundo per quaedam signa, ibi: 7Zotum
enim * etc. Circa primum ponit talem rationem.
Innatum est nobis ut procedamus cognoscendo ^
ab iis quae sunt nobis magis nota, in ea quae
sunt magis nota naturae; sed ea quae sunt nobis
magis nota, sunt confusa, qualia sunt universalia ;
ergo oportet nos ab * universalibus ad singularia
procedere.

7. Ad manifestationem autem * primae propo-
sitionis, inducit quod non sunt eadem magis nota
nobis et secundum naturam; sed illa quae sunt
magis nota secundum naturam, sunt minus nota

secundum nos. Et quia iste est naturalis modus
sive * ordo addiscendi, ut veniatur a nobis notis
ad ignota nobis; inde est quod oportet nos de-
venire ex notioribus nobis ad notiora naturae.
Notandum autem est quod idem dicit nota esse
naturae * et nota simpliciter. Simpliciter autem no-
tiora sunt, quae secundum se sunt notiora. Sunt
autem secundum se notiora, quae plus habent de
entitate: quia unumquodque cognoscibile est in-
quantum est ens. Magis autem entia sunt, quae
sunt magis in actu: unde ista maxime sunt co-
gnoscibilia naturae. Nobis autem e converso ac-
cidit, eo quod nos procedimus intelligendo de po-
tentia in actum; et principium cognitionis nostrae
est a sensibilibus, quae sunt materialia, et intelli-
gibilia in potentia: unde illa sunt prius nobis nota
quam substantiae separatae, quae sunt magis notae
secundum naturam, ut patet in II Metaphys. * Non
ergo dicit notiora naturae, quasi natura cognoscat
ea; sed quia sunt notiora * secundum se et secun-
dum propriam naturam. Dicit autem notiora et cer-
liora, quia in scientiis non quaeritur * qualiscum-
que cognitio, sed cognitionis certitudo.

Ad intellectum autem * secundae propositio-
nis, sciendum est quod confusa hic dicuntur quae
continent in se aliqua in potentia et indistincte.
Et quia cognoscere aliquid indistincte, medium
est inter puram potentiam et actum perfectum ,
ideo, dum intellectus noster procedit de potentia
in actum, primo occurrit sibi confusum quam di-
stinctum ; sed tunc est scientia completa in actu *,
quando pervenitur per resolutionem ad distin-
ctam cognitionem principiorum et elementorum.
Et haec est ratio quare confusa sunt primo no-
bis nota quam distincta. Quod autem universa-
lia sint confusa manifestum est, quia universa-
lia continent in se suas species *^ in potentia, et
qui scit aliquid in universali scit illud indistincte;
tunc autem distinguitur eius cognitio, quando
unumquodque eorum quae continentur potentia
in universali, actu cognoscitur: qui enim scit ani-
mal, non scit rationale * nisi in potentia. Prius au-
tem est scire aliquid in potentia quam in actu:
secundum igitur hunc ordinem addiscendi- quo
procedimus de potentia in actum, prius quoad
nos est scire animal quam hominem.

8. Contrarium autem huic videtur esse quod

7) est principium motus. -- Om. PEGab; insuper EGa pergunt non
est causa; P et b, non tamen est causa: sequimur ceteros codd.

9) Utitur... copulatim. — Pro utitur, utimur Z; istis nominibus om.
PEGHNab; pro disiunctim et copulatim, PEGHND5 disiunctione et co-
pulatione, ed. a disiunctione et copulative, Z distinctive et copulative,
F disiunctis et copulatis, R. distincte et copulate, cet. exc. KT distin-
ctim et copulatim. Lectionem adoptatam ex KT conformiorem contextui
esse credimus: explicat enim s. Th. quare Aristoteles ad nomina prin-
cipia, causae, elementa, disiunctivam particulam aut adhibuerit. — Paulo
inferius pro demonstrat ante per causam, codd. exc. EG habent vero;
linea seq. pro etiam, quod DEGHN om., S legit etiam per.

1) sicut et in libro Poster. — Pab legunt sicut primo libro Poster.
dicitur; etiam EG addunt dicitur: sed s. Th. non intendit assignare quid
Aristoteles eo loco dicat, sed quid ibi faciat, nempe probat ex com-
muni opinione; ideo adoptamus lectionem aliorum codd. — Ead. lin. pro
opinatur, Pab legunt experitur. — Paulo inferius loco accipiamus, EGab
habent recipiamus.

x) et ferreos... ad secandum. — Ita PEGab; cet. vero codd., qui ut
(et ut DHRZ, et ut sic MN) sint apti ad secandum, oportet eos (eos
om. B) esse ferreos.

X) praedeterminare. ^ determinare AMR; prius determinare LS

N

primo determinare O. — Linea seq. pro universalioribus, codd. exc. B
EG(H?) legunt universalibus; ostendit hoc om. P et b, ostendit om.
EGa. — Linea seq. pro signa, a b et codd. exc. sGS habent similia. Cf.
n. 9, seqq. :

p) Innatum... cognoscendo. — Sic legunt codices (S in cognoscendo).
P cum a b legit: Innata est nobis via (a b omittunt via) ut proceda-
mus incipiendo.

y) idem dicit... simpliciter. — Ed. a habet, non idem dicit nota esse
naturae et nota simpliciter, quem errorem b voluit corrigere, pro na-
turae ponendo nobis. Hanc lectionem P retinuit, sed insuper idem mu-
tavit in eadem. Sequimur omnes codices: quorum lectio videtur ado-
ptanda, quia intentio s. Thomae, ut ex sequentibus patet, est explicare
quae sint notiora naturae, et ad hoc manifestandum notat quod Aristo-
teles ea quae prius dixit nota naturae, postmodum dicit nota simpliciter.

E) Non ergo... sunt notiora. — Pro ergo, quod NRZ; pro dicit, dici-
mus B, dicitur H, dicuntur M, dicatur N, dicat RZ; pro notiora, nota
PEGab, et ita linea sequenti; pro quasi, quia Pab, notiora quasi F;
ea omittunt GpE. ' :

0) Suas species. - Ita PEFGHMNRZ ; sua inferiora ABCIKOTUXY,
suas species vel sua inferiora D, sua inferiora vel suas species LS.
Cf. n. 9.

* modus sive om.
codd. exc. EG.

* S. Th. lect. r.

*requiritur rab,
acquiritur MN.

* vero codd. exc.
EG.

΄

secundum a-
ctum codd. exc.
EetaG qui omittit.

* irrationale »
ab.

* Cap. ir, n. 10.
S. Th. lect. iv,
n. 15.

* sive om. EG et
4; cet. om. πα-
turae sive.

*secundum codd.
exc. EG.

** secundum qd
codd. exc. pEGH.
* 1n nobis om. P
DEFGHMNab.

* et secundum se
add. codd. exc.
EFGHMN.

π
* perfecte(tae)

codd. exc. EG
et Y qui om.

* Philosophus
Om. DEFMNRZPH.

* eius om. ACIKT
vxy.

* etíam addunt
AIKLV.

* item codd. exc.

BDEGHNR.

* unum AIKOSTV.

* in codd. exc. F
LMNRZ.

* toto om. Epa.

6 PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I

dicit Philosophus in I. Poster. *, quod singularia
sunt magis nota quoad nos, universalia vero na-
turae sive * simpliciter. Sed intelligendum est quod
ibi accipit singularia ipsa individua sensibilia: quae
sunt magis nota quoad * nos, quia ** sensus co-
gnitio, quae est singularium, praecedit cognitionem
intellectus in. nobis *, quae est universalium. Sed
quia cognitio intellectualis est perfectior, univer-
salia autem sunt intelligibilia in actu, non autem
singularia (cum sint materialia); simpliciter * et
secundum naturam universalia sunt notiora. Hic
autem singularia dicit non ipsa individua, sed spe-
cies; quae sunt notiores * secundum naturam,
utpote perfectiores * existentes et distinctam co-
gnitionem habentes: genera vero sunt prius nota
quoad nos, utpote habentia cognitionem in po-
tentia et confusam. :

Sciendum autem quod Commentator aliter ex-
ponit. Dicit enim quod ibi, Znnata autem est etc.,
vult ostendere Philosophus * modum demonstra-
tionis huius scientiae, quia scilicet demonstrat per
effectus et posteriora secundum naturam: ut sic
quod ibi dicitur, intelligatur de processu in de-
monstrando, et non in determinando. Cum autem
dicit, Sunt autem nobis ? etc., intendit manife-
stare, secundum eum, quae sunt magis nota quoad
nos et minus nota secundum naturam, scilicet com-
posita simplicibus, intelligens composita per con-
fusa. Ultimo autem concludit quod procedendum
est ab universalioribus ad minus universalia, quasi
quoddam corollarium. Unde patet quod eius * ex-
positio non est conveniens, quia-non coniungit to-
tum ad unam intentionem; et quia hic * non inten-
dit Philosophus ostendere modum demonstrationis
huius scientiae, hoc enim faciet in secundo libro se-
cundum ordinem determinandi; iterum * quia con-
fusa non debent exponi composita, sed indistincta;
non enim posset concludi aliquid ex universali-
bus, cum genera non componantur ex speciebus.

9. Deinde cum dicit: Zotum enim etc., manife-
stat propositum per tria signa. Quorum primum *
sumitur a * toto integrali sensibili: et dicit quod
totum sensibile est notius secundum sensum; ergo
et totum intelligibile est notius secundum intel-
lectum. Universale autem est quoddam totum
intelligibile "^, quia comprehendit multa ut partes,
scilicet sua inferiora; ergo universale est notius
secundum intellectum quoad nos.

Videtur autem haec probatio inefficax, quia
utitur £ofo * et parte et comprehensione aequivoce.
Dicendum est autem quod totum integrale et uni-
versale conveniunt in hoc, quod utrumque est

confusum et indistinctum *. Sicuti enim qui appre-
hendit genus, non apprehendit species distincte
sed in potentia tantum, ita qui apprehendit do-
mum, nondum * distinguit partes: unde cum **
ratione confusionis totum sit prius cognitum quoad
nos, eadem ratio est de utroque toto. Esse autem
compositum *.non est commune utrique toti:
unde manifestum est quod signanter dixit supra
confusa, et non composita.

10. Deinde cum dicit: Sustinent autem etc. ,
ponit aliud signum de toto integrali * intelligi-
bili. Definitum enim se habet ad definientia quo-
dammodo ut totum integrale *, inquantum actu
sunt definientia in definito; sed tamen qui appre-
hendit nomen, ut puta * hominem aut circulum,
non statim distinguit principia * definientia; unde
nomen est sicut quoddam totum et indistinctum ,
sed definitio dividit in singularia, idest distincte
ponit * principia definiti.

Videtur autem hoc esse contrarium ei quod
supra dixit; nam definientia videntur esse * uni-
versaliora, quae dixit prius esse nota nobis. Item "
si definitum esset notius nobis quam definientia,
non notificaretur nobis definitum per definitonem:
nihil enim notificatur nobis nisi ex magis notis
nobis. Sed dicendum quod definientia secundum
se sunt prius nota nobis quam definitum; sed prius
est notum nobis definitum, quam quod talia sint
definientia ipsius: sicut prius sunt nota nobis ani-
mal et rationale quam homo; sed prius est nobis
notus * homo confuse, quam quod ** animal et
rationale sint definientia ipsius.

11. Deinde cum dicit: Ef pueri etc., ponit ter-
tium signum sumptum ex universaliori ? sensibili.
Sicut enim universalius intelligibile est prius no-
tum nobis secundum intellectum, ut puta animal

homine, ita communius sensibile est prius no-

tum nobis secundum sensum, ut puta hoc. animal

quam hic homo. Et dico prius secundum sen-

sum et * secundum locum et secundum tempus.
Secundum locum quidem, quia cum aliquis * a
remotis videtur *, prius percipimus ipsum esse cor-
pus quam esse animal, et hoc prius quam quod
sit homo, et ultimo quod sit Socrates. Et similiter
secundum tempus puer prius * apprehendit hunc
ut quendam hominem, quam ut hunc hominem
qui est Plato 7, qui est pater eius: et hoc est quod
dicit, pueri primum appellant omnes viros patres
et feminas matres, sed posterius determinant, idest
determinate cognoscunt *, unumquodque. Ex quo
manifeste * ostenditur quod prius cognoscimus
aliquid sub confusione quam distincte.

x) Sed species; quae sunt notiores. - BH , sed species, quae re-
spectu generum quodammodo possunt dici singularia (pH. om. quo-
dammodo... singularia): hae (et hae B) possunt dici notiores.

e) Cum autem... nobis. — Corrupte legunt pEG Cum autem sunt no-
bis rubro sublineata; editi corrigunt, Deinde cum dicit. Sequimur codi-
ces. — Statim codd. exc. EG om. quae sunt, et pro quoad habent se-
cundum; nota post minus om, PEFGHMNab.

σὴ totum intelligibile etc. - EHpG et a om. totum; pro intelligi-
bile, intellectuale DEGa; post comprehendit PEGab addunt sub se;
post partes EGa repetunt universale; secundum intellectum om. PE
Gab.

τὴ Et indistinctum. — Haec verba, quae om. Pab, adiecimus auctori-

tate codd. omn. — Linea seq. pro distincte, AILVXYsS legunt distinctim,
K distinctum, BFMNRTZ(pS?) distinctas; pro sed, nisi EGa.

v) Item... notis nobis. - Haec om. Pab et pEGH, nempe homote-
leuton, quod ex aliis codicibus restituimus. — Linea seq. secund. se om.
MNRZ. — Post alteram lineam pro quam quod, unus C habet quam sit
nobis notum quod.

9) Universaliori. — Universali LMNRZsO. — Linea seq. pro univer-
salius, universale RSZsL; post alteram lineam pro communius, com-
mune ABCIKLOSTUXYSGR, convenienter D, conveniens pR , pG lac.

3) Qui est Plato. — Ita P et b; DMN hab. lac.; RZ (omisso qui est) ut
Platonem; cet. cum a, qui est ut Plato. — eius om. a et codd. exc. BD. —
Lin. seq. omnes om. codd. exc. BDEGHMNRZ; pro viros, masculos EG.

* compositi eoa.

* et add, Pcpcab.

*

ad suas partes
addit p.

* utpote codd.
exc. DEFH.

* principía om.
PMNRZáb.

* proponit codd.

exc. DEFGN - de-

initis AMoxv, de-

Jinitionis c.

ΕΘΗ. i
v

* notum rruab.
"* quod om. AIK
RSTVZDpDGOX.

?

* et om. codd.
exc. Ls.
* aliquid ῬΈΟΜΖ
DNSLR.
^ videmus pEG. ἡ

* primo BDEGHIK
NOT(PR?)

X

* et distincte ad-
dunt rLwNnsz, e£
addit pc.

* determinate Ἑ
Ga.

* universalibus

CAP. II, LECT. II 7

LECTIO SECUNDA

ANTIQUORUM PHILOSOPHORUM OPINIONES DE PRINCIPIS NATURAE ET ENTIUM.
QUORUMDAM OPINIONES IMPROBARE NON PERTINET AD SCIENTIAM NATURALEM

L|

᾿Ανάγκη δ᾽ ἤτοι μίαν εἶναι τὴν ἀρχὴν ἢ πλείους" καὶ εἰ
μίαν, ἤτοι ἀκίνητον, ὥσπερ φησὶ Παρμενίδης καὶ
Μέλισσος, ἢ κινουμένην, ὥσπερ οἱ Quouxo(, οἱ μὲν
ἀέρα φάσχοντες εἶναι, οἱ δὲ ὕδωρ, τὴν πρώτην ἀρ-
yov εἰ δὲ πλείους, ἢ πεπερασμένας ἢ ἀπείρους" χαὶ
εἰ πεπερασμένας; πλείους δὲ μιᾶς ἢ δύο ἢ τρεῖς ἢ
τέτταρας ἣ ἄλλον τινὰ ἀριθμόν" καὶ εἰ ἀπείρους, ἢ
οὕτως ὥσπερ Δημόχριτος; τὸ γένος ἕν, σχήματι δὲ
ἢ εἴδει διαφερούσας, ἢ καὶ ἐναντίας.

Ὁμοίως δὲ ζητοῦσι καὶ οἱ τὰ ὄντα ζητοῦντες πόσα᾽
ἐξ ὧν γὰρ τὰ ὄντα ἐστὶ ζητοῦσι πρῶτον; ταῦτα
πότερον ἕν. ἢ πολλά" καὶ εἰ πολλά, εἰ πεπερασμένα
ἢ ἄπειρα. Ὥστε τὴν ἀρχὴν χαὶ τὸ στοιχεῖον ζη-
τοῦσι, πότερον ἕν ἢ πολλά. .

Τὸ μὲν οὖν εἰ ἕν xal ἀκίνητον τὸ ὃν σχοπεῖν οὐ περὶ
φύσεώς ἐστι σχοπεῖν. Ὥσπερ ydo x«l τῷ γεωμέτρῃ
οὐχέτι λόγος ἐστὶ πρὸς τὸν ἀνελόντα τὰς ἀρχάς;
ἀλλ᾽ ἦτοι ἑτέρας ἐπιστήμης ἢ πασῶν χοινῆς, οὕτως
οὐδὲ τῷ περὶ ἀρχῶν' οὐ γὰρ ἔτι ἀρχή ἐστιν, εἰ ἕν
μόνον καὶ οὕτως ἕν ἐστιν. Ἢ γὰρ ἀρχὴ τινὸς ἢ
τινῶν.

Ὅμοιον Oy] τὸ σχοπεῖν εἰ οὕτως ἕν xal πρὸς ἄλλην θέσιν
ὁποιανοῦν διαλέγεσθαι τῶν λόγου ἕνεκα λεγομένων,
olov τὴν Ἡραχλείτειον" ἢ εἴ τις φαίη ἄνθρωπον ἕνα
τὸ ὃν εἶναι"

ἢ λύειν λόγον ἐριστικόν; ὅπερ ἀμφότεροι μὲν ἔχουσιν

^ οἱ λόγοι, καὶ ὁ Μελίσσου καὶ ὁ Παρμενίδου" καὶ vo
ψευδῆ λαμβάνουσι καὶ ἀσυλλόγιστοί εἰσι: μᾶλλον δὲ
ὁ Μελίσσου φορτιχὸς καὶ οὐκ ἔχων ἀπορίαν, ἀλλ'
ἑνὸς ἀτόπου δοθέντος τἄλλα συμβαίνει. Τοῦτο δὲ
οὐδὲν χαλεπόν.

Ἡμῖν δὲ ὑποχείσθω τὰ φύσει ἢ πάντα ἢ ἔνια κινούμενα
εἶναι" δῆλον δὲ ἐκ τῆς ἐπαγωγῆς. “Ἅμα δὲ οὐδὲ λύειν
ἅπαντα προσήκει, ἀλλ᾽ ἢ ὅσα ἐκ τῶν ἀρχῶν τις
ἐπιδεικνὺς ψεύδεται, ὅσα δὲ μή, οὔ, olov τὸν τετρα-

ὠγισμὸν τὸν μὲν διὰ τῶν τμημάτων γεωμετρικοῦ
διαλῦσαι, τὸν δὲ ᾿Αντιφῶντος οὐ γεωμετρικοῦ.

μὴν αλλ ἐπειδὴ περὶ φύσεως μὲν οὔ, φυσικὰς δὲ
ἀπορίας συμβαίνει λέγειν αὐτοῖς, ἴσως ἔχει καλῶς
ἐπὶ μικρὸν διαλεχθῆναι περὶ αὐτῶν’ ἔχει γὰρ φιλο-
σοφίαν ἡ σχέψις.

Sxworsis. — 1. Argumentum librorum de Phys. Auditu. Divisio
textus. — 2. Philosophi aut unum principium, hi immobile, illi mo-
bile; aut plura, alii finita, alii infinita, posuerunt. — 3. Haec diver-
sitas eadem occurrit circa entia. Ratio est quia antiqui philosophi
non cognoverunt nisi causam materialem. — 4. Non pertinet ad
scientiam naturalem improbare sententiam Parmenidis et Melissi :
4) Quia destruit principia naturae, negans multitudinem. — 5. δ)

. Quia ponit opiniones manifeste falsas, sc. esse ens unum tantum

Syquod scientia naturalis debet incipere
Na principiis universalioribus *, hic
secundum praedictum ordinem inci-
pit prosequi ea quae pertinent ad scientiam na-
turalem. Et dividitur in duas partes: in quarum *
prima determinat de principiis universalibus scien-
tiae naturalis; in secunda determinat de ente mo-
bili in communi, de quo intendit in hoc libro;

* Necesse autem est aut unum esse principium aut plura.
Et si unum, aut immobile, sicut dicunt Parmenides et
Melissus; aut mobile, sicut physici, hi quidem aerem
dicentes esse, alii vero aquam primum principium. Si
autem plura, aut finita aut infinita. Et si finita, plura
autem uno, aut duo aut tria aut quatuor, aut secundum
alium aliquem numerum. Et si infinita, aut sic sicut
dixit Democritus, genus unum, figura autem et specie
differentia aut etiam contraria.

* Similiter autem quaerunt et quae sunt quaerentes quot
sunt. Ex quibus enim sunt quae sunt quaerunt primum,
utrum haec unum aut plura sint: et si multa, aut fi-
nita aut infinita. Quare principium et elementum quae-
runt, utrum unum aut multa.

* [d quidem igitur, si unum et immobile sit quod est, in-
tendere, non de natura est intendere. Sicut enim geo-
metrae non amplius ratio est ad destruentem principia,
sed est aut alterius scientiae àut omnibus communis,
sic neque alicui de principiis. Non enim amplius prin-
cipium est, si unum solum est et sic unum: princi-
pium enim cuiusdam aut quorundam est. j

* Simile igitur intendere est si sic unum est, et ad aliam
positionem quamlibet disputare sermonis gratia dictam,
ut Heracliteam; aut si aliquis dicat hominem unum
quod est esse:

* aut solvere rationem litigiosam. Quod sane utraeque qui-
dem habent rationes, et Melissi et Parmenidis. Etenim
falsa recipiunt, et non syllogizantes sunt. Magis autem
Melissi onerosa est ratio, et non habens defectum ; sed
uno inconvenienti dato alia contingunt: hoc autem
nihil difficile.

* Nobis autem subiiciantur quae sunt natura aut omnia aut
quaedam moveri. Est autem manifestum hoc ex indu-
ctione. Simul autem neque solvere omnia convenit:
sed aut quaecumque ex principiis aliquis demonstrans
mentitur; quaecumque vero non, minime. Ut tetrago-
nismum hunc quidem qui per decisiones, geometrici
est dissolvere: illum autem qui Antiphontis, non geo-
metrici est. I

* Sed quoniam de natura quidem, non autem naturales
defectus contingit dicere ipsos, fortassis bene se habet
aliquantulum disputare de ipsis: habet enim philoso-
phiam hic respectus.

immobile; ergo et totum ens esse aliquod unum. — 6. Neque
etiam debet solvere argumenta eorum : a) Quia rationes sophisticae
quae manifestum defectum habent et formae et materiae, non
egent solutione. — 7. δ) Quia non omnes rationes solvendae sunt
in aliqua scientia, sed solum eae quae false concludunt ex princi-
piis huius scientiae; istorum autem rationes sunt contra principia
in physica praesupposita. — 8. Tamen utile est etiam hic contra eos
disputare, quamvis hoc proprie pertineat ad philosophiam primam.

et hoc in tertio libro, ibi: Quoniam autem natura
est * etc. Prima in duas **: in prima determinat
de principiis subiecti * huius scientiae, idest de
principis entis mobilis inquantum huiusmodi ; in
secunda de principiis doctrinae, in secundo libro,
ibi: Eorum quae sunt* etc. Prima autem ** in duas:
in prima prosequitur opiniones aliorum de princi-
piis communibus entis mobilis; in secunda inqui-
rit veritatem de eis, ibi: Omnes igitur contraria

* Cap. 1. Text. 6.

* emt. 7.

* Test, 8.

* ext οἱ

* Text. 10.

* "ext. 11.

* "Text. 13.

* Lib. IIT, lect. r.
*'Prima pars di-
viditur in duas
partes AciKQsTV
X ^

* de subiecto κα,
a.

* Lib. II, lect. r.
** dividitur Anc
IKLQSTVXY , Om.
Cct. exc. EM.

* Lect. x.

* naturae ex AB
CIKLOQRSTYXYZ.

* Num. 4.

* eorum PEGHIKZ
a b.
* Lect. seq.

* philosophorum
eem codd., sed
EG hab. lac.

* ente nEGu: cf.
loc. indicatum.
** Num. 3.

* naturae om. PE
Gab.

* Et om. rEGab.

* illorum addunt
EG, eorum FLNZ.

*

omnium ex
codd. exc. EG.

* scilicet ABCIKL
OQsTVXY. - Yaà-
pores EGMa.

* dixit terram
esse principium
codd. exc. EGss.
* grossitudinem
AEGT.

* ex eo addunt
codd. exc. EG.

* posuerunt om.
codd. exc. nc.

* esse om. PHb;
à hab. lac.

* sed codd. exc.
FHM.

* Lect. x.,

*(om. de) Parme-
nides PEMNpG et
a b.

* sicut codd. exc.
DEFGHNRZ.

* omnia om. ABC
IKOQTVXY.

* idest EG.

* Ponebant PprG
HLMRXZPB.

* et aliam c.

* ponebant ppEF
GHMYSL et ab,
ponebantur AiKO
QSTVXpL.

8 PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I

principia * etc. Circa primum tria facit: primo po-
nit diversas opiniones antiquorum philosophorum
de principiis communibus naturae *; secundo osten-
dit quod aliquas earum prosequi non pertinet ad

naturalem, ibi: 7d quidem igitur * etc.; tertio prose-.

quitur opiniones improbando earum * falsitatem,
ibi: Principium autem * etc. Circa primum duo fa-
cit: primo ponit diversas opiniones philosophorum *
de principiis naturae; secundo ostendit eandem
diversitatem esse circa opiniones philosophorum
de entibus *, ibi: Similiter autem quaerunt ** etc.

2. Dicit ergo primo quod necesse est esse unum
principium naturae * aut multa; et utraque pars
habuit philosophos opinantes.

Quidam enim eorum posuerunt unum princi-
pium, quidam multa. Et * eorum qui posuerunt
unum, quidam * posuerunt illud esse immobile,
sicut Parmenides et Melissus, de quorum opinione
infra patebit; quidam vero posuerunt illud esse

mobile, scilicet antiqui naturales. Quorum qui-

dam posuerunt aerem esse principium omnium *
naturalium, ut Diogenes; quidam vero aquam, ut
Thales; quidam vero ignem, ut Heraclitus; alii
vero aliquid medium inter aerem et aquam, ut * va-
porem. Nullus vero eorum qui posuerunt prin-
cipium unum tantum, dixit illud esse terram *, pro-
pter eius grossitiem *. Huiusmodi autem principia
mobilia dicebant, quia per horum alicuius rare-
factionem et condensationem alia * fieri dicebant.

Eorum vero qui posuerunt plura principia, qui-
dam posuerunt ea finita, quidam posuerunt * infi-
nita. Eorum autem qui posuerunt ea esse * finita,
licet * plura uno, quidam posuerunt ea esse duo,
scilicet ignem et terram, ut infra * dicet de Parme-
nide *; quidam vero tria, scilicet ignem, aerem et
aquam (nam terram quasi compositam existima-
bant propter eius grossitiem); alii vero posuerunt
ea esse quatuor, scilicet * Empedocles, vel etiam
secundum aliquem alium numerum (quia et ipse
Empedocles cum quatuor elementis posuit duo
alia, scilicet amicitiam et litem). Qui vero posue-
runt plura infinita, diversificati sunt. Democritus
enim posuit indivisibilia corpora quae dicuntur
atomi, esse principia omnium rerum. Sed huius-
modi corpora posuit esse omnia * unius generis
secundum naturam, sed tamen differebant secun-
dum figuram et * formam: et non solum diffe-
rebant, sed contrarietatem ad invicem habebant.
Ponebat* enim tres contrarietates, unam secun-
dum figuram, quae est inter curvum et rectum;
aliam secundum ordinem, quae est prioris et poste-
rioris ; aliam * secundum positionem, scilicet ante
et retro, sursum et deorsum, dextrorsum et sini-
strorsum. Et sic ex illis corporibus unius naturae
existentibus, diversa fieri ponebat * secundum
diversitatem figurae, positionis et ordinis atomo-
rum. Ex hac autem opinione dat intelligere op-
positam opinionem, scilicet Anaxagorae, qui po-

suit infinita principia, sed non unius generis se-
cundum naturam. Posuit enim principia naturae ^
esse infinitas partes minimas carnis et ossis et
aliorum huiusmodi, ut manifestum erit inferius *.

Attendendum * autem quod non divisit plura
principia per mobilia et immobilia, quia nullus
ponens prima principia plura *, potuit ponere
ea immobilia: cum enim omnes ponerent con-

trarietatem in principiis, contraria autem nata sunt

se * alterare, cum pluralitate principiorum immo-
bilitas stare non poterat.

3. Deinde cum dicit: Similiter autem quae-
runt etc., ostendit quod eadem diversitas opi-
nionum est circa entia. Et dicit quod similiter
physici, inquirentes de iis quae sunt, idest de en-
tibus, quaerunt quot sint, utrum scilicet * unum
aut plura; et si sint multa, utrum sint finita vel

infinita. Et ratio huius * est, quia antiqui physici

non cognoverunt nisi causam materialem, de aliis

autem causis ἢ parum tetigerunt. Ponebant au-

tem * formas naturales esse accidentia, sicut et **
artificiales: sicut ergo tota substantia artificialium
est eorum materia, ita sequebatur secundum eos
quod tota substantia naturalium esset eorum ma-
teria. Unde qui ponebant tantum unum princi-
pium, puta aerem, putabant quod alia * entia es-
sent aer secundum suam substantiam: et simile
est de aliis opinionibus. Et hoc est quod dicit *,
quod physici quaerunt ex quibus sunt quae sunt:
idest, inquirendo ^ de principiis inquirunt causas
materiales, ex quibus entia esse dicuntur. Unde
patet quod quando inquirunt de entibus, utrum
sint unum aut * plura, eorum inquisitio est de
principiis materialibus, quae elementa dicuntur.

4. Deinde cum dicit: 14 quidem igitur etc.,
ostendit quod aliquam istarum opinionum impro-
bare non pertinet ad naturalem. Et circa hoc duo
facit: primo ostendit quod improbare opinionem
Parmenidis et Melissi non pertinet ad scientiam
naturalem; secundo assignat rationem quare ad
praesens est utile eam improbare *, ibi: Sed quo-
niam de natura * etc. Circa primum duo facit:
primo ostendit quod non pertinet ad scientiam
naturalem improbare praedictam opinionem; se-
cundo quod non pertinet ad eam solvere ratio-
nes quae ad probandum ipsam inducuntur, ibi:
Aut solvere rationem * etc. Primum ostendit dua-
bus rationibus, quarum secunda incipit ibi: Si-
mile igitur * etc. Dicit ergo primo quod non per-
tinet ad scientiam naturalem inténdere ad per-
scrutandum de hac opinione *, si ens est unum et
immobile. lam enim ostensum est quod non differt
secundum intentionem * antiquorum philosopho-
rum, ponere unum principium * immobile, et po-
nere unum ens * immobile. Et quod improbare
hanc opinionem ad naturalem non pertineat, sic
ostendit. Ad geometriam * non pertinet inducere
rationem * contra destruentem sua principia; sed

αὐ principia naturae. —- naturae om. PGpE et a b. lidem habent,
partes carnis et ossis minimas.

8) Ex quibus... inquirendo. Ita legunt PCFHLMNRSZSsBI et 5; A
ex quibus idest quae sunt inquirendo; D ex quibus sunt qui sunt

inquirendo; EGsO et a, ex quibus sunt idest inquirendo; KYpl ex
quibus quae sunt idest inquirendo; QTVXpBO ex quibus sunt idest
quae sunt inquirendo.— Statim pro inquirunt, quaerunt NRZ, exqui-
runt ABCIKLOQSTVXY.

* Lect. 1x.

* Advertendum
prab.

χε λίρα plura
principa codd.
exc. DEG.

* secundum se.
EGQ.

* sint addunt AB
CKLNOQSTVX.

* huius om. ru
à b.

AME om. PEG

ab.

T ADIKLOQ.
SvY; R abr.

** et om. codd.

exc. EGR.

* àn ACIKQSTVX.-
multa codd. exc.
EGLR.

* reprobare rab.
* Num. 8.

* et addunt Acp
IKOQSTVXY.

OQTVN.

δ
col exc. rz. ,
*rationes ACIKLO

QsTvxv.- destru-
entes ACIKOQSTV
XYPL.

* δὲς sit P.

* ad om. PDEFGH
MRZ.

* et et id om. P
a b.

*ad aliquam sci-
entiam PBDEFGH
MNR. - rationes Ὁ
EGHMZ.

* sapientis om.
codd. et a.

* Cap. ix, n. 5. -
Cf. lib. VIL, Ne.
v.

* opinionem Aci
KOQSVXZ.

* ponit esse tan-
tum Ec, ponit ens
esse unum cet. ;
ab ut P.

* huius PpEG.

* propter PEGNZ.

* incipit PrG, su-
mitur B, est D;
Om. EHMNZ.
T Num. seq.

ὃ

* arte codd. exc.
EG.

CAP. II, LECT. II 9

hoc vel pertinet ad aliquam aliam scientiam parti-
cularem (si tamen geometria sit * subalternata ali-
cui particulari scientiae; sicut musica arithme-
ticae subalternatur, ad quam pertinet disputare
contra negantem principia musicae); vel hoc perti-
net ad scientiam communem, scilicet ad * logicam
vel metaphysicafn. Sed praedicta positio destruit
principia naturae; quia si sit solum unum ens, ef
sic unum, scilicet immobile, ut sic 7 ex eo fieri alia
non possint, tolletur ratio principii; quia omne
principium aut est principium alicuius aut aliquo-
rum. Ad positionem igitur principii sequitur mul-
titudo, quia aliud est principium et * aliud id cuius
est principium; qui igitur negat multitudinem, tollit
principia: non igitur debet contra hanc positio-
nem disputare naturalis.

5. Deinde cum dicit: Simile igitur etc., osten-
dit idem alia ratione. Non enim requiritur ab
aliqua scientia * ut inducat rationem contra opi-
niones manifeste falsas et improbabiles; nam quo-
libet proferente contraria opinionibus sapientis *
solicitum esse, stultum est, ut dicitur I 7Zopic. *
Hoc est ergo quod dicit, quod intendere ad per-
quirendum si ens est sic unum, scilicet immo-
bile, simile est ac si disputaretur contra quam-
libet aliam .positionem improbabilem , ut puta
contra positionem * Heraclii, qui dixit omnia
semper moveri et nihil esse verum; vel contra
positionem alicuius qui diceret quod totum ens
est unus homo, quae quidem positio esset omnino
improbabilis. Et tamen qui ponit esse ens unum
tantum * immobile, cogitur ponere totum ens
esse aliquod unum. Sic igitur patet quod non est
naturalis * scientiae contra hanc positionem di-
sputare.

6. Deinde cum dicit: Aut solvere etc., ostendit
quod non est naturalis etiam solvere praedicto-
rum philosophorum rationes. Et hoc per * duas
rationes, quarum secunda ponitur * ibi: Nobis
autem subüciantur * etc. Probat ergo? primo pro-
positum per hoc quod non exigitur in aliqua
scientia * ut solvantur rationes sophisticae, quae
manifestum defectum habent vel formae vel ma-
teriae. Et hoc est quod dicit, quod simile est in-
tendere ad improbabiles rationes aut etiam * sol-
vere rationem litigiosam, idest sophisticam. Hoc
autem quod sint sophisticae, habent utraeque ra-
tiones et Melissi et Parmenidis: peccant enim in
materia, unde dicit quod faísa recipiunt, idest fal-

sas propositiones assumunt; et peccant in forma,
unde dicit quod non syllogizantes sunt. Sed ra-
tio * Melissi est magis onerosa, idest vana et
fatua, e£ non habens defectum, idest non inducens
dubitationem: et hoc infra ostendetur. Non est
autem inconveniens si * uno inconvenienti dato
alia * sequantur. Sic igitur concludi potest quod
non requiritur a philosopho naturali * quod solvat
huius rationes.

7. Deinde cum dicit: Nobis autem subiician-
tur etc., ponit secundam rationem ad idem: quae
talis est *. In scientia naturali supponitur quod
naturalia moveantur * vel ommia vel quaedam:
quod * dicit quia de quibusdam est dubium si
moventur et qualiter moventur, puta de anima,
de centro terrae, de polo caeli, et formis natura-
libus, et aliis huiusmodi *. Et quod naturalia mo-
veantur, potest manifestum esse ex inductione;
quia ad sensum apparet quod res naturales mo-
ventur. Est autem * necessarium motum supponi
in scientia naturali, sicut necessarium est sup-
poni naturam, in cuius definitione ponitur motus ;
est enim natura principium motus, ut infra di-
cetur *. Hoc autem habito, quod motus suppona-
tur in scientia naturali, ulterius * procedit ad pro-
positum ostendendum per hoc quod non omnes
rationes sunt solvendae in aliqua scientia, sed so-
lum illae * quae concludunt aliquod falsum ex
principiis illius scientiae: quaecumque vero non
concludunt ex principiis scientiae, sed ex contra-
riis principiorum *, non solvuntur in illa scientia.
Et hoc probat per exemplum * in geometricis
dicens: μέ tetragonismum, idest quadraturam cir-
culi, hunc quidem qui est per decisiones circum-
ferentiae, dissolvere pertinet ad geometram, quia
nihil * supponit contrarium principiis scientiae.
Voluit enim. quidam ^ invenire quadratum ae-
quale circulo dividendo circumferentiam circuli in
multas partes, et singulis partibus supponendo *
lineas rectas: et sic, inveniendo aliquam figu-
ram sicut rectilineam aequalem * alicui illarum
figurarum quae continentur * a decisione circum-
ferentiae et corda, aut pluribus aut omnibus, ae-
stimabat se invenisse figuram rectilineam aequa-
lem toti circulo, cui facile erat * invenire qua-
dratum aequale per principia geometriae: et sic
putabat se invenire posse * quadratum aequale
circulo. Sed non sufficienter argumentabatur :
quia licet illae * decisiones consumerent totam

) Et sic unum... ut. sic. — Pro et sic, et sic solum pB, et sit DE
FG(X?), et si sit Q; deinde pro ut sic, sic ut ACKOSTVX(Q71)sG, sic
vel D, sicut ut sit pE, sic ut sit pBG, (ras)ut 1, ut L, sicut ut ΟἹ — a: et

' Sit unum, scilicet immobile, sic ut sit illud quod ex eo etc.; b: et sic

unum, scilicet immobile, ut sic quod ex eo etc., in nota erratorum su-
perfluit quod. — Linea seq. ante Zolletur P addit sic; pro tolletur, tolle-
retur EGMQVXa.

9) Probat ergo. — Ante haec verba N addit, Dicit ergo quod simile
est; idem videtur habuisse H, cuius litterae abrasae sunt; LM, Dicit
ergo primo quod simile hoc (hoc om. M) est ac si quis (ac si quis om.
pL) solveret rationes litigiosas etc. (etc. om. L) ; RZ, Dicit ergo primo
quod simile est ac solvere rationes litigiosas; pS, Dicit ergo primo
quod simile koc et solvere rationes litigiosas. Licet suspicari in auto-
grapho lituram, quam scilicet aliqui amanuenses male interpretati sunt.

s) Improbabiles rationes aut etiam.— Pro improbabiles, improbandas
NRZ, probabiles pEG; pro rationes, positiones ABFKNQRZ, rationes
eorum sl, rationes horum sE; pro aut etiam, et sG; etiam om. ACK
QTVXYplIO.

Opp. D. 'l'HoxAE T. II

Ὁ Deinde... talis est. — Sic codd. et ab. P, Secundam rationem
ponit ibi. f. Quae talis est; pro secundam, aliam NRZ.

7) puta de anima... huiusmodi. — Huic lectioni Pab proxime accedunt
DFLMNQRSZSsEO, puta de anima, centro (et centro DLSsE) terrae
et polis caeli etc. GpE, puta de formis naturalibus etc. omissis inter-
positis; cet, puta de terra et formis naturalibus etc.

0) Voluit enim quidam. — Pro voluit, volunt BKYpC (cf. inferius ae-
stimabat, ubi ABKQSTVYpLSsR aestimabant, M aestimant, N aestimat) ;
pro enim, igitur B, autem D, om. N; pro quidam, quoddam AGIKO
QTVXY(E:), quendam E?; P habet quidam Bryso, sed Bryso om.
omnes codd. et a b: et omittendum esse non solum codicum et editio-
num auctoritate suadetur, sed etiam I Poster. lect. xvir, n. 2, ubi s. Tho-
mas Brysoni alium tetragonismum adscribit.

0) aliquam. figuram sicut rectilineam aequalem. -- H om. sicut; PE
Gab, aliquas figuras sicut rectilineas aequales (aequales om. EGa). Quia
sicut in codicibus frequentissima corruptio est pro scilicet, credimus
s. Thomam scripsisse scilicet, ubi nunc codd. habent sicut. — Infra pro aut,
ut PEGNQpHRsO et a, et cuidam ut ed, b, et ita ut Z; pO lac.

2

* positio rpErG.

* quod rro. - Cf.
lect. v, n. 2 fine.
* multa alia 1x.

* ad philoso-
phum naturalem
P.

t
* moventur ab

et codd. exc. n.
* pe PBEG
a b.

* etiam rab.

* Lib. II, lect 1.

* ultimo Epa.

* illae om. rEG
a b.

* principiis ABC
HIKLOQSTVXY.

* similitudinem
NRZ. ^

* non EG. - Sup-
ponitur ca.

* supponere rEG
a b.

t
* continetur pab

et codd. exc. cp
EFHNX.

* primum add.EG,
principium add.
a.

* posse om. ἘσΩ͂.

* licet illae om.
ἘΟΩ͂.

* circularem »;
a om. 20... Cir-
culi.

* comprehendunt
ACIKOQSTVXY.

* quadratum Pp
uab.

* qui ABCIKLOQS
TYX.

* principiis FMN
RZ.

* subdividebat Ρ
DEFGHLMNRS.

* sustentabantur
rab, et ita infra.
ii singula codd.
- Cf. infra.

* deducebat rEG
Qab - lineas re-
ctas codd. exc.D
EGFHRZ.

* [lem ACDIKLQS
TVYSR.

* divisionum
codd. exc. pnEFG
Ηρ.

* enim ACDIKLOQ.
STVY.

** arcus Om.AIKL
oQsTvY.

10

circumferentiam circuli *, non tamen figurae con-
tentae a decisione circumferentiae et lineis re-
ctis, comprehendebant * totam superficiem circu-
larem. Sed dissolvere quadraturam * Antiphontis,
non pertinet ad geometram, quia * utebatur contra-
riis principiorum * geometriae. Describebat enim in
circulo aliquam figuram rectilineam, puta quadra-
vm. et dividebat * arcus quibus subtendeban-

* latera quadrati, singulos ** in duo media, et
a s putidis decisionum ducebat * lineam rectam ad
omnes angulos quadrati; et sic resultabat in cir-
culo figura octo angulorum, quae plus accede-
bat ad aequalitatem circuli quam quadratum. Ite-
rum * dividebat arcus quibus subtendebantur la-
tera figurae octo angulorum,
media; et sic ducendo lineas rectas a punctis
decisionum * ad angulos praedictae figurae, re-
sultabat figura sedecim angulorum, quae adhuc
plus accedebat ad aequalitatem circuli. Semper
ergo * dividendo arcus **, et ducendo lineas re-
ctas ad angulos figurae praeexistentis, consurgit
figura propinquius se habens ad aequalitatem cir-

singulos in duo

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I

culi. Dicebat autem quod non est procedere in
infinitum in * decisione arcuum: erit ** ergo de-
venire ad aliquam figuram rectilineam aequalem
circulo, cui poterit quadratum aequari *. Quia igi-
tur supponebat quod arcus non semper dividun-
tur in duo media, quod est contrarium principiis *
geometriae, huiusmodi rationem dissolvere non
pertinet ad geometram *. Quia igitur rationes
Parmenidis et Melissi supponunt ens esse immo-
bile *, ut infra?* patebit; hoc autem est contra
principia supposita in scientia naturali; sequitur
quod solvere huiusmodi rationes, non pertinet *
ad philosophum naturalem.

8. Deinde cum dicit: Sed quoniam de natura etc.,
assignat rationem quare disputet * contra praedi-
ctam positionem. Et dicit quod quia praedicti
philosophi loquebantur de rebus naturalibus, licet
non inducerent defectus, idest dubitationes, natu-
rales; utile est ad propositum disputare de huius-
modi opinionibus: quia etsi non sit scientiae na-

turalis disputare contra huiusmodi positiones *,

pertinet tamen ad philosophiam primam.

zx) Quadratum aequari. — aequari quadratum MN, quadratum aequale E, quadratum esse aequale G, inveniri quadratum aequale cet. exc. RZ.

* à pro £n Eran.
- divisione codd.
exc. EFGH.
** erat PQ.

x

*est contra prín-
cipia Pab.

* geometriam »
GRTY.

* ingenitum
codd. exc. GpE.
** Lect. V.

* pertineat ACFI
KLOQSTXY.

* disputat BEGN
RZ.

* eas cDFIKMQRV.
3x.

CAP. II, LECT. III. -

lI

LECTIO TERTIA

REFELLITUR OPINIO PARMENIDIS ET MELISSI ASSERENTIUM

᾿Αρχὴ δὲ οἰκειοτάτη πασῶν, ἐπειδη πολλαχῶς λέγεται
τὸ ὄν, ἰδεῖν πῶς λέγουσιν οἱ λέγοντες εἶναι ἕν τὰ
πάντα, πότερον οὐσίαν τὸ πάντα ἢ ποσὸ ἢ ποιά,
χαὶ πάλιν πότερον οὐσίαν μίαν vd πάντα, οἷον dv-
θρωπον ἕνα ἢ ἵππον ἕνα ἢ ψυχὴν μίαν, ἢ ποιὸν ἕν
δὲ τοῦτο, οἷον λευκὸν ἢ θερμὸν ἢ τῶν ἄλλων τι τῶν

τοιούτων: ταῦτα γὰρ πάντα διαφέρει τε πολύ καὶ

ἀδύνατα λέγειν. Εἰ μὲν γὰρ ἔσται καὶ οὐσία καὶ
ποσὸν X&À ποιόν, καὶ ταῦτα εἴτ᾽ ἀπολελυμένα ἀπ᾽
ἀλλήλων εἴτε μή, πολλὰ τὰ ὄντα- εἰ δὲ πάντα
ποιὸν ἢ ποσόν, εἴτ᾽ οὔσης οὐσίας εἴτε μὴ οὔσης;
ἄτοπον, εἰ δεῖ ἄτοπον λέγειν τὸ ἀδύνατον. Οὐδὲν
13e τῶν ἄλλων χωριστόν ἐστι παρὸ τὴν οὐσίαν"
πάντα γὰρ καθ᾿ ὑποχειμένου τῆς οὐσίας λέγεται.
Μέλισσος δέ φησι τὸ ὃν ἄπειρον εἶναι. Ποσὸν ἄρα
τι τὸ ὄν’ τὸ γὰρ ἄπειρον ἐν τῷ ποσῷ οὐσίαν δὲ
ἄπειρον εἶναι ἢ ποιότητα ἢ πάθος, οὐχ ἐνδέχεται
εἰ μὴ κατὰ συμβεβηκός, εἰ ἅμα καὶ ποσὰ ἄττα
εἶεν" ὁ γὰρ τοῦ ἀπείρου λόγος τῷ ποσῷ προσχρῆται;
&AX οὐχ οὐσίᾳ οὐδὲ τῷ ποιῷ. Εἰ μὲν τοίνυν καὶ
οὐσία ἐστὶ xal ποσόν, δύο καὶ οὐχ ἕν τὸ ὄν’ εἰ δ᾽
οὐσία μόνον, οὐκ ἄπειρον, οὐδὲ μέγεθος ἕξει οὐδέν’
ποσὸν γάρ τι ἔσται.

Ἔτι ἐπεὶ καὶ αὐτὸ τὸ ἐν πολλαχῶς λέγεται, ὥσπερ καὶ

(«0 ὄν, σκεπτέον τίνα τρόπον λέγουσιν εἶναι ἕν τὸ
πᾶν. Λέγεται δ᾽ ἕν ἢ τὸ συνεχὲς ἢ τὸ ἀδιαίρετον ἢ
ὧν ὁ λόγος ὁ αὐτὸς καὶ εἷς ὁ τοῦ τί ἦν εἶναι, ὥσπερ
μέθυ καὶ οἶνος. Εἰ μὲν τοίνυν συνεχές, πολλὰ τὸ ἕν’
εἰς ἄπειρον γὰρ διαιρετὸν τὸ συνεχές. Ἔχει δ᾽ ἀπο-
ρίαν περὶ τοῦ μέρους καὶ τοῦ ὅλου (ἴσως δὲ οὐ πρὸς
τὸν λόγον; ἀλλ᾽ αὐτὴν καθ᾿ αὐτὴν) πότερον ἕν ἢ
πλείω τὸ μέρος καὶ τὸ ὅλον; καὶ πῶς ἕν 7] πλείω"
καὶ εἰ πλείω, πῶς πλείω" xxl περὶ τῶν μερῶν τῶν
μὴ συνεχῶν [ὁ αὐτὸς “λόγος ]" καὶ εἰ τῷ ὅλῳ ἕν éx&-
«spov ὡς ἀδιαίρετον, ὅτι χαὶ αὐτοὶ αὑτοῖς.

᾿Αλλὰ μὴν εἰ ὡς ἀδιαίρετον, οὐϑὲν ἔστα! ποσὸν οὐδὲ
ποιόν, οὐδὲ δὴ ἄπειρον τὸ ὄν, ὥσπερ Μέλισσός φη-
σιν) οὐδὲ πεπερασμένον, ὥσπερ Παρμενίδης" τὸ γὰρ
πέρας ἀδιαίρετον, οὐ τὸ πεπερασμένον.

᾿Αλλὰ μὴν εἰ τῷ λόγῳ ἕν τὰ ὄντα πάντα, ὡς λώπιον
xo ἱμάτιον, τὸν Ἡρακλείτου λόγον συμβαίνει λέγειν
᾿αὑὐτοῖς" ταὐτὸν γὰρ ἔσται καὶ ἀγαθῷ xal καχῷ εἶναι
καὶ μὴ ἀγαθῷ καὶ ἀγαθῷ: devs ταὐτὸν ἔσται ἀγα-
θὸν χαὶ οὐκ ἀγαθόν, καὶ ἄνθρωπος καὶ ἵππος" καὶ
οὐ περὶ τοῦ ἕν εἶναι vd ὄντα ὁ λόγος ἔσται αὐτοῖς,
ἀλλὰ περὶ τοῦ μηδέν, χαὶ τὸ τοιῳδὶ εἶναι xal, το-
σῳδὶ ταὐτόν. :

SywoPsIs. — 1.' Argumentum et divisio textus. — 2. Probatur
quod ens non est unum. I. ex parte entis. Nam ens unum non
potest esse neque substantia simul et accidens, nec solum acci-
dens, neque sola substantia sine accidente saltem quantitatis.
Propter hoc unum ens infinitum Melissi est impossibile, quia
et infinitum ipsum iam insinuat quantitatem. — 3. 2. Ex parte
unius. Nam unum dicitur: a) aut ratione continuitatis. Continuum

j ostquam posuit opiniones philosopho-
ὧν Arum de principiis, hic disputat contra
zw eos *. Et primo contra illos qui non
naturaliter de natura locuti sunt; se-

OMNIA ESSE UNUM ENS

*Principium autem maxime est omnium proprium, quoniam
multipliciter dicitur quod est, quomodo dicunt dicentes
unum esse omnia, utrum substantiam omnia, aut quan-
titatem aut qualitatem. Et iterum, utrum substantiam
unam omnia ut hominem unum, aut equum unum,
aut animam unam: aut qualitatem unam haec, ut al-
bum aut calidum aut aliquid aliorum talium. Haec
enim omnia differunt multum, et sunt impossibilia di-
cta. * Si quidem enim erunt et substantia et quale et
quantum, et haec sive resoluta ad invicem sive non,
multa sunt quae sunt. Si vero omnia aut quale aut
quantum sunt, sive cum sit substantia sive cum non
sit, inconveniens est, si oportet inconveniens dicere im-
possibile: nullum enim aliorum separabile est extra sub-
stantiam; omnia namque de subiecta dicuntur ipsa sub-
stantia. * Melissus autem quod est infinitum dicit esse:
quantum itaque aliquid est quod est; infinitum enim
in quantitate est. Substantiam autem infinitam aut qua-
litatem aut passionem esse, non contingit nisi, secundum
accidens, si simul et aliquae quantitates sunt; infiniti
enim ratio quantitati congruit, sed non substantiae ne-
que qualitati. Si quidem igitur substantia est et quan-
tum, duo et non unum est quod est: si vero substan-
tia solum, non infinitum est neque magnitudinem
habebit ullam: quantum enim quoddam erit.

* Amplius, quoniam et ipsum unum multipliciter dicitur,
quemadmodum et quod est, intendendum quomodo
dicunt unum esse omne. Dicitur enim unum aut con-
tinuum, aut indivisibile, aut quorum ratio una et ea
dem quae aliquid erat esse, quemadmodum vappa et
vinum. * Si quidem igitur continuum, multa sunt quod
est: in infinitum enim divisibile est continuum. Habet
autem dubitationem de, toto et parte (fortassis autem
non ad hanc rationem, sed ad ipsam secundum se-
ipsam), utrum unum aut plura pars et totum, et quo-
modo unum aut plura; et si plura, quomodo plura: et
de partibus non continuis. Et si toti unum utrumque
est sicut indivisibile, quoniam et eadem eisdem erunt.

* At vero si est sicut indivisibile, nullum erit quantum ne-
que quale: neque iam infinitum quod est, sicut Melis-
sus dicit, neque finitum, sicut Parmenides: terminus
enim indivisibilis finitus non est.

* At vero si ratione unum sunt omnia quae sunt, sicut tu-
nica et indumentum, Heracliti rationem contingit dicere.
Idem enim erit et bono et malo, et non bono esse et
bono. Quare idem erit bonum et non bonum, et homo
et equus. Et non solum de eo quod ununmr sunt quae
sunt, ratio erit, sed de eo quod nihil. Et tali igitur
esse et tanto idem.

D

autem habet partes, excludit ergo unum. Totum enim et partes
unum sunt tantum secundum quid, non simpliciter. — 4. 5) aut
ratione indivisibilitatis. Quod autem est tale, ut punctum, non
est quantum; ergo nec quantitative finitum, ut dixit Parmenides,
neque infinitum, ut dixit Melissus. — 5. c) aut ratione definitionis.
Hoc autem impossibile propter tria inconvenientia quae sic se-
querentur.

.cundo contra illos qui naturaliter de natura locuti

sunt, ibi: Sicut aulem physici * etc. Circa primum
duo facit: primo disputat contra positionem * Me-
lissi et Parmenidis; secundo contra rationes eo-

* Seq. cap. 1t:
Text. 13. *"

* "Text. 14.

* "Text. 15.

* Text. 16.

* pest 17.

* "Text. 18.

* Text. 19.

* Lect. vri.

* opinionem cst
o, hanc opinio-
nem AIKQTVXYPL
0s, positiones F;
N lac.

* Lect. v.

* acceptam ACDK
LORSTVXYZ , d$-
sumptam 1.

* Num. 3.

* pro om. DGIKL
OQRSTVXY.

* fi om. PDEGHN

RZàab.
* secunda add. s.

* ut om. codd.
exc. EG.

** ut om. PDHMQ
nzab.

* aut vixab, aut
ut FLRSZ.

* aut ut PEFGRAb.
* quod ACFIKOQT
vxY.

* quod om. ACIK
QTVXY.

* sit om. P; EG
lac.

* yel sit. ACFIKM
OQTVXY.

* omnino om.
codd. exc. Ec.

* sit subst. tan-
ium ACFIKLOQST
vxy.

12 PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I

rum, ibi: Et ex quibus demonstrant * etc. Circa
primum duo facit: primo disputat contra positio-
nem hanc, ens est unum, per rationem sumptam
ex parte entis, quod est subiectum in proposi-
tione; secundo per rationem sumptam * ex parte
unius, quod est praedicatum, ibi: 4mplius quo-
niam * etc.

2. Dicit ergo primo quod id quod maxime
acciplendum est pro principio ad disputandum
contra positionem praedictam, est quod id quod
est, idest ens, dicitur multipliciter. Quaerendum
enim est ab eis * qui dicunt ens esse unum, quo-
modo accipiant ens: utrum scilicet pro substan-
tia, vel pro * qualitate, vel pro aliquo aliorum ge-
nerum. Et quia substantia dividitur in universa-
lem et particularem, idest in * substantiam primam
et secundam, et * iterum in multas species, quae-
rendum est utrum dicant ens esse unum ut ho-
minem unum, aut ut * equum unum, aut ut **
animam unam; aut ut qualitatem unam, ut *
albuni aut calidum aut * aliquod huiusmodi: mul-
tum enim differt quodcumque * istorum dicatur.
Oportet igitur quod * si ens est unum, quod vel
sit substantia et accidens simul, vel sit * accidens
tantum, vel * substantia tantum. Si autem sit
substantia et accidens simul, non erit unum ens
tantum, sed duo. Nec differt quantum ad hoc
utrum substantia et accidens sint simul in uno ut
unum vel diversa ^: quia licet sint simul in uno,
non tamen sunt unum simpliciter, sed unum sub-
iecto. Et sic ponendo substantiam cum accidente,
sequitur quod non sint unum simpliciter sed
multa ?. Si vero dicatur quod sit accidens tan-
tum et non substantia, hoc est omnino impossi-
bile: nam accidens sine substantia omnino * esse
non potest; omnia enim accidentia de substantia
dicuntur sicut de subiecto, et in hoc ratio eorum
consistit. Si vero dicatur quod sit substantia tan-
tum sine accidente, sequitur quod non sit quan-
titas, nam quantitas accidens est: et hoc est con-
tra positionem Melissi. Posuit enim ens esse in-
finitum ; unde sequitur quod sit quantum, quia
infinitum per se ? loquendo non est nisi in quan-
titate; sed substantia et qualitas et hurusmodi non
dicuntur infinita nisi per accidens, inquantum sci-
licet sunt simul cum quantitate. Cum ergo Melis-
sus ponat ens infinitum, non potest ponere sub-
stantiam sine quantitate. Si ergo est substantia et
quantitas simul, sequitur quod non sit tantum
unum ens, sed duo; si vero sit solum substantia *,

non est infinitum, quia * non habebit magnitudi-
nem neque quantitatem: nullo igitur modo potest
esse verum * quod Melissus dicit, ens esse unum.

3. Deinde cum dicit: Amplius quoniam et
ipsum etc., ponit secundam rationem acceptam *
ex parte. unius. Et circa hoc duo facit: primo po-
nit rationem; secundo ostendit quomodo quidam
erraverunt in solutione ipsius, ibi: Conturbati sunt
aulem * etc. Dicit ergo primo quod sicut ens
dicitur multipliciter, ita et unum: et ideo conside-
randum est quomodo dicant * omnia esse unum.
Dicitur enim unum tripliciter: vel sicut conti-
nuum est unum, ut linea et * corpus; vel sicut
indivisibile est unum, ut punctum ; vel sicut unum
dicuntur illa quorum ratio est una, seu definitio,
sicut vappa et vinum dicuntur unum. Primo ergo
ostendit quod non possunt dicere quod omnia
sunt unum continuatione *, quia continuum est quo-
dammodo multa: omne enim continuum est in
infinitum divisibile, et sic continet in se multas *
partes. Unde qui ponit ens continuum, necesse est
quod ponat quodammodo multa.

Et non solum propter multitudinem partium,
sed etiam propter diversitatem quae videtur esse
inter totum et partes *. Est enim dubitatio utrum
totum et partes * sint unum aut plura. Et licet
forsitan haec dubitatio ad propositum non perti-
neat, tamen per se ipsam utilis est ad cognoscen-
dum. Et non solum de totis continuis, sed etiam
de totis contiguis, quorum partes non sunt con-
tinuae; sicut partes domus, quae sunt unum con-
tactu et compositione. Et manifestum * est quod
totum secundum quid est idem parti *, non ta-
men * simpliciter. Si enim ** simpliciter totum
esset idem uni partium, eadem ratione esset idem *
alteri partium; quae autem uni et eidem sunt ea-
dem, sibi invicem sunt eadem; et sic sequitur
quod ambae partes, si ponantur simpliciter esse
idem toti, quod sint idem * ad invicem. Et sic se-
queretur * quod totum sit indivisibile, non habens
diversitatem partium.

4. Deinde cum dicit: Af vero si est etc., osten-
dit quod omnia non possunt esse unum sicut in-
divisibile est unum : quia quod est indivisibile non
potest esse quantum, cum omnis quantitas sit di-
visibilis; et per consequens non potest esse quale,
ut intelligatur de qualitate quae fundatur super *
quantitatem. Et si non est quantum, non potest
esse finitum, sicut dixit Parmenides, neque infi-
nitum, sicut dixit Melissus; quia terminus indivi-

«) Quaerendum enim est ab eis. — Codd. ABCDFIKOQTVXY legunt,
Et quaerendum est ab eis; EGHab, Quaerendum est ab eis; MNRZ et sL,
Quaerendum est ergo ab eis: quae lectio hoc in loco bona videtur, imo
ceteris praeferenda (cf. n. 3); S et pL, Et quaerendum est ergo.— Paulo in-
fra AIKOQTVXY ante pro substantia om. scilicet, cuius loco C habet vel.

B) sint simul in uno ut unum vel diversa. — Edd. a b et codd. exc.
DN legunt, sint simul in uno vel sint (EHMab om. sint) diversa; D,
sit unum simul in uno vel diversa; N hab. lac. — Cf. lect. vi, n. 5.

Y) non tamen sunt unum... Sed multa. — P omittit Et sic ponendo
usque ad multa inclusive. Attamen haec conclusio expresse habetur in
codd. ACDIKLOQSTVXZ et B, qui tamen omittit sed multa. Cet.
vero codd. et a b eam manifeste indicant: legunt enim, non tamen sunt
unum simpliciter sed multa. Ex quo manifeste patet quod propter re-
cursum earundem vocum, unum simpliciter sed, oscitanter omiserunt
intermedia, quod frequenter amanuensibus contingere solet. — Secunda
manu G, sed subiecto. Si vero.

9) infinitum per se etc. — infinitum om. pEG; loco per se, ACIKL
OQSTVXY legunt de se. -- AKLSTVYsIOX loco non est nisi, habent
est; RplO om. misi. — Post alteram lineam BFIKQVY, secundum
accid.; A, secundum per accid. — D om. scilicet, pro quo ABCFIKL
OQSTVXY videlicet. — PELMpGsK et a b, simul in quantitate.

€) Unum continuatione etc. — ACDIKLOQSTVXY, unum secundum
(D om. secund.) continuitatem; BFHMNRZ, unum continuitate.— Omnes
codd., quodammodo est; iidem exc. EG, divisibile in infinitum. — Loco
Unde qui, P et forte pG habent et qui; sed processus argumentationis
hoc in loco magis exigere videtur particulam illativam unde, quam co-
pulativam et.

X) Et partes etc. — Codd. exc. EG legunt et pars, et forte magis con-
gruenter ad sequentia, totum secundum quid est idem parti etc. — Codd.
unum vel. -- ABCFIKOQSTVXY, licet forte... non pertineat ad propo-
situm... secundum se ipsam; R, ad se ipsam. - BCFOX om. contiguis ;
pIL habent lacunam. :

* qui P, quod n
QTY.
* yerum om.EGa.

* sumptam Β.

* Lect. seq.
* dicantur PMN.

* yel DHMNRZ.

* diversas codd.
exc. EG.

* partem ΒΖ.

t

* intelligendum

rab.

* et parti AikQT
X.

ἰδέ non PDEGHM

* idem om. Eca.

* unum M.

* sequetur EGFM
NR, sequitur cet.
exc. DHZ.

* in cox; quan-
tilate iidem
ABIMNQS.

*omnia esse em.
ACIKQTVXPO.
* per PEGMNab.

* Et primo rEG ,
Et oriens estp
HMNRZ.

* esset ratio
codd. exc. EG.

* S. Th. lect. vr.
xvir.- Did. ΠΡ 11
ΠῚ 8, vir 1.

* ratio esset AB
CFKLOSTVXY.

*et sic orh.ABCIKO
Qrvxy, et om. Ls.

ὍΣ etiam ex ABCI

|. KLOQSTVXY.

.. *essent ex codd.

|. eXC. EG.

.. ** et ACIKOSTVX.

CAP. II, LECT. III

sibilis, utpote punctus, est finis et non finitus ; quia
finitum et infinitum conveniunt quantitati.

5. Deinde cum dicit: A£ vero si ratione etc.,
ostendit quomodo non potest dici omnia esse *
unum secundum * rationem: quia si hoc esset, se-
querentur tria inconvenientia. Primum est * quod

contraria essent unum secundum rationem, sci-

licet quod eadem ratio esset * boni et mali, sicut
Heraclitus ponebat: eandem esse rationem con-
trariorum, ut patet in IV Metaphys. * Secundum
inconveniens est quod eadem esset ratio * boni
et non boni, quia ad malum sequitur non bonum;
et sic sequeretur quod esset eadem ratio entis et
non entis; et sic * sequeretur etiam ** quod omnia
entia non solum essent unum ens, ut ipsi ponunt,
sed etiam essent * non ens vel ** nihil; quia
quaecumque sunt unum secundum rationem, ita

13

se habent quod de quocumque praedicatur unum,
et aliud. Unde si ens et nihil sunt unum secun-
dum rationem, sequitur *, si omnia sunt unum
ens, quod omnia sunt nihil. Tertium inconveniens
est quod diversa genera, ut quantitas et quali-
tas *, sint eadem secundum rationem. Et hoc
inconveniens ponit cum dicit, e£ tali et tanto *.-
Advertendum vero quod sicut Philosophus di-
cit in IV Metaphys. *, contra negantes principia
non potest adduci demonstratio simpliciter, quae
procedit * ex magis notis simpliciter; sed demon-
stratio ad contradicendum, quae procedit ex iis
quae supponuntur ab adversario, quae sunt inter-
dum minus nota simpliciter. Et sic Philosophus
in hac disputatione utitur pluribus quae sunt mi-
nus nota quam hoc quod est entia esse multa et
non unum tantum, * ad quod rationes adducit.

* sequetur BCDE
GHMNRZ.

* qualitas quan-
litas PpEGab.
* esse add. AcF
IKLMOQSTVXY.

* S. Th. lect. vr.-
Did. lib. IIL 1v 3.

* procedat BErG
NR.

* et add. PpEG.-
inducit ABCFoQST
Y.

* positionem PDE
GHNRS$M.

* etiam addunt
IKLOQSTVXY.

* quandam add.
PEG.

* ex hoc ACIKLO
QSTVXY, eX 60 H.

* turbati rEcab.
* et om. pEHX.

* contingeret
codd. exc. EGso.

*removere codd.
exc. EG.
a

* quidam om. ea
ab.

14

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I

LECTIO QUARTA

QUOD ET POSTERIORES PHILOSOPHI IN ERRORE PRAEDICTORUM VERSATI SINT,
SCILICET UNUM ET MULTA NULLO MODO CONCURRERE POSSE

᾿Εθορυβοῦντο δὲ καὶ ol ὕστεροι τῶν ἀρχαίων ὅπως μὴ
ἅγια γένηται αὐτοῖς τὸ αὐτὸ ἕν καὶ πολλά. Διὸ οἱ
ἐν τὸ ἔστιν ἀφεῖλον, ὥσπερ Auxógpov, οἱ δὲ τὴν
λέξιν μετερρύλμιζον, ὅτι ὁ ἄνθρωπος οὐ λευχός ἐστιν
ἀλλὰ λελεύχωται, οὐδὲ βαδίζων ἐστὶν ἀλλο βαδίζει"
ἵνα μήποτε τὸ ἔστι προσάπτοντες πολλὰ εἶναι ποι-
ὥσι τὸ ἕν; ὡς μοναχῶς λεγομένου τοῦ ἑνὸς ἢ τοῦ
ὄντος. Πολλὰ δὲ τὸ ὄντα ἢ λόγῳ (οἷον ἄλλο τὸ
λευχῷ εἶναι καὶ μουσικῷ, τῷ δ᾽ αὐτῷ ἄμφω: πολλὰ
ἄρα τὸ Ev) ἢ διαιρέσει, ὥσπερ τὸ ὅλον καὶ τὸ μέρη.
᾿Ενταῦθα δὲ ἤδη ἠπόρουν, καὶ ὡμολόγουν τὸ $v
πολλὰ εἶναι, ὥσπερ οὐχ ἐνδεχόμενον ταὐτὸν ἕν τε
χαὶ πολλὰ εἶναι, μὴ τὰ ἀντικείμενα δέ' ἔστι γὰρ
τὸ ἕν καὶ δυνάμει καὶ ἐντελεχείᾳ. Τόν τε δὴ τρόπον
τοῦτον ἐπιοῦσιν ἀδύνατον ψαίνεται τὰ ὄντα ν εἶναι;

ΒΥΝΟΡΒΙΒ. — 1. Sicut Parmenides et Melissus non distin-
guentes unum totaliter multitudinem auferebant, ita posteriores
philosophi pro inconvenienti reputabant quod idem aliquo modo
sit unum et multum; ideoque multitudinem auferebant ab iis
quae ponebant esse unum, — 2. Hinc aliqui copulam es, quae
semper duo copulanda insinuat; tollentes, non volebant dicere

$3 ostquam Philosophus improbavit opi-
O)nionem * Parmenidis et Melissi po-
MZ nentium ens esse unum, hic ostendit

J/^ quod ex eadem radice * quidam po-
steriores philosophi in dubitationem inciderunt *.

Erraverunt enim Parmenides et Melissus eo *
quod nesciverunt distinguere unum: unde quae
aliquo modo sunt unum, simpliciter esse unum
enunciabant. Posteriores autem philosophi, ne-
scientes distinguere unum, pro inconvenienti re-
putabant quod idem aliquo modo sit unum et
multa: quod tamen convicti rationibus confiteri
cogebantur. Et ideo dicit quod posteriores philo-
sophi conturbati * sunt, idest in dubitationem in-
ciderunt, quemadmodum et * antiqui, scilicet Par-
menides et Melissus, ne forte cogerentur * hoc
dicere, quod idem sit unum et multa; quod in-
conveniens videbatur utrisque. Et ideo primi po-
nentes omnia unum, totaliter multitudinem aufe-
rebant: posteriores vero multitudinem auferre *
conabantur a quibuscumque quae * ponerent esse
unum.

2. Et ideo quidam * in propositionibus, ut Ly-
cophron, auferebant hoc verbum est: dicebant
enim quod non est dicendum Aormo est albus, sed
homo albus. Considerabant enim quod homo et
albus sunt quodammodo unum, alioquin album
de homine non praedicaretur; sed videbatur eis

* Conturbati sunt autem et posteriores, quemadmodum et
antiqui, ne forte contingat simul idem unum esse et
multa. Unde alii quidem zsr auferebant, quemadmodum
Lycophron; alii autem dictionem mutabant, ut quo-
niam homo non aibus est, sed albatur, neque ambulans
est, sed ambulat: ut non xsr adiicientes, multa faciant
esse unum, * tanquam singulariter dicto uno aut ente.
Sed multa sunt quae sunt aut ratione (ut aliud albo
esse et musico, sed idem utraque: multa itaque unum),
aut divisione, quemadmodum totum et partes. Hic au-
tem iam deficiebant, et confitebantur unum multa esse,
tanquam non conveniret idem unum et multa esse.
Non opposita autem sunt: est enim unum et potentia
et actu. * Hoc igitur modo facientibus impossibile vi-
detur quae sunt unum esse.

homo est albus, sed tantum omo albus; alii vero mutabant mo-
dum loquendi, et non dicebant /omo est albus, homo est am-
bulans, sed homo albatur, homo ambulat. — 3. At bene potest
esse aliquid unum et multa secundum diversam rationem: unum
subiecto, multa ratione; unum 1oto et actu, multa in potentia
et secundum partium divisionem. — 4. Conclusio intenta.

quod haec * dictio esz, cum sit copula verbalis,
inter duo copularet: et ideo * totaliter ab eo quod
est unum multitudinem auferre volentes, dice-
bant non esse apponendum hoc verbum est ^.
Sed quia imperfecta oratio videbatur, et * im-
perfectum sensum generari in animo auditoris,
si ponantur nomina absque additione alicuius
verbi; hoc volentes corrigere alii mutabant mo-
dum loquendi, et non dicebant homo albus ἡ, pro-
pter imperfectionem orationis, nec omo est albus,
ne daretur intelligi multitudo, sed homo albatur:
quia per hoc quod est albari *, non intelligitur res
aliqua, ut eis videbatur, sed quaedam subiecti
transmutatio. Et similiter * dicebant non esse di-

cendum Aomo * est ambulans, sed homo ambulat;

ne per additionem huius copulae verbalis * esf, id
quod reputabant * unum, scilicet hominem album,
facerent esse multa: ac si unum et ens dicerentur
singulariter *, idest uno modo, et non multipliciter.

3. Sed hoc est falsum, quia id * quod est unum
uno modo, potest esse multa alio modo *: sicut **
quod est unum subiecto, potest esse multa ratione,
sicut album et musicum idem sunt subiecto sed
ratione multa; alia enim est ratio müsici et * alia
albi. Unde concludi potest quod. unum sit multa.
Alio etiam modo contingit quod id quod est unum
toto et actu ὃ, sit multa secundum partium divi-
sionem: unde totum est unum in sua totalitate,

4) a quibuscumque quae,— Pro quibuscumque, b et codd. legunt quo-
cumque; pro quae, quod b et BEFGHMNRZpG om., cett. habent quod.

B) verbum est.— EGa addunt, alii autem alium modum loquendi
adinvenerunt. Ἷ

Υ) homo albus... nec. -- Haec verba om. omnes codices et a; postea
ibi, homo est albus, EHpG et a om. est. Forsitan propter mancam le-

ctionem a, et non dicebant homo albus, ne daretur intelligi multitudo,
posterior ed. b. cum eaque ceterae addiderunt verba ab omnibus codi-
cibus omissa.

9) Alio etiam... actu, sit. — Pro etiam, enim EGa; pro id quod,
idem EpG et a; pro unum, uno AKQSVXY; pro toto, totalitate LS
81, totum Ga; et om. EGMNOa; pro sit, licet sit EGa.

* Seq. cap. im.
Text iat

* "Text. ἃς,

* Cap.ii. Text.22.

-

* album AcpFIKQ.
STVXYZDOR.

* sic DEMN(pG?).

* albus addunt
AEpG et qd.
* verbalis om. E

codicibus exc. F;
b om. alio modo.
** id addunt ABC.
IKOQTVXY, ununt.
addunt rms.

* et om. FM.

* adinvenerunt A
IKQVX, inveni-
rent 8, adinve-
niunt c, adinve-
nerint vs, inve-

J merunt o.

ε
*aliquod prub; a
duin: 4

CAP. II, LECT. IV

sed habet partium multitudinem. Et quamvis ad
id quod est unum subiecto et multa ratione ali-
quod remedium .adinvenirent *, auferentes hoc
verbum est, vel commutantes * ut supra dictum
est; tamen /ic, scilicet in toto et partibus, omnino
deficiebant respondere nescientes; et confiteban-
tur tanquam aliquid * inconveniens, unum esse
multa. Sed hoc non est inconveniens quando
unum et multa non accipiuntur ut opposita. Unum
enim in actu et multa in actu opponuntur; sed

15

unum in actu et multa in potentia non sunt op-
posita. Et propter hoc subdit quod unum dicitur
multipliciter, scilicet unum in potentia et unum
in actu: et sic idem nihil prohibet esse unum in

actu et multa in potentia, sicut patet de * toto et * i» scex.

partibus.

4. Ultimo autem inducit conclusionem princi-
paliter intentam, scilicet quod ex praedictis ra-
tionibus patet quod impossibile est omnia entia
esse unum *.

ε) vel commutantes. — Pro vel, scilicet ΚΟΥ͂ ; pro commutantes, mu-
tantes D, communicantes Q, concomitantes pZ, continuantes PEHMN

pGé: legimus cum ceteris codicibus et a. — Linea seq., pro hic, in hoc PB
DEGHMNSsLOAab, hoc cet. exc. RSZ; in ante toto om. PBDEGHLMNab.

* unum om. AKT
vpiox.

* duo νβαϑ.

8

* Num. 3.
* Lect. seq.

* et om. EGa.

16

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I

LECTIO QUINTA

SOLVITUR RATIO MELISSI

xal ἐξ ὧν ἐπιδεικνύουσι; λύειν οὐ χαλεπόν. ᾿Αμφότεροι
γὰρ ἐριστικῶς συλλο ίζονται, καὶ Μέλισσος καὶ Παρ-
μενίδης" καὶ γὰρ ψευδὴ λαμβάνουσι καὶ ἀσυλλόγιστοί
εἰσιν αὐτῶν οἱ λόγοι: μᾶλλον δὲ ὁ Μελίσσου donne
χαὶ οὐχ ἔχων ἀπορίαν, ἀλλὰ ἑνὸς ἀτόπου δοθέντος
τἄλλα συμβαίνει: τοῦτο δ᾽ οὐθὲν χαλεπόν.

Ὅτι μὲν οὖν παραλογίζεται Μέλισσος, δῆλον" οἴεται γὰρ
εἰληφέναι; εἰ τὸ γενόμενον ἔχει ἀρχὴν ἅπαν, ὅτι χαὶ
τὸ μὴ γενόμενον οὐχ ἔχει.

Βἶτα xal τοῦτο ἄτοπον, τὸ παντὸς οἴεσθαι εἶναι ἀρχὴν
τοῦ πράγματος xol μιὴ τοῦ χρόνου, καὶ γενέσεως
μὴ τῆς ἁπλῆς; ἀλλὰ καὶ ἀλλοιώσεως, ὥσπερ οὐχ
ἀθρόας γινομένης μεταβολῆς.

Ἔπειτα καὶ διὰ τί ἀκίνητον, εἰ ἕν; ὥσπερ γὰρ καὶ τὸ
μέρος ἕν ὄν, τοδὶ τὸ ὕδωρ, κινεῖται ἐν ἑαυτῷ, διὰ
τί οὐ χαὶ πᾶν; ἔπειτα ἀλλοίωσις διὰ τί οὐχ ἂν εἴη;

᾿Αλλὰ μὴν οὐδὲ τῷ εἴδει οἵόντε ἕν εἶναι, πλὴν τῷ ἐξ
οὖ. Οὕτως δὲ ἕν x«l τῶν φυσικῶν τινὲς λέγουσιν;
ἐχείνως δ᾽ οὔ: ἄνθρωπος γὰρ ἵππου ἕτερον τῷ εἴδει
χαὶ τἀναντία ἀλλήλων.

ΒΥΝΟΡΒΙ5. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Rationes
Parmenidis, et magis adhuc Melissi, sunt dupliciter sophisticae. —
3. Affertur ratio Melissi.- 4. Improbatur: a) Ratione fallaciae con-
sequentis. — 5. b) Quia confundit principium temporis et genera-

"3 a

e

à ostquam Philosophus improbavit po-
Pn sitionem * Parmenidis et Melissi, hic
3 incipit solvere eorum rationes. Et
«J7vcirca hoc tria * facit: primo ostendit
quomodo rationes eorum sunt solvendae; secun-
do solvit rationem Melissi ^, ibi: Quod quidem
igitur etc.*;
ibi: Εἰ ad. Parmenidem etc. *.

2. Dicit. ergo primo quod non est ditficile sol-
vere rationes ex quibus syllogizant Parmenides et
Melissus, quia utrique sophistice syllogizant et *
in eo quod assumunt falsas propositiones, et in
eo quod non servant debitam formam syllogismi.

*magis οἵην νου Sed ratio Melissi est magis onerosa, idest magis *

FGHLMNRZab.

T

vana et fatua, et non habens defectum, idest non
inducens dubitationem. Assumit enim quod con-
trariatur naturalibus principiis et ést manifeste fal-
sum 7, scilicet quod ens non generetur. Unde non
est grave si uno inconvenienti dato alia sequantur.

3. Deinde cum dicit: Quod quidem igitur etc.,
solvit rationem Melissi: quae talis erat ὃ, Quod

tertio solvit rationem Parmenidis,

* Et ex quibus demonstrant solvere, non difficile est. Utrique
enim sophistice syllogizant, et Parmenides et Melissus:
et namque falsa recipiunt, et non syllogizantes sunt.
Est autem magis Melissi onerosa ratio et non habens
defectum ; sed uno inconvenienti assignato, alia con-
tingunt: hoc autem nihil grave est.

* Quod quidem igitur Melissus paralogizat, manifestum est.
Opinatur enim accipere, si quod factum est omne ha-
bet principium, quoniam et quod non est factum, non
habet principium.

Postea et hoc inconveniens, omnis esse principium rei, et
non temporis et generationis, non simplicis sed alte-
rationis, tanquam non momentaneae factae mutationis.

* Postea, propter quid est immobile si unum est? Sicut enim
et pars una cum sit haec aqua movetur in ipsa, quare
non et omnis? Postea, propter quid alteratio non erit?

At vero nec specie possibile est unum esse, sed sicut ex
quo. Sic enim et physicorum quidam unum dicunt,
illo autem modo non. Homo namque ab equo alterum
est specie, et contraria ad invicem.

lionis cum principio rei vel magnitudinis. — 6. c) Quia ex infi-
nitate non sequitur immobilitas neque quoad locum neque quoad
alterationem. — 7. d) Quia ex infinitate non sequitur unitas secun-
dum speciem, sed forte secundum materiam.

factum est, habet principium; ergo quod non est
factum, non habet principium: sed ens non est
factum ; ergo non habet principium, et per con-
sequens non habet finem: sed quod non habet
principium et finem, est infinitum; ergo ens est
infinitum. Quod autem est infinitum, est immo-
bile; non enim haberet extra se quo movere-
tur *: iterum * quod est infinitum est unum, quia
si esset * multa, oporteret esse aliquid extra infi-
nitum: ergo ens est unum et * infinitum et immo-
bile. Ad ostendendum autem quod ens non ge-
neratur, inducebat quandam rationem qua etiam

utebantur quidam philosophi naturales: unde po-

nit eam infra circa finem huius primi libri * *.
4. Hanc autem rationem improbat quantum ad
quatuor. Primo quidem * quantum ad hoc quod
dicit: Quod factum est habet principium, ergo
quod non est factum non habet principium. Hoc
enim * non sequitur, sed est fallacia consequentis.
Arguit enim * a destructione antecedentis ad de-
structionem consequentis ^, cum recta forma ar-

«) improbavit positionem.— Pro improbavit, posuit GpE et a; pro
positionem, rationem EGa, opinionem CFLO, opinionem vel positio-
nem AQY, positionem vel opinionem K, opinionem. al. littera posi-
tionem. S.

8) rationem Melissi. - Legimus cum BCDEGHMNRZ; ceteri cum
editis, rationes Melissi, sed non bene ut patet ex n. 3 seqq.; sicut non
recte linea seq. rationes Parmenidis AIKLOQSTVXY. Cf. lect. seq.

q) et est manifeste. — Pro est, quod PCGpE et a b om., Aoc est L;
pro manifeste, maxime ACIKOQTVXY. — In fine huius numeri pro
dato alia sequantur, d. a. con N, etc. pO; pro alia sequantur, alia
contingit p^, multa alia contingunt sA, alia contingunt BFKMQRTVY
(cf. textum) , multa contingunt CX, alia sequuntur DEGHsO et a b,
multa contingunt alia Y, alia contingant LSZ.

9) quae talis erat. — quae quidem talis est ACIKLOQSVXY , quae

quidem talis erat BF, quae talis est N, quae quidem talis 'T. — Infra
pro ergo non habet principium, ergo etc. EG; pro non habet finem,
non finem GpE, neque finem cet. exc. N qui hab. lac.; pro et finem,
neque finem ABCDHIKLOSTVXY; Q hab. lac.

€) extra se quo moveretur. ^ extra se om. C, se om. LOQSXYSI,
extra quod moveretur 'Tpl, ex quo moveretur KV. :

t) infra circa finem huius primi libri. — circa om. a et GpE; sE
corrigit infra in fine, quae est lectio ceterorum codicum (cf. loc. cit.
in marg.); pro huius primi libri, libri primi huius H, huius libri primi
DEGLNRab, huius libri ACIKOQTVXY, huius capituli M.

Ἢ) a destructione... consequentis. — Ita PsK; quoad sensum accedit
SF, ad destructionem consequentis per destructionem antecedentis ;
pFsl habent ad destructionem antecedentis, omittentes cum ceteris co-
dicibus et a b verba ad destructionem consequentis.

* Seq. cap. πὶ et
text. 22.

* Text. 23.
* Text. 24.
ε
* item codd. exc.
BEFHNORZ.
* essent FHLMNR.
* et om. BFHMNR ;
seq. e£ om. r.
* Lect. xiv.
- om. ΡΒ
DEFGHLRZaàb.
* autem rEGB ab.
* enim om. EG.
7

,

EOD MICRO NU;

ac quer

T

Wette δ τ τ Xon n

* non om. pEGS.

* principium om.
HM

* e converso Fr.

* positionem Ac
ΒΙΚΟΟΤΥ͂ΧΥ. - il-
lam om. ciops.
* rationem E.

* modo de prin-
cipio codd. exc.
DEGH.

* principium om.
ABFHMNORTYVXYZ.

CAP. III,

gumentandi sit e converso arguere. Unde non *
sequitur: si est factum habet principium, ergo si
non est factum non habet principium *; sed se-
queretur: ergo * si non habet principium, non est
factum.

5. Secundo, ibi: Postea et hoc inconveniens etc.,
improbat praedictam rationem * quantum ad illam
illationem *: non habet principium, ergo est in-
finitum. Principium enim dicitur dupliciter. Uno
modo dicitur principium * /emporis et generatio-
nis; et sic accipitur principium cum dicitur: quod
factum est habet principium, vel quod non est
factum non habet principium *. Alio modo est
principium rei vel magnitudinis, et sic sequeretur:
si non habet principium est infinitum. Unde pa-
tet quod accipit nomen principii ac si esset uno
modo dictum. Et hoc est quod dicit, quod in-
conveniens est dicere ^ quod principium omnis,
id est cuiuscumque habentis principium, sit princi-
pium rei, idest magnitudinis; et quod non sit alio
modo dictum principium temporis et generationis.
Non tamen ita quod simplex generatio ' et mo-
mentanea, quae est inductio formae in materiam,
habeat principium, quia simplicis generationis non
est accipere principium: sed totius alterationis,
cuius terminus est generatio, est accipere princi-
pium *, cum non sit momentanea mutatio, et ali-
quando generatio dicatur propter suum terminum.

Li

LEGT.:V 17

6. Tertio, ibi: Postea propter quid etc., im-
probat praedictam positionem quantum ad ter-
tiam illaionem , qua infertur: est infinitum ,
ergo est immobile. Et ostendit quod hoc non se-
quitur dupliciter. Primo quidem in motu locali:
quia aliqua pars aquae ? potest moveri in seipsa,
ità quod non moveatur ad locum extrinsecum,
sed secundum congregationem et disgregationem
partium; et similiter, si totum corpus infinitum
esset aqua, esset possibile quod partes eius mo-
verentur infra totum, et non procederent extra
locum totius *. Item improbat quantum ad mo-
tum alterationis: quia nihil prohiberet * infi-
nitum alterari vel in toto vel in partibus; non
enim propter hoc oporteret ponere aliquid extra
infinitum.

7. Quarto, ibi: Af vero nec specie etc., impro-
bat praedictam rationem * quantum ad quartam il-
lationem, qua concludebatur * quod si ens est
infinitum, quod sit unum. Non enim sequebatur
quod sit unum secundum speciem, sed forte se-
cundum materiam: sicut quidam philosophorum
naturalium posuerunt omnia esse unum secun-
dum materiam, non autem secundum speciem.
Manifestum est enim quod homo et equus dif-
ferunt secundum speciem; et similiter contra-
ria sunt ^ differentia ad invicem secundum spe-
ciem. :

0) quod dicit, quod inconveniens est dicere. — quod dicit om. pEG;
quod hoc inconveniens est XCIKMOQRSTVXYZPpLSsB; dicere om. codd.
exc. EG.

t) simplex generatio. — simpliciter generatio PFHLRST ab.— Lin.
seq. pro inductio, introductio BFX, in introductione D, introductione H,
inductiva S; pro in materiam, materiam P, in materia ACFIKLNO
QSTVY. — Altera linea pro simplicis generationis, simplicitatis L, sim-
plicitati S, simplicis cet. et a: revera generationis potest abesse, quia
simplicis non esse principium in omni materia est verum.

x) sed totius... principium.—Hac verba om. ALMNOQRSTVXYpC;
sed alterationis bene(?) est accipere principium sC.

)) aliqua pars aquae. — lta legunt PEGab; aliqua aqua 1; aliqua

particularis aqua cet., quorum lectio videtur convenire cum verbis infra
positis, et similiter si totum corpus infinitum esset aqua (pro δέ simi-
liter PEGab legunt sicut). — Post alteram lineam pro sed secundum,
sed ad G, quantum ad N, sed K, secundum cet. exc. EH. — Paulo
infra pro Jtem improbat, DEpGa item probat, quae lectio congruit
cum iis quae supra habentur, Et ostendit... dupliciter.

p) et similiter contraria sunt etc. — et similiter sunt contraria
EG, et sic contraria sunt ACIKQNTVXY(MpS?), et e contrario sunt
R, et etiam contraria sO, et quae sunt contraria L(pS1). Pro dif-
ferentia, elementa B; elementa differentia H, sed elementa expungi-
tur. - O prima manu om. Manifestum est enim etc. usque ad finem
lectionis.

Opp. D. Tuomak T. II.

* totum locum P
EGab.

* prohibet ApurL,
ORSXZ. - infinita
codd. exc. gBDEF
GH,

* position. codd.
€XC. BDEGHS$SR. -
quoad quart. p.
* quae concludit
Ecab, quae con-
cludebat »rn,
uae conclude-
atur pM.

*

18 PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I

LECTIO SEXTA

PARMENIDIS RATIO MULTIPLICITER SOLVITUR

Καὶ πρὸς Παρμενίλην δὲ ὁ αὐτὸς τρόπος τῶν λόγων, καὶ
εἴ τινες. ἄλλοι εἰσὶν ἴδιοι" xal ἡ λύσις τῇ μὲν ὅτι
ψευδής, τῇ δὲ ὅτι οὐ συμτεραίνεται"

ψευδὴς μέν, ἡ ἁπλῶς λαμβάνει τὸ ὃν λέγεσθαι, λεγο-

1 ͵

μένου πολλαχῶς"

ἀσυμιπέραντος δέ; ὅτι εἰ μόνα τὰ λεὺχ ἃ ληφθείη, σημαί-
γοντος ἕν τοῦ AsuxoU, οὐθὲν ἧττον πολλὰ το λευχ οὶ
καὶ οὐχ ἕν. Οὔτε γὰρ τῇ συνεχείᾳ ἕν ἔσται τὸ λευ-
xóv oüv: τῷ λόγῳ. "ÀJAo γὰρ ἔσται τὸ εἶναι λευχῷ
x«l τὸ δεδεγμένῳ, καὶ οὐκ ἔσται παρὸ τὸ λευχὸν
οὐθὲν χωριστόν' οὐ γὰρ ἡ χωριστόν, ἀλλὰ τῷ εἶναι
ἕτερον τὸ λευχὸν καὶ ᾧ ὑπάρχει. ᾿Αλλὰ τοῦτο Παρ-
μενίδης οὔπω. ἑώρα. :

᾿Ανάγχη δὴ λαβεῖν en μόνον ἕν σημαίνειν τὸ ὄν, καθ᾽ οὐ
ἂν κατηγορηῇ, ἀλλὰ καὶ ὅπερ ὃν καὶ ὕπερ ἕν: τὸ
Ye συμβεβηκὸς καθ᾽ ὑποκειμένου τινὸς λέγεται. Ὥστε
Q συμβέβηκε τὸ ὄν, οὐκ ἔσται" ἕτερον γὰρ τοῦ ὄν-
τος ἔσται τι ἄρα οὐκ ὄν' οὐ δὴ ἔσται ἄλλῳ ὑπάρ-
χον τὸ ὅπερ ὄν. Οὐ γὰρ ἔσται ὄν τι αὐτῷ εἶναι; εἰ
μὴ πολλὰ τὸ ὃν σημαίνει οὕτως ὥστε εἶναί τι ἕκασ-
τον. ᾿Αλλ ὑπόκειται τό ὃν σημαίνειν ἕν.

Εἰ οὖν τὸ ὅπερ ὃν μηδενὶ συμβέβηκε, τἄλλα δ᾽ ἐκείνῳ,
τί μᾶλλον τὸ ὕπερ ὃν σημαίνει τὸ ὃν 5 wn ὄν: εἰ
yàp ἔσται τὸ ὅπερ ὃν ταὐτὸ χαὶ λευχόν, τὸ λευχῷ
δ᾽ εἶναι μή ἐστιν ὅπερ ὄν' οὐδὲ γὃρ συμβεβηκέναι
αὐτῷ οἷόντε τὸ ὄν’ οὐθὲν γὰρ ὃν ὃ οὐχ ὅπερ ὄν’
οὐχ ἄρα ὃν τὸ λευχόν' οὐχ οὕτω δὲ ὥσπερ τι μὴ
ὄν, ἀλλ ὅλως μὴ ὄν. Τὸ ἄρα ὅπερ ὃν οὐχ ὄν: ἀληθὲς
γὰρ εἰπεῖν ὅτι λευκόν, τοῦτο δὲ οὐχ ὃν ἐσήμαινεν"
ὥστ᾽ εἰ χαὶ τὸ λευκὸν σημαίνει ὅπερ ὄν, πλείω ἄρα
σημαίνει τὸ ὄν,

Οὐ τοίνυν οὐδὲ μέγεθος ἕξει τὸ ὄν, εἴπερ ὅπερ ὃν τὸ Uv
ἑκατέρῳ γὰρ ἕτερον τὸ εἶναι τῶν μορίων.

Ὅτι δὲ διαιρεῖται τὸ ὅπερ ὃν εἰς ὅπερ ὄν τι ἄλλο; xol
τῷ λόγῳ φανερόν" οἷον ὁ ἄνθρωπος εἰ ἐστὶν ὅπερ ὄν
τι, ἀνάγκη καὶ τὸ ζῷον ὅπερ ὄν τι εἰναι καὶ TO δί-
πουν" ek dp μὴ ὅπερ ὄν τι; συμβεβηκότα ἔσται: ἢ
οὖν τῷ ἀνθρώπῳ ἢ ἄλλῳ τινὶ ὑποχειμένῳ. ᾿Αλλ ἀδύ-
varov* συμβεβηκός τε γὰρ λέγεται τοῦτο, 7) ὃ ἐν-

ἔχεται ὑπάρχειν καὶ μὴ ὑπάρχειν, ἢ οὐ ἐν τῷ λόγῳ

πάρχει τὸ ᾧ συμβέβηκεν, ἢ ἐν ᾧ ὁ λόγος ὑπάρχει
συμβέθϑηκεν, οἷον τὸ μὲν καθῆσθαι ὡς χωριζόμενον,

ν δὲ τῷ σιμῷ ὑπάρχει ὁ λόγος ὁ τῆς ῥινὸς ἡ φαμὲν

υμβεβηκέναι τὸ σιμόν. ΓἜτι ὅσα ἐν τῷ ὁριστιχῷ λόγῳ

ἔνεστιν ἢ ἐξ ὧν ἐστιν, ἐν τῷ λόγῳ τῷ τούτων οὐχ

ἐνυπάρχει ὁ λόγος ὁ τοῦ ὅλου, οἷον ἐν τῷ δίποδι ὁ

τοῦ ἀνθρώπου, ἣ ἐν τῷ λευχῷ ὁ τοῦ λευχοῦ ἀνθρώ-

που. Εἰ τοίνυν ταῦτα τοῦτον ἔχει τὸν τρόπον xal
τῷ ἀνθρώπῳ συμβέβηκε τὸ δίπουν, ἀνάγχη χωριστὸν
εἶναι αὐτό: ὥστε ἐνδέχοιτο ἂν μιὴ δίπουν εἶναι τὸν

ἄνηρωπον, ἢ ἐν τῷ λόγῳ τῷ τοῦ δίποδος ἐνέσται ὁ

τοῦ ἀνθρώπου λόγος. ᾿Αλλὰ ἀδύνατον" ἐχεῖνο γὰρ ἐν

τῷ ἐκείνου λόγῳ ἔνεστιν. Εἰ δ᾽ ἄλλῳ συμβέβηχε τὸ
δίπουν χαὶ τὸ ζῷον, καὶ μή ἔστιν ἑκάτερον ὅπερ ὄν
τι, καὶ ὁ ἄνθρωπος ἂν εἴη τῶν συμβεβηκότων ἑτέρῳ.
᾿Αλλὰ τὸ ὅπερ ὄν τι ἔστω μηδενὶ συμβεβηκός, καὶ
καθ᾽ οὐ ἄμφω, xxi ἑκάτερον καὶ τὸ ἐκ τούτων λε-

γέσθω" ἐξ ἀ)λιαιρέτων ἄρα τὸ πᾶν.

Q»-6, C. O2

ΞΟ

ΘΥΝΌΡΒΙΒ, 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Ratio Par-
menidis. In quo differat eius positio a positione Melissi.- 3. Contra
utrumque pari modo procedendum; sunt autem et alii modi
proprii disputandi contra Parmenidem. — 4. Parmenides primo

* Et ad Parmenidem autem idem modus rationum est, etsi
aliqui alii proprii sunt. Et solutio partim quidem quia
falsa est, partim autem quia non concluditur. :

Falsa quidem, quoniam simpliciter accipit quod est. dici,
cum dicatur multipliciter.

Non concluditur autem, quia si sola alba accipiantur, signi-
ficante unum albo, nihilominus multa alba sunt, non
unum. Non enim continuatione erit unum album, ne-
que ratione. Aliud enim erit esse albo et susceptibili ,
et non erit extra aliquid nihil divisum. Non enim in-
quantum est separabile: sed esse alterum est albo et
ei cui inest. Sed hoc Parmenides nondum vidit.

* Necesse est igitur accipere iis qui dicunt quod est unum
esse, non solum unum significare quod est de quo utique
praedicetur, sed et quod vere est, et quod vere unum.
Accidens enim de subiecto quodam dicitur: quare cui ac-
cidit quod est non erit; alterum enim est ab eo quod est.
Erit itaque aliquid cum non sit. Non itaque inerit alii
existens quod vere est. Non enim erit ens aliquod ipsi
esse, nisi multa quod est significet, sic quod sit aliquod
unumquodque. Sed supponitur quod est significare unum.

* Siigitur quod vere est nulli accidit, sed illi aliquid, magis
quod vere est significat quod est quam quod non est.
Si enim erit quod vere est idem et album, albo autem
esse non est quod vere est: neque enim accidere ipsi
possibile est quod esti neque enim quod est est quod
non vere est. Non ergo quod est est quod album est.
Non sic autem sicut cum aliquid non sit, sed omnino
non sit. Quod vere itaque est, non est: verum enim
est dicere quoniam album. est; hoc autem non quod
est significavit. Quare si et album significat quod vere
est, multa ergo significat quod est. s

* Neque igitur magnitudo erit quod est, si quidem quod vere
est est quod est. Utrique enim alterum est esse partium.

Quod autem dividitur quod vere est in quod vere aliquid
aliud ratione manifestum est: ut homo si est quod
vere est aliquid, necesse est et animal quod vere est
aliquid esse et bipes. Si enim non quod vere est ali-
quid sunt, accidentia erunt: aut igitur homini aut alii
alicui subiecto: sed impossibile est. Accidens enim di-
citur hoc, aut quod contingit esse et non esse, aut cuius
est in ratione hoc cui accidit: ut sedere quidem sicut
separabile, in simo autem est ratio nasi, cui dicimus
accidere simum. * Amplius, quaecumque in definitiva ra-
tione insunt, aut ex quibus sunt, in ratione horum non
est ratio totius; ut in bipede rat;o hominis, aut in albo
quae est albi hominis. Si igitur haec hunc habent mo-
dum, et homini accidit bipes, necesse est separabile
esse ipsum, quare continget utique non bipedem esse
hominem; aut in ratione bipedis inerit hominis ratio.
Sed impossibile est: illud enim in illius ratone inest.
Si autem alii accidunt bipes et animal, et non est utrum-
que quod vere est aliquid, et homo utique erit acci-
dentium alteri. * Sed quod vere est sit accidens nulli:
et de quo ambo, et utrumque et quod est ex his di-
catur. Ex indivisibilibus itaque est omne.

falsa assumit: quia accipit ens uno modo dici, cum tamen dicatur
multipliciter. Ob hoc eius propositiones sunt in uno sensu verae,
in alio falsae. — 5. Secundo, non recte concludit: quia non consi-
derat quod aliquid potest esse unum subiecto et multa tum

* Seq. cap. rir.
πὰ í

* "Text. 26.

* Test, 95,

* "Text. 28.

* "ext. 29.

Text. 30.

* rationes A10Q.
vX.

kt

- *rationibus Pab:
τ΄ ef.lect. praeced.
. not. β.

* Num. 4.

— *dicendum ed. a.
. «est om. rEuab.
— *est Eca.- in om.
ri . V, nn. IO
ai. Th. lect.

OK.
* et codd. exc.

hil om. a et pcH
pr.

* et om. DFHN.

* yero ABCIKLOQ.
STVXY; Om. R.

* sec. formam
debitam | codd.

prec. n. 2.

et om. codd.
exc. EG. -
DEFGH.
* disputandi om.

Cxpo.- proprios
om. ΕΟΩ͂.

* ponit addunt A
CIKOQSVXYJL.
^ Num. seq.

CAP.CIIL; LECT. : VI

propter multitudinem partium, tum propter diversam rationem
subiecti et accidentis. — 6. Subdivisio textus. - 7. Cum Parme-
nides volens demonstrare ens esse unum tantum, dicit quid-
quid est praeter ens est non ens, non potest per ens intelligere
accidens. Secus enim sensus propositionis esset quod quidquid est
praeter accidens est non ens. Et quia de ratione accidentis est
quod praedicetur de substantia, sequeretur quod accidens prae-
dicetur de non ente, et quod non ens est ens. — 8. Sed nec pro
substantia intelligi potest ems in propositione Parmenidis. Secus
enim quidquid est praeter substantiam esset non ens. Et quia

j ostquam Philosophus improbavit ra-
O tionem * Melissi, hic improbat ratio-
nem Parmenidis. Et primo improbat
^eam; secundo excludit dicta quorun-

facit: primo ponit modos quibus obviandum est

rationi * Parmenidis ; secundo ilis modis eam
solvit ibi: Falsa quidem * etc.

2. Circa primum sciendum * est quod ratio Par
menidis talis erat *, ut patet in 1 Metaphys. **
Quidquid est praeter ens est non ens; sed * quod
est non ens est nihil; ergo * quidquid est praeter
ens est nihil. Sed ens est unum; ergo quidquid est
praeter unum est nihil; ergo est tantum unum
ens. Et ex hoc concludebat quod esset immobile,
quia non haberet a quo moveretur, nec haberet
extra se quo moveretur *.

Ex ipsis autem eorum rationibus patet quod
Parmenides considerabat ens secundum rationem
entis, et ideo ponebat ens esse unum et * finitum:
Melissus autem * considerabat ens ex parte mate-
riae, considerabat enim ens secundum quod est
factum vel non factum; et ideo ponebat ens esse
unum et infinitum.

3. Dicit ergo quod idem modus est proce-
dendi contra rationem Parmenidis et contra ra-
tionem Melissi. Nam sicut ratio Melissi solvebatur
ex eo quod assumebat propositiones falsas, et ex
eo quod non recte concludebat secundum rectam
formam * syllogisticam; sic et ratio Parmenidis
solvitur partim quia falsa assumit, et * partim quia
non recte concludit. Dicit autem et esse alios
modos disputandi * proprios contra Parmenidem;
quia contra eum disputari potest ex propositio-
nibus ab eo sumptis, quae sunt aliquo modo
verae et probabiles. Sed Melissus procedebat ex
eo quod est falsum et improbabile, scilicet quod
ens non generatur: unde non disputavit contra
eum per propositiones ab eo sumptas.

4. Deinde cum dicit: Falsa quidem etc., prose-
quitur praedictos modos. Et primo * primum; se-
cundo secundum, ibi: Non concluditur autem * etc.
Dicit ergo primo quod Parmenides assumit ^ pro-
positiones falsas, quia accipit quod est, idest ens,
dici simpliciter, idest uno modo, cum tamen dica-
tur multipliciter. Dicitur enim ens uno modo sub-
stantia, alio modo accidens; et hoc multipliciter
secundum diversa genera: potest etiam accipi ens

i :9
accidens praedicatur de substantia, sequeretur quod. non ens
praedicatur de ente, et ideo quod ens est non ens. -- 9. Prae-
terea, ex ratione Parmenidis non sequitur esse unum tantum
ens, quia secus nulla magnitudo (quae est divisibilis in partes,
quarum non est una ratio) erit ens, neque ens erit substantia
corporea. — 10. Sequeretur etiam ex ratione Parmenidis quod

omne ens esset de numero indivisibilium, non solum quatenus

indivisibile excludit partes magnitudinis, sed etiam quatenus ex-
cludit partes rationis. Probatur ex definitione. — τι. Excluditur
quaedam expositio Averrois.

prout est commune 7 substantiae et accidenti. Patet
autem quod propositiones ab eo sumptae in uno
sensu sunt verae, et in alio:sensu sunt * falsae.
Nam cum dicitur quidquid est praeter ens est non
ens, verum est si ens sumatur prout est commune
substantiae et accidenti: si autem sumatur pro ac-
cidente tantum * vel pro substantia tantum, fal-
sum est, ut infra ostendetur *. Similiter et ** cum
dicit quod ens * est unum, verum est si accipiatur
pro aliqua una substantia vel pro aliquo uno ac-
cidente: non tamen verum erit * in illo sensu
quod * quidquid est praeter illud ** ens, sit non ens.

5. Deinde cum dicit: Non concluditur etc., pro-
sequitur secundum modum solutionis, quod sci-
licet ratio Parmenidis non recte concludebat. Et
primo ostendit in simili; secundo adaptat ad pro-
positum, ibi: Necesse est igitur * etc. Dicit ergo
primo quod ex hoc sciri potest quod ratio Par-
menidis non concludit recte, quia forma argu-
mentandi * non est efficax in omni materia; quod
oporteret si esset debita forma argumentandi *. Si
enim accipiamus album loco entis, et ponamus ἢ
quod album significet * unum tantum et non di-
catur aequivoce, et dicamus sic: quidquid est prae-
ler album est non album, et quidquid est non al-
bum est nihil; non sequitur quod album sit unum
tantum. Primo quidem quia non erit necessarium
quod omnia alba sint ὃ unum continuum. Vel aliter:
non * erit unum album continuatione; idest ex
hoc ipso quod est continuum, non erit unum sim-
pliciter; quia continuum est quodammodo multa,
ut supra dictum est *. Et similiter non erit unum
ratione: alia enim est ratio albi et susceptibilis.
Et tamen * non erit ** aliquid praeter album
quasi ab eo divisum: non est enim aliud album
a susceptibili quia * album sit separabile a susce-
ptibili; sed quia alia est ratio albi et susceptibilis.
Sed hoc nondum erat consideratum tempore Par-
menidis, scilicet quod aliquid esset unum subie-
cto et multa ratione: et ideo credidit quod si
nihil sit extra aliquod subiectum, quod sequatur
id esse unum. Sed hoc falsum est tum propter
multitudinem partium, tum propter diversam ra-
tionem subiecti et accidentis.

6. Deinde cum dicit: Necesse est igitur etc.,
adaptat similitudinem ad propositum, ut * quod
dictum est de albo, ostendat similiter * se habere
circa * ens. Et circa hoc duo facit: primo ostendit
quod non sequitur ens esse unum simpliciter *,

&) Nec... moveretur. — Haec om. COQTX ob notam causam; pro /ta-
beret, habebat BDFHMNRZ; extra se om. AIKVY. Cf. lect. praec. not. c.

8) assumit.—- Legimus cum PBEFGMNSsL et a5; accipit ACIKTVXY,
assumpsit DHSpL, assignavit RZ. — Linea seq. pro accipit, accepit P
DEGHRZ; idest om. PEGpH et ab.

Y) prout.— Hanc vocem retinemus. cum PDEGHab;, cuius loco
secundum quod ens CFsLN, secundum quod ens, prout cet. pleo-
nastice.

ὃ) quod omnia alba sint. — Ita omnes codd. Ut omnia alba sunt ed.
à, Sed sunt corrigitur in, sint, et sic habet b; P vero ut omnia alba sit.

* sensu sunt om.
codd. exc. DEGH.

* tantum om. Pp
EGHáb.

*Num. 7,8. -

ostendet ed. a et

codd. exc. BDpo.

** eiiam BMNRZ,
autem A, om. cet.
exc. DEGH.

* ens om. Epa et

a.

* est codd. exc.
DEGHNS.

* QUO AIKSTVXY.
** id quod est
Ga.

* Num. seq.

* argumenti ACK
MRSTVXYZ.
* argumenti s.

* dicamus PEGH
ab.
* significat PB
a b.

ὃ

enim addit p.

*

* Lect. πὶ 3.

* et tamen... et
susceptibilis om.
GpE et a b.

** erat ACIKOQTY
XYSE.

* quasi c, quod
mR$0, zom quod
tert. o, ita quod
L; spo om.quia...
susceptibili.

* et quid... osten-
dit P.

* et similiter v,
om. i

* et circa codd.
exc. DEFGHR et K
qui om. circa
ens.

* omnino codd.
exc. EG.

* sint AIKMNRST
VXYpL.

* Num. 9.

SÉ ossi addunt

"guod hoc quod
dico Ls.

*Num. 8.- est ad-
dunt codd. exc.
EGHN.
* quod addunt »
EFGab.

* singulare pn.
- oportet codd.
exc. EG.

* praedicetur
codd. exc. DEF
GH
* subiectum puz
pi om. s ^

significare
26dd 010-0.

* oporteret codd.
exc. EGH,

* esset codd. exc.
EG.

* suppositum
Codd. exc.ADEGH.
- scientia cikQsT
vx.

* se om. FKRXZD

IY.

**S. Th.lect. 16.-
Did. lib. III, cap.
viii, num. 2.

Le oportet quod c,
sequitur quod P
ab.

* tunc om. codd.
exc. EFG. - "0n
om. pEG.

* cum dicitur om.
EGd.

* dicilur ABEIKO
osTpL(G?).

** quod per codd.

exc. DEG.

* etiam om. DRZ.

* tantum addunt
DHQ.

* Sed... non ens
om.ab ct DpEG.

20

propter hoc quod subiectum et accidens sunt * di-
versa secundum rationem; secundo propter multi-
tudinem partium, ibi: Neque igitur magnitudo * etc.
Circa primum duo facit: primo ostendit quod cum
dicitur * quidquid est praeter ens est non ens,
hoc quod est * ens non potest accipi pro accidente
tantum; secundo quod non potest accipi pro sub-
stantia tantum, ibi: Si igitur quod vere * etc.

7. Dicit ergo primo quod cum dicitur * quid-
quid est praeler ens est non ens, si ens dicatur
unum significare *, oportebit quod significet non
quodcumque ens, vel de quocumque praedica-
tur *; sed significet quod vere est, idest substan-
tiam *, et significet quod vere est unum, scilicet
indivisibile. Si enim ens significet * accidens, cum
accidens praedicetur de subiecto, oportet * quod
subiectum non sit * cui accidit accidens quod
ponitur ens. Si enim quidquid est praeter ens est
non ens, idest praeter accidens, et subiectum est
alterum ab accidente quod significat hoc. quod
dico ens; sequetur quod subiectum sit * non ens:
et ita, cum accidens quod est ens praedicetur de
subiecto quod est non ens, sequetur quod ens
praedicetur de non ente. Et hoc est quod con-
cludit, erit itaque aliquid cum non sit; ac si dicat:
ergo sequetur quod non ens sit ens. Hoc autem
est UN a quia hoc est primum supponen-
dum * in scientiis, quod contradictoria non prae-
dicentur de se * invicem, ut in IV Metaphys. **
dicitur. Unde concludit quod si aliquid sit vere
ens, supposita hac propositione, quidquid est prae-
ler ens est non ens, quod * illud non sit accidens
inhaerens alii. Quia tunc * non contingeret ipsi
subiecto sic esse aliquod ens, idest quod ipsum
subiectum haberet rationem entis, nisi ens * multa
significaret, ita quod unumquodque illorum mul-
torum esset aliquod ens: sed supponitur a Par-
menide quod ens significat unum tantum.

8. Deinde cum dicit: Si igitur quod vere etc.,
postquam conclusit quod cum dicitur * quidquid
est * praeter ens est non ens, per ** ens non po-
test intelligi accidens, ostendit quod nec etiam *
substantia *. Unde dicit: si igitur quod vere est
non sit accidens alicui, sed illi aliquid. accidit,
oportet quod in hac propositione, quidquid est
praeler ens est non ens, magis significetur quod
vere est, idest substantia, per ens quam per non
ens. Sed nec hoc potest stare ". Ponatur enim
quod id quod vere est ens, idest illa substantia, sit
album: album autem non est quod vere est. Iam
enim dictum est quod id quod vere est, non est
possibile accidere alicui: et hoc ideo quia quod
non vere est, idest quod non est substantia, non
est quod est, idest non est ens. Sed * quidquid
est praeter ens, idest praeter substantjam, est non

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I

ens: sic ergo sequitur quod album non sit ens.
Et non solum ita quod non sit hoc ens, sicut homo
non. est hoc ens * quod est asinus **: sed. quod
omnino non sit, quia ipse dicit quod quidquid est
praeter ens est non ens, et quod est * non ens
est nihil. Ex hoc ergo sequitur quod non ens
praedicetur de eo quod vere est; quia album
praedicatur de substantia, quae vere est, et tamen
album non significat ens, ut dictum est. Unde
sequitur quod ens sit non ens: et hoc est etiam *
impossibile, quia unum contradictoriorum non
praedicatur de altero. Unde si * ad evitandum
hoc inconveniens dicamus quod vere ens non so-
lum significat * subiectum, sed etiam ipsum al-
bum, sequitur quod * ens multa significet. Et ita
non erit tantum unum ens, quia subiectum et
accidens plura sunt secundum rationem.

.9. Deinde cum dicit: Neque igitur magnitu-
do etc., ostendit quod non sequitur ex ratione
Parmenidis quod sit tantum unum ens *, propter
multitudinem partium. Et primo quantum ad partes
quantitativas *; secundo quantum ad partes ratio-
nis, ibi: Quod autem dividitur * etc.

Dicit ergo primo quod si ens tantum unum
significet, non solum non * poterit esse accidens
cum subiecto, sed neque etiam ens erit aliqua
magnitudo: quia omnis magnitudo est divisibilis
in partes, utriusque autem partis non est eadem
ratio sed altera. Unde sequitur quod illud ens
unum * non sit substantia corporea.

10. Secundo, ibi *: Quod autem dividitur etc.,
ostendit quod non possit esse ens substantia dofi-
nibilis *. Manifestum est enim ex definitione quod
id quod vere est, idest substantia, dividitur in plu-
ra, quorum unumquodque est quod vere est, idest
substantia, et aliud secundum rationem. Ut * po-
namus quod illud * unum quod vere est, sit homo:
cum homo * sit animal bipes, necesse est ** quod
animal sit et bipes sit; et utrumque * eorum erit
quod vere est, idest substantia. Quod * si non sint
substantiae, erunt accidentia: aut igitur homini aut
alicui alteri *. Sed impossibile est quod sint acci-
dentia homini. Et ad hoc ostendendum duo sup-
ponit *. Quorum primum est quod accidens di-
citur dupliciter: uno modo accidens sepárabile,
quod contingit inesse et non inesse, ut sedere *;
alio modo accidens inseparabile et per se. Et hoc
est accidens in cuius definitione ponitur subie-
ctum cui accidit: sicut simum est per se accidens
nasi * quia in definitione simi ponitur nasus; est
enim simum * nasus curvus. Secundum quod sup-
ponit est quod si aliqua ponuntur * in definitione
alicuius definiti, aut in definitione alicuius eorum *
ex quibus constat * definitio,
quod in definitione alicuius horum ponatur de-

t) subiectum sit... sequetur quod.—Haec verba om. PGpE eta b,
nempe homoteleuton; quo omisso, conclusio quasi per saltum infertur.

Ὁ nisi ens. — et sic non ens ed. a, sed non expungitur; GpE so-
lum habent ef sic, et postea pro ita quod legunt quia, sE ita quia.-—
In fine huius numeri pro significat, sit DEFGH, significet cet.

Ἢ) nec hoc potest stare. —non potest hoc stare PpE et b, pG abr.,
hoc non potest stare pMsEG, non hoc potest stare FQ, nec potest hoc
stare B, non potest stare sR, nec licet potest stare ΡῈ corrupte pro
nec hoc potest stare, quod habent ceteri codd., cum quibus legimus. —

Altera linea pro quod id quod vere est ens, quod id vere ens BFMN,
quod vere ens ZsC, vere ens AKLOSTVXYpCI; a habet, Ponatur quod
enim id puod (sic) vere est ens, sed corrigitur ad lect. Pianam; R po-
natur quod enim id vere ens.

0) et bipes sit; et utrumque. — Legimus cum ABCDHIKLNQSTVX
YZ; et bipes sic et utrumque FMORSG, et bipes sic utrumque EpG,
et bipes et sic utrumque edd. a b, et. bipes sit et sic utrumque P com-
ponens lectiones A et a.

|) impossibile... definitio. - Haec verba om. a b, sed in a corrector

impossibile * est *'

* ens om. DEFGM
NRàb.

** equus ABCIKL
OQSTVXY.

* est om. codd.
exc. BHOSCLX. Cf.
i$

* etiam om. PE
FGLQRdb.

* si om. ed. 2.

* significet codd.
exc. EFGHMNORZ.-
substantiam AIK
LQsTVY.

* ut pab.

* ens omit. -
PGHpE.

* antitalis
codd. exc. nEF
GHQR.

* Num. seq.

* non om, ACKOQ
TVXYPILS.

* unum om. FLS.

* Deinde cum
dicit edd. a b.

* divisibilis ckt
Mps. ;

* si addunt psc.
^id erroHkLab. |

* homo om. ps.
** erit AIKLQTV
xY.

0

*Quia codd, exc.
BEFG. - $unL BXZ.

* alii ABCIKOQST
vxY, om. L.

*
praesupponit u
LMNRSZ, proponit
Epa eta b.- e
rum om. Pbdb.
* ut sedere om.
EGab.

mere emm

...* quae add. PDE
FGHLMNRZab.

P * Cap. rv, n. 2
. ut patet in VI
Topic. ABCIKLOQ.

sc.
— * et si contingat
N, et sic contin-
| gat codd. exc.
BCDEG.

E.

x
?
* eliam om. DE

bx
B

— * definitione ox.

— * Sed si Pab. -

- sint codd. exc. u
J LM.

—* alteri ABCIKLQ

ἣν.

- * illud om. ABct
KOQSTVXY.

CAP. III, LECT. VI

finitio totius definiti. Sicut bipes ponitur in defini-
tione hominis, et quaedam alia * ponuntur in de-
finitione bipedis vel animalis, ex quibus defini-
tur homo: impossibile est autem quod ponatur
homo in definitione bipedis, aut in definitione
alicuius eorum quae cadunt in definitione bipedis
vel animalis; alioquin esset definitio circularis, et
esset idem prius et posterius, et notius et minus
notum; omnis enim definitio est ex prioribus
et notioribus, ut in VI Zopic. * dicitur. Et ea-
dem ratione, cum in definitione hominis albi *
ponatur album, non est possibile quod in defini-
tione albi * ponatur homo albus. His igitur sup-
positis *, sic argumentatur. Si bipes est accidens
homini *, necesse est vel quod sit accidens sepa-
rabile, et sic continget * hominem non esse bipe-
dem, quod est impossibile *; vel erit inseparabile,
et sic oportebit quod homo ponatur in ratione
bipedis, quod est etiam * impossibile quia bipes
ponitur in ratione * eius. Impossibile est igitur
quod bipes sit accidens homini, et eadem ratione
neque animal. Si vero * dicatur quod ambo sunt
accidentia alicui alii *, sequeretur quod etiam
homo accidat alicui alteri *. Sed hoc est impos-

sibile: iam enim supra dictum est quod illud

quod vere est nulli accidit, homo autem suppo-
nitur esse illud * quod vere est, ut ex superiori-
bus patet. Quod autem sequatur hominem acci-

21

dere alteri si animal et bipes alteri accidunt *, sic
manifestat: quia de quocumque dicuntur ambo
seorsum, scilicet animal et bipes ?, de eodem di-
cetur utrumque simul, scilicet animal bipes; et
de quocumque dicitur animal bipes, dicitur quod
est ex eis, scilicet 4omo, quia nihil aliud * est
homo quam animal bipes. Sic igitur patet quod
si ponatur unum tantum ens, non possunt poni
partes quantitativae ^, neque partes magnitudi-
nis, neque partes rationis. Sic igitur sequitur quod
omne ens sit de numero indivisibilium, ne po-
nentes unum ens cogamur ponere multa propter
partes.

11. Commentator autem * dicit quod ibi, Sed
quod vere est etc., ponit secundam rationem Par-

menidis ad ostendendum quod ens sit unum, quae

talis est. Ens quod est unum est substantia et non
accidens (et per substantiam intelligit * corpus):
si autem corpus illud * dividatur in duas medie-
tates, sequitur quod ens dicatur. de utraque me-
dietate et de congregato " ex eis. Et hoc vel pro-
cedit in infinitum, quod est impossibile secundum
ipsum; aut erit dividere usque ad puncta, quod
etiam * est impossibile: unde ** oportet quod ens
sit unum indivisibile. Sed haec expositio extorta
est et contra * intentionem Aristotelis, sicut satis
apparet litteram inspicienti secundum primam ex-
positionem.

*
margine ea adiecit: b ut errorem corrigeret aliam viam ingressa videtur;
nam infra, impossibile est autem, omisit autem, coniungens nempe im-
possibile est cum verbis quod si aliqua ponuntur superius positis : nihilo-
minus sensum mancum reliquit. Piana omissionem b correxit secundum
Codices: tamen non restituit autem, quod omnes codd.et a habent.-
Post definitio totius definiti, margo G habet, vel tota definitio definiti.

x) quod est impossibile. — quod est impossibile ad minus secundum
aptitudinem O, sed sapit interpolationem. — vel erit inseparabile habent
PDEQGab, vel erit per se vel inseparabile accidens B, vel erit accidens
inseparabile H, vel erit per se accidens cet. sed in Z supra per se
scriptum est inseparabile; cf. ante medium huius numeri accidens in-
separabile et per se. — Linea seq. pro in ratione, in definitione ABCG
IKOQSTVXY, al. ratione margo S.

A) scilicet animal et bipes. — Haec om. GpE. Pro de eodem, de eo N
RZ; pro dicetur, dicitur GMNRZ, diceretur ed. a; scilicet animal bipes
om. D; pro bipes, et bipes PDEFGLMNTab contra intentum s. 'Tho-
mae; item linea seq. pro animal bipes, animal et bipes PDEFGMTab.

v) partes quantitativae. — partes quantitas AIK, neque partes quan-
titas pEG, neque partes quantitatis cet. exc. O qui om. — neque partes
magnitudinis om. CB; neque partes rationis om. codd. exc. CFMsB: ta-
men CFM non omnino cum P conveniunt, nam C habet »eque partes
rationis vel definitionis, F neque definitionis, M neque partes defini-
tionis. — In fine numeri pro ponentes, ponendo edd. a b et codd. exc.
FMNRZ et C qui om. ne ponentes... partes.

v) et de congregato. — et quod congregatio D, et quod congregata
E, et quod congregatur ed. a, sed corrigitur in et congregato, quod
cet. codices habent exc. sG; congregato ed. b; pG abr. — Pro procedit,
quod habent PCDLY, intendit M, tendit N, cedit F, cadit RZ, procede-
ret H, procedet cet.

E) expositio extorta est et contra. — expositio est contra ed. a et
pEG. — Pro apparet, quod om. pl, patet Z. — Pro litteram inspicienti, in
littera aspicienti H; aspicienti etiam DEG, respicienti C, inspiciendo
L. Codices exc. HpEG in fine addunt, secundum primam expositionem,
quibus omnes editi carent.

*

* accidant ABcCIK
LOQSTVX, acci-
dit pEG.

POM

* aliud om. pr:
est aliud eEcab.

* autem om. à
et Epa.

* intelligitur x.

* illud om. ἘΜΝ
RZ. - dividitur Ἐ
MNR.

* etiam om. DMQ.
* unde om. b,
ergo codd. exc.r
et a.

ξ

22

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I

LECTIO SEPTIMA

IMPROBANTUR QUI DIXERINT NON ENS ESSE ALIQUID

"Ewtot δ᾽ ἐνέδοσαν τοῖς λόγοις ἀμφοτέροις, τῷ piv ὅτι
πάντα Ev, εἰ τὸ ὃν ἕν σημαίνει, ὅτι ἐστὶ τὸ μὴ ὄν,
τῷ δὲ ἐκ τῆς διχοτομίας, ἄτομα ποιήσαντες μεγέθη.

Φανερὸν δὲ καὶ ὅτι οὐκ ἀληθές, ὡς εἰ ἕν σημαίνει τὸ ὃν
xaÀ μὴ οἷόντε ἅμα τὴν ἀντίφασιν, οὐχ ἔσται οὐθὲν
μὴ ἐν. οὐθὲν γὰρ χωλύει μὴ ἁπλῶς εἶναι, ἀλλὰ μιὴ
ὄν τι εἶναι τὸ μη ὄν.

Τὸ δὴ φάναι παῤ αὐτὸ τὸ Ov, ὡς εἰ μή τι ἔσται ἄλλο,
ἕν πάντα ἔσεσθαι, ἄτοπον. Τίς (d μανθάνει αὐτὸ
τὸ ὃν εἰ μὴ τὸ ὕπερ ὄν τι εἶναι; εἰ δὲ τοῦτο, οὐ-
δὲν ὅμως κωλύει πολλὰ εἶναι τὰ ὄντα, ὥσπερ εἴρη-
EE Ὅτι μὲν οὖν οὕτως ἕν εἶναι τὸ ὃν ἀδύνατον,

ἤλον.

ΘΎΝΟΡΒΙΒ. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Epilogus
praecedentium rationum per duo inconvenientia quae ex Par-
menidis sententia deducta sunt.— 3. Platonici acquieverunt pri-
mae Aristotelis rationi, qua deducebatur quod ex positione Par-
menidis non ens esset ens, quia dicebant accidens esse non ens;
et ideo non concedebant non ens esse nihil. — Alteri autem ra-
tioni, qua Aristoteles inferebat ex positione Parmenidis quod
magnitudo esset indivisibilis, assentiebant faciendo magnitudines
esse indivisibiles per divisionem ad indivisibilia. -- 4. Subdivisio

* Quidam autem rationibus utrisque acquieverunt. Huic * Seq. cap. m
quidem quoniam omnia unum sunt si quod est unum τ '**t- 39.

significat, quoniam est et quod non est: ei autem, ex
decisione individuas facientes magnitudines. ;

* Manifestum autem est quoniam non verum est quod,
si unum significat quod est et non possibile est simul
contradictionem esse, non erit nihil quod non est. Nihil
enim prohibet quod non est non simpliciter esse; sed
non ens aliquid esse quod non est.

Dicere igitur extra ipsum quod est nisi aliquid erit aliud,
unum omnia esse, inconveniens est. Quis enim add;scit
ipsum quod est, nisi quod vere est aliquid sit? Si au-
tem hoc, nihil tamen prohibet multa quae sunt esse,
sicut dictum est. Quod quidem igitur sic unum esse
quod est impossibile sit, manifestum est.

textus. — 5. Improbatur prima positio Platonicorum , son ens
esse aliquid. Nam a) ex eo quod ens significat principaliter
substantiam , sequitur quod accidens non sit simpliciter ens:
non tamen sequitur quod accidens possit dici absolute non
ens. — 6. b) Et etiam remota magnitudine et accidente, non
sequitur omnia esse unum; quoniam definitio substantiae di-
viditur in multa quae sunt de genere substantiae; et quoniam
secundum diversas differentias generis sunt multae substantiae
in actu.

* propter codd.
E€XC. DEFGHMNR.

tum vel accidens tantum, et per * hoc vellet di-
cere quod omnia sunt unum: - huic rationi, dico,
acquieverunt * quod non ens esset ens. Dicebat
enim Plato quod accidens est non ens: et pro-
pter hoc dicitur in VI Metaphys.* quod Plato po-

293 ostquam Philosophus improbavit ra-
A tionem Parmenidis ducendo* ad quae-

ES dam inconvenientia, hic improbat po-

WWdAsitionem quorundam, qui praedicta.

inconvenientia concedebant. Et circa hoc duo

* deducendo ΝΖ.

* concedentes
addunt rs.

* S. Th. lect. 2. -
bia. lib. v, i, 3.

facit: primo ponit positionem eorum; secundo | suit Sophisticam * circa non ens, quia versatur tophistica vor.
'Nu. 4. — improbat eam, ibi: Manifestum autem * etc. maxime circa ea quae per.accidens dicuntur. Sic —'
2 2. Considerandum est ergo primo ^ quod su- | ergo Plato, intelligens per ens substantiam, con-
'Letpme. pra * Philosophus contra rationem Parmenidis | cedebat primam propositionem Parmenidis, di-
'estaddut»v. duabus rationibus usus est. Una * ad ostenden- | centis quod * quidquid est praeter ens est non ᾿ guod om. coda

dum quod ex ratione Parmenidis non sequitur
omnia esse unum, propter diversitatem subiecti
et accidentis: quae quidem ratio ducebat ad hoc

ens; quia ponebat accidens, quod est praeter sub- Un

stantiam , esse non ens. Non tamen concedebat
secundam ? propositionem, hanc scilicet: quidquid

est non ens est nihil. Licet enim diceret accidens

8 inconveniens, quod non ens est ens ^£, ut ex su-
esse non ens, non tamen dicebat accidens egse

perioribus .patet. Alia vero ratio * procedebat

* ratione EFGHN
OQRSTVYZ.

* esset npEGua.
** erit nrv, esset

*significat codd.
F

ad ostendendum quod non sequitur omnia esse
unum, propter hoc quod si esset magnitudo, se-
queretur magnitudinem esse indivisibilem ; quia
si sit * divisibilis, erunt ** quodammodo multa.

3. Platonici vero utrique rationi acquieverunt,
concedendo impossibilia ad quae deducunt. Ac-
quieverunt ergo primae rationi, quae ducebat " ad
hoc quod non ens esset ens, si aliquis diceret
quod ens significet * unum, vel substantiam tan-

nihil, sed aliquid. Et propter hoc secundum ipsum
non sequebatur quod sit unum tantum. - Sed al-
teri rationi, quae ducebat ad hoc quod magnitudo
esset indivisibilis, assentiebat * faciendo ** ma-
gnitudines esse indivisibiles ex decisione, idest di-
cendo quod magnitudinum divisio ad indivisibilia :
terminatur. Ponebat enim corpora resolvi in su- '
perficies, et superficies in lineas, et lineas in in-
divisibilia*, ut patet in III de Caelo et Mundo *.

: &) Considerandum est ergo primo. — Est lectio codd. exc. HN qui
omittunt primo. Pab, considerandum primo. — Infra, loco non requiri-
tur, quod habet Pb et pA, legimus »on sequitur cum a et codicibus
exc. IKOQVXYSsA, qui tamen aliorum codd. lectionem corrupte pro-
ferunt, legendo, IKOYsA non sequuntur, QVX non sequentur. Cf. lect.
praeced. n. 6.

8) quod non ens est ens. — Ita Pab. Codd exc. EGLM habent quoad
sensum eandem lectionem sed sub forma aliquanto diversa: legunt
enim quod non est, est. In praecedenti lectione n 7, s. Thomas ait, ac
si dicat, ergo sequitur quod non ens sit ens. Lectio autem maioris par-
tis codd. videtur magis litteram textus reproducere, ὅτι ἐστὶ τὸ μὴ ὄν;
et in praecedenti lectione ἔσται tt ἄρα οὐχ ὄν. qu

Y) ducebat etc. — ABCKLQTVXY deducebat; E dicebat, et cum
pG om. ad hoc; BsG ad hoc inconveniens. — Pro quod non ens esset
ens, Hpl.G quod ens non esset; ceteri vero codd. exc. sG, quod non ens

esset. Et similiter infra omnes codd. exc. Q omittunt ens ante Dicebat
(cf. not. praec.). à

9) concedebat secundam. — PDpH et a b omittunt secundam, quod
restituimus non solum propter auctoritatem codicum, sed quia videtur
retinendum per relationem ad modum loquendi quo paulo supra utitur
s. Thomas, nempe concedebat primam etc. Cf. lect. praec., n. 2.

€) Et lineas in indivisibilia. — Est lectio a et 51; b om. et lineas;
P habet lineae, quod videtur esse error typographicus pro limeas, vel
lineam prout habet C (qui p. m. om. in ante indivisibilia). Sed omnes
alii codd. hanc sententiam aliter proferunt. Nam AEFKMQRSTVY
pBGIOX legunt et omnia indivisibilia; HLNZsBGOX et omnia in in-
divisibilia; D et omnino indivisibilia. Retinemus lineas, quia haec le-
ctio videtur retinenda ex processu divisivo Platonis; ex Aristotele, ad
quem remittit s. Thomas: « solida quidem ex planis, ex lineis autem
plana, et has ex punctis componi »; denique ex D. Thoma ib. lectione u1:

᾿
E
):
t
1
E
3

t

-.* Lib. νι, lect. t.
d primam codd.
. exc. DEFGT.

7
* sequebatur
— «odd. exc. o:
. Quod sequitur
edd.

.. edd. a b.
* Num. 6.

B T littera u-

B.

— *ens omitt.codd.
ἜΧΟΙ BCLSVSEGIRZ.

CAP. HI; EECT. VH

4. Deinde cum dicit: Manifestum autem etc.,
improbat praedictam positionem quantum ad hoc,
quod concedebat quod non ens est.aliquid.. Nam
quantum ad id quod faciebat individuas ma-
gnitudines *, improbat suo loco in sequentibus
scientiae naturalis *. Improbat autem primum **
dupliciter: primo ostendendo quod non sequitur
ex ratione Platonis quod non ens sit aliquid ;
secundo quantum ad hoc quod dicebat, quod nisi
hoc ponatur [scilicet quod si non ens quod est
accidens, non sit aliquid 1], sequitur * omnia esse
unum, ibi: Dicere igitur * etc.

.5. Dicit ergo primo manifestum esse quod
non est verum quod ista ratio Platonis sequatur,
qua sic ^ deducebat, ens unum significat. Pone-
bat enim ens * esse genus **, et univoce dictum
. de omnibus secundum participationem primi entis;
et iterum ponebat .quod contradictoria non sunt
simul vera. Ex his duobus arbitrabatur sequi non
ens non esse nihil, sed aliquid. Si enim ens *
significat unum quod est substantia, oportebit
quod quidquid est non substantia, sit non ens:
quia si esset ens, cum ens non significet nisi
substantiam, sequeretur quod esset substantia; et
ita * esset simul. substantia et. non substantia ;
quod. est contradictoria simul vera esse. Si igitur

impossibile est contradictoria simul vera esse, et

ens significat unum quod est substantia, sequetur

23

quod quidquid est non substantia, sit * non ens.
Sed aliquid est non substantia, scilicet accidens;
igitur * aliquid est non ens: et sic non est verum
quod non ens sit nihil.

Ostendit autem Aristoteles quod hoc non sequi-
tur, quia si ens significat principaliter unum quod
est substantia, nihil prohibet dicere quod accidens,
quod non est substantia, non sit simpliciter ens:
sed tamen non propter hoc oportet quod illud
quod non est aliquid, idest substantia, dicatur ab-
solute non ens. Licet * ergo accidens non sit ens

simpliciter, non tamen potest dici absolute non ens.

6. Deinde cum dicit: Dicere igitur etc., osten-
dit.* ulterius quod non sequitur, si non ens quod

est accidens non sit aliquid, quod omnia sint *

unum. Et hoc est quod dicit, quod inconveniens
est dicere quod sequatur * omnia esse unum nisi

aliquid sit. extra ens, quia per ens non potest in-

telligi nisi substantia, quae vere est. Sed si sub-
stantia sit, nihil prohibet esse multa, sicut iam * di-
ctum est, etiam remota magnitudine et accidente;
quia definitio substantiae dividitur in multa quae
sunt de genere substantiae, sicut homo in animal
et bipes *. Et ulterius sequitur quod secundum
diversas differentias generis sint * multae sub-
stantiae in actu. Et ultimo infert. conclusionem
principaliter intentam, quod non omnia sunt unum,
sicut dicebat * Parmenides et Melissus.

«Si'autem sic se habet sicut Plato posuit, quod corpora componantur
ex lineis, et linea ex punctis » etc. — Pro de Caelo et Mundo, de Anima
CDOX; et Mundo om. cett. exc. FIsA.

€) faciebat individuas magnitudines. — Est lectio omnium codicum
et respondet textui; Pab, concedebat individuas esse magnitudines.. Cf.
num. praeced.— Codices exc; DFGMNT pro improbat habent improba-
bit, quod. posset. acceptari.- DEFGHMNRZa, in consequentibus.

A) Scilicet quod... aliquid. — Haec verba, quae uncinulis clausimus,
omittuntur ab omnibus codicibus: nec potest hoc in loco explicari
omissio per recursum eorundem verborum, ut saepe solet. Unde con-
iectamus praefata verba desumpta esse ex num. 6, et claritatis gratia
huic textui inserta. Certe non sunt necessaria: imo textus, satis per se
clarus, magis expedite procedit sine huiusmodi verbis.

0) qua sic. — Ita PG. CDH quam sic, ERZ. quod sic; cett. et b, quia
Sic; ed. a, quod sic. Melior lectio videtur illa quam exhibent CDH: exponit
enim, s. Thomas processum rationis quam Plato ducebat ex hoc, quod
assumebat tanquam principium, nempe ens unum significat. — Paulo
infra, Ex his duobus, codd. exc. FGMpE habent Ef ex his duobus;
MpE et ab, Et his duobus. Et revera particula illa recte assumi posset
in textu ad continuandum praecedentia cum sequentibus, — Codd. sequi
quod non ens non est nihil.

t) ostendit. — PE et a b. contra omnes alios codices legunt concludit,
sed non melius. Nam dupliciter improbatur in hac lectione opinio Pla-
tonis concedentis quod non ens sit aliquid: primo ostendendo in numero
praecedenti quod ex ratione Platonis non sequitur hoc, scilicet non ens
est aliquid; secundo ostendendo ulterius in praesenti num. quod etiam
si non ens, quo nomine hic designatur accidens, non esset aliquid, non
sequeretur omnia esse unum. Ultimo autem concluditur contra Parme-
nidem et Melissum quod non omnia sunt unum, — Pro quod inconve-
niens est, P quod non inconveniens est. At particula negans est contra
sensum argumentationis quam s. 'Thomas exponit ex Aristotele dicente
inconveniens, ἄτοπον. -- Pro nisi aliquid, codd. exc. DGHMNRZDE nisi
dicatur quod aliquid.

x) sicut homo in animal et bipes. — PFLYSS scilicet: homo, animal
et bipes. Codices alii non omnes conveniunt; nam Z loco scilicet ha-
bet sicut, et prosequitur cum HKTab, homo et animal et bipes. Ce-
teri, scilicet homo in animal et bipes. Hanc lectionem, mutato ex Z sci-
licet in sicut, duximus eligendam, quia perspicua est, respondet iis quae
de hac re dicta sunt in praecedenti lectione n. 10, et postulatur etiam
ab iis quae immediate sequuntur, nempe Ef ulterius etc. — Infra, prin-
cipaliter intentam, principaliter omittitur a Pab et ab EG, qui tamen
legunt praeintentam.

* est P.

* ergo codd.

* Licet... non ens
om. GHXpE.

t
* sunt codd. exc.

CNZ.

* sequitur codd.
exC. DEFGMRZ. .

* Lect. praec.
n. 10.

x

* sunt ACIKLOQR
sTvxY.

* dicebant pr.

Philosophus
om. rpEGHSdb.

* naturae om. P
a b.

* Lect. seq.

* opiniones DEGH,
positionem | cet.
exc. oQ.

* quod ADFKOVXY
pro.

"et aere rrab.

* Lect. i1, n. 2.
** aliquid kraux
NORZ.

α

* ut om. ABCIKL
MpE: sicut cet.
* habet paucum
15, paucum cet.
€XC. EGRTQ.

24

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I

LECTIO OCTAVA

OPINIONES PHYSICORUM QUI DE PRINCIPIIS NATURALITER SUNT LOCUTI

Ὡς δ᾽ οἱ φυσικοὶ λέγουσι, δύο τρόποι εἰσίν" οἱ μὲν γὰρ
ἕν ποιήσαντες τὸ ὃν σῶμα τὸ ὑποχείμενον, ἢ τῶν
τριῶν τι ἢ ἄλλο, ὅ ἐστι πυρὸς μὲν πυχνότερον, ἀέρος
δὲ λεπτότερον, τἄλλο γεννῶσι πυχνότητι καὶ μανό-
τητι πολλο ποιοῦντες. Ταῦτα δ᾽ ἐστὶν ἐναντία, κα-
θόλου δ᾽ ὑπεροχὴ καὶ ἔλλειψις, ὥσπερ τὸ μέγα φησὶ
Πλάτων xal τὸ uixpóv* πλὴν ὅτι ὁ μὲν ταῦτα ποιεῖ
ὕλην, τὸ δὲ ἕν τὸ εἶδος- οἱ δὲ τὸ μὲν ἕν τὸ ὑποκεί-
μενον ὕλην; τὰ δ᾽ ἐναντία διαφορὸὲς καὶ εἴδη" οἱ δ᾽
ἐκ τοῦ ἑνὸς ἐνούσας cde ἐναντιότητας ἐχκχρίνεσθαι,
ὥσπερ ᾿Λναξίμανδρός φησι xal ὅσοι δ᾽ ἕν καὶ πολλά
φασιν εἶναι, ὥσπερ ᾿Εμπεδοκλῆς καὶ ᾿Αναξαγόρας" Ex
τοῦ μίγματος γὰρ καὶ οὗτοι ixxplvouct τὰ ἄλλα.
Διαφέρουσι δ᾽ ἀλλήλων τῷ τὸν μὲν περίοδον ποιεῖν
τούτων, τὸν δ᾽ ἅπαξ, καὶ τὸν μὲν ἄπειρα τά τε
ὁμοιομερῆ καὶ τἀναντία, τὸν δὲ τὰ καλούμενα στοι-
χεῖα μόνον.

SyNopsis. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Unus modus
explicandi principia apud physicos erat, ponere unum principium
materiale, ex quo omnia generantur secundum raritatem et den-
sitatem. -- 3. In quo isti cum Platone concordent, in quo diffe-

Syopinionem de principiis eorum qui de
$NZnatura non naturaliter sunt locuti, hic
prosequitur opiniones eorum qui de
principiis naturae * naturaliter sunt locuti, non re-
moventes motum: et ideo vocat eos physicos,
idest naturales. Et circa hoc duo facit: primo osten-
dit diversitatem opinionum;,secundo prosequitur
unam earum, ibi: Videtur autem * etc.

2. Dicit ergo primo quod secundum opinionem *
naturalium philosophorum, duo sunt modi se-
cundum quos * generantur res ex principiis. Quo-
rum unum tangebant philosophi naturales po-
nentes unum tantum principium materiale; sive
esset unum de tribus elementis, scilicet igne,
aere * et aqua (quia terram solam nullus posuit
principium, ut supra * dictum est), sive aliquod **
medium inter ea, ut puta quod esset densius igne
et subtilius aere *. Ab isto autem uno principio
dicebant omnia alia generari secundum raritatem
et densitatem ; ut puta, qui ponebant aerem prin-
cipium, dicebant quod ex eo rarefacto generatur
ignis, ex eo autem condensato generatur aqua.
Rarum autem et densum sunt contraria; et redu-
cuntur ad excellentiam et defectum, ut * ad quae-
dam universaliora: nam densum est quod habet
multum de materia, rarum autem quod parum *.

* Sicut autem physici dicunt, duo modi sunt. Hi quidem
enim, unum facientes quod est corpus subiectum (aut
trium aliquod, aut aliud quod est igne densius, aere
autem subtilius), alia generant densitate et raritate multa
facientes. Haec autem sunt contraria: universaliter au-
tem excellentia et defectus, sicut magnum dicit Plato et
parvum. Nisi quod hic quidem haec facit materiam, unum
autem speciem: alii vero unum quidem subiectum, ma-
teriam, contraria autem differentias et species. Quidam
autem ex uno inhaerentes contrarietates segregant, quem-
admodum Anaximander dixit, et quicumque unum et
multa dicunt esse, sicut Empedocles et Anaxagoras:

ex commixtione namque segregant alia. Differunt autem ἡ

ab invicem eo quod hic circulationem facit horum, hic
autem semel: et hic quidem infinitas similes partes et
contrarias, ille vero vocata elementa solum.

rant. - 4. Alter modus erat, ponere res fieri ex principiis hoc
modo quod ipsa contraria extraherentur ab uno, in quo essent
prius quasi commixta et confusa. — 5. Duae differentiae senten-
tiarum Anaxagorae et Empedoclis.

3. Et sic quodammodo concordabant * cum Pla-
tone, qui ponebat magnum et parvum princi-
pia, quae etiam pertinent ad excellentiam * et de-
fectum. Sed in hoc differebant a Platone, quia
Plato posuit magnum et parvum ex parte ma-
teriae, quia ponebat unum principium formale,
quod est quaedam idea participata ^ a diversis se-
cundum diversitatem materiae: antiqui vero na-
turales ponebant contrarietatem ex parte formae,
quia ponebant primum principium unam mate-
riam, ex qua multa constituuntur secundum di-

versas formas.

4. Alii vero antiqui naturales ponebant res fieri
ex principiis, ex hoc quod ipsa contraria et diver-
sa extrahebantur ab uno, in quo erant quasi com-
mixta et confusa. Sed in hoc differebant, quod "*
Anaximander ponebat illud unum confusum esse
principum, non autem illa multa quae in eo
erant commixta: unde * ponebat unum tantum
principium. Empedocles vero et Anaxagoras po-
nebant magis esse principia illa quae in eo per-
miscebantur: et ideo ponebant multa principia ,
licet et illud unum confusum quodammodo prin-
cipium ponerent *.

5. Sed Anaxagoras et Empedocles differebant
in duobus. Primo quidem quia Empedocles po-
nebat circulationem quandam commixtionis et se-

4) densius igne et subtilius aere. — ]ta habent PGRS et ad sensum
BCFMsEKOY; H singulariter, densius igne, aqua subtilius; ADILQT
VXZpEGKORSY, densius aere et subtilius igne: sed haec transpositio
inintelligibilem reddit sententiam quam ponit s. Thomas ex Aristotele
dicente igne densius, aere autem subtilius. — Linea sequenti loco omnia
alia, codd. exc. EG legunt multa. cf. textum. :

8) quaedam idea participata etc. — Omnes codices omittunt quae-
dam, et exc. EGZ legunt participatum; unde resultat lectio, unum

principium formale, quod est idea, participatum etc.: quae quidem
lectio bonum sensum habet et acceptari posset.

Y) quod... principium, non autem. — PBCDEGIX pro quod, quia, De-
inde MN illud unum principium esse solum, non autem etc., cet. exc.
DEFGHRZ. illud confusum unum esse etc.; OQVXY addunt et ante
principium. Lectio P perspicua est, et conformis modo loquendi quem
in fine num, habent etiam codices.

* Cap. iv. Text.

* concordant

codd. exc. EGLM.

* abundantiam
codd. exc. pEG
HLM.

* quoniam θὰ

JM PEG

ε

* erant codd.
€XC. DEGHR.

t

CAP. IV, LECT. VIII

gregationis. Ponebat enim mundum multoties esse
factum et multoties corruptum; ita scilicet quod
cum mundus corruptus fuit ?, amicitia omnia con-
fundente in unum, iterum mundus generaretur,
lite separante et distinguente: et sic confusioni
succedit distinctio et e converso. Sed Anaxago-
ras ponebat semel tantum mundum factum esse *,
ita quod a principio omnia essent * commixta
in unum: sed intellectus, qui incoepit extrahere
et distinguere *, nunquam cessabit hoc facere, ita
quod nunquam erunt omnia commixta in unum.

25

Alio modo differebant * in hoc quod Anaxagoras
posuit principia esse infinitas partes similes et
contrarias: sicut infinitas partes carnis, quae sunt
similes invicem, et infinitas partes ossis et alio-
rum quae habent partes similes, cum tamen qua-
rundam sit * ad alias contrarietas; sicut partium
ossis ad partes sanguinis est contrarietas secun-
dum humidum et siccum. Sed Empedocles po-
suit principia solum illa * quatuor quae commu-
niter dicuntur elementa, scilicet ignem, aerem,
aquam et terram.

ὃ) ita scilicet quod cum mundus corruptus fuit. — scilicet om. PD
GHpE et a b; cum om. ACDOQRTVXYSsB; pro fuit, fuerit codd. exc.
CE. Statim, pro confundente, confundentem V, confundere AKVplIOSX,
concludere 'T; in unum iterum om. EG, sed margo G habet iterum,
pro quo ACIKLQSTVXY item; pro generaretur, generatur C, genere-
tur cet. exc. ABGH ; loco et sic confusioni succedit distinctio G legit,
et sic confusum succedit distincto; pro succedit, succedat AIKOQSV
XY, succedebat B, succedant T.

Opp. D. Tuoxaz T. II.

t) Anaxagoras ponebat.... factum esse. - ABIKOQTVXY om. po-
nebat, pro quo C posuit; post factum esse, margo B dixit; tantum
om. N

t) qui incoepit extrahere et distinguere. — Pro incoepit, incipit AC
MOTX, accipit et incoepit D; pro extrahere et distinguere, distin-
guere et extrahere codd. exc. EFGHMNRZ. — Lin. seq. pro. omnia,
quod MNR omittunt, omnia haec C; pro commixta, confusa codd.
exc. EGH.

* diferunt rpEF
GHMNRZ et a b.

* sint GHNS.- CODL-
trarietates EcHL
sTY.

* illa solum rEGL
M et a b.

26 PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I

LECTIO NONA

IMPUGNATUR ANAXAGORAE OPINIO DE INFINITIS PRINCIPIIS.

Ἔοικε δὲ ᾿Αναξαγόρας ἄπειρα οὕτως οἰηθῆναι διὰ τὸ
ὑπολαμβάνειν τὴν κοινὴν δόξαν τῶν φυσικῶν εἶναι
ἀληθῆ, ὡς οὐ γινομένου οὐδενὸς ix τοῦ μὴ ὄντος"

διὰ τοῦτο γὰρ οὕτω λέγουσιν, Ἦν ὁμοῦ τὰ πάντα;

καὶ Τὸ γίνεσθαι τοιόνδε χαθέστηχεν ἀλλοιοῦσθαι. Οἱ
δὲ σύγχρισιν καὶ διάκρισιν.

Ἔτι δ᾽ ἐχ τοῦ γίνεσθαι ἐξ ἀλλήλων τἀναντία" ἐνυπῇρ-
χεν ἄρα" ' : à ΜῈ: fa

εἰ γὰρ πᾶν μὲν τὸ γινόμενον ἀνάγκη γίνεσθαι 5 ἐξ ὄν-
τῶν ἢ ἐκ μὴ ὄντων, τούτων δὲ τὸ μὲν Ex μὴ ὄντων
γίνεσθαι ἀδύνατον (περὶ γὰρ ταύτης ὁμογνωμονοῦσι
τῆς δόξης ἅπαντες οἱ περὶ φύσεως), τὸ λοιπὸν ἤδη
συμβαίνειν ἐξ ἀνάγκης ἐνόμισαν ἐξ, ὄντων μὲν xal
ἐνυπαρχόντων "lPsbieicnn διὰ δὲ σμικρότητα τῶν
ὄγκων ἐξ ἀναισθήτων ἡμῖν. Διό φασι πᾶν ἐν παντὶ

μευΐῖχθαι, διότι πᾶν ἐκ παντὸς ἑώρων γινόμενον"

φαίνεσθαι δὲ διαφέροντα xal τροσαγορεύεσθαι ἕτερα ἀλ-
^ * , δ “Ὁ » ^
λήλων £x τοῦ μάλισθ᾽ ὑπερέχοντος διὰ πλῆθος ἐν τῇ
Ξ: SN :
μίξει τῶν ἀπείρων" εἰλικρινῶς μὲν γὰρ ὅλον λευχὸν
δ b - 3
ἢ μέλαν ἢ γλυκὺ ἢ σάρκα ἢ ὀστοῦν οὐχ εἶναι, ὅτου
δὲ πλεῖστον ἕχαστον ἔχει, τοῦτο δοχεῖν εἶναι την
φύσιν τοῦ πράγματος. oet :
Εἰ δὴ τὸ μὲν ἄπειρον ἡ ἄπειρον ἄγνωστον, τὸ μὲν χατὰ
πλῆθος ἢ κατὰ μέγεθος ἄπειρον ἄγνωστον ποσόν τι;
, -
τὸ δὲ xav εἶδος ἄπειρον ἄγνωστον ποῖόν τι. Τῶν
δ᾽ ἀρχῶν ἀπείρων οὐσῶν καὶ κατὰ πλῆθος καὶ κατ'
; ;
εἶδος, ἀδύνατον εἰδέναι τὸ ix τούτων. Οὕτω γὰρ
* e" -—-
εἰδέναι τὸ σύνθετον ὑπολαμβάνομεν, ὅταν εἰδῶμεν

᾽ ,

, *
Ex τίνων καὶ πόσων ἐστίν.

"Ec δ᾽ εἰ ἀνάγχη) οὗ τὸ μόριον ἐνδέχεται ὁπηλιχονοῦν
εἶναι χατὰ μέ εθος χαὶ μικρότητα; χαὶ αὐτὸ ἐνδέ-
χεσθαι (λέγω ἐ τῶν τοιούτων τι μορίων, εἰς ὃ ἐνυ-
πάρχον διαιρεῖται τὸ ὅλον)" εἰ δὲ ἀδύνατον ζῷον ἢ
φυτὸν ὁπηλιχονοῦν εἶναι χατὰ μέγεθος καὶ μικρό-
τητα; φανερὸν ὅτι οὐδὲ τῶν μορίων ὁτιοῦν: ἔσται
γὰρ καὶ τὸ ὅλον ὁμοίως. Zdof δὲ xal ὀστοῦν καὶ τὰ
τοιαῦτα μόρια ζῴου; καὶ οἱ καρποὶ τῶν φυτῶν. Δῆ-
λον τοίνυν ὅτι ἀδύνατον σάρκα ἢ ὀστοῦν 7, ἄλλο τι
ὁπηλιχονοῦν εἶναι τὸ μέγεθος, ἐπὶ τὸ μεῖζον ἢ ἐπὶ
τὸ ἔλαττον.

Ἔτι εἰ ἅπαντα μὲν ἐνυπάρχει τὰ τοίαῦτα ἐν ἀλλήλοις,
καὶ μὴ γίνεται XXX ἐχχρίνεται ἐνόντα, λέγεται δὲ
ἀπὸ τοῦ πλείονος; γίνεται δὲ ἐξ ὁτουοῦν ὁτιοῦν
(οἷον ἐκ σαρκὸς ὕδωρ ἐκχρινόμενον καὶ σάρξ ἐξ ὕδα-
706), ἅπαν δὲ σῶμα πεπερασμένον ἀναιρεῦται ὑπὸ
σώματος πεπερασμένου" φανερὸν ὅτι οὐχ ἐνδέχεται
ἐν ἑκάστῳ ἕχαστον vigo. eid

᾿Αφαιρεθείσης γὰρ ἐκ τοῦ ὕδατος σαρχός, καὶ πάλιν &A-
λης γινομένης &x τοῦ λοιποῦ ἀποχρίσει, εἰ καὶ ἀεὶ
ἐλάττων ἔσται ἡ ἐχχρινομένη) ἀλλ ὅμως οὐχ ὑπερ-
βαλεῖ μέγεθός τι τῇ σμιχρότητι" ὡστ' εἰ μὲν στή-
σεται ἡ ἔχχρισις, οὐχ ἅπαν ἐν παντὶ ἔνεσται (ἐν
«γὰρ τῷ λοιπῷ ὕδατι οὐκ ἐνυπάρξει σάρξ)" εἰ δὲ μὴ
στήσεται ἀλλ ἀεὶ ἕξει ἀφαίρεσιν, ἐν πεπερασμένῳ
μεγέθει ἴσα πεπερασμένα ἐνέσται ἄπειρα τὸ πλῆθος"
τοῦτο δ᾽ ἀδύνατον.

Πρὸς δὲ τούτοις, εἰ ἅπαν μὲν σῶμα ἀφαιρεθέντος τινὸς
ἔλαττον ἀνάγχη γίνεσθαι, τῆς δὲ σαρκὸς ὥρισται τὸ
ποσὸν xa μεγέθει καὶ σμιχρότητι, φανερὸν ὅτι Ex τῆς
ἐλαχίστης σαρκὸς οὐθὲν ἐχχριθήσεται σῶμα" ἔσται
γὰρ ἔλαττον τῆς ἐλαχίστης.

| * Videtur autem Anaxagoras sic infinita opinari, ut accipiat
communem opinionem physicorum esse veram, tan-
quam non fiat nullum eorum ex eo quod non est. Pro-
pter hoc enim dicunt quod erant simul omnia, et fieri
huiusmodi statuerunt alterari: alii autem. congregatio-
nem et segregationem. :
* Amplius, ex eo quod fiunt ex alterutris contraria: inerant
ergo. :
Si enim omne quod fit, necesse est fieri aut ex iis quae
sunt, aut ex iis quae non sunt; horum autem illud quod
est ex iis quae non sunt aliquid fieri, impossibile est
(de hac enim conveniunt opinione omnes qui de na-
. tura sunt); reliquum iam contingere ex necessitate pui-
taverunt, ex iis quae sunt et insunt fieri, sed propter
parvitatem magnitudinum ex insensibilibus nobis. Unde
dicunt omne in omni misceri, propter id quod omne
ex omni videbant fieri :
apparere autem differentia et appellari altera ab invicem ex
maxime superabundanti propter multitudinem in mixtura
infinitorum. Sincere quidem enim totum album aut ni-
grum aut carnem aut os non esse: sed quod plus
unumquodque habet, hoc videtur esse natura rei.

*Si igitur infinitum secundum quod infinitum ignotum est,
secundum multitudinem quidem et magnitudinem in-
finitum, ignotum quantum est quoddam; secundum spe-

Principiis autem infinitis existentibus, et secundum mul-
titudinem et secundum speciem, impossibile est quae
sunt ex his cognoscere. Sic enim cognoscere compositum
arbitramur, cum scimus ex quibus et quantis sit.

* Amplius autem, si necesse est cuius pars contingit quan-
tacumque esse secundum magnitudinem et parvitatem,
et ipsum totum contingere (dico autem talium aliquam
partium, in quam cum insit dividitur totum); si autem
impossibile est animal aut plantam quantamcumque esse
secundum magnitudinem et parvitatem; manifestum est
quoniam neque partium quamlibet; erit enim totum
partibus simile. Caro autem et os et huiusmodi partes
sunt animalis, et fructus plantarum. Manifestum igitur
quoniam impossibile est carnem aut os aut aliquod
aliud quantumcumque esse magnitüdine aut in maius
aut in minus.

* Amplius, si omnia insunt quidem huiusmodi invicem, et
non fiunt, sed segregantur cum insint, dicuntur au-
tem a plurimo; fit autem ex quolibet quodlibet, ut ex
carne aqua segregatur et caro ex aqua; omne autem
corpus finitum resecatur a corpore finito: manifestum

esse.
Remota enim ex aqua carne, et iterum alia facta ex re-
liqua segregatione, quamvis semper minor erit segre-
gata, sed tamen non excellit magnitudo aliquam par-

in omni inerit: in reliqua enim aqua non inerit caro.
Si vero non stabit, sed habebit semper remotionem, in
finita magnitudine aequalia finita inerunt infinita secun-
dum multitudinem: hoc autem impossibile est.

* Ad haec autem, si omne quidem corpus remoto quodam
minus necesse est fieri, carnis autem determinata est
quantitas et magnitudine et parvitate; manifestum est
quod ex minima carne nullum segregabitur corpus: erit

enim minus minima.

ciem autem infinitum, ignotum quale quoddam est.

vitatem. Quare, si quidem stabit segregatio, non omne:

* Seq. cap. 1v.
Text s.

* Text. 34.

* Text. 35. -

* Text. 36.

* Text. 37.

est quod non contingit in unoquoque unumquodque -

* Text. 38.

pow TT REF PROP T, NERA REPERI PRERNM,

Ms do c

ΧΡ ΨΥ ᾿ς RR

δὰ

* nitebatur ApFo
RSTVXYZ.

* Num. 7.

^ Num. 5.

* rationem nIMQ.
* Num. 6.

CAP. IV, LECT. IX.

Ἔτι δ᾽ ἐν τοῖς ἀπείροις σώμασιν ἐνυπάρχοι ἂν ἤδη σὰρξ
v , , e , ,
ἄπειρος καὶ αἷμα, καὶ ἐγχέφαλος; χεχωρισμένα μέντοι
ἀπὶ ἀλλήλων, οὐθὲν δὲ ἡττον ὄντα, x«l ἄπειρον
ἕκαστον" τοῦτο δ᾽ ἄλογον.
^ , hi D , Wr * ,
δὲ μηδέποτε διακριθήσεσθαι, οὐκ εἰδότως μὲν λέγε-
, - ᾿ t T ^ * , , , ΕΣ
ται; ὀρθῶς δὲ λέγεται τὰ γὰρ πάθη Ecos Εἰ
οὖν ἐμέμιχτο τὰ χρώματα καὶ αἱ ἕξεις, ἐὰν διαχρι-
- * -
θῶσιν, ἔσται τι λευκὸν ἢ ὑγιεινὸν οὐχ ἕτερον τι ὃν
οὐδὲ xaÜ' ὑποχειμέμου. Ὥστε ἄτοπος τὰ ἀδύνατα
ζητῶν ὁ νοῦς, εἴπερ βούλεται μὲν διαχρῖναι, τοῦτο
δὲ ποιῆσαι ἀδύνατον καὶ χατὰ τὸ ποσὸν καὶ xo vd
τὸ ποιόν’ Xacd μὲν τὸ ποσόν, ὅτι οὐχ ἔστιν ἐλά-
, , u , ,
χιστον μέγεθος: κατὰ δὲ τὸ ποιόν, ὅτι ἀχώριστα
b ,
τοὸ «an.
Οὐχ ὀρθῶς δὲ οὐδὲ τὴν γένεσιν λαμβάνει τῶν ὁμοιοειδῶν.
"Ecct μὲν γὰρ ὡς ὁ πηλὸς εἰς πηλοὺς διαιρεῖται, ἔστι
L4 * *,
δ᾽ ὡς οὔ. Καὶ οὐχ ὁ αὐτὸς τρόπος; ὡς πλίνθοι ἐξ
, e
οἰχίας καὶ οἰκία ix πλίνθων, οὕτω δὲ καὶ ὕδωρ xal
ἀὴρ ἐξ ἀλλήλων x«l εἰσὶ καὶ γίνονται.
- e -
Βέλτιον δ᾽ ἐλάττω xal πεπερασμένα λαβεῖν, ὅπερ ποιεῖ
᾿Εμπεδοκλῆς.

SyNoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Primum
praesuppositum Anaxagorae erat illud quod etiam ab omnibus
naturalibus philosophis supponebatur, scilicet quod id quod sim-
pliciter non est nullo modo fiat. - 3. Hinc inferebant vel omnia
quae fiunt extitisse prius in aliquo principio materiali, et fieri
non aliud esse quam alterari; vel prius extitisse in aliquo prin-
cipio confuso, et fieri non esse aliud quam congregationem et
segregationem. Omnes decepti sunt quia nesciverunt distinguere
inter potentiam et actum. Quae enim naturaliter fiunt, non fiunt
ex simpliciter non ente vel ex ente in actu, sed ex ente in po-
tentia. — 4. Alterum Anaxagorae praesuppositum: contraria fiunt
ex alterutris. Ideo concludebat quod unum contrariorum praeexi-
stit in altero, nesciens accipere esse in potentia, quod est me-
dium inter purum non esse et esse actu. — 5. Ex quo ratiocina-
batur quod id quod naturaliter fit ex aliquo, praeexistit actu in
eo ex quo fit, secundum partes minimas et insensibiles; ulterius,
assumendo quod omne fiat ex quolibet, concludebat quod quod-
libet esset in quolibet permixtum ; denique, quia infinities unum
ex altero fieri potest, infinitas partes minimas in unoquoque esse
dicebat. - 6. Quomodo Anaxagoras difficultatem de diversitate
rerum solvebat. — 7. Quinque rationes contra opinionem Ana-
xagorae. d) Omne infinitum est ignotum vel secundum quanti-
tatem vel secundum speciem. Si ergo principia sunt infinita, sunt
ignota. Sed si principia sunt ignota, oportet esse ignota ea quae
sunt ex principiis, i.e. res naturales. -- 8. b) Si partes cuiuscum-

ΓΞᾺ ; ET Ls uL
IC philosophorum de principiis, hic pro-
SewPsequitur unam earum, scilicet opi-

specierum motus. Et dividitur in duas partes: in
prima ponit rationem ipsius; in secunda obiicit
contra eam, ibi: Si igitur infinitum * etc. Circa
primum tria facit: primo praemittit ea quae Ana-
xagoras supponebat, et ex quibus argumentaba-
tur; secundo ponit suae rationis processum, ibi:
Si enim omne quod fit * etc.; tertio ponit eius re-
sponsionem * ad quandam tacitam obiectionem,
ibi: Apparere autem * etc.

27

Amplius autem, in infinitis corporibus inest utique iam caro
infinita et sanguis et cerebrum, separata tamen ab in-
vicem nihil autem minus entia et infinitum unum-
quodque: hoc autem irrationabile est.

* Nunquam autem segregandum esse, escientis dicitur, recte
autem dicitur: passiones enim inseparabiles sunt. Si
igitur mixti sunt colores et habitüs, si segregentur, erit
aliquid album et sanum, nofi alterum aliquid cum sit,
neque de subiecto. Quare inconveniens est impossibilia
quaerens intellectus, si vere velit quidem segregare. Hoc
autem facere est impossibile et secundum quantitatem
et secundum qualitatem: secundum quantitatem qui-
dem, quoniam non est minima magnitudo ; secundum
qualitatem autem, quoniam inseparabiles sunt passiones.

* Non recte autem generationem accipit similium specie-
rum. Est enim ut lutum in luta dividitur, est autem ut
non: et non idem modus est, ut lateres ex luto et do-
mus ex lateribus. Sic autem aqua et aer ex alterutris et
sunt et fiunt.

* Melius autem est minora et finita recipere, quod vere facit
Empedocles.

que rei praeexistunt actu in eo ex quo fit minimae et insensi-
biles, sequitur quod neque de ratione partis neque de ratione
totius in rebus naturalibus sit quod habeant aliquam determina-
tam quantitatem, supra quam et infra quam salvari non possit
natura rei naturalis. Hoc autem est impossibile. — 9. Obiectioni
occurritur de divisibilitate in infinitum, quae dari non potest in
corpore physice accepto. — το. Praenotamina quaedam ad ter-
tiam rationem. — 11. c) Si quodlibet esset in quolibet, sequeretur
quod in magnitudine finita essent partes infinitae secundum nu-
merum et aequales: quod est impossibile, et contrarium illi prin-
cipio, omne corpus finitum resecatur a corpore finito. — 12. Per
hoc tamen non datur intelligi quod non possint esse infinitae
partes inaequales in aliquo finito, si solum attendatur ratio quan-
titatis (mathematice acceptae): sed solummodo ab aliquo finito,
sive physice sive mathematice accepto, excluduntur partes infi-
nitae aequales. — 13. d) Cum ad rationem cuiuslibet corporis na-
turalis requiratur determinata quantitas secundum magnitudinem
et parvitatem, dicendum iterum contra principium Anaxagorae
quod ex minima parte non potest aliquid segregari; quia secus
daretur aliquid minus minimo. Ergo falsum est principium illud
Anaxagorae, quod quodlibet fiat ex quolibet. — 14. e) Ex sen-
tentia Anaxagorae sequeretur quod infinita sunt in infinitis infini-
ties. — 15. Anaxagoras non intellexit ipse suam propriam positio-
nem. - 16. Neque habebat sufficiens motivum ad ponendam eam. --
17. Comparatio positionis Anaxagorae cum opinione Empedoclis.

2. Duo autem supponebat * Anaxagoras, ex qui-
bus procedebat. Quorum primum est quod etiam
ab omnibus naturalibus philosophis supponebatur,
quod scilicet ex nihilo nihil fiat. Et hoc est quod
dicit, quod * Anaxagoras ex hoc videbatur opinari
esse principia infinita, quia accipiebat commu-
nem opinionem omnium philosophorum ^ natura-
lium esse veram; hanc scilicet, quod id quod
simpliciter non est, nullo modo fiat. Quia enim
hoc supponebant tanquam principium, ad diver-
sas opiniones processerunt.

3. Ut enim non cogerentur ^ ponere aliquid de
novo fieri quod prius omnino non esset, posuerunt
aliqui omnia prius simul * extitisse, vel in aliquo

αὐ communem opinionem omnium philosophorum. — Post omnium
addunt physicorum idest codd. exc. DEGHNX et ΕΖ, qui duo legunt
communem opinionem veram (ἘΞ corrigit veram in naturalium) esse,
Scilicet. Cf. quoad additionem plurium codd. textum Aristotelis, — Paulo
infra loco fiat, prout habent ab et codd. exc. D, P habet fieret, D fiet. —
Circa finem huius num. post principium, D addit ideo, Q inter se,
VX item, AKTYpl inter, C per unum iter!

B) Ut enim non cogerentur. — Ed. P. Ut. enim cogerentur: quae
est lectio plane erronea, ut ex contextu patet. Antiqui enim philosophi,
de quibus in praesenti sermo est, illud erroneum principium assume-
bant, quod simpliciter non est, nullo modo fieri posse. Plura autem

de novo fieri in mundo et videbant et fatebantur. Ne igitur sensuum
evidentiae resistere viderentur, et una simul a suscepto principio non re-
cederent, posuerunt aliqui omnia simul extitisse prius, vel in aliquo
principio materiali, vel in aliquo uno confuso et commixto ex omni-
bus. — Paulo infra ante Anaxagoras, codices exceptis CEFGRX 4na-
ximander. Et revera opinio quae hic recitatur, dicta est lectione prae-
cedenti n. 4 nedum Anaxagorae et Empedoclis, sed etiam Anaximandri.
Editio a et prima manus E, sicut Anax. et Empedocles dicit; b, sicut
Anax. et Empedocles Anaximander, ad quae notat in correctione er-
ratorum: /. sic Anaxagoras et Empedocles dicuntur superfuit Ana-
ximander.

. * Text. 39.

* Text. 40.

* Text. 41.

* ponebat rcab.

* quod om. Eca.

8

* simul om. AcI
KLOQSTVXY.

* confuse v.

* in om. ABCFIK
NOQTVX.- eorum
codd. exc. c.

* uno om. paab.

* erat ABCFIKLO

[C

QSTVXY.

* in om. codd.
exc. EGH , et ita
infra etiam n.

* yidelur PDEHM

NpG.

* concludebant v

BCOpLsab.

* praeexisteret
Ζ, praeexistebat

cet.

* sed potentia ».
* aulem om. EG.

* esse om. codd.
exc. DEGHMN.

* in add. codd.
eXC DEGHMNRY.

* physicorum AB

e

CIKSVXY.

* Num. 2.

* aer om. codd.
exc. $n; pn hab.

lac.

7

28 PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I.

uno confuso*, sicut Anaxagoras et Empedocles;
vel in aliquo principio materiali, scilicet aqua,
igne et aere; vel in * aliquo medio illorum. Et
secundum hoc duos modos factionis ponebant.
Qui enim ? posuerunt omnia simul praeexistere
sicut in uno principio materiali, dixerunt quod
fieri nihil aliud est quam alterari: ex illo enim
uno principio materiali omnia fieri dicebant per
condensationem et rarefactionem eiusdem. Alii
vero, qui ponebant omnia praeexistere simul sicut
in aliquo uno * confuso et commixto ex multis,
dixerunt quod fieri rerum non est * aliud quam
congregatio et segregatio. Et omnes hi decepti
fuerunt quia nesciverunt distinguere inter poten-
tiam et actum. Ens enim in potentia est quasi
medium inter purum non ens et ens in * actu.
Quae igitur naturaliter fiunt, non fiunt ex sim-
pliciter non ente, sed ex ente in potentia; non
autem ex ente in actu, ut ipsi opinabantur. Unde
quae fiunt non oportet praeexistere actu, ut ipsi
dicebant, sed potentia tantum.

4. Deinde cum dicit ?: Amplius ex eo etc., ponit
secundum quod supponebat. Dicebat enim quod
contraria fiunt ex alterutris: videmus * enim ex
calido fieri frigidum et e converso. Et ex hoc con-
cludebat * quod, cum ex nihilo nihil fiat, quod
unum contrariorum praeexistit * in altero. Quod
quidem est verum secundum potentiam ἢ nam
frigidum est potentia in calido: non autem * actu,
ut Anaxagoras aestimabat, propter hoc quod ne-
sciebat accipere esse in potentia, quod est esse *
medium inter purum non esse et esse * actu.

5. Deinde cum dicit: S? enim omne quod fit etc.,
ponit deductionem rationis ipsius. Et procedebat
sic. Si aliquid fif *, necesse est quod fiat aut ex
ente aut ex non ente. Sed horum alterum exclu-
debat, scilicet quod aliquid fieret ex non ente,
propter communem opinionem philosophorum *
supra * positam. Unde concludebat reliquum mem-
brum, scilicet quod aliquid fiat ex ente: puta si
aer fit ex aqua ἢ, quod. aer prius existit. Non au-
tem diceretur quod aer fiat ex aqua, nisi in aqua
praeexisteret aer *: unde volebat accipere quod
omne quod fit ex aliquo, praeexisteret in eo ex
quo fiebat. - Sed quia" hoc videbatur contra id
quod apparet sensui (non enim apparet ad sensum

quod illud quod generatur ex aliquo, praeexistat
in eo), ideo hanc obiectionem excludebat per
hoc quod ponebat, quod id quod fit ex aliquo,
praeexisteret in eo secundum quasdam partes
minimas, quae sunt nobis insensibiles propter
suam parvitatem. Puta si aer fit ex aqua, partes
aliquae minimae aeris sunt in aqua, non autem
in illa quantitate in qua generatur: et ideo per
congregationem illarum partium aeris ad invicem
et segregationem ex partibus aquae, dicebat fieri
aerem. - Habito igitur hoc, quod omne quod fit
ex aliquo, praeexistat * in eo, assumebat ulterius
omne ex omni fieri: unde concludebat quod
quodlibet esset in quolibet permixtum secundum
partes minimas et insensibiles. - Et quia infinities
unum ex alio fieri potest, infinitas partes mini-
mas in unoquoque esse dicebat *.

6. Deinde cum dicit: Apparere autem etc., δι
excludit quandani tacitam obiectionem. Posset
enim aliquis obiicere: si infinitae partes cuiuslibet
rei sunt in quolibet ^, sequetur quod res nec ab
invicem differant, nec ab invicem differre videan-
tur. Ad hoc ergo * quasi respondens dicit, quod
res videntur differre ab invicem, et nominantur
etiam diversa, ex eo quod maxime superabundat *
in eis; cum tamen * infinita sit multitudo partium
minimarum quae continentur in aliquo mixto. Et
sic nihil est pure et totaliter album aut * nigrum 7,
aut os *, sed id quod plus est in unoquoque, hoc
videtur esse natura rei.

7. Deinde cum dicit ': Si igitur infinitum etc.,
improbat positionem praedictam. Et circa hoc duo
facit: primo improbat eam absolute; secundo
comparat eam ad opinionem Empedoclis, ibi:
Melius * autem etc. Circa primum duo facit: pri-
mo ponit rationes ad improbandum opinionem *
Anaxagorae; secundo improbat modum positio- '
nis, ibi: Nequaquam * etc. Circa primum ponit
quinque rationes. Quarum prima talis est. Omne
infinitum est ignotum, secundum quod est infini-
tum. Et exponit quare dicit secundum quod * in-
finitum; quia si est infinitum secundum multitu-
dinem vel magnitudinem, erit ignotum secundum
quantitatem; si autem est infinitum secundum
speciem, puta quod constituatur ex infinitis se-
cundum speciem diversis, tunc erit ignotum se-

3) Qui enim... dixerunt.—Est lect. ed. b. et codd.; a, Quidam enim...
dixerunt; P, Quidam enim... et dixerunt: verum haec lectio non solum
est contra fidem codicum, sed etiam minus congruit cum contextu. Iam
enim. dictum est quod aliqui, ne cogerentur ponere aliquid de novo fieri,
posuerunt omnia prius extitisse vel in aliquo uno confuso vel in aliquo
principio materiali. Unde Piana inutiliter repetit ea quae immediate ante
dicta sunt. S. Thomas vero vult hoc loco exponere diversas illationes,
quas ex diverso principio, materiali nempe vel confuso, praefati philo-
sophi intulerunt, et ideo prosequitur in secunda parte, Alii vero qui
ponebánt etc., prout cum codd. habet etiam Piana. — Infra loco fieri
nihil aliud est, ABCFIKLOQSTVXY /ieri non esset aliud,

9) Deinde cum dicit. — Codices hunc numerum incipiunt hoc modo:
Secundum quod supponebat ponit ibi: Amplius ex eo etc. Dicebat
enim; sed BEGMZpLS habent supponebant et dicebant; ab legunt ut
codd., sed a om. ponit, quod verbum typothetae ed. b ante secundum
collocarunt, non intelligentes sensum correctionis.

t) Si aliquid fit. — P δὶ aliquid est; EGa Si aliquid est necesse
quod fiat aut fit ex ente; eodem modo b omisso fit. Ceterum lectio
quam ex aliis codd. adoptamus, est omnino retinenda, tum quia per-
spicua est, tum quia est conformis textui, et postulatur ab iis quae im-
mediate sequuntur, in quibus ipsa P concordat cum codicibus.

Ὁ si aer fit ex aqua. — F flat. COX om. fit. ex... diceretur quod aer.

Cet. exc, D om. ex aqua: quod quidem si ex una parte videtür requiri
ex iis quae sequuntur Nom autem... quod aer fiat ex aqua, tamen ex
altera parte recte videtur omitti ad exprimendam conclusionem gene-

* praeexistebat
codd. exc. EGO.

* ponebat ABCIK
ἀρὰ vel

LoQsTvxY , dice-
ponebat

id om. DEFG

* superabunda-
vit EG.

* lamen om.
codd. exc. rs.
Lu n ACIKLSTVX,
ῃ po

* Num.
Melius,
E aet exc.

.- pro

* Num. 15.

* est add. a b et
codd. exc. n.

ralem quam Anaxagoras ex falso principio assumpto deducebat, videli- '

cet quod nihil fiat simpliciter, sed omne quod fit prius existit, — Pro
existit, DHMNZ extiterat, cet. codices exc. EG extiterit.

7) Sed quia.. . praeexisteret. — Adnotamus varias codd. lectiones reci-
tando Pianam: « Sed quia hoc videbatur (esse add. ABCFLOQSTVXYs
H) contra id quod apparet sensui (seutsu KLOQSTVYpX): non enim ap-
paret (videtur ABCFIKLOQSTVXY) ad sensum quod illud (guod illud
om. AFIKSTVXY) quod generatur ex aliquo, praeexistat (praeextitisse
ACFIKOQSTVXY) in eo; ideo (ideo om. codd.) hanc (D addit autem)
obiectionem excludebat per hoc quod (quod om. CLRSZ) ponebat, quod
id (quod id om. codd. exc. BLMRSZ) quod fit ex aliquo (altero DEG
HMN, aliquo altero L, aliquo al'. altero S) praeexisteret (praeexistere
codd.) i in eo. »

0) in quolibet. — Tta PBD; RZSsH, in qualibet re; ceteri, in qualibet. —
Mox, quod res nec ab invicem differant, PEG quod non ab invicem res
differant. — Ante differre cod. N addit distinguantur vel.

Ὁ Deinde cum dicit. — Ed. a et DEGH om. haec verba et incipiunt :
Si igitur infinitum etc. Hic improbat. In. margine vero cod. G. notatur,
Lectio X. Quoad a vide praefationem.

POPSET ΝΣ ΝΞ y A

ΟΝ quando ABCIK
|— LOQSTVXY.

— * et non recte E
FGMRG - secun-
dum om. rab et
codd. exc. BDL.

* totum om. P.

* actu exist. co-
Ἢ dices exc. EGL.
—. ** et add. pEFGH.

CAP. IV, LECT. IX.

cundum qualitatem *. Et huius ratio est, quia id
quod est notum apud intellectum, comprehendi-
tur ab ipso quantum ad omnia quae ipsius sunt ;
quod non potest contingere in aliquo infinito. Si
igitur * alicuius rei principia sunt infinita, oportet
ea esse ignota, vel secundum quantitatem vel se-
cundum speciem. Sed si principia sunt ignota,
oportet esse ignota ea quae sunt ex principiis ?.
Quod probat ex hoc, quia tunc arbitramur nos
cognoscere unumquodque compositum, cum * sci-
mus ex quibus et quantis sit, idest quando co-
gnoscimus et species et quantitates principiorum.
Sequitur igitur de primo ad ultimum, quod si
principia rerum naturalium sunt infinita, quod na-
turales res erunt ignotae, vel secundum quantita-
tem vel secundum speciem.

8. Secundam rationem ponit ibi: Amplius au-
tem si necesse est etc.: quae talis est. Si alicuius
totius partes non habent aliquam determinatam
quantitatem, sive * magnitudinem vel parvitatem,
sed contingit eas quantascumque esse vel secun-
dum magnitudinem vel* secundum parvitatem;
necesse est quod totum non habeat determinatam
magnitudinem vel parvitatem, sed contingat to-
tum * esse cuiuscumque magnitudinis vel parvita-
tis: et hoc ideo, quia quantitas totius consurgit ex
partibus. (Sed hoc intelligendum est de partibus
existentibus actu * in toto, sicut caro, ** nervus
et os existunt in * animali: et hoc est quod dicit,
dico autem talium aliquam partium, in quam *
cum insit, scilicet * actu, dividitur aliquod totum:
et per hoc excluduntur partes totius continui, quae
sunt * potentia in ipso). - Sed impossibile est quod

. animal vel planta vel aliquod * huiusmodi habeat
. se indeterminate ad quantamcumque * magnitudi-
nem vel parvitatem: est enim aliqua quantitas ita ,

magna, ultra quam nullum animal extenditur, et
aliqua ita parva, infra quam nullum animal in-
venitur; et similiter dicendum est de planta. Ergo
sequitur ad destructionem * consequentis, quod ne-
que aliqua partium sit indeterminatae quantitatis,
quia simile est de toto et de partibus ^. Sed caro
et os et huiusmodi sunt partes animalis, et fructus
sunt partes plantarum: impossibile est igitur quod
caro et os et huiusmodi habeant indeterminatam
quantitatem, vel secundum maius * vel secundum
minus. Non ergo est possibile quod sint aliquae
partes carnis aut ossis quae sint insensibiles pro-
pter parvitatem.

29

9. Videtur autem quod hic dicitur ", contrarium
esse divisioni continui in infinitum. Si enim con-
tinuum in infinitum divisibile est, caro autem
continuum quoddam est; videtur quod sit in in-
finitum divisibilis: Omnem igitur parvitatem de-
terminatam transcendet * pars carnis secundum
divisionem infinitam. Sed dicendum quod licet
corpus, mathematice acceptum, sit divisibile in
infinitum, corpus tamen naturale non est divisi-
bile in infinitum. In corpore enim * mathematico
non consideratur nisi quantitas, in qua nihil inve-
nitur divisioni in infinitum * repugnans; sed in
corpore naturali consideratur * forma naturalis,
quae requirit determinatam quantitatem sicut et
alia accidentia. Unde non potest inveniri quanti-
tas in specie carnis nisi infra aliquos terminos de-
terminata.

10. Tertiam rationem ponit ibi: Amplius si
omnia etc. Et circa hoc * duo facit: primo prae-
mittit quaedam ex quibus argumentatur; secundo
ponit deductionem rationis, ibi: Remota enim * etc.
Circa primum tria proponit. Primum est quod
omnia simul sunt secundum positionem Anaxa-
gorae, ut dictum est *: ex quo vult deducere ad
inconveniens. Dicebat enim Anaxagoràs, ut di-
ctum est *, quod omnia huiusmodi, scilicet quae
sunt similium partium, ut caro et os et similia, in-
sunt invicem, et non fiunt de novo, sed segregan-
tur * ex aliquo in quo praeextiterunt; sed unum-
quodque denominatur a plurimo, idest a pluribus *
partibus in re * existentibus. Secundum est. quod
quodlibet fit ex quolibet, sicut ex carne fit aqua
per segregationem, et similiter caro ex aqua. Ter-
tium est quod omne corpus finitum resecatur a
corpore finito: hoc est, si ab aliquo corpore * fi-
nito quantumcumque magno auferatur multoties
corpus * finitum quantumcumque parvum, toties
poterit auferri minus a maiori, quod totum maius
consumetur * ἃ minori per divisionem. Ex his
autem tribus concludit quod principaliter intendit,
scilicet quod non sit unumquodque in unoquoque,
quod est contrarium primo istorum trium posi-
torum. Sic enim contingit in rationibus ducenti-
bus ad impossibile, quod concludatur * finaliter
destructio alicuius praemissorum.

11. Deinde cum dicit: Remota enim ex aqua etc.,
deducit argumentationem : et assumit quod in
praecedenti argumentatione conclusum est. Dicit
enim quod si ex aqua removeatur caro (dum sci-

x) ignotum secundum qualitatem. — Haec lectio, quae est Pianae et
editionis b, videtur magis cohaerere cum forma supra adhibita, secun-
dum quantitatem. At editio a et codices habent, ignotum de eo quale
sit.— Per vocabula quale vel qualitatem non intelligitur hic accidens,
sed differentia essentialis, qua res constituitur in determinata essentia
specifica. :

X) ex principiis. - ABCIKLOQSTV ex ipsis; X prima manu idem
habet, sed secunda manu corrigitur in ex praedictis. — Linea sequenti
pro ex hoc, habent per hoc ABCFIKLOQSTVXY ; loco quia, MNRZpH
sL quod, ABCIKOQSTVXYpLSsH quod dicit, DF quod dicit quia. — In
fine huius numeri addimus primum vel ex omnibus codicibus; qui ex-
ceptis DEGH transponunt ultima verba hoc modo: vel secundum spe-
ciem vel secundum quantitatem. ; ;

p) et de partibus. — Ita HMN. PDEGab et partibus, FO et parte,
ceteri e de parte. Immediate post, DEG loco Sed habent quia: at ma-
nifestum est quod erronee ponitur hic particula causalis. — Altera linea,
D et alia huiusmodi, ABCFIKLOQSVXY οὐ omnia huiusm.- Post
Jfructus om. sunt Pab et RZ, qui om. etiam partes. Eadem linea AK

OQSTVYpIX om. igitur, cuius loco H habet enim.-— Iterum et alia
huiusmodi legunt codices exceptis DLM et B, qui habet δὲ omnia hu-
iusmodi.

v) quod hic dicitur.— PF hoc quod dicitur. Lectionem quam. ado-
ptavimus babent omnes alii codd. et «δ, nisi quod CQpGL. per. erro-
rem. amanuensium ponunt Aoc pro hic.— Post contrarium om. esse
BHLMNRZ.

ξ) Et circa hoc duo. facit. — 1ta codices BDFHMNX; P. Circa quam
duo, scilicet primo, quae est correctio pro. Circa haec duo, scilicet
primo, quod habent editiones a b. RZ omittunt Ἐξ circa hoc duo facit ;
Z et primo. Pro Et circa hoc, E. Circa primum, G Circa hoc, ceteri co-
dices Et circa hanc. — Post primo addunt enim ABCFIKLQSTVXY. —
Infra loco. simul sunt, LS sibi invicem insunt (S sunt): haec lectio con-
gruit cum forma loquendi quae post paucas lineas adhibetur, nempe
insunt invicem. — Linea sequenti loco ex quo vult, editio a habet ex
quae vult, codices excepto G ex qua vult. — Post alteram lineam, scilicet
post huiusmodi omittunt PDEGHMNORZab, T ponit eandem particulam
ante huiusmodi.

* transcendit AB
CIKLOQSTVXYZ.

* autem DEGHMN
a.

* in infinitum
om. PFGHMNRZpD
Eet a b.

* invenitur Pab.

* Num. seq.

* Num. 5.

* Num. 5, seq.

* congregantur
AKOQSTVZDX.
'ς :

plurimis pr.

* se codd. et a b.

*si a corpore »
a b.

* corpus om.
Pab.

* consumatur.
EG4.

* concluditur Bc
FIKOQRTVXY.

* alia add. Anct
KOQTVXY.

* alia om. ACKO
QTVXYPI.

T aliqua ed. a,
aliqua minor vb.
* excellit codd.
exc. DEFGHRZ.

* autem AIKOQS
TVXY, Om. CFR.
* in aqua rab.

* autem om. FRZ.
* manebit kr.

ο

* aquae ΒΕΊΚΙΙΕΒ
TYZDpECSH, et for-
te melius.

n

* ei om. Eca.

* autem om. DE
GHd.

* posuit ed. a et
codd. exc. FMN.
* duxit 'ABCIKLO
QSTYXY.

* si accipiatur
om. GHpE.

* proceditur PEF
GHMNRADb, proce-
dit p, procede-
tur z.

3o

licet ex aqua generatur caro), et si iterum ex *
residua aqua fiat alia * segregatio carnis; quam-
vis semper remaneat minor * quantitas carnis in
aqua, tamen magnitudo carnis non excedit * ali-
quam parvitatem, idest contingit dare aliquam par-
vam mensuram carnis, qua non erit minor aliqua
caro, ut ex superiori ratione apparet. Hoc ergo *
habito, quod aliqua * sit parva caro qua nulla
sit minor, sic procedit. Si ex aqua segregatur
caro et iterum alia caro, aut stabit ista segre-
gatio aut non. Si stabit, ergo in residua aqua non
érit caro; et sic non erit quodlibet in quolibet: si
autem * non stabit, ergo in aqua semper rema-
nebit * aliqua pars carnis; ita tamen quod in se-
cunda segregatione sit minor ^ quam in prima, et
in tertia minor quam in secunda. Et cum non sit
descendere in parvitatem partium in infinitum, ut
dictum est, illae minimae partes carnis erunt ae-
quales et infinitae numero in aliqua aqua finita:
alioquin non procederet it infinitum segregatio.
Sequitur igitur, si segregatio non stat, sed sem-
per in infinitum removetur caro ex aqua, quod
in aliqua magnitudine finita, scilicet aqua *, sint
quaedam finita secundum quantitatem * et aequa-
lia ad invicem et infinita secundum numerum,
scilicet infinitae minimae partes carnis: et hoc
est impossibile et contrarium ei * quod supra po-
situm est, scilicet quod omne corpus finitum re-
secatur ab aliquo corpore finito. Ergo et primum
fuit impossibile, scilicet quod quodlibet esset in
quolibet, ut Anaxagoras posuit.

12. Considerandum est autem * quod non sine
causa Philosophus apposuit * aequalia in hoc ul-
timo inconvenienti ad quod ducit *. Non enim est
inconveniens quod in aliquo finito sint infinita
inaequalia, si attendatur ratio quantitatis: quia si
dividatur continuum secundum eandem propor-
tionem, erit procedere in infinitum, ut puta si
accipiatur * tertium totius et tertium tertii et sic
deinceps; sed tamen partes acceptae non erunt
aequales secundum quantitatem. Sed si fiat divi-
sio per partes aequales, non erit procedere * in
infinitum, etiam si sola ratio quantitatis in eor-
pore mathematico consideretur.

13. Quartam rationem ponit ibi: 4d haec au-
iem si omne etc.: quae talis est. Omne corpus

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I

remoto aliquo fit minus, cum omne totum sit
maius sua parte; cum autem quantitas carnis sit
determinata secundum magnitudinem et parvita-
tem ^, ut ex dictis patet, necesse est esse aliquam
minimam carnem; ergo ab ea * non potest aliquid
segregari, quia sic esset aliquid minus minimo *.
Non igitur ex quolibet potest fieri quodlibet per
segregationem.

14. Quintam rationem ponit ibi: Amplius au-
lem in infinitis corporibus etc.: quae talis est. Si
infinitae partes uniuscuiusque sunt in unoquoque,
et quodlibet est in quolibet, sequetur quod in *
infinitis corporibus sint infinitae partes carnis et
infinitae partes sanguinis vel cerebri: et quantum-
cumque inde separentur *, adhuc remanent ibi.
Sequeretur * ergo quod infinita sunt in infinitis
infinities; quod est irrationabile.

15. Deinde cum dicit: Nunquam autem * segre-
gandum esse etc., improbat praedictam positionem
Anaxagorae quantum ad modum ponendi. Et hoc
dupliciter: primo quia non intelligebat propriam
positionem ; secundo quia non habebat sufficiens
motivum ad ponendum eam *, ibi: Non recte au-
lem * etc. Dicit ergo primo quod in hoc quod
dixit *, quod segregatio nunquam finietur, nescivit
quid diceret, quamvis aliquo modo verum dixerit;
quia accidentia nunquam possunt separari a sub-
stantiis ", et tamen ponebat permixtionem non so-
lum corporum sed etiam * accidentium. Cum enim
aliquid fit album, dicebat quod hoc fiebat per abs-
tractionem albedinis prius commixtae. Si igitur co-
lores et alia huiusmodi accidentia ponantur * esse
commixta, ut ipse dicebat; si aliquis, hoc suppo-
Sito, dicat quod omnia commixta possunt segre-
gari, sequeretur * quod sit album et sanativum *,
et non sit aliquod subiectum de quo dicantur et
in quo sint; quod est impossibile. Relinquitur igi-
tur hoc verum esse, quod non omnia commixta

, possunt segregari, si accidentia etiam commiscean-

tur *. Sed ex hoc sequitur inconveniens. Ponebat
enim Anaxagoras quod omnia a principio erant
commixta, sed intellectus incoepit segregare: qui-
cumque autem * intellectus quaerit facere quod
impossibile est fieri, est indecens intellectus. Quare
inconveniens erit intellectus ille impossibilia in-
tendens, s? vere velit, idest totaliter velit * segre-

o) sit minor. — Codd. exc. HsC om. sit, quod quidem non videtur
hoc loco absolute necessarium ; nam ante minor potest subintelligi ver-
bum remanebit, quod paulo supra habetur. Attamen lectio P quoad
formam melior videtur. — Similiter post alteram lineam codd. omnes om.
ut dictum est.

x.) finita secundum quantitatem. — Est lectio PF. — finita quidem se-
cundum quantitatem ABIKLOQSTVXY , finita secundum quantitatem
quidem DEGHMNab, finita quaedam (quidam R) secundum quantitatem
RpZ, infinita et secundum quantitatem finita (cet. om.) secundum nume-
rum C.— Pro et aequalia, et vel aequalia E, vel aequalia HpD, aequalia M.

9) determinata... et parvitatem. — Codd. exc. EGRZ determinata
et secundum. Deinde DEGHMN prosequuntur e£ secundum parvitatem;
unde patet quod DHMN legunt determinata et secundum | magnitudi-
nem et secundum parvitatem, quae lectio melior videtur.

σὴ quia sic... minus minimo. — Codd. ABCIKQTVXY sic (sicut ABC
IK) enim esset aliquid (aliquid om. IY) minus minimo; O sic enim
esset. aliquid minus minimo, quod est falsum, sicut quod aliquid sit
prius principio primo; L quia remoto illo ab hoc fiet (marg. add. mi-
nus) minimo et sic esset aliquid minus minimo; RSZ quia remoto
illo, adhuc fieret minus minimo (minimo om. Z) et sic esset aliquid
minus minimo, Ceteri habent lectionem quam retinemus ex Piana, mu-

tato aliquod in aliquid, quod est omnium codd. exc. D, qui omittit hoc
verbum.

τὴ Nunquam autem. —]ta antiqua versio, quae in Piana habetur; at
codd. omnes ponunt: Nequaquam ergo (autem H). Retinemus Pianam,
quae conformis est tum textui tum expositioni quam tradit s. Thomas,
segregatio nunquam finietur; sed simul adnotamus quod supra n. 7 in
divisione textus satis manifeste videtur indicata lectio codd. per illud ver-
bum nequaquam.-— Linea sequenti PHab om. praedictam.

v) separari a substantiis. — F segregari loco separari; ACKSTV
subiectis loco substantiis. Insuper LSZsD immediate addunt et ita nun-
quam finietur (fiat Z) segregatio quoad hoc (quoad hoc om. LsD).—
Loco et tamen ACKOSTVXYpLsI habent et inde, Ὁ et ipse; sed sunt
manifesti errores amanuensium.

9) sdnativum. -- sanum P, sanatum BCVZ corrupte pro sanativum,
quod habent cet. et a b. — Lin. seq. pro aliquod subiectum, aliquod aliud
subiectum codd. exc. EHMNpG.

y) totaliter velit. — velit. om. codd., ex quibus D legit sí vere velit
universaliter idest totaliter segregare; L si vere velit idest segregare
totaliter; E si vere intelligit idest totaliter segregare; C si velit
(marg. add. idest) totaliter segregare; Z si vero velit totaliter segre-
gare; a legit ut E, sed pro vere, vero cum A.

* eo PBEGLRYab.

* in om. ABCFKO
QYXYpGSZ. .—

* separetur BRQ.

* Sequitur Q, Se-
quetur cet.

- * substantiis ra
E.

* aggregatione
DR.

* juste p. - acci-

CAP. IV, LECT. IX.

gare: quod est impossibile et secundum quanti-
tatem, quia non est minima magnitudo, ut Ana-
xagoras ponebat, sed ex quolibet minimo potest
aliquid auferri; et secundum qualitatem, quia acci-
dentia non sunt separabilia a subiectis *.

16. Deinde cum dicit: Non recte autem etc. ,
improbat praedictam positionem quantum ad hoc,
quod non habebat sufficiens motivum. Quia enim
videbat Anaxagoras quod aliquid fit magnum ex
congregatione * multarum partium similium par-
varum, sicut torrens ex multis guttis, credidit ita
esse in omnibus. Et ideo dicit Aristoteles quod
non recte * accepit generationem similium specie-
rum, idest * quod semper oporteret aliquid ge-
nerari ex similibus secundum speciem. Quaedam
enim ex similibus generantur et in similia * re-
solvuntur, sicut lutum dividitur in luta; in qui-
busdam autem non est sic, sed quaedam gene-

31

rantur ex dissimilibus. Et in his etiam * non
est unus modus, quia quaedam fiunt * ex dissi-
milibus pet alterationem, sicut lateres non ex
lateribus sed ex luto; quaedam vero per com-
positionem, sicut domus non ex domibus sed ex
lateribus. Et per hunc modum aer et aqua fiunt *
ex alterutris, idest * sicut ex dissimilibus. Alia
littera habet sicut lateres ex domo: et sic. ponit
duplicem modum quo aliquid fit ex dissimilibus,
scilicet per compositionem, sicut domus fit ex
lateribus, et per resolutionem, sicut lateres fiunt
ex domo.

17. Deinde cum dicit: Melius autem * etc., im-
probat positionem Anaxagorae per comparatio-
nem ad opinionem Empedoclis: et dicit quod me-
lius est quod * fiant principia pauciora et finita,
quod fecit Empedocles, quam plura et infinita,
quod fecit Anaxagoras.

Y) generantur et in similia. — generantur cum in similia CSX;
quibus accedunt AKOQTVY, generantur cum similia; pL idem cor-

rupte, generantur tamen similia. — Pro resolvuntur, resolvantur AC
KSTVXY. -- Infra ACIKOQSTVXY om. Ef in his... dissimilibus.

* etiam om. BRz.

* sunt BRnZ.

* sunt DRZ.
* scilicet BFNRZ.-

sicut om. ACDIK
LOQSTVXY:

* vel dignius
add. ν.

* ut rZ.

32

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I

LECTIO DECIMA

DE CONTRARIETATE PRIMORUM PRINCIPIORUM SECUNDUM ANTIQUOS

Πάντες δὴ τἀναντία ἀρχὰς ποιοῦσιν οἵ τε λέγοντες ὅτι

Καὶ τοῦτο εὐλόγως" δεῖ γὰρ τὰς ἀρχὰς

Μέχ

ἕν τὸ πᾶν καὶ μὴ κινούμενον (καὶ γοὸρ Παρμενίδης
θερμὸν καὶ ψυχρὸν ἀρχὰς ποιεῖ, ταῦτα δὲ προσαγο-
ρεύει. πῦρ καὶ γῆν), καὶ οἱ μανὸν καὶ πυκνόν, xal
Δημόκριτος τὸ στερεὸν xal χενόν, ὧν τὸ μὲν ὡς ὄν,
τὸ δὲ ὡς οὐκ ὃν εἶναί φησιν ἔτι θέσει, σχήματι,
τάξει. Ταῦτα δὲ γένη ἐναντίων: θέσεως ἄνω χάτω,
πρόσθεν ὄπισθεν" σχήματος γωνία, εὐθύ, περιφερές.
Ὅτι μὲν οὖν τἀναντία πως πάντες ποιοῦσι ταῖς ἀρ-
χᾶς, δῆλον.

μήτε ἐξ ἀλλή-
λων εἶναι μήτε ἐξ ἄλλων, xal ἐκ τούτων πάντα"
τοῖς δ᾽ ἐναντίοις τοῖς πρώτοις ὑπάρχει ταῦτα. διὸ
μὲν τὸ πρῶτα εἶναι μηὴ ἐξ ἄλλων, διὸ δὲ τὸ ἐναντία
μὴ ἐξ ἀλλήλων. ᾿Αλλὰ δεῖ τοῦτο xal ἐπὶ τοῦ λόγου
σκέψασθαι πῶς συμβαίνει. Ληπτέον δὴ πρῶτον ὅτι
πάντων τῶν ὄντων οὐθὲν οὔτε ποιεῖν πέφυχεν οὔτε
πάσχειν τὸ τυχὸν ὑπὸ τοῦ τυχόντος; οὐδὲ γίνεται
ὁτιοῦν ἐξ ὁτουοῦν, ἂν μή τις λαμβάνῃ κατὰ συμ-
βεβηκός: πῶς γὰρ ἂν γένοιτο τὸ λευχὸν ἐχ μουσιχοῦ",
πλὴν εἰ μὴ συμβεβηκὸς εἴη τῷ λευχῷ ἢ τῷ μέλανι
τὸ μουσιχόν; ἀλλὰ λευκὸν μὲν γίνεται ἐξ οὐ λευκοῦ,
χαὶ τούτου οὐχ ἐκ παντός, ἀλλ ἐκ μέλανος ἢ τῶν
μεταξύ, καὶ μουσικὸν οὐκ ἐκ μουσικοῦ, πλὴν οὐχ ἐκ
παντός, ἀλλ' ἐξ ἀμούσου T εἴ τι αὐτῶν ἐστὶ με-
ταξύ, Οὐδὲ δὴ φθείρεται εἰς τὸ τυχὸν πρῶτον; οἷον
τὸ λευχὸν οὐχ εἰς μουσικόν, πλὴν εἰ μή ποτε χατὸὰ
συμβεβηκός, ἀλλ εἰς τὸ μὴ λευκόν, χαὶ οὐχ εἰς τὸ
τυχόν, ἀλλ εἰς τὸ μέλαν ἢ τὸ μεταξύ’ ὡς δ᾽ αὕτως
καὶ τὸ μουσικὸν εἰς τὸ μὴ μουσικόν, καὶ τοῦτο OUX
εἰς τὸ τυχόν, ἀλλ᾽ εἰς τὸ ἄμουσον 7| εἴ τι αὐτῶν
ἐστὶ μεταξύ. Ὁμοίως δὲ τοῦτο χαὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων,
ἐπεὶ καὶ τὰ μὴ ἀπλᾶ τῶν ὄντων ἀλλὰ σύνθετα κατὰ
τὸν αὐτὸν ἔχει λόγον: ἀλλὰ διὰ τὸ μὴ τος ἀντι-
κειμένας διαθέσεις ὠνομάσθαι λανθάνειν τοῦτο συρ.-
βαίνει: ἀνάγκη γὰρ πᾶν τὸ ἡρμοσμένον ἐξ ἀναρ-
μόστου γίνεσθαι xal τὸ ἀνάρμοστον ἐξ ἡρμοσμένου,
καὶ φθείρεσθαι τὸ ἡρμοσμένον εἰς ἀναρμοστίαν, καὶ

ταύτην οὐ τὴν τυχοῦσαν, ἀλλὰ τὴν ἀντικειμένην. 7
Διαφέρει δ᾽ οὐθὲν ἐπὶ ἁρμονίας εἰπεῖν ἢ τάξεως ἢ 7.
συνθέσεως: φανερὸν do ὅτι ὁ αὐτὸς λόγος. ᾿Αλλὰ,

μὴν καὶ οἰκία x«i ἀνδριὰς καὶ ὁτιοῦν. ἄλλο γίνεται
ὁμοίως- T] τε γὰρ οἰκία γίνεται ἐκ τοῦ μὴ συγκεῖσθαι
ἀλλὰ διῃρῆσθαι ταδὶ ὡδί, xal ὁ ἀνδριὰς καὶ τῶν
ἐσχηματισμιένων τι ἐξ ἀσ ἡμοσύνης ; χαὶ ἕκαστον
τούτων τὰ μὲν τάξις, τὰ δὲ σύνθεσίς τις ἐστίν. Εἰ
τὸίνυν τοῦτ᾽ ἐστὶν ἀληθές, ἅπαν ἂν γίγνοιτο τὸ γι-
νόμενον καὶ φθείροιτο τὸ φθειρόμενον 7] ἐξ ἐναντίων
ἢ εἰς ἐναντία καὶ τὰ τούτων μεταξύ. Τὰ δὲ με-
ταξύ ἐκ τῶν ἐναντίων ἐστίν, olov χρώματα Ex λευχοῦ
καὶ μέλανος. Ὥστε πάντα ἂν εἴη το φύσει γινόμενα
ἢ ἐναντία ἢ ἐξ ἐναντίων.

pt μὲν οὖν τούτου σχεδὸν συνηκολουθήχασι καὶ τῶν
ἄλλων οἱ πλεῖστοι, καθάπερ εἴπομεν πρότερον" πάν-
τες γὰρ τὰ στοιχεῖα χαὶ τὸς ὑπ᾽ αὐτῶν “καλουμέ-
νας ἀρχὰς καίπερ ἄνευ λόγου τιθέντες, ὅμως τά-
ναντία λέγουσιν, ὥσπερ ὑπ᾽ αὐτῆς τῆς ἀληθείας
ἀναγκασθέντες.

Διαφέρουσι δ᾽ ἀλλήλων τῷ τοὺς μὲν πρότερα τοὺς δ᾽

ὕστερα λαμβάνειν, καὶ τοὺς μὲν γνωριμώτερα κατὰ
τὸν λόγον, τοὺς δὲ κατὰ τὴν αἴσθησιν" οἱ μὲν γὰρ
θερμιὸν χαὶ φυχρόν, οἱ δὲ ὑγρὸν καὶ ξηρόν, ἕτεροι δὲ
περιττὸν χαὶ ἄρτιον, οἱ δὲ νεῖκος χαὶ φιλίαν αἰτίας
τίθενται τῆς γενέσεως" ταῦτα δ᾽ ἀλλήλων διαφέρει
^ 1 , [4 ,

χατὰ τὸν εἰρημένον τρόπον.

* Omnes igitur contraria principia faciunt; et dicentes quod

Et

unum sit omne et immobile (etenim Parmenides ca-
lidum et frigidum principia facit: haec autem appellat
ignem et terram); et quidam rarum et densum; et
Democritus firmum et inane, quorum aliud quidem
sicut quod est, aliud autem sicut quod non est, esse
dicitur. Adhuc positione, figura et ordine; haec autem
genera contrariorum sunt: positione, sursum et deor-
sum, ante et retro; figura, angulus, rectum, circulatum.
* Quod quidem igitur contraria quodammodo omnes fa-
ciunt principia, manifestum est.

hoc rationabiliter. Oportet enim principia neque ex
alterutris esse, neque ex aliis, et ex his omnia: con-
trariis autem primis insünt haec. Propter id quod prima
quidem, non sunt ex aliis: ob id vero quod sunt con-
traria, non sunt ex alterutris. * Sed oportet hoc in ra-
tione considerare qualiter contingat. Accipiendum igitur
est primum quod omnium quae sunt nihil neque fa-
cere aptum natum est neque pati contingens a con-
tingenti, neque fit quodlibet ex quolibet nisi aliquis
accipiat secundum accidens. Qualiter enim fiet album
ex musico nisi accidens sit albo aut nigro musicum?
Sed album quidem fit ex non albo, et hoc non ex omni
sed nigro aut mediis; et musicum ex non musico, sed
non ex omni sed ex immusico, aut si aliquid ipsis est
medium. * Neque igitur corrumpitur in contingens pri-
mum: ut album non in musicum nisi forte secundum
accidens, sed in non album, et non in contingens sed
in nigrum aut medium; similiter autem musicum in
non musicum, et hoc non in contingens sed in im-
musicum, aut si ipsis aliquid medium est. * Similiter
autem hoc est et in aliis: quoniam non solum sim-
plicia eorum quae sunt, sed et composita secundum
eandem se habent rationem; sed propter hoc quod
oppositae dispositiones non denominatae sunt, latet hoc
contingens. Necesse enim omne consonans ex incon-
sonanti fieri, et inconsonans ex consonanti: et cor-
rumpi consonans in inconsonantiam, et hanc non in
contingentem sed in-oppositam. * Differt autem nihil

"inconsonantiam dicere aut ordine aut compositione: ma-
mifestum enim est quod eadem sit ratio. At vero do-

mus et statua et quodlibet aliud fit similiter: domus

"enim fit ex eo quod non composita sunt, sed ex eo

quod divisa sunt haec sic; et statua et figuratorum

«aliquod ex non figurato: et unumquodque horum alia
"quidem ordo, alia vero compositio quáedam sunt.

* Si ergo hoc verum est, quod omne quod fit fiat, et
corrumpatur quod corrumpitur, aut ex contrariis aut in
contraria et in horum media; media autem ex contra-
ris sunt, ut colores ex albo et nigro; quare omnia
erunt quae natura fiunt, aut contraria aut ex con-
trariis. ;

* Usque quidem igitur ad hoc fere secuti sunt et aliorum

plurimi, quemadmodum diximus prius, Omnes enim
elementa et ab ipsis vocata principia, et vere sine ra-
tione ponentes, tamen contraria dicunt, tanquam ab ipsa

veritate coacti.
5

Differunt autem ab invicem in eo quod alii quidem prio-

ra, alii posteriora accipiunt; et quod hi quidem notiora
secundum rationem, illi autem secundum seüisum. Hi
quidem enim calidum et frigidum, illi autem humidum
et siccum, alii autem imparem et parem, quidam au-
tem concordiam et discordiam causas ponunt gene-
rationis: haec autem ab invicem differunt secundum
dictum. modum.

* Cap. v. Seq.
text. 41.

* Text. 43.

* "Text. 44.

* "Text. 45.

* Text. 46.

* "Text. 47.

* Text. 48.

TV M PTT S TNRW S TNI DIN Yo ite ers IM INENE T P RETO TEN

CAP. V,

Ὥστε ταὐτὸ λέγειν πὼς καὶ ἕτερα ἀλλήλων, ἕτερα μὲν
ὥσπερ κἀὶ δοχεῖ τοῖς πλείστοις ταὐτὰ δὲ ἡ ἀναλο-
yov: λαμβάνούσι γὰρ ἐκ τῆς ἀυτῆς συστοιχίας" τὰ
μὲν γὰρ περιέχει, το δὲ περιέχεται τῶν ἐναντίων.
Ταύτῃ δὲ δὴ ὡσαύτως λέγουσι καὶ ἑτέρως, καὶ χεῖ-
ρον xal βέλτιον, καὶ οἱ μὲν γνωριμώτερα κατὰ τὸν
λόγον, ὥσπερ εἴρηται πρότερον; οἱ δὲ χατὰ τὴν αἴ-
σθησιν" τὸ μὲν γορ καθόλου κατὰ τὸν λόγον γνώρι-
μον, τὸ δὲ xa ἕκαστον XOT τὴν αἴσθησιν" ὁ μὲν

γὰρ λόγος ἱτοῦ καθόλου; ἡ δ᾽ αἴσθησις τοῦ κατὰ

ἔρος" οἷον τὸ μὲν μέγα καὶ τὸ μικρὸν χατὰ τὸν
ὅγον, τὸ δὲ πυχνὸν καὶ μανὸν κατὰ τὴν αἴσθη-
σιν" Ὅτι μὲν οὖν ἐναντίας δεῖ τὰς ἀρχὰς εἶναι; φα-
νερόν.

SyNoPsIs. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Omnes
antiqui, etsi diversis modis, posuerunt contrarietatem in prin-
cipiis. - 3. Quod autem prima principia (nam de primis solum
agitur) sint contraria, ostenditur ex eo quod tria sunt de ratione
principiorum: quod non sint ex alis, quod non sint ex alte-
rutris, quod omnia alia sint ex eis. Quaedam dicantur prima
contraria. — 4. Quod autem omnia fiunt ex contrariis, probatur.
Omne quod fit et corrumpitur, non est antequam fit, nec est
postquam corrumpitur. Unde id quod per se aliquid fit, et in
quod per se aliquid corrumpitur, debet tale esse quod in sua ra-
tione includat non esse eius quod fit vel corrumpitur. Manife-

29 ositis opinionibus antiquorum * philo-
Osophorum de principiis naturae, hic

Om. PEGH.

*ostenditrsoab, €X probabilibus procedendo; secundo determinat *
inquirit v.

"Let χα. igitur nos dicamus * etc. Circa primum duo facit:

cundo de numero eorum, ibi: Consequens autem
- *Letse — ulique* etc. Circa primum tria facit: primo po-
- *proponitcodd. nit * opinionem antiquorum de contrarietate prin-

C. DGLS. - po- ap" del 5 . . C
sitionem vea. cipiorum ; secundo inducit ad hoc rationem, ibi:

* Num. 5 Et hoc rationabiliter * etc.; tertio ostendit quo-
modo philosophi se habebant in ponendo con-
* Num. 5. traria principia, ibi: Usque quidem igitur * etc.

2. Dicit ergo primo quod omnes antiqui philo-

! sophi posuerunt contrarietatem in principiis. Et
[o tjpmuit», osten- hoc manifestat * per tres opiniones philosophorum.
Quidam enim dixerunt quod totum universum
sit unum ens immobile. Quorum Parmenides dixit
quod omnia sunt unum secundum rationem, sed
sunt plura secundum sensum; et inquantum sunt
j ἡ ponebant wr. - plura, ponebat * in eis contraria principia, scilicet
E un calidum et frigidum, et attribuebat * calidum igni,
. xrvYps. frigidum vero terrae. - Secunda vero opinio fuit
philosophorum naturalium qui posuerunt unum
principuum materiale mobile: et dicebant quod

ex eo fiebant alia secundum raritatem et densi-

tatem, et sic ponebant rarum et densum. esse

principia. - Tertia vero * opinio est eorum qui
*veroom.codd. posuerunt plura principia. Inter quos Democri-
CNN tus posuit omnia fieri ex indivisibilibus corpori-
bus, quae quidem ad invicem coniuncta, in ipso

^ voatasr o, CO Dtactu quoddam vacuum relinquebant; et huius-
qsrvxra. modi vacuitates vocabat * poros, ut patet in I

CRINE rs

LECT. X 33

* Quare est eadem dicere quodammodo et altera ab invi-
cem: altera quidem quemadmodum videtur pluribus, ea-
dem vero secundum analogiam. Accipiunt enim ex ea-
dem coordinatione: haec quidem enim continent, alia
autem continentur contrariorum. Sic igitur similiter di-
cunt et aliter, et peius et melius. Et hi quidem notiora
secundum rationem, sicut dictum est prius, illi autem
secundum sensum. Universale quidem enim secundum
rationem notum est, singulare autem secundum sen-
sum: ratio quidem enim universalis est, sensus autem
particularis: ut magnum et parvum secundum rationem
est, rarum autem et densum secundum sensum. * Quod
quidem igitur contraria oportet esse principia, manife-
stum est.

statur per inductionem. Omnia enim quae fiunt vel corrumpun-
tur, fiunt ex contrariis vel mediis, vel corrumpuntur in ea: media
autem fiunt ex contrariis. Unde concludit quod omnia vel ipsa
sunt contraria, vel fiunt ex contrariis. — 5. Multi philosophorum
posuerunt principia esse contraria, non quasi ab aliqua ratione
moti, sed quadam naturali inclinatione intellectus ad veritatem. —
6. Quoad vero positionem differebant praefati philosophi. Alii
enim ponebant principia contraria quae sunt priora, alii vero
quae sunt posteriora; ali notiora secundum rationem, alii no-
tiora secundum sensum. — 7. Tamen inter omnes est quaedam
convenientia, et quidem tripliciter.

de Generalione *. Sic igitur omnia corpora pone-
bat * composita ex firmo et inani, idest ex pleno
et vacuo: unde plenum et vacuum dicebat esse ^
principia naturae; sed plenum attribuebat enti, va-
cuum vero non enti. Item, licet corpora indivisi-
bilia omnia essent unius naturae, tamen ex eis
dicebat * constitui diversa secundum diversitatem
figurae, positionis et ordinis. Unde ponebat * prin-
cipia esse contraria quae sunt in genere positio-
nis, scilicet sursum et deorsum, ante et retro;
et * contraria quae sunt in genere figurae, scilicet
rectum, angulare et circulare; et similiter contraria
quae sunt in genere ordinis, scilicet prius et po-
sterius, de quibus non fit mentio in littera quia
manifesta sunt. Et sic concludit quasi inducendo
quod omnes philosophi posuerunt principia esse
contraria secundum aliquem modum. De opinio-
ne autem Anaxagorae et Empedoclis mentionem
non fecit, quia eas superius * magis explicavit.
Et tamen hi ponebant etiam * quodammodo con-
trarietatem in principiis, dicentes omnia fieri *
congregatione et segregatione, quae conveniunt
in * genere cum raro et denso.

3. Deinde cum dicit: Et hoc rationabiliter etc.,
ponit* probabilem rationem ad ostendendum quod
prima principia sunt contraria: quae talis est.
Tria videntur de ratione principiorum esse ^: pri-
mum quod non sint ex aliis; secundum quod
non sint ex alterutris; tertium quod omnia alia
sint ex eis. Sed haec tria conveniunt primis con-
trariis; ergo prima contraria sunt principia. - Ad
intelligendum, autem quid vocet prima contraria,
considerandum est * quod quaedam contraria sunt
quae ex aliis contrariis causantur, sicut dulce et

amarum causantur ex humido et sicco et calido

«) dicebat esse. — Legimus cum CFMN ; dicebant (om. esse) GLpE
et a; dicebant esse cet.; Pb om. esse. — Altera linea attribuebant ed. a
et codd. exc. FMNRsC, — Post licet om. corpora ACIKOQTVXY.

B) de ratione principiorum esse. — Codd. exc. EG esse de ratione

Opp. D. Tngoxax T. II.

principiorum. Deinde iidem codices post verba primum, secundum et
tertium addunt est; et omnes pro sint habent sunt. FMN transponunt
aliis et alterutris (cf. infra). Post alterutris O .addit idest unum non

sit ex alio.
5

* "Text. 49.

* Text. 50.

* Ca de nn.20,
21. Cf. cap. 1, n.4.
n π. 8. - S. Th.
lect.xxir. Cf. lect.
nt.
* ponebant a et
codd. exc. CFHM
NR.
a

* dicebant codd.
exc. CFGMNRZ.

* ponebant Pab
et codd. exc. cr
HMNZ.

* et om. P.

* Lect. vri, 4, 5.-
explanavit Q, ex-
plicuit cet. et a b.
* esse ACIKLOQS
TVXY.

* ex add. anc.

* in om. codd.
eXC. ABCEFGH.

* lalem add. eca.

* est om. Pab.

o

* Lect. seq. n. 9.
** scilicet add. r
MN.

' * diligenter pnz.
- considerare Ὁ
MN.

t

* contingit DEFR
TZ, G lac.

* manifestat mr
GNRZS$S. Cf. infra.

* esse om. PEG
ταῦ.

* et edd. ab et
codd. exc. Ass. -
in om. FMN.

* sui FMN, Und A.

34

tum, sed est devenire * ad aliqua contraria quae
non causantur ex aliis contrariis, et haec vocat
prima contraria.- His igitur primis contrariis tres
praedictae conditiones conveniunt principiorum.
Ex eo enim ? quod prima sunt, manifestum est
quod non sunt ex aliis; ex eo vero quod contraria
sunt, manifestum est quod non sunt ex alterutris:
quamvis enim frigidum fiat ex calido inquantum
id quod prius est calidum postea fit frigidum ,
tamen ipsa frigiditas nunquam fit ex caliditate, ut
postea * dicetur. Tertium vero, ** qualiter omnia
fiant ex contrariis, oportet diligentius * investigare.

4. Ad hoc igitur ostendendum *, praemittit primo
quod neque actio neque passio potest accidere
inter contingentia, idest inter ea quae contingunt *
simul esse: vel inter contingentia, idest inter quae-
cumque indeterminata. Neque quodlibet fit ex
quolibet, sicut Anaxagoras dixit, nisi forte secun-
dum accidens. Et hoc manifestatur * primo in sim-
plicibus. Album enim non fit ex musico nisi forte
secundum accidens, inquantum musico accidit
esse * album vel nigrum ; sed album fit per se ex
non albo, et non ex quocumque non albo, sed
ex non albo quod est nigrum vel medius color *:
et similiter musicum ex non musico; et non ex
quocumque non musico sed ex opposito, quod
dicitur immusicum, idest quod est natum habere
musicam et non habet, vel ex quocumque medio
inter ea. Et eadem ratione non corrumpitur ali-
quid primo et per se in quodcumque contingens ":
sicut album non corrumpitur in musicum nisi
per accidens, sed corrumpitur per se in non al-
bum; et non in quodcumque non album, sed in
nigrum aut * in medium colorem. Et idem dicit
de corruptione musici et de alis similibus. Et
huius ratio est, quia omne quod fit et corrum-
pitur, non est antequam fiat, nec est postquam
corrumpitur: unde oportet quod id quod per se
aliquid fit, et in quod per se aliquid corrumpitur,
tale sit quod in sua * ratione includat non esse
eius quod fit vel corrumpitur. - Et similiter mani-
festat hoc in compositis. Et dicit quod similiter
se habet in compositis sicut in simplicibus; sed
magis latet in compositis, quia opposita compo-
sitorum non sunt nominata, sicut opposita' sim-
plicium; oppositum enim domus non est nomi-
natum, sicut oppositum albi: unde si reducan-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I

et frigido: sic autem non est procedere in infini- .

tur * ad aliqua nominata, erit manifestum. Nam
omne compositum consistit in aliqua * consonan-
lia; consonans autem fit ex inconsonanti, et in-
consonans ex consonanti; et * similiter consonans
corrumpitur in inconsonantiam *, non in quam-
cumque, sed in oppositam. Inconsonantia autem
potest dici vel secundum ordinem tantum, vel
secundum * compositionem. Aliquod enim totum
consistit in consonantia ordinis, sicut exercitus,
aliquod vero in consonantia compositionis, sicut
domus; et eadem ratio est de utroque. Et mani-
festum est quod omnia composita fiunt similiter
ex incompositis, sicut domus fit ex incompositis *,
et figuratum ex infiguratis; et in omnibus his
nihil attenditur nisi ordo et compositio. Sic igitur
quasi per inductionem manifestum * est quod
omnia quae fiunt vel corrumpuntur, fiunt ex con-
trariis vel mediis, vel corrumpuntur in ea. Media
autem fiunt ex contrariis, sicut colores medii ex
albo et nigro: unde concludit quod omnia quae
fiunt secundum naturam, vel ipsa sunt contraria,
sicut album et nigrum, vel fiunt ex contrariis, sicut
media. Et hoc est principale intentum quod inten-
dit concludere, scilicet quod omnia fiunt * ex con-
trariis, quod erat tertia conditio principiorum.

5. Deinde cum dicit: ^ Usque quidem igitur etc.,
ostendit hic Philosophus quomodo se habuerunt *
philosophi in ponendo principia esse contraria:
et primo quomodo se habuerunt * quantum ad
motivum positionis; secundo quomodo se ha-
buerunt * quantum ad ipsam positionem, ibi: Dif-
ferunt autem. ab invicem * etc. ;

Dicit ergo primo quod, sicut supra *. dictum
est, multi philosophorum secuti sunt veritatem
usque ad hoc, quod ponerent principia esse con-
traria. Quod quidem licet vere * ponerent, non
tamen quasi ab aliqua ratione moti hoc pone-
bant, sed sicut ab ipsa veritate coacti. Verum
enim est bonum intellectus, ad quod naturaliter
ordinatur: unde sicut res cognitione carentes *
moventur ad suos fines absque ratione, ita inter-
dum * intellectus hominis quadam naturali incli-
natione tendit in veritatem, licet rationem veri-
tatis non percipiat. :

6. Deinde cum dicit: Differunt autem ab in-
vicem etc., ostendit quomodo praedicti philosophi
se habebant in ipsa * positione. Et circa hoc duo
facit: primo ostendit quomodo differebant in * po-

Y) sed est devenire. —1ta. PDGHab. N oportet autem devenire, T
oportet enim devenire; ceteri oportet igitur devenire, quae est bona
lectio et forte praeferenda. — Altera linea pro causantur, FMNO causen-
tur, RZ essent.

9) Ex eo enim.— Pab, Ex eo ergo, sed non bene: nam s. Thomas
assignat hic cum Aristotele rationem quare primis contrariis conveniant
tres supra dictae conditiones principiorum. Codex E utramque lectionem
exhibet, Ex eo igitur enim.— Altera linea pro non sunt, unus L non fiunt.—
Infra loco non sunt ex alterutris, quod habent PABFMNab, ceteri codi-
ces non fiunt ex alterutris. — postea ante fit addimus ex codd. exc. GpE.

€) Ad hoc igitur ostendendum. — EGa, Ad ostendendum hoc, om. igi-
tur cum ABCDHIKOQTVXY. — Altera linea loco neque passio habent
et passio codd. exc, EGO et D, qui omittit duo ista verba. Quoad hanc
lectionem codd. ponentium particulam ef pro neque, cf. textum.

t) ex non albo, et non ex quocumque... color. — Est lectio codd.
FLMNRSZ, nisi quod FMNRpZ om. non albo post quocumque, et RZ om.
€x post particulam sed. C ex non albo, et non ex quolibet non albo,
sed ex nigro vel colore medio. Pab et ceteri codices, ex non albo

»

quod est nigrum vel medius color; sed omissio in his codd. et in edi-
tis explicari potest. per recursum eiusdem locutionis »on albo. Lectio
autem a nobis adoptata respondet textui, ἐξ οὐ AsuxoU xal τούτου οὐχ
ἐκ παντός, ἀλλ᾽ ix μέλανος ἢ τῶν μεταξύ, et est conformis iis quae
immediate sequuntur in expositione s. Thomae. A om. quod est... color. —
Altera linea, similiter musicus PCDEGZab, et addunt fif omnes codd,
exc, ACEGIKT. d

Ἢ) in quodcumque contingens. Haec lectio PEGab perspicua est et
conformis textui. Ceteri codices neque conveniunt omnes inter se, ne-
que rectam proferunt lectionem. AKOQTVXY (pl?) et in unoquoque
contingat (contingit ^); BLSsI quodcumque contingat; D in quocum-
que contingente; C in unumquoque contingentium; FHMN in quocumque
contingat; RZ in quodcumque contingat et patent exempla (cet. om.)
Et huius ratio est.

0) Deinde cum dicit. - Haec verba om. DH, quasi incipientes novam
lectionem, — hic om, codd. exc: DEGHLMNSZ, Philosophus om. codd.
exc. MN. Manifestum est quod tum Aic tum philosophus potest sine

' ullo inconvenienti hoc loco omitti,

* reducatur edd.
à b et codd. exc.
DFOQS.

* quadam codd.

* non consonan-
tiam vz.

* secundum om.
EGd.

* sicul... incom-
positis om. ABCI
KOQTVXYZ.

* manifestatum
——9 Pro est,
accipit codd.exc.
DEGH,

* fiant PrMNab.

* bene viuNab,
"on Ὁ erron.;
om. 1.

προ μὰς

* interdum om.
EG.

. n. praec.
* ín om. EG.

* Num. seq.

* et Ls, esse cet.
exc. FMN.

* ea quae sunt
om. codd. exc.

FLMN.

* sensum. ( cet.
om.) Unde qui-
dam n.

* motiora z.
*'priora Puoab

* illi om. EG.

* et addunt rab

(»ο
* id om. ABCGIK
LOQTVX.

* yero om. IRZ.

* attribuebant

codd. exc. HIKN.

* indivisibilita-

tem x.

* sequentes Em-
pedoclem add.rs.

* scilicet sequa-

J— ees Empedoclis
᾿ς αὶ Unde... diver-

sitas om. nz.

CAPOY; BECT. X

nendo principia esse contraria; secundo quomodo

simul differebant et conveniebant, ibi: Quare est

eadem dicere * etc.

Dicit ergo primo quod philosophi, ponentes
principia esse contraria, dupliciter differebant. Pri-
mo quidem quia aliqui eorum rationabiliter po-
nentes, accipiebant pro principiis priora contraria;
alii vero minus provide considerantes, accipiebant
posteriora contraria ut* principia. Et eorum qui
accipiebant priora contraria, quidam attendebant

ad ea quae erant notiora secundum rationem ;

quidam vero ad ea quae sunt * notiora secundum
sensum. * Vel potest dici quod per hanc secundam
differentiam assignatur ratio primae differentiae:
nam ea quae sunt notiora secundum rationem,
sunt priora * simpliciter; quae vero sunt notiora **
secundum sensum, sunt posteriora simpliciter et
priora quoad nos. Manifestum est autem quod
oportet principia esse prima. Unde illi * qui iudi-
cabant prius secundum id quod est notius rationi,
ponebant principia contraria * priora simpliciter :
qui vero iudicabant prius secundum id * quod
est notius sensui, ponebant principia posteriora
simpliciter. Unde quidam ponebant prima prin-
cipia calidum et frigidum, alii vero * humidum
et siccum: et utraque sunt notiora secundum sen-
sum. Tamen calidum et frigidum, quae sunt qua-
litates activae, sunt priora humido et sicco, quae
sunt qualitates passivae: quia activum est prius
naturaliter passivo. Alii vero posuerunt principia

. notiora secundum rationem. Quorum aliqui * po-

suerunt principia parem et imparem, scilicet * Py-
thagorici, existimantes substantiam omnium esse
numeros, et quod omnia componuntur ex pari et
impari sicut ex forma et materia: nam pari at-
tribuebant infinitatem et alteritatem propter eius
divisibilitatem, impari vero tribuebant* finitatem
et identitatem propter suam indivisionem *. Qui-
dam vero * posuerunt causas generationis et cor-
ruptionis discordiam et concordiam, scilicet se-
quaces Empedoclis *, quae sunt etiam notiora
secundum rationem, Unde * patet quod in istis
positionibus apparet praedicta diversitas.

35

7. Deinde cum dicit: Quare est eadem dicere etc.,
ostendit quomodo in differentia praedictarum opi-
nionum est etiam quaedam convenientia, con-
cludens ex praedictis quod quodammodo antiqui
philosophi dixerunt eadem principia et quodam-
modo altera: altera quidem secundum quod di-
versi diversa contraria assumpserunt, sicut dictum
est *; eadem vero secundum analogiam, idest **
proportionem, quia principia accepta ab omnibus
habent eandem proportionem. Et hoc tripliciter.
Primo quidem * quia quaecumque * principia acci-
piuntur ab eis, se habent ad invicem * ut contra-
ria: et hoc est quod dicit, quod * omnes accipiunt
principia ex eadem coordinatione , scilicet: contra-
riorum; omnes enim accipiunt contraria pro prin-
cipiis, sed tamen diversa. Nec est mirum si ex
coordinatione contrariorum diversa accipiantur *
principia ; quia inter contraria quaedam sunt con-
tinentia, ut priora et communiora, et quaedam
contenta, ut posteriora et minus communia. Iste
est igitur * unus modus quo similiter dicunt, in-
quantum omnes accipiunt principia ex ordine con-
trariorum. - Alius modus in quo conveniunt se-
cundum analogiam est, quod quaecumque princi-
pia accipiuntur ab eis, unum eorum se habet ut
melius et aliud ut peius; sicut * concordia vel ple-
num vel calidum ut melius, discordia vero * vel
vacuum vel frigidum ut peius; et sic est consi-
derare in aliis. Et hoc ideo est, quia semper al-
terum contrariorum habet privationem admixtam:
principium enim contrarietatis est oppositio pri-
vationis et habitus, ut dicitur in X Metaphys. * -
Tertio modo conveniunt secundum | analogiam
in hoc quod omnes accipiunt principia notiora:
sed quidam notiora ? secundum rationem, qui-
dam vero secundum sensum. Cum enim ratio
sit universalis, sensus vero particularis, universa-
lia * sunt notiora secundum rationem, ut ma-
gnum et parvum; singularia vero secundum ssen-
sum, ut rarum et densum, quae sunt minus com-
munia. — Et sic ultimo * quasi epilogando concludit
quod principaliter intendit, scilicet quod principia
sunt * contraria.

Ὁ) quaecumque... quod dicit. — Haec verba om. hic R et ponit infra;
cf. not. seq. - Pro principia ex eadem, principia contraria diversa ex
eadem B, principia (om. GMNa) licet diversa ex eadem ed. a et cet.
codd. exc. R. — omnes enim... tamen diversa om. a et codd. exc. RZ,
qui tamen incipiunt idest omnes accipiunt, ideoque a lectione Pb
omnino recedunt.

x) Iste est igitur. — Hic est igitur R, Hic est Z; unus om. D. —
Pro inquantum, manifestum ACIKLOSTVXY. — Ad haec verba, quo si-
militer dicunt... quod quaecumque principia, amanuensis S notavit in
margine: al. littera: in quo omnes conveniunt, inquantum scilicet
omnes accipiunt contraria. Item conveniunt in hoc quod quaecunque
principia etc, — Pro quo similiter dicunt, in quo omnes conveniunt RZ;

pergit. R, inquantum scilicet omnes communiter(1) contraria quae-
cumque principia accipiuntur ab eis se habent ad invicem ut contra-
ria, et hoc est quod dicit (cf. not. praec.) conveniuntur enim in hoc
quod quaecumque principia accipiuntur ab eis unum eorum se habet
ut melius.

X) sed quidam notiora. — Haec om. AIKOQVXYJpC et a; sed quae-
dam notiora habent PH. — Statim, pro quidam vero secundum sensum,
quidam vero notiora secundum sensum BCDEGIKOQSXY, quaedam
vero notiora secundum sensum H, quidam secundum sensum RZ:
quare correxerimus quaedam PH in quidam cet. et a b patet ex num.
praec.— Paulo inferius uf magnum et parvum om. Z, et lin. seq. loco
ut rarum et densum legit magnum et parvum.

* Num. praec.
** secundum
add. ABCFIKL
NOQTVXY.

* quidem om. nz.
t

* ad invicem om.

EG.

* quod om. nz.

* sumuntur codd.
exc. MNRZ.

*

sicut...
om. d.

* yero om. b et
codd. exc. FMN.

peius

* S. Th. lect. vt.-
Did. lib. IX, cap.
1v, n. 6.

* universaliora
Pub.
* ultimo om. EG.

* sini AIKLOQST
vY.

36

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I.

LECTIO UNDECIMA

TRIA RERUM NATURALIUM PRINCIPIA ESSE, NON PAUCIORA NEC PLURA

᾽Εχόμιενον δ᾽ ἂν εἴη λέγειν πότερον δύο ἢ τρεῖς ἢ πλείους
εἰσί. ^4 , , et ΕΣ "^ ^ , ,
Μίαν μὲν γὰρ οὐχ olóvvs, ὅτι οὐχ ἕν τὸ ἐναντίον,

ἀπείρους δέ, ὅτι οὐκ ἐπιστητὸν τὸ ὃν ἔστα: ὃ
μία τε ἐναντίωσις ἐν παντὶ γένει ἑνί) ἡ δ᾽ οὐσία ἕν τι
;
YPOR ista "ρων,
χαὶ ὅτι ἐνδέχεται ἐχ πεπερασμένων. Βέλτιον ᾿ ἐχ πε-
περασμιένων,) ὥσπερ ᾿Εμπεδοχλῆς, ἢ ἐξ ἀπείρων"
πάντα γὰρ ἀποδιδόναι οἴεται, ὅσα περ ᾿᾿Αναξαγόρας
ἐκ τῶν ἀπείρων. ᾿
Ἔτι δὲ ἐστὶν ἄλλα ἄλλων πρότερα ἐναντία, καὶ γίνεται
ἕτερα ἐξ ἄλλων, οἷον γλυχὺ καὶ πικρόν; καὶ λευχὸν
xal μέλαν, τὰς δ᾽ ἀρχὸς dsl δεῖ μένειν. Ὅτι μὲν
οὖν οὔτε μία οὔτε ἄπειροι, δῆλον ἐκ τοῦτων"

ἐπεὶ δὲ πεπερασμέναι, τὸ μὴ ποιεῖν δύο μόνον ἔχει τινὰ
λόγον. ᾿Απορήσειςε γὰρ ἄν τις πῶς ἢ ἡ πυχνότης τὴν
μανότητα ποιεῖν τι πέφυχεν ἢ αὕτη τὴν πυχνότητα.
Ὁμοίως δὲ χαὶ ἄλλη ὁποιαοῦν ἐναντιότης" οὐ γὰρ ἡ
φιλία τὸ νεῖκος συνάγει καὶ ποιεῖ T ἐξ αὐτοῦ, οὐδὲ
τὸ νεῖκος ἐξ ἐχείνης, ἀλλ᾽ ἄμφω ἕτερόν τι τρίτον.
"Ἔνιοι δὲ χαὶ πλείω λαμβάνουσιν ἐξ ὧν κατασχευά-
ζουσι τὴν τῶν ὄντων φύσιν. .

Πρὸς δὲ τούτοις ἔτι κἂν τόδε τις ἀπορήσειεν, εἰ υή τις
ἑτέραν ὑποτίθησι τοῖς ἐναντίοις φύσιν" οὐθενὸς γὰρ
ὁρῶμεν τῶν ὄντων οὐσίαν τἀναντία. Τὴν ὃ ἀρχὴν
οὐ xa. ὑποκειμένου δεῖ λέγεσθαί τινος. "Ecco γὸρ
ἀρχὴ τῆς ἀρχῆς" τὸ γὰρ ὑποχείμενον ἀρχή, καὶ πρό-
τερον δοχεῖ τοῦ κατηγορουμένου εἶναι. eco

Ἔτι, οὐχ εἶναί φαμεν οὐσίαν ἐναντίαν οὐσίᾳ" πῶς οὖν
&x μὴ οὐσιῶν οὐσία ἂν εἴη; ἢ πῶς ἂν πρότερον μὴ
οὐσία οὐσίας εἴη; i Aa :

Διόπερ εἴ τις τόν τε πρότερον ἀληθῆ νομίσειεν εἶναι
λόγον χαὶ τοῦτον; ἀναγκαῖον ; εἰ μέλλει διασώσειν
ἀγιφοτέρους αὐτούς. ὑποτιθέναι τι τρίτον) ὥσπερ
φασὶν οἱ μίαν τινὰ φύσιν εἶναι λέγοντες τὸ πᾶν,
olov ὕδωρ ἢ πῦρ 7| τὸ μεταξὺ τούτων, Δοχεῖ δὲ τὸ
μεταξὺ μᾶλλον" πῦρ γὰρ δὴ καὶ γῆ καὶ ἀὴρ καὶ
ὕδωρ μετ᾽ ἐναντιοτήτων συμιπεπλεγμιένα, ect. Διὸ
οὐχ ἀλόγως ποιοῦσιν οἱ τὸ ὑποχείμενον ἕτερον του-
τῶν ποιοῦντες; τῶν δ᾽ ἄλλων ol ἀέρα" xo γὰρ ὁ
ἀὴρ ἥκιστα ἔχει τῶν ἄλλων διαφορὰς αἰσθητάς" ἐχό-

ενον δὲ τὸ ὕδωρ.

᾿Αλλὰ πάντες γε τὸ ἕν τοῖτο τοῖς ξναντίοις σχηματί-
ζουσιν, οἷον πυχνότητι XO μανότητι χαὶ τῷ μᾶλλον
χαὶ ἧττον. Ταῦτα δ᾽ ἐστὶν ὅλως ὑπεροχὴ δηλονότι
xxi ἔλλειψις, ὥσπερ εἴρηται πρότερον. Καὶ ἔοιχε πα-
χαιὰ εἶναι χαὶ αὕτη ἡ δόξα, ὅτι τὸ ἕν καὶ ὑπεροχὴ
χαὶ ἔλλειψις ἀρχαὶ τῶν ὄντων εἰσί, πλὴν οὐ τὸν αὖ-
τὸν τρόπον, ἀλλ᾿ οἱ μὲν ἀρχαῖοι τι δύο μὲν ποιεῖν,
τὸ δὲ ἕν πάσχειν, τῶν δὲ ὕστερον τινὲς τοὐναντίον
τὸ μὲν ἕν ποιεῖν, τὰ δὲ δύο πάσχειν φασὶ μᾶλλον.
Τὸ μὲν οὖν τρία φάναι τὰ στοιχεῖα εἶναι ἔκ τε τού-
τῶν χαὶ ἐκ τοιούτων ἄλλων ἐπισχοποῦσι δόξειεν ἂν
ἔχειν τινοὸ λόγον, ὥσπερ εἴπομεν; ;

τὸ δὲ πλείω τριῶν οὐχέτι' πρὸς μὲν γὰρ τὸ πάσχειν
ἱκανὸν τὸ ἕν, εἰ δὲ τεττάρων ὄντων δύο ἔσονται
ἐναντιώσεις, δεήσει χωρὶς ἑκατέρας ὑπάρχειν ἑτέραν
τινὰ μεταξὺ φύσιν" εἰ δ᾽ ἐξ ἀλλήλων δύνανται γεν-
νᾶν δύο οὖσαι, περίεργος ἂν ἡ ἑτέρα τῶν ἐναντιώ-
σέων εἴη.

* Consequens autem utique erit dicere utrum duo aut tria * Cap. νι. Seq.

aut plura sint. :

Unum quidem enim impossibile est esse, quoniam non
unum contraria. 2E

Infinita autem non, quoniam neque scibile quod est erit.

Et est una contrarietas in omni genere uno: substantia
autem unum quoddam genus est.

text. 50.

Et quod contingit ex finitis, melius ex finitis, quemadmo- .

dum Empedocles, quam ex infinitis: Omnia namque ex
finitis assignare opinatur, quemadmodum Anaxagoras
ex infinitis.

Amplius, sunt alia aliis priora contraria. Et fiunt altera ex
alterutris, ut dulce et amarum, et album et nigrum: prin-
cipia autem semper oportet manere. * Quod quidem igi-
tur neque unum neque infinita sunt, manifestum est
ex his.

Quoniam autem finita, facere duo tantum vel non facere
duo tantum habet quandam rationem. Deficiet enim
aliquis qualiter densitas raritatem facere aliquid apta
nata sit, aut haec densitatem. Similiter autem et alia
quaecumque contrarietas; non enim concordia discor-
diam inducit et facit aliquid ex ipsa, neque discordia
ex illa: sed utraque alterum quiddam tertium. Quidam
autem et plura recipiunt, ex quibus praeparant eorum
quaesunt naturam.

* Adhuc autem amplius et de hoc aliquis dubitabit, nisi
aliquis alteram supposuerit contrariis naturam. Nullius
enim videmus eorum quae sunt substantiam contraria.
Principium autem non de subiecto oportet dici aliquo:
erit enim principium principii, Subiectum enim princi-
pium, et prius videtur esse praedicato. .

Amplius, non esse dicimus substantiam contrariam substan-

tiae. Qualiter igitur ex non substantiis substantia utique i

erit? Aut quomodo prius non substantia substantia erit?
* Unde, si aliquis priorem veram putabit esse rationem et
hanc, necessarium est, si debet salvare utrasque ratio-
nes, subesse quoddam tertium; quemadmodum dicunt

unam quandam naturam dicentes omne, ut aquam.

aut ignem aut medium horum. * Videtur autem medium
magis. Ignis enim et terra et aer et aqua cum con-
trarietatibus complexa suüit: unde non irrationabiliter
faciunt, subiectum alterum ab his facientes. Aliorum
autem quidam aerem: aer enim minime habet aliorum
differentias sensibiles. Consequenter autem aqua.

* Sed omnes unum hoc contrariis figurant, ut densitate et
raritate, et eo quod maius et minus: haec autem omnino
sunt excellentia videlicet et defectus, sicut dictum est
prius. Et videtur antiqua esse opinio quod unum et
superabundantia et defectus principia rerum sint, sed
non eodem modo: sed antiqui duo quidem facere, unum
autem pati; posteriorum autem quidam contrarium ,
unum quidem facere, duo vero pati magis dicunt.
* Tria quidem igitur dicere elementa esse, et ex his et ex
huiusmodi aliis intendentibus, videbitur utique habere
quandam rationem, sicut diximus.

Plura autem tribus non amplius: ad patiendum quidem
enim sufficiens est unum. Si autem, quatuor existenti-
bus, duae erunt contrarietates, oportebit seorsum utris-
que esse alteram quandam naturam. Si autem ex se
invicem poterint generare, otiosa utique altera contra-
rietatum erit.

* Text. 51.

. Text. 52.

* "Tet; 55.

* "Text. 56.

$1
1

* ea om. ραῦ.
* Num. seq.

*Num.8.- finito-
rum ab et codd.
exc. EG,qui om.

* Num. seq.

᾿ς «Ποῖ. praeced.

ἢ — * huius rab.

* sequetur codd.
eXC. DEFLQ(RZ).
* rationem om.

codd. exc. ppEG .

HY.
* prima om. GT

P Lect. praeced.
n. 3. - sicut su-
perius EG. - au-
tem om. EG.

CAP. VI,

“Ἅμα δὲ καὶ ἀδύνατον πλείους εἶναι ἐναντιώσεις τὰς

πρώτας" ἡ γὰρ οὐσία ἕν τι γένος ἐστὶ τοῦ ὄντος.
eov: τῷ πρότερον καὶ ὕστερον διοίσουσιν ἀλλήλων
αἱ ἀρχαὶ μόνον, ἀλλ' οὐ τῷ γένει" ἀεὶ γὰρ ἐν ἑνὶ
γένει μία ἐναντίωσίς ἐστιν, πᾶσαί τε αἱ ἐναντιώσεις
ἀνάγεσθαι δοχοῦσιν εἰς μίαν. Ὅτι μὲν οὖν οὔτε ἐν
τὸ στοιχεῖον οὔτε πλείω δυοῖν ἢ τριῶν, φανερόν"
τούτων δὲ πότερον, καθάπερ εἴπομεν, ἀπορίαν ἔχει
πολλήν.

SyNoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus. - 2. Unum
tantum principium ponere impossibile est, quia prima principia
contraria sunt, et nihil est sibi ipsi contrarium. — 3. Infinita prin-
cipia ponere impossibile est ex quatuor rationibus: a) Quia in-
finitum inquantum huiusmodi est ignotum, et ex ignotis nihil
scitur. — 4. b) Quia prima contraria sunt unius primi generis,
quod est substantia. — 5. c) Quia quod potest per finita fieri,
non debet poni fieri per infinita. — 6. d) Quiasi principia essent
infinita, sequeretur quod omnia contraria essent principia. —
7. Quae Philosophus tantum urget ex probabilibus disputando,
assumendo nempe quae videntur pluribus, et non sunt falsa se-
cundum totum, sed sunt secundum partem vera. — 8. Subdivi-
sio textus et positio /hesis: quod principia rerum naturalium
non sint duo, sed tria. — 9. Probatur tripliciter. à) Duo principia
non sufficiunt ut possint omnia fieri. Nam unum principium
non facit aliquid ex altero principio, e. gr. densitas non facit
aliquid ex raritate, vel concordia ex discordia; sed necesse est
poni tertium aliquod ut subiectum contrariorum. — 10. 5) Positis

jostquam inquisivit Philosophus de
P contrarietate principiorum, hic incipit
A. inquirere de numero eorum. Et circa

2 U«Kqghoc tria facit: primo movet quae-
stionem; secundo excludit ea * quae non cadunt
sub quaestione, ibi: Unum quidem * etc.; tertio
prosequitur quaestionem, ibi: Quoniam autem fi-
nita * etc. Dicit ergo primo quod post inquisitio-
nem de contrarietate principiorum, consequens
est inquirere de numero eorum, utrum scilicet
sint duo aut tria aut plura.

2. Deinde * cum dicit: Unum quidem enim etc.,
excludit ea quae non cadunt sub quaestione: et
primo quod non sit tantum unum principium ;
secundo quod non sint infinita, ibi: Znfinita au-
lem non * etc. Dicit ergo primo quod impossibile
est esse unum principium tantum. Ostensum est
enim * quod principia sunt contraria; sed contra-
ra non sunt unum tantum, quia * nihil est sibi
ipsi contrarium ; ergo * principia non sunt unum
tantum.

3. Deinde cum dicit: Znfinitla autem non etc.,
ostendit quod non sunt infinita principia quatuor
rationibus: quarum prima talis est. Infinitum in-

- quantum huiusmodi * est ignotum; si igitur prin-

cipia sunt infinita, oportet^ ea esse ignota: sed
ignoratis principiis, ignorantur ea quae sunt ex eis;
ergo sequitur * quod nihil in mundo possit sciri.

4. Secundam rationem * ponit ibi: Ef est una
conirarietas etc.: quae talis est. Principia oportet
esse prima * contraria, ut supra ** ostensum est;

LECT. XI 37

Simul autem et impossibile est plures esse contrarietates
primas. Substantia enim unum quoddam genus est
entis. Quare in eo quod prius et posterius sunt, dif-
ferunt ab invicem principia tantum, sed non genere.
Semper enim in uno genere contrarietas est una: omnes
enim contrarietates reduci videntur in unam. * Quod
quidem igitur neque unum sit elementum neque plura
duobus vel tribus, manifestum est. Horum autem utrum
sit verum, quemadmodum diximus, dubitationem habet
multam. :

r
solis contrariis, nisi eis aliquid supponatur ut tertium, sequeretu
esse principium principii. Nam substantiae non sunt contrariae,
sed contrarietas solum est inter accidentia. At primum principium
non potest esse accidens, cum subjectum sit principium acciden-
tis. - 11. c) Cum id quod non est principium sit ex principiis, si
ponantur duo principia contraria sola, sequerentur duo inconve-
nientia quoad substantiam. — 12. Unde etiam antiqui philosophi
posuerunt praeter duo contraria unum principium materiale,
quamvis diverso modo. — 13. Et dicebant antiqui naturales hoc
unum materiale principium formari contrariis formis. Platonici
autem e contra posuerunt unum activum a parte formae et duo
principia passiva ex parte materiae. — 14. Quod autem princi-
pia non sint plura quam tria probatur dupliciter. a) Quia plura
sunt superflua. — 15. b) Si essent plura principia quam tria, opor-
teret esse plures primas contrarietates. Sed hoc est impossibile,
quia prima contrarietas est unius primi generis, nempe substan-
tiae. Et ideo non sunt plura principia quam tria, unum subie-

ctum et duae contrarietates. — 16. Epilogus et conclusio.

prima autem contraria sunt primi generis, quod
est substantia; substantia autem, cum sit unum
genus, habet unam primam * contrarietatem: pri-
ma enim * contrarietas cuiuslibet generis est pri-
marum differentiarum, per quas dividitur genus;
ergo non sunt infinita principia.

5. Tertiam rationem * ponit ibi: ΕἾ quod con-
lingit etc.: quae talis est. Quod potest fieri per
finita, magis est ponendum per finita fieri quam
per infinita; sed ratio omnium quae fiunt * secun-
dum naturam, assignatur secundum Empedoclem
per principia finita, sicut? per Anaxagoram per
principia infinita; ergo non est ponendum prin-
cipia esse infinita.

6. Quartam rationem * ponit ibi: Amplius sunt
alia etc.: quae talis est. Principia sunt contraria,
si igitur principia * sunt infinita, oportet omnia
contraria esse principia. Sed non omnia contraria
sunt principia. Quod patet ex duobus: primo qui-
dem * quia principia oportet esse prima contraria,
non autem omnia contraria sunt prima, cum quae-
dam sint aliis priora; secundo quia principia non
debent * esse ex alterutris, ut supra ** dictum est,
contraria autem quaedam fiunt ex alterutris *, ut
dulce et amarum, et * album et nigrum. Non er-
go * principia sunt infinita. Et sic ultimo conclu-
dit quod principia non sunt unum tantum, neque
infinita.

7. Considerandum est autem * quod Philoso-
phus hic disputative procedit ex probabilibus.
Unde assumit ea quae videntur pluribus, quae

«) Deinde cum etc. — Deinde excludit ea RZ, intermediis omissis ;
iidem in principio sequentis numeri: (om. Deinde... ostendit) Sed quod
non sunt infinita ostendit quatuor rationibus.

B) oportet sciri. — Pro his verbis RZ habent, ergo et ignota, et per
consequens ea quae sunt ex eis, et sic nihil in mundo poterit sciri.

4) primam. — Hoc verbum om. codd. exc. FLMNRSZ. — Post con-
trarietatem E, marg. additur: Sed prima contraria in genere substan-
tiae simpliciter sunt ponenda posterius, et cum talia non sint infinita
sed duo tantum, principia non erunt infinita.

9) sicut... principia infinita. — Haec verba om. codd. exc. FMNRZ
sL; pro Anaxagoram, Anaximandrum ed. a.

€) uf supra... alterutris. — Haec verba om. ACDIKOQTVXYpL ;
margo C addit: oportet enim ea in composito manere; quaedam autem
sunt contraria quae dicuntur esse ex alterutris; item T: aliqua autem
contraria fiunt ex alterutris, ita quod unum tantum manet et aliud
non; ut supra dictum est om, HsL. — post amarum addit D sunt ex
invicem

* Text. 57.

T

* autem EFGMO.

* rationem om.
QR.

* $unt ACIKOQT
vx, sunt al. lra
Jiunt s.

ὃ

* rationem om.
RZ.

* principia om.
EG.

* quidem om.
codd. exc. bFHM
NRZ.

* dicuntur Pusc,
dicunt xpc.
** Lect. praec.
n. 3.

t
* et om. rox.
* enim AEIKOQT
VXYpCS.

* lamen Lo,
om. I.

* enim DEGH.

T LAE ME
- ostensum codd.
exc. NX.

** cum om. P.

t

* finitorum cuM
NRSZ4: Cf. n. I.
* sunt codd. exc.
MNX.

* Num. 14.

* rationem EG.

* oportet rpEGQ.
ab.
. ἢ,

* sint cbEGORZ.

* possint x, pos-
Pvd PHRZpL et

a b.

* sunt DRZ.

* vel plura... duo
lantum om. ACI
KOQTVXYZ.

* Lect. praec.
** scilicet add.rs.

* Lect. praec.n.3.

* aliud Ec, om. T.

ἢ

* εἰς nz.

* utrique nz.

* mec e converso
om. RZ.

38

non possunt esse falsa secundum totum, sed sunt
secundum partem vera. Verum est igitur * quo-
dammodo quod contraria fiunt ex invicem, ut su-
pra * dictum est, si sumatur subiectum cum **
contrariis; quia id quod est album, postea fit ni-
grum: sed tamen ipsa albedo non convertitur in
nigredinem. Sed quidam antiquorum ponebant
quod nec etiam coassumendo subiectum, prima
contraria fiunt ex invicem: unde Empedocles ne-
gabat elementa. fieri ex invicem. Et ideo Aristo-
teles hic signanter non dicit calidum fieri ex fri-
gido, sed dulce ex amaro et album ex nigro.

. 8. Deinde cum dicit ὃ: Quoniam autem fini-
la * etc., prosequitur illud quod erat in quaestio-
ne, scilicet in quo numero sint * principia. Et circa
hoc duo facit: primo ostendit quod non sunt duo
tantum principia, sed tria; secundo ostendit quod
non sunt plura, ibi: Z/ura autem tribus * etc.

Circa primum duo facit: primo ostendit per
rationes * non esse tantum duo principia, sed opor-
tere * addi tertium; secundo ostendit quod in hoc
etiam antiqui philosophi convenerunt, ibi: Unde
si aliquis priorem * etc.

9. Circa primum ponit tres rationes. Dicit ergo
primo quod cum ostensum sit quod principia sunt*
contraria, et ita non possit * esse tantum unum
principium, sed duo ad minus; nec iterum sint *
infinita principia; restat considerandum utrum sint
duo tantum, vel plura * duobus. Quantum enim
ad hoc quod supra * ostensum est, quod ** con-
traria sunt principia, videtur quod sint duo tan-
tum principia; quia contrarietas est inter duo
extrema. Sed in hoc deficiet aliquis, idest dubitabit.
Oportet enim quod ex principiis fiant alia, ut su-
pra * dictum est: si autem sint tantum duo con-
traria principia, non videtur quomodo ex illis
duobus possint omnia fieri. Non enim potest dici
quod unum eorum faciat aliquid * ex reliquo: non
enim densitas * nata est convertere ipsam raritatem
in aliquid, neque raritas densitatem. Et similiter *
est de qualibet alia contrarietate: non enim con-
cordia movet. discordiam et facit aliquid ex ipsa,
neque e converso. Sed utrumque contrariorum
transmutat aliquod tertium, quod est subiectum
utriusque *. Calidum enim non facit esse calidam
ipsam frigiditatem, sed subiectum frigiditatis: nec
e converso *. Videtur ergo quod oporteat poni
aliquod tertium, quod sit subiectum contrariorum,
ad hoc quod ex contrariis alia possint fieri. Nec
refert quantum ad praesens pertinet, utrum illud

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I

subiectum sit unum vel plura. Quidam enim po-
suerunt plura principia materialia, ex quibus prae-
parant naturam entium: non enim dicebant esse
naturam rerum nisi ^ materiam, ut infra in se-
cundo * dicetur.

10. Secundam rationem ponit ibi: Adhuc au-
lem etc.: et dicit quod nisi * contrariis quae po-
nuntur esse principia, supponatur aliquid aliud,
surget * maior dubitatio quam praemissa. Primum
enim principium non potest esse accidens aliquod *
de subiecto dictum: cum enim subiectum sit prin-
cipium accidentis * quod de eo praedicatur, et sit
eo prius naturaliter ', sequeretur si primum prin-
ciprum esset accidens de subiecto praedicatum,
quod principii esset principium, et quod primo
esset aliquid prius. Sed si ponamus sola contraria
esse principia, oportet principium esse aliquod
accidens de subiecto dictum: quia nullius rei sub-
stantia est contraria alteri, sed contrarietas solum
est inter accidentia. Relinquitur igitur * quod non
possunt sola contraria esse principia. Consideran-
dum autem quod in hac ratione utitur praedicato
pro accidente, quia praedicatum designat formam
subiecti, antiqui autem credebant omnes formas
esse accidentia; hic autem procedit disputative
ex propositionibus * probabilibus quae erant apud
antiquos famosae.

11. Tertiam rationem ponit ibi: Amplius non
esse etc.: quae talis est. Omne quod non est
principium, oportet esse ex principiis: si igitur
sola contraria sint * principia, sequetur, cum sub-
stantia non sit contraria substantiae, quod substan-
tia sit ex non substantiis; et sic quod non est
substantia sit prius quam substantia, quia quod
est ex aliquibus est posterius eis. Hoc autem est
impossibile: nam primum genus entis est sub-
stantia, quae est ens per se. Non igitur potest
esse quod sola contraria sint principia; sed opor-
tet ponere aliquid aliud tertium *.

12. Deinde cum dicit: Unde si aliquis etc.,
ostendit quomodo ad hoc etiam concordabat ? po-
sitio philosophorum. Et circa hoc duo facit: pri-
mo ostendit quomodo ponebant unum materiale
principium ; secundo quomodo ponebant praeter
hoc duo ^ principia contraria, ibi: Sed omnes unum
hoc* etc. Considerandum est autem circa primum,
quod Philosophus in praecedentibus more dispu-
tantium visus est opponere ad utramque partem
oppositam. Nam primo probavit quod principia
sunt contraria; et nunc induxit * rationes ad pro-

C) Deinde cum dicit. — Haec verba om. FR, et post textum pergunt,
Hic prosequitur; hic habent etiam LSZ.

ἢ) non enim densitas.—nom enim ipsa densitas RZ, omittentes ipsam
ante raritatem; post quod verbum pergunt DHRZ, in aliquid nec e
converso. Et utrumque; GpE nec e converso in aliquid. Et utrumque.

0) nisi.— Hoc verbum om. Pab.—infra om. codd. exc. F qui om.
in secundo, et N qui om. in.

Ὁ) Et sit eo prius naturaliter. — Ita PHab; et sit prius eo natura-
liter M; et prius eo. naturaliter cet. — Pro sequeretur, sequetur quod
FpEG, sequeretur quod sEG, sequetur Y, sequitur RZ. — Lin. seq. pro
esset accidens de subiecto praedicatum, Pb: esset accidens et de sub-
iecto. praedicatum; MNa, esset accidens de subiecto praedicatum,
scilicet; C, sic esset aliquod accidens dictum de subiecto; H, esset
praedicatum dictum si esset (si esset corr. in scilicet) de subiecto; F,
esset accidens de subiecto; LS, esset dictum de subiecto; ADIKOQTV

XYSsG, sic esset de subiecto ; EZpG , esset de subiecto; R. legit ut Z, nisi
quod ut solet verba transponit; si principium esset primum de subiecto.
Particulam et ante de subiecto omisimus cum BMNa.

x) ponere aliquid aliud tertium.—Pab, et tertium poni; FMN aliquid
tertium poni; EG habent lectionem adoptatam ex aliis codd. nisi quod
E om. ponere, cuius loco G poni.

A) etiam. concordabat. -- PMNab, etiam. concordat; BDHRZ tunc
concordabat; cet. om. etiam: cf. n. 8 fine. — Statim circa hoc duo facit
omittunt codd. exc. FMN. PabMN pro ostendit habent manifestat.

p) ponebant praeter hoc duo. -- Est lectio codd. et a b, nisi quod
BIKOQRSXZab pro hoc habent haec. Lectio Piana est aliquantulum
intricata, ponebant etiam. cum uno materiali principio praeter haec
duo. -- Infra pro Considerandum etc, Est autem sciendum quod Philo-
sophus superius more disputatorum codd. exc. MN et F, qui tamen
om. in praecedentibus et cum MNpIS et a b habet disputatorum.

Hg

0

* Lect. tt;
num. 1, 2.

* in add. codd.
€XC. DHLMNSF.

* consurgit ποτ,
consurget cet.
exc. MN

* aliquod om. E.

* sit prius acci-
dente E.
t

* ergo Bpnz.

* ex prop.... fa-
Mese rir
exc. BMN.

* sunt DEFGHLRZ..

CPP EARN NU VU

Vra

τε χα ur err CURE

* tantum add. P,

quantum ed. a.
sed PDEFGHMN

a b.

* unam om. P.

* esse om.PMNab.

* posse om.codd.
exc. MN.
* tertium om. ACI
KLOQRTVXY (p8?):
cf. infra.

* vapor codd.
EXC. CEGHMN. -
vel aliquid codd.
exc. MN.

* ut om. codd.
exc. MN.

* contrarium AC
IKLOQSVXY.

* humidi a im
gidi pw , frigidi
et humidi us.

* in om. P. - de

om. PNab.
* hoc ALSXpC.

* activae Ec.

* autem add.
codd. exc. BN.
* ergo pEGNnzab.

ino PBHLMN

* De Caelo VII,

v, : .- Cf.Me-
. l, vitt, 4. et
Lat 9; s. Th.I

. Th. I,
lect.xi ΧΙ, lect.t,
** quod enim vb,
quia quidem cxs,
quod quidem Ὁ

Na.
* grossitudinem
T.
* in codd. exc.

DEGHLMN.
* etiam add. DE

* ad om. r.

* sunt codd. exc.
BEHLMN.

* quod nz, om.
pE; pa lac.

CAP. VI,

bandum quod contraria non sufficiunt ad hoc
quod ex eis generentur res. Et quia rationes dis-
putativae verum concludunt * secundum aliquid,
licet * non secundum totum, ex utrisque rationi-
bus unam * veritatem concludit. Et dicit quod si

aliquis putet veram esse * priorem rationem, quae .

probabat principia esse contraria, et hanc imme-
diate positam, quae probat contraria principia non
posse * sufficere; ad salvandum utramque necesse
est dicere quod quoddam tertium * subsit contra-
riis, sicut dixerunt ponentes totum universum esse
naturam quandam unam, intelligentes per natu-
ram materiam, sicut aquam aut ignem aut aerem
aut medium horum, ut vaporem * aut aliud hu-
iusmodi. Et magis videtur de medio. Hoc enim
tertium accipitur ut subiectum contrariis, et quo-
dammodo ut * distinctum ab eis: unde illud quod
minus habet de contrarietate, convenientius po-
nitur tertium principium praeter contraria *. Ignis
enim et terra et aer et aqua habent contrarieta-
tem annexam, scilicet calidi et frigidi, humidi *
et sicci: unde non irrationabiliter faciunt subie-
ctum aliquid alterum ab his, in * quo minus est
de excellentia contrariorum. Post hos * autem
melius dixerunt qui posuerunt aerem principium :
quia in aere inveniuntur qualitates contrariae *
minus sensibiles. Post hos * qui posuerunt aquam.
Qui vero *. posuerunt ignem, pessime dixerunt
quantum ad hoc, quod * ignis habet qualitatem
contrariam maxime sensibilem et magis activam,
quia in ipso est excellentia calidi: quamvis si com-
parentur elementa secundum subtilitatem, melius
videantur dixisse qui posuerunt ignem principium,
ut alibi * dicitur; quia quidquid ** est subtilius, vi-
detur esse simplicius et prius. Unde terram nullus
posuit principium propter sui grossitiem *.

13. Deinde cum dicit: Sed omnes unum hoc etc.,
ostendit quomodo cum * uno materiali principio
posuerunt * principia contraria. Et dicit quod
omnes ponentes unum materiale principium, di-
cebant illud figurari vel formari contrariis quibus-
dam, ut raritate et densitate, quae reducuntur ad
magnum et parvum, et ad * excellentiam et de-
fectum. Et sic hoc quod Plato posuit, quod unum
et magnum et parvum sint * principia rerum, fuit
etiam opinio antiquorum naturalium, sed differen-
ter. Nam antiqui considerantes quod una materia
variatur per diversas formas, posuerunt duo ex
parte formae, quae est principium agendi, et unum
ex parte materiae, quae est principium patiendi:
sed Platonici, considerantes quomodo * in una spe-

LECT. XI 39

cie distinguuntur multa individua secundum divi-
sionem materiae, posuerunt unum ex parte for-
mae, quae est principium activum, et duo ex parte
materiae, quae est principium passivum. - Et sic
concludit principale intentum, scilicet * quod prae-
missa et similia considerantibus rationabile vide-
bitur * quod sint tria naturae principia. Et hoc
dicit designans ex probabilibus * processisse.

14. Deinde cum dicit: Plura autem tribus etc.,
ostendit quod * non sunt plura principia tribus,
duabus rationibus: quarum prima talis est. Quod
potest fieri per pauciora, superfluum est si fiat
per plura; sed tota generatio rerum naturalium *
potest compleri * ponendo unum principium ma-
teriale et duo formalia, quia ad patiendum sufficit
unum materiale principium. Sed si essent qua-
tuor principia contraria, et duae primae con-
trarietates, oporteret quod utraque contrarietas
haberet aliud et aliud subiectum: quia unum su-
biectum videtur esse primo unius contrarietatis.
Et sic, si duobus contrariis positis et uno subiecto,
possunt * res fieri ad invicem, superfluum vide-
tur quod ponatur alia contrarietas. Non igitur
ponenda sunt plura quam tria principia.

15. Secundam rationem ponit ibi: Simul au-
lem εἴς. : quae talis est. Si plura sunt principia
quam tria, oportet esse plures primas contrarieta-
tes. Sed hoc est impossibile, quia prima contra-
rietas videtur esse primi generis, quod est unum,
scilicet substantia. Unde omnia contraria quae
sunt in genere substantiae non differunt gene-
re, sed se habent secundum * prius et posterius;
quia in uno genere est tantum una contrarietas,
scilicet prima, eo quod omnes aliae contrarietates
videntur reduci " ad unam primam; sunt enim
aliquae primae differentiae contrariae quibus di-
viditur genus. Ergo videtur quod non sint plura
principia quam tria. [ ,

Considerandum est autem quod utrumque pro-
babiliter dictum est, scilicet et * quod in substantiis
non sit contrarietas, et quod in substantiis sit una
contrarietas prima. Si enim accipiatur ipsum quod
est substantia, nihil est ei contrarium: si vero
accipiantur formales differentiae in genere sub-
stantiae, contrarietas in eis invenitur.

16. Ultimo autem quasi epilogando concludit,
quod neque sit unum tantum principium neque *
plura duobus vel tribus. Sed utrum * horum sit
verum, habet multam dubitationem, sicut. ex
praemissis patet, scilicet utrum sint duo tantum
vel tria.

y) videntur. reduci. —Pro videntur, quod om. AKTVpX, Aabent CI
LQS; O om. videntur, sed legit reducuntur.— Post primam. addunt
contrarietatem ABCIKLOQSTVXY; pro Sunt enim, Sunt autem PMN

a b. — Lin. seq. pro primae, quo dom. Y, propriae AIOQSTVpKX ; F ha-
bet lacunam maiorem, om. enim scilicet prima... substantiis sit una

contrarietas.

* scilicet om. PM
Nab.- praedicta
DEGH.

* yidetur codd.
et a b.
* se add. ncpnz.

* quomodo rcx
Nàb.

* naturalium om.
rab.

* al. lra copulari
add. s.

* possint CIKLO
QsvY.

* sicut ruab.

* ei om. porYz.

* yel. ACIKLOQRT
VXYZ.

* idest quod add.
ἃς

40 PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I

LECTIO DUODECIMA

IN QUOLIBET FIERI NATURALI TRIA INVENIRI PRINCIPIA, SUBIECTUM,
TERMINUM, OPPOSITUM

Ὧδ᾽ οὖν ἡμεῖς λέγομεν πρῶτον περὶ πάσης γενέσεως
ἐπελθόντες: ἔστι γὰρ κατὰ φύσιν τὰ κοινὰ πρῶτον
εἰπόντας οὕτω τὰ περὶ ἕκαστον ἴδια θεωρεῖν.

Φαμὲν γὰρ γίνεσθαι ἐξ ἄλλου ἄλλο καὶ ἐξ ἑτέρου ἕτερον
ἢ τὰ ἁπλᾶ λέγοντες ἢ τὰ συγκείμενα. Λέγω δὲ τοῦτο
ὠδί" ἔστι γὰρ γίνεσθαι ἄνθρωπον μουσικόν ἔστι δὲ
τὸ μὴ μουσικόν τι γίνεσθαι μουσικὸν ἢ τὸν μὴ μου-
σικὸν ἄνθρωπον, ἄνθρωπον μουσικόν. ᾿Απλοῦν μὲν οὖν
λέγω τὸ γιγνόμενον, τὸν ἄνθρωπον καὶ τὸ vj μουσι-
κόν, καὶ ὃ γίνεται ἁπλοῦν, τὸ μουσικόν’ συγκείμενον
δὲ χαὶ ὃ γίγνεται καὶ τὸ γιγνόμενον, ὅταν τὸν μὴ
onn i aes φῶμεν γίγνεσθαι ἢ μουσικὸν ἄν-
ρωπον.

Τούτων δὲ τὸ μὲν οὐ μόνον λέγεται τόδε τι γίγνεσθαι,
ἀλλὰ xal ἐκ τοῦδε, olov ἐκ p.v) μουσικοῦ μουσικός"
«0 δ᾽ οὐ λέγεται ἐπὶ πάντων" οὐ γὰρ ἐξ ἀνθρώπου
ἐγένετο μουσικός, ἀλλ ὁ ἄνθρωπος ἐγένετο μουσικός.

Τῶν δὲ γιγνομένων ὡς τὰ ἁπλᾶ λέγομεν γίγνεσθαι, τὸ
μὲν ὑπομένον γίγνεται, τὸ δ᾽ οὐχ ὑπομένον’ ὁ μὲν
γὰρ ἄνθρωπος lena μουσικὸς γιγνόμενος ἄνθρω-
πὸς καὶ ἔστι, τὸ δὲ μὴ μουσικὸν χαὶ τὸ ἄμουσον
οὔτε ἁπλῶς οὔτε συντιθέμενον ὑπομένει,

Διωρισμένων δὲ τούτων, ἐξ ἁπάντων τῶν γιγνομένων
τοῦτο ἔστι λαβεῖν, ἄν τις ἐπιβλέψῃ, ὥσπερ λέγομεν;
ὅτι δεῖ τι ἀεὶ ὑποχεῖσθαι τὸ γιγνόμενον" καὶ τοῦτο

, , -— 9 e » , 5 e ^ ' -
z z E£y* a
εἰ xo ἀριθυμῷ ἐστὶν ev, ἀλλ εἴδει Ys ovy & το 4 e

εἴδει λέγω x«i λόγῳ ταὐτόν' οὐ γὰρ ταὐτὸν τὸ ἀν-
θρώπῳ xai τὸ ἀμούσῳ εἶναι" ;
xal τὸ μὲν ὑπομένει, τὸ δ᾽ οὐχ ὑπομένει" τὸ μὲν μὴ
ἀντικείμενον ὑπομένει (ὁ γὰρ ἄνθρωπος ὑπομένει),
τὸ μουσικὸν δὲ καὶ τὸ ἄμουσον οὐχ ὑπομένει, οὐδὲ
τὸ ἐξ ἀμφοῖν συγχείμενον, οἷον ὁ ἀμουσὸς ἄνθρωπος.

Τὸ δ᾽ ἔκ τινὸς γίγνεσθαί τι καὶ μὴ τόδε γίνεσθαί τι
μᾶλλον piv λέγεται ἐπὶ τῶν μὴ ὑπομενόντων, οἷον
ἐξ ἀμούσου μουσικὸν γίγνεσθαι, ἐξ ἀνθρώπου δὲ οὔ.
Οὐ μὴν ἀλλὰ χαὶ ἐπὶ τῶν ὑπομενόντων ἐνίοτε λέ-
γεται ὡσαύτως" εκ γὰρ χαλκοῦ ἀνδριάντα γίγνεσθαί
φάμεν) οὐ τὸν χαλκὸν ἀνὸριαντα. Τὸ μέντοι εχ τοῦ
ἀντικειμένου καὶ μὴ ὑπομένοντος ἀμφοτέρως λέγε-
ται, καὶ ἐκ ποῦδε τόδε, καὶ τόδε τόδε: καὶ γὰρ ἐξ
ἀμούσου καὶ ὁ ἄμουσος γίγνεται μουσικός. Διὸ καὶ
ἐπὶ τοῦ συγκειμένου ὡσαύτως" καὶ γὰρ ἐξ ἀμούσου
ἀνθρώπου xai ὁ ἄμουσος ἄνθρωπος γίγνεσθαι λέγεται

οὐυσιχός. iiti ad

Πολλαχῶς δὲ λεγομένου τοῦ γίγνεσθαι, καὶ τῶν μὲν οὐ
γίγνεσθαι ἀλλὰ τόδε τι γίγνεσθαι, ἁπλῶς δὲ γίγνε-
σθαι τῶν οὐσιῶν μόνον, κατὰ μὲν τἄλλα φανερὸν
ὅτι ἀνάγκη ὑποχεῖσθαί τι τὸ γιγνόμενον. Καὶ γὰρ
ποσὸν καὶ ποιὸν καὶ πρὸς ἕτερον καὶ ποτὲ χαὶ ποῦ
γίγνεται ὑποχειμιένου τινός; διὰ τὸ μόνην τὴν οὐσίαν

ηθενὸς xac ἄλλου λέγεσθαι ὑποχειμένου; τὰ δ᾽ ἄλλα
μη ς à Íí h 2 λοι

πάντα χατὰ τῆς οὐσίας. Ὅτι δὲ xal αἱ οὐσίαι καὶ
ὅσα ἄλλα ἁπλῶς ὄντα ἐξ ὑποχειμένου τινὸς γίγνε-
eX, ἐπισκοποῦντι γένοιτ᾽ ἂν φανερόν. "Act γὰρ ἔστι
τι ὃ ὑπόκειται, ἐξ οὐ γίγνεται τὸ γιγνόμενον, οἷον
τὰ φυτὰ xal τὸ ζῷα ἐκ σπέρματος.

Γίγνεται δὲ τὰ γιγνόμενα ἁπλῶς và μὲν μετασχημα-
τίσει, οἷον ἀνδριὰς ix χαλκοῦ, τὰ δὲ προσθέσει; olov
τὰ αὐξανόμενα, τὰ δ᾽ ἀφαιρέσει; οἷον ἐκ τοῦ λίθου
ὁ Ἕρμῆς; τὰ δὲ συνθέσει, οἷον οἰκία, τὰ δ᾽ ἀλλοι-
ὡσει, οἷον vd τρεπόμενα κατὰ τὴν ὕλην. Πάντα
δὲ cd οὕτω γιγνόμενα φανερὸν ὅτι ἐξ ὑποχειμένων
γίγνεται,

* Sic igitur nos dicamus, primum de omni generatione ag- * Cap. vn. Seq.

gredientes: est enim secundum naturam communia prius
dicere, et sic circa unumquodque propria speculari.

* Dicimus enim fieri ex alio aliud et ex altero alterum, aut
simplicia dicentes aut composita. Dico autem sic hoc.
Est enim fieri hominem musicum ; est autem non-mu-
sicum fieri musicum, aut non-musicum hominem ho-
minem musicum. Simpliciter quidem igitur dico quod
fit; hominem et non-musicum; et quod simpliciter fit,
musicum: compositum autem et quod fit et quod fa-
ctum est, cum non-musicum hominem dicamus fieri
aut musicum aut musicum hominem.

Horum autem hoc quidem non solum dicitur hoc aliquid
fieri, sed etiam ex hoc, ut ex non-musico musicus. Hoc
autem non dicitur in omnibus, ut ex homine factus
est musicus; sed homo factus est musicus. :

* Eorum autem quae fiunt sicut simplicia dicimus fieri,
aliud quidem permanens fit, aliud vero non perma-
nens. Homo quidem enim permanet musicus factus, et
homo est: sed non-musicum et immusicum neque sim-

* pliciter neque compositum permanet.

* Determinatis autem his, ex omnibus quae fiunt hoc est
accipere, si aliquis intenderit, sicut diximus, quoniam
oportet aliquid semper subiici quod fit: et hoc, si nu-
mero est unum, sed specie non unum est (specie enim
dico et ratione idem); non enim idem est homini et
immusico esse. :

Et hoc quidem permanet, illud vero non permanet. Non
oppositum quidem permanet, homo enim permanet:
musicum autem et immusicum non permanet; neque
ex ambobus compositum, ut non musicus homo.

* Sed ex aliquo fieri aliquid, et non hoc fieri aliquid, ma-
gis quidem dicitur in non permanentibus, ut ex immu-
sico musicum fieri, ex homine autem non. At vero et
in permanentibus aliquando dicitur similiter: ex aere
enim statuam dicimus fieri, non aes statuam. Hoc autem
ex opposito et non permanenti utrolibet dicitur, ex hoc
hoc, et hoc hoc: et namque ex immusico, et immusicus
fit musicus. Unde et in composito similiter est: etenim
ex immusico homine, et immusicus homo dicitur fieri
musicus.

* Multipliciter autem cum dicatur fieri, et horum quidem
non simpliciter fieri sed hoc aliquid fieri, simpliciter
autem fieri substantiarum solum est, secundum quid
aliorum; manifestum quod necesse est subiici aliquid
quod fit. Etenim quantum et quale et ad alterum et
quando et ubi fiunt in subiecto aliquo, propter id quod
sola substantia de nullo alio dicitur subiecto, sed alia
omnia de substantia. Quod autem et substantiae et quae-
cumque alia simpliciter entia ex quodam subiecto fiant,
consideranti fiet utique manifestum: semper enim est
aliquid quod subiicitur ex quo fit quod fit, ut plantae
et animalia ex semine.

* Fiunt autem quae fiunt simpliciter, alia quidem transfigu-
ratione, ut statua; alia appositione, ut quaé augmen-
tantur; alia vero abstractione, ut ex lapide Mercurius;
compositione autem, ut domus; alteratione vero, ut
quae convertuntur secundum materiam, Omnia autem
quae sic fiunt, manifestum est quoniam ex subiectis
fiunt.

text. 57.

* Text. 58.

* Text. 59.

&

* Text. 60. j

* Text. 62.

* Text. 63.

"TOOL S CONS! ει νέμων... ὔδον[οϑι.

* naturam EGLR
sz.

* Lect. xiv. -
d autem an-
tiquorum codd.

* omni r.
* naturae add. r.

* Lect. seq.

* propositum
codd. exc.pwN
et n qui om.

** Num. 3.
praec.

codd. exc. FLMN
msz. Cf. praec.
lect. fin.

«

* el add. codd.
eXC. BCMNRYZ.

* post ACIKOQTY
xY.-propria om.
lidem.

᾿ς *Lect.1,n.6 sqq.

* Num. 6.

* differentiam

PBFMNRZab. Cf.
n. 5.
- Mom 5.

CAP. VII, LECT. XII

Ὥστε δῆλον ix τῶν εἰρημένων, ὅτι τὸ γιγνόμενον ἅπαν
ἀεὶ σύνθετόν ἐστι, καὶ ἔστι μὲν τι γιγνόμενον, ἔστι
δέ τι ὃ τοῦτο γίνεται" καὶ τοῦτο διττόν" ἢ γὰρ τὸ
ὑποχείμενον ἢ τὸ ἀντιχείμενον" λέγω δὲ ἀντικεῖσθαι
μὲν τὸ ἄμουσον; ὑποχεῖσ)αι δὲ τὸν ἄνθρωπον" καὶ
τὴν μὲν ἀσχημοσύνην καὶ τὴν ἀμορφίαν ἣ τὴν ἀτα-
ξίαν τὸ ἀντικείμενον, τὸν δὲ χαλκὸν ἢ τὸν λίθον ἢ
τὸν χρυσὸν τὸ ὑποχείμενον.

SxNopsis. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Ad solven-
dam dubitationem utrum sint tantum duo naturae principia vel
tria, primo dicendum est de generatione vel factione in com-
muni ad omnes species mutationis: quia in qualibet mutatione
invenitur quoddam fieri — 3. Textus subdivisio. — 4. In quolibet
fieri, sicut in omni mutatione, habentur duo termini, qui pos-
sunt accipi ut simplices vel compositi. — 5. Attenta natura ter-
minorum in mutatione, utimur duplici modo loquendi, scilicet
hoc fit hoc, et ex hoc fit hoc. — Praeterea, ubi termini τοῦ fieri
sint simplices, subiectum quod fit aliquid, permanet quando fa-
ctum est: sed non permanet illud quod erat antequam fieret.
Neque etiam compositum ex subiecto et opposito remanet. —
6. Subdivisio textus. -- 7. In omnibus quae fiunt secundum na-
turam tria sunt, subiectum cui attribuitur fieri; id im quod per

ostquam Philosophus processit ad in-
vestigandum numerum * principiorum
zewAdisputative, hic incipit determinare
GA veritatem. Et dividitur in partes duas:
in prima determinat veritatem; in secunda ex ve-
ritate determinata excludit dubitationes et errores
antiquorum, ibi: Quod autem singulariter * etc.
Prima dividitur in duas: in prima ostendit quod
in quolibet * fieri naturali tria inveniuntur; in se-
cunda ex hoc ostendit tria esse principia *, ibi:
Manifestum igitur quod * etc. Circa primum duo
facit: primo dicit de quo est intentio; secundo pro-

A A

.sequitur intentum *, ibi: Dicimus enim fieri** etc.

2. Quia ergo supra * dixerat quod multam habet
dubitationem utrum sint tantum * duo naturae
principia vel tria, concludit quod de hoc dicen-
dum est *, primo considerantes de generatione vel

.factione in communi ad omnes species mutationis.

In qualibet enim mutatione invenitur quoddam
fieri, sicut quod alteratur de albo in nigrum, *
de albo fit non album, et de non nigro fit ni-
grum; et similiter est in aliis mutationibus. Et
rationem ordinis assignat, quia necesse est primo
dicere communia, et postea * speculari ea quae
propria sunt circa unumquodque, sicut in prin-
cipio libri dictum est *.

3. Deinde cum dicit: Dicimus enim fieri etc.,
prosequitur propositum. Et circa hoc duo facit:
primo enim praemittit quaedam quae necessaria
sunt ad propositum ostendendum; secundo osten-
dit propositum, ibi: Determinatis autem his * etc.
Circa primum duo facit: primo praemittit quan-
dam divisionem; secundo ostendit differentias *
inter partes divisionis, ibi: Horum autem * etc.

4. Dicit ergo primo quod, cum in quolibet fieri
aliud dicatur fieri ex alio, quantum ad fieri se-

41

* Quare ostensum ex dictis est quoniam quod fit semper * Text. 64.

compositum est. Et est quidem aliquid quod fit, est
autem-aliquid quod hoc fit, et hoc dupliciter; aut
enim subiectum aut oppositum. Dico autem opponi
quidem non-musicum, subiici autem hominem: et in-
figurationem et informationem et inordinationem, op-
positum, aes autem et lapidem et aurum dico subie-
ctum.

mutationem subiectum transit; id ex quo subiectum transit. Quod
ultimum, quamvis non numero vel subiecto, distinguitur tamen
a subiecto specie vel ratione. — 8. Quod autem subiectum ,
licet unum sit numero, non est idem specie vel ratione, pro-
batur dupliciter. a) In subiecto cui attribuitur fieri, est aliquid
quod permanet et aliquid quod non permanet: permanet sub-
iectum, non pérmanet id ex quo subiectum mutatur. — 9. δ)
Diversus modus loquendi idem insinuat. - 10. Quod autem in
omni factione naturali oportet esse subiectum, probatur dupli-
citer. a) Per inductionem (nam probare hoc per rationem pertinet
ad metaphysicam) ex parte eorum quae fiunt, cum accidenta-
liter seu secundum quid, tum substantialiter. seu. simpliciter. —
11. b) Ex parte modorum fiendi. — 12. Concluditur quod in qua-
libet factione tria sunt, subiectum, terminus et oppositum.

cundum esse substantiale, vel alterum ex altero,
quantum ad fieri secundum esse accidentale, pro-
pter hoc quod omnis mutatio habet duos terminos;
dupliciter contingit hoc dicere, eo quod termini
alicuius factionis vel mutationis possunt accipi ut
simplices vel * compositi. Et hoc sic exponitur **,
Aliquando enim dicimus /:omo fit musicus, et tunc
duo termini factionis sunt simplices; et similiter
quando dicimus quod non musicum fit musicum:
sed quando dicimus non musicus homo fit musicus
homo, tunc uterque terminorum est compositus.
Quia cum fieri attribuitur homini vel non musico,
uterque * est simplex; et sic id quod fit, idest cui
attribuitur fieri, significatur fieri * ut simplex; id
vero in quod terminatur ipsum fieri, quod signifi-
catur fieri * ut simplex, est musicum; ut cum dico
homo fit musicus, vel non musicus fit musicus. Sed
tunc utrumque significatur fieri * ut compositum
(scilicet et quod fit, idest id cui attribuitur fieri,
et quod factum est, idest id ad quod terminatur
fieri), * cum dicimus non musicus homo fit musi-
cus ?, tunc enim * est compositio ex parte subiecti
tantum, et simplicitas ex parte praedicati: sed cum
dico non musicus homo fit musicus homo, tunc
est * compositio ex parte utriusque.

5. Deinde cum dicit: Horum autem etc., osten-
dit duas differentias inter praedicta. Quarum pri-
ma est quod in quibusdam praemissorum * uti-
mur duplici modo loquendi, scilicet quod hoc fit
hoc, et ex hoc fit hoc: dicimus enim quod non
musicum fit musicum, et ex non musico fit mu-
sicum. Sed non in omnibus sic dicitur: non enim
dicitur ex homine fit musicus, sed homo fit mu-
sicus.

Secundam differentiam ponit ibi: Eorum au-
lem quae fiunt etc. Et dicit quod cum duobus

«) dicendum est, primo considerantes. — Pro primo, primario habet
codex F, prius codex S; legimus cum ceteris codicibus exceptis MN,
qui cum P et editionibus a b transponunt, primo dicendum est consi-
derantes: quae transpósitio minus bene se habet, quia primo ad con-
siderantes referendum esse, manifestum est tum ex textu tum ex expo-
sitione quam prosequitur S. Thomas.

B) cum dicimus non musicus homo fit musicus.— Ita codd. et Pab.

Opp. D. Tnowaz T. II.

Confer antiquam versionem supra positam, quae respondet textui graeco
a Tauchn. exhibito (Lips. 1831), συγχείμενον δὲ, καὶ ὃ γίγνεται, xol τὸ
γιγνόμενον, ὅταν τὸν μὴ μουσιχὸν ἄνθρωπον φῶμεν γίγνεσθαι ἢ μουσι-
κὸν, ἢ μουσιχὸν ἄνθρωπον. Bekkerus planius legit: ὅταν τὸν μὴ μου-
σιχὸν ἄνθρωπον φῶμεν γίγνεσθαι μουσιχὸν ἄνθρωπον, cum non musicum
hominem dicimus fieri musicum hominem: cui lectioni conformatur la-
tina versio ipsius Didot.

6

* ut add. ΒΕΖ.
** exponit codd.
exc. HRZ.

*utrumque codd.
exc. DT.

* fieri om. codd.
exc. N.

* fieri om. codd.
exc. B.

* fieri om. codd.

* ut add. x.

* enim om. Nd.

* fit EGHLRZ.

* praemissorum
om. ACIKOQTVXY.

* iam om. BF.

* tamen om. rab.

* homo om.codd.
exc. FNRZ.

* hís EGRZ. - di-
cebatur.... non
manent om. R.

* yero om. ABCH
IKLOQSTVXY.

* duo ed. b.

* tría codd. et a.
- Cf. not. v.

* Num. 8.

Num. 12.

* Num. 10.

* et ponit exem-
pla add. τ.5.- ho-
mo autem AKLO
QSTVXYpCI.

42
simplicibus attribuitur fieri, scilicet subiecto et
opposito, alterum istorum est permanens et al-
terum non permanens. Quia cum aliquis iam *
factus est musicus, permanet homo, sed tamen *
non permanet oppositum; sive sit negative op-
positum, ut non musicum, sive privative aut con-
trarie, ut immusicum. Neque etiam compositum
ex subiecto et opposito permanet: non enim per-
manet homo non musicus postquam homo * fa-
ctus est musicus. Et tamen istis * tribus attribue-
batur fieri: dicebatur enim quod /Zomo fit mu-
sicus, et non musicus fit musicus, et homo non
musicus fit musicus: quorum trium solum pri-
mum manet completa factione, alia vero * duo
non manent.

6. Deinde cum dicit: Determinatis autem his etc.,
ex suppositione praemissorum ostendit proposi-
tum, scilicet quod in qualibet factione naturali
inveniantur tria *. Et circa hoc tria facit: primo
enumerat duo * quae inveniuntur in qualibet fa-
ctione naturali; secundo probat quod supposuerat,
ibi: ΕἸ hoc quidem permanet * etc.; tertio conclu-
dit propositum, ibi: Quare ostensum ex dictis * etc.

7. Dicit ergo primo quod, suppositis praemis-
sis, si quis voluerit considerare in omnibus quae
fiunt secundum naturam, hoc accipiet, quod sem-
per oportet subiici aliquid cui attribuitur fieri:
et illud, licet sit unum numero vel subiecto, tamen
specie vel ratione non est idem. Cum enim at-
tribuitur homini quod fiat musicus, homo quidem
est unum subiecto, sed duo ratione: non enim
est idem homo secundum rationem et non mu-
sicus. Tertium autem non ponit, scilicet quod in
generatione necesse est aliquid generari, quoniam
illud manifestum est 7.

8. Deinde cum dicit: Et Aoc quidem perma-
net etc., probat duo quae supposuerat: primo
quod subiectum cui attribuitur fieri, sit duo ra-
tione; secundo quod oporteat in quolibet fieri
supponi subiectum, ibi: Multipliciter autem * etc.
Primum ostendit dupliciter. Primo quidem per
hoc quod in subiecto cui attribuitur fieri, est
aliquid quod permanet et aliquid quod non per-
manet: quia id quod non est oppositum termino
factionis, permanet *, homo enim permanet quan-
do fit musicus; sed non musicum non permanet,
neque compositum, ut homo non musicus. Et ex
hoc apparet quod homo et non musicus non sunt
idem ratione, cum unum permaneat et aliud non.

9. Secundo ibi: Sed ex aliquo etc., ostendit
idem alio modo; quia in non permanentibus ? ma-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I

gis dicitur ex hoc fit hoc quam hoc it hoc (licet
tamen et hoc possit dici, sed non ita proprie):
dicimus enim quod ex non musico fit musicus.
Dicimus etiam quod non musicus fit musicus, sed
hoc est* per accidens, inquantum scilicet id cui
accidit esse non musicum, fit musicum. --
permanentibus non sic dicitur: non enim dicimus
quod ex homine fit musicus, sed quod homo fit
musicus. Quandoque tamen in permanentibus di-
cimus * ex hoc fit hoc, sicut dicimus quod ex :
aere fit statua: sed hoc contingit quia nomine
aeris intelligimus infiguratum, et ita dicitur hoc
ratione privationis intellectae *. Et licet ex Aoc
fieri hoc dicamus in permanentibus, magis tamen
utrumque contingit in non permanentibus dici, et
hoc fit hoc et ex hoc fit hoc; sive non perma-
nens accipiatur oppositum, sive compositum ex
opposito et subiecto. Ex hoc ergo * ipso quod
diverso modo loquendi utimur * circa subiectum
et oppositum, manifestum fit * quod subiectum
et oppositum, ut homo et non musicus, etsi sint
idem subiecto, sunt duo tamen ratione.

10. Deinde cum dicit: .Multipliciter autem cum
dicatur etc., ostendit alterum. quod supposuerat,
scilicet quod in omni factione naturali oporteat
esse subiectum. Et hoc quidem per rationem pro-
bare pertinet ad metaphysicum, unde probatur
in VII "Metaphys. *; sed hic probat tantum per
inductionem: et primo ex parte eorum quae fiunt;
secundo ex parte modorum fiendi, ibi: Z?unt au-
tem quae fiunt * etc. Dicit ergo primo quod, cum
fieri dicatur multipliciter, fieri simpliciter est so-
lum fieri substantiarum; sed alia dicuntur fieri se-"
cundum quid. Et hoc ideo, quia fieri importat
initium essendi; ad hoc ergo quod aliquid fiat
simpliciter, requiritur quod prius non fuerit sim-
pliciter, quod accidit in iis quae substantialiter -
fiunt. Quod * enim fit homo, non solum prius.
non fuit homo, sed simpliciter verum est dicere
ipsum non fuisse: cum autem homo fit albus,

non est verum dicere quod prius non fuerit *, sed

quod prius non fuerit talis. In his igitur quae
fiunt secundum quid, manifestum est quod in-
digent subiecto: nam quantitas et qualitas et alia
accidentia *, quorum est fieri secundum quid, non
possunt esse sine subiecto; solius enim substan-
tiae est non esse in * subiecto. Sed etiam in sub-
stantiis, si quis consideret *, manifestum fit quod
fiunt ex subiecto: videmus enim quod plantae
et animalia fiunt ex semine.

11. Deinde cum dicit: iunt autem quae

Ὁ Tertium autem non ponit... manifestum est. — Ita PDEGab. H
habet, Tertium. autem. non ponit, sed post singula verba aliqua signa
vel litterae abrasae sunt; cetera p. m. omissa supplentur in margine.
Ceteri codices omittunt omnia.

9) Secundo... in non permanentibus. — Pro istis R legit, Postea idem
alio modo arguendo sic: in non permanentibus; Z Postea alio modo
arguitur sic: in non permanentibus. — Post alio modo S addit: al. ar-
gumento, sed haec expunguntur; Q post quia addit at vero. potest haec
esse remotio dubii. ACIKOQTVXY om. quam hoc fit hoc. Sequentem
parenthesim (licet... proprie) om. a et codd. exc. LRSZsE; sE post
dici addit in permanentibus. Revera ex iis quae sequuntur, Dicimus
etiam etc., possunt videri superflua ea quae hic intra parenthesim clau-
duntur. ACIKLOQTVXY om, dicimus enim. quod ex non musico fit
musicus.

€) et ita... intellectae. - Haec verba om. a et codd. exc. RSZ; tamen
intellectae om. Z, qui pergit, Et licet ex hoc hijc fieri hoc dicamus in
non permanentibus , magis tamen in non permanentibus utrumque
potest dici; quia quod dicimus quod ex non immusico fit musicus, et
simpliciter immusicus fit musicus, et in compositis eodem modo, quia
ex immusico homine dicitur musicus fieri. Ex hoc ergo quod diverso
modo loquendi utimur circa subiectum et oppositum, patet quod diffe-
runt ratione. Secundo cum dicit: Multipliciter autem. R pergit eo-
dem modo, sed om. Et licet... magis tamen et, post non immusico, fit
musicus... immusico,

V) et alia accidentia. — Ita PEGHMNab; et omnia accidentia ABC
DFIKOQTVXY, et universaliter omnia accidentia LS, et ad aliquid
et omnia accidentia Z et R, qui et ad aliquid, quod bonum sensum
habet, corrumpit in et aliquid aliud.

* est om. PFLMN
nzab.- per acc.

Sed in /x

ipso om.p;quoad

* est pb; MNa lac.

* S. Th. lect. vi. -
Did. lib.VI, c.vir,

TX——ÁÀ MOM e». P

E
*
ἢ
:
T

ἱ

* Μὲ om. nz.

* vero om. pab. -
ex a» PABNab.
* gulits et add. N,
guttis add. ed.a.

CAP. VII, LECT. XII

Jiunt etc., ostendit idem inducendo per modos
fiendi. Et dicit quod eorum quae fiunt, quaedam
fiunt transfiguratione, sicut statua fit * ex aere;
quaedam vero * fiunt appositione, ut patet in
omnibus augmentatis, sicut fluvius fit ex * multis
rivis; alia vero fiunt abstractione, sicut ex lapide
fit per sculpturam imago Mercurii; quaedam vero
fiunt compositione, sicut domus; quaedam vero
fiunt alteratione, sicut ea quorum materia alte-
ratur, sive fiant secundum naturam sive secun-
dum artem: et in omnibus his apparet quod fiunt
ex aliquo subiecto. Unde manifestum est quod
omne quod fit, fit ex subiecto" . Sed adverten-
dum est quod artificialia connumeravit inter ea
quae fiunt simpliciter (quamvis formae artificiales
sint accidentia), quia artificialia quodammodo sunt
in genere substantiae per suam materiam: vel pro-

43
pter opinionem antiquorum, qui similiter * ae-
stimabant naturalia ut artificialia, ut in. secundo *
dicetur.

12. Deinde cum dicit: Quare ostensum ex di-
ctis etc., concludit * propositum: et dicit ostensum
esse ex dictis quod id cui attribuitur fieri, sem-
per est compositum. Et cum in qualibet factione
sit id ad quod terminatur fieri, et id cui attribui-
tur fieri, quod est duplex *, scilicet subiectum et
oppositum *; manifestum est quod in quolibet fieri
sunt tria, scilicet subiectum et terminus factionis
et oppositum eius; sicut cum homo fit musicus,
oppositum est non musicum, et subiectum est
homo, et musicus est terminus factionis. Et si-
militer infiguratio et informitas et inordinatio sunt
opposita, sed aes et aurum et lapides sunt subie-
cta * in artificialibus.

Ἢ) Unde manifestum est... ex subiecto. - Haec om, ACIKOQTVXY ;
pro est, fit PFMNab; pro ex subiecto, ex aliquo subiecto EGHLRSZ ,-

ex aliqua substantia H, qui etiam lin. praeced. idem legebat. — Lin. seq.
pro connumeravit, connumerantur BDRSTZSsH, connumerat COX.

* simpliciter
codd.

* Lect. τι, n. 1I.

* ostendit pEGR.

* dupliciter Ecu.

* eius add. Ec.

* substantia pE
rFonxz, al. sub-
stantia margo s.

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. 1

LECTIO DECIMATERTIA

DUO SUNT PRINCIPIA PER SE IN ESSE ET IN FIERI RERUM NATURALIUM, MATERIA ET FORMA;

᾽

ET UNUM PER ACCIDENS, PRIVATIO

Φανερὸν οὖν ὡς, εἴπερ εἰσὶν αἰτίαι καὶ ἄρχαι τῶν φύσει
ὄντων, ἐξ ὧν πρώτων εἰσί, καὶ γεγόνασι μὴ κατὰ
συμβεβηκός, ἀλλ᾿ ἕκαστον ὃ λέγεται χατὰ τὴν οὐ-
σίαν; ὅτι γίγνεται πᾶν EX τε τοῦ A Gg Wines xol
τῆς μορφῆς" aUyxstvat γὰρ ὁ μουσιχὸς ἄνθρωπος ἐξ
ἀνθρώπου" καὶ μουσικοῦ τρόπον τινά’ διαλύσεις γορ
τοὺς λόγους εἰς τοὺς λόγους τοὺς ἐχείνων. Δῆλον
οὖν ὡς γίγνοιτ᾽ ἂν τὰ γιγνόμενα ἐκ τούτων.

Ἔστι δὲ τὸ ὑποκείμενον ἀριθμῷ μὲν ἕν, εἴδει δὲ δύο" ὁ
μὲν γὰρ ἄνθρωπος καὶ ὁ χρυσὸς καὶ ὅλως ἡ ὕλη
ἀριθμνητή" τόδε γάρ τι μᾶλλον, καὶ οὐ xad συμβε-
βηκὸς ἐξ αὐτοῦ γίγνεται τὸ γιγνόμενον" ἡ δὲ στέ-
gnato καὶ ἡ ἐναντίωσις συμβεβηκός" ἕν δὲ τὸ εἶδος,
οἷον ἡ τάξις ἢ ἡ μουσικὴ ἢ τῶν ἄλλων τι τῶν οὕτω
κατηγορουμένων.

Διὸ ἔστι μὲν ὡς δύο λεκτέον εἶναι τὰς ἀρχάς, ἔστι δ᾽
ὡς τρεῖς" χαὶ ἔστι μὲν ὡς τἀναντία, οἷον εἴ τις λέγοι
τὸ μουσικὸν καὶ τὸ ἄμουσον, ἢ τὸ θερμὸν χαὶ τὸ
Ψυχρόν, ἢ τὸ ἡρμοσμένον καὶ τὸ ἀνάρμοστον" ἔστι

δὲ ὡς οὔ ὑπ ἀλλήλων γὰρ πάσχειν τἀναντία ἀδύ-
νάτον. Λύεται δὲ καὶ τοῦτο διοὶ τὸ ἄλλο εἶναι τὸ
ὑποχείμενον᾽ τοῦτο γὰρ οὐχ ἐναντίον: ὥστε ὄυτε
πλείους τῶν ἐναντίων αἱ ἀρχαὶ τρόπον τινά, ἀλλὰ
δύο ὡς εἰπεῖν τῷ ἀριθμῷ, οὔτ' αὖ παντελῶς δύο διὰ
τὸ ἕτερον ὑπάρχειν τὸ εἶναι αὐτοῖς, ἀλλὰ τρεῖς"
ἕτερον γὰρ τῷ ἀνθρώπῳ χαὶ τῷ ἀμούσῳ τὸ εἶναι,
xxi τῷ ἀσχηματίστῳ xol χαλχῷ.

Πόσαι μὲν οὖν αἱ ἀρχαὶ τῶν περὶ γένεσιν φυσιχῶν, καὶ
πῶς πόσαι, εἴρηται" χαὶ δῆλόν ἐστιν ὅτι δεῖ ὑπο-
χεῖσθαί τι τοῖς ἐναντίοις χαὶ vd ἐναντία δύο εἶναι"
τρόπον δέ τινα ἄλλον οὐχ ἀναγκαῖον’ ἱκανὸν γὰρ
ἔσται τὸ ἕτερον τῶν ἐναντίων ποιεῖν τῇ ἀπουσίᾳ
χαὶ παρουσίᾳ τὴν μεταβολήν.

Ἢ δ᾽ ὑποκειμένη φύσις ἐπιστητὴ κατ᾽ ἀναλογίαν. Ὡς
γὰρ πρὸς ἀνδριάντα χαλκὸς ἢ πρὸς κλίνην ξύλον 7
πρὸς τῶν ἄλλων τι τῶν ἐχόντων μορφὴν κ᾿ ὕλη καὶ
τὸ ἄμορφον ἔχει πρὶν λαβεῖν τὴν μορφήν, οὕτως αὕτη
πρὸς οὐσίαν ἔχει καὶ τὸ τόδε τι καὶ τὸ ὄν. Μία μὲν
οὖν ἀρχὴ αὕτη, οὐχ οὕτω μία οὖδα οὐδὲ οὕτως ἕν
ὡς τὸ τόδε τι, μία δὲ ἡ ὁ λόγος. Ἔτι δὲ τὸ ξναν-
τίον τούτῳ ἡ στέρησις. Ταῦτα δὲ πῶς δύο καὶ πῶς
πλείω, εἴρηται ἐν τοῖς ἄνω.

Πρῶτον μὲν οὖν ἐλέχθη ὅτι ἀρχαὶ τἀναντία μόνον, ὕστε-
ρον P ὅτι ἀνάγκη καὶ ἄλλο τι ὑποχεῖσθαι χαὶ εἶναι
τρία" ἐκ δὲ τῶν νῦν φανερὸν τίς ἡ διαφοροὶ τῶν ἐναν-
vlov, καὶ πῶς ἔχουσιν αἱ ἀρχαὶ πρὸς ἀλλήλας, xol
τί τὸ ὑποχείμενον. Πότερον δὲ οὐσία τὸ εἶδος ἢ τὸ
ὑποχείμενον, οὔπω δῆλον’ ἀλλ᾽ ὅτι αἱ ἀρχαὶ τρεῖς,
χαὶ πῶς τρεῖς, καὶ τίς ὁ τρόπος αὐτῶν, δῆλον.
Πόσαϊ μὲν οὖν x«l τίνες εἰσὶν αἱ ἀρχαί, ἐκ τούτων
θεωρείσθωσαν.

ΘΥΝΟΡΒΙ8. — 1. Argumentufn et divisio textus. -- 2. Duo sunt
principia naturae per se. Nam principia per se sunt ea ex quibus
res naturales fiunt et sunt per se; omne autem quod fit secun-
dum naturam, fit et est ex subiecto et forma, prout patet ex de-
finitione. — 3. In subiecto autem (quod est unum numero) duo
sunt ratione seu specie distincta: unum positivum, quod est sub-
iectum ipsum ex quo fit aliquid per se, et alterum privativum,
ex quo fit aliquid per accidens. Sunt ergo tria principia ex qui-
bus res naturales secundum naturam fiunt: subiectum , forma
(quae sunt principia per se) et privatio in subiecto (quae est

* Manifestum igitur quod, si quidem sunt causae et principia
eorum quae natura sunt, ex quibus primis sunt et fiunt
non secundum accidens, sed unumquodque quod di-
citur secundum substantiam; quod fit ex subiecto et
forma. Componitur enim musicus homo ex homine et
musico quodammodo: resolves enim rationem in ra-
tiones eorum. * Manifestum igitur est quod fiant quae
fiunt, ex his.

Est autem subiectum numero quidem unum, specie vero
duo: homo quidem enim et aurum et omnino materia
numerabilis est. Hoc enim aliquid magis, et non se-
cundum accidens ex ipso fit quod fit: privatio autem
et contrarietas accidens. Unum autem species, ut or-
dinatio aut musica aut aliorum aliquid sic praedican-
tium.

* Unde est quod sicut duo dicenda sunt esse principia, est
autem sicut tria. Et. est quidem sicut contraria, ut si
aliquis dicat musicum et immusicum, aut calidum et
frigidum, aut consonans et inconsonans: est autem si-
cut non. Ab alterutris enim pati contraria impossibile
est: solvitur autem propterea quod aliud est subiectum,
hoc enim non est contrarium. Quare neque plura con-
trariorum sunt principia quodammodo, sed duo, ut est
dicere, numero: neque iterum penitus duo propter id
quod alterum est esse ipsis, sed tria; alterum enim est
esse homini et non musico, et infigurato et aeri.

* Quot quidem igitur principia circa generationem physico-
rum, et quomodo tot sint, dictum est. Et ostensum est
quoniam oportet subiici aliquid contrariis, et contraria
duo esse; sed quodam modo alio non necessarium.
Sufficiens enim erit alterum contrariorum facere absen-
tia et praesentia mutationem.

* Subiecta autem natura scibilis est secundum analogiam.

. Sicut enim ad statuam aes, aut ad lectulum lignum,
aut ad aliorum aliquod habentium formam materia et

- informe se habet priusquam accipiat formam, sic ipsa

86 ad sübstantiam habet et hoc aliquid et quod est.
-Unum quidem igitur principium hoc est, non sic unum
existens, neque sic unum , sicut. hoc aliquid: unum
autem est quod est ratio: amplius autem contrarium
huic privatio est. * Haec autem quomodo duo et quo-
modo plura, dictum est.

Primum quidem igitur dictum est quod principia contra-
ria sunt: posterius autem quod necesse est et aliud
quoddam subiici, et esse tria. Ex his autem nunc ma-
nifestum est quae differentia contrariorum, et quomodo
se habent ad invicem principia, et quid sit subiectum.
Utrum autem substantia species aut subiectum, non-
dum manifestum est. Sed quod principia tria, et quo-
modo, et quis modus eorum, dictum est. * Quot quidem
igitur et quae sint principia, ex his consideretur.

principium per accidens). - 4. Haec privatio semper est in sub-
lecto, non quidem respectu formae actu existentis in subiecto ,
sed respectu alterius. Et ideo non est aliqua aptitudo ad formam,
vel inchoatio formae, vel aliquod principium imperfectum acti-
vum, sed ipsa carentia formae vel contrarium formae, quod sub-
iecto accidit. — 5. Ex determinata veritate solvuntur diversae
quaestiones prius disputatae, quoad numerum et naturam prin-
cipiorum rerum naturalium. Sunt enim quodammodo duo, et
quodammodo tria, secundum quod considerantur sola principia
per se, vel his additur principium per accidens. Praeterea ipsa

* Seq. cap. vir.
ext. 65.

' * Text. 66.

* Text. 67.

* Text. 68.

* Text. 69.

* Text. 70.

PM INNEN TURO ἘΜ E 2-0

* TText. 71.

* omni pEGH.
* hic om. peupo.

* sint EGHRZ.

[1

* Num. 10.

* Num. 9.

* de ABCIKLOSTV
XY$E, Om. Q.

* Num. 5.

* Num. 6.
* secundum EG.

* secundum EG.
* Num. 3.

* est et add. rz.

* sicut DEFGHRZ.

* assumat DEGH
RZ , accipiat r.

,

* etiam om.codd.
&XC. BCFLRSZ.

CAP. VII, LECT. XIII

principia sunt contraria quodammodo, et quodammodo non sunt
contraria, secundum quod assumitur vel non assumitur subie-
ctum contrariorum. - 6. Non requiritur tamen quod in omni
mutatione alterum contrariorum (in subiecto) sit positive con-
trarium formae, quae est terminus τοῦ fieri; sed sufficit quod
Sit contrarium sive positive sive privative. — 7. Et revera con-
trarium positive non habetur in specie mutationis quae est cor-
ruptio (formae praeexistentis in subiecto) et generatio (formae
consequentis in subiecto ipso). — 8. Qualis oppositio inveniatur

;ostquam Philosophus ostendit quod
On quolibet * fieri naturali tria inve-
EN niuntur, hic * ex praemissis intendit
P^ostendere quot sunt * principia natu-
rae. Et circa hoc duo facit: primo ostendit propo-
situm ; secundo recapitulando ostendit quae dicta
sunt*, et quae restant dicenda, ibi: Primum qui-
dem igitur dictum * etc. Circa primum duo facit:
primo ostendit tria naturae principia; secundo
notificat ea, ibi: Subiecta autem natura * etc. Circa
primum tria facit: primo ostendit veritatem de
principiis naturae; secundo ex * veritate ostensa
solvit praemissas de principiis dubitationes ^, ibi :
Unde est quod sicut duo * etc.; tertio, quia ab an-
tiquis dictum est quod principia sunt contraria,
ostendit utrum semper requirantur contraria vel
non, ibi: Quot quidem igitur * etc. Circa primum
duo facit: primo ostendit duo esse pfincipia na-
turae per * se; secundo ostendit tertium esse prin-
cipium naturae per * accidens, ibi: Est autem
subiectum * etc.

2. Circa primum utitur tali ratione. Illa dicun-
tur esse principia et causae rerum naturalium, ex
quibus sunt et fiunt per se, et non secundum
accidens; sed omne quod * fit, est et fit ex sub-
iecto et forma; ergo subiectum et forma sunt
per se causae et principla omnis eius quod fit
secundum naturam. Quod autem id quod fit se-
cundum naturam, fit ex subiecto et forma, pro-
bat hoc modo. Ea in quae resolvitur definitio
alicuius rei, sunt componentia rem illam; quia
unumquodque resolvitur in ea ex quibus com-
ponitur. Sed ratio eius quod fit secundum natu-
ram, resolvitur in subiectum et formam: nam *
ratio hominis musici resolvitur in rationem ho-
minis et in rationem musici;:si quis enim velit
definire hominem musicum, oportet quod assi-
gnet * definitionem hominis et musici. Ergo id
quod fit secundum naturam, est et fit ex sub-
iecto et forma. Et notandum est quod hic in-
tendit inquirere principia non solum fiendi, sed
etiam * essendi : unde signanter dicit ex quibus pri-
mis sunt et fiunt. Et dicit ex quibus primis, idest
per se et non secundum accidens. Per se ergo
principia omnis quod fit 7 secundum naturam,
sunt subiectum et forma.

3. Deinde cum dicit: Est autem subiectum etc.,

45
in substantiis. - 9. Materia prima (quae est primum subiectum
ex quo res naturales fiunt per se) non scitur per seipsam ; quia
per seipsam caret forma, secundum quam unumquodque cogno-
Scitur. Scitur tamen per analogiam ex mutationibus acciden-
talibus, in quibus est aliquod commune subiectum contrario-
rum. Praeterea, materia prima non est sic ens et unum, sicut
individuum determinatum: sed inquantum est in potentia ad
formam. — ro. Resumuntur dicta usque huc, et ostenduntur quae
adhuc restant dicenda.

addit tertium principium per accidens. Et dicit
quod licet subiectum sit ὃ unum numero, tamen
specie et ratione est duo, ut supra * dictum est;
quia homo et aurum et omnis materia nume-
rum quendam habet. Est enim ibi considerare
ipsum subiectum, quod est aliquid positive, ex
quo fit aliquid per se et non per accidens, ut
hoc quod est homo et aurum; et est ibi consi-
derare id quod accidit ei, scilicet contrarietatem
et privationem, ut immusicum et infiguratum.
Tertium autem est species vel forma, sicut ordina-
tio est forma domus, vel musica hominis musici,
vel aliquod * aliorum quae hoc modo praedican-
tur *. Sic igitur forma et subiectum sunt principia
per se eius quod fit secundum naturam ; sed pri-
vatio vel contrarium est principium per accidens,
inquantum accidit subiecto; sicut dicimus quod
aedificator est causa activa domus per se, sed
musicum est causa activa domus per accidens,
inquantum accidit aedificatori esse musicum. Et
sic homo est causa per se, ut subiectum, homi-
nis musici; sed non musicum est causa et prin-
cipium eius per accidens. :

4. Posset * autem aliquis obiicere quod privatio
non accidit subiecto quando est sub forma; et
sic. privatio non est principium * essendi per ac-
cidens. Et ideo dicendum quod materia nun-
quam est sine privatione: quia quando habet
unam formam, est cum * privatione alterius for-
mae. Et ideo, dum est in fieri aliquid quod fit
(ut homo musicus), in sübiecto quando * non-
dum habet formam, est privatio ipsius musicae ;
et ideo principium per accidens hominis musici
in fieri est non musicum; hoc enim * accidit ho-
mini dum. fit musicus. Sed quando iam advenit
ei haec forma, adiungitur ei privatio alterius for-
mae; et sic privatio formae oppositae est princi-
pium per accidens in essendo. - Patet ergo secun-
dum intentionem Aristotelis quod privatio, quae
ponitur principium naturae per accidens, non est
aliqua aptitudo ad formam, vel inchoatio formae,
vel aliquod. principium imperfectum activum , ut
quidam dicunt, sed ipsa carentia formae vel con-
trarium formae, quod subiecto accidit.

5. Deinde cum dicit: Unde est etc., solvit se-
cundum determinatam veritatem dubitationes *
omnes praecedentes. Et concludit ex praedictis

«) dicta sunt.— P dicta sint. - EGH. immediate prosequuntur et
ostendit quae sunt dicenda, D et quae sunt dicenda. — Post alteram
lineam fria esse naturae habent BCDFLRS.,

B) praemissas de principiis dubitatioges.— de principiis om. C,
dubitationes om. T; dubitationes praemissas de principiis DEFGHRZ.

Y) grincipia omnis quod fit. — Legimus cum codd. exceptis DEGL ;
D cum Pab non bene habet principia omnia quae fiunt; EGL legunt
principia omnis eius quod fit.

9) quod licet subiectum sit. — Ita PBDFLRSZab; quod subiectum

cum sit ACIKOTVY, quod subiectum licet sit EGH, quod cum subie-
ctum sit N, quod subiectum sit MQX. — Linea seq. est ante duo in-
congrue om, PGLMNab. . :

c) dubitationes. — disputationes edd. ab et codd. exc. FHpB; cf.
n. 1, — Lin. seq. pro Ft concludit, et ostendit. DEG, concludit enim H,
concludit ergo Csl, concludit AKOQSVXYpIT. — Infra, DEG om.
Scilicet, C om. scilicet per se; pro et quodammodo tria, et quodam-
modo sunt tria DEGH. Post tria C pergit, et quodammodo dicendum
est principia esse contraria, quodammodo non. Contraria sunt prin-

ὃ

*Lect. praeced.
n. 7 sqq.

* aliquid BpEFG
RZ.

* ponuntur PBN
(rxto?Jab :cf. text.

* Potest PpEGHM
Nab.- autem om.
rMnzab, lamen w.

* causa EG.

* sub codd. exc.
DEGHMN.

* quod codd. exc.
N : cf. infra.

* enim om. Epa,
aulem cet. exc.
DFHMNRZS$G.

* el add. Pab,
item ante conso-
nans.

t

* idest pEGu.

* Lect. praeced.
n.7 sqq. - sicut
dictum est om.
RZ.

* disputativi edd.
ab et codd. exc.
DGHM,

* subiicitur prG
HRZDE.

** etiam om. ACI
KLOQSTVXY.

* considerandum
EG.

* Lect. 11.

* et om. codd.
eXC. ILMNST.

* inveniuntur Ὁ
GHpE.

* quod spnYz.

* cum Epa.

46

quod quodammodo dicendum est esse duo prin-
cipia, scilicet per se; et quodammodo tria, si
coassumatur principium per accidens cum prin-
cipiis per se. Et quodammodo sunt principia con-
traria, ut si aliquis accipiat musicum et non
musicum, * calidum et frigidum, consonans et in-
consonans; et quodammodo principia non sunt
contraria, scilicet si accipiantur sine subiecto ; *
quia contraria non possunt pati ad invicem, nisi
hoc solvatur per hoc, quod contrariis supponitur
aliquod subiectum, ratione cuius ad invicem pa-
tiuntur. Et sic. concludit quod principia non sunt
plura contrariorum, idest contrariis, hoc est * quam
contraria; sed sunt duo tantum per se. Sed nec to-
taliter duo, quia unum eorum secundum esse est
alterum: subiectum enim secundum rationem est
duo, sicut dictum est *, et sic sunt tria principia:
quia homo et non musicus, et aes. et infiguratum
differunt secundum rationem. Sic igitur patet quod
priores sermones disputati * ad utramque partem,
fuerunt secundum aliquid veri, sed non totaliter.
6. Deinde cum dicit: Quot quidem igitur etc.,
ostendit quomodo sunt duo contraria necessaria
et quomodo non. Et dicit manifestum esse ex
dictis quot sunt principia circa generationem na-
turalium, et quomodo sint tot. Ostensum est enim
quod oportet duo esse contraria, quorum unum est
principium per se et alterum per accidens; et quod
aliquid subiiciatur * contrariis, quod est etiam **
principium per se. Sed aliquo modo alterum con-
trariorum non est necessarium ad generationem:
sufficit enim. alterum contrariorum quandoque
facere mutationem absentia sua et praesentia.
7. Ad cuius evidentiam sciendum * est quod,
sicut in quinto huius * dicetur, tres sunt species
mutationis, scilicet generatio et * corruptio et mo-
tus. Quorum haec est differentia, quia motus est
de uno affirmato in aliud affirmatum, sicut de
albo in nigrum; generatio autem est de negato in
affirmatum, sicut de non albo in album, vel de
non homine in hominem; corruptio autem est
de affirmato in negatum, sicut de albo in non
album, vel de homine in non hominem. Sic igitur
patet quod in motu requiruntur * duo contraria
et unum subiectum. Sed in generatione et corru-
ptione requiritur praesentia unius contrarii et ab-
sentia eius, quae * est privatio. - Generatio autem
et corruptio salvantur in * motu: nam quod mo-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I

vetur de albo in nigrum, corrumpitur album et fit
nigrum. Sic igitur in * omni mutatione naturali
requiritur subiectum et forma et privatio. Non
autem ratio motus salvatur in omni generatione
et corruptione, sicut * patet in generatione et
corruptione substantiarum. Unde subiectum et
forma et privatio salvantur in omni mutatione;
non autem subiectum et duo contraria.

8. Haec etiam * oppositio invenitur in substan-
tiis, quae est primum genus, non autem oppositio
contrarietatis: nam formae substantiales non sunt
contrariae, licet differentiae in genere substantiae
contrariae sint, secundum quod una accipitur
cum privatione alterius, sicut patet de animato
et inanimato ".

9. Deinde cum dicit: Subiecta autem natura etc.,
manifestat praemissa * principia. Et dicit quod na-
tura quae primo subiicitur mutationi, idest ma-
teria prima, non potest sciri per seipsam, cum
omne quod cognoscitur, cognoscatur per suam
formam; materia autem prima consideratur subie-
cta omni formae. Sed scitur secundum. analo-
giam, idest secundum proportionem. Sic enim
cognoscimus quod lignum est aliquid praeter for-
mam scamni et lecti, quia quandoque est sub una
forma, quandoque sub alia. Cum igitur videamus
hoc quod est aer quandoque fieri aquam, opor-
tet dicere quod aliquid existens sub forma aeris,
quandoque sit * sub forma aquae: et sic illud est
aliquid praeter formam aquae et praeter formam
aeris, sicut lignum est aliquid praeter formam
scamni et praeter formam lecti. Quod igitur sic
se habet ad ipsas substantias naturales, sicut se
habet aes ad statuam et lignum ad lectum, et
quodlibet materiale et informe ad formam, hoc
dicimus esse materiam primam ^. Hoc igitur est
unum principium naturae: quod non sic unum
est sicut hoc aliquid, hoc est sicut aliquod indi-
viduum demonstratum, ita quod habeat formam
et unitatem in actu; sed dicitur ens * et unum
inquantum est in * potentia ad formam. Aliud
autem principium est ratio vel forma: tertium
autem * est privatio, quae contrariatur formae. Et
quomodo ista * principia sint duo et quomodo
tria, dictum est prius *. 5

10. Deinde cum dicit: Primum quidem igi-
tur * etc., resumit quae dicta sunt, et ostendit quae
restant dicenda. Dicit ergo quod prius dictum est

cipia ut si aliquis etc. AIKOQTVXY om. sí coassumatur principium,
et Et post per se. Pro cum principiis, et principium D.

t) scilicet si accipiantur sine subiecto. — Haec omnia om. codd. exc.
RSZ et L, qui tamen pro scilicet habet quia, omittens postea eandem
particulam ante contraria. P om. scilicet. Deinde PRSZ quia sic. — Sta-
tim nisi.. invicem om. N; pro quod contrariis, quia contrariis Pb.

ἢ) inanimato. — Post hoc verbum addunt BDFLRSZ: Zntendit ergo
dicere quod quando dicimus generaliter quod tria sunt in omni fa-
ctione, si velimus ea nominare, debemus ea (ea om. LS) nominare sub-
iectum sive materiam, formam et privationem, et non subiectum et
duo contraria, quia hoc non esset verum in generatione substantiae ,
ubi non est contrarietas.

0) et sic illud est aliquid... hoc dicimus esse materiam primam.— Ed.
a legit: et sic illud est aliquid praeter formam aquae et praeter formam
aeris se habet ad ipsas substantias etc.; omittit nempe sicut lignum
est aliquid... Quod igitur sic. P om. eadem, et ad corrigendum defe-
ctum sensus duo verba adiecit hoc modo: et sic illud, quod est ali-
quid... et hoc dicimus materiam primam; haec lectio prout iacet bona
est; sed quia nullus codex eam habet, et lectio ex b et omnibus fere

codicibus adoptata, plenius et clarius exprimit intentum s. Thomae, a
Piana recedendum esse credimus. N legit: δὲ sic illud est (est expung.)
quod est praeter formam etc. ut a; C, et illud est praeter formam aquae
et similiter lignum est aliquid praeter formam scamni etc. ut in textu;
O, (omissis et sic illud... sicut lignum est aliquid) et praeter formam
scamni etc; G omittit quia quandoque (lin. quinta anteced.) etc. usque
ad Quod igitur sic se habet exclusive; LS post substantias naturales
pergunt: sic se habet aes ad statuam (sic formatam add. L) et sic li-
gnum ad lectum... et hoc dicimus materiam primam, quae sensum non
habent. — aliquid post sicut lignum est, addimus ex b et CZsB; ce-
teri omittunt hoc verbum, quod non necessarium est, sed propter analo-
giam cum praecedentibus in textum recipi potest. — Statim, ibi, Z7oc igi-
tur est unum principium naturae etc,, ACIKOQTVXY om, unum et na-
turae; post quod add. tamen BDEGH. — sic unum est sicut hoc aliquid etc.
retinemus cum BMNRST ; sicut unum et sicut hoc aliquid etc. ACIK
LOVXY, sic unum et sicut hoc aliquid etc. F, sic unum et sic hoc
aliquid etc. Q, sic unum et sic ens sicut aliquod individuum demon-
stratum DGH, sicut unum et sicut ens (marg. add. et sicut hoc ali-
quid hoc est) sicut aliquod individuum demonstratum E.

* in om. pro. -
omni om. EG.

* sicut... corru-
ptione om. ACIK
OQSTVXYDL.

* praedicta peGn,

* fit Bcprvb, om.
KT.

* esse add. pEGR.

* in om. ab et
codd. exc. EGsCR.

* autem om. DEG.

* haec rnz.

* Num. 5. - prius

om. DEGH.

* Prius igitur
dictum est codd.

MR NNUS TTE

CAP. VII, LECT. XIII 47

quod contraria sunt principia, et postea quod eis
ien, aliquid subiicitur; et sic sunt * tria principia. Et
ex his quae nunc dicta sunt, manifestum est quae
*etestqwd c. differentia sit inter contraria: quia * unum est
*alerun sz. principium per se, et aliud * per accidens. Et
iterum dictum est quomodo principia se habeant
ne pra ad invicem: quia subiectum et contrarium * sunt
unum numero et duo ratione. Et iterum dictum

est quid est subiectum, secundum quod manife-
stari potuit. Sed nondum dictum * est quid sit
magis substantia, utrum forma vel materia: hoc
enim dicetur in principio secundi *. Sed dictum
est quod principia sunt.tria, et quomodo, et quis
est * modus ipsorum. Et ultimo concludit prin-
cipale intentum, scilicet quod manifestum est *
quot sunt principia et quae sint *.

* non dictum ad-
hucrwab, non di-
ctum EGHOY,

* Lect. it, n. 5.

* est om. AIKOQ.
TV.

* ex dictis add.
DEGH, ex praedi-
clis FLRSZ.

* sunt codd. exc.
FNZ.

48

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I

LECTIO DECIMAQUARTA

EX VERITATE DE PRINCIPIIS DETERMINATA SOLVUNTUR ANTIQUORUM DUBITATIONES .
ET ERRORES PROVENIENTES EX IGNORANTIA MATERIAE

Ὅτι δὲ μοναχῶς οὕτω λύεται xal ἡ τῶν ἀρχαίων ἀπο-

ρία.) λέγομεν μετὰ ταῦτα. Ζητοῦντες γὰρ οἱ κατὰ
φιλοσοφίαν πρῶτοι τὴν ἀλήθειαν καὶ τὴν φύσιν τὴν
τῶν ὄντων ἐξετράπησαν οἷον ὁδόν τινα ἄλλην ἀπω-
σθέντες ὑπὸ ἀπειρίας, καὶ φασὶν οὔτε γίγνεσθαι τῶν
ὄντων οὐδὲν οὔτε φθείρεσθαι διὰ τὸ ἀναγκαῖον μὲν
εἶναι γίγνεσθαι τὸ γιγνόμενον ἢ ἐξ ὄντος ἢ ἐκ μὴ
ὄντος, ἐκ δὲ τούτων ἀμφοτέρων ἀδύνατον εἶναι" οὔτε
2e τὸ ὃν γίγνεσθαι (εἶναι γὰρ ἤδη), ἔκ τε μὴ ὄντος
οὐδὲν ἂν γενέσθαι: ὑποχεῖσθαι γάρ τι δεῖ, Καὶ οὕτω
δὴ τὸ ἐφεξῆς συμβαῖνον αὔξοντες οὐδ᾽ εἶναι πολλά
φασιν, ἀλλὰ μόνον αὐτὸ τὸ ὄν. "Exstvot μὲν οὖν ταύ-
τὴν ἔλαβον τὴν δόξαν διὰ τὰ εἰρημένα.

Ἡμεῖς δὲ λέγομεν ὅτι τὸ ἐξ ὄντος ἢ ix μὴ ὄντος γί-

γνέεσθαι, ἢ τὸ μὴ ὃν ἢ τὸ ὃν ποιεῖν τι ἢ πάσχειν 5
ὁτιοῦν τόδε γίγνεσθαι; ἕνα μὲν τρόπον οὐδὲν διαφέ-
pe ἢ τὸ τὸν ἰατρὸν ποιεῖν τι ἢ πάσχειν ἢ τὸ ἐξ
ἰατροῦ εἶναι τι ἢ γίγνεσθαι. Ὥστ᾽ inen τοῦτο δι-
χῶς λέγεται, “δῆλον ὅτι χαὶ τὸ ἐξ ὄντος καὶ τὸ ὃν
ἢ τοιεῖν ἢ πάσχειν. Οἰχοδομεῖ μὲν οὖν ὁ ἰατρὸς οὐχ
ἡ ἰατρός, ἀλλ ἡ οἰκοδόμος" καὶ λευκὸς γίγνεται οὐχ
ἡ ἰατρός, dAX ἡ μέλας" ἰατρεύει δὲ καὶ ἀνίατρος
γίνεται ἡ ἰατρός. ᾿Επεὶ δὲ μάλιστα λέγομεν χυρίως
τὸν ἰατρὸν ποιεῖν τι ἢ πάσχειν ἢ γίγνεσθαι ἐξ ἰα-
7000, ἐὰν ἡ ἰατρὸς ταῦτα πάσχῃ ἢ ποιῇ ἢ γίγνηται,

δῆλον ὅτι xal τὸ μὴ ἐξ ὄντος γίγνεσθαι, τοῦτο-σης-,
μαίνει τὸ ἡ μὴ ὄν. “Ὅπερ ἐκεῖνοι μὲν οὐ διελόντές

ἀπέστησαν, καὶ διὰ ταύτην τὴν ἄγνοιαν τοσοῦτον
προσηγνόησαν, ὥστε μηθὲν οἴεσθαι γίγνεσθαι μηδὲ
εἶναι τῶν ἄλλων, ἀλλ᾽ ἀνελεῖν πᾶσαν τὴν γένεσιν.
Ἡμεῖς δὲ καὶ αὐτοί φαμεν γίγνεσθαι μὲν οὐδὲν ἁπλῶς
&x μὴ ὄντος, ὅμως μέντοι γίγνεσθαι ἐκ μὴ ὄντος,
οἷον xacd συμβεβηκὸς" ἐκ γὰρ τῆς στερήσεως, ὅ ἐστι
χαθ’ αὐτὸ μὴ ὄν, οὐχ ἐνυπάρχοντος γίγνεταί τι:
Θαυμάζεται δὲ τοῦτο καὶ ἀδύνατον οὕτω δοχεῖ, γί-
γνεσθαί τι ἐκ μὴ ὄντος. (Ὡσαύτως δὲ οὐδ᾽ ἐξ ὄντος
οὐδὲ τὸ ὃν γίγνεσθαι, πλὴν κατὰ συμβεβηκός. Οὕτω
δὲ x«l τοῦτο γίγνεσθαι τὸν αὐτὸν τρόπον, οἷον εἰ
ἐκ ζῴου ζῷον γίγνοιτο καὶ ἐκ τινὸς ζῴου τὶ ζῷον,
οἷον εἰ κύων ἐξ ἵππου γίγνοιτο. Γίγνοιτο μὲν γὰρ ἂν
οὐ μόνον ἐχ τινὸς ζῴου ὁ κύων, ἀλλὰ καὶ ἐκ ζῴου,
&AX οὐχ ἡ ζῷον' ὑπάρχει γὰρ ἤδη τοῦτο" εἰ δέ τι
μέλλει γίγνεσθαι ζῷον μὴ κατὸ συμβεβηκός, οὐκ ἐκ
ζῴου ἔσται" καὶ εἴ τι ὄν, οὐχ ἐξ ὄντος, οὐδ᾽ ix μὴ
ὄντος" τὸ γὰρ ἐκ μὴ ὄντος εἴοηται ἡμῖν τί σημαί-
vet, ὅτι ἡ μὴ ὄν, Ἔτι δὲ xai τὸ εἶναι ἅπαν ἢ τὸ
μὴ εἶναι οὐκ ἀναιροῦμεν. Εἷς μὲν δὴ τρόπος οὗτος"

ἄλλος δ᾽ ὅτι ἐνδέχεται ταὐτὰ λέγειν κατὰ τὴν δύναμιν

ὥσθ᾽ (ὅπερ ἐλέγομεν) αἱ ἀπορίαι λύονται δύ ἃς Pu

χαὶ τὴν ἐνέργειαν" τοῦτο δ᾽ ἐν ἄλλοις διώρισται δὲ
ἀχριβείας μᾶλλον"

χαζόμενοι ἀναιροῦσι τῶν εἰρημένων. ἔνια" Oii. ydp
τοῦτο τοσοῦτον χαὶ οἱ πρότερον ἐξετράπησαν τῆς
ὁδοῦ τῆς ἐπὶ τὴν γένεσιν χαὶ φθορᾶν καὶ ὅλως με-
ταβολήν. Αὕτη γὰρ ἂν ὀφθεῖσα ἡ φύσις ἔλυσεν αὐτῶν
πᾶσαν τὴν ἄγνοιαν.

ctus, dicamus post haec. Quaerentes enim secundum
philosophiam primi veritatem et naturam rerum, di-
verterunt ut in viam quandam aliam abscedentes ob
infirmitatem: et dicunt neque fieri eorum quae sunt
nullum, neque corrumpi; propter id quod necessarium
est fieri quod fit, aut ex eo quod est aut ex eo quod
non est. Ex his autem utrisque impossibile est esse:
neque enim quod est fieri contingit, est enim iam;
neque ex eo quod non est nihil utique fieri, subiici
enim aliquid oportet. * Et sic consequenter contingens
augmentantes, non esse multa dicunt, sed tantum quod
est. Illi igitur talem accipiebant opinionem propter ea
quae dicta sunt. :

* Nos autem dicimus quod ex eo quod est aut ex eo

quod non est fieri, aut quod est aut quod non est
aliquid facere aut pati, aut quodlibet fieri hoc, uno
quidem modo nihil differt aut medicum aliquid facere
aut pati, aut ex medico aliquid esse aut fieri. * Quare,
quoniam hoc dupliciter dicitur, manifestum est quo-
niam et ex eo quod est, et ex eo quod non est, et
quod est aut facere aut pati. Aedificat quidem igitur
medicus non secundum quod medicus, sed secundum
quod aedificator; et albus fit non inquantum medicus,
sed inquantum niger; medicatur autem et non medicus
fit inquantum est medicus. Quoniam autem maxime
proprie dicimus medicum aliquid facere aut pati, aut
fieri ex medico, si secundum quod medicus hoc patia-
tur aut faciat, manifestum ex eo quod non est fieri,
et hoc significat inquantum non est. Quod illi quidem
non percipientes deliquerunt: et propter hanc ignoran-
tiam in tantum ignoraverunt, quod nihil opinati sunt
fieri. neque esse aliorum, sed auferebant omnem ge-
nerationem. * Nos autem et ipsi dicimus fieri quidem
nihil simpliciter ex eo quod non est; sed tamen fieri
ex eo quod non est ut secundum accidens: ex priva-
tione enim, quod est quidem per se non ens, non in-
existente fit. Mirabile autem videtur et impossibile sic
fieri aliquid ex eo quod non est. ἢ. Similiter autem nec
ex eo quod est, neque quod est fieri, nisi secundum
accidens. Sic autem et ex hoc fieri eodem modo ut
si ex animali animal utique fiat, et ex quodam animali
quoddam animal, ut si canis ex equo fiat. Fiet quidem
enim utique non solum ex quodam animali canis, sed
etiam ex animali, sed non inquantum est animal: est
enim iam hoc. Si autem aliquid debet fieri animal non
secundum accidens, non ex animali erit. * Et si aliquid

' quod est, non ex eo quod est, neque ex eo quod non

est: quod enim est ex eo quod non est, dictum est
nobis quid significet, quoniam inquantum non est. Am-
plius autem, et esse omne aut non esse non remo-
vetur. * Unus quidem igitur modus hic est.

Alius autem, quoniam contingit eadem dicere secundum

potentiam et actum: hoc autem determinatum est in
aliis per certitudinem magis.

Quare, secundum quod vere dicimus, defectus solvuntur

propter quos coacti removent praedictorum quaedam.
Propter hoc enim in tantum destiterunt priores a via in
generationem et corruptionem et omnino mutationem.
Haec enim utique visa natura omnem solvit hanc ipso-
rum ignorantiam.

* Quod autem singulariter sic solvitur et antiquorum defe- * cap. vut. Seq.

text. 71.

* Text. 72.

* Text. 73.

* Text. 74.

* Text. 25.

* Text. 76.

* Text. 77.

* "Text. 78.

S x BE ee

pm"

1
1
1

* Lect. seq.

* acciderunt co-
dices exc. pEFHI
MNQX.

le . seq. n. 12.

* Num. 3.

* solummodo
codd. exc. EG
LRSZ.

^ ncipiorum
A Uer

* οἷς om. EG.

* neque om. BDE
GHRZ.

CAP. VIII, LECT. XIV

SxNoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus. — 2. Error an-
tiquorum philosophorum, dicentium in rerum natura nihil ge-
nerari neque corrumpi. Ratio qua movebantur erat, quia ens
fieri nequit neque ex ente neque ex non ente. Ex qua ratione
etiam inferebant non dari nisi unum ens materiale tantum. --
3. Subdivisio textus. — 4. Propositiones ex ente fit aliquid, ex
non ente fit aliquid, possunt sumi dupliciter, per se et per ac-
cidens. Quam distinctionem praefati antiqui philosophi non per-
cipientes, ideo opinati sunt nihil posse substantiahter fieri, solam

1. αὶ ostquam | Philosophus | determinavit
Zveritatem de principiis naturae, hic

à zw excludit antiquorum dubitationes per

32 V ea quae determinata sunt de prin-
cipiis. Et primo dubitationes seu errores qui pro-

venerunt ex ignorantia materiae; secundo dubi-
tationes seu errores qui provenerunt ex ignorantia
privationis, ibi: Zangentes quidem igitur * etc.;
tertio reservat alteri scientiae dubitationes quae
accidunt * circa formam, ibi: De principio autem
secundum speciem * etc. Circa primum duo facit:
primo ponit dubitationem et errorem in quem
antiqui inciderunt ex ignorantia materiae; secundo
solvit eorum dubitationem per ea quae sunt de-
terminata, ibi: Nos autem dicimus * etc.

2. Dicit ergo primo quod post determinatam
veritatem de principiis, dicendum est quod solum *
ista via omnis defectus, idest dubitatio, antiquo-
rum solvitur. Et hoc est signum esse verum quod
de principis dictum est: nam veritas excludit
omnem falsitatem et dubitationem; sed posito
quocumque falso, oportet aliquam difficultatem
remanere.

Dubitatio autem et error antiquorum philoso-
phorum hic fuit. Primi * qui secundum philoso-
phiam inquisierunt veritatem et naturam * rerum,
diverterunt in quandam aliam viam a via veri-

tatis et a via naturali: quod accidit eis * propter

infirmitatem intellectus eorum. Dixerunt enim
quod nihil. neque * generatur neque corrumpitur:
quod est et contra veritatem et contra naturam. --
Et ad hoc ponendum. eos infirmitas intellectus
coegit; quia nescierunt hanc rationem solvere,

.per quam videbatur probari quod ens non ge-

* autem pz, om.

Q.

* ex hoc om. At
KLOQRSTVXY.

* semper om. P
Nab.

* Lect. xit, n. 10,

sqq.

neratur. Quia si ens fit, aut fit ex ente aut ex
non ente: et utrumque horum videtur esse ^ im-
possibile, scilicet quod ens fiat ex ente et quod
fiat ex non ente. Quod. enim ex ente aliquid fieri
sit impossibile, ex hoc manifestum est, quia id
quod est non fit; nihil enim est antequam fiat:
et ens iam est; ergo non fit. Quod etiam * ex non
ente aliquid fieri sit impossibile, ex hoc * mani-
festum est, quia semper * oportet aliquid subiici
ei quod fit, ut supra * ostensum est, et ex nihilo

49

alterationem relinquentes. -- 5. Dicendum ergo quod ex non ente
fit aliquid non per se, sed per accidens. -- 6. Et similiter quod
ex ente fit aliquid per accidens, sed non per se: quia in gene-

' ratione non fit ens inquantum ens, sed inquantum est /ioc ens. --

7.lste tamen primus modus solvendi dubitationem antiquorum
insufficiens est; quia non assignat nisi rationem qua ens fit per
accidens, et assignandum est id ex quo fiat ens per se. — 8. Porro
ex ente in potentia, quod est materia prima, fit aliquid per se
substantialiter. - 9. Concluditur principale propositum.

nihil fit. Et ex hoc concludebatur quod entis non *
erat generatio neque corruptio.

Et ulterius in hoc argumentantes ? augebant
suam positionem, ut dicerent quod non essent
multa entia, sed unum ens tantum. Et hoc dice-
bant propter rationem praedictam. Cum enim po-
nerent unum esse materiale principium, et ex
illo nihil dicerent causari secundum generationem
et corruptionem, sed solum secundum alteratio-
nem, sequebatur quod id remaneret semper unum
secundum. substantiam.

3. Deinde cum dicit: Nos autem dicimus etc.,
solvit praedictam obiectionem. Et circa hoc duo
facit: primo solvit dupliciter praedictam obiectio-
nem; secundo concludit principale propositum ,
ibi: Quare secundum * quod vere ** etc. Prima
dividitur in duas secundum duas solutiones. quas
ponit; secunda * ibi: Alius autem quoniam ** etc.

4. Dicit ergo primo quod, quantum ad modum
loquendi, non differt dicere quod aliquid fit ex
ente vel ex * non ente, vel quod ens aut non
ens faciat aliquid aut patiatur, sive de quocum-
que alio; et dicere huiusmodi propositiones de
medico, scilicet quod medicus faciat aliquid aut
patiatur ὃ, vel quod ex medico sit aliquid aut
fiat. Sed dicere quod medicus faciat aliquid aut
patiatur, vel quod ex medico fiat aliquid, dupli-
cem habet intellectum : ergo dicere quod ex ente
aut ex non ente fiat aliquid, aut quod ens aut
non ens faciat aliquid aut patiatur, duplicem ha-

bet intellectum. Et similiter * est in quibuscumque

aliis terminis ponatur *; puta si dicatur quod ex
albo fiat aliquid, aut quod album faciat aliquid
aut patiatur. - Quod autem duplicem habeat in-
tellectum, cum dicitur quod medicus aliquid facit *
aut patiatur *, aut quod ex medico fit aliquid,
sic manifestat *. Dicimus enim quod medicus
aedificat: sed hoc non facit * inquantum est me-
dicus, sed inquantum est aedificator: et * simi-
liter dicimus. quod. medicus. fit albus, sed non
inquantum est medicus, sed inquantum est niger.
Alio modo dicimus quod. medicus medicatur in-
quantum est medicus; et similiter quod medicus
fit non medicus inquantum est medicus. Sed *

«) hic fuit. — fuit haec F , fuit hic MN, fuit hoc ed. a — Codd.,
exc. FMN, addunt quod ante Primi.

B) horum videtur esse. - ta DFNab, horum videbatur esse P, eo-
rum videtur esse EGHM, eorum videtur cet. — Infra nihil enim ... non
Jit om. AIKOQTVXY. ,

T) im hoc argumentantes. — in hoc om. codices, exc. N qui habet
ex hoc; loco argumentantes habent aggravantes ACIKOSTVXpL,
arguentes RZ, aggregantes Y, spatium album Q. — Sequenti linea pro
non essent, codd. exc. N non sunt; et altera linea pro dicebant, habent
dixerunt ACIKLOQSTVXY. — Prope finem huius numeri FMN om. sed
solum secundum alterationem.

9) sive de quocumque... aut patiatur.— Haec omnia om. Na, qui
cum FM pergunt, vel quod ex medico fit aliquid aut fiat, non est in-
conveniens. Sed dicere. Ed. autem b supplevit et correxit hoc modo:

Opp. D. THoMazx T. II.

sive de quocumque alio; et dicere huius propositiones vel quod ex
medico sit aliquid: aut fiat de medico scilicet quod medicus aut faciat
aliquid aut patiatur. Sed dicere. Manifesta est confusio textus quae per
oscitantiam typothetarum facta est: cuius partes si propriis locis resti-
tuantur, habebitur ipsa lectio Piana. — BpL post vel quod ex medico om.
quae sequuntur usque ad eadem verba vel quod ex medico inclusive;
pGH om. aut fiat. Sed etc. usque ad duplicem exclusive; AIKOQTVXY
om. aut patiatur, vel quod ex medico fiat aliquid, pro quibus C aut
quod ens aut non ens faciat aliquid aut patiatur. Patet quod haec omnia
sunt omissiones homoteleutorum, aut earum arbitrariae correctiones.
Quoad illa verba vel quod ex medico sit aliquid aut fiat, quae est le-
ctio ed. b et sL, sH om. aut fiat, pro quo sE aut non fiat; cet. codd. et
Pa legunt vel quod ex medico fit aliquid aut fiat. Cf. textum. — Paulo
inferius BCN om. ergo etc. usque ad abet intellectum inclusive.

7

* neque AIKLOQS
TVXY.

* secundum om.
codd.
** Num. 9.

* secundam ponit
C, om. AIKOQSTV
xv.

^ Num. 8.

* ex om. PBEFGH
MNRZab.

e

*

sic Pab.

* ponantur EG.

* faciat prsu.

* patitur CDFMRZ
80.

* ostendit codd.

eXC. DEFGHMN. .
* facit om. r.

* et om. DEGH.

* Et rab.

* aut ACIKLOQST
vx.

* est om.
ab.

* autem om. AIK
QsvxY.

PFNX

* est om. codd.
exc. CEFGIMN,

* quod add.codd.
eXC. DEGHMNR.

* est om. ABCIKO
QTYXxY.

* factum codd.
eXC. DHIKLVXZS$G.

* fit om. ACEGIK
oQTVXY.

7

50

tunc diclmus proprie et per se medicum aliquid
facere vel * pati, vel ex medico aliquid fieri,
quando hoc attribuitur medico inquantum est *
medicus: per accidens autem * quando attribuitur
ei, non inquantum est medicus, sed inquantum
est * aliquid aliud. Sic igitur patet quod cum
dicitur medicum facere aliquid aut pati, vel ex
medico fieri aliquid, dupliciter intelligitur, scilicet
per se et per accidens. Unde manifestum est quod
cum dicitur aliquid fieri ex non ente, * proprie
et per se hoc intelligitur si fiat aliquid ex non
ente inquantum est * non ens: et similis ratio est
de ente.

Et hanc distinctionem antiqui non percipien-
tes, in tantum peccaverunt, quod nihil opinati
sunt fieri; nec opinati sunt quod aliquod aliorum
praeter id quod ponebant primum principium
materiale, haberet esse substantiale. Puta, dicentes
aerem esse primum materiale principium, dice-
bant omnia alia significare quoddam esse acci-
dentale; et sic excludebant omnem generationem
substantialem , solam alterationem relinquentes:
ex eo scilicet quod, quia non fit aliquid per se
vel ex non ente vel ex ente *, opinabantur quod
nihil possit fieri ex ente vel non ente.

5. Sed nos etiam ipsi dicimus quod ex non
ente nihil fit simpliciter et per se, sed solum se-
cundum accidens: quia quod est, idest ens, per
se quidem non est ex privatione. Et hoc ideo,
quia privatio non intrat essentiam rei factae; ex
hoc autem aliquid fit per se, quod inest rei post-
quam iam facta * est; sicut figuratum fit ex in-
figurato non per se, sed per accidens, quia post-
quam iam est figuratum, infiguratum non inest ei.
Sed iste est mirabilis modus fiendi aliquid ex non
ente, et qui videbatur impossibilis antiquis philo-
sophis. Sic igitur patet quod ex non ente fit ali-
quid non per se, sed per accidens.

6. Similiter si quaeratur utrum ex ente fiat ali-
quid, dicendum est quod ex ente fit aliquid per
accidens, sed non per se *. Et hoc manifestat per
tale exemplum. Ponamus enim quod ex equo ge-
neretur aliquis canis: quo posito, manifestum est
quod ex quodam animali fiat quoddam animal;
et sic ex animali fiet animal. Non tamen fiet ani-
mal ex animali per se, sed per accidens: non
enim fit * inquantum est animal, sed inquantum
est hoc animal *; quia animal iam est antequam
fiat canis, quia est equus, sed non est hoc animal
quod est canis. Unde per se hoc animal quod

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I

est canis, fit ex non hoc animali, idest ex non
cane. Sed si fieret animal per se et non per acci-
dens, oporteret quod fieret ex non animali. Sic *
etiam est de ente: fit enim ens aliquod ex non
ente hoc, sed * accidit ei quod non est hoc quod
fit * ens. Unde non fit aliquid per se ex ente,
neque per se ex non ente: hoc enim per se si-
gnificat aliquid fieri ex non ente, si fiat ex non
ente inquantum est non ens, ut dictum est *. Et
sicut cum hoc animal ^ fit ex hoc animali, vel
hoc corpus ex hoc corpore, non removetur omne
corpus nec omne non corpus, nec omne animal
vel non animal, ab eo ex quo aliquid fit; sic non
removetur ab eo ex quo fit hoc ens, neque omne
esse neque omne non esse: quia id ex quo * fit
hoc ens quod est ignis, habet aliquod esse, quia
est aer, et aliquod non esse, quia non est ignis.

7. lste est igitur unus modus solvendi praedi-
ctam * dubitationem. Sed iste modus solvendi in-
sufficiens est: si enim ens fit per accidens et *
ex ente et ex non ente, oportet ponere aliquid
ex quo fiat ens per se; quia omne quod est per
accidens, reducitur ad id * quod est per se.

8. Ad ostendendum igitur ex quo fit aliquid
per se, subiungit secundum modum, ibi: Alius
autem quoniam etc. * Et dicit quod contingit ali-
qua eadem * dicere et secundum potentiam et se-
cundum actum, ut certius determinatum est in
alis, scilicet in IX Metaphys. * Ex ente igitur in
potentia fit aliquid per se;- ex ente autem in actu,
vel ex * non ente, fit aliquid per accidens. Hoc
autem dicit quia materia, quae est ens in poten-
tia, est id ex quo fit aliquid per se: haec * est
enim quae intrat * substantiam rei factae. Sed ex
privatione vel forma praecedente fit aliquid per
accidens, inquantum materiae ex qua fit aliquid
per se, conveniebat esse sub tali forma vel sub
tali privatione; sicut statua ex aere fit per se, sed
ex non habente talem figuram et ex habente
aliam figuram, fit statua per accidens.

9. Ultimo concludit principale propositum, ibi:
Quare secundum quod vere dicimus etc. * : dicens
quod sicut vere dicimus, omnes * defectus, idest
dubitationes, solvuntur propter praedicta. Ex qui-
bus dubitationibus coacti, aliqui antiqui remove-
runt quaedam praedictorum, scilicet generationem
et corruptionem, et pluralitatem rerum * substan-
tialiter differentium. Sed haec natura manifestata,
scilicet materia, solvit omnem illorum * igno-
rantiam.

t) aliquid per se vel ex non ente vel ex ente. — Pab: aliquid ex
(vel om. etiam DEFGHMN) non ente per se vel ente (ex om. etiam G).—
Lin.seq. pro ex ente vel non ente, ex ente vel ex non ente DFZ, ex
non ente vel ex ente HsB, ex non ente vel ente AIKLOQTVXYpB;
ex ente om. C. 1

C) per accidens, sed non per se. — Codd. exc. MN, non per se, sed
per accidens. Deinde pro manifestat habent ostendit codd. exc. pariter
MN. - Linea sequenti pro enim, igitur H, cet. om. exc, FMN. Post
alteram lineam loco fat habent generatur G, generetur E, fiet MN, fit
cet. exc, FS. Rursus sequenti linea pro fiet habent semel et iterum fit
codd. exc. prima vice FHMNRZ, altera vice exc. etiam KY.

ἢ) inquantum est animal, sed inquantum est hoc animal. — D legit
inquantum est hoc (hoc expung.) animal: omittit nempe animal, sed
inquantum est. ACEHIKOQTVXYpG secundum membrum ex integro

omittunt, videlicet sed inquantum est hoc animal. Statim pro est ante-
quam, est actu antequam Pab, est actu quam N.

0) Et sicut cum hoc animal. — Et sciendum cum animal D, Et sic
cum animal EFIKLOQRSTVZ, Et similiter cum animal X, Et sicut cum
animal cet. codices et a b. Omnes ergo omittunt pronomen ποῦ; sed a
et BFMNTsC etiam ante animali om. hoc, pro quo pAC habent non. At-
tamen ex contextu patet quod pronomen illud hoc in loco retinendum est.

1) id ex quo.— Ita codd.; Pab: id quod.- Deinde altera linea pro quia
est aer, codd. exc, BEGMpN quod est aer. Rursus loco quia mom est
ignis, quia est ignis MNpF et a b (corrector a, quia non est ignis), quod
est ignis cet. codd, exc. BEGHSsF:

x) ibi: Alius autem quoniam etc. — Haec om. a b et codd. exc. DE
GsH; EG tamen om. ibi.— Similiter a b et codd. se habent in princi-
pio num. seq.; ubi DEGsH textum sic. citant, Quare quod vere est.

ὅσας E

* Similiter vs.

* ente, sed hoc v
CFIKLOQSTVXY.

* sit ACDGHIKVX
vz.

* Num. 4.

*praedictam om.
ACIKOQTVXY.

* el om. pab. -
ex ente om. a.

* aliquid Ec.

x
* eadem om.pab:
cf. text.

* S. Th. lect. τ. -
Did. lib.VIII, c.r,
n. 2.

* ex om. DEFGH. -

Hoc autem...per
accidens om. ΡῈ
6.

strat ADIKOQTVY

* Cf. not. x.

* omnes om. PD
Fàab ; cf. n. 2.

* rerum om. PF
MNab.

* dubitationem et
add. Eg.

BE Ves Se NIE ΩΝ ya

CAP; IX, LECT. XV. 51

LECTIO DECIMAQUINTA

MATERIAM A PRIVATIONE DISTINGUI: EAMQUE ESSE PER SE INGENERABILEM
ET INCORRUPTIBILEM

* , * 5 ὶ M ox ( 1. , , 2 ἀλλ οὐ
Ἡμμένοι μὲν οὖν καὶ ἕτεροί τινές εἰσιν αὐτῆς, ἀλλ᾽ οὐχ
ἱκανῶς. Πρῶτον μὲν γὰρ ὁμολογοῦσιν ἁπλῶς γίγνε-
- ,
σθαί τι ἐκ μὴ ὄντος, ἡ Παρμενίδην ὀοθῶς λέγειν"
, - , , -
εἶτα φαίνεται αὐτοῖς; εἴπερ ἐστὶν ἀριθμῷ uia, xal
δυνάμει μία μόνον εἶναι. ds
-— ^ , - Ξ . - A] e
Τοῦτο δὲ διαφέρει πλεῖστον" ἡμεῖς μὲν γὰρ ὕλην καὶ
στέρησιν ἕτερόν φαμεν εἶναι; xal τούτων τὸ μὲν οὐχ
ὃν εἶναι χατοὸ συμβεβηκός, τὴν ὕλην, τὴν δὲ στέ-
* , ? ' ^ ? ^ , ,
gno» xa0' αὐτήν, xo. τὴν μὲν ἐγγὺς χαὶ οὐσίαν
' -—
πως, τὴν ὕλην, τὴν δὲ στέρησιν οὐδαμῶς.

Oi δὲ τὸ μὴ ὃν τὸ μέγα καὶ τὸ μιχρὸν ὁμοίως, ἢ τὸ

συναμφότερον 7| τὸ χωρὶς ἑχαάτερον᾽ ove παντελῶς
ἕτερος ὁ τρόπος οὗτος τῆς τριᾶδος χἀκεῖνος. Μέχρι
μὲν γὰρ δεῦρο προῆλθον, ὅτι δεῖ τινὰ ὑποκεῖσθαι
ύσιν, ταύτην μέντοι μίαν ποιοῦσι" καὶ γὰρ εἴ τις
δυάδα ποιεῖ, λέγων μέγα καὶ μιχρὸν αὐτήν, οὐθὲν
ἧττον ταὐτὸ ποιεῖ: τὴν γὰρ ἑτέραν παρεῖδε [τὴν
στέρησιν.
Ἢ μὲν γὰρ ὑπομένουσα συναιτία τῇ μορφῇ τῶν γιγνο-
ἔνων ἐστίν, ὥσπερ μήτηρ᾽ ἡ δ᾽ ἑτέρα, μοῖρα τῆς

, , BI - ' M
ἐναντιώσεως, πολλάκις ἂν φαντασθείη τῷ πρὸς τὸ

χαχοποιὸν αὐτῆς ἀτενίζοντι τὴν διάνοιαν οὐδ᾽ εἶναι
τὸ παράπαν. Ὄντος γάρ τινος θείου καὶ ἀγαθοῦ καὶ
ἐφετοῦ, τὸ μὲν ἐναντίον αὐτῷ φαμιὲν εἶναι,

τὸ δὲ ὃ πέφυχεν ἐφίεσθαι xa ὀρέγεσθαι αὐτοῦ χατοὸ τὴν
ἑαυτοῦ φύσιν. Τοῖς δὲ συμβαίνει τὸ ἐναντίον, ὀρέ-
γεσθαι τῆς ἑαυτοῦ φθορᾶς. Καίτοι οὔτε αὐτὸ ἑαυτοῦ
οἷόντε ἐφίεσθαι τὸ εἶδος διὰ τὸ μὴ εἶναι ἐνδεές, οὔτε
τὸ ἐναντίον: φθαρτικὰ γὰρ ἀλλήλων τοὶ ἐναντία.
᾿Αλλὰ τοῦτ᾽ ἔστιν ἡ ὕλη, ὥσπερ ἂν εἰ θῆλυ ἄρρενος
καὶ αἰσχρὸν καλοῦ" πλὴν οὐ καθ᾽ αὐτὸ αἰσχρόν, ἀλλὰ
χατο συμβεβηκός, οὐδὲ θῆλυ, ἀλλὰ κατὰ συμβε-
βηχός.

Φθείρεται δὲ χαὶ γίγνεται ἔστι μὲν ὥς, ἔστι δ᾽ ὡς οὔ.
Ὡς μὲν γὰρ τὸ ἐν o, καθ᾽ αὐτὸ φθείρεται: τὸ γὰρ

θειρόμενον ἐν τούτῳ ἐστὶν ἡ στέρησις" ὡς δὲ κατὰ

men οὐ καθ’ αὐτό, ἀλλ ἄφλαρτον xal ἀγένητον
&vdyxn αὐτὴν εἶναι: εἴτε γὰρ ἐγίγνετο, ὑποχεῖσθαί
τι δεῖ πρῶτον, τὸ ἐξ οὐ ἐνυπάρχοντος" τοῦτο δ᾽ ἐστὶν
αὐτὴ ἡ φύσις, ὥστ' ἔσται πρὶν γενέσθαι. Λέγω γὰρ
ὕλην τὸ πρῶτον ὑποχείμενον ἑκάστῳ, ἐξ οὐ γίγνεταί
τι ἐνυπάρχοντος μὴ κατὸ συμβεβηκός" εἴτε φθείρε-
ται; εἰς τοῦτο ἀφίξεται ἔσχατον, ὥστε ἐφθαρμένη
ἔσται πρὶν φθαρῆναι.

Περὶ δὲ τῆς κατὰ τὸ εἶδος ἀρχῆς, πότερον μία ἢ πολ-
λαί, καὶ τίς ἢ τίνες εἰσί, δύ ἀχριβείας τῆς πρώτης
φιλοσοφίας ἔργον ἐστὶ διορίσαι: ὥστε εἰς ἐχεῖνον τὸν
χαιρὸν ἀποχείσθω. Περὶ δὲ τῶν φυσικῶν χαὶ τῶν
φθαρτῶν εἰδῶν ἐν τοῖς ὕστερον δεικνυμένοις ἐροῦμεν.
Ὅτι μὲν οὖν εἰσὶν ἀρχαί, xal τίνες, xal πόσαι τὸν
ἀριθμόν, διωρίσθω ἡμῖν οὕτως: πάλιν δὲ ἄλλην ἀρ-
χὴν ἀρξάμενοι λέγωμεν.

SyNoPsis. — Τ᾿ Argumentum et divisio textus. -- 2. Quidam
philosophi, non distinguentes inter privationem et materiam, dixe-
runt, sicut aliquid per se simpliciter fit ex materia, sic fieri sim-
pliciter et per se ex non ente. Et ad hoc perducebantur tum ra-
tione Parmenidis, tum ex eo quod unum numero vel subiecto
dicebant esse etiam ratione unum. — 3. Quid sit potentia mate-
riae primae; et utrum sit una vel plures. Materia secundum suam
substantiam est potentia ad esse substantiale: unde materia se-
cundum subiectum est una potentia, sed secundum habitudinem

*'langentes quidem igitur et alteri quidam sunt ipsam, sed
non sufflcienter. Primum quidem enim confitentur sim-
pliciter fieri aliquid ex eo quod non est, inquantum
Parmenidem recte est dicere. Postea videtur ipsis, si
vere est numero una, et potentia tantum unam esse.

Sed hoc differt plurimum. Nos quidem enim materiam et
privationem alteram dicimus. Sed horum, hanc quidem
non esse secundum accidens, materiam; privationem
autem per se non esse: et hanc quidem prope rem et
substantiam aliqualiter, materiam; privationem autem
nequaquam.

* Quidam autem quod non est magnum et parvum simi-
liter, aut simul utrumque aut seorsum. utrumque. Quare
penitus alter modus est hic trinitatis et ille. Usque
quidem enim ad hoc perveniunt, quod oportet quan-
dam supponi naturam: hanc tamen unam faciunt. Et-
enim si aliquis dualitatem facit dicens magnum et
parvum ipsam, nihilominus idem facit: alteram enim
' despexit.

Subiecta quidem natura cum forma causa est eorum
quae fiunt, sicut mater. Altera vero pars contrarietatis
multoties imaginabitur ad maleficium ipsius protendenti
intellectum, neque esse penitus, et esse extra omne.
* Existente enim quodam divino et optimo et appeti-
bili, aliud quidem contrarium esse ipsi dicimus.

Aliud autem aptum natum appetere et desiderare ipsum
secundum ipsius naturam. Quibusdam, autem accidit
contrarium appetere sui ipsius corruptionem: et neque
sui ipsius possibile est appetere speciem, propter non
esse indigens, neque contrarium; corruptiva enim sunt
ad invicem contraria. Sed hoc est materia sicut si fe-
mina masculum et turpe bonum: non quod per se
est turpe neque femina, sed secundum accidens.

* Corrumpitur autem et fit, est quidem ut sic, est autem
ut non. Secundum quidem enim quod est id in quo,
secundum se corrumpitur: quod enim corrumpitur in
hoc, est privatio. Inquantum autem secundum poten-
tiam, non per se; sed incorruptibilem et ingenitam
necesse est esse ipsam. Si enim fiat, subiici aliquid
oportet primum ex quo fit: hoc autem est haec natura:
quare erit ante fieri. Dico enim materiam, primum sub-
iectum uniuscuiusque ex quo fit aliquid cum insit, non
secundum accidens. Et si corrumpitur, in hoc abibit
ultimum: quare corrupta erit antequam corrumpatur.

* De principio autem secundum speciem, utrum unum aut
plura, aut quot aut quae sint, per certitudinem primae
philosophiae opus est determinare: ergo in illud tem-
pus reponatur. De physicis autem et corruptibilibus
speciebus, in posterius demonstrandis dicemus. Quod
quidem igitur sint principia, et quae, et quot nuniero,
determinatum sic a nobis sit. Iterum autem aliud prin-
cipium incipientes dicamus.

ad diversas formas sunt in ipsa multae potentiae. — 4. Multum
differt aliquid esse unum numero vel subiecto, et unum potentia
vel ratione. Sic materia et privatio sunt unum subiecto, alterum
ratione. Et hoc ex duabus rationibus. — 5. In hac distinctione pri-
vationis a materia secundam rationem, fundatur differentia. opi-
nionis Aristotelis a sententia Platonica quoad principia rerum
naturalium. Etenim Platonici, non distinguentes inter privatio-
nem et materiam, supponebant omnibus formis naturalibus ma-
teriam primam unam et ratione et subiecto. — 6. Subdivisio

* Cap. ix. Text.
79.

* Text. 8ο.

* "Text. 81.

* Text. 82.

* Text. 83.

*ivero om. EGZ.

Qe. quod x.

* et om. FMNpC.

* S. Th. lect. t. -
Did. lib. VHI,
6 5708. s.

** Lect. ni, n. 6.

* aliqua om. Ac
IKOQTVXY.

^

o

52

textus. — 7. Aristotelis thesis de distinctione privationis a materia
in sensu explicato n. 4, probatur dupliciter, ostensive et per
deductionem ad impossibile. a) Materia est ens pertinens ad
constitutionem rei: quod nullo modo dici potest de privatione,
quae est per se non ens. -- 8. δὴ Si materia non differt a. pri-
vatione ne ratione quidem , sequitur quod, cum materia. ap-
petat formam , et ipsa privatio appetat formam, i. €. sui ipsius
destructionem: quod est impossibile. — 9. Avicennae tres obie-

Sytationes et errores antiquorum phi-
jw losophorum provenientes ex igno-
rantia materiae, hic excludit errores
provenientes ex ignorantia privationis. Et circa
hoc tria facit: primo proponit errantium errores ^;
secundo ostendit differentiam huius positionis ad
veritatem supra ab ipso determinatam, ibi: Sed
hoc differt * etc.; tertio probat suam opinionem
veram esse, ibi: Subiecta quidem natura * etc.

2. Dicit ergo primo quod quidam philosophi
tetigerunt materiam, sed non sufficienter; quia
non distinguebant inter privationem et materiam:
unde quod est privationis, attribuebant materiae.
Et quia privatio secundum se est non ens, di-
cebant quod materia secundum se est non ens f.
Et sic, sicut aliquid simpliciter et per se fit ex
materia, sic confitebantur quod simpliciter et per
se aliquid fit ex non ente. Et ad hoc ponendum
duabus rationibus inducebantur. Primo quidem
ratione Parmenidis dicentis quod. quidquid est
praeter ens est non ens: unde cum materia sit
praeter ens, quia non est ens actu, dicebant eam
simpliciter esse non ens. Secundo vero * quia
videbatur eis quod id quod est numero unum
vel subiecto, sit etiam ratione unum : quod * hic
appellat esse potentia unum, quia ea quae sunt
ratione unum, sic se habent quod eadem est vir-
tus utriusque; ea vero quae sunt subiecto unum
sed non ratione, non habent eandem potentiam
seu virtutem, ut patet in albo et musico. Subie-
ctum autem et privatio sunt unum numero, ut
aes et * infiguratum: unde videbatur eis quod
essent idem ratione vel virtute. Sic igitur hic ac-
cipit unitatem potentiae.

3. Sed ne quis hic? dubitet occasione horum
verborum quid sit potentia materiae, et utrum
sit una vel plures; dicendum est. quod actus et
potentia dividunt quodlibet génus entium, ut patet
in IX Metaphys. * et in tertio huius **, Unde sicut
potentia ad qualitatem non est aliquid extra genus
qualitatis, ita potentia ad esse substantiale non

est aliquid extra genus substantiae. Non igitur

potentia materiae est aliqua * proprietas addita su-
per essentiam eius?; sed materia secundum suam

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I

ctiones. — ro. Solutio earum. Appetitus naturalis est ordinatio
aliquorum secundum propriam naturam in finem suum. Mate-
riam igitur appetere formam, nihil aliud est quam eam ordinari
ad formam sicut potentia ordinatur ad actum. — 1:. Materia
quodammodo corrumpitur et quodammodo non. Secundum se
neque generatur neque corrumpitur: probatur hoc. Tamen ex
hoc non excluditur quin per creationem in esse procedat. —
12. Epilogus.

substantiam est potentia ad esse substantiale. Et
tamen potentia materiae subiecto est una respectu
multarum formarum; sed ratione sunt multae po-
tentiae secundum habitudinem ad diversas formas.
Unde in tertio huius * dicetur quod posse sanari
et posse infirmari differunt * secundum rationem.

4. Deinde cum dicit: Sed hoc. differi etc. ,
ostendit differentiam suae opinionis ad opinionem
praemissam *. Et circa hoc duo facit: primo ape-
rit intellectum suae opinionis; secundo ostendit
quid alia opinio ponat, ibi: Quidam autem quod
non est* etc. Dicit ergo primo, quod multum dif-
fert aliquid esse unum numero vel subiecto, et
esse unum potentia vel ratione. Quia nos ipsi
dicimus, ut ex superioribus * patet, quod materia
et privatio, licet sint unum. subiecto, tamen sunt
alterum ratione. Quod patet ex duobus. Primo
quidem quia materia est non ens secundum ac-
cidens, sed privatio est non ens per se: hoc enim
ipsum quod est infiguratum, significat non esse,
sed aes non significat non esse, nisi inquantum

* Lect. tt, n. 8.
* differt r»uxab.

* praedictam €
FG.

* Num. seq.

* Lect. xir, n. 7,
844: lect. xut,
n. 3..

ei accidit infiguratum. Secundo vero quia materia

est prope rem, et est aliqualiter *, quia est in. Ῥο-
tentia ad rem, et est aliqualiter substantia rei,
quia intrat in constitutionem substantiae : sed. hoc
de privatione dici non potest.

5. Deinde cum dicit: Quidam autem quod non
est etc., manifestat * intellectum opinionis platoni-
cae*. Et dicit quod Platonici ponebant quidem duo
ex parte materiae, scilicet magnum et parvum;
sed tamen aliter quam Aristoteles. Quia Aristo-
teles ponit ista duo esse materiam et privationem,
quae sunt unum subiecto et differunt ratione: sed
ist non ponebant quod alterum istorum * esset
privatio et alterum materia, sed privationem coas-
sumebant utrique, scilicet parvo et magno; sive
acciperent ista duo simul, utpoté. cum loquebantur
non distinguentes eam * per magnum et parvum ;
sive acciperent utrumque seorsum. Unde

quod omnino aliter. ponebant tría principia la-

tonici, ponentes formam et magnum. et parvum;

et Aristoteles, qui posuit materiam et privationem
et formam. Platonici vero usque ad hoc perve-
nerunt prae ens philosophis antiquioribus, quod
vues unam * quandam naturam supponi omni-

«) proponit errantium errores. — Ita PMab; proponit errores sive
rationes errantium EG; proponit opinionem errantium et eorum ra-
tiones F; proponit errores errantium O; ponit (DHNX proponit) ra-
tiones errantium ceteri. Lectio F videtur plene satisfacere contextui. Duo
enim facit S. Thomas cum Aristotele in hac prima parte lectionis; nempe
ponit primo opinionem errantium, deinde exponit rationes eorum.

&) dicebant...non ens. — Haec om. ACIKLOQSTVXYPpB. -- Paulo
post, loco simpliciter et per se fit, quod est lectio DEGHLORZ, P
habet per se simpliciter fit, BFNab per se et. simpliciter fit, Q sim-
pliciter per se fit, ACIKTVXY simpliciter fit.— Post duas lineas EG
duabus rationibus utebantur. Primo quidem. inducebantur ratione
Parmenidis.

y) "e quis hic. — Codd. ne aliquis, et exc. FMN om. Πίος. — Paulo
infra, loco actus habent ens AHIKMNOQTVXYJF, ens actu. B.— Deinde
codices, exc. BDEFGHMN, pro dividunt. ponunt dividit, et, exc. HM
N, entis loco entium. Post alteram lineam, pro aliquid EG legunt aliud;
idemque habent ante extra genus substantiae.

9) addita super essentiam eius. — addita ei super esse N; esse etiam
FMpB.- Infra, pro potentia materiae subiecto est, BCFMNRZ
subiecto est, L potentiae materiae est, cet. potentia subsistit est. Edd.
ab legunt sicut Piana.

t) et. est aliqualiter. - Haec verba omittunt codices FL, et st omit-
tunt. RZ. — Post. alteram. lineam . loco.. quia intrat. habent. quae. intrat
codices exceptis BDEFGHMNSsL.

* ostendit codd.
exc. DEFGHMN.

* Platonis codd.

exc. DEFGHMN.

* duorum add.
codd. exc. MN.

* ea EGN.

atet

* unam om.codd.
exc. DFMN.

Wem

* quod add. Act

KLOQSTVXYSE.

.add. Ppkr
ab .
. EG.

* quod rab et pc.

* similitudinis

om. GpE.

| KQTYX.

* Num. ir.

? guod AIKV, 60
E oteriae add.
"X. io

—* appelibilis Act

CAP. IX, LECT. XV 53

bus formis naturalibus, quae est materia prima.
Sed hanc faciunt unam tantum sicut subiecto ita
et ratione, non distinguentes inter ipsam et pri-
vationem.. Quia etsi ponant dualitatem ex parte
materiae, scilicet magnum et parvum, nihilomi-
nus non faciunt differentiam. inter materiam et
privationem : sed faciunt mentionem tantum de
materia, sub qua comprehenditur magnum et par-
vum; et privationem despexerunt, de ea mentio-
nem non facientes. Tu

6. Deinde cum dicit: Subiecta. quidem | natu-
ra etc., probat quod sua opinio habet veritatem.
Et circa hoc duo facit: primo ostendit proposi-
tum, scilicet quod oporteat privationem distingui
a materia; secundo ostendit quomodo. materia
corrumpatur vel generetur, ibi ὃ: Corrumpitur au-
iem | * etc. Primum autem ostendit dupliciter :
primo quidem ostensive; secundo ducendo ad im-
possibile, ibi: Aliud autem aptum natum etc.

7. Dicit ergo primo quod ista natura quae subii-
citur, scilicet materia, simul cum forma est causa
eorum quae fiunt secundum naturam, ad modum
matris: sicut enim mater est causa generationis in
recipiendo, ita et materia. Sed si quis accipiat al/-
leram partem coníirarielatis, scilicet privationem,
protendens intellectum 'circa ipsam, imaginabitur
ipsam non ad constitutionem rei pertinere, sed
magis ad quoddam malum rei: quia est penitus
non ens, cum privatio nihil aliud sit. quam ne-
gatio formae in subiecto, et est extra totum ens:
ut sic in privatione locum habeat ratio Parme-
nidis, * quidquid est praeter ens est non ens; non
autem in materia, ut dicebant Platonici. Et quod
privatio pertineat ad malum *, ostendit per hoc,
quod forma est quoddam divinum et optimum et
appetibile. Divinum quidem est, quia * omnis for-
ma est quaedam participatio similitudinis *. divini
esse, quod est actus purus: unumquodque enim
in tantum est actu in quantum habet formam. Opti-
mum autem est, quia * actus est perfectio poten-
tiae * et bonum eius: et per consequens sequitur
quod sit appetibile *, quia unumquodque appetit
suam perfectionem. Privatio autem opponitur for-
mae, cum non sit aliud quam remotio eius: unde
cum id quod opponitur bono et removet ipsum,

sit malum, manifestum est quod privatio perti-
net ad malum. Unde sequitur quod non sit idem -

quod materia, quae est causa rei sicut mater.
8. Deinde cum dicit: Aliud autem aptum na-
ium etc., ostendit idem per rationem ducentem
ad impossibile hoc modo. Cum forma sit quod-
dam bonum et appetibile, materia, quae est aliud
a privatione et a forma, est apta nata " appetere
et desiderare ipsam secundum suam naturam. Sed
quibusdam, qui scilicet non distinguunt materiam
a privatione, accidit hoc i inconveniens, quod con-
trarium appetit. corruptionem sui ipsius, quod est
inconveniens. Et quod hoc accidat, sic ostendit.

Quia si materia appetit formam, non appetit eam
secundum. quod est sub ipsa forma, quia iam
non indiget esse per eam (appetitus autem omnis
est propter indigentiam, quia est non habiti):

similiter et * non appetit eam secundum quod est
sub. contrario vel privatione, quia unum contra-
riorum * est alterius corruptivum, et sic aliquid
appeteret sui corruptionem. Manifestum est igitur
quod materia quae. appetit formam, est aliud
ratione sicut. a forma ita et a privatione. Si enim
materia appetit formam * secundum propriam na-
turam, ut dictum est, si ponitur * quod materia
et privatio sint idem * ratione, sequitur quod pri-
vatio appetit formam, et ita appetit sul ipsius cor-
ruptionem ; quod est impossibile. Unde. et hoc
impossibile est, quod materia et privatio sint
idem ratione. Sed tamen et materia est Aoc,
idest privationem habens, sicut si femina ap-
petat masculum et turpe appetat bonum: non
quod ipsa turpitudo appetat bonum * sibi. contra-
rium, sed secundum accidens, quia id cui ac-
cidit esse turpe, appetit esse bonum: et similiter
femineitas non appetit masculinum *, sed id cui
accidit esse feminam *. Et similiter privatio non
appetit esse * formam, sed id cui accidit privatio,
scilicet materia *.

9. Sed contra haec verba Philosophi Avicenna
tripliciter * opponit. Primo quidem quia materiae
non competit neque appetitus animalis, ut per
se manifestum est, neque appetitus naturalis ut
appetat formam, cum * non habeat aliquam for-
mam:. vel virtutem inclinantem ipsam ad aliquid:
sic enim grave naturaliter appetit locum infimum,
inquantum sua gravitate inclinatur ad locum ta-
lem. Secundo obiicit ex hoc quod, si materia
appetit formam, * hoc est quia caret omni forma,
aut quia appetit multas * formas habere simul,
quod est impossibile; aut quia fastidit formam
quam habet et quaerit habere aliam, et hoc etiam
est vanum: nullo igitur modo dicendum videtur
quod materia appetat formam. "Tertio obiicit per
hoc, quia dicere quod materia appetat formam
sicut femina masculum, est figurate loquentium,
scilicet poetarum, et non philosophorum.

10. Sed huiusmodi obiectiones facile est sol-

"vere. Sciendum est enim quod omne quod ap-
petit aliquid; vel cognoscit ipsum et se ordinat in

illud; vel tendit in ipsum ex ordinatione et dire-
ctione alicuius cognoscentis *, sicut sagitta tendit
in determinatum "signum ex directione οἵ ordi-
natione sagittantis. Nihil est igitur aliud appetitus
naturalis quam ordinatio aliquorum. secundum
propriam naturam in suum finem. Non solum
autem aliquid ens in actu per virtutem activam
ordinatur in suum finem, sed etiam materia se-
cundum quod est in potentia; nam forma est
finis materiae. Nihil igitur est aliud materiam
appetere formam, quam eam ordinari ad formam

t) ibi: Corrumpitur autem etc. - Haec om. codd. exc. BCDLZsEG
HRX.- Statim ostendit om. EG.— Lin. seq. pro secundo ducendo, se-
cundo vero inducendo GHpE, secundo vero deducendo sE, secundo
vero ducendo BD, secundo deducendo cet. exc. MNRZ.

ἢ) apta nata. — aptum natum codices exceptis DMRYZ ; appetere
et omittunt RZ; pro ipsam, ipsum legunt codices exceptis ABCLRYZ ;
Scilicet omittunt PFLRZab; quod contrarium... inconveniens omittunt
AKOTVXpl; pro appetit, appetet habent Pb, appetitionem editio a.

* eliam nu, om.
r,autem cet. exc.
EGMN.

* contrarium ΡῸ
EFGHMNRZab.

* formam om.
codd. exc. CbEGH
QRZ.

* ponatur DEGHR
ὩΣ:

* eaedem v: et sic
infra.

* bonum om. NT.

* masculum kco
RSTXYZ.
*accidit feminei-
las EG.
* esse om. EG. *

* scilicet mate-
Tia om. EG.

* tripliciter om.

DGpEH.

* cum... formam
om. AIKOTVXY.

* aut add. Ecnuz.

* omnes EG, plu-
res F.

* finem add. ss.

* potentiam »p&
GH.

* ideo est p, et
est. edd. a b.

* habere τ,.

* Lect. xit, n. 9.

* et add. ACIKLO
QSTVXYSE.
*manifestandam
om. Pab.

* et feminae om.
EG.

* metaphoricis E
GHOQSTVX. - Sum-
ptís BcbEGHMORZ.

* corrumpitur »
EFGRTZ.

* Lect. xit, nn. 7,
10 Sqq.

54
ut potentia * ad actum. -- Et quia sub quacumque
forma sit, adhuc remanet in potentia ad aliam
formam, inest * ei semper appetitus formae: non
propter fastidium formae quam habet, nec pro-
pter hoc quod quaerat contraria esse * simul; sed
quia est in potentia ad alias formas, dum unam
habet in actu. - Nec etiam utitur hic figurata lo-
cutione, sed exemplari. Dictum est enim supra *
quod materia prima scibilis est secundum pro-
portionem, inquantum sic se habet ad formas
substantiales, sicut materiae sensibiles ad formas
accidentales; et ideo ad manifestandum materiam
primam, oportet uti exemplo sensibilium substan-
tiarum. Sicut igitur usus est exemplo aeris * infi-
gurati et hominis non musici ad manifestandam *
materiam, ita nunc ad eius manifestationem utitur
exemplo feminae virum appetentis, et turpis ap-
petentis bonum: hoc enim accidit eis inquantum
habent aliquid de ratione materiae. Sciendum ta-
men est quod Aristoteles hic loquitur contra Pla-
tonem, qui talibus metaphoricis locutionibus ute-
batur, assimilans materiam matri et feminae *, et
formam masculo; et ideo Aristoteles utitur contra
eum metaphoris * ab eo assumptis.

11. Deinde cum dicit: Corrumpitur autem etc.,
ostendit quomodo materia corrumpatur *. Et dicit
quod quodammodo corrumpitur, et quodammodo
non. Quia secundum quod est in ea privatio, sic
corrumpitur cum cessat in ea esse privatio, ut
51 diceremus aes infiguratum corrumpi, quando
desinit esse infiguratum: sed secundum se, in-
quantum est quoddam ens in potentia, est inge-
nita et incorruptibilis. Quod sic patet. Si enim
materia fiat, oportet ei aliquid subiici ex quo fiat,
ut ex superioribus * patet. Sed primum quod subii-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. I

citur in generatione est materia: hoc enim * dici-
mus materiam, primum subiectum ex quo aliquid
fit per se et non secundum accidens, et * inest
rei iam factae (et utrumque eorum "ponitur ad
differentiam privationis, ex qua fit aliquid per ac-
cidens, et non inest rei factae). Sequitur ergo *
quod materia sit antequam fiat, quod est impos-
sibile. Et similiter omne quod corrumpitur, re-
solvitur in materiam primam. Quando igitur iam
est materia prima, tunc * est corruptum: et sic,
si materia prima corrumpatur, erit corrupta ante-
quam corrumpatur, quod est impossibile. Sic igi-
tur impossibile est materiam primam generari vel
corrumpi. Sed'ex hoc non excluditur quin per
creationem in esse procedat.

12. Deinde cum dicit: De principio autem etc.,
quia iam excluserat errores circa materiam et pri-
vationem, restare videbatur ut excluderet errores
et dubitationes * circa formam. Posuerunt enim
quidam formas separatas, scilicet ideas, quas re-
ducebant ad unam primam ideam. Et ideo dicit
quod de principio formali, utrum sit unum vel
plura, et quot et quae sint, pertinet determinare
ad philosophiam primam, et usque ad illud * tem-
pus reservetur: quia forma est principium essendi,
et ens inquantum huiusmodi est subiectum pri-
mae philosophiae; sed materia et privatio sunt
principia entis transmutabilis, quod a philosopho
naturali consideratur. Sed tamen de formis na-
turalibus et corruptibilibus in sequentibus huius
doctrinae determinabitur. - Ultimo autem epilogat
quae dicta sunt: et dicit quod sic determinatum
est quod principia sunt, et quae, et quot. Sed
oportet iterum aliter * principium facere scientiae
naturalis, inquirendo scilicet principia scientiae. 5

* autem ACIKOQS
TVXY.

* ut z, quod cet.

* igitur codd.
exc. D.

* tantum, iam s,
tantum cet. exc.
BHN.

* dubitationem e

abet codd.exc. '

EGHQRZ; cf. lect.
XIV, D. 1.

* id runab, om.
AIKOQTY.

epu
» ad Y.

PHYSICORUM ARISTOYDELIS
LIBER 1I

LECTIO PRIMA

QUID SIT NATURA: QUAENAM SINT QUAE HABENT NATURAM,
ui d ET SUNT SECUNDUM NATURAM

Τῶν ὄντων τὰ μέν ἔστι φύσει, τὰ δὲ δί ἄλλας αἰτίας:
φύσει μὲν τά τε ζῷα καὶ τὰ μέρη αὐτῶν καὶ τὰ
φυτὰ καὶ τὰ ἁπλᾶ τῶν σωμάτων; olov γῆ καὶ πῦρ
χαὶ ἀὴρ καὶ ὕδωρ’ ταῦτα γὰρ εἰναι χαὶ τὸ τοιαῦτα
φύσει φαμέν. Πάντα δὲ τὰ ῥηθέντα φαίνεται διαφέ-
ροντα πρὸς τὰ μὴ φύσει συνεστῶτα. Td μὲν γὰρ
φύσει ὄντα πάντα φαίνεται ἔχοντα ἐν ἑαυτοῖς ἀρχὴν
χινήσεως καὶ στάσεως, τὸ μὲν χατὸ τόπον, τὰ δὲ
xac αὔξησιν καὶ φθίσιν, τὸ δὲ xav ἀλλοίωσιν. Κλίνη
δὲ x«l ἱμάτιον, καὶ εἴ τι τοιοῦτον ἄλλο γένος ἐστίν,
ἡ μὲν τετύχηχε τῆς κατηγορίας ἑκάστης καὶ χαθ᾽
ὅσον ἐστὶν ἀπὸ cx ge οὐδεμίαν Opu.Tv ἔχει μετα-
βολῆς ἔμφυτον, ἡ δὲ συμβέβηκεν αὐτοῖς εἶναι λιθί-
νοις ἣ γηίνοις ἢ μικτοῖς ἐκ τούτων; ἔχει; καὶ κατὸ
τοσοῦτον;

ὡς οὔσης τῆς φύσεως ἀρχῆς τινὸς καὶ αἰτίας τοῦ χι-
veta. xal ἠρεμεῖν ἐν ᾧ ὑπάρχει πρώτως χαθ᾽ αὐτό,
χαὶ μὴ κατὰ συμβεβηχός. Λέγω δὲ τὸ μὴ κατα συμ-
BsBexóc,. ὅτι γένοιτ᾽ ἂν αὐτὸς ἑαυτῷ τις αἴτιος
ὑγιείας, ὧν ἰατρός. ἀλλ᾽ ὅμως o9 χαθὸ ὑγιάζεται,
τὴν ἰατρικὴν ἔχει, ἀλλὰ συμβέβηκε τὸν αὐτὸν ἰατρὸν
εἶναι χαὶ ὑγιαζόμενον" διὸ xal χωρίζεταί ποτ᾽ ἀπ᾽
ἀλλήλων. Ὁμοίως δὲ χαὶ τῶν ἄλλων ἕχαστον τῶν
ποιουμένων" οὐδὲν γὰρ αὐτῶν ἔχει τὴν ἀρχὴν ἐν
ἑαυτῷ τῆς ποιήσεως) ἀλλὰ τὸὰ μὲν ἐν ἄλλοις καὶ
ἔξωθεν, olov οἰκία καὶ τῶν ἄλλων τῶν χειροκμήτων
ἕχαστον, τὰ δ᾽ ἐν αὑτοῖς μὲν ἀλλ᾽ οὐ καθ᾽ αὐτά,

ὅσα κατὰ συμβεβηκὸς αἴτια γένοιτ᾽ ἂν αὐτοῖς. Φύσις

μὲν οὖν ἐστὶ τὸ ῥηθέν.

esty δὲ ἔχει ὅσα τοιαύτην ἔχει ἀρχήν. Καὶ ἔστι πάντα
ταῦτα οὐσία: ὑποχείμενον γάρ τι καὶ ἐν ὑποχειμένῳ
ἐστὶν ἡ φύσις ἀεί.

Κατὰ φύσιν δὲ ταῦτα τε χαὶ ὅσα τούτοις ὑπάρχει καθ᾽
αὐτά, οἷον τῷ πυρὶ φέρεσθαι ἄνω’ τοῦτο γὰρ φύσις
μὲν οὐχ ἔστιν, οὐδ ἔχει φύσιν" φύσει δὲ xal χατὰ
φύσιν ἐστί. Τί μὲν οὖν ἐστὶν ἡ φύσις, εἴρηται; xal
τί τὸ φύσει, καὶ κατᾷ φύσιν.

ὭὩς δ᾽ ἔστιν ἡ φύσις, πειρᾶσθαι δεικνύναι γελοῖον: φα-
νερὸν γὰρ ὅτι τοιαῦτα τῶν ὄντων ἐστὶ πολλά. Τὸ
δὲ δειχνύναι το φανεροὶ διὰ τῶν ἀφανῶν οὐ δυνα-
μένου χρίνειν ἐστὶ τὸ δύ αὐτὸ καὶ μὴ δύ αὐτὸ γνώ-
ρίμιον. Ὅτι δ᾽ ἐνδέχεται τοῦτο πάσχειν, οὐχ ἄδηλον"
συλλογίσαιτο ydp ἄν τις ἐκ γενετῆς ὧν τυφλὸς περὶ
χρωμάτων" “ὥστε ἀνάγκη τοῖς τοιούτοις περὶ τῶν
ὀνομάτων εἶναι τὸν λόγον, νοεῖν δὲ μηδέν.

ΘΥΝΟΡΒΙΒ. — 1. Argumentum et divisio libri, postea textus. --
2. Quae a natura sunt, habent in se principium alicuius motus et
status: quae ab arte, nonnisi per accidens. -- 3. Obiectio, quod hoc
non videatur verum secundum quamlibet mutationem. Falsa solu-
tio reiicitur. — 4. Solvitur obiectio: ex eo quod in rebus naturalibus
60 modo est principium motus, quo eis motus convenit; scilicet

* Eorum quae sunt, alia quidem sunt natura, alia vero pro-

pter alias causas. Natura quidem sunt animalia quae-

: que, et partes ipsorum, et plantae, et simplicia corpora,
ut terra et ignis et aer et aqua: haec enim et huius-
modi esse natura dicimus. Omnia autem quae praedicta
sunt, videntur differentia ad non natura existentia. Quae
quidem enim natura sunt, omnia videntur habere in
seipsis principium motus et status; haec quidem secun-
dum locum, ila vero secundum augmentum et decre-
mentum, quaedam autem secundum alterationem. * Le-
ctulus estem et indumentum, et si aliquod huiusmodi
genus est, secundum quod quidem sortitum est prae-
dicationem unamquamque, et inquantum est ab arte,
neque unum habet impetum mutationis innatum : se-
cundum autem quod contingit ipsis lapideis aut terreis
esse aut mixtis ex his, habent hoc tantum.

* Est igitur natura principium alicuius et causa movendi et
quiescendi in quo est primum per se et non secundum
accidens. Dico autem non secundum accidens, cum fiat
utique ipse sibi aliquis causa sanitatis cum sit medicus:
sed tamen non secundum quod sanatur medicinam
habet, sed accidit eundem medicum esse et sanari;
unde et dividuntur aliquando ab invicem. Similiter au-
tem et aliorum unümquodque quae fiunt. Nullum enim
ipsorum habet in seipso factionis principium: sed alia
quidem in aliis et ab exteriori, ut domus et aliorum
manu incisorum unumquodque; alia autem in seipsis
quidem, sed non secundum seipsa, quaecumque secun-
dum accidens fiunt causae utique ipsis. Est igitur natura
quod dictum est. ᾿

* Naturam autem habent quaecumque huiusmodi habent
principium. Et sunt haec omnia subiecta: subiectum
enim quoddam, et in subiecto est natura semper.

* Secundum naturam autem sunt et haec et quaecumque
his insunt secundum se, ut igni ferri sursum. Hoc enim
natura quidem non est, neque habet naturam; sed a
natura, et secundum naturam est. * Quid quidem igitur
natura sit, dictum est, et quid quod a natura et se-
cundum naturam.

Quod autem est natura tentare demonstrare, ridiculum est.
Manifestum enim est quod huiusmodi rerum sunt multa:
demonstrare autem manifesta per immanifesta, non po-
tentis iudicare est propter ipsum et non propter ipsum
cognitum. Quod autem contingat hoc pati, non imma-
nifestum est. Syllogizet enim aliquis, cum natus sit cae-
cus, de coloribus: quare necesse est huiusmodi de no-
minibus habere rationem, nihil autem intelligere.

principium activum vel passivum motus secundum quod eis conve-
nit movere vel moveri. — 5. Concluditur ex praemissis definitio na-
turae: nempe natura est principium motus et quietis in eo in quo est
primo et per se et non secundum accidens. Explicatur per singulas
partes. - 6. Quid sint Aabentia naturam. — 7. Quid sit secundum
naturam. — 8. Demonstrare quod natura sit, ridiculum est.

* Cap. r. Text. r.

* Texts.

* Text. 3.

* Text. 4.

* Text. 5.

* "Text. 6.

* Lect. 9;

* Lect. tir.

* Lect. seq.

* Num. 8.

* Num. 6.

* Num. 5.
* ipsam om. RZ.

* ]bid.

* autem ἘΝ, om.
DEG.
* à oin. FRZ.

* sicut Ppab, om.
F.

* aliis nw.

* recipiunt codd.
exc. DEGHMN.

* secundum DN.

* terrea ABCFIKQ,

nsTvxpo. Cf.text.

* naturalium om.
nN.

ostquam Philosophus in primo li-
bro determinavit de principiis re-
rum naturalium, hic determinat de
eprincipiis scientiae naturalis. Ea

autem quae primo oportet cogno-
7^3 "scere in aliqua scientia, sunt subize-
ctum ipsius, et sedium per quod demonstrat. Unde
hic secundus liber in duas partes dividitur: in pri-
ma determinat de quibus sit consideratio scientiae
naturalis; in secunda ex quibus causis demonstrat,
ibi: Determinatis autem his * etc. Prima dividitur
in duas: in prima ostendit quid sit natura; in se-
cunda de quibus considerat scientia naturalis, ibi:
Quoniam autem determinatum est * etc. Prima di-

δ

RC SQ
b 37

viditur in duas; in prima ostendit quid sit natura; |

in secunda quot modis dicitur ibi: Videtur autem
natura *, etc. Prima dividitur in duas: in prima
ostendit quid sit natura; in secunda excludit inten-
tionem quorundam tentantium demonstrare quod
natura sit, ibi: Quod autem est natura * etc.

Circa primum duo facit: primo notificat natu-
ram; secundo ea quae denominantur a natura,
ibi: Naturam autem habent * etc. Circa primum
tria facit: primo investigat definitionem naturae;
secundo concludit eam, ibi: Est igitur natura * etc.;
tertio exponit ipsam * definitionem, ibi: Dico au-
lem non secundum accidens * etc.

2. Dicit ergo primo quod inter omnia entia,
quaedam esse dicimus a natura; quaedam vero *
ab aliis causis, puta ab arte vel a * casu. Dicimus
autem esse a natura quaelibet animalia, et partes
ipsorum, sicut carnem et ossa, et etiam plantas
et corpora simplicia, scilicet * elementa, quae non
resolvuntur in aliqua corpora priora, ut sunt terra,
ignis, aer et aqua: haec enim et omniá similia a
natura dicuntur esse. Et differunt haec omnia ab
his * quae non sunt a natura, quia omnia huius-
modi videntur habere in se-principium. alicuius
motus et status; quaedam quidem secundum lo-
cum, sicut gravia et levia, et etiam corpora cae-
lestia; quaedam vero secundum augmentum et
decrementum, ut animalia et plantae; quaedam
vero secundum alterationem, ut corpora simpli-
cia et omnia quae componuntur ex eis. Sed ea
quae non sunt a natura, sicut lectus et indumen-
tum et similia, quae accipiunt * huiusmodi praedi-
cationem secundum quod sunt ab arte, nullius
mutationis principium habent in seipsis nisi per *
accidens, inquantum scilicet materia et substan-
tia corporum artificiatorum sunt res naturales. Sic
igitur inquantum artificialibus accidit esse ferrea *
vel lapidea, habent aliquod principium motus in
seipsis, sed non inquantum sunt artificiata: cultellus
enim habet in se principium motus deorsum, non
inquantum est cultellus, sed inquantum est ferreus.

3. Sed videtur hoc non esse verum, quod secun-
dum quamlibet mutationem rerum naturalium *,
principium motus sit in eo quod movetur. In al-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. II

teratione enim et generatione simplicium corpo-
rum, totum principium motus videtur esse ab
extrinseco agente: puta cum aqua calefit, vel aer
in ignem convertitur, principium mutationis est
ab exteriori agente.

Dicunt ergo quidam quod etiam in huiusmodi
mutationibus principium activum motus est in eo
quod movetur; non quidem perfectum, sed im-
perfectum, quod coadiuvat actionem exterioris
agentis. Dicunt enim quod in materia est quaedam
inchoatio formae, quam dicunt esse privationem,
quae est tertium principium naturae; et ab hoc
principio intrinseco generationes et alterationes
corporum simplicium naturales dicuntur. :

Sed hoc non potest esse: quia, cum nihil agat
nisi secundum quod est in actu, praedicta inchoa-
tio formae, cum non sit actus, sed aptitudo quae-
dam ad actum, non potest esse principium acti-
vum. Et praeterea, etiam si esset forma completa,
non ageret * in suum subiectum alterando ipsum:
quia forma non agit, sed compositum; quod non
potest seipsum alterare, nisi sint in eo duae partes,
quarum una sit alterans et alia alterata. —..

4. Et ideo dicendum est quod in rebus natura-
libus eo modo est principium motus, quo eis
motus convenit. Quibus ergo convenit movere,
est in eis principium activum motus; quibus au-
tem competit moveri, est in eis principium pas-
sivum, quod est materia. Quod quidem princi-
pium, inquantum habet potentiam naturalem ad
talem formam et motum, facit esse motum na-
turalem, Et propter hoc factiones rerum artifi-
cialium non sunt naturales: quia licet principium
materiale sit in eo quod fit *, non tamen habet
potentiam naturalem ad talem formam. Et sic *
etiam motus localis corporum caelestium est na-
turalis, licet sit a motore separato, inquantum in
ipso corpore caeli est potentia naturalis ad talem
motum. In corporibus vero gravibus et levibus
est principium formale sui motus (sed huiusmodi
principium formale non potest dici potentia activa,

ad quam pertinet motus iste, sed comprehendi-

tur sub potentia passiva: gravitas enim in terra
non est principium ut moveat, sed magis ut mo-
veatur)*: quia sicut alia accidentia consequuntur
formam substantialem, ita et locus, et per conse-
quens moveri ad locum: non tamen ita quod
forma naturalis sit motor, sed motor est gene-
rans, quod * dat talem formam, ad quam. talis
motus consequitur. AE
5. Deinde cum dicit: Est igitur natura etc.,
concludit ex praemissis definitionem naturae hoc
modo. Naturalia differunt a non naturalibus in-
quantum habent naturam; sed non differunt a
non naturalibus ^ nisi inquantum habent princi-
pium motus in seipsis; ergo natura nihil aliud est
quam principium motus et quietis in eo in quo
esi primo et per se et non secundum accidens.

«) Sed huiusmodi... ut moveatur. — Haec omnia, quae parenthesi
clausimus, omittuntur a codicibus. Et revera non videntur necessario po-
stulari a contextu, et iis omissis, ratio quae immediate ponitur, quia sicut
alia, melius cohaeret cum praecedentibus, ad quae referri debet, nempe
In corporibus vero etc. — Cf. lib. VIII, lect. vir.

8) a non naturalibus. — Haec verba omittuntur a codicibus ACIK
LOQTVXY. — Paulo infra, pro principium motus et quietis, unus D inter
omnes codd. legit principium et causa motus etc. Revera τὸ causa
habetur et in textu Aristotelis et paulo infra in expositione sancti
"Thomae.

* alterando add.
ADEKMTVYXGIO.

* artificialiter
add. L.
* similiter ΒΡῈ.

* qui nsz.

* in add. codd.
exc. DHMN.

* aliquod PBEGN
nYzab.

* Num. praec.

* enim om. Dvz.
* fertur EG.

* tale add. v.

* sanitatis DMRZ,
sanitatis vel sa-

* dividitur Acp1
KOQSTVXSMR..
* fertur rn.

* sunt add. w; ita
D post Zdem.

* $e ABCFIKLOQS
TVXY. -

CAP. I, LECT. I

Ponitur autem in definitione naturae princi-
pium, quasi genus, et non aliquid absolutum,
quia nomen naturae importat habitudinem prin-
cipi. Quia enim nasci dicuntur ea quae gene-
rantur coniuncta generanti, ut patet in plantis et *
animalibus, ideo principium generationis vel mo-
tus natura nominatur. Unde deridendi sunt. qui
volentes definitionem Aristotelis corrigere, natu-
ram per aliquid * absolutum definire conati sunt,
dicentes quod natura est vis insita rebus, vel ali-
quid huiusmodi. Dicitur autem principium et causa,
ad designandum quod non omnium motuum na-
tura est eodem modo principium in eo quod mo-
vetur, sed diversimode, ut dictum est *.

Dicit autem movendi et quiescendi, quia ea
quae naturaliter moventur ad locum, similiter vel
magis naturaliter in loco quiescunt: propter hoc
enim * ignis naturaliter movetur ** sursum, quia
naturaliter ibi est, et propter quod unumquod-

que * et illud magis. Non tamen intelligendum

est quod in quolibet quod. movetur naturaliter,
natura sit etiam principium quiescendi; quia cor-
pus caeleste naturaliter quidem movetur, sed non
naturaliter quiescit: sed hoc pro tanto dicitur, quia
non solum motus, sed etiam quietis principium est.

Dicit autem in quo est, ad differentiam artifi-
cialium, in quibus non est motus nisi per acci-
dens. ἢ Addit autem primum, quia natura, etsi
sit principium motus compositorum, non tamen
primo. Unde quod animal movetur deorsum, non
est ex natura animalis inquantum est animal, sed
ex natura dominantis elementi.

Quare autem dicat per se et non secundum
accidens, exponit consequentur cum dicit, Dico
autem non secundum accidens. Contingit enim ali-
quando quod aliquis medicus est sibi ipsi causa
sanitatis; et sic principium suae sanationis * est
in eo, sed per accidens: unde principium * sa-
nationis in eo non est natura. Non enim secun-
dum quod sanatur habet medicinam, sed secun-
dum quod est medicus; accidit autem eundem
esse medicum et sanari; sanatur enim * secun-
dum quod est infirmus. Et ideo, quia per accidens
coniunguntur, aliquando per accidens dividuntur:
contingit enim alium esse medicum sanantem et
alium infirmum qui sanatur. Sed principium mo-
tus naturalis est in corpore naturali quod mo-
vetur, inquantum movetur: inquantum enim ignis
habet levitatem, fertur sursum. Nec dividuntur *
ad invicem, ut aliud sit corpus quod movetur *
sursum et aliud leve, sed semper * unum et idem.
Et sicuti est de medico sanante, ita est de omni-
bus artificialibus. Nullum enim eorum habet in
seipso * suae factionis principium: sed quaedam

37
eorum * fiunt ab extrinseco, ut domus et alia quae
manu inciduntur; quaedam autem fiunt a princi-
pio intrinseco, sed per accidens, ut dictum est *.
Et sic dictum est quid sit * natura.

6. Deinde cum dicit: Naturam autem habenl etc.,
definit ea quae a natura denominantur. Et dicit
quod habentia naturam sunt illa quae habent in
seipsis principium sui motus. Et talia sunt omnia
subiecta naturae: quia natura est subiectum, se-
cundum quod natura dicitur materia; et est in
subiecto, secundum quod natura dicitur forma.

7. Deinde cum dicit: Secundum naturam autem
sunt etc., exponit? quid sit secundum naturam. Et
dicit quod secundum naturam esse dicuntur tam
subiecta *, quorum esse est a natura, quam etiam
accidentia quae in eis insunt causata ab huius-
modi principio; sicut ferri sursum non est ipsa
natura, neque habens naturam, sed est causatum
a natura. Et sic dictum est quid sit natura, et
quid sit illad quod habet naturam, et * quid sit
secundum naturam.

8. Deinde cum dicit: Quod autem est natura. etc.,
excludit praesumptionem quorundam volentium
demonstrare quod * natura sit. Et dicit quod ridi-

culum est quod aliquis tentet demonstrare quod * «

natura sit, cum manifestum sit secundum sensum
quod multa sunt a natura, quae habent princi-
pium sui motus in se. Velle autem demonstrare *
manifestum per non manifestum, est hominis qui
non potest iudicare quid est notum propter se,
et quid non est notum propter se: quia dum vult
demonstrare id quod est notum propter se, uti-
tur eo quasi non propter se noto. Et quod hoc *
contingat aliquibus, manifestum est. Aliquis enim
caecus natus aliquando syllogizat de coloribus:
cui tamen non est per se notum id quo utitur
ut principio, quia non habet intellectum rei, sed
utitur solum nominibus; eo. quod cognitio nostra
ortum habet a sensu, et cui deficit unus sensus,
deficit una scientia. Unde caeci nati, qui nunquam
senserunt colorem, non possunt aliquid de colo-
ribus intelligere; et sic utuntur non notis quasi
notis. Et e converso accidit his qui volunt demon-

strare naturam esse: quia utuntur notis ut non

notis. Naturam autem esse, est per se notum, in-
quantum naturalia sunt manifesta sensui. Sed quid
sit uniuscuiusque rei natura, vel quod* principium

motus, hoc non est manifestum. - Unde patet per:

hoc quod irrationabiliter Avicenna conatus est im-
probare Aristotelis dictum, volens quod naturam
esse possit demonstrari, sed non a naturali, quia *
nulla scientia probat sua principia. Sed ignorantia
principiorum moventium non impedit quin na-
turam esse sit per se notum, ut dictum est.

y) in quibus... per accidens. — Haec om. nostri codd. — Statim, pro |

Addit autem, Additque EG, Addit etiam B; pro primum, primo B
sGHL , om. S; pro quia natura, quod natura RZ, quia etiam natura
D, quia et natura EG, quia in natura H, quia F, quia natura aliqua
80; pro etsi, si GM. Post motus, codd, exc. ABCsG add. corporum, pro

Vies NAT

quo pG corrumpitur. Pro tamen primo, tamen primum EGM; pro ex
natura, a natura D, de natura HNYZ, natura F.

9) Deinde cum... sunt etc., exponit.— lta P; codd. et ab non habent
nisi Deinde exponit. Revera haec divisio textus non invenitur praepa-
rata in numm. praecedentibus.

mv. quee

Opp. D. TuoMaz T. il.

—
B

eorum om. PF
a b.
* Num. 2.

* est codd. exc.
R.

e

* substantia ν.

*

et...
om. RZ.

naturam

* quid vel quod
ΒΖ, quid EFGHMN
1558.

* quid rsBQ.

* monstrare pEG.

* id rab, om. Enc.

* quid cpEFGNpH,
om. v.

*

quia... dictum
est om. GMPEHR.

58

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. Il

LECTIO SECUNDA

TAM MATERIAM QUAM FORMAM ESSE NATURAM: MAGIS 'TAMEN FORMAM

,
Aoxst δ᾽ ἡ φύσις xal ἡ οὐσία τῶν φύσει ὄντων ἐνίοις
εἶναι τὸ πρῶτον ἐνυπάρχον ἑκάστῳ ἀρρύθμιστον καθ᾽
ἑαυτό, οἷον χλίνης φύσις τὸ ξύλον, ἀνδριάντος δ᾽ ὁ
χαλκός. Σημεῖον δέ φησιν ᾿Αντιφῶν ὅτι, εἴ τις χα-
τορύξεις κλίνην καὶ λάβοι δύναμιν ἡ σηπεδὼν ὥστ᾽
ἀνεῖναι βλαστόν, οὐχ ἂν γενέσθαι χλίνην, ἀλλὰ ξύ-
λον; ὡς τὸ μὲν κατὸ συμβεβηκὸς a d τὴν κατοὶ
γόμον διάθεσιν xal τὴν τέχνην; τὴν δ᾽ οὐσίαν οὖσαν
ἐχείνην d χαὶ διαμένει ταῦτα πάσχουσα συνεχῶς.
Εἰ δὲ καὶ τούτων ἕκαστον πρὸς ἕτερόν τι ταὐτὸ
τοῦτο πέπονθεν (οἷον ὁ μὲν χαλκὸς χαὶ ὁ χρυσὸς
πρὸς ὕδωρ, τὰ δ᾽ ὀστᾷ καὶ ξύλα πρὸς γῆν, ὁμοίως
δὲ χαὶ τῶν ἄλλων ὁτιοῦν). ἐχεῖνα τὴν φύσιν εἶναι
καὶ τὴν οὐσίαν αὐτῶν. Διόπερ οἱ μὲν γῆν; οἱ δὲ
πῦρ; οἱ δ᾽ ἀέρα φασίν, οἱ δὲ ὕδωρ, οἱ δ᾽ ἔνια τού-
των; οἱ δὲ πάντα ταῦτα τὴν φύσιν εἶναι τὴν τῶν
ὄντων. Ὃ γάρ τις αὐτῶν ὑπέλαβε τοιοῦτον, εἴτε ἕν
εἴτε πλείω, τοῦτο καὶ τοσαῦτά φησιν εἶναι τὴν ἅπα-
σαν οὐσίαν, τὰ δὲ ἄλλα πάντα πάθη τούτων καὶ
ἕξεις καὶ διαθέσεις. Kal τούτων μὲν ὁτιοῦν εἶναι
αἶδιον (οὐ γὰρ εἶναι μεταβολὴν αὐτοῖς ἐξ αὑτῶν),
τὰ δ᾽ ἄλλα γίγνεσθαι καὶ φθείρεσθαι ἀπειράκις. Ἕνα
μὲν οὖν τρόπον οὕτως ἡ φύσις λέγεται, ἡ πρώτη
ἑχάστῳ ὑποχειμένη ὕλη τῶν ἐχόντων ἐν αὑτοῖς ἀρ-

χὴν κινήσεως καὶ μεταβολῆς"
ἄλλον δὲ τρόπον ἡ μορφὴ καὶ τὸ εἶδος. τὸ κατὰ τὸν
λόγον. “Ὥσπερ ydp τέχνη λέγεται τὸ κατὰ τέχνην
καὶ τὸ τεχνικόν; οὕτω χαὶ φύσις τὸ χατὰ φύσιν λέ-
εται χαὶ τὸ φυσιχόν. Οὔτε δ᾽ ἐχεῖ πως φαῖμεν ἂν
ἔχειν xavd τὴν τέχνην οὐδέν, εἰ δυνάμει μόνον ἐστὶ
κλίνη; μήπω δ᾽ ἔχει τὸ εἶδος τῆς κλίνης, οὐδ᾽ εἶναι
τέχνην, οὔτ᾽ ἐν τοῖς φύσει συνισταμένοις" τὸ γορ
δυνάμει σὰρξ ἢ ὀστοῦν οὔτ᾽ ἔχει πω τὴν ἑαυτοῦ φύ-
cw, πρὶν ἂν λάβῃ τὸ εἶδος τὸ κατὰ τὸν λόγον; ὃ
ὁριζόμενοι λέγομεν τί ἐστι σὰρξ ἢ ὀστοῦν, οὔτε φύσει
ἐστίν. Ὥστε ἄλλον τρόπον ἡ φύσις ἂν εἴη τῶν ἐχόν-
τῶν ἐν αὑτοῖς χινήσεως ἀρχὴν ἡ μορφὴ καὶ τὸ εἶδος,
οὐ χωριστὸν ὃν dXX ἢ κατὰ τὸν λόγον. Τὸ δ᾽ ἐκ
τούτων φύσις μὲν οὐχ ἔστι; φύσει δέ, οἷον ἄνθρωπος.
Καὶ μᾶλλον αὕτη φύσις τῆς ὕλης" ἕχαστον γὰρ τότε
λέγεται, ὅταν ἐντελεχείᾳ di» μᾶλλον ἢ ὅταν δυνάμει.

Ἔτι γίγνεται ἄνθρωπος ἐξ ἀνθρώπου, ἀλλ᾽ οὐ χλίνη ἐκ
χλίνης" διὸ καί φασιν οὐ τὸ σχῆμα εἶναι τὴν φύσιν,
ἀλλὰ τὸ ξύλον, ὅτι γένοιτ᾽ ἄν, εἰ θλαστάνοι, οὐ
χλίνη, ἀλλὰ ξύλον. Εἰ δ᾽ ἄρα τοῦτο τέχνη, καὶ ἡ
μορφὴ φύσις" γίγνεται γὰρ ἐξ ἀνθρώπου ἄνθρωπος.

Ἔτι δ᾽ ἡ φύσις ἡ λεγομένη ὡς γένεσις ὁδός ἔστιν εἰς
φύσιν. Οὐ γὰρ ὥσπερ ἡ ἰάτρευσις λέγεται οὐχ εἰς
ἰατρυκὴν ὁδός, dXX εἰς ὑγίειαν" ἀνάγκη μὲν γὰρ ἀπὸ
ἰατρικῆς, οὐχ εἰς ἰατρικὴν εἶναι τὴν ἰάτρευσιν" οὐχ
οὕτω δ᾽ ἡ φύσις ἔχει πρὸς τὴν φύσιν, ἀλλὰ τὸ φυό-
μενον Ex τινὸς εἰς τὶ ἔρχεται ἢ φύεται. Εἰς τί οὖν
φύεται; οὐχὶ ἐξ οὐ; ἀλλ᾽ εἰς ὅ, Ἢ ἄρα μορφὴ φύσις.

Ἢ δέ γε μορφὴ καὶ ἡ φύσις διχῶς λέγεται" xol yàp ἡ

viue die ec Dir x δ᾽ LER ἡ Une

xai ἐναντίον τι περὶ τὴν ἁπλῆν γένεσιν ἢ μή ἐστιν,
ὕστερον ἐπισκεπτέον.

ΘΥΎΝΟΡΒΙΒ, — 1, Antiqui philosophi primam materiam igno-
rantes, aliquod corpus sensibile materiam omnium rerum pone-
bant, cui tanquam actu existenti omnes formae advenirent ut
accidentia, sicut in artificialibus. — 2. In hac autem positione id
verum est, quod materia, quae intrat constitutionem substantiae

* Videtur autem nonnullis natura et substantia eorum quae
natura sunt, esse quod primum inest unicuique non
formatum per seipsum, ut lectuli natura lignum, sta-
tuae autem aes. Signum autem dicit Antiphon, quo-
niam si aliquis proiecerit lectum deorsum, et accipiat
potentiam putrescens ut utique sit germen, non utique
fieri lectum sed lignum: tanquam dicat secundum ac-
cidens esse dispositionem secundum legem et artem,
substantiam autem illam quae permanet, haec patiens
continue. *Si autem et horum unumquodque ad alterum
aliquod idem hoc sustinuit (ut aes quidem et aurum
ad aquam, ossa autem et ligna ad terram, similiter
autem et aliorum quodlibet), illa naturam esse et sub-
stantiam ipsorum. * Unde sane hi quidem terram, alii
vero ignem, alii aerem dicunt, quidam autem aquam,
quidam vero quaedam horum, sed alii omnia haec na-
turam esse eorum quae Sunt. Quod enim aliquis acce-
perit ipsorum huiusmodi, sive unum sive multa, hoc et
tanta dicit esse omnem substantiam; alia autem omnia,
passiones istorum et habitus et dispositiones. * Et horum
quidem quodlibet esse perpetuum; non enim esse mu-
tationem ipsis ex seipsis: alia autem fieri et corrumpi
infinities. Uno quidem modo natura sic dicitur, prima
unicuique subiecta materia habentium in seipsis motus
principium et mutationis.

Alio autem. modo forma et species, quae est secundum
rationem. * Sicut enim ars dicitur quod est secundum
artem et artificiosum, sic et natura quod secundum na-
turam dicitur et quod naturale, Neque autem illud ad-
huc dicimus habere secundum artem nihil, si potentia
tantum est, ut lectulus (nondum enim habet formam
lectuli), neque esse secundum artem; neque in his quae
natura subsistunt. Potentia enim caro aut os neque
habet adhuc sui ipsius naturam priusquam accipiat for-
mam secundum rationem, qua definientes dicimus quid
est caro aut os, neque natura est. * Quare alio modo
natura utique erit habentium in seipsis motus princi-
pium forma et species, non separabilis, sed aut se-
cundum rationem. Quod autem est ex his, natura qui-
dem non est, sed a natura, ut homo. Et magis natura
hoc est quam materia? unumquodque enim tunc dicitur
cum entelechia sit, magis quam cum potentia.

* Amplius, fit ex homine homo, sed non lectulus ex lectulo.
Unde dicunt figuram non essé naturam, sed lignum:
quoniam fiet utique, si germinet, non lectulus sed li-
gnum. Si ergo haec est ars, et forma est natura: fit
enim ex homine homo.

* Amplius autem, natura dicta sicut generatio via est in na-
turam. Non enim quemadmodum medicatio dicitur non
in medicinam via, sed in sanitatem (necesse quidem
enim est a medicina, non in medicinam esse medica-
tionem); non sic autem natura se habet ad naturam.
Sed quod nascitur ex quodam in quoddam venit se-
cundum quod nascitur. Quod igitur innascitur non ex
quo, sed in quod. * Forma itaque natura est.

Sed forma et natura dupliciter dicitur: etenim privatio spe-
cies quodammodo est. Si autem est privatio et contra-
rium aliquid circa simplicem generationem aut non est,
posterius considerandum est.

cuiuslibet rei naturalis, sit substantia et natura rerum natura-
lium. -- 3. Alio modo forma est natura. Probatur tripliciter.
a) Sicut illud quod est tantum in potentia ad hoc quod sit arti-
ficiosum, non dicitur habere aliquid artis, sic omne materiale non
habet naturam suam antequam habeat formam. Ideoque etiam

* Testi. -

* Text. 10.

* Text. m

* Text. 12.

* Text. 13.

* "Text. 14.

* Num. 3.

* potentes ACFIK
LOQsTVX.

* Lib. I, lect. xu,
n. I1.

* formis om. Pp
EGHNNRZ et a b.

* dicatur AcikL.o
QsTvxy.

* mutationem
codd. exc. DFHM
RZ.

* assumebant ΡῸ
rHiKMáb.
* habet GNRXZpE.

* eorum mate-
ría ABCFIKLOQST
vxy, eorum na-
tura nz.

* concludebant u.

* earum MN, ipsa-
rum FRZ.

* de numero add.

DEGHN.
* Lib. I, lect. it,
2; lect. viii, 2.

CAP. I,

forma natura est: et licet a materia non separetur secundum
rem, tamen differt ratione. — 4. Compositum autem ex materia et
forma non est natura, sed habet rationem principiati, et est a
natura. — 5. Magis forma est natura quam materia: quia unum-
quodque magis dicitur secundum quod est in actu, quam secun-
dum quod est in potentia. -- 6. b) Forma quae redit per gene-

b ostquam Philosophus ostendit quid
C)est natura, hic ostendit quot modis

Z'natura dicitur. Et primo ostendit quod

T natura dicitur de materia; secundo
quod dicitur de forma, ibi: 4/io autem modo * etc.

Circa primum, sciendum est quod antiqui philo-

sophi naturales, non valentes * usque ad primam
materiam pervenire, ut supra * dictum est, aliquod
corpus sensibile primam materiam omnium re-
rum ponebant, ut ignem vel aerem jvel aquam:
et sic sequebatur quod omnes formae advenirent
materiae tanquam in actu existenti, ut contingit
in artificialibus; nam forma cultelli advenit ferro
iam existenti in actu. Et ideo similem opinionem
accipiebant de formis naturalibus, sicut de formis *
artificialibus. Dicit ergo primo quod quibusdam
videtur quod hoc sit substantia et natura rerum
naturalium, quod primo inest unicuique, quod
secundum se consideratum est informe: ut si
dicamus * quod natura lecti est lignum, et natura
statuae est aes; nam lignum est in lecto, et se-
cundum se consideratum non est formatum *.
Et huius signum dicebat Antiphon esse hoc, quod
si aliquis proiiciat lectum ad terram, et ligna pu-
trescendo accipiant potentiam ut aliquid ex eis
germinet, illud quod generatur non erit lectus,
sed lignum. Et quia substantia est quae perma-
net, et naturae est sibi simile generare, conclude-
bat quod omnis dispósitio quae est secundum
quamcumque legem rationis vel artem, sit acci-
dens: et illud quod permanet sit substantia, quae
continue patitur huiusmodi dispositionum immu-
tationem *. Supposito igitur quod rerum artificia-
lium formae sint accidentia, et materia sit sub-
stantia, assumebat * aliam propositionem, quod
sicut se habent * lectus et statua ad aes et lignum,
ita et quodlibet horum se habet ad aliquid aliud
quod est materia ipsorum *; ut aes et aurum ad
aquam (quia omnium liquefactibilium materia vi-
detur esse aqua), et ossa et ligna ad terram; et
similiter est de quolibet aliorum naturalium. Unde
concludebat * quod illa materialia subsistentia for-
mis naturalibus, sint natura et substantia eorum *.
Et propter hoc quidam dixerunt terram esse na-
turam et substantiam omnium rerum, scilicet primi
poetae theologizantes; posteriores vero philosophi
vel ignem vel aerem vel aquam, vel quaedam *
horum, vel omnia haec, ut ex superioribus *
patet. Quia tot de numero eorum dicebant esse
substantiam omnium rerum, quot accipiebant esse
principia materialia; et omnia alia ^ dicebant esse

LEGTUS 59

rationem, est natura. Forma autem rei naturalis redit per ge-
nerationem. — 7. c) Quia actiones denominantur a principiis,
passiones vero a terminis, nativitas se habet ad naturam ut ad
terminum. ld autem in quod tendit nativitas, est forma. Ergo
forma est natura. — 8. Natura quae est forma dupliciter dicitur,
de forma incompleta et completa.

accidentia horum, idest materialium principiorum,
vel per modum passionis 7 vel per modum habi-

tus vel per modum dispositionis, vel cuiuslibet -

alterius quod reducatur ad genus accidentis. Et
haec est una differentia quam ponebant inter
principia materialia et formalia, quia dicebant ea
differre secundum substantiam et accidens. Alia
autem differentia est, quia dicebant ea * differre
secundum perpetuum et corruptibile. Nam quod-
cumque praemissorum corporum simplicium po-
nebant esse materiale principium, dicebant illud
esse perpetuum: non enim dicebant quod trans-
mutarentur invicem *. Sed omnia alia dicebant fieri
et corrumpi infinities: ut puta, si aqua sit * prin-
cipium materiale, dicebant aquam nunquam cor-
rumpi, sed manere eam in omnibus [sicut sub-
stantiam eorum; sed aes et aurum et alia hu-
iusmodi dicebant corrumpi et: generari infinities.

2. Haec autem positio quantum ad aliquid vera
est, et quantum ad aliquid falsa. Quantum enim
ad hoc quod materia sit substantia et natura re-
rum naturalium, vera est; materia enim intrat con-
stitutionem substantiae cuiuslibet rei * naturalis:

sed quantum ad hoc quod dicebant omnes formas*

esse accidentia *, falsa est. Unde ex hac opinione
et ratione eius concludit id quod verum est, sci-
licet quod natura uno modo dicitur * materia quae
subiicitur unicuique rei naturali * habenti in se
principium motus vel cuiuscumque mutationis :
nam motus est species mutationis *, ut in quinto
huius * dicetur.

3. Deinde cum dicit: A/;o autem modo etc.,
ostendit quod natura dicitur de * forma. Et circa
hoc duo facit: primo ostendit propositum, scilicet
quod forma sit natura; secundo ostendit forma-
rum diversitatem, ibi: Sed forma et natura * etc.
Primum autem * ostendit tribus rationibus. Dicit
ergo primo quod alio modo dicitur natura forma et
species, quae est secundum rationem, idest ex qua
ratio rei * constituitur: et hoc probat tali ratione.
Sicuti enim illud est ars, quod competit alicui
inquantum est secundum artem et artificiosum; ita
illud est naturà, quod competit alicui' inquantum
est secundum * naturam et naturale. Sed illud
quod est in potentia tantum ad hoc quod sit artifi-
ciosum, non dicimus habere aliquid * artis, quia
nondum habet speciem lecti: ergo * in rebus na-
turalibus id quod est potentia caro et os, non
habet naturam carnis et ossis antequam accipiat
formam, secundum quam sumitur ratio definitiva
rei (per quam scilicet * scimus quid est caro vel

«) consideratum non est formatum. — consideratum om. EG; per-
gunt RZ, est informe. — Paulo infra pro germinet, PYZsO et a b ger-
minetur, EGtO generetur.

β) et omnia alia. — Cod. K quomodo alii, sed corrigitur in omnia au-
tem alia; ACILOSTVXY et ideo alia; N et ideo omnia alia: Q habet,
et ideo u alia! — Linea sequenti pro horum, quod om. X, eorum DFG
H; pro mmaterialium, naturalium MRZ.

1) vel per modum passionis.— lta legunt PsK et ὃ; BDFGRZsL, vel
per modum privationis; a et ceteri codices excepto N, vel per mo-
dum positionis; N utramque lectionem coniungit, et legit vel per mo-
dum positionis vel per modum privationis; in margine S habetur al.
lra privationis. Confer textum. — Linea sequenti pro vel cuiuslibet, vel
per modum cuiuscumque habent FY; cuiuscumque habent etiam ceteri
exceptis AHLQ.

* ea om. Pcab.

* in invicem ν.

* primum add.
codd. exc. DGHM
RYZpE.

rei om. FRz.

* accidentales τ,
RSZ.

* dicatur rFnz.

* naturali om. A

BIKOQTVXY.

nam... muta-
tionis om. ACEGH
IKNOQVXYZ.

* Lect. i. - huius
om. ACIKOQTVXY.

* de om. Ec.

* Num. 8.

* autem om. PDE
GHMN et a b.

* rei om. Npg.

* suam add.. rs.

* aliquod esse p.

* nec add. codd.
exc.spG,70n add.
ed. a.

scilicet om. nz

pw.

* seipsts FLRSZ.
** aliquo P.

e

* posset ACDIKLN
OQRSTZ.

* et de ppnz, de
CEFGHMNY.

qutem om. FRZ.

in om. PGHMpE
etab.

* lectus ex lecto
FZ.

ε

* lectulus Pp.

* generationem
GSpE.

60

os); nec adhuc est natura.in ipso antequam ha-
beat formam. Ergo natura rerum naturalium ha-
bentium in se * principium motus, alio ** modo

etiam forma est: quae licet non separetur a ma--

teria secundum rem, tamen differt ab ea ratione.
Sicut enim aes et infiguratum, quamvis sint unum
subiecto, tamen ratione differunt, ita materia et
forma ?. Et hoc pro tanto dicit, quia nisi forma
esset aliud secundum rationem a materia, non
esset alius et alius modus quo materia dicitur
natura, et quo forma dicitur natura.

4. Posset autem aliquis credere quod quia ma-
teria dicitur natura et etiam forma, quod. compo-
situm possit * dici natura; quia substantia dicitur
de forma et * materia et de composito. Sed hoc
excludit dicens quod compositum ex materia et
forma, ut homo, non est ipsa natura, sed est ali-
quid a natura; quia natura habet rationem prin-
cipii, compositum autem habet rationem princi-
piati. i

5. Ulterius autem * ex ratione praemissa proce-
dit ad ostendendum quod forma sit magis natura
quam materia; quia unumquodque magis dicitur
secundum quod est in * actu, quam secundum
quod est in potentia. Unde forma, secundum quam
aliquid est naturale in actu, est magis natura quam
materia, secundum quam est aliquid naturale in
potentia.

6. Secundam rationem ponit ibi: Amplius fit

"ex homine etc. Et dicit quod licet non fiat lectulus

ex lectulo *, ut Antiphon dicebat, fit tamen homo
ex homine. Unde verum est quod dicunt, quod
forma lecti non est natura, sed lignum *; quoniam
si lignum germinet, non fiet lectus *, sed lignum.
Sicut igitur haec forma quae non redit per ger-
minationem *, non est natura sed ars: ita forma
quae redit per generationem, est natura. Sed

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. II

forma rei naturalis redit per generationem, fit
enim ex homine homo: ergo forma rei naturalis
est natura.

7. Tertiam rationem ponit ibi: Amplius autem
natura etc.: quae talis est. Natura potest signifi-
cari ut generatio, puta si natura * dicatur nativitas.
Sic igitur natura dicta μὲ generatio, idest nativitas,
est via in naturam. Haec enim est differentia inter
actiones et passiones, quod * actiones denominan-
tur a principiis, passiones vero a terminis. Unum-
quodque enim denominatur ab actu, qui est prin-
cipium actionis et terminus passionis. Non enim
ita est in passionibus sicut * in actionibus: medi-
catio enim non dicitur via in medicina, sed in
sanitatem; necesse est enim quod medicatio sit a
medicina, non * in medicinam. Sed natura dicta
ul * generatio, idest nativitas, non Sic se habet
ad naturam sicut medicatio ad medicinam: sed
se habet ad naturam sicut ad terminum, cum * sit
passio. Id enim quod nascitur, a quodam in quod-
dam venit inquantum nascitur: unde id quod
nascitur, denominatur ab eo in quod, * non ab eo
ex quo. Id autem in quod tendit nativitas, est
forma: forma igitur est natura.

8. Deinde cum dicit: Sed forma et natura etc.,
ostendit quod natura quae est forma dupliciter
dicitur, scilicet de forma incompleta et * forma
completa. Et hoc patet in generatione secundum
quid, ut puta cum aliquid fit album: nam albedo
est forma completa, et privatio albedinis est quo-
dammodo species, inquantum coniungitur nigre-
dini, quae est forma imperfecta. Sed utrum in
generatione simplici, quae est substantiarum, sit
aliquid quod sit privatio et contrarium simul, ita
quod formae substantiales sint contrariae, vel non,
considerandum est posterius in quinto * huius, et
in libro de Generatione *.

9) Sicut. forma. —F singulariter ut solet, Sicut enim aes et infi-
guratum differunt ratione, quamvis sint unum subiecto, ita aes et fi-
guratum; RZ Sicut enim aes et infiguratum differunt ratione, quamvis
sint unum subiecto, ita (ita quod R) materia et forma. Pro tamen ratione
differunt, Ἡ et non ratione differunt tamen, quae sensum non habent.

ΟΝ JU
M — AA e — — ———

c) non est natura, sed lignum. — non est essentia lecti, sed lignum.

LS; pergit L, quoniam ex lecto non generatur lectus sed lignum, quo-.
niam si lignum etc.; eadem habet S, sed omittit quoniam si lignum...
sed lignum: L ergo componit lectionem codicis S et lectionem ceter.
codicum. 5 : i

* generatio Q,
Om. Cét. exc. EG
HN.

* quia pEGLRSYZ.

* est add. ACFKI
OQRSTVXZ.

* sed non Ec. -
non in med. om.
ACIKOQTVYPX.

* sicut p.

quasi ACIKOQT
vx.

* et add. EoNz.

ops d

* de add. pEarx.

* Lect. nr. - di-
bro add. Erons.
.' Lib. I, c.r, n.8
Sqq., 16; s. Th.

. lect. ix, lib.

C. IV; S. Th.lect.
iv.- et

. me add. rrmsz.

* determinat Act
KOQSTYX.

^—* scientia natu-
. ralis sive add.Ec.
E * Lect. seq.

* Num. seq.
** solvitur quae-
stio p.

2 * Num. 3.

CAP. IL, LECT. IH

61

LECTIO TERTIA

IN QUO DIFFERANT PHYSICUS ET MATHEMATICUS DE EADEM RE CONSIDERANTES

᾿Επεὶ δὲ διώρισται ποσαχῶς ἡ φύσις λέγεται, μετὰ
τοῦτο θεωρητέον τίνι διαφέρει ὁ μαθηματικὸς τοῦ
φυσικοῦ" pss

καὶ γὰρ ἐπίπεδα καὶ στερεὰ

ἔχει τὸ φυσικὰ σώματα καὶ
μήκη καὶ στιγμάς; περὶ

ὧν σχοπεῖ ὁ μαθηματικός.

Ἔτι εἰ ἡ ἀστρολογία ἑτέρα ἢ μέρος τῆς φυσικῆς" εἰ γὰρ
τοῦ φυσιχοῦ τὸ τί ἐστιν ἥλιος ἢ σελήνη εἰδέναι, τῶν
δὲ συμβεβηκότων καθ᾽ αὐτὰ μηδέν, ἄτοπον, ἄλλως
πε χαὶ ὅτι φαίνονται λέγοντες οἱ περὶ φύσεως xal
περὶ σχήματος σελήνης καὶ ἡλίου, καὶ πότερον σφαι-
pose ἡ γῆ καὶ ὁ κόσμος ἢ οὔ.

Περὶ τούτων μὲν οὖν πραγματεύεται καὶ ὁ μαθηματι-
x66, ἀλλ οὐχ ἡ φυσικοῦ σώματος πέρας ἕχαστον"
οὐδὲ «d συμβεβηκότα θεωρεῖ ἡ τοιούτοις οὖσι συμ-
βέβηκε. à :

Διὸ καὶ χωρίζει" χωριστὰ γὰρ τῇ νοήσει χινήσεώς ἐστι,
χαὶ οὐδὲν διαφέρει, οὐδὲ γίνεται ψεῦδος χωριζόντων.

Λανθανουσι δὲ τοῦτο ποιοῦντες καὶ οἱ τὰς ἰδέας λέγον-
τες τὸὰ vdp φυσικὰ χωρίζουσιν ἧττον ὄντα χωριστοὶ
τῶν μαθηματικῶν.

Τίγνοιτο δ᾽ ἂν τοῦτο δῆλον, εἴ τις ἑκατέρων πειρῷτο
λέγειν τοὺς ὅρους, καὶ αὐτῶν χαὶ τῶν συμβεβηκό-
των" τὸ μὲν γὰρ περιττὸν ἔσται καὶ τὸ ἄρτιον καὶ
τὸ εὐθὺ καὶ τὸ καμπύλον, ἔτι δὲ ἀριθμὸς καὶ γραμμὴ
xal σχῆμα ἄνευ κινήσεως, σαρξ δὲ xai ὀστοῦν xal
ἄνθρωπος οὐχέτι, ἀλλὰ ταῦτα ὥσπερ ῥὶς GUT, ἀλλ
οὐχ ὡς τὸ καμπύλον λέγεται.

Δηλοῖ δὲ χαὶ τὰ φυσικώτερα τῶν μαθημάτων, οἷον

. ὀπτικὴ καὶ ἁρμονιχηὴ καὶ ἀστρολογία" ἀνάπαλιν γὰρ
τρόπον τιν᾽ ἔχουσι τῇ γεωμετρίᾳ. ᾿Αλλ ἡ μὲν γεω-
μετρία περὶ γραμμῆς pae σχοπεῖ, ἀλλ οὐχ ἡ
φυσική" ἡ δ᾽ ὀπτικὴ μαθηματικὴν μὲν γραμμήν, ἀλλ
οὐχ ἡ μαθηματική, ἀλλ᾽ ἡ φυσική.

SvNoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus, -- 2. Ex dua-
bus causis videtur physica non totaliter differre a mathema-
tica. — 3. Textus subdivisio. - 4. Mathematicus et physicus
differunt, quia non considerant idem eodem modo, sed se-
cundum diversas considerationes. -- 5. Corollarium. Mathema-
ticus dicitur abstrahere a materia sensibili et naturali , a
qua non abstrahit physicus. Quid sit abstrahere universale a
particulari: quid quantitates et quae eis accidunt, a motu et
a materia sensibili. Applicatur hoc ad quaestionem. — 6. Er-

^
«

Jsit natura et quot modis dicitur, hic
E consequenter intendit ostendere de
τ Aquibus considerat scientia naturalis.
Et dividitur in partes duas: in prima ostendit *
quomodo differat naturalis a mathematico ; in se-
cunda ostendit ad quae se extendat * consideratio
scientiae naturalis, ibi: Quoniam autem natura* etc.
Circa primum tria facit: primo movet quaestio-
nem; secundo ponit rationes ad quaestionem; ibi:
Etenim plana * etc.; tertio solvit quaestionem **,
ibi: De his igitur negotiatur * etc. Dicit ergo
primo quod postquam determinatum est quot
modis natura dicitur, considerandum est in quo
differat mathematicus a naturali philosopho.

2. Deinde cum dicit: Etenim plana etc., ponit
rationes ad quaestionem. Quarum prima talis est.

eg ostquam Philosophus ostendit quid

LASS

WA

-— X DÀ,
rome

* Quoniam autem determinatum est quot modis natura di-
citur, post hoc speculandum est quo differat mathe-
maticus a physico.

Etenim plana et firma habent physica corpora, et longitu-
dines et puncta, de quibus intendit mathematicus.

* Amplius, astrologia aut altera est aut pars physicae. Si
enim physici est quid sit sol aut luna scire, acciden-
tium autem quae sunt per se nullum, inconveniens est.
Et aliter quoniam videntur de natura dicentes, et de
figura solis et lunae, et utrum sphaerica sit terra et
mundus aut non.

* De his quidem igitur negotiatur et mathematicus, sed non
inquantum physici corporis terminus est unumquod-

* Cap.rr. Text.6.

* Text. τὸς

* "Text. .18.

que: neque accidentia speculatur inquantum talibus :

existentibus accidunt.
Unde et abstrahit. Abstracta enim sunt intellectu a motu:
et nihil differt, neque fit mendacium abstrahentium.
* Latet autem hoc facientes et ideas dicentes. Physica enim
abstrahunt, cum minus sirft abstracta mathematicis.

Fiet autem utique hoc manifestum si aliquis utrorumque
tentaverit dicere terminos, et ipsorum et accidentium.
Impar quidem enim et par, et rectum et curvum, adhuc
autem numerus et linea et figura sine motu: caro autem
et os et homo non adhuc; sed haec sicut naris sima,
sed non sicut curvum dicuntur.

* Demonstrant autem et quae magis physica quam mathe-
matica, ut perspectiva et harmonica et astrologia :. e
contrario enim quodammodo se habent ad geometriam.
Geometria quidem enim physicam intendit lineam, sed
non inquantum est physica: sed perspectiva quidem
mathematicam lineam, sed non inquantum mathema-
tica, sed inquantum est physica.

ror Platonis in hoc situs erat quod omnia abstracta secun-
dum intellectum, non solum mathematica, in quorum intellectu
materia sensibilis non includitur, sed et naturalia, posuit ab-
stracta secundum rem: quae quidem sic separata dicebat ideas. -
7. Manifestatur differentia posita (n. 4). a) Ex differentia defi-
nitüionum quas assignat mathematicus et naturalis. — 8. δὴ) Ex
scientiis quae sunt mediae inter mathematicam et naturalem. -
9. Respondetur ad difficultatem supra positam (n. 2) de astro-
logia.

Quaecumque scientiae considerant eadem subie-
cta, vel sunt eaedem, vel una est pars alterius;
sed mathematicus philosophus considerat de pun-
ctis, lineis et * superficiebus et corporibus, et si-
militer natüralis (quod probat ex hoc quod cor-
ora naturalia habent plana, idest superficies, et
Jirma, idest soliditates, et longitudines et puncta;
oportet autem quod naturalis consideret de omni-
bus quae insunt corporibus naturalibus); ergo
videtur quod scientia naturalis et mathematica
vel sint * eaedem, vel una sit ** pars alterius.
Secundam rationem ponit ibi: Amplius astro-
logia etc. Et circa hanc rationem primo movet
quaestionem, utrum astrologia sit omnino altera
a naturali philosophia, vel sit pars eius. Manife-
stum est enim quod est pars mathematicae: unde
si est etiam pars naturalis philosophiae, sequitur *

* "Text. 19.

* "Teit. 30.

* et om. ABDIKL
OQnSTVX.

* sunt codd. exc.

DHRZ.
** est codd. exc.
LMRZ.

* sequetur codd.

* conveniant co-
dices exc. YZ.

* etiam om. pEG
HKN.
* probatur ab.

* substantiis PF
- MY(EGENY?) a. b.

* in om. codd.
exc. D.

* Num. 7.

* Num. 5.
* Num: 6.

* eodem ka.

* quoddam om.
EG.

* et om. rHaáb.

* possunt rab et
codd. exc. v.

* lamen τι, om.
DGNpEH.

* altero nuN.

* intellectu prNs
L.

62

quod mathematica et physica conveniunt * ad
minus in hac parte. Quod autem astrologia sit
pars physicae, probat dupliciter. Primo quidem
per rationem talem. Ad quemcumque pertinet co-
gnoscere substantias et naturas aliquarum rerum,
ad eum etiam pertinet considerare accidentia il-
larum; sed ad naturalem pertinet considerare na-
turam et substantiam solis et lunae, cum sint
quaedam corpora naturalia; ergo ad eum pertinet
etiam * considerare per se accidentia ipsorum.
Hoc etiam probat * ex consuetudine philosopho-
rum: nam philosophi naturales inveniuntur de-
terminasse de figura solis et lunae et terrae et
totius mundi, circa quod insudat etiam astrolo-
gorum intentio. Sic igitur astrologia et scientia
naturalis conveniunt non solum in eisdem sub-
iectis *, sed etiam in consideratione eorundem
accidentium, et in * demonstratione earundem
conclusionum. Unde videtur quod astrologia sit
pars physicae; et per consequens physica non
totaliter differat a mathematica.

3. Deinde cum dicit: De his quidem igitur etc.,
solvit praemissam quaestionem. Et circa hoc duo
facit: primo ponit solutionem ; secundo confir-
mat eam, ibi: iet autem utique * etc. Circa pri-
mum tria facit: primo solvit quaestionem ; se-
cundo. concludit quoddam corollarium ex praedi-
ctis, ibi: Unde et abstrahit * etc.; tertio excludit
errorem, ibi: Latet autem hoc * etc.

4. Dicit ergo primo quod mathematicus et natu-
ralis determinant de eisdem *, scilicet punctis, li-
neis et superficiebus et huiusmodi, sed non eo-
dem modo. Non enim mathematicus determinat
de eis inquantum unumquodque eorum est ter-
minus corporis naturalis; neque considerat ea
quae accidunt eis inquantum sunt termini corpo-
ris naturalis; per quem modum de eis considerat
scientia naturalis. Non est autem inconveniens
quod idem cadat sub consideratione diversarum
scientiarum secundum diversas considerationes.

5. Deinde cum dicit: Unde et abstrahit etc., con-
cludit quoddam * corollarium ex praedictis. Quia
enim mathematicus considerat lineas et puncta
et superficies et huiusmodi et * accidentia eorum
non inquantum sunt termini corporis naturalis,
ideo dicitur abstrahere a materia sensibili et natu-
rali. Et causa quare potest * abstrahere, est ista:
quia secundum intellectum sunt abstracta a motu.

Ad cuius causae * evidentiam considerandum
est quod multa sunt coniuncta secundum rem,
quorum unum non est de intellectu alterius: sicut
album et musicum coniunguntur in aliquo subie-
cto, et tamen unum non est de intellectu alterius,
et ideo potest unum separatim intelligi sine alio *.
Et hoc est unum intellectum * esse abstractum ab
alio. Manifestum est autem quod posteriora non
sunt de intellectu priorum, sed e converso: unde
priora possunt intelligi sine posterioribus, et non
e converso, Sicut patet quod animal est prius ho-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. Il

mine, et homo est prius hoc homine (nam homo *
se habet ex additione ad animal, et hic homo
ex additione ad hominem); et propter hoc homo
non est de intellectu animalis, nec Socrates de
intellectu hominis: unde animal potest intelligi
absque homine, et homo absque Socrate et aliis
individuis. Et hoc est abstrahere * universale. a
particulari.

Similiter autem * inter accidentia omnia quae
adveniunt substantiae, primo advenit ei quanti-
tas, et deinde qualitates sensibiles et actiones
et passiones et motus consequentes sensibiles
qualitates. Sic igitur quantitas non claudit in sui *
intellectu qualitates sensibiles vel passiones vel
motus: claudit tamen in sui* intellectu substan-
tiam. Potest igitur intelligi quantitas sine ma-
teria subiecta motui et qualitatibus sensibilibus ,
non tamen absque substantia. Et ideo huiusmodi
quantitates et * quae eis accidunt, sunt secundum

intellectum abstracta a motu et a materia sensi-

bili, non autem a materia intelligibili, ut dicitur
in VII Metaphys. *

Quia igitur sic sunt abstracta a motu secundum
intellectum, quod non claudunt in suo * intellectu
materiam sensibilem subiectam motui ^; ideo ma-
thematicus potest ea abstrahere a materia sensibili.
Et nihil differt quantum ad veritatem considera-
tionis, utrum sic vel sic considerentur. Quamvis
enim non sint * abstracta secundum esse, non
tamen mathematici abstrahentes ea secundum
intellectum, mehtiuntur: quia non asserunt ea
esse extra materiam sensibilem (hoc enim. esset
mendacium), sed considerant de eis absque con-
sideratione materiae sensibilis, quod absque men-
dacio fieri potest: sicut aliquis potest considerare
albedinem absque musica, et vere, licet conve-
niant in eodem subiecto: non tamen esset vera
consideratio, si assereret album non esse musicum.

6. Deinde cum dicit: Latet autem hoc facien-
les etc., excludit ex praedictis errorem Platonis.
Quia enim latebat eum quomodo intellectus vere

posset * abstrahere ea quae non sunt abstracta se-
cundum esse, posuit omnia quae sunt abstracta
secundum intellectum , esse abstracta secundum
rem. Unde non solum posuit * mathematica ab- *
stracta, propter hoc quod mathematicus abstrahit
a materia sensibili; sed etiam posuit ipsas res na-
turales abstractas, propter hoc quod naturalis
sclentia est de universalibus et non de singula-
ribus. Unde posuit hominem esse * separatum, et
equum et lapidem et alia huiusmodi; quae quidem
separata dicebat esse ideas: cum tamen naturalia
sint minus abstracta quam mathematica. Mathe-
matica enim sunt omnino abstracta a materia
sensibili secundum intellectum, quia materia sen-
sibilis non includitur in intellectu mathematicorum,
neque in universali neque in particulari: sed in
intellectu specierum naturalium includitur quidem
materia sensibilis, sed non mhteria individualis;

4) subiectam motui. — coniunctam motui ACIKOQTVXY ; coniun-
ctam al. subiunctam motui S. — Lin. seq. pro potest ea abstrahere,

potest eam abstrahere D, postea abstrahere X, potest extrahere ea EG;
PAIKOQTVab om. ea. ἢ

* homo namque
EG.

* extrahere Ec.
* et add. P,
etíam n.

* $uO FHN.

* $uo F.

* ea add. Ec.

* S. Th. lect. x. -
Did. lib. VI, x,
12, 13.

* sui EGHN.

* sunt P.

— * et hoc add. ν.

* Num. seq.

* accidentia pab
et codd. exc. pF
GHNRpE. Cf. text.

T4
E

* rerum add. kr

GHMNR.
* Num. 4 seqq.

SERES Ester

— * mathematicum
DEFGHIKLSTVX.

n *
geometra BEZ
. geometrico c. ]

* ad om. pEFGH
MNRZ.

CAP. II, LECT. III

in intellectu enim hominis includitur caro et os,
sed non haec caro et hoc os.

7. Deinde cum dicit: Fiet autem utique ma-
nifestum etc., manifestat positam solutionem *
dupliciter: primo quidem per differentiam defini-
tionum quas assignat mathematicus et naturalis ;
secundo per scientias medias, ibi: Demonstrant

. autem et quae magis * etc. Dicit ergo primo quod

hoc quod dictum est de diverso modo conside-
rationis mathematici et physici, fiet manifestum
si quis tentaverit dicere definitiones naturalium
et mathematicorum, et accidentium * eorum: quia
mathematica, ut par et impar, et rectum et cur-
vum, et numerus et linea et figura, definiuntur
sine motu et materia; non autem caro et os et
homo: sed horum definitio est sicut definitio simi,
in cuius definitione ponitur subiectum sensibile,
scilicet nasus; non autem sicut definitio curvi, in
cuius definitione non ponitur aliquod subiectum
sensibile ^. Et sic ex ipsis definitionibus * natura-
lium et mathematicorum apparet quod supra *
dictum est de differentia mathematici et naturalis.

8. Deinde cum dicit: Demonstrant autem etc.,
probat idem per scientias quae sunt mediae in-
ter mathematicam * et naturalem. Dicuntur autem
scientiae mediae, quae accipiunt principia abstra-
cta a scientiis pure mathematicis, et applicant ad
materiam sensibilem ; sicut perspectiva applicat
ad lineam visualem ea quae demonstrantur a
geometria * circa lineam abstractam; et harmo-
nica, idest musica, applicat ad sonos ea quae

.arithmeticus considerat circa proportiones nume-

rorum ; et astrologia considerationem geome-
triae et arithmeticae applicat ad caelum et ad *
partes eius. Huiusmodi autem scientiae, licet sint

mediae inter scientiam naturalem et mathematicam, .

tamen dicuntur hic a Philosopho esse magis na-

63

turales quam mathematicae, quia unumquodque
denominatur et speciem habet a termino: unde,
quia harum scientiarum consideratio terminatur ad
materiam naturalem, licet per principia mathe-
matica procedant, magis * sunt naturales quam
mathematicae. Dicit ergo de huiusmodi scientiis,
quod contrario modo se habent cum scientiis
quae sunt pure mathematicae, sicut geometria
vel arithmetica. Nam geometria considerat qui-
dem de linea quae habet esse in materia sensi-
bili, quae est linea naturalis: non tamen consi-
derat de ea inquantum est in materia sensibili,
secundum quod est naturalis, sed abstracte *, ut
dictum * est. Sed perspectiva e.converso accipit
lineam abstractam secundum quod est in consi-
deratione mathematici, et applicat eam ad mate-
riam sensibilem; et sic determinat de ea non in-
quantum est mathematica, sed inquantum est
physica. Ex ipsa ergo differentia scientiarum me-
diarum ad scientias pure mathematicas, apparet
quod supra * dictum est. Nam si huiusmodi scien-
tiae mediae abstracta applicant ad materiam sen-
sibllem, manifestum est quod mathematicae e
converso ea quae sunt in materia sensibili abs-
trahunt. à

9. Et per hoc etiam patet responsio ad id quod
supra * obiiciebatur de astrologia. Unde astrologia
est magis naturalis quam mathematica. Unde non
est mirum si communicet in conclusionibus cum
scientia naturali. Quia tamen non est pure na-
turalis, per aliud medium eandem conclusionem
demonstrat. Sicut quod terra sit sphaerica demon-
stratur a naturali per medium naturale, ut puta *
quia partes eius undique et aequaliter concur-
runt ad medium: ab astrologo autem ex figura
eclipsis lunaris, vel ex hoc quod non eadem si-
dera ex omni parte terrae aspiciuntur.

B) scilicet nasus... subiectum sensibile. — Haec verba omittunt PAB

' CEGIKOTVXYab; DQ habent scilicet nasus, sed omittunt cetera; quia

tamen ex una parte omissio potest reputari inter consuetos saltus pro-

pter recursum eiusdem desinentiae (subiectum sensibile), et ex altera
parte haec verba complent sensum et exhibent expositionem integram
litterae Aristotelis, ideo ea in textum recepimus. Cf. text.

* tamen addunt
codd. exc. rvv,
cum add. a.

* abstrahet nz.

* Num. 4 seqq.

* Ibid.

* Num. 2.

*

utpote codd.
exc. F.

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. II

LECTIO QUARTA

AD PHYSICAM PERTINET CONSIDERARE NON SOLUM DE MATERIA,
SED ET DE QUACUMQUE FORMA IN MATERIA EXISTENTE

᾿Επεὶ δ᾽ ἡ φύσις διχῶς, τό τε εἶδος καὶ ἡ ὕλη, ὡς &v-

εἰ περὶ σιμότητος σχοποῖμεν τί ἐστιν, οὕτω θεωρη-
τέον. Ὥστ᾽ οὐτ᾽ ἄνευ ὕλης τὰ τοιαῦτα οὔτε xac
τὴν ὕλην.

Καὶ γὰρ δὴ καὶ περὶ τούτου διχῶς ἀπορήσειεν ἄν τις,

ἐπεὶ δύο αἱ φύσεις, περὶ ποτέρας τοῦ φυσιχοῦ, ἢ

περὶ τοῦ ἐξ ἀμφοῖν: ἀλλ᾽ εἰ περὶ τοῦ ἐξ ἀμφοῖν, καὶ

περὶ ἑκατέρας. Πότερον οὖν τῆς αὐτῆς ἢ ἄλλης ἑκα-
τέραν γνωρίζειν ;

' * ^ , ! , , / ^ 7
μὲν γὰρ τοὺς ἀρχαίους ἀποβλέψαντι δόζειεν ἂν εἶναι
ἄλλης" ἐπὶ μιχρὸν γάρ τι μέρος E πεδοχλῆς καὶ Δη-

ὄχριτος τοῦ εἴδους καὶ τοῦ τί ἦν εἶναι ἥψαντο.

h ἡ τέχνη μιμεῖται τὴν φύσιν, τῆς δὲ αὐτῆς ἐπι-
στήμιηης εἰδέναι τὸ εἶδος καὶ τὴν ὕλην μέχρι τοὺ
(olov ἰατροῦ ὑγίειαν καὶ χολὴν καὶ φλέγμα. ἐν οἷς
ἡ ὑγίειχ' ὁμοίως δὲ xal οἰκοδόμου τό τε εἶδος τῆς
οἰκίας καὶ τὴν ὕλην, ὅτι πλίνθοι xal ξύλα: ὡσαύτως
δὲ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων), καὶ τῆς φυσικῆς ἂν εἴη τὸ
γνωρίζειν ἀμφοτέρας τὰς φύσεις.

Ἔτι τὸ οὐ ἕνεχα καὶ τὸ τέλος τῆς αὐτῆς; καὶ ὅσα τού-
τῶν ἕνεχα. Ἡ δὲ φύσις τέλος x«l οὐ ἕνεχα" ὧν γὰρ
συνεχοῦς τῆς κιν ἤσεως οὔσης ἔστι. τι τέλος τῆς κι-
νήσεως; τοῦτο ἔσχατον χαὶ τὸ οὗ Evexa: διὸ xal ὁ
πονητὴς γελοίως προήχθη εἰπεῖν,

Ἔχει τελευτὴν, ἧσπερ οὕνεχ᾽ ἐγένετο"

βούλεται γὰρ οὐ πᾶν εἶναι τὸ ἔσχατον τέλος, ἀλλὰ
τὸ βέλτιστον. ᾿Επεὶ δὲ ποιοῦσιν αἵ τέχναι τὴν ὕλην,
αἱ μὲν ἁπλῶς, αἱ δὲ εὐεργόν, καὶ χρώμεθα ὡς ἡμῶν
ἕνεκα πάντων ὑπαρχόντων (ἐσμὲν γάρ πως καὶ ἡμεῖς
τέλος" διχῶς γὰρ τὸ οὐ ἕνεκα’ εἴρηται δὲ ἐν τοῖς
περὶ φιλοσοφίας), δύο δὴ αἱ ἄρχουσαι τῆς ὕλης καὶ
αἱ γνωρίζουσαι τέχναι, ἣ τε χρωμένη xal τῆς ποιη-
TUS ἡ ἰἀρχιτεκτονική. Διὸ xxl ἡ χρωμένη ἀρχι-
τεκτονική πως᾿ διαφέρει δὲ ἡ ἡ μὲν τοῦ εἴδους Yvo-
ριστιχ ἡ.) ἡ δὲ ἀρχιτεκτονιχ ἡ ὡς ποιητικὴ τῆς ἄν
Ὃ μὲν γὰρ κυβερνήτης ποιόν τι τὸ εἶδος τοῦ πηδα-
Mou γνωρίζει καὶ ἐπιτάττει, ὁ δ᾽ ix ποίου ξύλου
χαὶ ποίων κινήσεων ἔσται. "Ev μὲν οὖν τοῖς κατὰ
ihm ἡμεῖς ποιοῦμεν τὴν ὕλην τοῦ ἔργου ἕνεκα,
ἐν δὲ τοῖς φυσικοῖς ὑπάρχει οὖσα.

Εἰ

Ἔτι τῶν πρός τι ἡ ὕλη" ἄλλῳ γὰρ εἴδει ἄλλη ὕλη.

Μέχρι δηὴ πόσου τὸν φυσικὸν δεῖ εἰδέναι τὸ εἶδος καὶ
τὸ τί ἐστιν; ἢ ὥσπερ ἰατρὸν νεῦρον, ἢ χαλκέα χαλ-
κόν, μέχρι του. Τινὸς γὰρ ἕνεχα ἕκαστον. xxl περὶ
ταῦτα ἅ iam χωριστὰ μὲν εἴδει, ἐν ὕλῃ δέ- ἄνθρω-
πος γὰρ ἄνθρωπον γεννᾷ, καὶ ἥλιος ** Πῶς δ᾽ ἔχει τὸ
χωριστὸν καὶ τί ἐστι, φιλοσοφίας τῆς πρώτης το-
ρίσαι ἔργον.

SywoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Ex prae-
cedentibus sequitur, quod ín scientia naturali neque est consi-
deratio sine materia sensibili, neque etiam solum secundum
materiam, sed etiam secundum formam. Duplex argumentatio
Aristotelis. - 3, Duplex dubitatio. - 4. Antiqui solum materiam in
scientia naturali tractaverunt.- 5. Tripliciter probatur thesis, quod
eiusdem scientiae naturalis sit considerare tam de forma quam de
materia. a) Ars imitatur naturam. At scientiae artificialis est
cognoscere et materiam et formam. - 6. Ratio eius quod ars
imitatur naturam. — 7. b) Eiusdem scientiae est considerare
finem et ea quae sunt ad finem. Sed finis materiae est forma. -

* Quoniam autem natura dupliciter dicitur, species et ma- "
teria, sicut de simo quid sit intendimus, sic conside-
randum est. Quare neque sine materia huiusmodi, ne-
que secundum materiam.

Etenim iam et de hoc dubitabit aliquis dupliciter, quia
duae naturae sunt, de qua est physica, aut de eo quod
ex utrisque. Sed si de eo quod est ex utrisque et circa
utraque: * utrum igitur eiusdem aut alius utrumque co- *
gnoscere?

In antiquos quidem enim aspicienti videbitur utique esse
materiei; ex parva enim parte quadam Empedocles et
Democritus speciem et quod quid erat esse tetigerunt.

Si autem ars imitatur naturam, eiusdem autem scientiae
est cognoscere formam et materiam usque ad hoc (ut
medici sanitatem , et choleram et phlegma in quibus
est sanitas; similiter autem et aedificatoris est formam
domus et materiam, quoniam lateres et ligna sunt; si-
militer autem in aliis); et physicae utique erit cognoscere
utrasque naturas.

T

reir otc

E eir di

Text. 22.

* Adhuc, quod cuius causa fit et finem eiusdem et quae- * Text. 23.

cumque sunt propter hoc, Natura autem finis est et
cuius causa fit. Quorum enim continuo motu existente
est aliquis finis ipsius motus, hoc ultimum est et cuius
causa fit: unde et poeta derisorie apposuit dicere hunc
finem, cuius quidem causa effectus est; vult enim non
omne esse ultimum finem, sed optimum. * Quoniam
autem faciunt artes materiam, aliae quidem simpliciter
aliae vero operose, et utimur tanquam propter nos
omnibus quae sunt (sumus enim quodammodo et nos
finis: dupliciter enim est id cuius causa fit: dictum
est autem de his in his quae de prima philosophia
sunt): * duae igitur sunt principantes materiam et co- *
gnoscentes artes, quae utitur et factiva, quae archi-
tectonica; unde et usualis architectonica quodammodo
est. Differunt autem secundum quod haec formae qui-
dem cognoscitiva est architectonica, alia autem ut fa-
ctiva materiae: gubernator enim qualis sit forma aliqua
temonis cognoscit et instituit, alius autem ex quo ligno
et qualibus illis erit. In his quidem igitur quae sunt
secundum artem, nos facimus materiam propter opus:
sed in physicis inest. .

* Amplius, eorum quae sunt ad aliquid materia est: in alia *
enim forma alia materia. :

Usque ad quantum ergo physicum oportet cognoscere spe-
ciem et quod quid est? Aut quemadmodum ad medi-
cum nervum et fabrum aes usquequo: cuius enim causa
unumquodque. Et circa haec quae sunt separatae qui-
dem species in materia: homo enim hominem generat ex.
materia et sol. Quomodo autem se habeat hoc separa-
bile, et quid sit, philosophiae primae est determinare.

8. Probatur quod forma sit finis materiae. Materia sic se habet
in naturalibus ad formam, sicut in artificialibus se habet forma
ad usum. Sed in artificialibus usus est finis operis artificiosi.
Ergo et in naturalibus materia talem habet ordinem ad for-
mam: scilicet est propter formam. — 9. c) Eorum quae sunt
ad aliquid, est una scientia. Sed materia est ad formam. - In
quo sensu hoc dicatur. — ro. Consideratio scientiae naturalis
circa formam, se extendit usque ad illas formas, quae licet sint
aliquo modo separatae, tamen esse habent in materia. Ergo
usque ad animam rationalem: non tamen inquantum est sepa-
rabilis et sine corpore existere potens.

* "Text. 24.

Y

Text. 25.

Text. 26.

x ri meses

pe M erwies

X

WETTER TUM Ser nm Tr

pymes mme T

* scientiae add.
EG.

ἊΨ asma add.

* Poo. 10.

* determinata €
FGHN. -

ἘΞ Num. 3.
*Lect.tr, n. 1 544.

α

* tam materiam
quam formam x

T Lect. praec. n.7.

* est om. codd.
et a.

* etiam BCEGHLM
RSXYZ, Om. F.

* de om. EFGHN
Y.

* eandem EG.

* considerare
om. EG.

* proponit quod
EG.

* parum EG.
** tetig. eam om.
EG.

CAP. IIl, LECT. IV

yj ostquam. Biiedopigus ostendit diffe-
Syrentiam inter naturalem et mathema-

LN
5

X dat consideratio * naturalis. Et circa
hoc duo facit: primo ostendit quod ad naturalem
pertinet considerare formam et materiam; secundo
ostendit quid sit terminus considerationis * natu-
alis circa formam, ibi: Usque ad quantum * etc.
Circa primum duo facit: primo ex praemissis
concludit propositum; secundo movet dubitationes
circa. determinatum *, ibi: Elenim iam ** etc.

2. Dicit ergo primo quod quia natura dicitur
dupliciter, scilicet de materia et forma, ut supra *
dictum est, sic ^ est considerandum in scientia
naturali, sicut cum intendimus de simo quid est:
tunc enim non solum formam, idest curvitatem,
sed etiam materiam, idest nasum attendimus.
Unde in scientia naturali neque est consideratio
sine materia sensibili, neque etiam solum secun-
dum materiam, sed etiam secundum formam.

Et est notandum quod iste processus Aristotelis
includit duo media. Per unum quorum sic potest
argumentari. Naturalis philosophus debet con-
sideraré de natura; sed natura est tam forma
quam materia; ergo debet tam de materia quam
de forma * considerare. Per aliud vero sic. Natu-
ralis. differt a mathematico, ut dictum est *, quia
consideratio naturalis est sicut consideratio simi,
consideratio vero mathematici est * sicut conside-
ratio curvi; sed considetatio simi est consideratio
formae et materiae; ergo et * consideratio natu-
ralis est consideratio utriusque.

3. Deinde cum dicit: Etenim iam etc., movet circa
praemissa dubitationem duplicem. Quarum prima
est: cum natura dicatur de materia et de * forma,
utrum scientia naturalis sit tantum de materia, vel
tantum de forma, vel de eo quod est ex utroque
compositum. - Secunda dubitatio est: supposito
quod de utroque consideret scientia naturalis,
utrum sit eadem scientia naturalis quae consideret
de forma et materia, vel alia et alia de utroque.

4. Deinde cum dicit: Zn antiquos quidem e-
nim etc., solvit praedictas dubitationes, et ma-
xime secundam; ostendens quod ad eiusdem *
scientiae naturalis considerationem pertinet consi-
derare * de forma et de materia. Nam prima
quaestio satis videbatur soluta esse per hoc quod
dixerat, quod consideratio naturalis est sicut cum
intendimus de simo quid sit. Circa hoc ergo duo
facit. Primo ponit quid * antiqui sensisse viden-
tur. Et dicit quod si aliquis velit aspicere ad
dicta antiquorum naturalium, videtur quod scien-
tia naturalis non sit nisi de materia: quia vel
nihil tractaverunt de forma, vel aliquid modi-
cum *; sicut tetigerunt eam ** Democritus et Em-
pedocles, inquantum posuerunt aliquid fieri ex

SNticum, hic ostendit ad quid se exten- -

65

multis secundum aliquem determinatum modum
mixtionis vel congregationis.

5. Secundo, ibi : Si autem ars imitatur etc., osten-
dit propositum tribus rationibus: quarum prima
talis est. Ars imitatur naturam; oportet igitur quod
sic se habeat scientia naturalis circa naturalia,
sicut se habet scientia artificialis circa artificialia.
Sed eiusdem scientiae artificialis est cognoscere
materiam et formam usque ad aliquem certum
terminum; sicut medicus cognoscit sanitatem ut
formam, et choleram et phlegma et huiusmodi
sicut materiam in qua est sanitas, nam in contem-
peratione humorum sanitas consistit; et similiter
aedificator considerat formam domus, et lateres et
ligna, quae sunt materia domus; et ita est in omni-
bus aliis artibus. Ergo eiusdem scientiae naturalis
est cognoscere tam materiam quam formam.

6. Eius autem quod ars imitatur naturam, ratio
est, quia principium operationis artificialis cognitio
est; omnis autem nostra cognitio est per sensus ἢ
a rebus sensibilibus et naturalibus accepta: unde
ad similitudinem rerum naturalium in artificiali-
bus operamur. Ideo autem res naturales imita-
biles sunt per artem, quia ab aliquo principio
intellectivo tota natura ordinatur ad finem suum,
ut sic opus naturae videatur esse opus intelligen-
tiae, dum per determinata media ad certos fines
procedit: quod etiam in operando * ars imitatur.

7. Secundam rationem ponit ibi: Adhuc quod
cuius causa etc. Eiusdem scientiae est conside-
rare finem et ea quae sunt ad finem: et hoc ideo *
quia ratio eorum quae sunt ad finem, a fine
sumitur. Sed natura quae est forma, est finis ma-
teriae; ergo eiusdem scientiae naturalis est consi-
derare materiam et formam.

8. Quod autem forma sit finis materiae, sic
probat. Ad hoc quod aliquid sit finis alicuius
motus continui, duo requiruntur: quorum unum
est quod sit ultimum motus *, et aliud est quod
sit cuius causa fit. Aliquid enim potest esse ulti-
mum, sed non est cuius causa fit; unde non habet
rationem finis. Et quia de ratione finis est quod
sit cuius causa fit 7, poeta hoc apposuit, quod
derisorie se habet dicere finem cuius causa fit.
Videtur enim esse nugatio, sicut si diceretur *
homo animal: quia animal est de ratione homi-
nis, sicut et cuius causa fit de ratione finis. Vult
enim poeta quod non omne ultimum sit finis,
sed illud quod est ultimum et optimum, hoc :
est cuius causa fit. - Et quidem quod forma sit
ultimum generationis, hoc est per se manife-
stum. Sed quod sit cuius causa fit respectu ma-
teriae, manifestat per similitudinem in artibus.
Inveniuntur enim quaedam artes quae faciunt
materiam: quarum quaedam faciunt eam simpli-
citer, sicut ars figuli facit?lateres, quae sunt ma-

«) quod quia natura... sic. — lta legimus cum maiori parte codicum ;
Pab om. quia et pro sic habent et sic; D om. quod et pro sic habet
'sic enim; AEHKNOQTVPpGI om. quia, cuius lectionis Piana videtur
esse correctio.

B) est per sensus. — per sensus est BEGHN, est per sensum RYZ. --
et naturalibus om. AIKNOQTVX. — Statim rerum om. PTab.

Y) unde non habet....cuius causa fit. - Haec verba requiruntur ad

Opp. D. Tuowax T. Il.

intelligentiam argumentationis, omittuntur tamen ab ADIKOQTVXa ob
solitam causam; PCSb non habent nisi unde, sed hoc etiam addito sen-
sus lectionis A "etc. non est perfectus. B om. wnde non habet rationem
finis, de cetero habet lectionem quam ex aliis codd, adoptavimus. — Pro
hoc apposuit quod derisorie, apposuit derisorie quod hoc EHpG, hoc
apposuit- derisorie quod derisorie N; pro hoc, hic LY.

9) ars figuli facit. - ars figuli qui facit H, ars figalis facit ΡῈ,

9

* opere ENH(pa?].

* est add. FLRSZ,
A lac.

* motus om. EG
HN.

* dicatur EGH..

* hoc enim EGuBL,
et hoc or.

e

* aulem EGHM.

* Metaph. lib. Ez
C. VII, n. 4. S.T.

lib. XII, lect. e
Cf. de Anima H,
C. IV, nn. 2, 5
S. Τῇ. lect. vir.

t

* etiam add. 'ku
MNRYZ.

* activa DFLMNO
QVXYZ.

* iudicativa Ec.

* iudicativa xc. -
iudicat Ea.

* et ars codd.;
autem om. a b. -
artificio w.

* artificium EN.

0

66

teria domus; quaedam vero faciunt eam operose,
idest materiam praeexistentem in natura dispo-
nunt ad receptionem formae, sicut ars carpenta-
ria praeparat ligna ad formam navis. Item consi-
derandum est quod nos utimur omnibus quae
sunt secundum artem facta, sicut propter nos
existentibus. Nos enim * sumus quodammodo finis
omnium artificialium. Et dicit quodammodo : quia
.Sicut dictum est in philosophia prima *, dupliciter
dicitur id cuius causa fit, scilicet cuzus et quo;

: Sicut finis domus ut cuius est habitator, ut quo

est habitatio. Ex his igitur accipere possumus
quod duae artes sunt* principantes materiam, idest
quae praecipiunt artibus facientibus materiam, e£
cognoscentes, idest diiudicantes de ipsis; una sci-
licet quae utitur, et alia quae est factiva artificiati,
inducens scilicet formam. Et haec est sicut archite-
ctonica respectu eius quae disponit materiam, sicut
navifactiva respectu carpentariae, quae secat ligna:
unde etiam oportet quod ipsa * ars usualis sit
quodammodo architectonica, idest principalis ars,
respectu factivae. Quamvis igitur utraque sit ar-
chitectonica, scilicet usualis et factiva *, tamen dif-
ferunt: quia usualis est architectonica inquantum
est cognoscitiva et diiudicativa * de forma; alia
autem, quae est architectonica tanquam factiva
formae, est cognoscitiva * materiae, idest diiudicat
de materia. Et hoc manifestat per exemplum. Usus
enim navis pertinet ad gubernatorem; et sic gu-
bernatoria est usualis; et sic est architectonica re-
spectu navifactivae, et cognoscit et diiudicat de
forma. Et hoc est 'quod dicit, quod gubernator
cognoscit et instituit * qualis debeat esse forma
temonis. Alius autem, scilicet factor navis, co-
gnoscit et diiudicat ex quibus et qualibus lignis
debeat fieri navis. Sic ergo manifestum est quod
ars quae inducit formam, praecipit arti quae facit
vel disponit materiam; ars autem * quae utitur
artificiato iam facto, praecipit arti quae inducit
formam. Ex quo possumus accipere quod sic se
habet materia ad formam, sicut forma " ad usum.
Sed usus est cuius causa fit artificiatum: ergo et
forma est cuius causa est materia in artificialibus.
Et sicut in his quae sunt secundum artem, nos
facimus materiam propter opus artis, quod est
ipsum artificiatum *; ita in naturalibus materia
inest a natura non à nobis facta ^, nihilominus
eundem habens ordinem ad formam, scilicet
quod est propter formam.

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. II

Unde sequitur quod eiusdem scientiae naturalis
sit considerare materiam et formam.

9. Tertiam rationem ponit ibi: Amplius eo-
rum etc.: quae talis est. Eorum quae sunt ad
aliquid, una est scientia. Sed materia est de numero
eorum quae sunt ad aliquid, quia dicitur * ad for-
mam. Quod non ideo dicitur quasi ipsa materia sit

in genere relationis, sed quia cuilibet formae de-.

terminatur propria materia: et hoc est quod sub-
dit, quod sub alia forma oportet esse aliam ma-
teriam. Unde relinquitur quod eiusdem scientiae
naturalis * sit considerare formam et materiam.

10. Deinde cum dicit: Usque ad quantum etc.,
ostendit quantum se extendat consideratio scien-
tiae naturalis circa, formam. Et circa hoc duo
facit: primo movet quaestionem hanc, scilicet
usque ad quantum oporteat naturalem conside-
rare de forma et quidditate rei (nam considerare
formas et quidditates rerum absolute videtur per-
tinere * ad philosophum primum); secundo solvit
quod. sicut medicus considerat nervum, et faber
aes usque ad aliquem terminum, ita et naturalis
formas. Medicus enim non considerat de nervo
inquantum est nervus, hoc enim pertinet ad na-
turalem, sed inquantum est subiectum sanitatis;

et similiter faber de aere non inquantum est aes, Ὁ

sed inquantum est subiectum statuae aut alicuius *
huiusmodi. Et similiter naturalis non considerat
de forma inquantum est forma, sed inquantum est
in materia, Et ideo sicut medicus in tantum con-
siderat de nervo in quantum pertinet ad sanita-
tem, cuius causa considerat nervum; similiter
naturalis in tantum * considerat de forma i in quan-
tum habet esse in materia. ,

Et ideo terminus considerationis scientiae na-
turalis est circa formas quae quidem * sunt aliquo
modo separatae, sed tamen esse habent in ma-
teria. Et huiusmodi formae sunt animae rationa-
les: quae quidem sunt separatae inquantum intel-
lectiva virtus * non est actus alicuius organi cor-
poralis, sicut virtus visiva est actus oculi; sed in
materia sunt inquantum dant esse naturale tali
corpori. Et quod sint in materia, per hoc probat,
quod forma cuiuslibet rei generatae ex materia
est forma * in materia: ad hoc enim terminatur
generatio, ut forma. sit in materia. Sed homo ge-
neratur ex materia et ab homine, quasi ab agente
proprio *, et a sole tanquam ab agente universali
respectu generabilium: unde sequitur quod ani-

ars fictilis facit sE, ars figularis facit G, figuli facit ΒΝ, figulus fa-
cit CNOQsK;, singuli facit pK, figuli faciunt DITVX; facit om. RZ.

ε) duae artes sunt.— duae artes sunt quae sunt CDa, duae artes E,
duae artes quae sunt AIKTVX.- Pro principantes, principiantes ed. a,
principales ed. b, sed in correctione erratorum habet /, principantes;
materiam om. G; idest om. pEG; pro praecipiunt, principiantur Q,
principantur cet. codd. exc. EG; pro diíiudicantes, dividentes F, iudican-
tes EGY, individuantes HM; pro quae est factiva artificiati, quae est
factiva artificii EGHN, quae est. factiva, scilicet quae est factiva ar-
tificiati ABCDFIKMORVXYZ. — Pro architectonica editi et plurími co-
dicés modo architectonica, modo architecta vel architectoria; sed cf.
utrumque textum.

Ὁ) gubernator cognoscit et instituit. — Pro gubernator, gubernato-
ria EGH, sed cf. statim factor; pro cognoscit et instituit, consti-
tuit et instituit L, cognoscit et constituit F, cognoscit et instituit et
intelligit N, — Pro ex quibus et qualibus lignis; ex quibus aliquibus

lignis AIKTa, ex quibus vel qualibus lignis EGHMNRZ, ex quibus
lignis Cb.

7») sicut forma. sicut se habet forma EGHN,-- Lin. seq. pro arti-
ficiatum, artificium N; pro ergo et, et etiam EH, ergo ἘΠ est post forma
om. codd. exc. EFGN; pro est post causa, ft EHN.

0) non a nobis facta.— non alibi facta AKVXpIO , non aliunde fa-
cta Csl, non alibi. al' a nobis facta S, vel etsi non manibus non alibi
facta T correctionem marginalem textui inserendo. Legimus cum Pab
et cet, codd.—- Statim post nihilominus S add. al" ulterius.

t) quia dicitur. — et dicitur PEGab; ad formam om, EpG; pro non
ideo, ideo non PAGHIKOQSTpL et ab; pro dicitur, dicit H, dico EG;
pro quasi ipsa, quod ipsa DEHRTVZa, quia ipsa PBGIKMNXb, -
Statim PS om. quia ante cuilibet, pro quo PABCGHRSZpE et a 5 le-
gunt cuiuslibet.

x) videtur pertinere. — pertinet EGM. — Pro secundo solvit, secundo
solvit dicens HRYZ, et solvit cet. et a b.

* naturalis om.
EGRZ.

* aliquid ΠΝ

* quidem om. xc.

* anima intelle-

E - CAP. II, LECT. IV 67

| ferma om.» ma, quae est forma humana, sit forma *in mate- | modo se habeat haec forma, idest * anima ra- * sciet coaa.
᾿ x ria. Unde usque ad animam rationalem se exten- tionalis, secundum quod est separabilis et sine
dit consideratio naturalis, quae est de formis. ^ | corpore existere potens, et quid sit secundum

Sed quomodo se habeant formae totaliter a | suam essentiam separabile *, hoc determinare ἡ arabe.
materia separatae, et quid sint, vel etiam quo- | pertinet ad philosophum primum. exc. EGH,

EE

na τε
EN TER

68

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. II

LECTIO QUINTA

AD PHYSICAM PERTINET DETERMINARE DE CAUSIS.- QUAE ET QUOT SPECIES CAUSARUM

Διωρισμένων δὲ τούτων, ἐπισχεπτέον περὶ τῶν αἰτίων,
ποῖά τε χαὶ πόσα τὸν ἀριθμόν ἐστιν. ᾿Επεὶ γὰρ τοῦ
εἰδέναι χάριν ἡ πραγματεία, εἰδέναι δ᾽ οὐ πρότερον
οἰόμεθα ἕκαστον πρὶν ἂν λάβωμεν τὸ Did τί περὶ
ἕχαστον (τοῦτο δ᾽ ἐστὶ τὸ λαβεῖν τὴν πρώτην αἰ-
τίαν) δῆλον ὅτι καὶ ἡμῖν τοῦτο ποιητέον καὶ περὶ
γενέσεως x«l φθορᾶς καὶ πάσης τῆς φυσικῆς μετα-
βολῆς, ὅπως εἰδότες αὐτῶν τος ἀρχάς, ἀνάγειν εἰς
αὐτὰς πειρώμεθα τῶν ζητουμένων ἕκαστον.

Ἕνα μὲν οὖν τρόπον αἴτιον λέγεται τὸ ἐξ οὐ γίνεταί
τι ἐνυπάρχοντος; οἷον ὁ χαλχὸς τοῦ idoddrte: xa
ὁ ἄργυρος τῆς φιάλης καὶ τὰ τούτων γένη ἄλλον δὲ
τὸ εἶδος καὶ τὸ παράδειγμα" τοῦτο δ᾽ ἐστὶν ὁ λό-
γος ὁ τοῦ τί ἦν εἶναι xal τὸ τούτου γένη, οἷον τοῦ
διὸ πασῶν τὸ δύο πρὸς ἕν, καὶ ὅλως ὁ ἀριθμὸς καὶ
τὰ μέρη τὰ ἐν τῷ λόγῳ. "Ect ὅθεν ἡ ἀρχὴ τῆς με-
ταβολῆς ἡ πρώτη ἢ τῆς ἠρεμήσεως, olov ὁ βουλεύ-
σας αἴτιος) καὶ ὁ πατὴρ τοῦ τέχνου, χαὶ ὅλως τὸ
ποιοῦν τοῦ ποιουμένου χαὶ τὸ μεταβάλλον τοῦ με-
ταβαλλομένου. Ἔτι ὡς τὸ τέλος" τοῦτο δ᾽ ἐστὶ τὸ
οὐ ἕνεκα, οἷον τοῦ περιπατεῖν ἡ ὑγίεια" διὸ τί γὰρ
περιπατεῖ; φαμὲν ἵνα ὑγιαίνῃ, καὶ εἰπόντες οὕτως,
οἰόμεθα ἀποδεδωκέναι τὸ αἴτιον. Καὶ ὅσα δὴ κινή-
σαντος ἄλλου μεταξὺ γίγνεται τοῦ τέλους, olov τῆς
ὑγιείας ἡ ἰσχνασία ἢ ἡ Xa xoci; 7 τὰ φάρμακα d τὰ
ὄργανα" πάντα γὰρ ταῦτα τοῦ τέλους ἕνεχα ἐστι;
διαφέρει δ᾽ ἀλλήλων ὡς ὄντα τὰ μὲν ἔργα, τὰ δ᾽
ὄργανα. Τὰ μὲν οὖν αἴτια σχεδὸν τοσαυταχῶς λέ-
εται.

Συμβαίνει δὲ πολλαχῶς εγομένων τῶν αἰτίων xal πολλοὶ
τοῦ αὐτοῦ αἴτια εἶναι, οὐ χατοὶ συμβεβηκός, οἷον
τοῦ ἀνδριάντος χαὶ ἡ ἀνδριαντοποιιχ ὴ καὶ ὁ χαλκός,
οὐ καθ᾽ ἕτερόν τι ἀλλ ἡ ἀνδριάς, ἀλλ᾽ οὐ τὸν αὐτὸν
πρόπον; ἀλλὰ τὸ μὲν ὡς ὕλη; τὸ δ᾽ ὡς ὅθεν ἡ χί-
γησις. Ἔστι δέ τινα καὶ ἀλλήλων αἴτια. οἷον τὸ
“πονεῖν τῆς εὐεξίας xal αὕτη τοῦ πονεῖν: ἀλλ᾽ οὐ τὸν
αὐτὸν τρόπον, ἀλλὰ τὸ μὲν ὡς τέλος, τὸ δ᾽ ὡς ἀρχὴ
χινήσεως. Ἔτι δὲ τὸ αὐτὸ τῶν ἐναντίων ἐστὶν αἵ-
τιον" ὃ γὰρ παρὸν αἴτιον τοῦδε; “τοῦτο xoi ἀπὸν
αἰτιώμεθα ἐνίοτε τοῦ ἐναντίου, οἷον τὴν ἀπουσίαν
τοῦ κυβερνήτου τῆς τοῦ πλοίου ἀνατροπῆς, οὐ ἦν ἡ
παρουσία αἰτία τῆς σωτηρίας.

Λπαντα δὲ cd νῦν εἰρημένα αἴτια εἰς τέτταρας τρό-
πους πίπτει τοὺς φανερωτάτους" τοὶ μὲν γὰρ στοι-
χεῖα τῶν συλλαβῶν, καὶ ἡ ὕλη τῶν σχευαστῶν, χαὶ
τὸ πῦρ καὶ τὰ τοιαῦτα τῶν σωμάτων, καὶ τὸ μέρη
τοῦ ὅλου, xci αἱ ὑποθέσεις τοῦ συμπεράσματος ὡς
τὸ ἐξ οὐ αἴτιά ἐστι" τούτων δὲ τὰ μὲν ὡς τὸ ὑπο-
χείμενον, οἷον τοὶ μέρη" τὰ δὲ ὡς τὸ τί ἦν εἶναι, τό
τε ὅλον χαὶ ἡ σύνθεσις καὶ τὸ εἶδος: τὸ δὲ σπέρμα
χαὶ ὁ ἰατρὸς καὶ ὁ βουλεύσας καὶ ὅλως τὸ ποιοῦν,
πάντα ὅθεν ἡ ἀρχὴ τῆς μεταβολῆς ἢ στάσεως ἢ
χινήσεως: τὰ δὲ ὡς τὸ τέλος x«i τὸ ἀγαθὸν τῶν
ἄλλων: τὸ γὰρ οὐ ἕνεχα βέλτιστον καὶ τέλος τῶν
ἄλλων ἐθέλει εἶναι. Διαφερέτω δὲ μηδὲν εἰπεῖν αὐτὸ
ἀγαθὸν ἢ φαινόμενον ἀγαθόν. Τὰ μὲν οὖν αἴτια
τοιαῦτα χαὶ τοσαῦτά ἐστι τῷ εἴδει:

ΒΥΝΟΡΘΙ5. — 1. Argumentum et divisio textus. Quomodo phi-
losophus primus et quomodo philosophus naturalis de causis
considerat. - 2. Textus subdivisio. -- 3. De causis manifestis. — Di-
versae sunt earum species. a) Ex quo fit aliquid cum insit. —
4. b) Species et exemplar, inquantum est ratio quidditatis rel,
i.e. per quod scimus de unoquoque quid est. - Quare duo po-
nuntur pertinentia ad quidditatem rei, scilicet species et exem-
plum. -- 5. c) A quo est principium motus et quietis. Et est qua-

* Determinatis autem his, considerandum est de causis, et
quae et quot numero sunt. Quoniam enim sciendi gratia
hoc negotium est; scire autem non ante opinamur
'unumquodque, quam utique accipimus propter quid
est unumquodque, hoc autem est accipere primam
causam; manifestum est quoniam et nobis hoc facien-
dum est et de generatione et corruptione et de omni
physica mutatione; quatenus scientes eorum principia,
reducere in ipsa tentemus quaesitorum unumquodque.

* Uno quidem modo causa dicitur, ex quo fit aliquid cum
insit, sicut aes statuae et argentum phialae, et horum
genera. Alio autem modo species et exemplum. Haec
autem est ratio ipsius quod quid erat esse, et huius
genera; ut eius quae est diapason, duo ad unum, et

. omnino numerus, et partes quae in definitione. * Am-
plius, unde principium mutationis primum aut quietis
est; ut consilians causa, et pater filii, et omnino faciens
facti et commutans commutati. Adhuc autem quem-
admodum finis. Hoc autem est quod cuius causa, ut
ambulandi sanitas. Propter quid enim ambulat? Dici-
mus, ut sanetur: et dicentes sic, opinamur assignare
causam, Et quaecumque iam movente alio intermedia
sunt finis, ut sanitatis macies aut purgatio aut po-
tiones aut organa: omnia enim haec finis gratia sunt.
Differunt tamen ab invicem, quod alia quidem opera,
alia vero organa. * Causae quidem igitur fere tot modis
dicuntur.

Contingit autem, multipliciter dictis causis, et multas eius-
dem causas esse non secundum accidens: ut statuifica et
aes non secundum alterum aliquid, sed secundum quod
est statua; sed non eodem modo, sed hoc quidem
ut materia, illud autem sicut unde motus. Sunt autem
quaedam et ad invicem causae, ut laborare causa est
boni habitus, et hic laborandi: sed non eodem modo,
sed haec quidem sicut finis, illa sicut principium mo-
tus. Amplius autem eadem contrariorum est. Quae enim
praesens causa huius est, absentem causam aliquando
contrarii; ut absentia gubernatoris navis submersionis,
cuius erat praesentia causa salutis.

* Omnes autem nunc dictae causae in quatuor incidunt mo-
dos manifestissimos. Elementa enim syllabarum, et terra
vasorum, et ignis et huiusmodi corporum, et partes to-
tius, et suppositiones conclusionis, sicut ex quo causae
sunt. Harum autem hae quidem sunt sicut subiectum,

ut partes: aliae autem sunt sicut quod quid erat esse,

et totum et compositio et species. Semen autem et
medicus et consilians et omnino faciens, omnes sunt
unde principium mutationis aut status aut motus est.
Aliae autem sicut finis et bonum aliorum: quae enim
est cuius causa, potissima est, et finis aliorum voluit
esse. Differt autem nihil eandem dicere bonam, vel vi-
deri bonam. * Causae quidem igitur hae et tot sunt
specie.

druplex : perficiens, praeparans, adiuvans, consilians. — 6. d) Finis,
hoc est id cuius causa aliquid fit. Finis ultimus et fines inter-
medii. Omnis finis est ultimum non simpliciter, sed respectu ali-
cuius. — 7. Tria consequentia ex praedicta causarum diversitate. —
8. Omnes causae reducuntur in quatuor species. Prima quidem
et secunda, causa materialis et formalis. - 9. Duo dubia remo-
ventur. - ro. Tertia, causa efficiens. — 11. Quarta, causa finalis,
quae est potissima causarum.

* Cap. irr. Text.
a4.

* Text. 28.

* Text. 29.

* Text. 30.

* Text. 31.

* "Text. 33.

* Lect. xr.

* Num. seq.

* considerare Ὁ
FLRZ.

E

* nos om. EGHM
NR. - COogtoscere
EGHN.

— "tamen om. rab.

* Lect. vir.
| .. * species add. v.
* Lect. x, n. 14.

.. * diversas ruMN
nz,diversitatis p.

* Lect. seq.

* omnes EHMNR.
* Num. 8.

* Num. 7.

PRO ῸΣ ΟΡ ΤῊΝ CPTIICLTU ΣῪ

Epor SOM.

CAP. III,

4j ostquam Philosophus ostendit de qui-
(Q9) KObus considerat scientia naturalis, hic
pM incipit ostendere ex quibus causis de-

monstret. Et dividitur in partes duas:

primum duo facit: primo ostendit necessitatem
determinandi de causis; secundo incipit de causis
determinare, ibi: Uno quidem modo * etc.

Dicit ergo primo quod postquam determina-
tum est quid cadat sub consideratione scientiae
naturalis, restat considerandum * de causis;
quae et quot sunt. Et hoc ideo, quia hoc nego-
tium quo intendimus de natura tractare, non
ordinatur ad operationem, sed ad scientiam: quia
nos non possumus facere res naturales, sed so-
lum de eis scientiam habere. Sed nos non opi-
namur nos * scire unumquodque, nisi cum acci-
pimus propter quid, quod est accipere causam:
unde manifestum est quod hoc observandum
est nobis circa generationem et corruptionem et
omnem naturalem mutationem, ut cognoscamus
causas, et reducamus unumquodque de quo quae-
ritur propter quid, in proximam causam *.

Hoc autem ideo dicit, quia considerare de
causis inquantum huiusmodi, proprium * est phi-
losophi primi: nam causa in eo quod causa est
non dependet a materia secundum esse, eo quod
in his etiam * quae a materia sunt separata, in-
venitur ratio causae. Sed a philosopho naturali
assumitur consideratio de causis propter aliquam
necessitatem; nec tamen * assumitur ab eo con-
Siderare de causis nisi secundum quod sunt cau-
sae naturalium mutationum.

2. Deinde cum dicit: Uno quidem modo etc.,
determinat de causis. Et circa hoc tria facit: primo
assignat diversas species causarum manifestas ἢ" se-
cundo de quibusdam immanifestis causis determi-
nat, ibi: Dicitur autem fortuna * etc.; tertio osten-
dit quod non sunt plures neque pauciores *, ibi:
Quae autem sunt causae * etc. Prima dividitur in
duas: in prima determinat species causarum; in
secunda determinat modos diversarum * causa-
rum secundum unamquamque speciem, ibi: Modi
aulem causarum * etc. Circa primum duo facit:
primo inducit diversas species causarum; secun-
do reducit eas * ad quatuor, ibi: Omnes- autem
nunc * etc. Circa primum duo facit: primo ponit
diversitatem causarum; secundo exponit quaedam
consequentia ex diversitate praedicta, ibi: Con-
tingit autem. multipliciter * etc.

3. Dicit ergo primo quod uno modo dicitur

LECT. V 69

causa ex quo fit aliquid cum insit, sicut aes di-
citur causa statuae et argentum causa phialae:
et etiam genera horum * dicuntur causae earun-
dem rerum, sicut metallum vel liquabile vel hu-
iusmodi. Apposuit autem cur insit, ad differen-
tiam privationis et contrarii: nam statua quidem
fit * ex aere, quod inest statuae iam factae; fit
etiam ex infigurato, quod quidem non inest sta-
tuae iam factae. Unde aes est causa statuae,
non autem infiguratum, cum sit principium per
accidens tantum, ut in primo * dictum est.

4. Secundo modo ? dicitur causa species et exem-
plum: et hoc dicitur causa inquantum est ratio
quidditativa rei; hoc enim est per quod scimus

* eorum ENRZ,
earum nu.

* Lect. xitt, n. 3.

de unoquoque quid est. Et sicut dictum est circa -

materiam quod etiam genera materiae dicuntur
causa, ita et genera speciei dicuntur causa. Et
ponit exemplum in quadam consonantia musicae
quae vocatur diapason, cuius fofma est propor-
tio dupla, quae est duorum ad unum. Nam pro-
portiones numerales applicatae ad sonos * sicut
ad materiam, consonantias musicales constituunt:
et cum duo vel duplum sit forma consonantiae
quae est diapason, et * genus duorum, quod est
numerus, est causa. Sicut enim dicimus quod
forma diapason est proportio duorum ad unum,
quae est proportio dupla, ita possumus dicere
quod forma diapason, est proportio duorum ad
unum, quae est multiplicitas. * Et ita ad hunc mo-
dum causae reducuntur omnes partes quae po-
nuntur in definitione: nam partes speciei ponun-
tur in definitione, non autem partes materiae ,
ut dicitur in VII Metaphys. * Nec est hoc con-
tra id quod supra * dictum est, quod in defini-
tione rerum naturalium ponitur materia: nam
in definitione speciei non. ponitur materia indi-
vidualis, sed materia communis; sicut in defini-
tione hominis ponuntur carnes et ossa, non au-
tem hae carnes et haec ossa. Natura igitur speciei *
constituta ex forma et materia communi, se habet
ut formalis * respectu individui quod participat ta-
lem naturam; et pro tanto hic dicitur quod partes
quae ponuntur in definitione, pertinent ad causam
formalem.

Considerandum est etiam * quod duo posuit
pertinentia ad quidditatem rei, scilicet speciem et
exemplum, propter diversas opiniones de essen-
tiis rerum. Nam Plato posuit naturas specierum
esse quasdam formas abstractas, quas dicebat
exemplaria et ideas; et propter hoc posuit exem-
plum vel paradigma. Naturales autem philosophi
qui aliquid de forma tetigerunt, posuerunt formas
in materia; et propter hoc nominavit speciem *.

«) in proximam causam.-—in propriam causam. DEFGM, in pri-
mam causam R, in prima causarum Z; margo G habet vel proxi-
mam; margo N per ipsum aman. vel propriam.

B) assignat diversas species causarum manifestas.—4 legit osten-
dit diversas species causarum manifestat, quod Pb correxerunt omit-
tendo manifestat; sed codd. exc. E habent assignat, et exc. HMRZp
EG addunt manifestas, quod cum sequenti immacifestis bene quadrat;
pro diversas, quod om. RZ, diversarum GG, qui insuper cum EHMN
transponendo legit causarum species.

y) nam statua quidem fit. —nam statua quae fit HN; quidem om.
AF.- statim fif etiam... iam factae om. CDFM propter recursum ver-
borum iam factae; pro etiam, autem AIKLOQSTVXYab. — Infra pro

cum sit principium, cum est principium ed. a, quod est principium L,
est tamen principium cet.

ὃ) Secundo modo. — Retinemus cum PH nodo, quod a b et cet. codd.
om. (cf. n. praec. et seqq.). — Pro et exemplum, et exempla HN; causa post
dicitur om. a b et HMpEG; pro quidditativa, quidditatis codd. omnes.

t) quae est multiplicitas.— sic legunt PRb; pro quae, quod cet. codd.
et a.— Pro Et ita, Et tamen YZ, Et iterum (quasi et etiam) cet. exc.
BEGHMNSF. — Infra, nam partes speciei ponuntur in definitione, quae
om. PBT, ex ab et cet. codd. restituimus.

C) est etiam. — est ergo DF, est autem HN. — Lin. seq. pro scilicet,
idest PAIKOQTVab; pro et exemplum, et exempla BH, et exemplar N;
pro naturas specierum, naturas rerum EG.

* sonum rab.

* et etiam xpa,
etiam sc.

* S. Th. lect. ix. -

Did. lib. VI, c. x,
n. 1 sqq.
* Dept. Hm, δ. 7.

* speciei om. uv.

* forma raNY.

* species codd.
exc. EGH.

* eis add. EGLs.

* causa om. PH

Y. ;
* esse add. Ecz.

* reddere uw.

* quod ἘΟΥ.

* organa r.

* sicut om. ACHI
KOQTVX$R.

* sed add. Ec.

70

5. Ulterius autem dicit quod alio. modo. dici-
tur causa a quo est principium. molus vel quie-
lis; sicut consilians. dicitur causa ", et pater filii,
et omne commutans commutat.

Circa huiusmodi autem. causas considerandum
est quod quadruplex est causa efficiens ^, scilicet
perficiens, praeparans, adiuvans et consilians.
Perficiens enim est, quod dat complementum. mo-
tui vel mutationi; sicut quod introducit formam
substantialem in generatione, Praeparans autem
seu disponens est, quod aptat materiam seu sub-
iectum ad ultimum complementum. Adiurans vero
est, quod non operatur ad proprium finem, sed
ad finem alterius. Consilians autem in his quae
agunt a proposito, est quod dat. agenti formam
per quam agit. Nam agens a proposito. agit per
suam scientiam, quam consilians sibi tradit; sicut
et in rebus naturalibus generans dicitur movere
gravia vel levia, inquantum dat * formam per
quam moventur.

6. Quartum autem modum causae ponit, quod
aliquid. dicitur causa * ut finis; et hoc est cuius
causa aliquid fit, sicut sanitas dicitur * ambula-
tionis. Et hoc patet quia respondetur ad quae-
stionem factam propter quid: cum enim. quae-
rimus propler quid ambulat? dicimus ut sanetur ;
et hoc dicentes opinamur nos. assignare * causam.
Ideo autem potius probat de fine quod. sit causa
quam de alis, quia hoc minus videbatur pro-
pterea quia * finis est ultimum in generatione.

Et ulterius addit quod omnia quae sunt inter-
media inter primum movens et ultimum finem,
omnia sunt quodammodo fines: sicut medicus ad
sanitatem inducendam extenuat. corpus, et sic sa-
nitas est finis maciei; maciem autem operatur per
purgationem ; purgationem autem per potionem;
potionem autem praeparat per aliqua instrumen-
ta *. Unde omnia haec sunt quodammodo finis:
nam macies est finis purgationis, et purgatio potio-
nis, et potio organorum, et organa sunt fines in
operatione vel inquisitione * organorum. Et sic pa-
tet quod ista intermedia differunt ad invicem, in-
quantum quaedam sunt organa et quaedam opera,
operata scilicet per organa. Et hoc inducit ne ali-
quis credat quod solum id quod est ultimum sit
causa sicut * cuius gratia, propter hoc quod hoc
nomen finis ultimum quoddam «sse videtur. Est
igitur omnis finis ultimum * non simpliciter, sed
respectu alicuius.

Et ultimo concludit quod fere tot modis di-
cuntur causae. Et addit fere, propter causas quae
sunt per accidens, sicut sunt casus et fortuna.

7. Deinde cum dicit: Contingit autem. multi-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. II

pliciter etc., manifestat tria consequentia ex iam
dicta causarum diversitate, * Quorum primum est
quod cum causae dicantur multipliciter, contin-
git unius et eiusdem esse multas causas per- se
et non per accidens; sicut causa statuae est ars
statuifica ut efficiens, et aes ut materia. Et inde
est quod aliquando unius rei assignantur plures
definitiones. secundum . diversas. causas; sed per-
fecta definitio omnes causas complectitur. :

Secundum est quod quaedam sibi invicem
sunt causae secundum diversam speciem causae;
sicut laborare est causa efficiens bonae habitu-
dinis, bona autem habitudo est causa finalis la-
boris. Nihil enim prohibet aliquid esse prius et
posterius altero secundum diversas rationes *: finis
enim est prius secundum rationem, sed posterius
in esse; agens autem e converso, Et similiter for-
ma est prior quam * materia secundum rationem
complementi ; materia autem est prius quam forma
generatione et tempore in omni eo quod move-
tur de potentia in actum.

'Tertium est quod idem est causa contrariorum
quandoque ^; sicut per suam praesentiam guber-
nator est causa salutis navis, per absentiam au-
tem suam causa est submersionis eius. |

8. Deinde cum dicit: Omnes autem nunc dictae
causae etc., reducit omnes causas superius enu-
meratas * in quatuor species: et dicit quod omnes
causae quae enumeratae * sunt superius, reducun-
tur ad quatuor modos, qui sunt manifesti. Nam
elementa , idest litterae, sunt causae syllabarum;
et similiter terra ^ est causa vasorum et argentum
phialae; et ignis et similia, corpora scilicet sim-
plicia, sunt causae corporum; et similiter quaelibet
partes sunt causa totius; et suppositiones, idest
propositiones syllogismi, sunt causa conclusionum:
et omnia ista habent unam rationem causae, prout
dicitur causa id ex quo fit aliquid: hoc enim est
commune * in omnibus praemissis. Omnium au-
tem nunc enumeratorum, quaedam se habent ut
materia et quaedam ut forma, quae causat quid-
ditatem rei: sicut omnes * partes se habent ut ma-
teria, ut elementa syllabarum et quatuor elementa
corporum mistorum ; sed ea quae important totum
vel compositionem vel quamcumque * speciem,
se habent in ratione formae; ut species referatur
ad formas simplicium, totum autem et compo-
sitio ad formas compositorum.

9. Videntur autem hic esse duo dubia. Primo *
quidem de hoc quod. dicit, quod. partes. sunt
causae materiales totius *, cum supra ** partes de-
finitionis reduxerit ad causam formalem. Et potest
dici quod supra locutus est de partibus speciei,

41) 4 quo... causa. — Haec om. AIKOQTVXpS; pro vel quietis, quod
om. D, et quietis CHNYZ ; pro consilians, consiliarius BH ; post causa
addunt consilii FsG; pro et omne, et omnino P (cf. n. 10).

0) est causa efficiens. — est. secundum Avicenna causa efficiens EG,

est causa sufficiens secundum Avicenna B. — Quae sequuntur, scilicet... ,

consilians om. codd. exc. DEFGsLO, tamen scilicet om. DF, et pro
praeparans, disponens DFsO.

t) inquisitione. — in acquisitione DFN, quisitione Q, acquisitione cet.
exc. EHpG. — Infra, pro opera, quod om. DLOQS, operata ACKNTVX ;
operata scilicet per organa om. M pEG, scilicet om, Y.

x) ex iam dicta causarum diversitate, — Haec omittunt codices

et a b (confer num. 2). — Pro primum, quod omittit ed. a, unum
Pb.

X) quandoque. — Pro hoc verbo, quod om. EG, quia F, coniungens
illud cum sicut et consequenter lin. seq. ante per ponit ita; ibidem
autem om. EFGRZ.-— Pro submersionis, eversionis HN, subversionis
edd. a b et cet. codd. exc. ACDHLY; eius om. N.

p) et similiter terra. —et similiter miateria ed. a et codd. — Statim
pro et argentum, aut argentum L, ut argentum edd. a b et cet. codd.
exc. DEGH. - Lin. seq. pro corpora scilicet simplicia, et simplicia ele-
menta RZ; corpora om. H, scilicet om. F; cet. exc. BMNY omittunt
totum. — Pro corporum, corporum compositorum F.

τῷ om. P4,
quam b
om, b.

ab.

ΒΞ ΜΕΥ

* definitionem »
N; idem lin. seq.

CAP. III,

quae cadunt in definitione totius: hic autem lo-
quitur de partibus materiae, in quarum defini-
tione * cadit totum, sicut circulus cadit in defi-
nitione semicirculi. Sed melius dicendum est quod

. licet partes speciei quae ponuntur in definitione,

* Iterum ABDIKQ -
TVX.

* Num. 3.

* est add. codd.
eXC. EG.

* et om. PBRYZab.

comparentur ad suppositum naturae per modum
causae formalis, tamen ad ipsam naturam cuius
sunt partes, comparantur ut materia :: nam omnes
partes comparantur ad totum ut imperfectum ad
perfectum, quae quidem est comparatio materiae
ad formam.

Item * potest esse dutstai de hoc quod dicit,

quod propositiones sunt materia conclusionis. Ma-
teria enim inest ei cuius est materia: unde supra * -
notificans causam materialem, dixit quod est ex-
quo fit aliquid cum insit; propositiones autem |
sunt seorsum a conclusione. Sed dicendum * quod :
ex terminis propositionum constituitur conclusio: .
unde secundum hoc. propositiones dicuntur ma- |
teria conclusionis, in. quantum termini, qui sunt

materia propositionum, sunt etiam materia con-
clusionis, licet non secundum quod stant sub
ordine propositionum; sicut et * farina dicitur ma-

teria panis, licet non. secundum quod stat sub

forma farinae. Ideo tamen potius dicuntur pro-
positiones materia conclusionis quam e converso,
quia termini qui coniunguntur in conclusione, se-
paratim ponuntur in praemissis. Sic igitur habe-
mus duos modos causae. :

-10. Quaedam vero dicuntur esse causae. se-

LECT. V 71

cundum aliam rationem, quia scilicet sunt" prin-
cipium motus et quietis. Et hoc modo semen,
quod est activum in generatione, dicitur causa;
et similiter medicus per hunc modum dicitur
causa sanitatis; et consilians est causa per hunc
modum, et omne faciens. - Alia littera habet, ef
propositiones: nam propositiones quidem quantum
ad terminos sunt materia conclusionis, ut dictum
est *; quantum autem ad 5 vim illativam i ipsarum
reducuntur ad hoc genus causae; nam princi-

| pium discursus rationis in conclusione est ex pro-

positionibus.
11. In alüs vero causis invenitur alia ratio
causae, secundum scilicet. quod finis vel. bo-

num habet rationem causae. Et haec species
causae potissima est inter alias * causas: est enim
causa finalis aliarum causarum causa 5. Manife-
stum est enim quod agens agit propter finem ; et
similiter ostensum est supra * in artificialibus , quod
formae ordinantur ad usum sicut ad finem, et
materiae in formas sicut in finem: et pro tanto
dicitur finis. causa causarum. Et quia dixerat
quod haec species causae habet * rationem boni,
et quandoque in his quae agunt * per electionem
contingit. finem esse malum ; ideo ad hanc du-
bitationem tollendam, dicit quod nihil differt utrum
causa finalis sit vere bona vel apparens bona,
quia quod apparet bonum non movet nisi sub
ratione boni. - Et sic ultimo. concludit tot esse
species causarum quot dictae. sunt.

τ νὴ) sunt. — Tta Pb; est ed. a, est un D, est unum EpG, est unde 501,
Ira unde etiam pl, | est unum est K, unde est Τ, est unde est ABCF
NOQRVXYZ, sunt. unde: est LS; haec ultima lectio Aristotelis textui
ἃς expositioni s. Thomae respondet et variantes etiam lectiones codicum
explicat. — Lin. seq. semen om. FLS. Ff hoc... dicifur causa or. AIKO
QTVX, pro quibus C: u£ semen dicitur causa efficiens — meat
ex semine; etiam EG pets causa. efficiens. ) j

E) quantum autem ad. -- - quantum ad. AIKTVXY, sed quantum ad C
quantum vero ad LS. — Pro vim illativam, quod habent Pe, intellectum
EpG, vim et intellectum. cet. et a.

0) est enim ....causarum causa. — Pro est enim, et haec K, et est ed.a
et cet. codd. eké BLMSYZ; alterum causa om. ἃ et codd. exc. BMYZ.—
Infra pro formae ordinantur, forma ordinatur FHNRZ. — Pro materiae
in. formas , materia informis ed. a, materia. in. formam Pb.

* Num. praec.

* alias om. rFnz;
causas om. BDH
MN.

ο

* Lect. praec.n.8.

* habent p.

* aguntur BDEFG
HLMRSZ.

72

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. II

LECTIO SEXTA

DE DIVERSIS MODIS CAUSARUM: ET DE HIS QUAE CONSEQUUNTUR -
AD DIVERSOS MODOS CAUSANDI

τρόποι δὲ τῶν αἰτίων ἀριθμῷ μέν εἰσι πολλοί, κεφαλαι-
, M t τ , , ,
oUp.svot δὲ καὶ οὗτοι ἐλάττους. Λέγεται γὰρ αἴτια
πολλαχῶς; καὶ αὐτῶν τῶν ὁμοειδῶν προτέρως χαὶ
ὑστέρως ἄλλο ἄλλου, οἷον ὑγιείας ὁ ἰχτρὸς καὶ τεχνί-
τῆς; καὶ τοῦ διὰ πασῶν τὸ διπλάσιον καὶ ὁ ἀριθμός,
καὶ ἀεὶ τὸ περιέχοντα πρὸς τὸ χαθ’ ἕκαστα.

Ἔτι δ᾽ ὡς τὸ συμβεβηκὸς καὶ τὰ τούτων γένη: οἷον ἀν-
δριάντος ἄλλως Πολύκλειτος. χαὶ ἄλλως ἀνδριαντο-
ποιός, ὅτι συμβέβηκε τῷ ἀνδριαντοποιῷ το Πολυ-
χλείτῳ εἶναι. Kal τὰ περιέχοντα δὲ τὸ συμβεβηκός,
οἷον εἰ ὁ ἄνθρωπος αἴτιος εἴη ἀνδριάντος ἢ ὅλως
ζῷον. Ἔστι δὲ καὶ τῶν συμβεβηκότων ἄλλα ἄλλων
πορρώτερον καὶ ἐγγύτερον » οἷον εἰ ὁ λευκὸς καὶ ὁ
μουσικὸς αἴτιος λέγοιτο τοῦ ἀνδριάντος.

Παντα δὲ χαὶ το οἰκείως λεγόμενα καὶ τὰ κατα. συμ.-
βεβηκὸς τὰ μὲν ὡς δυνάμενα λέγεται, τοὶ δ᾽ ὡς ἔνερ-

οὔντα, οἷον τοῦ οἰκοδομεῖσθαι οἰκίαν ὁ οἰκοδόμος

ἢ οἰκοδομῶν οἰκοδόμος. Ὁμοίως δὲ λεχθήσεται καὶ
ig ὧν αἴτια τὰ αἴτια τοῖς εἰρημιένοις, οἷον τουδὶ
τοῦ ἀνδριάντος Tj ἀνδριάντος ἢ καὶ ὅλως εἰκόνος.
χαὶ χαλκοῦ τοῦδε ἢ χαλκοῦ ἢ ὅλως ὕλης: καὶ ἐπὶ
τῶν συμβεβηκότων ὡσαύτως.

Ἔτι δὲ συμπλεχόμενα χαὶ ταῦτα κἀκεῖνα λεχθήσεται,
οἷον οὐ Πολύκλειτος οὐδὲ ἀνδριαντοποιός, ἀλλὰ Πο-
λύχλειτος ἀνδριαντοποιός.

'AXY ὅμως ἅπαντα ταῦτά ἔστι τὸ μὲν πλῆθος ἕξ, λε-
γόμενα δὲ διχῶς. Ἢ γὰρ ὡς τὸ χαθ' ἕχαστον, ἢ ὡς
τὸ γένος; ἢ ὡς τὸ συμβεβηκός, 7 ὡς τὸ γένος τοῦ
συμβεβηκότος, ἢ ὡς συμπλεχόμενα ταῦτα, ἢ ὡς
ἁπλῶς λεγόμενα: πάντα δὲ ἢ ἐνεργοῦντα ἢ χατὰ

:
δύναμιν. - [4 ', ' , c

Διαφέρει δὲ τοσοῦτον, ὅτι τὰ μὲν ἐνεργοῦντα καὶ τὰ
χαθ’ ἕχαστον ἅμα ἐστὶ καὶ οὐχ ἔστι καὶ ὧν αἴτια,
οἷον ὅδ᾽ ὁ ἰατρεύων τῷδε τῷ ὑγιαζομένῳ, καὶ ὅδε ὁ
oix 0) ομῶν τοῖς τῷ οἰκοδομουμένῳ" τὸ δὲ κατὰ δύ-
ναμιν οὐχ ἀεί" φθείρεται γὰρ οὐχ ἅμα ἡ οἰκία καὶ
ὁ οἰκοδόμος.

Δεῖ δ᾽ ἀεὶ τὸ αἴτιον ἑχάστου τὸ ἀχρότατον ζητεῖν;
ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων, οἷον ἄνθρωπος οἰκοδομεῖ
ὅτι οἰκοδόμος, ὁ δ᾽ οἰκοδόμος κατὰ τὴν οἰκοδομιχήν"
τοῦτο τοίνυν πρότερον τὸ αἴτιον. Καὶ οὕτως ἐπὶ

^
πάντων.

Ἔτι τὰ μὲν γένη τῶν γενῶν, τὰ δὲ καθ’ ἕκαστον τῶν
χαθ᾽ ἕχαστον, οἷον ἀνδριαγτοποιὸς μὲν ἀνδριάντος,
ὁδὶ δὲ τουδί- καὶ τὰς μὲν δυνάμεις τῶν δυνατῶν,
το δ᾽ ἐνεργοῦντα πρὸς τὰ ἐνεργούμενα. Ὅσα μὲν
οὖν τὸ αἴτια xxi ὃν τρόπον αἴτια, ἔστω ἡμῖν διὼω-
ρισμένα ἱκανῶς.

ΘΥΝΟΡΘΙΒ. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Prima di-
visio vel combinatio modorum causarum est, quod in eadem
specie causae una dicitur prior et universalior, altera propria et
posterior. - 3. Causa autem universalis potest accipi aut secun-
dum praedicationis aut secundum causalitatis communitatem. Et
haec duo sibi invicem correspondent. Nam cum virtus propor-
tionetur obiecto secundum obiecti rationem, quanto haec ratio
ad plura extenditur, tanto oportet causam superiorem agere se-
cundum formam magis universalem. -- 4. Secunda divisio est,
quod sicut causae per se, ita et causae per accidens dividuntur in
priores et posteriores, vel communes et proprias. Quid sit causa
per accidens. Causae per accidens propinquiores causae per se,
vel ab ea remotiores. - 5. Tertia divisio: praeter divisionem cau-
sarum in causas proprie dictas, sive per se, et in causas per
accidens, aliae dicuntur causae im potentia et aliae im actu. --

* Modi autem causarum numero quidem sunt multi: capi-
tales autem et hi minores. Dicuntur autem. causae mul-
tipliciter. Et ipsarum similium specierum et prior et
posterior altera altera; ut sanitatis medicus et artifex,
et diapason duplum et numerus, et semper continentia
ad unumquodque. E

* Amplius autem secundum accidens, et horum genera: sicut
statuae aliter Polycletus, et aliter statuam faciens; quo-
niam accidit statuam facienti Polycletum esse. Et con-
tinentes secundum accidens, ut si homo causa sit sta-
tuae, aut omnino animal. Sunt autem accidentium aliae
alis longius et propius; ut si albus et musicus causa
dicantur statuae. I

* Praeter autem omnes et proprie dictas et secundum ac-
cidens, aliae quidem sicut potentes dicuntur, aliae vero
sicut operantes; ut aedificandi domum aedificator aut
aedificans aedificator, * Similiter autem dicuntur et in
quibus causae quae sunt causae, de iis quae dicta sunt;
ut huius statuae, aut statuae, aut et omnino imaginis;
et aeris huius, aut aeris, aut omnino materiei. Et in ac-
cidentibus similiter est. : t

* Amplius autem complexae et istae et illae dicuntur: ut
non Polycletus, neque statuam faciens, sed Polycletus
statuam faciens.

Sed tamen hae omnes sunt multitudine quidem sex : dictae
autem dupliciter. Aut enim sicut singulare, aut sicut
genus; aut sicut accidens, aut sicut genus accidentis;
aut sicut complexae hae, aut 'sicut simpliciter dictae.
Omnes autem actu operantes, aut secundum poten-
tiam sunt. ΚΟ

* Differunt autem intantum, quod operantes quidem et sin-
gulares simul sunt et non sunt et ea quorum sunt
causae: sicut hic medicans cum hoc qui fit sanus, et
hic aedificator cum hoc aedificato. Quae autem sunt
secundum potentiam, non semper: corrumpuntur enim
non simul domus et aedificator. :

* Oportet autem semper causam uniuscuiusque summam
quaerere, sicut et in aliis; ut homo aedificat quoniam
aedificator est, aedificator autem est secundum artem
aedificandi: haec autem prima causa est. Et sic in
omnibus. à

Amplius autem, aliae quidem genera sunt generum, aliae
autem singulares singularium: ut statuae statuam qui-
dem faciens, hic autem huius. Et potentiae quidem
possibilium, operantes autem ad operata. * Quot quidem
igitur causae sint, et quomodo causae sint, nobis de-
terminatum sit sufficienter.

6. Similiter ut causae, et ea quorum sunt causae distinguuntur in
causatum posterius et magis proprium, et causatum prius et magis
commune; et hoc tum in effectibus per accidens tum in effecti-
bus per se. Quid sit effectus per accidens. — 7. Quarta divisio:
quandoque complexe accipiuntur causae per se cum causis per
accidens. - 8. Omnes isti modi reducuntur ad duodecim. -- 9. Tria
consequentia ex praedictis: a) Causae singulares, idest propriae,
et in actu simul sunt et non sunt cum eis quorum sunt causae in
actu: quod non semper accidit in causis.quae non sunt propriae,
et in causis in potentia. - Ergo si actio divina, quae est causa
existendi in actu, et ideo simul est cum esse rei in actu, subtra-
heretur a rebus, res in nihilum deciderent — 10. δ) In naturalibus
oportet semper supremam causam uniuscuiusque requirere in ipso
ordine naturali. - 11. c) Causis debent proportionaliter respon-
dere effectus. — Epilogus.

T Zh cap. iret

text. 32

* Text. 35.

* "Text. 4).

* Text. 38.

* Text. 39.

ἀκ

* Num. 8.

* capitularie p.

* causa add. ΒΡ
EHMNRZ.

* continent edd.
a b et codd. exc.
ABCDYZ.

CAP. IIl,

j ostquam Philosophus distinxit spe-
Qycies causarum, hic distinguit diversos
Nf 'modos causarum, etiam secundum

//^ candem speciem causae. Et circa hoc
duo facit: primo distinguit diversos modos cau-
sarum ; secundo determinat quaedam consequen-
tia ad distinctionem praedictam, ibi: Differunt au-
lem * etc. Circa primum duo facit: primo distin-
guit diversos modos causarum; secundo reducit
eos ad certum numerum, ibi: Sed famen hae
omnes * etc. Circa primum distinguit modos cau-
sarum secundum quatuor divisiones.

Dicit ergo primo quod multi numero sunt modi
causarum: sed si reducantur capitulatim *, sive in
quadam summa, ad aliqua communia, inveniun-
tur pauciores. Vel capitales accipiuntur secundum
combinationem: manifestum est enim quod pau-
ciores sunt combinationes modorum quam modi.

2. Prima ergo divisio vel combinatio modorum
est, quod in eadem specie causae dicitur una
causa prior altera, ut intelligamus causam prio-
rem universaliorem : ut sanitatis causa est medi-
cus ut causa propria et posterior, artifex autem
ut * communior et prior; et hoc in specie causae
efficientis. Et simile est in specie causae forma-
lis: nam causa formalis diapason propria et po-
sterior est proportio dupla; causa autem prior
et communior est proportio numeralis, quae di-
citur multiplicitas. Et similiter ea quae continet *
unamquamque causam communitate sui ambitus,
dicitur causa prior.

3. Advertendum est autem quod causa univer-
salis et propria, vel prior et posterior, potest ac-
cipi aut secundum communitatem praedicationis,
secundum exempla hic posita de medico et ar-
tifice; vel secundum communitatem causalitatis ,
ut 51 dicamus solem esse causam universalem
calefactionis, ignem vero causam propriam: et
haec duo sibi invicem correspondent. Manifestum
est enim quod quaelibet virtus extenditur ad ali-
qua secundum quod communicant in una ratione
obiecti; et quanto ad plura extenditur, tanto opor-
tet illam rationem esse communiorem: et cum
virtus proportionetur obiecto secundum eius *

rationem, sequitur quod causa superior ^ agat se-

cundum formam magis universalem et minus
contractam. Et sic est considerare in ordine re-
rum: quia quanto aliqua sunt superiora in en-
tibus, tanto habent formas minus contractas, et
magis dominantes supra materiam, quae coarctat
virtutem formae. Unde et id quod est prius in
causando, invenitur esse prius quodammodo se-
cundum rationem universalioris praedicationis ?;
ut puta, si ignis est primum calefaciens, caelum

LECT. VI 73

non tantum est primum calefaciens, sed primum
alterans.

4. Secundam divisionem ponit ibi: Amplius
aulem secundum accidens etc. Et dicit quod sicut
causae per se dividuntur per causas priores et
posteriores, vel communes et proprias, ita etiam
et causae per accidens. Est enim praeter causas
per se, accipere causas per accidens, et genera ho-
rum; sicut causa statuae per accidens quidem
est Polycletus, per se autem causa statuae est fa-
ciens statuam: Polycletus enim est causa statuae
inquantum accidit ei esse statuam ^" facientem.
Et etiam ea quae sua communitate continent Po-
lycletum, sunt causa statuae per accidens, sicut
et* homo et animal.

Et iterum considerandum est quod in causis * '
per accidens quaedam sunt propinquiores causis
per se, et quaedam magis remotae. Nam causa
per accidens dicitur omne * illud quod coniun-
gitur causae per se, quod non est de ratione
eius; hoc autem contingit esse vel propinquius
rationi causae, vel remotius ab ea; et secun-
dum hoc causae per accidens erunt vel propin-
quiores vel remotiores: sicut, si statuam facienti
accidat esse album et musicum, musicum pro-
pinquius est, quia est in eodem subiecto et se-
cundum idem, scilicet secundum animam, in
qua est musica et ars statuae factiva; album au-
tem inest secundum corpus. Sed subiectum pro-
pinquius se habet adhuc quam alia accidentia,
sicut Polycletus * quam album vel musicum: non
enim coniunguntur haec statuam facienti nisi pro-
pter subiectum.

5. "Tertiam divisionem ponit ibi: Praeter autem
omnes etc. Et dicit quod. praeter causas proprie
dictas, idest per se ?, et per accidens, quaedam
dicuntur causae in potentia, sicut potentes ope-
rari; quaedam vero sicut operantes in actu; sicut
causa aedificandi domum potest dici vel aedifi-
cans in habitu vel aedificans in actu.

6. Et sicut distinguuntur causae modis prae-
dictis, similiter distinguuntur ea quorum sunt cau-
sae. Est enim aliquid causatum posterius et ma-
gis proprium, et aliquid quod est prius et magis
commune: sicut si dicatur quod aliquid est causa
huius statuae vel statuae in communi; et adhuc
communius si dicatur causa imaginis. Et simili-
ter si dicatur aliquid causa motiva huius aeris,
vel aeris in universali, vel materiae. Et ita etiam
potest dici in effectibus per accidens, et * quod
aliquid sit communius, et aliquid minus com-
mune. Et dicitur effectus per accidens, quod *
coniungitur effectui per se et est praeter rationem
eius: sicut per se effectus coqui est cibus dele-

4) causa superior. — causa universalis vel superior HN, causa su-
perior vel universalis B. — Pro universalem, communem et universa-
liorem HN. — Ibi: considerare in ordine rerum, pro considerare, con-
siderandum DFM, consideratio RZ; in ordine om. a, pro quo Pb etiam
in ordine; sed nullus codex habet etiam.— Pro quia, quod BCDEG
NRYZ.

8) universalioris praedicationis. - Pro universalioris, quod om. C,
universalis DF; pro praedicationis, praedicati BDGHLMRZPpE. — Sta-
tim pro priori primum calefaciens, principium calefaciens edd. a b et
codd. exc. BDMYZ; pro altero, idem habent a et codd. exc. BDEGHMYZ;

Opp. D. Tnoxax T. II.

pro non tantum, non tamen EGLOSpl, omnino contra intentum s. Tho-
mae. — Pro sed primum alterans, secundum primam alterationem C,
sed principium alterans GR, sed et (etiam F) primum alterans DFM.

p Polycletus enim... statuam. — Haec om. a; pro enim, autem b
et codd. exc. GpE qui omittunt, et LpH qui hab. lac. — statuae om:
codd. exc. BEGNSsH.

9) praeter causas proprie dictas, idest per 86. -- praeter omnes di-
ctas per se RZ; ab vero et cet., praeter cdusas dictas per se idest
proprie. Lectio. P conformis est litterae Aristotelis dicentis: πάντα δὲ
καὶ τὰ οἰχείως λεγόμενα χαὶ và κατὰ συμβεβηχὸς.

10

* et om. BCDFGH
MNRXYZDAE.

inter causas
DFMQ.

* esse DGMRZ, om.
BFH.

* AERA
propinquius est
add. w,

e

* et om. DFHLMR
YE

* qui DFGHMRYZ.

dices, complexi-

* certo om. ΒΡῈ
FGHLMNRZ. - ?!fit.

* Quorum pri-

codd. exc. FMRZ

* yeled.a et codd.

* alterum DpFHMN

74

ctabilis, per accidens autem cibus sanativus; me-
dici autem e converso.

7. Quartam divisionem * ponit ibi: Amplius au-
tem complexae etc. Et dicit quod quandoque com-
plexe * accipiuntur causae per se cum causis per
accidens; ut si non dicamus causam statuae Po-
lycletum, qui est causa per accidens, neque fa-
cientem statuam, qui est causa per se, sed Poly-
cletum statuam facientem.

8. Deinde cum dicit: Sed tamen hae omnes etc.,
reducit praedictos modos ad certum numerum.
Et dicit quod praedicti modi certo * numero sunt
sex; sed quilibet eorum dupliciter dicitur. Sex au-
tem modi sunt isti: singulare et genus, quod su-
pra * dixit prius et posterius; accidens et genus ac-
cidentis; simplex et complexum. Et quodlibet ho-
rum dividitur per potentiam et actum: et sic fiunt
omnes modi duodecim. Distinguit autem omnes
modos per potentiam et actum, quia quod est in
potentia, non simpliciter est.

9. Deinde cum dicit: Differunt autem etc., de-
terminat tria consequentia ad praedictam distin-
ctionem modorum. - Primum * est, quod inter
causas in actu et causas in potentia est ista dif-
ferentia, quod causae operantes in actu simul
sunt et * non sunt cum eis quorum causae sunt
in actu; ita tamen quod accipiantur causae sin-
gulares, idest propriae; sicut hic medicans simul
est et * non est cum hoc qui fit sanus, et hic ae-
dificans cum hoc quod aedificatur. Si vero non
acciperentur causae propriae, licet acciperentur
in actu, non esset verum quod dicitur. Non enim
aedificans est et non est simul cum hoc quod
aedificatur: potest enim esse quod est aedificans
in actu, sed tamen hoc aedificium non aedificatur,
sed aliud *. Sed si accipiamus aedificantem hoc
aedificium, et hoc aedificium secundum quod est
in aedificari, necesse est quod posito uno ponatur

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. II

et alterum *, et remoto uno removeatur et al-
terum. Hoc autem non accidit semper in causis
quae sunt in potentia: non enim simul corrumpi-
tur domus et homo * qui aedificavit ipsam.

Unde habetur quod sicut agentia inferiora, quae
sunt causa rerum quantum ad suum fieri, oportet
simul esse cum iis quae fiunt * quandiu fiunt; ita
agens divinum, quod est causa existendi in actu,
simul est cum esse rei in actu. Unde subtracta
divina actione a rebus, res in nihilum deciderent,
sicut remota praesentia solis lumen in aere de-
ficeret.

10. Secundum ponit ibi: Oportet autem sem-
per etc.; dicens quod in naturalibus oportet sem-
per * supremam causam uniuscuiusque requirere,
sicut contingit in artificialibus. Ut si quaeramus
quare homo aedificat, respondetur, quia est ae-
dificator; et similiter si quaeramus quare est ae-
dificator, respondetur, quia habet artem aedifica-
tivam: et hic statur, quia haec est prima causa
in hoc ordine. Et ideo * oportet in rebus natu-
ralibus procedere usque ad causam supremam.
Et hoc ideo est, quia effectus nescitur nisi sciatur
causa ἢ; unde si alicuius effectus causa sit etiam **
alterius causae effectus, sciri non poterit nisi
causa eius .sciatur; et sic quousque perveniatur
ad primam causam.

11. Tertium ponit ibi: Amplius autem aliae etc.
Et est, quod causis debent proportionaliter re-
spondere effectus, ita * quod generalibus causis
generales effectus reddantur, et singularibus singu-
lares; puta, si dicatur quod statuae causa est sta-
tuam faciens, et huius statuae hic statuam faciens.
Et similiter causis in potentia respondent * effectus
in potentia, et causis in actu effectus in actu. .

Et ultimo epilogando concludit quod sufficien-
ter determinatum est de speciebus et modis cau-
sarum.

* aliud puwmz,
reliquum xa.

* homo om. ΡῈ
ab.

* sunt Pzab.

* semper om. GH
2ε.

* itla CEGHMNRXY
[^

br.

τε τα er ctt,

CAP. IV, LECT. VII 25

LECTIO SEPTIMA

DE DIVERSIS OPINIONIBUS CIRCA FORTUNAM ET CASUM

Λέγεται δὲ χαὶ ἡ τύχη χαὶ τὸ αὐτόματον τῶν αἰτίων,
καὶ πολλὰ καὶ εἶναι καὶ γίγνεσθαι διὰ τύχην καὶ διὰ
τὸ αὐτόματον. Τίνα οὖν τρόπον ἐν τούτοις ἐστὶ τοῖς
αἰτίοις ἡ τύχη καὶ τὸ αὐτόματον, καὶ πότερον τὸ
αὐτὸ ἡ τύχη καὶ τὸ αὐτόματον ἢ ἕτερον, καὶ ὅλως
τί ἐότιν ἡ τύχη καὶ τὸ αὐτόματον, ἐπισκεπτέον.

Ἔνιοι γὰρ καὶ εἰ ἔστιν ἢ μή, ἀποροῦσιν: οὐδὲν γὰρ γί-
γνεσθαι ἀπὸ τύχης φασίν, ἀλλὰ πάντων εἶναί τι αἴ-
τιον ὡρισμένον, ὅσα λέγομεν ἀπ᾽ αὐτομάτου γίγνε-
σθαι ἢ τύχης, οἷον τοῦ ἐλθεῖν ἀπὸ τύχης εἰς τὴν
ἀγοράν. καὶ καταλαβεῖν ὃν ἐβούλετο μέν, οὐκ ᾧετο
δέ, αἴτιον τὸ βούλεσθαι ἀγοράσαι ἐλθόντα" ὁμοίως
δὲ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τῶν ἀπὸ τύχης λεγομένων
ἀεί τι εἶναι λαβεῖν τὸ αἴτιον, ἀλλ᾽ οὐ τύχην᾽

ἐπεὶ εἴ γέ τι ἦν ἡ τύχη, ἄτοπον ἂν φανείη ὡς ἀληθῶς,
καὶ ἀπορήσειεν ἄν τις διὰ τί ποτ᾽ οὐδεὶς τῶν ἀρ-
χαίων σοφῶν τὰ αἴτια περὶ γενέσεως καὶ φθορᾶς λέ-

cv, περὶ τύχης οὐδὲν διώρισεν, ἀλλ᾽ ὡς ἔοικεν, οὐδὲν
ῴοντο οὐδ᾽ ἐχεῖνοι εἶναι ἀπὸ τύχης.

᾿Αλλὸ καὶ τοῦτο θαυμαστόν’ πολλὰ γὰρ καὶ γίγνεται
καὶ ἔστιν ἀπὸ τύχης καὶ ἀπὸ ταὐτομάτου, ἃ οὐχ
ἀγνοοῦντες ὅτι ἔστιν ἐπανενεγκεῖν ἕκαστον ἐπί τι
αἴτιον τῶν γιγνομένων, καθοπερ ὁ παλαιὸς λόγος
εἶπεν ὁ ἀναιρῶν τὴν τύχην; ὅμως τούτων cd μὲν
εἶναί φασι πάντες ἀπὸ τύχης; τὰ δ᾽ οὐχ ἀπὸ τύχης.
Διὸ καὶ ἁμωσγέπως ἦν ποιητέον αὐτοῖς μνείαν. ᾿Αλλοὸ
py οὐδ᾽ ἐχείνων γέ τι ᾧοντο εἶναι τὴν τύχην; οἷον
φιλίαν ἢ νεῖχος ἢ νοῦν ἢ πῦρ ἢ ἄλλο γέ τι τῶν τοι-
ούτων. )

ἼΛτοπον οὖν εἴτε μὴ ὑπελάμβανον εἶναι εἴτε οἰόμενοι
παρέλειπον, καὶ ταῦτ᾽ ἐνίοτε χρώμενοι, ὥσπερ ᾽Εμ-
πεδοχλὴς οὐχ ἀεὶ τὸν ἀέρα ἀνωτάτω ἀποχρίνεσθαί
φησιν.) ἀλλ ὅπως ἂν τύχῃ. Λέγει γοῦν ἐν τῇ χο-
σμοποιίᾳ , :

Ὡς οὕτω συνέχυρσε θέων τότε, πολλάκι δ᾽ ἄλλως"
καὶ τὰ μόρια τῶν ζῴων ἀπὸ τύχης γενέσθαι τὰ
πλεῖστα φησίν.

Εἰσὶ δέ τινες οἱ καὶ τοῦ οὐρανοῦ τοῦδε χαὶ τῶν χοσμι-
χῶν πάντων αἰτιῶνται τὸ αὐτόματον: ἀπὸ ταὐτο-
aes γὰρ γίγνεσθαι τὴν δίνην xo τὴν κίνησιν τὴν

ιαχρίνασαν καὶ καταστήσασαν εἰς ταύτην τὴν τά-
ξιν τὸ πᾶν.

Καὶ μάλα τοῦτο θαυμάσαι ἄξιον: λέγοντας γὰρ τὰ μὲν
ζῷα χαὶ τὰ φυτὰ ἀπὸ τύχης μήτε εἶναι μήτε γί-
εσθαι, &XX ἤτοι φύσιν 7 νοῦν ἢ τι τοιοῦτον ἕτερον
εἶναι τὸ αἴτιον (οὐ γὰρ ὅ τι ἔτυχεν ἐκ τοῦ σπέρ-
ματος ἑκάστου γίγνεται, ἀλλ᾽ EX μὲν τοῦ τοιουδὶ
ἐλαία, ἐκ δὲ τοῦ τοιουδὶ ἄνθρωπος), τὸν δ᾽ οὐρανὸν
καὶ τὰ θειότατα τῶν φανερῶν ἀπὸ τοῦ αὐτομάτου
γενέσθαι, τοιαύτην δ᾽ αἰτίαν μηδεμίαν εἶναι οἵαν
τῶν ζῴων καὶ τῶν φυτῶν. Καίτοι εἰ οὕτως ἔχει,
τοῦτ᾽ αὐτὸ ἄξιον ἐπιστάσεως, καὶ καλῶς ἔχει λεχθῆ-
ναί τὶ περὶ αὐτοῦ. ;

Πρὸς γὰρ τῷ καὶ ἄλλως ἄτοπον εἶναι τὸ λεγόμενον, ἔτι
ἀτοπώτερον τὸ λέγειν ταῦτα, ὁρῶντας ἐν μὲν τῷ
οὐρανῷ οὐδὲν ἀπὸ ταὐτομάτου γιγνόμενον, ἐν δὲ τοῖς
οὐχ ἀπὸ τύχης πολλὰ συμβαίνοντα ἀπὸ τύχης. Καί-
τοι εἰχός 1* fw τοὐναντίον γίγνεσθαι. c

Εἰσὶ δέ τινες olg δοχεῖ εἶναι αἰτία μὲν ἡ τύχη, ἄδηλος
δὲ ἀνθρωπίνῃ διανοίᾳ, ὡς θεῖόν τι οὖσα καὶ αιμ.ο--
γιώτερον. “Ὥστε σχεπτέον χαὶ τί ἑχάτερον; καὶ εἰ
ταὐτὸν ἢ ἕτερον τό τε αὐτόματον χαὶ ἡ τύχη; καὶ
πῶς εἰς τὰ διωρισμένα αἴτια ἐμπίπτουσι.

* Dicitur autem et fortuna et casus causarum; et multa et
esse et fieri propter fortunam et propter casum. Quo
igitur modo in his causis est fortuna et casus; et utrum
idem sit fortuna et casus aut altera; et omnino quid
sit fortuna et casus, considerandum est.

* Quidam enim si sint an non, dubitant. Nihil enim fieri a
fortuna dicunt; sed omnium esse aliquam causam de-
terminatam, quaecumque nos dicimus a casu fieri aut a

fortuna: ut veniendi a fortuna in forum et reperiendi.

quem volebat, quem non est opinatus ante, causa est
venientem velle emere. Similiter autem et in aliis quae
a fortuna dicuntur, semper est aliquam accipere cau-
sam, sed non fortunam.

* Quoniam si aliquid esset fortuna, inconveniens utique vi-
debitur, sicut et vere est, et dubitabit utique aliquis
propter quid nullus antiquorum sapientum, causas de
generatione et corruptione dicens, de fortuna nihil de-
terminavit; sed, sicut visum est, nihil opinabantur neque
illi esse a fortuna.

* Sed et hoc mirabile videbitur, sicut vere est. Multa enim
et sunt et fiunt a fortuna et a casu, quae non igno-
rantes quoniam est inferre unumquodque in aliquam
causam eorum quae fiunt, sicut antiqua ratio dixit de-
struens fortunam et casum, tamen horum alia quidem
dicunt esse omnes a fortuna, alia non a fortuna. * Un-

* de et quodammodo erat ipsis facienda memoria. At
vero neque illorum aliquid opinabantur esse fortunam,
ut amicitiam aut litem aut ignem aut intellectum, aut
aliquid talium. :

Inconveniens igitur est, sive non putaverunt esse sive pu-
tantes reliquerunt, et hac aliquando utentes; sicut Em-
pedocles non semper aerem congregari superius dicit,
sed ut contingit. Dicit enim in mundi creatione, quod
sicut collisit se currens tunc, multoties autem aliter: et
partes animalium ait a fortuna fieri plurimas.

* Sunt autem quidam qui caeli huius et mundanorum
omnium causam esse ponunt casum: a casu enim fieri
volutationem, et motum discernentem et statuentem
in hunc ordinem omne.

* Et multum hoc admiratione dignum est, dicentes animalia
quidem et plantas a fortuna nec esse nec fieri, sed aut
naturam aut intellectum esse aut huiusmodi alteram
causam (non enim ex semine unoquoque quodvis fit,
sed ex tali quidem oliva, ex tali autem homo); caelum
autem et diviniora manifestorum a casu fieri, huius-
modi autem causam nullam. qualem animalium et plan-
tarum. * Et igitur, si sic se habeat hoc ipsum, dignum
est insistere, et bene sese habet aliquid dici de hoc
ipso.

Quomodo enim? eo quod aliter inconveniens est quod di-
citur, adhuc inconvenientius est dicere haec, videntes
quidem in caelo nihil casu fieri; in iis autem quae non
sunt a fortuna, multa contingere a fortuna: et erat me-
rito e contrario fieri.

* Sunt autem quidam quibus videtur esse quidem causa for-
tuna, immanifesta autem humano intellectui, tanquam
divinum quoddam ens et felicius. Quare considerandum
est quid sit utrumque; et si idem aut alterum sit et
casus et fortuna; et quomodo in determinatas causas
incidunt.

* Cap. tv. Seq.
text. 39.

* Text. 40.

* "Text. 41.

* Text. 42.

* Text. 43.

* Text. 44.

* Text. 45.

* "Text. 46.

* Text. 47.

* Philosophus
om. a b et codd.
eXC. DFHMNRYZ.

* Infra hoc num.

* Lect. seq.

* Num. 6.
* Num. 9.

* opiniones EFG
HMNRZ.

* disceptat ed. a
et codd. exc. EG
Y$R.

* Num. 4.

* huius codd.
(exc. pnvz?)

* sicut rEGab.
** Num. seq.

76

Sxworsis. — 1. Argumentum et divisio textus. — 2. Opinio eo-
rum qui negarunt esse fortunam et casum propter duas ratio-
nes: 4) Quia omnia quae dicuntur fieri a casu, habent aliquam
causam determinatam, aliam a fortuna. -- 3. b) Quia nullus anti-
quorum naturalium aliquid determinavit de fortuna. — 4. Osten-
ditur quod inconveniens fuerit antiquos naturales non determi-
nasse de casu et fortuna. Primo quia assumpserunt sibi deter-
minare causas eorum quae fiunt, multa autem fiunt a fortuna
et casu. — 5. Secundo quia aut putaverunt fortunam esse aut
non: in primo casu inconveniens fuit quod de ea non de-
terminaverunt, in secundo casu inconveniens fuit quod ea ali-

ostquam Philosophus * determinavit

»de manifestis speciebus et modis cau-

AS sarum , hic determinat de quibusdam

73 modis ' immanifestis , scilicet de for-

tuna et casu. Et circa hoc duo facit: primo di-

cit de quo est intentio; secundo prosequitur pro-
positum, ibi: Quidam enim si sint * etc.

Dicit ergo primo quod etiam fortuna et ca-
sus computantur inter causas, cum multa dican-
tur fieri vel esse ^ etiam propter fortunam et ca-
sum. Et ideo tria consideranda sunt de eis: scilicet,
quomodo reducantur'ad causas praedictas; et
iterum utrum fortuna et casus sint idem, vel aliud
et aliud; et iterum quid sit casus et fortuna.

Deinde cum dicit: Quidam enim si sint etc.,
incipit de fortuna et casu determinare: et primo
ponit opiniones aliorum; secundo determinat ve-
ritatem, ibi: Primum quidem igitur quoniam * etc.
Circa primum ponit tres opiniones: secunda in-
cipit, ibi: Sunt autem quidam qui caeli huius * etc.;
tertia ibi: Sunt autem quidam quibus videtur * etg.
Circa primum duo facit: primo ponit opinionem [t
negantium fortunam et casum, et rationes eorum;
secundo disputat * de altera rationum, ibi: Sed
hoc mirabile * etc.

2. Dicit ergo primo, quod quidam dubitaverunt
an fortuna et casus essent: et negaverunt ea esse
duabus rationibus. Quarum prima est, quia omnia
ista quae dicuntur fieri a casu vel fortuna, inve-
niuntur habere aliquam causam determinatam,
aliam a fortuna. Et ponit huiusmodi * exemplum:
si enim aliquis veniens ad forum, inveniat ali-
quem hominem quem volebat invenire, de quo
tamen non opinabatur ante quod esset eum in-
venturus, dicimus quod inventio illius hominis sit
a fortuna: sed huius inventionis causa est vo-
luntas emendi ^, propter quam ivit ad forum, ubi
erat ille quem invenit. Et similiter est in omni-
bus aliis quae dicuntur esse a fortuna; quia ha-
bent aliquam aliam causam praeter fortunam. Et
sic fortuna non videtur esse causa alicuius, et
per consequens nec aliquid esse: quia non po-
nimus fortunam nisi inquantum aliqua ponimus
esse a fortuna.

3. Secundam rationem ponit ibi: Quoniam si
aliquid etc. Et dicit quod si fortuna aliquid esset,
inconveniens videretur (sicut vere est inconve-
niens, ut * infra ** ostendetur) et dubitationem

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. II

quando usi sunt. - 6. Altera opinio eorum qui dixerunt casum
esse causam caeli et omnium partium mundi. - 7. Improbatur
duplici ratione. a) Mirabile esset animalia et plantas non fieri
a fortuna sed ab aliqua determinata causa, fieri autem a casu
caelum et ea quae sunt nobiliora inter sensibilia. — 8. 5) Et for-
tunam esse in caelis, ubi evidenter nihil casu agitur, non au-
tem in his inferioribus, ubi multa videntur contingere a fortu-
na. — 9. Tertia opinio quorundam, quod fortuna sit aliqua causa
altior nobis immanifesta, quasi aliquid divinum: quae quidem
opinio quamvis habeat veram radicem, non tamen bene usi sunt
nomine fortunae.

afferens, quare nullus antiquorum sapientum qui
determinaverunt * de causis generationis et corru-
ptionis, aliquid determinavit de fortuna: sed, sicut
videtur, nihil opinabantur illi antiqui esse a for-
tuna. Et sic haec secunda ratio sumitur ex opi-
nione antiquorum naturalium, -

4. Deinde cum dicit: Sed hoc mirabile etc.,
disputat * de hac secunda ratione, ostendens quod
supra * supposuerat, scilicet quod inconveniens sit
antiquos naturales non determinasse de casu et
fortuna: et hoc probat duabus rationibus. Qua-
rum primam ponit dicens: et * mirabile videtur,
sicut et vere est, quod antiqui naturales de casu
et fortuna non determinaverunt. Assumpserunt
enim sibi determinare causas eorum * quae fiunt;
multa autem sunt quae * fiunt a fortuna et casu; *
unde de fortuna et casu determinare debuerunt.
Nec excusantur propter rationem supra * dictam
destruentem fortunam et casum: quia licet homines
non ignorarent * quod contingit reducere unum-
quemque effectum in aliquam causam, sicut dixit
praedicta opinio destruens fortunam et casum, ni-
hilominus tamen posuerunt, non obstante hac ra-
tione, quaedam fieri a fortuna et quaedam non *.
Unde ipsis philosophis naturalibus facienda erat '
mentio de fortuna et casu, saltem ut ostenderent
falsum esse aliqua fieri a fortuna et casu; et ut
assignarent rationem quare quaedam dicebantur
esse a fortuna et quaedam non. Nec etiam pos-
sunt excusari ? per hoc quod casus et fortuna
reducerentur * in aliquam causarum ab eis posita- *
rum: non enim opinabantur quod fortuna sit ali-
quid eorum quae arbitrabantur esse causas, ut
amicitiam aut litem aut aliquid huiusmodi.

5. Secundam rationem ponit ibi: Znconveniens
igitur est etc. Et dicit quod inconveniens est quod
antiqui naturales * reliquerunt tractare de fortuna,
sive putaverunt fortunam esse sive non: quia si
putaverunt fortunam esse, inconveniens fuit quod
de ea non determinaverunt; si vero non putave-
runt fortunam esse, inconveniens fuit quod ea ali-
quando usi sunt; sicut Empedocles, qui * dixit quod
aer non semper adunatur superius supra terram
quasi hoc ei sit naturale, sed quia ita accidit a
casu. Dicit enim quod quando mundus est factus,
lite. distinguente elementa, accidit quod aer se
collegit ? in istum locum, et sicut tunc cucurrit,
ita semper stante isto mundo cursum habebit:

«) fleri vel esse. — esse vel fieri DEFGHMNRYZ ; oed om. EFG
HN; pergunt EG, a fortuna et casu.

6) emendi. — eundi DNZpG, margo N vel emendi; bas variantes
lectiones componit H, eundi vel emendi. — Pro propter quam, qua RZ,
per quam EG; pro ivit, venit F. — Post unam lineam, pro quia habent,
quae habent AEGKLOQSVXa, quod habent cet. codd. exc. Y. — In fine

numeri pro aliqua ponimus, dicimus aliquod B, dicimus aliquid HN, di-
cimus aliqua DEFGMRZ.

Y) Nec etiam possunt.- Sic legunt codd., exc. STVXpAIO qui ha-
bent Sic etiam possunt, sed sic est corruptio signi »ec, de quo cf.
Praefationem. Pab, Sic etiam non possunt.

9) se collegit. — se colligit edd. a b, collegit se BCsL, colligit se AI

* determinavit p
a)b et codd. exc.p
EGHMRSZ et marg.
N.

* disceptat vel
vz, di-
—— cet. exc.

d "Num; praec.

* quod codd. exc.
AIKOQTVX. ——

*
ΒΖ, om. Pab.

* qui om. codd.
exc. F.

* Lib. I, lect. 8,
n. 5.

* plures partes
animalis Ec.

* eam om. codd.
eXC. DLNSY.
* Num. seq.

* mundanarum 8
DEFGHMRZ et mar-
go N.

* fit codd. exc. B
CDFLMTY.
ε

* semine om. B.

CAP. IV, LECT.

sed multoties in aliis mundis, quos ponebat in-
finities fieri et corrumpi, ut supra * dictum est, aer
aliter ordinatur inter partes universi. Et similiter
dicebat quod plurimae partes animalium * fiunt a
fortuna; sicut quod in prima constitutione mundi
fiebant capita sine cervice.

6. Deinde cum dicit: Sunt autem quidam etc.,
ponit secundam opinionem. Et circa hoc duo fa-
cit: primo ponit eam; secundo improbat eam *,
ibi: Et multum hoc * etc. Dicit ergo primo quod
quidam dixerunt casum esse causam caeli et
omnium partium mundi *; et dicebant quod revo-
lutio mundi, et motus stellarum distinguens et
statuens totum universum inferius secundum hunc
ordinem, sit * a casu. Et haec videtur esse opinio *
Democriti, dicentis quod ex concursu atomorum
per se mobilium, caelum et totus mundus casua-
liter constitutus est.

7. Deinde cum dicit: Et multum dioe admira-
lione etc., improbat hanc positionem duabus ra-
tionibus. Quarum prima est quod admiratione di-
gnum videtur quod animalia et plantae non fiunt
a fortuna, sed ab intellectu vel natura, vel a qua-
cumque alia causa determinata: quod ex hoc pa-
tet quod non ex quocumque semine aliquid ge-
neratur, sed ex determinato semine * fit homo, et
ex determinato semine oliva *. Et cum ista infe-
riora non fiant a fortuna, dignum est admiratione
quod caelum et ea quae sunt diviniora inter sen-
sibilia manifesta nobis, scilicet partes mundi sem-
piternae, sint a casu, et non habeant aliquam cau-
sam determinatam, sicut animalia et plantae. Et
81 hoc verum est, dignum fuisset insistere, et as-
signare rationem quare sic esset: quod tamen
antiqui praetermiserunt.

8. Secundam rationem ponit, ibi: Quomodo enim
eo quod aliter etc., dicens: Quomodo potest esse
verum quod caelestia corpora sint a casu, et in-

VII 77

feriora non: cum et aliter videatur esse incon-
veniens, ex hoc ipso quod illa nobiliora sunt; et
adhuc etiam * inconvenientius secundum ea quae
videntur? Videmus enim quod in caelo nihil fit
a casu; in his autem inferioribus, quae non di-
cuntur esse a casu, multa videntur contingere a
fortuna. Rationabile autem esset e converso ac-
cidere secundum eorum positionem; ut scilicet
in ilis invenirentur aliqua fieri a casu vel a for-
tuna, quorum casus vel fortuna est causa; non
autem in illis quorum non est causa.

9. Deinde cum dicit: Sunt auiem quidam, etc.,
ponit tertiam opinionem de fortuna. Et dicit quod
quibusdam videtur quod fortuna sit causa, sed
immanifesta intellectui humano, ac si sit quod-
dam divinum et supra homines *. Volebant enim
quod omnes fortuiti eventus reducerentur in ali-
quam divinam causam ordinantem, sicut nos *
ponimus omnia * ordinari per divinam provi-
dentiam.

Sed quamvis haec opinio habeat veram radi-
cem, non tamen bene usi sunt nomine fortunae.
Illud enim divinum ordinans non potest dici vel *
nominari fortuna; quia secundum quod aliquid
participat rationem vel ordinem, recedit a ratione
fortunae. Unde magis debet dici fortuna causa
inferior *, quae de se non habet ordinem ad even-
tum fortuitum, quam causa superior *, si qua sit
ordinans. Praetermittit tamen * inquisitionem huius
opinionis, tum quia excedit metas scientiae na-
turalis, tam quia infra * manifestat quod fortuna
non est causa per se, sed per accidens. Unde per
ea quae sequuntur, quomodo se habeat de his
opinionibus magis * erit manifestum. Et ideo con-
cludit quod ad evidentiam harum opinionum con-
siderandum est quid sit fortuna et casus; et utrum
sint idem vel aliud *; et quomodo reducantur
ad causas praedictas.

KOTVXYSR, collisit se DEFGHMQSZDpL, collisit vel collegit se N, al-
licit se pR. — Lin. seq., pro stante, durante codd.

c) Et haec videtur esse opinio.— Haec verba om. KOTXpAIV; et
om Y; et haec fuit opinio sA, secundum dictum NsV, vel videtur esse
opinio" margo N, secuti opinionem C, testimonio sl, et videtur fuisse
opinio EG, et haec videtur opinio H, et (et om. Z) haec videtur opinio
fuisse BDFMQRZ. Pro Democriti dicentis, Democrito dicente sX.— Le-
gimus cum PLSab. — Pro casualiter, causaliter PHXY, casuliter ed. b.

C) et ex determinato semine oliva. — et ex determinato oliva co-
dices BDFNRYZ, et ex determinata oliva editiones a b et codices AK
MOQSTVX et prima manus codicum HIL, ef ex determinata radice
fit oliva sH, et ex determinata materia oliva 851, et ex determinata
oliva fit planta sL, et ex determinato semine olivae oliva, et ex
determinata materia fit statua vel aliud artificiale C. — Infra, pro inter
sensibilia, inter seminalia habent codices ACKTVX, inter sensualia al.
sensibilia habet S.

* et CEKSTVX, om.
Cet. exc. DHMNO.

* hominem Ec.

* nos om. Pab.

* ea codd. et a.

* dici vel om. nz.

* inferiorum Ac
NTVYZ.
* superiorum z.

* autem HMRZ.

* Lect. seq. n. 8.
seqq.

* magis om. pri
Ráb.

* et aliud add. x
FG.

78

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. II

LECTIO OCTAVA

QUIBUSDAM DIVISIONIBUS EFFECTUUM ET CAUSARUM POSITIS
CONCLUDITUR DEFINITIO FORTUNAE

Πρῶτον μὲν οὖν, ἐπειδιὴ ὁρῶμεν τὰ μὲν ἀεὶ ὡσαύτως
Trraee, τὰ δὲ ὡς ἐπὶ τὸ πολύ, φανερὸν ὅτι οὐ-
ἑτέρου τούτων αἰτία ἡ τύχη λέγεται οὐδὲ τὸ ἀπὸ
τύχης. οὔτε τοῦ ἐξ ἀνάγκης καὶ ἀεί, οὔτε τοῦ ὡς
ἐπὶ τὸ πολύ. ᾿Αλλ ἐπειδὴ ἔστιν ἃ γίγνεται καὶ παρὸ
ταῦτα, καὶ ταῦτα πάντες φασὶν εἶναι ἀπὸ τύχης,
φανερὸν ὅτι ἔστι τι ἡ τύχη καὶ τὸ αὐτόματον’ τά
τε γὰρ τοιαῦτα ἀπὸ τύχης καὶ τὸ ἀπὸ τύχης τοι-
αὔτα ὄντα ἴσμεν.

Τῶν δὲ γιγνομένων τὰ μιὲν ἕνεκά του γίγνεται, τὰ δ᾽ οὔ"

τούτων δὲ τὰ μὲν κατο προαίρεσιν, τὰ δ᾽ οὐ χατὰ
προαίρεσιν, ἄμφω δ᾽ ἐν τοῖς fvexd του" ὥστε δῆλον
ὅτι xal ἐν τοῖς παρὰ τὸ ἀναγχαῖον xal τὸ ὡς ἐπὶ
τὸ πολὺ ἔστιν ἔνια περὶ ἃ ἐνδέχεται ὑπάρχειν τὸ
ἕνεχά του. Ἔστι δ᾽ ἕνεχά τοῦ ὅδα τε ἀπὸ διανοίας
ἂν πραχθείη καὶ ὅσα ἀπὸ φύσεως.

H

à δὴ τοιαῦτα ὅταν xxvd συμβεβηκὸς γένηται, ἀπὸ
τύχης φαμὲν εἶναι" ὥσπερ γὼρ καὶ ὄν ἐστι τὸ μὲν
χαθ᾽ αὐτό, τὸ δὲ κατὰ συμβεβηκός, οὕτω καὶ αἴτιον
ἐνδέχεται εἶναι, οἷον οἰκίας xa0' αὐτὸ μὲν αἴτιον
τὸ οἰκοδομιχόν, χκατοὶ συμβεβηκὸς δὲ τὸ λευχὸν ἢ τὸ
μουσικόν. Τὸ μὲν οὖν καθ’ αὐτὸ αἴτιον ὡρισμένον,
τὸ δὲ κατὰ συμβεβηκὸς ἀόριστον' ἄπειρα γὰρ ἂν τῷ
ἑνὶ συμβαίη.

Καθάπερ οὖν ἐλέχθη; ὅταν ἐν τοῖς ἕνεκα τοῦ γιγνομέ-
γοις τοῦτο γένηται; τότε. λέγεται ἀπὸ ταὐτομάτου
καὶ ἀπὸ τύχης. Αὐτῶν δὲ πρὸς ἄλληλα τὴν διαφο-
ρον τούτων ὕστερον διοριστέον. Νῦν δὲ τοῦτο ἔστω
φανερόν, ὅτι ἄμφω ἐν τοῖς ἕνεκα του ἐστίν; οἷον
ἕνεκα τοῦ ἀπολαβεῖν τὸ ἀργύριον ἦλθεν div, κομισό-
μένος τὸν ἔρανον, εἰ ἤδει" ἦλθε δ᾽ οὐ τούτου ἕνεκα,
ἀλλὰ συνέβη αὐτῷ ἐλθεῖν καὶ ποιῆσαι τοῦτο τοῦ
κομίσασθαι ἕνεκα" τοῦτο δὲ οὐ} ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ
φοιτῶν εἰς τὸ χωρίον, οὔτ᾽ ἐξ ἀνάγχης. Εστι δὲ τὸ
τέλος, ἡ κομιδή, οὐ τῶν ἐν αὐτῷ αἰτίων, ἀλλο τῶν
προαιρετῶν xal ἀπὸ διανοίας" καὶ λέγεταί γε τότε
ἀπὸ τύχης ἐλθεῖν. Εἰ 93 προελόμενος καὶ τούτου
ἕνεχα,. ἢ ἀεὶ φοιτῶν ἢ ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ χομιζόμενος;
οὐχ ἀπὸ τύχης. 1

Δῆλον ἄρα ὅτι ἡ τύχη αἰτία χατὰ συμβεβηκὸς ἐν τοῖς

κατὰ προαίρεσιν τῶν ἕνεκα του" διὸ περὶ τὸ αὐτὸ

διάνοια καὶ τύχη: ἡ γὰρ προαίρεσις οὐχ ἄνευ δια-
γοίας.

SxNopsis. — 1. Argumentum et divisio textus. - 2. Ex parte
effectuum prima divisio est, quod quaedam fiunt semper, quae-
dam ut frequenter, quaedam ut in paucioribus. Haec ultima
omnes dicunt fieri a fortuna; quae proinde aliquid est. - 3. Et
haec divisio non est insufficiens quasi praetermittens ea quae
sunt ad utrumlibet: quia etiam contingentia ad utrumlibet ne-
cesse habent, ad hoc ut ex iis aliquid. fiat, quod per aliquid
aliud determinentur ad unum. - 4. Vera distinctio inter neces-
sarium et contingens. — 5. Secunda divisio: quod aliqua fiunt
propter finem, aliqua vero non. Dicuntur autem non propter
finem fieri vel ea quae propter se fiunt, inquantum secundum
se ipsa placent, vel quae fiunt propter finem imaginatum, non

z"ejostquam Philosophus posuit opinio-
Ones aliorum de fortuna et casu, hic
SN determinat veritatem. Et dividitur in
- QW ^partes tres: in prima ostendit quid
sit fortuna; in secunda in quo differant casus et

* Primum quidem igitur, quoniam videmus alia quidem sem-
per similiter fieri, alia autem sicut frequenter, manife-
stum est quod neutri horum causa fortuna dicitur, ne-
que quod a fortuna neque eius est quod est ex ne-
cessitate et semper, neque eius quod est sicut frequenter.
Sed quoniam quaedam fiunt et praeter haec, et omnes
dicunt haec esse a fortuna, manifestum quod fortuna
aliquid sit et casus: huiusmodi enim fortuna fieri, et
quae a fortuna huiusmodi esse scimus. j

* Eorum autem quae fiunt, alia propter aliquid fiunt , alia
vero non. :

Horum autem alia quidem secundum propositum fiunt,
alia vero non: ambo autem sunt in iis quae sunt pro-
pter hoc. Quare manifestum quoniam in iis quae sunt
secundum necessarium, et quae sicut frequenter, sunt
quaedam circa quae contingit quod est propter hoc.
Sunt autem propter hoc quaecumque ab intellectu uti-
que aguntur, et quaecumque a natura,

* Huiusmodi igitur, cum secundum accidens fiant, a fortuna

dicimus esse. Sicut enim et quod est, aliud quod per
seipsum est, aliud. autem secundum accidens, sic et

* Cap. v. Text.

* "Text. 49. :

* "Text. 50.

causam contingit esse: ut domus quidem per seipsam -

causa est aedificativa, secundum accidens autem album
aut musicum. Per se quidem igitur causa finita est,
secundum accidens autem infinita: infinita enim uni
accidunt. |
Sicut igitur dictum est, cum in iis quae propter hoc fiun
hoc fiat, tunc dicitur a casu et a fortuna. * Ipsa autem
differentia horum ad invicem posterius determinanda.
Nunc autem hoc sit manifestum , quod utraque sunt
in iis quae sunt propter hoc: ut causa accipiendi ar-
gentum venisset utique delaturus pecuniam, si scivisset;
venit autem non huius causa, sed accidit venisse et fe-
cisse hoc reportandi gratia; hoc autem neque sicut fre-
quenter veniens ad villam , neque ex necessitate. Am-
plius autem finis est reportatio non in seipso causarum,
sed propositorum et ab intellectu, et dicitur a fortuna
venisse. Si autem proponens et huius causa, aut sem-
per veniens aut sicut frequenter reportaturus, non a
fortuna.

* Manifestum est ergo quod fortuna causa sit secundum ac-
cidens in his quae in minori sunt secundum propositum
eorum quae propter hoc sunt. Unde circa idem et in-
tellectus et fortuna est: propositum enim non sine
intellectu est.

tamen propter finem deliberatum. -- 6. Tertia divisio: quod eo-
rum quae fiunt propter finem, aliqua fiunt secundum voluntatem ,
aliqua a natura. -- 7. Istae tres divisiones se invicem includunt. —
8. Ex parte causae est divisio in causas per se et causas per
accidens. Causa autem per accidens dicitur dupliciter, ex parte
causae vel ex parte effectus: et hoc modo, quatenus nempe per
se effectui aliquid coniungitur per accidens, dicitur fortuna causa
per accidens. — 9. Ostenditur sub quibus membris praedictarum
divisionum fortuna et id quod est a fortuna contineatur. —
10. Concluditur definitio fortunae: nempe, fortuna est causa
per accidens in his quae fiunt secundum propositum propter
Jinem. in minori parte.

fortuna, ibi: Differunt autem * etc.; in tertia osten-
dit ad quod genus causae casus et fortuna reducan-
tur, ibi: Sed modorum causarum * etc. Prima pars
dividitur in duas: in prima ostendit quid sit for-
tuna; in secunda ex definitione fortunae assi-

*^pext. τς,

EIE

* Lect. x.

* Ibid. n. ij.

]

* causam sive
add. Ec.
* Lect. seq.

* Num. 9.

* Num. 10.

CAP. V,

gnat * rationem eorum quae de fortuna dicuntur,
ibi: Znfinitas quidem igitur causas * etc. Circa
primum tria facit: primo ponit quasdam divisio-
nes ad investigandum definitionem fortunae; se-
cundo ostendit sub quibus membris illarum divi-
sionum fortuna contineatur, ibi: Sicul igitur di-
ctum est * etc.; tertio concludit definitionem fortu-
nae, ibi: Manifestum est ergo * etc. Et quia fortuna

ponitur ut causa quaedam, ad cognitionem autem

* divisiones ΒΡῈ
CHLMRYZ.
* divisiones nux.

* Num. 8

causae pponét scire quorum sit causa, ponit primo
divisionem * ex parte eius cuius fortuna est causa;

secundo ponit divisionem * ex parte ipsius cau-

sae, ibi: Huiusmodi igitur cum secundum acci-
dens * etc.

2. Circa primum ponit tres divisiones. Quarum
prima est, quod quaedam fiunt semper, ut ortus
solis; quaedam sicut frequenter, ut quod homo

. nascatur oculatus: neutrum autem horum dicitur

* idest om. codd.
et ab. - ut om.
ABCFRYZab.

* aliquid EuLMN
RYZ.

esse a fortuna. Sed quaedam fiunt praeter haec,
idest * ut in paucioribus, sicut quod homo nasca-
tur cum sex digitis vel sine oculis: et omnes di-
cunt huiusmodi fieri a fortuna. Unde manifestum
est quod fortuna aliquid est; cum esse a fortuna
et esse ut in paucioribus convertantur. Et hoc
inducit contra primam opinionem, quae negavit
fortunam.

3. Videtur autem divisio Philosophi esse insuf-
ficiens, quia etiam quaedam contingentia sunt ad
utrumlibet. Avicenna ergo dixit quod in his quae
sunt ad utrumlibet, contingit aliquid esse a for-
tuna, sicut ea quae sunt in minori parte. Nec ob-
stat quod non dicitur esse a fortuna quod * So-
crates. sedeat, cum hoc sit ad utrumlibet: quia
licet hoc sit ad utrumlibet respectu potentiae mo-
tivae, non tamen est ad utrumlibet respectu po-
tentiae. appetitivae, quae determinate tendit in
unum; praeter quam si aliquid ^ accideret, dice-
retur esse fortuitum. Sed sicut potentia motiva,
quae est ad utrumlibet, non exit in actum nisi
per potentiam appetitivam determinetur ad unum;
ita nihil quod est ad utrumlibet exit in actum nisi
per aliquod* determinetur ad unum: quia id quod
est ad utrumlibet est sicut ens in potentia; po-
tentia autem non est principium agendi, sed so-
lum actus. Unde ex eo quod est ad utrumlibet
nihil sequitur, nisi per aliquid aliud quod deter-
minat ad unum ?, vel sicut semper vel sicut fre-
quenter. Et propter hoc in iis quae fiunt, praeter-
misit ea quae sunt ad utrumlibet. '

ἃ: Sciendum etiam quod quidam definierunt
esse necessarium, quod non habet impedimentum;

LECT.

VIII 79

contingens vero sicut frequenter, quod potest im-
pedir in paucioribus. Sed hoc irrationabile est.
Necessarium enim. dicitur *, quod in sui natura
habet quod non possit non esse: contingens au-
tem ut frequenter, quod possit non esse. Hoc
autem quod est habere impedimentum vel non
habere, est contingens. Natura enim * non parat
impedimentum ei quod non potest non * esse;
quia esset superfluum.

5. Secundam divisionem ponit ibi: Eorum au-
lem quae fiunt etc.: et dicit quod quaedam fiunt
propter finem, quaedam vero non. Habet autem
haec divisio dubitationem, quia omne agens agit
propter finem, sive agat a natura, sive agat * ab
intellectu. Sed sciendum est quod ea dicit non
propter aliquid fieri, quae propter se fiunt, in-
quantum in seipsis habent * delectationem vel ho-

.nestatem, propter quam secundum seipsa placent.

Vel dicit non propter finem fieri, quae non fiunt
propter finem deliberatum; sicut confricatio bar-
bae, vel aliquid huiusmodi, quod interdum fit abs-
que deliberatione ex sola imaginatione movente:
unde habent finem imaginatum, sed non delibe-
ratum.

6. Tertiam divisionem ponit ibi: Horum autem
alia etc. Et dicit quod eorum quae fiunt propter
finem, quaedam fiunt * secundum voluntatem, et
quaedam non: et ambo ista inveniuntur in iis
quae fiunt propter aliquid. Non solum enim *
quae fiunt ἃ voluntate, sed etiam ea quae fiunt
a natura, propter aliquid fiunt.

ἂν BEA dun ea quae fiunt ex necessitate vel
sicut frequenter, fiunt a natura vel a proposito,
manifestum est * quod tam in iis quae fiunt sem-
per quam in iis quae fiunt frequenter, sunt aliqua
quae fiunt propter finem: cum tam natura quam
propositum propter finem operentur. Et sic patet
quod istae tres divisiones includunt se invicem;
quia ea quae fiunt a proposito vel a * natura, fiunt
propter finem; et ea quae fiunt propter finem,
fiunt semper aut frequenter.

8. Deinde, cum dicit: Huiusmodi igitur cum
secundum accidens etc., ponit divisionem quae
sumitur ex parte causae. Et dicit quod .cum /u-
iusmodi, quae scilicet a proposito sunt, propter
aliquid, et in minori parte, fiunt a causa secun-
dum accidens ?, tunc dicimus ea esse a fortuna.
Sicut enim entium quoddam est per se et * quod-
dam per accidens, ita et causarum ; sicut per se
causa domus est ars aedificatoria *, per accidens
vero album vel musicum.

«) esse a fortuna quod. — esse om. PKab; pro quod, quia P, ut

cum D, cum Z. — quia licet hoc sit ad utrumlibet om. codd. exc. BG

HLMNYSF.

B) praeter quam si aliquid accideret. — a et codd. exc. F pro quam
legunt quod, nempe pronomen explicite referunt non ad potentiam, sed
ad obiectum in quod ipsa determinate tendit. Attamen sensus manet
idem: nam quod accidit praeter illud obiectum in quod determinate
fertur potentia, accidit etiam praeter ipsam potentiam, seu praeter or-
dinem potentiae determinate tendentis in unum, Codd. exc. DEFGHR,
pro aliquid, aliud.

q) nisi per aliquid aliud quod determinat ad unum. — Ita PFGsLb;
nisi per aliquid aliud determinetur ad unum BNZ, nisi per. aliquid
aliud per quod determinatur ad unum C; ad unum om. HM. Y omisso
quod habet determinat, ADIKOQRSTVXpL et ed. a servato quod le-

gunt determinatur, sed neutra lectio bona est; E habet quod, et in fine
verbi determinat abrasa est prima manus, nec quid secunda habeat
liquet.

9) cum huiusmodi... secundum accidens. - RYZ cum huiusmodi
quae sunt a proposito, scilicet propter aliquid, in minori parte, fiunt
a causa secundum accidens; LS. cum huiusmodi quae sunt a proposito
et propter aliquid et in minori parte, fiunt a causa secundum acci-
dens; in ceteris codicibus magna adest confusio, cuius typus videtur
esse lectio AKTVXpEG: cum huiusmodi quae scilicet a proposito sci-
licet propter aliquid a minori parte fiunt a causa secundum accidens;
sufficiat notare quod pro et in minori habent et a minori DFQsGH et
ab, a minori CMNOpHI, in minori BsEI; et a causa legunt Pb, sed
particula e£ hoc in loco minus videtur congruere contextui; a b addunt,
post accidens, fiunt.

* aliquid add. »
ab et codd. exc.
CDEFGHMNRY.

* autem vp.

* non om. a et
codd. exc. pLpu
z.

* agat om. EGHN
RZ.

* yel add. BcFLN
RSYZ,

* sunt codd. exc.
FHN.

* ea add. pEGHM

RYZ.

* quia om. ACIK
oQsrvxvd.

"enim add.iidem.

* q om. Pab et
codd. exc. cpEGR
MNRZ.

ὃ

* et om. a et
codd. exc. Q.

* dqedificativa
codd.; aedifica-
for ed. a.

* effectus om. A
CIKOQTVX.

* enim om. ACIK
MNOQTVX.

* idem AKoQvxa.

* effectum codd.
exc. IKLOQ.

* Num. praec.

* Lect. x.

8o

Sed considerandum est quod causa per ac-
cidens dicitur dupliciter: uno modo ex parte cau-
sae; alio modo ex parte effectus. Ex parte qui-
dem causae, quando illud quod dicitur causa per
accidens, coniungitur causae per se; sicut si al-
bum vel musicum dicatur causa domus, quia ac-
cidentaliter coniungitur aedificatori. Ex parte au-
tem effectus, quando accipitur aliquid quod ac-
cidentaliter coniungitur effectui; ut si dicamus
quod aedificator est causa discordiae, quia ex
domo facta accidit discordia. Et hoc modo dici-
tur fortuna esse causa per accidens, ex eo quod
effectui * aliquid coniungitur per accidens; utpote
si fossurae sepulcri adiungatur per accidens in-
ventio thesauri. Sicut enim * effectus per se causae
naturalis est quod consequitur secundum exigen-
tiam suae formae, ita effectus causae agentis a pro-
posito est illud * quod accidit ex intentione agen-
tis: unde quidquid provenit in effectu * praeter in-
tentionem, est per accidens. Et hoc dico si id quod
est praeter intentionem ut in paucioribus conse-
quatur: quod enim vel semper vel ut frequenter
coniungitur effectui, cadit sub eadem intentione.
Stultum est enim dicere quod aliquis intendat
aliquid, et non velit illud quod ut frequenter vel
semper adiungitur. Ponit autem differentiam in-
ter causam per se et causam per accidens: quia
causa per se est finita et determinata; causa au-
tem per accidens est infinita et indeterminata, eo
quod infinita uni possunt accidere. :

9. Deinde cum dicit: Sicut igitur dictum est etc.,
ostendit sub quibus membris praedictarum divi-
sionum fortuna contineatur, et quod est a fortuna.
Et dicit primo quod fortuna et casus, ut prius *
dictum est, sunt in iis quae fiunt propter aliquid.
Differentia autem casus et fortunae posterius * de-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. II

terminabitur. Sed nunc hoc debet fieri manife-
stum, quod * utrumque continetur in iis quae agun-
tur propter finem: sicut si aliquis sciret se rece-
pturum pecuniam in foro, ivisset ad deportandum
eam; sed si non propter hoc venit, per accidens
est quod adventus eius fiat reportationis gratia *,
idest habeat hunc effectum. Et sic patet quod
fortuna est causa per accidens eorum quae sunt
propter aliquid. Item manifestum est quod est
causa eorum quae sunt in minori parte; quia ista
reportatio pecuniae dicitur fieri a fortuna, quando
reportat ad villam veniens neque ex necessitate
neque frequenter *. Item est in iis quae fiunt a
proposito: quia reportatio pecuniae quae dicitur
fieri a fortuna, est finis aliquarum causarum, non
secundum seipsum, sicut * in iis quae fiunt a na-
tura, sed est finis eorum quae fiunt secundum

* quia cod. 1 et
Pab.

* causa 10QsTVX,
ergo v.

* est add. pprur.
MNORSZ.

propositum et ab intellectu. Sed si aliquis hoc .

proposito iret ut pecuniam reportaret, vel * sem-
per aut frequenter reportaret quando venit, non
diceretur esse a fortuna: sicut si * aliquis frequen-
ter aut semper madefacit sibi pedes, quando va-
dit ad locum lutosum, et hoc licet non intendat,
tamen hoc non dicitur esse a fortuna.

10. Deinde cum dicit: Manifestum est ergo etc.,
concludit ex praemissis definitionem fortunae. Et
dicit manifestum esse ex praemissis quod fortuna
est causa per accidens in his quae fiunt secun-
dum propositum propler finem in minori parte.
Et ex hoc patet quod fortuna et intellectus sunt
circa idem *: quia his tantum convenit agere a
fortuna, quae habent intellectum; propositum enim
vel voluntas non est sine intellectu. Et licet ea
tantum agant a fortuna, quae habent intellectum,
tamen quanto aliquid magis subiacet intellectui ,
tanto minus subiacet fortunae.

t) neque frequenter.— |a PFL ; neque sicut frequenter sH , neque
D, neque semper al. frequenter S, neque semper cet. et ab contra in-
tentum s. Thomae. — Infra pro causarum, rerum AIKOQSTVXY, margo
N vel rerum. Pro seipsum, seipsam edd. a b et codd. exc. K.

Ὁ) circa idem.— Est lectio PBFHRZb et marginis N; circa omittit
L; propter idem ceteri codices et editio a. — Pro quia his, quia in
his editio a et codices exceptis DNpH; pro convenit, contingit codd.
exc. ABCHLN.

* vel... reporta-
ret om cikoQsr
vx.

* cum N,om. ab
et codd. exc. c.

CAP. V, LECT. IX

81

LECTIO NONA

RATIO EORUM QUAE TUM A PHILOSOPHIS ANTIQUIS TUM AB HOMINIBUS
VULGARITER DE FORTUNA DICUNTUR

᾿Αόριστα μὲν οὖν τὸ αἴτια ἀνάγκη εἶναι, ἀφ᾽ ὧν ἂν γέ-
νοιτὸ τὸ ἀπὸ τύχης. Ὅθεν χαὶ ἡ τύχη τοῦ ἀορίστου
εἶναι δοχεῖ καὶ ἄδηλος ἀνθρώπῳ.

Καὶ ἔστιν ὡς οὐδὲν ἀπὸ τύχης δόξειεν ἂν γίγνεσθαι.
Πάντα γὰρ ταῦτα ὀρθῶς λέγεται, ὅτι εὐλόγως. "Ἔστι
μὲν γὰρ ὡς γίγνεται ἀπὸ τύχης" nad συμβεβηκὸς
γὰρ γίγνεται: καὶ ἔστιν αἴσιον ὡς συμβεβηκὸς T
τύχη. ὡς δ᾽ ἁπλῶς οὐδενός, οἷον οἰκίας οἰκοδόμος
μὲν αἴτιος, κατοὶ συμβεβηκὸς δὲ αὐλητής" καὶ τοῦ
ἐλθόντα κομίσασθαι τὸ ἀργύριον, μὴ τούτου ἕνεκα
ἐλθόντα, ἄπειρα τὸ πλῆθος" xal γὰρ ἰδεῖν τινὰ βου-
λόμενος καὶ διώκων, καὶ φεύγων.

Καὶ τὸ φάναι εἶναί τι παράλογον τὴν τύχην, ὀρθῶς" ὁ

Top eve ἢ τῶν ἀεὶ ὄντων ἢ τῶν ὡς ἐπὶ τὸ πολύ,

ἡ δὲ τύχη ἐν τοῖς γιγνομένοις παρὸ ταῦτα. Ὥστ

ἐπειδὴ ἀόριστα τὰ οὕτως αἴτια, καὶ ἡ τύχη ἀόριστον.

Ὅμως δ᾽ ἐπ᾽ ἐνίων ἀπορήσειεν ἄν τις, ἄρ᾽ οὖν τὰ τυ-
χόντα αἴτ᾽ ἂν γένοιτο τῆς τύχης, οἷον ὑγιείας ἢ
πνεῦμα. ἢ εἵλησις, ἀλλ᾽ οὐ τὸ ἀποκεκάρθαι- ἔστι γὰρ
ἄλλα ἄλλων ἐγγύτερα τῶν κατὰ συμβεβηκὸς αἰτίων.

Τύχη δὲ ἀγαθὴ μὲν λέγεται, ὅταν ἀγαθόν τι ἀποβῇ᾽
φαύλη δέ, ὅταν φαῦλόν τι’

εὐτυχία δὲ χαὶ δυστυχία, ὅταν μέγεθος ἔχοντα ταῦτα:
διὸ καὶ τὸ παρὰ μικρὸν χαχόν, ἢ ἀγαθὸν μέγα λα-
βεῖν ἢ δυστυχεῖν ἢ εὐτυχεῖν ἐστίν, ὅτι ὡς ὑπάρχον
λέγει ἡ διάνοια’ τὸ γὰρ παρὰ μικρὸν ὥσπερ οὐδὲν
ἀπέχειν δοχεῖ.

Ἔτι ἀβέβαιον ἡ εὐτυχία. εὐλόγως ἡ γὰρ τύχη ἀβέ-
Batoc* οὔτε γὰρ ἀεὶ οὔθ᾽ ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ οἷόντ᾽ εἶναι
τῶν ἀπὸ τύχης οὐθέν.

Ἔστι μὲν οὖν ἄμφω αἴτια, καθάπερ εἴρηται, κατα συμ.-
βεβηκός, καὶ ἡ τύχη καὶ τὸ αὐτόματον. ἐν τοῖς
ἐνδεχομιένοις γίγνεσ αι Uu ἁπλῶς μηδ᾽ ὡς ἐπὶ τὸ
πολύ, καὶ τούτων ὅσ᾽ ἄν γένοιτο ἕνεχά του.

SyNoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus. - Quia causae
per accidens sunt infinitae, et infinitum inquantum huiusmodi
est ignotum, fortuna, cum sit causa per accidens, est immani-
festa homini. — 2. Verum quodammodo est quod a fortuna nihil
fit, quia a causa per accidens nihil fit simpliciter. - 3. Textus sub-
divisio. — 4. Recte dicitur fortunam esse sine ratione, quia ratio-
cinari non possumus nisi de iis quae sunt semper vel frequen-

y osita definitione fortunae, hic ex prae-
i, missa definitione assignat rationem
wg eorum quae de fortuna dicuntur. Et

EDLXN
e ) primo eorum quae dicta sunt a phi-

[ A Cd 2)

losophis antiquis de fortuna; secundo eorum quae

;, omit »co ab hominibus * vulgariter de fortuna dicuntur, ibi:

num.2 sqq.
* quae Ero.

VII,

Et fortunam dicere * etc. Posuit autem supra ** tres
opiniones de fortuna et casu, quarum mediam
improbavit tanquam omnino falsam; quia * scili-
cet ponebat fortunam esse causam caeli et mun-
danorum omnium. Unde ea subtracta de medio,
primo assignat quomodo veritatem habet tertia

* Infinitas quidem igitur causas necesse est esse, a quibus
utique fiat quod est fortuna. Unde videtur fortuna in-
finita esse, et immanifesta homini.

Et est ut a fortuna nihil videatur utique fieri. Omnia qui-
dem enim haec recte dicuntur, quoniam rationabiliter.
Est quidem enim ut sit a fortuna. Et secundum acci-
dens enim fit, * et est causa sicut accidens fortuna; ut
autem simpliciter, nullius. Ut domus aedificator qui-
dem causa est, secundum accidens autem tibicen; et
venientem referendi argentum, non huius causa venien-
tem, infinitae sunt multitudine; etenim videre aliquem
volens, et persequens, et fugiens, et visurus.

* Et fortunam dicere esse aliquid extra rationem, recte est.
Ratio enim aut est eorum quae semper sunt, aut eo-
rum quae sunt frequenter: fortuna autem in his quae
fiunt praeter haec. Quare quoniam infinitae quae sic
causae sunt, et fortuna infinita est.

Tamen deficiet in quibusdam utique aliquis. Numquid igi-
tur quaevis utique fiant fortunae causae: ut sanitatis
aut spiritus aut aestus, sed non depilari? Sunt autem
aliae aliis proximiores quae sunt secundum accidens
causarum.

* Fortuna autem bona quidem dicitur cum bonum aliquid
evenit: prava àutem cum pravum aliquid.

Eufortunium autem et infortunium est, cum magnitudinem
habent haec. Quocirca et cum parum abest ut quis
malum seu bonum capiat magnum, infortunatum vel
bene fortunatum esse dicitur: quoniam sicut est dicit
intellectus; quod enim parum, tanquam nihil distare
videtur.

Amplius incertum eufortunium rationabiliter est: fortuna
enim incerta est. Neque enim ut semper, neque sicut
frequenter possibile esse eorum quae sunt a fortuna
quidquam.

* Sunt quidem igitur ambo causae, quemadmodum dictum
est, secundum accidens, et fortuna et casus, in con-
tingentibus fieri neque simpliciter neque sicut frequenter,
et eorum quaecumque utique fient propter aliquid.

ter. - 5. Dubium utrum omnis causa per accidens possit dici
causa eius quod fit a fortuna. Respondetur quod illa causa per ac-
cidens est causa fortuita, quae aliquid operatur ad effectum for-
tuitum, licet non intendat illud. — 6. Quando dicatur fortuna bona
vel mala. - 7. Quid eufortunium et infortunium, - 8. Eufor-
tunia sunt incerta, quia fortuna est eorum quae neque semper
neque frequenter contingunt. — 9. Recapitulatio.

opinio, quae ponebat fortunam esse immanife-
stam “ homini; secundo quomodo veritatem ha-
beat prima opinio, quae posuit nihil fieri a for-
tuna et a * casu, ibi: Ef est ut a fortuna ** etc.

Quia autem superius * dictum est quod causae
per accidens sunt infinitae; et iterum dictum est *
quod fortuna est causa per accidéns; concludit
ex praemissis quod eius quod est a fortuna, sunt
infinitae causae. Et quia infinitum, secundum
quod est infinitum, est ignotum, inde est quod
fortuna immanifesta est homini.

2. Deinde cum dicit: Ef est ut a. fortuna etc.,

a) esse immanifestam. — esse causam immanifestam EGsL. — Post immanifestam in codice B mutilo incipit lacuna, de qua vide Praefationem.

' Opp. D. Tzowaz T. Il.

II

* Seq. cap. v.
Text. P ue

* Text. 54.

* Text. 55.

* "Text. 56.

TText. 52.

* a om. codd.
** Num. seq.
* Lect. praec. n.8.

* Ibid.

* dicere om.
codd

* per om. r.

* spectacula rnz.

e

* Num. 6.

* Num. 5.

* fortuna codd.
exc. Ev.

*

et om. Pab.

* ut om. PACMTZ
et a b.

* contingunt pb,
conveniunt ed. a.
* causa p.

* est DFHMNRZ.

82

ostendit quomodo prima opinio veritatem habeat:
et dicit quod quodammodo est verum dicere *
quod a fortuna nihil fit. Haec enim omnia quae
ab aliis dicta sunt de fortuna, quodammodo recte
dicuntur, quia rationem aliquam habent. Cum
enim fortuna sit causa per accidens, sequitur
quod a fortuna sit aliquid per accidens; quod
autem est per * accidens, non est simpliciter; unde
sequitur quod fortuna simpliciter nullius sit causa.
Et hoc quod dixerat circa utramque opinionem,
manifestat per exempla: et dicit quod sicut aedifi-
cator ^ est causa per se domus et simpliciter, tibi-
cen autem est causa domus per accidens; similiter
quod aliquis veniat ad aliquem locum non causa
deportandi ? argentum, est causa reportationis per
accidens. Sed haec causa per accidens infinita
est: quia infinitis aliis de causis potest homo ire
ad locum illum; puta si vadat causa visitandi
aliquem, vel causa persequendi hostem, vel causa
fugiendi persequentem, vel causa videndi aliqua
spectabilia*. Omnia autem ista et quaecumque si-
milia sunt causa reportationis argenti quae con-
tingit a fortuna.

3. Deinde cum dicit: ΕἾ fortunam dicere etc.,
assignat rationem eorum quae dicuntur de fortuna
vulgariter. Et primo assignat rationem eius quod
dicitur de fortuna ὃ, esse sine ratione; secundo
eius quod dicitur, fortunam esse bonam vel ma-
lam, ibi: Fortuna autem dicitur * etc. Circa pri-
mum duo facit: primo ostendit propositum; se-
cundo movet quandam dubitationem, ibi: 7Zamen
deficiet in quibusdam * etc.

4. Dicit ergo primo quod recte dicitur fortunam *
esse sine ratione: quia ratiocinari non possumus
nisi de iis quae sunt semper vel frequenter; for-
tuna autem est extra «utrumque. Et ideo, quia
causae tales, in paucioribus existentes, sunt per
accidens et infinitae et sine ratione, sequitur quód
fortunae sint causae infinitae et * sine ratione:
omnis enim causa per se producit effectum suum
vel semper, vel ut * frequenter.

5. Deinde cum dicit: 7amen deficiet etc.; mo-
vet quandam dubitationem: et dicit quod licet
dicatur quod fortuna est causa per accidens, in
quibusdam tamen deficiet, idest dubitabit aliquis.
Et est dubitatio utrum quaecumque contingit *
esse causas * per accidens, debeant dici causa eius
quod fit * a fortuna. Sicut patet quod sanitatis
causa per se potest esse vel natura vel ars me-
dicinae; causae autem per accidens possunt dici
omnia illa, quibus contingentibus contingit fieri

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. II

sanitatem, sicut est spiritus, idest ventus, et ae-
stus et abrasio capitis *: numquid igitur quodlibet *
istorum est causa per accidens? Sed quia supra *
diximus quod fortuna maxime dicitur * causa per
accidens ex parte effectus, prout scilicet aliquid
dicitur esse causa eius quod accidit effectui; ma-
nifestum est quod causa fortuita aliquid operatur
ad effectum fortuitum, licet non intendat illud,
sed aliquid aliud effectui coniunctum. Et secun-
dum hoc ventus aut aestus possunt dici causae
fortuitae sanitatis, inquantum faciunt aliquam al-
terationem in corpore, ad quam sequitur sanitas:
sed depilatio, aut aliquid aliud huiusmodi non
facit manifeste aliquid ad sanitatem. Sed tamen
inter causas per accidens aliquae sunt propin-
quiores, et aliquae * remotiores. Illae autem quae
sunt remotiores *, minus videntur esse causae.

6. Deinde cum dicit: Fortuna autem etc., as-
signat rationem eius quod dicitur, fortunam * esse
bonam vel malam. Et primo assignat rationem *
quare dicitur fortuna bona vel mala simpliciter.
Et dicit quod fortuna dicitur bona quando ali-
quod bonum contingit; et mala quando malum.

7. Secundo ibi: Eufortunium etc., assignat ra-
tionem eufortunii et infortunii. Et dicit quod eu-
fortunium et infortunium dicitur, quando habet
aliquod bonum vel malum cum magnitudine:
nam eufortunium dicitur * quando sequitur aliquod
magnum bonum; infortunium autem * quando se-
quitur aliquod magnum malum. Et quia privari
bono accipitur in ratione mali, et privari malo
in ratione boni; ideo quando aliquis parum distat
a magno bono, si amittat illud, dicitur infortu-
natus; et si aliquis sit propinquus magno malo,
et liberetur ab illo *, dicitur eufortunatus; et hoc
ideo, quia intellectus accipit illud quod parum
distat, ac si nihil distaret, sed iam haberetur.

8. Tertio ibi: Amplius incertum. etc., assignat
rationem quare eufortunia sint incerta: et dicit
quod hoc ideo est, quia eufortunium fortuna
quaedam est; fortuna autem est incerta, cum sit
eorum quae non sunt semper neque frequenter,
ut dictum est *. Unde sequitur eufortunium esse
incertum.

9. Ultimo ibi *: Sunt quidem igitur ambo etc.,
concludit quasi recapitulando quod utrumque, sci-
licet casus et fortuna, est causa per accidens; et
utrumque est in iis quae contingunt non simpli-
citer, idest * semper, neque frequenter; et utrum-
que est in iis quae fiunt propter aliquid, ut ex
supra * dictis patet. :

β) quod sicut aedificator.— sicut om. Pab, sed illud adoptamus quia
optime facit cum sequenti similiter. Ibi per se domus et simpliciter,
domus per seet simpliciter FZ, per se et simpliciter domus N; do-
mus omit, cet. et ab.

Y) deportandi.— reportandi DEGHRYZ. — Pro reportationis, repor-
tandi argentum DZ, reperitionis argenti EGH, deportationis cet. exc.

FLMNRSY. — In fine num. pro reportationis argenti, reportandi ar-
gentum D, deportationis argenti ACIKLOQSTVXY.
ὃ) dicitur de fortuna. -- dicitur fortuna DHMNQRZ, dicitur for-
tunam EFGLS.-— Lin. sequenti fortuna esse bona vel mala HMNRZ.
t) abrasio capitis. — abrasio capillorum RYZ, abrasio capillorum
capitis MQ, abrasio capillorum vel capitis DEN.

ε
* aliquod Ec.
* Lect. praec.
num. 8.
* esse add. pEHM
NRZ.

* aliquae om. 4
CIKLOQSTVXY.
* remotae pab.

* fortuna.... bo-
πα vel mala nwz.
* eius add. pwz;
n lac.

* esi. CEGHMNRY ,

* evadat illud *
HN.

* Num. 3, et lect.
praec. num. 2.

* idbi..etc. om.
a b et codd.

*neque add. pab.

* Lect. 7 sqq.

δ δ ν. ᾿διλνὶ“υ- τι. χα λοι « ἀρ“ που A c

CAP. VI; LECT. X

83

LECTIO DECIMA

ΐ ᾿ "DIFFERENTIA INTER CASUM ET FORTUNAM. - NON ESSE PLURES NEC PAUCIORES
| | QUAM QUATUOR CAUSAS

Διαφέρει δ᾽ ὅτι τὸ αὐτόματον ἐπὶ πλεῖόν ἐστι" τὸ μὲν
γὰρ ἀπὸ τύχης ἀπὸ ταὐτομάτου τοῦτο Y οὐ πᾶν
ἀπὸ τύχης.
Ἡ μὲν γὰρ τύχη καὶ τὸ ἀπὸ τύχης ἐστὶν ὅσοις χαὶ τὸ
εὐτυχῆσαι ἄν ὑπάρξειε καὶ ὅλως πρᾶξις. Διὸ καὶ
ἀνάγκη περὶ τὰ πραχτὰ εἶναι τὴν τύχην᾽ σημεῖον
δ᾽ ὅτι δοχεῖ vot ταὐτὸν εἶναι τῇ εὐδαιμονίᾳ ἡ εὐὖ-
τυχία ἢ ἐγγύς; ἡ δ᾽ dp Ms πρᾶξίς τις" εὐπραξία
γάρ᾽ dio ὁπόσοις p.m ἐνδέχεται πρᾶξαι; οὐδὲ τὸ
ἀπὸ τύχης τι ποιῆσαι,
Καὶ διοὸ τοῦτο οὔτε ἄψυχον οὐδὲν οὔτε θηρίον οὔτε
παιδίον οὐδὲν ποιεῖ ἀπὸ τύχης; ὅτι οὐκ ἔχει προαί-
psoww' οὐδ᾽ εὐτυχία οὐδ᾽ ἀτυχία ὑπάρχει τούτοις, εἰ

ἢ καθ’ ὁμοιότητα, ὥσπερ ἔφη Πρώταρχος εὐτυχεῖς
εἶναι τοὺς λίθους ἐξ ὧν οἱ βωμοί, ὅτι τιμῶνται; οἱ
δὲ ὁμιόζυγες αὐτῶν καταπατοῦνται. Τὸ δὲ πάσχειν
ἀπὸ τύχης ὑπάρξει πως καὶ τούτοις, ὅταν ὁ πράτ-
τῶν τι περὶ αὐτὰ πράξῃ ἀπὸ τύχης" ἄλλως δὲ οὐχ
ἔστι.

δ᾽ αὐτόματον χαὶ τοῖς ἄλλοις ζῴοις καὶ πολλοῖς τῶν

ἀψύχων, olov ὁ ἵππος αὐτόματος, φαμέν, ἦλθεν, ὅτι

ἐσώθη μὲν ἐλθών, οὐ τοῦ σωθῆναι δὲ ἕνεκα ἦλθε.

Καὶ ὁ τρίπους αὐτόματος κατέπεσεν" ἔστη μὲν ydp

τοῦ καθῆσθαι ἕνεκα, XXX οὐ τοῦ χαθῆσθαι ἕνεχα

| χατέπεσεν.

| Ὥστε φανερὸν ὅτι ἐν τοῖς ἁπλῶς ἕνεκοί του γινομένοι

Qavsp S ς γινομένοις,
ὅταν μὴ τοῦ συμβάντος ἕνεκα γένηται οὐ ἔξω τὸ
αἴτιον, τότε ἀπὸ ταὐτομάτου λέγομεν’ ἀπὸ τύ-
χης δέ, τούτων ὅσοι ἀπὸ ταὐτομάτου γίγνεται τῶν

πρδρετῶν τοῖς ἔχουσι προαίρεσιν.

Σημεῖον δὲ τὸ μάτην; ὅτι λέγεται ὅταν μὴ γένηται τὸ
ἕνεκα ἄλλου ἐχείνο οὗ ἕνεχα, οἷον τὸ βαδίσαι λα-
παάξεως ἕνεκά ἐστιν’ εἰ δὲ μὴ ἐγένετο βαδίσαντι,
μάτην φαμὲν βαδίσαι, καὶ ἡ βάδισις ματαία, ὡς
τοῦτο ὃν τὸ μάτην; τὸ πεφυκὸς ἄλλου ἕνεκα, ὅταν
μὴ περαίνῃ ἐκεῖνο οὗ ἕνεχα ἦν χαὶ ἐπεφύχει" ἐπεὶ
εἴ τις λούσασθαι φαίη μάτην ὅτι οὐχ ἐξέλιπεν ὁ
ἥλιος, γελοῖος ἂν εἴη" οὐ Yap ἦν τοῦτο ἐχείνου ἕνεχα.
Οὕτω n τὸ αὐτόματον καὶ κατὰ τὸ ὄνομα, ὅταν

. αὐτὸ μάτην γένηται" χατέπεσε γὰρ οὐ τοῦ πατά-
ξαι ἕνεκα ὁ λίθος: ἀπὸ τοῦ αὐτομάτου ἄρα χατέ-
πεσεν ὁ λίθος, ὅτι πέσοι ἂν ὑπὸ τινὸς χαὶ τοῦ πα-
τάξαι ἕνεκα.

; Μάλιστα δ᾽ ἐστὶ χωριζόμενον τὸ ἀπὸ τύχης ἐν τοῖς φύ-
σει γινομένοις" ὅταν γὰρ à vaca τι “παρὰ φύσιν;
τότε οὐχ ἀπὸ τύγης ἀλλὸ μᾶλλον ἀπὸ ταὐτομάτου
γεγονέναι. φαμέν. Ἔστι δὲ aud τοῦτο ἕτερον" τοῦ
μὲν γὰρ ἔξω τὸ αἴτιον, τοῦ δ᾽ ἐντός. Τί μὲν οὖν
ἐστὶ τὸ αὐτόματον χαὶ τί ἡ τύχη, εἴρηται, καὶ τί
διαφέρουσιν ἀλλήλων.

Τὸν δὲ τρόπον τῆς αἰτίας ἐν τοῖς ὅθεν ἡ ἀρχὴ τῆς χι-
γήσεως, ἑκάτερον αὐτῶν' ἢ γὰρ τῶν φύσει τι ἢ τῶν
ἀπὸ διανοίας αἴτιον ἀεί ἐστιν’ ἀλλοὸ τούτων τὸ
πλῆθος ἀόριστον.

᾿-
|

᾿Επεὶ δ᾽ ἐστὶ τὸ αὐτόματον καὶ ἡ τύχη αἴτια ὧν ἂν ἢ
νοῦς γένοιτο αἴτιος ἢ φύσις, ὅταν κατὰ συμβεβηκὸς
αἴτιόν τι γένηται τούτων αὐτῶν, οὐδὲν δὲ χατὸ
συμβεβηκός ἔστι πρότερον τῶν καθ᾽ αὐτό, δῆλον ὅτι
οὐδὲ τὸ κατὰ συμβεβηκὸς αἴτιον πρότερον τοῦ καθ᾽
αὑτό. Ὕστερον ἄρα τὸ αὐτόματον καὶ ἡ τύχη καὶ
νοῦ χαὶ φύσεως: ὥστ᾽ εἰ ὅτι μάλιστα τοῦ οὐρανοῦ
αἴτιον τὸ αὐτόματον, ἀνάγκη πρότερον νοῦν xal

* Differunt autem quoniam casus in plus est. Quod enim
est a fortuna, est et a casu: hoc autem non omne a
fortuna est.

Fortuna quidem enim et quod a fortuna est quibuscüm-
que et eucontingere utique inerit et omnino actus est.
* Unde necesse est circa practica esse fortunam. Si-
gnum autem est, quod videtur idem felicitati aut prope.
Felicitas autem praxis quaedam est; eupraxia enim
est. Quare quibuscumque non contingit agere, neque a
fortuna aliquid facere.

* Et propter hoc neque inanimatum quippiam neque in-
fans neque bestia quidquam facit a fortuna: quoniam
non habent propositum. Neque eufortunium neque in-
fortunium inest his nisi secundum similitudinem: sicut
dixit Protarchus eufortunatos esse lapides ex quibus
sunt arae, cum honorentur, copulati autem his con-
culcentur. Pati autem a fortuna inest quodammodo et
his, cum agens aliquid circa haec agat a fortuna: aliter
autem non.

* Sed casus et in aliis animalibus est et inanimatis: ut equus
casu, inquam, venit, quoniam salvatus est quidem ve-
niens, non salutis autem causa venit; et tripes casu
cecidit; stat quidem enim causa sedendi, sed non causa
sedendi cecidit.

* Quare manifestum est quod in his quae simpliciter pro-
pter aliquid fiunt, cum non accidentis causa fiunt, cuius
extra est causa, tunc a casu dicimus: a fortuna autem,
eorum quaecumque a casu fiunt propositorum in ha-
bentibus propositum.

* Signum autem est quod vanum est: quoniam dicitur cum
non fiat quod propter aliud est illius causa; ut am-
bulare, si depositionis causa est; si vero non fiat am-
bulanti, frustra dicimus ambulasse, et ambulatio vana.
"Tanquam hoc sit frustra quod aptum natum est alte-
rius causa, cum non perficiat illud cuius causa erat
aptumque erat. Quoniam si aliquis se balneatum dicat
frustra quia non defecit sol, derisio utique erit: non
enim erat hoc propter illud. * Sic igitur quod automa-
tum secundum nomen est, cum ipsum frustra fiat. Ce-
cidit enim non percutiendi causa lapis: ab eo igitur
quod automatum cecidit lapis; quia cecidit utique a
quodam, et percutiendi causa.

* Maxime autem separatum est a fortuna in his quae a na-
tura fiunt. Cum enim fit aliquid extra naturam, tunc
non a fortuna, sed magis ab eo quod per se frustra
est, factum esse dicimus. Est autem et hoc alterum:
huius quidem enim extra est causa, illius vero intra.
* Quid igitur sit per se frustra, et quid fortuna, dictum
est, et quo a se invicem differant.

Sed modorum causarum in quibus est unde principium
motus utrumque ipsorum est. Aut enim eorum quae
sunt a natura causa aliqua est; aut eorum quae sunt
sub intellectu causa semper est. Sed eorum multitudo
indeterminata est.

* Quoniam autem casus et fortuna sunt causae eorum quo-

rum utique aut intellectus fit causa aut natura, cum

secundum accidens causa, aliqua fiat horum. ipsorum;

nihil autem secundum accidens prius est his quae fiunt

per se; manifestum est quod neque per accidens causa

prius est ea quae est per se. * Posterior itaque est casus

et fortuna, et intellectu et natura. Quare, si quam ma-

xime caeli causa est casus, necesse prius causam intel-
*

* Cap.

vr. Seq.

text. 57.

* Text.

58.

* Text. 59.

* Text

60.

* IText. 6r.

* Text. 62.

* Text.

*"fext,

* "Text.

Y VURU

* Text.

63.

64.

65.

66.

67.

* determinat de
differentia rab.

* Num. 10.

* Num. 8.

* positam codd.
eXC. AIKOQSTVX.
* ostendit add. Ὁ
EFGHLMNRSYZ.

* Num. 6.

* Num. 5.

* in add. pErFGH
MNRSTYZ.

* propríum nnz.

84

φύσιν αἰτίαν εἶναι καὶ ἄλλων πολλῶν καὶ τοῦδε
j
παντός.

Ὅτι δ᾽ ἔστιν αἴτια, καὶ ὅτι τοσαῦτα τὸν ἀριθμὸν ὅσα
φαμέν, δῆλον" τοσαῦτα vdo τὸν ἀριθμὸν τὸ διὰ τί
περιείληφεν" 7 13e εἰς τὸ τί ἐστιν ἀνάγεται τὸ διὰ
τί ἔσχατον ἐν τοῖς ἀχινήτοις, οἷον ἐν τοῖς μαθήμα-
σιν (εἰς ὁρισμὸν γὰρ τοῦ εὐθέος ἢ συμμέτρου ἢ ἄλ-
λου τινὸς ἀνάγεται ἔσχατον), 7) εἰς τὸ χινῆσαν πρῶ-
τον, οἷον διὸ τί ἐπολέμησαν ; ὅτι ἐσύλησαν" ἢ τίνος
ἕνεχα : ἵν᾿ ἄρξωσιν' ἢ ἐν τοῖς γινομένοις ἡ ὕλη. Ὅτι
μὲν οὖν τὰ αἴτια ταῦτα καὶ τοσαῦτα; φανερόν.

ΘΎΝΟΡΒΙ5. — 1. Argumentum et divisio textus. — 2. Casus est
in plus quam fortuna. -- 3. Textus subdivisio. — 4. Fortuna et id
quod est a fortuna in iliis tantum contingunt, quae habens do-
minium sui actus voluntarie agit. - 5. In his ergo quae non
agunt voluntarie, contingit quidem pati a fortuna, quatenus
agens voluntarium circa ea operatur, non autem agere a for-
tuna. — 6. Subdivisio textus. — 7. Casus est etiam in rebus non
voluntarie agentibus et inanimatis. - ὃ, Concluditur quod casus
est in his quae simpliciter fiunt propter aliquid, cum non fiunt
causa eius quod accidit; fortuna vero est in his quae a casu fiunt,
sed in agentibus a proposito. — 9. Ad explicandum quod casus
est in his quae sunt propter aliquid, comparantur ad invicem
casus et vanum. — 10. In quibus maxime differat casus a for-
tuna. -- 11, Casus et fortuna reducuntur ad genus causae mo-

-

o

4j ostquam Philosophus determinavit de
Sifortuna et casu quantum ad ea in
wP quibus conveniunt, hic ostendit dif-
: (J/ferentiam eorum 'ad invicem. Et di-
viditur in duas partes: in prima ostendit diffe-

rentiam * fortunae et casus; in secunda ostendit :

ubi maxime haec differentia consistit, ibi: Aa-
xime autem * etc. Prima dividitur in duas: in pri-
ma ostendit differentiam inter casum et fortu-
nam; in secunda recapitulat quae dicta sunt de
utroque, ibi: Quare manifestum est * etc. — —

2. Circa primum duo facit: primo ponit diffe-
rentiam inter casum et fortunam; et dicit quod
in hoc differunt, quod casus est in plus quam for-
tuna, quia omne quod est a fortuna est a casu,
sed non convertitur.

3. Secundo, ibi: Fortuna quidem enim etc., ma-
nifestat praedictam * differentiam. Et primo osten-
dit in quibus sit fortuna; secundo * quod casus in
pluribus est, ibi: Sed casus in aliis * etc. Circa pri-
mum duo facit: primo ostendit in quibus sit for-
tuna; secundo concludit in quibus non sit, ibi:
Et propler hoc neque inanimatum * etc.

4. Dicit ergo primo quod fortuna et id quod est
a fortuna, invenitur in illis * quibus bene contin-
gere aliquid dicitur; quia in quibus est fortuna,
potest esse eufortunium et infortunium. Dicitur
autem bene contingere illi aliquid cuius est agere.

Eius autem proprie * est agere, quod habet do-

minium sui actus; quod autem non habet domi-
nium sui actus, magis agitur quam agat; et ideo
actus non est in potestate eius quod agitur, sed
magis eius quod agit ipsum. Et quia vita pra-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. II

lectum et naturam esse et aliorum multorum et huius
omnis.

* Quae autem sunt causae, et quod tot sint numero quot
dicimus, manifestum est: tot enim secundum nume-
rum propter quid comprehendit. Aut enim in quod
quid est reducitur propter quid ultimum in immobi-
libus, ut in mathematicis (in definitione enim recti aut
commensurati aut alicuius cuiusdam reducitur ulti-
mum); * aut in movens primum, ut propter quid cer-
'taverunt? quoniam furati sunt; aut cuius gratia? ut
dominentur; aut in iis quae fiunt, materia. Quod qui-
dem igitur causae hae et tot sint, manifestum est.

ventis; sed quia sunt causae per accidens, eorum multitudo est
indeterminata. — 12. Casus et fortuna sunt causae per accidens
eorum quorum intellectus et natura sunt causa per se, et ideo
sunt causae posteriores intellectu et natura. Cumque causa to-
tius universi prior sit quam causa alicuius partis, inconveniens
est causam caeli et universi ponere casum. — 13. Si ea quae
casualiter accidunt, reducuntur in aliquam causam superiorem
ordinantem, in comparatione ad illam causam non possunt dici
casualia. - r4. Non sunt plures causae quam quatuor: nam ad
quaestionem propter quid non respondetur nisi aliqua ex qua-
tuor hisce causis. — 15. Necesse est autem esse quatuor cau-
sas: nam causa est ad quam sequitur esse alterius; haec au-
tem quatuor sunt necessaria ad esse rei, secundum quod de
potentia ente fit actu ens.

ctica, sive activa est eorum quae habent domi-
nium sui actus (in his enim invenitur operari
secundum virtutem vel * vitium), ideo necesse est
quod fortuna sit circa practica. Et huius signum
inducit, quia fortuna videtur vel idem esse feli-
citati vel ei esse propinqua ^: unde vulgariter
felices bene fortunati vocantur. Secundum enim
illos qui felicitatem in bonis exterioribus consi-
stere putant, felicitas est idem | fortunae: secun-
dum illos vero qui bona exteriora, in quibus plu-
rimum habet locum fortuna, dicunt deservire
instrumentaliter ad felicitatem, secundum hoc *
bona fortuna est propinqua felicitati, quia coad-
iuvat ad ipsam. Unde cum felicitas sit quaedam
operatio (est enim eupraxia, idest bona operatio,
scilicet ^ virtutis perfectae, ut dicitur in I Ethic. *),
sequitur quod fortuna sit in illis quibus con-
tingit bene agere vel impediri ab hoc. Et hoc
est bene contingere vel male contingere. Unde
cum aliquis sit dominus sui actus inquantum vo-
luntarie agit, sequitur quod in illis tantum con-
tingat aliquid a fortuna esse, quae voluntarie
agit *, non autem in aliis.

5. Deinde cum dicit: E? propter hoc neque
inanimatum etc., concludit ex praemissis in qui-
bus non sit fortuna. Et dicit quod propter hoc
quod fortuna non est nisi in his quae voluntarie
agunt, inde est quod neque inanimatum neque
puer neque bestia, cum non agant voluntarie
quasi liberum arbitrium habentes (quod hic dicit
propositum), non agunt a fortuna *. Unde nec eu-
fortunium nec infortunium in his potest accidere
nisi similitudinarie: sicut quidam dixit ὃ quod

«) inducit... propinqua. — Sic legimus cum codd. exc. EpG; Pab
habent inducit, quia (inducitur quod P) fortuna videtur idem felici-
tati vel ei esse. propinqua vel esse ipsa, sed vel esse ipsa redundat
vi divisionis propositae; EpG inducit, quia fortuna videtur vel idem
felicitati vel esse felicitatem vel esse ei propinqua.

B) scilicet virtutis etc. — Pro scilicet, idest ACEGIKLOQSTVXa ;
pro primo Ethic, principio Ethic. AIKOQSTVXYa; et sic sequitur
ed. a et codd. exc, NRZsFGH ; pro quibus, in quibus PBDEGHILNRS
YZ; pro contingit, convenit Pab.

Y) quasi... a fortuna. — Sic legimus cum codd.; P habet quasi liberum
arbitrium non habentes agunt a fortuna; scilicet per errorem typothe-
tarum transposita est particula »on. Edd. a ὃ legunt ut codd., nisi quod 5
habet non habentes ut P, et pro quod hic, quod hoc ed. a, quia hoc ed. b.

9) quidam dixit. — Aristoteles dixit K, quidam dixerunt PDab. —
Pro sunt fortunati, sunt bene fortunati DFHNRZ, — Pro eis coniuncti,
ei coniuncti PAHIKNOQTV. — Ibi: honorati videntur, honorati di-
cuntur DEGFHLMRZ ; al. dicuntur margo S per aman. — hi autem...
fortunati om. HMNRZ,

* Cap. vir, Text.
68.

* Text. 69.

* hos codd. exc.
5.

* Cap. vir, n. 8,
sqq.- S. Th. lect.
xit.

* agunt codd. et
a b.

D

* esse om. CDFH
MNRZ.

*

infert wMNnZ.

* Num. 8.

*

Num. 9.

* omnibus PA.

*

etiam om. DEF

GHMNRYZ.
* dicitur om. Pv
Ab.

* quod pEFGHN.

CAP. VI,

lapides ex quibus fiunt altaria, sunt fortunati, quia
eis honor et reverentia exhibetur, cum lapides eis
coniuncti conculcentur; quod dicitur per similitu-
dinem ad homines, in quibus honorati videntur
bene fortunati; hi autem qui conculcantur, dicun-
tur male fortunati. Sed quamvis praemissis non
contingat agere a fortuna, nihil tamen "prohibet
ea pati a fortuna, cum aliquod agens voluntarium
circa ea operatur: sicut dicimus esse * eufortu-
nium cum aliquis homo invenit thesaurum, vel
infortunium cum percutitur a lapide. cadente.

6. Deinde cum dicit: Sed casus et in aliis etc.,
ostendit quod casus est etiam in alüs. Et circa
hoc tria facit: primo ostendit quod casus est in
aliis; secundo concludit * quandam conclusionem
ex dictis, ibi: Quare manifestum est * etc.; ter-
tio ad eius manifestationem quoddam signum in-
ducit, ibi: Signum aulem est:* etc.

7. Dicit ergo primo quod casus non solum est in
hominibus, * qui voluntarie agunt, sed etiam in
aliis animalibus, et etiam * in rebus inanimatis. Et
ponit exemplum de aliis animalibus, sicut dicitur *
quod equus casu venit, quando salutem adeptus
est veniens, licet non venerit causa salutis. Aliud
exemplum ponit in rebus inanimatis: dicimus enim
quod tripoda cecidit casu, quia sic stat per casum
utsit apta ad sedendum, licet non ista de causa
ceciderit, ut staret apta ad sedendum.

8. Deinde cum dicit: Quare manifestum est etc.,
concludit ex praemissis quod in iis quae simpli-
citer fiunt propter aliquid, quando non fiunt causa
eius quod accidit, sed fiunt causa alicuius extrin-
seci, tunc dicimus quod fiant a casu. Sed a for-
tuna dicimus illa fieri tantum de numero eorum
quae fiunt a casu, quaecumque accidunt in ha-
bentibus propositum.

9. Deinde cum dicit: Signum autem est etc.,
manifestat quod in conclusione posuerat, scilicet
quod casus accidat in his quae sunt propter ali-
quid. Et accipit signum ab eo quod dicitur va-
num, quod secundum nomen in graeco propin-
quum est casui. Dicitur autem vanum, cum id
quod est propter aliquid, non fiat eius causa,
idest cum. non accidat ex eo * propter quod fit;
sicut.si aliquis ambulet ad deponendum superflua
naturae, si hoc non accidat deambulanti, dicitur
frustra deambulasse, et ambulatio eius esset vana.
Ac si hoc sit frustra vel vanum, quod aptum
natum est fieri causa alicuius, cum non perficiat *
illud cuius causa natum est fieri. Et quare dicat
cuius causa natum est fieri, exponit subdens quia *
si aliquis dicat se frustra balneatum quia eo bal-
neato non deficit sol, derisorie diceret; quia hoc
quod est ipsum esse balneatum, non erat natum

LECT. X 85

fieri propter hoc quod deficeret sol. Unde casus,
qui in graeco dicitur automatum ", idest per se

frustra, accidit in his quae sunt propter aliquid, .

sicut et id quod est frustra vel vanum: quia per
se frustra ipsum frustra secundum suum nomen
significat, sicut per se homo ipsum hominem * et
per se bonum ipsum bonum. Et exemplificat in
his quae casu fiunt, sicut cum dicitur quod la-
pis cadendo percutiens aliquem, cecidit non *
pereutiendi causa. Ergo cecidit ab eo quod est
per se vanum vel per se frustra, quia non * natus
est propter hoc * cadere: cadit enim aliquando
lapis ab aliquo emissus percutiendi causa. Quamvis
autem casus et vanum conveniant * in hoc quod
utrumque est in his quae sunt propter aliquid,
differunt tamen, quia vanum dicitur ex hoc quod
non consequitur illud quod intendebatur; casus
autem dicitur ex hoc quod consequitur aliquid
aliud quod non intendebatur ^. Unde quandoque
est vanum et casus simul, puta cum non accidit
illud quod intendebatur, sed accidit aliquid aliud:
quandoque autem est casus sed non vanum,
cum accidit et illud quod intendebatur et aliud:
quandoque autem est vanum et * non casus,
quando non accidit illud quod intendebatur ne-
que aliquid aliud.

10. Deinde cum dicit: Maxime autem etc.,
ostendit in quibus maxime casus differat a for-
tuna. Et * dicit quod maxime differt in illis
quae fiunt a natura; quia ibi habet locum ca-
sus, sed * non fortuna. Cum enim aliquid fit
extra naturam in operationibus naturae, puta cum
nascitur sextus digitus, tunc non dicimus quod
fiat a fortuna, sed magis ab eo quod est per se
frustra, idest a casu. Et sic possumus accipere
aliam differentiam inter casum et fortunam, quod
eorum quae sunt a casu, causa est intrinseca,
sicut eorum quae sunt ἃ natura; eorum vero
quae sunt a fortuna, causa est extrinseca, sicut
et * eorum quae sunt a proposito.- Et ultimo con-
cludit quod dictum est quid sit per se frustra,
idest casus, et quid fortuna, et quomodo differant
ab invicem. ᾿

11. Deinde cum dicit: Sed modorum causa-
rum etc. ostendit ad quod genus causae casus
et fortuna reducantur: et primo ostendit propo-
situm; secundo ex hoc improbat quandam opinio-
nem * ᾿ superius ?* positam, ibi: Quoniam autem ἡ
casus * etc. Dicit ergo primo quod tam casus quam
fortuna reducuntur ad genus causae moventis:
quia casus et fortuna vel est causa eorum quae
sunt a natura, vel eorum quae sunt ab intelli-
gentia, ut ex dictis patet; unde cum natura et
intelligentia sint causa ut unde est principium

c) idest cum non accidat ex eo. — idest cum non causat ipsum vel
idest cum non accidat hoc ex eo N, idest cum hoc non accidat ex eo
DFHLMRZ, idest cum non accidat ex eo id CsE, idest non accidat
€x eo edd. a b. — Pro propter quod, propter quid EGIKLOQSTVXY.

Ὁ perficiat. — includat edd. a b et codd. exc. S, qui legit includat
al. inducat; margo L item al. inducat.

Ἢ) deficeret sol..... automatum. — Ed. a post deficeret, quod habet
impressum in fine lineae, sequentem lineam incipit fum idest per se,
supprimit nempe sol. Unde casus qui in graeco dicitur et tres priores
syllabas verbi automatum Ed. b in textu, omisso istud fum, legit ut a;

sed in correctione erratorum notat: l. propter hoc quod deficeret sol,
unde casus quod in graeco dicitur automaton idest per se frustra. —
Unde et casus CDEGFHLMNRSYZ; quod in cum b omnes codices;
automaton HN.

0) vanum dicitur... non intendebatur. — Sic legendum est cum DE
FHLMRYZsG. Mancam lectionem PQab, vanum dicitur ex hoc quod
non consequitur aliquid quod intendebatur. Unde etc. explicat men-
dosa lectio AOTVXpGIKY: vanum dicitur ex hoc quod non conse-
quitur aliquid aliud quod non intendebatur. Unde etc.; et haec expli-
catur per omissionem homoteleuti illud quod ... consequitur.

* homo EKnsvxz
poutab; vel homo
add. w.

*

nom... cecidit
Om. ACIKOTVX.

* non om. codd.
exc. Epa.
* se DF, Om. N.

* conveniat p.

* sed HMNRZ.

* sic add. p. - dif-
ferunt pkFGR.

* et FHMNRZ.

* δὲ om. DEFGHK
MNRZDpS.

positionem rn
MRZ.
^. Lact. VH, n. 6.
* Num. 12.

* et PACIKOQS et
ab; om. bpF.

t

* Lect. praec. n.
1, 4.

* et pnab.

* sunt ruNab. -
causae om. pab.

* Lect. vri, n. 6.

* aliam ACIKQTV
x, aliquam ov,
alteram edd. a b.

* manifestat pr
GHNRZ.

* ad om. AIKOQ.
sTVxpn et ab.

*quam dictae Ec.

86

motus, etiam * fortuna et casus ad idem genus
reducuntur. Sed tamen, quia casus et fortuna
sunt causae per accidens, eorum ' multitudo est
indeterminata, ut supra * dictum est.

12. Deinde cum dicit: Quoniam autem casus etc.,
excludit opinionem ponentium fortunam vel * ca-
sum esse causam caeli et omnium mundanorum.
Et dicit quod quia casus et fortuna sunt causae per
accidens eorum quorum intellectus et natura sunt
causae per se; causa autem per accidens non est
prior ea quae est per se, sicut nihil per accidens
est prius eo quod est per se; sequitur quod casus et
fortuna sint * causae posteriores quam intellectus
et natura. Unde si ponatur quod casus sit causa
caeli, sicut quidam posuerunt, ut supra * dictum
est; sequetur quod intellectus et natura per prius
sint causa aliquorum aliorum, et postea totius uni-
versi *. Causa etiam totius universi prior esse vi-
detur quam causa alicuius partis universi; cum
quaelibet pars universi ordinetur ad perfectionem
universi. Hoc autem videtur inconveniens, quod
aliqua alia causa sit prior quam ea quae est causa
caeli: unde inconveniens est quod casus sit causa
caeli.

13, Considerandum est autem quod si ea quae
fortuito vel casualiter accidunt, idest praeter in-
tentionem causarum inferiorum, reducantur in
aliquam causam superiorem ordinantem ipsa; in
comparatione ad illam * causam non possunt dici
fortuita vel casualia: unde illa causa superior non
potest dici fortuna.

14. Deinde cum dicit: Quae autem sunt cau-
sae etc., ostendit quod causae non sunt plures iis
quae sunt dictae. Quod quidem manifestatur * sic.
Hoc quod dico propter quid, quaerit de causa;
sed ad * propter quid non respondetur nisi aliqua
dictarum causarum; non igitur sunt plures causae
quam quae dictae sunt *. Et hoc est quod dicit,
quod hoc quod .dico propter quid, tot est secun-
dum numerum, quot sunt causae praedictae.

Quandoque enim propter quid reducitur ultimo

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. II

in quod quid est, idest in definitionem, ut patet
in omnibus immobilibus, sicut sunt mathematica ;
in quibus propter quid reducitur ad definitionem
recti vel commensurati vel alicuius alterius quod
demonstratur in mathematicis *. Cum enim defi-
nitio recti anguli sit, quod constituatur ex linea
super aliam cadente *, quae ex utraque parte
faciat duos angulos aequales; si quaeratur pro-
pter quid iste angulus sit * rectus, respondetur quia
constituitur ex linea faciente duos angulos aequa-
les ex utraque parte; et ita est in aliis. Quan-
doque vero reducitur propter quid in primum
movens ἢ; ut propter quid aliqui pugnaverant? quia
furati sunt: hoc enim est quod incitavit ad pugnam.
Quandoque autem * reducitur in causam finalem;
ut si quaeramus cuius causa aliqui pugnant, re-
spondetur, ut dominentur. Quandoque autem re-
ducitur in causam materialem; ut si quaeratur
quare istud corpus est corruptibile, respondetur *,
quia compositum est ex contrariis. Sic ergo patet
has esse causas, et tot.

15. Necesse est autem quatuor esse causas. Quia
cum causa sit ad quam sequitur esse alterius,
esse eius quod habet causam, potest considerari
dupliciter: uno modo absolute, et sic causa es-
sendi est forma per quam aliquid est in actu;
alio modo secundum quod de potentia ente fit
actu ens. Et quia omne quod est in potentia,
reducitur ad actum per id quod est actu ens; ex
hoc necesse est esse duas alias causas, scilicet
materiam, et agentem qui * reducit materiam de
potentia in actum. Actio autem agentis ad aliquid *
determinatum tendit, sicut ab aliquo determinato
principio procedit: nam omne agens agit quod
est sibi conveniens; id autem ad quod tendit *
actio agentis, dicitur causa finalis. Sic igitur ne-
cesse est esse causas quatuor. Sed quia forma
est causa essendi absolute, aliae vero tres sunt
causae essendi secundum quod aliquid accipit esse;
inde est quod in immobilibus non considerantur
aliae tres causae, sed solum causa formalis.

Ὁ) eorum. — earum codd. exc. MNQR.- Pro est indeterminata , est
interminata EG, non est determinata HN.— ut etiam supra dictum est
EGHMN, ut supra etiam dictum est ACIKOSTVXY , ut supra dictum
est etiam RZ.

x) et postea totius universi. — et potius universi pK, et totius
universi cet. — Causa etiam... partis universi omitt. CIQpL ; prior
esse... partis universi omitt. ADOTVX,. Pro Causa etiam totius uni-
versi, causa est totius universi ADOTVXpK, causa enim (autem 56)

universi EG, causa autem totius universi ἘΠ, causa enim totius uni-
versi cett.

X) in primum movens. — in primam moventem DEGH, in primum
moventem FMNRYZ, in primo moventem C, in primo movente cet. —
Pro pugnaverant quia furati sunt, detraxerunt quia iniuriati sunt
EG, certaverunt respondetur quia furati sunt HN, certaverunt quia
furati sunt cet. et margo G. — LS pergunt /oc enim incitavit eos ad
pugnam; eos add. etiam FOYZ.

* mathematica »
b, mathe. ed. a.

* cadentem rEFG
HQY.

"est DEFGHMNRYZ.

* quae ADFQRZ,
quod p.
* aliquod Pab.

* intendit pab.

3
4
E
1
E
E

..* [Infra in hoc

EODD δέν.

num.
* Lect. praec. n.

14 sq.
* et om. DEFGHN
RZ.

CAP. VII, LECT. XI

LECTIO UNDECIMA

QUOD NATURALIS PHILOSOPHIA. EX OMNIBUS QUATUOR CAUSARUM GENERIBUS
DEMONSTRET

᾿Επεὶ δ᾽ αἱ αἰτίαι τέσσαρες; περὶ πασῶν τοῦ φυσιχοῦ
εἰδέναι, καὶ εἰς πάσας ἀνάγων τὸ διὰ τί ἀποδώσει
φυσικῶς; τὴν ὕλην, τὸ εἶδος. τὸ χινῆσαν. τὸ οὗ
ἕνεχα.

Ἔρχεται δὲ τὰ τρία εἰς τὸ ἕν πολλάκις" τὸ μὲν γορ τί
ἔστι καὶ τὸ οὐ ἕνεχα ἕν ἐστι" τὸ δ᾽ ὅθεν ἡ κίνησις
πρῶτον, τῷ εἴδει ταὐτὸ τούτοις" ἄνθρωπος γὰρ ἄν-
θρωπὸν γεννᾷ"

καὶ ὅλως ὅσα κινούμενα κινεῖ ὅσα δὲ μή; οὐχέτι φυσι-
κῆς" οὐ γὰρ ἐν αὐτοῖς ἔχοντα χίνησιν οὐδ᾽ ἀρχὴν
χινήσεως κινεῖ, ἀλλ᾽ ἀκίνητα ὄντα᾽ διὸ τρεῖς αἱ πραγ-
ματεῖαι ἡ μὲν περὶ ἀκίνητον, ἡ δὲ περὶ κινούμενον
μὲν ἄφθαρτον δέ, ἡ δὲ περὶ τὰ φθαρτά.

Ὥστε τὸ διὰ τί xal εἰς τὴν ὕλην ἀνάγοντι ἀποδίδοται,
χαὶ εἰς τὸ τί ἐστι, xal εἰς τὸ πρῶτον χινῆσαν'
περὶ γενέσεως γὰρ μάλιστα τοῦτον τὸν τρόπον τὰς αἷ-
τίας σκοποῦσι, τί μετοὸ τί γίγνεται, καὶ τί πρῶτον
ἐποίησεν 7] τί ἔπαθε, καὶ οὕτως ἀεὶ τὸ ἐφεξῆς. Διτ-
ταὶ δὲ αἱ ἀρχαὶ αἱ χινοῦσαι φυσικῶς, ὧν ἡ ἑτέρα
οὐ φυσική" οὐ γὰρ. ἔχει χινήσεως ἀρχὴν ἐν αὐτῇ"
τοιοῦτον δ᾽ ἐστὶν εἴ τι κινεῖ μὴ κινούμενον, ὥσπερ
τὸ τε παντελῶς ἀκίνητον καὶ τὸ πάντων πρῶτον.

Καὶ τὸ τί ἐστι καὶ ἡ μορφή τέλος γὰρ καὶ οὐ Évexa-
ὥστ᾽ ἐπεὶ ἡ φύσις ἕνεκα του, καὶ ταύτην εἰδέναι δεῖ.

“ὌΝ

Καὶ πόντως ἀποδοτέον τὸ διὰ τί, οἷον ὅτι ix τοῦδε

, ΄ IN... IL LY ? 98 ^ οἱ x0 C t , i

&v oon c00c'* τὸ δὲ ἐχ τοῦδε ἢ ἁπλῶς Ἢ ὡς ἐπ
τὸ πολύ’

, τ ᾽ ^—- , ^
καὶ εἰ μέλλει τοδὶ ἔσεσθαι, ὥσπερ ἐκ τῶν προτάσεων τὸ
συμπέρασμα" καὶ ὅτι τοῦτ᾽ ἦν τὸ τί ἦν εἶναι,

" 4 A v
καὶ διότι βέλτιον οὕτως, οὐχ ἁπλῶς, ἀλλὰ τὸ πρὸς
τὴν ἑκάστου οὐσίαν.

SyNoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus. -- Thesis: Ad
scientiam naturalem pertinet et omnes causas. cognoscere et per
omnes naturaliter demonstrare. — 2. Praenotamen primum. Saepe
tres causae concurrunt in unam, ita quod causa formalis et causa
finalis generationis sint una secundum numerum, et causa mo-
vens sit utrique eadem secundum speciem in agentibus univocis,
non autem in agentibus non univocis. - 3. Praenotamen secun-
dum. Ad considerationem naturalis pertinent quaecumque mo-
ventia quae movent et moventur; non autem moventia non
mota, quia haec non sunt naturalia, utpote non habentia in se
ipsis principium motus. Tria negotia philosophiae. - 4. Textus
divisio. - Ad naturalem pertinet considerare formam, moventem
et materiam. — 5. Probatur. A naturali oportet considerari quid-
quid circa generationem considerandum est; at circa generatio-
nem oportet considerare quid est quod fit, nempe formam, quid
est quod primum fecit, nempe moventem , et iterum quid est

y ostquam Philosophus determinavit de
pcausis, hic ostendit quod naturalis ex
omnibus causis demonstrat. Et circa
hoc duo facit: primo dicit de quo
est intentio; secundo exequitur propositum, ibi:
Sed tres in unam * etc. Dicit ergo primo, quod
cum quatuor sint causae, sicut supra * dictum est,
ad naturalem pertinet et * omnes cognoscere, et
per omnes naturaliter demonstrare, reducendo
quaestionem propter quid in quamlibet dictarum

* Quoniam autem causae quatuor sunt, de omnibus erit
physici cognoscere: et in omnes reducens ipsum pro-
pter quid demonstrabit physice, materiam, formam,
moventem et quod est cuius causa.

Sed tres in unam veniunt multoties, Quod quidem enim
quid est, et quod cuius causa, una est: quod vero unde
motus principium, specie eadem est his; homo enim
hominem generat.

* Et omnino quaecumque mota movent; quaecumque au-
tem non, non amplius physicae sunt: non enim in se-
ipsis habentia motum neque principium motus, movent,
sed immobilia sunt. Unde tria negotia sunt: haec qui-
dem circa immobile; alia vero circa mobile quidem,
incorruptibile autem; quaedam autem circa mobilia
corruptibilia.

* Quare propter quid et ad materiam reducenti redditur, et
in ipsum quod quid est, et in primum movens.
generatione enim maxime hoc modo causas conside-
rant: quid post aliquid fiat; et quid primum fecit; aut
quid sustinuit; et sic semper quid consequenter. * Du-
plicia autem sunt principia moventia, quorum alterum
non physicum est: non enim habet motus principium
in seipso. Huiusmodi autem si aliquid movet quod non
movetur; sicut est quod et penitus immobile est et
omnium primum.

* Et quod quid est et forma: finis enim et cuius causa.
Quare quoniam natura propter aliquid est, et hanc co-
gnoscere oportet.

Et penitus propter quid reddendum: ut quia ex hoc ne-
cesse est hoc esse. Hoc autem ex hoc aut simpliciter
est, aut sicut frequenter.

Et'si hoc fieri debet, sicut ex propositionibus conclusio.
Et quoniam hoc erat quod quid erat esse.

Et quia dignius sic est; non simpliciter, sed ad uniuscuius-
que substantiam.

De

quod sustinuit, hoc est subiectum et materiam. — 6. Considerare
etiam debet et de fine, quia forma et finis generationis coinci-
dunt in idem, et natura propter finem operatur. — 7. Ostenditur
quomodo naturalis per omnes causas demonstret. — Per causas
priores in generatione, nempe per materiam et moventem,
quando ex iis sequitur aliquid ex necessitate, naturalis demon-
strat 4 priori; ex. gr. Si hoc praecessit, sive illud. sit materia
sive movens, necesse est aliquid aliud esse consequenter. — 8. Sed
quando ex causis praecedentibus in generatione non sequitur
aliquid ex necessitate, seu simpliciter, sed solummodo ut fre-
quenter, tunc naturalis demonstrat ex eo quod est posterius in
generatione, nempe ex forma, et a posteriori; e. g. Si hoc de-
beat fieri, ista et ista requiruntur. - 9. Per causam finalem natu-
ralis demonstrat probando aliquid esse quia melius est sic esse,
et natura facit quod melius est, non simpliciter, sed secundum
quod competit naturae uniuscuiusque.

quatuor causarum, scilicet formam, moventem,
finem et materiam.

Deinde cum dicit: Sed tres in unam etc., exe-
quitur propositum. Et circa hoc duo facit: primo
praemittit quaedam quae sunt necessaria ad pro-
positum ostendendum; secundo probat proposi-
tum, ibi: Quare propter quid * etc. Circa primum
duo praemittit ad subsequentem probationem ne-
cessaria: quorum primum est de habitudine cau-
sarum ad invicem; secundum est de considera-

* Seq. cap. vir.
ext. 70.

NILEXt.: 71.

* "pest. 75.

* "Text.

C ent,

* Num. 4.

* Num. 3.

* una EG.

* signanter om.
rNab.

p

* scilicet om. rz.

* naturalem ΡῸ
ab.

* sunt PDFIKZ.

* de considera-
tione om. ACIKO
QVX.

*

metaphysicum
PACDFM et a b.

88

tione naturalis philosophiae, ibi: Ef omnino quae-
cumque mola * etc. i

2. Dicit ergo primo quod multoties contingit
quod tres causae concurrunt in unam *, ita quod
causa formalis et finalis sint una secundum nume-
rum. Et hoc intelligendum est de causa finali ge-
nerationis, non autem de causa finali rei genera-
tae. Finis enim generationis hominis est forma
humana; non tamen finis hominis est forma eius,
sed per formam suam convenit sibi operari ad
finem. Sed causa movens est eadem secundum
speciem utrique earum. Et hoc praecipue in agen-
tibus univocis, in quibus agens facit sibi simile
secundum speciem, sicut homo generat hominem.
In his enim forma generantis, quae est principium
generationis, est idem specie cum forma generati,
quae est generationis finis. In agentibus autem
non univocis, alia est ratio: in his enim ea quae
fiunt non possunt pertingere ad hoc quod con-
sequantur formam generantis secundum eandem
rationem speciei; sed participant aliquam simili-
tudinem eius secundum quod possunt, ut patet
in iis quae generantur a sole. Non igitur agens
semper est idem specie cum forma, quae est finis
generationis: nec iterum omnis finis est forma:
et propter hoc signanter * apposuit multoties.
Materia vero non est nec idem specie * nec idem
numero cum aliis causis; quia materia inquantum
huiusmodi est ens in potentia, agens vero est ens
in actu inquantum huiusmodi, forma vero vel
finis est actus vel perfectio.

3. Deinde cum dicit: Et omíino quaecumque etc.,
proponit secundum, quod est. de quibus scilicet *
consideret naturalis. Et dicit quod quaecumque
moventia movent ita quod moveantur, pertinent
ad considerationem naturalis *; quae vero movent
sed non moventur, non sunt de consideratione
naturalis philosophiae, cuius est considerare de
naturalibus, quae habent in se principium motus.
Huiusmodi autem moventia non mota non ha-
bent in se principrum motus, cum non moveantur,
sed sint * immobilia; et sic non sunt naturalia,
et per consequens non sunt de consideratione *
naturalis philosophiae.

Unde patet quod tria sunt negotia, idest triplex
est studium et intentio philosophiae, secundum
tria genera rerum quae inveniuntur. Rerum enim
quaedam sunt immobilia, et circa hoc est unum
studium philosophiae; aliud. vero studium eius
est circa ea quae sunt mobilia sed incorrupti-
bilia, sicut sunt corpora caelestia; tertium vero
studium eius est circa mobilia et corruptibilia ,
Sicut sunt corpora inferiora. Et primum quidem
negotium pertinet ad metaphysicam *; alia vero
duo ad scientiam naturalem, cuius est determi-
nare de omnibus mobilibus, tam corruptibilibus
quam incorruptibilibus. Unde male intellexerunt
quidam, volentes haec tria reducere ad tres partes

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. II

philosophiae, scilicet ad mathematicam, metaphy-
sicam et physicam. Nam astronomia, quae videtur
circa mobilia incorruptibilia considerationem ha-
bere, magis est naturalis quam mathematica, ut
supra * dictum est; inquantum enim ^ applicat
principia mathematica ad materiam naturalem ,
circa mobilia considerationem habet. Est igitur
haec divisio secundum diversitatem rerum extra

*Lect. " n.8sq.

animam existentium, non secundum divisionem .

scientiarum accepta.

4. Deinde cum dicit: Quare propter quid etc.,
ostendit propositum. Et circa hoc duo facit: primo
ostendit quod ad naturalem pertinet considerare
omnes causas etper eas demonstrare, quae duo su-
pra * proposuerat; secundo probat quaedam quae
in hac probatione supponit *, ibi: Dicendum qui-
dem igitur * etc. Circa primum duo facit: primo
ostendit quod naturalis omnes causas considerat ;
secundo quod per omnes causas * demonstrat, ibi:
Et penitus propter quid * etc. Circa primum duo
facit: primo ostendit quod naturalis considerat
materiam et formam et moventem: secundo quod
considerat finem, ibi: Et quod quid est* etc. Circa **
primum duo facit: primo proponit quod intendit;
secundo probat, ibi: De generatione * etc. Conclu-
dit ergo primo ex praedictis quod assignatur pro-
pter quid a naturali, et reducendo in materiam,
et reducendo in * quod quid est, idest in for-
mam, et reducendo in primum movens.

5. Deinde cum dicit: De generatione etc., pro-
bat propositum in hunc modum. Dictum est * quod
naturalis considerat ea quae moventur et gene-
rabilia et corruptibilia ; quidquid ergo oportet
considerare circa generationem, oportet conside-
rari a naturali. Sed circa generationem oportet

* in om. ν.

* Num. 3.

considerare formam, materiam et moventem. Qui -

enim volunt considerare circa generationem cau-
sas, hoc modo considerant: primo quid est * id
quod fit post aliquid, sicut ignis fit post aerem
cum ex aere generatur ignis *; et in hoc consi-
deratur forma, per quam generatum est id quod
est. Et iterum consideratur quid est quod primum
fecit , idest quod primum movit ad generationem,
et hoc est movens. Et iterum, quid est quod su-
stinuit, et hoc est subiectum. et materia. Et non
solum primum movens et primum subiectum
considerantur circa generationem , sed etiam * ea
quae consequenter sunt. Et sic patet quod ad
naturalem pertinet considerare formam, moven-
tem et materiam. Non tamen quaelibet moventia.
Sunt enim principia moventia dupliciter, scilicet
mota et non mota: quorum id quod non move-
tur non est naturale, quia non habet in se prin-
cipium motus. Et tale est principium movens
quod est penitus immobile et primum omnium,
ut ostendetur in octavo *.

6. Deinde cum dicit: E? quod quid est etc.,
ostendit quod naturalis considerat etiam finem.

4) non est. nec idem specie, — non omittunt HN; nec omittunt DE
FGXYsl; nec idem specie omittunt ACOVXpIK. — In fine numeri pro
N pr , et finis HNRZ; pro vel perfectio, et perfectio CDEFGHMN

8) inquantum enim. -- τὰ PDFb, ACIKOTVX habent lacunam;

et. inquantum HMNRYZ , et iterum LS, et quantum Ὁ, inquantum
EGa.

v) fecit. — facit ACIKNOQTVXY. — Pro movit, movet N. — Lin. seq.
pro sustinuit, substituit ADIKNOQTVXY, substituitur C, substituit al.
sustinuit S.

* et add. Piab.

* Lect. Ix, Xii.

* qutem Ῥαλαῦ,

* incidunt codd.

* etiam om. rab.

? elewestrat

* ostendit om. Ὁ

. * solum add. ».

* el om. DEFGHM

ANM mt
SU,

" erst ΎὙΦῚ

Ww

CAP. VII,

Et dicit quod etiam forma et quod quid est perti-
net ad considerationem naturalis, secundum quod
etiam finis est et cuius causa fit generatio. Di-
ctum est enim * supra ** quod forma et finis coin-
cidunt * in idem; et quia natura operatur propter
aliquid, ut infra * probabitur, necesse est quod ad
naturalem pertineat considerare formam * non
solum inquantum est forma, sed etiam * inquan-
.tum est finis. Si autem natura non ageret pro-
pter aliquid, consideraret quidem naturalis de
forma inquantum est forma, sed non inquantum
est finis.

7. Deinde cum dicit: Ef penitus propter quid etc.,
ostendit quomodo naturalis demonstat per omnes
causas. Et primo quomodo demonstrat per ma-
teriam et moventem, quae sunt causae priores in
generatione; secundo ostendit * quomodo demon-
strat per formam, ibi: Et si hoc fieri debet * etc.;
tertio quomodo demonstrat per finem, ibi: Ef quia
dignius * etc. - Dicit ergo primo quod in naturali-
bus reddendum est propter quid penitus, idest se-
cundum quodlibet genus causae: ut, quia hoc prae-
cessit ^, sive illud sit materia sive movens, ne-
cesse est hoc esse consequenter; ut si aliquid
generatum est ex contrariis, necesse est illud cor-
rumpi, et si sol appropinquat ad polum septen-
trionalem, necesse est fieri dies longiores et frigus
diminui et calorem augeri apud eos qui habitant
in parte septentrionali. Sed tamen considerandum
est quod non * semper ex praecedente materia vel
movente necesse est aliquid subsequi *; sed quan-
doque subsequitur aliquid sZmpliciter, idest ut
semper, ut in his quae dicta sunt; quandoque
autem ut frequenter, ut ex semine humano et *
movente in generatione, ut frequentius sequitur
generatum habere duos oculos, quod tamen ali-
quando deficit. Et similiter ex hoc quod materia
sic est disposita in corpore humano, accidit ge-

LECT. XI

89
nerari febrem propter * putrefationem ut frequen-
tius; quandoque tamen impeditur.

8. Deinde cum dicit: ΕἾ si hoc fieri debet etc.,
ostendit quomodo sit demonstrandum in natura-
libus per causam formalem. Ad cuius intelligen-
tiam * sciendum est, quod quando ex causis prae-
cedentibus in generatione, scilicet ex materia et
movente, sequitur aliquid ex necessitate, tunc ex
eis potest sumi * demonstratio, ut supra ** dictum
est; non autem quando sequitur aliquid ut fre-
quenter. Sed tunc debet sumi * demonstratio ab
eo quod est posterius in generatione, ad hoc
quod aliquid ex necessitate sequatur ex altero,
sicut ex propositionibus demonstrationis sequitur
conclusio; ut procedamus demonstrando sic: si
hoc debet fieri, ista et ista requiruntur; sicut si
debet generari homo, necesse est quod sit semen
humanum agens in generatione. Si autem pro-
cedamus * e converso: est semen humanum agens
in generalione, non sequitur, ergo generabitur
homo, sicut ex propositionibus sequitur conclusio:
Sed hoc quod debet fieri, idest ad quod termina-
tur * generatio, erat secundum supra ** dicta quod
quid erat esse, idest forma. Unde manifestum est
quod quando secundum hunc modum demon-
stramus, si hoc debet fieri, demonstramus per
causam formalem.

9. Deinde cum dicit: E? quia dignius etc., osten-
dit quomodo naturalis demonstrat per causam
finalem. Et dicit quod etiam naturalis demonstrat
aliquando aliquid esse, quia dignius est quod sic
sit *; sicut si demonstret quod dentes anteriores
sunt acuti, quia melius est sic esse ad dividendum
cibum, et natura * facit quod melius est. Non tamen
facit quod melius est simpliciter, sed quod melius
est secundum quod competit substantiae unius-
cuiusque: alioquin cuilibet animali daret animam
rationalem, quae est melior quam anima irrationalis.

9) ut, quia hoc praecessit. — ut patet quia ex hoc quod praecessit
FYsG, et quia ex hoc quod processit pEG, ut quia ex hoc quod
praecessit cet. et a.

s) dividendum cibum, et natura. Sic legimus cum DEFGHLMNR
SYZ; dividendum cibum et bene natura P, sed haec lectio explicatur

per mendum in ACIKQTVXab, ad dividendum et bene et natura, i. e.
et bene corrupte pro cibum (t bi pro cbí). O legit, ad dividendum,
unde etiam natura. — tamen facit quod melius est om. Pab; sequens
quod melius est om. P, nempe legit facit quod melius est non sim-
pliciter, sed secundum quod etc.

Opp. D. TuoxaE T. II

* per DEFGHMRZDp
N.

evidentiam pr
MNRZ.

* fieri EGSHZ.
** Num. praec.

* fieri pusz.

* procederem
codd. exc. DFL.

* determinatur P
DEIKdb.
* Num. 2, 6.

* ut sit sic EG.

ε

* Lect. praec.
n. 6 sqq.

* Num. seq.

* hoc om. rab.

* ut om. DEFGHK
MNRZ.

* agat το.

90

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. II

LECTIO DUODECIMA

RATIO EORUM QUI NEGANT NATURAM AGERE PROPTER FINEM 2:

Λεκτέον δὴ πρῶτον μὲν διότι ἡ φύσις τῶν Évexd του
αἰτίων, ἔπειτα περὶ τοῦ ἀναγκαίου, πῶς ἔχει ἐν τοῖς
φυσικοῖς: εἰς γὰρ ταύτην τὴν αἰτίαν ἀνάγουσι παάν-
τες, ὅτι, ἐπειδὴ τὸ θερμὸν τοιονδὶ πέφυχε, καὶ τὸ
ψυχρὸν xal ἕκαστον διὴ τῶν τοιούτων, ταδὶ ἐξ ἀνάγ-
χης ἐστὶ καὶ γίγνεται" καὶ γὰρ &àv ἄλλην αἰτίαν
εἴπωσιν, ὅσον ἁψάμενοι χαίρειν ἐῶσιν, ὁ μὲν τὴν
φιλίαν καὶ τὸ νεῖκος, ὁ δὲ τὸν νοῦν.

Ἔχει δ᾽ ἀπορίαν τί χωλύει τὴν φύσιν μὴ ἕνεκά του

- , u , , , e etr * hi ,
ποιεῖν μηδ᾽ ὅτι βέλτιον, ἀλλ᾽ ὥσπερ Ust ὁ Ζεὺς οὐχ
ὅπως τὸν σῖτον αὐξήσῃ, ἀλλ᾽ ἐξ ἀνάγκης" τὸ γὰρ
ἀναχθὲν ψυχθῆναι δεῖ, καὶ τὸ ψυχθὲν ὕδωρ γενόυ.ε-
νον χατελθεῖν' τὸ δ᾽ αὐξάνεσθαι τούτου γενομένου
τὸν σἴτον συμβαίνει. Ὁμοίως δὲ καὶ εἴ τῳ ἀπόλλυται
ὁ σἴτος ἐν τῇ ἅλῳ, οὐ τούτου ἕνεχα ὕει ὅπως ἀπό-
ληται, ἀλλὰ τοῦτο συμβέβηκεν. Ὥστε τί χωλύει
οὕτω xal τὸ μέρη ἔχειν ἐν τῇ φύσει; οἷον τοὺς
ὀδόντας ἐξ ἀνάγκης ἀνατεῖλαι τοὺς μιὲν ἐμπροσθίους
ὀξεῖς, ἐπιτηδείους πρὸς τὸ διαιρεῖν; τοὺς δὲ γομφίους
πλατεῖς καὶ χρησίμους πρὸς τὸ λεαίνειν τὴν τροφήν;
ἐπεὶ οὐ τούτου ἕνεχα γενέσθαι, ἀλλὰ συμπεσεῖν.
Ὁμοίως δὲ καὶ περὶ τῶν ἄλλων μερῶν, ἐν ὅσοις δοχεῖ
ὑπάρχειν τὸ ἕνεχά του. Ὅπου μὲν οὖν ἅπαντα συνέβη
ὥσπερ κἂν εἰ ἕνεκα τοῦ ἐγίγνετο, ταῦτα μὲν ἐσώθη
ἀπὸ τοῦ αὐτομάτου συστάντα ἐπιτηδείως" ὅσα δὲ
μιὴ οὕτως, ἀπώλετο χαὶ ἀπόλλυται, χαθάπερ᾽ ἔμπε-
δοχλῆς λέγει τὰ βουγενῆ ἀνδρόπρωρα. Ὁ μὲν οὖν
λόγος, ᾧ ἂν τις ἀπορήσειεν, οὗτος, καὶ εἴ τις ἄλλος
τοιοῦτός ἐστιν

SywoPsis — 1. Duae quaestiones: utrum natura agat propter
finem, et utrum necessitas rerum naturalium semper sit ex materia,
vel etiam ex aliis causis. -- 2. Textus divisio. - 3. Quia naturam
agere propter finem maxime demonstratur ex hoc quod natura
semper facit id quod melius et commodius est, ideo contra hoc
opponebant adversarii dicentes, quod ea quae ex operatione na-
turae proveniunt apta ad aliquem finem, non sunt a natura pro-
pter huiusmodi utilitatem producta, sed ex necessitate materiae
casu talem formam consecuta sunt, ex qua sequitur haec vel illa
utilitas. — 4. Sed quia contra hoc posset dici quod semper vel ut
in pluribus tales utilitates in naturalibus consequuntur; hoc autem

sis, hic manifestat quaedam quae sup-
J/^ posuerat *; scilicet quod natura agat
propter finem, et quod in quibusdam necessarium
non sit ex causis prioribus in esse, quae sunt mo-
vens et materia, sed ex causis posterioribus, quae
sunt forma et finis. Et circa hoc duo facit: primo
proponit quod intendit; secundo prosequitur pro-
positum, ibi: Zabet autem oppositionem * etc.

Dicit ergo primo, quod dicendum est primo
quod natura est de numero illarum causarum quae
propter aliquid agunt. Et hoc * valet ad quaestio-
nem de providentia. Ea enim quae non cognoscunt
finem, non tendunt in finem nisi ut * directa ab
aliquo cognoscente, sicut sagitta a sagittante: unde
si natura operetur * propter finem, necesse est
quod ab aliquo intelligente ordinetur; quod est
providentiae opus.

* Dicendum quidem igitur primum quoniam natura eorum
quae sunt propter hoc causarum est: postea de ne-
cessario, quomodo se habeat in physicis. Ad hanc enim
causam reducunt omnes, quia quoniam calidum huius-
modi aptum natum est et frigidum et unumquodque
talium, haec ex necessitate sunt et fiunt et apta nata
sunt. Et namque, etsi aliam causam dicant quamcum-
que tangentes gaudere sinant; hic quidem concordiam
et discordiam, ille vero intellectum.

* Habet autem oppositionem, quid prohibeat naturam non
propter aliquid facere, neque quod melius; sed sicut
pluit Iupiter non ut frumentum. augmentet, sed ex ne-
cessitate, Sursum enim ductam aquam congelari opor-
tet, et congelatam aquam deorsum venire: augeri au-
tem, cum hoc fiat, accidit frumentum. Similiter si per-
ditur frumentum in area, non huius causa pluit ut
perdatur; sed hoc accidit. Quare quid prohibet sic et
partes se habere in natura? ut dentes ex necessitate
oriri, anteriores quidem acutos aptos ad dividendum,
maxillares autem latos et utiles ad conterendum cibum,
cum non propter hoc facti sint, sed hoc accidit? Si-
militer autem est et de aliis partibus, in quibus videtur
esse quod propter hoc. Ubicumque enim omnia acci-
dunt sicut si propter hoc fiant, haec quidem salvata
sunt, ab eo quod propter se vanum constantia apte:
quaecumque vero non sic, perdita sunt et perduntur,
quemadmodum Empedocles dixit bovigenas viriproras.
* Ratio quidem igitur qua utique deficiet aliquis haec
est, et si aliqua alia huiusmodi est.

demonstrat quod non a casu sed a natura operante propter finem
contingunt; ideo ad hanc obiectionem respondebant quod a prin-
cipio constitutionis mundi factae sunt variae dispositiones rerum
naturalium, et in illis ea, quae casu evenerunt apta ad aliquam
utilitatem, quasi propter hoc essent facta, conservata sunt quia

habuerunt dispositionem aptam ad conservationem ; quaecumque

vero non habuerunt talem dispositionem sunt destructa et quo-
tidie destruuntur. - 5. Exemplum de pluvia assumptum in ratione
praedicta (n. 3) inconveniens est. Comparatur enim ab adversa-
riis causa universalis cum effectu particulari, et assimilatur id quod
ut in pluribus accidit ad id quod accidit ut in paucioribus.

Post hoc autem dicendum est quomodo se
habet necessarium in rebus naturalibus: utrum
scilicet necessitas rerum naturalium semper sit
ex materia, vel aliquando etiam ex materia et
movente, vel aliquando ex forma et fine. Et
necessitas quaerendi haec * est ista: quia omnes
antiqui naturales reducunt effectus naturales in
hanc causam, assignando rationem de eis, scilicet
quod necesse est ea sic evenire propter materiam;
utpote quia calidum natum est esse tale et facere
talem effectum, et similiter frigidum, et omnia
similia, necesse est fieri vel esse ea quae ex eis
causantur. Et si aliqui antiquorum naturalium
aliquam aliam causam tetigerint quam necessita-
tem materiae, non tamen habent unde gaudeant
gloriantes; quia causis positis ab eis, scilicet in-
tellectu, quem posuit Anaxagoras, et amicitia et
lite, quas * posuit Empedocles, non sunt usi nisi
in generalibus quibusdam, sicut in constitutione

* Cap. vir. Text.
75:

* Text. 76. ᾿

* "Test. 2.

* hoc FGikoQRTV
sg.

* quae ACEGIKLO

sTVY. - Wsf om.
ACIKOQSTVXY.,

^*a natura om.

* ut AIKoQTVXab.

* ab adversariis

"s vaporaliter DF
MNRZ.
* facta om.codd.

CAP. VIII, LECT. XII V ca

mundi; in particularibus autem effectibus huius-
modi causas praetermiserunt.

2. Deinde cum dicit: Habet autem oppositio-
nem etc., exequitur propositum. Et primo in-
quirit utrum natura agat propter aliquid; secundo
quomodo necessarium in rebus naturalibus inve-
niatur, ibi: Quod autem est * etc. Circa primum
duo facit: primo ponit opinionem ponentium na-
turam non agere propter aliquid *, et rationem
eorum; secundo improbat eam, ibi: Sed impos-
sibile est ista * etc.

3. Circa primum sciendum quod ponentes na-
turam non agere propter aliquid, hoc confirmare
nitebantur removentes id ex quo natura praecipue
videtur propter aliquid operari. Hoc autem est
quod maxime demonstrat naturam propter aliquid
operari, quod ex operatione naturae semper in-
venitur aliquid fieri quanto melius et commodius
esse potest, sicut pes hoc modo est factus a na-
tura *, secundum quod est aptus ad gradiendum;
unde *si recedat a naturali dispositione, non est
aptus ad hunc usum; et simile est in * ceteris.
Et quia contra hoc praecipue opponere niteban-
tur, ideo dicit quod potest opponi * quod nihil
prohibet naturam non facere propter aliquid, ne-
que facere semper quod melius est. Invenimus
enim quandoque quod ex aliqua operatione na-
turae provenit aliqua utilitas, quae tamen non
est finis illius naturalis operationis, sed contingit
sic evenire; sicut si dicamus quod Zupifer pluit,
idest Deus vel natura universalis, non propter
hunc finem, ut frumentum augmentet, sed plu-
via provenit ex necessitate materiae. Oportet enim,
inferioribus partibus ex propinquitate solis cale-
factis, resolvi vapores ex aquis; quibus sursum
-ascendentibus propter calorem, cum pervenerint
ad locum ubi deficit calor propter distantiam . a
loco ubi reverberantur radii solis, necesse est
quod aqua vaporabiliter * ascendens congeletur
ibidem, et congelatione facta *, vapores vertantur in
aquam; et cum aqua fuerit generata, necesse est
quod cadat deorsum propter gravitatem: et cum
hoc fit, accidit ut frumentum augeatur. Non ta-
men propter hoc pluit ut augeatur; quia simili-
ter ^in aliquo loco frumentum destruitur propter
pluviam, ut cum est collectum in area. Non tamen
propter hoc pluit, ut destruatur frumentum, sed
hoc casu accidit, pluvia cadente; et eodem modo
videtur casu accidere quod frumentum crescat per
accidens, pluvia cadente. Unde videtur quod nihil
prohibeat sic etiam esse in partibus animalium,

quae videntur esse sic dispositae propter aliquem
finem: utpote quod aliquis dicat quod ex neces-
sitate. materiae contingit quod quidam dentes,
anteriores scilicet ^, sint acuti et apti ad dividen-
dum cibum, et maxillares sint lati et utiles ad con-
terendum cibum. Non tamen ita quod propter istas
utilitates natura fecerit dentes tales vel tales: sed
quia dentibus sic factis a natura propter neces-
sitatem materiae sic decurrentis, accidit ut talem
formam consequerentur, qua forma existente se-
quitur talis utilitas. Et similiter potest dici de
omnibus aliis partibus, quae videntur. habere ali-
quam * determinatam formam propter aliquem
finem.

4. Et quia posset aliquis dicere quod semper
vel ut * in pluribus tales utilitates consequuntur;
quod autem est semper vel frequenter, conve-
niens est esse a natura ?: ideo ad hanc obiectio-
nem excludendam, dicunt quod a principio con-
stitutlonis mundi, quatuor elementa convenerunt
ad constitutionem rerum naturalium', et factae
sunt multae et variae dispositiones rerum natu-
ralium: et in quibuscumque omnia sic accide-
runt apta ad aliquam utilitatem, sicut si propter
hoc facta essent, illa tantum ? conservata sunt,
eo quod habuerunt dispositionem aptam ad con-
servationem, non ab aliquo agente intendente
finem, sed ab eo quod est per se vanum, idest a
casu. Quaecumque vero non habuerunt talem di-
spositionem sunt destructa, et quotidie * destru-
untur; sicut Empedocles dixit a principio fuisse
quosdam generatos, qui ex una parte erant bo-
ves, et ex alia parte erant homines *.

5. Haec est ergo ratio per quam aliquis * dubita-
bit; vel si aliqua alia talis est. Sed considerandum
est in ista ratione, quod exemplum inconveniens
accipit *. Nam pluvia licet habeat necessariam
causam ex parte materiae, tamen ordinatur ad
finem aliquem, scilicet ad conservationem rerum
generabilium et corruptibilium. Propter hoc enim
est generatio et corruptio mutua * in istis inferio-
ribus, ut conservetur perpetuum esse in eis. Unde
augmentum frumenti inconvenienter accipitur in
exemplum: comparatur enim causa universalis
ad effectum particularem. Sed et hoc etiam con-
siderandum est, quod augmentum et conserva-
tio terrae nascentium accidit ex pluvia ut in plu-
ribus; sed corruptio accidit ut in. paucioribus:
unde licet pluvia non sit propter perditionem,
non tamen sequitur quod non sit propter con-
servationem et augmentum.

&) quia. similiter.— quia sicut P et margo N , quia D, quia si esset
Q, quia sic ACIKOTVXab; legimus cum ceteris codicibus. — Infra, col-
lectum ... accidere quod frumentum om. ACIKOTVXY; cum iisdem et
DFHLMNQSsE legimus crescat per accidens, pluvia cadente, ubi per
accidens om. Pab, et GRSZpE diversas habent lacunas.

B) quidam dentes, anteriores scilicet.— quidam om. DFRZ, scilicet
om. DEFGHMNRZ. — Pro et apti... et utiles, apti... utiles codd. —ita et vel
tales om. EG. — Ibi, accidit ut talem formam consequerentur, accidit om.
codd. et ab; pro ut, scilicet ut Y; pro consequerentur, sic consequeren-
tur C, sic consequeretur R, consequeretur edd. a b et cet. exc. FLNO.

y) Et quia posset... a natura. — Ed. a omnia miscet: Ef ita pos-
sent dicere adversarii et quia posset aliquid dicere quod semper vel
in pluribus tales utilitates consequuntur, et ita quod semper vel fre-
quenter conveniens est a natura. — Omnes codices et b om. quod au-

tem...a natura. — Post dicunt add. adversarii Pab; constitutionis om.
DFHMRZ; pro quatuor, multipliciter codd. exc. ACIKsL.

ὃ) illa tantum. — Et illa tantum P, incipiens novam sententiam ;
sed nec codices nec a b habent eft; accedit quod illa in eadem phrasi
cum quibuscumque cohaerere debet ut sensus perspicuus sit. Pro fan-
tum, quod om. CQsL, tamen AEIKNOTVXY, cum ed. a, tum ed. 5. —
Immediate ante pro propter hoc facta essent, propterea essent AIKO
QTVX, propterea haec facta sunt LS, propterea essent facta edd. a b,
propter haec essent facta P.

t) boves... homines. — PZpAR et b; boves, vel ex una parte erant
viperae et alia homines C; boves et (et om. EG) ex alia parte (parte
om. FMNRTZ) erant (om. EFG) homines, vel ex una parte (erant
add. FTsR) viperae et ex (ex om. IQSVXa) alia (erant add. T) ho-
mines, cet. et a.

* aliquam om.n

e

* quisquis ACIKO

* mutua om. PA

* Lect. seq.

92

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. II

LECTIO DECIMATERTIA

DEMONSTRATUR PER RATIONES PROPRIAS NATURAM AGERE PROPTER FINEM

ἀδύνατον δὲ τοῦτον ἔχειν τὸν τρόπον. Ταῦτα wi» γὰρ
χαὶ πάντα τὰ φύσει ἢ ἀεὶ οὕτω γίγνεται ἢ ὡς ἐπὶ
τὸ πολύ, τῶν. δ᾽ ἀπὸ τύχης καὶ τοῦ ἀυτομάτου οὐ-
δέν οὐ γὰρ ἀπὸ τύχης οὐδ᾽ ἀπὸ συμπτώματος δοκεῖ
ὕειν πολλάκις τοῦ χειμῶνος, ἀλλ ἐὰν ὑπὸ κύνα" οὐδὲ
χάύματα ὑπὸ κύνα, ἀλλ᾽ ἂν χειμῶνος. Εἰ οὖν ἢ ὡς
ἀπὸ συμπτώματος δοκεῖ ἢ ἕνεκά τοὺ εἶναι, εἰ μὴ
οἷόντε ταῦτ᾽ εἶναι μήτε ἀπὸ συμπτώματος μήτ' ἀπὸ
ταὐτομάτου, ἕνεχά του ἂν εἴη. ᾿Αλλο μὴν φύσει
q ἐστὶ τὰ τοιαῦτα πάντα, ὡς κἂν αὐτοὶ φαῖεν οἱ
ταῦτα λέγοντες. Ἔστιν ἄρα τὸ Évexd του ἐν τοις
φύσει γιγνομένοις καὶ οὖσιν.

Ἔτι ἐν ὅσοις τέλος ἐστί τί, τούτου ἕνεκα πράττεται
τὸ πρότερον καὶ τὸ ἐφεξῆς. Οὐχοῦν ὡς πράττεται,
οὕτω πέφυχε, καὶ ὡς πέφυχεν, οὕτω πράττεται ἕχασ-
τον, ἂν μή τι ἐμποδίζῃ. ἸΙράττεται δ᾽ ἕνεκα τοῦ"
xai πέφυχεν ἄρα τούτου ἕνεκα. Οἷον εἰ οἰκία τῶν
φύσει Uk edge ἦν) οὕτως ἂν ἐγίγνετο ὡς νῦν ὑπὸ
τέχνης" εἰ δὲ τὰ φύσει μὴ μόνον φύσει, ἀλλὰ xal
τέχνῃ γίγνοιτο) ὡσαύτως ἂν γίγνοιτο ἡ πέφυχεν᾽
ἕνεκα ἄρα θατέρου θάτερον.

Ὅλως τε ἡ τέχνη τὰ μὲν ἐπιτελεῖ, ἃ ἡ φύσις ἀδυνατεῖ
ἀπεργάσασθαι, τὰ δὲ μιμεῖται. Εἰ οὖν τὰ κατὰ τὴν
τέχνην ἕνεκά του, δῆλον ὅτι χαὶ τὰ κατὰ τὴν φύ-
cww* ὁμοίως γὰρ ἔχει πρὸς ἄλληλα ἐν τοῖς χατὸ
τέχνην χαὶ ἐν τοῖς χατο φύσιν τὰ ὕστερα πρὸς τὰ
πρότερα. * ; :

Μάλιστα δὲ φανερὸν ἐπὶ τῶν ζῴων τῶν ἄλλων, ἃ οὔτε
τέχνῃ οὔτε ζητήσαντα οὔτε βουλευσάμενα ποιεῖ"
ὅθεν διαποροῦσί τινες πότερον νῷ 7| τινι ἄλλῳ ἐργά-
ζονται οἵ τ᾽ ἀράχναι καὶ οἱ μύρμηκες καὶ τὸ τοι-
αὔτα. Κατὰ μικρὸν δ᾽ οὕτω προϊόντι χαὶ ἐν τοῖς
φυτοῖς φαίνεται τὰ συμφέροντα γιγνόμενα πρὸς τὸ
τέλος, οἷον τὸ φύλλα τῆς τοῦ καρποῦ ἕνεχα σχέπης.
Ὥστ᾽ εἰ φύσει τε ποιεῖ καὶ Évex& τοῦ ἡ χελιδὼν τὴν
νεοττιὰν xal ὁ ἀράχνης τὸ ἀράχνιον, καὶ τὰ φυτὰ
τὰ φύλλα ἕνεκα τῶν καρπῶν, καὶ τὰς ῥίζας οὐκ ἄνω
ἀλλὰ χάτω ἕνεχα τῆς τροφῆς, φανερὸν ὅτι ἐστὶν ἡ
αἰτία ἡ τοιαύτη ἐν τοῖς φύσει γιγνομένοις χαὶ οὔσι.

Καὶ ἐπεὶ ἡ φύσις διττή, ἡ μὲν ὡς ὕλη, ἡ δ᾽ ὡς μορφή,
τέλος δ᾽ αὕτη; τοῦ τέλους δ᾽ ἕνεκα τὸ ἄλλα, αὕτη
ἂν εἴη ἡ αἰτία ἡ οὗ ἕνεχα.

ΘΥΎΝΟΡΒΙ5. — 1. Argumentum et divisip textus. — 2. Prima
ratio. Omnia quae fiunt aut fiunt a casu aut propter finem. Sed
impossibile est ea quae fiunt semper vel ut frequenter, accidere a
casu. Omnia autem quae fiunt secundum naturam ,fiunt vel sem-
per vel ut frequenter, ut ipsi adversarii confitentur; ergo fiunt pro-
pter finem. — 3. Secunda ratio. Sicut aliquid agitur naturaliter,
Sic aptum natum est agi; sed ea quae fiunt naturaliter, sic
aguntur quod inducuntur ad finem; ergo sic apta nata sunt agi
ut sint propter finem. — 4. Tertia ratio, quae potest dici com-

N ZA
ΣΝ
j M ἢ . j d Ω δ:
V«KcLsproprias; secundo per rationes sum
ptas ab iis ex quibus adversarii contrarium osten-
dere nitebantur, ibi: Peccatum autem fit * etc.

2. Circa primum ponit quinque rationes. Qua-

* Sed impossibile est ista hunc habere modum. Haec quidem
enim, et quaecumque sunt a natura, aut semper sic
fiunt aut sicut frequenter; sed eorum quae sunt a
fortuna et per se vano, nihil: neque enim a fortuna
neque a casu videtur pluere multoties hieme, sed forte
sub cane; neque cauma sub cane, sed si hieme. Si
igitur a casu videntur aut propter hoc esse; sed non
possibile est hoc esse neque a casu aut a fortuna; pro-
pter aliquid utique erunt. At vero natura sunt huius-
modi omnia, quemadmodum et ipsi firmabant hoc di-
centes: est itaque quod propter aliquid in his quae
natura fiunt et sunt.

* Amplius, in quibuscumque finis aliquis est, huius causa
agitur quod prius et quod consequenter. Ergo sicut
agitur, sic aptum natum est: et sicut aptum natum
est, sic agitur unumquodque, si non aliquid impediat.
Agitur autem propter hoc: et aptum itaque natum est
huius causa. Ut si domus esset eorum quae natura
fiunt, sic utique facta esset, sicut nunc ab arte est: si
autem quae natura, non solum natura sed arte fierent,
similiter utique fierent secundum quod apta nata sunt.
Propter ergo alterum, alterum.

* Omnino autem ars alia quidem perficit quae natura non
potest operari, alia vero imitatur. Si igitur quae sunt
secundum artem propter haec sunt, manifestum quod
et quae sunt secundum naturam. Similiter enim se ha-
bent ad invicem in iis quae sunt secundum artem et
in iis quae secundum naturam, posteriora ad priora.

* Maxime autem manifestum est in animalibus, quae neque
arte neque inquirendo neque deliberando faciunt. Unde
dubitant quidam utrum intellectu aut quodam alio ope-
rentur aranei et formicae et huiusmodi. Paulatim autem
sic procedenti, et in plantis apparent expedientia quae-
dam facta propter finem, ut folia propter fructus coo-
perimentum. Quare, si natura facit et propter hoc hi-
rundo nidum, et araneus telam, et plantae folia gratia
fructuum, et radices non sursum sed deorsum gratia
nutrimenti; manifestum quod est causa huiusmodi in
iis quae natura fiunt et sunt.

* Et quoniam natura dupliciter, alia quidem sicut materia,
alia vero sicut forma; finis autem haec est, propter finem
autem alia sunt; haec utique erit causa cuius gratia.

plementum et explicatio prioris. Ars imitatur naturam; atqui
ars agit propter finem; ergo. — 5. Quarta ratio. Manifestissime ani-
malia agunt propter finem; at non agunt per deliberationem ne-

* Seq. cap. vir

et text. 77.

* Text. 78.

* Text. 79.

* "Text. 80.

* "Text. 81.

que per inquisitionem neque per artem; ergo non per intelle- .

ctum, sed per naturam; ergo natura propter finem operatur.
Idem apparet in plantis. — 6. Quinta ratio. Forma in naturalibus
est finis generationis: sed de ratione finis est quod alia fiant pro-
pter ipsum: ergo esse et fieri propter finem invenitur in re-
bus naturalibus.

rum prima talis est. Omnia quae fiunt naturaliter,
aut fiunt sicut semper, aut sicut frequenter: sed
nihil eorum quae fiunta fortuna vel per se vano,
idest a casu, fit semper vel ut frequenter. Non
enim dicimus quod a fortuna vel a casu fit, quod
multoties pluat in hieme; sed diceremus esse a
casu si forte multum plueret sub cane, id est in die-

"T-——-"——.—T-XCUTT

* fiunt om. pEFG

CAP. VIII,

bus canicularibus: et similiter non dicimus quod fit
a casu quod cauma sit in diebus canicularibus;
sed si hoc esset in hieme *.

Ex his duobus sic argumentatur. Omnia quae
fiunt, aut fiunt a casu, aut fiunt * propter finem;
quae enim accidunt praeter intentionem finis, di-
cuntur accidere casualiter: sed impossibile est ea
quae fiunt semper vel frequenter, accidere a casu:
ergo ea quae fiunt semper vel frequenter, fiunt
propter aliquid. Sed omnia quae fiunt secundum
naturam, fiunt vel semper vel frequenter, sicut
etiam ipsi confitebantur: ergo omnia quae fiunt
a natura, fiunt propter aliquid.

3. Secundam rationem ponit ibi: Amplius in
quibuscumque etc.; et dicit quod in quibuscum-
que est aliquis finis, et priora et consequentia
omnia aguntur * causa finis. Hoc supposito sic ar-
gumentatur. Sicut aliquid agitur naturaliter, sic ?
aptum natum est agi: hoc enim significat quod
dico naturaliter *, scilicet aptum natum. Et haec

LECT. XIII

93

4. Tertiam rationem ponit ibi: Omnino autem
ars etc. et dicit quod ars quaedam facit, quae
natura non potest facere, sicut domum et alia
huiusmodi: in iis vero quae contingit * fieri et ab
arte et a natura, ars imitatur naturam, ut patet in
sanitate, ut dictum est *: unde si ea quae fiunt **
secundum artem, sunt propter finem, manifestum
est quod * etiam .ea quae fiunt secundum natu-
ram, propter finem fiunt *, cum similiter se ha-
beant priora ad posteriora in utrisque. Potest ta-
men dici quod haec non est alia ratio a prae-
missa; sed complementum et explicatio ipsius.

5. Quartam rationem ponit ibi: Maxime autem
manifestum. etc., et sumitur haec ratio ab iis quae
manifestius in natura propter aliquid operari vi-
dentur. Unde dicit * quod naturam operari pro-
pter aliquid maxime est manifestum in animalibus,
quae neque operantur per artem, neque per in-
quisitionem, neque per deliberationem: et tamen *
manifestum est in operationibus eorum, quod pro-

* convenit pab.

* Num. praec.
** sunt Pab.

* quod om. pab.

* fieri p.

* dicitur p.

* ita add. rEGuM
RZSN.

-— * illud add. rab

* Propter om. A
ἘΘΗΙΚΝΟΤΥΧΩ͂.

propositio convertitur, quia sicut aliquid * aptum | pter aliquid operantur. Propter * quod quidam

et codd. exc. ΡῈ

pow. ,.,, natum est agi, sicj * agitur: sed oportet apponere | dubitaverunt utrum aranei * et formicae et huius- aranea codd.,
* ita pab. hanc conditionem, nisi aliquid impediat. Accipia- | modi animalia operentur per intellectum, vel per :

aliquod aliud principium. Sed tamen ex hoc fit *. :
manifestum quod non operantur ex intellectu, sed
per naturam, quia semper eodem modo operan-
tur; omnis enim hirundo similiter facit nidum,
et omnis araneus * similiter facit telam, quod non

mus ergo primum *, quod non habet instantiam,
quod sicut aliquid agitur naturaliter, sic aptum

1 natum est agi. Sed ea quae fiunt naturaliter, sic
* induunt à. a aguntur quod inducuntur * ad finem; ergo sic apta

* primum om. A
IKOTVX.

* aranea codd.

* autem cCbEFGH

*ab et à om.

et codd. exc. pw. * B .
* nata om. rab. nata * sunt agi, ut sint propter finem: et hoc est

naturam appetere finem, scilicet habere aptitudi-
nem naturalem ad finem. Unde manifestum est
quod natura agit propter finem.

Et hoc quod dixerat, manifestat per exemplum.
Similiter enim ex prioribus pervenitur ad * poste-
riora in arte et in natura: unde si artificialia, ut
domus, fierent a natura, hoc ordine fierent quo
nunc ftunt per artem; ut * scilicet prius institue-
retur fundamentum, et postea erigerentur parietes,
et ultimo superponeretur * tectum. Hoc enim
modo ? natura procedit in iis quae sunt terrae
affixa, scilicet in plantis: quarum radices quasi fun-
damentum terrae infiguntur; stipes vero * ad mo-
dum parietis elevatur in altum; frondes autem su-
pereminent ad modum tecti. Et similiter si ea
quae fiunt a natura, fierent ab arte, hoc modo
fierent sicut apta nata sunt fieri a natura; ut patet
in sanitate, quam contingit fieri et ab arte eta ἢ
natura; sicut enim natura sanat calefaciendo et
infrigidando, ita et ars. Unde manifestum est
quod in natura est alterum propter alterum, scili-
cet priora propter posteriora, sicut et in arte.

esset si ab intellectu et arte operarentur: non
enim omnis aedificator similiter facit domum,
quia artifex habet iudicare de forma artificiati ,
et potest eam variare. Ulterius autem procedenti
de animalibus ad plantas, in eis.* etiam appa-
rent * quaedam esse facta ut utilia ad finem,
sicut folia sunt utilia propter cooperimentum fru-
ctuum. Unde si * hoc est a natura et non ab
arte, quod hirundo facit nidum et araneus * telam,
et plantae producunt folia gratia fructuum, et ra-
dices sunt * in plantis non sursum, sed deorsum,
ut accipiant nutrimentum a terra; manifestum est
quod causa finalis invenitur in iis quae fiunt et
sunt a natura, natura * scilicet propter aliquid

operante.

6. Quintam rationem ponit ibi: E? quoniam
natura dupliciter etc. Dicit quod cum natura dica-
tur dupliciter, scilicet de materia et forma, et for-
ma est finis generationis, ut supra * dictum est;
hoc autem est de ratione finis, ut propter ipsum

* iis p.

*

apparet raz.

* quia P, om. ab.

* aranea. codd.

* sint p.

* natura om. PL
pra et ab.

* Lect. xt, n. 3.

fiant alia; sequitur quod esse et fieri propter ali- -

quid, inveniatur in rebus naturalibus.

«) et similiter non... in hieme. — non post similiter om. ACIKOQ
STVXY ; et similiter... canicularibus om. OpL; cauma sit om. a; sit
cauma habent Pb post canicularibus. — Pro sed si hoc esset in hieme,
sed si hoc esset in hieme non ACIKQVXY, sed si hoc esset in hieme
nam OT, sed diceremus esse a casu sed (sed si S) hoc esset in hieme
LS, sed si hoc esset in hieme dicunt quod fuit (fiunt ed. a) a casu Pab.

B) Sicut... sic. — sic... sicut PAIKOQTVXY, sed ad hanc lectionem
non quadrat quod sequitur Ef haec propositio etc. Cf. not. seq.

y) sicut aliquid agitur naturaliter, sic. — Pro sicut, sic IOQTVY,
Si X; pro sic, sicut OQYsI. — Post agitur om. naturaliter codd. et a,

sed quia cum antecedentibus et consequentibus congruit, servari po
test in textu,

9) Hoc enim modo. — enim om. Pab, sed' videtur requiri ut oratio
cohaereat. — Ibi quae sunt terrae affixa etc., pro sunt, fiunt CEG; pro
affixa, affixis edd. a b et codd. exc. DFHNRTZ: in ante plantis om.
Pab et codd. exc. HLNS; a plantis C; pro quarum, cuius Pab et codd.
exc. FHLNS.

€) ex hoc fit. — et hoc fit Pab. — Pro operantur, operentur P; pro
ex intellectu, per. intellectum DFHKMNRZ, secundum intellectum EG,
ex intellectum 1.

94 PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. II

LECTIO DECIMAQUARTA

NATURAM AGERE PROPTER FINEM EX IIS IPSIS DEMONSTRATUR EX QUIBUS
ALIQUI OPPOSITUM CONCLUDEBANT

"Ap. xg ctc δὲ γίγνεται xxi ἐν τοῖς κατοὶ τέχνην' ἔγραψε
[^p QUA. ὀρθῶς ὁ γραμματικός; χαὶ ἐπότισεν οὐχ
ὀρθῶς ὁ ἰατρὸς τὸ φάρμακον' ὥστε δῆλον ὅτι ἐνδέ-
χετα!: καὶ ἐν τοῖς κατα φύσιν. Εἰ δὴ ἔστιν ἔνια κατὰ
τέχνην ἐν οἷς τὸ ὀρθῶς ἕνεκα του; ἐν δὲ τοῖς ὅμαρ-
τανομιένοις ἕνεχα μέν τινος ἐπιχειρεῖται ἀλλ᾽ ἀπο-
τυγχάνεται, ὁμοίως ἂν ἔχοι καὶ ἐν τοῖς φυσικοῖς,
xai τὸ τέρατα ἁμαρτήματα ἐχείνου τοῦ ἕνεκά του.
Καὶ ἐν ταῖς ἐξ ἀρχῆς ἄρα συστάσεσι τὸ βουγενῇ
εἰ μιὴ πρός τινα ὅρον καὶ τέλος δυνατὰ ἦν ἐλθεῖν,
διαφθειρομιένης ἂν ἀρχῆς τινὸς ἐγίγνετο; ὥσπερ νῦν

Ind ,
τοῦ σπέρματος.

Ἔτι ἀνάγκη σπέρμα γενέσθαι πρῶτον, ἀλλὰ μὴ εὐθὺς

τὰ ζῷα: καὶ τὸ « οὐλοφυὲς μὲν πρῶτα » σπέρμα ἦν.

Ἔτι χαὶ ἐν τοῖς φυτοῖς ἔνεστι τὸ ἕνεχαά του, ἧττον δὲ
διήρθρωται" πότερον οὖν xal ἐν τοῖς φυτοῖς ἐγίγνετο;
ὥσπερ Douysvz ἀνδρόπρωρα, οὕτω x«l ἀμπελογενῇ
ἐλαιόπρωρα, ἢ οὔ; ἄτοπον γάρ᾽ ἀλλὰ μὴν ἔδει γε;
εἴπερ. καὶ ἐν τοῖς ζῴοις.

Ἔτι ἔδει ἐν τοῖς σπέρμασι γίγνεσθαι ὅπως ἔτυχεν'

ὅλως δ᾽ ἀναιρεῖ ὁ οὕτω λέγων τὰ φύσει τε χαὶ φύσιν’
φύσει γάρ, ὅσα ἀπό τινος ἐν αὖ τοῖς ἀρχῆς συνεχῶς
κινούμενα ἀφικνεῖται εἴς τι͵, τέλος" ἀφ᾽ ἑκάστης δὲ
οὐ τὸ αὐτὸ ἑκάστοις οὐδὲ τὸ τυχόν, ἀεὶ μέντοι ἐπὶ
τὸ αὐτό, ἐὰν μή τι ἐμποδίσῃ. Τὸ δὲ οὐ ἕνεκα, καὶ
ὃ τούτου ἕνεχα,, γένοιτο ἂν χαὶ ἀπὸ τύχης; οἷον
λέγομεν ὅτι ἀπὸ τύχης ἦλθεν ὁ ξένος καὶ λουσάμε-
νος ἀπῆλθεν, ὅταν ὥσπερ ἕνεχα τούτου ἐλθὼν πράξῃ;
μὴ ἕνεκα δὲ τούτου ἔλθῃ: καὶ τοῦτο κατὰ συμβε-
βηχός: ἡ γὰρ τύχη τῶν χατοὶ συμβεβηκὸς αἰτίων;
χαθάπερ καὶ πρότερον εἴπομεν: ἀλλὰ ὅταν τοῦτο ἀεὶ
ἢ ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ γίγνηται, οὐ xxcd συμβεβηκὸς
οὐδ᾽ ἀπὸ τύχης" ἐν δὲ τοῖς φυσιχοῖς ἀεὶ οὕτως, ἂν
μὴ τι ἐμποδίσῃ.

"Acomoy δὲ τὸ μη οἴεσθαι ἕνεκοί του γίγνεσθαι, ἐδν μὴ
ἴδωσι τὸ χινοῦν βουλευσαάμενον. Καίτοι καὶ ἡ τέχνη
οὐ βουλεύεται: καὶ ydp εἰ ἐνῆν ἐν τῷ ξύλῳ ἡ ναυ-
πηγική, ὁμοίως ἂν φύσει ἐποίει" ὥστ᾽ εἰ ἐν τῇ τέχνῃ
ἔνεστι τὸ ἕνεχά του, χαὶ ἐν φύσει, Μάλιστα δὲ δῆ-
λον, ὅταν τις ἰατρεύῃ αὐτὸς ἑαυτόν’ τούτῳ γὰρ
ἔοικεν ἡ φύσις. Ὅτι μὲν οὖν αἰτία ἡ φύσις, xal
οὕτως ὡς ἕνεχοί του, φανερόν.

ΒΥΝΟΡΘΙ5. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Primum ex
quo aliqui movebantur ad negandum naturam agere propter
finem erat ex hoc quod aliquando videtur aliter contingere, sicut
patet in monstris, quae sunt peccata naturae. - 3, Contra hoc
ponuntur quatuor rationes. a) Etiam in arte inveniuntur pec-
cata. Et sicut in arte peccata sunt signum quod ars propter de-
terminatum finem agit, ita etiam in natura — 4. δ) Übi sunt de-
terminata principia et determinatus ordo procedendi, debet esse
et determinatus finis propter quem alia fiant. Sed in generatione
animalium sunt determinata principia et determinatus ordo.
Non ergo in animalibus accidunt monstra quia natura non agit
propter finem. — 5. c) Si peccata in animalibus proveniunt ex hoc
quod natura non operatur propter finem, magis deberent con-
tingere in rebus inferioribus, cum in animalibus sit magis mani-
festum naturam agere propter finem. — 6. d) Si animalia quali-

* Peccatum autem fit et in iis quae fiunt secundum artem: * Seq. cap. vin.

Scripsit enim non recte grammaticus, et propinavit me-
dicus non recte potionem. Quare manifestum est quod
contingit et in iis quae secundum naturam fiunt. Si
igitur sunt quaedam secundum artem, in quibus quod
recte fit, propter aliquid fit; in quibus etiam peccatur,
alicuius gratia agitur, sed fallitur: similiter utique et
in physicis et monstra sunt peccata illius quod propter
aliquid est. Et in substantiis ergo quae sunt ex prin-
cipio bovigena, si non ad aliquem terminum et finem
poterant venire, corrupto principio aliquo facta sunt,
sicut nunc semine.

* Amplius, necesse est semen fieri primum, sed non sta-
tim animalia: et molle natura primum quod semen
erat.

Amplius et in plantis inest quod propter hoc; minus autem
dearticulatum est. Utrum igitur in arboribus fiant, sicut
bovigena viriprora, sic et vitigena oleoprora, aut non?
Inconveniens enim est: sed tamen oportuit, si quidem
^in animalibus est.

* Adhuc oportuit in seminibus fieri ut contingit.

Omnino autem destruit sic dicens ea quae natura quidem
sunt et naturam. Natura quidem enim sunt quaecum-
que a quodam in seipsis principio continue mota,
accedunt ad aliquem finem. Ab unoquoque autem non
idem unicuique, neque contingens: semper tamen in
eundem, nisi aliquid impediat. * Quod autem est cuius
causa fit et quod propter hoc, fiet utique a fortuna ;
sicut dicimus a fortuna venit extraneus et balneatus
abscessit, cum tanquam propter hoc veniens egerit non
propter hoc autem venit, et hoc secundum accidens:
fortuna enim est causarum quae sunt secundum ac-
cidens, quemadmodum et prius diximus. Sed cum hoc
semper aut sicut frequenter fiat, non secundum accidens
neque a fortuna est: in physicis autem semper sic est,
nisi aliquid impediat. i

* Inconveniens autem est non opinari propter aliquid fieri,
nisi videatur movens deliberasse. Attamen ars quidem
non deliberat. Et namque si esset in ligno navis fa-
ctiva, similiter utique natura fecisset. Quare si in arte
inest propter aliquid, et in natura inest. Manifestum
est autem maxime cum aliquis medetur ipse sibi ipsi:
huic quidem enim assimilatur natura. Quod igitur
causa sit natura, et sic sicut propter aliquid, manife-
stum est.

tercumque possent generari, possent et semina, ita scilicet quod
a quocumque quodcumque semen produceretur. Quod patet esse
falsum. — 7. Secundum ex quo movebantur erat, quia ea quae
naturaliter fiunt videbantur eis procedere a causis prioribus, quae
sunt materia et agens, et non ex intentione finis. At dicere quod
natura non agat propter aliquid, destruit naturam et ea quae sunt
secundum naturam. Illa enim dicuntur esse secundum naturam,
quae ab aliquo determinato principio intrinseco moventur con-
tinue quousque perveniant, non per accidens, sed semper, nisi
aliquid impediat, ad determinatum finem. — 8. Tertium ex quo
videbatur quibusdam quod natura non agat propter finem erat
quia natura non deliberat. Sed neque artifex deliberat inquantum
habet artem, sed inquantum deficit a certitudine artis. Non
deliberare ergo non provenit ex eo quod agens non agat propter
finem, sed ex eo quod habet determinata media per quae agat.

Text. 82.

"Tests

* "Text. 84.

* Text. 85.

* "Text. 86.

D SOT COMES UT PRU PS 3-2 ΒΥ ΟΣ

1
E

* etiam om. CFI
KLOQSTVXY.

* dicit cpEFGHMN.

* aliquis ACIKLO
sTVX.

* yero fiunt EG.

* omnia haec.
Ipsum d in
arte igitur EG.

— * scilicet om. At
J KNOQTVX.

ὃ

ΟΠ modo wwnz,
. om. Epo.

"CORNOWMCCOWNCMUNY 1.

CAP. VIII,

y ostquam ostendit Philosophus per pro-
prias rationes, quod natura agit pro-
pter aliquid, hic intendit hoc manife-
v WdXstare removendo ea per quae aliqui
contrarium existimabant. Et dividitur in tres par-
tes, secundum tria ex quibus aliqui moveri vide-
bantur ad hoc negandum. Secundum incipit ibi:
Omnino autem destruit * etc. ; tertium ibi: Zncon-
veniens autem * etc. |

2. Primum autem ex quo aliqui moveri vi-
debantur ^ ad negandum naturam agere propter
finem, ex hoc erat; quia videbant aliquando
aliter accidere, sicut accidit in monstris, quae sunt
peccata naturae. Unde etiam * Empedocles posuit
quod a principio constitutionis rerum, fuerunt pro-
ducta quaedam, non habentia hanc formam et
hunc ordinem qui nunc in natura communiter ^
invenitur.

3. Ad hoc ergo excludendum inducit quatuor
rationes. Circa quarum primam ostendit * quod
licet ars * agat propter aliquid, tamen in iis quae
fiunt secundum artem, contingit fieri peccatum ;
quia aliquando grammaticus non recte scribit, et
medicus quandoque potat aliquem medicinali po-
tione non recte. Unde manifestum est quod con-
tingit peccatum esse 7 etiam in iis quae sunt se-
cundum naturam, quamvis natura propter aliquid
operetur. In arte autem, eorum quae propter ali-
quid fiunt, quaedam fiunt secundum artem, et
recte fiunt; quaedam autem sunt *, in quibus
artifex fallitur, non secundum artem agens: et in
his contingit peccatum, arte propter aliquid agente.
Si enim ars non ageret ad determinatum finem,
qualitercumque ars operaretur, non esset pecca-
tum; quia operatio artis aequaliter se haberet ad
omnia. Hoc ipsum igitur quod in arte * contingit
esse peccatum, est signum quod ars propter ali-
quid operetur. Ita etiam contingit in naturalibus
rebus; in quibus monstra sunt quasi peccata na-
turae propter aliquid agentis, inquantum deficit
recta operatio naturae. Et hoc ipsum quod in
naturalibus contingit esse peccatum, est signum
quod natura propter aliquid agat. Unde in sub-
stantiis quas in * principio mundi Empedocles di-
xit esse constitutas bovigenas, idest ex media
parte boves et ex media homines, si non pote-
rant pervenire ad aliquem finem et terminum
naturae, ut scilicet * conservarentur in esse; non
hoc fuit quia natura non hoc intendat, sed quia
haec ? non possibilia salvari, generata sunt non se-
cundum naturam, sed corrupto aliquo naturali
principio; sicut nunc * etiam accidit aliquos mon-
struosos partus generari propter corruptionem
seminis.

LECT. XIV

95
4. Secundam rationem ponit ibi: Amplius ne-
cesse est etc.; quae talis est. Ubicumque sunt de-
terminata principia et determinatus ordo proce-
dendi, ibi oportet esse determinatum finem propter
quem alia fiant: sed in generatione animalium est
determinatus ordo procedendi; quia oportet pri-
mum fieri semen, et non statim a principio est
animal; et ipsum semen non statim est indura-
tum, sed a principio est molle, et quodam or-
dine ad perfectionem tendit: ergo in generatione
animalium est determinatus finis. Non ergo pro-
pter hoc accidunt monstra et peccata in anima-
libus, quia natura non agit propter aliquid.

5. Tertiam rationem ponit ibi: Amplius et in
plantis inest etc.; quae talis est. Licet natura in
plantis agat propter aliquid sicut * in animalibus,
tamen minus est dearticulatum, idest distinctum *,
in plantis; vel minus ex operationibus eorum col-
ligi potest. Si ergo propter hoc accidant peccata
et monstra in animalibus, quia natura non agit
propter aliquid, magis deberet accidere in plan-
tis. Utrum igitur sicut fiunt in animalibus bovi-
gena viriprora, ita fiant in plantis vitigena oleo-
prora *, id est ex media parte olivae et media
parte vites, vel non? Dicere enim quod fiant,
videtur inconveniens: sed tamen oportet ita esse,
si in animalibus contingit hac de causa, quia na-
tura non agit propter aliquid. Non ergo ista de
causa in animalibus contingit quia * natura pro-
pter aliquid non agit.

6. Quartam rationem ponit ibi: Adhuc opor-
tuit etc.;.quae talis est. Sicuti animalia generan-
tur a natura *, ita et semina animalium; si igitur
accidit aliquid in generatione animalium qualiter-
cunque contingit, et non ,quasi natura agente ad
determinatum finem, sequetur etiam idem in se-
minibus; scilicet ut a quocumque quodcumque
semen produceretur. Et hoc patet esse falsum:
unde et primum falsum est.

7. Deinde cum dicit: Omnino autem destruit etc.,
excludit secundum ex quo movebantur ad po-
nendum * naturam non agere propter aliquid. Vi-
debatur enim * hoc quibusdam, quia ** ea quae na-
turaliter accidunt, videntur ex prioribus principiis
procedere, quae sunt agens et materia, et * non ex
intentione finis. Sed ipse contrarium ostendit di-
cens, quod ille qui sic dicit, naturam scilicet non
agere propter aliquid, destruit naturam et ea quae
sunt secundum naturam. Haec enim dicuntur esse
secundum naturam, quaecumque ab aliquo prin-
cipio intrinseco moventur continue, quousque per-
veniant ad aliquem finem; non in quodcumque con-
tingens ", neque a quocumque principio in quem-
cumque finem, sed a determinato principio in de-

4) moveri videbantur. — movebantur. CDEFGHLMNRYZ. — Ante
agere add. mon edd. ab et codd. exc. FHNRYZSEGI.

8) communiter. — communius ADOQRSTVXYZa, conveniens CE,
inconveniens G.

) quod contingit peccatum esse.— quod om. MS; quod contingit
om. ACEGIKOQTVX ; esse om. LS; quod peccatum est DF ; esse trans-
ponunt RZ post contingit, N post iis.

ὃ) haec..— huiusmodi HLNRYZ, omitt. cet. — Pro salvari, servari

:FMT. - non ante secundum, omitt, ACDEGIKOQTVYpXSsR; et noa

legunt HN.
ε) bovigena...oleoprora. — Pro bovigena et vitigena codd. et ab

habent bovigenae et vitigenae; viriprora et oleoprora om. codd. et a;
pro oleoprora, oliviprora ed. b; pro in plantis, in animalibus ZpR,
om. Pab et cet. exc. CLSsR; sed praecedens in animalibus videtur hic
requirere in plantis, quod auctoritate cod. S in textum recepimus. — Lin.
seq. pro olivae ... vites, hominis ... vitis ed. a, olivae ... vitis Pb, olivae...
boves S, (om.)... vites Y. homines... vites cet.

Ὁ Sicuti animalia generantur a natura.— Pro sicuti, sicut et PA
CKLOQTVXYpl et ab, sicut FHLZsI; et, quod redundat, ideoque in I
expungitur, videtur corruptio esse litterae i verbi sicuti; a natura om.
ACIKOQTVXY, a om. EG.—Pro igitur, enim ACIKOQSTVXYa.

7») in quodcumque contingens. Pro in quodcumque, in quemcumque

* et add. ΒΗΙΜΟΟ,
RTVXYZ.

* definitum AcprF
LMOQSTVXY.

* quod rnzab.

* moveb. ponere
codd. exc. uNnz'

* autem EG.
** quod ῬΌΙϊΚ.

* et om. rab.

* aliquo AiKoQT
vx.

* inde add. rab.

* se fecit rab. -
balneare P.

* causarum om.
ἈΚΟΤΥΧΡῚ et d.
* Lect. vii, n. 8.

et AMOQSTVXpE
IKL, Om. CDpGH.

96

terminatum finem: semper enim ab eodem * prin-
cipio proceditur in eundem finem, nisi aliquid
impediat. Contingit autem id cuius causa fit ali-
quid, aliquando fieri a fortuna, quando non pro-
pter hoc agitur: sicut si aliquis extraneus veniat,
et recedat * balneatus, dicimus hoc esse a for-
tuna, eo quod ita fecit, se * balneando, ac si pro-
pter hoc venisset, cum tamen propter hoc non
venerit; unde secundum accidens est ipsum bal-
neari (fortuna enim est de numero causarum * se-
cundum accidens, ut prius * dictum est). Sed si
semper aut frequenter ei venienti hoc accidat, non
dicitur esse a fortuna. In rebus autem naturali-
bus, non per accidens sed * semper sic est, nisi
aliquid impediat: unde manifestum est quod de-
terminatus finis, qui sequitur in natura, non se-
quitur a casu, sed ex intentione naturae. Ex quo
patet quod contra rationem naturae est, dicere
quod natura non agat propter aliquid.

8. Deinde cum dicit: Znconveniens autem est etc.,
excludit tertium ex quo aliquis opinari potest quod
natura non agat propter aliquid. Videbatur enim
quibusdam quod natura non agat propter aliquid,
quia non deliberat. Sed Philosophus dicit quod
inconveniens est hoc opinari: quia manifestum
est quod ars agit propter aliquid; et tamen ma-
nifestum est quod ars non deliberat. Nec artifex
deliberat inquantum habet artem, sed inquantum

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. II

deficit a certitudine * artis: unde artes certissimae
non deliberant, sicut scriptor non deliberat quo-
modo debeat formare litteras. Et illi etiam arti-
fices qui deliberant, postquam invenerünt certum
principium artis, in exequendo non deliberant:
unde * citharaedus, si in tangendo quamlibet
chordam deliberaret, imperitissimus videretur. Ex
quo patet quod non deliberare contingit * alicui
agenti, non quia non agit propter finem, sed quia
habet determinata media per quae agit. Unde
et natura, quia habet ? determinata media per quae
agit *, propter hoc non deliberat. In nullo enim
alio natura ab arte videtur differre, nisi quia na-
tura est principium intrinsecum, et ars est prin-
cipium extrinsecum. Si enim ars factiva navis
esset intrinseca ligno, facta fuisset navis a na-
tura, sicut modo fit ab arte. Et hoc maxime
manifestum est in arte quae est in eo quod mo-
vetur, licet per accidens, sicut de medico qui me-
dicatur se ipsum: huic arti enim maxime assimi-
latur natura. Unde patet quod natura nihil est
aliud quam ratio cuiusdam artis, scilicet divinae,
indita rebus, qua ipsae res moventur ad finem
determinatum: sicut si artifex factor navis posset
lignis tribuere, quod ex se ipsis moverentur ad
navis formam inducendam. DS

Ultimo autem epilogando dicit*, manifestum esse

quod natura sit causa, et quod agat propter aliquid. 4ic;

LMRZb, in quocumque ed. a, in quantum cet. exc. H qui habet lac.
Pro contingens, contingit codd. et ab.

9) natura quia habet. — natura quae habet FKNO, natura habet
ed. a, natura habet quia ed. b, quia natura habet P.

*rectitudineEGN.

* ut ed. a et co-

* competit pEFG

TTE CTTUN- TUST NR

TEPORE ΡΟ MEN IR EU n IHE SA TIPS DEN NN

BERE ENIRO OY SERUNTI THU 17 6 T a ως

ec. si

ἜΤ τ Ὁ ΠΤ

CUCU RENE UCNAERS ML

CAP. IX, LECT. XV 97

LECTIO DECIMAQUINTA

QUOMODO NECESSITAS IN REBUS NATURALIBUS INVENIATUR

5
To δ᾽ ἐξ ἀνάγκης πότερον ἐξ ὑποθέσεως ὑπάρχει ἢ καὶ
ἁπλῶς; ti :
νῦν μὲν γὰρ οἴονται τὸ ἐξ ἀνάγχης εἶναι ἐν τῇ γενέσει,
ὥσπερ ἂν εἴ τις τὸν τοῖχον ἐξ ἀνάγχης γεγενῆσθαι
νομίζοι, ὅτι τὸ μὲν βαρέα κάτω πέφυχε φέρεσθαι,
τὰ δὲ κοῦφα ἐπιπολῆς" διὸ οἱ λίθοι μὲν χάτω καὶ
τὰ θεμέλια, ἡ δὲ γῆ ἄνω διὰ χουφότητα, ἐπιπολῆς

δὲ μάλιστα τὰ ξύλα: κουφότατα γάρ.

'AXX ὅμως οὐκ ἄνευ μὲν τούτων γέγονεν, οὐ μέντοι διοὶ
ταῦτα πλὴν ὡς δὲ ὕλην, ἀλλ᾽ ἕνεκα τοῦ κρύπτειν
ἄττα καὶ σώζειν. Ὁμοίως δὲ καὶ ἐν τοῖς ἄλλοις πᾶ-
σιν. ἐν ὅσοις τὸ ἕνεκά τοῦ ἐστίν, οὐχ ἄνευ μὲν τῶν
ἀναγκαίαν ἐχόντων τὴν φύσιν, οὐ μέντοι γε διὸ
ταῦτα, ἀλλ ἢ ὡς ὕλην, ἀλλ ἕνεκα του, οἷον διὰ τί
ὁ πρίων τοιοσδί; ὅπως τοδὶ καὶ ἕνεκα τουδί. Τοῦτὸ
μέντοι τὸ οὗ ἕνεκα ἀδύνατον γενέσθαι, ἂν μὴ σι-
δηροῦς qj ἀνάγκη ἄρα σιδηροῦν εἶναι, εἰ πρίων ἔσται
χαὶ τὸ ἔργον αὐτοῦ. ᾿Εξ ὑποθέσεως δὴ τὸ ἀναγ-
χαῖον, ἀλλ᾽ οὐχ ὡς τέλος: ἐν γὰρ τῇ ὕλῃ τὸ ἀναγ-
χκαῖον; τὸ δ᾽ οὐ ἕνεχα ἐν τῷ λόγῳ.

Ἔστι δὲ τὸ ἀναγκαῖον ἔν τε τοῖς μαθήμασι xx ἐν τοῖς
κατὰ φύσιν γιγνομένοις τρόπον τινὰ παραπλησίως"
ἐπεὶ γὰρ τὸ εὐθὺ τοὸί ἐστιν, ἀνάγχη τὸ τρίγωνον
δύο ὀρθαῖς ἴσας ἔχειν: ἀλλ᾽ οὐχ εἰ τοῦτο, ἐχεῖνο"
ἀλλ εἴ γε τοῦτο μή ἐστιν, οὐδὲ τὸ εὐθύ ἐστιν. "Ev
δὲ τοῖς γιγνομένοις ἕνεκα του ἀνάπαλιν, εἰ τὸ τέλος
ἔσται ἢ ἔστι, xal τὸ ἔμπροσθεν ἔσται ἢ ἔστιν" εἰ
δὲ μή, ὥσπερ ἐκεῖ μιὴ ὄντος τοῦ συμπεράσματος ἡ
ἀρχὴ οὐκ ἔσται, xxi ἐνταῦθα τὸ τέλος xal. τὸ οὗ
ἕνεχα" ἀρχὴ γὰρ καὶ αὕτη, οὐ τῆς πράξεως, ἀλλὰ
τοῦ λογισμοῦ: ἐκεῖ δὲ τοῦ λογισμοῦ" πράξεις γὰρ
οὐχ εἰσίν, Ὥστ᾽ εἰ ἔσται οἰκία, ἀνάγκη ταῦτα γε-
νέσθαι ἢ ὑπάρχειν ἢ εἶναι, ἢ ὅλως τὴν ὕλην τὴν
ἕνεκα ἵτου, οἷον λίθους καὶ πλίνθους, εἰ οἰκία" οὐ
, ^ -« X UN 1 , N09 ε e
μέντοι διὰ ταῦτα ἐστι τὸ τέλος, ἀλλ ἢ ὡς ὕλην’
οὐδ᾽ ἔσται διὰ ταῦτα. Ὅλως μέντοι μηὴ ὄντων οὐχ
ἔσται οὐδ᾽ ἡ οἰκία οὐδ᾽ ὁ πρίων, ἡ μὲν εἰ μὴ ol
λίθοι, ὁ δ᾽ εἰ μὴ ὁ σίδηρος" οὐδὲ γὰρ ἐκεῖ αἱ ἀρχαί,
εἰ μὴ τὸ τρίγωνον δύο ὀρθαῖς. Φανερὸν δὴ ὅτι τὸ
ἀναγκαῖον ἐν τοῖς φυσικοῖς τὸ ὡς ὕλη λεγόμενον καὶ
αἱ κινήσεις αἱ ταύτης. Καὶ ἄμφω μὲν τῷ φυσικῷ
λεχτέαι αἱ αἰτίαι, μᾶλλον δὲ ἡ τινὸς ἕνεκα: αἴτιον
γὰρ τοῦτο τῆς ὕλης; ἀλλ᾽ οὐχ αὕτη τοῦ τέλους"
χαὶ τὸ τέλος τὸ οὐ ἕνεκα, καὶ ἡ ἀρχὴ ἀπὸ τοῦ ὁρισμοῦ

χαὶ τοῦ λόγου, ὥσπερ ἐν τοῖς χατὰ τέχνην, ἐπεὶ ἡ

οἰχία d. τάδε - γίγνεσθαι xal ὑπάρχειν ἐξ
ἀνάγκης; καὶ ἐπεὶ ἡ ὑγίεια τοδί, τάδε δεῖ γίγνεσθαι
ἐξ ἀνάγκης καὶ ὑπάρχειν. οὕτως xal εἰ ἄνθρωπος
τοδί, ταδί: εἰ δὲ ταί, ταδί. Ἴσως δὲ καὶ ἐν τῷ
λόγῳ ἐστὶ τὸ ἀναγκαῖον. ᾿θρισαμένῳ γορ τὸ ἔργον
τοῦ πρίειν ὅτι διαίρεσις τοιαδί. αὕτη δ᾽ οὐκ ἔσται,
εἰ μὴ ἕξει ὀδόντας τοιουσδί" οὗτοι δ᾽ οὔ, εἰ μὴ σι-
δηροῦς. Ἔστι γὰρ καὶ ἐν τῷ λόγῳ ἔνια μόρια ὡς
ὕλη τοῦ λόγου.

ΘΥΝΟΡΘΒΙ͂Β. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Praeno-
tamen: necessarium simpliciter seu absolute est illud quod habet
necessitatem ex causis prioribus in esse; necessarium ex condi-
tione seu ex suppositione est quod habet necessitatem ex eo
quod est posterius. Quaerere ergo utrum in rebus naturalibus
sit necessarium simpliciter aut ex suppositione idem est ac quae-
rere utrum in naturalibus necessitas inveniatur ex fine aut ex
materia. - 3. Opinio aliquorum quod dispositiones rerum natura-
lium proveniant tales ex necessitate absoluta materiae. — 4. Ve-

Opp. D. Tnuowaz T. II.

* Quod autem est ex necessitate, utrum ex suppositione :

sit, aut simpliciter?

Nunc quidam enim opinantur quod ex necessitate est in ge-
neratione, esse quemadmodum utique si aliquis murum
esse ex necessitate existimet, quoniam gravia quidem
deorsum ferri apta natura sunt, levia autem superemi-
nent: unde lapides quidem deorsum in fundamento,
terra autem sursum propter levitatem , supra autem
maxime ligna, levissima enim sunt.

* Sed tamen non sine his quidem factum est: non tamen *
propter hoc, nisi sicut propter materiam; sed causa
abscondendi ipsa et salvandi. Similiter autem et in aliis
omnibus in quibus propter aliquid est, non sine quidem
habentibus necessariam materiam sunt: non tamen pro-
pter hoc, sed aut sicut materia sunt, sed propter aliquid
est, ut serra; huiusmodi enim est quia talis est, et pro-
pter hoc huiusmodi est. Sed tamen id quod est cuius
causa, impossibile est fieri nisi ferrea sit: necesse igitur
ferream esse, si serra erit et opus ipsius. Ex supposi-
tione igitur quod necessarium est, sed non ut finis: in
materia enim necessarium est, quod autem est cuius
causa.in ratione est.

* Est autem necessarium et in doctrinis et in his quae se- *
cundum naturam fiunt, quodammodo similiter. Quo-
niam enim rectus hoc est, necesse est triangulum duobus
rectis aequales habere. Sed non si hoc est, illud est:
sed si hoc non est, neque ille rectus est. In iis autem
quae fiunt propter hoc, e contrario est. Si finis enim
erit aut est, quod est ante finem erit aut est: si vero

-non, sicut ibi cum non sit conclusio principium non
erit, et hic finis et quod cuius causa. Principium enim
et hoc est, non actionis sed ratiocinationis: ibi autem
ratiocinationis; actus enim non sunt. * Quare si erit do- *
mus, haec necesse est fieri aut existere aut esse, aut
omnino materiam, quae propter hoc; ut lateres et lapi-
des esse, si domus. Non tamen propter hoc est finis,
sed aut sicut materiae sunt: neque erit propter hoc.
Omnino tamen si non sint, non erit neque domus ne-
que serra: haec quidem nisi sint lapides, illa vero nisi
ferrum sit. Neque enim ibi principia sunt, nisi trian-
gulum duobus rectis. Manifestum igitur est quod est
necessarium in physicis quod sicut materia dicitur, et

Cap. ix. Text.
7-

Text. 88.

Text. 89.

Text. 9o.

motus qui ipsius. * Et utraeque physico dicendae sunt * Text. gi.

causae: magis autem. ea quae cuius causa; causa enim
haec materiae est, sed non haec finis.

Et finis, quod est cuius causa et principium, a definitione et
ratione est, sicut in iis quae secundum artem. Quoniam
si domus talis est, oportet haec fieri ex necessitate et
esse: et quoniam hoc est sanitas, haec oportet fieri et
esse ex necessitate. Sic et si hoc est hoc, hoc: si autem
hoc, et hoc. * Fortassis autem et in ratione est necessa- '
rium. Determinanti enim opus serrandi, quoniam divi-
sio huiusmodi: hoc autem non erit nisi babeat dentes
huiusmodi: hi autem non, nisi ferrum. Sunt enim et
in definitione quaedam partes ut materia.

rum est quod dispositio in rebus naturalibus non est facta sine
principiis materialibus aptis ad talem dispositionem. Non tamen
disponuntur sic propter hoc quod principia materialia sunt talia,
sed propter aliquem finem. Non enim necessarium est esse talem
finem quia materia talis est, sed e converso quia finis et forma
talis futura est, necesse est materiam talem esse. Et sic neces-
sitas ponitur ad materiam, ratio autem necessitatis ad finem. --
5. Quantum ad ordinem necessitatis haec est similitudo inter
scientias demonstrativas et generationem rerum naturalium quod

13

Text. 92.

* Num. 3.

* Num. 4.

* per EG.

seu codd. exc.
IK,

* supponitur rns
ab.

* tamen zpn, e-
ním ed. a et cet.
exc. Ὁ.

98

in iis quae fiunt propter finem, eundem ordinem tenet finis,

quem tenet principium in demonstrativis , scilicet etiam finis est

principium. In demonstrativis autem posito principio, ponitur ex
necessitate a priori conclusio, et negata conclusione, negatur
principium; at in his quae fiunt propter aliquid e converso se
habet, nempe si finis est aut erit, necesse est esse ea quae sunt
ante finem; si vero id quod est ad finem non est, neque finis
erit. — 6. Similiter et quoad principium necessitatis concordat

YER ostquam Philosophus ostendit quod
(d ΟΝ C/natura agit propter finem, hic proce-
wf. dit ad inquirendum de secunda quae-
L^ stione, scilicet quomodo necessitas in-
veniatur in rebus naturalibus. Et circa hoc tria
facit: primo movet quaestionem ; secundo ns
aliorum opinionem, ibi: Nunc quidam enim * etc.;
tertio determinat veritatem, ibi: Sed tamen non
sine his * etc.

2. Quaerit ergo primo utrum in rebus natura-
libus sit necessarium simpliciter, idest absolute,
aut necessarium ex condilione, sive: ex supposi-
tione. Ad cuius evidentiam sciendum est, quod
necessitas quae dependet ex causis prioribus, est
necessitas absoluta, ut patet ex necessario quod
dependet ex materia. Animal enim esse corrupti-
bile, est necessarium absolute: consequitur enim
ad hoc quod est animal, esse, compositum ex con-
trariis. Similiter etiam quod habet necessitatem
ex causa formali, est necessarium: absolute ; sicut
hominem esse rationalem, aut triangulum habere
tres angulos aequales duobus rectis, quod redu-
citur in definitionem trianguli. Et similiter quod
habet necessitatem ex causa efficiente, est necessa-
rium absolute; sicut necessarium est esse alterna-
tionem noctis et diei propter * motum solis. Quod
autem habet necessitatem ab eo quod est poste-
rius in esse, est necessarium ex conditione, vel
suppositione; ut puta si dicatur, necesse vest hoc
esse si hoc debeat fieri: et huiusmodi necessitas
est ex fine, et ex forma inquantum est finis ge-
nerationis. Quaerére igitur utrum in rebus natu-
ralibus sit necessarium simpliciter aut ex suppo-
sitione, nihil aliud est quam quaérere utrum in
rebus naturalibus necessitas inveniatur ex fine,
aut ex materia.

3. Deinde cum dicit: Nunc quidam enim etc.,
ponit aliorum. opinionem. Et dicit quod quidam
opinantur quod generatio rerum naturalium pro-
veniat ex necessitate absoluta materiae; ut puta
si aliquis diceret quod paries aut * domus taliter
sit ex necessitate matériae, eo quod gravia nata
sunt deorsum ferri, levia vero supereminere: et
propter hoc lapides graves et duri remanent in fun-
damento, terra vero lapidibus superponitur * tan-
quam levior, ut patet in parietibus constructis
ex lateribus, qui ex terra conficiuntur; sed in
summo ponuntur ligna, scilicet in tecto, quae
sunt maxime levia. lta etiam * existimabant di-
spositiones rerum naturalium provenisse tales ex
necessitate materiae; ut puta si dicatur quod homo
habet pedes inferius et manus superius propter
gravitatem aut levitatem humorum.

4. Deinde cum dicit: Sed tamen non sine his
quidem etc., determinat veritatem. Et circa hoc

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. II

necessitas naturalis generationis cum necessitate demonstrativa-
rum scientiarum: quia sicut in demonstrativis principium demon-
strationis est definitio, ita finis, qui est ratio necessitatis in his

'quae fiunt secundum naturam, est quoddam principium sump-.

tum a ratione seu definitione. Sicut autem in demonstrativis de?
finitio, quae colligit in se principium et conclusionem est tota
demonstratio, ita definitio colligens finem et formam et materiam
comprehendit totum processum generationis naturalis.

duo facit: primo ostendit qualiter sit necessitas
in rebus naturalibus; secundo assimilat necessi-
tatem rerum naturalium necessitati quae est in
scientiis. demonstrativis, ibi: Est autem necessa-

Tium * etc. Dicit ergo primo quod, licet inconve-

niens videatur dicere quod in rebus naturalibus sit
talis dispositio propter necessitatem materiae, sicut
et apparet hoc esse inconveniens in rebus artifi-
cialibus, de quibus exemplum positum est *; non
tamen * est talis dispositio facta in rebus naturali-
bus et artificialibus, sine principiis materialibus
habentibus aptitudinem ad talem dispositionem:
non enim domus convenienter constaret *, nisi
graviora in fundamento ponerentur, et leviora su-
perius. Non tamen dicendum est quod propter
hoc * domus sic sit disposita quod una pars eius

sit inferius et alia superius, propter hoc, id est pro-.

pter gravitatem aut levitatem quarundam partium;
nisi secundum quod haec praepositio propler di-
cit causam materialem, quae propter formam est:
sed partes domus sic sunt dispositae propter fi-

* Num. seq.

* Num. praec.

* enim KoQsrvx
vpi et a. - est om.
AKOTVXPI.

* staret pruLz.

nem, qui est cooperire et salvare homines a cau- :

mate * et pluviis. Et sicuti est in domo, simili-:

ter est in omnibus aliis, in quibuscumque con-
tingit agere propter aliquid: : in omnibus enim hu-
iusmoéi non consequuntur dispositiones genera-
torum aut factorum sine principiis materialibus *,
quae habent necessariam materiam *, per quam
apta nata sunt sic disponi. Non tamen res factae
aut generatae sic disponuntur propter hoc, quod
principia materialia * sunt talia, nisi sicut ly pro-
pier dicit causam materialem; sed sic disponun-
tur propter aliquem finem, et principia materialia
quaeruntur * ut sint apta huie dispositioni, quam
requirit * finis, ut patet in serra. Est enim serra
huiusmodi, idest talis dispositionis aut formae:
quare oportet quod sit /a/is, idest ut habeat talem
materiam: et est Jiuiusmodi, idest talis dispositio-
nis aut formae, propter hoc, idest propter aliquem
finem. Sed tamen iste finis, qui est sectio, non pos-
set provenire nisi esset ferrea: necessarium est
ergo serram esse ferream, si debeat esse serra, et
si debeat esse eius finis, quod est opus ipsius. Sic
igitur patet quod in rebus naturalibus est neces-
sarium ex suppositione, sicut et in rebus artificia-
libus: sed non ita quod id quod est necessarium,
sit sicut finis; quia id quod necessarium est, poni-
tur ex parte materiae; sed ex parte finis ponitur
ratio necessitatis *. Non enim dicimus quod neces-
sarium sit esse talem finem, quia materia talis
est; sed potius e converso, quia finis et forma
talis futura est, necesse est materiam talem esse.
Et sic necessitas ponitur ad materiam, sed ratio
necessitatis ad finem.

5. Deinde cum dicit: Es? autem necessarium etc.,

* idest a calidi-
tate add. p.

* naturalia »v.

* requiruntur £6.
* requiritur. p.

* ponitur ratio —

necessitatis om.
EIKOTVXPG.

Pe ΡΝ ΡΒ βου» ὙΥΌΨ S NP

CIMA. EN TURIS Inns

Fe CUM TR TRU" II ERCPPPORRPPTRFE Te enne ΝΣ

* Num. seq.

* esse talem sci-
licet om. codd.

. * quod om. pnEFG
᾿ς HMNRYZ.

"a t f
syllogizaretur
pb.

E add. AE

— * scilicet om. &G.

— *quod om. codd.
- et ab.
** fit CDEFGHLMN

* sit codd. exc. 1.

— * finis Pu1KpQ et
. ab.

CAP. IX, LECT. XV.

assimilat necessitatem quae est in generatione
rerum naturalium, necessitati quae est in scien-
tiis demonstrativis. Et primo quantum ad or-
dinem necessitatis; secundo quantum ad id quod
est necessitatis principium, ibi: E? finis quod est *
etc. Dicit ergo primo quod aliquo modo simi-
liter invenitur necessarium in scientiis demon-
strativis, et in iis quae generantur secundum na-
turam. [nvenitur enim in scientiis demonstrativis
necessarium a priori, sicut si dicamus quod quia
definitio recti anguli est talis, necesse est trian-
gulum esse talem, scilicet * habere tres angulos ae-
quales duobus rectis. Ex illo ergo priori quod as-
sumitur ut principium, provenit ex necessitate
conclusio. Sed non sequitur e converso, si conclu-
sio est, quod principium sit; quia aliquando ex
falsis propositionibus potest syllogizari conclusio
vera. Sed tamen sequitur quod * si conclusio
non est, quod neque principium praemissum sit;
quia falsum nunquam syllogizatur * nisi ex falso.
Sed in iis quae fiunt propter aliquid, sive secun-
dum artem sive secundum naturam, e converso se
habet: quia si finis erit aut est, necesse est quod
est ante finem futurum esse aut esse. Si vero id

"quod est ante finem non est, neque finis erit:

sicut in demonstrativis, si non sit conclusio, non
erit principium. Sic igitur patet quod in iis quae
fiunt propter finem, eundem ordinem tenet finis ,
quem tenet principium in demonstrativis. Et hoc
ideo quia etiam finis est principium, non quidem
actionis, sed “ἢ ratiocinationis; quia a fine incipi-
ius ratiocinari de iis quae sunt ad finem: in de-
monstrativis autem non attenditur principium
actus, sed ratiocinationis; quia in. demonstrativis
non sunt actiones, sed ratiocinationes tantum. Unde
convenienter finis in iis quae fiunt propter finem,
tenet locum principii quod est in demonstrativis.
Unde similitudo est utrobique; quamvis e con-
verso se videatur habere propter hoc quod finis
est ultimum in actione, quod in Semnonstrátioné
non est.

Sic igitur .concludit quod si debet fieri do-
mus, quod est finis:generationis, necesse est hoc
fieri aut praeexistere, scilicet * materiam, quae pro-
pter finem est; sicut lateres et lapides necesse
est praeexistere si domus debet fieri. Non tamen
quod * finis sit ** propter materiam, sed non erit si
materia non sit *; sicut domus non erit si non sint
lapides, et serra non erit si non fuerit * ferrum:
quia et in scientiis demonstrativis principia non
sunt si conclusio non sit, quae assimilatur iis
quae sunt ad finem, sicut principium fini *, sicut
dictum est. Sic igitur manifestum est quod in
rebus naturalibus dicitur esse necessarium, quod
se habet per modum materiae vel materialis mo-

tus: et ratio huius necessitatis est ex fine; pro-

99

pter finem enim necessarium est esse materiam
talem. Et naturalis quidem assignare debet utram-
que causam, scilicet materialem et * finalem, sed
magis finalem, quia finis est causa materiae, sed
non e converso. Non enim finis est talis quia ma-
teria est talis: sed potius materia est talis quia
finis est talis, ut dictum est *.

6. Deinde cum dicit: Ef finis, quod est etc.,
assimilat necessitatem naturalis generationis ne-
cessitati scientiarum demonstrativarum, quantum
ad id quod est necesssitatis principium. Manife-
stum est enim quod in scientiis demonstrativis ,
principium demonstrationis est definitio: et si-
militer finis, qui * est principium et ratio necessi-
tatis in iis quae fiunt secundum naturam, est
quoddam principium sumptum a ratione et de-
finitione; finis enim generationis est forma spe-
ciei, quam significat definitio. Et hoc etiam pa-
tet in artificialibus: sicut enim. demonstrator in
demonstrando accipit definitionem ut principium,
ita et aedificater in aedificando, et medicus in
sanando; ut quia talis est definitio domus, opor-
tet hoc fieri et esse ad hoc quod domus fiat:
et quia haec est definitio sanitatis, oportet hoc
fieri ad hoc quod aliquis sanetur: et si haec * et
illa, quousque perveniatur ad illa quae fienda
sunt. Contingit autem quandoque in scientiis de-
monstrativis triplicem esse definitionem. Qua-
rum una est demonstrationis principium, ut haec:
tonitruum est extinctio ignis in nube *: quaedam
vero demonstrationis conclusio, ut haec: 4/oni-
truum est continuus sonus in nubibus: quaedam
vero complectitur utrumque *, ut haec: fonitruum
est continuus sonus in nubibus propter exlinctio-
nem ignis in nube; et haec comprehendit * in se
totam demonstrationem absque demonstrationis
ordine: unde in I Poster. * dicitur quod definitio **
est demonstratio positione differens. Quia igitur in
iis quae fiunt propter finem; finis se habet ut ;
principium in demonstrativis * et ea quae sunt
ad finem sicut conclusio ; etiam in definitione
rerum naturalium invenitur id quod est necessa-
rium propter finem. Si enim aliquis velit * de-
finire opus serrae, quoniam est talis divisio *;
quae quidem non erit nisi habeat dentes qui non
erunt apti ad dividendum nisi sint ferrei: opor-
tebit in definitione serrae ponere ferrum. Nihil
enim prohibet in definitione poni quasdam partes
materiae, non quidem partes individuales, ut has
carnes et haec ossà; sed partes communes, ut car-
nes et ossa; et hoc necessarium est in definitione
omnium rerum naturalium *. Sicut igitur definitio
quae colligit in se * principium demonstrationis et
conclusionem est tota demonstratio; ita definitio
colligens finem et formam et materiam, compre-
hendit totum processum generationis naturalis.

* et om. r.

* Num. praec.

* quod codd. exc.
EFGHLS et qd.

* hoc PEIKLsab.

* aquosa add. n
χ,

* utramque pc.

* complectitur x ;
G.

* S. Th. lect. xvi,
nn. 4, 5: lect.
ΧΧΥῚ, n. 3. - Did.
cap. "viri; n. 2.

definitio om.
codd., exc. 558,
éste Patone
EG.

* vellet πο.

* definitio cikNQ.
RZd.

* Cf. lect. v, n.4.

* et add. codd.
exc. GHT.

ἀνθῶν... οὐ PR ὁ ρων δ

ν΄. αὐ TUS

PHYSICORUM ARISTOTELIS

LIBER IH

b

LECTIO PRIMA

IN SCIENTIA NATURALI DETERMINANDUM DE MOTU ET DE IIS QUAE CONSEQUUNTUR MOTUM. -
QUAEDAM DIVISIONES AD INVESTIGANDAM DEFINITIONEM MOTUS

N

᾿Επεὶ δ᾽ ἡ φύσις μέν ἔστιν ἀρχὴ κινήσεως xal μεταβο-
λῆς, ἡ δὲ μέθοδος ἡμῖν περὶ φύσεώς ἐστι, δεῖ μὴ
λανθάνειν τί ἐστι κίνησις" ἀναγκαῖον γάρ, αὐτῆς
ἀγνοουμένης; ἀγνοεῖσθαι καὶ τὴν φύσιν.

Διορισαμένοις δὲ περὶ κινήσεως πειρατέον τὸν αὐτὸν
ἐπελθεῖν τρόπον περὶ τῶν ἐφεξῆς. Aoxet δ᾽ ἡ χίνησις

- εἶναι τῶν συνεχῶν; τὸ δ᾽ ἄπειρον ἐμφαίνεται πρῶτον

ἐν τῷ συνεχεῖ" διὸ xal τοῖς ὁριξομένοις τὸ συνεχὲς
συμβαίνει προσχρήσασ)αι πολλάκις τῷ λόγῳ τῷ τοῦ
ἀπείρου, ὡς τὸ εἰς ἄπειρον διαιρετὸν συνεχὲς ὄν.
Πρὸς δὲ τούτοις ἄνευ τόπου χαὶ χενοῦ καὶ χρόνου

κίνησιν ἀδύνατον εἶναι. Δῆλον οὖν ὡς διά τε ταῦτα;

χαὶ διὸ τὸ πάντων εἶναι χοινοὸ xol χαθόλου ταῦτα
πᾶσι, σχεπτέον προχειρισαμένοις περὶ ἑχάστου τού-
των. Ὑστέρα γὰρ ἡ περὶ τῶν ἰδίων θεωρία τῆς περὶ
τῶν κοινῶν ἐστί. Καὶ πρῶτον, καθάπερ εἴπαμεν,
περὶ κινήσεως.

Ἔστι δή τι τὸ μὲν ἐντελεχείᾳ μόνον, τὸ δὲ δυνάμει
χαὶ ἐντελεχείᾳ, τὸ μὲν τόδε τι, τὸ δὲ τοσόνδε, τὸ
δὲ τοιόνδε. καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τῶν τοῦ ὄντος χα-
τηγοριῶν ὁμοίως. Τοῦ δὲ πρός τι τὸ μὲν καθ᾽ ὑπε-
βροχὴν λέγεται; καὶ κατ᾽ ἔλλειψιν, τὸ δὲ χατὰ τὸ
πονητικὸν χαὶ παθητικόν, καὶ ὅλως κινητικόν τε καὶ
χινητόν" τὸ γὰρ χινητιχὸν χινητικὸν τοῦ κινητοῦ, καὶ
τὸ χινητὸν ἀινητὸν ὑπὸ τοῦ χινητιχοῦ.

Οὐχ ἔστι δὲ κίνησις παρὰ τὰ πράγματα" μεταβάλλει

dp τὸ μεταβάλλον ἀεὶ ἢ κατ᾽ οὐσίαν ἢ κατὰ ποσὸν
ἢ κατὰ ποιὸν ἢ κατὰ τόπον. Κοινὸν δ᾽ ἐπὶ τούτων
οὐθὲν ἔστι λαβεῖν, ὡς φαμέν, ὃ οὔτε τόδε οὔτε ποσὸν

οὔτε ποιὸν οὔτέ τῶν ἄλλων κατηγορημάτων οὐθέν..

"Occ οὐδὲ χίνησις οὐδὲ μεταβολὴ οὐθενὸς ἔσται παραὶ
τὰ εἰρημένα, μηδενός γε ὄντος παρὰ τὰ εἰρημένα.

Εχαστον δὲ διχῶς ὑπάρχει πᾶσιν, οἷον τὸ τόδε" τὸ μὲν
12e, μορφὴ αὐτοῦ, τὸ δὲ στέρησις" χαὶ χατὸ τὸ
ποιόν' τὸ μὲν γὰρ λευχόν, τὸ δὲ μέλαν" xal κατὰ
τὸ ποσόν, τὸ μιὲν τέλειον, τὸ δ᾽ ἀτελές. Ὁμοίως δὲ
xai χατὰ τὴν Qogdy τὸ μὲν ἄνω, τὸ δὲ κάτω. ἢ τὸ
μὲν κοῦφον τὸ δὲ βαρύ. Ὥστε κινήσεως χαὶ μετα-
βολῆς ἐστὶν εἴδη τοσαῦτα, ὅσα τοῦ ὄντος.

ΘΥΝΟΡΒΙΒ — τ. Argumentum et divisio textus. -- 2. Quia na-
tura est principium motus, ignorato motu ignoratur natura; ideo
oportet determinare de motu. — 3. Determinandum etiam de in-
finito, de loco, vacuo et tempore. Primo quia qui determinat de
aliquo subiecto, oportet quod determinet ea quae consequuntur
ipsum. Motum autem consequitur intranee infinitum, extrinsece
locus, vacuum et tempus. — 4. Secundo quia praedicta quatuor
sunt communia omnibus rebus naturalibus, de quibus physica
determinat. — 5. Textus subdivisio. — 6. Tres divisiones ad in-
vestigandam definitionem motus. Quarum prima est divisio entis
per potentiam et actum, quae duo in quolibet genere inveniun-

* Quoniam autem natura est principium motus et muta-
tionis, scientia autem nobis de natura est, oportet non
ignorare quid sit motus: necessarium enim est igno-
rato ipso, et ignorari naturam.

Determinantibus qutem de motu tentandum est eodem ag-
gredi modo et de iis quae consequenter sunt. Videtur
autem motus esse continuorum: sed infinitum apparet
primo in continuo; unde et definientibus continuum
contingit prius indigere multoties ratione infiniti, cum
in infinitum divisibile continuum sit. * Adhuc autem sine
loco et vacuo et tempore impossibile est esse motum.
Manifestum igitur est quod et propter haec, et propter
id quod omnium sunt communia et universalia omni-
bus, intendendum est praeargumentantibus de unoquo-
que istorum. Posterior enim de propriis speculatio, ea
quae de communibus est. * Primum autem, sicut dixi-
mus, de motu.

Est quidem igitur aliquid quod actu tantum est, aliud autem
tantum potentia. Et eorum quae sunt actu, hoc quidem
hoc aliquid, aliud vero quantum, aliud vero quale, vel
aliquod aliorum entis praedicamentorum. Sed eius quod
ad aliquid, aliud quidem secundum superabundantiam
et defectum dicitur, aliud autem secundum activum et
passivum, et omnino motivum et mobile. Motivum enim
motivum mobilis est, et mobile a motivo est mobile.

* Non est autem motus praeter res. Mutatur enim semper id
quod mutatur, aut secundum substantiam aut secundum
quantitatem aut secundum qualitatem aut secundum
locum: commune autem in his nullum. est accipere ,
sicut diximus, quod neque hoc, neque quantum, neque
quale sit, neque aliorum | praedicamentorum ullum,
Quare neque motus neque mutatio ullius erit extra ea
quae dicta sunt, cum nihil sit extra praedicta.

* Unumquodque autem dupliciter inest omnibus. Ut hoc,
aliud quidem enim forma ipsius, aliud vero privatio: et
secundum qualitatem, hoc quidem enim album, illud
autem nigrum : et secundum quantitatem, aliud quidem
perfectum, aliud vero imperfectum : similiter autem. et
secundum loci mutationem, hoc quidem sursum, illud
vero deorsum, aut aliud quidem grave, aliud vero leve.
Quare motus et mutationis tot sunt species, quot et entis.

tur; secunda est divisio entis in decem genera seu praedica-
menta; tertia est divisio unius generis entium, nempe relationis,
secundum quod super duo maxime fundatur, videlicet super
quantitatem et super actionem. -- 7. Motus, cum sit actus imper-
fectus, omne autem imperfectum sub eodem genere cadat cum
perfecto, non est praeter genera rerum in quibus contingit esse
motum. -- 8. Species ergo motus distinguuntur secundum genera
entium in quibus est motus. Rursus sicut in omni genere est
aliquid dupliciter, vel sicut perfectum, vel sicut imperfectum, ita
etiam differunt species motus secundum perfectum et imperfe-
ctum in eodem genere, prout differt generatio a corruptione.

* Cap. 1. Text. 1.

* "Text. 2.

^ "Test. 5.

* TText. 4.

* Text. 5.

* Lib. VII lect. t.

* libro om. pEG
HLMNOS
* Lib. V lect. t.

* propositum ad-
dunt EFsL; GMlac.
** Num. 5.

* Num. 3.

* Lect. 1, n. 5.

α
* Lect. 2, seq.

* enim om. EG.

* ut DEFGHMNOR.
?* Lect. vi.
* primo add. p.

* quod est om.
DEFG.

* Did. cap. rv,
7-

Sa»ostquam Philosophus determina-
p yit vit de principiis rerum naturalium,
2

et de principiis huius scientiae,
ig 1

hic incipit prosequi suam inten-
jtionem determinando de subiecto
huius scientiae, quod est ens mo-
bile simpliciter. Dividitur ergo in partes duas: in
prima determinat de motu secundum se; in secun-
da de motu per comparationem ad moventia et
mobilia, in septimo libro, ibi: Omne quod move-
lur * etc. Prima dividitur in duas: in prima deter-
minat de ipso motu; in secunda de partibus eius,
in quinto libro *, ibi: Zransmutatur autem * etc.
Circa primum duo facit: primo dicit de quo est
intentio; secundo exequitur *, ibi: Est quidem
igitur ** etc. Circa primum duo facit: primo dicit
de quo principaliter intendit; secundo ponit quae-
dam ei adiuncta, quae ex consequenti intenduntur,
ibi: Determinantibus autem * etc.

2. Circa primum utitur tali ratione. Natura
est principium motus et mutationis, ut ex defini-
tione in secundo * posita patet (quomodo autem
differant ^ motus et mutatio, in quinto * ostendetur):
et sic patet quod ignorato motu, ignoratur natura,
cum in eius definitione ponatur. Cum ergo nos
intendamus tradere scientiam de natura, necesse
est notificare motum. i

3. Deinde cum dicit: Determinantibus autem etc.,
adiungit quaedam quae concomitantur motum:
et utitur duabus rationibus, quarum prima talis
est. Quicumque determinat de aliquo, oportet
quod determinet ea quae consequuntur ipsum:
subiectum enim et accidentia in una scientia con-
siderantur.

Sed motum consequitur infinitum intranee ,
quod sic patet. Motus enim * est de numero conti-
nuorum, quod * infra patebit in sexto **: infinitum
autem * cadit in definitione continui. Et addit pri-
710, quia infinitum quod est in additione numeri,
causatur ex infinito quod est in divisione continui.
Et quod infinitum cadat in definitione continui,
ostendit quia multoties definientes continuum
utuntur infinito; utpote cum dicunt quod con-
tinuum est quod est * divisibile in infinitum. Et
dicit multoties, quia invenitur etiam alia definitio
continui, quae ponitur in Praedicamentis: * con-
tinuum est cuius partes ad unum terminum com-
munem copulantur. Differunt autem hae duae de-
finitiones. Continuum enim, cum sit quoddam
totum, per partes suas definiri habet: partes au-
tem dupliciter comparantur ad totum, scilicet
secundum compositionem, prout ex partibus to-
tum componitur; et secundum resolutionem, prout
totum dividitur in partes. Haec igitur definitio
continui data est secundum viam resolutionis; quae
autem ponitur in praedicamentis, secundum viam
compositionis. Sic igitur patet quod infinitum con-
sequitur motum intranee.

Quaedam autem consequuntur motum extrin-
sece, sicut exteriores quaedam mensurae, ut locus

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. III

et * vacuum et tempus. Nam tempus est men-
sura ipsius motus: mobilis vero mensura est locus
quidem secundum veritatem, vacuum autem se-
cundum opinionem quorundam: et ideo subiungit
quod motus non potest esse sine loco, vacuo et
tempore. Nec impedit quod non omnis motus
est localis *; quia nihil movetur nisi in loco exi-
stens: omne enim corpus sensibile est in loco,
et huius solius * est moveri. Motus etiam localis
est primus motuum, quo remoto removentur alii,
ut infra patebit in octavo *. Sic igitur patet quod
praedicta quatuor consequuntur motum, unde
pertinent ad considerationem philosophi naturalis
propter rationem praedictam.

4. Et etiam propter aliam quam consequenter
subiungit, quia praedicta sunt communia omnibus
rebus * naturalibus. Unde cum determinandum sit
in scientia naturali de omnibus rebus naturalibus,
praedeterminandum est de quolibet istorum: quia
speculatio quae est de propriis, est posterior ea
quae est de communibus, ut in principio * dictum
est. Sed inter haec communia prius determinan-
dum est de motu; quia alia consequuntur ad
ipsum, ut dictum est *.

5. Deinde cum dicit:
quid etc., exequitur propositum. Et primo deter-
minat de motu et infinito, quod * intranee motum
consequitur *; secundo de aliis tribus, quae conse-
quuntur ipsum extrinsece, in quarto libro, ibi: Sirni-
liter autem necesse * etc. Prima dividitur in duas:
in prima determinat de motu; in secunda de in-
finito, ibi: Quoniam autem de natura * etc. Circa

primum duo facit: primo praemittit quaedam ad

investigandum definitionem motus; secundo de-
finit motum, ibi: Diviso autem secundum unum-
quodque* etc. Circa primum duo facit: primo enim
praemittit quasdam divisiones: quia via ad inve-
niendum definitiones convenientissima est per di-
visiones *, ut patet aie Philosophum in II Poster. **
et in VII Metaphys. *; secundo ostendit quod mo-
tus in praedictas divisiones cadit, ibi: Non est au-
lem motus * etc.

6. Circa primum ponit tres divisiones: quarum
prima est quod ens dividitur per. potentiam et
actum. Et haec quidem divisio non distinguit ge-
nera entium: nam potentia et actus inveniuntur
in quolibet genere. Secunda divisio est prout ens
dividitur secundum decem genera: quorum unum
est hoc aliquid, idest substantia, aliud quantum
vel * quale, aut aliquod aliorum praedicamento-
rum. Tertia divisio est unius generis entium, sci-
licet eius quod est ad aliquid. Nam motus aliquo
modo ad hoc genus pertinere videtur, inquantum
movens refertur ad mobile.

Ad huius igitur tertiae divisionis intellectum ,
considerandum est quod, cum relatio habeat de-
bilissimum esse, quia consistit tantum in hoc quod
est ad aliud se habere, oportet quod super ali-
quod aliud accidens fundetur; quia perfectiora
accidentia sunt propinquiora substantiae, et eis

αὐ quomodo autem differant. — Sic legunt PsG et b; quia autem
differant ed, a, quid autem differat ACIKMNOSTVXZ, quod autem

differant DFQ, quod autem differat EpL, quid autem differant H''
qualiter autem differat RYsL.

Est quidem igitur ali--

* et om. codd.

* in loco edd. |
à b. et codd. exc.
margine n.

* solum ACIKLQS
TVXY.

* Lect. xiv.

"WORDEN

* rebus om. EG.

|
E
2
1
]
1
-

* Lib. L lect. 1,
n. 6 sqq.

* Num. praec.

* quae ν».

* consequuntur p.
* Lib. IV, lect. r..

^ Lect. vi.

* Lect. seq.

* aliud. »..

* idest EG.

- * etiam EGMR.

* fundantur
om. Pab.

CAP. 1,

mediantibus alia accidentia substantiae insunt. Ma-
xime autem super duo fundatur relatio, quae ha-
bent ordinem ad aliud, scilicet * super quantitatem
et actionem: nam quantitas potest esse mensura
etiam alicuius exterioris; agens autem * transfun-
dit actionem suam in aliud. Relationes igitur quae-
dam fundantur super quantitatem ; et praecipue
super numerum, cui competit prima ratio men-
surae, ut patet in duplo et dimidio, multiplici et
submultiplici, et in aliis huiusmodi. Idem etiam et

'simile et aequale fundantur * super unitatem, quae

est principium numeri. Aliae vero relationes fun-
dantur super actionem et passionem: vel secun-
dum ipsum actum ^, sicut calefaciens dicitur ad
calefactum ; vel secundum hoc quod est egisse,
sicut pater refertur ad filium quia genuit; vel se-
cundum potentiam agendi, sicut dominus ad

servum quia potest eum coercere. Hanc igitur

Y

* S. Th.lect.xvir.-
Did.lib.IV, c. xv,
m. 1 seqq.

* Num. seq.

* ergo add. ecu
* Lect. seq. nn. 3
5; lect. rr, n.6. j

divisionem manifeste expressit ^ Philosophus in
V Metaphys. *; sed hic breviter tangit, dicens quod
ad aliquid aliud quidem est secundum supera-
bundantiam et defectum; quod quidem funda-
tur super. quantitatem, ut duplum et dimidium:
aliud autem secundum activum et passivum, et

motivum et mobile, quae ad invicem referuntur,

ut patet per se.

7. Deinde cum dicit: Non est autem motus
praeter res etc., ostendit quomodo motus redu-
citur ad praedictas divisiones. Et circa hoc duo
facit: primo ostendit quod motus non est praeter
genera rerum in quibus contingit esse motum ὃ;
secundo quod dividitur sicut genera rerum divi-
duntur, ibi: Unumquodque autem * etc. Circa pri-
mum * considerandum est quod, cum motus, sicut
infra * patebit, sit actus imperfectus; omne autem
quod est imperfectum, sub eodem genere cadit
cum perfecto, non quidem sicut species, sed per

reductionem (sicut materia prima est in genere

substantiae); necesse est quod motus non sit prae-
ter genera rerum in quibus contingit esse motum.
Et hoc est quod dicit, quod motus non est praeter
res, idest praeter genera rerum in quibus est
motus, ita quod sit aliquid extraneum, vel aliquid
commune ad haec genera. Et hoc manifestat per

LECT. I

hoc quod omne * quod mutatur, mutatur vel se-
cundum substantiam , vel secundum quantitatem,
vel secundum qualitatem, vel secundum locum,
ut in quinto * ostendetur. His autem generibus
non est accipere aliquod commune univocum ,
quod non contineatur sub aliquo praedicamento,
sed sit genus eorum *: sed ens est commune ad ea
secundum analogiam, ut in IV Metaphys. * osten-
detur. Unde etiam manifestum est quod neque
motus neque mutatio sunt extra praedicta genera;
cum nihil sit extra ea, sed sufficienter dividant ens.
Quomodo autem motus se habeat ad praedica-
mentum actionis vel passionis, infra * ostendetur.

8. Deinde cum dicit: Unumquodque autem du-
pliciter etc., ostendit quod motus dividitur sicut *
genera rerum. Manifestum est enim quod in omni-
bus generibus contingit aliquid esse dupliciter, vel
sicut perfectum, vel sicut imperfectum. Cuius ratio
est, quia privatio et habitus est prima contrarie-
tas, quae in omnibus contrariis * salvatur, ut in
X Metaphys. * dicitur. Unde, cum omnia genera
dividantur contrariis differentiis, oportet in omni-
bus generibus esse perfectum et imperfectum:
sicut in substantia aliquid est ut forma, et aliquid
ut privatio; et in qualitate aliquid * est ut album
quod est perfectum, et aliquid ut nigrum, quod est
quasi imperfectum ; et in quantitate, aliquid est
quantitas perfecta et aliquid imperfecta; et in loco
aliquid est sursum, quod est quasi perfectum, et
aliquid deorsum, quod est * quasi imperfectum ;
vel leve et grave, quae ponuntur in ubi, ratione
inclinationis. Unde manifestum est quod quot mo-
dis dividitur ens, tot modis dividitur motus. Dif-
ferunt enim species motus " secundum diversa
genera entium; ut augméntum, quod est motus
in quantitate, a generatione, quae est motus in
substantia. Differunt etiam * species motus secun-
dum perfectum et imperfectum in eodem genere:
nam generatio est motus in substantia ad formam,
corruptio vero ad privationem; et * in quantitate
augmentum ad quantitatem perfectam, diminutio
ad imperfectam. Quare autem non assignentur
duae species in qualitate et in ubi ostendetur in

quinto *.

103

B) vel secundum ipsum actum. — vel super ipsum actum P; item
lin. seq. vel super hoc cum R, et lin. tertia vel super potentiam; sub-
stituimus secundum, quia relationes hic enumeratae fundantur super
actionem et passionem, secundum diversos respectus ipsius agere et
pati. — ipsum. ante actum om. codd. exc. IKLS.

y) manifeste expressit, - πὰ PIKLRSab, manifestat DM, manife-
ste et expresse ponit CsA, manifeste expresse TpA et O, cuius ta-
men scriptor manifeste expunxit et in fine posuit manifestat. Alii
codd.: manifestat expresse.

9) in quibus contingit esse motum.— Soli P et codex L habent haec
verba, quae licet non necessaria sint, tamen ad perspicuitatem conferunt.

t) sed sit genus eorum. — ut sit genus eorum PGab bene si haec

coniungantur cum accipere. uwunivocum; idem dicendum de lectione,
quod sit genus eorum, sCDL; legimus tamen sed sit genus eorum au-
ctoritate omnium fere codicum, et quia sed sit obvie intelligitur respon-
dere antecedenti quod non contineatur.

t) in qualitate aliquid. — Pro hoc aliquid et quinque sequentibus,
codices communiter habent aliud; ipsae edd. Pab pro et aliquid ut
nigrum-habent aliud ut nigrum cum codd. exc. R.

bent haec verba, quorum omissio in P potest explicari, aut per recur-
sum verbi »otus (nam etiam typothetis. accidit omittere et repetere
homoteleuta); aut per omissionem in editione qua P usa est. Pro enin,

X-Enygo-

autem DMT, etiam X.

* ens scilicetadd.
P.

* Lect. 1.

t

* S. Th. lect. 1. -
Did. lib. III, c. t,
n. 1 seqq.

* Lect. v.

* et add. codd.
exc. FRY.

* generibus DEF
HMN.
* S. Th. lect. vr.-
Did. lib. IX, c. 4,
n. 6.

* quod est om.
codd. exc. DFHM
NY.

* autem DEGH.

* et om. rvab.

* Lect. tv.

7) differunt enim species motus.— Edd. ab et codd., exc. FH, ha- :

* definitionis om.
ab et codd. exc.
1.5.

* Lect. v, n. 18.

104

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. III

LECTIO SECUNDA

3 MOTUS DEFINITIO

Διῃρημένου δὲ καθ’ ἕκαστον γένος τοῦ μὲν ἐντελεχείᾳ.

τοῦ δὲ δυνάμει, ἡ τοῦ δυνάμει ὄντος ἐντελέχεια, ἡ
τοιοῦτον, χίνησίς ἐστιν,

οἷον τοῦ μὲν ἀλλοιωτοῦ, ἡ ἀλλοιωτόν, ἀλλοίωσις, τοῦ
δὲ αὐξητοῦ καὶ τοῦ ἀντιχειμένου φθιτοῦ (οὐδὲν γὰρ
ὄνομα κοινὸν ἐπ᾽ ἀμφοῖν) αὔξησις καὶ φθίσις; τοῦ δὲ
γενητοῦ xa φθαρτοῦ γένεσις καὶ φθορά, τοῦ δὲ φο-
ρητοῦ φορά. :

Ὅτι δὲ τοῦτό ἐστιν ἡ κίνησις, ἐντεῦθεν δῆλον. Ὅταν
γὰρ τὸ οἰκοδομητόν, ἡ τοιοῦτον αὐτὸ λέγομεν εἶναι;
ἐντελεχείᾳ ἧ, οἰκοδομεῖται, καὶ ἔστι τοῦτο οἰκοδό-
μησις" ὁμοίως δὲ καὶ μάθησις καὶ ἰάτρευσις καὶ κύ-
λισις xal ἅλσις καὶ dOpuvcto xal γήρανοις.

᾿Επεὶ δ᾽ ἔνια ταὐτὰ καὶ δυνάμει καὶ ἐντελεχείᾳ ἐστίν,
οὐχ ἅμα δὲ 7 οὐ κατὰ τὸ αὐτό, ἀλλ᾽ οἷον θερμὸν
μὲν δυνάμει, ψυχρὸν δὲ ἐντελεχείᾳ, πολλοὶ ἤδη ποιή-
cst xal πείσεται ὑπ᾽ ἀλλήλων’ ἅπαν γὰρ ἔσται ἅμα
ποιητικὸν xal παθητικόν. Ὥστε xal τὸ χινοῦν φυ-
σικῶς χινητόν' πᾶν γὰρ τὸ τοιοῦτον χινεῖ χινούμενον
xal αὐτό. Δοκεῖ μὲν οὖν τισὶν ἅπαν κινεῖσθαι τὸ χι-
νοῦν" οὐ μὴν ἀλλὸ περὶ τούτου μὲν ἐξ ἄλλων ἔσται
δῆλον ὅπως ἔγει" ἔστι γάρ τι χινοῦν καὶ ἀχίνητον"
ἡ δὲ τοῦ δυνάμει ὄντος, ὅταν ἐντελεχείᾳ ὃν ἐνεργῇ
ἢ αὐτὸ ἢ ἄλλο, ἡ κινητόν, κίνησίς ἐστι.

Λέγω δὲ τὸ ἡ ὠδί- ἔστι γὰρ ὁ χαλκὸς δυνάμει ἀνδριάς,
ἀλλ᾽ ὅμως οὐχ ἡ τοῦ χαλχοῦ ἐντελέχεια, ἡ χαλκός,
κίνησίς ἐστιν" οὐ γὰρ τὸ αὐτὸ τὸ χαλχῷ εἶναι καὶ
δυνάμει τινὶ κινητῷ, ἐπεὶ εἰ ταὐτὸν ἦν ἁπλῶς καὶ
χατὰ τὸν λόγον, ἦν ἂν ἡ τοῦ χαλχοῦ, ἡ χαλχός,
ἐντελέχεια κίνησις" οὐκ ἔστι δὲ ταὐτόν, ὡς εἴρηται.

Δῆλον δ᾽ ἐπὶ τῶν ἐναντίων" τὸ μὲν γὰρ δύνασθαι ὑγιαί-
νεῖν καὶ δύνασθαι χάμνειν ἕτερον (καὶ γὰρ ἂν τὸ
κάμνειν καὶ τὸ ὑγιαίνειν ταὐτὸν ἦν)" τὸ δὲ ὑποχεί-
μενον καὶ τὸ ὑγιαῖνον, xal τὸ νοσοῦν, εἴθ᾽ ὑγρότης
εἴθ᾽ αἶμα, ταύὐτον καὶ ἕν. ᾿Κπεὶ δ᾽ οὐ ταὐτόν, ὥσπερ
οὐδὲ χρῶμα ταὐτὸν xal ὁρατόν, ἡ τοῦ δυνατοῦ, ἡ
δυνατόν, ἐντελέχεια φανερὸν ὅτι χίνησίς ἐστιν.

SyNOPSIS — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Aliqui er-
rarunt in definitione motus, dicentes motum esse exitum de po-
tentia in actum non subito. In hac enim definitione ponuntur
quaedam posteriora motu. -- 3. Recta definitio per priora et no-
tiora est, motus est actus existentis in potentia secundum quod
huiusmodi. Nam quod movetur neque est in potentia tantum,
neque in actu tantum, sed medio modo se habet, videlicet est
in actu in ordine ad anteriorem potentiam, et est in potentia
in ordine ad ulteriorem actum perfectum. - 4. Exemplis decla-
ratur definitio. — 5. Manifestatur prima particula definitionis, nempe
actus. lllud enim per quod fit in actu id quod prius erat in po-
tentia, est actus. Mobile autem antequam moveatur est in po-
tentia et ad actum perfectum, qui est terminus motus, et ad
actum imperfectum , qui est ipse motus. — 6. Manifestatur quod
motus sit actus existentis in potentia. Actus enim eius proprie
actus est in quo semper invenitur; motus autem non invenitur

ἢ ostquam Philosophus praemisit quae-
Jdam, quae sunt necessaria ad inqui-
sitionem definitionis * motus, hic de-

secundo in speciali, ibi: Quid quidem igitur mo-
lus * etc. Circa primum duo facit: primo ostendit
quid sit motus; secundo inquirit cuius actus sit

* Diviso autem secundum unumquodque genus hoc quidem
esse actu, aliud autem potentia; potentia existentis
entelechia secundum quod huiusmodi est, motus est.

Ut alterabilis quidem inquantum est alterabile, alteratio est:
augmentabilis.autem et oppositi (nullum enim commune
nomen utriusque), augmentum et decrementum: gene-
rabilis autem et corruptibilis, generatio et corruptio:
loco mutabilis, loci mutatio.

* Quod autem hoc sit motus ab hinc manifestum est. Cum
enim aedificabile, inquantum huiusmodi ipsum dicimus
esse, actu fit, aedificatur; et est hoc aedificatio. Simili-
ter autem et doctrinatio et medicatio et volutatio et
saltatio et adolescentia et senectus.

* Quoniam autem quaedam eadem sunt et potentia et actu
(quamvis non simul aut non secundum idem, sed ut
calidum quidem potentia, frigidum autem actu), multa
iam agunt et patiuntur ad invicem: omne enim erit
simul activum et passivum. Ergo et movens physice
mobile erit: omne enim huiusmodi movet cum mo-
vetur et ipsum. Videtur quidem igitur quibusdam omne
moveri movens: sed de his quidem ex aliis erit ma-
nifestum quomodo se habeant; est enim quoddam mo-
ventium et immobile. * Sed potentia existentis cum actu
ens agat aut ipsum aut aliud, inquantum mobile, mo-
tus est.

Dico autem hoc inquantum sic. Est enim aes potentia sta-
tua: sed tamen non aeris actus inquantum aes est,
motus est; non enim idem est aeri esse et potentia
alicui mobili. Quoniam si idem esset simpliciter et se-
cundum rationem, esset utique aeris, inquantum aes
est, actus, motus: non est autem idem, quemadmodum
dictum est.

* Manifestum autem et in contrariis. Posse quidem enim sa-
nari et posse laborare, alterum est (et ' namque, utique
laborare quidem et sanari idem esset): subiectum autem,
et sanabile et infirmum, sive humiditas, sive sanguis,
unum et idem est. Quoniam autem non est idem, quem-
admodum neque color idem et visibile, possibilis in-
quantum possibile actus, manifestum quod motus est.

nisi iniis quae sunt in potentia, quae sive agant sive patiantur,
moventur. -- 7. Explicatur ultima particula in definitione motus
posita, scilicet, in quantum huiusmodi: et primo per exemplum.

* Seq. cap. 1.
ext. 6.

* Text, 2.

Text. 8... : :

* "Text. 9.

* Text. 10.

Aes enim (et idem dicendum de quocumque subiecto mobili) .

et est in actu inquantum est aes et est in potentia in ordine
ad statuam, quae de ipso fit; motus autem non est actus aeris
inquantum est aes, sed inquantum est in potentia ad statuam;
secus quandiu esset aes tandiu moveretur. — 8. Secundo ratione
sumpta a contrariis. Manifestum est enim quod non est eadem
ratio subiecti inquantum est ens in actu aliquid, et inquantum
est in potentia ad illud; alioquin potentia ad contraria esset una
secundum rationem , et ita idem esset posse laborare et posse
sanari et consequenter idem laborare et sanari. Ergo in defini-
tione necessarium fuit addere: motus est actus possibilis, im
quantum est possibile, non autem inquantum est quoddam sub-
iectum.

motus, utrum moventis aut * mobilis, ibi: AMove-
tur autem movens * etc. Circa primum tria facit:
primo ponit definitionem motus; secundo mani-
festat * partes definitionis, ibi: Quod autem hoc
sit motus * etc.; tertio ostendit definitionem esse
bene assignatam, ibi: Quod quidem igitur hoc
sit* etc. Circa primum duo facit: primo ponit

* yel codd,
* Lect. 1v.

* definitionem
seu add. p.
* Num. 5.

* Lect. seq.

ἀν ει: κα

^ eis
PATE ean

P NEAREST.

wes

TOP

* Num. 4.

" NC praeced.

* puram om. Ὁ
HM.

ὃ

* ad ADEFGHRS.

* motus om. ab.

ΡΟ MET TR T

CAP. I, LECT. Il.

"definitionem motus; secundo exemplificat, ibi:

Ut alterabilis quidem * etc.

2. Circa primum sciendum est, quod aliqui
definierunt motum dicentes, quod motus est exitus
de potentia in actum non subito. Qui in definiendo
errasse inveniuntur, eo quod in definitione motus
posuerunt quaedam quae sunt posteriora motu:
exitus enim est quaedam species motus; subitum
etiam in sua definitione recipit tempus: est enim
subitum, quod fit in indivisibili temporis; tempus
autem definitur per motum *.

3. Et ideo omnino ^ impossibile est aliter defi-
nire motum per priora et notiora, nisi sicut Phi-
losophus hic definit. Dictum est * enim quod
unumquodque genus dividitur per potentiam et
actum. Potentia autem et actus, cum sint de
primis differentiis entis, naturaliter priora sunt
motu: et his utitur Philosophus ad definiendum
motum.

Considerandum est igitur quod aliquid est in
actu tantum, aliquid vero in potentia tantum,
aliquid vero medio modo se habens inter poten-
tiam et actum 7. Quod igitur est in potentia
tantum, nondum movetur: quod autem iam est
in actu perfecto, non movetur, sed iam motum
est: illud igitur movetur, quod medio modo se
habet inter puram * potentiam et actum, quod
quidem 'partim est in potentia et partim in actu;
ut patet in alteratione. Cum enim aqua est solum
in potentia calida, nondum movetur: cum vero
est iam calefacta, terminatus est motus calefa-
ctionis: cum vero iam participat aliquid de ca-
lore sed imperfecte, tunc movetur ad calorem;
nam quod calefit, paulatim participat calorem
magis ac magis. lpse igitur actus imperfectus
caloris in calefactibili existens, est motus: non qui-
dem secundum id quod actu tantum est, sed se-
cundum quod iam in actu existens ? habet ordinem
in * ulteriorem actum; quia si tolleretur ordo ad
ulteriorem actum , ipse actus quantumcumque
imperfectus, esset terminus motus * et non mo-
tus, sicut accidit cum aliquid semiplene calefit.

: Ordo autem ad ulteriorem actum competit exi-

stenti in potentia ad ipsum. Et similiter, si actus
imperfectus consideretur tantum ut in ordine ad
ulteriorem actum, secundum quod habet ratio-
nem potentiae, non habet rationem motus, sed
principii motus: potest enim incipere calefactio

105
sicut a frigido, ita et a tepido. Sic igitur actus
imperfectus habet rationem motus, et * secundum
quod comparatur ad ulteriorem actum ut poten-
tia, et secundum quod comparatur ad aliquid im-
perfectius * ut actus. Unde neque est potentia exi-
Stentis in potentia, neque est actus existentis in
actu, sed est actus existentis in potentia: ut per
id quod dicitur actus, designetur ordo eius ad
anteriorem * potentiam, et per id quod dicitur in
potentia existentis, designetur ordo eius ad ulte-
riorem actum. Unde convenientissime Philosophus
definit motum, dicens quod motus est entelechia,
idest actus, existentis in potentia secundum quod
huiusmodi.

4. Deinde cum dicit: Ut alterabilis quidem etc.,

exemplificat in omnibus speciebus motus: sicut
alteratio est actus alterabilis inquantum ést alte-
rabile. Et quia motus in quantitate et in substantia
non habent * unum nomen, sicut motus in quali-
tate dicitur * alteratio, quantum ad motum in
quantitate ponit duo nomina: et dicit quod actus
augmentabilis et oppositi, scilicet diminuibilis *,
quibus non est unum commune nomen, est aug-
mentum et diminutio. Et similiter generabilis et
corruptibilis, generatio et corruptio; et mutabilis
secundum locum, loci mutatio. Accipit enim hic
motum communiter pro mutatione, non autem
stricte secundum quod dividitur contra generatio-
nem et corruptionem, ut dicetur in quinto *.
. 5. Deinde cum dicit: Quod autem hoc sit mo-
tus etc., manifestat singulas particulas " definitionis:
et primo quantum ad hoc quod motus dicitur
actus; secundo quantum ad hoc quod dicitur exi-
stentis in potentia, ibi: Quoniam autem * etc.;
tertio quantum ad hoc quod additur, inquantum
huiusmodi, ibi: Dico autem hoc * etc.

Circa primum utitur tali ratione. Id quo aliquid
fit actu, prius in potentia existens, est actus; sed
aliquid fit actu dum movetur, prius adhuc * in
potentia existens; ergo motus est actus. Dicit ergo
ex hoc manifestum esse quod motus sit πος, idest
actus, quia aedificabile dicit potentiam ad aliquid;
cum autem aedificabile secundum hanc poten-
tiam quam importat, reducitur in actum, tunc dici-
mus quod aedificatur: et iste actus est aedificatio
passiva. Et similiter est de omnibus aliis motibus,
sicut doctrinatio, medicatio, volutatio, saltatio,
adolescentia, idest augmentum, et senectus, idest

4) per motum. — Post haec addunt HN: et sic erit definitio circularis
quae improbatur in libro Posteriorum.

6) ideo omnino. — ideo om. ACIOQRSTVXYa, omnino om. EFG
LZ; aman. K scripsit omnino, quod corrigitur in ideo. — Lin. seq. EG
transponunt nisi ante per priora.

q) inter potentiam et actum. — inter potentiam puram et actum
perfectum P; sed neque codices neque a b habent puram et perfe-
ctum; solus margo N habet puram, desumptum ut videtur ex sequen-
tibus.

ὃ) secundum quod iam in actu existens. - DKLNOSZSR et implicite
HIMY secundum quod (quod om. HIMY) id quod iam actu est. Lectio
PACEFGQTVXpR et a b, quam retinemus, perspicua est, et ad formam
grammaticalem perfecte exacta. Subiectum enim totius sententiae est
actus imperfectus, qui est actus et ordinatur in ulteriorem actum;
non secundum autem quod actus imperfectus actu est, sed secundum
quod est actu existens et ordinatus in ulteriorem actum, habet ratio-
nem motus. Constructio lectionis aliorum codd. esset: Actus imperfe-
ctus secundum quod id quod iam actu est. Lectio non acceptanda. —
existens habent solum Pb; a et codd. est.

Opp. D. Tuowar T. Il.

£) anteriorem. — praecedentem ACIKLQSTVXYZAab, anteriorem vel
praecedentem N. Pro ulteriorem, posteriorem DEFGHMO, posterio-
rem vel ulteriorem N. — entelechia idest om. P. Cf. textum. Et notan-
dum quod saepius ubi Piana in versione legit actus, codices eiusdem
versionis entelechia (endelichia) habent.

t$) in quantitate et in substantia non habent. — Verba et in sub-
stantia desiderantur in codd. et edd. a b, in quibus habent mutatur in
habet. Lectio tamen P videtur nobis omnino retinenda, Ut enim patet,
duo dicuntur in hoc numero, scilicet quod motus i» qualitate habet
unum nomen, quod est alteratio; et quod motus in quantitate et in
substantia habent non unum nomen, sed duo. Et hoc declaratur primo
quantum ad motum in quantitate; deinde quantum ad motum in sub-
stantia, Ef similiter in substantia etc. Codices et edd. non praemit-
tendo divisionem (in quantitate et in substantia) non dilucide proce-
dunt, neque quoad illa verba quantum ad motum in quantitate, neque
quoad secundum membrum £t similiter; praecipue quia in hoc secundo
membro omittunt etiam in substantia.

Ἢ) singulas particulas. — Pro singulas, singulariter EG; pro parti-
culas, partes edd. a b et codd. exc. DHM.

14

* et om. coda.

*

imperfectum nu
Ls.

[4

* qui dicitur PnY.

* minorabilis gc.

* Leet. i1.

* ad hoc codd.

* autem om. ἃ b
et codd. exc. EF
GHR.

* proprie om. ab
et codd. exc. Lr.

* aliquid EGL.

* Lect. 1x, seqq.
* S. Th. lect. vit.-
Did.lib.XI, c.vir,
n. 1 seqq.

* quandoque
idem Ὁ.

* idest om. p.

106

diminutio. Considerandum est enim quod ante-
quam aliquid moveatur, est in potentia ad duos
actus, scilicet ad actum perfectum, qui est ter-
minus motus, et ad actum imperfectum, qui est
motus : sicut aqua antequam incipiat calefieri est
in potentia ad calefieri et ad calidum esse; cum
autem calefit, reducitur in actum imperfectum,
qui est motus; nondum autem * in actum perfe-
ctum, qui est terminus motus, sed adhuc respectu
ipsius remanet in potentia.

6. Deinde cum dicit: Quoniam autem quae-
dam etc., ostendit quod motus sit actus existentis
in potentia, tali ratione. Omnis enim actus eius
est proprie * actus in quo semper invenitur, sicut
lumen nunquam invenitur nisi in diaphano, et
propter hoc est actus diaphani. Sed motus sem-
per invenitur in existente in potentia; est igitur
motus actus existentis in potentia. Ad manifesta-
tionem igitur secundae propositionis, dicit quod
quia quaedam eadem sunt et in potentia et in
actu, licet non simul aut secundum idem, sicut
aliquid est calidum in potentia et frigidum actu;
ex hoc sequitur quod multa agunt et patiuntur
ad invicem, inquantum scilicet utrumque est in
potentia et actu respectu alterius secundum di-
versa. Et quia omnia corpora naturalia inferiora
communicant in materia, ideo in unoquoque est
potentia ad id * quod est actu in altero: et ideo
in omnibus talibus aliquid simul agit et patitur,
et movet et movetur. Et ex hac ratione quibus-
dam visum est quod simpliciter omne movens
moveatur: sed de hoc manifestum erit magis in
aliis. Ostendetur enim in octavo huius * et in
XII Metaphys. *, quod est quoddam movens im-
mobile, quia non est in potentia sed in actu tan-
tum. Sed quando id * quod est in potentia, actu
quodammodo existens, agit aut ipsum aut aliud
inquantum est mobile, idest * reducitur in actum
motus, sive sit motum a se sive ab alio, tunc
est motus actus eius. Et inde est quod illa quae
sunt in potentia, sive agant sive patiantur mo-
ventur; quia et agendo. patiuntur, et movendo
moventur: sicut ignis, cum agit in ligna, patitur

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. III

inquantum ingrossatur per fumum, quia flamma
non est nisi fumus ardens ".

7. Deinde cum dicit: Dico autem hoc inquan-
ium etc., manifestat hanc particulam, znquantum
huiusmodi : et primo per exemplum; secundo
per rationem, ibi: Manifestum autem et in contra-
riis * etc. Dicit ergo primo quod necessarium fuit
addi znquantum huiusmodi, quia id quod est in po-
tentia, est etiam aliquid actu. Et licet idem sit sub-
iectum existens in potentia et in actu, non tamen
est idem secundum rationem esse in potentia et
esse in actu, sicut aes est in potentia ad statuam
et est actu aes, non tamen est eadem ratio aeris
inquantum est aes et inquantum est * potentia ad
statuam. Motus autem non est actus aeris in-
quantum est aes, sed inquantum est in * potentia
ad statuam: alias oporteret quod quandiu aes
esset, tandiu aes * moveretur, quod patet esse fal-
sum. Unde patet convenienter additum esse in-
quantum huiusmodi.

8. Deinde cum dicit: Manifestum autem et
in conirariis etc. , ostendit idem per. rationem
sumptam a contrariis. Manifestum est enim quod
aliquod * idem subiectum est in potentia ad con-
traria, sicut humor aut sanguis est idem subie-
ctum se habens in potentia ad sanitatem et aegri-
tudinem. Manifestum est autem quod esse in po-
tentia ad sanitatem, et esse in potentia ad aegri-
tudinem, est alterum et alterum (et hoc dico *
secundum ordinem ad obiecta): alioquin si idem
esset posse laborare et posse sanari, sequeretur
quod laborare et sanari essent idem. Differunt
ergo posse laborare et posse sanari secundum
rationem, sed subiectum est unum et idem. Patet
ergo quod non est eadem ratio subiecti inquan-
tum est quoddam ens, et inquantum est potentia
ad aliud: alioquin potentia ad contraria esset una
secundum rationem. Et sic etiam non est idem
secundum rationem color et visibile. Et ideo ne-
cessarium fuit dicere quod motus est actus pos-
sibilis. znquantum est possibile: ne intelligeretur

esse actus eius quod est in potentia, inquantum:

est quoddam subiectum.

0) sicut ignis... ardens. Hoc exemplum omittunt codices nostri prae-
ter FY,. Y tamen habet: sicut ignis cum agit in ligna, patitur; in flam-

ma enim non etc,; etiam F legit flamma enim pro quia flamma; pro
ardens, accensus FY, ascensus ed. a.

* Num. seq.

* in add. cpEFG
MNSTY.

* in om. ACDFIL
MNOQSTVXZQ , K
Jac; .

* tandiu aes om.
codd.

* aliquando ν».

* dico om. rab.

CAE REED

νιν MR ERES

πὰ μον τόμ,

— uml acis e arit pd ΣΟΙ χα νυ aed

* partibus EGX.

* Num. 3.

- *illudadd. codd.
|» etab.

CAP. I, LECT. ΠΙ

107

LECTIO TERTIA

OSTENDITUR TUM DIRECTE TUM INDIRECTE QUOD BENE ASSIGNATA EST
DEFINITIO MOTUS

Ὅτι μὲν οὖν ἐστὶν αὕτη; καὶ ὅτι συμβαίνει τότε κι-
γεῖσθαι, ὅταν ἡ ἐντελέχεια ἢ αὕτη, καὶ οὔτε πρό-
τερον οὔτε ὕστερον; δῆλον" ἐνδέχεται γὰρ ἕκαστον
ὁτὲ μὲν ἐνεργεῖν, ὁτὲ δὲ μή, οἷον τὸ οἰχοδομητὸν
καὶ ἡ τοῦ οἰκοδομητοῦ ἐνέργεια, ἡ οἰκοδομητόν, οἱ-
x09 ὀμιησίς ἐστιν" ἢ γὰρ ἡ οἰκοὃ όμιησις ἡ ἐνέργεια τοῦ
οἰχκοδομητοῦ ἢ ἡ οἰκία: ἀλλ᾽ ὅταν οἰχία ἡ, οὐκέτ᾽
οἰκοδομητὸν ἔστιν" οἰκοδομεῖται δὲ τὸ οἰχοδομητόν"
ἀνάγχη. ἄρα τὴν οἰκοδόμησιν τὴν ἐνέργειαν εἶναι" ἡ
δὲ οἰκοδόμησις κίνησίς τίς ἐστιν. ᾿Αλλο μὴν ὁ αὐτὸς
ἐφαρμόσει λόγος xal ἐπὶ τῶν ἄλλων χινήσεων.

Ὅτι δὲ καλῶς εἴρηται, δῆλον χαὶ ἐξ ὧν οἱ ἄλλοι περὶ
αὐτῆς λέγουσι, καὶ ἐκ τοῦ μὴ ῥάδιον εἶναι διορίσαι
ἄλλως αὐτήν. Οὔτε γὰῤ τὴν κίνησιν χαὶ τὴν μετα-
βολὴν ἐν ἄλλῳ γένει θεῖναι δύναιτ᾽ ἄν τις [οὔτε οἱ
ἑτέρως εἰρηκότες περὶ αὐτῆς κατορθοῦσι].

Δῆλον δὲ σχοποῦσιν ὡς τιθέασιν αὐτὴν ἔνιοι, ἑτερότητα
χαὶ ἀνισότητα χαὶ τὸ μὴ ὃν φάσχοντες εἶναι τὴν
κίνησιν: ὧν οὐδὲν ἀναγκαῖον κινεῖσθαι, οὔτ᾽ ἂν ἕτερα
ἢ οὔτ᾽ ἂν ἄνισα οὔτ᾽ ἂν οὐχ ὄντα. ᾿Αλλ᾽ οὐδ᾽ ἡ με-
ταθολὴ οὔτ᾽ εἰς ταῦτα οὔτ᾽ ἐκ τούτων μᾶλλόν ἐστιν
ἢ ἐκ τῶν ἀντιχειμένων.

NES δ γε Φ - , ed f , ῳ

Αἴτιον δὲ τοῦ εἰς ταῦτα τιθέναι ὅτι ἀόριστόν τι δοχεῖ
εἶναι ἡ κίνησις, τῆς δὲ ἑτέρας συστοιχίας αἱ ἀρχαὶ
διὰ τὸ στερητικαὶ εἶναι ἀόριστοι' οὔτε γὰρ τόδε
οὔτε τοιόνδε οὐδεμία αὐτῶν ἐστίν, ὅτι οὐδὲ τῶν
ἄλλων κατηγοριῶν.

Τοῦ δὲ δοχεῖν ἀόριστον εἶναι τὴν χίνησιν αἴτιον ὅτι
οὔτε εἰς δύναμιν τῶν ὄντων οὔτε εἰς ἐνέργειαν ἔστι
θεῖναι αὐτὴν ἁπλῶς: οὔτε γὰρ τὸ δυνατὸν ποσὸν
εἶναὶ κινεῖται ἐξ ἀνάγχης οὔτε τὸ ἐνεργείᾳ ποσόν.
Ἥ τε χίνησις ἐνέργεια μέν τις εἶναι δοκεῖ, ἀτελὴς
δέ: αἴτιον δ᾽ ὅτι ἀτελὲς τὸ δυνατόν, οὐ ἐστιν ἡ
ἐνέργεια. Καὶ διὰ τοῦτο δὴ χαλεπὸν αὐτὴν λαβεῖν
τί ἐστιν" ἢ dg εἰς στέρησιν ἀναγκαῖον θεῖναι 7) εἰς
δύναμιν ἢ εἰς ἐνέργειαν ἁπλῆν, τούτων δ᾽ οὐθὲν φαί-
νεται. ἐνδεχόμενον. Λείπεται τοίνυν ὁ εἰρημένος τρό-

, , ,
mod ἐνέργειαν μέν τινα εἶναι; Bunnies Belrptee
LER εἴπαμεν. χαλεπὴν μὲν ἰδεῖν, ἐνδεχομένην

ΒΥΝΟΡΒΙΒ — 1. Argumentum. -- 2. Ratio directa. Mobile qua-
tenus tale quandoque est in potentia, et quandoque in actu, seu
actualiter movetur: ergo oportet esse aliquem actum eius in-
quantum movetur. Talis autem actus non est actus completus,
qui est terminus motus; ergo est actus incompletus; ideoque tunc
aliquid movetur quando est in tali actu quod non omnino de-
sinit esse in potentia. — 3. Textus divisio. Indirecte ostenditur
bonitas praefatae definitionis ex hoc quod non contingit aliter
definire motum: non enim potest poni nisi in genere actus exi-
stentis in potentia. — 4. Excluduntur tres aliorum definitiones

osita definitione motus et manifesta-
tis singulis particulis * definitionis, hic
consequenter ostendit quod definitio
: "sit bene assignata: et primo directe;
secundo indirecte, ibi: Quod autem bene dictum
s:*.ete.

2. Circa primum utitur tali ratione. Omne quod
est in potentia, quandoque contingit * esse in actu;

ὌΝ
e

* Quod quidem igitur hoc sit, et quod accidit tunc moveri * Seq. cap. τ.

cum est actu, et neque prius neque posterius, osten-
sum est. Contingit enim unumquodque aliquando quidem
operari, aliquando autem non, ut aedificabile; et aedi-
ficabilis actus, inquantum est aedificabile, aedificatio est.
Aut enim haec est aedificatio actus, aut domus. Sed cum
domus sit, non amplius aedificabile est: aedificatur au-
tem aedificabile: necesse est ergo aedificationem esse
actum. Aedificatio autem motus quidam est. At vero
eadem conveniet ratio in aliis motibus.

* Quod autem bene dictum sit, manifestum est ex quibus
alii de ipso dicunt; et ex eo quod non facile est definire
aliter ipsum. Neque enim motum in alio genere ponere
potest utique aliquis.

Manifestum autem intendentibus quemadmodum ponunt
quidam ipsum, alteritatem et inaequalitatem et quod
non est dicentes esse motum: quorum nullum neces-
sarium est moveri, neque si altera sint, neque si inae-
qualia, neque si non sint. * Sed neque mutatio in haec
neque ex his magis est quam ex oppositis.

Causa autem in hoc ponere est, quod indeterminatum
quiddam iam videtur esse motus; alterius autem coor-
dinationis principia ex eo quod sunt privativa, in-
determinata sunt. Neque enim hoc neque tale neque
unum ipsorum, quia neque aliorum quidquam praedi-
camentorum.

* Videri autem indeterminatum esse motum, causa est quia
neque in potentiam eorum quae sunt generum, neque
in actum est ponere ipsum simpliciter. Neque enim
quod potest esse quantum, moveri ex necessitate est;
neque quod actu quantum est. * Et motus quidem actus
quidam videtur esse, imperfectus autem: causa autem
est, quoniam imperfectum est quod possibile, cuius est
actus. Propter hoc igitur difficile est accipere quid ipsum
sit. Aut enim in privationem necesse est ipsum ponere,
aut in potentiam, aut in actum simplicem: horum au-
tem nullum videtur esse posse. Relinquitur igitur prae-
dictus modus, actum quidem quendam esse, sed huius-
modi actum qualem diximus: difficile quidem videre,
contingit autem esse.

de motu: nempe quod motus sit alteritas, quod sit inaequalitas,
et quod sit 1102 ens. — 5. Causa harum definitionum. Quia motus
est aliquid imperfectum, quasi non habens determinatam natu-
ram, ideo antiquis videbatur ponendus in genere privativorum. —
6. Causa autem quare motus ponitur inter indeterminata est, quia
non potest poni neque sub potentia neque sub actu: secus quidquid
esset vel in potentia vel in actu, ex hoc ipso moveretur. — Relin-
quitur ergo quod motus sit actus medius inter puram potentiam
et actum completum; et quod solus modus definiendi ipsum sit,
quod motus est actus existentis in potentia, prout declaratum est.

sed. aedificabile est in potentia; ergo contingit
aliquem * actum esse aedificabilis inquantum est
aedificabile. Hoc autem est vel domus vel aedi-
ficatio. Sed domus non est actus aedificabilis in-
quantum est aedificabile, quia aedificabile inquan-
tum huiusmodi reducitur in actum cum aedifica-
tur; cum autem iam domus est, non aedificatur.
Relinquitur igitur quod aedificatio sit actus aedi-

ext. II.

* Cap. ir. Text.

12.

* Text. 13.

* "Text. 14.

* "Text. 15.

* continget ali-

quando P».

* Cf. lect, praec.
n. 3.

* desinit codd.

(et a?).
* fit P et codd.
exo. CEFGYZ.

* esse om. pab.
* contingat rab.

* aliquem add.
rrGab.

* Num. seq.

* Num. 5.

* seu. diversita-
tem add. ».

* sicut pEGLORS,

*seu diversaad«!-
pH.

* illud rab.

* et,... esse om.
à et ACEGIKLOTV
XxYZpnR.

108

ficabilis inquantum huiusmodi. Aedificatio autem
est quidam motus: motus igitur est actus existentis
in potentia inquantum huiusmodi. Et eadem ratio
est de aliis motibus. Patet igitur quod motus sit
talis actus qualis dictus est *; et quod tunc aliquid
movetur, quando est in tali actu, et neque prius
neque posterius: quia prius, cum est in potentia
tantum, non incipit motus; neque etiam posterius,
cum iam omnino desinat * esse in potentia per
hoc quod sit * in actu perfecto.

3. Deinde cum dicit: Quod autem bene dictum
sit etc., ostendit indirecte definitionem esse * bene
assignatam, per hoc scilicet quod non contingit *
motum * aliter definire. Et circa hoc tria facit:
primo proponit quod intendit; secundo ponit de-
finitiones aliorum de motu, et reprobat eas, ibi:
Manifestum aulem intendentibus * etc.; tertio as-
signat causam quare alii sic definierunt motum,
ibi: Causa autem in hoc ponere * etc. Dicit ergo
primo quod manifestum est motum esse bene
definitum ex duobus: primo quidem quia defi-
nitiones quibus alii definierunt motum, sunt in-
convenientes; secundo ex hoc quod non contingit
eum aliter definire. Cuius ratio est, quia motus
non collocari potest in aliquo alio genere quam
in genere actus existentis in potentia.

4. Deinde cum dicit: Manifestum autem inten-
dentibus etc., excludit definitiones aliorum de mo-
tu. Et sciendum est quod tripliciter aliqui definie-
runt motum. Dixerunt enim motum esse allerita-
tem *, propter hoc quod id quod movetur semper
alio et alio modo se habet. Item dixerunt motum
esse inaequalitatem, quia id quod movetur semper
magis ac magis accedit ad terminum. Dixerunt
etiam motum esse quod non est, idest non ens:
quia id quod movetur, dum movetur, nondum
habet id ad quod movetur; ut * quod movetur
ad albedinem, nondum est album.

Has autem definitiones destruit Philosophus tri-
pliciter. - Primo quidem ex parte subiecti motus.
Si enim motus esset alteritas vel inaequalitas vel
non ens, cuicumque ista inessent, necessario mo-
veretur; quia cuicumque inest motus, illud move-
tur. Sed non est necessarium moveri neque ea
quae sunt altera, ex hoc ipso quod altera * sunt;
neque inaequalia, neque ea quae non sunt. Re-
linquitur igitur quod alteritas et inaequalitas et
non ens, non est motus. — Secundo ostendit idem *
ex parte termini ad quem: quia motus et mutatio
non est magis in alteritatem quam in similitudi-
nem, neque magis in inaequalitatem quam in ae-
qualitatem, neque magis in non esse quam in esse.
Nam generatio est mutatio ad esse, et * corruptio
ad non esse. Non igitur motus magis est alteritas
quam similitudo, vel inaequalitas quam aequalitas,
vel non ens quam ens. - Tertio ostendit idem ex
parte termini a quo: quia sicut motus aliquis est

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. III

ex alteritate et ex inaequalitate et ex non ente, ita
est ex oppositis horum. Non igitur motus magis
debet poni in his generibus, quam in oppositis.

5. Deinde cum dicit: Causa autem in hoc po-
nere etc., assignat causam quare praedicto modo
antiqui motum definierunt. Et circa hoc duo facit:
primo assignat causam eius quod dictum est; se-
cundo assignat causam cuiusdam quod supposue-
rat, ibi: Videri autem. indeterminatum * | etc. Dicit
ergo primo quod ista est causa quare antiqui po-
suerunt motum in praedictis generibus (scilicet
alteritatis, inaequalitatis et non entis), quia motus
videtur esse quoddam :ndeterminatum , idest in-
completum et imperfectum, quasi non habens
determinatam naturam. Et quia indeterminatus *
est, propter hoc videtur esse ponendus * in ge-
nere privativorum. Nam cum Pythagoras poneret
duas ordinationes * rerum, in quarum utraque po-
nebat quaedam decem principia; principia quae *
erant in secunda ordinatione, dicebantur ab ipso
indeterminata, quia sunt privativa. Non enim de-
terminantur per formam quae sit in genere sub-

* Num. seq.

* indetermina-

tum edd. ab et
codd. exc. o.
* ponendum

HLMRZ.
* principia add.
Pàab.

a

stantiae, neque per formam qualitatis, neque per .

formam aliquam specialem in aliquo horum ge-
nerum existentem, neque etiam per formam ali-
cuius aliorum praedicamentorum. In una autem
ordinatione ponebant Pythagorici haec decem;
scilicet finitum *, impar, unum, dexterum, mascu-
lum, quietem *, rectum, lumen, bonum, triangu-
lum aequilaterum: in alia autem, infinitum, par,
multitudinem, sinistrum, feminam, motum, obli-
quum, tenebram, malum, altera parte longius.
6. Deinde cum dicit: Videri autem indetermi-
natum etc., assignat causam quare motus poni-
tur inter indeterminata. Et dicit quod huius causa
est, quia neque potest poni sub potentia "neque
sub actu. Si enim poneretur sub potentia, quid-
quid esset in potentia, puta ad quantitatem, mo-
veretur secundum quantitatem: et si contineretur
sub actu, quidquid esset actu quantum, moveretur
secundum quantitatem. Et quidem verum est quod
motus est actus: sed est actus imperfectus, medius
intér potentiam et actum. Et quod sit actus imper-
fectus ex hoc patet, quod * illud cuius est actus,

est ens in potentia, ut supra * dictum est. Et ideo 7 ^

difficile est accipere quid sit motus. Videtur enim
in primo aspectu quod vel sit simpliciter actus,
vel simpliciter potentia, vel quod contineatur sub
privatione, sicut antiqui * posuerunt ipsum conti-
neri sub non ente et sub inaequalitate. Sed nul-
lum horum est possibile, ut supra * ostensum est:
unde relinquitur solus praedictus modus ad defi-
niendum motum; ut scilicet motus * sit actus talis
qualem diximus, scilicet existentis in potentia. Ta-
lem autem actum considerare difficile est propter
permixtionem actus et potentiae: tamen esse ta-
lem. actum non est impossibile, sed contingens.

4) principia quae. — principia autem quae GOab, illa principia
quae R, principia alterius quae cet.: sed alterius (supple ordinationis)
redundat si servari debet quae erant im secunda ordinatione, quod

omnes codices et editi habent. — Inferius quae sit im genere om. codd.
exceptis LOS, tamen LS pro sit habent est; F per formam substan-
tialem.

“6.
ΓΣ

* finem edd. a b
et codd. exc. pa

SE.
* quiescens codd.
etab.

in ας dea Lai didit e ρος m M

^ Num. 8.

. '* Lect. seq.

CAP. II, LECT. 1V

109

LECTIO QUARTA

MOTUM ESSE ACTUM MOBILIS UT SUBIECTI

Κινεῖται δὲ καὶ τὸ κινοῦν, ὥσπερ εἴρηται, πᾶν τὸ δυ-
γαμει ὃν ATQ TOY, i

xal οὐ ἡ ἀκινησία ἠρεμία ἐστίν' ᾧ γὰρ ἡ κίνησις ὑπάρ-
ys τούτῳ ἡ ἀκινησία ἠρεμία" Ὁ De

τὸ γὰρ πρὸς τοῦτο ἐνεργεῖν, ἡ τοιοῦτον, αὐτὸ τὸ Xi-
νεῖν ἐστί" τοῦτο δὲ ποιεῖ θίξει, ὥστε ἅμα καὶ πάσχει"

διὸ ἡ κίνησις ἐντελέχεια τοῦ κινητοῦ, ἡ κινητόν. Συμ-
βαίνει δὲ τοῦτο θίξει τοῦ κινητικοῦ, ὦσθ᾽ ἅμα xxl
πάσχει. Εἶδος δὲ ἀεὶ οἴσεταί τι τὸ κινοῦν, ἤτοι τόδε
ἢ τοιόνδε ἢ τοσόνδε. ὃ ἔσται ἀρχὴ καὶ αἴτιον τῆς
χινήσεως, ὅταν χινῇ; οἷον ὁ ἐντελεχείᾳ ἄνθρωπος
ποιεῖ ἐκ τοῦ δυνάμει ὄντος ἀνθρώπου ἄνθρωπον.

Καὶ τὸ ἀπορούμενον ὃ: φανερόν, ὅτι ἐστὶν ἡ κίνησις ἐν
τῷ χινητῷ" ἐντελέχεια γάρ ἐστι τούτου, καὶ ὑπὸ
τοῦ χινητικοῦ.

Καὶ ἡ τοῦ κινητικοῦ δὲ ἐνέργεια οὐχ ἄλλη ἐστί"

δεῖ μὲν γὰρ εἶναι ἐντελέχειαν ἀμφοῖν" κινητικὸν μὲν γάρ

τς ἔστι τῷ δύνασθαι, χινοῦν δὲ τῷ ἐνεργεῖν"

ἀλλ᾽ ἔστιν ἔνεργητικὸν τοῦ κινητοῦ; ὥστε ὁμοίως μία
ἡ Qoo ἐνέργεια ἱ

ὥσπερ μι αὐτὸ d ένηα ἕν πρὸς δύο xal δύο πρὸς ἕν,
χαὶ τὸ ἄναντες χαὶ τὸ χαταντες" ταῦτα γὰρ ἕν
μέν ἐστιν, ὁ μέντοι λόγος οὐχ clc. Ὁμοίως δὲ καὶ
ἐπὶ τοῦ κινοῦντος χαὶ κινουμένου.

ΘΥΝΟΡΒΙΒ — 1. Argumentum. -- Alia motus definitio, nempe,
motus est actus mobilis inquantum est mobile. — 2. Textus di-
visio. — 3. Probatur, quod omne movens physicum movetur.
a) Quia prius est movens in potentia et postea movens in actu. --
4. b) Quia omne movens, cuius cessatio a movendo est quies,
movetur: nam quies et motus, cum sint opposita, sunt circa idem.
— 5. Sed hoc accidit moventi non ex eo quod movet simpliciter,
sed ex eo quod movet /angendo; unde, quia ita tangit ut simul
tangatur, sequitur quod non solum in movendo agit, sed et patitur.-
6. Concluditur definitio motus n. 1. posita, et simul ostenditur
quod motus non est actus moventis inquantum huiusmodi, sed
mobilis: nam moventi competit motus non per se sed per acci-

1. t rzz9wj ostquam Philosophus definivit mo-

δ IQ J)tum, hic ostendit cuius actus sit mo-
tus, utrum scilicet mobilis vel mo-
d^ ventis. Et potest dici quod hic ponit
definitionem motus, quae se habet ad prae-
missam ut materialis ad formalem, et conclusio
ad principium. Et haec est definitio: zotus est
actus mobilis inquantum est mobile. Haec enim
definitio concluditur ex praemissa. Quia enim
motus est actus existentis in potentia inquantum
huiusmodi; existens autem in potentia inquantum
huiusmodi, est mobile, non autem movens, quia
movens inquantum huiusmodi est ens in actu;
sequitur quod motus sit actus mobilis inquantum
huiusmodi.

2. Circa hoc ergo tria facit: primo ostendit
quod motus est actus mobilis; secundo quomodo
se habet motus ad moventem, ibi: Motivi autem
actus * etc.; tertio movet dubitationem, ibi: Za-
bet autem defectum * etc. Circa primum duo fa-
cit: primo ponit definitionem motus, scilicet quod

IN QUO, ET MOVENTIS UT CAUSAE A QUA

* Movetur autem et movens omne, sicut dictum est, cum sit
potentia mobile.

Et cuius immobilitas quies est. Cui enim motus inest,
huius immobilitas quies est.
Ad hoc enim agere inquantum huiusmodi ipsum movere
est. Hoc autem facit tactu; quare simul et patitur.
Unde motus actus mobilis est inquantum est mobile. * Ac-
cidit autem hoc tactu motivi: quare simul et patitur.
Species autem semper existimabitur aliqua movens; aut
enim haec, aut qualis, aut quanta, quae erit principium
et causa motus cum moveat; ut actu homo facit ex
potentia existente homine, hominem.

* Et dubium autem manifestum est, quod est motus in
mobili: actus enim huius. et ab hoc.

Motivi autem actus non alius est.

Oportet quidem enim esse actum utriusque. Motivum
enim quidem estin ipso posse: movens autem in ipso
agere. ;

Sed est activum mobilis. Quare. similiter unus utriusque
est actus :

sicut idem spatium est unius ad duo et duorum ad unum,
et ascendentis et descendentis. Haec enim unum quidem
sunt: ratio autem non una. Similiter autem est et in
movente et in moto.

dens, movens enim inquantum movens est in actu, motus vero est
existentis in potentia inquantum huiusmodi. - 7. Solvitur dubium,
utrum motus sit in mobili vel in movente. Actus est in eo cuius
est actus; ergo motus est in mobili, causatus tamen in eo a
movente. — 8. Actus motivi non. est alius ab actu mobilis; seu
motus est quodammodo etiam actus motivi. - 9. Ad quod pro-
bandum praemittitur quod utrique, mobili et moventi, competit
quidam actus. — ro. Probatur quod idem sit actus moventis et
moti: nam idem est quod movens agendo causat, et quod movens
patiendo recipit.- 11. Exemplis manifestatur quod motus secundum
quod procedit a movente in mobile est actus moventis, secundum
autem quod est in mobili a movente est actus mobilis.

motus est actus mobilis; secundo ex hoc declarat
quoddam quod poterat esse dubium, ibi: E? du-
bium autem * etc. Circa primum tria facit: primo
investigat definitionem motus; secundo concludit
eam, ibi: Unde motus * etc.; tertio manifestat
eam, ibi: Accidit autem * etc. Ad investigandum
autem definitionem motus, praemittit quod mo-
veri etiam accidit moventi. Et circa hoc duo facit:
primo probat quod omne * movens movetur; se-
cundo ostendit unde accidat ei moveri, ibi: Ad hoc
enim agere * etc.

3. Quod autem movens moveatur, ostendit ex
duobus. Primo quidem quia omne quod prius est
in potentia et postea in actu, quodammodo mo-
vetur; movens autem invenitur prius esse movens
in potentia et postea movens in actu; movens ergo
huiusmodi movetur. Et hoc est quod dicit, quod
omne movens, cum ita se habeat quod quandoque
sit in potentia zobile, idest ad movendum, mo-
vetur, sicut dictum est: hoc enim ex dictis apparet.

* Seq. cap. 11,
Text. 16. 3

* Test τῷ

* Cap. rir. Text.
18.

* Num. 7.

* Num. 6.

* Ibidem.

* omne om. a et
codd. exc. p.

* Num. 5.

Dictam est * enim quod motus est actus existentis * Lect. n, n.s.

* Lect. 1t, n. 6.-
supra om. Pab.

* scilicel om. EG.

* ei om. EG.

* etiam rs, om.
cet. exc. o.

* hoc om. a b et
codd. exc. pHLM
ORSY.

* et add. AcFIKQ.
STVXYZ.

*S. Th.lect.xvirrt,
xx.- Did. cap. vr,
n. IO, VII, n. 12.

* Num. 3, 5.

* autem EGT.

* movens DEGHM

ORZ.

* ín add. codd.
€XC, HL.

110

in potentia; et hoc contingit in omni movente na-
turali; unde dictum est supra * quod omne mo-
vens physicum movetur.

4. Secundo, ibi: Et cuius immobilitas etc., osten-
dit idem alio modo. Cuicumque sua immobilitas
est eius quies, huic inest motus; quies enim et
motus, cum sint opposita, habent fieri circa idem:
sed moventis immobilitas, idest cessatio a mo-
vendo, dicitur quies; dicuntur enim. quaedam
quiescere, quando cessant agere: omne igitur
tale movens, scilicet * cuius immobilitas est quies,
movetur.

5. Deinde cum dicit: Ad Aoc enim agere etc.,
ostendit unde accidat moventi quod moveatur.
Non enim accidit ei * ex hoc quod movet, sed ex
hoc quod movet tangendo: quia movere est agere
ad hoc quod aliquid moveatur; id autem quod
sic a movente patitur, movetur. Sed hoc quod
est agere facit tactu; nam corpora tangendo agunt:
unde sequitur quod et * simul patiatur, quia quod
tangit, patitur. Sed hoc * intelligendum est quando
est mutuus tactus scilicet quod aliquid * tangit et
tangitur, ut contingit in his quae communicant
in materia, quorum utrumque ab altero patitur
dum se tangunt. Corpora autem caelestia, quia
non communicant cum corporibus inferioribus in
materia, sic agunt in ea quod non patiuntur ab
eis, et tangunt et non tanguntur, ut dicitur in
I de Gen. *

6. Deinde cum dicit: Unde motus actus mobi-
lis est etc., ponit definitionem motus, concludens
ex praedictis quod quamvis movens moveatur,
motus tamen non est actus moventis, sed mobilis
secundum quod est mobile. Et hoc consequenter
manifestat per hoc quod moveri accidit moventi,
et non per se ei competit: unde si aliquid secun-
dum hoc movetur, secundum quod actus eius est
motus, sequitur quod motus non sit actus mo-
ventis, sed mobilis, non quidem inquantum est
movens, sed inquantum est mobile. - Quod autem
moveri accidat moventi, manifestat per id quod
supra * dictum est: Aoc enim, scilicet actus mobilis
qui est motus, accidit ex contactu moventis: ex
quo sequitur quod simul dum agit patiatur, et
sic moveri competit moventi per accidens. Quod
autem non competat ei per se manifestat per hoc,
quod semper aliqua forma videtur movens esse,
sicut forma quae est in genere substantiae, in
transmutatione quae est secundum substantiam;
et forma quae est in genere qualitatis, in altera-
tione ; et forma quae est in genere quantitatis,
in augmento et diminutione. Huiusmodi enim *
formae sunt causae et principia motuum, cum
omne agens moveat secundum formam. Omne
enim agens * agit inquantum est actu, sicut actu
homo facit ex homine in potentia hominem actu:
unde, cum. unumquodque sit * actu per formam,
sequitur quod forma sit principium movens. Et
sic movere competit alicui inquantum habet for-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. III

mam, per quam est in actu. Unde, cum motus
sit actus existentis in potentia, ut supra * dictum
est, sequitur quod motus non sit alicuius inquan-
tum est movens, sed inquantum est mobile: et
ideo in definitione motus positum est, quod est
actus mobilis inquantum est mobile.

7. Deinde cum dicit: Et dubium autem etc.,
manifestat quoddam dubium ex praedictis. Solet
enim esse dubium apud quosdam, utrum motus
sit in movente aut in mobili. Sed hoc * dubium
declaratur ex praemissis. Manifestum est enim
quod actus cuiuslibet est in eo cuius est actus:
et sic manifestum est quod actus motus * est in
mobili, cum sit actus mobilis, causatus tamen in
eo a movente.

8. Deinde cum dicit: Motivi autem actus etc.,
ostendit quomodo se habeat motus ad movens.
Et primo proponit quod intendit, dicens quod
actus motivi non est alius ab actu mobilis. Unde,
cum motus sit actus mobilis, est etiam quodam-
modo actus motivi.

9. Secundo ibi: Oportet quidem enim etc., ma-
nifestat propositum. Et circa hoc tria facit: primo
ostendit quod moventis est aliquis actus, sicut et
mobilis. Quidquid enim dicitur secundum poten-
tiam et actum, habet aliquem actum sibi com-
petentem: sed sicut in eo quod movetur dicitur
mobile secundum potentiam inquantum potest mo-
veri, motum * autem secundum actum inquantum
actu movetur; ita * ex parte moventis motivum di-
citur secundum potentiam, inquantum scilicet po-
test movere, motus * autem in ipso agere, idest
in quantum agit actu. Oportet igitur utrique, scilicet
moventi et mobili, competere quendam actum.

10. Secundo ibi: Sed est activum mobilis etc.,
ostendit quod idem sit actus moventis et moti.
Movens * enim dicitur inquantum aliquid agit, mo-
tum * autem inquantum patitur; sed idem est quod
movens agendo causat, et quod motum patiendo
recipit. Et hoc est quod dicit, quod movens est
activum mobilis , idest * actum mobilis causat.
Quare oportet unum actum esse utriusque, scili-
cet * moventis et moti: idem enim est quod est a
movente uta causa agente, et quod est in moto
ut in patiente et recipiente.

11. Tertio ibi: Sicut idem spatium etc., mani-
festat hoc per exempla *. Eadem enim distantia
est unius ad duo et duorum ad unum secundum
rem, sed differunt secundum rationem; quia se-
cundum quod incipimus comparationem a duobus
procedendo ad * unum, dicitur duplum, e contra-
rio vero dicitur dimidium. Et similiter idem est
spatium ascendentis et descendentis; sed secun-
dum diversitatem principii et termini, vocatur
ascensio vel * descensio. Et similiter est in mo-
vente, et moto. Nam motus secundum quod pro-
cedit ἃ movente in mobile, est actus moventis;
secundum autem quod est in mobili a movente,
est actus mobilis.

cda

* Lect. i1, n. 3.

* hoc om. EG.

* mobilis RMN.

* mutatum a et
codd. exc. 1.95.
* et add. a et
codd. exc. r.

*movens edd. ab
et codd., exc. g.

* Moventis pb.

* moti v.

* ipsum add. ra
LMNORS;

* et add. pEGMR.

* exemplum rab.

* et DEHMSYZ..

Ἔ Υ SRM PIENE. n9 -CNSMNSIC ΒΨ ΡΣ,

Bici La

παι κοι au μὰ. ac mé i ν M Led

CAP. III, LECT. V. 111

LECTIO QUINTA

UTRUM ACTIO ET PASSIO SINT IIDEM MOTUS

Ἔχει δ᾽ ἀπορίαν λογικήν" ἀναγκαῖον γὰρ ἴσως εἶναί τινὰ
ἐνέργειαν ἄλλην τοῦ ποιητικοῦ χαὶ τοῦ παθητιχοῦ"
τὸ μὲν δὴ ποίησις, τὸ δὲ παθησις- ἔργον δὲ καὶ
τέλος τοῦ μὲν ποίημα, τοῦ δὲ πάθος.

᾿Επεὶ οὖν ἄμφω κινήσεις; εἰ μὲν ἕτεραι, ἐν τίνι; ἢ γὰρ
ἄμφω ἐν τῷ πάσχοντι καὶ κινουμένῳ; ἢ ἡ μὲν ποίη-
σις ἐν τῷ ποιοῦντι. ἡ δὲ πάθησις ἐν τῷ πάσχοντι" εἰ
δὲ δεῖ χαὶ ταύτην ποίησιν καλεῖν, ὁμώνυμος ἂν εἴη.

᾿λλλὰ μὴν εἰ τοῦτο; ἡ κίνησις ἐν τῷ κινοῦντι ἔσται"
ὁ γὰρ αὐτὸς λόγος ἐπὶ κινοῦντος καὶ κινουμένου.
Ὥστ᾽ ἢ πᾶν τὸ κινοῦν χινήσεται, ἢ ἔχον κίνησιν οὐ
χινήσεται.

Εἰ δ᾽ ἄμφω ἐν τῷ κινουμένῳ καὶ πάσχοντι; καὶ ἡ ποίη-
σις καὶ ἡ πάθησις, καὶ ἡ δίδαξις xol ἡ μάθησις δύο
οὖσαι ἐν τῷ μανθάνοντι, πρῶτον μὲν ἡ ἐνέργεια ἡ
ἑχάστου οὐχ ἐν ἑχάστῳ ὑπάρξει, εἶτα ἄτοπον δύο
χινήσεις ἅμα κινεῖσθαι" τίνες γὰρ ἔσονται ἀλλοιώσεις
δύο τοῦ ἑνὸς καὶ εἰς ἕν εἶδος ; ἀλλ᾽ ἀδύνατον.

᾿Αλλὰ μία ἔσται ἡ ἐνέργεια. ᾿Αλλ’ ἄλογον δύο ἑτέρων
τῷ εἴδει τὴν αὐτὴν καὶ μίαν εἶναι ἐνέργειαν" καὶ
ἔσται, εἴπερ ἡ δίδαξις καὶ ἡ μάθησις ταὐτὸ καὶ ἡ
ποίησις καὶ ἡ πάθησις, καὶ τὸ διδάσκειν τῷ μανθά-
γειν ταὐτό, καὶ τὸ ποιεῖν τῷ πάσχειν: στε τὸν
διδάσκοντα ἀνάγκη ἔσται πάντα μανθάνειν καὶ τὸν
ποιοῦντα πάσχειν.

Ἢ οὔτε τὸ τὴν ἄλλου ἐνέργειαν ἐν ἑτέρῳ εἶναι ἄτοπον
(ἔστι γὰρ ἡ δίδαξις ἐνέργεια τοῦ διδασχαλιχοῦ, ἕν τινι
μέντοι, καὶ οὐκ ἐποτετμημένη, ἀλλα τοῦδε ἐν τῷδε),

οὔτε μίαν δυοῖν τὴν αὐτὴν εἶναι κωλύει, μιὴ ὡς τὸ εἶναι
τὸ αὐτό, ἀλλ᾽ ὡς ὑπάρχει τὸ δυνάμει ὃν πρὸς τὸ
ἐνεργοῦν" οὔτ᾽ ἀνάγκη τὸν διδάσκοντα μανθάνειν,
οὐδ᾽ εἰ τὸ ποιεῖν χαὶ πάσχειν τὸ αὐτό ἐστι. μὴ
μέντοι ὡς τὸν λόγον εἶναι ἕνα τὸν τί ἦν εἶναι λέ-
γοντα, ὡς λώπιον καὶ ἱμάτιον, ἀλλ᾽ ὡς ἡ ὁδὸς ἡ
Θήβηθεν ᾿Αθήναζε καὶ ἡ ᾿Αθήνηθεν εἰς Θήβας, ὥσπερ
εἴρηται καὶ πρότερον. Οὐ γὰρ ταὐτὰ πάντα ὑπάρ-
χε! τοῖς ὁπωσοῦν τοῖς αὐτοῖς, ἀλλο μόνον οἷς τὸ
εἶναι τὸ αὐτό.

Οὐ yd» ἀλλ᾽ οὐδ᾽ εἰ ἡ ines τῇ μαθήσει τὸ αὐτό,

"xai τὸ μανθάνειν τῷ διδάσχειν, ὥσπερ οὐδ᾽ εἰ ἡ
διάστασις μία τῶν διεστηκότων; καὶ τὸ διίστασθαι
ἐνθένδε ἐχεῖσε κἀκεῖθεν δεῦρο ἕν καὶ τὸ αὐτό.

Ὅλως δ᾽ εἰπεῖν, οὐδ᾽ ἡ δίδαξις τῇ μαθήσει οὐδ᾽ ἡ ποίη-
σις τῇ παθήσει τὸ αὐτὸ χυρίως, ἀλλ᾽ d ὑπάρχει
ταῦτα, ἡ κίνησις" τὸ γὰρ τοῦδε ἐν τῷδε, xal τὸ
τοῦδε ὑπὸ τοῦδε ἐνέργειαν εἶναι ἕτερον τῷ λόγῳ.

Τί μὲν οὖν ἐστὶ κίνησις xal καθόλου καὶ χαταὸ μέρος;
εἴρηται" οὐ γὰρ ἄδηλον ὡς ὁρισθήσεται τῶν εἰδῶν
ἕχαστον αὐτῆς" ἀλλοίωσις μὲν ydo ἡ τοῦ. ἀλλοιω-
τοῦ, ἡ ἀλλοιωτόν, ἐντελέχεια. Ἔτι δὲ γνωριμώτε-
ρον, ἡ τοῦ δυνάμει ποιητικοῦ καὶ παθητιχοῦ, ἡ τοι-
οὔτον, ἁπλῶς τε χαὶ πάλιν καθ᾽ ἕκαστον, ἢ οἰκοδό-
μήσις ἢ ἰάτρευσις. Τὸν αὐτὸν δὲ λεχθήσεται τρόπον
χαὶ περὶ τῶν ἄλλων κινήσεων ἑκάστης.

ΒΥΝΟΡΒΙΒ — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Tum activi
tum passivi est aliquis actus; activi quidem actio, eo quod ipsa
est opus et finis eius, passivi vero passio eadem ratione. — 3. Quo
posito, oritur dubitatio: actio et passio, cum sint motus qui-
dam, utrum sint unus et idem motus, vel sint motus diversi. —
Et si quidem sunt diversi motus, oportet quod vel utrunque sit
in patiente et moto, vel unum, scilicet actio, sit in agente, et
alterum, scilicet passio, sit in patiente. — 4. Sed si hoc secundum

* Habet autem defectum rationabilem. Necesse est enim
fortassis esse. quendam actum activi et passivi. Hinc
quidem enim actio, ilinc vero passio: opus enim et
finis, huius quidem actio, illius autem passio.

Quoniam igitur utraque sunt motus, si quidem alteri, in ali-
quo sunt. Aut enim utraque in patiente et moto sunt;
aut actio quidem in agente, passio autem in patiente
est. Si autem oportet et hanc actionem vocare, aequi-
voce quidem fit.

At vero si hoc est,in movente motus erit. Eadem autem
ratio est in movente et in moto. Quare aut omne
movens movebitur, aut habens motum non movebitur.

Si autem utraque in moto sunt et in patiente, et actio
et passio, et doctio et doctrina, cum duo sint, in addi-
scente sunt; primum quidem, actus uniuscuiusque non
in unoquoque erit. Postea et inconveniens est, per duos
motus simul moveri: quaedam namque erunt alterationes
duae unius et in unam speciem, sed impossibile est.

Sed unus erit actus? Sed irrationabile est duorum di-
versorum secundum speciem eundem et unum esse
actum. Et erit si quidem doctio et doctrina idem, et
passio et actio: et docere cum addiscere idem, et agere
cum pati. Quare necesse est omnem docentem addi-
Scere, et agentem pati.

* Aut neque actum alterius in altero esse, inconveniens est.
Est enim doctio actus docentis: in quodam tamen et
non decisus, sed huius in hoc.

Neque unum duobus quidquam prohibet eundem esse
actum, non sicut esse idem, sed sicut est quod poten-
tia est ad agens. * Neque necesse est docentem addi-
Scere, neque si pati et agere idem est; non tamen ut
ratio sit una quod quid est esse dicens, sicut tuni-
cae et indumenti, sed sicut via ex Thebis ad Athenas
et ab Athenis ad Thebas, quemadmodum dictum est
prius. Non enim omnia eadem insunt quolibet modo
eisdem, sed solum quibus esse idem est.

At vero neque si doctio et doctrina idem, et addiscere et
docere idem. Sicut neque si spatium unum distantium
sit, et distare hinc illuc et inde huc unum et idem est.

* Omnino autem dicere est, neque doctio cum doctrina,
neque actio cum passione idem proprie est, sed cui
insunt haec, motus. Quod enim huius in hoc, et quod
huius ab hoc actum esse, ratione alterum est.

* Quid quidem igitur motus sit, et universaliter et secundum
partem dictum est. Non enim immanifestum est quo-
modo definietur specierum unaquaeque ipsius. Alteratio
quidem enim. alterabilis secundum quod est alterabile,
actus est, Amplius autem notius, quod potentia activi
et passivi inquantum huiusmodi, simpliciterque, et
iterum secundum unumquodque, quoniam aedificatio
aut medicatio. Eodem autem dicetur modo et de aliis
motibus singulis.

assumitur, ex eo quod actio est motus quidam, sequitur inconve-
niens vel quod omne movens moveatur, vel quod aliquid habens
motum non moveatur. — 5. Si vero dicatur quod tum actio tum
passio, cum sint duo motus, sunt in patiente et moto, sequuntur
duo inconvenientia, nempe et quod proprius actus, i. e. actio, non
sit in eo cuius est actus, et quod unum et idem subiectum mo-
veatur secundum duos motus terminatos ad eandem speciem. -
6. Quod si aliquis assumens primum membrum primae divisio-

* Seq. cap. rir.

Text. 19.

*"T'ext.. 20;

TEC 3

VE ext. 25.

* Text. 25.

* Num. 7.

* Num. 3.

* rationalem pr
HKRYZ.

* Lect. praec.n.9.

* Et om. rab et
codd. exc. pEGH
LMNORSZ.

«o

112

nis dicat quod actio et passio sunt unus et idem motus, ex hoc
quatuor inconvenientia deducuntur, scilicet quod idem sit actus
diversorum secundum speciem, et quod actio et passio sint idem,
et quod agere sit idem ac pati, et quod docens addiscat et omne
agens patiatur. — 7. Solvitur dubitatio: actio et passio sunt idem
motus, qui secundum quod est ab agente dicitur actio, secun-
dum quod est in patiente dicitur passio. - 8. Hac autem solu-
tione posita, ex praedictis inconvenientibus quinque 'remanent
solvenda. — 9. Solvitur primum, nempe quod actus unius erit in

altero. Non enim est inconveniens quod actus unius sit a/io

modo etiam actus alterius; | ita in proposito idem actus est agen-
tis ut a quo et patientis ut in quo. - 10. Solvitur alterum in-
conveniens, quod idem esset actus duorum. Nam nihil prohibet
unum actum secundum rem, esse duorum secundum diver-
sam rationem. — rr. Respondetur ad quintum inconveniens.
Etiamsi agere et pati sint idem re seu subiecto, dummodo dif-
ferant ratione seu specie, non sequitur quod cuicumque con-
venit agere, conveniat pati, neque quod docens addiscat.- 12. Re-
spondetur ad quartum inconveniens. Etiam dato quod doctio et
doctrina essent idem, non sequitur quod docere et addiscere sint
idem: nam doctio et doctrina dicuntur in abstracto, docere autem
et addiscere in concreto; et ideo applicantur ad fines vel ad
terminos secundum quos sumitur diversa ratio actionis et pas-
sionis. — 13. Ultimo ad tertium inconveniepz dicitur: ex eo quod
actio et passio sint idem motus non sequitur quod actio sit idem

S FERNS jj ostquam Philosophus * o quod
* (ΟΝ Jo)motus est actus mobilis et moventis,
quandam dubitationem
D^scirca praemissa. Et primo movet dubi-
tationem; secundo solvit, ibi: A4 neque actum * etc.
Circa primum duo facit: primo praemittit quae-
dam ad dubitationem; secundo dubitationem pro-
sequitur, ibi: Quoniam igitur utraque * etc.

2. Dicit ergo primo quod id quod dictum est
habet defectum, idest dubitationem, rationabilem *,
idest logicam: ad utramque enim partem sunt
probabiles rationes. Ad hanc autem dubitationem
hoc praemittit, quod aliquis actus est activi, et
aliquis actus est passivi, sicut supra * dictum est
quod et moventis et moti est aliquis actus. Et *
actus quidem activi vocatur actio; actus vero pas-
sivi vocatur. passio. Et hoc probat, quia illud quod
est opus et finis uniuscuiusque, est actus eius et
perfectio: unde, cum opus et finis agentis sit actio,
patientis autem passio, ut per se manifestum est,
sequitur quod dictum est, quod actio sit actus
agentis et passio patientis.

3. Deinde cum dicit: Quoniam. igitur utra-
que etc., prosequitur dubitationem. Manifestum
est enim quod tam actio quam passio sunt motus:
utrumque enim est idem motui. Aut igitur actio
et passio sunt idem motus, aut sunt diversi motus.
Si sunt diversi δ, necesse est quod uterque eorum
sit in aliquo subiecto: aut igitur uterque est in pa-
tiente et moto; aut alter horum est in agente, sci-
licet actio, et alter in patiente, scilicet passio. Si
autem aliquis dicat e converso quod id quod est
in agente sit passio, et id quod est in patiente sit
actio, manifestum est quod aequivoce loquitur:

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. III

ac passio: nam secundum aliam et aliam rationem idem motus
est actio et passio; est actio quatenus est actus agentis u/ ab
hoc; est passio quatenus est actus patientis μὲ in Aoc. - Ex hoc
apparet quod motus, cum abstrahat a ratione actionis et pas-
sionis, non continetur in neutrius praedicamento. -- 14. Duae
dubitationes. Actio et passio, si sunt idem motus, non debent
poni duo praedicamenta, sed unum tantum. — Rursus si motus
est actio vel passio, motus non erit in substantia, quantitate ,
qualitate et ubi, sed solum in actione et passione. — 15. Mani-
festatur numerus Praedicamentorum. —16. Solvitur prima dubi-
tatio. Licet motus sit unus, praedicamenta quae accipiuntur
secundum motum sunt duo, nam alia res est agens, a quo sumi-
tur per modum denominationis praedicamentum passionis, et
alia res est patiens, a quo denominatur agens. -- 17. Solvitur
alia dubitatio. Quantum ad id quod de motu est in rerum natura
(nempe actus imperfectus), ponitur motus per reductionem in
ilo genere quod terminat motum, sicut imperfectum reducitur
ad perfectum; sed in eo quod ad complendam rationem motus
intellectus apprehendit circa ipsum ( esse nempe aliquid medium
inter potentiam et actum ) iam implicatur ratio causae et ef-
fectus, a quibus sumuntur praedicamenta actionis et passionis,
et secundum hoc motus ad duo ista praédicamenta pertinet. —
18. Ex definitione motus in generali manifestum est quomodo
definiatur motus in particulari. — Alia definitio motus: nempe,
est aclus potentiae activi et passivi.

id enim quod est passio vocabit actionem, et e
converso. Videtur autem quartum membrum omit-
tere, scilicet quod utrumque sit in agente: sed hoc
praetermittit quia ostensum est * quod motus sit
in mobili, per quod excluditur hoc membrum,
quod neutrum sit in patiente, sed utrumque in
agente.

4. Ex his igitur duobus membris quae tan-
git, primo prosequitur secundum, ibi ?: Af vero
si hoc est etc. Si enim aliquis dicat quod actio
est in agente et passio in patiente; actio autem

est motus quidam, ut dictum est *; sequitur quod

motus sit in movente. Eandem autem rationem
oportet esse et * de movente et de moto, scilicet
ut in quocumque eorum sit motus, illud movea-
tur. Vel eadem ratio est de movente et moto,
sicut et * de patiente et agente. In quocumque au-
tem est motus, illud movetur; quare sequitur vel
quod omne movens moveatur, vel quod aliquid
habeat motum et non moveatur; quorum utrum-
que videtur inconveniens.

5. Deinde cum dicit: Si autem utraque. étc;
prosequitur aliud membrum, dicens quod si ali-

quis dicat quod utrumque, scilicet actio et pas-

sio, cum sint duo motus, sunt in patiente et moto;
et doctio, quae est ex parte docentis, et doctrina,
quae est ex parte addiscentis, sunt in addiscente;
sequuntur duo inconvenientia. Quorum primum
est quia dictum est * quod actio est actus agentis:
si igitur actio non est in agente sed in patiente,
sequetur quod proprius actus uniuscuiusque non
est ^in eo cuius est actus. Postea sequetur aliud
inconveniens, scilicet quod aliquid unum et idem
moveatur secundum duos motus. Actio enim et

&) Postquam Philosophus etc. - P cum ed. Venet. 1544. hic incipit
novam Lectionem. Edd. ab et codices nostri et omnes alii quos in di-
versis Bibliothecis inspeximus unanimiter Lectionem Quartam prose-
quentes, ita hunc numerum incipiunt. Deinde cum dicit: Habet autem
defectum etc., movet quandam dubitationem etc.

8) Si sunt diversi.— Si sunt. diversi motus DHLMNOS.- Pro uter-
que eorum, uterque ipsorum Pab, utrumque eorum LS; pro uterque
est, utrumque est FOpS, utrumque eorum est LNsS; pro alter horum,
alterum. eorum POSab, alterum L, alterum horum X, alter eorum

HMNY; pro et alter, et alterum PLSab, alter autem EG, alterum
autem Ὁ. Patet legendum esse aut utrumque et alterum cum S, aut
uterque et alter cum maiori parte codicum; wfterque et alterum Pab
non bene iunguntur.

Y) primo prosequitur secundum, ibi. -- Haec lectio codicum obvia est
et vera. Confer textum et numer. praecedentem aut alter eorum etc.
Piana male legit: primum prosequitur secundo ibi, forsitan propter
erroneam interpunctionem editionum d b, quae habent: primo prose-
quitur, secundum ibi.

qLeet. praec.nn. |
6, 7. E

* Num. praec.

* et om. DEGHMN

o.

* est oz, om. DE
FGHMY; :

ΒΨ ΒΕ irn s

* movetur duobus
motibus DEGMOR,
movetur duobus
modis n.

* alterationibus
EG.

o

* Posset p. - enim
om. a b.

* inducit ACFIKL
wsrvxY, deduce-
bat EG.

* Num. 2.

* quae sunt. spe-
cie EG.

* doctrina quae
est EG.

* idem estrs, om.
cet. exc. DHNO.

* Lect. praec. nn.
8, 10.

»

pessio supponuntur nunc esse ἀπὸ motus; in
quocumque autem est motus, illud movetur se-
cundum illum motum; si igitur actio et passio
sunt in mobili, sequitur quod mobile moveatur
secundum duos motus *. Et hoc idem esset ac si
essent duae alterationes unius subiecti, quae termi-
narentur ad unam speciem, sicut quod unum sub-
iectum moveretur duabus dealbationibus *; quod
est impossibile. Quod vero idem subiectum mo-
veatur duabus alterationibus simul, ad diversas
species terminatis, scilicet dealbatione et cale-
factione, non est inconveniens. Manifestum autem
est quod actio et passio ad eandem speciem ter-
minantur: idem est enim quod agens agit et pa-
tiens patitur. ?.

6. Deinde cum dicit: Sed unus erit actus? etc.,
prosequitur aliud membrum. Potest * enim aliquis
dicere quod actio et passio non sunt duo motus,
sed unus. Et ex hoc ducit * ad quatuor inconve-
nientia. Quorum primum est, quod idem sit actus
diversorum secundum speciem. Dictum est * enim
quod actio sit actus agentis, et passio actus pa-
tientis, quae secundum speciem sunt * diversa: si
igitur actio et passio sint idem motus, sequitur
quod idem actus sit diversorum secundum spe-
ciem. Secundum inconveniens est, quod si actio
et passio sint unus motus, quod idem sit actio
cum passione, et doctio, quae est ex parte do-
centis, cum doctrina secundum quod se tenet * ex
parte addiscentis. Tertium inconveniens est, quod
agere sit idem quod pati, et docere idem * quod
addiscere. Quartum quod ex hoc sequitur, est
quod omne docens addiscat, et omne agens pa-
tiatur.

7. Deinde cum dicit: At neque actum alte-
rius etc., solvit praemissam dubitationem. Est
autem manifestum ex supra * determinatis quod
actio et passio non sunt duo motus, sed unus et
idem motus: secundum enim quod * est ab agente
dicitur actio, secundum autem quod est in pa-
tiente dicitur passio.

8. Unde inconvenientia quae sequuntur ad pri-
mam partem, in qua supponebatur quod actio
et passio essent duo motus, non oportet solvere,
praeter unum *, quod remanet solvendum, etiam
supposito quod actio et passio sint unus motus:
quia cum actio sit actus agentis, ut supra * dictum
est, si actio et passio sunt unus motus, sequitur
quod actus agentis quodammodo " sit in patiente,
et sic actus unius erit in altero. Quatuor autem
inconvenientia sequebantur ex altera parte; et sic
restant quinque inconvenientia solvenda.

9. Dicit ergo primo quod non est inconve-
niens actum unius esse in altero, quia doctio est
actus docentis, ab eo tamen in alterum tendens

CAP. III,

LECT. V 112

continue et sine aliqua interruptione: unde idem
actus est huius *, idest agentis, ut a quo; et tamen
est in patiente ut receptus in eo. Esset autem
inconveniens si actus unius eo modo quo est
actus eius, esset in alio.

10. Deinde cum dicit: Neque unum duobus etc.,
solvit aliud inconveniens, scilicet quod idem actus
esset duorum. Et dicit quod nihil prohibet unum
actum esse duorum, ita * quod non sit unus
et idem * secundum rationem, sed unus secun-
dum rem, ut dictum est supra * quod eadem
est distantia duorum ad unum et unius ad duo,
et eius quod est in potentia ad agens et e con-
verso. Sic enim idem actus secundum rem est
duorum secundum diversam rationem: agentis
quidem secundum quod est ab eo, patientis au-
tem secundum quod est in ipso.

11. Ad alia autem tria inconvenientia, quorum
unum ex altero deducebatur, respondet ordine
retrogrado.

Primo scilicet ad illud quod ultimo induceba-
tur, ut magis * inconveniens. Sic igitur tertio re-
spondet ad quintum inconveniens. Et dicit quod
non est necessarium quod docens addiscat, vel
quod agens patiatur, etsi agere et pati sint idem;
dum * tamen dicamus quod non sunt idem sicut
ea quorum ratio est una, ut tunica et indumentum,
sed sicut ea quae sunt idem subiecto et diversa
secundum rationem, ut via a "Thebis ad Athenas
et ab Athenis ad Thebas, ut dictum est prius *.
Non enim * oportet quod omnia eadem conve-
niant iis quae sunt quocumque modo idem; sed
solum illis quae sunt idem subiecto vel re et ra-
tione. Et ideo, etiam dato quod agere et pati
sint idem *, cum non sint idem ratione, ut dictum
est, non sequitur quod cuicumque convenit agere,
quod ei conveniat pati.

12. Deinde cum dicit: A44 vero neque si do-
clio etc., respondet ad quartum inconveniens. Et
dicit quod non sequitur, etiam * si doctio et do-
ctrina addiscentis essent * idem, quod docere et
addiscere essent * idem; quia doctio et doctrina
dicuntur in abstracto, docere autem et discere in
concreto. Unde applicantur ad fines vel ad termi-
nos *, secundum quos sumitur diversa ratio actio-
nis et passionis. Sicut licet * dicamus quod sit idem
spatium distantium aliquorum, abstracte accipien-
do; si tamen applicemus * ad terminos spatii,
sicut cum * dicimus distare hinc illuc et inde huc,
non est unum et idem.

13. Deinde cum dicit: Omnino autem dicere
est etc., respondet ad tertium inconveniens de-
struens hanc illationem, qua concludebatur quod
Si actio et passio sunt unus motus, quod actio
et passio sunt idem. Et dicit quod finaliter di-

ὃ) agens agit et patiens patitur.— agens agendo causat et patiens
patiendo recipit EG. Sub hac formula adagium notum est in Schola.
Cf. lect. praec. n. 10.

t) sed unus et idem motus: secundum enim. — Est lectio Pab; con-
tra, codices sententiam non dividunt, sed hoc modo legunt: sed unus et
idem motus secundum quod etc. Confer lectionis praeced. num. 10.—
Infra pro in patiente, a patiente hahent editiones a b et codices exceptis
HOQSsGL margine N.

€) praeter unum.— praeter unum scilicet primum NN; post solven-

Opp. D. Tuowaz T. Il.

dum ed. b add. non recte scilicet secundum. Intendit s. 'Thomas illud
inconveniens quod proprius actus uniuscuiusque non est in eo cuius
est actus. Cf. n. 5.

Ἢ) actus agentis quodammodo. — Pro actus, actio vel actus C, actio
edd. ab et cet. exc. EGNORZ; pro quodammodo, quolibet modo ed. a
et codd. exc. DHLMQpRsG.

0) applicantur ad fines vel ad terminos. — applicantur ad terminos
DEGHMORZ, applicantur ad fines cet. ; margo N vel terminos. — Pro
seq. secundum, per codd exc. DHMOR.

15

* huiusmodt

* tamen add. p&
LMNORS,

* motus add. pp
et a b.

* Lect.praec.n.t1.
- quia ACIKLQST
vxvab.

* maius EFG.

* subiecto edd.
a b, om. P.

* Num. praec. et
lect. praec. n. rt.
* aulem codd.
eXC. DEFGHLMOR
Yz.

* subiecto add.
EG.

* eliam om. pE
GH. ,

* esset. PAFIKQST
vxab.

* erunt A, esset 1
KLMQRX.

0

* si EG.

* applicamus P
a b.

* cum om. Pab.

* circa hoc om.

EG.
* Pro cod. Q. vid.

Praef.

* Num. 10.

* Lect. 1t, n. 4.

* secundum codd.

€xC. ILS$H.

* quando pEGR.

* etparvum add.

DEGHLMNOST.

* in om. codd.
*

114

cendum est, quod non sequitur quod actio et
passio sint idem, vel doctio et doctrina, sed quod
motus cui inest utrumque eorum, sit idem. Qui
quidem motus secundum unam rationem est
actio, et secundum aliam rationem est passio.
Alterum enim est secundum rationem esse actum
huius ut in hoc, et esse actum huius ut ab hoc.
Motus autem dicitur actio secundum quod est
actus agentis ut ab hoc: dicitur autem passio se-
cundum quod est actus patientis ut in hoc. Et
sic patet quod licet motus sit idem moventis et
moti, propter hoc quod abstrahit ab utraque ra-
tione, tamen actio et passio differunt propter
hoc, quod has diversas rationes in sua signifi-
catione includunt. - Ex hoc autem apparet quod,
cum motus abstrahat a ratione actionis et pas-
sionis, non continetur in praedicamento actionis
neque in praedicamento passionis, ut quidam
dixerunt.

14. Sed restat circa hoc * duplex dubitatio. Pri-
ma * quidem quia, si actio et passio sint unus
motus, et non differunt nisi secundum rationem,
ut dictum est *, videtur quod non debeant esse
duo praedicamenta, cum praedicamenta sint ge-
nera rerum. — Item, si motus vel est actio vel
passio, non invenietur motus in substantia, qua-
litate, quantitate et ubi, ut supra * dictum est; sed
solum continebitur in actione et passione.

15. Ad horum igitur evidentiam sciendum est
quod ens dividitur in * decem praedicamenta non
univoce, sicut genus in species, sed secundum
diversum modum essendi. Modi autem essendi
proportionales sunt modis praedicandi. Praedi-
cando enim aliquid de aliquo altero, dicimus hoc
esse illud ':: unde et decem genera entis dicuntur
decem praedicamenta.

Tripliciter autem fit omnis praedicatio. Unus
quidem modus est, quando de aliquo subiecto
praedicatur id quod pertinet ad essentiam eius,
ut cum dico Socrates est homo, vel homo est
animal; et secundum hoc accipitur praedicamen-
tum substantiae. - Alius autem modus est quo *
praedicatur de aliquo id quod non est de es-
sentia eius, tamen inhaeret ei: Quod quidem
vel se habet ex parte materiae subiecti, et se-
cundum hoc est praedicamentum quantitatis (nam
quantitas proprie consequitur materiam: unde et
Plato posuit magnum * ex parte materiae); aut con-
sequitur formam, et sic est praedicamentum qua-
litatis (ande et qualitates fundantur super quan-
titatem, sicut color in superficie, et figura in lineis
vel in * superficiebus); aut se habet * per respectum
ad alterum, et sic est praedicamentum relationis
(cum enim dico /omo est pater, non praedicatur
de homine aliquid absolutum, sed respectus qui
ei inest ad aliquid extrinsecum). - Tertius autem
modus praedicandi est, quando aliquid extrin-
secum de aliquo praedicatur per modum alicuius

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. III

denominationis: sic enim et accidentia extrinseca
de substantiis praedicantur; non tamen * dicimus
quod homo sit albedo, sed quod homo sit albus.
Denominari autem ab aliquo extrinseco invenitur *
quidem quodammodo communiter in omnibus,
et aliquo modo specialiter in iis quae ad homi-

nes pertinent tantum.

Communiter autem invenitur aliquid denomi-
nari ab aliquo extrinseco, vel secundum ratio-
nem causae, vel secundum rationem mensurae;
denominatur enim aliquid causatum et mensu-
ratum ab aliquo exteriori. Cum autem quatuor
sint genera causarum, duo *ex his sunt partes
essentiae, scilicet materia et forma: unde prae-
dicatio quae posset fieri secundum haec duo,
pertinet ad praedicamentum substantiae, utpote
si dicamus quod homo est rationalis, et homo
est corporeus. Causa autem finalis non causat
seorsum aliquid ab agente: intantum enim finis
habet rationem causae, inquantum movet agen-
tem. Remanet igitur sola causa agens a qua po-
test denominari aliquid sicut ab exteriori. Sic igi-
tur secundum quod aliquid denominatur a causa
agente, est praedicamentum passionis, nam pati
nihil est aliud quam suscipere * aliquid ab agente:
secundum autem quod e converso denominatur
causa agens ab effectu, est praedicamentum actio-
nis, nam actio est actus ab agente in aliud, ut
supra * dictum est. - Mensura autem quaedam est
extrinseca et quaedam intrinseca. Intrinseca qui-
dem sicut propria longitudo uniuscuiusque et la-
titudo et profunditas: ab his ergo denominatur ali-
quid sicut ab intrinseco inhaerente; unde pertinet
ad praedicamentum quantitatis. Exteriores autem
mensurae sunt tempus et locus: secundum igitur
quod aliquid denominatur a tempore, est praedi-
camentum quando; secundum autem quod deno-
minatur a loco, est praedicamentum ubi et situs,
quod addit supra ubi ordinem partium in loco.
Hoc autem non erat necessarium addi ex parte
temporis, cum ordo partium in tempore in ratione
temporis importetur: est enim tempus numerus
motus secundum prius et posterius. Sic igitur ali-
quid dicitur esse quando vel ubi per denomina-
tionem a tempore vel a loco.

Est autem * aliquid speciale in hominibus.

In * aliis enim animalibus natura dedit sufficien- ?
ter ea quae ad conservationem vitae pertinent, ox

ut cornua ad defendendum, corium grossum et
pilosum ad tegendum, ungulas vel aliquid huius-
modi ad incedendum * sine laesione. Et sic cum
talia animalia dicuntur armata vel vestita vel cal-
ceata, quodammodo non denominantur ab ali-
quo extrinseco, sed ab aliquibus suis partibus.
Unde hoc refertur in his * ad praedicamentum
substantiae : ut puta si diceretur * quod homo
est manualus vel pedatus. Sed huiusmodi non
poterant dari homini a natura, tum quia non

Ὁ Praedicando enim... illud. —Pb; Y add. hoc post enim; Praedi-
cando enim hoc aliquid de altero aliquo. dicimus esse illud AIKNOT
VXZa; altero om. DEFGHLMRS; etiam Jtoc om, S; Praedicando enim
hoc aliquid de altero aliquo (cet. om.) subiecto praedicatur C.

x) dut se habet. — aliud est prima manu habent E et ut videtur
G, aut inest habent DHLMORSSsG, aut est ceteri codices et a b. — In-
ferius pro absolutum LORS habent extrinsecum; ceteri codices et edi-
tiones a b omittunt.

* enim a et codd.
exc. 150: enim ta-
men ed. b.

* contingit codd,
et a b.

* duae Ea.

* recipere EG.

* Etetiamp, Est
eliam AIKLMSTVX

* In om. DEGHLM

* incidendum rab
et codd. exc. pF
ORYSCG.

* ipsis EG.

* utpote si dice-
rem codd. dice-
rem etiam a b.

E

* naturae add. A
IKLSTVXY.

* multitudinem x
GL.

* convenit ed. a
et codd. exc. GsR.

* convenit CFNYZ,
om. AIKTQ, COmt-
petit cet.

* quo EGMRPH.

* quo AEFGIKMRT
vzpsu.

CAP. III, LECT. V

conveniebant subtilitati * complexionis eius, tum
propter multiformitatem * operum quae conve-
niunt * homini inquantum habet rationem, qui-
bus aliqua determinata instrumenta accommodari
non poterant a natura: sed loco omnium inest
homini ratio, qua ? exteriora sibi praeparat loco
horum quae aliis animalibus intrinseca sunt. Unde
cum homo dicitur armatus vel vestitus vel calcea-
tus, denominatur ab aliquo extrinseco, quod non
habet rationem neque causae, neque mensurae:
unde est speciale praedicamentum , et dicitur
habitus. - Sed attendendum est quod etiam aliis
animalibus hoc praedicamentum attribuitur *, non
secundum quod in sua natura considerantur, sed
secundum quod in hominis usum veniunt; ut
si dicamus equum phaleratum vel sellatum seu
armatum.

16. Sic igitur patet quod licet motus sit unus,
tamen praedicamenta quae sumuntur secundum
motum, sunt duo, secundum quod a diversis
rebus exterioribus fiunt praedicamentales deno-
minationes. Nam alia res est agens, a qua * sicut
ab exteriori, sumitur per modum denominationis
praedicamentum passionis: et alia res est patiens
a qua * denominatur agens. Et sic patet solutio
primae dubitationis.

17. Secunda autem dubitatio de facili solvi-
tur. Nam ratio motus completur non solum per
id quod est de motu in rerum natura, sed etiam
per id quod ratio apprehendit. De motu enim
in rerum natura nihil aliud est quam actus im-
perfectus, qui est inchoatio quaedam actus per-
fecti in eo quod movetur: sicut in eo quod de-
albatur, iam incipit esse aliquid albedinis. Sed ad
hoc quod illud imperfectum habeat rationem mo-
tus, requiritur ulterius quod intelligamus ipsum
quasi medium inter duo; quorum praecedens
comparatur ad ipsum sicut potentia ad actum,

unde motus dicitur actus; consequens vero com-

115

paratur ad ipsum sicut perfectum ad imperfectum
vel actus ad potentiam, propter quod dicitur actus
existentis in potentia, ut supra * dictum est. Unde
quodcumque imperfectum accipiatur ut non in
aliud perfectum tendens, dicitur * terminus motus
et non erit motus secundum quem aliquid mo-
veatur; utpote si aliquid incipiat dealbari *, et sta-
tim alteratio interrumpatur. Quantum igitur ad
id quod in rerum natura est de motu, motus
ponitur per reductionem in illo genere quod ter-
minat motum, sicut imperfectum reducitur ad
perfectum, ut supra * dictum est. Sed quantum ad
id quod ratio apprehendit * circa motum, scilicet
esse medium quoddam * inter duos terminos, sic
iam implicatur ratio causae et effectus: nam re-
duci aliquid de potentia in actum, non est nisi
ab aliqua causa agente. Et secundum hoc motus
pertinet ad praedicamentum actionis et passionis:
haec enim duo praedicamenta accipiuntur secun-
dum * rationem causae agentis et effectus, ut di-
ctum est *.

18. Deinde cum dicit: Quid quidem igitur
motus etc., definit motum in particulari: et dicit
quod dictum est quid sit motus etin universali
et in particulari; quia ex hoc quod dictum est
de definitione motus in universali, manifestum
esse poterit quomodo definiatur in particulari.
Si enim motus est actus mobilis secundum quod
huiusmodi, sequitur quod alteratio sit actus alte-
rabilis secundum quod huiusmodi: et sic de aliis. -
Et quia positum fuit in dubitatione, utrum motus
sit actus moventis vel mobilis, et ostensum est *
quod est actus activi ut ab hoc *, et passivi ut in
hoc *; ad tollendum ^ omnem dubitationem ali-
quantulum notius dicamus quod motus est actus
potentiae activi οἱ passivi. Et sic etiam poterimus
in particulari dicere quod aedificatio est actus
aedificatoris et aedificabilis inquantum huiusmodi:
et simile * est de medicatione et aliis motibus.

J) inest homini ratio, qua, — P cum solo C; est homo ratio quae
ed. a, est hominis ratio quae ed. b, data est homini ratio quae LS,
est homini ratio quae cet.

y) ad tollendum. — ad intelligendum ed. ab, ad. tollendam FN. —
aliquantulum habent PR, non Y, om. cet. et ab. - Pro notius dicamus,
notius esse dicamus edd. a b et codd. exc. IRZ.

* Lect, 1t, n. 3.
* erit nu. Monspp.

* alterari EG.

* Lect. 1, n. 7.

* comprehendite
a b.

*

quoddam om.
EG.

* accipiunt (om.
secundum) EG.

* Num. I5.

* Num. 13.

* ut à quo DMR
om. H.
* quo DHMR.

vU

* similiter DuLM
NORS,

116

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. III

LECTIO SEXTA

PERTINERE AD PHYSICAM CONSIDERARE DE INFINITO. -
ANTIQUORUM DE ILLO SENTENTIAE

"Ἐπεὶ δ᾽ ἐστὶν ἡ περὶ φύσεως ἐπιστήμη περὶ μεγέθη xol
κίνησιν καὶ χρόνον, ὦν ἕχαστον ἀναγκαῖον ἢ ἄπειρον
ἢ πεπερασμένον εἶναι, εἰ χαὶ μὴ πᾶν ἐστὶν ἄπειρον
ἢ πεπερασμένον; οἷον πάθος ἢ στιγμή (τῶν γὰρ
τοιούτων ἴσως οὐδὲν ἀναγχαῖον ἐν θατέρῳ τούτων
εἶναι); προσῆκον ἂν εἴη τὸν περὶ φύσεως πραγμα-
τευόμενον θεωρῆσαι περὶ ἀπείρου, εἴ ἔστιν ἢ μή, καὶ
εἰ ἔστι, τί ἐστι.

Σημεῖον δ᾽ ὅτι τῆς ἐπιστήμης οἰκεία ἡ θεωρία ταύτης"
πάντες γὰρ οἱ δοκοῦντες ἀξιολόγως ἦφθαι τῆς τοιαύ-
τῆς φιλοσοφίας πεποίηνται λόγον περὶ τοῦ ἀπείρου,

καὶ πάντες ὡς ἀρχήν τινα τιθέασι τῶν ὄντων, οἱ μέν,
ὥσπερ οἱ Πυθαγόρειοι καὶ Πλάτων, καθ᾽ αὐτό, οὐχ
ὡς συμβεβηκός τινι ἑτέρῳ, ἀλλ᾽ οὐσίαν αὐτὸ ὃν τὸ
"
ἄπειρον'

πλὴν οἱ μὲν Πυθαγόρειοι ἐν τοῖς αἰσθητοῖς (οὐ γὰρ χω-
ριστὸν ποιοῦσι τὸν ἀριθμόν). καὶ εἶναι τὸ ἔξω τοῦ
οὐρανοῦ ἄπειρον’ Πλάτων δὲ ἔξω μὲν οὐδὲν εἶναι
σῶμα, οὐδὲ τὰς ἰδέας, διὰ τὸ μηδέ που εἶναι αὐτάς,
τὸ μέντοι ἄπειρον χαὶ ἐν τοῖς αἰσθητοῖς καὶ ἐν ἐχεί-
ναις εἶναι.

Καὶ οἱ μὲν τὸ ἄπειρον εἶναι τὸ ἄρτιον' τοῦτο γὰρ ἐνα-
πολαμβανόμιενον καὶ ὑπὸ τοῦ περιττοῦ περαινόμενον
παρέχειν τοῖς οὖσι τὴν ἀπειρίαν: σημεῖον δ᾽ εἶναι
τούτου τὸ συμβαῖνον ἐπὶ τῶν ἀριθμῶν: περιτιθεμέ-
vov γὰρ τῶν γνωμόνων περὶ τὸ ἕν xal χωρίς; ὁτὲ

ἐν ἄλλο ἀεὶ γίγνεσθαι τὸ εἶδος, ὁτὲ δὲ ἕν. Πλάτων
Ἢ δύο τὰ ἄπειρα, τὸ μέγα καὶ τὸ μιχρόν.

Οἱ δὲ περὶ φύσεως ἅπαντες ἀεὶ ὑποτιθέασιν ἑτέραν τινὰ
φύσιν τῷ ἀπείρῳ τῶν λεγομένων στοιχείων , οἷον
ὕδωρ ἢ ἀέρα 7| τὸ μεταξὺ τούτων' τῶν δὲ πεπερα-
σμένα ποιούντων στοιχεῖα οὐθεὶς ἄπειρα ποιεῖ" ὅσοι
ὃ ἄπειρα ποιοῦσι τὰ στοιχεῖα, καθάπερ ᾿Αναξαγό-
ρας καὶ Δημόχριτος, ὁ μὲν ἐκ τῶν ὁμοιομερῶν, ὁ δ᾽
ἐκ τῆς πανσπερμίας τῶν σχημάτων, τῇ ἀφῇ συνεχὲς
τὸ ἄπειρον εἶναι φασί: καὶ ὁ μὲν ὁτιοῦν τῶν μορίων
εἶναι μίγμα ὁμοίως τῷ παντὶ διὰ τὸ ὁρᾶν ὁτιοῦν
ἐξ ὁτουοῦν γιγνόμενον" ἐντεῦθεν γὰρ ἔοικε καὶ ὁμοῦ
ποτὲ πάντα χρήματα φάναι εἶναι, οἷον ἥδε ἡ σὰρξ
χαὶ τόδε τὸ ὀστοῦν, καὶ οὕτως ὁτιοῦν: καὶ πάντα
ἄρα- καὶ ἅγια τοίνυν’ ἀρχη γὰρ οὐ μόνον ἐν ἑκάστῳ
ἐστὶ τῆς διακρίσεως, ἀλλὰ καὶ πάντων" ἐπεὶ γὰρ τὸ
γιγνόμενον ἐκ τοῦ τοιούτου γίγνεται σώματος, πάν-
τῶν δ᾽ ἐστὶ γένεσις πλὴν οὐχ ἅμα, καί τινα ἀρχὴν
δεῖ εἶναι τῆς γενέσεως" αὕτη δ᾽ ἐστὶ μία, ὃν ἐκεῖνος
καλεῖ νοῦν' ὁ δὲ νοῦς ἀπ᾽ ἀρχῆς τινὸς ἐργάζεται
νοήσας" ὥστε ἀνάγκη ὁμοῦ ποτὲ πάντα εἶναι καὶ
ἄρξασθαί ποτε κινούμενα. Δημόχριτος δ᾽ οὐδὲν ἕτε-
ρον ἐξ ἑτέρου γίγνεσθαι τῶν πρώτων φησίν' ἀλλ᾽
5 ^ M ; ;
ὅμως γε αὐτὸ τὸ χοινὸν σῶμα ἁπάντων ἐστὶν ἀρχή;
μεγέθει κατὰ μόρια καὶ σχήματι διαφέρον. 07: μὲν
οὖν προσήχουσα τοῖς φυσιχοῖς ἡ θεωρία, δῆλον ἐκ
τούτων.

Εὐλόγως δὲ καὶ ἀρχὴν αὐτὸ τιθέασι πάντες" οὔτε γὰρ
κατὴν αὐτὸ οἷόντε εἶναι, οὔτε ἄλλην ὑπάρχειν αὐτῷ
quee πλὴν ὡς ἀρχήν' ἅπαντα γὰρ ἣ ἀρχὴ ἢ ἐξ
ἀρχῆς" τοῦ δὲ "idi dy οὐχ ἔστιν ἀρχή' εἴη γὰρ ἂν
αὐτοῦ πέρας. Ἔτι δὲ καὶ ἀγένητον καὶ ἄφθαρτον ὡς
ἀρχή τις οὖσα" τό τε γὰρ γενόμενον ἀνάγχη τέλος
λαβεῖν, καὶ τελευτὴ πάσης ἐστὶ φθορᾶς. Διό, χα-

* Quoniam autem de natura scientia est circa magnitu- * Cap. τν. Text.

dines et tempus et motum, quorum unumquodque ne-
cesse est aut infinitum aut finitum esse (etsi non
omne sit infinitum aut finitum, ut passio aut punctum :
talium enim fortasse nullum necesse est in altero ho-
rum esse); conveniens utique erit de natura negotian-
tem de infinito considerare si est aut non est, et si est,
quid est.

* Signum autem quod huius scientiae propria consideratio
de ipso est: omnes enim qui videntur rationabiliter
tetigisse huiusmodi philosophiam, fecerunt verbum de
infinito.

Et omnes tanquam principium quoddam ponunt eorum
quae sunt. Alii quidem, quemadmodum Pythagorici et
Plato, per se, non sicut accidens alicui alteri, sed sicut
substantiam ipsum esse infinitum.

Praeter hoc quod Pythagorici quidem in sensibilibus (ne-
que enim abstractum faciunt numerum), et esse extra
caelum infinitum : Plato autem extra nullum esse cor-
pus neque ideas, eo quod nusquam sint ipsae; tamen
infinitum et in sensibilibus et in illis esse.

* Et hi quidem infinitum esse parem: hic quidem enim com-
prehensus et sub impari reclusus, adhibet iis quae
sunt infinitatem. Signum autem huius est quod con-
tingit in numeris. Circumpositis enim gnomonibus circa
unum et extra, aliquando quidem aliam fieri speciem,
aliquando autem. unam. * Plato autem duo infinita, ma-
gnum et parvum.

Qui autem de natura omnes semper subiiciunt alteram
quandam naturam dictorum elementorum infinito, ut
aquam aut aerem aut medium horum. Finita autem
facientium elementa, nullus infinita facit. Quicumque
autem infinita faciunt elementa, quemadmodum Ana-
xagoras et Democritus, ille quidem ex similibus parti-
bus, hic autem ex omni semine figurarum per con-
tactum continuum infinitum esse dicit. * Et hic quidem
quamlibet partem esse similiter mixtam toto, ex eo quod
videt quodlibet ex quolibet fieri: hinc etenim videtur
et simul aliquando omnes res firmare esse, ut haec
caro et hoc os et sic quodlibet: et omnia itaque, et
simul igitur. Principium enim non solum in unoquo-
que disgregationis, sed et omnium est. Quoniam enim
quod fit, ex huiusmodi fit corpore; omnium autem
est generatio, praeterquam quod non simul; et quod-
dam principium esse oportet generationis. Hoc autem
est unum, quod ille vocat intellectum. Intellectus autem
ex principio quodam operatur intelligens: quare ne-
cesse est simul aliquando omnia fuisse, et incoepisse
moveri aliquando. * Democritus autem nihil alterum
ex altero fieri primorum dicit: sed tamen ipsum com-
mune corpus omnium esse principium magnitudine ,
secundum partes et figura differens. * Quod quidem igi-
tur conveniens sit physicis haec speculatio, manife-
stum ex his. Ὶ

Rationabiliter autem et principium ipsum ponunt omnes.
Neque enim frustra possibile est ipsum esse, neque
aliam ipsi inesse potentiam nisi sicut principium: omnia
enim principium sunt, aut ex principio: infiniti autem
non est principium; esset enim utique finis ipsius.
Amplius autem et ingenitum et incorruptibile, si est
quoddam principium: quodcumque enim fit, necesse

24.

* "Text. 25.

* TText. 26.

* Text. 27.

* Text. 28.

* Text. 29.

* Text. 30.

γργον γεν 33

* Lect. seq.

* scientiam om.
P.

* Num. 4.

—. * continentur DE
PR

ostendit om.
— codd. exc. 1.
-.* Num. 1o.

* opinionem ΡῸ
ab.

CAP. IV, LECT. VI.

θάπερ λέγομεν, οὐ ταύτης ἀρχή; ἀλλ᾽ αὕτη τῶν
ἄλλων εἶναι δοχεῖ χαὶ περιέχειν ἅπαντα καὶ πάντα
χυβερνᾶν; ὡς φασιν ὅσοι μὴ ποιοῦσι παρὰ τὸ ἄπειρον
ἄλλας αἰτίας. οἷον νοῦν 7 QuAÉXy* καὶ τοῦτ᾽ εἶναι
τὸ θεῖον: ἀθάνατον γὰρ καὶ ἀνώλεθρον, ὡς φησὶν ὁ
᾿Αναξίμαννρος καὶ οἱ πλεῖστοι τῶν φυσιολόγων.

SyNoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Infinitum
considerare pertinet ad scientiam naturalem. Probatur a) ratione.
Scientia naturalis est circa magnitudines et tempus et motum,
haec autem oportet contineri vel sub finito vel sub infinito. - Ex-
cluditur obiectio. - 3. b) Signo. Omnes qui rationabiliter tractarunt
scientiam naturalem, mentionem fecerunt de infinito. — 4. Textus
subdivisio. — 5. Cum omnes philosophi infinitum ponerent sicut
quoddam principium rerum, soli tamen Pythagorici et Plato-
nici, ponentes numeros et quantitates esse substantias rerum ,
posuerunt infinitum esse aliquid per se existens. — 6. Differebant
tamen a) in ipsa positione infiniti, quia Pythagorici non ponebant
infinitum nisi in sensibilibus et extra caelum; Plato e contra nihil
putabat esse extra caelum, et infinitum ponebat non solum in sen-

ostquam Philosophus determinavit de
S)motu, hic incipit determinare de in-
A finito. Et primo ostendit quod ad
s Ud scientiam naturalem pertinet deter-
minare de infinito; secundo incipit determinare,
ibi: Esse autem infinitum * etc. Circa primum
duo facit: primo ostendit quod ad scientiam * na-
turalem pertinet determinare de infinito; secundo
ponit opiniones antiquorum philosophorum de

infinito, ibi: Et omnes tanquam principium * etc.

2. Primum ostendit et ratione et signo. Ratio
talis est. Scientia naturalis consistit circa magni-
tudines et tempus et motum ; sed necesse est fini-
tum aut infinitum in his inveniri: omnis enim
magnitudo vel motus vel tempus sub altero ho-
rum continetur, id est sub finito vel infinito; ergo
ad naturalem philosophum pertinet considerare
de infinito, an sit et quid sit. - Sed quia posset
aliquis dicere quod consideratio de infinito perti-
net ad philosophum primum ratione suae com-
munitatis, ad hoc excludendum interponit quod
non omne ens oportet esse finitum vel infinitum:
nam punctus et passio, idest passibilis qualitas ,
sub nullo horum continetur *: ea autem quae
pertinent ad considerationem philosophi primi,
consequuntur ens inquantum ens est, et non ali-
quod determinatum genus entis.

3. Deinde cum dicit: Signum enim quod huius
scientiae etc., ostendit idem per signum acce-
ptum a consideratione philosophorum naturalium.
Omnes enim qui rationabiliter tractaverunt huius-
modi philosophiam, scilicet naturalem , fecerunt
mentionem de infinito. Ex quo colligitur proba-
bile argumentum ab auctoritate sapientum, quod
ad philosophiam naturalem pertineat determinare
de infinito.

4. Deinde cum dicit: Et omnes tanquam prin-
cipium etc., ponit opiniones antiquorum de infi-
nito. Et primo ostendit in quo diversificabantur;
secundo ostendit * in quo omnes conveniebant,
ibi: Rationabiliter autem * etc. Circa primum duo
facit: primo ponit opiniones * philosophorum non

117

est accipere finem, et finis omnis est corruptionis. Quare,
sicuti dicimus, non est huius principium, sed hoc alio-
rum videtur esse; et continere omnia et gubernare: sicut
affirmant quicumque non faciunt praeter infinitum alias
causas, ut intellectum aut concordiam. Et hoc esse di-
vinum: immortale enim et incorruptibile est, sicut affir-
mant Anaximander et plurimi philosophorum.

sibilibus, sed etiam in ideis separatis. — 7. b) Quoad radicem ipsius
infiniti: nam Pythagorici attribuebant infinitum uni radici, nempe
numero pari, quod ratione et exemplo manifestabant; Plato vero
attribuebat infinitum magno et parvo : haec enim duo ponebat ex
parte materiae, cui competit infinitum. — 8. Omnes naturales phi-
losophi posuerunt infinitum esse accidens alicuius naturae ei
suppositae, sive ponentes unum principium tantum materiale,
illud dicerent esse infinitum, sive ponentes infinita principia se-
cundum numerum, dicerent ex illis fieri unum infinitum per con-
tactum. — 9. Duplex differentia inter Anaxagoram et Democri-
tum, nempe et quoad quidditatem principiorum infinitorum, et
quoad habitudinem horum principiorum ad invicem. — 1o. Qua-
tuor in quibus antiqui philosophi concordabant circa infinitum.

naturalium de infinito, scilicet Pythagoricorum
et Platonicorum; secundo opiniones naturalium,
ibi: Qui autem de natura omnes * etc. Circa pri-
mum duo facit: primo ostendit in quo convenie-
bant Pythagorici et Platonici *; secundo in quo dif-
ferebant, ibi: Praeter hoc quod Pythagorici * etc.

5. Dicit ergo primo quod omnes philosophi
posuerunt infinitum esse sicut quoddam princi-
pium entium; sed hoc fuit proprium Pythagori-
cis et Platonicis *, quod ponerent infinitum non
esse accidens alicui alteri naturae, sed esse quod-
dam per se existens. Et hoc competebat eorum
opinioni, quia ponebant numeros et quantitates
esse substantias rerum; infinitum autem in quan-
titate est; unde et infinitum per se existens po-
nebant.

6. Deinde cum dicit: Praeter hoc quod Pythago-
rici etc., ostendit differentiam inter Platonem et
Pythagoricos *: et primo quantum ad positionem
infiniti *; secundo quantum ad radicem ipsius,
ibi: Et hi quidem infinitum esse * etc. Quantum
autem ad positionem infiniti, in duobus differe-
bat Plato * a Pythagoricis. Pythagorici enim non
ponebant infinitum nisi in sensibilibus: cum enim
infinitum competat quantitati, prima autem quan-
titas est numerus, Pythagorici non ponebant nu-
merum separatum a sensibilibus, sed dicebant nu-
merum esse substantiam rerum sensibilium; et
per consequens neque infinitum * erat nisi in sen-
sibilibus. Item * Pythagoras considerabat quod sen-
sibilia quae sunt infra caelum, sunt circeumclausa *
caelo, unde in eis non potest esse infinitum: et
propter hoc ponebat quod infinitum esset in sen-
sibilibus extra caelum. Sed Plato e contrario * po-
nebat quod nihil est extra caelum: neque enim
dicebat esse extra caelum aliquod corpus sensi-
bile, quia caelum dicebat esse continens omnia
sensibilia; neque etiam ideas et * species rerum,
quas ponebat esse * separatas, dicebat esse extra
caelum, quia zn/us et extra significant locum ;
ideae véro secundum ipsum non sunt in ali-
quo loco, quia locus corporalium est. Item dice-

α) et primo quantum ad. positionem infiniti. - et primo om. ab
et codd. exc; FLMNORSYsG. Pro positionem, participationem ed. a

et codd. exc. DHMsI; idem infra a et codd. exc. DHMQsI et mar-
gine N.

* Num. 8.

* Pythagoras et
ΡΩΝ edd exc.
DHLMO.

* Num. 6.

* Platoni ACEIKT
VXYZ.

* Pythagoram n
HR.
[1

* Num. seq.

*differebant Pla-
tonici PFHLQRS.

* infinitum non
PY.
* [terum EGHRMR.

* circumclusa
codd. exc. EFH.

* converso CbFG
LOR.

* idest puLozss.

esse om. codd.
eXC. NOR.

* aliis DEGHMR,

* aliud Pab.

* gnomo codd.
eta b, et ita infra.
* quadrangulum
P.

* hic om. po, hoc
cet.

* impar om. PD
Hpn et a b.

* consurgunt
codd. exc. DEGH
KNY.

* restat r.

* addatur DEGM
LMNO.

* pertineat codd.
exc. F.

* pertineat codd.
exc. HY.

118

bat Plato quod infinitum non solum est in re-
bus sensibilibus, sed etiam in i//is *, idest in ideis
separatis; quia etiam in ipsis numeris separatis
est aliquid formale, ut unum, et aliquid * mate-
riale, ut duo, ex quibus omnes numeri compo-
nuntur.

7. Deinde cum dicit: Et hi quidem infinitum esse
parem etc., ostendit differentiam eorum quantum
ad radicem infiniti. Et dicit quod Pythagorici at-
tribuebant infinitum uni radici, scilicet numero

pari. Et hoc manifestabant dupliciter. Primo per.

rationem : quia id quod concluditur ab alio et per
aliud terminatur, quantum est de se, habet ratio-
nem infiniti; quod autem concludit et terminat,
habet rationem termini. Par autem numerus com-
prehenditur et concluditur sub impari. Si enim
proponitur aliquis numerus par, undique divisibi-
lis apparet; cum vero addita unitate ad imparem
numerum reducitur, iam quandam indivisionem
consequitur, ac si par sub impari constringatur :
unde videtur quod par sit per se infinitum, et
causet in aliis infinitatem. -- Ostendit etiam idem
per signum. Ad. cuius evidentiam sciendum est
quod in geometricis, gnomon * dicitur quadra-
tum * super diametrum consistens cum duobus
supplementis: huiusmodi igitur gnomon circum-
positus quadrato, constituit quadratum. Ex huius
ergo similitudine in numeris gnomones dici pos-
sunt numeri qui aliquibus numeris adduntur.
Est autem hic * observandum, quod si aliquis
accipiat numeros impares secundum ordinem
progressionis naturalis ^, et unitati, quae est
quadratum virtute (inquantum semel unum est
unum), addat primum numerum imparem, scili-
cet ternarium, constituetur quaternarius, qui est
numerus quadratus; nam bis duo sunt quatuor.
Si vero huic secundo quadrato addatur secundus
impar * scilicet quinarius, consurgit novenarius,
qui est quadratum ternarii; nam ter tria sunt no-
vem. Si autem huic tertio quadrato addatur tertius
impar, scilicet septenarius, consurgit * sedecim ,
qui est quadratum quaternarii: et sic semper per
ordinatam additionem numerorum imparium re-
sultat * eadem forma in numeris, scilicet quadra-
tum. Per additionem autem parium, semper re-
sultat diversa figura. Nam si primus par, scilicet
duo, addantur * unitati, consurgit ternarius, qui est
figurae trilaterae; si autem huic addatur secun-
dus par, scilicét quaternarius, consurgit septena-
rius, qui est figurae heptagonae: et sic semper
variatur figura numerorum ex additione parium.
Et hoc videtur esse signum quod uniformitas per-
tinet * ad numerum imparem, difformitas autem
et varietas et infinitum pertinent * ad numerum
parem. Et hoc est quod dicit: signum huius,
scilicet quod infinitum sequatur numerum : pa-
rem, est hoc quod contingit in numeris: circum-
positis enim gnomonibus , idest numeris additis,

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. III

circa unum, idest circa unitatem, ef extra, idest.

circa alios numeros, aliquando quidem fit alia
species, idest alia forma numeralis, scilicet per ad-
ditionem numeri paris; aliquando autem fit una
species, scilicet per additionem numeri imparis.
Et sic patet quare Pythagoras numero pari at-
tribuerit * infinitatem.

Plato autem attribuebat * duabus radicibus, sci-
licet magno et parvo: haec enim duo secundum
ipsum sunt ex parte materiae, cui competit infi-
nitum.

8. Deinde cum dicit: Qui autem de natura etc.,
ponit opiniones naturalium philosophorum de in-
finito. Sciendum est ergo quod omnes naturales
philosophi, qui scilicet naturaliter principia rerum
tradiderunt, dixerunt quod infinitum non est per
se subsistens, sicut supra * dictum est; sed ponunt
infinitum esse accidens alicuius naturae ei sup-
positae. Qui ergo posuerunt unum principium
tantum materiale, quodcumque sit, de numero
eorum quae dicuntur elementa, sive aer sive aqua
sive aliquid medium, dixerunt illud esse infini-
tum. Qui vero fecerunt plura elementa sed finita
secundum numerum, nullus eorum posuit quod
elementa essent infinita secundum quantitatem :
ipsa enim distinctio elementorum contrariari vi-
debatur infinitati utriusque eorum. Sed illi qui
fecerunt infinita secundum numerum, dicunt ex
omnibus illis infinitis fieri quoddam unum infi-
nitum per contactum.

9. Et hi fuerunt Anaxagoras et Democritus:
qui in duobus differebant. Primo quidem in quid-
ditate principiorum infinitorum: nam Anaxagoras
posuit illa infinita principia esse infinitas similes
partes, ut * carnis et ossis et huiusmodi; Demo-
critus autem posuit * huiusmodi infinita principia
esse indivisibilia corpora, differentia secundum
figuras; quae quidem corpora dicebat esse se-
mina totius naturae. Alia differentia est quantum
ad habitudinem horum principiorum ad invicem.
Anaxagoras enim * dixit quod quaelibet harum
partium infinitarum esset commixta cuilibet, sicut
quod in qualibet parte carnis esset os et e con-
verso, et similiter de aliis. Et hoc ideo, quia vidit *
quod quodlibet fit ex quolibet; et cum crederet *
quod omne quod fit ex aliquo, est in eo, syllogi-
zavit quod quodlibet sit in quolibet ". Et ex hoc,
videtur ipse affirmare quod aliquando omnes res
erant simul confusae ad invicem, et nihil erat
distinctum ab alio. Sicut enim haec caro et hoc
os commiscentur ad invicem, quod demonstratur
per generationem eorum ad invicem *, sic etiam
est * de quolibet alio. Omnia igitur aliquando fue-
runt simul. Est enim accipere principium disgre-
gationis non solum in aliquo uno, sed in omni-
bus simul: quod sic probabat *. Quod enim fit ex
alio, erat prius ei commixtum, et per * hoc fit,
quod segregatur ab eo; sed omnia fiunt, licet

8) progressionis naturalis, — progressionis numeralis PRsX et b. —
Lin. seq. pro inquantum semel unum est unum, inquantum unum est
solum unum P'T, inquantum sil" (simul) unum est unum edd. a b.

Y) syllogigavit... quolibet.— LS idem aliter exprimunt: ex πος sibi
videbatur sequi (quod add, S) ex vi syllogigationis, quod quodlibet

fit (sit 51.) in quolibet. — fit habent etiam ADIKQT, est ORYZ.

x pee PFHX

a b. 1
* attribuit cpEFG.
HMNY.

* Num. 5.

* ut om. EG.

* ponebat», ponit
10Rab, 3

t em,

* et add. a et.
Codd.exc.DHLST. -
* est om, ACIKN-
Tvxab.

* probat epper et
ab

* propter pLoQR
sY$G, Om. EMPOH,

i4 psv
dd. p.

..* segregare cpF

ὃ

— * ad invicem Po.
mYab, om. EG,

* ipiorum

edd. a b et codd.

EXC. DNRY.

OP aere φως μῇ
b et codd

.. €xC. DNRSTY.

— * indivisibiles
— edd.a b et codd.
». exc. CSFSGI.

——.* propter pEG.

CAP. IV,

non simul; oportet igitur ponere unum principium
generationis omnium, non solum uniuscuiusque *.
Et hoc unum principium vocavit intellectum, cui
soli competit distinguere et congregare * , propter
hoc quod est immixtus ὃ. Quod autem fit per in-
tellectum , videtur habere quoddam principium ;
quia intellectus a determinato principio incipiens
operatur. Si ergo segregatio fit ab intellectu, opor-
tet dicere quod segregatio habeat quoddam prin-
cipium; unde concludebat quod aliquando omnia
fuerint simul, et quod motus quo segregantur res
ab invicem *, aliquando incoeperit, cum prius non
fuerit. Sic igitur Anaxagoras posuit unum princi-
pium * fieri ex altero.

Sed Democritus dicit quod unum principium *
non fit ex altero: sed tamen natura corporis, quae
est communis omnibus indivisibilibus corporibus,
differens secundum partes et figuras, est principium
omnium secundum magnitudinem, inquantum ex
indivisibilibus ponebat componi omnes magnitu-
dines divisibiles *. - Et sic concludit quod ad philo-
sophum naturalem pertinet considerare de infinito.

10. Deinde cum dicit: Rationabiliter autem et
principium etc., ponit quatuor, in quibus antiqui
philosophi concordabant circa infinitum. Quorum
primum est, quod omnes posuerunt infinitum esse
principium; et hoc rationabiliter, idest per * proba-
bilem rationem. Non enim possibile est, si infi-
nitum est, quod sit frustra, idest quod non ha-
beat aliquem determinatum gradum in entibus.
Nec potest habere aliam virtutem nisi principii:
quia omnia quae sunt in mundo, vel sunt princi-

LECT. VI

119

pia vel ex principiis; infinito autem non competit
habere principium, quia quod habet principium,
habet finem. Unde relinquitur quod infinitum
sit principium. Sed attendendum est quod in
hac ratione utuntur aequivoce principio et fine:
nam quod est ex principio, habet principium
originis; infinito autem repugnat principium et
finis quantitatis vel magnitudinis. - Secundum au-
tem quod attribuebant * infinito est, quod sit
ingenitum et incorruptibile. Et hoc sequitur ex eo
quod est principium. Omne enim quod fit, ne-
cesse est quod accipiat finem, sicut et habet
principium ; et etiam cuiuslibet corruptionis est
aliquis finis: finis autem repugnat infinito; unde
esse generabile et corruptibile repugnat infinito *.
Et sic patet quod non est aliquod principium in-
finiti, sed magis infinitum est principium aliorum.
Et * in hoc etiam aequivoce sumebant principium
et finem, sicut et supra.- Tertium autem * quod at-
tribuebant infinito erat, quod contineret et guber-
naret omnia: hoc enim videtur esse primi prin-
cipii. Et hoc dixerunt quicumque non posuerunt
praeter materiam, quam dicebant infinitam, alias
causas, scilicet agentes, ut intellectum posuit Ana-
xagoras et concordiam Empedocles. Continere
enim et gubernare magis pertinet ad principium
agens, quam ad materiam.- Quartum * autem quod
infinito attribuebant est, quod esset quoddam
divinum: omne enim quod est immortale. aut
incorruptibile, divinum appellabant: et hoc posuit
Anaximander et plures antiquorum philosopho-
rum naturalium.

8) quod est immixtus.— Sola Piana legit affirmative est; ab et codd.
unanimiter non est, sed pro immixtus, commixtus EG, mixtus FHL
MNZ, permixtus sC, ei mixtus O. Intellige immixtus Pianae negative,
scilicet est non mixtus, (ἀμ: tre, οὗ μίχτ 706); codicum vero positive
(ἔμμιχτος), scilicet non est mixtus.

s) unde esse generabile et corruptibile repugnat infinito.-. Haec

: om. FGTZpE solita occasione recursus eorumdem verborum. Pro unde

esse, esse ergo P corrigens mendum ab, omne enim; unde non esse
NsC; quare addant non, explicatur ex eo quod cum ACKSVXYPpIM ha-
bent ingenitum et incor ruptibile; unde omne cet. codd., sed omne in
codicibus saepe est corruptio pro esse. Hinc post infinito add. S: alia
ἵνα unde esse generabile et corruptibile.

* attribuunt edd.
a b et codd. exc.
H.

* Et om. pab.

* autem om. ab
et. codd. exc. c
ΕΥ.

*Quarto ο.- quod
et est om. codd.
et ab.

120

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. ΠῚ

LECTIO SEPTIMA

RATIONES QUAE SUADENT INFINITUM ESSE. - QUOT MODIS INFINITUM ACCIPIATUR. -
INFINITUM A SENSIBILIBUS SEPARATUM ESSE EXCLUDENDUM

Too δ᾽ εἶναί τι ἄπειρον ἡ πίστις ἐκ πέντε μάλιστ᾽ ἂν
συμβαίνοι σκοποῦσιν, EX τε τοῦ χρόνου, (οὗτος γὰρ
ἄπειρος) καὶ ἐκ τῆς ἐν τοῖς μεγέθεσι διαιρέσεως
(χρῶνται γὰρ καὶ οἱ μαθηματικοὶ τῷ ἀπείρῳ), ἔτι
τῷ οὕτως ἂν μόνως pr ὑπολείπειν γένεσιν καὶ φθο-
ρᾶν, εἰ ἄπειρον εἴη ὃθεν ἀφαιρεῖται τὸ γιγνόμενον"
ἔτι τῷ τὸ πεπερασμένον ἀεὶ πρός τι περαίνειν, dave
ἀνάγκη μηδὲν εἶναι πέρας; εἰ ἀεὶ περαίνειν ἀνάγχη
ἕτερον πρὸς ἕτερον. Μάλιστα δὲ καὶ κυριώτατον, ὃ
τὴν κοινὴν ποιεῖ ἀπορίαν πᾶσι' διὰ τὰν τὸ ἐν τῇ
νοήσει μὴ ὑπολείπειν x«l ὁ ἀριθμὸς δοχεῖ ἄπειρος
εἶναι χαὶ τὰ μαθηματικὰ μεγέθη καὶ τὸ ἔξω τοῦ
οὐρανοῦ. ᾿Απείρου δ᾽ ὄντος τοῦ ἔξω, καὶ σῶμα ἄπει-
gov εἶναι δοκεῖ καὶ κόσμοι. Τί γὰρ μᾶλλον τοῦ κενοῦ
ἐνταῦθα ἢ ἐνταῦθα; ὥστ᾽ εἴπερ μοναχοῦ, καὶ παν-
ταχοῦ ἀνάγκη εἶναι τὸν ὄγκον. "Apa δ᾽ εἰ καὶ ἔστι
χενὸν χαὶ τόπος ἄπειρος, καὶ σῶμα ἄπειρον εἶναι
ἀναγκαῖον" ἐνδέχεσθαι γὰρ ἢ εἶναι οὐθὲν διαφέρει ἐν
τοῖς ἀϊδίοις.

Ἔχει δ᾽ ἀπορίαν ἡ περὶ τοῦ ἀπείρου θεωρία. xal γὰρ

un εἶναι τιθεμένοις πόλλ᾽ ἀδύνατα συμβαίνει καὶ
εἶναι. Ἔτι δέ, ποτέρως ἐστί, πότερον ὡς οὐσία ἢ
συμβεθηκὸς καθ’ αὐτὸ φύσει τινί ; ἢ οὐδετέρως, ἀλλ᾽
οὐδὲν ἧττον ἐστὶν ἄπειρον ἢ ἄπειρα τῷ πλήθει. Μά-
λιστα δὲ φυσικοῦ ἐστι σχέψασθαι εἰ ἔστι μέγεθος

αἰσθητὸν ἄπειρον.

Πρῶτον οὖν διοριστέον ποσαχῶς λέγεται τὸ ἄπειρον.

Ἕνα μὲν δὴ τρόπον τὸ ἀδύνατον διελθεῖν τῷ μὴ

πεφυκέναι διιέναι, ὥσπερ ἡ φωνὴ ἀόρατος" ἄλλως δὲ

τὸ διέξοδον ἔχον ἀτελεύτητον, ἢ ὃ μόλις, ἢ ὃ πε-

φυχὸς ἔχειν μὴ ἔχει διέξοδον ἢ πέρας. Ἔτι ἄπειρον
M Lb EJ ,

ἅπαν ἣ κατὰ πρόσθεσιν ἢ xad διαίρεσιν ἢ ᾿ἀμφο-
τέρως.

Χωριστὸν μὲν οὖν εἶναι τὸ ἄπειρον τῶν αἰσθητῶν, αὐτό

τι ὃν ἄπειρον, οὐχ οἷόντε. Εἰ ydp μήτε μέγεθός ἐστι
μήτε πλῆθος, ἀλλ᾽ οὐσία αὐτό ἐστι τὸ ἄπειρον καὶ
μὴ συμβεβηχός, ἀδιαίρετον ἔσται" τὸ γὰρ διαιρετὸν
5 μέγεθος ἔσται ἢ πλῆθος. Εἰ δὲ ἀδιαίρετον ν, οὐκ
ἄπειρον, εἶ μὴ ὡς ἡ φωνὴ ἀόρατος. Αλλ᾽ οὐχ οὕτως
οὔτε φασὶν εἶναι οἱ φάσκοντες εἶναι τὸ ἄπειρον, οὔτε
ἡμεῖς ζητοῦμεν, ἀλλ᾽ ὡς ἀδιέξοδον. Εἰ δὲ κατὸ συμ-
βεβηκός ἐστι τὸ ἄπειρον, οὐχ ἂν εἴη στοιχεῖον τῶν
ὄντων, ἡ ἄπειρον, ὥσπερ οὐδὲ τὸ ἀόρατον τῆς δια-
λέκτου, καίτοι ἡ φωνή ἐστιν ἀόρατος.

Ἐτι πῶς ἐνδέχεται εἶναί τι αὐτὸ ἄπειρον, εἴπερ μὴ καὶ

ἀριθμὸν καὶ μέγεθος, ὧν ἐστὶ καθ᾽ αὐτὸ πάθος τι
τὸ ἄπειρον; ἔτι γὰρ ἧττον ἀνάγχη ἢ τὸν ἀριθμὸν
ἢ τὸ μέγεθος.

Φανερὸν δὲ xo ὅτι οὐκ ἐνδέχεται εἶναι τὸ ἄπειρον, ὡς

ἐνεργείᾳ ὃν xal ὡς οὐσίαν καὶ ἀρχήν' ἔσται γορ
ὁτιοῦν αὐτοῦ ἄπειρον τὸ λαμβανόμενον, εἰ μεριστόν.
Τὸ γὰρ ἀπείρῳ εἶναι καὶ ἄπειρον τὸ αὐτό, εἴπερ
οὐσία τὸ ἄπειρον xal y καθ᾽ ὑποχειμένου: ὥστ᾽ ἢ
ἀδιαίρετον ἢ εἰς ἄπειρα διαιρετόν: πολλο δ᾽ ἄπειρα
'τὸ αὐτὸ εἶναι ἀδύνατον. ᾿Αλλὰ μὴν ὥσπερ ἀέρος ἀὴρ
μέρος, οὕτω καὶ ἄπειρον ἀπείρου, εἴ γε οὐσία ἐστὶ
xo ἀρχή. ᾿Αμέριστον ἄρα καὶ ἀδιαίρετον. ᾿Αλλ᾽ ἀδύ-
νατον τὸ ἐντελεχείᾳ ὃν ἄπειρον’ ποσὸν γάρ τι εἶναι
ἀναγκαῖον. Κατὰ συμβεβηκὸς ἄρα ὑπάρχει τὸ ἄπει-
ρον. ᾿Αλλ᾽ εἰ οὕτως, εἴρηται ὅτι οὐχ ἐνδέχεται αὐτὸ
λέγειν ἀρχήν, ἀλλ᾽ ἐχεῖνο ᾧ συμβέβηκε, τὸν ἀέρα,

* Esse autem infinitum, fides ex quinque continget maxime
intendentibus. Ex tempore: hoc enim infinitum. Et ex
ea quae est magnitudinum divisione: utuntur enim
mathematici infinito. Amplius sic utique solum non
est deficere fieri et corrumpi, si infinitum sit. Amplius
includendo finitum semper ad aliquid: quare necesse
est ei nullum esse terminum, si semper includere ne-
cesse est alterum ad alterum. * Maxime autem et magis
proprie, quod communem facit dubitationem omnibus:
propter id enim quod in intellectu non est deficere, et
numerus infinitus videtur esse, et mathematicae magni-
tudines, et quod est extra caelum. Infinitum autem
cum sit extra, et corpus infinitum videtur esse, et
mundi: quid enim magis vacuum hic quam ibi? quare
si quidem in uno loco, et ubique necesse est esse ma-
gnitudinem. Similiter autem et si vacuum est, et locus
infinitus, et corpus infinitum necesse est esse: contin-
gere enim ab esse nihil differt in perpetuis.

* Habet autem dubitationem de infinito consideratio. Et
namque non esse ponentibus multa impossibilia acci-
dunt, et esse. Amplius autem qualiter est, utrum sicut
substantia, aut sicut accidens per se alicui naturae,
aut neutraliter, sed nihilominus est infinitum, aut in-
finita multitudine. * Maxime autem physici est conside-
rare si est magnitudo sensibilis infinita.

Primum ergo determinandum est quot modis dicitur in-
finitum. Uno quidem igitur modo, quod impossibile
est transiri ex eo quod non est aptum transiri, ut est
vox invisibilis; aliter autem, transitum habens incon-
sumabilem, aut quod vix; aut quod aptum natum est
habere, non tamen habet transitum aut finem. Amplius,
infinitum omne aut est secundum appositionem, aut
secundum divisionem, aut utroque modo.

* Separabile quidem igitur esse infinitum a sensibilibus ,
ipsum aliquid existens infinitum, impossibile est. Si
namque neque magnitudo neque multitudo est, sub-
stantia autem ipsum infinitum et non accidens, indi-
visibile erit: divisibile enim aut magnitudo aut multi-
tudo erit. Si autem indivisibile est, non infinitum est
nisi sicut vox invisibilis. Sed neque sic dicunt affir-
mantes esse infinitum, neque nos quaerimus, sed sicut
intransibile. * Si autem secundum accidens est infinitum,
non erit utique elementum eorum quae sunt secundum
quod est infinitum, sicut neque invisibile locutionis,
quamvis vox sit invisibilis.

Amplius, quomodo contingit aliquid esse ipsum infinitum,
si quidem non et numerum et magnitudinem, quorum
est per se passio quaedam infinitum? Adhuc enim mi-
nus esse necesse est quam numerum et magnitudinem.

* Manifestum autem est quod non contingit infinitum esse
sicut actu ens et sicut substantiam et principium. Erit
enim quodlibet ipsius acceptum infinitum, si partibile
est: infinito enim esse et infinitum idem est, si substan-
tia infinitum est et non de subiecto: quare aut in-
divisibile est, aut in infinita divisibile: multa autem
infinita esse idem impossibile est. At vero, sicut aeris
aer pars est, sic et infiniti infinitum, si quidem sub-
stantia est et principium: impartibile igitur et indivi-
sibile est. Sed impossibile est esse actu infinitum : quan-
tum enim quid necesse est esse. * Secundum accidens
ergo est infinitum. Sed si sic est, dictum est quod non
contingit ipsum dicere principium, sed illud cui accidit,

* Seq. cap. 1v.
Text) 3

* Text. 32.

* TText. 33.

* "Text. 34.

*Cap.v.Text.35-—

* Text. 36.

* Text. 37.

* Text. 38.

u
τῇ

* Num. 7.

ΕΣ dici kc.

* poni EG.

CAP. IV,

ἢ τὸ ἄρτιον. Ὥστε ἀτόπως ἂν ἀποφαίνοιντο οἱ λέ-
γοντες οὕτως, ὥσπερ οἱ Πυθαγύρειοί φασιν" ἅμα γὰρ
οὐσίαν ποιοῦσι τὸ ἄπειρον χαὶ μερίζουσιν. ᾿Αλλ᾽ ἴσως
αὕτη μέν ἐστι χαθόλου ἡ ζήτησις μᾶλλον, εἰ ἐνὸδέ-

- *
χεται τὸ ἄπειρον καὶ ἐν τοῖς μαθηματικοῖς εἶναι.

χαὶ ἐν τοῖς νοητοῖς καὶ μηδὲν ἔχουσι μέγεθος" ἡμεῖς
δ᾽ ἐπισχοποῦμεν περὶ τῶν αἰσθητῶν καὶ περὶ ὧν
ποιούμεθα, τὴν μέθοδον; dp ἔστιν ἐν αὐτοῖς, ἢ οὐχ
ἔστι σῶμα ἄπειρον περὶ τὴν αὐξησιν.

ΒΥΝΟΡΒΙΒ. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Quin-
que rationes ad ostendendum quod infinitum sit. a) Ex tempore,
quod secundum communem opinionem antiquorum semper fait
et semper futurum est. - 3. b) Ex divisione magnitudinum in
infinitum. — 4. c) Ex perpetuitate generationis et corruptionis
secundum plurium opinionem. — 5. d) Ex apparenti ratione fi-
niti de cuius ratione videtur esse quod semper includatur ab
aliquo alio in infinitum. — 6. e) Ex apprehensione intellectus vel
imaginationis: quia intellectus semper potest super quodlibet da-
tum finitum aliquid addere. Existimabant autem antiqui quod
res responderent apprehensioni sensus et intellectus, dicentes
omne quod videtur esse verum. Et quia imaginamur extra cae-
Ium quasdam dimensiones in infinitum, videtur esse extra caelum
spatium quoddam infinitum. Posito autem spatio infinito, duplici
de causa necessarium videtur ponere infinitum corpus et infi-
nitos mundos. — 7. Textus subdivisio. - 8. Multae difficultates
Circa infinitum, utrum sit, et qualiter sit. — 9. Prima divisio
infiniti, communis omnibus privative dictis. Infinitum, cum sit
idem ac intransibile, uno modo dicitur quod non est natum
transiri, sicut invisibile dicitur quod non est de genere visibilium.
Alio modo dicitur infinitum quod secundum se potest transiri,
sed eius transitus non potest perfici a nobis; aut si potest, vix
tamen et cum difficultate. Tertio modo dicitur proprie infinitum
quod est natum transiri, sed tamen non habet transitum usque

j ositis opinionibus antiquorum de in-
»finito, hic incipit inquirere veritatem.
SP Et primo obiicit ad utramque par-
: tem; secundo solvit, ibi: Quod qui-
dem igitur actu corpus* etc. Circa primum duo
facit: primo ponit rationes ad ostendendum quod
infinitum sit; secundo ad ostendendum quod non

. Sit, ibi: Habet autem dubitationem * etc.

2. Circa primum ponit quinque rationes. Qua-
rum prima sumitur ex tempore, quod secundum
communem opinionem antiquorum infinitum erat:
solus enim Plato generavit tempus, ut in octavo
huius * dicetur. Dicit ergo primo quod ad osten-
dendum infinitum esse, ex quinque rationibus
accipi potest: et primo quidem ex tempore, quod
est infinitum secundum illos qui dicebant tempus
semper fuisse et semper futurum esse.

.3. Secunda ratio sumitur ex divisione magni-
tudinum in infinitum. Infinito enim in magnitu-
dinibus utuntur etiam mathematici in suis de-
monstrationibus: quod non esset si infinitum to-
taliter tolleretur a rebus: oportet igitur ponere
infinitum.

4. Tertia ratio sumitur ex perpetuitate gene-
rationis et corruptionis, secundum plurium opi-
nionem. Si enim totaliter tolleretur infinitum,
non posset dici quod generatio et corruptio in
infinitum durarent; unde oporteret dicere * quod
quandoque totaliter generatio cessaret, quod est
contra multorum opinionem. Oportet igitur po-
nere * infinitum.

5. Quarta ratio sumitur ex apparenti ratione
finiti. Videtur enim pluribus quod de ratione fi-
niti sit, quod semper includatur ab aliquo alio:
quia videmus apud nos omne finitum extendi

Opp. D. TngowaE T. II.

LECT. VH

121

ut aerem aut par. Quare inconvenienter utique enunciant
idem dicentes, sicut Pythagorici dicunt: simul enim
substantiam faciunt infinitum et partiuntur. * Sed fortas-
sis haec quidem est universalis quaestio magis, si con-
tingit in mathematicis infinitum esse, et in intelligibi-
libus, et in nullam habentibus magnitudinem. Nos
autem intendimus de sensibilibus, et de quibus facimus
scientiam, utrum in ipsis est aut non est corpus infi-
nitum in augmentum.

ad finem, sicut si esset aliqua linea non habens terminum. —
Alia divisio propria infiniti; nempe infinitum dicitur aut secun-
dum appositionem, sicut in numeris, aut secundum divisio-
nem, sicut in magnitudinibus, aut utroque modo, sicut in tem-
pore. — 10. Tres rationes ad excludendum infinitum separatum
a rebus sensibilibus et per se existens. a) Infinitum per se sub-
sistens separatum a sensibilibus, aut habet aliquam quantitatem
continuam vel discretam, aut non. Si non habet, infinitum est
indivisibile, et ideo non erit infinitum nisi primo modo (n. 9),
de quo infinito non est praesens quaestio. Si vero infinitum se-
paratum non est sola substantia, sed habet quantitatem , cui
competit esse infinitum, et ratione eius competit ipsi substan-
tiae, non erit infinitum, inquantum huiusmodi, principium eorum
quae sunt, contrà communem antiquorum opinionem. — r1. 5) Si
magnitudo et numerus non possunt separari, multo minus potest
passio magnitudinis et numeri, i. e. infinitum, per se existere. —
12. 6) Si infinitum actu est et est substantia quaedam, tunc, si
est divisibile, debet omnis pars eius esse infinita. Et quia hoc
non potest esse, debet poni indivisibile. Sed tunc non potest esse
infinitum in actu, quia infinitum in actu est quantum, et omne
quantum est divisibile. — 13. Verum ista quaestio, an infinitum
sit in mathematicis quantitatibus et in rebus intelligibilibus, est
magis universalis, quam praesens consideratio, quae est solum
de rebus sensibilibus.

usque ad aliquid. Demonstrato igitur aliquo cor-
pore, si illud sit infinitum, habetur propositum;
si autem sit finitum, oportebit quod terminetur
ad aliquid aliud, et iterum illud, si sit finitum,
ad aliquid aliud. Aut ergo erit procedere in in-
finitum, aut devenietur ad aliquod corpus infi-
nitum; et utroque modo ponitur infinitum. Unde
necesse est quod nullus sit terminus corporum,
si * semper oportet quod omne finitum inclu-
datur ab aliquo altero.

6. Quinta ratio sumitur ab apprehensione in-
tellectus vel imaginationis. Unde dicit quod illud
quod maxime facit communem dubitationem in-
ducentem homines *. ad ponendum infinitum, est
ex hoc, quod' intellectus nunquam deficit, quin
super quodlibet finitum datum possit aliquid ad-

dere. Existimabant autem antiqui philosophi quod

res responderent apprehensioni intellectus et sen-
sus: unde dicebant quod omne quod videtur, est
verum, ut dicitur in IV Metaphys. *: et propter hoc
credebant quod etiam in rebus esset . infinitum.
Inde est enim * quod videtur numerus esse infini-
tus: quia intellectus cuilibet numero dato unitatem
addendo, facit aliam speciem. Et eadem ratione
videntur magnitudines mathematicae, quae in
imaginatione consistunt, esse infinitae: quia qua-
libet magnitudine data, possumus imaginari ma-
iorem. Et eadem ratione videtur esse extra cae-
lum quoddam spatium infinitum: quia possumus
imaginari extra caelum in infinitum quasdam di-
mensiones. Si autem est infinitum spatium extra
caelum, necesse videtur quod sit corpus infini-
tum, et quod sint mundi infiniti. Et hoc duplici
ratione. Prima ratio est, quia si consideretur to-
tum spatium infinitum, totum secundum se con-

16

* Text. 39-

* sed Pab et codd.
eXC. DEGHMORZ. -
Cf. text.

* hominem Ea,

* S, Th. lect. xt.
- Did. lib.IIl, c.5,
n. 5.

* enim om. ῬΡῈ
et a b.

* posset pab.

* differunt Ec.

* Num. 9.

* Num. 1o.

* Num. 2 seqq.

* Num. 10 seqq.-
sequentibus οο-
dices exc. L.

* sit codd, exc.
crG ab.

122

sideratum est uniforme: non est ergo assignare
rationem quare magis in una parte illud spatium
sit vacuum a corpore quam in alia. Si ergo in
aliqua parte illius spatii invenitur magnitudo cor-
poralis huius mundi ^, oportet quod in qualibet
parte illius spatii inveniatur aliqua magnitudo cor-
poralis sicut quae est huius mundi: et sic oportet
corpus esse infinitum sicut et spatium: vel etiam
oportet mundos esse infinitos, ut Democritus po-
suit. Alia ratio est ad idem ostendendum ; quia si
est infinitum spatium, aut est vacuum aut est
plenum. Si est plenum, habetur propositum, quod
sit corpus infinitum: si autem est vacuum, cum
vacuum nihil aliud sit quam locus non repletus
corpore, possibilis tamen repleri ^, necesse est quod
si est spatium infinitum, sit etiam locus infinitus,
qui possit * repleri corpore. Et ita oportebit esse
corpus infinitum, quia in perpetuis non differt *
contingere et esse. Unde si contingit locum in-
finitum repleri corpore, oportet dicere quod sit
repletus corpore infinito. Necesse ergo videtur
dicere quod sit corpus infinitum.

7. Deinde cum dicit: Habet autem dubitatio-
nem etc., obiicit in contrarium. Et circa hoc tria
facit. Primo ostendit quaestionem esse dubitabi-
lem, ne rationes praemissae omnino verum con-
cludere videantur; secundo ostendit quot modis
dicitur infinitum, ibi: Primum ergo determinan-
dum * etc.; tertio ponit rationes ad ostendendum
infinitum non esse, ibi: Separabile quidem igitur
esse* etc.

8. Dicit ergo primo quód dubitatio est circa
infinitum, utrum sit vel non sit: multa enim
impossibilia consequuntur iis qui ponunt infini-
tum omnino non esse, sicut ex praemissis * patet;
et etiam iis qui ponunt infinitum esse, multa
accidunt impossibilia, ut ex consequentibus * ra-
tionibus patebit. Est etiam dubitatio qualiter in-
finitum sit, utrum scilicet sit aliquid per se exi-
stens, sicut quaedam substantia; vel sicut * aliquod
accidens per se conveniens alicui naturae; aut
neutro modo sit (scilicet neque per se existens,
sicut substantia, neque sicut accidens per se), sed
nihilominus, si est accidens, est aliquod infinitum
continuum 7, et aliqua infinita secundum multitu-
dinem. Sed maxime pertinet ad considerationem
philosophi naturalis, si est aliqua magnitudo sen-
sibilis infinita: nam magnitudo sensibilis est ma-
gnitudo naturalis.

9. Deinde cum dicit: Primum ergo determi-
nandum est etc., ostendit quot modis dicitur in-
finitum: et ponit duas divisiones infiniti. Quarum

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. ΠῚ

prima est communis infinito et omnibus priva-
tive dictis.

Nam * invisibile dicitur tripliciter, vel quod

| non est aptum natum videri, ut vox, quae non

est de genere visibilium; vel quod male videtur,
sicut quod videtur in obscuro aut a remotis; vel
quod natum est videri et non videtur, sicut quod
est omnino in tenebris. Sic igitur et uno modo
dicitur infinitum, quod non est natum transiri
(nam infinitum idem est quod zntransibile): et hoc
est quia est de genere intransibilium ?, sicut indi-
visibilia ut punctus et forma; per quem etiam
modum dicitur vox invisibilis. - Alio * modo dici-
tur infinitum, quod quantum est de se, transiri
potest, sed eius transitus non potest perfici a no-
bis, sicut si dicatur profunditas maris esse infi-
nita: vel si potest perfici, tamen vix et cum dif-
ficultate, sicut si dicamus quod iter usque in
Indiam * est infinitum. Et utrumque istorum per-
tinet ad hoc quod est esse male transibile. -- 'l'er-
tio modo dicitur infinitum, quod est natum tran-
siri quasi de genere transibilium existens, quod
tamen non habet transitum ad finem; ut'si esset
aliqua linea non habens terminum, vel quaecum-
que alia quantitas: et sic proprie dicitur infinitum.

Aliam divisionem propriam infiniti ponit ibi:
Amplius infinitum etc., dicens * quod infinitum
dicitur vel per appositionem, sicut in numeris;
aut secundum divisionem, sicut in magnitudini-
bus; aut utroque modo, sicut in tempore.

10. Deinde cum dicit: Separabile quidem igi-
tur etc., ponit rationes ad excludendum infinitum:
et primo ad excludendum infinitum separatum,

quod Platonici posuerunt; secundo ad excluden-.

dum infinitum a rebus sensibilibus, ibi: ARationa-
biliter quidem igitur * etc. Circa primum ponit tres
rationes. Circa quarum primam dicit quod im-
possibile est infinitum esse separatum a sensibi-
libus, ita quod ipsum * infinitum sit aliquid per
se existens *, sicut Platonici posuerunt. Quia :
ponitur infinitum esse aliquid separatum, aut ha-

t

bet aliquam quantitatem (scilicet continuam quae .

est magnitudo, aut discretam quae est multitudo),
aut non. Si * est substantia sine accidente quod
est magnitudo vel * multitudo, oportet quod in-
finitum sit indivisibile: quia omne divisibile vel
est numerus vel magnitudo. Si autem aliquid
est indivisibile, non erit infinitum nisi primo mo-
do, scilicet prout dicitur aliquid infinitum quod
non est aptum natum transiri, sicut dicitur vox
invisibilis: sed hoc est praeter intentionem prae-
sentis quaestionis, qua quaerimus de infinito, et

«) invenitur magnitudo corporalis huius mundi. — lta legimus cum
ab ét codd. exc. HsX; HpX hab. lac; PsX habent: inveniatur aliqua
magnitudo corporalis sicut quae est huius mundi, materialiter quidem
conformius sequentibus, sed minus tamen bene; nam hic s. "Thomas
loquitur de noto et distincto corpore huius mundi, et ideo particulae
indeterminatae aliqua et sicut quae est non sunt hic ita ad rem sicut
infra, ;

8) possibilis tamen repleri. — τὰ DH; possibile tamen repleri PR,
possibile repleri FSab, possibilis repleri cet.

Y) sed nihilominus, si est accidens, est aliquod infinitum continuum. —
P sola; sed nihilominus sicut (si sicut sC) accidens est et (est et abr.
pH) aliquod (aliud ed. a) infinitum (et add. pEG) continuum ed. a et
codd. exc. DLOS; D singulariter ut solet: sed nihilominus si sit acci-
dens aliquod. infinitum continet; b stat cum LOS: sed nihilominus (si

add. ΟἹ sit accidens per accidens est etiam (est et Ob et sL) aliquod
infinitum. continuum,

9) quia est de genere intransibilium, — Pro quia, quod edd. a b. et
codd. exc. LORS et CY qui om. quia est; pro intransibilium, non tran-
sibilium edd. a b et codd. exc. DLRS. - Lin. seq. pro forma, formae
DEGHMORZ.

s) iter usque in Indiam. — iter usque ad Iudeam ed. a, spatium ab
oriente in occidens L, iter usque ad. Indiam est infi alia l'ra spatium
ab oriente in occidens S; amanuensis expungit inj.

V) ibi: Amplius infinitum etc. dicens. - Haec om. a et codd, exc.
LS. — Insuper Pb legunt ibi: Amplius autem infinitum, sed nec ipsae
habent autem in textu. — Pro quod infinitum, prout habent PFHR, quod
omne infinitum LS, quia infinitum ed. a et cet. ^ Pro per appositio-
nem, secundum appositionem DEGHMORZ.

^ sicut add. ppu

* yero add. AciK
LOSTVXZ.

TNUCTNRTESN

Ame:

Ó— ρόα,, μας,

πον, ΙΝ

— * locutionis om.
codd. exc. Ls.

— "im muitis locis
—. Aoc EG.

E Ss. Th. lb. XI,
ο΄ Ject. x. - Did. lib.
E X, c. x, n. 3.

. CAP. V; LECT. VII

praeter intentionem eorum qui posuerunt infini-
tum; non enim intenderunt ponere infinitum sicut
indivisibile, sed sicut intransibile, idest quod na-
tum est transiri et non habet transitum. Si vero
infinitum non sit solum substantia, sed etiam ha-
beat accidens quod est magnitudo et multitudo cui
competit infinitum, et sic infinitum insit substan-
tiae secundum illud accidens; non erit infinitum
inquantum huiusmodi principum eorum quae
sunt, sicut antiqui posuerunt; sicut etiam non di-
cimus invisibile esse principium locutionis, quam-
vis accidat voci, quae est principium locutionis *.

11. Secundam rationem ponit ibi: Amplius
quomodo contingit etc.: et est talis. Minus est
separabile et per se existens passio quam subie-
ctum; sed infinitum est passio magnitudinis et
numeri; sed magnitudo et numerus non possunt
separari et per se existere, ut in metaphysica *
probatum est *; ergo neque infinitum.

12. Tertiam rationem ponit ibi: Manifestum
aulem est etc. Et dicit manifestum esse quod non
potest poni, quod infinitum sit in actu, et quod
sit sicut substantia quaedam, et sicut principium
rerum. Aut enim infinitum erit partibile, aut
impartibile. Si quidem erit partibile, necesse est
quod quaelibet pars eius sit infinitum, si infi-
nitum est substantia: quia si infinitum est. sub-
stantia, et non dicitur de aliquo. subiecto ut acci-
dens, oportebit quod idem sit znfinitum et infinito
esse, idest essentia et ratio infiniti. Non enim idem
est id quod est album et natura albi: sed id
quod est homo, est hoc quod est natura homi-
nis ^. Unde oportebit quod si infinitum sit sub-

stantia, aut sit indivisibile, aut dividatur in partes

infinitas, quod est impossibile; quia ex multis in-
finitis componi aliquid idem est impossibile, quia
oporteret infinitum terminari ad aliud infinitum.

r

123

Apparet etiam non solum ex ratione sed etiam
ex similitudine, quod si infinitum sit substantia
et dividatur, oportet ^ quod quaelibet pars eius sit
infinita. Sicut enim quaelibet pars aeris est aer,
ita et quaelibet pars infiniti erit infinita, si infi-
nitum sit substantia et principium. Quia si sit
principium, oportet infinitum esse substantiam
simplicem, non compositam ex partibus diffor-
mibus *, sicut homo, cuius non quaelibet pars est
homo. Cum ergo impossibile sit alicuius infiniti
quamlibet partem esse infinitam, oportet quod
infinitum sit impartibile et indivisibile. Sed illud
quod est indivisibile, non potest esse infinitum
in actu: quia * quod est infinitum in actu est
quantum, et omne quantum est divisibile. Sequi-
tur ergo quod si est infinitum in actu, non sit
sicut substantia, sed sub ratione accidentis * quod
est quantitas. Et si hoc sit infinitum, non erit
principium, sed illud cui accidit infinitum; sive
illud sit aliqua substantia sensibilis, ut aer, sicut
posuerunt philosophi naturales; sive sit aliqua
substantia intelligibilis, ut par, sicut posuerunt
Pythagorici. Unde manifestum est quod inconve-
nienter dixerunt Pythagorici, ponentes infinitum
esse substantiam, et simul cum. hoc ponentes
ipsum esse divisibile: quia sequitur quod quae-
libet pars eius sit infinita *; quod est impossibile,
ut supra dictum est.

13. Ultimo autem dicit quod ista quaestio, quae
est *: an infinitum sit in mathematicis quantitati-
bus et in rebus intelligibilibus non habentibus
magnitudinem, est magis universalis quam sit
praesens consideratio. Nos enim intendimus ad
praesens de rebus sensibilibus, de quibus tradi-
mus scientiam naturalem: utrum in ipsis sit cor-
pus infinitum in augmentum, ut antiqui naturales
posuerunt.

ἢ) natura hominis. — ex natura hominis vel est hoc quod est ratio

"hominis N, essentia hominis H, sed essentia est a secunda manu super

rasuram; ex natura hominis ed. a, et cet. exc. pDsL. — Cf. lect. v, n. 15.
0) quod si... dividatur. oportet. — Pro quod, quia Pab et codd. exc.

FHMORZ. Patet legendum esse quod, cum hic solummodo assignetur

id quod apparet similitudine, nec ullius rei ratio detur. Pro dividatur,
dividitur edd. a b et codd. exc. CDLNST. Pro oportet, oportebit DLO
RSsG, necesse est sl, om. cet. exc. TsN. — Pro infinita, infinitum edd.

ab et codd. exc. NsX, sed lin. seq. soli DEHMNR habent infinitum ;
cf. etiam in fine numeri.

|) partibus difformibus, — partibus differentibus DMT et H in ra-
sura; partibus definitionis ed. a et cet. exc. EGMORZ et margine N.

x) non sit... accidentis. — quod non sit substantia sed habeat ra-
tionem accidentis EG ; cum his addunt quod DNOZSsCHI ; sit om. MpH;
sicut om. codd. exc. HMORZ; pro sub ratione, ratione edd. a b et codd.
exc. notatis EG.

* id add. ν.

* infinitum EGH
MR.

* quae est om.
codd. exc. Los.

124

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. III *

LECTIO OCTAVA

NON DARI INFINITUM IN ACTU IN SENSIBILIBUS,
OSTENDITUR PRIMO RATIONIBUS LOGICIS, SECUNDO RATIONIBUS NATURALIBUS, SUPPOSITO
QUOD ELEMENTA CORPORUM SINT FINITA SECUNDUM MULTITUDINEM

Λογικῶς μὲν οὖν σχοπουμένοις ἐκ τῶν τοιῶνδε δόξειεν
ἂν οὐχ εἶναι" εἰ γάρ ἐστι σώματος λόγος τὸ ἐπιπέδῳ
ὡρισμένον, οὐκ ἄν εἴη σῶμα ἄπειρον, οὔτε νοητὸν
οὔτε αἰσθητόν. ᾿Αλλὰ μὴν οὐδ᾽ ἀριθμὸς οὕτως ὡς
χεχωρισμένος καὶ ἄπειρος" ἀριθμητὸν γὰρ ὁ ἀριθμὸς
ἢ τὸ ἔχον ἀριθμόν" εἰ οὖν τὸ ἀριθμητὸν ἐνδέχεται
ἀριθμῆσαι, καὶ διεξελθεῖν ἂν εἴη δυνατὸν τὸ ἄπειρον.

Φυσικῶς δὲ μᾶλλον θεωροῦσιν ἐκ τῶνδε. Οὔτε γὰρ σύν-
θετὸν οἴόντε εἶναι οὔτε ἁπλοῦν. Σύνθετον μὲν οὖν
οὐχ ἔσται τὸ ἄπειρον σῶμα, εἰ πεπερασμένα τῷ
πλήθει τὰ στοιχεῖα. ᾿Ανάγχη γὰρ πλείω εἶναι xal
ἰσάζειν ἀεὶ τἀναντία; καὶ μὴ εἶναι ἕν αὐτῶν ἄπει-
ρον" εἰ γὰρ ὁποσῳοῦν λείπεται ἡ ἐν ἑνὶ σώματι δύ-
ναμις θατέρου, οἷον εἰ τὸ πῦρ πεπέρανται, ὁ δ᾽ ἀὴρ
ἄπειρος, ἔστι δὲ τὸ ἴσον πῦρ τοῦ ἴσου ἀέρος τῇ δυ-
νάμει ὁποσαπλασιονοῦν; μόνον δὲ ἀριθμόν τινα ἔχον,
ὅμως φανερὸν ὅτι πὸ ἄπειρον ὑπερβαλεῖ καὶ 5$ ἐρεῖ
τὸ πεπερασμιένον.᾿ὦ Exaccov δ᾽ ἄπειρον εἰναι ἀδύνα-
τον: σῶμα μὲν γάρ ἐστι τὸ πάντῃ ἔχον διάστασιν,
ἄπειρον δὲ τὸ ἀπεράντως ιεστηχός, ὧστε τὸ ἄπειρον
σῶμα πανταχῇ ἔσται διεστηχὸς εἰς ἄπειρον. ᾿Αλλὸ
μὴν οὐδὲ ἕν x«l ἁπλοῦν εἶναι ἐνδέχεται τὸ ἄπειρον
σῶμα, οὔτε, ὡς λέγουσί τινες, τὸ παρὰ τὰ στοιχεῖα,
ἐξ o0 ταῦτα γεννῶσιν, οὔθ᾽ ἁπλῶς. Εἰσὶ γάρ τινες
ot τοῦτο ποιοῦσι τὸ ἄπειρον, ἀλλ᾽ οὐχ ἀέρα ἢ ὕδωρ,
ὡς p τἄλλα φθείρηται ὑπὸ τοῦ ἀπείρου αὐτῶν’
ἔχουσι γὰρ πρὸς ἄλληλα ἐναντίωσιν, οἷον ὁ μὲν ἀτὴρ
ψυχρός, τὸ δ᾽ ὕδωρ ὑγρόν τὸ δὲ πῦρ θερμόν: ὧν εἰ
ἕν ἄπειρον, ἔφθαρτο ἂν ἤδη τἄλλα: νῦν δ᾽ ἕτερον
εἶναί φασιν ἐξ οὐ ταῦτα. ᾿Αδύνατον δ᾽ εἶναι τοιοῦ-
τον; οὐχ ὅτι ἄπειρον (περὶ τούτου μὲν γὰρ κοινόν
τι λεχτέον ἐπὶ παντὸς ὁμοίως, καὶ ἀέρος καὶ ὕδατος
χαὶ ὁτουοῦν), ἀλλ᾽ ὅτι οὐχ ἔστι τοιοῦτον σῶμα αἰ-
σθητὸν παρὰ τὰ στοιχεῖα καλούμενα! ἅπαντα vao
ἐξ οὗ ἐστί, καὶ διαλύεται εἰς τοῦτο: ὥστε ἦν ἂν
ἐνταῦθα παρὰ ἀέρα καὶ πῦρ καὶ γῆν καὶ ὕδωρ᾽ φαί-
νεται δ᾽ οὐδέν. Οὐδὲ διὴ πῦρ οὐδ᾽ ἄλλο τι τῶν στοι-
χείων οὐδὲν ἄπειρον ἐνδέχεται εἶναι. Ὅλως γὰρ καὶ
χωρὶς τοῦ ἄπειρον εἶναί τι αὐτῶν, ἀδύνατον τὸ πᾶν,
κἂν d πεπερασμένον, ἢ εἶναι 7) γίνεσθαι ἕν τι αὐτῶν,
ὥσπερ Ἡράχλειτός φησιν ἅπαντα γίνεσθαί ποτε πῦρ.
Ὃ δ᾽ αὐτὸς λόγος καὶ ἐπὶ τοῦ ἑνός, οἷον ποιοῦσι
παρὰ τὰ στοιχεῖα οἱ φυσικοί" πάντα γὰρ μεταβάλλει
ἐξ ἐναντίου εἰς ἐναντίον, οἷον ἐκ θερμοῦ εἰς ψυχρόν.

SvNoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Logice, hoc
est ex communibus et probabilibus ostenditur primo non dari
corpus infinitum: nam de ratione corporis est quod sit deter-
minatum superficie; ergo neque corpus sensibile seu naturale,
neque corpus intelligibile seu mathematicum est infinitum. —
3. Ostenditur secundo non dari infinitum secundum multitudi-
nem: omnis namque numerus et omne quod habet numerum
potest numerando pertransiri; ergo si aliquis numerus sive sepa-
ratus sive in sensibilibus existens, sit infinitus, poterit pertransiri
infinitum, quod est absurdum. - 4. Manifestatur quod istae duae
rationes sunt tantum probabiles, hoc est non ex necessitate con-
cludunt. -- 5. Animadversio praevia circa modum procedendi

BJ

à

* Rationabiliter quidem igitur speculantibus ex huiusmodi
videbitur non esse utique. Si enim est corporis ratio
quod planitie determinatum est, non erit utique corpus
infinitum, neque intelligibile neque sensibile. * At vero
nec numerus sic est sicut separatus et infinitus: nu-
merabile enim numerus est aut habens numerum: si
ergo numerabile possibile est numerari, et pertransire
utique possibile erit infinitum.

* Physice autem magis considerantibus ex his manifestum
erit. Neque enim compositum possibile est esse infi-
nitum, neque simplex. Compositum quidem igitur non
erit infinitum corpus, si finita elementa sint multitu-
dine. Necesse est enim plura esse, et aequare contraria
semper, et non esse unum eorum infinitum. Si nam-
que quantumcumque deficiat quae in uno corpore est
potentia, a potentia alterius, ut si ignis finitus sit, aer
autem infinitus; sit autem aequalis ignis ad aerem ae-
qualem in potentia, quantumcumque duplicatus, solum
autem numerum quendam habens, tamen manifestum
est quod infinitum excedet et corrumpet finitum.* Unum-
quodque autem infinitum esse, impossibile est. Corpus
enim est omniquaque habens dimensionem: infinitum
autem quod indeterminate distans est. Quare infinitum
corpus ubique extensum erit in infinitum. * At vero
neque unum convenit infinitum corpus esse et sim-
plex: neque sicut dicunt quidam, quod extra elementa
est ex quo alia generantur, neque simpliciter. Sunt
enim quidam qui hoc faciunt infinitum, sed non ae-
rem aut aquam, ne alia corrumpantur ab infinito: ha-
bent enim ad invicem contrarietatem , ut aer quidem
humidus, aqua autem frigida, ignis vero calidus: quo-
rum si esset unum infinitum , corrumperentur utique

iam alia. Nunc autem dicunt alterum esse id ex quo.

haec sunt. * Impossibile est autem esse huiusmodi, non
quia infinitum (de hoc enim commune quiddam di-
cendum est, et de omni similiter et aere et aqua et
quolibet); sed quia non est huiusmodi corpus sensi-
bile extra vocata elementa: omne namque ex quo
est, et resolvitur in hoc: quare.esset utique hic cor-
pus praeter aerem et ignem et terram et aquam: vi-
detur autem nullum huiusmodi. * Neque igitur ignem
neque aliorum elementorum ullum contingit infinitum
esse. Omnino enim et praeter id quod infinitum sit
aliquod ipsorum, impossibile est esse omne, si infi-
nitum sit; aut esse aut fieri unum aliquod ipsorum,
sicut dicit Heraclitus omnia fieri aliquando ignem.
* Eadem autem ratio est et de uno et de alio quod fa-
ciunt extra elementa physici: omne namque mutatur
ex contrario in contrarium, ut ex calido in frigidum.

Aristotelis hic et communiter. - Ex principiis scientiae naturalis
certius ostenditur quod non sit corpus sensibile infinitum in actu.
Nam omne corpus sensibile aut est simplex aut est compositum;
neutrum potest esse infinitum. — 6. Probatur haec minor quoad
corpus compositum, supposito quod elementa sint finita nu-
mero. Elementorum, ex quibus resultat compositum, aut unum
est infinitum et cetera finita, aut omnia sunt infinita. Si primum,
non esset proportio inter elementa, et compositio permanere non
posset, quia elementum infinitum destrueret alia sibi contraria.
- Solvitur obiectio. — 7. Si omnia elementa sint infinita, cum de
ratione corporis infiniti sit habere dimensiones infinitas, quod-
libet elementorum occuparet totum mundum, et ita non posset

* Seq. cap. v.
Text qi. Boh

* "Text. 41.

* Text. 43.

* Text. 44.

* Text. 45.

ya

* Text. 46.

* Text. 47.

| * Num. s.

αὶ corpus om. EG.

1
.* ponerent EG.

. * concederent Ec.

o supra codd.
| exc. 1.

— * S, Th. lect. virr.-
- Did.lib. IX, c. 6,
. n.8.

maturale add.

CAP. V, LECT. VIII

ex corporibus infinitis componi aliquid unum, nisi duo corpora
essent simul, quod est impossibile. - 8. Probatur supra posita
(n. 6) minor quoad corpus simplex. Et primo excluditur opinio
eorum, qui praeter quatuor nota elementa ponebant aliud corpus
simplex medium inter ea, ex quo alia generari dicebant, et huic
attribuebant infinitatem. Cum enim omne compositum resolvatur
in sua componentia, si tale corpus simplex existeret, inveniretur

wj ostquam Philosophus removit opi-
Fr nionem antiquorum * qui de infinito
non naturaliter loquebantur, illud a
: d^ sensibilibus separantes, hic ostendit
non esse infinitum, sicut philosophi naturales po-

ERR

. nebant. Et primo ostendit hoc per rationes logi-

cas; secundo per rationes naturales, ibi: Physice
autem magis * etc. Dicuntur autem primae ratio-
nes logicae, non quia ex terminis logicis logice
procedant, sed quia modo logico procedunt, sci-
licet ex communibus et probabilibus, quod est
proprium syllogismi dialectici.

2. Ponit ergo duas logicas rationes. In qua-
rum prima ostenditur quod non sit aliquod cor-
pus infinitum. Definitio enim corporis est, quod
sit determinatum planitie, idest superficie, sicut
definitio lineae est quod eius termini sint puncta.
Nullum autem corpus * determinatum superficie,
est infinitum: ergo nullum corpus est infinitum;
neque sensibile, quod est corpus naturale, neque
intelligibile, quod est corpus mathematicum. Quod

ergo dicit rationabiliter, exponendum est logice:

nam logica dicitur rationalis philosophia.

3. Secunda ratio ostendit quod non sit infi-
nitum multitudine. Omne enim numerabile con-
tingit numerari, et per consequens numerando
transiri; omnis autem numerus, et omne quód

.habet numerum, est numerabile; ergo omne hu-

iusmodi contingit transiri. Si igitur aliquis nu-
merus, sive separatus, sive in sensibilibus exi-
stens, sit infinitus, sequetur quod possibile sit
transire infinitum ; quod est impossibile.

4. Attendendum est autem quod istae rationes
sunt probabiles, et procedentes ex iis quae com-
muniter dicuntur. Non enim 7 ex necessitate con-
cludunt: quia qui poneret * aliquod corpus esse
infinitum, non concederet * quod de ratione cor-
poris esset terminari superficie, nisi forte secun-
dum potentiam; quamvis hoc sit probabile et
famosum. Similiter qui diceret aliquam multi-
tudinem esse infinitam, non diceret eam esse
numerum, vel numerum habere. Addit enim nu-
merus super * multitudinem rationem mensuratio-
nis: est enim numerus multitudo mensurata per
unum, ut dicitur in X Metaphys. * Et propter hoc
numerus ponitur species quantitatis discretae, non
autem multitudo; sed est de transcendentibus.

5. Deinde cum dicit: Physice autem magis etc.,
inducit rationes naturales ad ostendendum quod
non sit corpus * infinitum in actu. Circa quas con-

125

per resolutionem corporum et elementorum; quod patet esse
falsum. — 9. Deinde universaliter ostenditur quod nullum corpus
simplex potest esse infinitum: nam non solum quatuor elementa
sunt contraria ad invicem, sed etiam illud corpus medium habe-
ret contrarietatem ad alia elementa, cum ex eo alia generari
dicantur. Posito autem uno contrario infinito, cetera destruuntur,
seu convertuntur in ipsum.

Siderandum est quod, quia Aristoteles nondum
probaverat corpus caeleste esse alterius essen-
tiae a quatuor elementis, opinio autem commu-
nis suo tempore fuerat quod esset de natura qua-
tuor elementorum, procedit in his rationibus ac
si non esset aliud corpus sensibile extra quatuor
elementa, secundum suam consuetudinem: quia
semper antequam probet id quod est suae opi-
nionis, procedit ex suppositione opinionis alio-
rum communis. Unde postquam probavit in pri-
mo *libro de Caelo et Mundo **, caelum esse alterius
naturae ab elementis, ad veritatis certitudinem
iterat considerationem de infinito, ostendens uni-
versaliter quod nullum corpus sensibile est infini-
tum. Hic autem primo ostendit quod non sit cor-
pus sensibile infinitum, supposito quod sint ele-
menta finita multitudine; secundo ostendit idem
universaliter, ibi: Oportet autem de omni * etc.

Dicit ergo primo. quod procedendo naturali-

ter, idest ex principiis scientiae naturalis, magis
et certius considerari poterit quod non sit corpus
sensibile infinitum, ex iis quae dicentur. Omne
enim corpus sensibile aut est simplex aut com-
positum.

6. Primo ergo ostendit quod non sit corpus
sensibile * compositum infinitum, supposito quod
sint elementa finita secundum multitudinem. Non
enim potest esse quod unum ipsorum sit infini-
tum et alia finita: quia ad compositionem ali-
cuius corporis mixti requiritur quod sint plura
elementa, et quod contraria aliquo modo adae-
quentur; alias compositio permanere non posset;
quia illud quod esset omnino potentius, destrueret
alia, cum elementa sint contraria. Si autem unum
elementorum esset infinitum, nulla aequalitas es-
set, aliis finitis existentibus; quia infinitum impro-
portionaliter excedit finitum. Non ergo hoc potest
esse, quod unum tantum eorum quae veniunt in
mixtionem, sit infinitum.

Posset autem aliquis dicere quod illud infini-
tum esset debilis virtutis in agendo, et ideo non
potest vincere alia, scilicet finita *, quae sunt for-
tioris virtutis, utpote si infinitus sit aer et finitus
ignis. Et ideo ad hoc removendum dicit, quod
quantumcumque potentia unius corporis quod po-
nitur infinitum, deficiat a potentia alterius cor-
poris quod ponitur finitum, utpote si ignis sit fi-
nitus et aer infinitus; necesse est tamen dicere
quod aer quantumcumque duplicatus ?, idest se-
cundum aliquem numerum multiplicatus, sit ae-

*

*

&) opinionem antiquorum. — opiniones antiquorum R, opiniones an-
tiquorum philosophorum EG. — Pro loquebantur, locuti sunt EG, opi-
nabantur cet. exc. HMNO. -- Post loquebantur codd. et a b om. illud a
sensibilibus separantes.

8) logicas rationes. — logicales rationes Pab. — In ante quarum om.
codd. et a b. Pro ostenditur, ostendetur EpG, ostendit DHFLNSSsGI.
Cf. n. seq.

Y) sunt probabiles, et procedentes... Non enim. — Codd. et a b le-
gunt probabiles sunt, procedentes... non autem. Idem sensus sub forma
aliquatenus diversa.

9) duplicatus.— duplicatur AFKLNQSTXYfpl et a.— Lin. seq. multi-
plicatus iidem exc. a.—]bi δὲ enim potentia ignis est centuplo, pro
enim, igitur PEG; pro est, esset PDHab; pro centuplo, in centuplo
EG. :

*primo óm.coda.

eta

** Cap. 1I, n. I0.-
S. Th. lect. iv.

* Lect. seq.

* sensibile om.

codd. exc. EGLos.

* scilicet finita
om. codd. exc.

LOSZ.

e

* centupletur rab
et codd. exc. DEF
GHMNORZSL.

* centuplatus rab
et codd. exc. DEF
GMNORYSL.

* determinatum
Om. DEHMPGR.
** totius om. PK

* yinceretur PT

ab. ;
* excedit p.

* lantum DEGHM
NR.

* distantias seu
om. PZ.

* al. "ra mun-
dum s, om. cet.
exc. o.

* sí QsAX; om. à
et cet. codd. exc.
c.

* aqua frigida
om. 4 et codd.
exc. CDEFLOS.

126

qualis igni in potentia. Si enim potentia ignis est
centuplo maior quam potentia aeris eiusdem quan-
titatis, si aer centuplicetur * secundum quantitatem,
erit aequalis ei in potentia: et tamen aer centupli-
catus * est multiplicatus secundum aliquem nume-
rum determinatum *, et vincitur a potentia totius **
aeris infiniti, Unde manifestum est quod etiam
potentia ignis vincetur * a potentia aeris infiniti;
et sic infinitum excellit * et corrumpit finitum,
quantumcumque potentioris naturae videatur.

7. Similiter etiam non potest esse quod quod-
libet elementorum ex quibus componitur corpus
mixtum, sit infinitum: quia de ratione corporis
est quod habeat dimensiones in omnem partem,
non in longitudinem tantum ut linea, neque in
longitudinem et latitudinem solum * ut superfi-
cies: de ratione autem infiniti est, quod habeat
distantias seu * dimensiones infinitas; ergo de ra-
tione corporis infiniti est quod habeat dimensio-
nes infinitas in omnem partem. Et sic non potest
esse quod ex pluribus corporibus infinitis aliquod
unum componatur, quia quodlibet occupat totum
mundum *; nisi ponantur duo corpora esse simul,
quod est impossibile.

8. Sic igitur ostenso quod corpus compositum
non potest esse infinitum, ostendit ulterius quod
nec etiam corpus simplex, neque unum élemen-
torum, neque aliquod medium inter ea, ut vapor
est medium inter aerem et aquam. Quidam enim
posuerunt hoc esse principium, ex eo alia gene-
rari dicentes. Et hoc dicebant esse infinitum : non
autem aerem, aut aquam, aut aliquod aliorum
elementorum ; quia contingeret alia elementa cor-
rumpi a quocumque ipsorum, quod * infinitum
poneretur, quia elementa habent contrarietatem
ad invicem, cum aer sit humidus, aqua frigida *,
ignis calidus, terra sicca: unde si unum horum
esset infinitum, corrumperet alia, cum contrarium
natum sit corrumpi a contrario. Et ideo dicunt
aliquid aliud ab elementis esse infinitum, ex quo
sicut ex principio elementa causantur.

Φ...4.2
aetates

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. III

Hanc autem positionem dicit esse impossibi-
lem, non solum quantum ad hoc, quod dicit
tale corpus medium esse infinitum, quia de hoc
dicetur * communis quaedam ratio tam de igne
et aere, et aqua, quam etiam de corpore medio;
sed ex hoc ipso etiam est impossibilis praedi-
cta positio, quia * ponit aliquod principium ele-
mentare praeter quatuor elementa. Non enim in-
venitur aliquod corpus sensibile praeter ea quae
dicuntur elementa, scilicet aerem, aquam et huius-
modi: sed hoc oporteret si aliquid aliud prae-
ter elementa veniret in compositionem istorum
corporum. Unumquodque enim compositum re-
solvitur in ea ex quibus componitur *. Si igitur
aliquid aliud. veniret in compositionem istorum
corporum quam haec quatuor elementa, seque-
retur quod hic apud nos inveniretur aliquod cor-
pus simplex praeter ista * elementa, per resolutio-
nem istorum * in elementa. Sic igitur patet quod
positio praemissa falsa est quantum ad hoc, quod
posuit aliquod corpus simplex praeter haec * ele-
menta nota. :

9. Ulterius autem * ostendit communi ratione,
quod nullum elementorum possit esse infinitum:
quia si aliquod elementorum * esset infinitum, im-
possibile esset totum universum esse aliud nisi
illud elementum; et oporteret quod omnia alia
elementa converterentur in ipsum, vel iam essent
conversa in ipsum, propter excellentiam virtu-
tis infiniti super alia: sicut Heraclitus dicit * quod
quandoque futurum est quod omnia convertantur
in ignem, propter excellentem * ignis virtutem. Et
eadem ratio est de uno elementorum et de alio

corpore quod faciunt quidam naturales extra ele-.

* Num. seq.

*

quod quia s
quod ed. a et cet. -
exc. Lo.

* sil ] Ὶ
Nerius 1

*- haec quatuor |
P. 1
* corporum add. —
LS. b

* haec om. ACF —
LoQsTVxYzab.

* autem om. DE
G,ergo edd. ab —
et t. CXC. FHM. —

'* eorum EGMRZ.

* dixit EGX.

* excedentem co--.—
dices exc. DN.

menta. Oportet enim illud aliud habere contra- Ὁ

rietatem ad elementa, cum ex eo ponantur * alia
generari: mutatio autem non fit nisi ex contrario

in contrarium, ut ex calido in frigidum, sicut

supra * ostensum est. Sic igitur et istud corpus
medium ratione contrarietatis destruet alia ele-
menta.

e4o

* ponant codd.
exc. N.

* Lib.I, lec.x, |
ἢ, 4-.

CAP. V, LECT. IX 127

LECTIO NONA

SIMPLICITER, SINE SUPPOSITIONE, PROBATUR NON DARI CORPUS SENSIBILE
ACTU INFINITUM |

Δεῖ δὲ περὶ παντὸς ix τῶνδε σχοπεῖν, εἰ ἐνδέχεται ἢ

᾽

οὐχ ἐδέχετα: εἶναι σῶμα ἄπειρον αἰσθητόν. Ὅτι ὃ
kJ -

ὅλως ἀδύνατον εἶναι σῶμα ἄπειρον αἰσθητόν, ix

τῶνὸδς δῆλον'

πέφυχε γὰρ πᾶν τὸ αἰσθητόν που εἶναι, καί ἐστι τόπος

τις ἑχάστου; καὶ ὁ αὐτὸς τοῦ μορίου χαὶ παντός,
οἷον ὅλης τε τῆς γῆς καὶ βώλου μιᾶς; καὶ πυρὸς καὶ
σπινθῆρος.

Ὥστε ci μὲν ὁμοειδές, ἀκίνητον ἔσται ἢ ἀεὶ οἰσθήσεται.

Καίτοι ἀδύνατον" τί γὰρ μᾶλλον κάτω ἢ ἄνω ἢ ποῦ;
λέγω δέ. οἷον εἰ βῶλος εἴη, ποῦ αὕτη κινηθήσεται
ἢ ποῦ μενεῖ; ὁ γὰ τόπος ἄπειρος τοῦ συγγενοῦς
αὐτῇ σωματος. Πότερον οὖν χαθέξει τὸν ὅλον τό-
πον; χαὶ πῶς; τίς οὖν ἢ ποῦ ἡ μονὴ καὶ ἡ κίνησις
αὐτῆς; ἢ πανταχοῦ μενεῖ; οὐ κινηθήσεται ἄρα" ἢ
πανταχοῦ κινηθήσεται; οὐχ ἄρα στήσεται. Εἰ δ᾽
ἀνόμοιον τὸ πᾶν, ἀνόμοιοι καὶ οἱ τόποι: χαὶ πρῶ-
τὸν μὲν οὐχ ἕν τὸ σῶμα τοῦ παντὸς ἀλλ᾽ ἢ τῷ
ἅπτεσθαι: ἔπειτα ἦτοι πεπερασμένα ταῦτ᾽ ἔσται T)
ἄπειρα τῷ εἴδει. Πεπερασμιένα μιὲν οὐχ οἰόντε᾽ ἔσται
γὰρ τὰ μὲν ἄπειρα, τὰ δ᾽ οὔ, εἰ τὸ πᾶν ἄπειρον,
οἷον-τὸ πῦρ ἢ τὸ ὕδωρ' φθορὰ δὲ τὸ τοιοῦτον τοῖς
ἐναντίοις, καθάπερ εἴρηται πρότερον. Καὶ διὰ τοῦτο
οὐθεὶς τὸ ἕν καὶ ἄπειρον πῦρ ἐποίησεν οὐδὲ γῆν τῶν
φυσιολόγων, ἀλλ’ ἢ ὕδωρ ἢ ἀέρα ἢ τὸ μέσον αὐτῶν,
ὅτι τόπος ἑκατέρου δῆλος ἦν διωρισμένος. Ταῦτα
δ᾽ ἐπαμφοτερίζει τῷ ἄνω xoi κάτω. Εἰ δ᾽ ἄπειρα
χαὶ ἁπλᾶ, καὶ οἱ τόποι ἄπειροι, χαὶ ἔσται ἄπειρα
τὰ στοιχεῖα. Ei δὲ τοῦτ᾽ ἀδύνατον, xxl πεπερα-
cp.évot οἱ τόποι, καὶ τὸ ὅλον πεπεράνθαι ἀναγκαῖον"
ἀδύνατον γὰρ μὴ ἀπαρτίζειν τὸν τόπον χαὶ τὸ
σῶμιο: οὔτε γὰρ ὁ τόπος ὁ πᾶς μείζων A ὅσον ἐνδέ-
χεται τὸ σῶμα ἅμα, εἶναι: ἅμα ὃ οὐδ᾽ ἄπειρον ἔσται
πὸ σῶμα: οὔτε τὸ σῶμα μεῖζον ἢ ὁ τόπος: ἢ γὰρ
χενὸν ἔσται τι ἢ σῶμα οὐδαμοῦ πεφυχὸς εἶναι,

᾿λναξαγόρας δ᾽ ἀτόπως λέγει περὶ τῆς τοῦ ἀπείρου μο-

γῆς" στηρίζειν γὰρ αὐτὸ αὐτό φησι τὸ ἄπειρον"
τοῦτο δέ, ὅτι ἐν αὐτῷ’ ἄλλο γὰρ οὐδὲν περιέχει,

ὅπου ἄν τι 4j, πεφυχὸς ἐνταῦθα εἶναι. Τοῦτο δ᾽ οὐκ
ἀληθές: εἴη γὰρ ἂν τι ποὺ βίᾳ χαὶ οὐχ οὗ πέφυκεν.
Εἰ οὖν ὅτι μάλιστα μὴ κινεῖται τὸ ἧλον (τὸ γὰρ
αὑτῷ στηριζόμενον xal ἐν αὐτῷ ὃν ἀχίνητον εἶναι
ἀνάγχη), ἀλλὰ διὰ τί οὐ πέφυχε χινεῖσθαι, λεχτέον.
Οὐ γὰρ ἱκανὸν τὸ οὕτως εἰπόντα ἀπηλλάχθαι" εἴη
γὰρ ἂν καὶ ὁτιοῦν ἄλλο οὐ κινούμενον, ἀλλὰ πεφυ-
κέναι οὐδὲν κωλύει, ἐπεὶ καὶ ἡ γῆ οὐ φέρεται, οὐδ᾽
εἰ ἄπειρος ἦν, εἰργμένη μέντοι ἀπὸ τοῦ μέσου" ἀλλ᾽

οὐχ ὅτι οὐχ ἔστιν ἄλλο οὐ ἐνεχθήσεται, μείνειεν ἂν

ἐπὶ τοῦ μέσου, ἀλλ᾽ ὅτι πέφυχεν οὕτως. Καίτοι
ἐξείη ὃν λέγειν ὅτι στηρίζει ἑαυτήν. Εἰ οὖν Un"
ἐπὶ τῆς γῆς τοῦτο αἴτιον ἀπείρου οὔσης, ἀλλ᾽ ὅτι
βάρος ἔχει, τὸ δὲ βαρὺ μένει ἐπὶ τοῦ μέσου, ἡ δὲ
γῇ ἐπὶ τοῦ μέσου, ὁμοίως ἂν xal τὸ ἄπειρον μένει
ἐν αὑτῷ διὰ τιν᾽’ ἄλλην αἰτίαν, καὶ οὐχ ὅτι ἀπειρον
καὶ στηρίζει αὐτὸ αὐτό.

"Aya δὲ δῆλον ὅτι κἂν ὁτιοῦν μέρος δέοι μένειν' ὡς và

τὸ ἄπειρον ἐν ἑαυτῷ μενεῖ στηρίζον, οὕτω κἂν ὁτιοῦν
ληφθῇ μέρος, ἐν ἑαυτῷ μένει" τοῦ γὰρ ὅλου καὶ τοῦ
μέρους ὁμοειδεῖς οἱ τόποι, οἷον ὅλης γῆς καὶ βώλου
κάτω, καὶ παντὸς πυρὸς καὶ σπινθῆρος ἄνω. Ὥστε
εἰ τοῦ ἀπείρου τόπος τὸ ἐν αὐτῷ; χαὶ τοῦ μέρους ὁ
αὐτός" μενεῖ ἄρα ἐν ἑαυτῷ.

* Oportet autem de omni ex his considerare, si contingat aut
non contingat corpus infinitum esse sensibile. * Quod
autem omnino impossibile sit corpus infinitum esse
sensibile, ex his manifestum.

Aptum enim natum est omne. sensibile alicubi esse; et
locus aliquis est uniuscuiusque; et idem partis et omnis
est, ut totius terrae et unius glebae, et ignis et scin-
tillae.

Quare si quidem sit eiusdem speciei, aut immobile erit
aut semper movebitur. Et impossibile est: quid enim
magis deorsum aut sursum aut quovis? Dico autem,
ut si gleba sit alicubi, ipsa ubi movebitur aut ubi mane-
bit? Locus enim infinitus erit sibi et cognati sibi cor-
poris. Utrum igitur continebit totum locum? Et quo-
modo? Quae igitur et ubi quies et motus ipsius? An
ubique manebit? non ergo movebitur. An ubique mo-
vebitur? non ergo stabit. * Si autem dissimile est omne,
dissimiles et loci sunt. Et primum quidem non unum
corpus universi est, nisi tangendo. Postea, aut finita
haec erunt aut infinita specie. Et finita quidem non esse
possunt: erunt enim alia quidem finita, alia vero non,
si omne infinitum est, ut ignis aut aqua. Corruptio
autem huiusmodi in contrariis esset, sicut dictum est
prius. Et propter hoc nullus naturalium unum et infi-
nitum ignem facit neque terram, sed aut aquam aut
aerem aut ipsorum medium, quia locus utriusque
manifestus erat et determinatus: haec autem utroque
participant, eo qui sursum, et eo qui deorsum. Si
autem infinita et simplicia sunt, et loci infiniti et ele-
menta infinita erunt: si autem hoc impossibile est, et
loci finiti sunt, et totum finitum esse necesse est. Im-
possibile enim est non aequari locum et corpus. Neque
enim locus omnis maior est quam quantumcumque
contingit corpus simul esse; similiter autem neque infi-
nitum erit corpus, neque corpus maius quam locus. Aut
enim vacuum erit aliquid; aut corpus nusquam aptum
natum est esse. :

* Anaxagoras autem inconvenienter dicit de infiniti mansione.
Fulcire enim ipsum seipsum dicit infinitum: hoc autem
est quia in seipso est: aliud enim continet nihil.

"Tanquam ubi utique aliquid sit, aptum natum sit ibi esse.
Hoc autem non verum est: erit enim aliquid alicubi vi,
et non ubi aptum natum est esse. *Si igitur quam ma-
xime non movetur totum (quod enim fulcitur et in se-
ipso est, immobile esse necesse est); sed quare non
aptum natum sit moveri dicendum est: non enim suf-
ficiens est sic dicentem evadere. Erit enim utique et
quodlibet aliud non motum, sed aptum natum esse
nihil prohibet: quoniam et terra non fertur, neque si
infinita esset ferretur, coercita tamen a medio. Sed non
quia non est aliud ubi nitatur, manebit in medio:
sed quia non apta nata est sic: sed tamen licebit uti-
que dicere, quia fulcit se ipsam. Si ergo neque in
terra haec causa est, cum sit infinita, sed quia gravi-
tatem habet (grave autem manet in medio); similiter
et infinitum manet utique in seipso propter aliam quan-
dam causam, * sed non quia infinitum est et fulcit
ipsum seipsum.

Similiter autem manifestum quod et si sit, quaelibet pars
oportebit manere. Sicut enim infinitum in seipso manet
se fulciens, sic et si quaelibet pars accipiatur, in seipsa
manebit. Totius enim et partis similes loci sunt, sicut
terrae et glebae deorsum, et omnis ignis et scintillae
sursum. Quare, si infiniti locus quod in seipso, et idem
partis: manebit ergo in seipsa.

* Seq. cap. v, et
text. 47.
* Text. 48.

* Text. 49.

* Text. 50.

* "Text. 5t.

* Text 52.

* illud codd. exc.
DHMNO.
* omni om. EG.

* ]nfra hoc num.

* natum codd.
εἴ 4.

* Num. 10.
* Num. πὶ

* Num. 12.

* omnem add. &
6.

* Num. 3.

* Num. 7.

128

Ὅλως δὲ φανερὸν ὅτι ἀδύνατον ἅμα ἄπειρον λέγειν
σῶμα καὶ τόπον τινὰ εἶναι τοῖς σώμασιν, εἰ πᾶν
σῶμα αἰσθητὸν ἢ βάρος ἔχει ἢ κουφότητα, καὶ gi
μὲν βαρύ, ἐπὶ τὸ μέσον ἔχει τὴν Qopdy φύσει" εἰ 02:
χοῦφον, ἄνω. ᾿Ανάγχη γὰρ καὶ τὸ ἄπειρον, ἀδύνατον
δὲ ἢ ἅπαν ὁποτερονοῦν ἢ τὸ ἥμισυ ἑκάτερον πε-
πονθέναι' πῶς γὰρ διελεῖς; ἢ πῶς τοῦ ἀπείρου ἔσται
τὸ μὲν ἄνω, τὸ δὲ κάτω; ἢ ἔσχατον 7 μέσον;

Ἔτι πᾶν σῶμα αἰσθητὸν ἐν τόπῳ, τόπου δὲ εἴδη καὶ
διαφοραὶ τὸ ἄνω xol κάτω, καὶ ἔμπροσθεν καὶ ὄπι-

σθεν, καὶ δεξιὸν καὶ ἀριστερόν’ καὶ ταῦτα. οὐ μόνον᾽

πρὸς ἡμᾶς καὶ θέσει, ἀλλο καὶ ἐν αὐτῷ τῷ ὅλῳ
διώρισται. ᾿Αδύνατον δ᾽ ἐν τῷ ἀπείρῳ εἶναι ταῦτα.
᾿Απλῶς δ᾽ εἰ ἀδύνατον τόπον ἄπειρον εἶναι, ἐν τόπῳ
δὲ πᾶν σῶμα, ἀδύνατον ἄπειρόν τι εἶναι σῶμα.
᾿Αλλὰ μὴν τό γε ποῦ ἐν τόπῳ, καὶ τὸ ἐν τόπῳ,
ποῦ. Εἰ οὖν μηδὲ ποσόν, [οὐδ᾽] οἵόντ᾽ εἶναι τὸ ἄπει-
pov: πόσον γάρ τι ἔσται, olov δίπηχυ ἢ τρίπηχυ᾽
ταῦτα γὰρ σημαίνει τὸ ποσόν" οὕτω xxi ἐν τόπῳ,
ὅτι ποῦ" τοῦτο δὲ ἢ ἄνω ἢ κάτω 7 ἐν ἄλλῃ τινὶ
διαστάσει τῶν ἕξ: τούτων δ᾽ ἕκαστον πέρας τί ἐστιν.

ΘΥΝΟΡΒΙΒ — 1, Argumentum et divisio textus. -- Quatuor ra-
tiones ad probandum, absque ulla suppositione, non dari corpus
sensibile infinitum. -- 2. Tria praenotamina. — 3. Prima ratio. Si
ponatur aliquod corpus infinitum, debet esse aut totum unius
speciei cum suis partibus; aut habere partes dissimilium spe-
cierum. — At si primum, debet esse aut totaliter immobile, aut
totaliter semper moveri (non enim potest assignari ratio quare
una pars moveatur sursum magis quam deorsum, vel altera
quiescat hic potius quam alibi): utrumque autem istorum est
impossibile: nam per alterum excluditur quies, per alterum exclu-
ditur motus a rebus, et utroque modo tollitur ratio naturae. -
4. Si autem detur quod corpus infinitum habeat partes dissimiles
secundum speciem, et consequenter dissimilia sint loca diversa-
rum partium, sequitur primo quod infinitum non erit unum sim-
pliciter, sed solum secundum quid, contra id quod ponebatur. --
5. Secundo partes illae dissimiles secundum speciem necesse est
quod sint partes aut finitarum aut infinitarum specierum se-
cundum numerum. Primum est impossibile; nam cum infinitum
non possit componi ex finitis numero et magnitudine, aliquae
partes deberent esse infinitae secundum magnitudinem, et ita
corrumperent alias propter contrarietatem. — 6. Secundum etiam
non potest admitti quia ducit ad haec impossibilia, nempe et
quod loca sint infinita secundum speciem et quod elementa sint

S peg ostquam Philosophus ostendit non
|I /oesse corpus sensibile infinitum, facta
| Exc suppositione quod sint elementa fini-

AG ta, hic ostendit idem * simpliciter abs-
que omni * suppositione. Et primo dicit de quo
est intentio; secundo exequitur propositum, ibi:
Aptum enim natum est * etc. Dicit ergo primo
quod ex iis quae sequuntur oportet considerare
de omni corpore universaliter, nulla suppositione
facta, si contingat quodcumque corpus naturale
esse infinitum. Et ex sequentibus rationibus ma-
nifestum fiet quod non.

Deinde cum dicit: Aptum enim natum * est etc.,
ostendit propositum quatuor rationibus, Secunda
incipit ibi: Omnino autem manifestum * etc.; tertia
ibi: Amplius omne corpus sensibile * etc.; quarta
ibi: Simpliciter autem si impossibile * etc. Circa
primam rationem tria facit: primo praesupponit
quaedam necessaria ad * rationem; secundo ponit
rationem ibi: Quare si quidem sit eiusdem spe-
ciei* etc.; tertio excludit quandam falsam opinio-
nem, ibiz4naxagoras autem inconvenienter * etc.

2. Praemittit ergo tria. Quorum primum est

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. III

*Omnino autem manifestum est quod impossibile est simul

. infinitum dicere corpus, et locum quendam corporibus
esse, si omne corpus sensibile aut gravitatem habet
aut levitatem ; et si grave quidem est, in medium natura
habet ferri, si vero leve, sursum. Necesse est enim et
infinitum corpus. Impossibile autem aut omne utrum-
libet, aut medium utrumque sustinere. Quomodo enim
divides? aut quomodo infiniti erit hoc quidem sursum,
illud autem deorsum, aut ultimum aut medium?

* Amplius, omne corpus sensibile in loco est. Loci autem
species et differentiae, sursum et deorsum, ante et retro,
dextrorsum et sinistrorum. Et haec non solum ad nos
et positione sunt, sed in ipso toto determinata sunt.
Impossibile autem in infinito haec esse.

* Simpliciter autem si impossibile est locum esse infinitum,
in loco autem omne corpus est; impossibile est infini-
tum esse aliquod corpus. At vero quod alicubi est, et
in loco est; et quod in loco est, alicubi est. Si igitur
neque quantitatem possibile est infinitam esse: quan-
tum enim aliquid erit, ut bicubitum aut. tricubitum ;
haec enim significant quantum: sic in loco, quia ali-
cubi. Hoc est autem aut sursum aut deorsum, aut in
aliqua alia distantia, quae sunt sex: horum autem
unumquodque terminus aliquis est.

infinita. — 7. Inconvenienter Anaxagoras assignavit rationem quare
infinitum quiescat, dicendo quod infinitum quiescit quia est in
seipso et non habet extra se quo moveatur. - 8. Nam primo,
non ideo aliquid naturaliter quiescit quia est in seipso, quasi
ubicumque aliquid sit, ibi sit aptum natum esse, sed propterea
quiescit quia est in suo loco naturali, unde non habet aptitudi-
nem naturalem ut moveatur. — 9. Deinde si totum infinitum quiescit
quia manet in seipso, eadem ratione etiam quaelibet pars eius
ex necessitate quiescit, — 10. Secunda ratio ad probandam the-
sim quod non potest esse corpus infinitum in actu. Secundum
opinionem ponentium infinitum, omne corpus naturale est grave
vel leve; sed grave oportet quod naturaliter feratur ad medium,
leve autem sursum; ergo si sit corpus naturale infinitum, etiam
in ipso deberet inveniri sursum aut medium, aut utrumque
secundum diversas medietates: quod tamen est impossibile. —
11. Tertia ratio. Omne corpus sensibile est in loco. Differen-
tiae autem loci sunt sex. In corpore autem infinito est impossibile
determinare illas. — 12. Quarta ratio. Nequit corpus esse infi-
nitum nisi locus sit infinitus; hoc autem est impossibile: nam

esse in loco et esse in aliquo loco convertuntur; sed impossibile .

est aliquam speciem loci esse infinitam, cum quaelibet species si-
gnificet quemdam terminum; ergo sicut nequit esse quantitas infi-
nita, ita neque locus, neque consequenter corpus infinitum.

quod omne corpus sensibile habet: aptitudinem

naturalem ut sit in aliquo loco. Secundum est
quod cuilibet corpori naturali convenit aliquis lo-
cus locorum qui sunt. Tertium est quod idem est
locus naturalis totius et partis, sicut totius terrae
et unius glebae, et totius ignis et unius scintillae :
et huius * signum est, quod in quacumque parte
loci totius ponatur pars corporis, quiescit ibi.

3. Deinde cum dicit: Quare si quidem sit eius-
dem speciei etc., ponit rationem, quae talis est.
Si ponatur aliquod corpus infinitum, aut oportet
quod totum sit unius speciei cum * suis partibus,
sicut aqua vel aer; aut quod habeat partes dis-
similium specierum, ut homo aut planta.

Si habet omnes partes unius speciei, sequi-
tur secundum praemissa *, quod vel sit totaliter
immobile et nunquam moveatur, aut quod sem-
per moveatur. Quorum utrumque est impossibile:
quia per alterum horum excluditur quies, et per
alterum motus a rebus naturalibus, et utroque
modo tollitur ratio naturae, cum natura sit prin-
cipium motus et quietis *.

Quod autem sequatur quod sit vel totaliter

* Text. 53.

* Text. 54.

* Text. 55.

* hoc EG.

* in codd. et a.

* Num. praec.

* quies rp.

SN

DS DP ΡΥ ΚΡ Ὁ ἜΣ Δ VT ὙΡΥΕΨΦΨΥ ΕΣ ἐν Ca PRASCESY Δ ἘΦ γέ. ὙΡ AI PRG CT PN

j —* movetur a b et
.. codd.

- * quo posito, add.
1 ἌΡ add. Lws.
|.* quo P.

CAP. V, LECT. IX

mobile * vel totaliter quietum, probat consequenter
per hoc, quod non esset assignare rationem quare
aliquid magis sursum aut deorsum moveretur *,
aut in quamcumque partem. Et hoc manifestat
per exemplum: ponamus enim quod totum illud
corpus infinitum simile in partibus sit terra; * non
erit assignare ubi * aliqua gleba terrae moveatur
vel ubi quiescat; quia quamlibet partem loci infi-
niti occupabit aliquod corpus sibi cognatum *,
idest eiusdem speciei. Numquid igitur potest dici
quod una gleba moveatur ad hoc quod contineat,
idest quod occupet, successive totum locum infi-
nitum, sicut sol movetur ut sit in qualibet parte *
circuli zodiaci? Et quomodo poterit hoc esse, ut
una * gleba terrae pertranseat per omnes partes
infiniti loci? Nihil autem movetur ad impossibile:
si igitur impossibile est quod gleba moveatur ad
occupandum totum locum infinitum, ubi erit quies
eius, et ubi motus eius? Aut enim oportet quod
semper quiescat, et sic nunquam moveatur: aut
quod semper moveatur, et sic nunquam quiescat.

4. Si autem detur alia pars divisionis, scilicet
quod corpus infinitum habeat partes dissimiles
secundum speciem; sequitur etiam quod dissi-
milia sint loca diversarum partium: alius est enim
locus naturalis aquae, et alius terrae. Sed ex hac
positione sequitur primo *, quod corpus totius in-
finiti non sit unum simpliciter sed secundum quid,
scilicet secundum contactum; et sic non erit unum
corpus infinitum ut ponebatur.

5. Et quia posset aliquis non reputare hoc in-
conveniens, subiungit aliam rationem contra hoc:
et dicit quod si totum infinitum componitur ex
dissimilibus partibus, necesse est quod huiusmodi
partes dissimiles secundum speciem, aut sint spe-
cierum finitarum, aut infinitarum secundum nu-
merum.

Non autem potest esse quod sint finitarum
specierum, quia oportebit, si totum est infinitum,
quod quaedam sint finita secundum quantitatem,
et quaedam infinita; aliter enim ex finitis numero
posset componi infinitum ^: hoc autem posito,
sequitur quod illa quae sunt infinita, corrumpant
alia propter contrarietatem, ut prius dictum est

: in praecedenti ratione *. Et ideo etiam nullus an-

tiquorum naturalium philosophorum unum prin-
cipium, quod dixit esse infinitum, posuit ignem
vel terram, quae sunt extrema, sed magis aquam
vel aerem vel aliquod medium, quia loca istorum
erant manifesta et determinata, scilicet sursum et

129

deorsum; non sic autem est de aliis, sed terra est
deorsum respectu eorum, et ignis sursum.

6. Si vero aliquis accipiat aliam partem, * sci-
licet quod corpora partialia sint infinita secun-
dum speciem, sequitur quod etiam loca sint in-
finita secundum speciem, et quod elementa sint
infinita. Si autem hoc est impossibile, quod ele-
menta sint infinita, ut in primo * probatum est,
et quod loca etiam sint infinita 7, cum non sit pos-
sibile invenire infinitas species locorum ; necesse
est quod totum corpus sit finitum. - Et quia con-
cluserat ex infinitate corporum infinitatem loco-
rum, subiungit quod impossibile est non aequari ?
corpus ad locum; quia non potest esse quod sit
locus maior quam quantum contingit esse corpus,
neque corpus potest esse infinitum si locus non est
infinitus, et neque corpus potest esse maius quam
locus quocumque modo. Quia si locus sit maior
quam corpus, sequitur quod sit vacuum alicubi:
aut si corpus sit maius quam locus, sequitur quod
aliqua pars corporis non sit in aliquo loco.

7. Deinde cum dicit: Anaxagoras autem etc.,
excludit quendam errorem. Et primo ponit ipsum:
et dicit quod Anaxagoras dixit infinitum quiescere,
sed inconvenienter assignavit rationem quietis
eius. Dixit enim quod fulcit, idest sustentat, infi-
nitum seipsum, quia est in se et non in alio, cum
nihil ipsum contineat; et sic non possit extra se
moveri.

8. Secundo, ibi *: Tanquam ubi utique etc., im-
probat duabus rationibus quod dictum est. Qua-

rum prima est quod Anaxagoras sic * assignavit :

rationem de quiete infiniti, ac si ubi aliquid sit,
ibi sit aptum * natum esse: quia ex hac sola ra-
tione dixit infinitum quiescere, quia est in seipso.
Sed hoc non est verum quod ubi aliquid est,
ibi semper aptum natum sit esse: quia aliquid
est alicubi per violentiam, et non naturaliter.
Quamvis igitur hoc maxime verum sit, quod
totum infinitum non movetur, quia sustentatur et
manet in seipso, et sic est immobile: sed tamen
dicendum erat quare non est aptum natum mo-
veri. Non enim potest aliquis evadere sic, dicens
quod non movetur infinitum: quia eadem ratione
et de quolibet alio nihil prohibet quod non mo-
veatur; sed sit aptum natum moveri. Quia et * si
terra esset infinita, sicut nunc non fertur quando
est in medio, ita et tunc non ferretur quantum
ad partem quae esset in medio: sed hoc non
esset quia non haberet aliquid aliud ubi susten-

«) totaliter mobile. — totaliter immobile codd. exc. DFHMOZsGX ;
sed legendum est mobile et referendum ad aut quod semper moveatur
sicut dicitur supra, quemadmodum ad fofaliter quietum | correspondet
totaliter immobile ibidem. Si tamen pro totaliter quietum legeretur to-
taliter inquietum cum R, vel semper moveatur cum LS, recipiendum
esset immobile.

8) aliter enim... infinitum. — Est lectio P. — alias ex finitis nu-
mero non posset componi infinitum legunt a b et codd. exc. E in quo
"on expungitur. Lectio codd. et edd. non opposita est lectioni P. Est
enim iuxta codd. et edd. sensus: in hypothesi quod corpora partialia
diversa secundum speciem sint numero finita, oportet aliqua ipsorum
esse infinita secundum magnitudinem; alias ex illis non posset com-
poni illud suppositum infinitum, quia infinitum resultare nequit ex fi-
nitis tum quoad numerum tum quoad magnitudinem. Iuxta vero lectio-
nem P sensus est: Si totum, quod supponitur infinitum, constaret ex
partibus dissimilibus secundum speciem, huiusmodi partes non possent

Opp. D. Tuowax T. II.

esse omnes finitae, alias ex finitis numero posset componi infinitum,
sed oporteret quasdam earum esse infinitas, Sed et haec lectio P nobis
videtur planior alia codd. et edd, — Statim πος autem posito legimus
cum RSsH et cod. 19 Semin. Archiep. Pisarum; huic autem positioni
SC, habeat autem positionem Ὁ, hac autem positione Z, hoc autem
ponere Pab et ceteri codices.

Y) et quod loca etiam sint infinita. — Codices fere omnes legunt, ef
loca etiam sunt finita, videlicet non coniungunt haec verba cum prae-
cedentibus, SS; autem hoc est impossibile; attamen sensus est idem.
Ed. a: et loca etiam sint infinita; ed. b et quod loca etiam quae sunt,
sunt infinita. Ex nostris codd. habent et loca etiam sunt infinita DF
HLpOR, et loca etiam non sunt infinita S.

9) non aequari corpus ad locum. — Pro aequari, comparare codd.
et ab. — Post locum add. corporum EG.— Ibi locus maior quam quan-
tum, locus omittunt codices exceptis CDFOSsG; quantum omittunt P
DLOY.

17

* et si add. P!

* Lect. x, n. 3
sqq.
Y

e

* ibi om. p.

rius s, om.
à b et cet. exc. o.

* aptum om. a b
et codd. exc. DEG.

* et om, EGMOQS
TPN.

* in om. P.

* seipso AFKQRST
vYZDIL et a.
* Num. 2.

* sursumet deor-
$um om. codd.
et ab. Cf. text.

* seipso AFKQST
VYZpl et a.

* deorsum scili-
cet add. ν. Cf.
text.

* infiniti ArüKTV
xy.

* ergo EG.

* et add. τκονχ
vab.

* in om. codd.
exc. HOSLM.

130

taretur nisi in medio, sed quia non habet apti-
tudinem naturalem ut a medio moveatur. Si ergo
ità est in *terra, quod non est causa quare quiescat
in medio, quia est infinita, sed quia gravitatem
habet éx qua nata est manere in medio; simi-
liter de quocumque alio infinito assignanda est
causa quare quiescat; et non quia est infinitum,
vel quia fulcit seipsum.

9. Aliam autem rationem ponit ibi: Similiter
autem manifestum etc. Et dicit quod *si totum
infinitum quiescit quia manet in seipso, sequitur
quod quaelibet pars ex necessitate quiescat quia
manet in seipsa *. Idem enim est locus totius et
partis, ut dictum est *, ut ignis et scintillae sur-
sum, et terrae et glebae deorsum *. Si ergo totius
infiniti locus est ipsummet, sequitur quod quae-
libet pars infiniti maneat in seipsa * sicut in pro-
prio loco.

10. Secundam rationem ponit ibi: Omnino au-
lem manifestum est etc, Et dicit quod omnino
manifestum est quod impossibile est dicere esse
infinitum corpus in actu, et quod cuiuslibet cor-
poris est aliquis locus, si omne corpus sensibile
aut habet gravitatem aut levitatem, sicut antiqui
dixerunt ponentes infinitum. Quia si sit corpus
grave, oportet quod naturaliter feratur * ad me-
dium: si autem sit leve, necesse est quod fe-
ratur sursum. Si ergo sit aliquod infinitum corpus
sensibile, necesse est quod etiam in corpore infi-
nito * sit sursum et medium: sed impossibile est
quod totum infinitum sustineat in se utrumlibet
horum, scilicet vel sursum vel medium 5; vel
etiam quod sustineat utrumque secundum di-
versas medietates. Quomodo enim * infinitum po-
terit dividi, ut * una pars eius sit sursum et alia
deorsum, vel quod in * infinito sit ultimum aut
medium? Non est igitur corpus sensibile infi-
nitum.

11. Tertiam rationem ponit ibi: Amplius omne
corpus sensibile in loco est etc. Et dicit quod
omne corpus sensibile est in loco. Differentiae
autem loci sunt sex: sursum, deorsum, ante et

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. III

retro, dextrorsum et sinistrorsum; quae quidem
sunt determinata non solum quoad nos, sed etiam
in ipso toto universo. Determinantur enim se-
cundum se huiusmodi positiones, in quibus sunt
determinata principia et termini motus. Unde in
animatis * determinantur sursum et deorsum se-
cundum motum alimenti; ante et retro secundum
motum sensus; dextrorsum et sinistrorsum secun-
dum motum processivum, cuius principium est
a parte dextra. In rebus autem inanimatis, in qui-
bus non sunt principia determinata horum mo-
tuum, dicitur dextrorsum et sinistrorsum * per
comparationem, ad nos: dicitur enim columna
dextra, quae est ad dextram hominis, et sini-
stra quae est ad sinistram *. Sed in toto universo
determinatur sursum et deorsum secundum mo-
tum gravium et levium: secundum autem mo-
tum caeli determinatur dextrum oriens, sinistrum
occidens; ante vero hemisphaerium superius, re-
tro vero hemisphaerium inferius; sursum | vero
meridies, deorsum vero septentrio. Haec autem
non possunt determinari in corpore infinito : im-
possibile est ergo totum universum esse infinitum.

12. Quartam rationem ponit ibi: Sémpliciter
autem si impossibile est etc. Et dicit quod si im-
possibile est esse locum infinitum, cum omne
corpus sit in loco, sequitur quod impossibile sit
esse aliquod corpus infinitum. Sed quod impos-
sibile sit esse locum infinitum, sic probat: quia
haec duo convertuntur, esse in loco et esse in
aliquo loco; sicut et esse hominem et esse ali-
quem hominem, et esse quantitatem et esse ali-
quam quantitatem. Sicut igitur impossibile est
esse quantitatem infinitam, quia sequeretur ali-
quam quantitatem esse infinitam, ut bicubitum
et tricubitum, quod est impossibile; ita impossi-
bile est esse locum infinitum, quia sequeretur
aliquem locum infinitum esse, vel sursum vel
deorsum et * huiusmodi: quod est impossibile,
cum quodlibet eorum significet quendam termi-
num, ut dictum est *. Sic igitur nullum corpus
sensibile est infinitum.

t) Et dicit quod. -- Loco horum verborum edd. ab et codd. exc.
D habent solummodo quia; item altera linea pro quiescit omnes codd.
et a b: quiescit propter hoc. à
Ὁ) scilicet vel sursum vel medium. — Sic legunt iuxta textum Ari-
stotelis DEGHMORS; consentiunt a b quae om. prius vel, et cet: simul
(simul scilicet Csl) sursum vel deorsum. Istud simul credimus corru-

pte scriptum pro scilicet vel (sil' pro s.l). P: scilicet sursum et me-
dium. Si pro disiunctivo utrumlibet legeretur utrumque cum FNO,
melius staret ef medium; sed lectioni FNO obstat textus Aristotelis et
illud quod in expositione s. Thomae immediate sequitur vel etiam...
utrumque; ubi pro vel etiam quod, vel quod etiam edd. ab et codd. exc.
DLR. !

* nobis ed. a et
codd. exc. 8681.

CAPE VIBEECT. X 121

LECTIO DECIMA

OSTENDITUR QUOMODO INFINITUM SIT, NEMPE NON SICUT ENS IN ACTU, SED SICUT ENS IN POTENTIA
- COMPARANTUR AD INVICEM DIVERSA INFINITA

Ὅτι μὲν οὖν ἐνεργείᾳ οὐκ ἔστι σῶμα ἄπειρον, φανερὸν
Ex τούτων. Ὅτι δ᾽ εἰ μιή ἐστιν ἄπειρον ἁπλῶς, πολλὰ
ἀδύνατα συμβαίνει, δῆλον" τοῦ τε γὰρ χρόνου ἔσται
τις ἀρχὴ καὶ τελευτή, χαὶ τὰ μεγέθη οὐ διαιρετὰ
εἰς μεγέθη. καὶ ἀριθμὸς οὐκ ἔσται ἄπειρος. “Ὅταν
δὲ διωρισμένων οὕτως μηδετέρως φαίνηται ἐνδέχε-
σθαι, διαιτητοῦ Ost, καὶ δῆλον ὅτι πῶς μὲν ἔστι
πῶς δ᾽ οὔ.

Λέγεται δὴ τὸ εἶναι τὸ μὲν δυνάμει, τὸ δὲ ἐντελεχείᾳ"
χαὶ τὸ ἄπειρον ἔστι μὲν προσθέσει, ἔστι δὲ χαὶ ἀφαι-
pics τὸ δὲ μέγεθος ὅτι μὲν κατ᾽ ἐνέργειαν οὐχ
ἔστιν ἄπειρον, εἴρηται. διαιρέσει δ᾽ ἐστίν: οὐ γὰρ
χαλεπὸν ἀνελεῖν τὰς ἀτόμους γραμμάς. Λείπεται
οὖν δυνάμει εἶναι τὸ ἄπειρον.

Οὐ δεῖ δὲ τὸ δυνάμει ὃν λαμβάνειν, ὥσπερ εἰ δυνατὸν
τοῦτ᾽ ἀνδριάντα εἶναι, ὡς καὶ ἔσται τοῦτ᾽ ἀνδριάς,
οὕτω καὶ ἄπειρόν τι. ὃ ἔσται ἐνεργείᾳ" ἀλλ᾽ ἐπεὶ

πολλαχῶς τὸ εἶναι, ὥσπερ ἡ ἡμέρα ἐστὶ καὶ ὁ ἀγὼν

τῷ ἀεὶ ἄλλο καὶ ἄλλο γίνεσθαι, οὕτω χαὶ τὸ ἄπειρον.
Καὶ γὰρ. ἐπὶ τούτων ἐστὶ xal δυνάμει καὶ ἐνεργείᾳ"
᾿Ολύμπια γάρ ἐστι καὶ τῷ δύνασθαι τὸν ἀγῶνα γί-
γεσθαι καὶ τῷ γίνεσθαι.

"AXXoc δ᾽ ἔν τε τῷ χρόνῳ δῆλον τὸ ἄπειρον καὶ ἐπὶ τῶν
ἀνθρώπων καὶ ἐπὶ τῆς διαιρέσεως τῶν μεγεθῶν.
Ὅλως μὲν γὰρ οὕτως ἐστὶ τὸ ἄπειρον, τῷ ἀεὶ ἄλλο καὶ
ἄλλο λαμβάνεσθαι. καὶ τὸ λαμβανόμενον μὲν ἀεὶ
εἶναι πεπερασμένον, ἀλλ᾽ ἀεί γε ἕτερον καὶ ἕτερον.
Ὥστε τὸ ἄπειρον οὐ δεῖ λαμβάνειν ὡς τόδε τι; οἷον
ἄνθρωπον ἢ οἰκίαν, ἀλλ᾽ ὡς ἡ ἡμέρα λέγεται καὶ ὁ
ἀγών, οἷς τὸ εἶναι οὐχ ὡς οὐσία τις γέγονεν, ἀλλ᾽
ἀεὶ ἐν γενέσει ἢ φθορᾷ, εἰ καὶ πεπερασμένον, ἀλλ᾽
ἀεί γε ἕτερον χαὶ ἕτερον. :

" AX". ἐν μὲν τοῖς μεγέθεσιν, ὑπομένοντος τοῦ ληφθέντος,
τοῦτο συμβαίνει, ἐπὶ δὲ τοῦ χρόνου xal τῶν ἀνθρώ-
vov φθειρομένων οὕτως ὧστε μη ἐπιλείπειν.

Τὸ δὲ κατὰ πρόσθεσιν τὸ αὐτό ἐστί πως xol τὸ «acd

τ διαίρεσιν" ἐν γὰρ τῷ πεπερασμένῳ xacd πρόσθεσιν
γίνεται ἀντεστραμμένως" ἡ γὰρ διαιρούμενον ὁρᾶται
εἰς ἄπειρον, ταύτῃ προστιθέμενον φανεῖται πρὸς τὸ
ὡρισμένον" ἐν γὰρ τῷ πεπερασμένῳ μεγέθει ἂν λαβών
τὶς ὡρισμένον προσλαμβάνῃ τῷ αὐτῷ λόγῳ, μὴ τὸ
αὐτό τι μέγεθος τῷ ὅλῳ περιλαυβάνων, οὐ διέξεισι
τὸ πεπερασμένον" ἐὰν δ᾽ οὕτως αὔξῃ τὸν λόγον ὥστε
ἀεί τι τὸ αὐτὸ περιλαμβάνειν μέγεθος, διέξεισι, διὰ
τὸ πᾶν τὸ πεπερασμένον ἀναιρεῖσθαι ὁτῳοῦν ὡρι-
σμένῳ. ΓΛλλλως μὲν οὖν οὐχ ἔστιν, οὕτως δ᾽ ἔστι τὸ
πειρον. δυνάμει vs καὶ ἐπὶ ilio MU Καὶ ἐντε-
λεχείᾳ δὲ ἐστίν, ὡς τὴν ἡμέραν εἶναι λέγομεν καὶ
τὸν ἀγῶνα; καὶ δυνάμει οὕτως ὡς ἡ ὕλη, καὶ οὐ
καθ᾽’ αὐτό, ὡς τὸ πεπερασμένον. Καὶ κατὰ πρόσθε-
σιν δὴ οὕτως ἄπειρον δυνάμει ἐστίν, ὃ ταὐτὸ λέγο-
pev τρόπον τινὰ εἶναι τῷ κατὰ διαίρεσιν: ἀεὶ μὲν
γάρ τι αὐτοῦ ἔξω ἔσται λαμβάνειν,

οὐ μέντοι ὑπερβαλεῖ παντὸς ὡρισμένου μεγέθους, ὥσπερ

᾿ ἐπὶ τὴν διαίρεσιν ὑπερβάλλει παντὸς ὡρισμένου, καὶ
ἔσται ἔλαττον.

Ὥστε δὲ παντὸς ὑπερβάλλειν κατὰ τὴν πρόσθεσιν, οὐδὲ
δυνάμει οἴόντε εἶναι, εἴπερ μή ἐστι χατὰ συμιβεβη-
κὸς ἐντελεχείᾳ ἄπειρον; ὥσπερ φασὶν οἱ φυσιολόγοι
τὸ ἔξω σῶμα τοῦ χόσμου, οὐ ἡ οὐσία ἢ ding ἢ ἄλλο
τι τοιοῦτον, ἄπειρον εἶναι. ᾿Αλλ᾽ εἰ μὴ οἷόντε εἶναι
ἄπειρον ἐντελεχείᾳ σῶμα αἰσθητὸν οὕτω, φανερὸν
ὅτι οὐδὲ δυνάμει ἂν εἴη κατὰ πρόσθεσιν, ἀλλ᾽ ἢ,
ὥσπερ εἴρηται, ἀντεστραμμένως τῇ διαιρέσει"

* Quod quidem igitur actu corpus non sit infinitum, mani-
festum ex his. * Quod autem si non sit infinitum sim-
pliciter, multa impossibilia accidant, manfestum est.
"Temporis enim erit quoddam principium et finis; et
magnitudines non divisibiles in magnitudines; et nu-
merus non erit infinitus. Cum autem, determinatis sic,
neutro modo videtur contingere, ob hoc videlicet est
manifestum quod sic quidem est, sic autem non.

Dicitur igitur esse aliud quidem potentia, aliud vero actu.
Et infinitum est quidem appositione, est autem et abla-
tione. Magnitudo autem, quod quidem actu non sit in-
finita, dictum est: divisione autem est. Non enim dif-
ficile destruere indivisibiles lineas. * Relinquitur igitur
potentia esse infinitum.

Non oportet autem potentia ens accipere, sicut si possibile
sit hoc statuam aes esse, quod et erit hoc statua; sic
et infinitum, quod erit actu. Sed quoniam multipliciter
est esse, quemadmodum dies et agon in. semper aliud
et aliud fieri, sic et infinitum est. Et namque in his
est et potentia et actu. Olympia enim sunt et in posse
agonem fieri, et in eo quod fit.

Aliter autem et in tempore manifestum quod infinitum et
in hominibus, et in divisione magnitudinum.

Omnino quidem enim sic est infinitum, in semper aliud
et aliud accipiendo; et acceptum quidem semper esse
finitum, sed semper alterum et alterum. * Quare infini-
tum non oportet accipere sicut hoc aliquid, ut homi-
nem aut domum; sed sicut dies dicitur et agon, quibus
esse non sicut substantia quaedam factum est. Sed sem-
per in generatione aut corruptione finitum, sed semper
alterum et alterum.

Sed in magnitudinibus quidem, permanente accepto, hoc
accidit; in hominibus autem et tempore, corruptis, sic
ut non sit deficere.

* Quod autem secundum appositionem, idem quodammodo
est et quod est secundum divisionem. Infinitum enim
secundum appositionem fit e contrario: secundum quod
enim divisum videtur in infinitum, sic appositum vi-
debitur ad determinatum. In finita enim magnitudine si
accipiens aliquis determinatum, accipiet eadem ratione,
non eandem aliquam magnitudinem ratione accipiens,
non transibit finitum. Sin vero sic augmentet rationem,
ut semper eandem aliquam sit accipere magnitudinem,
transibit finitum, propter id quod omne finitum absumi-
tur quolibet finito. Aliter quidem igitur non est, sic au-
tem est infinitum, potentia et divisione. Et. actu autem
est, sicut diem esse dicimus et agonem; et potentia sic
sicut materiam, et non per se sicut finitum. * Et secun-
dum appositionem igitur sic infinitum potentia est, quod
idem dicimus quodammodo esse ei quod est secundum
divisionem: semper quidem enim aliquid ipsius extra
est accipere.

Non tamen excellit omnem determinatam magnitudinem,
sicut in divisione excedit omnem determinatam, et erit
minor.

Quare excellere omne secundum appositionem, neque po-
tentia possibile est esse: siquidem non est secundum
accidens actu infinitum , sicut dicunt physiologi extra
corpus mundi, cuius substantia est aer aut aliud huius-
modi. Sed si non possibile est esse infinitum corpus
sensibile actu sic, manifestum quod neque potentia uti-
que erit secundum appositionem ; sed aut, sicut dictum
est, e contrario divisioni.

* Seq. Cap. v.
Text. 95. :
* Cap. vr.

* Text. 57.

* Text. 58.

* Text. 59.

* TText. 60.

* Lect. seq.

* Num. 5.

* Num. 3.

* Num. 4.

* Lect. viII, IX.

* Iterum pEGHM
ORZ.
** Lect. vit, n.2

564.

* $i HMNORZDpF.

* [terum pEGHMO,

* Lect. vit, vill,

IX.
* actu om. EG.

* et add. cErGuL
NOQRSZ.

132
ἐπεὶ xa Πλάτων διὰ τοῦτο δύο τὰ ἄπειρα ἐποίησεν,
ὅτι xal ἐπὶ τὴν αὔξην δοχεῖ ὑπερβάλλειν καὶ εἰς
ἄπειρον ἰέναι xol ἐπὶ τὴν καθαίρεσιν. Ποιήσας μέν-
τοι fo, οὐ χρῆται: οὔτε γὰρ ἐν τοῖς ἀριθμοῖς τὸ
ἐπὶ τὴν καθαίρεσιν ἄπειρον ὑπάρχει" ἡ γὰρ μονὰς
ἐλάχιστον" οὔτε ἐπὶ τὴν αὔξην" μέχρι γὰρ δεχάδος
ποιεῖ τὸν ἀριθμόν.

ΘΥΝΟΡΒΙΒ --- 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Quia ex
praecedentibus non videtur possibile quod infinitum sit actu,
neque quod simpliciter non sit, sequitur infinitum quodammodo
esse, quodammodo non. - 3. Nempe infinitum non est sicut in
actu ens, sed sicut in potentia ens, secundum appositionem ut
in numeris, et secundum divisionem sicut in magnitudinibus. —
4. Dupliciter autem invenitur aliquid in potentia; uno modo sic
quod totum potest reduci in actum; alio modo ita quod postea
fit in actu non quidem totum simul, sed successive, sicut dies ;
et hoc modo infinitum dicitur esse in potentia, quia videlicet
nunquam estin actu totum, sed semper quantum ad unam par-
tem est in actu, quantum ad aliam in potentia. — 5. Textus sub-
divisio. - De comparatione infiniti secundum quod in diversis
subiectis invenitur. — 6. Omnibus infinitis est commune, quod
infinitum habetur per hoc quod semper aliud et aliud accipitur
secundum quamdam successionem, ita tamen quod quidquid ac-
cipitur in actu de infinito, totum sit finitum. — 7. Infinitum tem-
poris et generationis .differt ab infinito quod est in magnitudine
in hoc, quod illud finitum quod accipimus in magnitudinibus
apponendo vel dividendo, permanet; sed finita quae accipiuntur
in decursu temporis et generationis corrumpuntur. — 8. Alia tex-
tus subdivisio. - In magnitudine infinitum per appositionem est

y ostquam Philosophus disputative pro-
Pcessit de infinito, hic incipit determi-
NB nare veritatem. Et primo ostendit an
sit infinitum; secundo quid sit, ibi:
Accidit aulem contrarium * etc. Prima dividitur in
duas: in prima ostendit quomodo infinitum sit ;
in secunda comparat diversa infinita * ad invicem,
ibi: Aliter autem et in tempore* etc. Circa primum
tria facit: primo ostendit quod infinitum quo-
dammodo est, et quodammodo non est; secundo
determinat quod est in potentia, et non est sicut
actu ens, ibi: Dicitur igitur * etc.; tertio manife-
stat quomodo sit in potentia, ibi: Non oportet
autem potenlia ens * etc.

2. Dicit ergo primo quod ex praemissis * mani-
festum est, quod non sit aliquod corpus infinitum
in actu. Item *? ex iis quae ante ** dicta sunt,
manifestum est quod si infinitum simpliciter non
sit, quod multa impossibilia accidunt. Quorum
unum est quod témpus habebit principium et
finem: quod reputatur inconveniens secundum
ponentes aeternitatem mundi. Et iterum seque-
tur quod magnitudo non semper sit divisibilis
in magnitudines, sed quandoque deveniatur per
divisionem magnitudinum ad quaedam quae non
sunt magnitudines: sed * omnis magnitudo est divi-
sibilis. Item * sequetur quod numerus non augea-
tur in infinitum. Quia igitur secundum determi-
nata * neutrum videtur contingere, neque scilicet
quod infinitum sit actu *, neque quod simpliciter
non sit; necesse est dicere quod quodammodo
est, * quodammodo non est.

3. Deinde cum dicit: Dicitur igitur esse aliud etc.,
ostendit quod infinitum est sicut potentia ens. Et

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. III

* Quoniam et Plato propter hoc infinita duo fecit, quod et
in augmentum videtur excellere et in infinitum | abire
et ad annihilationem. Faciens tamen duo, non utitur.
Neque enim in numeris secundum divisionem infinitum

est (unitas enim minimum est), neque in augmen--

tum: usque namque decem facit numerum.

quodammodo idem cum infinito secundum divisionem, quate-
nus infinitum secundum appositionem fit ex opposito cum infi-
nito secundum divisionem. Nam secundum quod aliquid dividi-
tur in infinitum, secundum hoc in infinitum potest apponi ad
aliquam determinatam quantitatem. — 9. Magnitudo autem est di-
visibilis in infinitum, si semper in divisione servetur eadem pro-
portio, non vero si semper sumatur eadem quantitas; quia omne
finitum consumitur, quocumque finito semper accepto. Infini-
tum igitur secundum divisionem et etiam secundum appositio-
nem non est nisi in potentia et ideo assimilatur materiae. —
10. Differunt tamen infinitum secundum appositionem et infi-
nitum secundum divisionem per hoc, quod infinitum secundum
appositionem non excedit in maius omnem magnitudinem fi-
nitam determinatam; at infinitum secundum divisionem excedit
omnem determinatam parvitatem in minus. — rr. Infertur con-
clusio ex dictis. Per appositionem ne in potentia quidem deter-
minata quantitas potest excelli; nam si esset potentia in natura
ad appositionem transcendentem omnem magnitudinem, seque-
retur quod esset in natura infinitum in actu. — 12. Quia ergo in-
finitum in appositione magnitudinum est per oppositum divi-
sioni, ideo Plato duo fecit infinita, magnum, quod pertinet ad
additionem, et parvum, quod pertinet ad divisionem.

dicit quod aliquid dicitur esse in actu, et aliquid
dicitur esse in potentia. Infinitum autem dicitur
esse * per appositionem, sicut in numeris, vel per
ablationem , sicut in magnitudinibus. Ostensum
est * enim quod magnitudo non est actu infinita; et
sic in magnitudinibus per appositionem infinitum
non invenitur, sed per divisionem in eis inveni-
tur infinitum. Non enim est difficile destruere
opinionem ponentium indivisibiles esse lineas.
Vel, secundum aliam litteram: non est difficile
partiri atomos * lineas, idest ostendere lineas, quas
quidam ponunt indivisibiles, esse partibiles. Dici-
tur autem infinitum in appositione vel divisione,
secundum quod potest apponi vel dividi. Relin-
quitur igitur quod infinitum sit tanquam in po-
tentia ens. :

4. Deinde cum dicit: Non oportet autem po-
lentia ens etc., ostendit quomodo infinitum sit
in potentia. Dupliciter enim invenitur aliquid in
potentia. Uno modo sic quod totum potest re-
duci in actum, sicut possibile est hoc aes esse
statuam, * quod aliquando erit statua; non autem
sic dicitur esse infinitum in potentia, quod postea
totum sit in actu ^. Alio modo aliquid dicitur in
potentia esse, quod postea fit actu ens, non qui-
dem totum simul, sed successive. Multipliciter
enim dicitur aliquid esse: vel quia totum est si-
mul, ut homo et domus *; vel quia semper una
pars eius fit * post aliam, per quem modum di-
citur esse dies et * ludus agonalis. Et hoc modo
dicitur infinitum esse simul et in potentia et in
actu: omnia enim huiusmodi simul * sunt in

potentia quantum ad unam partem, et in actu.

quantum ad aliam. Olympia enim, idest festa

4) diversa infinita. — Edd. a b et codd. om. diversa; cf. n. 5. Post
infinita add. S vel modum infinitorum.
B) quod postea totum sit in actu. - Haec om. Pab, sine laesione

sensus; nam verba mom autem sic manifeste referuntur ad praecedentia
quod totum potest reduci in actum; sed tamen videntur authentica, te-
stimonio. codicum.

* Text. 6r.

* yel add. pero -
MORZ.

* Lect. vm, rx. 3

* alomas pb.

* ita add. pwwo.
SSFG. *

1
ἢ

E.

. edd. a b et codd.

celebrantur

᾿ς €XC. HIMNRTVX.

᾿ς —* yel EG.

o
bo

i ; adf bu et

CAP. VI,

agonalia. quae celebrabantur * in monte Olympo,
dicuntur esse et durare secundum agones posse
fieri et fieri in actu ἡ: quia quamdiu durabant
ista festa, aliqua pars illorum ludorum erat in
fieri, et aliqua * erat ut in futurum fienda.

5. Deinde cum dicit: .Alifer autem et in tem-
pore etc., comparat diversa infinita ad invicem.
Et primo comparat infinitum temporis et genera-
tionis, infinito quod est in magnitudinibus; se-
cundo comparat infinitum secundum appositionem
et infinitum secundum divisionem in magnitudini-
bus, ibi: Quod autem secundum appositionem * etc.
Circa primum tria facit. Primo proponit quod
intendit: et dicit quod aliter manifestatur infini-
tum in generatione hominum et in tempore, et
aliter in divisione magnitudinum.

6. Secundo ibi: Omnino quidem enim sic est etc.,
ostendit quid sit commune omnibus infinitis. Et
dicit quod hoc omnino et universaliter in omni-
bus infinitis invenitur, quod infinitum est in *
semper aliud et aliud accipiendo secundum quan-
dam successionem, ita tamen quod quidquid ac-
cipitur in actu de infinito, totum sit finitum. Unde
non oportet accipere quod infinitum sit aliquid
totum simul existens, sicut Aoc aliquid demon-
stratum, sicut accipimus hominem vel domum;
sed sicut sunt successiva, ut dies et * ludus ago-
nalis, quorum esse non est hoc modo quod ali-
quid eorum sit sicut quaedam substantia perfe-
cta tota actu existens. In generatione autem et
corruptione, etsi in infinitum procedatur, semper
illud quod accipitur in actu, est finitum. In toto
enim decursu generationis, etiam si procedatur * in
infinitum, et * omnes homines qui simul actu **
accipiuntur, sunt finiti secundum numerum, et *
huiusmodi finitum oportet accipere * alterum et
alterum, secundum quod quidam homines suc-
cedunt quibusdam.

7. Tertio ibi: Sed in magnitudinibus etc., osten-
dit differentiam ?. Et dicit quod illud finitum * quod
accipimus in magnitudinibus, vel apponendo vel
dividendo, permanet et non corrumpitur: sed illa
finita * quae accipiuntur in infinito decursu tem-
poris et generationis humanae corrumpuntur; ita
quod per istum modum non contingat tempus
et generationem deficere.

8. Deinde cum dicit: Quod autem secundum
appositionem etc., comparat duo infinita quae
sunt in magnitudinibus, scilicet secundum ap-
positionem et secundum divisionem. Et circa
hoc tria facit: primo ponit convenientiam inter
utrumque infinitum; secundo ostendit differen-
tiam, ibi: Non tamen excellit * etc.; tertio infert
quandam conclusionem ex dictis, ibi: Quare ex-
cellere * etc.

Dicit ergo primo quod quodammodo infinitum
secundum * appositionem est idem cum infinito
secundum divisionem; quia infinitum secundum

LECT. X

133

appositionem fit e converso * cum infinito secun-
dum divisionem. Secundum enim quod aliquid
ividitur in infinitum, secundum hoc in infini-

m videtur posse apponi ad aliquam determina-
tam quantitatem.

9. Manifestat igitur quomodo sit infinitum divi-
sione in magnitudine. Et dicit quod si aliquis in
aliqua magnitudine finita, accepta aliqua parte
determinata per * divisionem, semper accipiat di-
videndo alias partes secundum eandem rationem,
idest proportionem, sed non secundum * eandem
quantitatem in eadem proportione, non pertran-
sibit dividendo illud finitum; puta si a linea cu-
bitali accipiat medietatem, et iterum a residuo
medietatem; et*sic in infinitum procedere potest.
Servabitur enim in subtrahendo eadem proportio,
sed non eadem quantitas subtracti; minus est
enim secundum quantitatem dimidium dimidii
quam dimidium totius. Sed si semper sumeret
eandem quantitatem, oporteret quod semper ma-
gis ac magis augeretur proportio. Puta si a quan-
titate decem cubitorum subtrahatur unus cubitus,
subtractum se habet * ad totum in subdecupla pro-
portione: si autem iterum a residuo subtrahatur
unus cubitus, subtractum se habebit in maiori
proportione; minus enim unus cubitus exceditur
a novem quam a decem. Sicut igitur servando
eandem proportionem diminuitur quantitas, ita
sumendo eandem quantitatem augetur proportio.
Si ergo aliquis sic * subtrahendo ab aliqua. ma-
gnitudine finita, semper augeat proportionem su-
mendo eandem quantitatem, transibit dividendo
magnitudinem finitam; puta si a linea centum
cubitorum semper subtrahat unum cubitum. Et
hoc ideo est, quia omne finitum consumitur quo-
cumque finito semper accepto.

Aliter igitur infinitum non est secundum divi-
visionem, nisi in potentia, quod tamen simul est *
actu cum potentia, sicut dictum est * de die **
et de agone. Et cum infinitum sit semper in po-
tentia, assimilatur materiae, quae est semper * in
potentia; et non est per se existens in actu totum,

.Sicut finitum est in actu. Et sicut infinitum secun-

dum divisionem est in potentia cum actu simul,
similiter dicendum est de infinito secundum ap-

positionem, quod quodammodo est idem cum in-

finito secundum divisionem, ut dictum est *. Inde
autem manifestum est quod infinitum per apposi-
tionem est in potentia, quia * semper contingit
aliquid aliud accipere apponendo *.

10. Deinde cum dicit: Non tamen excellit etc.,
ostendit differentiam inter infinitum secundum *
appositionem et infinitum secundum divisionem.
Et dicit quod infinitum per appositionem non ex-
cedit in maius omnem magnitudinem finitam * da-
tam; sed infinitum secundum divisionem excedit
omnem determinatam parvitatem in minus. Acci-
piamus enim aliquam determinatam parvitatem ,

y) secundum agones posse fieri et fieri in actu. — Sic legimus cum
EGMORSZb; non dissentiunt ACFIKLQTVXYa, secundum agones se-
cundum posse fieri et fieri in actu; secundum posse fleri et fieri in
actu D, secundum quod agones possunt (possent N) fieri et fieri in

actu HN. P habet secundum agones vel posse fieri in actu, quod non
ita clare exprimit sententiam Aristotelis, Cf, text.

ὃ) differentiam.— Addunt DS: inter infinitum generationis et tem-
poris et infinitum quod est in magnitudinibus. Cf. n. 5.

*

* ex opposito p ;
et om. cum infi-
nito.

* secundum ra.

* secundum om.
codd. exc. DHMN
$52.

* et om. p.

* habebit pEGQ.

* sic om. codd.
etab.

* etiam add. pE
GMNORSHQ.

* Num. 4.

* in tempore
add. r.

* semper om.
codd.

* Num. praec.

* quod ApIKQsTV
xva, eo quod c.
* apponendum Ὁ
HN, ad ponendum
EG.

*infinitum secun-
dum om. codd.;
item lin. seq.

* determinatam
vel add. r.

*in infinitum add.
codd., exc. o.

* diclaà DEFGHMN
QRZ.

* Num. seq.
** primo om.Pab.

* ponebant EG.

134

puta unius digiti: si lineam centum cubitorum di-
vidam in infinitum, accipiendo semper dimidium,
venietur ad aliquid minus uno digito. Sed appo-
nendo in infinitum, e contrario divisioni, erit dare
aliquam quantitatem finitam quae nunquam per-
transibitur. Dentur enim duae magnitudines, qua-
rum utraque sit decem cubitorum, et tertia quae
sit viginti. Si igitur id quod subtraho in infini-
tum, accipiendo semper dimidium ab una ma-
gnitudine decem cubitorum, addatur alteri quae
etiam est decem cubitorum, nunquam pervenietur
in infinitum apponendo ad mensuram quantitatis
quae est viginti cubitorum: quia quantum rema-
nebit in magnitudine cui subtrahitur *, tantum de-
ficiet a data * mensura in quantitate cui addetur.

11. Deinde cum dicit: Quare excellere omne etc.,
inducit conclusionem ex dictis. Et primo inducit
eam; secundo manifestat per dictum Platonis,
ibi: Quoniam et Plato * etc. Dicit ergo primo **
quod ex quo appositio in infinitum non facit
transcendere omnem determinatam quantitatem,
non est possibile esse, nec etiam in potentia,
quod excellatur omnis determinata quantitas per
appositionem. Quia si esset in natura potentia
ad appositionem transcendentem omnem quanti-
tatem, sequeretur quod esset actu infinitum ; sic
quod infinitum esset accidens alicui naturae, sicut
naturales philosophi extra corpus huius mundi
quod videmus, ponunt * quod est quoddam in-
finitum, cuius substantia est aer vel aliquid aliud

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. III

huiusmodi. Si ergo non est possibile esse cor-
pus sensibile actu infinitum, ut ostensum est *,
sequitur quod non sit potentia in natura ad ap-
positionem transcendentem omnem magnitudi-
nem; sed solum ad appositionem infinitam per
contrarium divisioni, ut dictum est *. Quare autem
si esset potentia ad infinitam additionem transcen-
dentem omnem magnitudinem, sequatur esse cor-
pus infinitum in actu, non autem ad additionem
infinitam in numeris, transcendentem omnem nu-
merum, sequatur esse numerum infinitum in actu,
infra * ostendetur.

12. Deinde cum dicit: Quoniam et Plato pro-
pler hoc etc., manifestat quod dixerat per dictum
Platonis. Et dicit quod quia infinitum in appo-
sitione magnitudinum est per oppositum divi-
sioni *, propter hoc Plato duo fecit infinita, scilicet
magnum, quod pertinet ad additionem, et par-
vum, quod pertinet ad divisionem; quia scilicet in-
finitam videtur excellere et per additionem in aug-
mentum, et per divisionem in decrementum, vel
tendendo in nihil. Sed cum ipse Plato * faciat duo
infinita, non tamen utitur eis: quia cum nume-
rum poneret substantiam esse omnium rerum, in
numeris non invenitur infinitum per divisionem,
quia in eis est minimum * unitas; neque etiam
per additionem secundum ipsum, quia dicebat
quod species numerorum non variantur nisi usque
ad decem, et postea reditur ad unitatem, compu-
tando undecim et duodecim etc. *

* Lect. vii, 1x.

* Num. praec.

* Lect. xit, n. 7. 3

* scilicet add. p. —

* etc. om.ab et. —

codd. exc. DEFG —
ux.

CAP. VI; LECT. XI

135

LECTIO UNDECIMA

DE DEFINITIONE INFINITI

Συμβαίνει δὲ τοὐναντίον εἶναι ἄπειρον ἢ ὡς λέγουσιν"
οὐ γὰρ οὐ μηδὲν ἔξω, ἀλλ᾽ οὐ ἀεί τι ἔξω ἐστί, τοῦτο
ἄπειρόν ἐστι" ; ;

σημεῖον δέ! καὶ γὰρ τοὺς δαχτυλίους ἀπείρους λέγουσι
τοὺς μὴ ἔχοντας σφενδόνην. ὅτι αἰεί τι ἔξω ἔστι
λαμβάνειν, καθ᾽ ὁμοιότητα μέν τινα λέγοντες, οὐ

évvot κυρίως" δεῖ γὰρ τοῦτό τε ὑπάρχειν, καὶ μη-
bois τὸ αὐτὸ λαμβάνεσθαι: ἐν δὲ τῷ χύχλῳ οὐ
γίνεται οὕτως, ἀλλ᾽ αἰεὶ τὸ ἐφεξῆς μόνον ἕτερον.
Λπειρον μὲν οὖν ἐστὶν οὗ χατὰ ποσὸν λαμβάνουσιν
αἰεί τι λαβεῖν ἔστιν ἔξω. ὺ
Οὗ δὲ μηθὲν ἔξω, τοῦτ᾽ ἐστὶ τέλειον καὶ ὅλον: οὕτω
do ὁριζόμεθα τὸ ὅλον, οὗ μηθὲν ἄπεστιν" οἷον ἄν-
ρῶπον ὅλον ἢ χιβωτόν. Ὥσπερ δὲ τὸ καθ’ ἕκαστον,
οὕτω καὶ τὸ χυρίως, οἷον τὸ ὅλον οὗ μηθέν ἐστιν
οὐ ἔξω: o9 δ᾽ ἐστὶν ἀπουσίᾳ ἔξω, οὐ πᾶν, ὃ τι ἂν ἀπῇ.
Ὅλον δὲ χαὶ τέλειον ἢ τὸ αὐτὸ πάμπαν ἢ σύνεγγυς
τῇ φύσει ἐστί᾽ τέλειον δ᾽ οὐθὲν μὴ ἔχον τέλος" τὸ

δὲ τέλος, πέρας.

Διὸ βέλτιον οἰητέον Παρμενίδην Μελίσσου εἰρηκέναι" ὁ
μὲν γὰρ τὸ ἄπειρον ὅλον φησίν, ὁ δὲ τὸ ὅλον πε-
πεοάνθαι

V , , ,
εσσόθεν ἰσοπαλές.
Οὐ (4p ὡς λίνον λίνῳ συνάπτειν ἔστι τῷ ἅπαντι καὶ
ὅλῳ τὸ ἄπειρον...

᾿Επεὶ ἐντεῦθέν γε λαμβάνουσι τὴν σεμνότητα κατὰ τοῦ
ἀπείρου, Τὸ πάντα περιέχον, καὶ Τὸ πᾶν ἐν ἑαυτῷ
ἔχον. διὸ. τὸ ἔχειν τινοὶ ὁμοιότητα τῷ ὅλῳ. Ἔστι
γὰρ τὸ ἄπειρον τῆς τοῦ μεγέθους τελειότητος ὕλη;
χαὶ τὸ δυνάμει ὅλον, ἐντελεχείᾳ δὲ oU: διαιρετὸν
δ᾽ ἐπί τε τὴν χαθαίρεσιν καὶ τὴν ἀντεστραμμιένην
πρόσθεσιν, ὅλον δὲ xal πεπερασμένον οὐ καθ᾽ αὐτό,
ἀλλὰ κατ᾽ ἄλλο: καὶ οὐ περιέχει, ἀλλὰ περιέχεται,
ἡ ἄπειρον' διὸ χαὶ ἄγνωστον ü ἄπειρον" εἶδος 13e
οὐχ ἔχει ἡ ὕλη. “Ὥστε φανερὸν ὅτι μᾶλλον ἐν μορίου
λόγῳ τὸ ἄπειρον ἢ ἐν ὅλου: μόριον γὰρ ἡ ὕλη τοῦ
ὅλου, ὥσπερ ὁ χαλκὸς τοῦ χαλκοῦ ἀνδριάντος"

ἐπεὶ εἴ γε περιέχει ἐν τοῖς αἰσθητοῖς καὶ ἐν τοῖς νοη-
τοῖς τὸ μέγα καὶ τὸ μικρόν, ἔδει περιέχειν τὰ νοητά.
λτοπον δὲ καὶ ἀδύνατον τὸ ἄγνωστον xal τὸ ἀό-
ριστον περιέχειν xal ὁρίζειν.

ΘΥΝΟΡΒΙΒ — 1. Argumentum et divisio textus. — 2. Non debet
infinitum definiri id extra quod nihil est; sed e contra dicendum
quod infinitum est cuius est semper aliquid extra. — 3. Manife-
statur hoc, et primo probatur per signum, quod haec secunda
definitio sit bene assignata. Dicuntur enim annuli infiniti, licet
improprie et per similitudinem, quia semper est in eis suppo-
nere partem ad, partem acceptam; ergo illud vere et proprie
est infinitum, cuius semper est accipere aliquid extra, ita ut nun-
quam tota eius quantitas comprehendatur. — 4. Secundo proba-
tur quod definitio antiquorum sit inconveniens. /d cuius nihil
est extra est definitio totius et perfecti, quod vel est idem cum
toto vel est ei secundum naturam propinquum; nullum autem
infinitum et interminatum est perfectum, quia finis est perfectio
uniuscuiusque. — 5. Corollarium. Melius censuit Parmenides qui
dixit universum esse finitum sphaericum, quam Melissus qui
dixit totum universum esse infinitum: non enim sibi invicem
consequuntur totum et infinitum. — 6. Excluditur falsa opinio

1. M TEZM jostquam Philosophus ostendit quo-
modo est infinitum, hic ostendit quid
EN sit infinitum. Et circa hoc tria facit:

sd guAprimo ostendit quid sit infinitum ; se-
cundo ex hoc assignat rationem eorum quae de

* Accidit autem contrarium esse infinitum quam sicut di-
cunt. Non enim cuius nihil est extra, sed cuius semper
aliquid est extra, hoc infinitum est.

Signum autem est: et namque annulos dicunt infinitos, ut
habentes circulationem, quia semper est extra accipere ;
secundum similitudinem quandam dicentes, non tamen
proprie. Oportet enim et hoc esse, et nunquam idem
recipi: in circulo autem non sic fit, sed semper quod
est consequenter solum alterum. * Infinitum quidem
igitur hoc est, cuius, secundum quantitatem accipien-
tibus, semper est aliquid accipere extra.

Cuius autem nihil est extra, hoc perfectum est et totum.
Sic enim definimus totum, cui nihil abest, ut hominem
totum aut arcam. Sicut autem singulare, sic et quod
proprie, ut totum cuius nihil est extra: cuius autem
absentia extra est, non omne est, cum absit. * Totum
autem et perfectum aut idem penitus, aut proximum
secundum naturam est. Perfectum autem nullum non
habens finem: finis autem terminus est.

Unde melius est opinandum Parmenidem Melisso dixisse.
Hic quidem enim infinitum totum dicit; ille autem,
totum finiri a medio aeque pugnans. Non enim sicut
linum lino est continuare omni et toti infinitum.

* Quoniam hinc accipiunt dignitatem de infinito, quod est
omnia continens, et omnia in seipso habens, propter
id quod habet similitudinem quandam cum toto. Est
enim infinitum perfectionis magnitudinis materia, et
quod potentia totum est, actu vero non. Divisibile
autem est, et ad divisionem, et ad oppositam apposi-
tionem. Totum autem et finitum non secundum se,
sed secundum aliud: et non continet, sed continetur,
inquantum est infinitum. Unde ignotum est inquantum
est infinitum: speciem enim non habet materia. * Ergo
manifestum est quod magis in partis ratione sit in-
finitum quam in totius. Pars enim materia totius est,
sicut aes statuae.

Quoniam si continet in sensibilibus et in intelligibilibus
magnum et parvum, oportuit continere intelligibilia.
Inconveniens autem et impossibile est ignotum et in-
determinatum continere et determinare.

ex praedicta definitione falsa exorta; et primo quantum ad
omnes antiquos. Ex eo enim quod erronee existimabant to-
tum et infinitum mutuo se consequi, accipiebant quasi per se
notum quod infinitum omnia contineret et omnia in se haberet.
Sed cum infinitum secundum se sit sicut totum in potentia et sit
imperfectum, continere autem sit totius in actu et perfecti, mani-
festum est quod infinitum non continet, sed continetur. - 7. Ex hoc
autem quod infinitum est sicut ens in potentia, et sicut materia
non habens formam, ulterius consequitur, et quod infinitum in.
quantum huiusmodi sit ignotum, et quod magis habeat rationem
partis quam totius. -- 8. Excluditur praedicta (n. 6.) opinio spe-
cialiter quantum ad sententiam Platonis, qui magnum et parvum,
quibus attribuebat infinitum , ponebat tam in sensibilibus quam
in intelligibilibus. Nam si infinito competit continere, sequitur
ex opinione Platonis quod infinitum contineat etiam et determi-
net intelligibilia, quod est impossibile; non enim determinatur
notum per ignotum et indeterminatum, sed magis e converso.

infinito dicuntur, ibi: Secundum rationem autem
accidit * etc.; tertio solvit rationes quae supra po-
sitae sunt, ibi: Reliquum autem est * etc. Circa
primum duo facit: primo ostendit quid sit infini-
tum, excludens quorundam falsam definitionem ;

* Seq. cap. vi.
Text. 62. "

* Text. 63.

* Text. 64.

* "Text. 65.

* "Text. 66.

* Lect. vir, n. 2

seqq.
* Lect. xiu.

* Num. 6.

* Num. 3.

* Num. 5.

* contrario ΗΜ
Q, converso CFR.

* Num. seq.

* superponere A
CIKMNOQTVXZd.

α

* resumi codd.
et ab.

ei P.

*extrinseci codd.
exc. R$Q.

* enim add. a et
Codd, exc. pHM
02.

136

secundo excludit quandam falsam opinionem con-
sequentem ex illa falsa definitione, ibi: Quoniam
hinc accipiunt dignitatem * etc. Circa primum tria
facit: primo proponit quod intendit; secundo ma-
nifestat propositum , ibi: Signum autem * etc.;
tertio infert quandam conclusionem ex dictis, ibi:
Unde melius est opinandum * etc.

2. Dicit ergo primo quod contrario modo de-
finiendum est infinitum quam sicut quidam de-
finierunt. Dixerunt enim quidam quod infinitum
est exfra quod nihil est: sed e contra * dicendum
est quod infinitum est cuius est semper aliquid
extra.

3. Deinde cum dicit: Signum autem est etc. ,
manifestat propositum. Et primo ostendit quod
sua assignatio sit bona; secundo quod assignatio
antiquorum sit incompetens, ibi: Cuius autem ni-
hil est extra * etc. Ostendit ergo primo quod in-
finitum sit cuius semper est aliquid extra, per
quoddam signum. Dicunt enim quidam quod an-
nuli sunt infiniti, quia per hoc quod habent quan-
dam circulationem, semper est ibi supponere * par-
tem ad partem acceptam. Sed hoc dicitur secun-
dum similitudinem, et non proprie: quia ad hoc
quod aliquid sit infinitum, requiritur Aoc, scilicet
quod extra quamlibet partem acceptam sit quae-
dam alia; ita tamen quod nunquam resumatur
ila quae prius fuit accepta. Sed in circulo non
est sic, quia pars quae accipitur post aliam par-
tem, est alia solum ab ea quae immediate acce-
pta est ^ non tamen ab omnibus partibus prius
acceptis; quia una pars potest multoties sumi *,
ut patet in motu circulari. Si igitur annuli dicun-
tur infini propter hanc similitudinem, sequitur
quod illud quod est vere infinitum, sit cuius
semper sit accipere aliquid extra, si aliquis velit
accipere eius quantitatem. Non enim potest com-
prehendi quantitas infiniti; sed si quis velit eam
accipere, accipiet ^ partem post partem in infini-
tum, ut supra dictum est.

4. Deinde cum dicit: Cuius autem nihil est: etc.,
probat quod definitio antiquorum sit incompe-
tens, tali ratione. 7d cuius nihil est extra est de-
finitio perfecti et totius, Quod sic probat. Defini-
tur enim unumquodque totum esse cui nihil deest:
sicut dicimus hominem totum aut arcam totam,
quibus nihil deest eorum quae debent habere. Et
sicut hoc dicimus in aliquo singulari toto, ut est
hoc particulare vel illud, ita etiam haec ratio com-
petit in eo * quod est vere et proprie totum,
scilicet in universo, extra quod simpliciter nihil
est. Cum autem aliquid desit pér absentiam ali-
cuius intrinseci *, tunc non est totum. Sic igitur
manifestum est quod haec est definitio totius:
totum * est cuius nihil est extra. Sed totum et
perfectum vel sunt penitus idem, vel sunt pro-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. III

pinqua secundum naturam. Et hoc ideo dicit,
quia /ofum non invenitur in simplicibus, quae
non habent partes: in quibus tamen utimur no-
mine perfecti. Per hoc igitur manifestum est quod
perfectum est. cuius nihil est extra ipsum. Sed
nullum carens fine est perfectum; quia finis est
perfectio uniuscuiusque. Finis autem est terminus
eius cuius est finis: nullum igitur infinitum et
interminatum * est perfectum. Non ergo com-
petit infinito definitio perfecti, cuius scilicet nihil
est extra.

5. Deinde cum dicit: Unde melius est opinan-
dum etc., inducit quandam conclusionem ex di-
ctis. Quia enim infinito non competit definitio
totius, manifestum est quod melius dixit Parme-
nides quam Melissus. Melissus enim dixit totum
universum esse infinitum; Parmenides vero dixit
quod totum finitur per aeque pugnans * a medio,
in quo designavit corpus universi esse sphaericum.
In sphaerica enim figura ? lineae a medio usque
ad terminum, scilicet circumferentiam, ducuntur
secundum aequalitatem, quasi aeque pugnantes
sibi invicem. Et recte dicitur quod totum univer-
sum * sit finitum, quia totum et infinitum non
se invicem consequuntur quasi sibi continuata,
sicut lino continuatur linum in filando. Erat enim
proverbium, ut ea quae se * consequuntur, di-
cerentur sibi continuari sicut linum lino.

6. Deinde cum dicit: Quoniam hinc accipiunt etc.,
excludit quandam falsam opinionem ex praedicta *
definitione falsa exortam. Et primo communiter
quantum ad omnes; secundo specialiter quantum
ad Platonem, ibi: Quoniam si continet * etc. Dicit
ergo primo quod quia aestimaverunt infinitum
coniungi toti, hinc acceperunt quasi dignitatem ,
idest rem per se notam, de infinito, quod omnia
contineret et omnia in se haberet; propter hoc
quod habet quandam similitudinem cum toto,
sicut id quod est in potentia habet similitudinem
cum actu. Infinitum enim inquantum est in po-
tentia, est sicut materia respectu ,perfectionis ma-
gnitudinis: et est sicut totum in potentia, non
autem in actu. Quod patet ex hoc, quod * infini-
tum dicitur secundum quod possibile est aliquid
dividi in minus, et secundum quod ex opposito
divisioni * potest fieri appositio, ut supra ** di-
ctum est. Sic igitur infinitum secundum se, idest
secundum propriam rationem, est in potentia to-
tum: et est imperfectum, sicut materia non habens
perfectionem. Non autem est totum et finitum se-
cundum se, idest secundum propriam rationem
qua est infinitum; sed secundum aliud, idest se-
cundum finem et totum, ad quod est in potentia.
Divisio enim quae est possibilis in infinitum, se-
cundum quod ad aliquid terminatur, dicitur esse
perfecta: et secundum quod vadit in infinitum,

2) ab ea quae immediate accepta est, — Ita PHR ; ab eo quod imme-
diate (solum add, D) acceptum est cet. codd. et ab; utraque lectio bona
est, sed prior est materialiter quoad verba magis contextui conformis.

β) accipiet. — accipiat CD, accipit cet, et ab; accipiat est lectio
minus bona; inter accipiet vero et accipit, primum videtur praeferen-
dum.- Pro ín infinitum, infinitam D, in infinito cet. exc. FHMNQsI.

Y) per aeque pugnans. — per om. EGMOR ; per aeque pugnans vel

distans N. — Pro corpus universi esse, quod corpus universi est codd.
exc. G.

9) In sphaerica enim figura — in sphaera enim lineae HMNX , in
sphaera autem lineae edd. a b et cet. codd.; legendum videtur enim:
nam datur ratio quare Parmenides suo dictu universum sphaericum esse
designavit. - usque om, codd. exc, IKLQSVY; — pro scilicet, scilicet ad
EG, idest HMN - pro pugnantes, compugnantes codd. exc. DFGSZsL.

* indetermina-
tum pug.

* universum om.
codd. et a b.

* $e om. rrsab..

* Num. 2.

* Num. 8.

᾿ς“ est add. ab,
| esse add. r.

! * continetur. pb.

4 * Num. praec.

CAP. VI,

est imperfecta. Et manifestum est quod, cum to-
tius sit continere, materiae autem contineri, quod
infinitum inquantum huiusmodi non continet, sed
continetur: inquantum scilicet id quod de infinito
est in actu, semper continetur ab aliquo maiori,
secundum quod possibile est aliquid * extra ac-
cipere.

7. Ex hoc autem quod est sicut ens in poten-
tia, non solum hoc sequitur, quod. infinitum con-
tineatur * et non contineat: sed etiam sequuntur
duae aliae conclusiones. Quarum una est, quod
infinitum inquantum huiusmodi est ignotum, quia
est sicut materia non habens speciem, idest for-
mam, ut dictum est *; materia autem non cogno-
scitur nisi per formam.

Alia conclusio est, quae ex eodem sequitur,
quod infinitum magis habet rationem partis quam

LECT. XI

137

totius, quia materia comparatur ad totum ut pars.
Et recte infinitum se habet ut pars, inquantum
non est de ipso accipere nisi aliquam partem
in actu.

8. Deinde cum dicit: Quoniam si continet etc.,
excludit opinionem Platonis, qui ponebat infini-
tum tam in sensibilibus quam in intelligibilibus.
Et dicit quod ex hoc manifestum est etiam quod,
si magnum et parvum, quibus Plato attribuit in-
finitum, sunt in sensibilibus et in intelligibilibus
tanquam continentia (propter hoc quod continere
attribuitur infinito); sequitur quod infinitum con-
tineat intelligibilia. Sed hoc videtur esse incon-
veniens et impossibile, quod infinitum, cum sit
ignotum et indeterminatum, contineat et determi-
net intelligibilia. Non enim determinantur nota
per ignota, sed magis e converso.

Opp. D. Tnuoxaz T. II.

Γ

138

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. III

LECTIO DUODECIMA

EX TRADITA DEFINITIONE INFINITI ASSIGNATUR RATIO EORUM QUAE
DE INFINITO DICUNTUR

Κατὰ λόγον δὲ συμβαίνει xal τὸ κατὰ πρόσθεσιν μὲν
po εἶναι δοχεῖν ἄπειρον οὕτως ὥστε παντὸς ὑπερ-
βάλλειν μεγέθους, ἐπὶ τὴν διαίρεσιν δὲ εἶναι" περιέ-
χεται γὰρ ὡς ἡ ὕλη ἐντὸς καὶ τὸ ἄπειρον, πὲριέχει
δὲ τὸ εἶδος. 1

Εὐλόγως δὲ καὶ τὸ ἐν μὲν τῷ ἀριθμῷ εἶναι ἐπὶ τὸ ἐλά-
χιστον πέρας; ἐπὶ δὲ τὸ πλεῖον αἰεὶ παντὸς ὑπερ-
βάλλειν πλήθους; ἐπὶ δὲ τῶν μεγεθῶν τοὐναντίον;
ἐπὶ μὲν τὸ ἔλαττον παντὸς ὑπερβάλλειν μεγέθους;
ἐπὶ δὲ τὸ μεῖζον μὴ εἶναι μέγεθος ἄπειρον. Αἴτιον
δ᾽ ὅτι τὸ ἕν ἐστιν ἀδιαίρετον, ὅ τι περ ἂν ἕν dj, οἷον
ἄνθρωπος εἷς ἄνθρωπος καὶ οὐ πολλοί" ὁ δ᾽ ἀριθμός
ἔστιν ἑνὸς πλείω xal ποσὰ ἅττα' ὥστ᾽ ἀνάγχη στῆ-
ναι ἐπὶ τὸ ἀδιαίρετον. Τὰ γὰρ δύο καὶ τρία πα-
ρώνυμα ὀνόματά ἐστιν, ὁμοίως δὲ xal τῶν ἄλλων
ἀριθμῶν ἕκαστος"

ἐπὶ δὲ τὸ πλεῖον ἀεὶ ἔστι νοῆσαι: ἄπειροι γὰρ αἱ δι-
χοτομίαι τοῦ μεγέθους. Ὥστε δυνάμει μέν ἐστιν;
ORI *? X. 3243? 2 . ; E "
ἐνεργείᾳ δ᾽ οὔ ἀλλ᾽ ἀεὶ ὑπερβάλλει τὸ λαμβανόμ.ε-
vov, παντὸς ὡρισμένου πλήθους. ᾿Αλλ᾽ οὐ χωριστὸς
ὁ ἀριθμιὸς οὗτος τῆς διχοτομίας, οὐδὲ μένει ἡ ἀπει-
g(x, ἀλλὰ γίνεται, ὥσπερ καὶ ὁ χρόνος xal ὁ ἀρι-
ὑμιὸς τοῦ χρόνου.

᾿Επὶ δὲ τῶν μεγεθῶν τοὐναντίον ἐστί: διαιρεῖται μὲν
γὰρ εἰς ἄπειρα τὸ συνεχές" ἐπὶ δὲ τὸ μεῖζον οὐκ
ἔστιν ἄπειρον. Ὅσον γὰρ ἐνδέχεται δυνάμει εἶναι.
καὶ ἐνεργείᾳ ἐνδέχεται τοσοῦτον εἶναι. Ὥστ᾽ ἐπεὶ
ἄπειρον οὐδέν ἐστι μέγεθος αἰσθητόν, οὐχ ἐνδέχεται
παντὸς ὑπερβολὴν εἶναι ὡρισμένου μεγέθους" εἴη vao
ἂν τι τοῦ οὐρανοῦ μεῖζον.

δ᾽ ἀπειρον οὐ ταὐτὸν ἐν μεγέθει xal κινήσει xal

χρόνῳ; ὡς μία τις φύσις; ἀλλοὸ τὸ ὕστερον λέγεται

κατα τὸ πρότερον; οἷον χίνησις μὲν ὅτι τὸ μέγεθος
ἐφ᾽ οὐ χινεῖται ἢ ἀλλοιοῦται ἢ αὐξάνεται, ὁ. χρόνος
δὲ διὰ τὴν κίνησιν. Νῦν μὲν οὖν χρώμεθα τούτοις,

ὕστερον δὲ πειρασόμεθα λέγειν καὶ τί ἐστιν ἕχαστον,

καὶ διότι πᾶν μέγεθος εἰς μεγέθη διαιρετόν.

Οὐχ ἀφαιρεῖται δ᾽ ὁ λόγος οὐδὲ τοὺς μαθηματικοὺς τὴν
θεωρίαν, ἀναιρῶν οὕτως εἶναι τὸ ἄπειρον, ὥστ᾽ ἐνερ-
γείᾳ εἶναι ἐπὶ τὴν αὔξην ὡς ἀδιεξίτητον" οὐδὲ yop
νῦν δέονται τοῦ ἀπείρου οὐδὲ χρῶνται, ἀλλὰ μόνον
εἶναι ὅσην ἂν βούλωνται τὴν πεπερασμένην" τῷ δὲ
μεγίστῳ μεγέθει τὸν αὐτὸν ἔστι τετμῆσθαι λόγον
ὁπηλικονοῦν μέγεθος ἕτερον. Ὥστε πρὸς μὲν τὸ δεῖξαι
ἐκείνοις οὐδὲν διοίσει, τὸ δὲ εἶναι ἐν τοῖς οὖσιν ἔσται

μεγέθεσιν.

᾿Επεὶ [s cà αἴτια διήρηται τετραχῶς, φανερὸν ὅτι ὡς
ὕλη τὸ ἄπειρόν ἐστιν αἴτιον, xal ὅτι τὸ μὲν εἶναι
αὐτῷ στέρησις, τὸ δὲ καθ᾽ αὐτὸ ὑποχείμενον τὸ
συνεχὲς καὶ αἰσθητόν. Φαίνονται δὲ πάντες χαὶ οἱ
ἄλλοι ὡς ὕλῃ χρώμενοι τῷ ἀπείρῳ" διὸ xol ἄτοπον
τὸ περιέχον ποιεῖν αὐτό, ἀλλο μηὴ τὸ περιεχόμενον.

SyNoPsrs — 1. Argumentum et divisio textus.- 2. De apposi-
tione et divisione magnitudinis in infinitum. Cum forma sit con-
tinens et terminata, materia autem contineatur et sit interminata,
et cum in magnitudinibus per divisionem procedatur a toto,
quod habet rationem formae, ad partes, quae habent rationem
materiae, per appositionem vero procedatur e converso, ratio-
nabiliter dictum est supra (Lect. x, n. 5), quod nullus terminus
inveniatur qui non transcendatur per infinitam divisionem; et
quod sit aliqua determinata quantitas, quam infinita appositio

* Secundum rationem autem accidit, et ut quod est se-
cundum appositionem non esse videatur infinitum sic
ut omnem excedat magnitudinem, in divisione autem
esse. Continetur enim sicut materia intus et infinitum ;
continet autem species.

* Rationabiliter autem est et in numero quidem ad mini-
mum versus esse terminum, ad plus autem semper
omnem excellere multitudinem: in magnitudinibus au-
tem e contrario, in minus quidem excedere omnem
magnitudinem, sed in maius non esse magnitudinem
infinitam. Causa autem est, quia unum est indivisibile,
quodcumque unum sit, ut homo unus homo et non
multi. Numerus autem est uno plura, et quanta quae-
dam. Quare necesse est stare ad indivisibile. Duo namque
et tria denominativa nomina sunt; similiter et aliorum
numerorum unusquisque.

In plus autem semper est intelligere: infinitae enim sunt
bipartitiones magnitudinis. Quare potentia quidem est,
actu vero non: sed semper excedit acceptum omnem
determinatam multitudinem. Sed non separatus est hic
numerus a decisione. Neque manet infinitas, sed fit
semper, sicut et tempus et numerus temporis.

* [n magnitudinibus autem contrarium est. Dividitur enim
in infinita continuum; in maius autem non est in in-
finitum. Quantum enim contingit potentia esse, et actu
contingit tantum esse. Quare cum sit infinita nulla
magnitudo sensibilis, non contingit excessum esse omnis
determinatae magnitudinis: esset enim utique aliquid
caelo maius.

* [nfinitum autem non idem est in motu et magnitudine et
tempore, tanquam una quaedam natura: sed posterius
dicitur secundum prius. Ut motus quidem quia prius
est magnitudo, in qua movetur aut alteratur aut aug-
mentatur; tempus autem propter motum. Nunc qui-
dem enim utimur his; posterius autem tentabimus dicere
et quid est unumquodque, et quia omnis magnitudo
sit in magnitudines divisibilis.

* Non removet autem ratio matheiaticos a consideratione,
auferens sic esse aliquid infinitum, ut actu sit in aug-
mentum intransibile. Neque enim sic indigent infinito,
neque utuntur: sed solum esse quantumcumque velint
finitam. Maximae autem magnitudini secundum eandem
inest secari rationem, quantumcumque magnitudo sit
altera, Quare ad demonstrandum quidem illo modo
nihil differt: esse autem in existentibus erit magni-
tudinibus. ᾿ i

* Quoniam autem causae divisae sunt quadrifariam, mani-
festum quod sicut materia infinitum causa est: et quod
esse quidem ipsi privatio est: per se autem subiectum
continuum ipsum et sensibile est. Videntur autem et
omnes alii sicut materia utentes infinito. Unde et in-
conveniens est continens ipsum facere, et non con-
tentum.

non transcendat.- 3. De infinito in numeris per comparationem
ad magnitudines; et primo assignatur ratio quare in numeris
invenitur aliquis terminus in minus quem non est dividendo
transcendere: nam omne unum, inquantum unum, est indivisi-
bile; omnis autem numerus resolvitur in unum: ratio enim nu-
meri est quod sit plura uno; ergo divisio numeri stat in ter-
mino indivisibili. — 4. Secundo assignatur ratio quare in numeris
additio excedat omnem determinatam multitudinem. Divisio enim
causat multitudinem; unde quanto plus dividitur magnitudo,

* Cap. vir. Text. |

* Text 68i a n

* Text. 69.

* Text. 70.

* Text. 71.

* "Test, 23.

Lect. v, nn. 8,
9.

.* in add. DEGZDM.
* dato add. ns.

CAP.

tanto maior multitudo consurgit. Sicut ergo divisio in infinitum
excedit omnem determinatam magnitudinem in minus, ita ad-
ditio infinita in numeris, excedit omnem determinatam multitu-
dinem. Sed sicut infinita divisio magnitudinis non est in actu,
sed in potentia, ita additio infinita numerorum. -- 5. Duplex
divisio, formalis quae est per opposita et causat multitudinem ,
quae est de transcendentibus, et quae non augmentatur in in-
finitum ; et materialis, quae est secundum quantitatem, et causat
numerum, qui est species quantitatis, et qui multiplicatur. in
infinitum; sed tamen hic numerus non sic est infinitus sicut
aliquid permanens' sed sicut semper in fieri existens. -- 6. In
magnitudinibus ergo e contrario se habet ac in numeris. Nam
dividitur utique continuum in infinitum, sed in maius non pro-
ceditur in infinitum, neque etiam secundum potentiam, ita quod
excedatur omnis determinata quantitas. Quantum enim unum-
quodque est in potentia, tantum potest esse in actu; si ergo
esset in potentia naturae quod cresceret aliqua magnitudo in
infinitum, sequeretur quod esset actu aliqua magnitudo sensibilis
infinita. - 7. Corollarium primum. In materia prima non est
potentia nisi ad determinatam quantitatem. Corollarium alte-
rum. Non oportet numerum esse tantum in actu, quantum est

3 osita definitione infiniti, hic ex defini-
Jtione assignata assignat rationem eo-
?wrum quae de infini dicuntur. Et
(d primo eius quod dicitur de apposi-
tione et divisione infiniti; secundo eius quod in-
finitum in diversis secundum ordinem invenitur,
ibi: Znfinitum autem non. idem est * etc.; tertio
eius quod mathematici utuntur * infinito, ibi: Non
removet autem ralio * etc.; quarto eius quod in-
finitum ponitur principium, ibi: Quoniam au-
tem causae * etc. Circa primum duo facit: primo
assignat rationem eius quod dicitur de infinito,
circa divisionem vel * appositionem in magnitu-
dinibus; secundo eius quod dicitur in numeris,
per comparationem δα magnitudines, ibi: 2 α-
tionabiliter autem. est * etc.

2. Dictum est autem supra * quod appositio in
infinitum sic invenitur in magnitudimibus, quod
tamen non exceditur per hoc quaecumque deter-
minata magnitudo. Sed divisio in infinitum sic
invenitur in magnitudinibus, quod dividendo tran-
situr quaecumque quantitas in minus, ut supra *
expositum est. Hoc autem secundum rationem
dicit accidere: quia cum infinitum habeat ratio-
nem materiae, continetur intus sicut materia: illud
autem quod continet, est species et forma. Mani-
festum est autem ex iis quae dicta sunt in secun-
do *, quod totum habet rationem formae, partes

autem rationem materiae. Cum ergo in magni-

tudinibus a toto itur ad partes per divisionem ,
rationabile est quod ibi nullus terminus invenia-
tur, qui non transcendatur per infinitam divisio-
nem. Sed in additione itur a partibus ad totum,
quod habet rationem formae continentis et ter-
minantis: unde rationabile est quod sit aliqua
determinata quantitas, quam infinita appositio
non transcendat.

3. Deinde cum dicit: Rationabiliter autem est etc.,
assignat rationem de infinito in numeris, per com-
parationem ad magnitudines. Dicitur enim quod
in numero invenitur aliquis terminus in minus,
quem non est dividendo transcendere: sed non
invenitur aliquis terminus in plus; quia * quolibet
numero * est invenire alium maiorem per addi-

VII, LECT. XII.

139

in potentia, sicut dicitur de magnitudine. Nam additio numeri
ad numerum sequitur divisionem, quae est in potentiam non
terminatam per actum ; sed appositio magnitudinis ducit in actum
terminantem potentiam. — Perpenditur ratio, quam circa hoc as-
signat Commentator. — 8. Infinitum non est secundum eandem
rationem in motu et in magnitudine et in tempore, quasi sit una
natura univoce praedicata de eis; sed per prius dicitur de ma-
gnitudine in qua est motus, de motu propter magnitudinem,
de tempore autem propter motum. Ratio est, quia infinitum,
de quo loquimur, competit quantitati; motus autem est quan-
tus secundum magnitudinem, et tempus est quantum propter
motum. — 9. Ratio qua ponitur non dari magnitudinem infi-
nitam in actu, non removet considerationem mathematicorum ;
quia hi non indigent ad suas demonstrationes infinito in actu. —
το. Infinitum est principium seu causa sicut materia. Infinitum
enim habet esse in potentia, quod est proprium materiae. Infinito
autem. non competit ratio. materiae secundum quod haec est
sub forma, sed secundum quod est sub privatione; quia infini-
tum dicitur hic privative seu per remotionem perfectionis et
termini. Unde ratio infiniti in privatione consistit; primum au-
tem subiectum infiniti est continuum. sensibile.

tionem. In magnitudinibus autem est e converso,
ut dictum est *.

Et huius rationem assignat; et primo quidem
quare in numeris aliquis terminus invenitur, qui
in minus non transcenditur dividendo. Huius au-
tem ratio est ^, quia omne unum, inquantum
unum, est indivisibile, sicut homo indivisibilis
est unus homo et non multi. Quemlibet autem
numerum oportet resolvere in unum: quod patet
ex ipsa ratione numeri. Numerus enim hoc si-
gnificat, quod sint aliqua plura uno: quaelibet
autem plura excedentia unum * plus vel minus,
sunt determinatae species numerorum. Unde cum
unum sit de ratione numeri, et de ratione unius
sit indivisibilitas, sequitur quod divisio numeri
stet in termino indivisibili. Quod autem dixerat,
quod de ratione numeri sit quod sint plura uno,
manifestat per species; quia duo et tria et quilibet
alius numerus denominatur ab uno. Unde dicitur
in V Metaphys. * quod ** substantia senarii est in
hoc quod sit sexies unum, non autem in hoc
quod sit bis tria vel ter duo: quia sequeretur
quod unius rei essent plures definitiones et plures
substantiae; quia ex diversis partibus diversimode
consurgit unus numerus.

4. Deinde cum dicit: Zn plus autem semper
est intelligere etc., assignat * causam quare in nu-
meris additio excedit omnem determinatam mul-
titudinem. Et dicit quod possumus semper intel-
hgere quolibet numero dato alium maiorem, per *
hoc quod magnitudo dividitur in infinitum. Ma-
nifestum est enim quod divisio causat multitu-
dinem: unde quanto plus dividitur magnitudo,
tanto maior multitudo consurgit; et ideo ad infi-
nitam divisionem magnitudinum sequitur infinita
additio numerorum. Et * ideo sicut infinita divisio
magnitudinis non est in actu sed in potentia, et
excedit omne determinatum in minus, ut dictum
est *; ita additio numerorum infinita non est in
actu sed in potentia, et excedit omnem deter-
minatam multitudinem. Sed hic numerus, qui sic
in infinitum multiplicatur, non est numerus sepa-
ratus a decisione magnitudinum.

5. Circa quod sciendum est quod divisio, ut

«) Huius autem ratio est. —

Hoc autem ideo est EG, huius enim ratio est PDH, huius ratio est edd, a b et cet. exc. MORSZ.

* Num. praec.

* sive add.pab.

* S. Th. lect. xvr.-
Did. lib. IV, c.
XIV, n. 2.
** quod om. rab
et codd. exc. pr
HMNOQRS.

* rationem sive
add. Ec.

* propter DEGEM
ORZ.

* Et om. Pab.

* Num. 2: et
lect. x, n. 3.

* Num. praec.

* multiplicatio €
6.

* hic add. codd.
exc. DFV.

* converso CFLQ
R.

* Numm. 4, 5.

* Lect. vit, 1x.

^

ὃ
* Numm. 2, 4, 5.

* quantus codd.
exc. DEGHLMQZ.

* Num. 2.

140
dictum est *, multitudinem causat. Est autem du-
plex divisio: una formalis, quae est per opposita ;
et alia secundum quantitatem. Prima autem di-
visio causat multitudinem, quae est de transcen-
dentibus, secundum quod ens dividitur per unum
et multa: sed divisio continuae quantitatis causat
numerum, qui est species quantitatis, inquantum
habet rationem mensurae. Et hic numerus mul-
tiplicabilis est in infinitum, sicut et magnitudo
divisibilis est in infinitum: sed multitudo * quae
sequitur divisionem formalem rerum, non multi-
plicatur in infinitum; sunt enim determinatae spe-
cies rerum, sicut et determinata quantitas universi.
Et ideo dicit * quod hic numerus, qui multiplica-
tur in infinitum, non separatur a divisione con-
tinui. Neque tamen hic numerus sic est infinitus,
sicut aliquid permanens, sed sicut semper in fieri
existens ^, inquantum successive additur supra
quemlibet numerum datum; sicuti etiam est de
tempore et de numero temporis. Numerus enim
temporis crescit successive per additionem diei
ad diem, non quod omnes dies sint simul.

6. Deinde cum dicit: Zn magnitudinibus au-
lem etc., ostendit quod e contrario * est in ma-
gnitudinibus. Dividitur enim continuum in infini-
tum, ut dictum est *. Sed in maius non procedit
in infinitum etiam secundum potentiam , quia
quantum unumquodque est in potentia, tantum
potest esse in actu. Si igitur esset in potentia
naturae quod cresceret aliqua magnitudo 7 in in-
finitum, sequeretur quod esset aliqua magnitudo
sensibilis infinita; quod est falsum, ut supra * di-
ctum est. Relinquitur igitur quod non est in po-
tentia additio magnitudinum in infinitum sic quod
excedatur omnis determinata quantitas: quia se-
queretur quod esset aliquid maius caelo.

7. Ex quo patet falsum esse, quod quidam
dicunt, quod in materia prima est potentia ad
omnem quantitatem: non enim est in materia prima
potentia ^ nisi ad determinatam quantitatem.

Patet etiam ex praemissis * ratio quare non opor-
tet-.numerum tantum esse in actu, quantum * est
in potentia, sicuti hic dicitur de magnitudine:
quia additio numeri sequitur divisionem continui,
per quam a toto itur ad id quod est in potentia
ad numerum *. Unde non oportet devenire ad
aliquem actum finientem potentiam. Sed additio
magnitudinis ducit in actum, ut dictum est *.

Commentator autem assignat aliam rationem:
quia potentia ad additioriem magnitudinis est in
una et eadem magnitudine; sed potentia ad ad-
ditionem numerorum est in diversis numeris, in-
quantum cuilibet numero potest aliquid addi. Sed

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. III

haec ratio parum valet, quia sicut per additionem
est alia et alia species numeri, ita alia et alia
species mensurae, secundum quod bicubitum et
tricubitum dicuntur species quantitatis. Et etiam
quidquid additur superiori numero, additur infe-
riori; et secundum hoc in uno et eodem numero,
scilicet binario vel ternario *, est potentia ad infi-
nitam additionem.

8. Deinde cum dicit: Znfinitum autem non idem
est etc., ostendit quomodo infinitum inveniatur *
diversimode in diversis. Et dicit quod infinitum
non est secundum eandem rationem in motu et
in magnitudine et * tempore, ac si esset una na-
tura univoce praedicata de eis: sed dicitur de
posteriori eorum secundum prius, sicut de motu
propter magnitudinem, in qua est motus, vel lo-
calis vel alterationis vel augmenti; de tempore
autem propter motum. Et hoc ideo quia infinitum
competit quantitati, motus autem est quantus
secundum magnitudinem, et tempus propter mo-
tum, ut infra * patebit. Et ideo dicit quod nunc
utimur his, sed posterius manifestabitur de uno-
quoque eorum quid sit, et quod omnis magni-
tudo sit divisibilis in magnitudines *.

9. Deinde cum dicit: Non removet autem ratio
mathematicos etc., ostendit quomodo mathema-
tici utuntur * infinito. Et dicit quod ratio prae-
dicta *, qua. ponimus non esse magnitudinem in-

finitam in actu, non removet considerationem.

mathematicorum, qui utuntur infinito; puta cum
geometra dicit, * sit talis [inea infinita. Non enim
indigent ad suam demonstrationem infinito in
actu, neque eo utuntur: sed solum indigent quod
sit aliqua linea finita tanta quanta est eis neces-
saria, ut ex ta possint subtrahere quod volunt. Et
ad hoc sufficit quod * aliqua maxima magnitudo
sit; quia alicui maximae magnitudini competit,
quod possit dividi secundum quantamcumque *
proportionem respectu alterius magnitudinis da-
tae. Unde ad demonstrandum non differt utrum
sit hoc modo vel illo, scilicet vel infinita vel finita
maxima quantitas *. Sed quantum ad esse rei mul-
tum differt, utrum sit vel non sit.

10. Deinde cum dicit: Quoniam autem causae
divisae sunt etc., ostendit quomodo infinitum sit
principium. Et dicit quod cum sint quatuor ge-
nera causarum, ut supra * dictum est, patet ** ex
praemissis * quod infinitum est causa sicut mate-
ria: infinitum enim habet esse in potentia, quod
est proprium materiae. Sed materia quidem quan-
doque est sub forma, quandoque autem * sub pri-
vatione. Infinito autem non competit ratio mate-
riae secundum quod est sub forma, sed secundum

8B) semper in fieri existens. — Pro semper, quod om. FTa, propter
AIKSXY, semper propter C, praeter V; pro in fieri, inter fieri ed. a.—
Pro supra, super PGZ.

Y) cresceret aliqua magnitudo. — cresceret magnitudo aliqua HMQ;
cet. codd. et a b omittunt aliqua.

9) est in materia prima potentia.— Codd. et ab transponunt particu-
lam in et legunt est materia prima in potentia. — Pro determinatam
Pab habent terminatam.

t) a toto itur ad id quod est in potentia ad numerum. — a toto
om. a b et codd. exc. RSsG; pro itur, abitur C, aditur Esl et b, ad-
ditur MpG, aliquid addatur D, aliquid itur ed. a et AFKQTVZpIX;

pro ad numerum, ad naturam ADFI, ad materiam KNQSTVXYpLsR,
et ad materiam EGHMOZDpRSL, scilicet ad materiam C, Margo N: vel
per quam a toto itur ad illud quod est in potentia et ad materiam,
et haec est lectio quae ex diversis meliorum codicum lectionibus resul-
tare videtur. Cf. n. 2.

0) vel infinita... quantitas. — Est lectio PNb quam retinemus, quia
maxima quantitas finita dicitur per oppositionem δὰ infinita, et ad
sensum responsionis datae ad obiectionem tacitam deductam ex infinita
magnitudine, quam assumit mathematicus; vel finita vel infinita maxi-
mae quantitatis EFG, vel infinita vel finita maximae quantitatis cet. et
ed. a. — In fine num. utrum sic vel sic sit EGHMO, utrum sic sit F.

* trinario rab.

* invenitur EGHM
NORZ.

* inadd. EGHMOR.

* Lib. seq. lect.
XVII.

* Lib. VI, lect. r.

* ulantur EGKLM
QTVXYZ.

* Cf. lect. virt, ix.

* quodadd. rab.

*quod et sitom.

DEGHOR.

* Lib. II, lect. v. -
*"*manifestum est
EGMQR.
* Num. 2, - Lect.
S LA

* autem om. DE
FGLZ. :

CAP. VII, LECT. XII

quod est sub privatione: quia scilicet infinitum
dicitur per remotionem perfectionis et termini.
Et propter hoc subiungit quod :psi infinito esse
est privatio, idest ratio infiniti in privatione con-
sistit. Et ne aliquis intelligat quod infinitum est
materia sicut materia prima, subiungit quod per
se subiectum privationis, quae constituit rationem
infiniti, est continuum sensibile. Et hoc apparet,
quia infinitum quod est in numeris causatur ex
infinita divisione magnitudinis; et similiter infini-

141
tum in tempore et motu causatur ex magnitu-
dine: unde relinquitur quod primum subiectum
infiniti sit continuum. Et quia magnitudo secun-
dum esse non est separata a sensibilibus, sequitur
quod subiectum infiniti sit sensibile. Et in hoc
etiam concordant omnes * antiqui, qui utuntur
infinito sicut principio materiali. Unde inconve-
niens fuit quod attribuerunt infinito continere,
cum materiae non sit continere, sed magis * con-
tineri.

* concordabant
omnes philoso-
phi EG.

M a
uM

otius FR, om.

* eorum add. Ec
HMR.
** Lect. vit, n. 2

seqq.
* Num. seq.

* quod om. rab.

* Lect. x, n. 3.

* etiam add. p.
^* ín add. PrHN.

142

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. III

LECTIO DECIMATERTIA

SOLVUNTUR RATIONES QUAE LECT. ὙΠ INDUCEBANTUR AD OSTENDENDUM QUOD INFINITUM .
NON SOLUM SIT IN POTENTIA SED ETIAM IN ACTU infir

Λοιπὸν δ᾽ ἐπελθεῖν καθ᾽ oüc λόγους τὸ ἄπειρον εἶναι
δοχεῖ οὐ μόνον δυνάμει, ἀλλ᾽ ὡς ἀφωρισμένον: τὰ
; ev γάρ ἐστιν αὐτῶν οὐκ ἀναγκαῖα, τὰ δ᾽ ἔχει τινὲς
ἑτέρας ἀληθεῖς ἀπαντήσεις.

Οὔτε γὰρ ἵνα ἡ γένεσις μὴ ἐπιλείπῃ.) ἀναγκαῖον ἐνερ-
γείᾳ ἄπειρον εἶναι σῶμα αἰσθητόν: ἐνδέχεται qao
τὴν θατέρου φθορὰν θατέρου εἶναι γένεσιν, πεπερα-
σμένου ὄντος τοῦ παντός.

Ἔτι τὸ ἅπτεσθαι χαὶ τὸ πεπεράνθαι ἕτερον. Τὸ μὲν
γὰρ πρός τι καὶ τινός (ἅπτεται γὰρ πᾶν τινός) καὶ
τῶν πεπερασμένων τινὶ συμβέβηκε: τὸ δὲ πεπερα-
σμιένον οὐ πρός τι.) οὐδ᾽ ἅψασθαι τῷ τυχόντι τοῦ
τυχόντος ἔστιν. ἶ

Τὸ δὲ τῇ νοήσει πιστεύειν ἄτοπον: οὐ γὰρ ἐπὶ τοῦ
πράγματος ἡ ὑπεροχὴ καὶ ἡ ἔλλειψις, ἀλλ᾽ ἐπὶ τῆς
νοήσεως. Ἕκαστον γὰρ ἡμῶν νοήσειεν ἄν τις πολ-
λαπλάσιον ἑαυτοῦ Tov εἰς ἄπειρον: ἀλλ᾽ οὐ διὰ
τοῦτο ἔξω τοῦ ἄστεός τίς ἐστιν ἢ τοῦ τηλιχοῦδε

εγέθους ὃ ἔχομεν, ὅτι vost τις, ἀλλ᾽ ὅτι ἐστί: τοῦτο
δὲ συμβέβηχεν.

Ὁ δὲ χρόνος καὶ ἡ κίνησις ἄπειρα ἐστι, xal ἡ νόησις
οὐχ ὑπομένοντος τοῦ λαμβανομένου. :

Μέγεθος δὲ οὔτε τῇ καθαιρέσει οὔτε τῇ νοητικῇ αὐξήσει
ἐστὶν ἄπειρον. ᾿Αλλοὶ περὶ μὲν. μοῦ ἀπείρου, πῶς
ἐστὶ καὶ πῶς οὐχ ἔστι, καὶ τί ἐστιν, εἴρηται.

SvxoPsis — 1. Argumentum et divisio textüs. — 2. Solvitur
ratio, qua concludebatur infinitum esse, si generatio nunquam
deficit. Haec enim ratio solum concludit quod sit infinitum in
potentia, quae successive reducitur in actum; non autem probat
quod sit necessarium ponere aliquod corpus infinitum in actu,
ex quo semper generatio fiat quasi per abstractionem alicuius
partis; nam generatio in infinitum durare potest per hoc quod
corruptio unius est generatio alterius. — 3. Solvitur ratio quae
sumebatur ex parte contactus, quasi oporteret quod omne tactum
ab uno tangat aliud in infinitum. Sed aliud est tangi, aliud fi-
niri; tangi enim et includi dicitur respectu alterius, sed finitum
dicitur absolute, inquantum per proprios terminos aliquid fini-
tum est in seipso. Nec oportet quod omne tactum ab uno tan-
gat aliud, ut sic procedatur in infinitum. -- 4. Solvitur ratio per

;ostquam Philosophus per definitio-
nem infiniti assignavit rationes eo-
rum quae de infinito dicuntur, hic

ys
Kd»

dicit de quo est intentio; secundo exequitur pro-
positum, ibi: Neque enim ut generatio * etc. Dicit
ergo primo quod * post ea quae dicta sunt de in-
finito, reliquum est solvere rationes secundum
quas videbatur ostendi quod infinitum sit non
solum in potentia, sicut supra * determinavimus,
sed * quod sit in actu, sicut ** ea quae sunt finita
et determinata. Aliquae enim illarum rationum
non concludunt ex necessitate, sed sunt totaliter
falsae; aliquae autem earum ex aliqua parte ve-
rum concludunt.

* Reliquum autem est aggredi secundum quas rationes
infinitum esse videtur non solum potentia, sed ut de-
terminatum. Alia enim ipsorum non necessaria sunt;
alia vero habent quasdam veras contrarietates.

Neque enim ut generatio non deficiat, necessarium est in-
finitum esse actu sensibile corpus. Contingit enim alte-
rius corruptionem alterius generationem esse, cum
omne finitum sit.

* Amplius tangi et finiri alterum est. Hoc quidem enim
ad aliquid et cuiusdam (tangit enim aliquid omne), et
finitorum alicui accidit: finitum autem non ad aliquid
est, neque tangere cuiusvis quodvis est. 3

* [ntelligentiae autem credere inconveniens est. Non enim
in re abundantia et defectus est, sed in intelligentia.
Unumquemque enim nostrum intelliget utique aliquis
multiplicem seipso, augmentans in infinitum: sed non
propter hoc extra aliquid est, aut extra tantam magni-
tudinem quam habemus, quamvis intelligit aliquis: sed
quoniam est, hoc accidit.

Tempus autem et motus infinita sunt et intelligentia, non
permanente accepto.

Magnitudo autem neque divisione neque intelligibili aug-
mentatione est infinita. Sed de infinito quidem, quo-
modo est, et quomodo non est, et quid est, dictum est.

quam ex apprehensione intellectus et imaginationis concludeba-
tur quod esset extra caelum spatium infinitum, et consequenter
locus et corpus infinitum. Sed inconveniens est credere quod
quidquid .apprehenditur imaginatione vel intellectu sit ex hoc
ipso verum et existat extra intellectum. — 5. Solvitur ratio sum-
pta ex tempore et motu. Cum temporis nihil sit in actu nisi
nunc, et similiter motus non sit in actu nisi aliquod indivisibile,
neutrum potest esse infinitum in actu. Unde etiamsi motus et
tempus semper fuissent et semper futura essent, non sequeretur
quod totus motus infinitus sit unquam in actu, nec totum tem-
pus infinitum. — 6. Solvitur ratio sumpta ex parte magnitudinis,
et dicitur quod magnitudo non est infinita in actu. neque se-
cundum divisionem , neque secundum augmentationem intelli-
gibilem.

2. Deinde cum dicit: Neque enim ut gene-
ralio etc., solvit quinque rationes quae supra *
positae sunt ad ostendendum infinitum esse. Et
primo solvit eam quae sumebatur ex parte ge-
nerationis *. Concludebatur enim quod si gene-
ratio non deficit, quod oporteat esse infinitum.
Sed haec ratio quantum ad hoc verum conclu-
dit, quod infinitum sit in potentia, quae succes-
sive in actum reducatur *, sicut supra ** dictum
est. Sed. non est necessarium quod sit aliquod
corpus sensibile infinitum in actu, ad hoc quod
generatio non deficiat, sicut antiqui aestimave-
runt, ponentes in infinitum conservari * genera-
tionem, ac si semper generatio fieret per extra-
ctionem * ex aliquo corpore; quod in infinitum
fieri non posset nisi illud corpus esset infinitum.

«) ponentes in infinitum conservari. — ponentes infinitum conservare P; sed nullus codex, neque a b, facit cum ipsa; immo unanimiter

dant lectionem adoptatam,.nisi quod a omittit ἐπ,

d

* Cap. vir. Text. 3
3. ᾿

* "Text. 74.

" Text, 75-

EE STCNEERAPRDURRERRARE

NE Ὑν

.* quartam add.
P.

* aliquid ab et
codd. exc. Q.

- ^ quintam add. ».

ü Lect. vr, n. 6.

- * quod om. rab.

DAS. Th.Lect.xrv.-
- Did. lib. III, cap.
ΟΝ» 017.

CAP. VIII,

Sed hoc non est necessarium; cum toto corpore
sensibili existente finito, generatio in infinitum
durare possit per hoc quod corruptio unius est
generatio alterius.

3. Deinde cum dicit: Amplius tangi et in-
cludi etc., solvit rationem * quae sumebatur ex
parte contactus; ac si necessarium sit omne cor-
pus finitam tangere quoddam aliud; et sic opor-
teat in infinitum procedere. Sed ipse solvit, quod
alterum est /angi et finiri: quia langi et includi
dicitur respectu alterius; omne enim tangens tan-

git aliquid: sed finitum dicitur absolute, et non.

ad aliud *, inquantum per proprios terminos ali-
quid finitum est in seipso. Accidit enim * alicui
finito quod tangat. Non tamen oportet quod omne
tactum ab uno tangat aliud; ut sic in infinitum
procedatur. Unde manifestum est quod haec ratio
omnino nihil ex necessitate concludit.

4. Deinde cum dicit: Zntelligentiae autem cre-
dere etc., solvit rationem * quae sumitur ex parte
intellectus et imaginationis, quam antiqui non di-
stinguebant ab intellectu. Per hanc autem ratio-
nem supra * ostendebatur quod esset spatium
infinitum extra caelum, et per consequens locus
et corpus. Sed ipse dicit quod * Znconveniens est
credere intelligentiae, ita scilicet quod quidquid
apprehenditur intellectu vel imaginatione sit ve-
rum, ut quidam antiquorum putaverunt, quorum
opinio reprobatur in IV Metaphys. * Non enim
sequitur, si apprehendo aliquam rem minorem

LECT. XIII

vel maiorem ? quam sit, quod sit aliqua * abun-
dantia vel defectus in re illa, sed solum in ap-
prehensione intellectus vel imaginationis. Potest
enim aliquis intelligere quemcumque hominem
esse multiplicem eius quod est, idest * duplum
vel triplum vel qualitercumque augmentans in
infinitum: non tamen propter hoc erit aliqua *
huiusmodi quantitas multiplicata extra intellectum,
aut extra determinatam quantitatem aut * magni-
tudinem: sed contingit quod re sic existente, ali-
quis ita intelligat.

5. Deinde cum dicit: 7empus autem et mo-
tus etc., solvit rationem * acceptam ex tempore
et motu. Et dicit quod tempus et motus sunt
infinta * non in actu, quia nihil est temporis
in actu nisi nunc; neque aliquid motus est in
actu nisi quoddam * indivisibile: sed intellectus
apprehendit continuitatem temporis et motus, ac-
cipiendo ordinem prioris et posterioris: ita tamen
quod id quod primo fuit acceptum de tempore
vel motu, non permanet sic *. Unde non oportet
dicere quod totus motus infinitus sit in actu, vel
totum tempus infinitum 7. :

6. Deinde cum dicit: Magnitudo autem neque
divisione etc., solvit rationem * sumptam ex parte
magnitudinis. Et dicit quod magnitudo non est
infinita in actu neque per divisionem neque per
augmentationem intelligibilem, sicut ex supra *
dictis patet. - Ultimo autem epilogat quod di-

143

ctum est de infinito.

8) aliquam rem minorem vel maiorem. — aliquid maius vel minus
EG. — Pro in re illa, in re ipsa EFGHMOR. - solum om. ACDFIKL
NQSTVXYZ.

Y) vel totum tempus infinitum. — Piana habet vel quod totum tem-

pus sit infinitum, Sed lectio omnium codd. et edd. a b respondet menti.

s. Thomae, qui ex hoc quod nihil de motu et tempore est in actu nisi
aliquod indivisibile, intendit concludere quod etiamsi motus et tempus
semper fuissent et semper futura essent, nempe etiamsi tempus et motus

essent aliquo modo infinita, non tamen essent infinita in actu, quia nun-
quam fofus motus infinitus, vel totum tempus infinitum esset in actu.

* aliquid maius
vel minus EG.

* yel rcrurTVvab.
* aliquid codi-

Ces, exc. DGH.

* aut om. ASpt,
quantitatem aut
Om. cet. exc. DH.

* primam add.
P. - $umptam EG.

* infiniti ux.

* quod est EG.

* sic om ms.

* secundam add.
P.

* Lect. vtl, IX, X.

PHYSICORUM

LIBER IV

ARISTOTELIS

LECTIO PRIMA

AD PHILOSOPHUM NATURALEM PERTINET DETERMINARE DE LOCO. -
RATIONES AD OSTENDENDUM LOCUM ESSE

"Oy.otoc δ᾽ ἀνάγκη καὶ περὶ τόπου τὸν φυσικόν, ὥσπερ
καὶ περὶ ἀπείρου; γνωρίζειν, εἰ ἔστιν ἢ μή, καὶ πῶς
ἐστί, καὶ τί ἐστι. :

Τά τε γὰρ ὄντα πάντες ὑπολαμβάνουσιν εἶναί που (τὸ
γὰρ μὴ ὃν οὐδαμοῦ εἶναι" ποῦ γάρ ἐστι τραγέλαφος
ἢ σφίγξ :)

καὶ τῆς κινήσεως ἡ κοινὴ μάλιστα καὶ κυριωτάτη κατὰ
τόπον ἐστίν, ἣν χαλοῦμεν φοράν.

Ἔχει δὲ πολλὰς ἀπορίας τί ποτ᾽ ἔστιν ὁ τόπος" οὐ γὰρ
ταὐτὸν φαίνεται θεωροῦσιν ἐξ ἁπάντων τῶν ὑπαρ-
χόντων. Ἔτι δ᾽ οὐδ᾽ ἔχομεν οὐδὲν παρὰ τῶν ἀλ-
λων οὔτε προηπορημένον οὔτε προευπορημένον περὶ
αὐτοῦ.

Ὅτι μὲν οὖν ἔστιν ὁ τόπος, δοκεῖ δῆλον εἶναι ix τῆς
ἀντιμεταστάσεως" ὅπου γάρ ἐστι νῦν ὕδωρ, ἐνταῦθα,
ἐξελθόντος ὥσπερ ἐξ ἀγγείου; πάλιν ἀὴρ ἔνεστιν"
ὅτε δὲ τὸν αὐτὸν τόπον τοῦτον ἄλλο τι τῶν σωμα-
τῶν χατέχει, οὗτος 94 τῶν ἐγγινομένων καὶ μετα-
βαλλόντων ἕτερον πάντων εἶναι δοχεῖ" ἐν à γὰρ ἀήρ
ἐστι νῦν, ὕδωρ ἐν τούτῳ πρότερον ἦν" ὥστε δῆλον
ὡς ἦν ὁ τόπος τι χαὶ ἡ χώρα ἕτερον ἀμφοῖν, εἰς ἣν
xxi ἐξ ἧς μετέβαλον.

Ἔτι δὲ καὶ αἱ φοραὶ τῶν φυσικῶν σωμάτων καὶ ὁπλῶν,
οἷον πυρὸς καὶ γῆς καὶ τῶν τοιούτων, οὐ μόνον δὴη-
λοῦσιν ὅτι ἔστι τι ὁ τόπος ἀλλ᾽ "ὅτι χαὶ ἔχει τινοὶ
δύναμιν" φέρεται γὰρ ἕχαστον εἰς τὸν αὑτοῦ τόπον

ἡ κωλυόμενον, τὸ μὲν ἄνω; τὸ δὲ κάτω. Ταῦτα
V ἐστὶ τόπου μέρη καὶ εἴδη, τό τε ἄνω xal τὸ
χάτω, καὶ αἱ λοιπαὶ τῶν ἕξ διαστάσεων. Ἔστι δὲ
τὰ τοιαῦτα οὐ μόνον πρὸς ἡμᾶς, τὸ ἄνω καὶ κάτω"
χαὶ δεξιὸν xal ἀριστερόν: ἡμῖν μὲν dp οὐκ ἀεὶ τὸ
αὐτό, ἀλλὰ κατὰ τὴν θέσιν, ὅπως ἂν στραφῶμεν,
γίνεται. Διὸ καὶ ταὐτὸ πολλάκις δεξιὸν xal ἀριστε-
ρόν ἐστι, καὶ ἄνω χαὶ κάτω, καὶ πρόσθεν χαὶ ὄπι-
σθεν, "Ev δὲ τῇ φύσει διώρισται χωρὶς ἕκαστον. Οὐ
γὰρ ὅ, τι ἔτυχέν ἐστι τὸ ἄνω; ἀλλ᾽ ὅπου φέρεται
τὸ πῦρ καὶ τὸ κοῦφον’ ὁμοίως δὲ χαὶ τὸ κάτω, οὐχ
ὅ, τι ἔτυχεν, ἀλλ᾽ ὅπου τὰ ἔχοντα βάρος καὶ τὰ
γεηρά, ὡς οὐ τῇ θέσει διαφέροντα μόνον, ἀλλὰ καὶ
τῇ δυνάμει. Δηλοῖ δὲ καὶ τὰ μαθηματικά" οὐκ ὄντα
γὰρ ἐν τόπῳ, ὅμως κατοὶ τὴν θέσιν τὴν πρὸς ἡμᾶς
ἔχει δεξιὰ καὶ ἀριστερά, ὥστε μόνον αὐτῶν νοεῖσθαι
τὴν θέσιν, ἀλλὰ μιὴ ἔχειν φύσιν τούτων ἕχαστον.

Ἔτι οἱ τὸ χενὸν φάσχοντες εἶναι, τόπον λέγουσι" τὸ γὰρ
κενὸν τόπος ἂν εἴη ἐστερημένος σώματος. Ὅτι μὲν
οὖν ἔστι τι ὁ τόπος παρὸ τὸ σώματα, καὶ πᾶν σῶμα
αἰσθητὸν ἐν τόπῳ, διὸ τούτων ἂν τις ὑπολάβοι.

Δόξεις δ᾽ ἂν καὶ Ἡσίοδος ὀρθῶς λέγειν, ποιήσας πρῶτον
τὸ χάος" λέγει γοῦν

Opp. D. Τβοόμδξ T. Il.

* Similiter autem necesse est naturalem et de loco, sicut
et de infinito, considerare si est aut non, et quomodo
est, et quid est.

Et ea namque quae sunt, omnes opinantur alicubi esse.
Quod enim non est, nusquam est: ubi enim est tra-
gelaphus aut sphinx? .

Et de motu, qui communis maxime est et magis pro-
prius secundum locum est quem vocamus loci muta-
tionem.

* Habet autem multas dubitationes, quid forte sit locus. Non
enim idem videtur considerantibus ex omnibus quae
insunt. Amplius autem neque habemus quidquam ab aliis
neque praedubitatum neque bene exquisitum de hoc.

* Quod quidem igitur locus sit, videtur ex transmutatione
manifestum esse. Ubi namque nunc est aqua, hinc
exeunte sicut ex vase, iterum aer inest: aliquando au-
tem eundem locum hunc aliud aliquod corporum de-
tinet. Hoc autem ab iis quae insunt et commutantur,
alterum omnibus esse videtur: in quo enim aer est
nunc, aqua in hoc prius erat. Quare manifestum est
quod erat locus aliquid, et receptaculum alterum ab

' utrisque, in quod et ex quo mutatum est.

* Amplius autem loci mutationes physicorum corporum et
simplicium, ut ignis et terrae et talium, non solum
ostendunt quod aliquid est locus, sed quod et habet
quandam potentiam. Fertur enim unumquodque in
suum locum non prohibitum, hoc quidem sursum,
illud autem deorsum. Hae autem sunt loci partes et
species, sursum et deorsum, et reliquae sex distantia-
rum. * Sunt autem huiusmodi non solum ad nos, dex-
trorsum, sinistrorsum, sursum et deorsum. Nobis enim
non semper idem, sed secundum positionem. quomodo-
cumque vertamur fit: propter quod idem multoties
dextrum et sinistrum est, et sursum et deorsum, et
ante et retro. In natura autem determinatum est seor-
sum unumquodque. Non enim quodcumque contingit,
sursum est, sed quo fertur ignis et leve; similiter autem
et deorsum, non quodcumque contingit, sed quo ha-
bentia gravitatem et terrea: tanquam non positione so-
lum differentia, sed potentia. Ostendunt autem et ma-
thematica. Cum enim non sint in loco, tamen secundum
positionem ad nos habent dextra et sinistra: quare so-
lum est intelligere ipsorum positionem, non habentia
natura horum unumquodque.

* Amplius, vacuum affirmantes locum dicunt esse. Vacuum
enim erit utique locus privatus corpore. Quod quidem
igitur sit aliquid locus praeter corpora, et omne corpus
sensibile in loco esse, per hoc aliquis concipiet.

Videbitur autem utique et Hesiodus recte dicere, faciens
primum chaos.. Dicit igitur: omnium quidem primum

19

* Cap. r. Text. 1

* "Tett. 2.

* Tett, 3.

* Text. 4.

CE bii. 5.

* "rext; 0.

* quae compe-
tunt ».

* Num. 5.

* ita EGM.

* Num. 4.

146
Πάντων μὲν πρώτιστα χάος γένετ᾽, αὐτὰρ ἔπειτα
γαῖ᾽ εὐρύστερνος"

ὡς δέον πρῶτον ὑπάρξαι χώραν τοῖς οὖσι; διὰ τὸ
νομίζειν. ὥσπερ οἱ πολλοί, πάντα εἶναί που καὶ ἐν
τόπῳ. Εἰ δ᾽ ἐστὶ τοιοῦτο, θαυμαστή τις ἂν εἴη ἡ
τοῦ τόπου δύναμις χαὶ προτέρα πάντων" οὗ γὰρ
ἄνευ τῶν ἄλλων οὐδέν ἐστιν, ἐχεῖνο δ᾽ ἄνευ τῶν
ἄλλων, ἀνάγκη πρῶτον εἶναι: οὐ γὰρ ἀπόλλυται ὁ
τόπος, τῶν ἐν αὐτῷ φθειρομένων.

SywoPsis. — 1. Argumentum et divisio libri et textus. -- Ad
naturalem. pertinet determinare de loco. - 2. Probatur: a) ex
parte ipsius loci. τ. Ea quae sunt communia omnibus naturali-
bus, pertinent maxime ad considerationem naturalis; sed locus
est huiusmodi. Omnes enim opinantur omnia quae sunt, in loco
esse. - Nec sequitur locum pertinere magis ad considerationem
metaphysici quam physici; hic enim arguitur ab opinione po-
nentium omnia entia esse sensibilia, et naturalem scientiam esse
philosophiam primam omnibus entibus communem. - 3. 2. Ad
naturalem pertinet considerare de motu. Inter omnes autem mo-
tus et maxime communis et magis proprius est motus secun-
dum locum, qui non potest cognosci nisi cognoscatur locus. —
4. b) Ex parte nostra. Determinandum est de iis de quibus du-
bitatio est. Multae autem dubitationes sunt de loco, quid sit,
tam ex parte ipsius loci quam ex parte hominum. — 5. Textus
subdivisio. De loco per modum disputativum. — 6. Et primo osten-
ditur locum esse, duabus rationibus acceptis a veritate rei. a) Ipsa
transmutatio corporum secundum locum manifestat quod locus
sit. Oportet enim esse aliquid ubi corpora sibi succedant, quod
sit aliud ab iis quae sunt in loco et transmutantur secundum
locum. - Ergo 1. locus est aliquid, et 2. est quoddam recepta-

025 ostquam Philosophus determinavit
rin tertio de motu et infinito, quod
P3 competit * motui intrinsece, secun-
"57694 dum quod est de genere continuo-
E 357)4 rum, nunc in quarto libro intendit
— 9 "7 *determinare de iis quae adveniunt
motui extrinsece. Et primo de iis quae adveniunt
motui extrinsece quasi mensurae mobilis; secundo
de tempore, quod est mensura ipsius motus, ibi:
Consequens autem dictis * etc. Circa primum duo
facit: primo determinat de loco; secundo de va-
cuo, ibi: Eodem autem. modo accipiendum * etc.
Circa primum duo facit: primo ostendit quod
determinandum est a naturali de loco; secundo
prosequitur propositum ^, ibi: Quod quidem igitur
locus sit* etc. Circa primum duo facit. Primo pro-
ponit quod intendit: et dicit quod sicut ad natura-
lem pertinet determinare de infinito, si est vel non
est, et quomodo sit, et quid sit, similiter * etiam
et de loco. Secundo ibi: ΕἾ ea namque quae
sunt etc., probat quod dixerat: et primo ex parte
ipsius loci; secundo ex parte nostra, ibi: Habet
aulem multas dubitationes * etc.

2. Circa primum ponit duas rationes: quarum
prima talis est. Ea quae sunt communia omnibus
naturalibus, pertinent maxime ad consideratio-
nem naturalis; sed locus est huiusmodi: omnes
enim communiter opinantur omnia ea quae sunt,

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

chaos factum est, postea vero terra lata; tanquam indi-
geret primum esse receptaculum iis quae sunt: propter
id quod opinati sunt, quemadmodum multi, omnia
alicubi et in loco esse. * Si autem huiusmodi est, mi-
rabilis quaedam utique erit potentia loci, et prima
omnium, Sine quo namque aliorum nullum est, illud
autem sine aliis, necesse est primum esse: non enim
perditur locus, iis quae sunt in eo corruptis.

culum, alterum ab utroque locatorum, et 3. est terminus motus
localis a quo et in quem. - 7. b) Motus gravium et levium probat
non solum quod locus sit aliquid, sed et quod habeat quandam
potentiam et virtutem conservandi locatum; quia unumquodque
illorum fertur in suum proprium locum quando non impeditur. —
Sursum et deorsum, ante et retro, dextrorsum et sinistrorsum
sunt partes et species loci. Hae autem sex distantiae determi-
nantur in universo non solum quoad mos, sed et secundum
naturam. Quaecumque vero secundum se habent determinatas
positiones, necesse est quod habeant potentias quibus determi-
nentur. Ergo locus est, et habet quandam potentiam. — 8. Se-
cundo ostenditur locum esse, ex opinionibus aliorum. a) Ex
opinione ponentium vacuum, cum vacuum nihil aliud sit quam
locus privatus corpore. — 9. b) Ex opinione Hesiodi, qui po-
suit primo chaos ut receptaculum corporum, et postea terram
ad recipiendum diversa corpora, quasi primo oporteret esse re-

ceptacula rerum quam res ipsas, Ex quo sequitur quod locus .

non solum sit, sed quod habeat mirabilem potentiam, quae sit
prima omnium entium. Quod enim potest esse sine aliis et sine
quo alia esse non possunt, videtur esse primum inter omnia
entia. suis

in aliquo loco esse. Et ad hoc probandum utun-

tur sophistico argumento a positione consequen-

tis. Argumentantur enim sic. Quod non est, nus-
quam est, idest in nullo loco est *: non enim est
dare ubi sit tragelaphus aut sphinx, quae sunt

quaedam fictitia sicut chimaera £. Argumentatur-

ergo quod si id quod in nullo loco est, non sit;
ergo omne quod est, est in loco. - Sed si esse
in loco convenit omnibus entibus, videtur quod
locus magis pertineat ad considerationem meta-
physici quam physici. Et dicendum est quod hic
argumentatur ab opinione ponentium omnia entia

esse sensibilia, propter hoc quod imaginationem

corporum transcendere non possunt: et secun-
dum hos naturalis scientia est philosophia prima,
communis omnibus entibus, ut dicitur in IV Me-
taphys. *

3. Secundam rationem ponit ibi: E? de motu
qui communis maxime est etc.: quae talis est.
Ad philosophum naturalem pertinet considerare *
de motu; sed motus qui est secundum locum,
quem dicimus loci mutationem, est maxime com-
munis inter omnes motus: quaedam enim, sci-
licet corpora caelestia, moventur hoc motu tan-
tum, cum tamen nihil moveatur aliis motibus
quin moveatur hoc motu. Similiter etiam hic
motus est magis proprius: quia hic solus motus
est vere continuus et perfectus, ut in octavo *

«) prosequitur propositum. — exequitur propositum HMN, prosequi-
tur sive determinat de eo RS; propositum om. EG.

8) sicut chimaera, — sicut chimaerica D, seu chimaerica P.— Sequen-
tia legunt codd. et ab hoc modo: Argumentantur ergo quod id, quod
in nullo loco est , non sit. Sed si esse etc. Videtur quod haec lectio
codd. et a b clarius exhibeat argumentum sophisticum, quo per falla-
ciam consequentis arguitur quasi haec propositio, quod non est, in nullo
loco est, possit converti ita ut vera sit etiam ista, ergo quod in nullo
loco est, non est. Secundum lectionem pianam argumentum habet hanc

formam, quod non est, in nullo loco est; ergo si id quod in nullo loco est,
non sit, omne quod est, est in loco: ubi propter formam conditionalem ,.
sub qua ponitur consequens, non statim apparet fallacia qua argumentum
ipsum laborat. Attamen retinemus lectionem P, quia iuxta expositionem
s. Thomae, primo praemittitur sophisticum argumentum aliorum; de-
inde ex hoc sophistico aliorum argumento Aristoteles argumentatur ;
denique movet s. Thomas et solvit obiectionem., .Sed si esse etc, Non
est ergo hic intentio ostendendi fallaciam, sed concludendi quod ad
naturalem pertineat determinare de loco. Cf. lect. i in fine m. 3.

* "Text. 7.

ries Oum iia aiii 3 mtd cen

TET

E * mon EFGHMNR.

- .* Lect. Iv.

* Lect. πὶ,

* Lect. seq.

-— * Num. 8.

-.* inducit pEGHR
| ab.

.7* inducit (om.
᾿ς homines) codd.

— -* videlicet ADKN
ΠΟ STVXYDL, scilicet
. CIR.

* aliquid add. ec.

CAP. I,

probabitur. Motus autem secundum locum non |

potest cognosci nisi cognoscatur locus. Naturalis
igitur debet considerare de loco.

4. Deinde cum dicit: Habet autem multas du-
bitationes etc., inducit ad idem rationem ex parte
nostra. De illis enim a sapientibus determinan-
dum est, de quibus dubitatio est; multae autem
dubitationes sunt dé loco, quid sit. Quarum qui-
dem dubitationum duplex est causa. Una est ex
parte ipsius loci: quia non omnes proprietates
loci ducunt in eandem sententiam de loco; sed
ex quibusdam proprietatibus loci videtur quod
locus sit hoc, ex quibusdam autem videtur quod
locus sit aliud. Alia vero causa est ex parte ho-
minum: quia antiqui neque * bene moverunt du-
bitationem circa locum, neque etiam bene ex-
quisierunt veritatem.

5. Deinde cum dicit: Quod quidem igitur locus
sit etc., incipit determinare de loco: et primo per
modum disputativum; secundo determinando ve-
ritatem, ibi: Post haec autem. accipiendum * etc.
Circa primum duo facit: primo inquirit disputa-
tive an sit locus; secundo quid sit, ibi: Quoniam
autem aliud * etc. Circa primum duo facit: primo
ponit rationes ad ostendendum locum .esse; se-
cundo ad ostendendum quod locus non sit, ibi:
At vero habet defectum * etc. Circa primum duo
facit: primo ostendit locum esse, rationibus ac-
ceptis a rei veritate; secundo ab opinionibus alio-
rum, ibi: Amplius vacuum * etc.

6. Circa primum ponit duas rationes: in qua-
rum prima sic procedit. Dicit enim quod ex ipsa
transmutatione corporum quae moventur secun-
dum locum, manifestum est quod locus aliquid
sit. Sicut enim transmutatio quae est secundum
formas, homines induxit * ad cognitionem mate-
riae, quia scilicet oportet esse aliquod subiectum
in quo sibi formae succedant; ita transmutatio se-
cundum locum induxit * homines ad cognitionem
loci; oportet enim esse aliquid ubi sibi corpora
succedant. Et hoc est quod subdit, quod exeunte
aqua inde * ubi nunc est, sicut ex quodam vase,
iterum subintrat aer. Cum igitur eundem locum
quandoque aliud corpus detineat, ex hoc mani-
festum videtur esse quod locus sit * aliud ab iis
quae sunt in loco et transmutantur secundum
locum: quia ubi nunc est aer, prius aqua ibi
erat; quod non esset si locus non esset aliud et
ab aere et ab aqua. Relinquitur igitur quod locus
est aliquid; et est quoddam receptaculum, alte-
rum ab utroque locatorum; et est terminus motus
localis a quo et in quem.

7. Secundam rationem ponit ibi: Amplius au-
tem loci mutationes etc. Et dicit quod cum quo-
rumcumque corporum motus ostendat locum esse,
ut dictum est *, motus localis corporum natura-
lium simplicium, ut ignis et terrae et aliorum
huiusmodi gravium et levium, non solum ostendit
quod locus sit aliquid, sed etiam quod locus ha-

EECT.: I 147

beat quandam potentiam et virtutem. Videmus
enim quod unumquodque horum fertur in suum
proprium * locum quando non impeditur, grave
quidem deorsum, leve autem sursum. Ex quo
patet quod locus habet quandam virtutem conser-
vandi locatum : et propter hoc locatum tendit in
suum locum desiderio suae conservationis. Non
autem ex hoc ostenditur quod locus habeat vir-
tutem attractivam , nisi sicut * finis dicitur at-
trahere.

Sursum autem et deorsum,
mero sex distantiarum ,

et alia de nu-
scilicet ante et retro,

loci. Huiusmodi autem distantiae determinantur
in universo secundum naturam, et non solum
quoad nos. Et hoc patet, quia in his in quibus
ista dicuntur quoad nos, non semper idem est
sursum vel deorsum vel dextrorsum vel sinistror-
sum; sed variatur secundum quod diversimode
nos convertimur ad ipsum; unde multoties ali-
quid * immobile manens, quod prius erat dextrum,
fit sinistrum, et similiter de aliis, prout nos di-
versimode ad illa convertimur ?. Sed in natura
aliquid determinatum est sursum et deorsum se-
cundum motum gravium et levium: et aliae
positiones secundum motum caeli, ut in tertio *
dictum est. Non enim indifferenter quaecumque
pars mundi est sursum vel deorsum: sed semper
sursum est quo * feruntur levia, deorsum autem
quo * feruntur gravia. Quaecumque autem secun-
dum se habent determinatas positiones, necesse
est quod habeant potentias quibus determinentur *:
alia enim est in animali potentia dextri, et alia
sinistri. Unde relinquitur quod locus sit, et habeat
aliquam potentiam. - Quod autem in aliquibus di-
catur positio solum quoad nos, ostendit per ma-
thematica; quae quidem, licet non sint in loco,
tamen attribuitur eis positio solum per respectum
ad nos. Unde in eis non est positio secundum
naturam; sed solum secundum intellectum, se-
cundum quod ? intelliguntur in aliquo ordine ad
nos, vel supra vel subtus vel dextrorsum vel si-
nistrorsum.

8. Deinde cum dicit: Amplius vacuum. affir-
maníes etc., ostendit locum esse, ex opinionibus
aliorum. Et primo ex opinione ponentium va-
cuum. Quia quicumque affirmant vacuum esse,
necesse est quod dicant esse locum, cum vacuum
nihil aliud sit quam locus privatus corpore. Et sic
ex hoc et ex praemissis rationibus potest aliquis
concipere * quod locus sit aliquid praeter corpora, "
et quod omnia corpora sensibilia sint in loco.

9. Secundo ibi: Videbitur autem utique etc.,
inducit ad idem * opinionem Hesiodi, qui fuit unus
de antiquis poetis theologis; qui posuit * primo
factum esse chaos. Dixit * enim quod primo inter
omnia factum est chaos, quasi quaedam confusio
et receptaculum corporum; et postea facta est
terra lata ad recipiendum diversa corpora: ac si

Y) ad illa convertimur. — ordinamur ad idem D, ordinamur ad ea
RS, ordinamur ad illud edd. a b et cet. codd.
8) solum secundum intellectum, secundum quod. — Pab legunt so-

lum secundum quod, omittunt nempe secundum intellectum. Sed codd.
lectio planior videtur et praecedenti membro melius respondere, Unde
in eis etc.

E arsien om.
et codd. exc.
G.

Ei

* terminus sive
add. Ec.

dextrorsum et sinistrorsum, sunt partes et species -

* unum et idem s.

* Lect. 12, v ff.

* ubi edd. a b et
codd.

* ubi FHMR.

* lerminentur P
a b.

e?

percipere DEH
MNRS, accipere c.

* hoc EG.
* ponunt EG.
* dicit codd.

* quod om. yy
wn - etiam ad
SR.

148 PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

primo necesse esset esse receptaculum rerum
quam ipsas res. Et hoc ideo posuerunt quia cre-
diderunt, sicut et multi alii, quod omnia quae

sunt, sint in loco. Quod si verum est, sequitur

quod locus non solum sit, sed quod * habeat mi-
rabilem potentiam, quae sit prima omnium en-
tium. Illud enim quod potest esse sine aliis, et

alia non possunt esse sine eo, videtur esse pri-
mum. Locus autem secundum eos potest esse
sine corporibus: quod exinde coniiciebant, quia
videmus locum remanere destructis locatis. Res
autem non possunt esse sine loco. Relinquitur

Agitur secundum eos, quod locus sit priu inter

omnia entia.

CAP. I, LECT. ἢ

149

LECTIO SECUNDA

SEX RATIONES AD OSTENDENDUM QUOD LOCUS NON SIT

Οὐ μὴν ἀλλ᾽ ἔχει γ᾽ ἀπορίαν, εἰ ἔστι, τί ἐστι, πότερον
ὅγκος τις σώματος; ἤ τις ἑτέρα φύσις" ζητητέον y2e
τὸ γένος αὐτοῦ πρῶτον. Διαστήματα μὲν οὖν ἔχει
τρία; μῆκος χαὶ πλάτος xo βάθος, οἷς ὁρίζεται
σῶμα πᾶν. ᾿Αδύνατον δὲ σῶμα εἶναι τὸν τόπον" ἐν
ταὐτῷ γὰρ ἂν εἴη δύο σωματα.

Ἔτι εἴπερ ἐστὶ σώματος τόπος καὶ χώρα, δῆλον ὅτι καὶ
ἐπιφανείας καὶ τῶν λοιπῶν περάτων" ὁ γὰρ αὐτὸς
ἁρμόσει λόγος" ὅπου γὰρ ἦν πρότερον τὸ τοῦ ὕδατος
ἐπίπεδα; ἔσται πάλιν τὰ τοῦ ἀέρος. ᾿Αλλὰ μιὴν οὐδε-
μίαν διαφοραν ἔχομεν στιγμῆς; καὶ τόπου στι μῆς"
ὥστ᾽ εἰ μηδὲ ταύτης ἕτερόν ἐστιν ὁ τόπος, οὐδὲ τῶν

ἄλλων οὐθενός, οὐδ᾽ ἔστι τι παρ᾽ ἕκαστον τούτων
ὁ τόπος. .

Τί γὰρ ἄν ποτε καὶ θείημεν εἶναι τὸν τόπον; οὔτε γὰρ
στοιχεῖον οὔτ᾽ ἐκ στοιχείων οἴόντ᾽ εἶναι τοιαύτην
ἔχοντα φύσιν οὔτε τῶν σωματικῶν οὔτε τῶν ἀσω-

ἄτων" μέγεθος μὲν 2p ἔχει, σῶμα δ᾽ οὐδέν. Ἔστι
$: τὰ μὲν τῶν αἰσθητῶν σωμάτων στοιχεῖα σώματα,
ix δὲ τῶν νοητῶν οὐδὲν γίνεται pires

οὖσιν αἴτιον εἶναι

Ἔτι δὲ χαὶ τίνος ἄν τις θείη τοῖς
τὸν τόπον; οὐδεμία γὰρ αὐτῷ ὑπάρχει αἰτία τῶν
τεττάρων: οὔτε γὰρ ὡς ὕλη τῶν ὄντων (οὐδὲν γὰρ
ἐξ αὐτοῦ συνέστηκεν) οὔτε ὡς εἶδος καὶ λόγος τῶν
πραγμάτων, οὔθ᾽ ὡς τέλος, οὔτε κινεῖ τὰ ὄντα.

Ἔτι δὲ xal αὐτὸς εἰ ἔστι τι τῶν ὄντων, ποῦ ἔσται; ἡ
γὰρ Ζήνωνος ἀπο ία ζητεῖ τινὰ λόγον’ εἰ γὰρ πᾶν
τὸ ὃν ἐν τόπῳ; δῆλον ὅτι χαὶ τοῦ τόπου τόπος
ἔσται, καὶ τοῦτο εἰς ἄπειρον πρόειϊσιν.

Ἔτι, ὥσπερ ἅπαν σῶμα ἐν τόπῳ; οὕτω χαὶ ἐν τόπῳ
ἅπαντι σῶμα" πῶς οὖν ἐροῦμεν περὶ τῶν αὐξανομέ-

, ^
vov; ἀνάγκη vdp Ex τούτων συναύξεσθαι τὸν τόπον
αὐτοῖς; εἰ μήτ᾽ ἐλάττων μήτε μείζων ὁ τόπος ἑκάσ-
του. Διὶ μὲν οὖν τούτων οὐ μόνον τί ἐστιν, ἀλλὰ
καὶ εἰ ἔστιν, ἀπορεῖν ἀναγκαῖον.

SyNopsis. — 1. Principium ad investigandum de aliquo an
sit, oportet accipere quid sit, saltem quid significetur per nomen.
Ergo etiam ostenso quod locus sit, manet tamen adhuc dubi-
tatio quid est, an moles corporea aut aliqua alia natura. — 2. Sex
rationes disputativae ad ostendendum locum non esse. — Prima
ratio. Si locus est aliquid, oportet quod sit corpus, quia locus
habet tres dimensiones. Sed impossibile est locum esse corpus,
quia cum locus et locatum sint simul, sequeretur duo corpora esse
simul, quod est inconveniens. — 3. Secunda ratio. Si locus corpo-
ris est quoddam receptaculum corporis aliud a corpore, oportet
quod etiam superficiei sit aliquod receptaculum aliud ab ipsa, et
similiter est de aliis terminis quantitatis, scilicet de linea et de pun-
cto. At non potest esse differentia loci puncti a puncto, quia cum
locus non excedat locatum, locus puncti non potest esse nisi ali-
quod indivisibile; duo autem indivisibilia quantitatis coniuncta
non sunt nisi unum. Ergo eadem ratione nec locus superficiei
potest esse aliud a superficie, neque locus corporis aliud a cor-

4 ostquam Philosophus posuit rationes
Cad ostendendum quod locus sit, hic
NP ponit sex rationes ad ostendendum
quod locus * non sit. Principium au-

* At vero habet defectum si est, quid est: utrum est
moles quaedam corporis, aut quaedam altera natura.
Quaerendum est enim genus ipsius primum. Distan-
tias quidem igitur habet tres, longitudinis, latitudinis
et profunditatis; quibus determinatur corpus omne. Im-
possibile est autem corpus esse locum: in eodem nam-
que essent duo corpora.

* Amplius, si vere corporis locus est receptaculum, mani-
festum quod et superficiei erit et reliquorum termino-
rum: eadem enim consonat ratio. Ubi namque prius
erant aquae plana, erunt iterum quae sunt aeris. At
vero differentiam nullam habemus puncti et loci puncti :
quare si neque ab hoc est locus alterum, neque ab
aliorum aliquo: neque est aliquid praeter unumquod-
que istorum locus.

* Quid enim forte ponemus esse locum? Neque enim ele-
mentum, neque ex elementis potest esse huiusmodi
habens naturam; neque corporeorum, neque incorpo-
reorum. Magnitudinem quidem enim habet locus, cor-
pus autem nullum est. Sunt autem sensibilium quidem
corporum elementa corporea: ex intelligibilibus autem
elementis magnitudo nulla fit.

* Amplius et cuius utique quis ponet iis quae sunt causam
esse locum? Nulla enim causa inest ipsi de quatuor.

Neque enim sicut materia eorüm quae sunt (neque

enim ex ipso constituta sunt entia), neque sicut forma
et ratio eorum quae sunt, neque sicut finis; neque
movet ea quae sunt.

* Amplius et ipse, si est aliquid eorum quae sunt, alicubi
erit. Zenonis enim opinio quaerit quandam rationem:
si namque omne quod est, in loco est, manifestum
quoniam et loci locus erit; et hoc in infinitum procedet.

* Amplius, sicut omne corpus in loco est, sic et in omni
loco corpus: quomodo igitur dicemus de iis quae aug-
mentantur? Necesse est enim ex his, simul augmentari
locum cum ipsis, si neque minor neque maior locus
est uniuscuiusque. Per haec quidem igitur non solum
quid est, sed etiam si est, dubitare necesse est.

pore. — 4. Tertia ratio. Omne quod est vel est elementum vel ex
elementis. Sed locus neutrum horum est. Nam omne quod est
elementum vel ex elementis, est aut corporeum aut incorporeum.
Locus autem non est incorporeus, quia habet magnitudinem ; nec
est corpus, ut n. 2. probatum est. -- Excluditur quod vel etiam
elementum corporeum esse possit. Nam elementa non sunt extra
genus elementatorum. Ergo si locus non est corpus, non potest

esse elementum corporeum. — 5. Quarta ratio. Omne quod est, .

aliquo modo est causa respectu alicuius. Sed locus non est causa
neque sicut materia, neque sicut causa formalis, neque finalis,
neque efficiens. Ergo videtur quod locus nihil sit. — 6. Quinta ratio
(Zenonis). Omne quod est, est in loco. Si igitur locus est aliquid,
locus est in alio loco, et sic in infinitum; quod impossibile est.—
7. Sexta ratio. Omne corpus est in loco et in omni loco est corpus.
Ergo locus neque est minor neque maior quam locatum. Cum
ergo locatum crescit, oportet quod crescat et locus; quod videtur
impossibile, cum locus sit quoddam immobile. — Epilogus.

tem ad investigandum de aliquo an sit, oportet
accipere quid sit, saltem quid significetur per no-
men *. Et ideo dicit quod quamvis ostensum sit *
quod locus sit, tamen habet defectum, idest du-

«) significetur per nomen. — PDsH et b; significet per nomen huiusmodi ed a; significet huiusmodi AIKNSTVXYZ , significet nomen EFG

MR, significet nomen huiusmodi C, significet hoc L.

* Seq. cap. t.
d. ap

Text. 8.

* "Text.

* Text.

* "Text.

* "Text.

* Text.

9.

12.

* Lect.
n. 5 sqq.

praec. ,

* si codd. et a b.

* idest p.

* aliquid om. x.
MR.

* et PD.

* ad destructio-
nem EG.

* aliquid Ec.

150

bitationem, quid est, etsi * est: utrum scilicet
sit quaedam moles corporea, aut aliqua natura
da generis.

Et ex hoc sic argumentatur. Si locus est
dauid, oportet quod sit corpus: quia locus ha-
bet tres dimensiones, scilicet * longitudinis, lati-
tudinis et profunditatis: his autem determinatur
corpus; quia omne quod habet tres dimensiones,
est corpus. Sed impossibile est locum esse cor-
pus: quia cum locus et locatum sint simul, seque-
retur duo corpora esse simul; quod est inconve-
niens. Ergo impossibile est locum aliquid * esse.

3. Secundam rationem ponit ibi: Amplius, si

vere corporis locus est etc.: quae talis est. Si locus
corporis vere est quoddam receptaculum corporis
aliud a corpore, oportet quod etiam superficiei
sit aliquod receptaculum aliud ab ipsa: et simili-
ter est de aliis terminis quantitatis, quae sunt linea
et punctus. Et hanc conditionalem sic probat.
Propter hoc enim ostendebatur locus esse alius
a corporibus, quia ubi nunc est corpus aeris, ibi
prius erat corpus aquae: sed * similiter ubi prius
erat superficies aquae, nunc est superficies aeris:
ergo locus superficiei est aliud a superficie. Et
similis ratio est de linea et puncto. Argumentatur
ergo a destructione * consequentis, per hoc quod
non potest esse aliqua differentia loci puncti a
puncto: quia, cum locus non excedat locatum,
locus puncti non potest esse nisi aliquod * indivi-
sibile. Duo autem indivisibilia quantitatis, ut duo
puncta simul coniuncta, non sunt nisi unum: ergo
eadem ratione neque locus superficiei erit aliud
a superficie, neque locus corporis erit aliud a
corpore.

4. Tertiam rationem ponit ibi: Quid enim forte
ponemus esse locum? etc.: quae talis est. Omne
quod est, vel est elementum, vel est ex elementis;
sed locus neutrum horum est; ergo locus non
est. Mediam probat sic. Omne quod est elemen-
tum vel ex elementis, est de numero corporeorum
vel incorporeorum;. sed locus non est de numero
incorporeorum, quia habet magnitudinem; nec de
numero corporeorum, quia non est corpus, ut

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

probatum est *; ergo neque est elementum, ne-
que ex elementis. - Et quia posset aliquis dicere
quod, licet non sit corpus, est tamen elementum
corporeum; ad hoc excludendum subiungit quod
sensibilium corporum sunt elementa corporea:
quia elementa non sunt extra genus elementato-
rum. Nam * ex intelligibilibus principiis, quae sunt
incorporea, non constituitur aliqua magnitudo.
Unde si locus non sit corpus, non potest esse
elementum corporeum.

5. Quartam rationem ponit ibi: Amplius et
cuius utique etc.: quae talis est. Omne quod est,
aliquo modo est causa respectu alícuius; sed locus
non potest esse causa secundum aliquem quatuor
modorum. Neque enim est causa sicut materia,
quia ea quae sunt non constituuntur ex loco, quod
est de ratione materiae; neque sicut causa for-
malis, quia tunc omnia quae habent * unum lo-
cum, essent unius speciei, cum principium speciei
sit forma; neque iterum sicut causa finalis rerum,
quia magis videntur esse loca propter locata,
quam locata propter loca; neque iterum est-* cau-
sa efficiens vel motiva, cum sit terminus motus.
Videtur igitur quod locus nihil sit.

6. Quintam rationem ponit ibi: Amplius et ipse,

si est aliquid eorum etc., quae est ratio Zenonis:

et est talis. Omne quod est, est in loco; si igitur
locus est aliquid, sequitur quod sit in loco, et ille
locus in alio loco, et sic in infinitum: quod est
impossibile; ergo locus non est aliquid.

7. Sextam rationem ponit ibi: Amplius, sicut

omne corpus etc.: quae talis est. * Omne corpus *

est in loco, et in omni loco est corpus, ut a
multis probabiliter existimatur: ex quo accipitur
quod locus non sit minor neque maior quam lo-

catum. Cum ergo locatum crescit, * oportet quod *

crescat et locus; sed hoc videtur impossibile,
cum locus sit quoddam immobile; non ergo locus
aliquid est.

Et * ultimo epilogat quod per huiusmodi ra-
tiones non solum dubitatur quid sit locus, sed *
etiam an sit. Huiusmodi autem rationes solven-
tur per ea quae sequuntur *

* Num. 2.

* Sed ed. a et |
codd. exc. FHM; .

* haberent ».

* sicut EFG, est |
sicut M. 1

CAP: ID, LECT. ΤῈ

151

LECTIO TERTIA

DISPUTATUR DE LOCO AN SIT FORMA AUT MATERIA

᾿Επεὶ δὲ τὸ μὲν καθ᾽ αὐτὸ τὸ δὲ κατ᾽ ἄλλο λέγεται,
χαὶ τόπος ὁ μὲν κοινός, ἐν ᾧ ἅπαντα τὸ σώματά
ἐστιν, ὁ δ᾽ ἴδιος, ἐν ᾧ πρώτῳ" λέγω δ᾽ olov σὺ νῦν
ἐν τῷ οὐρανῷ, ὅτι ἐν τῷ ἀέρι, οὗτος δ᾽ ἐν τῷ οὐ-
qx, καὶ ἐν τῷ ἀέρι δὲ ὅτι ἐν τῇ γῇ" ὁμοίως δὲ
χαὶ ἐν ταύτῃ; ὅτι ἐν τῷδε τῷ τόπῳ, ὃς περιέχει
οὐδὲν πλέον ἢ σέ. Εἰ δὴ ἐστιν ὁ τόπος τὸ πρῶτον
περιέχον τῶν σωμάτων ἕχαστον; πέρας τι ἂν εἴη"
ὧστε δόξειεν ἂν τὸ εἶδος καὶ ἡ μορφὴ ἑκάστου ὁ
τόπος εἶναι ᾧ ὁρίζεται τὸ μέγεθος καὶ ἡ ὕλη ἡ τοῦ
μεγέθους" τοῦτο γὰρ ἑκάστου πέρας. Οὕτω μὲν οὖν
σχοποῦσιν ὁ τόπος τὸ ἑκάστου εἶδός ἐστιν"

,

ἡ δὲ δοχεῖ ὁ τόπος εἶναι τὸ διάστημα τοῦ μεγέθους,
ἡ ὕλη" τοῦτο γὸρ ἕτερον τοῦ μεγέθους" τοῦτο δ᾽ ἐστὶ
τὸ περιεχόμενον ὑπὸ τοῦ εἴδους xai ὡρισμένον, οἷον
ὑπὸ ἐπιπέδου καὶ πέρατος. Ἔστι δὲ τοιοῦτον ἡ ὕλη

᾿ χαὶ τὸ ἀόριστον" ὅταν γὰρ ἀφαιρεθῇ τὸ πέρας καὶ
τὰ πάθη τῆς σφαίρας, λείπεται οὐδὲν παροὶ τὴν
ὕλην. Διὸ χαὶ Πλάτων τὴν ὕλην καὶ τὴν χώραν τὸ
αὐτό φησιν εἶναι ἐν τῷ Τιμαίῳ" τὸ γὰρ μεταληπτι-
κὸν χαὶ τὴν χώραν ἕν χαὶ ταὐτόν: ἄλλον δὲ τρόπον
ἐχεῖ τε λέγων τὸ μεταληπτικὸν καὶ ἐν τοῖς λεγομέ-
νοις ἀγράφοις δόγμασιν, ὅμως τὸν τόπον χαὶ τὴν
χώραν τὸ αὐτὸ ἀπεφήνατο. Λέγουσι μὲν γὰρ πάντες
εἰναί τι τὸν τόπον, τί δ᾽ ἐστίν. οὗτος μόνος ἐπε-
χείρησεν εἰπεῖν.

Εἰκότως δ᾽ ἐκ τούτων σχοπουμένοις δόξειεν ἂν εἶναι χα-
λεπὸν γνωρίσαι τί ἐστιν ὁ τόπος, εἴπερ τούτων ὁπο-
τερονοῦν ἐστίν, εἴτε ἡ ὕλη εἴτε τὸ εἶδος: ἄλλως τε
γὰρ τὴν ἀκροτάτην ἔχει θέαν, καὶ χωρὶς ἀλλήλων
οὐ ῥάδιον γνωρίζειν.

᾿Αλλὰ μὴν ὅτι γε ἀδύνατον ὁποτερονοῦν τούτων εἶναι
τὸν τόπον͵ οὐ χαλεπὸν ἰδεῖν. Τὸ μὲν γὰρ εἶδος xai
ἡ ὕλη οὐ χωρίζεται τοῦ πράγματος, τὸν δὲ τόπον
ἐνδέχεται" ἐν ᾧ γὰρ ἀὴρ ἦν, ἐν τούτῳ πάλιν ὕδωρ,
ὡς ἔφαμεν, γίνεται, ἀντιμεθισταμένων ἀλλήλοις τοῦ
τε ὕδατος καὶ τοῦ ἀέρος, χαὶ τῶν ἄλλων σωμάτων

ὁμοίως: ὥστε οὔτε μόριον οὔθ᾽ ἕξις, ἀλλὰ χωριστὸς

ὁ τόπος ἑκάστου ἐστίν' καὶ γὰρ δοχεῖ τοιοῦτό τι
εἶναι ὁ τόπος οἷον τὸ ἀγγεῖον' ἔστι ὯὴΡ τὸ ἀγγεῖον
τόπος μεταφορητύς" τὸ δ᾽ ἀγγεῖον οὐ ἐν τοῦ πράγ-
ματός ἐστιν. Ἢ μὲν οὖν χωριστός ἐστι τοῦ πράγμα-
τος, ταύτῃ μὲν οὐκ ἔστι τὸ εἶδος" ἡ δὲ περιέχει,
ταύτῃ ἕτερος τῆς ὕλης.

Δοχεῖ δὲ ἀεὶ τὸ ὄν που αὐτό τε
ἐχτὸς αὐτοῦ.

Πλάτωνι μέντοι λεχτέον, εἰ δεῖ παρεχβάντας εἰπεῖν, διοὶ
τί οὐκ ἐν τόπῳ τὰ εἴδη καὶ οἱ ἀριθμοί, εἴπερ τὸ
μεθεχτικὸν ὁ τόπος; εἴτε τοῦ μεγάλου καὶ τοῦ μι-
χροῦ ὄντος τοῦ μεθεχτιχοῦ, εἴτε τῆς ὕλης, ὥσπερ ἐν
τῷ Τιμαίῳ γέγραφεν.

Ἔτι πῶς ἂν φέροιτο εἰς τὸν αὐτοῦ τόπον, εἰ ὁ τόπος
ἦν ἡ ὕλη ἢ τὸ εἶδος ; ἀδύνατον γάρ οὗ μὴ κίνησις
μηδὲ τὸ ἄνω d κάτω ἐστί, τόπον εἶναι. Ὥστε ζη-
τήτέος ἐν τοῖς τοιούτοις ὁ τόπος. Εἰ δ᾽ ἐν αὐτῷ ὁ
τόπος (δεῖ γάρ) εἴπερ ἢ μορφὴ ἢ ὕλη); ἔσται ὁ τό-
πος ἐν τόπῳ’ μεταβάλλει γὰρ ἅμα τῷ πράγματι
καὶ χινεῖται καὶ τὸ εἶδος καὶ τὸ ἀσριστον, οὐχ ἀεὶ
ἐν τῷ αὐτῷ, ἀλλ᾽’ οὗπερ καὶ τὸ πρᾶγμα" ὥστε τοῦ
τόπου ἔσται τόπος.

Ἔτι ὅταν ἐξ ἀέρος ὕδωρ γένηται; ἀπόλωλεν ὁ τόπος"
οὐ γὰρ ἐν τῷ αὐτῷ τόπῳ τὸ γενόμενον σῶμα. Τίς
οὖν ἡ φθορά; ᾽Εξ ὧν μὲν τοίνυν ἀναγκαῖον εἶναί τι
τὸν τόπον, καὶ πάλιν ἐξ ὧν ἀπορήσειν ἄν τι: αὐτοῦ
περὶ. τῆς οὐσίας, εἴρηται.

εἶναί τι xo ἕτερόν τι
:

* Quoniam autem aliud quidem secundum se, aliud vero
secundum aliud dicitur, similiter et locus alius quidem
communis, in quo omnia corpora sunt, alius vero pro-
prius, in quo primo. Dico autem communis, quasi tu
nunc in caelo es, quia in aere, hic autem in caelo;
et in aere, quia in terra; similiter autem et in hac,
quia et in loco, qui nihil continet plus quam te. Si
igitur locus est primum continens unumquodque cor-
pus, terminus quidam utique erit. Quare videtur spe-
cies et forma uniuscuiusque locus esse, qua determi-
natur magnitudo et materia magnitudinis: haec enim
est uniuscuiusque terminus. * Sic quidem igitur consi-
derantibus, locus uniuscuiusque species est.

Secundum autem quod videtur esse locus distantia magni-
tudinis, est materia; haec namque altera est a magni-
tudine. Haec autem est contenta sub specie et definita,
sicut sub plano et termino. Est autem huiusmodi ma-
teria et infinitum. Cum enim removeantur termini et
passiones sphaerae, relinquitur nihil praeter materiam.
Unde Plato materiam et locum dicit esse idem in Ti-
maeo; receptivum enim et locum unum et idem dicit:
alio vero modo ibi dicens receptivum, et in dictis non
scriptis dogmatibus. Tamen locum et receptivum idem
retulit. * Dicunt quidem enim omnes esse aliquid lo-
cum: quid autem est, hic solus conatus est dicere.

Merito autem ex his intendentibus videtur utique difficile
cognoscere quid est locus, si quidem horum. quodcum-
que est, sive materia sive forma. Haec enim altissimam
habent speculationem, εἴ sine invicem non facile est
cognoscere ipsa.

* At vero quod impossibile sit utrumvis horum esse locum,
non est difficile videre. Forma enim et materia non
separantur a re; locum autem contingit. In quo namque
aer erat, in hoc iterum aqua, sicut diximus prius, fit,
transmutatis ad invicem aereque et aqua, et aliis cor-
poribus similiter. Quare neque pars neque habitus; sed
separabilis est locus ab unoquoque. Etenim videtur tale
quid esse locus ut vas; etenim vas locus transmutabilis:
vas autem nihil rei. * Secundum quidem igitur quod
separabilis est a re, sic quidem non est forma. Secun-
dum autem quod continet, sic quidem alterum est a
materia.

Videtur autem semper quod est alicubi, ipsum esse aliquid,
et alterum aliquid extra ipsum. — *

Platoni igitur dicendum est (si oportet digredientes dicere)
quare non in loco species et numeri sunt, si id quod
vere participativum est, locus sit; sive magnum sive
parvum sit quod participativum est, sive materia, ut
in Timaeo scripsit.

* Amplius quomodo ferretur in sui locum, si locus esset
materia aut species? Impossibile est enim cuius non
est motus neque sursum aut deorsum, locum esse:
quare quaerendus in huiuscemodi locus est. * Si autem
in ipso locus est (oportet enim si quidem aut forma
aut materia est), erit locus in loco. Transmutantur enim
simul cum re et moventur et species et infinitum, non
semper in eodem, sed ubi utique res. Quare loci
erit locus.

* Amplius, cum ex aere fit aqua, perditus est locus: non
enim in eodem loco quod fit corpus. Quae igitur cor-
ruptio? * Ex quibus igitur necessarium est locum esse
aliquid, et iterum ex quibus utique dubitabit aliquis
de substantia ipsius, dictum est.

* Cap. 11. ^Text.
14.

* "Text. 15.

* "Text. 16.

* "Text. 17.

* "Text. 18.

* Text. 19.

* Text. 20;

* Text. 21.

* "Tent. 29.

152

SyNoPsIs. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Sicut di-
stinguitur ens per se et ens per accidens, sic et /ocus commu-
nis in quo omnia corpora sunt, et /ocus proprius qui primo et
per se dicitur locus. Manifestatur quod locus communis sit locus
per accidens et per posterius.— 3. Quod primo et per se continet
unumquodque, est per se locus eius, huiusmodi autem est ter-
minus rei: sequitur ergo quod locus proprie et per se sit termi-
nus rei; sed forma est quae terminat materiam et magnitudinem ;
ergo locus est forma. — Est hic tamen sophisma consequentis. —
4. Antiqui locum putaverunt spatium inter terminos rei conti-

: nentis, habens tres dimensiones; nec tamen idem cum aliquo

* Num. 8.

* duo PACIKQTVX
vzpL et a b.

* Num. 4.
* ex his om. EG.

* Num. 7.

* yel EFGHMNOSZ.

* fu add. pEG.

* si PDLS$R et b.

* natura EG.

* terminatam »
cb, propríam Ea.

corporum sensibilium, quia mutatis corporibus sensibilibus rema-
net idem spatium. — 5. Ex hoc volebat Plato syllogizare locum
esse materiam. Dimensio enim spatii secundum se videtur esse
aliquid non determinatum. Quod autem in se non est determi-
natum, sed determinatur per formam et terminum, est materia. —
Hoc praecipue sequebatur ex doctrina Platonis ponentis numeros
et quantitates esse substantias rerum. — 6. Quia ergo locus ést
dimensiones, et dimensiones sunt materia; màteria autem est re-
ceptivum formarum, et Plato omne receptivum alicuius dicebat
esse locum; concludebat materiam esse locum. — 7. Corollarium.
Si locus est vel materia vel forma, merito difficile videtur co-
gnoscere que sit locus. - 8. Hisce omnibus quinque rationes

S o ostquam Philosophus inquisivit dispu-
Ouative an locus sit, hic inquirit quid
: primo ponit rationes disputa-
ἡ) tivas ad ostendendum locum esse for-
mam vel materiam; secundo ponit rationes in
contrarium, ibi: Af vero quod impossibile sit * etc.
Circa primum tria * facit: primo ponit rationem
ad ostendendum locum esse formam; secundo
ad ostendendum locum esse materiam, ibi: Se-
cundum autem quod videtur esse locus * etc.;
tertio inducit corollarium ex his *, ibi: Merito
aulem ex his * etc.

2. Dicit ergo primo quod sicut in entibus quod-
dam est per se ens, et aliquod dicitur ens per
accidens; similiter considerandum est circa locum,
quod quidam locus est communis, in quo omnia
corpora sunt, et alius est locus proprius, qui primo
et per se dicitur locus. Locus autem communis
non dicitur locus nisi per accidens et * per po-
sterius. Quod sic manifestat. Possum enim dicere
quod tu es in caelo, quia * es in aere, qui est
in caelo; et quod fu es in aere et in caelo, quia
es in terra; et in terra diceris esse, quia es in
loco, qui nihil continet plus quam te.

3. Sic * ergo illud quod primo et per se con-
tinet unumquodque, est per se locus eius; huius-
modi autem est terminus ad quem res terminatur;
sequitur ergo quod locus proprie et per se sit
terminus rei. Forma autem est terminus unius-
cuiusque: quia per formam terminatur materia *
uniuscuiusque ad proprium esse, et magnitudo ad
determinatam * mensuram: quantitates enim re-
rum consequuntur formas earum. Videtur igitur
secundum hanc considerationem, quod locus sit
forma. Sed sciendum est quod in hac ratione est
sophisma consequentis: syllogizatur enim in se-
cunda figura ex duabus affirmativis.

4. Deinde cum dicit: Secundum autem quod vi-
detur esse locus etc., ponit rationem Platonis, per
quam sibi videbatur quod locus esset materia. Ad
cuius evidentiam sciendum est quod antiqui pu-
taverunt locum esse spatium quod est inter ter-
minos rei continentis, quod quidem habet dimen-
siones longitudinis, latitudinis et profunditatis. Non

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

opponit Aristoteles. a) Forma et materia non separantur a re
cuius sunt. Sed locus contingit separari; ergo non est pars rei
ut materia vel forma. Et eadem de causa non est Aabitus seu
quodcumque accidens. Quod autem locus non sit materia, osten-
ditur etiam ex hoc quod ipse continet; materia autem non con-
tinet sed continetur. - 9. δ) Sed et si locus nunquam separa-
retur a locato, non posset esse materia vel forma. Nam omne
quod est alicubi, est aliquid, et est aliquid alterum ab eo in quo
est. Ergo locus est extra locatum. Materia autem et forma non
sunt extra rem. - 10. c) Contra Platonis sententiam arguitur.
Plato posuit numeros et ideas non esse in loco. At ex eius sen-
tentia de loco sequitur eas esse in loco: participantur enim se-
cundum ipsum, sive a materia sive a magno et parvo; ergo sunt
in ipsis. — 11. d) Si materia et forma sint locus, non poterit con-
venienter assignari, quomodo aliquid moveatur secundum locum,
sed dicendum erit quod locus sit in loco. Nam si locus est in
ipso quod movetur quasi aliquid ei intrinsecum, sicut oportet si
materia vel forma sit locus, sequitur quod locus movetur simul
cum ipsa re; sed omne quod transmutatur secundum locum
est in loco: ergo locus erit in loco, quod est inconveniens. --
12. e) Quando aliquid corrumpitur, corrumpuntur aliquo modo
partes speciei ipsius: si igitur locus est materia et forma, sequitur
quod locus corrumpatur; quod non videtur possibile. - Epilogus.

tamen huiusmodi * spatium videbatur esse idem *
cum aliquo corporum * sensibilium: quia rece-
dentibus et advenientibus diversis corporibus sen-
sibilibus, remanet idem spatium. Secundum hoc
ergo sequitur quod locus sit dimensiones separatae.

5. Et ex hoc volebat syllogizare Plato quod

locus esset materia. Et hóc est quod dicit, quod

secundum quod locus videtur aliquibus esse di-

stantia magnitudinis spatii, separata a quolibet
corpore sensibili, videbatur quod locus esset *
materia. Ipsa namque distantia vel dimensio ma-
gnitudinis, altera est a magnitudine. Nam magni-
tudo significat aliquid terminatum aliqua specie,
sicut linea terminatur punctis, et superficies linea,
et corpus superficie, quae sunt species magnitu-
dinis: sed dimensio spatii est contenta sub forma
et determinata, sicut corpus determinatur plano,

idest superficie, ut quodam termino.,Id autem

quod continetur sub terminis, videtur esse in se
non determinatum. Quod autem est in se non
determinatum, sed determinatur * per formam et
terminum, est materia, quae habet rationem infi-
niti: quia si ab aliquo corpore sphaerico remo-
veantur passiones sensibiles et termini quibus
figuratur dimensio magnitudinis, nihil relinquitur
nisi materia. Unde relinquitur quod ipsae dimen-
siones ex se indeterminatae, quae per aliud de-
terminantur, sint ipsa materia. Et hoc praecipue

sequebatur secundum radices Platonis, qui pone-

bat numeros et quantitates esse substantias rerum.

6. Quia igitur locus est dimensiones, et dimen- -

siones sunt materia, dicebat Plato in Timaeo,
quod idem est lotus. et materia. Omne enim re-
ceptivum alicuius dicebat esse locum, non distin-
guens inter receptibilitatem * loci et materiae:
unde cum materia sit receptivum formarum, se-
quitur quod materia sit locus.

Tamen sciendum est quod de receptivo diver-
simode Plato loquebatur: quia in Timaeo dixit
receptivum esse materiam; im dogmatibus autem
dictis et non scriptis, idest cum. verbotenus doce-
bat in scholis, dicebat receptivum esse magnum
et parvum, quae etiam ex parte materiae pone-
bat, ut supra * dictum est. Tamen, cuicumque at-

huius vb.
* corpore rab. —

* $il ACEGIKNRVX
vzab.

* receptionem. 1
DR. ἜΝ

* Lib. III, :
vt, k 3 lect. NS
n. 8.

.* etiam om. DEF
- GHMNORZ.

- * succedit ruwo
8, fit cet. et a b.
I Cf. text.

1 * mutantur loco
PR.

. est immobilis, vas autem mobile, ut infra *

CAP. II, LECT. III

tribueret esse receptivum, semper dicebat quod
receptivum et locus sint idem. Sic igitur, cum
multi dicerent locum esse aliquid, solus Plato
conatus est assignare quid sit locus.

7. Deinde cum dicit: Merito autem ex his in-
tendentibus etc., concludit ex: praedictis, quod si
locus est vel materia vel forma, rationabile vi-
detur quod difficile sit cognoscere quid sit locus:
quia tam materia quam forma habent altissimam
speculationem et difficilem ; et non est facile
etiam * cognoscere unum eorum sine altero.

8. Deinde cum dicit: 47 vero quod impossibile
sit etc., ponit quinque rationes in contrarium.
Circa quarum primam dicit, quod non est diffi-
cile videre locum non esse materiam vel for-
mam: quia forma et materia non separantur a
re cuius sunt; sed locum contingit separari, quia
in loco in quo erat aer, postea est * aqua; et
etiam alia corpora ad invicem transmutant lo-
cum *. Unde manifestum est quod locus non est
pars rei ut materia vel forma. Neque est etiam
habitus, seu quodcumque accidens: quia partes et
accidentia non sunt separabilia a re; sed locus est
separabilis. Et hoc manifestat per exemplum: quia
locus videtur comparari ad locatum sicut quod-
dam vas; sed in hoc tantum differt, quod * locus
expo-
netur. Sic igitur per hoc quod locus est separabi-
lis, ostenditur quod locus non sit forma. Sed quod
locus non sit materia, ostenditur non solum per
hoc quod est separabilis, sed etiam per hoc quod
continet: materia autem non continet, sed con-
tinetur.

9. Secundam rationem ponit ibi: Videtur au-
tem semper etc. Quia enim ostenderat quod locus
non est materia nec forma, per hoc quod locus
separatur a locato, vult ostendere quod etiam si
locus nunquam separaretur a locato, ex hoc ipso
quod dicimus aliquid esse * in loco, apparet quod
locus non est forma neque materia: quia omne
quod dicitur esse alicubi, videtur et ipsum esse
aliquid, et alterum aliquid esse ab eo * in quo
est. Unde cum aliquid dicitur esse in loco, sequi-
tur quod locus sit extra locatum. Materia autem
et forma non sunt extra rem: ergo neque ma-
teria neque forma est locus.

10. Tertiam rationem ponit ibi: Platoni igitur
dicendum est etc. Hic arguit specialiter contra po-

153

sitionem Platonis digrediendo. Dictum est enim
supra in tertio *, quod Plato posuit ideas et nu-
meros non esse in loco. Sequebatur autem, se-
cundum eius sententiam 7 de loco, quod essent in
loco: quia omne participatum est in participante ;
species autem et numeros ponebat participari ,
sive a materia, sive a magno et parvo. Sequitur
ergo quod species et numeri sint in materia,
sive in magno et parvo. Si igitur materia, vel
magnum et parvum est locus, sequitur quod nu-
meri et species sint in loco.

11. Quartam rationem ponit ibi: Amplius quo-
modo ferretur etc. Circa quam dicit quod. non
poterit convenienter assignari quomodo aliquid
moveatur secundum locum, si materia et forma
sint * locus. Impossibile est enim assignare locum
in 115 quae non moventur sursum vel deorsum,
vel quomodocumque aliter secundum locum ;
unde in illis quaerendus est locus, quae secun-
dum locum moventur. Sed si in ipso quod mo-
vetur est locus quasi aliquid ei intrinsecum (quod
oportet dicere si materia vel forma sit locus),
sequitur quod locus erit in loco: quia omne quod
transmutatur secundum locum, est in loco; sed
ea quae sunt in re ut species et infinitum, idest
materia, moventur simul cum re, quia non sem-
per sunt in eodem loco, sed sunt ubi est res.
Ergo oportet quod materia et forma sint in loco.
Si igitur alterum eorum sit locus, sequitur quod
locus sit in loco, quod est inconveniens.

12. Quintam rationem ponit ibi: Amplius cum
ex aere fit aqua etc.: quae talis est. Quandocum-
que aliquid corrumpitur, corrumpuntur aliquo
modo partes'speciei ipsius; materia autem et
forma sunt partes speciel; ergo corrupta re, ad
minus per accidens forma et materia corrum-
puntur. Si igitur materia et forma sit * locus, se-
quitur quod locus corrumpatur, si locus pertinet *
ad speciem *: quia corpus quod generatur non
esset ? in eodem loco, si locus aeris pertineret ad
speciem eius, sicut cum aqua generatur ex aere.
Sed non est assignare qualiter locus corrumpa-
tur: ergo non potest dici quod materia vel forma
sit locus.

Ultimo autem epilogat, quod dictum est per
quae videtur necessarium esse quod sit locus,
et per quae aliquis potest dubitare de substantia
eius.

«) esse ab eo. - PQTsY et b; ab eo om. AKNVXpCIY et a; esse
id DEGRZSC, esse ipsum HOS, esse scilicet ipsum F, esse extra ipsum
sl, extra ipsum sM; pM abrasus. Lectio cod. A etc. manca videtur;
lectio autem codicis D etc. bona est, neque discordat a textu Aristote-
lis et a contextu expositionis s. Thomae. Quoad sensum tamen in idem
redit cum Piana.

8) Hic arguit etc. — Et dicit quod specialiter dicendum est circa
positionem D; hic arguit om. a b et cet., exc. E, et possunt haec verba
omitti sine laesione sensus; pro digrediendo, quod om. L, distinguendo
S, disgrediendo cet. et a b.

y) secundum eius sententiam. — Pro secundum, quod male om. AI
KOQSTVXpEGHZ et a b, ad L. FpR om. SSequebatur... de loco. Pro
sententiam, positionem D , opinionem EGHMO, vel sententiam marg.
G, opinionem vel sententiam N , sententiam al, l'ra positionem S. —

Lin. seq. pro participatum est in participante, quod habent PFOsCGQ,
participans est in participante pQ, participans est in participato cet.
et a b. Patet standum esse lectioni Pianae, nam arguitur hoc modo:
idea (participatum) est in materia (participante); ergo, si materia locus
est, idea erit in loco.

9) quod generatur non esset. — quod generatur ex aere si aqua
non erit D; non esset om. ACKQTVYpXI et a b. Altera linea post
speciem eius C addit destructo corpore destrueretur locus eius ; omnes
codd. et a ὃ om. sicut cum... ex aere. — Sensus hoc loco a s. Thoma
intentus manifestus est. Sed quoad formam locutionis aliquid desiderari
videtur propter amanuensium incuriam. Si in codice D illud si aqua
posset haberi tanquam corruptio pro scilicet aqua, haberetur lectio
non spernenda, nempe quod generatur ex aére, scilicet aqua, non
erit etc.

——

Opp. D. Τβομδλξ T.4l.

* Lect. vi, n. 6.

* sunt Ὁ, sit cet.
et a.

Sunt DGM, sint
LSSI.
* pertineret pEF
GH.

* eius quod cor-
rumpitur Sp.

^

ó

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

LECTIO QUARTA

QUOT MODIS ALIQUID DICITUR ESSE IN ALIQUO - UTRUM ALIQUID POSSIT ESSE IN SEIPSO -
SOLVUNTUR QUAEDAM DUBITATIONES CIRCA EXISTENTIAM ET NATURAM LOCI

Μετὰ δὲ ταῦτα ληπτέον ποσαχῶς ἄλλο ἐν ἄλλῳ λέγε-
ται. Ἕνα μὲν δη τρόπον ὡς ὁ δάκτυλος ἐν τῇ χειρὶ
χαὶ ὅλως τὸ μέρος ἐν τῷ ὅλῳ’ ἄλλον δὲ ὡς τὸ ὅλον
ἐν τοῖς μέρεσιν" οὐ γάρ ἐστι παρὰ và μέρη τὸ ὅλον.
λλλον δὲ τρόπον ὡς ὁ ἄνθρωπος ἐν ζῴῳ xai ὅλως
εἶδος ἐν γένει. "AXXov δὲ ὡς τὸ γένος ἐν τῷ εἴδει
χαὶ ὅλως τὸ μέρος τοῦ εἴδους ἐν τῷ τοῦ εἴδους λόγῳ.
Ἔτι ὡς ὑγίεια ἐν θερμοῖς καὶ ψυχροῖς καὶ ὅλως τὸ
εἶδος ἐν τῇ ὕλῃ. Ἔτι ὡς ἐν βασιλεῖ τὰ τῶν Ἑλλή-
vov χαὶ ὅλως τὸ ἐν τῷ πρώτῳ χινητιχῷ. τι ὡς ἐν
τῷ ἀγαθῷ καὶ ὅλως ἐν τῷ τέλει: τοῦτο δ᾽ ἐστὶ τὸ
οὗ ἕνεκα. Πάντων δὲ χυριώτατον τὸ ὡς ἐν ἀγγείῳ
χαὶ ὅλως ἐν τόπῳ.

᾿Απορήσειε δ᾽ ἄν τις, dox καὶ αὐτό τι ἐν ἑαυτῷ ἐνδέ-
εται εἶναι, ἢ οὐθέν, ἀλλὰ πᾶν ἢ οὐδαμοῦ ἢ ἐν

ἄλλῳ.

Διχῶς δὲ τοῦτ᾽ ἐστίν, ἤτοι καθ᾽ αὐτὸ ἢ «καθ᾽ ἕτερον᾽
ὅταν μὲν γὰρ ἢ μόρια τοῦ ὅλου τὸ ἐν ᾧ καὶ τὸ ἐν
τούτῳ, λεχθήσεται τὸ ὅλον ἐν ἑαυτῷ' λέγεται γὰρ
χαὶ κατὰ μέρη, οἷον λευκὸς ὅτι ἡ ἐπιφάνεια λευχή;
xxi ἐπιστήμων ὅτι τὸ λογιστικόν, Ὃ μὲν οὖν ἀμφο-
ρεὺς οὐκ ἔσται ἐν ἑαυτῷ, οὐδ᾽ ὁ οἶνος: ὁ δὲ τοῦ
οἴνου ἀμφορεὺς ἔσται" ὅ τε γὰρ καὶ ἐν ᾧ, ἀμφότερα
τοῦ αὐτοῦ μόρια. Οὕτω μὲν οὖν ἐνδέχεται αὐτό τι
ἐν ἑαυτῷ εἶναι;
, , Φ , , Ml ^N , ,

πρώτως δ᾽ οὐχ ἐνδέχεται, οἷον τὸ λευκὸν ἐν σώματι.
Ἡ ἐπιφάνεια γὰρ ἐν σώματι, ἡ δ᾽ ἐπιστήμη ἐν- ψυχῇ.
Κατὰ ταῦτα δ᾽ αἱ προσηγορίαι μέρη ὄντα, ox γε
ἐν ἀνθρώπῳ" ὁ δ᾽ ἀμφορεὺς x«l ὁ οἶνος, χωρὶς μὲν
ὄντα, οὐ μέρη, ἅμα δέ" διὸ ὅταν ἢ μέρη, ἔσται αὐτὸ
ἐν ἑαυτῷ, οἷον τὸ λευχὸν ἐν ἀνθρώπῳ, ὅτι ἐν τῷ
σώματι" καὶ ἐν τούτῳ; ὅτι ἐν ἐπιφανέίᾳ" ἐν δὲ ταύτῃ
οὐχέτι κατ᾽ ἄλλο’ καὶ ἕτερά γε τῷ εἴδει ταῦτα, καὶ
ἄλλην φύσιν ἔχει ἑκάτερον xal δύναμιν, ἥ τ᾽ ἐπιφά-
νειὰ χαὶ τὸ λευχόν.

Οὔτε δὴ ἐπαχτικῶς σχοποῦσιν οὐδὲν ὁρῶμεν ἐν ἑαυτῷ

xaT οὐδένα τῶν διορισμῶν,

Q vs λόγῳ δῆλον ὅτι ἀδύνατον' δεήσει γὰρ ἀμφότερα
ἑκάτερον ὑπάρχειν; οἷον τὸν ἀμφορέα ἀγγεῖόν τε καὶ
οἶνον εἶναι. χαὶ τὸν οἶνον οἶνόν τε καὶ ἀμφορέα,
εἴπερ ἐνδέχεται αὐτό τι ἐν ἑαυτῷ εἶναι" ὥστε εἰ ὅτι
μάλιστα ἐν ἀλλήλοις εἶεν, ὁ μὲν ἀμφορεὺς δέξεται
τὸν οἶνον οὐχ ἡ αὐτὸς οἶνος, ἀλλ᾽ ἡ Exetvoc , ὁ δ᾽
οἶνος ἐνέσται ἐν τῷ ἀμφορεῖ; οὐχ ἡ αὐτὸς ἀμφο-
ρεύς, ἀλλ᾽ ἡ ἐκεῖνος. Κατὰ μὲν οὖν τὸ εἶναι ὅτι
ἕτερον, δῆλον" ἄλλος γὰρ ὁ λόγος τοῦ ἐν d καὶ τοῦ
ἐν τούτῳ.

᾿Αλλὰ μὴν οὐδὲ χατὰ συμβεβηκὸς ἐνδέχεται: ἅμα γὰρ
δύο ἐν ταὐτῷ ἔσται: αὐτός τε γὰρ ἐν αὐτῷ ὁ ἀμφο-
ρεὺς ἔσται, εἰ οὐ ἡ φύσις δεχτική, τοῦτ᾽ ἐνδέχεται
ἐν ἑαυτῷ εἶναι, καὶ ἔτι ἐχεῖνο οὗ δεχτικόν, olov, εἰ
οἴνου, ὁ οἶνος. Ὅτι μὲν οὖν ἀδύνατον ἐν ἑαυτῷ τι
εἶναι πρώτως, δῆλον.

Ὃ δὲ Ζήνων ἠπόρει, ὅτι εἰ ἔστί τι ὁ τόπος, ἐν τίνι
ἔσται, λύειν οὐ χαλεπον' οὐδὲν γὰρ χωλύει ἐν ἄλλῳ
μὲν εἶναι τὸν πρῶτον τόπον, μὴ μέντοι ὡς ἐν τόπῳ
ἐχείνῳ, ἀλλ᾽ ὥσπερ ἡ μὲν ὑγίεια ἐν τοῖς θερμοῖς ὡς
ἕξις, τὸ δὲ θερμὸν ἐν τῷ σώματι ὡς πάθος. Ὥστ᾽
οὐκ ἀνάγκη εἰς ἄπειρον ἰέναι.

᾿Εχεῖνο δὲ φανερόν, ὅτι ἐπεὶ οὐδὲν τὸ ἀγγεῖον τοῦ ἐν
αὑτῷ (ἕτερον γὰρ τὸ πρώτως, ὅ τε καὶ ἐν Q), οὐκ
ἂν εἴη οὔτε ἡ ὕλη οὔτε τὸ εἶδος ὁ τόπος, ἀλλ᾽ ἕτε-
ρον. ᾿Εχείνου γάρ τι ταῦτα τοῦ ἐνόντος, χαὶ ἡ ὕλη
χαὶ ἡ μορφή. Ταῦτα μὲν οὖν ἔστω διηπορημένα.

* Post haec autem accipiendum est quot modis aliud in

alio dicitur. * Uno quidem igitur modo, sicut digitus in *

manu, et omnino pars in toto est; alio vero, sicut
totum in partibus: non enim praeter partes est totum ;
alio modo, sicut homo in animali, et omnino species
in genere; alio vero, sicut genus in specie, et omnino
pars speciei in speciei ratione; adhuc, sicut sanitas in
calidis et frigidis, et omnino species in materia; adhuc,
sicut in rege quae sunt Graecorum, et omnino motum
in primo motivo; amplius, sicut in optimo, et omnino
in fine: hoc autem est cuius causa fit. Omnium autem
maxime proprium est sicut in vase, et omnino in loco.

* Dubitabit autem aliquis utrum unum et idem aliquid esse
in se ipso contingit, aut nihil; sed omnia aut nusquam,
aut in alio esse. εἰν τοῖς

Dupliciter autem hoc est, aut secundum se aut secundum
alterum. Cum enim sint partes totius et id in quo, et id
quod in hoc, dicetur totum in seipso esse. Dicitur enim
et secundum partes, ut album quia superficies alba,
et sciens quia ratiocinativum. Amphora quidem igitur
non erit in seipsa, neque vinum; vini autem amphora
erit. Quod namque est, et in quo est, utraque eiusdem
partes sunt. *Sic quidem igitur contingit idem aliquid
esse in seipso. f

Primum autem non contingit, ut album in corpore: su-
perficies enim in corpore, scientia autem in anima.
Secundum hoc autem sunt appellationes, cum sicut
partes sint in homine. Amphora autem et vinum, cum
seorsum sint, non partes sunt; simul autem. Propter
quod, cum sint partes, erit idem in seipso, ut album in
homine quoniam in corpore; et in hoc quoniam in su-
perficie. In hoc autem non amplius secundum aliud est.
Et altera specie haec sunt, et alteram naturam habet
unumquodque et potentiam, superficiesque et album.

* Neque igitur inductive considerantibus, nihil in seipso vi-
demus secundum aliquem determinatorum modorum;

et ratione manifestum est quia impossibile est. Oportet
enim utraque utrumque esse, ut amphoram vas et vi-
num esse, vinum autem vinum et amphoram, si vere
primo contingit quidpiam in seipso esse. Quare si qui-
dem maxime in alterutris essent, amphora quidem acci-
peret vinum non secundum quod vinum, sed inquan-
tum illa: et vinum inerit in amphora non inquantum
amphora ipsa, sed secundum quod illud amphora. Se-
cundum esse quidem igitur quod alterum sit, mani-
festum est: alia namque est ratio eius quod in quo,
et alia illius quod in hoc est.

* At vero neque secundum accidens contingit: simul enim
duo corpora in eodem erunt. Nam ipsa amphora in
seipsa erit, si cuius natura receptiva est, hoc contingit
in seipso esse; et adhuc illud cuius receptivum est, ut
si vini, vinum. Quod quidem igitur impossibile sit ali-
quid in seipso esse primo, manifestum est.

* Quod autem Zeno opposuit, quia si locus est aliquid, in
aliquo erit, solvere non est difficile. Nihil enim prohi-
bet in alio esse primum locum, non tamen in illo sicut
in loco, sed sicut sanitas quidem in calidis ut habitus,
calor autem in corpore sicut passio est. Quare non
necesse est in infinitum abire.

* Cap. m. Seq. |

ext. 22.
* Text. 23.

* Text. 25.

* Text. 27.

* Text. 28.

* lllud autem manifestum, quoniam nihil est vas eius quod * Text. 29.

est in seipso: alterum enim est primo et quod est et
in quo est. Propter quod non erit utique neque ma-
teria neque forma locus, sed alterum. Illius enim ali-
quid haec sunt, et materia et forma. * Haec quidem
igitur sunt opposita.

* Text. 30.

-. * Lect. seq.

quod pEFGHLM

-.* dicitur pEFGHM

- m add. rrLvab.

add. pEG.

*sexto modo edd.
et pue. exc.

etiam om. p,
red: a et cet.
| exc. s.

per hunc mo- Ἔ

desiderabili
Pab.

CAP. III,

SywoPsIS. — 1, Argumentum et divisio textus. — 2. Octo
modi enumerantur quibus aliquid dicitur in aliquo esse. — 3. De-
claratur quomodo secundum ultimum modum, quo aliquid est
in alio sicut in loco, maxime proprie dicatur aliquid esse in alio,
et quomodo alii modi aliqualiter reducantur ad istum. -- 4. Quae-
stio: Utrum aliquid unum et idem possit esse in seipso, an

omnia vel nusquam sint vel in aliquo alio? — 5. Aliquid esse

in seipso dupliciter potest intelligi: a) primo et per se; b) se-
cundum alterum, i. e. secundum partem. Secundum hunc ulti-
mum modum aliquid. potest esse in seipso. Nam cum duae
partes alicuius totius ita se habeant ut una pars sit 7n quo est
aliquid, et alia sit quod est in illa, sequitur quod zozum dicatur
et im quo est ratione unius partis, et quod est in hoc ratione
alterius, et sic totum dicetur esse in seipso, eo modo quo ali-
quid dicitur de aliquo secundum partem. - 6. Non autem
contingit aliquid esse primo in seipso. Ad hoc ostendendum
manifestatur quid sit aliquid esse primo in seipso. Illud dicitur
esse primo in aliquo (et consequenter in se ipso) quod est in
eo immediate et non per alterum; ita color primo est in super-
ficie, in corpore autem non primo, sed per alterum, hoc est per
superficiem. Ulterius id quod est primo in aliquo oportet quod
sit alterum ab eo. — 7. Subdivisio textus. — Quod nihil est primo
et per se in seipso, apparet 1. per inductionem in singulis mo-

primo praemittit p Met quae sunt
necessaria ad considerationem veritatis; secundo
determinat veritatem, ibi: Quid autem forte * etc.
Circa primum tria facit: primo ostendit quot mo-
dis dicitur aliquid esse in aliquo; secundo inquirit
utrum aliquid possit " esse in seipso, ibi: Dubitabit
autem geo inm etc.; tertio solvit quaedam prius
dubitata *, ibi: Quod autem Zeno opposuit * etc.

2. Ponit ergo ^ octo modos quibus aliquid in
aliquo dicitur esse. Quorum primus est, sicut di-
gitus dicitur esse in manu, et universaliter quae-
cumque alia pars in suo toto. Secundus modus
est, prout totum dicitur esse in partibus. Et quia
iste modus nom est adeo consuetus sicut primus,
ad eius manifestationem subiungit quod totum
non est praeter partes, et sic oportet ut * intelli-
gatur esse in partibus. Tertius modus est, sicut
homo dicitur esse in animali, vel quaecumque
alia species in suo genere. Quartus modus est,
sicut genus dicitur esse in speciebus. Et ne iste
modus extraneus videatur, rationem innuit quare
hoc dicit *: nam genus est pars definitionis spe-
ciei, et etiam differentia; unde quodammodo et
genus et differentia dicuntur esse in specie sicut
partes in toto. Quintus modus est, sicut sanitas
dicitur esse in calidis et * frigidis, quorum con-
temperantia constituit sanitatem; et universaliter
quaecumque alia forma in materia vel subiecto,
sive sit accidentalis sive substantialis. Sextus mo-
dus *, sicut res Graecorum dicuntur esse in rege
Graeciae, et universaliter omne quod movetur
est in primo motivo. Per hunc etiam * modum
dicere possum aliquid esse in me, quia est in
potestate mea ut faciam illud. Septimo modo dici-
tur aliquid esse in aliquo, sicut in quodam optimo
diligibili et desiderabili *, et universaliter sicut in
fine. Et per hunc modum dicitur esse cor alicuius
in aliqua re quam desiderat et amat. Octavo modo
dicitur esse aliquid in A sicut in vase, et uni-

LECT. IV 155

dis n. 2. explicatis. — 8. Probatur 2. ratione. Si aliquid primo
et per se estin seipso, oportet quod eidem et secundum idem
conveniat ratio eius im quo est aliquid et ratio eius quod est
in eo, scilicet quod tam continens quam contentum sit utrum-
que. Hoc autem est inconveniens. Ergo secundum alteram ra-
tionem est id in quo et quod in hoc. Non potest ergo. per
se et primo aliquid esse in seipso. — 9. Sed neque secundum
accidens potest esse aliquid primo in seipso. Est enim aliquid in
aliquo secundum. accidens, quando est in eo propter aliquid
aliud in eo existens, ut homo in mari per navem. Ergo esse
primo in seipso per accidens dicit esse in seipso propter hoc
quod aliquid aliud sit in ipso. Ex hoc autem sequitur, quod
duo corpora sint in 'eodem, scilicet illud corpus quod est in
eo et ipsum quod est in seipso. — Aliquando tamen dicitur
aliquid esse in seipso in sensu negativo quatenus non est in
alio. — το. Solvitur ratio Zenonis. Non est necesse quod pro-
cedatur in infinitum si locus sit, quia nihil prohibet dicere quod
ipse locus est in aliquo, non tamen sicut in loco sed per quen-
dam alium modum. - 11. Locus non est nec materia nec for-
ma, quia nihil quod est pars intrinseca rei potest esse id in
quo primo et per se res est. Oportet enim primo et per se al-
terum esse quod estin aliquo et i quo est aliquid; materia au-
tem et forma sunt partes intrinsecae locati. - Conclusio.

versaliter sicut locatum in loco. Videtur autem
praetermittere modum quo aliquid est in aliquo
sicut in tempore: sed hic reducitur ad * hunc octa-
vum modum; nam sicut locus est mensura mo-
bilis, ita tempus est mensura motus.

3. Dicit autem quod secundum hunc octavum
modum maxime proprie dicitur esse aliquid in
aliquo. Unde oportet secundum regulam quam
tradit * in IV et V Metaphys., ** quod omnes alii
modi reducantur aliquo modo ad hunc modum
quo aliquid est in aliquo sicut * in loco. Quod
sic patet. Locatum enim continetur, sive includi- «
tur a * loco, et in eo habet quietem et fixionem.
Propinquissime igitur ad * hunc modum pars di- *
citur esse in toto integrali, in quo actu includitur:
unde etiam infra * dicetur quod locatum est **
sicut pars separata, et pars est sicut quoddam lo-
catum coniunctum. Totum autem quod est se-
cundum rationem, ad similitudinem huius totius
sumitur: unde consequenter dicitur id quod est
in ratione alicuius, esse in eo; ut animal in ho-
mine. Contingit autem sicut partem totius integra-
lis includi in toto secundum actum, ita partem
totius universalis includi in toto secundum poten-
tiam: nam genus ad plura se extendit in potentia
quam species, licet species habeat plura in actu:
unde consequenter dicitur esse etiam species in
genere. Et quia sicut species continetur in potentia
generis, ita forma in potentia materiae, ulterius
dicitur * forma esse in materia. Et quia totum ha-
bet rationem formae respectu partium, ut dictum
est in secundo *; consequenter etiam totum dici-
tur esse in partibus. Sicut autem forma includitur
sub potentia passiva materiae, ita effectus inclu-
ditur sub potentia activa agentis: unde et * dicitur
aliquid esse in primo motivo. Deinde autem ma-
nifestum est quod appetitus quiescit in bono desi-
derato et amato, et in eo figitur, sicut et locatum
in loco: unde etiam dicitur affectus amantis esse
in.* amato. Et sic patet quod omnes alii modi
derivantur ab ultimo, qui est maxime proprius.

4. Deinde cum dicit: Dubitabit autem aliquis etc.,

«) Ponit ergo. — Ponit ergo primo DEGNZ, Circa primum ostendit FHMO, Circa primum ponit S, Primo ponit R.

* in pab.

* tradidit psab.

** S. Th. lib. IV,
lect. 1. - Did. lib.
III, cap. rt, n. r.
S.Th.lib V. lect.
1.- Did. lib. IV,

- 1, D. 3.

: in aliquo sicut
om. codd. exc. s.
* in pab.

per P.

* Lect. v1, n.7;
lect. VIL, n. 7.

* in loco add.
a b.

* dicetur ».

* Lect. v, n. 8, 9.

* et om. codd. et
à. - aliquid om.
EG.

* inesse p.

* aliquid dicitur
- DEFGHMNQ

* eius om. DEFG

156

inquirit utrum aliquid possit esse in seipso: nam
Anaxagoras supra dixit infinitum esse in seipso.
Primo ergo movet dubitationem: utrum scilicet
aliquid unum et idem possit esse in seipso, vel
nihil; sed omnia vel nusquam sint, vel sint in
aliquo alio.

5. Secundo, ibi: Dupliciler autem hoc est etc.,
solvit. Et primo ostendit quomodo possit esse
aliquid in seipso; secundo quomodo non possit,
ibi: Primum autem non contingit * etc. Dicit
ergo primo quod dupliciter potest intelligi ali-
quid esse in seipso: uno modo primo et per
se; alio modo secundum alterum, idest secun-
dum partem. Et isto secundo modo potest dici
aliquid esse in seipso. Cum enim alicuius to-
tius duae partes ita se habeant quod una sit
in quo est aliquid, et alia sit quod est in illa,
sequitur quod totum dicatur et in quo est ratione
unius partis, et quod est in hoc ratione alterius:
et sic totum dicetur esse in seipso. Invenimus
enim quod aliquid dicitur de aliquo. secundum
partem, sicut aliquis dicitur albus * quia super-
ficies eius est alba, et homo dicitur sciens quia
scientia est in parte ratiocinativa. Si igitur ac-
cipiatur amphora plena vino sicut quoddam to-
tum cuius partes sunt amphora et vinum, neu-
tra partium eius * erit in seipsa, idest neque
amphora neque vinum, sed hoc totum, scilicet
amphora vini, erit in seipsa, inquantum utrumque
est pars eius, scilicet et vinum quod est in am-
phora, et amphora in qua est vinum. Per hunc
igitur modum contingit aliquid idem esse in se-
ipso.

6. Deinde cum dicit: Primum aulem non con-
lingit etc., ostendit quod non contingit aliquid
esse primo in seipso. Et primo proponit quod
intendit, distinguens utrumque modum quo ali-
quid est in seipso, et quo non est; secundo probat
propositum, ibi: Neque igitur inductive conside-
rantibus * etc. Dicit ergo quod non contingit ali-
quid esse primo in seipso. Et manifestat quid
sit aliquid esse primo in seipso; per oppositum.
Album enim dicitur esse in corpore, quia super-
ficies est in corpore: unde non est primo in cor-
pore, sed in superficie. Et similiter scientia primo
dicitur esse in anima, non autem in homine, in
quo est per animam. Et * secundum hoc, scilicet
secundum animam et superficiem, sunt 'appella-
tiones quibus nominatur homo albus vel sciens,
cum anima et superficies sint sicut partes in ho-
mine: non quod superficies sit pars, sed quia se
habet ad modum partis, inquantum est aliquid
hominis, ut terminus corporis. Si autem accipia-
tur vinum et amphora seorsum ab invicem, non
sunt partes: unde neutri competit esse in seipso.
Sed cum sunt simul, utpote cum amphora est
plena vino, propter hoc quod et amphora et vi-
num sunt partes, idem erit in seipso, ut exposi-
tum est *, non primo, sed per partes: sicut album
non primo * est in homine, sed per corpus, et
in corpore per superficiem. In superficie autem
non est per aliquid aliud: unde primo dicitur

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

esse in superficie. Nec est idem id in quo est ali-
quid primo, et quod est in eo, sicut album et su-
perficies: quia altera sunt secundum speciem su-
perficies et album, et alia est natura et potentia
utriusque.

7. Deinde cum dicit: Neque igitur inducti-
ve etc., ostensa differentia inter hoc quod est esse
primo jn aliquo et non primo, ostendit iam quod
nihil est primo in seipso. Et primo ostendit quod
non sit aliquid primo in seipso per se; secundo
quod non sit aliquid primo in seipso per acci-
dens, ibi: At vero neque secundum accidens * etc.
Primum ostendit dupliciter, scilicet inductive et
ratione.

Dicit ergo primo quod considerando per indu-
ctionem in singulis modis supra * determinatis
quibus dicitur aliquid esse in aliquo, apparet
quod nihil est in seipso primo et per se: neque
enim aliquid est totum sui ipsius, neque pars
neque genus, et sic de aliis. Ponit autem hoc
concludendo ex praemissis *, quia sicut manife-
stum est in albo et in superficie, quae se habent
ut forma et materia, quod * sunt aliud secundum *
speciem et virtutem, ita etiam potest in omnibus
aliis modis considerari.

8. Deinde cum dicit: Eft ratione manifestum
est etc., probat idem ratione. Et dicit manifestum
esse per rationem quod impossibile est aliquid
esse primo et per se in seipso. Si enim aliquid
primo et per se sit in seipso, oportet quod eidem
et secundum idem conveniat ratio eius * in quo
est aliquid, et ratio eius quod est in eo. Unde
oportet quod utrumque, scilicet tam continens
quam contentum, sit utrumque; ut puta quod am-
phora sit vas et vinum, et vinum sit vinum et
amphora, si primo et per se contingit * aliquid esse
in seipso. Unde hoc posito, scilicet quod vinum
sit amphora et vinum, et amphora sit vinum et
amphora, si quis dicat quod alterum .eorum sit
in altero, ut puta vinum in amphora, sequitur
quod vinum recipiatur in amphora non inquan-
tum vinum est, sed inquantum vinum est illa,
scilicet amphora. Quare, si esse in amphora primo
et per se convenit amphorae ex eo quod poni-
tur aliquid primo et per se in seipso esse, se-
quitur quod nihil possit dici esse in amphora,
nisi inquantum ipsum est amphora. Et sic, si vi-
num dicatur esse in amphora, sequitur quod esse
in amphora competit vino, non secundum quod
vinum est vinum, sed secundum quod vinum est -
amphora. Et eadem ratione, si amphora recipiat
vinum, recipiet ipsum non inquantum amphora
est amphora, sed inquantum amphora est vinum.
Hoc autem est inconveniens. Unde manifestum
est, quod secundum alteram rationem est id in
quo, et quod in hoc. Alia est enim ratio eius quod
est in aliquo, et eius in quo est aliquid. Non
potest ergo per se et primo aliquid esse in se-
ipso.

9. Deinde cum dicit: 4t vero neque secundum
accidens etc., ostendit quod non sit aliquid primo
in seipso etiam secundum accidens. Dicitur enim

* eiusdem PAKLN 1
ab

* conveniteab et
codd. exc. DEGH —

-.* primo add. Ec.

* corpus om. DE
τ FGHM.

πὸ ἐς 2

prius si-
iorum codd. et
ab - removet

CAP. ΤΙ,

aliquid esse in aliquo secundum accidens, quando
est in eo propter aliquid aliud in eo existens;
ut si dicamus hominem esse in mari, quia est
in navi, quae est in mari: in hac tamen primo
dicitur esse ^, idest non propter partem. Si igitur
contingat aliquid esse in seipso primo, non per
se quidem, sed per accidens, sequitur quod sit
in seipso * propter hoc quod aliquid aliud sit in
ipso. Et sic sequitur quod duo corpora sint in
eodem, scilicet illud corpus * quod est in eo, et
ipsummet quod est in seipso. Sic enim amphora
erit in seipsa per accidens, si ipsa amphora, cuius
natura est ut recipiat aliquid, sit in seipsa, et ite-
rum illud cuius est receptivum, scilicet vinum:
ergo in amphora erit et amphora et vinum, si pro-
pter hoc quod vinum est in amphora, sequitur *
amphoram esse in seipsa: et sic duo corpora
essent * in eodem. Sic igitur patet quod impos-
sibile est aliquid esse primo in seipso.

Sciendum tamen quod aliquando dicitur ali-
quid esse in seipso, non secundum intellectum
affirmativum, sicut hic reprobat Philosophus, sed
secundum intellectum negativum, prout esse in
seipso non significat nisi non esse in alio.

10. Deinde cum dicit: Quod autem Zeno etc.,
solvit quaedam dubitata *. Et primo removet ratio-
nem Zenonis, quae inducebatur * ad probandum

x. quod locus non sit, per hoc quia * si est, oportet

quod sit in alio, et sic itur * in infinitum. Sed hoc,

LECT. IV : 157

ut dicit, non est difficile solvere postquam iam
sunt distincti modi quibus aliquid dicitur esse in
aliquo. Nihil enim prohibet dicere quod locus
estin aliquo: non tamen est in illo sicut in loco,
sed per quendam alium modum, sicut forma est
in materia vel accidéns in subiecto; inquantum
scilicet locus est terminus continentis. Et hoc
est quod subdit: sicut sanitas est in calidis ut ha-
bitus *, et calor in corpore ut passio vel acci-
dens. Unde non necesse est quod procedatur in
infinitum.

11. Deinde cum dicit: Z/lud autem manife-
stum etc., solvit etiam dubitationes supra * po-
sitas de quidditate loci, an scilicet sit forma vel
materia, ex hoc quod ostensum est *, quod nihil
primo et per se estin seipso. Ex hoc enim ma-
nifestum est quod nihil potest esse sicut vas vel
locus eius quod continetur in ipso sicut pars quae
sit materia vel forma *: oportet enim primo et
per se alterum esse, quod est in aliquo, et in quo
est aliquid, ut ostensum est*. Unde sequitur quod
neque forma neque materia sit locus, sed aliquid
alterum a locato sit locus: materia enim et forma
sunt aliquid locati sicut partes intrinsecae eius.

Ultimo autem concludit quod supra dicta per
modum oppositionis * dicta sunt de loco: quarum
quidem oppositionum * aliquae iam solutae sunt,
aliquae * vero solventur ** post manifestatam
naturam loci.

B) in hac tamen primo dicitur esse.—et hoc tamen primo dicitur
codd. et a b, secundum quam lectionem sensus esset quod homo exi-
stens in navi, dicitur quidem esse in mari secundum accidens, quia
mare non est proprius locus eius (cf. lect. rr, n. 2), sed tamen primo
dicitur esse in mari, quia non est in ipso propter partem (cf. n. 5 et 6).

Et hic sensus non discordat a contextu. Nam postquam probatum est in
num. praecedenti quod non potest aliquid esse in seipso primo et per
se, hic ulterius ostenditur quod non contingit aliquid esse in seipso
primo nec etiam per accidens, — Paulo infra mom per se om. EFGMO
RpH.

* calidis et hu-
idis codd. et a;
cf. textum.

* Lect. praec.

* Num. 6 sqq.

* quae sit mate-
ria vel forma
om. codd. exc.
FY.

* Num. 6.

* opinionis codd.
et a(b?)

* opinionum
codd. et a(b?)

* aliae rMonsz.
** Lect. vri.

158

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

LECTIO QUINTA

PRAEMITTUNTUR QUAEDAM NECESSARIA AD INVESTIGANDAM DEFINITIONEM LOCI

4 2.

Τί δέ ποτ᾽ ἐστὶν ὁ τόπος, ὧδ᾽ ἂν γένοιτο φανερόν. Ad-
βωμεν δὲ περὶ αὐτοῦ ὅσα δοχεῖ ἀληθῶς καθ᾽ αὐτὸ
ὑπάρχειν αὐτῷ. ᾿Αξιοῦμεν δὴ “τὸν τόπον εἶναι m ὥ-
τον μὲν περιέχον ἐκεῖνο οὐ τόπος ἐστί, καὶ ν"ηδὲν
τοῦ πράγματος εἶναι: ἔτι τὸν πρῶτον τόπον μήτε
ἐλάττω μήτε μείζω" ἔτι ἀπολείπεσθαι ἑχάστου xal
χωριστὸν εἶναι’ πρὸς δὲ τούτοις πάντα τόπον ἔχειν
τὸ ἄνω καὶ κάτω, καὶ φέρεσθαι φύσει xol μένειν ἐν
τοῖς οἰκείοις τόποις ἕχχστον τῶν σωμάτων, τοῦτο
δὲ ποιεῖν ἢ ἄνω, ἢ κάτω. Ὑποχειμένων δὲ τούτων,
τὰ λοιπὰ θεωρητέον.

Δεῖ δὲ πειρᾶσθαι τὴν σκέψιν οὕτω ποιεῖσθαι, ὅπως τὸ
τί ἔστιν ἀποδοθήσεται: ὥστε τά τε ἀπορούμενα λύε-
σθαι, καὶ τὰ δοκοῦντα ὑπάρχειν τῷ τόπῳ ὑπάρχοντα
ἔσται, καὶ ἔτι τὸ τῆς δυσκολίας αἴτιον χαὶ τῶν περὶ
αὐτὸν ἀπορημάτων ἔσται Qavspóv οὕτω γὰρ ἂν χκαλ-
λιστα δειχνύοιτο ἕχαστον.

Πρῶτον μὲν οὖν δεῖ χατανοῆσαι ὅτι οὐχ ἂν ἐζητεῦῖτο ὁ
τόπος, εἰ μὴ κίνησίς τις ἦν ἡ κατὰ τόπον' διὸ γὰρ
τοῦτο καὶ τὸν οὐρανὸν μάλιστ᾽ οἰόμεθα ἐν cómo,
ὅτι ἀεὶ ἐν κινήσει. Ταύτης δὲ τὸ μὲν φορά, τὸ δ᾽
αὔξησις καὶ φθίσις" καὶ γὰρ ἐν τῇ αὐξήσει xol φθίσει

Urepmio x«i ὃ πρότερον ἦν ἐνταῦθα, πάλιν με-

,

ἔστηκεν εἰς ἔλαττον ἢ μεῖζον.

Ἔστι δὲ χινούμενον τὸ μὲν καθ’ αὐτὸ ἐνεργείᾳ, τὸ δὲ
χατὰ συμβεβηκός" τοῦ δὲ χατὰ συμβεβηκὸς τὸ μὲν
ἐνδεχόμενον κινεῖσθαι καθ᾽ αὐτό, olov τὸ μόρια τοῦ
σώματος καὶ ὁ ἐν τῷ πλοίῳ ἧλος; το δ᾽ οὐχ ἐνδε-
χόμενα ἀλλ᾽ ἀεὶ κατὰ συμβεβηκός, olov ἡ λευχότης
καὶ ἡ ἐπιστήμη" ταῦτα γὰρ οὕτω μεταβέβληχε τὸν
τόπον, ὅτι ἐν ᾧ ὑπάρχουσι μεταβάλλει.

᾿Επεὶ δὲ λέγομεν εἶναι ὡς ἐν τόπῳ τῷ οὐρανῷ, διότι ἐν
τῷ ἀέρι, οὗτος δ᾽ ἐν τῷ οὐρανῷ" καὶ ἐν τῷ ἀέρι δὲ
οὐχ ἐν παντί, ἀλλὰ Di τὸ ἔσχατον αὐτοῦ καὶ πε-
ρ'έχον ἐν τῷ ἀέρι φαμὲν εἶναι" εἰ γὰρ πᾶς ὁ ἀὴρ τό-
706, οὐχ ἂν ἴσος εἴη ἑκάστου ὁ τόπος χαὶ ἕχαστον"
δοχεῖ δέ γε ἴσος εἶναι. Τοιοῦτος δ᾽ ὁ πρῶτος ἐν ᾧ
ἐστίν.

Οταν μὲν οὖν μὴ διῃρημένον dj τὸ περιέχον ἀλλὰ συν-
εχές; οὐχ ὡς ἐν τόπῳ λέγεται εἶναι ἐν ἐχείνῳ, ἀλλ᾽
ὡς μέρος ἐν ὅλῳ: ὅταν δὲ διῃρημένον dj καὶ ἁπτό-
μένον, ἐν πρώτῳ ἐστὶ τῷ ἐσχάτῳ τοῦ περιέχοντος,
ὃ οὔτ᾽ ἐστὶ μέρος τοῦ ἐν αὐτῷ ὄντος, οὔτε μεῖζον
τοῦ διαστήματος, ἀλλ᾽ (cov: ἐν ydp τῷ αὐτῷ τὰ
ἔσχατα τῶν ἁπτομένων.

Καὶ συνεχὲς μὲν ὃν οὐχ ἐν ἐχείνῳ κινεῖται, ἀλλὰ μετ᾽
ἐκείνου, διῃρημένον δὲ ἐν ἐκείνῳ. Καὶ ἐάν τε κινῆται
τὸ περιέχον ἐάν τε μή; οὐδὲν ἧττον. ;

Ἔτι ὅταν μιὴ διῃρημένον $, ὡς μέρος ἐν ὅλῳ λέγεται,
οἷον ἐν τῷ ὀφθαλμῷ ἡ ὄψις ἢ ἐν τῷ σώματι ἡ χείρ"
ὅταν δὲ διῃρημένον, olov ἐν τῷ κάδῳ τὸ ὕδωρ ἢ ἐν
τῷ κεραμίῳ ὁ οἶνος" ἡ μὲν γὰρ χεὶρ χατὰ τοῦ σω-
ματος χινεῖται, τὸ δὲ ὕδωρ ἐν τῷ καδῳ.

ΘΥΝΟΡΒΙ5. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Quatuor
suppositiones de loco: a) Quod locus contineat id cuius est
locus, ita tamen quod locus non sit aliquid locati. δ) Quod pri-
mus locus, i. e. in quo aliquid primo est, sit aequalis locato,
non maior neque minor. c) Quod locus aliquis (non tamen
unus et idem) nunquam deficit unicuique locato. d) Quod in
omni loco invenitur sursum et deorsum, quod unumquod-
que corpus naturaliter fertur in proprium locum, et cum in eo
est, manet in ipso, et quod haec propria loca respectu gravium
et levium sunt sursum et deorsum. - 3, In definiendo locum opor-

* Quid autem forte sit locus, sic fiet utique manifestum.

Accipiamus autem de ipso quaecumque videntur vere "

secundum se inesse ipsi. Dignum est igitur locum esse
primum quod continet illud cuius locus est, et nihil
esse rei. Amplius, primum locum neque maiorem ne-
que minorem esse. Adhuc autem neque deficere uni-
cuique, et separabilem esse. Adhuc autem, omne locum
habere sursum et deorsum: et ferri natura et manere
unumquodque corporum in propriis locis: hoc autem
facere aut sursum aut deorsum. * Suppositis autem his,
reliqua consideranda.
Oportet autem tentare intentionem sic facere, ut quid sit
reddatur, et quaeque opposita solvantur, et quae vi-
dentur loco inesse, insint. Et amplius, difficultatis et
oppositorum causa circa locum manifesta erit. Sic enim
utique pulcherrime demonstratur unumquodque. —
* Primum quidem igitur oportet intelligere quod non quae-
reretur locus, nisi motus aliquis esset secundum locum.
Propter hoc enim caelum maxime in loco esse opi-
nantur, quod semper in motu est. Huiusmodi autem
aliud quidem est loci mutatio, aliud vero augmentum
et decrementum, Et namque in augmento et decremento
transmutatur; et quod prius erat hic, iterum transmu-
tatum est in maius aut minus. E3
Est autem quod movetur, aliud quidem per seipsum actu,
aliud vero secundum accidens. Ipsius autem quod se-
cundum accidens, alia quidem possibilia sunt moveri
per se, ut partes corporis et in navi clavus; alia vero
non possunt, sed semper secundum accidens, ut albedo
et scientia. Haec enim sic transmutant locum, quia id
in quo sunt transmutatur.
*Quoniam autem dicimus esse in caelo sicut in loco, quia

in aere, hic autem in caelo est; et in aere autem non.

omni, sed propter ultimum ipsius et continens in aere
esse dicitur. Si enim omnis aer sit locus, non aequalis
erit uniuscuiusque locus et unumquodque locatum.
Videtur autem huiusmodi primum in quo est.

* Cum quidem igitur non divisum sit continens sed conti-
nuum, non dicitur esse in illo sicut in loco, sed sicut
pars in toto. Cum vero divisum sit et contactum, in
primo quodam est ultimo continentis, quod neque pars
est ipsius quod est in ipso, neque maius distantia, sed
aequale. In eodem enim sunt ultima se tangentium,

Et cum continuum quidem sit, non in illo movetur sed
cum illo: divisum autem in illo, et sive moveatur con-
tinens sive non, nihil minus. Ὁ

Amplius, cum non divisum sit, sicut pars in toto dicitur,
ut sicut in oculo visus et in corpore manus: cum

autem divisum est, ut in cado aqua et in scypho vi-

num: manus enim cum corpore movetur, aqua autem
in cado. Γ

tet attendere ad quatuor: a) ut ostendatur quid sit locus, δ)
ut solvantur quaecunque opposita sunt circa ipsum, c) ut ex
definitione data manifestentur proprietates loci, d) ut causa dis-
sensionis antiquorum et omnium oppositorum circa locum ma-
nifesta fiat. - 4. Subdivisio textus. — 5. Quatuor praenotamina
ad investigandam definitionem loci: a) Quod nunquam fuisset
inquisitum de loco, nisi esset aliquis motus secundum locum.
Quia enim succcessive inveniuntur duo corpora in eodem loco et
idem corpus in duobus locis, necesse fuit ponere locum aliud
ἃ locato. - Aliquis motus est secundum locum per se, scilicet

* Text. 33.

di

* ita om. EFG.

. p PDH

et a.
τ:
Nm ho de Caelo

CAP. IV,

loci mutatio, et alius ex consequenti, scilicet augmentum et de-
crementum. -- 6. b) Aliquid movetur per se in actu, aliud vero
per accidens; et hoc dupliciter, nempe vel ita ut possit moveri
per se, sicut partes corporis, aut non possit, sed semper movea-
tur per accidens, sicut albedo et scientia, — 7. c) Quod aliquis
dicitur esse in caelo sicut in loco, quia est in aere qui est in
caelo. Non tamen est primo et per se in toto aere, sed in quo
est aliquid primo, est extremum corporis continentis, ita quod
locus est aequalis locato. — 8. 4) Quod cum continens non est
divisum a corpore contento sed est ei continuum , non est in
illo sicut in loco sed sicut pars in toto, quia in continuo non
est accipere ultimum in actu. Locus ergo est continens divisum

ΠΕ WA jraemissa disputatione de loco an sit
COME Cyet quid sit, et solutis quibusdam du-
ES "T bitationibus, hic accedit ad determi-
iie y nandum veritatem de loco. Et primo
praemittit quasdam suppositiones de loco *, qui-
bus utetur determinando de loco; secundo ostendit
qualis debeat esse definitio danda de loco, ibi:
Oportet aulem tentare * etc.; tertio incipit determi-
nare de loco, ibi: Primum quidem igitur * etc.

2. Dicit ergo primo quod manifestum fiet ex
sequentibus * quid sit locus: sed oportet prius
accipere quasi quasdam suppositiones et principia

SN
BERN

; per se nota, illa scilicet * quae videntur per se

inesse loco.
Quae quidem sunt quatuor. Omnes enim re-
putant hoc esse dignum: primo quidem quod lo-
cus contineat id cuius est locus; ita tamen quod
locus non sit aliquid locati. Quod quidem dicit
ad excludendum continentiam formae, quae est
aliquid rei, et alio modo continet quam locus. -
Secunda suppositio est, quod primus locus, idest
in quo aliquid primo est, est aequalis locato, non
maior neque minor. - Tertia suppositio est, quod
locus non deficit unicuique locato, quin omne
locatum habeat locum; non tamen ita * quod unus

et idem locus nunquam deficiat eidem locato;

quia locus est separabilis a locato: sed quando

locus unus deficit alicui locato, tunc locatum fit

in alio loco. - Quarta suppositio est, quod in omni
loco invenitur, quasi * differentia loci, sursum
et deorsum: et quod naturaliter unumquodque
corpus, cum est extra proprium locum, fertur ad
ipsum, et cum est in eo, manet in ipso. Propria
autem loca naturalium corporum sunt sursum et
: deorsum, ad quae naturaliter * moventur, et in
quibus manent. Sed hoc dicit secundum eorum
opinionem qui non ponebant aliquod corpus prae-
ter naturam quatuor elementorum: nondum enim
probaverat corpus caeleste esse neque grave ne-
que leve, sed postea hoc probabit in primo * libro
. Ex his autem nunc suppositis, proce-
detur ad considerationem aliorum.

3. Deinde cum dicit: Oportet autem tentare etc.,
ostendit qualis debeat esse definitio danda de
loco. Et dicit quod in definiendo locum, intentio
nostra debet ad quatuor attendere *, quae quidem
necessaria sunt ad definitionem perfectam. Primo
quidem, ut ostendatur quid sit locus: nam defi-
nitio est oratio indicans quid est res. Secundo,

LECT. V

et contiguum locato, et est aequalis locato quia ultima con-
tngentium se sunt simul. — 9. Probatur hoc quartum praeno-
tamen duabus rationibus: a) Contentum continuum continenti
non movetur in illo, sed simul cum illo sicut pars cum toto,
divisum autem a continente potest moveri im illo, sive. con-
tinens moveatur sive non, ut homo navi. Cum ergo locatum
moveatur in loco, sequitur quod locus sit continens divisum. —
10. b) Cum contentum est continuum continenti, est in eo si-
cut párs in toto; cum autem divisum est a continente , tunc
est in eo ut in vase. Cum ergo ésse in loco sit sicut esse
in vase, non autem sicut pars in toto, locus est continens di-
visum.

159

ut solvantur quaecumque opposita sunt circa lo-
cum: nam cognitio veritatis est solutio dubitato-
rum. Tertium est, quod ex definitione data ma-
nifestentur proprietates loci, quae insunt ei: quia
definitio est medium in demonstratione, qua pro-
pria accidentia demonstrantur de subiectis. Quar-
tum est, quod ex definitione loci erit manifesta
causa, quare aliqui * discordaverunt circa locum;

et ominium quae sunt opposita circa ipsum. Et sic «ἃ

pulcherrime definitur unumquodque.

4. Deinde cum dicit: Primum quidem igitur
oportet etc., determinat de loco. Et primo ostendit
quid sit locus; secundo solvit dubitationes prius
positas, ibi: Mani ifestum autem ex his * etc.; ter-
tio assignat causam naturalium proprietatum loci ,
ibi: Et fertur igitur in sui ipsius * etc. Circa pri-
mum duo facit: primo ostendit quid sit locus; se-
cundo quomodo aliquid sit in loco, ibi: Cui qui-
dem igitur * etc. Circa primum duo facit: primo
praemittit quaedam quae sunt necessaria ad in-
vestigandum definitionem loci; secundo incipit
investigare * loci definitionem, ibi: Jam igitur
manifestum ex * etc.

5. Circa primum quatuor praemittit. Quorum
primum est, quod nunquam fuisset inquisitum de
loco, nisi esset aliquis motus secundum locum.
Ex hoc enim necesse fuit ponere locum aliud a
locato, quia inveniuntur in eodem loco successive
duo corpora, et similiter unum corpus in duobus
locis; sicut etiam transmutatio formarum circa
unam materiam, induxit in cognitionem materiae.
Et propter hoc maxime opinantur aliqui quod
caelum sit in loco, quia semper movetur. Sed mo-
tuum * aliquis est secundum locum per se, scilicet
loci mutatio: alius autem ex consequenti, scilicet
augmentum et decrementum; quia augmentata
quantitate vel diminuta, corpus accipit maiorem
vel minorem locum.

6. Secundum ponit ibi: Es autem quod movetur
aliud etc. Et dicit quod aliquid movetur per se
in actu, sicut quodcumque corpus; aliud vero se-
cundum accidens. Quod quidem contingit dupli-
citer. Quaedam enim moventur secundum acci-
dens, quae tamen sunt possibilia moveri per se;
sicut partes alicuius corporis, dum sunt in toto,
moventur per accidens; sed quando separantur,
moventur per se; ut clavus, quando est infixus
navi, movetur per accidens, sed quando extra-
hitur, movetur per se. Quaedam vero non possunt

«) ad quatuor attendere. — ad hoc intendere edd. ab, Venet. 1545 et
FMR, ad hoc tendere cet. codices. Quae sequuntur, quae... perfectam, om,

codd. unanimiter et ed. b; pro eis legunt a et ed. Venet. cit: quod quatuor
sunt quae requiruntur ad definitionem (distinctionem ed.a) perfectam.

,

* antiqui Ynwosa,
δ αν antiqui P

* Lect. vii.

* fbid. n. 6.

* Lect. vit.

* determinare »
a b.
* Lect. seq.

* motus rab.

* aliquid om.
codd. et a b.
* aliquid add.
EC.

* aliquid codd.

* aliquid FNL,
om. C.

* Num. 2.
** id om. PQab.

* huius v.

* Num. seq.

* corpore add.
Pab.

* ibi om. DEFGM
NORZ.
* Num. praec.

* contentum om.
αὖ et codd.

160

moveri per se, sed semper moventur per acci-
dens; sicut albedo et scientia, quae mutant locum
inquantum mutatur illud in quo sunt. Hoc autem
induxit, quia hoc modo aliquid * per se vel per
accidens, actu vel potentia natum est * esse in
loco, sicut et moveri.

7. Tertium ponit ibi: Quoniam autem dicimus
esse etc. Et dicit quod aliquis dicitur esse in caelo
sicut in loco, propter hoc quod est in aere, qui
quidem est in caelo. Nec tamen dicimus quod in
toto aere sit aliquis * primo et per se; sed pro-
pter ultimam extremitatem aeris, quae continet
aliquem, dicitur aliquis * esse in aere; quia si to-
tus aer esset locus alicuius, puta hominis, non
esset aequalis locus et locatum; quod est contra
suppositionem prius * positam. Sed id **in quo est
aliquid. primo, videtur esse extremum corporis
continentis, et sic est Auiusmodi *, scilicet aequale.

8. Quartum ponit ibi: Cum quidem igitur non
divisum etc. Et primo ponit; secundo probat, ibi:
Et cum continuum * etc. Dicit ergo primo quod
cum continens non est divisum a * contento,
sed est ei continuum, non dicitur esse in illo
sicut in loco, sed sicut pars in toto; utpote, si
dicamus unam partem aeris contineri a toto aere.
Et hoc concludit ex praemissis, quia ubi est con-
tinuum, ibi * non est accipere ultimum in actu,
quod supra * dixit requiri ad locum. Sed cum
continens est divisum, et contiguum contento ,
tunc, contentum * scilicet, est in loco, existens in
ultimo continentis primo et per se: illud inquam

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

continens, quod non est pars eius ^ neque est
maius neque minus secundum dimensionem, sed
aequale. Et quomodo possint * esse continens et
contentum aequalia, ostendit per hoc quod ultima
contingentium se * sunt simul; unde oportet eo
rum ultima esse aequalia.

9. Deinde cum dicit: E? cum continuum qui-
dem sit etc., probat istud quartum duabus ratio-
nibus. Quarum prima est, quod contentum con-
tinuum continenti, non movetur in continente,
sed simul cum illo, sicut pars simul cum toto:
sed quando est divisum contentum a continente,
tunc potest moveri in illo, sive continens mo-
veatur sive non; homo enim movetur in navi,
vel quiescente vel mota. Cum ergo aliquid mo-
veatur in loco, sequitur quod locus sit continens
divisum.

10. Secundam rationem ponit ibi: Amplius, cum
non divisum sit etc. Et dicit quod cum contentum
non sit divisum a continente sed continuum ei,
tunc dicitur esse in eo sicut pars in toto; ut visus
est sicut pars formalis in oculo, et manus sicut
pars organica in corpore: sed cum divisum est

contentum a continente, tunc dicitur esse in eo

ut in vase, sicut aqua in cado et vinum in scypho:
quorum haec est differentia, quod manus move-
tur cum corpore sed non in corpore, sed aqua
movetur in cado. Cum ergo supra * dictum sit
quod esse in loco sit sicut esse in vase, non
autem sicut pars in toto, sequitur quod locus sit
sicut * continens divisum.

8) illud inquam continens, quod non est pars eius. — illud inquam
quod neque est pars eius DEFGHMNOSZDpR, illud inquam continet est
pars eius KVpAIY; istud continet posset esse corruptio pro quod neque
( 9gtnz pro qd n4); illud (et illud 51) inquam (inquam om. sY) quod
continet neque est pars eius QTsAIRY, illud inquam continet non est

pars eius pC, illud autem inquam (lege inquantum) continet non est
pars eius sC. — Linea sequenti neque minus omittunt codices

R; confer textum. — Pro dimensionem P et editiones a b habent divi-
sionem, quod nec est conforme textui, nec videtur esse ad proposi-
tum hoc in loco.

* possunt rnab.

* se om. ab εἴ
codd.

ΒΟ ΨΥ Ψ ΑΘ Ν πων

—. cdd

|

* Lect. rt, n. 8. —

CAP. IV, LECT. VI

161

LECTIO SEXTA

DEFINITIO LOCI

"HÀ" τοίνυν φανερὸν ἐκ τούτων τί ἐστιν ὁ τόπος. Σχε-
δὸν ydo τέτταρα ἐστιν ὧν ἀνάγκη τὸν τόπον ἕν τι
εἶναι: ἢ γὰρ μορφὴ ἢ ὕλη ἢ διάστημά τι τὸ μεταξὺ
τῶν ἐσχάτων; ἢ τὰ ἔσχατα, εἰ μη ἐστι μηδὲν διά-
στημαὰ παρὰ τὸ τοῦ ἐγγινομένου σώματος μέγεθος.

Τούτων δ᾽ ὅτι οὐχ ἐνδέχεται τὰ τρία εἶναι, Quvspóv:

ἀλλὰ διὰ μὲν τὸ περιέχειν δοχεῖ ἡ μορφὴ εἶναι: ἐν
ταὐτῷ γὰρ τὰ ἔσχατα τοῦ περιέχοντος χαὶ τοῦ πε-
ριεχομιένου . : oc iste vil tll

Ἔστι μὲν οὖν ἄμφω πέρατα, ἀλλ᾽ οὐ τοῦ αὐτοῦ, ἀλλὰ

( χὸ μὲν εἶδος τοῦ πράγματος, ὁ δὲ τόπος τοῦ πε-
ριέχοντος σώματος.

Διὰ δὲ τὸ μεταβάλλειν πολλάκις μένοντος τοῦ περιέ-
χοντος τὸ περιεχόμενον χαὶ διῃρημένον, οἷον ἐξ ἀγ-
γείου ὕδωρ; τὸ μεταξὺ εἶναί τι δοχεῖ διάστημα, ὡς
ὄν τι παρὰ τὸ σῶμα τὸ μεθιστάμενον.

Τὸ δ᾽ οὐκ ἔστιν, ἀλλοὸ τὸ τυχὸν ἐμπίπτει σῶμα τῶν
μεθισταμένων καὶ ἅπτεσθαι πεφυκότων. Εἰ δ᾽ ἦν τι
τὸ διάστημα τὸ πεφυχὸς καὶ μένον ἐν τῷ αὐτῷ
τόπῳ, ἄπειροι ἂν ἦσαν τόποι᾽ μεθισταμένου γὰρ τοῦ
ὕδατος καὶ τοῦ ἀέρος ταὐτὸ ποιήσει τὸ μόρια πάντα
ἐν τῷ ὅλῳ ὅπερ ἅπαν τὸ ὕδωρ ἐν τῷ ἀγγείῳ"

ἅμα δὲ καὶ ὁ τόπος ἔσται μεταβάλλων. Ὥστ᾽ ἔσται
τοῦ τόπου τ᾽ ἄλλος τόπος, καὶ πολλοὶ τόποι ἅμα
ἔσονται. Οὐχ ἔστι δὲ ἄλλος τόπος ὁ τοῦ μορίου, ἐν
ᾧ κινεῖται, ὅταν ὅλον τὸ ἀγγεῖον μεθίστηται, ἀλλ᾽ ὁ
αὐτός" ἐν ᾧ γάρ ἐστιν, ἀντιμεθίσταται ὁ ἀὴρ καὶ
τὸ ὕδωρ ἢ τὰ μόρια τοῦ ὕδατος, ἀλλ᾽ οὐχ iv ᾧ γί-
νονται τόπῳ; ὃς μέρος ἐστὶ τοῦ τόπου ὃς ἐστι τόπος
ὅλου τοῦ οὐρανοῦ.

Καὶ ἡ ὕλη δὲ δόξειεν ἂν εἶναι τόπος, εἴ γε ἐν ἠρεμοῦντί
τις σχοποίη καὶ μὴ κεχωρισμένῳ ἀλλὰ συνεχεῖ" ὥσπερ

do εἰ ἀλλοιοῦται, ἔστι τι ὃ νῦν μὲν λευχόν, πάλαι
Ἢ μέλαν, καὶ νῦν μὲν σχληρόν, πάλαι δὲ μαλακόν
(διό φαμεν εἶναί τι τὴν ὕλην), οὕτω καὶ ὁ τόπος διὰ
τοιαύτης τινὸς εἶναι δοχεῖ φαντασίας" πλὴν ἐκεῖνο
μὲν διότι ὃ ἦν ἀήρ, τοῦτο νῦν ὕδωρ, ὁ δὲ τόπος,
ὅτι οὗ ἦν ὁ ἀήρ, ἐνταῦθ᾽ ἐστὶ νῦν ὕδωρ.

᾿Αλλ᾽ ἡ μὲν ὕλη, ὥσπερ ἐλέχθη ἐν τοῖς πρότερον, οὔτε
epiac] τοῦ πράγματος οὔτε περιέχει, ὁ δὲ τόπος
ἀκ» - T . , , ; κὸν

Εἰ τοίνυν μηδὲν τῶν τριῶν ὁ τόπος ἐστί, μήτε τὸ εἶδος
μήτε ἡ ὕλη μήτε Moved τι ἀεὶ ὑπάρχον ἕτερον
παρὰ τὸ τοῦ πράγματος τοῦ μεθισταμένου, ἀνάγχη
τὸν τόπον εἶναι τὸ λοιπὸν τῶν τεσσάρων, τὸ πέρας
τοῦ περιέχοντος σώματος. Λέγω δὲ τὸ περιεχόμενον
σῶμα τὸ χινητὸν κατα φοράν.

Δοχεῖ δὲ μέγα τι εἶναι καὶ χαλεπὸν ληφθῆναι ὁ τόπος
δια τε τὸ παρεμφαίνεσθαι τὴν ὕλην xci τὴν μορφήν,
καὶ διὰ τὸ ἐν ἠρεμοῦντι τῷ περιέχοντι γίνεσθαι τὴν
μετάστασιν τοῦ PET ax ἐνδέχεσθαι γὰρ φαίνεται
εἶναι διάστημα μεταξὺ ἄλλο τι τῶν χινουμένων με-
γεθῶν. Συμβάλλεται δέ τι καὶ ὁ ἀὴρ δοχῶν ἀσώμα-
τος εἶναι: φαίνεται γὰρ οὐ μόνον τὸ πέρατα τοῦ
ἀγγείου εἶναι ὁ τόπος, ἀλλὰ καὶ τὸ μεταξὺ ὡς κενόν.

Ἔστι δ᾽ ὥσπερ τὸ ἀγγεῖον τόπος μεταφορητός; οὕτω
xa ὁ τόπος ἀγγεῖον ἀμετακχίνητον. Διὸ ὅταν μὲν ἐν
κινουμένῳ τι χινῆται xal μεταβάλλῃ τὸ ἐντός, olov
ἐν ποταμῷ πλοῖον, ὡς ἀγγείῳ χρῆται μᾶλλον ἢ
τόπῳ τῷ περιέχοντι. Βούλεται δ᾽ ἀκίνητος εἶναι ὁ
τόπος" διὸ ὁ πᾶς μᾶλλον ποταμὸς τόπος, ὅτι ἀχί-
νητοὸς ὁ πᾶς.

Opp. D. Τβομλε T. II.

* [am igitur manifestum ex his quid est locus. Fere enim 19e cap. 1v.
ext. 35.

quatuor sunt, quorum necesse est locum unum aliquid
esse. Aut enim forma, aut materia est, aut spatium
aliquod medium extremorum, aut extrema, si non est
spatium ullum praeter inexistentis corporis magnitu-
dinem.

Horum autem, quod non contingat tria esse, manife-
stum est.

Sed propter id quod continet, videtur forma esse: in eo-
dem enim sunt extrema continentis et contenti.

Sunt quidem igitur utraque termini, sed non eiusdem: sed
forma quidem rei, locus autem continentis corporis.

* Sed ex eo quod mutatur multoties, manente continente, * Text. 36.

contentum et divisum, ut ex vase aqua; ipsum medium
esse aliquod. videtur spatium, tanquam aliquid sit prae-
ter corpus quod transfertur.

Hoc autem non est; sed contingens incidit corpus eorum
quae transferuntur, et quae apta nata sunt contingere.

* Si autem aliquod esset spatium aptum natum, et ma- * Text. 37.

nens in eodem loco, infiniti utique essent loci. Distante
enim aere et aqua, idem facient omnes partes in toto
quod quidem omnis aqua in vase.

Simul autem erit et locus transmutatus. Quare erit loci
alius locus, et multi loci simul erunt. Non est autem
alius locus partis, in quo movetur, cum totum vas
transmutatur, sed idem. In quo enim est, commutatur
aer et aqua, aut partes aquae: sed non in quo fiunt
loco, qui pars est loci qui est locus totius caeli.

* Et materia etiam videtur utique esse locus,si in quiescente * Text. 38.

aliquis consideret, et non in separato, sed continuo.
Sicut enim si alteratur, est hoc quidem nunc utique
album, nunc autem nigrum, et nunc quidem durum,
olim autem molle; unde dicimus aliquid esse mate-
riam: sic et locus per talem quandam videtur esse
phantasiam. Verum illud quidem, quoniam quod nunc
est aqua, prius erat aer: locus autem, quia ubi nunc
est aqua, ibi erat aer.

Sed materia quidem, sicut dictum est in prioribus, neque di-
visa est a re, neque continet rem: locus autem utraque.

*Si igitur nihil trium locus est, neque forma, neque ma- * Text. sg.

teria, neque spatium semper aliquid existens alterum
praeter id quod est rei distantia; necesse est locum esse
reliquum de quatuor, continentis terminum corporis.
Dico autem contentum corpus, quod movetur secun-
dum loci mutationem.

* Videtur autem magnum aliquid et difficile accipi quid * Text. 4o.

est locus; et propter hoc quod apparet esse materia et
forma, et propter hoc quidem quod in quiescente et
continente fit transmutatio eius quod fertur. Contingere
enim videtur esse spatium medium aliud aliquid a
motis magnitudinibus. Proficit autem aliquid et aer ap-
parens incorporeus esse: videtur enim non solum ter-
minus vasis esse locus, sed et quod est medium tan-
quam vacuum.

* Est autem sicut vas locus transmutabilis, sic locus vas im- * Text. 41.

mobile. Unde, cum quidem in eo quod movetur quip-
piam moveatur et mutetur quod intus, ut in flumine
navis, tanquam vase utitur magis quam loco continente.
Vult autem immobilis locus esse: unde totus fluvius
magis locus est, quia immobilis totus est.

* Num. 16.

* Num. 17.

* Num. 13.

* definitionem Ὁ
FHMOQ7R.

* ponit EFGHMOR.
* genera EG.

* Num. 3.

* Num. 12.

162

Ὥστε τὸ τοῦ περιέχοντος πέρας ἀκίνητον πρῶτον, τοῦτ᾽
ἔστιν ὁ τόπος.

Καὶ διὰ τοῦτο τὸ μέσον τοῦ οὐρανοῦ καὶ. τὸ ἔσχατον
τὸ πρὸς ἡμᾶς τῆς κύχλῳ φορᾶς δοχεῖ εἶναι τὸ μὲν
ἄνω τὸ δὲ κάτω μάλιστα πᾶσι χυρίως; ὅτι τὸ μὲν

εὶ μένε:, τοῦ δὲ κύχλου τὸ ἔσχατον ὡσαύτως ἔχον

fvet, Ὥστ᾽ ἐπεὶ τὸ μὲν χοῦφον τὸ ἄνω φερόμενόν
ἐστι φύσει, τὸ δὲ βαρὺ τὸ κάτω, τὸ μὲν πρὸς τὸ
μέσον περιέχον πέρας κάτω ἐστί, καὶ αὐτὸ τὸ μέσον,
τὸ δὲ πρὸς τὸ ἔσχατον ἄνω, καὶ αὐτὸ τὸ ἔσχατον'

"5-8.

*-

χαὶ διὰ τοῦτο δοχεῖ ἐπίπεδόν τι εἶναι καὶ oloy ἀγγεῖον
ὁ τόπος χαὶ περιέχον.
Ἔτι ἅμα τῷ πράγματι ὁ τόπος" ἅμα γὰρ τῷ πεπερα-
: :
σμένῳ τὰ πέρατα.

ΘΥΝΟΡΒΙῚΒ — 1. Argumentum et divisio textus. — 2. Investi-
gatur genus loci. Ex praemissis videtur quod locus sit vel ma-
teria, vel forma, vel aliquod spatium inter extrema continentis,
vel ipsa extrema corporis continentis. — 3. Textus subdivisio. --
4. d) Locus videtur esse forma. Cum enim extrema corporis
continentis et contenti sint simul, terminus continens qui est
locus, non videtur separatus a termino corporis contenti; ergo
locus non videtur differre a forma, cui quemadmodum et loco
competit continere. — 5. At forma non est locus. Nam etsi utrum-
que sit terminus, non tamen unius et eiusdem; et licet terminus
contenti et continentis sint simul, non tamen sunt idem. —
6. b) Locus videtur esse spatium. Corpora mutant locum et sibi
invicem succedunt in eodem loco; locus tamen manet immo-
bilis. Ergo locus non est neque corpus contentum neque corpus
continens: utrumque enim moveri potest. Ergo relinquitur quod
sit spatium medium inter extrema corporis continentis. Hoc enim
solummodo potest intelligi esse aliquid distinctum tum a corpore
contento, tum a corpore continente, et simul esse immobile. —
7. Attamen spatium non est locus. r. Si intra dimensiones cor-
poris continentis esset, praeter corpus contentum, aliquod spa-
tium, quod semper maneret in eodem loco et quod penetraret
corpus contentum, sequeretur hoc inconveniens, quod infinita
loca essent simul. Nam sicut in hac opinione dimensiones spatii,
penetrantes totum corpus contentum, sunt locus totius, ita di-
mensiones penetrantes partes, erunt locus partium; sed in con-
tinuo possunt accipi partes in infinitum, quarum una continet
aliam; ergo in quolibet continuo erunt infinitae dimensiones se
invicem penetrantes; et ita erunt infinita loca simul. — 8. 2. Si
locus sint dimensiones spatii interceptae inter extremitates corpo-
ris continentis, ad huius transmutationem transmutabitur et locus;
seu ingredietur alias spatii dimensiones, cum quibus penetrabitur.
Ergo loci erit locus, et multa loca erunt simul. — 9. Declaratur

(Q»

(Ὁ Kojinvestigandum definitionem loci, hic

Ex investigat loci definitionem. Et circa
PAhoc tria facit: primo investigat parti-
culas definitionis; secundo concludit definitionem,
ibi: Quare terminus * etc.; tertio ostendit eam bene
assignatam, ibi: Ef propter hoc medium * etc. Cir-
ca primum duo facit: primo investigat genus
loci; secundo differentiam completivam definitionis
eius, ibi: Videtur autem magnum aliquid * etc.
Ad investigandum autem genus * loci utitur divi-
sione quadam. Unde circa hoc tria facit: primo
proponit * divisionem; secundo excludit tria mem-
bra * divisionis, ibi: Horum autem, quod non con-
lingat * etc.; tertio concludit quartum, ibi: Si
igitur nihil horum * etc.

2. Dicit ergo primo quod iam ex praemissis
potest esse manifestum quid sit locus. Videtur
enim secundum ea quae consueverunt de loco
dici, quod locus sit unum de quatuor; scilicet vel
materia, vel forma, vel aliquod spatium inter ex-
trema continentis; vel si nullum spatium est inter
extrema continentis, quod habeat aliquas dimen-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

Quare terminus continentis immobilis primum, locus est.

* Et propter hoc medium caeli, et ultimum ad nos circu-
laris loci mutationis, videtur esse hoc quidem sursum,
illud vero deorsum, maxime omnibus proprie: quia hoc
quidem semper manet; circulorum autem ultimum, si-
militer se habens, manet. Quare, quoniam quod leve
quidem sursum fertur natura, quod vero grave deorsum;
quod quidem est ad medium coritinens terminus deor-
sum est, et ipsum medium; quod vero ad ultimum,
sursum est, et ipsum ultimum.

Et propter hoc planum videtur esse quoddam, et sicut
vas locus et continens.

Amplius, simul cum re quodammodo locus est: simul
enim finis est et locus.

magis quod secundum tenentes opinionem de spatio, sequitur
quod locus per se sit et moveatur in loco, et quod loci sit lo-
cus. Hoc autem inconveniens non verificatur in doctrina Aristo-
telis; nam iuxta ipsum, contentum movetur solum per accidens
ad motum continentis; neque mutat locum nisi inquantum con-
tinens locum mutat; et licet continens moveatur inquantum est
hoc corpus, non tamen movetur locus, quia corpus succedens
eundem ordinem vel situm habet per comparationem ad totum
caelum. — 10. c) Locus videtur esse rmateria. Videtur enim esse
veluti subiectum, quod unum et idem manens recipit successive
diversa corpora. Materia autem est subiectum, quod idem manens
recipit diversa. — 11, At materia non est locus: 1. quia non est
divisa a re cuius est materia; 2. quia non continet. -- 12. d) Ergo
locus debet esse quartum ex supra (n. 2) nominatis, nempe fter-
minus corporis continentis. — 13. De differentia loci, nempe quod
locus est immobilis. Et primo, quod ex non bene considerata
hac differentia, ortus est error opinantium spatium vacuum esse
locum, quia solummodo hoc videbatur eis esse continens immo-
bile. -- 14. Quomodo intelligenda sit immobilitas loci; nempe locus
utique est immobilis, sed eius immobilitas non est materialiter
accipienda secundum extremitates huius vel alterius corporis quod
moveri potest; sed est accipienda formaliter secundum ordinem
ad totum corpus universi, quod est immobile. — 15. Ex quo sol-
vitur obiectio quod, cum continens sit mobile, et etiam terminus
continentis, aliquod quietum existens videatur habere diversa
loca. At hoc non sequitur, quia terminus continentis est locus
non ut est superficies huius corporis mobilis, sed secundum or-
dinem situs in toto immobili. — 16. Concluditur loci definitio:
Locus est terminus immobilis continentis primum (scil. locus
proprius, non communis). - 17. Ostenditur definitionem esse
bene assignatam per hoc quod secundum hanc definitionem con-
gruunt ea quae dicuntur de loco.

siones, praeter magnitudinem corporis quod po-
nitur infra corpus continens, oportebit dicere
quartum, scilicet * quod extrema corporis conti-
nentis sit locus.

3. Deinde cum dicit: Horum autem, quod non
contingat etc., excludit tria membra praedictae *
divisionis. Et primo proponit quod intendit, di-
cens manifestum esse * per sequentia, quod non
contingit locum esse aliquod horum trium. Se-
cundo prosequitur, ibi: Sed propter id quod con-
tinet, videlur forma etc.: et primo de forma;
secundo de spatio, ibi: Sed ex eo quod muta-
tur * etc.; tertio de materia, ibi: Et materia etiam
videtur * etc.

4. Circa primum duo facit: primo ponit * quare
forma videatur esse locus: quia scilicet forma
continet; quod videtur esse proprium loci. Ex-
trema vero corporis continentis et contenti sunt
simul, cum continens et contentum sint contigua
ad invicem: et sic terminus continens, qui est
locus, non videtur separatus esse a termino cor-
poris contenti; et sic videtur locus non differre
a forma.

* "Text, 42.

* scilicet om. ab
et codd. exc. o
SSDH.

* Num. praec.

*estPACIKQTVY ——-
etab. E i

* Num. 10.
* Fin. lac. in p.

* uterque PACKN
QnTY et a b, utri-

-- que τ.

Πα eius P.

..* ex BDEFGMORV,
de n.

a
' facerent Ea.

CAP. IV,

5. Secundo, ibi: Sunt quidem igitur utraque etc.,
ostendit quod forma non sit locus. Quia quamvis
locus et forma in hoc conveniant, quod utrum-
que * eorum est quidam terminus, non tamen
unius et eiusdem; sed forma est terminus cor-
poris * cuius est forma, locus autem non est
terminus corporis cuius est locus, sed corporis
continentis ipsum ; et licet sint simul termini con-
tinentis et contenti, non tamen sunt idem.

6. Deinde cum dicit: Sed ex eo quod muta-
iur etc., prosequitur de spatio. Et primo ponit
quare spatium videtur esse locus; secundo ostendit
quod non sit locus, ibi: ZZoc autem non est * etc.
Dicit ergo primo, quod quia multoties mutatur
corpus contentum a loco et divisum ab eo, de
loco in locum, et succedunt sibi corpora invicem
in eodem loco, ita quod continens remanet im-
mobile, eo modo quo aqua exit a * vase; propter
hoc videtur quod locus sit aliquod spatium me-
dium inter extremitates corporis continentis; ac
si aliquid esset ibi praeter corpus quod movetur
de uno loco ad alium. Quia si non esset ibi aliud
praeter illud corpus, sequeretur quod vel locus
non esset aliud a locato, vel quod id quod est
medium inter extremitates continentis, non posset
esse locus. Sicut autem oportet locum esse aliquid
praeter corpus contentum, ita videtur quod opor-
teat locum esse aliquid praeter corpus continens;
ex * eo quod locus manet immobilis, corpus autem
continens, et omne quod est in eo, contingit trans-
mutari. Nihil autem aliud potest intelligi * esse
praeter corpus continens et contentum, nisi di-
mensiones spatii in nullo corpore existentes. Sic
igitur ex hoc quod locus est immobilis, videtur
quod spatium sit locus.

7. Deinde cum dicit: ZZoc autem non est etc.,
ostendit quod spatium non sit locus, duabus ra-
tionibus. Circa quarzm primam dieit, quod hoc
non est verum, quod aliquid sit ibi infra extre-
mitates corporis continentis, praeter corpus con-
tentum, quod transfertur de loco in locum: sed
infra illas extremitates corporis continentis incidit
aliquod corpus, quodcumque illud esse contingat,
ita tamen quod sit de numero corporum mobi-
lium, et iterum de numero eorum quae sunt apta
nata tangere corpus continens. Sed si posset esse

. aliquod. spatium continens * medium, praeter di-

mensiones corporis contenti *, quod semper ma-
neret in eodem loco, sequeretur hoc inconveniens,
quod infinita loca simul essent. Et hoc ideo, quia
cum aqua et aer habeant proprias distantias, et
quodlibet corpus, et quaelibet pars corporis; omnes
partes * idem facient * in toto quod tota aqua

LECT. VI 163

facit in vase. Secundum vero eorum positionem
qui tenent sententiam de spatio, dum * tota aqua
est in vase, sunt ibi aliae dimensiones spatii prae-
ter dimensiones aquae. Omnis autem pars con-
tinetur a toto sicut locatum a vase: nec differt *
nisi solum quantum ad hoc, quod pars non est
divisa, locatum autem est divisum. Si ergo pars
dividatur in actu, sequetur quod sint ibi aliae
dimensiones totius * continentis praeter dimensio-
nes partis. Non potest autem dici quod divisio
faceret ibi esse de novo aliquas dimensiones: non
enim divisio causat dimensionem, sed praeexi-
stentem dividit. Ergo antequam pars esset divisa
a toto, erant aliae propriae dimensiones partis,
praeter dimensiones totius penetrantes etiam par-
tem. Quot ergo partes est accipere per divisionem
in aliquo toto, ita quod una contineat aliam, tot
dimensiones ab invicem distinctae erunt ibi, qua-
rum quaedam alias penetrabunt. Est autem acci-
pere in infinitum in aliquo toto continuo partes,
quae alias continent, propter hoc quod continuum
in infinitum dividitur. Relinquitur igitur quod sint
infinitae dimensiones se invicem penetrantes. Si
igitur dimensiones corporis continentis penetran-
tes locatum sunt locus, sequitur quod sint infinita
loca simul, quod est impossibile.

8. Deinde cum dicit: Simul autem erit et lo-
cus etc., ponit secundam rationem, quae talis est £.
Si dimensiones spatii quod est inter extremitates
corporis continentis, sint * locus, sequitur quod
locus transmutetur: manifestum est enim quod
transmutato aliquo corpore, ut puta amphora,
transmutatur illud spatium quod est infra extremi-
tates amphorae, cum nusquam sit * nisi ubi est
amphora. Omne autem quod transmutatur in ali-
quem locum, penetratur secundum eorum positio-
nem, a dimensionibus spatii in quod transmutatur.
Sequitur ergo quod aliquae aliae dimensiones sub-
intrant dimensiones illius spatii amphorae; et sic
loci erit alius locus, et multa loca erunt simul.

9. Hoc ergo inconveniens accidit quia ponitur
alius esse locus corporis contenti, ut aquae, et
vasis, ut amphorae. Nam secundum illorum opi-
nionem, locus aquae est spatium quod est infra
extremitates amphorae: locus autem totius am-
phorae est spatium, quod est infra extremitates cor-
poris continentis amphoram. Sed nos non dicimus
quod alius sit locus partis *, in quo movetur pars,
cum totum vas transmutatur * secundum idem
(dicit autem hic partem, corpus contentum in vase,
ut aquam contentam in amphora): quia secundum
Aristotelem aqua movetur per accidens vase trans-
mutato, et non mutat locum nisi inquantum am-

4) omnes partes. — et omnes partes PDFMNb. Omisimus particulam
coniunctivam, quia sine illa videtur magis perspicua sententia, nempe
cum non solum quodlibet corpus sed e£ quaelibet pars corporis habeat
proprias distantias, idem facient omnes partes etc. Contra eos enim
qui asserunt locum esse spatium medium inter extremitates corporis
continentis, arguitur hoc modo. Partes se habent ad totum sicut loca-
tum ad locum. Sicut ergo in sententia de qua loquimur, cum tota aqua
est in vase, sunt ibi aliae dimensiones spatii praeter dimensiones aquae,
ita in tota aqua erunt dimensiones partis praeter dimensiones totius
penetrantes etiam partes. Sed non solum totum corpus, sed et quae-
libet pars corporis habet proprias distantias, seu est extensa et continet

alias partes, ergo in tota aqua tot erunt dimensiones se invicem con-
tinentes, quot erunt partes. Sed in continuo est accipere in infinitum
partes, quae alias continent. Erunt igitur in tota aqua infinitae dimen-
siones se invicem penetrantes. Ergo si dimensiones continentes et pe-
netrantes locatum, sint locus, sequitur quod infinita loca sint simul.

8) Deinde cum dicit ... quae talis est. — Codd. EG ita incipiunt hunc
numerum, (Deinde G, sed expung.) Secundam rationem ponit ibi, si-
mul autem, quae talis est; ed. Venet. 1545 et P: Secundam rationem
ponit ibi. (Sequitur textus) Ponit secundam rationem, quae talis est. —
Lin. seq. pro inter extremitates, quod habent omnes codd., P infra
extremitates. Cf. n. 2; sed et vide Praefationem.

* cum vab.

* nec differt om.
a et codd.

* scilicet add. p.

* sit Pab. et codd.
eXC. ABDGIX.

* sint P.

* et add. pb.

* transmutetur v.

* ita add, s, sic
add. cet. exc. A
CDIKQTVY7L.

* et om. EG.

* cum codd.

* quod ».

aliquod pab.

* videatur cr, di-
citur Pab et codd.
exc. BEGMORZ.

* Num. seq.

* mumero om.
a b et codd.

6.
* ibi om. r.

mutationem x

* Lect. πὶ, n. 8.

164

phora locum mutat. Unde non oportet quod locus
in quem vadit, sit locus partis per se; sed solum
inquantum est locus amphorae. Sed secundum
tenentes opinionem de spatio, sequitur quod ille
locus per se respondeat aquae, sicut et amphorae;
et quod per se etiam respondeat spatio: et * per
se loquendo spatium illud movebitur et habebit
locum, et * non solum per accidens. Et licet cor-
pus continens quandoque moveatur, non tamen
sequitur secundum opinionem Aristotelis, quod
locus moveatur, aut quod loci sit locus. Contingit
quidem enim aliquod corpus continens, in quo
est aliquid contentum, moveri, sicut aer vel aqua
aut aliquae partes aquae: ut puta si * navis est in
fluvio, partes aquae quae inferius continent na-
vem moventur; sed tamen locus non movetur.
Et hoc est quod subdit, sed non in quo fiunt lo-
co, idest sed non illud in quo aliqua fiunt sicut in
loco, movetur. Et quomodo hoc sit verum, osten-
dit per hoc quod subdit, qui * est pars loci qui
est locus tolius caeli. Licet enim hoc continens
moveatur prout est hoc corpus, tamen prout con-
sideratur secundum ordinem quem habet ad to-
tum corpus caeli non movetur: nam aliud *
corpus quod succedit, eundem ordinem vel situm
habet per comparationem ad totum caelum, quem
habuit corpus quod prius effluxerat. Hoc est ergo
quod dicit, quod licet aqua vel aer moveatur,
non tamen movetur locus prout consideratur ut
pars quaedam loci totius caeli, habens determi-
natum situm in universo.

10. Deinde cum dicit: E? materia etiam vide-
lur etc., prosequitur de materia. Et primo osten-
dit quare materia videtur * esse locus; secundo
ostendit quod non sit locus, ibi: Sed materia
quidem * etc. Dicit ergo primo quod materia vi-
detur esse locus, si aliquis consideret transmu-
tationem corporum succedentium sibi in eodem
loco, in aliquo uno subiecto quiescente secundum
locum; et non habeatur respectus ad hoc quod
locus est separatus, sed attendatur solummodo
transmutatio in aliquo uno continuo. Aliquod enim
corpus continuum et quietum secundum locum,
cum alteratur, unum et idem numero * nunc qui-
dem est album, nunc autem nigrum, et nunc est
durum et prius molle. Et propter istam transmu-
tationem formarum circa subiectum, dicimus quod
materia est aliquid, quae manet una, facta trans-
mutatione secundum formam. Et per talem etiam
apparentiam videtur locus esse aliquid: quia in eo
permanente succedunt sibi diversa corpora. Sed
tamen alio modo loquendi utimur in utroque.
Nam ad designandum materiam vel subiectum,
dicimus quod id quod nunc est aqua, prius erat
aer: ad designandum autem unitatem * loci, dici-
mus quod ubi nunc est aqua, ibi * prius erat aer.

11. Deinde cum dicit: Sed materia quidem ,
sicut diclum est etc., ostendit quod materia non
sit locus: quia sicut supra * dictum est, materia
non est divisa a re cuius est materia, neque con-
tinet eam: quorum utrumque competit loco. Lo-
cus igitur non est materia.

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

12. Deinde cum dicit: Si igitur nihil horum
irium. etc., remotis tribus membris, concludit
quartum. Et dicit quod quia locus non est ali-
quod rium, idest neque forma, neque materia,
neque aliquod. spatium quod sit alterum praeter
distantias rei locatae, necesse est quod locus sit
reliquum de quatuor supra * nominatis, scilicet
quod sit ferminus corporis continentis. Et ne ali-
quis intelligat contentum vel locatum esse aliquod
spatium medium, subiungit, quod * corpus con-
tentum dicitur illud, quod est natum moveri se-
cundum loci mutationem.

13. Deinde cum dicit: Videtur autem magnum
aliquid etc., investigat differentiam loci, scilicet
quod sit immobilis. Et circa hoc duo facit: primo
ostendit quod ex hac differentia non debite con-
siderata insurrexit quidam error circa locum; se-
cundo ostendit quomodo sit intelligenda immo-
bilitas loci, 101: .Est autem. sicut vas * etc. Dicit
ergo primo, quod videtur magnum aliquid et dif-
ficle accipere quid sit locus; tum propter hoc
quod quibusdam videtur, quod locus sit materia
vel forma, quae habent altissimam consideratio-
nem, ut supra * dictum est; tum propter hoc quod
mutatio eius quod fertur secundum locum, fit in
quodam quiescente et continente. Cum igituf nihil
videatur esse continéns et immobile nisi spatium,
videtur contingere quod locus sit quoddam spa-
tium medium, quod sit aliud a magnitudinibus quae
moventur secundum locum. Et ad credulitatem
huius opinionis multum proficit, quod aer videtur
esse incorporeus: quia ubi est aer, videtur quod
non sit corpus, sed quoddam spatium vacuum.
Et sic videtur locus non solum esse terminus va-
sis, sed quoddam medium, tanquam vacuum.

14. Deinde cum dicit: Est autem sicut vas etc.,

ostendit quomodo intelligenda sit immobilitas loci,

ut excludatur opinio praedicta *. Et dicit quod vas
et locus in hoc differre videntur, quod vas trans-
mutatur, locus autem non. Unde sicut vas potest
dici locus transmutabilis, ita locus potest dici vas
immobile. Et ideo, cum aliquid movetur in aliquo
corpore quod movetur, sicut navis in flumine,
utitur isto in quo movetur magis sicut vase, quam
sicut loco continente: quia locus vult esse im-
mobilis, idest de aptitudine et natura loci est quod
sit immobilis; et propter hoc magis potest dici
quod totus fluvius sit locus navis, quia totus flu-
vius est immobilis. Sic igitur fluvius totus inquan-
tum est immobilis, est locus communis. Cum
autem locus proprius sit pars loci communis ,
oportet accipere proprium locum navis in aqua
fluminis, inquantum habet ordinem ad totum flu-
vium ut est immobilis. Est igitur accipere locum
navis in aqua fluente, non secundum hanc aquam
quae fluit, sed secundum ordinem vel situm quem
habet haec aqua fluens ad totum fluvium: qui
quidem ordo vel situs idem remanet in aqua suc-
cedente. Et ideo licet aqua materialiter praeter-
fluat, tamen secundum quod habet rationem loci,
prout scilicet consideratur in tali ordine et situ
ad totum fluvium, non mutatur.

* Num. 2.

* et p.

ucc Ὁ

* Num. seq.

* Lect. in, n. 7.

* Num. praec. Ἶ

- " liuius codd. exc.

.* ut ΛΟΙΚΟΥΧΩ͂,
ut pb.

'* esse om. Pvab.

CAP. IV,

Et per hoc similiter * accipere debemus quo-
modo extremitates corporum mobilium natura-
lium sint locus 7, per respectum ad totum corpus
sphaericum caeli, quod habet fixionem et immo-
bilitatem propter immobilitatem centri et polo-
rum. Sic igitur, licet haec pars aeris quae conti-
nebat *, vel haec pars aquae effluat et moveatur
inquantum est haec aqua; tamen secundum quod
habet haec aqua rationem loci, scilicet situs et
ordinis ad totum sphaericum caeli, semper ma-
net ὃ, Sicut etiam dicitur idem ignis manere quan-
tum ad formam, licet secundum materiam va-
rietur consumptis et additis quibusdam lignis.

15. Et per hoc cessat obiectio quae potest * fieri
contra hoc quod ponimus locum esse terminum
continentis: quia cum continens sit mobile, et
terminus continentis erit mobilis; et sic aliquod
quietum existens, habebit diversa loca. Sed hoc
non sequitur: quia terminus continentis non erat
locus inquantum est haec superficies istius * cor-
poris mobilis, sed secundum ordinem vel situm
quem habet in toto immobili. Ex quo patet quod
tota ratio loci in omnibus continentibus est ex
primo continente et locante, scilicet caelo.

16. Deinde cum dicit: Quare terminus conti-
nenlis etc., concludit ex praemissis definitionem
loci, scilicet quod locus est terminus immobilis
continentis primum. Dicit autem primum, ut de-
signet locum proprium, et * excludat locum com-
munem.

17. Deinde cum dicit: Et propter hoc medium
caeli etc., ostendit definitionem esse * bene assi-
gnatam, pér hoc quod ea quae dicuntur de loco,

. congruunt secundum hanc definitionem. Et ponit

tria. Quorum primum est, quod propter hoc

LECT. VI 165

quod locus est continens immobile, medium caeli,
idest centrum, δὲ ultimum circularis loci muta-
lionis, idest corporum circulariter motorum, ul-
timum dico versus nos, scilicet superficies orbis
lunae, 7idetur hoc quidem esse sursum, scilicet *
ultimum praedictum, {μα vero * esse deorsum,
scilicet medium. Et hoc maxime proprie videtur
dici inter omnia: quia centrum sphaerae * semper
manet. Illud autem quod est ultimum in corpori-
bus circulariter motis versus nos, licet moveatur
circulariter, tamen manet inquantum similiter se
habet, idest in eadem elongatione ad nos. Et quia
ad propria loca moventur corpora naturalia, inde
est quod levia naturaliter moventur sursum et
gravia deorsum: quia ipsum medium et terminus
continens versus medium, vocatur deorsum; et
similiter ipsum ultimum, et quod est versus ul-
timum, dicitur esse sursum. Utitur autem tali
modo loquendi, quia terrae, quae est simpliciter
gravis, locus est medium; aquae autem locus
est versus medium. Et similiter locus ignis, qui
est simpliciter levis, est ultimum; locus autem
aeris est versus ultimum.

Secundum ponit ibi: E? propter hoc planum
videtur etc. Et dicit quod quia locus est terminus,
propter hoc locus videtur * esse sicut quaedam
superficies, et sicut quoddam vas continens: non
autem sicut spatium vasis continentis.

Et dicit quod quia locus est terminus, propter hoc
simul est locus et locatum: quia simul est finis
locati et terminus continentis, qui est locus; quia
tangentium ultima simul sunt. Et secundum hoc
etiam intelligitur quod locus aequatur locato: quia

scilicet aequantur secundum extrema.

Ὁ quomodo extremitates ... sint locus. — Pro quomodo extremitates,
Pab et sG quomodo inter extremitates. At lectio codd. videtur praefe-
renda. Patet enim quod locus non est aliquid medium inter extremita-
tes corporis; sed ipsae extremitates corporis continentis sunt locus, se-
cundum ordinem quem habent ad totum corpus caeli (cf. n. seq.).
Pro sint, sit Pab et codd. exc. CDEFGHIMRXZ.

9) tamen... manet. —Sola P sic legit; codices, edd. a b et Venet. 1545;

hoc (hoc om. FMOQRab et Venet.) tamen, secundum quod habet haec
aqua rationem loci, semper manet, scilicet situs et ordo ad totum
corpus sphaericum caeli, Et haec codd. lectio acceptari posset: nam
haec aqua, quae continet navim, revera non manet, sed continue mu-
tatur; manet tamen /;00, secundum quod haec aqua habet rationem
loci, scilicet situs et ordo etc.; idem enim ordo vel situs remanet in
aqua succedente.

Tertium ponit ibi: Amplius, simul cum re etc.

idest P.

* et illud codd.
et a.

* sphaerae om.
à b et codd. exc.
EG.

* dicitur ».

166

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

LECTIO SEPTIMA

QUAENAM SINT IN LOCO SIMPLICITER. - QUOMODO ID QUOD NON EST IN LOCO SIMPLICITER ,
SIT IN LOCO SECUNDUM QUID

τ M τ , »v * MN - τ , ,

Q μὲν οὖν σώματι ἔστι τι ἐκτὸς σῶμα περιέχον αὐτό,
τοῦτό ἐστιν ἐν τόπῳ" ᾧ δὲ μή, οὔ.

Διὸ κἂν ὕδωρ γένηται τοιοῦτο, τὰ μὲν μόρια κινήσεται
αὐτοῦ (περιέχεται γὰρ ὑπ᾽ ἀλλήλων), τὸ δὲ πᾶν
ἔστι μὲν ὡς κινήσεται, ἔστι δ᾽ ὡς οὔ" ὡς μὲν γὰρ
ὅλον, ἅμα τὸν τόπον οὐ μεταβάλλει, κύκλῳ δὲ χι-
γήσεται' τῶν μορίων γὰρ οὗτος ὁ τόπος" χαὶ ἄνω
μὲν x κάτω οὖ, χύκλῳ δ᾽ ἔνια" τὰ δὲ χαὶ ἄνω xal
κάτω, ὅσα ἔχει πύκνωσιν xxl μανωσιν.

Ὥσπερ δ᾽ ἐλέχθη, τὸ μέν ἐστιν ἐν τόπῳ xacd δύναμιν,
τὰ δὲ xac ἐνέργειαν. Διὸ ὅταν μὲν συνεχὲς ἡ τὸ
ὁμοιομερές, χατο δύναμιν ἐν τόπῳ τὰ μέρη" ὅταν
δὲ χωρισθῇ μὲν ἅπτηται δὲ ὥσπερ σωρός, xac

?, ,

ἐνεργειᾶν.

Καὶ τὰ μὲν καθ᾽ αὐτά, οἷον πᾶν σῶμα, ἢ κατα φορὰν
ἢ κατ᾽ αὔξησιν κινητὸν καθ᾽ αὐτό που, ὁ δ᾽ οὐρα-
νός, ὥσπερ εἴρηται, οὔ που ὅλος οὐδ᾽ ἔν τινι τόπῳ
ἐστίν, εἴ γε μηδὲν αὐτὸν περιέχει σῶμα. Ἔφ᾽ à δὲ
κινεῖται, ταύτῃ καὶ τόπος ἐστὶ τοῖς μορίοις: ἕτερον
γὰρ ἑτέρου ἐχόμενον τῶν μορίων ἐστί. Τὰ δὲ χατὰ
συμβεβηκός ; οἷον ἡ ψυχὴ xal ὁ οὐρανός" τὰ γὰρ
μόρια ἐν τόπῳ πως πάντα’ ἐπὶ τῷ χύχλῳ Ydo πε-
ριέχει ἄλλο ἄλλο.

Διὸ κινεῖται μὲν κύχλῳ μόνον τὸ ἄνω, τὸ δὲ πᾶν οὔ
που" τὸ γάρ που αὐτό τε ἐστί τι, χαὶ ἔτι ἄλλο τι
δεῖ εἶναι παρὰ τοῦτο ἐν ᾧ ὃ περιέχει: παρὰ δὲ τὸ
πᾶν xa ὅλον οὐδέν ἐστιν ἔξω τοῦ παντός. Καὶ διὰ

τοῦτο ἐν τῷ οὐρανῷ πάντα’ ὁ γὰρ οὐρανὸς τὸ πᾶν
ἴσως. Ἔστι ὁ τόπος οὐχ ὁ οὐρανός, ἀλλὰ τοῦ
οὐρανοῦ τι τὸ ἔσχατον καὶ ἁπτόμενον τοῦ κινητοῦ
σώματος πέρας ἠρεμοῦν" καὶ διὸ τοῦτο ἡ μὲν γῆ ἐν
τῷ ὕδατι, τοῦτο ἐν τῷ ἀέρι, οὗτος δ᾽ ἐν τῷ
αἰθέρι, ὁ δ᾽ αἰγὴρ ἐν τῷ οὐρανῷ, ὁ δ᾽ οὐρανὸς οὐ-
χέτι ἐν ἄλλῳ.

SywoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Cuicumque
corpori adiacet aliquod corpus, continens ipsum exterius, tale
est in loco simpliciter et per se; cui vero tale non adiacet, non
est in loco. Huiusmodi autem corpus est solum ultima sphaera. —
3. Sed impossibile videtur quod ultima sphaera non sit in loco:
movetur enim in loco. Haec autem difficultas non accidit iis qui
tenent spatium esse locum totius mundi et omnium partium eius.
Dicunt enim quod ultima sphaera, etsi non habeat corpus con-
tinens, est tamen in loco, quia est in spatio. At haec positio est
impossibilis. — 4. Alexander ergo concedit ultimam sphaeram non
esse in loco: non enim omne corpus de necessitate est in loco,
ideoque sphaeram ultimam nec moveri in loco. Sed quia oportet
omnem motum in aliquo genere motus poni, Avicenna, eum se-
cutus, dixit motum ultimae sphaerae non esse motum in loco
sed in situ. Sed hoc non potest stare. Nam motus, cum habeat
successionem, non potest esse in aliquo genere cuius specierum
ratio in indivisibili consistit. Hoc autem verificatur quoad situm.
Insuper manet difficultas; quia omne quod movetur secundum
situm, debet moveri secundum locum. -- 5. Alii, scilicet Avem-
pace, respondent, corpus quod movetur circulariter, non requi-
rere locum exterius continentem, sed locum circa quem revolva-
tur; et sic superficiem convexam sphaerae contentae esse locum
primae sphaerae. Sed hoc est contra suppositiones communes
de loco, quod locus sit continens et aequalis locato. — 6. Aver-
roes respondet, quod ultima sphaera est in loco per accidens,
inquantum centrum circa quod revolvitur, habet esse in loco. Sed
hoc est contra definitionem supra positam (lect. v, n. 6) de eo
quod dicitur esse in loco per accidens. — 7. Respondetur ergo
cum Themistio, quod ultima sphaera est in loco per suas partes.

* Cui quidem igitur corpori est aliquod extra corpus conti-
nens ipsum, hoc in loco est: cui vero non, minime.
Unde et si aqua fiat huiusmodi, partes quidem move-
buntur ipsius (continentur enim sub invicem): omnis
autem, est tanquam movebitur, est autem tanquam non.
Sicut quidem enim tota simul locum non mutat, circula-
riter autem movebitur: partium enim hic locus est.
Et sursum quidem et deorsum non, circulariter autem
quaedam: alia vero sursum et deorsum, quaecumque
habent densitatem et raritatem. 4
* Sicut autem. dictum est, alia quidem sunt in loco secun-
dum potentiam, alia vero secundum actum. Unde cum
sit quidem continuum id quod est similium partium,
secundum potentiam in loco partes sunt: cum autem
separata quidem sunt, tangant autem se, sicut collectio,
secundum actum sunt. 1 Seb
* Et alia quidem per se sunt, ut omne corpus aut secundum
loci mutationem aut augmentum mobile alicubi per
se existit. Caelum autem, sicut dictum est, non est ali-
cubi totum, neque in aliquo loco est: siquidem nullum
corpus continet ipsum. Secundum autem quod move-
tur, sic et locus est partibus: altera enim partium ad al-
teram habita est. Alia vero secundum accidens, ut anima
et caelum: partes enim in loco quodammodo omnes
sunt: in eo enim quod circulariter sunt, continet alia
aliam. m
Unde movetur circulariter solum quod sursum est; totum
autem non alicubi est. Quod enim alicubi est, et ipsum
aliquid est, et adhuc aliquid oportet esse extra hoc, in
quo quidem continetur: extra autem omne et totum
nihil est. * Et propter hoc omnia in caelo sunt: caelum
enim ipsum totum fortassis est. Est autem locus, non
caelum, sed caeli quiddam ultimum , et tangens mo-
bile corpus terminus quiescens. Et propter hoc terra
in aqua est, haec vero in aere, hic autem in aethere,
aether vero in caelo, caelum autem non amplius in
alio est. d

Etsi enim locus non sit de necessitate corporis absolute, tamen
ést de necessitate corporis quod movetur secundum locum. Ergo
alicui corpori moto localiter, necesse est assignare locum secun-
dum quod in illo motu consideratur successio diversorum corpo-
rum in eodem loco. In motu autem recto totum unum corpus
dimittit unum locum, et in ipsum totum aliud corpus subintrat ;
corpus ergo quod hoc modo movetur, est in loco secundum se
totum. Sed in motu circulari non totum corpus mutat locum
subiecto, sed ratione tantum; partes autem mutant locum et ra-
tione et subiecto. Ergo corpori circulariter moto debetur locus
non secundum totum, sed secundum partes. — 8. Solvitur obiectio.
Licet partes totius continui, quale est ultima sphaera, non sint
in loco in actu; attamen in potentia, secundum quod conti-
nuum est divisibile, partes eius sunt et moventur in loco. Sic
ergo tota ultima sphaera ratione partium est in loco per acci-
dens, et hoc sufficit ad motum circularem. - 9. Neque est in-
conveniens, quod primus motus localis sit corporis existentis in
loco per partes, quae sunt in potentia in loco. Imo hoc optime
congruit primo motui, Ex hoc enim sequitur quod primus motus
minus habeat de difformitate, et plus retineat de uniformitate;
et ita gradatim ab uno immobili descenditur ad diversitatem ,
quae est in mobilibus. Convenientius autem est dicere ultimam
sphaeram esse in loco propter partes intrinsecas, quam propter
centrum, quod est extra substantiam eius. — τὸ. Subdivisio. —
11. Per expositionem textus manifestantur praedicta. Corpus cuius
non est aliquid extra continens ipsum, sicut est ultima sphaera,
non sic movetur quod totum simul mutet locum, sed movetur
circulariter. Motus autem circularis requirit locum partium et non
totius; ergo huiusmodi corpus est in loco per partes. -- 12. Partes

43.

* Text. 44.

* "Text. 46.

* Cap. v. Text...

CAP. V, LECT. VII

autem ultimae sphaerae non sunt in loco in actu, sed in potentia.
Sic enim sunt in loco partes in continuo similium partium ; sed
quando partes sunt divisae et solum contiguae, sunt in loco secun-
dum actum. — 13. Tota ergo sphaera non est per se in loco, cum
nullum corpus contineat ipsam; sed inquantum movetur circulari-
ter, partibus eius sibi invicem succedentibus debetur locus in po-

-

35) Jo
Ν

SN

-
τὰς
ΞΜ

ἼΘΙ

ostquam Philosophus definivit locum,
hic ostendit qualiter aliquid sit in loco.
Et circa hoc duo facit: primo osten-

Ξ dit qualiter aliquid simpliciter sit in
loco, et qualiter non; secundo ostendit quomodo
illud quod non est simpliciter i in loco, secundum
quid in loco sit, ibi: Unde et si aqua fiat * etc.

2. Concludit ergo primo ex praemissis *, quod
cum locus sit terminus continentis, cuicumque
corpori adiacet aliquod corpus continens ipsum
exterius, hoc est in loco simpliciter et per se:
cui vero corpori non adiacet aliquod corpus ex-
terius continens ipsum, minime est in loco. Tale
autem corpus in mundo non est nisi unum, sci-
licet ultima sphaera, quaecumque sit illa. Unde *
secundum hanc determinationem sequitur quod
ultima sphaera non sit in loco.

3. Sed hoc videtur impossibile: quia ultima
sphaera movetur in loco; nihil autem movetur
in loco, quod non sit in loco.

Huius * igitur dubitationis difficultas non ac-
cidit iis qui tenent sententiam de spatio. Non
est enim eis necesse dicere quod ad hoc quod
sphaera ultima sit in loco, quod habeat corpus
continens; sed spatium quod intelligitur pene-
trare totum mundum et omnes partes eius, est
locus totius mundi et cuiuslibet partium eius,
secundum eos. Sed haec positio est impossibilis:
quia vel oportet dicere quod locus non sit aliquid
praeter locatum, vel quod sint aliquae dimensio-
nes spatii per se existentes, et tamen subintrantes
dimensiones corporum sensibilium: quae sunt im-
possibilia.

4. Unde Alexander dixit * quod ultima sphaera
nullo modo est in loco: non enim omne corpus
de necessitate est in loco, cum locus non cadat
in definitione corporis. Et propter hoc dixit quod
ultima sphaera non movetur in loco, neque se-
cundum totum, neque secundum partes.

Sed quia oportet omnem motum in aliquo ge-
nere motus poni, Avicenna eum secutus, dixit
quod motus ultimae sphaerae non est motus in
loco, sed motus in s;fu, contra Aristotelem, qui dicit *
' jn quinto huius *, quos motus est tantum in tribus
generibus, scilicet in * quantitate, qualitate et ubi.

Sed hoc non potest stare: impossibile est enim
quod motus sit per se loquendo in aliquo genere
cuius specierum ratio in indivisibili consistit. Pro-
pter hoc enim * in substantia non est motus, quia
ratio cuiuslibet speciei substantiae consistit in in-
divisibili, eo quod species substantiae non di-
cuntur secundum magis et minus: et propter
hoc, cum motus habeat successionem, non pro-
ducitur in esse forma substantialis per motum,
sed per generationem, quae est terminus mo-
tus. Secus autem est de albedine et similibus,
quae participantur secundum magis et minus.

167

tentia. Unde per accidens est in loco ratione partium, quatenus una
consequenter se habet ad aliam, et quatenus quaelibet pars est
in potentia continens et contenta. — 14. Concluditur quod corpus
supremum movetur solum circulariter, propter hoc quod ipsum
totum non est alicubi, sed omnia dicuntur esse in caelo sicut in
ultimo continente -- 15. Alia Averrois expositio de toto hoc textu.

Quaelibet autem species situs habet rationem
in indivisibili consistentem; ita quod si aliquid
additur vel minuitur, non est eadem species si-
tus. Unde impossibile est quod in genere situs
Sit. motus.

Et praeterea, remanet eadem difficultas. Nam
situs, secundum quod ponitur praedicamentum,
importat ordinem partium in loco: licet * secun-
dum quod ponitur differentia quantitatis, non im-
portet nisi ordinem partium in toto. Omne igitur
quod movetur secundum situm, oportet quod
moveatur secundum locum.

5. Quidam autem alii dixerunt, scilicet Avem-

pace, quod aliter assignandus est locus corpori
quod movetur circulariter, et aliter corpori quod
movetur motu recto. Quia enim linea recta est
imperfecta, additionem recipiens, corpus quod
movetur motu recto requirit locum exterius con-
tinentem: quia vero linea circularis in seipsa per-
ficitur, corpus quod circulariter movetur non re-
quirit locum exterius continentem, sed locum circa
quem revolvatur: unde et motus circularis dici-
tur esse motus circa medium. Sic igitur dicunt
quod superficies convexa sphaerae contentae, est
locus primae sphaerae. Sed hoc est contra sup-
positiones communes prius * de loco positas: sci-
licet quod locus sit continens, et quod locus sit
aequalis locato.
“δ. Et ideo Averroes dixit quod ultima sphaera
est in loco per accidens. Ad cuius evidentiam
considerandum est, quod omne illud quod ha-
bet fixionem per alterum, dicitur esse per acci-
dens in loco, ex hoc quod id per quod figitur,
in loco est; ut patet de clavo infixo navi et de
homine quiescente in navi. Manifestum est autem
quod corpora circulariter mota habent * fixionem
per immobilitatem centri: unde ultima sphaera
dicitur esse in loco per accidens, inquantum cen-
trum circa quod revolvitur, habet esse in loco.
Quod autem aliae sphaerae inferiores habent per
se locum in quo continentur, hoc accidit, et non
est de necessitate corporis circulariter moti.

Sed contra hoc obiicitur quia, si ultima sphaera
sit in loco per accidens, sequitur quod moveatur
in loco per accidens, et sic motus per accidens est
prior motu per se. Sed ad hoc respondetur quod
ad motum circularem non requiritur quod id
quod movetur per se circulariter, sit per se in
loco: requiritur autem ad motum rectum.

Sed hoc videtur esse contra definitionem Ari-
stotelis, quam supra * posuit, de eo quod est **
in loco per accidens. Dixit enim aliqua esse vel
moveri in loco per accidens, ex hoc quod mo-
vetur id in quo sunt: non autem dicitur aliquid
esse in loco per accidens, ex hoc quod aliquid
quod est omnino extrinsecum ab ipso, est in loco.
Cum igitur centrum sit omnino extrinsecum à

* situs add. codd.

* Lect. v, n. 2.

* corpus circu-
lariter — motum
habet codd.

* Lect. v, n. 6.
** esse add. BFH
MNRS.

* eodem add. ἘῈ

* secundum lo-

* esse add. nEF

168

sphaera ultima, ridiculum videtur dicere quod
sphaera ultima 'sit in loco per accidens ex hoc
quod centrum est in loco.

7. Et ideo magis approbo sententiam "Themi-
stii, qui dixit quod ultima sphaera est in loco
per suas partes. Ad cuius evidentiam consideran-
dum est, quod sicut Aristoteles supra * dixit, non
quaereretur locus nisi propter motum, qui de-
monstrat locum ex hoc quod corpora succedunt
- sibi in uno * loco. Unde, licet locus non sit de ne-
cessitate corporis, est tamen de necessitate cor-
poris quod movetur secundum locum. Sic igitur
alicui corpori moto localiter, necesse est assignare
locum, secundum quod in illo motu consideratur
successio diversorum corporum in eodem loco.
In his igitur quae moventur motu recto, manife-
stum est quod duo corpora succedunt sibi in * loco
secundum totum ; quia totum unum corpus di-
mittit totum locum, et in ipsum totum subintrat
aliud corpus. Unde necesse est quod corpus quod
movetur motu recto, sit in loco secundum se to-
tum. In motu autem circulari, licet totum fiat in
diversis locis ratione, non tamen totum mutat
locum subiecto: semper enim remanet idem locus
subiecto, sed diversificatur ratione tantum, ut in
. sexto * huius dicetur. Sed partes mutant locum
non solum ratione, sed subiecto. Attenditur ergo
in motu circulari successio in eodem loco, non
totorum corporum, sed partium eiusdem corpo-
ris. Non igitur corpori quod movetur circulari-
ter, debetur ex necessitate locus secundum totum,
sed secundum partes.

8. Sed contra hoc esse videtur quod partes cor-
poris continui non sunt in loco, neque moventur
secundum locum *: sed totum movetur, et to-
tum est in loco. Manifestum est autem quod ul-
tima sphaera est corpus continuum: partes igitur
eius nec sunt in loco, nec moventur secundum
locum. Et sic non videtur verum quod ultimae
sphaerae debeatur locus ratione partium.

Sed ad hoc dicendum est quod partes totius
continui, licet non sint in loco in actu, sunt tamen
in loco in potentia, secundum quod continuum est
divisibile. Pars enim, si sit divisa, erit in toto sicut
in loco: unde per hunc modum partes continui
moventur in loco. Et hoc maxime apparet in
continuis humidis, quae sunt facilis divisionis ,
sicut in aqua, cuius partes inveniuntur moveri
infra totam aquam. Sic igitur, quia aliquid dici-
tur de toto ratione partium, inquantum partes
ultimae sphaerae sunt in loco in potentia, tota
ultima sphaera est in loco per accidens ratione
partium: et sic esse in loco sufficit ad motum
circularem.

9. Si quis autem obiiciat quod id quod est in
actu, est prius eo quod est in potentia; et sic
videtur * inconveniens quod primus motus localis
sit corporis existentis in loco per partes, quae
sunt in potentia in loco: dicendum est ergo * quod
hoc optime congruit primo motui. Necesse est
enim quod gradatim ab uno immobili descenda-
tur ad diversitatem quae est in mobilibus. Minor

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

est autem variatio quae est secundum partes exi-
stentes in loco in potentia, quam quae est secun-
dum tota existentia in loco in actu. Unde primus
motus, qui est circularis, minus habet de diffor-
mitate, et plus retinet de uniformitate , propin-
quior existens substantiis immobilibus. Multo au-
tem convenientius est dicere quod ultima sphaera
sit in loco propter partes suas intrinsecas, quam
propter centrum, quod est omnino extra substan-
tiam eius; et magis consonat opinioni Aristotelis,
ut patet inspicienti sequentia *, in quibus Philoso-
phus manifestat quomodo caelum sit in loco, ibi:
Unde et si aqua fiat etc.

10. Circa hoc enim duo facit: primo enim
manifestat quomodo sphaéra ultima est in loco;
secundo infert conclusionem ex dictis, ibi: Unde
movetur circulariter * etc. Circa primum tria
facit: primo manifestat quod ultima sphaera est
in loco per partes; secundo quomodo partes eius
sunt in loco, ibi: Sicut autem dictum est, alia
quidem * etc.; tertio quomodo ex partibus com-
petat toti esse in loco, ibi: E? alia quidem per
qe ^ ete

11. Quia ergo dixerat * quod cui non est ali-
quod extra continens , non est in loco per se,
concludit quod si aliquod huiusmodi corpus quod
non continetur ab alio, sicut est ultima sphaera,
sit aqua (in qua magis apparet quod dicitur pro-
pter facilem divisionem partium), partes eius mo-
vebuntur, inquantum continentur sub invicem, sic
quodammodo in loco existentes. Sed tota aqua
quodammodo movebitur, et quodammodo non.
Non enim sic movebitur quod tota simul mutet
locum, quasi translata in alium locum subiecto
diversum: sed movebitur circulariter; qui quidem
motus requirit locum partium, et non totius. Et
non movebitur sursum et deorsum, sed circula-
ritr: quaedam autem movebuntur sursum et
deorsum, mutantia locum secundum totum, scili-
cet corpora rara et densa, vel gravia et levia.

12. Deinde cum dicit: Sicut aulem dictum
est etc., ostendit quomodo partes ultimae sphae-
rae sunt in loco. Et dicit quod sicut supra * dictum
est, quaedam sunt in loco in actu, quaedam se-
cundum potentiam. Unde cum aliquod sit con-
tinuum similium partium, partes eius sunt in loco
secundum potentiam, sicuti est in ultima sphaera:
sed quando partes sunt separatae, et solum con-
tiguae, sicut accidit in collectione lapidum, tunc
partes sunt in loco secundum actum *.

13. Deinde cum dicit: Ef alia quidem per se
sunt etc., ostendit quomodo ex hoc sequitur to-
tam sphaeram esse in loco. Et dicit quod quae-
dam sunt per se in loco, sicut omne corpus quod
per se movetur in loco, vel secundum loci mu-
tationem vel secundum augmentum, ut supra *
dictum est. Sed caelum, idest ultima sphaera, non
est hoc modo in loco, sicut dictum est, * cum nul-
lum corpus contineat ipsum: sed secundum quod

movetur circulariter, partibus sibi invicem succe-

dentibus, sic et locus debetur partibus eius * in '//ceíadd. codd.
? *
potentia, ut dictum est, * inquantum scilicet una * Num. prae.

* Numm. seqq. :

* Cf. lib. V, le-
. ctio v.
* alteram BEFGH

* scilicet ab.

CAP. V, LECT. VII

pars eius est habita *,idest consequenter se ha-
bens, ad aliam *.- Quaedam vero secundum acci-
dens sunt in loco, sicut anima et omnes formae:
et hoc etiam modo caelum, idest * ultima sphaera,
est in loco, inquantum omnes eius partes sunt in
loco, ex eo quod unaquaeque pars eius continetur
sub alia secundum circulationem. In corpore enim
non circulari pars extrema remanet non contenta,
sed continens tantum: sed in corpore circulari
quaelibet pars est continens et contenta, in potentia
tamen. Unde ratione omnium partium suarum cor-
pus circulare est in loco. Et hoc accipit * esse per
accidens, scilicet per partes, sicut supra *, cum dixit
quod partes corporis moventur per accidens in loco.

14. Deinde cum dicit: Unde movetur circulari-
ler etc., inducit quandam conclusionem ex prae-
dictis. Quia enim dixerat * quod corpus quod cir-
culariter movetur, non oportet esse in loco se-
cundum totum, sed solum * per accidens, ratione
partium, concludit quod corpus supremum mo-
vetur sgQlum circulariter, propter hoc quod ipsum
totum non est alicubi; quia quod est alicubi,

ἢ ipsum est aliquid, et habet aliquid * extra se a quo

continetur; sed extra totum nihil est. Et propter
hoc omnia dicuntur esse in caelo sicut in ultimo
continente, quia caelum fortassis est quod est to-
tum continens. Dicit autem foríassis, quia non-
dum probatum est quod extra caelum nihil sit.
Non est autem sic intelligendum, quod ipsum cor-
pus caeli sit locus: sed quaedam superficies ul-
tima eius * versus nos; et est sicut terminus tan-
gens corpora mobilia quae in ipso sunt. Et pro-
pter hoc dicimus quod terra est in aqua, quae

169

est in aere, qui est in aethere, idest igne, qui est
in caelo, quod non est ulterius in alio.

15. Secundum vero intentionem Averrois, lit-
tera ista aliter exponenda est. Nam exemplum
de aqua quod primo inducit, non est referendum
secundum ipsum ad ultimam sphaeram, sed ad
totum universum: quod quidem movetur inquan-
tum partes eius moventur, quaedam quidem cir-
culariter, ut corpora caelestia, quaedam vero
motu sursum vel deorsum, ut inferiora corpora.
Quod vero postmodum inducitur, quod quaedam
sunt in loco actu, quaedam potentia, non est re-
ferendum ad prius dicta, sed oportet ut propter se
dictum accipere. Quia enim dixerat quod quae-
dam sunt in loco secundum partes, quaedam se-
cundum totum, consequenter adiungit quod quae-
dam sunt in loco secundum actum, quaedam
secundum potentiam: et ulterius, * quod quaedam
sunt in loco per se, quaedam per accidens. Ubi
notandum est quod caelum secundum ipsum
dupliciter accipitur hic: nam primo caelum acci-
pitur pro universitate corporum, et maxime cae-
lestium ; secundo pro ultima sphaera. Dicit ergo
quod per se sunt in loco, quae moventur secun-
dum locum, sive secundum totum sive secun-
dum partes, ut caelum, idest * universum: per
accidens autem sunt in loco, ut anima et cae-
lum, idest ultima sphaera. Quia oportet dicere
quod omnes partes universi sint * aliquo modo
in loco, ultima quidem sphaera per accidens, alia
vero corpora per se, inquantum ab exteriori cor-
pore continentur. Et hoc manifestat usque in
finem.

Opp. D. Τβομαξ T. Il.

22

* adiungit add.
EFGHMORS.

* et ναῦ εἴ codd.
eXc.BEFHMOR;Om.
G.

* sint om. ab
et AIKTVXpC.

* Lect. τι,

* praetermisit ».

* Lect. τι, n. 4.
* ]bid. n. 5.

* jbid. n. 7.

LJ

170

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

LECTIO OCTAVA

EX TRADITA DEFINITIONE LOCI SOLVUNTUR DUBITATIONES LECT. II POSITAE,
ET ASSIGNATUR RATIO PROPRIETATUM LOCI

Φανερὸν δ᾽ Ex τούτων ὅτι καὶ αἱ ἀπορίαι πᾶσαι λύοιντ᾽
ἂν οὕτω λεγομένου τοῦ τόπου. Οὔτε γὰρ συναύξε-
σῆαι ἀνάγκη τὸν τόπον, οὔτε στιγμῆς εἶναι τόπον,
οὔτε δύο σώματα ἐν τῷ αὐτῷ τόπῳ, οὔτε διάστημά
τι εἶναι σωματικόν. Σῶμα γὰρ τὸ μεταξὺ τοῦ τό-
που τὸ τυχόν, ἀλλ᾽ οὐ διάστημα σώματος" καὶ ἔστιν
ὁ τόπος καὶ ποῦ, οὐχ ὡς ἐν τόπῳ δέ, ἀλλ᾽ ὡς τὸ
πέρας ἐν τῷ πεπερασμένῳ. Οὐ γὰρ πᾶν τὸ ὃν ἐν
τόπῳ; ἀλλὰ τὸ χινητὸν σῶμα.

Καὶ φέρεται δὴ εἰς τὸν αὑτοῦ τόπον ἕχαστον εὐλόγως"
ὃ γὰρ ἐφεξῆς καὶ ἁπτόμενον νὴ βίᾳ, συγγενές" καὶ
συμπεφυκότα μὲν ἀπαθῆ. ἁπτόμενα δὲ παθητιχὰ
χαὶ ποιητικοὶ ἀλλήλων.

Καὶ μένει δὴ φύσει πᾶν ἐν τῷ οἰχείῳ τόπῳ ἕχαστον
οὐχ ἀλόγως" καὶ γὰρ τὸ μέρος τόδε ἐν ὅλῳ τῷ τόπῳ
ὡς διαιρετὸν μέρος πρὸς ὅλον ἐστίν; οἷον; ὅταν ὕδα-
τος κινήσῃ, τις μόριον ἢ ἀέρος. Οὕτω δὲ καὶ ἀὴρ
ἔχει πρὸς ὕδωρ' οἷον ὕλη γάρ, τὸ δὲ εἶδος, τὸ μὲν
ὕδωρ ὕλη ἀέρος; ὁ δ᾽ ἀτὴρ οἷον ἐνέργειά τις ἐχείνου"
τὸ γὰρ ὕδωρ δυνάμει ἀήρ ἐστιν, ὁ δ᾽ ἀὴρ δυνάμει
ὕδωρ ἄλλον τρόπον. Διοριστέον δὲ περὶ τούτων ὕστε-
ov, ἀλλὰ διὰ τὸν καιρὸν ἀνάγχη μὲν εἰπεῖν, ἀσαφῶς
Ἢ νῦν ῥηθὲν τότ᾽ ἔσται σαφέστερον. Εἰ οὖν τὸ αὐτὸ
ἡ ὕλη καὶ ἡ ἐντελέχεια (ὕδωρ γὰρ ἄμφω, ἀλλὰ τὸ
μὲν δυνάμει; τὸ δὲ ἐντελεχείᾳ); ἔχοι ἂν ὡς “μόριόν
πὼς πρὸς ὅλον. Διὸ χαὶ τούτοις ἀφή ἐστι" σύμφυσις
δέ, ὅταν ἄμφω ἐνεργείᾳ ἕν γένωνται. Καὶ περὶ μὲν
τόπου, χαὶ ὅτι ἔστι καὶ τί ἐστιν, εἴρηται.

SyNoPsis — 1. Argumentum. -- 2. Non oportet secundum de-
finitionem loci traditam lectione vr (num. 16), quod locus augmen-
tetur, corpore augmentato; sed hoc sequitur, si supponatur lo-
cus esse spatium coextensum dimensionibus corporis. — 3. Ex
eadem imaginatione quod locus esset spatium coaequatum dimen-
sionibus corporis, respondens cuilibet dimensioni et cuilibet pun-
cto, procedebat argumentum quod locus puncti esset aliud a
puncto, si locus corporis est aliud a. corpore. -- 4. Similiter non
sequitur, si locus ponatur esse terminus continentis, quod duo
corpora sint in eodem loco, nec quod inter extremitates conti-
nentis sit aliquod spatium corporeum medium praeter corpus
contentum. -- 5. Nec sequitur quod etiam locus sit in loco. Non
enim omne quod est, est in aliquo sicut in loco, sed tantum
corpus mobile. Locus autem est in corpore continente sicut

h ostquam Philosophus ostendit quid
Oysit locus, hic ex definitione data solvit
dubitationes supra * positas de loco.

3» U^ Fuerunt autem supra positae sex ra-
tiones ad ostendendum locum non esse; quarum

duas praetermittit *, illam scilicet in qua inquire-
batur utrum locus esset elementum vel ex ele-
mentis *, et iterum illam in qua ostendebatur quod
ad nullum genus causae locus reducatur *: non
enim a ponentibus locum, sic ponitur quasi ele-
mentum vel causa rerum. Unde facit mentionem
solum de quatuor residuis.

2. Quarum una erat *, quod cum locus non
deesset corpori nec corpus loco, videbatur sequi

* Manifestum autem ex his quoniam et dubitationes omnes
solvuntur, sic utique dicto loco. Neque enim simul
augmentari necesse est locum, neque puncti esse locum,
neque duo corpora in eodem loco, neque spatium ali-
quod esse corporeum. Corpus enim est medium loci
quodvis, sed non spatium corporis. Et est locus alicubi,
non sicut in loco autem, sed sicut terminus in finito:
non enim omne quod est, in loco est, sed mobile
corpus. ?

* Et fertur igitur in sui ipsius locum unumquodque ratio-

nabiliter. Cui enim consequenter, et quod tangitur non

vi, proximum est. Et simul apta nata impassibilia sunt.

Quae vero tanguntur, et activa et passiva sunt ad

invicem.

manet igitur natura in proprio loco unumquodque

rationabiliter. Et namque haec pars in toto loco sicut

Et

divisibilis pars ad totum est; ut cum aquae aliquis -

moveat partes aut aeris. * Sic autem et aer se habet ad
aquam: ut materia enim, hic autem species; aqua quidem
materia aeris, aer autem sicut actus quidam ipsius. Aqua.
enim potentia aer est, aer vero potentia est aqua alio
modo. Determinandum autem de his posterius est,
sed propter tempus necesse quidem est dicere : incerte
autem nunc dictum, tunc erit certius. Si igitur idem
materia et actus (aqua enim est utraque; sed hoc quidem
potentia, illud vero actu), se habebit utique sicut pars
quodammodo ad totum. Unde et his tactus inest: co-
pulatio autem cum utraque actu unum fiant. Et de
loco quidem, et quoniam est, et quid est, dictum est.

terminus in aliqua re finita. — 6. Ex praedicta definitione colli-
gitur ratio proprietatum loci. Nam si locus est terminus conti-
nentis, rationabiliter assignatur causa quare unumquodque corpus
feratur ad proprium locum. Proximitas enim naturae inter cor-
pus continens et contentum est causa, quare corpus naturaliter
movetur ad suum locum: gradus enim naturalium locorum re-
spondet gradui naturarum. Sed haec non valet si locus sit
spatium separatum, quia in dimensionibus spatii separatis nul-
lus ordo naturae considerari potest. — 7. Simili de causa ra-
tionabiliter accidit quod corpora naturaliter quiescant in suis
locis: quia corpus locatum se habet ad corpus continens ut
quaedam pars, divisa tamen, ad totum. Sicut igitur pars natura-
liter quiescit in toto, ita et naturaliter corpus quiescit in suo
loco naturali. - Epilogus.

quod augmentato corpore, augmentetur locus.
Sed hoc sequitur si supponatur quod locus sit
spatium quoddam coextensum dimensionibus cor-
poris, ut intelligatur illud spatium crescere, cre-
scente corpore. Sed hoc non est necesse secun-
dum definitionem | praedictam * de loco, quod
sit terminus continentis.

3. Alia ratio fuit *, quod si locus corporis est
aliud a corpore, quod etiam locus puncti sit aliud
a puncto: quare non videbatur possibile * quod
locus sit aliud a corpore, cum locus puncti non
sit aliud a puncto. Sed haec etiam ratio procedit
secundum imaginationem eorum qui opinabantur
locum esse spatium coaequatum dimensionibus

&) quare non videbatur possibile. — Pro quare, quia O, quod cet. et a. — Lin, seq. cum ... a puncto om. codd.

* Seq. cap.
Te ue

* Text. 48.

* Text. 49. — |

nt Pab
codd. exc. BE

B

^ suum BS, om.
jet. et

E ilitatem »
&b et codd. exc.
—ILRSTSBFIZ.

* etiam add. era
enim add. a.

CAP. V, LECT. VIII

corporis: unde oportebat quod cuilibet dimen-
sioni corporis responderet dimensio spatii, et
similiter cuilibet puncto corporis. Sed hoc non
oportet dicere, si ponamus locum esse terminum
continentis.

4. Alia ratio fuit *, quod si locus est aliquid,
oportet quod sit corpus, cum habeat tres dimen-

: siones *; et sic sequetur duo corpora esse in

eodem loco. Sed secundum eos qui ponunt *
locum esse terminum corporis continentis, non
oportet dicere, neque quod duo corpora sint in
eodem loco, neque quod sit aliquod spatium
corporeum medium inter extremitates corporis
continentis: sed quod sit ibi quoddam corpus.

5. Item alia ratio fuit *, quod si omne quod
est, est in loco, sequetur quod etiam locus sit in
loco. Quae quidem ratio de facili solvitur, sup-
posito quod locus sit terminus continentis. Ma-
nifestum est enim secundum hoc, quod locus est
in aliquo ?, scilicet in corpore continente; non
tamen sicut in loco , sed sicut terminus in ali-
qua re finita, ut punctum in linea et superfi-
cies in corpore. Non enim necessarium est quod
omne quod est, sit in aliquo sicut in loco; sed
hoc necesse est solum de corpore mobili: motus
enim induxit ad distinguendum inter locatum et
locum.

6. Deinde cum dicit: E? fertur igitur in sui etc.,
assignat ex praedicta * definitione rationem proprie-
tatum loci. Et primo quantum ad hoc, quod corpus
naturaliter fertur ad proprium * locum; secundo
quantum ad hoc, quod corpus naturaliter quiescit
in suo loco, ibi: Et manet igitur natura * etc. Dicit
ergo primo, quod si ponatur locus esse terminus
continentis, rationabiliter assignari potest causa,
quare unumquodque corpus feratur ad proprium
locum: quia illud corpus continens, ad quod con-
sequenter se habet corpus contentum et locatum,
et quod ab eo tangitur terminis simul existentibus,
et hoc non per violentiam, est proximum ei 7 se-
cundum naturam. Ordo enim situs in partibus
universi attenditur secundum ordinem naturae.
Nam corpus caeleste, quod est supremum, est
nobilissimum: post quod inter alia corpora se-
cundum nobilitatem * naturae est ignis; et sic
deinceps usque ad terram. Unde manifestum est
quod corpus inferius, quod se habet consequenter
secundum situm ad corpus superius, est * proxi-
mum sibi in ordine naturae. Et ideo addit non
vi, ut ostendat naturalem ordinem situs, cui re-
spondet ordo naturarum ?, et excludat * ordinem
situs violentum, sicut aliquando per violentiam
corpus terrestre est super aerem vel aquam. Et
huiusmodi duo corpora se consequentia in natu-

171
rali ordine situs, et in ordine naturarum simul
apta nata esse, sunt impassibilia *: idest, cum con-
tinuantur ad invicem et fiunt unum, ad quod
aptitudinem habent propter propinquitatem πᾶ-
turae, tunc sunt impassibilia. Sed dum tanguntur
distincta existentia, propter contrarietàátem quali-
tatum activarum et passivarum, sunt activa et
passiva ad invicem. Sic igitur proximitas naturae,
quae est inter corpus continens et contentum,
est causa quare corpus naturaliter movetur ad
suum locum: quia oportet quod gradus natura-
lium locorum respondeat gradui naturarum *, ut
dictum est. Sed haec ratio non potest assignari si
ponatur locus esse spatium: quia in dimensioni-
bus spatii separatis nullus ordo naturae conside-
rari potest.

7. Deinde cum dicit: Et manet igitur natura etc.,
assignat causam quare corpora naturaliter quie-
scant in suis locis. Et dicit quod hoc accidit ra-
tionabiliter, si ponamus locum esse terminum
corporis continentis: quia secundum hoc corpus
locatum se habet ad corpus continens sicut quae-
dam pars ad totum, divisa tamen. Et hoc ma-
nifestius apparet in corporibus quae sunt facilis
divisionis, sicut est aer vel * aqua: horum enim
partes possunt moveri ab aliquo in toto, sicut lo-
catum movetur in loco. Et hoc etiam non solum
verum est secundum figuram continendi unum
sub alio, sed etiam secundum proprietatem na-
turae. Aer enim se habet ad aquam ut totum,
quia aqua est ut materia, aer autem ut forma;
nam aqua est quasi materia aeris, et aer est sicut *
forma eius. Quod ex hoc apparet, quia aqua est
in potentia ad aerem simpliciter. Sed verum est
quod etiam aer est quodam alio modo in po-
tentia ad aquam, ut determinabitur posterius in
libro de Generatione *: sed ad praesens tempus
necesse est hoc accipere ad ostensionem propositi.
Sed hic non declaratur per certitudinem, sed in
libro de Generatione declarabitur certius. Ibi enim
dicetur quod cum ex aqua generatur aer, est cor-
ruptio secundum quid, et * generatio simpliciter,
propter hoc quod perfectior forma introducitur,
et imperfectior abiicitur. Cum autem ex aere ge-
neratur aqua, est corruptio simpliciter et gene-
ratio secundum quid, quia perfectior forma abii-
citur, et imperfectior introducitur. Sic igitur aqua
simpliciter est in potentia ad aerem, sicut imper-
fectum ad perfectum: aer autem est in potentia
ad aquam, sicut perfectum ad imperfectum. Unde
aer se habet ut forma et ut totum, quod habet
rationem formae: aqua vero se habet ut materia
et ut pars, quae pertinet ad rationem materiae.
Quamvis igitur idem sit et materia et actus, quia

8) Manifestum est... in aliquo. — Sic PCLsI; Manifestum est enim
quod secundum hoc quod locus est in aliquo non bene ADKOSTVY
pIX et a, Manifestum est enim quod secundum hoc locus (locus om. R)
est in aliquo BEFGHMNR, quae lectio in idem redit cum Piana; Ma-
nifestum est enim hoc quod secundum hoc locus est in aliquo Z, Mani-
festum est enim quod secundum hoc sequitur quod locus est in aliquo
sX, Manifestum est enim hoc quod locus est in aliquo Q.

Y) est proximum ei.— est ei proximum T; cet. et a b om. ei. Le-
ctiones singulares habent R: et hoc non per violentiam est, sed secun-
dum naturam, et L transponendo: ef hoc mon est per violentiam

naturae, ordo enim situs in partibus universi attenditur secundum
ordinem proximum secundum naturam.

9) cui respondet ordo naturarum. — cui situs ordo naturalium pE,
cui respondet situs ordo naturalium sE, cui respondet ordo situs na-
turae edd. a b, cui respondet ordo situs naturalis P.. Lectio quam da-
mus ex codicibus exc. E obvia est, et a contextu requiritur.

s) sintul apta nata esse, sunt impassibilia. — lta Pb; simul apta nata
sunt fieri impassibilia D; cet. et a om. esse.

Ὁ respondeat gradui naturarum. — Pro respondeat, respondeant A
CIKSVXYZa; pro naturarum, naturalium locatorum P. (Cf. not. 9).

* ei BDL, aul EF
GHMRSZ, Om. cet.

* quasi EFGHMR.

* S. Th. lib. I,
lect. xiv. - Did.
lib. T, cap. v, n.10.

* et om. P.

172
aqua in se continet utrumque; sed tamen hoc
quidem est in potentia proprie loquendo, scilicet
aqua, sicut imperfectum: illud vero, scilicet aer,
in actu ut perfectum. Unde habebit se aqua ad
aerem quodammodo sicut pars ad totum. Et
ideo his, scilicet aeri et aquae, cum sint duo
distincta, inest tactus: sed cum ex utrisque fit
unum, uno transeunte in naturam alterius, tunc
fit copulatio, idest continuatio. Sicut igitur pars
naturaliter quiescit in toto, ita et naturaliter corpus

^

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

quiescit in suo loco naturali. Considerandum ta-
men est quod Philosophus hic loquitur de corpo-
ribus secundum formas substantiales, quas habent
ex influentia corporis caelestis, quod est primus
locus, et dans virtutem locativam omnibus aliis
corporibus: secundum autem qualitates activas
et passivas est contrarietas inter elementa, et
unum est corruptivum alterius.

Ultimo autem epilogando concludit, quod do
ctum est de loco et' quod est et quid est.

CAP. VI, LECT. IX

LECTIO NONA

AD NATURALEM PERTINET DETERMINARE DE VACUO -
OPINIONES ET RATIONES AFFIRMANTIUM ET NEGANTIUM ESSE VACUUM

Τὸν αὐτὸν δὲ τρόπον ὑποληπτέον εἶναι τοῦ φυσιχου
θεωρῇσαι καὶ περὶ xcvoU, εἰ ἔστιν 7 po, καὶ πῶς
ἐστὶν 7| τί ἐστιν, ὥσπερ καὶ περὶ τόπου" καὶ γὰρ
παραπλησίαν ἔχει τήν τε ἀπιστίαν χαὶ τὴν πίστιν
διὰ τῶν ὑπολαμβανομένων᾽ οἷον γὰρ τόπον τινὰ καὶ
ἀγγεῖον τὸ κενὸν τιθέασιν οἱ λέγοντες, δοχεῖ δὲ mAT-
sc μὲν εἶναι, ὅταν ἔχῃ τὸν ὄγχον o9 δεχτικόν ἐστιν;
ὅταν δὲ στερηθῇ; κενόν, ὡς τὸ αὐτὸ μὲν ὃν κενὸν xad
πλῆρες καὶ τόπον, τὸ δ᾽ εἶναι αὐτοῖς οὐ ταὐτὸ ὄν.

λρξασθαι δὲ δεῖ τῆς σχέψεως λαβοῦσιν ἅ τε λέγουσιν
οἱ φάσκοντες εἶναι; καὶ πάλιν ἃ λέγουσιν οἱ μὴ φά-
σχοντες, χαὶ τρίτον τὰς χοινὰς περὶ αὐτῶν δόξας.

Οἱ μὲν οὖν δεικνύναι πειρώμενοι ὅτι οὐχ ἔστιν, οὐχ ὃ
βούλονται λέγειν οἱ ἄνθρωποι χενόν, τοῦτ᾽ ἐξελέγχου-
σιν, ἀλλ᾽ ἁμαρτάνοντες λέγουσιν, ὥσπερ ᾿Αναξαγύρας
καὶ οἱ τοῦτον τὸν τρόπον ἐλέγχοντες. ᾿Επιδεικνύουσι
γὰρ ὅτι ἔστι τι ὁ ἀήρ, στρεῤλοῦντες τοὺς ἀσχοὺς
χαὶ δεικνύντες ὡς ἰσχυρὸς ὁ ἀήρ; καὶ ἐναπολαμβά-
γοντες ἐν ταῖς χλεψύδραις. Οἱ δ᾽ ἄνθρωποι βούλονται
χενὸν εἶναι διάστημα ἐν d μηδέν ἐστι σῶμα αἰσθη-
τόν- οἰόμενοι δὲ τὸ ὃν ἅπαν εἶναι σῶμα, φασίν" ἐν
ᾧ ὅλως μηδέν ἐστι, τοῦτ᾽ εἶναι χενόν' διὸ τὸ πλῆρες
ἀέρος, p.) κενὸν εἶναι. Οὔχουν τοῦτο δεῖ δεικνύναι,
ὅτι ἔστι τι ὁ ἀήρ; ἀλλ᾽ ὅτι οὐχ ἔστι διάστημα ἕτε-
ρον τῶν σωμάτων, οὔτε χωριστὸν οὔτε ἐνεργείᾳ ὄν,
ὃ διαλαμβάνει τὸ πᾶν σῶμα, ὥστ᾽ εἶναι μὴ συνεχές,
χαθάπερ λέγουσι Δημόχριτος χαὶ Λεύκιππος χαὶ ἕτε-
pot πολλοὶ τῶν φυσιολόγων, ἢ καὶ εἴ τι ἔξω τοῦ
παντὸς σώματός ἐστιν ὄντος συνεχοῦς. Οὗτοι μὲν
οὖν οὐ χατοὸ θύρας πρὸς τὸ πρόβλημα ἀπαντῶσιν,

ἀλλ᾽ οἱ φάσκοντες εἶναι μᾶλλον. Λέγουσι δ᾽ ἕν μὲν ὅτι
ἡ κίνησις ἡ κατὰ τόπον οὐχ ἂν εἴη (αὕτη δ᾽ ἐστὶ
φορὰ καὶ αὔξησις), οὐ γὰρ ἂν δοχεῖν εἶναι κίνησιν,
εἰ μὴ εἴη xsvóv* τὸ ydp πλῆρες ἀδύνατον εἶναι δέξα-
σθαί τι’ εἰ δὲ δέξαιτο καὶ ἔσται δύο ἐν τῷ αὐτῷ,

ἐνδέχοιτ’ ἂν καὶ ὁποσαοῦν εἶναι ἅμα σώματα: τὴν

γὰρ nudi δ ἣν οὐκ ἂν εἴη τὸ λεχθέν, οὐχ
ἔστιν εἰπεῖν. Εἰ δὲ τοῦτο ἐνδέχεται, xol τὸ σμιχρό-
τατον δέξεται τὸ μέγιστον: πολλὰ γὰρ μικρά ἔστι
τὸ μέγα: ὥστ᾽ εἰ πολλὰ ἴσα ἐνδέχεται ἐν ταὐτῷ
εἶναι; καὶ πολλὰ ἄνισα.

Μέλισσος μὲν οὖν καὶ δείκνυσιν ὅτι τὸ πᾶν ἀκίνητον Ex.
τούτων. εἰ γὰρ κινήσεται, ἀνάγκη εἶναι, φησί, κενόν"
τὸ δὲ χενόν, οὐ τῶν ὄντων. Ἕνα μὲν οὖν τρόπον ἐχ
τούτων δειχνύουσιν ὅτι ἔστι τι χενόν,

ἄλλον δ᾽ ὅτι φαίνονται ἔνια συνιόντα χαὶ πιλούμενα,
οἷον xal τὸν οἶνόν φασι δέχεσθαι μετὰ τῶν ἀσχῶν
τοὺς πίθους, ὡς εἰς vd ἐνόντα κενὰ συνιόντος τοῦ
πυχνουμένου σώματος.

Ἔτι δὲ xal ἡ αὔξησις δοχεῖ πᾶσι γίγνεσθαι διὰ κενοῦ’

^V μὲν γὰρ τροφὴν σῶμα εἶναι, δύο δὲ σώματα
ἀδύνατον ἅμα εἶναι. j

Μαρτύριον δὲ καὶ τὸ περὶ τῆς τέφρας ποιοῦνται; 7j δέ-
χεται ἴσον ὕδωρ ὅσον τὸ ἀγγεῖον τὸ κενόν.

Εἶναι δ᾽ ἔφασαν xai οἱ Πυθαγόρειοι χενόν, καὶ ἐπεισιέ-
ναι αὐτὸ τῷ οὐρανῷ ἐκ τοῦ ἀπείρου πνεύματος ὡς
ἀναπνέοντι καὶ τὸ κενόν, ὃ διορίζει τὰς φύσεις, ὡς
ὄντος τοῦ χενοῦ χωρισμοῦ τινὸς τῶν ἐφεξῆς καὶ τῆς
διορίσεως" χαὶ τοῦτ᾽ εἶναι πρῶτον ἐν τοῖς ἀριθμοῖς"
76 γὰρ κενὸν διορίζειν τὴν φύσιν αὐτῶν. "EZ ὧν μὲν
οὖν οἱ μέν φασιν εἶναι, οἱ δ᾽ οὔ Quot, σχεδὸν τοι-
«cA χαὶ τοσαῦτα ἔστι. ;

* Eodem autem modo accipiendum et physici esse consi-
derare et de vacuo, si est aut non, et quomodo est, et
quid est, sicut et de loco. Et namque similem habet
incredulitatem et fidem, per ea quae opinantur. Ut
enim locum quendam et vas, vacuum ponunt dicen-
tes: videtur autem esse plenum quidem, cum habet il-
lam molem cuius susceptivum est; cum vero privatum
est, vacuum: tanquam idem quidem sit vacuum et ple-
num et locus, esse autem ipsis non idem.

* Incipere autem oportet considerationem accipientes quae
dicunt affirmantes esse; et iterum quae dicunt non affir-
mantes esse; et iterum communes opiniones de ipsis.

Alii quidem igitur tentantes monstrare quia non est, non
quod homines volunt dicere vacuum, hoc arguunt;
sed peccantes dicunt, sicut Anaxagoras et qui eodem
modo argumentantur. Demonstrant enim quod aliquid
est aer, litigantes per utres, et demonstrantes quod aer
est fortis, et accipientes in clepsydris. Alii autem ho-
mines volunt vacuum esse spatium in quo nullum est
corpus sensibile. * Opinantes autem omne quod est esse
corpus, dicunt omnino in quo nihil est, hoc esse
vacuum: unde plenum aere vacuum esse. Igitur hoc
non oportet monstrare, quia est aliquid aer: sed quia
non est alterum spatium a corporibus, neque separa-
bile, aut quod sit actu, quod distinguat omne cor-
pus, ut sit non continuum, sicut dicunt Democritus et
Leucippus et alii multi physiologorum: aut et si ali-
quid extra omne corpus est, cum sit continuum. Hi
* quidem igitur non secundum posita ad problema con-
tradicunt :

sed affirmantes esse magis. Dicunt autem unum quidem,
quia motus secundum locum non erit: hic autem est
loci mutatio, et augmentum. Non enim videbitur uti-
que motus esse, nisi sit vacuum: plenum enim impos-
sibile est recipere. Si vero recipiat, et sint duo in eodem,
continget utique et quotlibet simul esse corpora: dif-
ferentiam enim. propter quam non erit utique quod
dictum est, non erit dicere. Si autem hoc continget, et
parvissimum accipiet maximum: multa namque parva
magnum sunt. Quare, si multa aequalia continget in
eodem esse, et multa inaequalia.

* Melissus quidem igitur demonstrat quod omne immobile
ex his. Si enim movebitur aliquid, necesse est esse
vacuum, dicit: vacuum autem non est eorum quae
sunt. * Uno quidem igitur modo ex his demonstrant
quod aliquid est vacuum.

Alio vero modo, quia videntur quaedam corpora coeuntia
et calcantia; ut et. vinum, dicunt, cum utribus recipere
dolia: tanquam in ea quae sunt vacua coeunte den-
sato corpore.

Amplius autem et augmentum videtur omnibus fieri per
vacuum: alimentum quidem enim corpus esse; duo
autem corpora impossibile simul esse.

* Testimonium autem et quod est de cinere faciunt ,. qui
recipit tantum. aquae quantum si vas vacuum esset.
Esse autem affirmaverunt et Pythagorici vacuum, et ingredi
ipsum a caelo ex infinito spiritu, tanquam respiranti ;
et hoc esse vacuum, quod determinat naturas: tanquam
sit vacuum separatio quaedam eorum quae sunt con-
sequenter, et determinatio. Et hoc esse primum in nu-
meris: vacuum enim determinare numerum ipsorum.
* Ex quibus quidem igitur alii dicunt esse, alii vero

non dicunt, fere tot et huiusmodi sunt.

* Cap. νι. Text.
50.

*'Textz |n

* Text, 52.

* Text. 53.

* Text. 54.

* Text. 55.

* Text. 56.

"d ext 57.

* Num. 3.

* physicum Q. -
naturalem om. a
et codd. exc. BE
FG.

* Num. seq.

* differunt codd.
et à

*Lec xi.

* Lect. seq.

* Num. 6.

174

ΘΥΝΟΡΒΙΒ — 1. Argumentum et divisio textus. -- Sicut ad na-
turalem spectat tractare de loco, ita et de vacuo. Nam secundum
eos qui ipsum ponunt, vacuum est quidam locus vel vas quod-
dam, quod dicitur plenum, cum intra se corpus aliquod habet;
ita ut locus, vacuum et plenum nonnisi ratione differant. —
2. Quo ordine determinandum sit de vacuo - 3. Subdivisio
textus. - 4. Antiqui philosophi volentes ostendere quod non sit
vacuum, non arguebant contra rationem eorum qui ipsum po-
nebant. Ostendebant enim plenum aere non esse vacuum, pro-
bantes aerem esse aliquid; cum alii per vacuum intelligerent id
in quo non est corpus sensibile, omne ens esse corpus sensi-
bile opinantes, aerem vero, utpote corpus modicum sensibile,
nihil esse credentes. — 5. Ad destruendum igitur eorum positio-
nem, oportet ostendere quod non sit spatium aliquod sine cor-
pore sensibili. Diversimode enim vacuum esse dicunt; vel se-
paratum a corporibus, vel inter ipsa, ab invicem ea distinguens,

SOoco, hic determinat de vacuo. Et
V'circa hoc duo facit: primo manifestat
suam intentionem ; secundo prose-
add propositum, ibi: Ali quidem igitur * etc.
Circa primum duo facit: primo ostendit quod ad
philosophum * naturalem pertinet determinare de
vacuo; secundo ostendit quo ordine de vacuo
determinandum sit, ibi: Zncipere autem * etc.
Dicit ergo primo, quod sicut ad philosophum
natüralem pertinet determihare de loco an sit
et quid sit, ita et de vacuo: quia per similes ra-
tiones aliqui crediderunt et discrediderunt esse
locum et vacuum. Illi enim qui dicunt esse va-
cuum, ponunt ipsum ut quemdam locum et
quoddam vas: quod quidem vas vel locus vide-
tur esse plenum, cum habet intra se aliquam
molem alicuius corporis; sed quando non habet,
dicitur esse vacuum: ac si idem subiecto sit /ocus
et vacuum et plenum, sed differant * solum se-
cundum rationem.

2. Deinde cum dicit: /ncipere autem oportet etc.,
ostendit quo ordine determinandum sit de vacuo.
Et dicit quod. oportet incipere ab hoc, quod po-
namus rationes eorum qui dicunt vacuum esse;
et iterum eorum qui dicunt vacuum non esse; et
iterum communes opiniones de vacuo, quid sci-
licet ad rationem vacui pertineat.

3. Deinde cum dicit: A/i quidem igitur ten-
lantes monstrare etc., prosequitur quod dictum
est. Et primo praemittit ea quae sunt necessaria
ad inquirendum veritatem de vacuo; secundo
incipit inquirere veritatem, ibi: Quomiam autem
non est * etc. Circa primum duo facit: primo
ponit rationes ponentium et negantium esse va-
cuum; secundo ponit communem opinionem de
vacuo, ostendens quid sit de ratione vacui, ibi:
Ad quale autem * etc. Circa primum duo facit:
primo ponit rationem negantium esse vacuum;
secundo, rationes affirmantium, ibi: sed affirman-
les ete. *

4. Dicit ergo primo, quod aliqui antiquorum

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

vel in ipsis corporibus, vel etiam extra totum universum. —
6. Subdivisio textus. — 7. Ratio ponentium vacuum separa-
tum talis erat. Si non sit vacuum, non potest esse motus loca-
lis, cum in plenum nihil moveatur; alioquin duo corpora vel
etiam multa, possent esse in eodem loco, et maximum corpus
in parvo loco. Cum ergo sit motus, et vacuum esse oportet. —
8. Melissus e contra, ex eo quod non sit vacuum, nec mo-
tum dari inferebat. - 9. Qui vacuum in corporibus esse dice-
bant, tribus rationibus ducebantur: a) quia condensationem
fieri "existimabant, ac si densato corpore, partes in quasdam
vacuitates subintrarent. πιο. b) Quia corpora per alimentum
augentur; oportet igitur esse vacuitates in quibus alimentum
recipiatur; secus duo corpora essent in eodem loco - i1:. c)
Exemplo vasis pleni cinere, quod tantum de aqua recipit, quan-
tum si esset vacuum. — 12. Opinio KT ANMORUPR de vacuo. --
Epilogus.

philosophorum, volentes monstrare non esse va-
cuum, in hoc iow ue quod non argue-
bant contra rationem * ponentium esse vacuum.
Non enim ostendebant non esse * vacuum, sed
inducebant rationes suas ad ostendendum quod
plenum aere non est vacuum, ut patet de Ana-
xagora et aliis similiter argumentantibus, qui ad
destruendum vacuum * volebant demonstrare
quod aer sit aliquid: et ita, cum vacuum sit in
quo nihil est, sequitur quod plenum aere non $it
vacuum. Quod autem aer sit aliquid, demonstra-
bant, litigantes cum suis adversariis, per utres;
qui cum sint inflati, possunt aliquod pondus
sustinere: quod non esset, nisi aer esset aliquid.
Et sic demonstrant quod aer est fortis. Et etiam
per hoc quod accipiunt aerem in clepsydris, idest
in vasis furantibus aquam: in quibus cum attra-
ctione aeris attrahitur aqua, vel etiam impeditur
introitus aquae, nisi exeat aer. Patet igitur quod
isti non obiiciunt ad positionem: quia omnes po-
nentes esse vacuum, volunt esse vacuum. spa-
tium, in quo nullum corpus sensibile est: propter
hoc quod omne quod est, opinantur esse corpus
sensibile, et sic ubi non est corpus sensibile, cre-
dunt * nihil esse. Unde cum aer sit corpus modi-
cum sensibile, opinantur quod ubi non est nisi
aer, sit vacuum.

5. Ad destruendum igitur eorum gosiótigm,
non sufficit ostendere quod aer sit aliquid: sed
oportet ostendere quod non sit aliquod spatium
sine corpore sensibili. Quod quidem dupliciter
aliqui ponebant esse vacuum ^: uno modo sicut
separatum a corporibus, ut si diceremus spatium
quod est infra extremitates alicuius. domus, esse
vacuum; alio modo sicut actu existens inter cor-
pora, quod distinguit corpora ab invicem ut non
sint continua, ut dixerunt Democritus et Leucip-
pus et multi aliorum naturalium philosophorum.
Imaginabantur enim quod si totum ens esset con-
tinuum, omnia essent unum: non enim esset assi-
gnare quare magis distinguerentur corpora plus
hic quam ibi *. Unde inter omnia corpora distin-

&) ad destruendum vacuum, — ad. demonstrandum. vacuum E, ad
demonstrandum vacuum. non esse P; cf. num, seq. in fine, ubi ipsa P
habet destruere vacuum.

&) non sit aliquod spatium... esse vacuum. — Piana sequens ed. 1545
legit sic: 1on sit aliquod corpus vel aliquod spatium sine corpore
sensibili, secundum quod dupliciter. aliqui ponebant esse vacuum; sed
lectio quam. ex codicibus et a à recipimus, magis quadrat cum decursu
argumentationis et conclusione. Arguitur enim Sic: ponentes vacuum

volunt illud esse spatium sine corpore sensibili: ergo €ontra eos non
debet ostendi aerem. esse aliquid, sed spatium sine corpore sensibili
non existere. Dupliciter autem ponebant spatium sine corpore sensibili
esse vacuum: debet érgo ostendi vacuum nullo istorum modorum
esse.

Y) corpora. plus hic quam ibi, — lta PsXY et b; corpora hic plus
quam ibi FB, hic corpora plus quam ibi Z, cotsone plus quam ibi OS
ΤΡΧ et a, corpora plura plus hic quam ibi L. ,prius hic quam ibi V;

CAP. VI, LECT. IX

cta, ponebant interesse aliquod spatium vacuum,
in quo nullum ens esset. Et quia Democritus po-
nebat corpora componi ex multis corporibus indi-
visibilibus, ponebat in intermedio ? illorum corpo-
rum indivisibilium esse quasdam vacuitates, quas
dicebat poros; et sic omnia corpora dicebat com-
poni ex pleno et vacuo. Vel si etiam totum corpus
mundi sit continuum, et non sit inter partes universi
aliqua vacuitas, ponebant * tamen vacuum esse **
. extra totum mundum. Manifestum est igitur quod
praedicti philosophi volentes destruere vacuum,
non inducebant rationem ad quaestionem secun-
dum positionem aliorum. Debuissent enim osten-
dere quod. nullo illorum * modorum sit vacuum.

6. Deinde cum dicit: sed affirmantes esse etc.,
ponit rationes ponentium esse vacuum. Et primo
eorum qui locuti sunt de vacuo naturaliter; se-
cundo eorum qui locuti sunt non naturaliter, ibi:
Esse autem affirmaverunt* etc. Circa primum duo
facit: primo ponit rationem eorum qui ponebant
vacuum esse quoddam spatium a corporibus se-
paratum; secundo eorum qui pese vacuum
in corporibus, ibi: A/io vero modo * etc. Circa pri-
mum duo facit: primo ponit rationem ponentium
esse vacuum; secundo ponit quomodo Melissus
e converso illa ratione utebatur, ibi: Melissus qui-
dem igitur * etc.

7. Dicit ergo primo, quod illi qui affirmabant
vacuum esse, magis inducebant rationes ad pro-
positum. Quarum una erat, quod motus secun-
dum locum, qui est loci mutatio et augmentatio,
; ut supra * dictum est, non esset si vacuum non
esset. Quod sic ostendebant. Si enim aliquid mo-
vetur secundum locum, non potest moveri in
plenum; quia locus plenus uno corpore, non po-

test recipere aliud. Quia si reciperet, sequeretur

duo corpora esse in eodem loco; et eadem ra-
tione sequeretur de quocumque: non enim potest
assignari differentia quare duo corpora sint in
eodem loco et non plura. Et si hoc contingit,
scilicet quod quotcumque corpora sint in eodem
loco, sequetur quod parvissimus locus possit re-
cipere maximum corpus; quia multa parva con-
stituunt unum magnum. Unde si multa parva
aequalia sint in uno loco, et multa inaequalia.
Sic ergo probata hac conditionali, quod si motus
est, vacuum est, arguebant a positione antece-
dentis: motus est; ergo vacuum est.

8. Deinde cum dicit: Melissus quidem igitur etc.,
ostendit quod Melissus, supposita eadem condi-
tionali, argumentabatur e contra a destructione
consequentis: quia si motus est, vacuum est; sed

lem et augmentum etc. :

175

vacuum non est; ergo motus non est: ergo totum
ens est immobile. -- Iste est igitur unus modus quo
aliqui probabant vacuum esse quasi separatum.

9. Deinde cum dicit: A/jo vero modo, quia vi-
dentur etc., ponit tres rationes ponentium vacuum
esse in corporibus. Quarum prima est ex his quae
condensantur. Videntur enim eorum quae inspis-
santur, partes coire vel convenire in invicem, et
se invicem calcare et comprimere, ita quod sicut
fertur, dolia tantum de vino recipiunt cum utri-
bus, quantum etiam sine utribus, et praecipue
si utres sint subtiles; propter hoc quod vinum
in utribus condensari videtur. Hanc autem con-
densationem fieri existimabant ac si densato cor-
pore, partes subintrarent in quasdam vacuitates.

10. Secundam rationem ponit ibi: Amplius au-
quae sumitur ex aug-
mento. Augentur enim corpora per alimentum,
quod corpus quoddam est. Duo autem corpora
non possunt esse in eodem loco; ergo oportet
esse aliquas vacuitates in corpore augmentato, in
quibus recipiatur alimentum. Et sic necesse est
esse vacuum ad hoc quod recipiatur alimentum.

11. Tertiam rationem ponit ibi: Zestimonium
aulem etc. Quae, sumitur ex vase pleno cinere,
quod tantum recipit de aqua, quantum si esset
vacuum: quod non esset nisi essent aliquae va-
cuitates inter partes cineris.

12. Deinde cum dicit: Esse autem affirmave-
runt etc., ponit opiniones non naturalium de va-
cuo. Et dicit quod etiam Pythagorici affirmave-
runt esse vacuum: quod quidem ingrediebatur
infra partes mundi a caelo, propter vacuum in-
finitum, quod ponebant esse extra caelum quasi
quendam aerem vel spiritum infinitum: ut sicut
ille qui respirat, dividit suo flatu aliqua faciliter
divisibilia, ut aquam aut huiusmodi, ita ex aliquo
quasi respirante, ingrederetur distinctio in res;
quam non intelligebant fieri nisi* per vacuum, sicut
de Democrito dictum est *: ac si vacuüm nihil
esset aliud quam distinctio rerum. Et quia prima
distinctio et pluralitas invenitur in numeris, ideo
vacuum primo ponebant in numeris: ut per na-
turam vacui una unitas. distingueretur ab alia, ne
numerus sit continuus, sed habeat naturam di-
scretam. Sed * quia isti quasi aequivoce loqueban-
tur de vacuo, appellantes rerum distinctionem
vacuum, propter hoc infra de hac opinione non
prosequitur.

Ultimo autem quasi epilogando concludit, di-
ctum esse propter quid quidam dicunt * esse va-
cuum, et quidam non dicunt *.

DEGHMNQR om. plus, quod revera post magis non est necessarium;
corpora plus ibi quam ibi 51. Quid pI habuerit, et quomodo compendia
in ACK explicari debeant, nescimus. — Statim ommía om. E, corpora
om. ACDIKNOQTVXYab; pro distincta, distantia EG.

3-0 6 ἐς.

9) in intermedio. — inter media PGHMNab; intermedia FsC, inter-
medio ERpCT corrupte pro in intermedio, quod habent cet.

c) quam mon intelligebant. fieri nisi. — Pro quam, quoniam ed. a,
quas E, quae R, quod PH; H insuper om. non et nisi.

t

* Num. 5.

* Et BEFGHMNRVZ.

* dicant Ea.

* dicant EG, om.
DFLR.

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

LECTIO DECIMA

QUID NOMINE VACUI SIGNIFICETUR - EXCLUDUNTUR RATIONES PONENTIUM VACUUM

Πρὸς δὲ τὸ ποτέρως ἔχει δεῖ λαβεῖν τί σημαίνει τοὔ-
νομα.

Δοκεῖ διὴ τὸ κενὸν τόπος εἶναι ἐν ᾧ μηδέν ἐστι, Τούτου
δ᾽ αἴτιον ὅτι τὸ ὃν σῶμα οἴονται εἶναι, πᾶν δὲ σῶμα
ἐν τόπῳ, κενὸν δ᾽ ἐν ᾧ τόπῳ μηδέν ἐστι σῶμα" ὥστ᾽
εἴ που μή ἐστι σῶμα, κενὸν εἶναι ἐνταῦθα. Σῶμα
δὲ πάλιν ἅπαν οἴονται εἶναι ἁπτόν" τοιοῦτο δὲ ὃ
-"^ v , "^ , ^" ,
ἂν ἔχῃ βάρος ἢ κουφότητα. Συμβαίνει οὖν ἐκ συλ-
λογισμοῦ τοῦτο εἶναι κενόν, ἐν ᾧ μηδέν ἐστι βαρὺ
ἢ κοῦφον. Ταῦτα μὲν οὖν, ὥσπερ εἴπομεν καὶ πρό-
τερον, &x συλλογισμοῦ συμβαίνει.

ἤλτοπον δὲ εἰ ἡ στιγμὴ κενόν": δεῖ γὰρ τόπον εἶναι, ἐν
ᾧ σώματός ἐστι διάστημα ἁπτοῦ. ᾿Αλλ’ οὖν φαί-
γεται λέγεσθαι τὸ χενὸν ἕνα μὲν τρόπον τὸ μὴ πλῇ-
pec αἰσθητοῦ σώματος χατοὶ τὴν ἀφήν' αἰσθητὸν δ᾽
ἐστὶ xavd τὴν ἁφὴν τὸ βάρος ἔχον καὶ κουφότητα.

Διὸ κἂν ἀπορήσειέ τις, τί ἂν φαῖεν, εἰ ἔχοι τὸ διάστημα
Qua ἢ ψόφον. πότερον κενὸν ἢ οὔ; ἢ δῆλον ὅτι εἰ
χρῶμα Ἢ ψόφον; e Ἢ 005 Ἢ 070
ἐν δέγοιτο σῶμα ἁπτόν, κενὸν εἶναι" εἰ δὲ p, οὔ.
υ , ἢ

ἔλλλον δὲ τρόπον, ἐν d μὴ τόδε τι μηδ᾽ οὐσία τις σω-
ματυκή" διό φασί τινες εἶναι τὸ χενὸν τὴν τοῦ σω-
ματος ὕλην, οἵπερ xal τὸν τόπον, τὸ αὐτὸ τοῦτο
λέγοντες οὐ xao: ἡ μὲν γὰρ ὕλη οὐ χωριστὴ τῶν
πραγμάτων, τὸ δὲ χενὸν ζητοῦσιν ὡς χωριστόν.

Ἐπεὶ δὲ περὶ τόπου διώρισται, καὶ τὸ χενὸν ἀνάγχη
τόπον εἶναι εἰ ἔστιν ἐστερημένον σώματος, τόπος δὲ
καὶ πῶς ἔστι καὶ πῶς οὐχ ἔστιν εἴρηται, φανερὸν
ὅτι οὕτω μὲν χενὸν οὐχ ἔστιν, οὔτε ἀχώριστον οὔτε
χεχωρισμένον: τὸ γὰρ κενὸν οὐ σῶμα, ἀλλὰ σώματος
διάστημα βούλεται εἶναι. Διὸ xxl τὸ χενὸν δοκεῖ τι
εἶναι, ὅτι καὶ ὁ τόπος,

χαὶ διὰ τὰ αὐτά. Ἥχει γὰρ δὴ ἡ κίνησις ἡ κατὰ τόπον
καὶ τοῖς τὸν τόπον φάσχουσιν εἶναί τι παρὰ τὰ σώ-
ματα τὰ ἐμπίπτοντα καὶ τοῖς τὸ χενόν. Αἴτιον δὲ
χινήσεως οἴονται εἶναι τὸ κενὸν οὕτως ὡς ἐν ᾧ χκι-
νεῖται" τοῦτο δ᾽ ἂν εἴη olov τὸν τύπον φασί τινες
εἶναι.

Οὐδεμία δ᾽ ἀνάγκη; εἰ κίνησις ἔστιν, εἶναι κενόν. Ὅλως
μὲν οὖν πάσης χινήσεως οὐδαμῶς, διὸ χαὶ Μέλισσον
ἔλαθεν: ἀλλοιοῦσθαι γὰρ τὸ πλῆρες ἐνδέχεται. ᾿Αλλὰ
δὴ οὐδὲ τὴν χατὰ τόπον χίνησιν: ἅμα γὰρ ἐνδέχε-
ται ὑπεξιέναι ἀλλήλοις, οὐδενὸς ὄντος διαστήματος

ὡριστοῦ παρὰ τὰ σώματα τὰ κινούμενα. Καὶ τοῦτο
λον χαὶ ἐν ταῖς τῶν συνεχῶν δίναις, ὥσπερ καὶ
ἐν ταῖς τῶν ὑγρῶν.

᾿Ενδέχεται δὲ καὶ πυχνοῦσθαι μὴ εἰς τὸ κενόν, ἀλλὰ
διὰ τὸ τὰ ἐνόντα ἐχπυρηνίζειν, οἷον ὕδατος συνθλι-
βομένου τὸν ἐνόντα ἀέρα,

xal αὐξάνεσθαι οὐ μόνον εἰσιόντος τινός, ἀλλοὶ καὶ ἀλ-
λοιώσει, οἷον εἰ ἐξ ὕδατος γίνοιτο ἀήρ.

Ὅλως δὲ ὅ τε περὶ τῆς αὐξήσεως λόγος καὶ τοῦ εἰς τὴν
τέφραν ἐγχεομένου ὕδατος αὐτὸς αὐτὸν ἐμποδίζει,
Ἢ γὰρ οὐχ αὐξάνεται ὁτιοῦν, ἢ οὐ σώματι, ἢ ἐν-
δέχεται δύο σώματα ἐν τῷ αὐτῷ εἶναι: (ἀπορίαν οὖν
χοινὴν ἀξιοῦσι λύειν, ἀλλ᾽ οὐ χενὸν δειχνύουσιν ὡς
ἔστιν") ἢ πᾶν εἶναι ἀναγκαῖον τὸ σῶμα κενόν, εἰ
πάντῃ αὐξάνεται χαὶ αὐξάνεται διὰ κενοῦ. Ὁ δ᾽
αὐτὸς λόγος καὶ ἐπὶ τῆς τέφρας. Ὅτι μὲν οὖν ἐξ ὧν
διεχνύουσιν εἶναι τὸ χενὸν λύειν ῥάδιον, φανερόν.

^

* Ad quale autem se habeat, oportet accipere quid signi-
ficet nomen.

Videtur autem vacuum locus esse in quo nihil est. Huius
autem causa est, quia omne quod est, corpus opi-
nantur esse; omne autem corpus in loco est; vacuum
autem, in quo loco nullum corpus est. Quare sicubi non
est corpus, nihil est ibi. Corpus autem iterum omne
opinantur esse tangibile: huiusmodi autem est quod
habet gravitatem aut levitatem. Accidit igitur ex syllo-
gismo hoc esse vacuum, in quo nullum est grave aut
leve. Haec quidem igitur ex syllogismo, sicut prius di-
ximus, accidunt. ;

Sed inconveniens est si punctum vacuum sit. Oportet
enim locum esse in quo corporis sit spatium tangibi-
lis. * Sic igitur videtur dici vacuum uno quidem modo,
non plenum sensibili corpore secundum tactum. Sensi-
bile autem secundum tactum est gravitatem habens
aut levitatem. e)

Unde et si dubitabit aliquis quid utique dicant, si habeat
hoc spatium colorem aut sonum, utrum vacuum an
non: aut manifestum est, si corpus quidem suscipiat
tangibile, vacuum esse; si vero non, minime.

* Alio autem modo, in quo non est hoc aliquid, neque
substantia aliqua corporea. Unde quidam dicunt vacuum
esse corporis materiam: qui quidem et locum hoc idem
dicentes, non bene. Materia enim separabilis non est
a rebus; vacuum autem quaerunt sicut separabile.

* Quoniam autem de loco determinatum est, et vacuum
locum necesse est esse, si est, privatum corpore; locus
autem quomodo est et quomodo non est dictum est;
manifestum est quoniam sic quidem vacuum non est,
neque separatum neque inseparabile. Vacuum enim
non corpus, sed corporis spatium volunt esse. * Unde et
vacuum videtur aliquid esse, quia et locus.

propter eadem acceptum est. Provenit enim motus

qui est secundum locum, et locum dicentibus esse ali-

quid praeter incidentia corpora, et his qui dicunt quod
vacuum est. Causam autem motus opinantur esse va-
cuum, sic sicut in quo movetur. Hoc autem tale erit,
qualem locum dicunt esse quidam. :

* Neque una autem necessitas est, si motus est, esse vacuum.
Omnino quidem igitur omnis motionis, nequaquam
(unde et Melissum latuit): alterari namque contingit ple-
num. Sed neque secundum locum motum. Similiter
enim subingredi ad invicem contingit, si nullum spa-
tium separabile sit praeter corpora mota. Et hoc ma-
nifestum est et in continuorum revolutionibus, sicut
in iis quae sunt humidorum.

* Contingit autem densari, non in vacuum; sed propter id
quod ea quae insunt elabuntur, ut aqua collisa aerem
qui inest.

Et augmentari non solum ingrediente aliquo, sed et altera-
tione, ut si ex aqua fiat aer.

Omnino autem et quae est de augmento ratio, et de aqua
in cinerem infusa, ipsa seipsam impedit. Aut enim non
augetur quodlibet, aut non corpore, aut contingit duo
corpora in eodem esse. Dubitationem igitur volunt
communem solvere, sed non demonstrant vacuum,
quod est: aut omne corpus vacuum esse necesse est,
si penitus augetur, et augetur per vacuum. Eadem
autem et in cinere ratio est. * Quod quidem igitur et
ex quibus demonstrant vacuum, solvere facile sit, ma-
nifestum est.

Et

ΟῚ ΙΝ

*

* Cap. vir. Seq.

text. 57.

5

* Text. 58.

* Text. 59-

* Text. 60. 3

* Text. 6t.

* Text. 62.

pro principio

οὐ, principtum
7. cet. et a.

.CAP. VII,

SxwoPsis — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Ut co-
gnoscamus an vacuum sit, oportet pro medio accipere quid si-
gnificet nomen vacui. — 3. Subdivisio textus. — 4. Triplex accipi
potest huius nominis significatio: una propria, scilicet locus
in quo non est corpus; aliae duae secundum opinionem homi-
num, per quandam syllogisticam deductionem ; una commu-
nior, scilicet locus in quo nihil est, altera magis coarctata, nempe
locus in quo non est corpus grave vel leve. — 5. Ut vacuum a
puncto distinguatur, ad significationem datam addere oportet,
quod vacuum sit spatium susceptivum corporis tangibilis. — 6. Re-
movetur dubitatio : spatium in quo non est nisi sonus vel color,
si sit susceptivum corporis tangibilis, est vacuum; secus non.
Neque enim oportet quorundam definitionem accipere, scilicet
locus in quo nihil est. — 7. Secundum Platonicos vacuum est in
quo non est hoc aliquid neque aliqua substantia corporea. Ex qua
definitione quidam materiam, prout est absque forma, vacuum
esse inferunt; sed non bene; non enim a rebus separabilis est,
sicut vacuum esse supponitur. - 8. Cum vacuum nihil aliud sit
quam locus corpore privatus, et locus non sit spatium, relin-
quitur quod vacuum neque sit spatium separatum a corporibus,
neque ilis intrinsecum. Cum autem de eius ratione sit esse

Vbus esse incipiendum: postquam ergo
prosecutus est * duo eorum, ponens

mantium vacuum esse, hic prosequitur tertium,
communes scilicet * opiniones hominum de vacuo
demonstrans. Circa hoc igitur tria facit: primo
ostendit quid significetur nomine vacui; secundo
ostendit quomodo vacuum aliqui esse posuerunt,
ibi: Quoniam autem de loco * etc.; tertio exclu-
dit rationes ponentium vacuum esse, ibi: Neque
una autem * etc. Circa primum duo facit: primo

dicit * de quo est intentio; secundo exequitur pro-

positum, ibi: Videtur autem * etc.

2. Dicit ergo primo quod, cum dictum sit * quod
quidam posuerunt vacuum esse, quidam vero
negaverunt; ad cognoscendum qualiter se habeat
veritas, oportet accipere tanquam principium ,
quid significet nomen vacui. Sicut enim cum
dubitatur an aliqua passio insit alicui subiecto,
oportet accipere pro principio * quid sit res, ita
cum dubitatur de aliquo an sit, oportet accipere
pro medio quid significet nomen. Quaestio enim
quid esí sequitur quaestionem an est.

3. Deinde cum dicit: Videtur autem vacuum etc.,
ostendit quid significet nomen vacui: et primo

ponit significationem communiorem; secundo si-.

gnificationem secundum usum Platonicorum , ibi:
Alio autem modo * etc. Circa primum tria facit:
primo ostendit quid significet nomen vacui * ; se-
cundo quid. oportet addere ad illam significatio-
nem, ibi: Sed inconveniens est * etc.; tertio remo-
vet quandam dubitationem, ibi: Unde et si * etc.

4 Dicit ergo * quod secundum opinionem ho-
minum, videtur vacuum nihil aliud significare
quam locum in quo nihil sit. Et huius causa est,
quia proprie vacuum dicitur esse, in quo non
est aliquod corpus: quia soli corpori convenit
quod sit in loco; et vacuum nihil aliud potest
significare quam locum absque locato. Sed quia
homines opinantur quod omne ens sit corpus,
sequitur secundum eorum opinionem quod ubi
non est corpus, nihil sit.

scilicet opiniones * negantium et affir-

LECT. X 177

spatium corporis praeter corpora, sequitur quod vacuum non
Sit. - 9. Vacuum, sicut et locum, posuerunt aliqui ad salvandum
motum, in eo motum esse dicentes. — τὸ. Subdivisio textus. —
Excluduntur per instantias, non autem vera solutione, rationes
ponentium vacuum separatum. — 11. a) Non est necesse quod
vacuum sit si motus sit; nihil enim prohibet plenum alterari.
b) Et hoc verificatur etiam quoad-motum localem; corpora nam-
que possunt se invicem subintrare, etiamsi non detur vacuum
praeter corpora: quod exemplo manifestatur. — 12. Contra po-
nentes vacuum in corporibus. a) Ad rationem sumptam ex con-
densatione. Corpora condensantur, non quod pars subintrans
vadat in locum vacuum, sed quia in eis sunt foramina plena
corpore subtiliori, quod facta condensatione elabitur. — 13. δ) In-
stantia contra argumentum ex augmento. Augmentum fit non
solum per ingressum alterius corporis, sed etiam per alteratio-
nem. — Vera solutio habetur in libro de Generatione. — 14. c) Si-
mul excluduntur ratio de augmento et ratio de aqua in cinerem
effusa. - Cum totum augeatur, sequeretur totum esse vacuum
si augmentum sit propter vacuum. - Idem dicendum de cinere.
Non propter vacuum ergo, sed propter commixtionem recipit
aquam. — Conclusio.

Et ulterius opinantur quod omne corpus sit
tangibile, id est habens tangibiles qualitates. Et
huiusmodi corpus * est quod est grave vel leve:
nondum enim erat notum quod corpus caele-
ste esset praeter naturam quatuor elementorum.
Unde cum proprie de ratione vacui sit quod sit
locus in quo non est aliquod corpus, sequitur
quod vacuum sit in quo non est corpus grave
vel leve: non quidem quod hoc sit de ratione
vacui secundum primam impositionem nominis,
sed secundum quandam syllogisticam deductio-
nem ex communi opinione hominum, opinantium
omne corpus esse grave vel leve: sicut etiam se-
cundum opinionem communem hominum existi-
mantium omne ens esse corpus, sequitur vacuum
esse in quo nihil est.

Sic igitur tribus modis potest accipi huius no-
minis significatio: üna est propria, scilicet vacuum
est locus in quo non est corpus: aliae duae secun-
dum opinionem hominum; quarum una est com-
munior, scilicet vacuum est locus in quo nihil
est; alia vero est magis coarctata, scilicet vacuum
est locus in quo non est corpus grave vel leve.

5. Deinde cum dicit: Sed inconveniens est etc.,
ostendit quid addendum sit ad hanc significatio-
nem *. Dicit enim quod inconveniens est si dicatur
quod punctum sit vacuum, cum tamen de puncto
dici possit quod in puncto non sit corpus tan-
gibile. Oportet ergo addere quod vacuum. sit lo-
cus in quo-non sit corpus tangibile, sed sit ibi
spatium susceptivum corporis tangibilis: sicut cae-
cum dicitur quod caret visu, natum autem ha-
bere. Et sic concludit * quod uno modo dicitur
vacuum, spatium quod non est plenum corpore
sensibili secundum tactum, quod scilicet est grave
vel leve.

6. Deinde cum dicit: Unde et si dubitabit ali-
quis etc., removet quandam dubitationem, quae
est: utrum si in aliquo spatio sit color vel sonus,
dicendum sit vacuum vel non: et hoc propter
definitionem primo datam, scilicet vacuum est in

'quo nihil est. Et solvit quod si spatium in quo

est tantum sonus vel color, sit * susceptivum cor-

«) ponens scilicet opiniones. - Pb. om. ponens, quod ΝΖ corrumpunt in positiones.

Opp. D. Tgoxaz T. II.

* corpus om. EG

* definitionem
codd. et a b. Cf.
num. 3.

*concluditur rab.

* est p.

* Lect. n, n. 4
seqq.

H
* Num. seq.

* Lect. vi nn. 7,
8, 12.

* corpus pab et
codd. exc. BEFGH
MRZ.

* Num. 5.

* Lect. praec. n.7;
lect. v, n. 5.
" contingit 182 ,
convenit cet. exc.
EFGHMR$B.

* opinatur ».

* Lect. praec, n.6
seqq.

178

poris tangibilis, vacuum est: si vero non, non est
vacuum. Et hoc ideo, quia haec non est propria
definitio vacui, vacuum est in quo nihil est, nisi
secundum opinionem credentium, ubi non est
corpus nihil esse P.

7. Deinde cum dicit: Alio autem modo etc.,
ponit aliam significationem vacui secundum usum
Platonicorum. Et dicit quod alio modo dicitur
esse vacuum: in quo .non est hoc aliquid, neque
aliqua substantia corporea. Fit autem hoc aliquid
per formam. Unde aliqui dicunt materiam cor-
poris, secundum quod est absque forma, esse
vacuum: qui etiam materiam dicunt esse locum,
ut supra * dictum est. Sed non bene dicunt: quia
materia non est separabilis a rebus quarum est
materia; sed homines quaerunt locum et vacuum,
tanquam aliquid separabile a corporibus locatis.

8. Deinde cum dicit: Quoniam autem de lo-
co etc., ostendit quomodo aliqui ponebant vacuum
esse. Et primo quid dicebant esse vacuum; se-
cundo propter quid vacuum ponebant, ibi: Εἴ
propter eadem acceptum * etc.

Dicit ergo primo, quod quia vacuum est locus
privatus corpore, et determinatum est * de loco
quomodo sit et quomodo non sit (dictum est
enim quod locus non est aliquod spatium, sed
terminus continentis); manifestum est etiam quod
neque vacuum est spatium separatum ? a corpo-
ribus, neque intrinsecum corporibus, sicut pone-
bat Democritus. Et hoc ideo, quia ponentes va-
cuum quocumque istorum modorum, volunt quod
vacuum non sit corpus, sed spatium corporis.
Ideo enim videbatur aliquid esse vacuum, quia
locus aliquid est: et sicut locus videbatur esse
spatium , ita et vacuum. Si ergo locus non est
aliquod spatium praeter corpora *, neque vacuum
potest esse spatium praeter corpora. Et cum de
ratione vacui sit quod sit spatium corporis praeter
corpora, ut supra * dictum est, sequitur quod
vacuum non. sit.

9. Deinde cum dicit: Ef propter eadem acce-
pium etc., ostendit quare posuerunt vacuum. Et
dicit quod propter idem acceperunt vacuum esse,
propter quod acceperunt locum esse, scilicet pro-
pter motum, ut supra * dictum est: quia prove-
nit * ut salvetur motus secundum locum, tam se-
cundum illos qui dicunt locum aliquid esse praeter
corpora quae sunt in loco, quam secundum illos
qui ponunt vacuum esse. Negantibus autem locum
et vacuum, non provenit motum secundum lo-
cum esse. Et sic vacuum quodammodo opinan-
tur * causam esse motus eo modo quo et locum,
ut in quo scilicet est motus.

10. Deinde cum dicit: Neque una autem neces-
silas est etc., excludit rationes ponentium vacuum
esse. Et non intendit hic rationes praemissas *

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

vera solutione solvere; sed instantiam dare ex
qua ex ipso aspectu apparet, quod rationes non
ex necessitate concludunt. Primo ergo excludit
rationes ponentium vacuum separatum ; secundo
ponentium vacuum in corporibus, ibi: Contingit
autem densari * etc.

11. Primam autem rationem 'exchüdit duplici-
ter. Primo quidem, quia non est necessarium
si motus sit quod vacuum sit. Et si loquamur
universaliter de qualibet specie motus, manifeste
apparet quod nequaquam est necessarium. Nihil
enim prohibet id quod est plenum, alterari: solus
enim motus localis excludi videtur si vacuum non
ponatur. Et hoc latuit Melissum, dum credidit
remoto vacuo omnem speciem motus auferri.

Secundo excludit eandem rationem per hoc

quod neque * motus localis tollitur, si vacuum non *

sit. Dato enim quod nullum spatium separabile sit
praeter corpora quae moventur, potest motuüs
localis esse per hoc quod corpora subintrent se
invicem per modum inspissationis, et sic aliquid
in plenum movetur, et non in vacuum. Et hoc
apparet manifeste in generationibus corporum
continuorum, et praecipue in humidis, sicut vide-
tur * in aqua. Si enim proiiciatur lapis in aliquam
magnam latitudinem aquae, manifeste apparet
fieri quasdam circulationes ? circa locum percus-
sionis, quousque pars aquae depulsae commoveat
aliam et subintret ipsam: unde quia modica pars
aquae subintrat per quandam diffusionem in ma-
iorem aquam, circulationes * praedictae a parvo in
maius procedunt, quousque totaliter deficiant.
12. Deinde cum dicit: Contingit autem den-
sari etc., excludit rationes ponentium vacuum in
corporibus. Et primo rationem quae procedebat
ex condensatione. Et dicit quod contingit corpora

condensari, et partes corporis * subintrare sibi ** ;

invicem, non propter hoc quod pars subintrans
vadat * in locum vacuum; sed ideo quia erant
aliqua foramina, plena aliquo corpore subtiliori,
quod facta condensatione elabitur: sicut quando
aqua colliditur et inspissatur, aer qui intus erat,
excluditur. Et haec maxime apparent in spongia *,

et in huiusmodi corporibus porosis. Haec igitur

solutio non ostendit causam condensationis, quam
inferius * ponit: sed ostendit quod etiam per hunc
modum manifeste excludi potest necessitas vacui.

13. Secundo ibi: Eft augmentari etc., exclu-
dit rationem quae procedit ex augmento. Et di-
cit quod augmentum contingit esse non solum
per additionem alicuius corporis ingredientis in
corpus augmentatum, ut sic necesse sit esse va-
cuum, sed etiam per alterationem: sicut cum ex
aqua fit aer, maior fit quantitas aeris quam erat
aquae. Et haec etiam non est vera solutio ra-
tionis inductae: sed solum instantia quaedam, ne

&) ubi non est corpus nihil esse. — Ita Pab; pro ubi, quod ubi NsGY,
omne quod FpBsl, illud quod Z, quod cet. Cf. n., 4.

Y) quod neque vacuum est spatium separatum. — Ita PDab; quod
neque vacuum est (est vacuum R) neque separatum EGMRpH , quod
neque vacuum est neque vacuum separatum L, quod neque vacuum
est neque spatium separatum cet.

9) apparet fieri quasdam circulationes. — apparent quaedam circu-
lationes Q, apparet fieri quaedam circulationes BEFY, apparent fieri
quasdam circulationes ed. b, apparent fieri quaedam circulationes ed.
a et cet. codd.

ε) Et haec maxime apparent in spongia. — Sic Pab; codices vero: Ft
hoc maxime (manifeste S) apparet in spongia. Cf. lect. xiv, n. 3.

* Num. 12.

* videtur om.
codd.

* Lect, xiv.

r "
E

CAP.

sit necesse ponere vacuum. Vera autem solutio
ponitur in libro de Generatione *, ubi ostenditur
: quod alimentum non sic transit in id quod au-
getur, quasi sit aliud corpus ab ipso; sed quia
convertitur in substantiam eius, sicut ligna ap-
posita igni, convertuntur in ignem.

14. Tertio ibi: Omnino autem et quae est de
augmento etc., excludit simul et rationem de
. Sugnsdio et rationem de aqua effusa in cine-
rem: et dicit quod utraque ratio * impedit seipsam.
Quod sic patet. Est enim circa augmentum haec
dubitatio. Videtur enim vel * quod non totum au-
geatur; vel quod augmentum non fiat per additio-
nem corporis, sed per additionem alicuius incor-
porei; aut quod contingat duo corpora esse in
eodem loco. Hanc igitur dubitationem, quae com-
muniter videtur esse tam contra ponentes vacuum,

VII,

LECT. X 179

quam contra non ponentes, volunt solvere. Sed
tamen non demonstrant quod vacuum sit; vel
oportet eos dicere *, si augmentum 'sit propter
vacuum, quod totum corpus sit vacuum, cum
totum corpus augeatur.

Et similiter dicendum est de cinere: dins si
vas plenum * cinere recipit tantum de aqua quan-
tum vacuum, oportet dicere quod totum sit va-

cuum. Non est igitur hoc propter vacuitatem : sed.

propter commixtionem in aqua. Aqua enim com-
mixta cineri condensatur, et aliqua pars eius ex-
halat; et iterum partes cineris magis inspissantur
humefactione: cuius signum est, quod * non po-
test extrahi tantum de aqua, quantum prius fuit.

Ultimo autem concludit quod manifestum est,

quod facile est solvere ea ex quibus demonstrant
vacuum esse.

[4 vel oportet eos dicere. - Pro vel, quia sH, sed vel T, sed P.

. Patet legendum esse vel cum cet. codd. et ab; nam haec ratio ponen-

tium vacuum aut non probat esse vacuum, auf probat totum corpus
esse vacuum, ideoque se ipsa impedit.

* de add. cirns,

* quia rEb.

180

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

LECTIO UNDECIMA

EX PARTE MOTUS OSTENDITUR NON ESSE VACUUM SEPARATUM

Ὅτι δ᾽ οὐκ ἔστι χενὸν οὕτω κεχωρισμένον; ὡς ἔνιοί φασι;
λέγωμεν πάλιν. Εἰ γάρ ἐστιν ἑκάστου φορά τις τῶν
ἁπλῶν σωμάτων φύσει; οἷον τῷ πυρὶ piv ἄνω; τῇ
δὲ γῇ κάτω χαὶ πρὸς τὸ μέσον, δῆλον ὅτι οὐχ ἂν
τὸ κενὸν αἴτιον εἴη τῆς φορᾶς. Τίνος οὖν αἴτιον
ἔσται τὸ κενόν; δοχεῖ ydp αἴτιον εἶναι κινήσεως τῆς
χατὸὰ τόπον' ταύτης δ᾽ οὐχ ἔστιν.

Ἔτι; εἰ ἔστι τι, οἷον τόπος ἐστερημένος σώματος, ὅταν
ἡ κενόν, ποῦ οἰσθήσεται τὸ εἰστεθὲν εἰς αὐτὸ σῶμα:
οὐ γὰρ δὴ εἰς ἅπαν. Ὁ δ᾽ αὐτὸς λόγος καὶ πρὸς
τοὺς τὸν τόπον οἰομένους εἶναί τι κεχωρισμένον, εἰς
ὃν φέρεται: πῶς γὰρ οἰσθήσεται τὸ ἐντεθέν, ἢ με-
νεῖ; Καὶ περὶ τοῦ o χαὶ κάτω χαὶ περὶ τοῦ χενοῦ
ὁ αὐτὸς ἁρμόσει λόγος εἰκότως" τὸ γὰρ κενὸν τόπον
ποιοῦσιν οἱ εἶναι φάσχοντες" καὶ πῶς 93 ἐνέσται ἢ
ἐν τῷ τόπῳ ἢ ἐν τῷ χενῷ; οὐ γὰρ συμβαίνει, ὅταν
ὅλον τεθῇ ὡς ἐν χεχωρισμένῳ τόπῳ καὶ ὑπομένοντι
σώματι: τὸ γὰρ μέρος ἄν μιὴ χωρὶς τιθῆται, οὐχ
ἔσται ἐν τόπῳ, ἀλλ᾽ ἐν τῷ ὅλῳ. τι, εἰ μὴ τόπος,
οὐδὲ χενὸν ἔσται. :

Συμβαίνει δὲ τοῖς λέγουσιν εἶναι χενὸν ὡς ἀναγχαῖον ;
εἴπερ ἔσται κίνησις, τοὐναντίον μᾶλλον, Edv τις ἐπι-
σχοπῇ, Un ἐνδέχεσθαι μηδὲ ἕν χινεῖσθαι, ἐὸν ἢ κε-
νόν' ὥσπερ γὰρ οἱ διὰ τὸ ὅμοιον φάμενοι τὴν γῆν
ἠρεμεῖν, οὕτως xal ἐν τῷ κενῷ ἀνά xn ἠρεμεῖν" οὐ
γὰρ ἔστιν οὐ μᾶλλον ἢ ἧττον χινηθήσεται' ἡ γὰρ
χενόν, οὐχ ἔχει διαφοράν. 2 ; ἜΣ

Πρῶτον “μὲν οὖν, ὅτι πᾶσα κίνησις ἢ βίᾳ ἢ κατὰ φύσιν"
ἀνάγκη δ᾽) ἄν περ f$ βίαιος, εἶναι χαὶ τὴν χατοὶ
φύσιν. Ἢ μὲν γὰρ βίαιος παρὰ φύσιν ἐστίν. ἡ δὲ
παρὰ φύσιν ὑστέρα τῆς κατὰ φύσιν. Ὥστ᾽ εἰ μὴ
χατὰ φύσιν ἐστὶν ἑκάστῳ τῶν φυσιχῶν σωμάτων χί-
νησις, οὐδὲ τῶν ἄλλων. ἔσται χινήσεων οὐδεμία.
*AXAd μὴν φύσει γε πῶς ἔσται; μηδεμιᾶς οὔσης δια-
φορᾶς κατὰ τὸ χενὸν χαὶ τὸ ἄπειρον; ἡ μὲν γὰ
ἄπειρον, οὐδὲν ἔσται ἄνω οὐδὲ κάτω οὐδὲ μέσον" ἡ
δὲ χενόν, οὐδὲν διαφέρει τὸ ἄνω τοῦ κάτω" ὥσπερ
γὲρ τοῦ μηδενὸς οὐδεμία ἐστὶ διαφορά; οὕτως καὶ
τοῦ μὴ ὄντος. Τὸ δὲ χενὸν μὴ ὄν τι xal στέρησις
δοχεῖ εἶναι" ἡ δὲ φύσει φορὰ διάφορος: occ. ἔσται
τὰ φύσει διάφορα. Ἢ οὖν οὐχ ἔστι φύσει οὐδαμοῦ
οὐδενὶ φορά, ἢ εἰ τοῦτ᾽ ἔστιν, οὐχ ἐστι κενόν.

Ἔτι νῦν μὲν κινεῦται τὰ ῥιπτούμενα, τοῦ ὥσαντος οὐχ
ἁπτομένοῦ, ἢ δὲ ἀντιπερίστασιν, ὥσπερ ἔνιοί φασιν,
ἢ διὸ τὸ ὠθεῖν τὸν ὠσθέντα ἀέρα θάττω χίνησιν
τῆς τοῦ ὠσθέντος φορᾶς, ἣν φέρεται εἰς τὸν οἰχεῖον
τόπον. ' Ev δὲ τῷ κενῷ οὐδὲν τούτων ἐνδέχεται ὑπάρ-
etw, οὐδ᾽ ἔσται φέρεσθαι, ἀλλ᾽ ἢ ὡς τὸ ὀχούμενον.
“Ἔτι; οὐδεὶς ἂν ἔχοι εἰπεῖν διὰ τί κιγηθὲν στήσεταί που"
τί γὰρ v. Gov ἐνταῦθα ἣ ἐνταῦθα ; ὥστ᾽ ἢ ἠρεμήσει
ἢ εἰς ἄπειρον ἀνάγκη φέρεσθαι, ἐὸν μή τι ἐμποδίσῃ
κρεῖττον. "τι νῦν e εἰς τὸ χενὸν διὰ τὸ ὑπείκειν
φέρεσθαι Üoxst: ἐν δὲ τῷ xsvQ πάντῃ ὁμοίως τὸ τοι-
οὔτον' ὥστε πάντῃ οἰσθήσεται.

Syxopsis — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Sex rationes
ex parte motus ad ostendendum quod vacuum separatum non sit.
4) Vacuum non requiritur ut causa motus localis, cum hic uni-
cuique corpori sit naturalis: ac proinde, cum nullius alterius causa
possit esse, frustra poneretur. -- 3. b) Si detur vacuum, quasi lo-

* Quoniam autem non est vacuum sic divisum sicut qui- " ἐν Reriss

euet

dam dicunt, dicemus iterum. Si enim est uniuscuiusque
simplicium corporum loci mutatio aliqua natura, ut
ignis quidem sursum, terrae autem deorsum et ad me-
dium, manifestum est quod non vacuum erit causa
loci mutationis. Cuius igitur causa erit vacuum? videtur
enim causa esse motus secundum locum; huius autem
causa non est. : EXTWK]

* Amplius, si est aliquid, velut locus privatus corpore, cum * Text. 6s.
sit vacuum, quo movebitur positum in ipso corpus? -

Non enim in omnem partem. Eadem autem ratio et ad
eos locum esse aliquid opinantes' separatum, in quem
fertur quod fertur. Quomodo enim movebitur positum
aut manebit? Et de sursum et deorsum et de vacuo
convenit eadem ratio merito. Vacuum enim locum fa-
ciunt, qui esse dicunt. Et quomodo iam inerit aut in
loco aut in vacuo? Non enim accidit cum totum posi-
tum sit sicut in separato loco, et sufferente corpore.
Pars enim nisi seorsum ponatur, non erit in loco, sed
in toto. Amplius, si non est locus, vacuum non erit. -

* Accidit autem dicentibus esse vacuum tanquam necessa-
rium si quidem erit motus, contrarium magis esse, si
aliquis intendat, non contingere moveri quidquam si
sit vacuum. Sicut enim propter simile dicentes terram
quiescere, sic et in vacuo necesse est quiescere. Non
enim est quo magis et minus movebitur: secundum

- enim quod vacuum est, non habet differentiam.

* Deinde, quoniam omnis motus aüt violentus aut secundum
naturam est. Necesse est autem, si quidem sit violen-
tus, esse et eum qui secundum naturam: violentus
enim est extra naturam ; qui autem extra naturam, po-
sterior est eo qui est secundum naturam. Quare, si

non secundum naturam est unicuique physicorum cor-

porum motus, neque aliorum erit motuum neque unus.
At vero motus natura quomodo erit in vacuo, cum
nec una sit differentia secundum vacuum et infinitum?
Secundum quidem enim quod infinitum est, nihil erit
sursum neque deorsum neque medium; secundum autem
quod vacuum est, nihil differens sursum a deorsum.
Sicut enim nullius neque una est differentia, sic et non
entis; vacuum autem, cum non sit aliquid, et privatio
videtur esse. Natura autem loci mutatio differens est:
quare erunt quae sunt natura differentia. Si igitur non
est natura, nusquam et nulla loci mutatio: aut si hoc -
est, non est vacuum.

* Amplius, nunc quidem proiecta moventur, proiectore non
tangerite, aut propter antiparistasim, sicut quidam di-
cunt, aut ex eo quod pellit pulsus aer velociore motu
quam latio pulsi, secundum quam fertur in proprium
locum. In vacuo autem nihil horum contingit esse:
neque erit ferri, nisi sicut quod vehitur.

* Amplius, nullus utique poterit dicere propter quid quod
movetur stabit alicubi. Quid enim magis hic quam ibi?
Quare aut quiescet, aut in infinitum necesse est ferri,
nisi aliquod impedierit maius. * Amplius autem, nunc
quidem in vacuum ob id quod cedit, ferri videtur; in
vacuo autem ubique similiter est huiusmodi: quare in
omnem feretur partem.

cus corpore privatus, assignari nequit ad quam partem corpus nà-
turaliter moveatur; vacuum enim non habet naturam per quam
possit convenire vel disconvenire a corpore naturali, quod tamen
naturaliter ab una parte recedit, et accedit ad aliam. — Eadem
rátio valet contra ponentes locum esse spatium separatum. —

CC NM

eg

* Text. 66.

3

AM τὺς 5

E
b
“Νὰ

ἜΤΗ

CAP.

Nec etiam qui ponunt vacuum vel locum esse spatium, explicare
possunt quomodo aliquid sit in ipsis: posito namque locum esse
spatium, oportet ut totum corpus inferatur in illud; quod re-
pugnat rationi loci, quippe qui seorsum est a locato. Si autem
locus non sit spatium, nec vacuum est. — 4. c) Si est vacuum,
non est motus: sicut enim aliqui dicunt terram quiescere in
medio propter hoc quod non habet quare moveatur magis ver-
sus unam circumferentiae partem quam versus aliam, eadem
ratione necesse est quiescere in vacuo, quod in suis partibus
differentias non habet. — 5. d) Posito vacuo, tollitur motus natu-

ralis, et per consequens omnis motus. Antecedens probatur:

posito enim vacuo, tollitur differentia partium loci ad quas est
loci mutatio naturalis, sicut et posito infinito. Est tamen diffe-

ὑεῖ quid significetur nomine vacui, hic
incipit inquirere veritatem. Et primo
«JA^ostendit vacuum non esse separa-
tum; secundo ostendit vacuum non esse corpo-
ribus inditum, ibi: Sunt autem quidam * etc.
Circa primum duo facit: primo ostendit vacuum
separatum non esse, ex parte motus; secundo ex
consideratione qua ipsum vacuum gonsideratür
secundum se, ibi: Et per se autem * etc. Circa
primum duo facit: primo ostendit vacuum non
esse, ex parte * motus; secundo ex parte veloci-
tatis et tarditatis in motu, ibi: Amplius autem et
ex his * etc.

.. 2. Circa primum ponit sex rationes. Circa qua-

. rum primam dicit quod oportet iterum dicere

quod non est vàcuum separatum, sicut quidam
dicunt. Ideo autem apponit zferum, quia hoc etiam

: aliqualiter ostensum est ex parte loci: si enim

locus non sit spatium, sequitur quod vacuum
. nihil sit, ut supra * dictum est. Sed nunc iterum
idem ostendit ex parte motus: ponebant enim

; vacuum, ut dictum est *, propter motum. Sed
, prop

propter motum non est necessarium ponere va-
cuum. Maxime enim videtur quod esset causa
motus localis: sed propter motum localem non
oportet ponere vacuum, quia omnia corpora sim-
plicia habent motus locales naturales, sicut motus
naturalis ignis est sursum, et motus terrae est
deorsum et ad medium. Et sic manifestum est
quod natura uniuscuiusque corporis est causa
motus localis, et non vacuum. Quod quidem esset,
si propter necessitatem vacui aliqua corpora na-
turalia moverentur. Si autem non ponitur causa
motus localis, nullius alterius motus causa poni
potest, neque alterius rei. Frustra igitur va-
cuum esset *.

δ᾽ Secundam rationem ponit ibi: Amplius, si
est etc.: quae talis est. Si ponatur vacuum esse,
non potest assignari causa motus naturalis et quie-
tis naturalis. Manifestum est enim quod corpus
naturale movetur ad locum suum naturalem et
quiescit in eo naturaliter, propter convenientiam
quam habet cum ipso, et quia non convenit cum
loco a quo recedit. Sed vacuum non habet ali-
quam naturam per quam possit convenire vel
disconvenire a corpore naturali. Si ergo ponatur

VIII,

LECT XI 181

rentia quoad hoc inter vacuum et infinitum. — 6. e) Si ponatur
vacuum, explicari nequit quomodo corpus proiectum "moveatur
postquam separatum est a proiiciente. Solvitur enim dubitatio
haec, dicendo quod sit vel per repercussionem aeris, vel per
eius impulsionem. Nulla autem istarum causarum poni potest ,
si sit vacuum. — 7. f) Si motus sit in vacuo, non est assignare
propter quid mobile stat, neque in his quae moventur naturali-
ter, quia non est differentia in partibus vacui; neque in his quae
moventur violenter, cum desint causae cessandi. Ergo vel omne
corpus quiescit; vel quod movetur, movetur in infinitum , nisi
maius corpus impediat. Confirmatur: ratio quare ponunt aliqui
motum fieri in vacuo, est quia cedit mobili: cedit autem ex omni
parte; mobile igitur in infinitum feretur ex qualibet parte.

aliquod vacuum, quasi quidam locus privatus cor-
pore, non poterit assignari ad quam partem illud
corpus naturaliter moveatur. Non enim potest dici
quod feratur ad quamlibet partem, quia hoc vi-
demus ad sensum esse falsum, quia ab una parte

naturaliter recedit, et DamraBter accedit ad aliam *.

Et haec eadem ratio valet contra eos qui po-
nunt locum esse quoddam spatium separatum, in
quod corpus mobile fertur. Non enim erit assi-
gnare quomodo corpus positum in tali loco, vel
moveatur vel quiescat: quia dimensiones spatii
nullam habent naturám per quam possit attendi
similitudo vel dissimilitudo ad corpus naturale.
Et merito congruit eadem ratio de vacuo ef de
sursum et deorsum, idest de loco, cuius partes
sunt sursum et deorsum. Quia ili qui ponunt
vacuum, dicunt ipsum esse locum.

Et non solum ponentes vacuum, et ponentes
locum esse spatium, non possunt assignare quo-
modo aliquid moveatur et quiescat secundum
locum: sed etiam non possunt convenienter assi-
gnare quomodo aliquid sit in loco vel in vacuo.
Si enim locus ponatur esse spatium, oportet quod
totum corpus inferatur in illud * spatium; et non
sicut accidit apud ponentes locum esse terminum
corporis continentis, quod locatum est in loco sicut
in aliquo separato, et sicut in quodam corpore con-
tinente et sustentante. Et hoc videtur esse de
ratione loci, quod aliquid sit in loco sicut in se-
parato et seorsum existente: quia si pars alicuius
corporis non ponatur seorsum ab ipso corpore,
non erit in eo sicut in loco, sed sicut in toto.
Est igitur de ratione loci et locati, quod locus
seorsum sit a locato. Et hoc non accidit si spa-
tium sit locus, in quod totum mergitur totum
corpus. Non igitur spatium est locus. Et si spa-
tium non est locus, manifestum est quod vacuum
non est.

4. Tertiam rationem ponit ibi: Accidit autem
dicentibus etc. Et dicit quod, cum antiqui phi-
losophi ponerent quod necesse est vacuum esse
si est motus, e converso accidit: quia si est va-
cuum, non est motus. Et hoc probat per quod-
dam simile. Quidam enim dixerunt quod terra
quiescit in medio propter similitudinem partium
circumferentiae undique: et sic terra, cum non
habeat quare moveatur magis versus unam par-

«) ab una parte naturaliter recedit et naturaliter accedit ad aliam.—
PsGI et b; ad unam partem naturaliter recedit et naturaliter acce-
dit ed. a et DEKNOQSTVXYZDpGIL, ad unam partem naturaliter ac-
cedit et naturaliter (naturaliter om. R) recedit ab alia (ab alia om.

F) BFR, 'ad unam partem naturaliter accedit C, ad unam partem
naturaliter secedit et accedit ad aliam HM, ad aliam om. sL. Non
est cur a Piana recedendum putaremus, cuius sensus obvius est et
clarus.

* ipsum EGMRSL.

* rationem om.
P,etita numm,

6, 7.

* naturalis om,

codd. et a b.
* Num. praec.

* Lect. IX, n. 10.

* locorum om.
codd. et a b.

* propria add.
PE.

* Lect. nt.

182

tem circumferentiae quam versus aliam, quiescit,
Et eadem ratione necesse est in vacuo quiescere.
Non enim est assignare quare magis moveatur,
ad unam partem quam ad aliam: quia vácuum,
inquantum huiusmodi, non habet differentias in
suis partibus; non entis enim non sunt diffe-
rentiae.

5. Quartam rationem * ponit ibi: Deinde quo-
niam omnis motus etc.: quae talis est. Motus na-
turalis est prior violento, cum motus violentus
non sit nisi quaedam declinatio a motu naturali.
Remoto ergo motu naturali, removetur omnis
motus; cum remoto priori, removeatur posterius.
Sed posito vacuo, removetur motus naturalis;
quia tollitur differentia partium loci, ad quas est
motus naturalis *, sicut et posito infinito, ut su-
pra * dictum est. Sed hoc interest inter vacuum
et infinitum, quia posito infinito, nullo modo po-
test poni neque sursum neque deorsum neque
medium, ut in tertio * dictum est: posito autem
vacuo, possunt haec quidem poni, sed non quod
ad invicem differant; quia nullius et non entis,
et per consequens vacui, cum sit non ens et pri-
vatio, non est aliqua differentia. Sed loci mutatio
naturalis requirit locorum * differentiam, quia di-
versa corpora: ad diversa loca moventur. Unde
oportet loca naturalia differre ad invicem. Si igi-
tur ponatur vacuum , nullius erit naturalis loci
mutatio. Et si non est loci mutatio naturalis,
nulla loci mutatio erit. Unde si est aliqua * loci
mutatio, oportet quod vacuum non sit.

6. Quintam rationem ponit ibi: Amplius, nunc
quidem proiecta etc. Circa quam considerandum
est quod solet esse quaedam dubitatio circa ea
quae proiiciuntur: oportet enim movens et motum
simul esse, ut infra in septimo * probatur; et ta-
men illud quod proiicitur, invenitur moveri etiam
postquam separatum est a proliciente, sicut ap-
paret in lapide proiecto, et sagitta emissa per ar-
cum. Nunc igitur supposito quod vacuum non sit,
solvitur ista dubitatio ex parte aeris, quo medium

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

repletur. Et hoc dupliciter. Dicunt enim quidam
quod ea quae proiiciuntur, moventur etiam * post-
quam non tanguntur a proiiciente, propter ari-
tiparistasim, idest repercussionem vel contra-re-
sistentiam: aer enim motus repercutitur ad alium
aerem, et ille ad alium, et sic deinceps; et per
talem repercussionem aeris ad aerem movetur
lapis. Alii vero dicunt quod hoc ideo est, quia aer,
qui continuus existens a proiiciente impellitur, ve-
locius impellit corpus proiectum, quam sit motus
quo corpus proiectum fertur naturaliter in pro-
prium locum. Unde propter velocitatem motus
aeris non permittitur corpus proiectum, ut puta
lapis vel aliud huiusmodi, cadere deorsum ; sed
fertur secundum impulsionem aeris. Nulla autem
istarum causarum posset poni, si esset vacuum ;

et ita corpus proiectum nullo modo ferretur nisi

quandiu veheretur, puta a manu proiicientis, sed
statim emissus a manu caderet; cuius contrarium
videmus. Non ergo est vacuum.

7. Sextam rationem ponit ibi: Amplius nullus
ulique etc.: quae talis est. Si motus sit in vacuo,
nullus poterit assignare causam propter quid illud

quod movetur, alicubi stat. Non enim est ratio

quare magis quiescat in una parfe vacui quam
in alia; neque in his quae moventur naturaliter,

cum non sit differentia in partibus * vacui, ut su--

pra * dictum est; neque in his quae moventur

motu violento. Nunc enim dicimus ^ quod cessat
motus violentus, ubi deficit repercussio vel im-
pulsio aeris, secundum duas causas assignatas *..

Oportebit ergo quod vel quiescat omne corpus,
et nihil moveatur; aut si aliquid moveatur, quod
movetur in infinitum, nisi occurrat ei aliquod
corpus maius, quod violentum motum eius im-
pediat.

Ad confirmationem autem huius rationis, sub-.

iungit causam quare ponunt aliqui motum fieri

in vacuo; quia scilicet vacuum cedit, et non re-
sistit mobili; unde cum vacuum similiter cedit ex.

omni parte, feretur in infinitum ex qualibet parte.

8) Nunc enim dicimus. -- PCKNZpE; nunc autem dicimus HM, nunc | non dicimus pG, non autem dicimus sG, non enim dicimus B, sicut

igitur dicimus F, sic autem dicimus pR, sic enim dicimus sR et ed, 1545,

£e

enim dicimus edd, a b, cet. et tG. :

* etiam om. PIR.-
ab,

* Num. praec.

—

CAP. VIII, LECT. XII

183

LECTIO DUODECIMA

EX PARTE VELOCITATIS ET TARDITATIS IN MOTU OSTENDITUR VACUUM SEPARATUM NON ESSE

"Ec δὲ xai ix τῶνδε φανερὸν τὸ λεγόμενον" ὁρῶμεν

ὰ
τὸ αὐτὸ βάρος x«l σῶμα θᾶττον φερόμενον διὰ Iv
αἰτίας, ἢ τῷ διαφέρειν τὸ OC οὖ, olov OU ὕδατος
ἢ γῆς ἢ ἀέρος, 7) τῷ διαφέρειν τὸ φερόμενον, idy
τἄλλα ταὐτὰ ὑπάρχῃ, διὰ τὴν ὑπεροχὴν τοῦ βά-
ρους 7| τῆς κουφότητος.

' 5 » τ ΄ [4 μ Ω
μὲν οὖν δύ οὐ φέρεται αἴτιον, ὅτι ἐμποδίζει μάλι-
στα μὲν den wee ἔπειτα καὶ μένον: μᾶλλον
δὲ τὸ μὴ εὐδιαίρετον" τοιοῦτο δὲ τὸ παχύτερον.
Τὸ δὴ ἐφ᾽ οὐ A οἰσθήσεται διὸ τοῦ B τὸν ig GT

ρόνον" διο δὲ τοῦ A, λεπτομεροῦς ὄντος, τὸν ἐφ᾽
h E, εἰ ἴσον τὸ μῆχος τὸ τοῦ B τῷ Δ, xacvd τὴν
ἀναλογίαν τοῦ ἐμποδίζοντος σώματος. Ἔστω γὰρ
τὸ μὲν B ὕλορ, τὸ δὲ Δ ἀήρ' ὅσῳ δὴ λεπτότερον ἀὴρ
ὕδατος xxl ἀσωματώτερον, τοσούτῳ θᾶττον τὸ À
διὰ τοῦ Δ οἰσθήσεται ἢ διὸ τοῦ B. ᾿Εχέτω δὴ τὸν
αὐτὸν λόγον ὅνπερ διέστηκεν ἀὴρ πρὸς ὕδωρ. τὸ
τάχος πρὸς τὸ τάχος" ὧστ᾽ εἰ διπλασίως λεπτόν, ἐν
διπλασίῳ χρόνῳ τὴν τὸ B δίεισιν ἢ τὴν τὸ Δ, καὶ
ἔσται ὁ ἐφ᾽ d Γ χρόνος διπλάσιος τοῦ ἐφ᾽ ᾧ E. Καὶ
ἀεὶ 3v ὅσῳ ἂν Ὁ iuirescmivt καὶ ἧττον ἐμποδι-
στικὸν καὶ εὐδιαιρετώτερον Ot oU φέρεται, θᾶττον
οἰσθήσεται. :
δὲ κενὸν οὐδένα ἔχει λόγον Q ὑπερέχεται ὑπὸ τοῦ
σώματος, ὥσπερ οὐδὲ τὸ μηδὲν πρὸς ἀριθμόν. Εἰ
γὰρ τὰ τέτταρα τῶν τριῶν ὑπερέχει ἑνί, πλείονι δὲ
τοῖν δυοῖν, καὶ ἔτι πλείονι τοῦ ἑνὸς ἢ τοῖν δυοῖν,
τοῦ δὲ μηδενὸς οὐχέτι ἔχει λόγον ᾧ ὑπερέχει: ἀνάγκη
13e τὸ ὑπερέχον ιαιρεῖσθαι εἴς τε τὴν ὑπεροχὴν
καὶ τὸ ὑπερεχόμενον. ὥστε ἔσται τὰ τέτταρα ὅσῳ
τε ὑπερέχει xal οὐδέν. Διὸ οὐδὲ γραμμὴ στιγμῆς
ὑπερέχει; εἰ μὴ σύγκειται Ex στιγμῶν. Ὁμοίως δὲ

xxl τὸ χενὸν πρὸς τὸ πλῆρες οὐδένα οἵόντε ἔχειν'

λόγον"

ὧστ᾽ οὐδὲ τὴν χίνησιν. ᾿Αλλ᾽ εἰ διὰ τοῦ λεπτοτάτου ἐν

ὃ * ΄ ὃ 4 à H - i T€ c ^N
τοσῳδὶ τὴν τοσήνδε φέρεται Otd τοῦ κενοῦ, παντὸς
ὑπερβάλλει λόγου.

"Ecco γὰρ τὸ Ζ κενόν, ἴσον δὲ τῷ μεγέθει τοῖς B καὶ A:

"Qc

τὸ δὴ À εἰ δίεισι χαὶ κινηθήσεται ἔν τινι μὲν χρόνῳ,
TQ. EQ o9 H, ἐν ἐλάττονι δὲ ἢ τῷ ἐφ᾽ οὐ E, τοῦτον
ἕξει τὸν λόγον τὸ κενὸν πρὸς τὸ πλῆρες. "AXX ἐν
τοσούτῳ χρόνῳ ὅσος ἐφ᾽ οὗ τὸ H, τοῦ Δ τὸ α δίεισι
τὴν τὸ Θ. Δίεισι δέ γε, κἂν dj τι λεπτότητι διαφέρον
τοῦ ἀέρος ἐφ’ ᾧ τὸ Ζ, ταύτην τὴν ἀναλογίαν ἣν
ἔχει ὁ χρόνος i9 d E πρὸς τὸν ἐφ᾽ d H. "Av γὰρ fj
τοσούτῳ λεπτότερον τὸ ἐφ᾽ ᾧ Z σῶμα τοῦ Δ. ὅσῳ
ὑπερέχει τὸ E τοῦ H, ἀντεστραμμένως δίεισι τῷ
τάχει ἐν τοσούτῳ, ὅσον τὸ Η, τὴν τὸ Z τὸ ἐφ᾽ οὐ A,
idw φέρηται. 'Edw τοίνυν μηδὲν ἢ σῶμα ἐν τῷ Ζ,
ἔτι θᾶττον’ ἀλλ᾽ ἦν ἐν τῷ H. “Ὥστ᾽ ἐν ἴσῳ χρόνῳ
δίεισι πλῆρές vs ὃν καὶ χενόν, ᾿Αλλ᾽ ἀδύνατον. Φα-
νερὸν τοίνυν ὅτι. εἰ ἔστι τις χρόνος ἐν ᾧ διὰ τοῦ
χενοῦ ὁτιοῦν οἰσθήσεται, συμβήσεται τοῦτο τὸ ἀδύ-
νατον. ᾽Εν ἴσῳ γὰρ ληφθήσεται πλῆρές τε ὃν διεξιέ-
ναι τι, χαὶ xsvóv ἔσται γάρ τι ἀνάλογον σῶμα
ἕτερον πρὸς ἕτερον, ὡς χρόνος πρὸς χρόνον.

δ᾽ ἐν χεφαλαίῳ εἰπεῖν, δῆλον τὸ τοῦ συμβαίνοντος
αἴτιον, ἔτι κινήσεως μὲν πρὸς χίνησιν πάσης ἐστὶ
λόγος (ἐν χρόνῳ γάρ ἐστι; χρόνου δὲ παντός ἐστι
πρὸς χρόνον͵ πεπερασμένων ἀμφοῖν), κενοῦ δὲ πρὸς
πλῆρες οὐχ ἔστιν.

Ἧ μὲν οὖν διχφέρουσι δύ ὧν φέρονται, ταῦτα συμβαίνει,

* Amplius autem et ex his manifestum est quod dicitur.

Videmus enim idem grave et corpus velocius ferri pro-
pter duas causas; aut quia id differt per quod, ut per
aquam aut per terram aut per aerem; aut quia id differt
quod fertur, si alia sunt eadem, propter excellentiam
gravitatis aut levitatis. .

Hoc igitur per quod fertur, causa est quia impedit; ma-

xime quidem quod contra fertur, postea autem et ma-
nens: magis autem quod non facile dividitur; huiusmodi
autem grossius est. ld igitur in quo est A, movebitur
per B, quod autem in quo est C tempus: per ipsum
autem D cum sit subtilius, si aequalis longitudo est
ipsius B quae est ipsius D, secundum analogiam im-
pedientis corporis: sit enim B quidem aqua, D vero
aer. Quanto igitur subtilius aer aqua et incorporalius,
tanto citius A per D movebitur quam per B. Habet igi-
tur eandem rationem qua quidem distat aer ab aqua,
velocitas ad velocitatem. Quare si dupliciter subtile est,
in duplici tempore quod est ipsum B transibit, quam
D. Et erit in quo est C, tempus duplex eo in quo est E.
Et semper iam quantumcumque sit incorporalius et mi-
nus impeditivum et bene divisibilius per quod fertur,
citius movebitur.

Vacuum autem nullam habef rationem qua excedatur a

pleno, sicut neque ipsum nihil ad numerum. Si enim
quatuor tria excedunt uno, pluri autem duo, et adhuc
unum pluri quam duo; ipsum autem nihil non amplius
habent rationem qua excedant. Necesse est enim dividi
excedens in excedentiam et in id quod exceditur. Quare
et quatuor erunt quot excedunt et nihil. Unde neque
linea punctum excedit, nisi componatur ex punctis. Si-
militer autem vacuum ad plenum nullam possibile est
habere rationem.

Ergo neque motum: *sed si per subtilissimum in tanto

Sit

talique fertur, per vacuum omnem exuperat rationem.

enim Z vacuum, aequale autem magnitudine his quae
sunt B et D. A ergo si transibit et movebitur per Z
quodam quidem in tempore, quod est I, sed in minori
quam in quo est E, et hanc habebit rationem vacuum
ad plenum. Sed in tanto tempore quantum est in quo
est I, ipsius D A transibit subtilius. Transibit autem
si sit aliquid subtilitate differens ab aere in quo est Z,
secundum hanc proportionem quam tempus habet in
quo est E, ad tempus in quo est I. Si enim in tanto
subtilius est corpus in quo est Z, ipso D, quantum
exuperat E ipsum 1, transibit e converso velocitate in
tanto quantum 1, ipsum Z, quod est in quo est A,
si feratur. Si igitur nullum sit corpus in quo est Z,
adhuc velocius. Sed erat in quo est I. Quare in aequali
tempore transibit quod est. plenum et vacuum; sed im-
possibile est. * Manifestum igitur quod si fuerit aliquod
tempus in quo per vacuum quodlibet feratur, accidet
hoc impossibile: in aequali enim accipietur et quod
plenum est:transire aliquod et vacuum: erit enim ali-
quod analogum corpus alterum ad alterum, ut tempus
ad tempus.

Sed sicut in capitulo. est dicere, palam accidentis causa

est: quia motus quidem ad motum omnis proportio
est: in tempore enim est; temporis autem omnis est
ad tempus, finitis utrisque: vacui autem ad plenum
non est.

* Secundum quidem igitur quod differunt per quae feruntur,

haec contingunt.

* Seq. cap. virt.
Text, yt, .

* Text. 72.

* Text. 73.

* Text. 74.

* Num. seq.

184

xac) δὲ τὴν τῶν φερομένων ὑπεροχὴν τάδε" ὁρῶμιεν
γὰρ τὸ μείζω ῥοπὴν ἔχοντα ἢ βάρους ἢ κουφότητος,
ἐὰν τἄλλα ὁμοίως ἔχῃ τοῖς σχήμασι, θᾶττον φερό-
μενα τὸ ἴσον χωρίον, xal xac λόγον ὃν ἔχουσι τὰ
μεγέθη πρὸς ἄλληλα. Ὥστε καὶ διὸ τοῦ κενοῦ. ᾿Αλλ
ἀδύνατον' διὸ τίνα γὰρ αἰτίαν οἰσθήσεται θᾶττον ;
ἐν μὲν γὰρ τοῖς πλήρεσιν ἐξ ἀνάγκης" θᾶττον γὰρ
διαιρεῖ τῇ ἰσχύϊ τὸ μεῖζον. Ἢ γὰρ σχήματι διαιρεῖ,
ἢ ῥοπῇ ἣν ἔχει τὸ φερόμενον ἢ τὸ ἀφεθέν. ᾿Ισοταχῇ
ἄρα πάντ᾽ ἔσται. ᾿Αλλ᾽ ἀδύνατον.

Ὅτι μὲν οὖν, εἰ ἔστι κενόν, συμβαίνει τοὐναντίον ἢ δύ
ὃ κατασκευάζουσιν οἱ φάσκοντες εἶναι κενόν, φανε-
ρὸν ἐκ τῶν εἰρημένων. Οἱ μὲν οὖν οἴονται τὸ χενὸν
εἶναι, εἴπερ ἔσται ἡ κατὰ τόπον χίνησις, ἀφοχρι-
νόμενον καθ’ αὐτό: τοῦτο δὲ ταὐτόν ἐστι τῷ τὸν
τόπον φάναι εἶναί τι κεχωρισμένον: τοῦτο δ᾽ ὅτι
ἀδύνατον, εἴρηται πρότερον.

SyNoPsrs. — 1. Argumentum et divisio textus. Causae veloci-
tatis et tarditatis in motu sunt differentia mediorum, et differentia
ex parte mobilis. — 2. Subdivisio textus. — 3. Considerata velo-
citate et tarditate ex parte medii motus, ostenditur 70" esse va-
cuum separatum. Proportio motus ad motum in velocitate est
sicut medii ad medium in subtilitate: vacui autem ad plenum non
est proportio: ergo nec motus per vacuum ad motum per ple-
num. — Prima propositio manifestatur. Medium enim impedit mo-
tum corporis, et tanto magis quanto medium est grossius; quod
patet exemplo. - 4. Secunda propositio manifestatur. Sicut nu-
merus non excedit nihil secundum aliquam proportionem, ita nec
vacuum exceditur a pleno. Excedens enim dividitur in id quod
exceditür et in id im quo excedit; numerus autem non compo-
nitur ex nihil.et unitatibus. Idem dicendum de linea et puncto. —
5. Concluditur nullam esse proportionem inter motum qui fit per
vacuum et motum per plenum: - 6. Probatur conclusio per re-
ductionem ad impossibile. Si enim esset proportio in velocitate
motus per vacuum ad illum qui fit per plenum, sequeretur
eandem esse proportionem inter tempus unius et tempus alte-
rius; et ulterius mobile in eodem temporis spatio transire spa-
tium vacuum et spatium plenum corpore, cuius subtilitas in ea
proportione esset ad subtilitatem aliorum mediorum, quae erat

temporis motus per vacuum ad tempus motus per plenum. —.

7. Recapitulatur ratio praemissa. Epilogus. — 8. Prima obiectio.
Motus habet determinatam velocitatem ex proportione potentiae
motoris ad mobile, etiamsi nullum sit impedimentum: quod
patet a) exemplo corporum caelestium, 5) ex eo quod ex ma-

&gric ostendit vacuum non esse, ex parte
|Bivelocitatis et tarditatis in motu. Et

Scirca hoc duo facit: primo assignat

X Ecausas propter quas velocitas et tar-
ditas est in motu; secundo ex illis causis argu-
mentatur ad propositum, ibi: Zoc igitur per quod
fertur * etc. Dicit ergo primo quod unum et idem
corpus grave, et quodcumque aliud, utpote lapis
vel aliquid huiusmodi, propter duas causas ve-
locius fertur; aut propter differentiam medii per
quod fertur, ut per aerem vel terram vel aquam;
aut propter differentiam ipsius mobilis, quia est
vel gravius vel levius, caeteris paribus.

2. Deinde cum dicit: Hoc igitur per quod
fertur etc., ex praemissis causis argumentatur ad
propositum. Et primo ex differentia medii; se-
cundo ex differentia mobilis, ibi: Secundum autem
eorum * etc. Circa primum duo facit: primo ponit
rationem ; secundo éam recapitulando recolligit ,
ibi: Sed sicut in capitulo * etc. Circa primum duo
facit: primo ponit rationem; secundo ostendit
conclusionem sequi ex praemissis, ibi: Sit enim
Z vacuum * etc.

3. Ponit ergo primo talem rationem. Propor-
tio motus ad motum in velocitate est sicut pro-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

Secundum autem eorum quae feruntur excellentiam, haec
sunt. Videmus enim maiorem inclinationem habentia
aut gravitatis aut levitatis, si quoad alia similiter se
habeant figuris, citius lata per aequale spatium finitum ;
et secundum rationem quam habent magnitudines ad
invicem. Quare et per vacuum. Sed impossibile est.
Propter quam enim causam fertur velocius? In. plenis
quidem enim ex necessitate: velocius enim dividit ex
fortitudine maius; aut enim figura dividit, aut inclina-

tione quam habet quod fertur, aut proiectum. Aeque

velocia ergo omnia erunt. Sed impossibile est.

* Quod quidem igitur, si vacuum sit, accidat contrarium
quam propter quod probant esse vacuum, manifestum
est ex dictis. Hi igitur opinantur vacuum esse, si erit
secundum locum motus, discretum secundum se. Hoc
autem idem est ei quod est dicere, locum esse aliquod
separatum. Sed hoc quod sit impossibile esse, dictum
est prius.

gnitudine per quam transit motus, est accipere prius et posterius
in motu; qui proinde est in determinato tempore. Unde licet
motui in vacuo nulla retardatio accidat, non sequitur illum non
esse proportionatum motui in pleno. — 9. Responsio Averrois. —
10. Reiicitur haec solutio. — Ratio Aristotelis, contra quam obii-
citur, non est demonstrativa simpliciter, sed est ratio ad contra-
dicendum. — 11. Secunda obiectio. Si medium quod est plenum,
impedit, sequeretur in hoc medio inferiori non esse motum non
impeditum. - Responsio Commentatoris. - Non est inconveniens
quod motui naturali adiungatur aliquid non naturale, cum sit a
loco non naturali ad locum naturalem. — 1:2. Tertia obiectio
Cum in corporibus terminus raritatis sit determinatus, non vi-
dentur raritas et tempus esse invicem proportionata. — Respon-
detur quod raritas non est determinata ex natura corporis in-

quantum est mobile: sub quo respectu tamen consideratur hic.

ab Aristotele corpus mobile. — Vel etiam dici potest Philosophum.
hic procedere secundum opinionem antiquorum, qui ponebant
raritatem et densitatem posse in infinitum augeri. — 13. Probatur
thesis ex parte ipsius mobilis. Per aequale spatium citius fe-
runtur ea quae habent maiorem inclinationem secundum gravi-
tatem aut levitatem, si tamen similiter se habeant secundum fi-
guras; unde proportio velocitatis est secundum proportionem aut
in magnitudine aut in gravitate magnitudinum quae moventur.
Si autem ita sit in pleno, et in vacuo esse debet. In vacuo tamen
non est assignare aliquam causam diversae velocitatis motus.
Ergo vacuum non est. — Difficultas circa hanc rationem. Solu-
tio. — 14. Epilogus.

ὙΨΌΣ

portio medii ad medium in subtilitate ; sed spatii

vacui ad spatium plenum nulla est proportio;

ergo motus per vacuum non habet proportio-
nem ad motum qui sit per plenum. - Primo
ergo manifestat primam propositionem huius ra-
tionis. Et dicit quod medium per quod aliquid
fertur, est causa velocitatis et * tarditatis, quia im-
pedit corpus quod movetur. Et maxime quidem
impedit quando medium fertur in contrarium, ut
patet in navi, cuius motus impeditur a vento.
Secundario autem impedit, si etiam quiescat:
quia si simul moveretur cum mobili, non impe-
diret, sed magis iuvaret, sicut fluvius qui defert
navem inferius. Sed inter ea quae impediunt,
magis impedit * illud quod non facile dividitur; et
tale est corpus magis grossum. Et hoc manifestat
per exemplum. Sit enim corpus quod movetur A;
spatium per quod movetur, sit B; et tempus in
quo A movetur per B, sit. C. Ponamus autem
aliud spatium. quod sit D, aequalis longitudinis
cum B; sed tàmen D sit plenum subtiliori cor-
pore quam B, secundum aliquam analogiam ,
idest proportionem, corporis medii, quod impedit
motum corporis; ut puta quod spatium B sit
plenum aqua, spatium vero D sit plenum aere.

* "Text. 75.

* est FNZSA, 0m.
CIKOQTVXYpA. —

CAP. VIII, LECT. XII 185

Quanto ergo aer est subtilior aqua et minus spis-
sus, tanto mobile quod est A, citius movebitur
per spatium D, quam per spatium B. Quae est
ergo proportio aeris ad aquam in subtilitate, ea-
dem est proportio velocitatis ad velocitatem: et

quanto est maior velocitas, tanto est minus tem-

pus; quia velocior motus dicitur, qui est in minori
tempore per aequale spatium, ut in sexto * dicetur.
Unde, si aer est in duplo subtilior quam aqua,
sequetur quod tempus in quo A * movetur per B,
quod est plenum aqua, sit duplum tempore in
quo pertransit D *, quod est plenum aere: et ita
tempus C, in quo pertransit spatium B, erit du-
plum tempore quod est E, in quo pertransit spa-
tium D. Et sic poterimus universaliter accipere,
quod in quacumque proportione medium, per
quod aliquid fertur, est subtilius et minus impe-
ditivum et facilius divisibile, in eadem propor-
tione erit motus velocior.

4. Deinde cum dicit: Vacuum autem nullam etc.,
manifestat secundam propositionem : et dicit quod
vacuum non exceditur a pleno secundum aliquam
proportionem. Et hoc probat per hoc, quod nu-
merus non excedit nihil secundum aliquam pro-
portionem, sed solum attenditur proportio aliqua
numeri ad numerum, vel ad unitatem: sicut qua-
tuor excedunt ^ tria in uno, et adhuc in pluri
excedunt duo, et adhuc in pluri unum. Unde
dicitur maior proportio quatuor ad unum, quam
ad duo vel tria. Sed quatuor non excedunt nihil
secundum 'aliquam proportionem. Et hoc ideo
quia necesse est quod omne excedens dividatur
in id quod exceditur, et in excedentiam, idest
in id in quo excedit: sicut quatuor dividitur in

tria, et in unum in quo excedit tria. Si ergo qua-

tuor excedunt nihil, sequetur quod quatuor divi-
dantur in aliquot et nihil: quod est inconveniens.
Unde etiam non potest dici, quod linea excedat
punctum, nisi componeretur ex punctis, et divi-
deretur in ea. Et similiter non potest dici quod
vacuum habeat aliquam proportionem ad ple-
num: quia vacuum non cadit in compositionem
pleni. |

5. Deinde cum dicit: Ergo neque motum etc.,
ponit conclusionem , concludens quod non est
possibile esse proportionem inter motum qui fit
per vacuum, et motum qui fit per plenum; sed
si aliquod corpus fertur per quodcumque subti-
lissimum in tanto spatio talique tempore, motus

qui est per vacuum transcendet omnem propor-
tionem datam.

6. Deinde cum dicit: Sit enim Z vacuum etc.,
quia praedictam * conclusionem ostensive ex prin-
cipiis suppositis deduxerat, ne qua * dubitatio oria-
tur de principiis praemissis *, ut certior sit proces-
sus, probat eandem conclusionem deducendo ad
impossibile. Si enim dicatur quod motus qui est
per vacuum, habet aliquam proportionem velo-
citatis ad motum qui est per plenum, ponatur
ergo 7 quod spatium vacuum sit Z, quod quidem
sit aequale secundum magnitudinem, spatio B
quod est plenum aqua, et spatio D quod est ple-
num aere. Si autem detur quod motus qui est per
Z, habeat aliquam proportionem secundum velo-
citatem ad motus qui sunt per B et D, oportet
dicere quod motus qui est per Z, quod est va-
cuum, sit in aliquo determinato tempore: quia
velocitates distinguuntur secundum quantitates
temporum, ut supra * dictum est. Si ergo dicatur
quod mobile quod est A, transeat per spatium
vacuum quod est Z, in aliquo tempore; sit illud
tempus I, quod oportet esse minus quam tem-
pus E, in quo pertransit spatium D, quod est
plenum aere; et sic haec erit proportio motus
per vacuum ad motum per plenum, quae est
proportio temporis E ad tempus 1. Sed necesse
erit ponere quod in tanto tempore quantum est I,

| mobile quod est A, pertranseat quoddam spa-

tium plenum subtiliori corpore ipsius D, idest
ipso D ?. Et hoc quidem continget, si inveniatur
aliquod corpus quod * differat in subtilitate ab
aere, quo * ponebatur plenum spatium D, secun-
dum illam proportionem quam habet tempus E
ad tempus 1; ut puta * si dicatur illud corpus
esse ignis, quo ponatur plenum spatium Z, quod
prius ponebatur vacuum *: quia si corpus quo
ponitur plenum spatium Z, est tanto subtilius
corpore quo ponitur plenum spatium D, quantum
tempus E excedat tempus * I, sequetur quod mo-
bile quod est A, si feratur per Z, quod est spa-
tium plenum subtilissimo corpore, et per D, quod
est spatium plenum aere, transibit per Z e con-
verso in maiori velocitate in tanto tempore, quan-
tum est 1 *. Si ergo nullum corpus sit in quo
est Z, sed ponatur hoc spatium vacuum, sicut
et primo; adhuc debebit velocius moveri. Sed
hoc est contra id quod fuit positum. Positum
enim erat quod motus fieret. per spatium Ζ,

«) sit duplum tempore in quo pertransit D. — Sic legimus cum DE
FGHMNRSsBCI; P sit duplum tempus in quod pertransit D, sed et
ipsa paulo inferius habet duplum tempore; pro quo, quod cet. et a b.

B) sicut quatuor excedunt etc. — sicut quatuor excellunt tria in
uno, in plura autem. duo, et adhuc in pluri unum et ad (et ad expungit
aman.) al. l'ra et adhuc in pluri excedunt duo, et adhuc in pluri qua-
tuor. Unde S. Pro excedunt ante tria, excellit ABQY, excellunt cet.
et a b; pro excedunt ante duo, excedit Z, excellunt BEFGHMNR; et
post duo om. Pab; pro unum, quatuor ANQVXYpCIKO (uu pro uit). —
Inferius in hoc numero pro excedunt, excedens, exceditur, exceden-
tiam, excedit, excedat, codices unanimiter cum a b et venet. 1545 ex-
cellunt, excellens, excellitur, excellentiam, excellit, excellat.

Ὑ Si enim dicatur... per plenum, ponatur ergo. — Sic legunt
a b, edit. Venet. 1545 et codices exc. F; P interpolando: Si enim di-
catur... per plenum, sequuntur multa inconvenientia; ponatur ergo;
eodem modo addit F: sequentur plura inconvenientia; sed non opus
est addere haec verba, quae cum particula ergo non ita bene co-
haerent.

Opp. D. TugoxaE T. II

9) ipsius D, idest ipso D. — ipsius D idest om. P, sed cf. textum
translatum: ipsius D A transibit subtilius, et Lib. I lect. xuy num. 5:
plura contrariorum, idest contrariis, hoc est quam contraria, LS om.
idest ipso D.

c) spatium Z, quod prius ponebatur vacuum. — Pro Z corrupte sed Y,
secundum ed. a et cet. exc. DEFGHLMNSZsI et OR qui hab, lac. Margo
E addit secundum, ita ut legat cum Pb: spatium Z, secundum quod
prius ponebatur vacuum.

C) in tanto tempore, quantum est I. — Sic CEMQTpBFG; non dis-
sentiunt a b et fere omnes alii codd., in tanto tempore in quantum est
I; sB. pro quantum , quanto; in tanto tempore in quantum I exupe-
rat ipsum E 56; in tanto tempore quantum tempus I minus est tem-
pore E R; P et ed. venet. 1545: in tanto tempore in quanto est minus
E, quod videtur intelligendum secundum sensum lectionis R. Patet le-
gendum esse in tanto tempore quantum est I, tum quia processus ar-
gumentationis requirit hic conclusionem istam, nempe quod 4 per corpus
subtilissimum transeat in eodem tempore ac per vacuum, tum quia textus
habet ἐν τοσούτῳ ὅσον τὸ H.

24

* Num. praec.
* aliqua DERVSF
GH

"s Cf. n. 2.

* Num. 3.

^

o.

* tantum add.
codd.
* quae P.

* utpote codd.

* tempus om. P
a b.

* si P.

* transit pb.

* Num. 3 sqq.

* Num. praec.

* Num. 4.

* epilogando xc
LRVZ.
* Num. praec.

* Numm. 8, 9,10
omittuntur à Co-
dice Q.

* quod add. ab
et codd. exc. EL.

* tardatio EG.

186

quod est vacuum, in tempore I; et sic * cum in
tempore I transeat idem spatium, cum est plenum
subtilissimo corpore, sequitur quod in eodem tem-
pore transibit * idem mobile unum et idem spa-
tium, cum est vacuum et cum est plenum. Mani-
festum est ergo, quod si fuerit aliquod tempus ,
in quo mobile feratur per quodcumque spatium
vacuum, sequetur hoc impossibile, quod in ae-
quali tempore transibit plenum et vacuum: quia
erit accipere aliquod corpus quod habebit propor-
tionem ad aliud corpus, sicut habet proportionem
tempus ad tempus.

7. Deinde cum dicit: Sed sicut in capitulo est
dicere etc., summatim colligit ea, in quibus virtus
consistit praemissae * rationis. Et dicit quod sicut
contingit recapitulando dicere, manifesta est causa,
quare praedictum * inconveniens accidat: quia sci-
licet quilibet motus est proportionatus cuilibet mo-
tui secundum velocitatem: quia omnis motus est
in tempore, et quaelibet duo tempora, si sint
finita, habent proportionem ad invicem. Sed va-
cui ad plenum non est proportio, ut probatum
est *. Unde si ponatur motus fieri per vacuum,
necesse est quod sequatur inconveniens.

Ultimo autem epilogans * concludit, quod prae-
dicta * inconvenientia accidunt, si accipiantur di-
versae velocitates motuum secundum differentiam
mediorum.

8. Sed * contra hanc rationem Aristotelis insur-
gunt plures difficultates. Quarum quidem prima
est, quod non videtur sequi *, si fiat motus per
vacuum, quod non habeat proportionem in velo-
citate ad motum qui fit per plenum. Quilibet
enim motus habet determinatam velocitatem ex
proportione potentiae motoris ad mobile, etiam
si nullum sit impedimentum. Et hoc patet per
exemplum et per rationem. Per exemplum qui-
dem in corporibus caelestibus, quorum motus a
nullo impeditur: et tamen eorum est determinata
velocitas, secundum determinatum tempus. Per
rationem autem, quia ex hoc ipso quod in ma-
gnitudine, per quam transit motus, est accipere
prius et posterius, contingit etiam accipere prius
et posterius " jn motu; ex quo sequitur motum
esse in determinato tempore. Sed verum est quod
huic velocitati potest aliquid subtrahi ex aliquo
impediente. Non igitur oportet quod proportio
motus ad motum in velocitate, sit sicut proportio
impedimenti ad impedimentum, ita quod si non
sit aliquod impedimentum, quod motus fiat in
non tempore: sed oportet quod secundum pro-
portionem impedimenti ad impedimentum, sit
proportio retardationis ad retardationem. Unde
posito quod motus sit per vacuum, sequitur quod
nulla retardatio * accidat supra velocitatem natu-
ralem; et non sequitur quod motus qui est per
vacuum, non habeat proportionem ad motum
qui fit per plenum.

bilis et medii simul,

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

9. Huic autem * obiectioni Averroes in com-

mento suo resistere conatur. Et primo quidem ἢ

conatur ostendere hanc obiectionem ex falsa ima-

ginatione procedere. Dicit enim quod ponentes .

praedictam obiectionem imaginantur additionem
in tarditate motus fieri, sicut fit additio in magni-
tudine lineae, quod pars addita sit alia a parte
cui additur. Ita enim videtur praedicta obiectio
procedere, ac si tardatio * fiat per hoc, quod 5747
aliquis motus addatur alteri motui, ita quod sub-
tracto illo motu addito per impedimentum re-
tardans , remaneat quantitas motus naturalis.
Sed hoc dicit non esse simile: quia cum retar-
datur motus, quaelibet pars motus fit tardior;
non autem quaelibet pars lineae fit maior.

Deinde ostendere nititur, quomodo ratio Aristo-
telis necessitatem habeat. Et dicit quod velocitas
vel tarditas motus consurgit quidem ex propor-
tione motoris ad mobile; sed oportet mobile esse
aliquo modo resistens motori, sicut patiens quo-
dammodo est contrarium agenti. Quae quidem
resistentia potest esse ex tribus. Primo quidem ex
ipso situ mobilis: ex hoc enim ipso quod movens
intendit transferre mobile ad aliquod ubi, ipsum
mobile in alio ubi existens repugnat intentioni
motoris; secundo ex natura mobilis, sicut apparet
in motibus violentis, ut cum grave proiicitur sur-
sum; tertio ex parte medii. Omnia enim * haec
tria accipienda sunt simul ut unum resistens, ad
hoc quod causetur una causa tarditatis in motu.
Quando * igitur mobile, seorsum consideratum
secundum quod differt a movente, est aliquid
ens actu, potest inveniri resistentia mobilis ad
motorem, vel ex parte mobilis tantum, sicut ac-
cidit in corporibus caelestibus, vel ex parte mo-
sicut accidit in corporibus
animatis quae sunt hic. Sed in gravibus et levibus,
subtracto eo quod mobile habet a movente, scilicet
forma, quae est principium motus, quam dat ge-
nerans, quod est movens, non remanet nisi mate-
ria, ex cuius parte nulla resistentia potest conside-
rari ad movens; unde relinquitur in talibus sola
resistentia ex parte medii. Sic igitur in corporibus
caelestibus est differentia velocitatis solum secun-
dum proportionem motoris ad mobile; in corpo-
ribus vero animatis secundum proportionem mo-
toris ad mobile et ad medium resistens simul.
Et in talibus procederet obiectio praedicta, quod
remota retardatione quae est ex parte medii im-
pedientis, adhuc remanet determinata quantitas
temporis in motu, secundum proportionem mo-
toris ad mobile. Sed in gravibus et levibus non
potest esse retardatio velocitatis, nisi secundum
resistentiam medii; et in talibus procedit ratio
Aristotelis.

10. Sed haec omnino videntur esse frivola.
Primo quidem, quia licet quantitas tarditatis non
sit secundum modum quantitatis. continuae , *ut

7) contingit etiam accipere prius et posterius. — Hoc homoteleuton
om. cod., exc. R, et editio a, quae insuper alias lacunas habet et oscitanter
verba miscet; ed. b et Venet. omissa restituunt per prius et posterius
est; P legit, quia ex hoc ipso quod in magnitudine per quam fit motus,

est accipere prius et posterius in motu: prius autem et posterius est
in motu ex temporis ratione, sequitur motum esse etc; in qua lectione
potest etiam notari quod sententia illa prius autem... ratione, non videtur
esse secundum doctrinam Aristotelis et S. Thomae. Cf. infra Lect. xvrr.

* igitur PEGHMN |

» depict EGO

E ut sit causa C,
ausa EG, ut cav-

CAP.

addatur motus motui, sed secundum modum
quantitatis intensivae, sicut cum aliquid est altero
albius; tamen quantitas temporis ex qua Aristote-
les argamentatur, est secundum modum quantita-
tis continuae, et fit tempus maius per additionem
temporis ad tempus; unde subtracto tempore
quod additur ex impediente, remanet tempus
naturalis velocitatis. Deinde quia in gravibus et
levibus remota forma, quam dat generans, rema-
᾿ net per intellectum corpus quantum; quod * ex
hoc ipso quod quantum est, in opposito situ exi-
stens, habet resistentiam ad motorem: non enim
potest intelligi alia resistentia in corporibus cae-
lestibus ad suos motores. Unde nec etiam in gra-
vibus et levibus sequetur ratio Aristotelis, secun-
dum quod ipse dicit.

Et ideo melius et brevius dicendum est, quod
ratio Aristotelis inducta, est ratio * ad contradi-
cendum positioni, et non ratio * demonstrativa
simpliciter. Ponentes autem vacuum, hac de causa
ipsum ponebant, ut non impediretur motus: et
Sic secundum eos causa motus erat ex parte
medii, quod non impedit motum. Et ideo contra
eos Aristoteles argumentatur, ac si tota causa
velocitatis et tarditatis esset ex parte medii; sicut
- etiam et supra * evidenter hoc ostendit dicens,
quod si natura est causa motus simplicium cor-
porum, non oportet ponere vacuum ut causam *
motus eorum: per quod dat intelligere quod to-
tam causam motus ponebant ex parte medii, et
non ex natura mobilis.

1. Secunda autem dubitatio contra rationem
praedictam est, quia si medium quod est plenum,
impedit, ut ipse dicit, sequitur quod non sit in hoc
medio inferiori aliquis motus purus non impeditus,

quod videtur inconveniens. - Et ad hoc Com-

mentator praedictus respondet, quod hoc impedi-
mentum quod est ex medio, requirit motus natu-
ralis gravium et levium, ut possit esse resistentia
mobilis ad motorem, saltem ex parte medii. - Sed
melius dicendum est quod omnis motus natura-
lis incipit a loco non naturali; et tendit in locum
naturalem. Unde quandiu ad locum naturalem
perveniat, non est inconveniens si aliquid non
naturale ei coniungatur. Paulatim enim recedit ab
eo quod est contra naturam, et tendit in id quod
est secundum naturam: et propter hoc motus
naturalis in fine intenditur.

12. Tertia obiectio est, quia cum in corporibus
naturalibus sit determinatus terminus raritatis, non
videtur quod semper sit accipere corpus rarius
et rarius secundum quamlibet proportionem tem-
poris ad tempus. Sed dicendum est, quod hoc
quod sit determinata raritas in rebus naturalibus,
non est ^ ex natura corporis mobilis inquantum
est mobile, sed ex natura determinatarum for-

VIII, LECT. XII

187

marum, quae requirunt determinatas raritates vel
densitates. In hoc autem libro agitur de corpore
mobili in communi: et ideo frequenter utitur
Aristoteles in hoc libro in suis rationibus, quibus-
dam, quae sunt falsa, si considerentur naturae de-
terminatae corporum; possibilia autem, si conside-
retur natura corporis in communi. - Vel potest
dici, quod hic etiam procedit secundum opinionem
antiquorum philosophorum, qui ponebant rarum
et densum prima principia formalia; secundum
quos raritas et densitas in infinitum. augeri po-
terant, cum non sequerentur alias * priores for-
mas, secundum quarum exigentiam determina-
rentur.

13. Deinde cum dicit: Secundum autem eo-
rum etc., ostendit non esse vacuum separatum,
ex velocitate et tarditate motus, secundum quod
omnino causa sumitur ex parte mobilis. Et dicit
quod haec quae dicentur consequuntur *, si con-
sideretur * differentia velocitatis et tarditatis, se-
cundum quod mobilia quae feruntur se invicem
excellunt; quia videmus quod per aequale spatium
finitum, citius feruntur ea quae habent maiorem
inclinationem aut secundum gravitatem aut se-
cundum levitatem ; sive sint maiora in quantitate,
aequaliter gravia vel levia existentia, sive sint
aequalia in quantitate, et sint magis gravia vel
levia. Et * hoc dico si similiter se habeant secun-
dum figuras: nam corpus latum tardius movetur,
si deficiat in gravitate vel magnitudine, quam
corpus acutae figurae. Et secundum proportionem
quam habent magnitudines motae ad invicem vel
in gravitate vel in magnitudine, est proportio ve-
locitatis. Unde et oportebit ita esse etiam si sit
motus per vacuum, scilicet quod * corpus gravius
seu levius aut magis acutum velocius feratur per
medium vacuum. Sed hoc non potest esse: quia
non est assignare aliquam causam propter quam
unum corpus alio velocius feratur *. Si enim mo-
tus fiat per spatium plenum aliquo corpore, potest
assignari causa maioris vel minoris velocitatis, se-
cundum aliquam praedictarum causarum: hoc
enim est, quia illud quod movetur maius existens,
ex sua fortitudine velocius dividit medium; vel
propter aptitudinem figurae, quia acutum est pe-
netrabilius, aut propter inclinationem maiorem,
quam habet vel ex gravitate vel ex levitate, vel
etiam propter violentiam prohibentis *. Vacuum *
autem dividi non potest citius vel tardius: unde
sequetur quod omnia aequali velocitate move-
buntur per vacuum. Sed hoc manifeste apparet
impossibile. Patet igitur ex ipsa * velocitate motus,
quod vacuum non est.

Attendendum est autem * quod in processu
huius rationis est similis difficultas sicut et * in
prima *. Videtur enim supponere, quod differentia

0) quod hoc quod sit... non est. — a et codd.; quod licet sit... non
est ed. b; quod licet sit... non tamen hoc est P.

1) scilicet quod.—secundum quod PDINOSTXYa; b om. scilicet quod...
vacuum. C pergit: corpus gravius seu levius minus aut magis tardius aut
velocius feratur per vacuum; F corpus gravius sit vel levius aut magis
feratur per vacuum. Pro aut magis acutum velocius, aut maius velocius
GHMZsL, aut magis velocius cet.; per vacuum omisso medium legunt
a et codd. exc. M, qui om. per medium vacuum... velocius feratur.

x) propter quam. unum corpus alio velocius feratur. — Pb; pro-
pter aliquod huiusmodi corpus velocius feratur AIKOSVXY, propter
quam (quid HpE, quod pG) aliquod (aliquid BH) huiusmodi corpus
velocius feratur BCDEGHLTZ, propter quod huiusmodi corpus velo-
cius feratur Fa, propter quod huiusmodi aliquod corpus velocius
feratur N, propter huiusmodi corpus velocius feratur Q , propter
quam huiusmodi corpus velocius feratur per medium R; pro M vide
not. praec.

* aliquas EGHMR.

* consequenter p.

* considerentur
Codd. exc. CFIMN
ORSGHKL. ris c

* etiam »ab et
codd. exc. BEGH

* Num. 10.

188

velocitatis in motibus non sit nisi propter differen-
tiam divisionis medii: cum tamen in corporibus
caelestibus sint diversae velocitates, in quibus non
est aliquod plenum medium resistens, quod dividi
oporteat per motum corporis caelestis. Sed sol-
venda est haec dubitatio sicut et prius *.

14. Ultimo autem epilogando concludit manife-
stum esse ex dictis, quod si ponatur vacuum esse,
accidit contrarium eius quod supponebant proban-
tes esse vacuum. Illi enim procedebant, ac si mo-
tus esse non possit, si vacuum non sit. Sed osten-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

sum est * contrarium: scilicet, si vacuum sit, quod
motus non est. Sic igitur praemissi philosophi
opinantur vacuum esse quoddam discretum et
separatum secundum se, scilicet quoddam spa-
tium habens dimensiones separatas: et huiusmodi
vacuum opinantur necesse esse, si sit motus se-
cundum locum. Ponere autem sic vacuum sepa-
ratum, idem est quod dicere? locum esse quod-
dam spatium distinctum a corporibus; quod est

impossibile, ut supra * ostensum est in tractatu ;

de loco.

λ) opinantur necesse... idem est quod dicere. — lta a b et codd.
exc. R; P et ed. venet 1545: opinantur necesse esse ponere, si 511 mo-
tus secundum locum aut vacuum separatum, quod idem est quod

dicere; eodem modo R transfert ponere post esse, sed prosequitur si

* Sit... locum. aut si (corr. in sic) vacuum separatum idem est quod di-

cere, ut alii codd.

* Lect. praec. n. -
45 7: ἣν

*
j-
E
v

CAP. VIII, LECT. XIII

LECTIO DECIMATERTIA

EX PARTE IPSIUS VACUI OSTENDITUR QUOD VACUUM SEPARATUM NON SIT

Καὶ καθ’ αὐτὸ δὲ σκοποῦσι φανείη ἂν τὸ λεγόμενον
χενὸν ὡς ἀληθῶς χενόν. “Ὥσπερ γὰρ ἐὰν ἐν ὕδατι
τιθῇ τις κύβον, ἐχστήσεται τοσοῦτον ὕδωρ ὅσος ὁ
κύβος, οὕτω xal ἐν ἀέρι" ἀλλὸ τῇ αἰσθήσει ἄδηλον.
Καὶ ἀεὶ δὴ ἐν παντὶ σώματι ἔχοντι μετάστασιν,
ἐφ᾽ ὃ πέφυχε μεθίστασθαι, ἀνάγκη; ἂν μὴ συμπι-
λῆται; μεθίστασθαι ἢ κάτω ἀεί, εἰ κάτω ἡ φορά,
ὥσπερ γῆς" ἢ ἄνω, εἰ πῦρ' 7 ἐπ’ ἄμφω [ὡς ὁ ἀήρ],
ἢ ὁποῖον ἄν τι ἢ τὸ ἐντιθέμενον. 'Ev δὲ δὴ τῷ
χενῷ τοῦτο μὲν ἀδύνατον" οὐδὲ γὰρ σῶμα" διὰ δὲ
τοῦ κύβου τὸ ἴσον διάστημα διεληλυθέναι δόξειεν,
ὅπερ ἦν καὶ πρότερον ἐν τῷ χενῷ, ὥσπερ ἂν εἰ τὸ

ὕδωρ μὴ μεθίστατο τῷ ξυλίνῳ χκύβῳ μηδ᾿ ὁ ἀήρ,

ἀλλὰ πάντα διήεσαν δὶ αὐτοῦ. ᾿Αλλὰ μὴν καὶ ὁ

χύβος ἔχει τοσοῦτον μέγεθος, ὅσον χατέχει τὸ χε-
vóv: ὃ εἰ xal θερμὸν ἣ logge ἐστιν ἢ βαρὺ ἢ κοῦ-
Qov, οὐδὲν ἧττον ἕτερον τῷ εἶναι πάντων τῶν πα-
θημάτων ἐστί, χαὶ εἰ μὴ χωριστόν' λέγω δὲ τὸν
ὄγκον τοῦ ξυλίνου κύβου. Ὥστ᾽ ci xal χωρισθείη
τῶν ἄλλων πάντων χαὶ μήτε βαρὺ μήτε κοῦφον εἴη,
καθέξει τὸ ἴσον χενὸν χαὶ ἐν τῷ αὐτῷ ἔσται τῷ
τοῦ τόπου χαὶ τῷ τοῦ χενοῦ μέρει ἴσῳ αὐτῷ, Τί
οὖν διοίσει τὸ τοῦ κύβου σῶμα τοῦ ἴσου χενοῦ xol
τόπου; καὶ εἰ δύο τοιαῦτα, διὸ τί οὐ καὶ ὁποσαοῦν
ἐν τῷ αὐτῷ ἔσται; ἕν μὲν δὴ τοῦτο ἄτοπον καὶ
ἀδύνατον. ᾿

Ἔτι δὲ φανερὸν ὅτι τοῦτο ὁ κύβος ἕξει xol μεθιστά-

j μένος; ὃ χαὶ τὰ ἄλλα σώματα πάντ᾽ ἔχει. “Ὥστ᾽ εἰ

τοῦτο που μηδὲν διαφέρει, τί δεῖ ποιεῖν τόπον τοῖς
σώμασι παρὰ τὸν ἑχάστου ὄγχον, εἰ ἀπαθὲς ὁ ὄγκος;
οὐδὲν γὰρ συμβάλλεται, εἰ ἕτερον περὶ αὐτὸν ἴσον
διάστημα τοιοῦτον εἴη.

[Ἔτι δεῖ δῆλον εἶναι οἷον χενὸν ἐν τοῖς κινουμένοις.
Νὺν δ᾽ οὐδαμοῦ ἐντὸς τοῦ κόσμου" ὁ ydp ἀὴρ ἔστι
τι, οὐ δοκεῖ δέ γε’ οὐδὲ τὸ ὕδωρ, εἰ ἦσαν οἱ ἰχθύες
σιδηροῖ. τῇ ἁφῇ γὰρ ἡ κρίσις τοῦ dmcoU.] Ὅτι
μὲν τοίνυν οὐχ ἔστι χεχωρισμένον χενόν, ἐκ τούτων
ἐστὶ δῆλον.

ΘΥΝΟΡΒΙΒ. — 1. Ex parte vacui irrationabiliter dictum est
ipsum esse. Prima ratio. Omne corpus in quod alterum corpus
immittitur, huic cedere oportet, ne contingat duo corpora esse
simul; sed de vacuo hoc non potest dici, cum non sit corpus;
corpus igitur intromissum cum aliqua vacui parte simul esse
debet. Hoc autem est impossibile; dimensiones enim talis cor-
poris essent simul cum dimensionibus vacui; et cum differentiam
non sit assignare, nec etiam secundum situm, vacuum et corpus
essent unum. - Si autem ponatur quod sint duo simul existentia,

[pic ostendit vacuum non esse, ratio-
pinibus acceptis ex parte ipsius vacui,
Sabsque consideratione motus: et hoc
x jostendit tribus rationibus.

Dicit ergo primo quod etiam considerantibus
vacuum per se, absque motu, videbitur quod ita
sit dictum ab aliquibus * vacuum esse, sicut vere
sonat nomen vacui. Nam vacuum sonat aliquid

inane et quod non est; et inaniter et absque ra-

D

* Et per se autem considerantibus videbitur utique dictum *
vacuum, sicut vere vacuum. Sicut enim in aqua si po-
nat aliquis cubum, cedet tanta aqua, quantus est cubus;
sic est etiam in aere; sed sensui immanifestum est. Et
semper igitur in omni corpore habenti transmutatio-
nem, in quo est aptum natum mutari, necesse est, nisi
coeat, transmutari; aut deorsum semper, si deorsum
est motus, sicut est terrae; aut sursum, sicut ignis; aut
ad utraque; aut quodcumque aliquid sit impositum.

. In vacuo autem hoc quidem impossibile est; nullum
enim corpus est. Sed per vacuum aequale spatium tran-
sire videtur, quod quidem erat prius in vacuo; tanquam
si aqua non cederet ligneo cubo, neque aer, sed omnia
transirent per ipsum. At vero cubus habet tantam ma-
gnitudinem, quantam continet vacuum. Quod si cali-
dum est aut frigidum aut grave aut leve, nihilominus
alterum in esse ab omnibus passionibus est, etsi non
divisibile sit ab illis: dico autem corpus lignei cubi.
Quare etiam si separetur ab omnibus aliis, et neque
grave neque leve sit, continebit aequale vacuum, et in
eadem erit, quae est loci et vacui, parte aequali sibi.
Quid igitur distabit cubi corpus ab aequali vacuo et
loco? Et si duo huiusmodi sunt, propter quid non
quotlibet in eodem erunt? Unum igitur hoc incon-
veniens et impossibile est.

* Amplius autem manifestum est, quod hoc cubus habet
transmutatus, quod et omnia alia corpora habent: Quare
si a loco nihil differt, quid oportet locum facere cor-
poribus extra uniuscuiusque corpus, si impassibile est
corpus? Nihil enim confert, si alterum circa ipsum
aequale spatium huiusmodi sit.

* Amplius, oportet manifestum esse quale vacuum sit in his
quae moventur. Nunc autem nusquam infra mundum:
aer enim aliquid est, non videtur autem: neque'aqua,
si essent pisces ferrei. Tactu enim est discretio illius
quod tangitur. * Quod quidem igitur non separatum sit
vacuum, ex his manifestum est.

pari ratione plura corpora etiam sensibilia in eodem spatio esse
possent; quod est inconveniens. — 2. Secunda ratio. Si ponatur
quod vacuum vel locus sit spatium separatum, sequetur quod non
sit necessarium corpora esse in loco. Cum enim unumquodque
corpus proprias dimensiones habeat, superfluum videtur ponere
circa ipsum alias his aequales. -- 3. Tertia ratio. Nunquam mani-
festatur vacuum in mobilibus infra mundum: plenum aere nam-
que, quod vacuum videtur, tale non est; aer enim, licet visu non
percipiatur, tactu tamen constat quod aliquid sit. — Conclusio.

tione et veritate dictum est, quod vacuum sit.
Et hoc quidem sic ostendit. Quia si aliquis ponat
in aqua aliquod corpus cubicum * (scilicet quod
habet sex superficies quadratas), oportet quod
tanta quantitas aquae recedat a loco suo, quanta
est quantitas cubi. Et sicut est de aqua, ita est et
de aere; licet non sit ita manifestum, eo quod
aqua est magis sensibilis quam aer. Eadem igitur
ratione, quandocumque aliquid immittitur in ali-

«) corpus cubicum. — corpus cubum PBsGL et b: etiam infra, hac
lectione, saepius iidem legunt cubum (cubi etc. sed non semper sibi

constant. Sequimur partem codicum maiorem et meliorem, qui optime
distinguunt substantivum cubum et adiectivum cubicum.

Seq. cap. virt.
Text. ^ gi

* "Text. 77.

* Text. 78.

* Text. 79.

* ad BN, om. a
et cet. exc. GIM
QY.

* interpositi Pp.
* interpositi pa
et codd. exc. BE
FGHLMRZ.

* interpositi piL
QTXYpASC et a.

β

* neque om, PD
et ab.

190

quod corpus, quod natum est transmutari in ali-
quam partem, necesse est quod, nisi partes cohae-
reant per condensationem aut subintrationem
partium in * invicem, quod transmutetur: vel
secundum conditionem corporis cedentis (quando
habet exitum liberum), utpote quod corpus grave,
ut terra, cedat deorsum, et corpus leve, ut ignis,
cedat sursum, et corpus quod est respectu ali-
cuius grave et respectu alicuius leve, cedat in
utramque partem, sicut aer et aqua: vel quod
corpus cedat secundum conditionem corporis im-
positi *, quando scilicet corpus cedens coarctatur
a corpore imposito *, ut non possit moveri se-
cundum suam exigentiam , sed secundum exigen-
tiam corporis impositi *. Universaliter tamen hoc
verum est, quod oportet corpus cedere in quod
alterum corpus immittitur ^ ne sint duo corpora
simul.

Sed hoc non potest dici de vacuo, quod cedat
corpori immisso: quia vacuum non est aliquod
corpus; omne autem quod movetur quocumque
modo, est corpus. Sed si sit aliquod spatium
vacuum, et aliquod corpus immittatur in illud
spatium, oportet quod corpus impositum transeat
per illud spatium, quod prius erat vacuum, sci-
licet simul cum eo existens; sicut si aqua non
cederet ligneo cabo neque aer, sed ista corpora
transirent per ipsum corpus ligneum cubicum, ita
quod aer et aqua subintrarent ipsum corpus cu-
bicum, et essent simul cum eo.

Sed hoc est impossibile, scilicet quod corpus
cubicum ligneum sit simul cum spatio vacuo: quia
corpus cubicum ligneum habet tantam magnitu-
dinem, quantam habet vacuum, quod ponitur
quoddam spatium dimensionatum sine corpore
sensibili. Et quamvis corpus ligneum cubicum
sit calidum vel frigidum, aut grave vel leve, nihi-
lominus tamen ipsum corpus cubicum alterum est
secundum rationem ab omnibus passionibus sen-
sibilibus sibi accidentibus: quamvis non sit sepa-
rabile ab eis secundum rem. Hoc autem quod
est secundum rationem alterum a passionibus, est
ipsum corpus lignei cubi, idest quod pertinet ad
corporeitatem eius. Si ergo separetur hoc corpus
ab omnibus quae sunt alia ab ipso secundum
rationem, ita quod non sit neque * grave neque
leve, sequitur quod contineat vel occupet de spa-
tio vacuo aliquid aequale sibi. Et sic in eadem
parte sibi aequali, quae est pars loci et vacui,
erit simul corpus lignei cubi.

Quo supposito, non videtur quod sit assignare
differentiam inter corpus cubi, et dimensiones loci
vel vacui. Nam sicut dimensiones loci vel vacui
sunt sine qualitatibus sensibilibus, ita et dimen-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

siones corporis cubici, ad minus secundum ratio-
nem, sunt aliae ab huiusmodi passionibus. Duae
autem magnitudines aequalis quantitatis non pos-
sunt differre, nisi secundum situm. Non enim
potest imaginari quod haec linea sit alia ab illa
sibi aequali, nisi inquantum imaginamur utramque
in alio. et alio situ. Unde si ponantur duae magni-
tudines simul, non videtur quod * possint differre:
etsic si duo corpora aequalia dimensionata sint
simul, sive sint cum passionibus sensibilibus sive
non, sequitur quod duo corpora sint unum. Vel *
si adhuc corpus cubicum, et spatium quod est lo-
cus vel vacuum, remaneant duo et simul sint, non
potest assignari ratio quare non quaecumque alia
corpora simul possint esse in eodem. Et ita, sicut
corpus cubicum simul est cum spatio loci aut
vacui, ita etiam simul cum utroque poterit adhuc
esse aliud tertium vel etiam quartum corpus ?:
quod est impossibile. Non enim potest dici quod
simul cum corpore cubico ligneo non possit esse
simul aliud corpus sensibile ὃ, propter materiam:
quia corpori non debetur locus ratione materiae,
nisi secundum quod materia continetur sub di-
mensionibus. Unde quod duo corpora non possint
esse simul, non est ex parte materiae vel pas-
sionum sensibilium, sed solum ex ratione dimen-
sionum, in quibus non potest esse diversitas si
sint aequales, nisi secundum situm, ut dictum
est. Unde cum dimensiones sint in spatio vacuo
sicut in corpore sensibili, sicut duo corpora sen-
sibilia non possunt esse simul, ita nec corpus
sensibile simul cum spatio vacuo. Hoc est igitur *
unum inconveniens et impossibile, quod sequitur
ex praemissa positione, quod duo corpora sunt *
simul.

2. Secundam rationem ponit ibi: Amplius au-

lem manifestum est etc. Et dicit manifestum esse
quod cubus, qui transmutatur et ponitur in spa-
tium vacuum, habet hoc quod habent omnia alia
corpora, scilicet dimensiones. Si ergo dimensio-
nes corporis cubici non differunt a dimensionibus
loci secundum rationem, quare oportet facere
aliquem locum corporibus extra proprium corpus
uniuscuiusque, si locus nihil aliud est quam corpus
impassibile, idest absque passionibus sensibilibus?
Ex quo enim corpus habet proprias dimensiones,
ad nihil videtur esse necessarium quod ponantur
circa ipsum aliquae * aliae dimensiones spatii ae-
qualis suis dimensionibus. Accidit igitur, si pona-
tur vacuum vel locus * esse quoddam spatium
separatum, quod non est * necessarium corpora
esse in loco.

3. Tertiam rationem ponit ibi: Amplius opor-
let etc.; et dicit quod si aliquid esset vacuum,

8) corpus cedere in quod alterum corpus immittitur. lta codd.;
corpus cedere corpori in quod alterum corpus immittitur edd. a b et
Veneta 1545, quod P sic corrigit: corpus in quod alterum corpus im-
mittitur cedere corpori immisso.

y) esse aliud tertium vel etiam quartum corpus. — esse om. ACIK
OSTVXYZ; pro aliud, quod om. M, aliquod Pab; etiam addimus ex
BEFGRSVZsA , om. Pab et cet.

9) esse simul aliud corpus sensibile. — esse simul aliquod sensibile cor-
pus Pab ; aliquod habet etiam R. ; esse aliud corpus simul sensibile HMN.

t) quod non est. — vel quod non est Pab et codd. exc. pHsIL ; sed
sensus non videtur admittere particulam vel. Ex eo enim quod omne
corpus habet proprias dimensiones, quae iuxta dicta in praecedenti nu-
mero essent simul cum dimensionibus spatii, imo non distinguerentur-
secundum rationem ab eis, concluditur simpliciter et non sub disiun-
ctione, contra ponentes vacuum vel ponentes locum esse spatium se-
paratum, quod non est necessarium corpora esse in loco, seu habere
locum distinctum a propriis dimensionibus. Cf, lect. xr, num, 2 et lect. x,
num. 8,

*

* quomodo PE.

* Unde pb.

* quaedam DEG
HMRZ.

* locum

CAP. VIII,

oporteret quod manifestaretur in istis mobilibus.
Sed nunquam apparet aliquid vacuum infra mun-
dum: quia plenum aere, quod videtur vacuum,
non est vacuum. Aer enim est aliquid, licet visu
non percipiatur. Quia si etiam * pisces essent fer-
rei, et haberent similem apparentiam cum aqua,
non posset aqua discerni ab eis per visum; nec

LECT. XIII 191

tamen sequeretur quod aqua non esset, vel etiam
pisces: quia non solum visu, sed etiam tactu discer-
nitur illud quod tangitur. Et sic patet aerem aliquid
esse: quia tactu percipitur calidus vel frigidus.
Ex his igitur apparet quod vacuum non sit ali-
quod spatium separatum, neque infra mundum

neque extra mundum.

192

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

LECTIO DECIMAQUARTA.

QUOD NON SIT VACUUM CORPORIBUS INDITUM

Εἰσὶ δέ τινες od διὰ τοῦ μανοῦ καὶ muxvoU οἴονται φα-
νερὸν εἶναι ὅτι ἔστι κενόν. Εἰ μὲν γὰρ μή ἐστι μα-
νὸν καὶ πυχνόν, οὐδὲ συνιέναι καὶ πιλεῖσθαι οἷόντε.
Εἰ δὲ τοῦτο μὴ cn, ἢ ὅλως κίνησις οὐχ ἔσται, ἢ
χυμανεῖ τὸ ὅλον, ὥσπερ ἔφη Ξοῦθος, 7j εἰς ἴσον ἀεὶ

2.» [d , , ἘΠῚ e
μεταβάλλειν ἀέρα καὶ ὕδωρ. AE δ᾽ οἷον εἰ ἐξ ὕδα-
τος κυάθου γέγονεν ἀήρ, ἅμα ἐξ ἴσου ἀέρος ὕδωρ
τοσοῦτον γεγενῆσθαι, ἢ χενὸν εἶναι ἐξ ἀνάγκης" συμ.-
πιλεῖσθαι γὰρ χαὶ συνεπεχτείνεσθαι οὐχ ἐνδέχεται
ἄλλως.

ἰ μὲν οὖν τὸ μανὸν λέγουσι τὸ πολλὰ χεν οὶ χεχωρι-

σμένα ἔχον; φανερὸν ὡς εἰ μηδὲ κενὸν ἐνδέχεται

εἶναι χωριστὸν ὥσπερ μηδὲ τόπον ἔχοντα διάστημα
αὑτοῦ, οὐδὲ μανὸν οὕτως.

δὲ μὴ χωριστόν, ἀλλ᾽ ὅμως ἐνεῖναί τι κενόν, ἧττον

μὲν ἀδύνατον. Συμβαίνε: δὲ πρῶτον μὲν οὐ πάσης

χινήσεως αἴτιον τὸ κενόν, ἀλλὰ τῆς ἄνω (τὸ γὰρ
μανὸν κοῦφον’ διὸ καὶ τὸ πῦρ μανὸν εἶναί φασιν);

ἔπειτα κινήσεως αἴτιον οὐχ οὕτω τὸ κενὸν ὡς ἐν Q,
ἀλλ᾽ ὥσπερ οἱ ἀσχοὶ τῷ φέρεσθαι αὐτοὶ ἄνω φέρουσι
τὸ συνεχές, οὕτω τὸ κενὸν ἀνωφερές. Καίτοι πῶς
οἷόντε Qopav εἶναι κενοῦ ἢ τόπον χενοῦ; χενοῦ γὰρ
ίγνεται κενὸν εἰς ὃ φέρεται.

Ἔτι δὲ πῶς ἐπὶ τοῦ βαρέος ἀποδώσουσι τὸ φέρεσθαι
χάτω;

Καὶ δῆλον ὅτι εἰ ὅσῳ ἂν μανότερον καὶ χενώτερον ἢ
ἄνω οἰσθήσεται, εἰ ὅλως εἴη κενόν, τάχιστ᾽ ἂν φέ-
οιἰτο. Ἴσως δὲ χαὶ τοῦτ᾽ ἀδύνατον κινηθῆναι" λόγος
δ᾽ ὁ αὐτός, ὥσπερ ὅτι ἐν τῷ κενῷ ἀκίνητα πάντα;
οὕτω καὶ τὸ χενὸν ὅτι ἀκίνητον: ἀσύμβλητα γὰρ
τὰ τάχη.

᾿Επεὶ δὲ χενὸν μὲν οὐ φαμιὲν εἶναι, τἄλλα δ᾽ ἠπόρηται
ἀληθῶς, ὅτι ἢ κίνησις οὐχ ἔσται; εἰ μὴ ἔσται πύκνω-
σις καὶ μάνωσις, ἣ κυμανεῖ ὁ οὐρανός, ἢ ἀεὶ ἴσον
ὕδωρ ἐξ ἀέρος ἔσται καὶ ἀὴρ ἐξ ὕδατος" δῆλον γὰρ
ὅτι πλείων ἀὴρ ἐξ ὕδατος γίνεται. ᾿Ανάγχη τοίνυν;
εἰ μή ἐστι πίλησις, ἢ ἐξωθούμενον τὸ ἐχόμενον τὸ
ἔσχατον κυμαίνειν ποιεῖν, ἢ ἄλλοθί που ἴσον μετα-
βάλλειν ἐξ ἀέρος ὕδωρ, ἵν’ ὁ πᾶς ὄγκος τοῦ ὅλου
ἴσος ἥ,) 7 μηδὲν χινεῖσθαι: ἀεὶ γὰρ μεθισταμένου
τοῦτο συμβήσεται, ἂν μὴ κύχλῳ περιίστηται" οὐχ
ἀεὶ δ᾽ εἰς τὸ κύχλῳ ἡ φορά, ἀλλὰ καὶ εἰς εὐθύ. Οἱ
μὲν δὴ διὰ τοιαῦτα κενόν τι φαῖεν ἂν εἶναι.

Ἡμεῖς δὲ λέγομεν ἐκ τῶν ὑποκειμένων ὅτι ἐστὶν ὕλη
μία τῶν ἐναντίων, θερμοῦ καὶ ψυχροῦ καὶ τῶν ἄλλων
τῶν φυσικῶν ἐναντιώσεων; καὶ ἐχ δυνάμει ὄντος ἔνερ-
γείᾳ ὃν γίνεται; καὶ οὐ χωριστὴ μὲν ἡ ὕλη, τῷ
δ᾽ εἶναι ἕτερον; καὶ μία τῷ "ἀριθμῷ, εἰ ἔτυχε, χροιᾶς
χαὶ θερμοῦ καὶ ψυχροῦ.

Ἔστι δὲ καὶ σώματος ὕλη καὶ με ἄλου καὶ μικροῦ ἡ
αὐτή. Δῆλον δέ' ὅταν γὰρ ἐξ ὕδατος ἀὴρ γένηται;
4 αὐτὴ ὕλη οὐ προσλαβοῦσά τι ἄλλο ἐγένετο, ἀλλ᾽
ὃ ἦν δυνάμει, ἐνεργείᾳ ἐγένετο. Καὶ πάλιν ὕδωρ ἐξ
ἀέρος ὡσαύτως, ὁτὲ μὲν εἰς μέγεθος ἐκ σμικρότη-
τος, ὁτὲ δ᾽ εἰς μικρότητα ἐκ μεγέθους. 'θμοίως τοί-
νυν κἂν ἀὴρ πολὺς ὧν ἐν ἐλάττονι γίγνηται ὄγκῳ
χαὶ ἐξ ἐλάττονος μείζων, ἡ δυνάμει οὖσα γίγνεται
ὕλη ἄμφω. ἡ 1

Ὥσπερ γὰρ καὶ ἐκ ψυχροῦ θερμὸν καὶ ἐκ s ψυχρὸν
ἡ αὐτή, ὅτι ἦν δυνάμει, οὕτω καὶ ἐκ θερμοῦ μᾶλ-
λον θερμόν, οὐδενὸς γενομένου ἐν τῇ ὕλῃ θερμοῦ, ὃ
οὐκ ἦν θερμόν, ὅτε ἧττον ἦν θερμόν, “Ὥσπερ γε οὐδ᾽

* Sunt autem quidam, qui per rarum et densum opinan-
tur manifestum esse quod sit vacuum. Si enim non est
rarum et densum, neque coire et calcari possibile est.
Si vero hoc non sit, aut omnino motus non erit, aut
movetur totum, sicut dixit Xuthus, aut in aequale sem-
per mutari aquam et aerem oportebit. Dico autem sic,
ut si ex aqua cyathi factus sit aer, simul ex aequali
aere tantundem. aquae fieri; aut vacuum esse ex neces-
sitate: conculcari enim vel extendi non contingit aliter.

* Si igitur rarum dicunt multa vacua separata habens, ma-
nifestum est quod si neque vacuum contingit esse se-
parabile, sicut neque locum habentem aliquod spatium
sui ipsius, nec rarum sic.

* Si autem non est separabile, sed tamen inest aliquod
vacuum , minus quidem impossibile. Contingit autem
primum quidem quod non omnis motus est causa va-
cuum, sed eius qui sursum est: rarum enim leve; unde
ignem rarum esse dicunt.

Postea, motus causa non sic vacuum sicut in quo est; sed
sicut utres, in eo quod feruntur ipsi sursum, ferunt
quod ipsis continuum est, sic vacuum sursum fert.
Quamvis qualiter potest motus esse vacui, aut locus
vacui? Vacui enim est vacuum, in' quod fertur.

* Amplius, quomodo assignabunt in gravi ferri deorsum?

Et manifestum est, quod si quanto fuerit rarius et magis
vacuum, magis sursum feretur; et si sit omnino va-
cuum, velocissime utique feretur. Fortassis autem et
hoc impossibile est moveri: Ratio autem eadem: sicut
quoniam in vacuo sine motu omnia sunt, sic et vacuum
quidem est quod est sine motu: incomparabiles enim
sunt velocitates.

* Quoniam autem vacuum quidem non dicimus esse, alia
vero vere dubitata sunt: aut motus non erit nisi erit
densitas et raritas, aut türbabitur caelum, aut semper
aequalis aqua ex aere, et ex aqua erit et aer. Manifestum
enim est quia plus aeris ex aqua fit: necesse igitur,
nisi calcatio sit, aut depulsum quod habetur ultimum
tumultuari facere; aut alibi alicubi aequaliter mutare ex
aere in aquam, ut omne corpus totius aequale sit; aut
nihil moveri. Semper enim, transmutato hoc, accidet,
nisi circulariter moveatur: non semper autem in circu-
lum fit loci mutatio, sed et in rectum est. Hi igitur
propter hoc vacuum aliquid dicunt esse.

* Nos autem dicimus ex subiectis, quoniam est materia una

contrariorum, calidi et frigidi et aliarum naturalium con-

trarietatum; et ex eo quod potentia est, actu ens fit;
et non separabilis quidem materia est, esse autem al-
terum est; et una quidem est numero, etsi contingat
coloris et calidi et frigidi.

Est igitur et corporis materia et magni et parvi eadem.
Manifestum est autem hoc. Cum enim ex aqua aer
fiat, eadem materia non accipiens aliud aliquid facta
est; sed quod erat potentia, actu facta est. Et iterum
aqua ex aere similiter: aliquando quidem in magnitu-
dinem ex parvitate, aliquando in parvitatem ex magni-
tudine. Similiter igitur et cum multus aer existens in
minori fit mole, et ex minori maior, potentia cum sit,
fit materia utraque.

Sicut enim ex frigido fit calidum, et ex calido frigidum,
eadem, quia erat potentia; sic ex calido magis cali-
dum, nullo facto in materia calido, quod non esset ca-
lidum, quando erat minus calidum. Sicut quidem nec

* Gan
opE

* Text. 80

* Text. 8r. -

* Text. 82.

*"Text. 83.

* Text. 84.

ΨΥ NIHPPRRE ΤΣ ἌΣ

CAP. IX, LECT. XIV 193

ἡ τοῦ μείζονος κύκλου περιφέρεια καὶ χυρτότης ἐὸν
ε , ^ 5

γίνηται ἐλάττονος xUxAou, ἡ αὐτὴ οὖσα ἢ ἄλλη, ἐν
οὐθενὶ γέγονε τὸ κυρτὸν ὃ ἦν οὐ κυρτὸν ἀλλ᾽ εὐθύ:
(οὐ γὰρ τῷ διαλείπειν τὸ ἧττον ἢ τὸ μᾶλλόν ἐστιν")
οὐδ᾽ ἔστι τῆς φλογὸς λαβεῖν τι μέγεθος ἐν ᾧ οὐ καὶ
θερμότης καὶ λευχότης ἔνεστιν. Οὕτω τοίνυν xal ἡ
πρότερον θερμότης τῇ ὕστερον" ὧστε καὶ τὸ μέγεθος
καὶ ἡ μικρότης τοῦ αἰσθητοῦ ὄγχου, οὐ προσλαβού-
σὴς τι τῆς ὕλης, ἐπεχτείνεται, ἀλλ᾽ ὅτι δυνάμει
ἐστὶν ἡ ὕλη ἀμφοῖν: ὥστ᾽ ἐστὶ τὸ αὐτὸ πυκνὸν xol
μανόν, καὶ μία ὕλη αὐτῶν"

ἔστι δὲ τὸ μὲν πυχνὸν βαρύ, τὸ δὲ μανὸν χοῦφον.
['Ect, ὥσπερ ἡ τοῦ κύκλου περιφέρεια συναγομιένη
εἰς ἔλαττον οὐχ ἄλλο τι λαμβάνει τὸ χοῖλον, ἀλλ᾽
ὃ ἦν συνήχθη, καὶ τοῦ πυρὸς ὅ, τι ἄν τις λάβῃ
πᾶν ἔσται θερμόν, οὕτω καὶ τὸ πᾶν συναγωγῇ καὶ
διαστολῇ τῆς αὐτῆς ὕλης.] Δύο γάρ ἐστιν ἐφ᾽ ἑκα-
τέρου τοῦ τε πυχνοῦ χαὶ τοῦ μανοῦ" τό τε γὰρ
θαρὺ καὶ τὸ σχληρὸν πυκνοὶ δοχεῖ εἶναι, καὶ τάναν-
τία μανά, τό τε κοῦφον καὶ τὸ μαλακόν’ διαφωνεῖ
δὲ τὸ βαρὺ καὶ τὸ σκληρὸν ἐπὶ μολίβδου χαὶ σιδήρου.

Ἔχ δὴ τῶν εἰρημένων φανερὸν ὡς οὔτ᾽ ἀποχεχριμένον
χενόν ἐστιν οὔθ᾽ ἁπλῶς οὔτ᾽ iv τῷ μανῷ οὔτε δυ-
γάμει, εἰ μή τις βούλεται πάντως χαλεῖν χενὸν τὸ
αἴτιον τοῦ φέρεσθαι. Οὕτω δ᾽ ἡ τοῦ βαρέος καὶ
χούφου ὕλη, ἡ τοιαύτη; εἴη ἂν τὸ χενόν' τὸ 12e
πυχνὸν καὶ τὸ μανὸν XO TR ταύτην τὴν ἐναντίωσιν
φορᾶς ποιητικά, κατὰ δὲ τὸ σχληρὸν καὶ μαλακὸν
πάθους καὶ ἀπαθείας, καὶ οὐ φορᾶς, ἀλλ᾽ ἑτεροιώ-
σεως μᾶλλον. Καὶ περὶ μὲν κενοῦ, πῶς ἔστι xol πῶς
οὐχ ἔστι, διωρίσθω τὸν τρόπον τοῦτον.

SxwoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Quidam
ponebant vacuum corporibus inditum propter rarefactionem et
condensationem, quae si non admittantur, sequerentur incon-
venientia; scilicet a) quod motus localis vel omnino non esset,
vel uno motu moveretur totum universum; b) quod generato
aere, exempli gratia, ex uno aquae cyatho, oporteret alibi ex
tanto aere eandem aquae quantitatem generari. — 3. Vacuum in
corporibus intelligi potest vel quasi multa foramina vacua si-
tualiter separata a partibus plenis, vel quasi subintrans omnes
partes. Primus modus reprobatur eadem ratione qua vacuum

separatum vel locus separatus. — 4. Secundus modus quatuor '

rationibus relicitur. à) Quia vacuum, supposito quod sit causa
raritatis, causaret motum in sursum tantum, quod est contra
eorum intentionem. — 5. b) Ipsi ponunt vacuum esse causam
motus inquantum secum defert corpus in quo est: sic autem
vacuum haberet locum et moveretur in vacuo, quod est impos-
sibile. — 6. c) Nec etiam esset assignare quare gravia deorsum
ferantur, cum vacuum sursüm deferat. — 7. d) Si raritas causat
motum sursum propter vacuitatem, quanto magis vacuum est
aliquid, tanto velocius feretur, et omnino vacuum velocissime :
quod est impossibile, cum vacuum moveri non possit, propter
eandem rationem ob quam in spatio vacuo motus esse non

1. ἔταξεν" ostquam Philosophus ostendit non
v esse vacuum separatum ^, hic osten-
Ex-- dit non esse vacuum corporibus in-

D D^ ditum. Et circa hoc tria facit: primo
ponit rationem ponentium sic vacuum ; secundo
improbat eorum positionem, ibi: Si igitur rarum
dicunt * etc.; tertio solvit rationem ipsorum, ibi:
Quoniam autem vacuum * etc.

2. Dicit ergo primo * quod quidam philosophi
fuerunt, qui opinati sunt quod vacuum sit in
corporibus, accipientes rationem ex raro et denso.
Videbatur enim eis quod rarefactio et condensatio
fieret propter vacuum intrinsecum corporibus. Si
vero non esset sic rarum et densum, dicebant

maioris circuli circulatio et convexitas, si fiat minoris
circuli, eadem cum sit aut alia, in nullo alio factus
est ambitus, quod non esset ambitus sed rectum. Non
enim deficiendo minus aut maius est. Neque enim
scintillae est accipere aliquam magnitudinem, in qua
non et caliditas et albedo insit. Sic igitur et prior calor
posteriori; Quare et magnitudo et parvitas sensibilis
corporis, non accipiente aliquid materia, extenditur;
sed quia potentia est materia utrisque. Itaque idem est
densum et rarum, et una materia ipsorum.

Est autem densüm quidem grave, rarum autem leve. * Am-
plius, sicut circuli circulatio conducta in minus non
aliud accipit concavum, sed quod erat conductum est ;
sic et ignis quodcumque aliquis accipiat, omne calidum
est; sic et omne conductione et distensione eiusdem
materiei. Duo enim sunt ab utroque, denso et raro.
Grave enim et durum densa videntur esse; et contraria
rara, leve et molle. Dissonant autem grave et durum
in plumbo et ferro.

* Ex dictis igitur manifestum est, quod neque disgregatum
est vacuum, neque simpliciter, neque in raro, neque po-
tentia: nisi aliquis velit penitus vocare vacuum causam
loci mutationis. Sic autem quae gravis est aut levis ma-
teria, quae huiusmodi, erit vacuum. Densum enim et
rarum secundum hanc contrarietatem motus activa sunt:
secundum autem durum et molle, passionis et non
passionis receptiva; et non loci mutationis, sed altera-
tionis magis. Et de vacuo quidem quomodo est et quo-
modo non est, determinatum sit hoc modo.

potest (cf. lect. xr). - 8. Repetitur et magis explanatur ratio eo-
rum qui dicunt esse vacuum in corporibus. — 9. Solvitur ratio
ostendendo quod contingit rarefieri et condensari sine vacuo.
Subdivisio textus. - 10. Praemittuntur quatuor, accepta ex his
quae supponuntur in scientia naturali. — 11. Ostenditur propo-
situm. ad) Cum eadem numero sit materia contrariorum, ideo-

* Text. 85.

* Text. 86

que magni et parvi, ut patet ex transmutatione substantiali aeris

in aquam et e converso; rarefactio et condensatio fiunt per
hoc quod materia earundem! partium actu accipiat nunc maio-
rem nunc minorem quantitatem, ad quam antea erat in poten-
tia. - Talis autem potentia est ad determinatam quantitatem. —
12. b) Haec doctrina exemplis manifestatur. -- 1:3. c) Idem
ostenditur ex effectibus rari et densi, qui non quantitates sed
qualitates sunt. Ad densum enim sequitur gravitas, quippe quod
plus habet de materia quam rarum sub iisdem dimensionibus:
item durities, nam plus habens de materia minus est divisibile,
cum sit magis remotum ab actu. E converso autem ad rarum
sequitur leve et molle. — 14. Concluditur quod nullo modo
sit vacuum, nisi aliquis materiam sic vocare velit, quatenus
materia est causa gravitatis et levitatis, ideoque motus loca-
lis. - Quomodo densum et rarum sint causa motus localis et
alterationis.

quod non erat possibile ut * partes alicuius corpo-
ris coirent, idest subintrarent ad invicem, et quod
aliquod corpus calcaretur, idest comprimeretur
per condensationem. Si autem hoc non sit, du-
cebant ad inconveniens, et ex parte motus localis,
et ex parte motus generationis et corruptionis ,
sive * alterationis. ;

Ex parte quidem motus localis, quia oportebit
dicere vel quod omnino motus non sit, vel quod
uno moto moveatur totum universum, sicut dixit
Xuthus * philosophus. Et hoc ideo, quia si aliquod
corpus movetur localiter, cum accedit ad locum
plenum alio corpore, oportet quod illud corpus
inde expellatur, et tendat in alium locum, et ite-

a) vacuum separatum. — separatum om. Pab: cf. lect. xi, n. 1. — Paulo infra, ponentium sic, P om. particulam sic, quam ex omnibus codd,

et tribus edd. restituimus.
Opp. D. Tuoxar T. II.

25

*

quod EFGHMNR.

* motus add.Pab.

*
e

quidam codd.
t a.

* illud aliud add.
Pab.

Imma P

* quod pab,

* Num. praec.

* Num. seq.

* dicatur BEcHM
oQSz.
* Lect. x1 et seqq.

* aliquod om.
Pab.

* Num. 2.

* non est in nsB,
non sit in rab.

* spatium Cp10Q.
TXYpA margo E.

* consequuntur
edd. a ὃ et codd.
exc. AFKRV.

** Lect. ΧΙ seq.
* consequuntur
BDE.

194

rum * corpus ibi inventum in alium: et nisi fiat
condensatio corporum, oportebit quod omnia cor-
pora moveantur.

Ex parte vero generationis sive alterationis se-
quitur hoc inconveniens, quod semper fiat ae-
qualis mutatio ex aere in aquam, et ex aqua
in aerem: ut puta, si ex aqua unius cyathi ge-
neratus est aer, oportet quod ex tanto aere quan-
tus est aer generatus, alibi generetur * aqua. Et
hoc ideo, quia maior quantitas est àheris quam *
aquae ex qua generatur. Occupat igitur aer ge-
neratus maiorem locum quam aqua ex qua gene-
ratur. Etsic oportet quod vel totum corpus universi
occuparet maiorem locum; vel quod alibi tantun-
dem de aere convertatur in aquam: vel oportet
dicere quod sit aliquid vacuum intra corpora, ad
hoc quod fiat condensatio corporum; quia non
opinabantur quod aliter contingeret condensari et
rarefieri corpora, nisi vacuo in eis existente.

3. Deinde cum dicit: Si igitur rarum etc., de-
struit positionem praedictam *. Et primo secun-
dum unum intellectum; secundo secundum alium,
ibi: Si autem non est separabile * etc. Dicit ergo
primo quod illi qui dicunt vacuum esse in corpo-
ribus, dupliciter possunt hoc intelligere; uno modo
quod in quolibet corpore sint multa quasi fora-
mina vacua, quae sint separata. secundum situm
ab aliis partibus plenis, sicut est videre in spongia
velin pumice vel in aliquo alio huiusmodi: alio
modo quod vacuum non sit separatum secundum
situm ab aliis partibus corporis, utpote si dicamus
quod dimensiones, quas dicebant esse vacuum,
subintrent omnes partes corporis.

Si autem primo modo dicant * vacuum esse in
corporibus, patet reprobatio huius ex praemissis*.
Per quam enim rationem ostenditur, quod non est
aliquod vacuum separatum extra corpora, nec ali-
quis locus habens aliquod * tale spatium proprium
praeter dimensiones corporum; per eandem ratio-
nem probari potest, quod non est aliquod corpus
hoc modo rarum, quod habeat intra se aliqua
spatia vacua, distincta ab aliis partibus corporis.

4. Deinde cum dicit: Si autem non est sepa-
rabile etc., improbat praedictam * positionem quan-
tum ad secundum intellectum, quatuor rationibus.
Dicit ergo quod si vacuum non est sic in * corpo-
ribus sicut separabile et distinctum ab aliis par-
tibus, sed tamen inest aliquod vacuum * in cor-
poribus, minus quidem est impossibile, quia non
sequuntur * inconvenientia supra ** posita contra
vacuum separatum; sed tamen ad hoc etiam se-
quuntur * quaedam inconvenientia. Primo quidem
quod vacuum non erit causa omnis motus localis,
ut ipsi intendebant, sed solum motus qui est in
sursum: quia vacuum. secundum eos est causa
raritatis, rarum autem invenitur esse leve, ut patet

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

in igne, leve autem est quod movetur sursum;
unde vacuum erit causa solum motus sursum.

5. Secundam rationem ponit ibi: Postea motus
causa etc. Et dicit quod secundum istos qui po-
nunt vacuum * in corporibus, vacuum est causa
motus, non sicut in quo aliquid movetur, ut po-
nebant causam motus vacuum qui dicebant va-
cuum spatium separatum; sed eo modo ponunt
vacuum causam motus, in quantum. ipsum va-
cuum intrinsecum defert corpora ;
mus quod utres inflati, in eo quod feruntur ipsi
sursum propter levitatem, deferunt sursum quid-
quid eis continuatur. Et sic vacuum inditum cor-
poribus fert * secum corpus in quo est. Sed
hoc videtur esse impossibile: quia tunc oporteret
quod vacuum moveretur, et quod ? esset aliquis
locus vacui; et cum. vacuum et locus sint idem,
sequetur quod vacui interioris erit * vacuum exte-
rius, in quod fertur; quod est impossibile.

6. Tertiam rationem ponit ibi: Amplius quo-
modo etc. Et dicit quod si motus sursum causa
est vacuum, deferens corpus sursum, cum nihil
sit assignare quod deferat * corpus deorsum, non
erit assignare * quare gravia deorsum ferantur.

7. Quartam rationem ponit ibi: ΕἸ manifestum
est etc. Et dicit quod si rarum causat motum
sursum propter vacuitatem, oportebit quod quanto
aliquid est rarius ét magis vacuum, tanto velocius

feratur sursum : et si sit omnino vacuum, velocis-

sime feretur. Sed hoc est impossibile, quia quod
est omnino vacuum non potest moveri, eadem
ratione qua supra * ostensum est quod in spatio
vacuo non potest esse motus; quia non esset

comparare velocitates vacui et pleni, neque ex

parte spatii neque ex parte mobilis, secundum

aliquam determinatam proportionem , eo. quod.
pleni ad vacuum nulla est proportio. Non ergo

vacuum potest esse causa motus sursum.
8. Deinde cum dicit:

mo repetit eam, magis ipsam explanans; secundo
solvit eam, ibi: Nos aulem dicimus *
ergo primo, quod quia non dicimus esse vacuum,
neque in corporibus neque extra, oportet solvere
quae ab aliis inducuntur, quia vere ingerunt. du-
bitationem. Et primo ex parte motus localis: quia
aut non erit omnino pers localis ?, nisi sit
raritas et densitas, quam * non intelligebant fieri
nisi per vacuum; aut oportebit dicere quod ad

motum * cuiuslibet corporis etiam ipsum caelum.

in sursum feratur *, vel aliqua pars eius, quod
vocat turbationem caeli. Aut iterum ex parte ge-
nerationis et corruptionis, oportebit quod semper
aequalis aqua fiat ex aere, et alibi aer τ aqua:
quia cum plus de aere generetur ex aqua ?, necesse
est,

6) quod. vacuum moveretur, et quod. — lta a b, ed. Venet. 1545 et:

codd. exc. E; quod si vacuum moveretur, quod PE; cf. textum.

Y) quia aut non erit omnino motus localis. » Hoc homoteleuton
om. ACDIKOVXYZ, pro quo quoniam LS, quod mon contingit fieri
margo C, et non est motus omnino Q; localis, quod om. PHMNO, re-
tinemus cum BEGRT, etiam quia explicat lacunam in A etc.

9) quia cum plus de aere generetur ex aqua. — Haec om. T; pro
de aere, quod habent BDsK, aer FG, ex aere Pab et cet; pro ex
aqua, quam ex aqua Pb, cf. text. — Loco nisi fiat, ut fiat Pab et codd.
exc, BEFGMZsX ; cf. text. et n. 2 huius lect. — Ibi, aut quod corpus,
pro aut, autem aut. L, et sK, eo Ὁ, vel T; om. a et cet. exc. CDIRS
TsB; pro quod, quia EN, om. DI.

sicut si dica-

Quoniam autem va-
cuum etc., solvit praemissam * rationem. Et pri-

etc. Dicit.

nisi fiat condensatio, quam non credebant.

* esse add. Eg. —

* defert uv.

* Lect. xi, n. 3 1
seqq. , 13. :

p

- PLQO4i

- * Num. rr.

- * Lect. ΧΙ sqq.
t

— * naturalis om.
codd. et a b; cf.
text.

* Num. 2; cf. n.

(taie c ibi n, om.

CAP. IX, LECT. XIV

posse fieri sine vacuo, aut quod corpus quod ha-
betur ultimum secundum communem opinionem,
scilicet corpus caeleste, depellatur per exuberan-
tiam * inferiorum corporum; aut quod alibi in
quocumque loco tantumdem de aere convertatur
in aquam, ad hoc quod totum corpus universi in-
veniatur semper aequale.

Sed quia ad hoc quod dixerat de motu locali,
posset quodammodo :obviari, iterum repetit ut
excludat illud: et dicit quod aut sequitur quod
nihil moveatur: quia secundum praedicta *, tu-
multuatio caeli accidet quocumque transmutato.
Sed hoc est verum, nisi intelligatur motus fieri
circulariter; ut puta quod A moveatur ad lo-
cum B, et B ad locum C, et C ad locum D,
et iterum D ad locum A. Sic enim non opor-
tebit, posita circulari latione, quod uno moto,
totum universum turbetur. Sed nos non videmus
quod omnis loci mutatio naturalium corporum
sit in circulum, sed multae sunt in rectum. Unde
adhuc sequetur tumultuatio caeli, nisi ponatur
condensatio et vacuum. - Haec est igitur ratio
propter quam aliqui ponebant esse vacuum.

9. Deinde cum dicit: Nos autem dicimus etc.,
solvit praemissam * rationem. Tota autem vis
praemissae rationis in hoc consistit, quod rare-
factio et condensatio fiat per vacuum. Unde hic *
obviat Aristoteles ostendens quod contingit rare-
fieri et condensari sine vacuo. Et primo osten-
dit propositum ; secundo inducit conclusionem
principaliter intentam , ibi: Ex dictis igitur ma-
nifestum est * etc. Circa primum tria facit: primo
manifestat propositum per rationem ; secundo
per exempla, ibi: Sicut enim ex frigido fit ca-
lidum * etc.; tertio per effectus rari et densi, ibi:
Est autem. densum quidem * etc. Circa primum
duo facit: primo praemittit quaedam necessaria
ad propositum ; secundo probat propositum, ibi:
Est igitur et corporis * etc.

10. Praemittit autem quatuor, quae hdeipit ex
subiectis, id est ex his quae supponuntur in scien-
tia naturali, et supra etiam manifestata sunt in
primo * huius libri. Quorum * primum est, quod
una est materia contrariorum, ut calidi et frigidi, vel
cuiuscumque alterius naturalis * contrarietatis: con-
traria enim nata sunt fieri circa idem. Secundum
est, quod omne quod in actu est, necessario fit ex
eo quod est in potentia. Tertium est, quod ma-
teria non est separabilis a contrariis, ita ut sit
absque eis: sed tamen secundum rationem ma-
teria est aliud a contrariis. Quartum est, quod
materia per hoc quod nunc est sub uno con-
trario et postea sub alio, non est alia et alia, sed
eadem numero.

11. Deinde cum dicit: Est ;gitur et corporis ma-
leria etc., ex praemissis * ostendit propositum in
hunc modum. Eadem numero est materia con-
trariorum: magnum autem et parvum sunt con-

195

traria circa quantitatem: ergo eadem numero est
materia magni et parvi.

Et hoc manifestum est in transmutatione sub-
stantiali. Cum enim generatur aer ex aqua, eadem
materia quae prius erat sub aqua, facta est sub
aere, non accipiendo aliquid quod prius non ha-
beret, sed illud quod prius erat in potentia * in
materia, reductum est in actum. Et similiter est
cum e converso ex aere generatur aqua. Sed hoc
interest, quod cum ex aqua. generatur aer, fit
mutatio ex parvo in magnum; quia maior est
quantitas aeris generati, quam aquae ex qua ge-
neratur; cum autem ex aere fit aqua, fit e con-
verso transmutatio a * magnitudine in parvitatem.
Ergo et cum aer multus existens reducitur ad
minorem quantitatem per condensationem, vel ex
minori in maiorem per rarefactionem , eadem
materia est quae fit utrumque in actu, scilicet
magnum et parvum, prius existens ad haec * in
potentia.

Non ergo condensatio fit per hoc quod aliquae
aliae partes subintrando adveniant; vel rarefactio
per hoc quod partes inhaerentes extrahantur, ut
existimabant * ponentes vacuum inter corpora;
sed per hoc quod materia earundem partium ac-
cipit nunc maiorem, nunc minorem quantitatem :
ut sic rarefieri nihil aliud sit, quam materiam
recipere maiores dimensiones per reductionem
de potentia in actum; condensari autem e con-
verso. Sicut autem materia est in potentia ad
determinatas formas, ita etiam est in potentia ad
determinatam quantitatem. Unde rarefactio et con-
densatio non procedit in rebus naturalibus in
infinitum.

12. Deinde cum dicit: Sicut enim ex frigido fit
calidum etc., manifestat idem per exempla. Et
quia rarefactio et condensatio pertinet ad motum
alterationis, ponit exemplum de aliis alterationi-
bus. Et dicit quod sicut eadem materia mutatur
ex frigido in calidum et ex calido in frigidum ,
propter hoc quod utrumque istorum erat in d
tentia in materia; sic etiam et aliquid fit ex calido *
magis calidum, non propter hoc quod aliqua pars
materiae fiat calida quae prius non erat calida *,
cum esset minus calidum; sed quia tota materia
reducitur in actum * magis vel minus calidi.

Aliud etiam * exemplum ponit de qualitate circa
quantitatem. Et dicit quod si circumferentia et
convexitas maioris circuli restringatur ad mino-
rem circulum, manifestum est quod fit magis
curvum: non tamen ista ratione, quod arnbitus,
id est circularitas, facta sit in aliqua parte quae
primo non fuisset curvata sed recta; sed per hoc
quod idem ipsum quod prius erat minus curva-
tum, magis curvatur.

Non enim in huiusmodi alterationibus fit ali-
quid magis vel minus deficiendo, id est per sub-
tractionem, neque etiam per additionem; sed per

c) Et supra etiam manifestata sunt in primo huius libri. Quorum. —
supra om. Z; etiam om. BGHMRZDpESsC, et pC; manifesta LMYpC;

sunt om. AFIKOQTVXYpC; in principio H; pro Quorum, Aristoteles
(Ar. pro Qr.) ed. a, om. Pb

* et add. rab et
codd. exc. BEGHM
MRT$C.

* de z, in κοχυ,
ex cet. exc. ACI
LSV.

* hoc EFGHILNQR
STV(BCKOM?)

* existimant ».

* ex calido om.
P.

* calida om. co-
dices exc. BEFGH
MNR.

* actu pb.

* etiam om. Pab.

* primo add. cn.

* Lect. vri, n. 7.

196

unius et eiusdem transmutationem de perfecto ad
imperfectum, aut e converso. Et hoc patet per hoc
quod in eo quod est simpliciter et uniformiter
aliquale, non est invenire aliquam partem quae sit
sine tali qualitate; sicut non est accipere in scintilla
ignis aliquam partem in qua non sit caliditas et
albedo, id est claritas. Sic igitur et prior calor
advenit posteriori, non per hoc quod aliqua pars
quae non erat calida, sit facta calida; sed per hoc
quod illud quod erat minus calidum, fit magis
calidum.

Unde et magnitudo et parvitas sensibilis corpo-
ris non extenditur vel ampliatur in rarefactione et
condensatione per hoc, quod materia aliquid su-
peradditum accipiat; sed quia materia, quae prius
erat in potentia ad magnum et parvum, trans-
mutatur * de uno in alterum. Et ideo rarum et
densum non fit per additionem partium subin-
trantium, vel per subtractionem earundem; sed
per hoc quod una est materia rari et densi.

13. Deinde cum dicit: Est autem densum etc.,
manifestat propositum per effectus rari et densi.
Ex differentia enim raritatis et densitatis conse-
quitur differentia aliarum qualitatum ", scilicet
gravis et levis, duri et mollis. Et sic patet quod
rarum et densum diversificant qualitates et non
quantitates.

Dicit ergo * quod ad raritatem sequitur levitas,
et ad densitatem sequitur gravitas. Et hoc ratio-
nabiliter: quia rarum est ex hoc, quod materia
recipit maiores ^ dimensiones; densum autem ex
hoc, quod materia recipit minores dimensiones:
et sic si accipiantur diversa corpora aequalis
quantitatis; unum rarum et aliud densum, den-
sum habet plus de materia. Dictum est autem
supra * in tractatu de loco, quod corpus contentum
comparatur ad continens sicut materia ad for-
mam: et sic grave, quod tendit versus medium
contentum, rationabiliter est magis densum, ha-
bens plus de materia. Sicut ergo circumferentia
circuli maioris reducta ad minorem circulum, non
recipit concavitatem in aliqua sui parte, in qua
non erat prius ', sed quod prius erat concavum,

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

reducitur ad maiorem concavitatem; et sicut quae-
cumque pars ignis quam quis receperit, est calida:
ita et totum corpus fit rarum et densum condu-
clione, id est contractione, et distensione unius et
eiusdem materiae, secundum quod movetur ad
maiorem vel minorem dimensionem.

Et hoc patet per ea * quae sequuntur ex raro
et denso, quae sunt qualitates. Nam ad densum
sequitur grave et durum. Et de gravi quidem ratio
assignata est; de duro autem ratio manifesta est:
quia durum dicitur quod magis resistit pulsui
vel divisioni; auod autem habet plus de mate-
ria, minus est divisibile, quia minus obedit agenti,
propter hoc quod est magis remotum ab actu. -
E converso * autem, ad rarum sequitur leve et
molle. Sed grave et durum in aliquibus dissonant,
sicut in ferro et plumbo: nam plumbum est gra-
vius, sed ferrum est durius. Et huius ratio est,
quia plumbum habet plus de terrestri: sed id
quod est aquae in eo, est imperfectius congelatum
et digestum. ;

14. Deinde cum dicit: Ex dictis igitur mani-
festum est etc., concludit principale propositum.
Et dicit manifestum esse ex dictis *, quod non est
vacuum aliquod spatium separatum; neque sim-
pliciter * est extra corpus existens; neque existens
in raro * secundum aliqua foramina vacua; neque
etiam eXistens est in potentia in corpore raro,
secundum illos qui non ponebant vacuum quod
est in corporibus separatum a pleno. * Et sic nullo
modo est vacuum, nisi aliquis penitus velit vo-
care vacuum materiam, quae quodammodo est
causa gravitatis et levitatis, et sic est causa motus
secundum locum. * Densum enim et rarum sunt

causa motus secundum contrarietatem gravis et coaà

levis; sed secundum contrarietatem duri et mollis,
sunt causa passibile et impassibile ^: nam molle
est id quod facile patitur divisionem, durum au-
tem e contra, ut dictum est *. Sed hoc non per-
tinet ad loci mutationem, sed magis ad altera-
tionem.

Et sic concludit determinatum esse de vacuo,
quomodo sit, et quomodo non sit.

€) quae prius erat in potentia ad magnum et parvum, transmu-
tatur. - PBDQRSsG et b; pE et a om. accipiat... transmutatur de; quae
prius inerat, erat (erat om. CpL) in potentia ad magnum et parvum,
et transmutatur cet.

Ὁ) consequitur differentia aliarum qualitatum. — Pro consequitur ,
sequitur PFab; pro aliarum, illarum E, vel aliquarum margo E, ali-
quarum cet. exc. HLMRSZ. — Ante duri add. et codd. exc. NZpE. — qua-
litatem et non quantitatem codd. exc. N.

0) materia recipit maiores etc. — materia recipit minores dimen-
siones et sic ACIKLNOQSTVXYab, om. nempe maiores... materia re-
cipit; eodem modo densum... dimensiones om. FGZ et ed. Venet. 1545.

Ὁ in qua non erat prius. — Pab; in qua prius non haberet codd.—

Lin. seq. codd. a b et ed. Venet. 1545 legunt: et sicut quamcumque

partem ignis aliquis acceperit est calida, ita et etc.

x) neque existens in raro.—- PBEGLab; pro raro, aliquo HMNQR, va-
cuo non bene cet. Lectio aliquo in se est bona, sed non convenit textui,

)) passibile et impassibile. — passibilis et impassibilis DsEI, possi-
bile et impossibile ZpH, passibilitatis et impassibilitatis L; forsitan -le
corrupte scriptum est pro -/' (lis). Re vera lectio passibilis et impas-
sibilis concordat cum textu graeco, et videtur etiam melius respondere
contextui expositionis s. Thomae. — nam molle... e contra om. codd.,
edd. a b et Venet. 1545: quod non potest explicari per recursum eorun-
dem verborum; nec.additio necessaria est, quia intentio satis patet per
sequens uf dictum est, quod remittit ad num. praec. y

* contrario codd.
exc. EFGH.

* Lect. xt sqq. i

*similiter eGHa.-
est om. FL. ——
*

* CE n. 3.

᾿Εχόμενον δὲ τῶν εἰρημένων ἐστὶν ἐπελθεῖν περὶ χρόνου"
πρῶτον δὲ χαλῶς ἔχει διαπορῆσαι περὶ αὐτοῦ καὶ
διὰ τῶν ἐξωτερικῶν λόγων, πότερον τῶν ὄντων ἐστὶν
ἢ τῶν μὴ ὄντων, εἶτα τίς ἡ φύσις αὐτοῦ.

Ὅτι μὲν οὖν ἢ ὅλως οὐχ ἔστιν ἢ μόγις καὶ ἀνιυυδρῶς,
ἐκ τῶνδέ τις ἂν ὑποπτεύσειε" τὸ μὲν γὰρ αὐτοῦ γέ-
γονε χαὶ οὐχ ἔστι; τὸ δὲ μέλλει χαὶ οὔπω ἐστίν. ' Ex
δὲ τούτων χαὶ ὁ ἄπειρος χαὶ ὁ ἀεὶ λαμβανόμενος
χρόνος σύγχειται" τὸ δ᾽ ix μὴ ὄντων συγκείμενον

,

ἀδύνατον ἂν δόξεις μετέχειν οὐσίας.

Πρὸς δὲ τούτοις παντὸς μεριστοῦ, ἐάνπερ ἢ

7) ἀνάγκη,
ὅτε ἔστιν, ἦτοι πάντα τὰ μέρη εἶναι Tj ἔνια- τοῦ
δὲ χρόνου τὰ μὲν γέγονε τὰ δὲ μέλλει, ἔστι δ᾽ οὐ-
δέν, ὄντος μεριστοῦ: τὸ δὲ νῦν οὐ μέρος" μετρεῖ τε
γὰρ τὸ μέρος; καὶ συγκεῖσθαι δεῖ τὸ ὅλον ἐχ τῶν
μερῶν" ὁ δὲ χοόνος οὐ δοχεῖ συγκεῖσθαι ἐχ τῶν νῦν.

Ἔτι δὲ τὸ νῦν, ὃ φαίνεται διορίζειν τὸ παρελθὸν καὶ
τὸ μέλλον, πότερον ἕν καὶ ταὐτὸν ἀεὶ διαμένει ἢ

. ἄλλο xai ἄλλο, οὐ ῥάδιον ἰδεῖν.

Εἰ μὲν γὰρ ἀεὶ ἕτερον καὶ ἕτερον, μηδὲν δ᾽ ἐστὶ τῶν
ἐν τῷ χρόνῳ ἄλλο χαὶ ἄλλο μέρος ἅμα, ὃ μιὴ πε-
ῥιέχει) τὸ δὲ περιέχεται, ὥσπερ ὁ ἐλάττων χρόνος
ὑπὸ τοῦ πλείονος, τὸ δὲ νῦν μὴ ὃν πρότερον δὲ ὃν
ἀνάγκη ἐφθάρθαι ποτέ, καὶ τὰ νῦν ἅμα μὲν ἀλλή-
λοις οὐχ ἔσται, ἐφθάρθαι δὲ ἀνάγχη ἀεὶ τὸ πρότε-
ρον. "Ev ἑαυτῷ μὲν οὖν ἐφθάρθαι οὐχ οἷόντε διὰ τὸ
εἶναι τότε ἐν ἄλλῳ δὲ νῦν ἐφθάρθαι τὸ πρότερον
νῦν οὐχ ἐνδέχεται. Ἔστω γὰρ ἀδύνατον ἐχόμενα
εἶναι ἀλλήλων τὰ νῦν, ὥσπερ στιγμὴ στιγμῆς. Εἴπερ
οὖν ἐν τῷ ἐφεξῆς οὐχ ἔφθαρται, ἀλλ᾽ ἐν ἄλλῳ, ἐν
τοῦτο δ᾽ ἀδύνατον.

᾿Αλλὰ μὴν οὐδ᾽ ἀεὶ τὸ αὐτὸ διαμένειν δυνατόν" οὐδενὸς
γὰρ διαιρετοῦ πεπερασμένου ὃν πέρας ἐστίν. οὔτ᾽
ἂν ἐφ᾽ ἕν | συνεχὲς οὔτε ἂν ἐπὶ πλείω" τὸ δὲ νῦν
πέρας ἐστί, καὶ χρόνον ἔστι λαβεῖν πεπερασμένον.

Ἔτι εἰ τὸ ἅμα εἶναι χατὸὰ χρόνον καὶ μήτε πρότερον
μήτε ὕστερον τὸ ἐν τῷ αὐτῷ εἶναι χαὶ ἐν τῷ νῦν
ἐστίν, εἰ τά τε πρότερον xal τὰ ὕστερον ἐν τῷ νῦν
τῳδί ἐστιν, ἅμα ἂν εἴη τὰ εἰς ἔτος γενόμενα μυ-
ριοστὸν τοῖς γενομένοις τήμερον, καὶ οὔτε πρότερον;
οὔθ᾽ ὕστερον οὐδὲν ἄλλο ἄλλου. Περὶ μὲν οὖν τῶν
ὑπαρχόντων αὐτῷ τοσαῦτ᾽ ἔστω διηπορημένα.

SyNoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2 Ορρο-
nendo arguitur quod tempus non. sit. a) Totum tempus com-
ponitur ex his quae non sunt, nempe praeterito et futuro: ergo
est nihil. - 3. δὴ Tempus, ut divisibile aliquid, si existeret, ha-
beret partem vel partes existentes; praeteritum autem et futu-
rum non sunt in actu; et ipsum nunc quod actu est, non est
temporis pars, cum neque mensuret neque componat tempus. —
4. Subdivisio textus. Non est facile scire utrum in toto tempore
sit unum nunc an plura. — 5. Obiiciendo ostenditur primo,
non esse plura nunc. Duo nunc simul esse nequeunt, cum

ostquam * determinavit de loco et va-

/cuo, nunc determinat de tempore. Et

primo dicit de quo est intentio, et

: y quo ordine procedendum sit; secundo
prosequitur propositum, ibi: Quod quidem igi-
tur * etc. Dicit ergo primo quod consequens est

“αν
fedem ΠΝ
ἘΠῚ CUR

:

"
23

: CAP. X, LECT. XV

τοῖς μεταξὺ τοῖς νῦν ἀπείροις οὖσιν Gua ἂν εἴη",

197

LECTIO DECIMAQUINTA

DISPUTATUR AN TEMPUS SIT, ET UTRUM SIT IDEM NUNC IN TOTO TEMPORE

* Consequens autem dictis est aggredi de tempore, Primum
autem bene se habet opponere de ipso, et per extra-
neas rationes, utrum sit eorum quae sunt, aut non
entium: postea quae natura ipsius.

* Quod quidem igitur omnino non sit, aut vix et obscure,
ex his aliquis utique concipiet. Hoc quidem enim ipsius
prius factum est, et non est; aliud vero futurum, et
nondum est: ex his autem et infinitum et semper ac-
ceptum tempus componitur. Ex his autem quae non
sunt compositum, impossibile esse videtur participare
aliquam substantiam.

* Adhuc autem, omnis rei divisibilis, si quidem sit, necesse
est, cum est, aut omnes aut quasdam partes esse. Tempo-
ris autem aliae factae, aliae vero futurae sunt: est autem
nihil cum sit divisibile. Ipsum autem nunc non est pars.
Mensurat enim pars, et componi oportet totum ex parti-
bus: tempus autem non videtur componi ex ipsis nünc.

* Amplius autem ipsum nunc, quod videtur distinguere
praeteritum et futurum, utrum unum et idem semper
permaneat, an aliud et aliud, non facile est scire.

Si quidem enim nunc semper alterum et alterum, nulla
autem eorum quae sunt in tempore, alia et alia pars
simul est, quae non continet, alia vero contineatur,
sicut minus tempus est sub maiore; ipsum nunc quod
mon est, prius autem fuit, necesse est corrumpi ali-
quando, et ipsa quidem nunc simul ad invicem non
erunt, corruptum autem esse necesse est prius, In eo-
dem quidem igitur corruptum esse impossibile est, pro-
pter hoc quod tunc est. In alio autem nunc corrumpi
ipsum prius nunc non contingit. Sic enim impossibile
est habita esse invicem ipsa nunc, ut punctum cum
puncto, Si igitur in eo. quod consequenter est, non
corrumpitur, sed in alio, in mediis nunc, quae sunt in-
finita, simul erit. Hoc autem impossibile est.

* At vero neque nunc semper manere idem possibile est.
Nullius enim divisibilis finiti unus terminus est, nec
siin uno sit continuum, nec si in plura. Ipsum autem
nunc terminus est, et tempus est accipere finitum.

* Amplius, si simul esse secundum tempus et nec prius nec
posterius, in eodem esse et in ipso nunc est; simul
sunt quae in annum sunt millesimum, his quae sunt
hodie; nec prius nec posterius nihil aliud alio. * De his
quidem igitur quae insunt ipsi, tot opposita sint.

unum, utpote indivisibile, aliud continere non possit; si ergo
sint duo, prius corrumpi necesse est; non autem in ipso priori
nunc, nihil enim corrumpitur dum est; nec etiam in posteriori,
sic enim simul esset cum infinitis nunc intermediis. — 6. Se-
cundo ostenditur quod non sit idem .nunc. a) Cum sit accipere
tempus finitum, cuius terminus est nunc, et cum nullius divisi-
bilis finiti possit esse unus terminus tantum, necesse est ponere
plura nunc. - 7. b) Si in toto tempore sit idem nunc, sequitur
simul esse quae fuerunt ante mille annos et quae sunt hodie. —
Epilogus.

ad praedicta, aggredi de tempore; in quo designat
difficultatem considerationis. Et sicut de praemis-
sis, ita et de tempore primo oportet opponendo
procedere per rationes extraneas, idest ab aliis
positas vel sophisticas: utrum scilicet sit tempus
vel non; et si est, quae est natura eius.

* Cap. x. Text.

* Text. 88.

* "Text. 89.

* Text. 90.

* TText. 9r.

* Text. 92.

* Text. 93.

* Lect. xvit.
* procedit codd.
et a. Cf. paulo

supra.
* Lect. seq.

a
* Num. 4.
* istis ῬῈ et a b.
* accipere codd.

exc. HMpE.
* quod add. pb.

* aut codd. exc.
EG.

* ipsum om. co-
dices exc. E.

* Lib. VI, lect. 1
et seqq.

* Num. seq.
* Num. 6.

198

Deinde cum dicit: Quod quidem igitur omni-
no non sit etc., prosequitur de tempore: et primo
opponendo; secundo determinando veritatem, ibi:
Accipiendum autem * etc. Circa primum duo facit:
primo opponendo inquirit * an tempus sit; se-

cundo quid sit, ibi: Quid autem sit tempus * etc.

Circa primum duo facit: primo ponit duas ra-
tiones ad ostendendum tempus non esse; secundo
inquirit de nunc, utrum sit unum nunc in toto
tempore vel plura *, ibi: Amplius autem ipsum
nunc * etc.

2. Dicit ergo primo quod ex his * duabus ratio-
nibus potest aliquis concipere *, quod tempus
vel omnino non sit, vel * sit aliquid quod vix et
obscure percipi possit. — Prima ergo ratio talis est.
Omne compositum ex his quae non sunt, im-
possibile est esse, vel * babere aliquam substan-
tiam. Sed tempus componitur ex his quae non
sunt; quia temporis est aliquid praeteritum , et
iam non est, aliud est futurum, et nondum est,
et ex his duobus componitur totum tempus, in-
finitum et perpetuum positum. Ergo impossibile
est tempus aliquid esse.

3. Secundam rationem ponit ibi: Adhuc autem
omnis etc.: quae talis est. Cuiuslibet divisibilis
existentis necesse est esse, dum est, aliquam par-
tem eius, aut aliquas ?. Sed tempus non est huius-
modi; quia quaedam partes temporis sunt iam
praeteritae, aliae vero sunt futurae, et nihil tem-
poris quod sit divisibile est in actu. Ipsum vero
nunc, quod est in actu, non est pars temporis:
quia pars est quae mensurat totum, ut binarius
senarium; vel saltem ex qua componitur totum,
sicut quaternarius est pars senarii, non mensurans
ipsum *, sed quia ex ipso et binario componitur
senarius; tempus autem non componitur ex ipsis
nunc, ut infra * probabitur. Tempus igitur non
est aliquid.

4. Deinde cum dicit: Amplius autem ipsum
nunc etc., inquirit utrum sit idem nunc in toto
tempore. Et circa hoc tria facit: primo movet
quaestionem ; secundo obiicit ad unam partem,
ibi: Si quidem enim nunc * etc.; tertio ad alteram,
ibi: 4f vero neque nunc * etc. Dicit ergo primo
quod: non est facile scire, utrum nunc, quod vi-
detur distinguere inter praeteritum et futurum ,
semper maneat idem in toto tempore, an sit aliud
et aliud.

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

5. Deinde cum dicit: Si quidem enim nunc etc.,
ostendit quod non sit aliud et aliud nunc, tali
ratione. Duae partes temporis quae sunt aliae ab *
invicem, non possunt simul esse, nisi una conti-
neat aliam, sicut maius tempus continet minus, ut

annus mensem, et mensis diem ? (simul enim est

et dies et mensis, et mensis et annus). Sed unum
nunc, cum sit indivisibile, non continet alterum: si
ergo est accipere in tempore duo nunc, necesse est
quod illud nunc quod prius fuit et modo non est ἢ,
aliquando corrumpatur, et quod nunquam duo
nunc sint simul. Omne autem corruptum necesse
est in aliquo. nunc corrumpi. Non autem potest
dici quod prius nunc sit corruptum in ipso nunc
priori, quia tunc erat ipsum nunc, et nihil corrum-
pitur dum est. Similiter etiam non potest dici,
quod pfius nunc corrumpatur in posteriori: quia
impossibile est sic se habere duo nunc ad invi-
cem, quod sint Aabita, idest immediate se conse-
quentia, sicut etiam impossibile est de duobus
punctis. Et hoc nunc supponatur, quia in sexto *
probabitur. Sic igitur inter quaelibet duo nunc sunt
infinita nunc. Si ergo prius nunc corrumpatur in

aliquo posteriori nunc, sequitur quod illud nunc

quod est ante, simul sit ὃ cum omnibus nunc
intermediis; quod est impossibile, ut dictum est.
Impossibile est igitur esse aliud et aliud nunc.

6. Deinde cum dicit: 44 vero neque etc., osten-
dit quod non possit esse unum et idem nunc,
duabus rationibus. Quarum prima talis est. Nul-
lius divisibilis finiti potest esse unus terminus tan-
tum; neque si sit continuum secundum unam
dimensionem tantum *, ut linea; neque si secun-
dum plures, ut superficies et corpus. Nam unius
lineae finitae termini sunt duo puncta, et super-
ficiei plures lineae, et corporis plures superficies.

Sed ipsum nunc est terminus temporis. Cum.
igitur sit accipere aliquod tempus finitum, necesse

est ponere plura nunc.
7. Secundam rationem ponit ibi: Amplius si

simul esse etc.: quae talis est *. Illa- dicuntur esse.

simul secundum tempus, et nec prius nec poste-
rius, quae sunt in eodem nunc: si igitur est idem
nunc permanens in toto tempore, sequitur quod
illa quae fuerunt ante mille annos, sint simul cum
his quae sunt hodie.

Ultimo autem epilogando concludit, tot op-
posita esse de ipsis * nunc, quae sunt in tempore.

«4) unum nunc in toto tempore vel plura. — Pab; unum nunc vel
plura E, unum vel plura cet. Cf. n. 4.

8) necesse est esse, dum est, aliquam partem eius, aut aliquas. -
necesse est, dum est, aliquam partem esse. vel aliquas P5 etiam EFab
om. eius et hab, vel, — Pro partes temporis sunt. iam praeteritae, tem-
poris partes sunt praeteritae Pab,

y) et mensis diem. — et omittunt Pab et prima manu E. Item editi

et codices BDGILRSV sic prosequuntur, simul enim est et dies et men-
sis et annus. -

ὃ) quod illud nunc quod est ante, simul sit. — P et ed. 1545; quod
ante sit illud nunc Eab, quod quando illud nunc corrumpitur quod
simul sit L, quod aut illud nunc sit simul HNR, quod ante illud nunc
sit simul cet.; sed in H. expungitur aut et in GI ante. — Post omnibus
addunt aliis PEab.

SEN.

* ad edd. a b
codd. exc. n.

* Lect. τ et 5644.

* tantum om.
Eab.

* quae. talis s

om. PpE et a b. |

4 CAP. X, LECT. XVI 199

LECTIO DECIMASEXTA

QUID SIT TEMPUS, ET QUOMODO SE HABEAT AD MOTUM, DISPUTATIVE INQUIRITUR

Τί δ᾽ ἐστὶν ὁ χρόνος xai τίς αὐτοῦ ἡ φύσις, ὁμοίως ἔ;

. στε τῶν παραδεδομένων ἄδηλόν ἐστι, καὶ περὶ ὧν
τυγχάνομεν διεληλυθότες πρότερον. Οἱ μὲν γὰρ τὴν
τοῦ ὅλου κίνησιν εἶναί φασιν, οἱ δὲ τὴν σφαῖραν
αὐτήν. :

Καίτοι τῆς περιφορᾶς χαὶ τὸ μέρος χρόνος τίς ἐστι;
περιφορὰ δέ γε οὔ: μέρος γὰρ περιφορᾶς τὸ ληφθέν,
ἀλλ᾽ οὐ περιφορά.

Ἔτι δ᾽ εἰ πλείους ἦσαν οἱ οὐρανοί, ὁμοίως ἂν ἦν ὁ
χρόνος ἡ ὁτουοῦν χὐτῶν χίνησις" Occ πολλοὶ χρύ-
νοι ἅμα.

Ἡ δὲ τοῦ ὅλου σφαῖρα ἔδοξε μὲν τοῖς εἰποῦσιν εἶναι ὁ
χρόνος, ὅσι ἔν τε τῷ χρόνῳ πάντα ἐστὶ καὶ ἐν τῇ
τοῦ ὅλου σφαίρᾳ" ἔστι δ᾽ εὐηθικώτερον τὸ εἰρημένον
4 ὥστε περὶ αὐτοῦ τὸ ἀδύνατα ἐπισκοπεῖν.

᾿Επεὶ δὲ δοχεῖ μάλιστα κίνησις εἶναι καὶ μεταβολή τις
ὁ χρόνος, τοῦτ᾽ ἂν εἴη σχεπτέον. Ἡ μὲν οὖν ἐχά-
στου μεταβολὴ καὶ χίνησις ἐν αὐτῷ τῷ μεταβαλ-
λοντι μόνον ἐστίν, ἣ o0 ἂν τύχῃ ὃν αὐτὸ τὸ Xi-
νούμενον καὶ μεταβάλλον’ ὁ δὲ χρόνος ὁμοίως xal
πανταχοῦ καὶ παρὰ πᾶσιν.

Ἔτι δὲ μεταβολὴ μέν ἐστι πᾶσα θάττων xoci βραδυ-

᾿ πέρα; χρόνος δ᾽ οὐχ ἔστι: τὸ γὰρ βραδὺ καὶ ταχὺ
χρόνῳ ὥρισται; ταχὺ μὲν τὸ ἐν ὀλίγῳ πολὺ κινού-
μενον, βραδὺ δὲ τὸ ἐν πολλῷ ὀλίγον᾽ ὁ δὲ χρόνος
οὐχ ὥρισται χρόνῳ; οὔτε τῷ ποσός τις εἶναι οὔτε
τῷ ποιός. Ὅτι μὲν τοίνυν οὐκ ἔστι κίνησις, φανε-

. ρόν’ μηδὲν δὲ διαφερέτω λέγειν ἡμῖν ἐν τῷ παρόντι
κίνησιν ἢ μεταβολήν.

᾿Αλλὰ μὴν οὐδ᾽ ἄνευ γε μεταβολῆς" ὅταν γὰρ μηδὲν
αὐτοὶ μεταβάλλωμεν τὴν διάνοιαν ἢ λάθωμεν με-
ταβάλλοντες, οὐ δοκεῖ ἡμῖν γεγονέναι χρόνος, κα-
θάπερ οὐδὲ τοῖς ἐν Σαρδοῖ μυθολογουμένοις καθεύ-
δεῖν παρὰ τοῖς ἥρωσιν, ὅταν ἐγερθῶσι. Συνάπτουσι

γὰρ τὸ πρότερον νῦν τῷ ὕστερον νῦν xxl ἕν ποιοῦ-'

σιν, ἐξαιροῦντες διὰ τὴν ἀναισθησίαν τὸ μεταξύ.
Ὥσπερ οὖν εἰ μὴ ἦν ἕτερον τὸ νῦν ἀλλὰ ταὐτὸ χαὶ
ἕν, οὐχ ἂν ἦν χρόνος, οὕτω καὶ ἐπεὶ λανθάνει ἕτερον
ὄν, οὐ δοκεῖ εἶναι τὸ μεταξὺ χρόνος. Ei δὴ τὸ μὴ
οἴεσθα! εἶναι χρόνον τότε συμβαίνει ἡμῖν, ὅταν μὴ
ὁρίζωμεν μηδεμίαν «ταβολήν, ἀλλ᾽ ἐν ἑνὶ καὶ ἀδιαι-
ρέτῳ φαίνηται ἡ agn μένειν) ὅταν δ᾽ αἰσθώμεθα
καὶ ὁρίσωμεν, τότε φαμὲν γεγονέναι χρόνον; φανερὸν
ὅτι οὐχ ἔστιν ἄνευ χινήσεως χαὶ μεταβολῆς χρόνος.
“Ὅτι μὲν οὖν οὔτε χίνησις οὔτ᾽ ἄνευ χινήσεως ὁ χρό-
vog ἐστί, φανερόν.

ΒΥΝΟΡΒΙΒ. — 1. Argumentum et divisio textus. Quid sit tem-
pus non constat ex traditis ab antiquis, dicentibus quod sit
motus caeli vel ipsa sphaera caelestis. - 2. Contra primam opi-
nionem. a) Cum pars circulationis non sit circulatio, temporis
vero pars sit tempus, sequitur quod tempus non sit motus
caeli. b) Insuper, si plures essent caeli, plures essent circulatio-
nes, et plura tempora simul; quod est impossibile. Radix huius
opinionis. — 3. Excluditur altera positio. Ideo sphaeram caele-
stem tempus esse inferebant, quod omnia in ea sint, sicut et in
tempore: non sequitur tamen, cum esse in loco et in tem-
pore non univoce dicantur. Argumentum praeterea est in se-

ostquam inquisivit an tempus sit, hic
disputative inquirit quid sit. Et primo
Pimprobat positiones aliorum; secun-
Ε do inquirit quomodo se habeat * tem-
pus * ad motum, qui tempori propinquissimus

"S

* Quid autem sit tempus, et quae ipsius natura, similiter et
ex traditis immanifestum est, et ex quibus attingimus
advenientes prius. Quidam enim totius quidem motum
dicunt; alii autem ipsam sphaeram.

Quamvis circulationis pars tempus quoddam est, circulatio
autem non est. Pars enim circulationis est quae acci-
pitur, sed non circulatio.

Amplius autem, si plures essent caeli, similiter esset tem-
pus cuiuslibet ipsorum motus. Quare multa tempora
simul.

* Totius autem sphaera visa est quidem dicentibus esse tem-
pus, quia in tempore omnia sunt, et in totius sphaera.
Est autem stultius quod dicitur, quam quod et de hoc
impossibilia considerare.

* Quoniam autem videtur maxime motus esse et mutatio
quaedam tempus, hoc considerandum est. Uniuscuius-
que quidem igitur mutatio et motus in ipso quod
movetur est solum, aut ubi fortasse est ipsum quod
movetur et transmutans. Tempus autem similiter et
ubique et apud omnia est.

* Amplius autem, mutatio quidem omnis velocior aut tardior
est; tempus autem non est. Tardum enim et velox tem-
pore determinantur: velox quidem quod in pauco mul-
tum movetur, tardum autem quod in multo paucum.
Tempus autem non determinatur tempore, neque quo
quantum aliquid est, neque quo quale. * Quod quidem
igitur non est motus, manifestum est. Nihil autem dif-
ferat nobis dicere in praesenti motum aut mutationem.

* At vero, neque sine motu tempus est. Cum enim nihil
ipsi mutamur secundum intelligentiam , aut latet nos
mutari, non videtur nobis fieri tempus; sicut neque his
qui in Sardo fabulantur dormire apud Heroas, cum ex-
pergiscuntur. Copulant enim primum nunc posteriori
nunc, et unum faciunt, removentes propter insensibi-
litatem medium. Ut igitur si non esset alterum nunc,
sed idem et unum, non esset tempus; sic et quando
latet alterum esse, non videtur quod medium est esse
tempus. Si igitur opinari non esse tempus, tunc acci-
dit nobis, cum non definimus nec unam mutationem,
sed in uno indivisibili videtur anima manere; cum au-
tem sentimus et determinamus, tunc dicimus fieri tem-
pus: manifestum est quod non est sine motu neque
mutatione tempus. * Quod igitur neque motus neque
sine motu tempus est, manifestum est.

cunda figura ex duabus affirmativis. Stultitia huius opinionis. —
4. Tempus non est motus vel mutatio. 2) Quia est ubique et apud
omnia, cum mutatio et motus sint solum in transmutato, vel
etiam in loco transmutati et transmutantis. — 5. b) Quia tempus
non est velox aut tardum, sicut motus et mutatio: non enim
tempus a tempore determinatur; quod tamen convenit veloci et
tardo. — 6. Tempus non esse sine motu ostenditur ex hoc, quod
quando latet diversitas duorum nunc, non percipimus tempus
medium, ut patet in iis qui fabulose dicuntur dormire apud he-
roas: tunc autem opinamur tempus esse, quando numeramus
motum aut mutationem. — Conclusio.

videtur, ibi: Quoniam autem videtur maxime * etc.
Circa primum duo facit: primo ponit opiniones
aliorum de tempore *; secundo improbat eas, ibi:
Quamvis circulationis * etc.

Dicit. ergo primo quod quid sit tempus, et

a) opiniones aliorum de tempore. — Pro opiniones, opinionem codd. exc. BEGHLMNS; aliorum de tempore om. PEab, — pro eas, eam DFI.

* Seq. cap. x et
text. 93.

* Text. 94.

* "Text. 95.

* Text. 96.

* Text. 97.

* Cap. xt.

* "Text. 98.

* Num. 4.

«

* Num. seq.

* Num. seq.

* sequitur codd.

exc. ES.

* Lect. praeced.

n. 5.

* circulatione
quadam codd.
eXC. BEGMRZ.

» pe om. PE
a b.

* per ναὸ

* habet rab.

* Num. 6.

e

206

quid sit natura eius, non potest esse manifestum
ex his quae tradita erant de tempore ab anti-
quioribus , neque per aliqua quibus attingi possit
quid ipsi circa hoc determinaverint. Quidam enim
dixerunt quod tempus est motus caeli; quidam
vero quod est ipsa sphaera caelestis.

2. Deinde cum dicit: Quamvis circulationis etc.,
improbat positas opiniones: et primo primam;
secundo secundam, ibi: Zotius autem sphaera * etc.
Circa primum ponit duas rationes: quarum prima
talis est. Si circulatio est tempus, oportet quod
pars circulationis sit circulatio *, quia pars tem-
poris tempus est: sed pars circulationis non est
circulatio : ergo tempus non est circulatio.

Secundam rationem ponit ibi: Amplius au-
ltem etc., quae talis est. Motus multiplicatur se-

cundum multitudinem mobilium: si ergo plures

essent caeli, plures essent circulationes eorum; et
sic, si circulatio sit tempus, sequeretur * quod
essent multa tempora simul: quod est impossi-
bile. Non enim est accipere duas partes temporis
simul, nisi una contineat aliam, ut supra * di-
ctum est. Movebantur tamen hi ad ponendum
tempus esse circulationem , quia videbant tem-
pora circulo quodam * reiterari.

3. Deinde cum dicit: Totius autem sphaera etc.,
excludit secundam opinionem. Et dicit quod * qui-
busdam visum est quod sphaera caeli esset tem-
pus, propter * hoc quod omnia sunt in tempore,
et etiam omnia sunt in sphaera totius, quia caelum
continet omnia: unde concludere volebant, quod
sphaera caeli esset tempus. In qua quidem ra-
tione duplex erat defectus: primo quidem 7 quia
non univoce dicitur esse aliquid in tempore et
in loco; secundo quia argumentabantur in secunda
figura ex duabus affirmativis. Et ideo dicit quod
ista positio est magis stulta, quam quod oporteat
considerare impossibilia quae ad ipsam conse-
quuntur. Manifestum est enim quod omnes par-
tes sphaerae sunt simul, non autem temporis.

4. Deinde cum dicit: Quoniam autem vide-
tur etc., inquirit quomodo se habeat * tempus
ad motum. Et primo ostendit quod tempus non
est motus; secundo quod non est sine motu, ibi:
At vero neque sine motu * etc. Circa primum po-
nit duas rationes ad ostendendum quod tempus
non sit motus aut mutatio, quod posset maxime
videri. Quia omnis mutatio et motus vere est?
solum in ipso transmutato, vel etiam in loco
ubi est transmutatum et transmutans. Quorum
primum dicitur propter motum in substantia et
quantitate et qualitate; secundum autem dicitur

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

propter motum in ubi, qui dicitur motus in loco.
Sed tempus est ubique et apud omnia: ergo tem-
pus non est motus.

5. Secundam rationem ponit ibi: Amplius au-
tem mulalio etc.: quae talis est. Omnis mutatio et
motus est velox aut tardus: sed tempus non est
huiusmodi: ergo tempus non est motus vel muta-
tio. Mediam sic probat. Tardum et velox deter-
minantur ex tempore: quia velox dicitur quod mo-
vetur per multum spatium in pauco tempore; tar-

dum autem quod e converso per paucum spatium.

in multo tempore *. Sed tempus non determinatur
tempore, neque secdndum suam quantitatem ,
neque secundum suam * qualitatem; quia idem
non est mensura sui ipsius. Ergo tempus non est
neque * velox neque tardum. Et quia proposuerat
quod mutatio est velox aut tarda, non facta men-
tione de motu, subiungit quod quantum ad prae-
sens, non differt dicere motum aut mutationem:
in quinto * enim ostendetur eorum differentia.
6. Deinde cum dicit: A£ vero, neque sine mo-
iu etc., ostendit quod tempus non est sine motu:
quia quando homines non mutantur secundum
suam apprehensionem, aut, si mutantur, tamen
latet eos, tunc non videtur eis quod pertranseat
aliquod tempus. Sicut patet in iis qui in Sardo,
quae est civitas Asiae, dicuntur fabulose dormire
apud Heroas *, idest apud Deos. Animas enim bo-

Deos colebant, ut Herculis et Bacchi et similium.

Per incantationes enim aliquas, aliqui insensibiles .

reddebantur, quos dicebant dormire apud Heroas;
quia excitati, quaedam mirabilia * se vidisse dice-
bant, et futura quaedam praenunciabant. Tales
autem ad se * redeuntes, non percipiebant tem- "
pus quod praeterierat dum i ipsi sic absorpti erant;
quia illud instans primum, in quo dormire cae-
perant, copulabant posteriori nunc in quo excita-
bantur, ac si essent * unum; medium enim tem-
pus non percipiebant. Sicut igitur, si non esset
aliud et aliud nunc, sed idem et unum, non esset
tempus medium; sic et quando latet diversitas
duorum nunc, non videtur tempus esse medium.
Si ergo tunc accidit non opinari tempus, cum
non percipimus aliquam mutationem, sed homini
videtur quod sit in uno indivisibili nunc; tunc
autem percipimus fieri tempus, quando sentimus
et determinamus, id est numeramus, motum aut
mutationem ; manifeste sequitur quod tempus non
sit * sine motu, neque sine mutatione.

Ultimo ergo concludit quod tempus non sit
motus, neque sit sine motu.

8) pars circulationis sit circulatio. - PSBCHR ; pars circulationis sit
tempus (vel circulatio add. T) cet. et a. Iuxta codices argumentum esset:
si circulatio est tempus, oportet quod pars circulationis sit tempus; quia
cum pars temporis sit tempus, oportet quod pars eius quod est ipsum
tempus, sit tempus: sed supponitur quod tempus sit circulatio; ergo pars
circulationis erit circulatio, quod est falsum, sicut falsum est quod pars
circumferentiae sit circumferentia. Secundum P autem argumentum ha-
beret hanc formam: si circulatio est tempus, sicut pars temporis est tem-
pus, eo quod in parte temporis inveniuntur omnia quae sunt de ratione
temporis, ita oportet quod pars circulationis sit circulatio; hoc autem est
falsum, sicut dictum est. Utraque lectio posset sustineri; sed piana pla-
nior videtur; lectio autem codd, est magis conformis Aristotelis textui:
Καίτοι τῆς περιφορᾶς xa τὸ μέρος χρόνος τίς ἐστι, περιφορὰ δέ γε oU.

Y) primo quidem. — Haec om, PEab. -- Infra pro argumentabantur
legunt argumentabatur PHpE et a b. — Ibi, quam quod oporteat, P om.
quod oporteat, et pro consequuntur habet consequantur.

9) Quia omnis mutatio et motus vere est. — Primo quia omnis mo-
tus et mutatio vel est P; vel est habent etiam Bb, videtur esse F. —
Pro vel etiam, et etiam ADLQSTXY.

c) tardum autem... tempore. — Haec om. AKOTVXYZpCI; pro
e converso, quod om. LS, e contrario P, movetur D, est e converso B,
(om. quod) e converso quod movetur R.

C) Animas enim bonorum et magnorum, -- Pab et pE; Animas
enim magnorum (magnatorum V) defunctorum et bonorum (beatorum
FKLMSE, al. γα beatorum add. S) ceteri codices. — Pro colebant, vo-
cabant PEab,

Ne

- * Jit p.

* Lect. it.

* Heroes codd. |
t exc.n; etita in- -
norum et magnorum ἢ Heroas vocabant, et quasi f :

is.

S
ΠΝ
Ἢ
3

EN
L3

vas

ECT

Xe

CAP. XI, LECT. XVII 201

LECTIO DECIMASEPTIMA

TEMPORIS DEFINITIO TRADITUR ET EXPLICATUR

Ληπτέον δέ ἐπεὶ ζητοῦμεν τί ἐστιν ὁ χρόνος, ἐντεῦθεν
ἀρχομένοις, τί τῆς κινήσεώς ἐστιν. "Aux γὰρ κινή-
σεως αἰσθανόμεθα xal χρόνου" καὶ γὰρ ἐὰν vj σκότος

᾿ χαὶ μηδὲν διὰ τοῦ σώματος πάσχωμεν; κίνησις δέ

»ft ἐν τῇ ψυχῇ ἐνῇ; εὐθὺς ἅμα δοκεῖ τις γεγονέναι
χαὶ χρόνος. ᾿Αλλοὶ μὴν x«l ὅταν γε χρόνος δοχῇ γε-
γονέναι τις) ἅμα καὶ χίνησίς τις φαίνεται γεγονέ-
ym. Ὥστε ἦτοι χίνησις ἢ τῆς χινήσεώς τι ἐστὶν ὁ
χρόνος. ᾿Επεὶ οὖν οὐ χίνησις, ἀνάγκη τῆς χινήσεώς
τι εἶναι αὐτόν.

᾿Επεὶ δὲ τὸ κινούμενον κινεῖται ἔχ τινος εἴς τι xol πᾶν
Te Mig συνεχές, ἀκολουθεῖ τῷ μεγέθει ἡ χίνησις"

tX γὰρ τὸ τὸ ἀν εἶναι συνεχὲς χαὶ ἡ κίνησίς
ἐστι συνεχής; διὰ δὲ τὴν κίνησιν x«l ὁ χρόνος" ὅση
γὰρ ἡ κίνησις) τοσοῦτος καὶ ὁ χρόνος ἀεὶ δοχεῖ γέ-
ονέναι.

Τὸ Ὦ δὴ πρότερον καὶ ὕστερον. ἐν τόπῳ πρῶτόν ἐστιν"
ἐνταῦθα μέντοι τῇ θέσει: ἐπεὶ δ᾽ ἐν τῷ μεγέθει
ἐστὶ τὸ πρότερον καὶ ὕστερον, ἀνάγκη καὶ ἐν χι-
νήσει εἶναι τὸ πρότερον καὶ ὕστερον, ἀνάλογον τοῖς
ἐκεῖ, ᾿Αλλὰ μὴν καὶ ἐν χρόνῳ ἐστὶ τὸ πρότερον
χαὶ ὕστερον ba τὸ ἀκολουθεῖν asi θατέρῳ breuis
αὐτῶν. ;

Ἔστι δὲ τὸ πρότερον καὶ ὕστερον αὐτῶν ἐν τῇ κινήσει,
ὃ μέν ποτε ὃν χίνησίς ἐστι" τὸ μέντοι εἶναι αὐτῷ
ἕτερον καὶ οὐ χίνησις.

᾿Αλλὰ μὴν καὶ τὸν χρόνον γε γνωρίζομεν, ὅταν ὁρίσω-
μεν τὴν κίνησιν, τὸ πρότερον καὶ ὕστερον ὁρίζοντες"
χαὶ τότε φαμὲν γεγονέναι χρόνον, ὅταν τοῦ προτέ-
ρου xal ὑστέρου εν τῇ χινήσει αἴσθησιν λάβωμεν.

Ὁρίζομεν δὲ τῷ ἄλλο χαὶ ἄλλο ὑπολαβεῖν αὐτά, καὶ
μεταξύ τι αὐτῶν ἕτερον: ὅταν γὰρ ἕτερα τοὶ ἄχρα

τοῦ μέσου νοήσωμεν, καὶ δύο εἴπῃ ἡ ψυχὴ τὰ νῦν;

τὸ μὲν πρότερον τὸ “δ᾽ ὕστερον, τότε xal τοῦτο φα-
QV εἶναι χρόνον" τὸ vdp ὁριζόμενον τῷ νῦν χρόνος
εἶναι δοχεῖ, xai ὑποχείσθω. Ὅταν μὲν οὖν ὡς ὃν
τὸ νῦν αἰσθανώμεθα, xol wj ἦτοι ὡς πρότερον καὶ
ὕστερον ἐν τῇ κινήσει ἢ ὡς τὸ αὐτὸ μέν, προτέρου
δὲ καὶ ὑστέρου τινός; οὐ δοχεῖ χρόνος γεγονέναι οὐ-
θείς. ὅτι οὐδὲ χίνησις. Ὅταν δὲ τὸ πρότερον xol
ὕστερον, τότε λέγομεν. χρόνον: τοῦτο γάρ ἐστιν ὁ
góvog , ἀριθμὸς κινήσεως χατοὸ τὸ πρότερον xal
ὕστερον. Οὐχ ἄρα χίνησις ὁ χρόνος, ἀλλ᾽ ἡ ἀριθμὸν

, ἔχει 4 χίνησις.

Σημεῖον δέ’ τὸ μὲν γὰρ πλεῖον xai ἔλαττον. χρίνομεν
ἀριθμῷ, κίνησιν δὲ πλείω καὶ ἐλάττω χρόνῳ". ἀριθμὸς
ἄρα τις ὁ χρόνος.

᾿Επεὶ δ᾽ ἀριθμός ἐστι διχῶς (καὶ γὰρ τὸ ἀριθμοῦμενον
xxi τὸ ἀριθμητὸν ἀριθμὸν λέγομεν, xoà ᾧ ἀριθμοῦ-

μεν), ὁ δὴ χρόνος ἐστὶ τὸ ἀριθμούμενον καὶ οὐχ ᾧ
ἀριθμοῦμεν. Τ Ἔστι δ᾽ ἕτερον ᾧ ἀριθμοῦμεν χαὶ τὸ
ἀριθμούμενον.

ΒΥΝΟΡΒΙ5. — 1. Argumentum et divisio textus. — 2. Tempus
est aliquid motus. Probatur. Simul cum motu sentitur; perci-
piendo enim quemcumque motum, sive sensibilem sive in ani-
ma, tempus percipimus, et e converso. - 3. Dubitatio. Videtur
ex praemissis sequi, vel quod tempus non percipiatur nisi ratione
motus sensibilis, vel quod sit animae inzentio, vel quod tot sint
tempora quot motus. — 4. Respondetur quod qui percipit mo-
tum quemcunque, percipit tempus, licet hoc nonnisi primum mo-
tum consequatur; a primo:enim motu alii causantur et mensuran-
'tur. — 5. Subdivisio textus. -- 6. Continuitas est in tempore ex motu
et magnitudine: investigando enim de tempore oportet accipere
motum localem, qui est primus omnium; hic autem est continuus,

Opp. D. Tuowar T. Ii.

* Accipiendum autem, quoniam quaerimus quid sit tem- * Seq. cap. xt

pus, hinc incipientibus, quid ipsius motus est. Simul
enim motum sentimus et tempus. Et namque si sint
tenebrae, et nihil per corpus patiamur, motus autem
aliquis in anima fiat, subito simul videtur fieri quoddam
tempus. At vero et cum tempus videtur fuisse aliquod,
simul et motus aliquis fuisse videtur. Quare aut motus
aut aliquid motus est tempus. Quoniam autem non est
motus, necesse est motus aliquid esse ipsum.

* Quoniam autem quod movetur, movetur ex quodam in
quiddam, et omnis magnitudo continua est, sequitur ma-
gnitudinem motus. Propter id enim quod magnitudo
continua est, et motus continuus erit: quia vero mo-
tus, et tempus. Quantus enim motus est, tantum et tem-
pus videtur fieri.

Prius autem et posterius in loco primum sunt; hic autem
positione sunt. Quoniam autem in magnitudine prius et
posterius est, necesse est in motu prius et posterius
esse proportionaliter iis quae sunt ibi. At vero et in
tempore est prius et posterius, propter id quia sequitur
semper alterum alterum ipsorum.

Est autem prius et posterius ipsorum in motu, id quidem
quod est, motus est; tamen esse ipsius alterum est, et
non est motus.

* At vero et tempus cognoscimus cum definimus motum,
prius et posterius determinantes: et tunc dicimus fieri
tempus, quando prioris et posterioris in motu sensum
percipimus.

Determinamus autem in accipiendo aliud et aliud ipsum,
et medium ipsorum alterum. Cum enim altera extrema
medii intelligimus, et duo dicat anima ipsa nunc, hoc
quidem prius, illud vero posterius, tunc et hoc dicimus
esse tempus. Determinatum enim ipso nunc tempus esse
videtur et supponatur. * Quando igitur tanquam unum
ipsum nunc sentimus, et non autem sicut prius et po-
sterius in motu; aut ut idem quidem, prioris autem et
posterioris alicuius; non videtur tempus fieri ullum,
quia nec motus. Cum autem prius et posterius est, tunc
dicimus tempus: hoc enim est tempus, numerus motus
secundum prius et posterius. Non ergo motus tempus
est, sed secundum quod numerum habet motus.

* Signum est autem. Plus enim et minus iudicamus numero;
motum autem plurem et minorem tempore. Numerus
itaque quidam tempus est.

Quoniam autem numerus est dupliciter (et namque quod

. numeratur et numerabile numerum dicimus, et quo
numeramus ), tempus autem est quod numeratur, et
non quo numeramus. Est autem alterum quo numera-
mus, et quod numeratur.

quia est secundum magnitudinem, quae est continua; ideoque et
tempus continuum est, cum tantum sit, quantus motus primus.
Aliis autem motibus a primo non mensuratur tempus, ut patet ex
veloci et tardo. — 7. Idem ordo consideratur in priori et posteriori:
prius enim et posterius sunt per prius in magnitudine propter po-
sitionem, de cuius ratione sunt: et quia sunt in magnitudine, sunt
in motu, et per consequens in tempore. - 8. Prius et- posterius
sunt idem subiecto cum motu, sed differunt ratione: motus enim
ratio est quod sit actus existentis in potentia; sed quod in motu
sit prius ét posterius, contingit ei ex ordine partium magnitudi-
nis. — 9. Sicut ostenditur tempus sequi motum quia utrumque
simul cognoscimus, ita probatur tempus consequi motum secun-

26

et text. 98.

* 'Text. 99.

* "Text. 100.

* "Text. 101.

* "Text. 102.

* Lect, xxi.

* Lect. xx.

* Lect. seq.

"CEI06 ot

* Lect. xix.

* sensibilis om.
PpE et a b.
* fiet rab.

* Lect. praeced.

n. 4 seq.

* tempus om.-P.

202

dum prius et posterius, quia his in motu cognitis, cognoscitur
tempus. -- 10. Tempus est numerus motus secundum prius et po-
sterius: tunc enim tempus esse dicimus, cum accipimus in motu
duo extrema alicuius medii, seu duo nunc, hoc prius et illud po-
sterius, quasi numerando motum. Solvitur obiectio. — 11. Mani-

quisivit de tempore, hic cipit deter-
w/ minare veritatem. Et primo determi-
S ^nat veritatem de tempore; secundo
movet quasdam dubitationes circa veritatem deter-
minatam, et solvit eas, ibi: Dignum autem * etc.
Circa primum duo facit: primo determinat de
tempore secundum se; secundo per comparatio-
nem ad ea quae tempore mensurantur, ibi: Quo-
niam autem est tempus * etc. Circa primum tria
facit: primo manifestat quid sit tempus; secundo
quid sit nunc temporis, ibi: Et sicut motus sem-
per* etc.; tertio ex definitione motus ** assignata,
assignat rationes eorum quae dicuntur de tem-
pore, ibi: Quod quidem igitur tempus * etc. Circa
primum duo facit: primo ponit definitionem tem-
poris; secundo manifestat eam, ibi: Signum. est
aulem * etc. Prima. pars dividitur in tres, secun-
dum tres particulas definitionis ^ temporis quas
investigat; secunda pars incipit ibi *: Quoniam
autem quod movetur * etc.; tertia ibi: Determina-

mus autem * etc.

2. Primo ergo investigat hanc particulam, quod
tempus est aliquid motus. Unde dicit quod quia
inquirimus quid sit tempus, hinc incipiendum est,
ut accipiamus quid motus sit tempus. Et quod
tempus sit aliquid motus, per hoc manifestum
est?, quod simul sentimus motum et tempus. Con-
tingit enim quandoque quod percipimus fluxum
temporis, quamvis nullum motum particularem
sensibilem sentiamus ; utpote si simus in tenebris,
et sic visu non sentimus motum alicuius corporis
exterioris. Et si nos non patiamur aliquam alte-
rationem in corporibus nostris ab aliquo exteriori
agente, nullum motum corporis sensibilis * sentie-
mus: et tamen si fiat * aliquis motus in anima no-
stra, puta secundum successionem cogitationum
et imaginationum, subito videtur nobis quod fiat
aliquod tempus. Et sic percipiendo quemcumque
motum, percipimus tempus: et similiter e con-
verso, cum percipimus tempus, simul percipimus
motum. Unde cum non sit ipse motus, ut proba-
tum est *, relinquitur quod sit aliquid motus.

3. Habet autem dubitationem quod hic dicitur
de perceptione temporis et motus. Si enim tempus
consequatur aliquem motum sensibilem extra ani-
mam existentem , sequitur quod qui non sentit
illam motum, non sentiat tempus; cuius contra-
rium hic dicitur. Si autem tempus * consequatur
motum animae, sequetur quod res non compa-
rentur ad tempus nisi mediante anima; et sic

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

festatur definitio. a) Tempus est numerus motus, quia eo motum

iudicamus plurem et minorem. — b) Tempus non est numerus
quo numeramüs, alioquin numerus cuiuslibet rei esset tempus;
sed est numerus numeratus, seu ipsa prius et posterius nume-
rata; sicque est quantitas continua, non discreta.

tempus erit non res naturae, sed intentio animae,
ad modum intentionis generis et speciei, Si au-
tem consequatur * universaliter omnem motum,
sequetur quod quot sunt motus, tot sint tempora:
quod est impossibile, quia duo tempora non sunt
simul, ut supra * habitum est.

4- 'Ad huius igitur evidentiam sciendum est,
quod est unus primus motus, qui est causa omnis
alterius motus. Unde quaecumque sunt in esse
transmutabili *, habent hoc ex illo primo motu,
qui est motus primi mobilis. Quicumque autem
percipit quemcumque motum, sive in rebus sen-

sibilibus existentem, sive in anima, percipit esse

transmutabile, et per consequens percipit primum
motum quem sequitur tempus. Unde quicumque
percipit quemcumque motum, percipit tempus:
licet tempus non consequatur nisi unum primum
motum, a quo omnes alii causantur et mensu-
rantur: et sic remanet tantum unum tempus.
5. Deinde cum dicit: Quoniam autem quod
movetur etc., investigat secundam particulam po-
sitam in definitione temporis. Supposito enim
quod tempus sit aliquid motus, consequens scilicet
ipsum, restat investigandum. secundum quid. tem-
pus consequatur motum, quia secundum prius et
posterius. Circa hoc ergo tria facit: primo osten-
dit quomodo in motu inveniatur prius et poste-
rius; secundo quomodo prius et posterius se

habeant * ad motum, ibi: Es! autem prius et po-.

m

sterius * etc.; tertio quod tempus sequitur motum

secundum. prius et posterius, ibi: .4/ vero et lem- .

pus * etc. Circa primum duo facit: primo ostendit
quod continuitas est in tempore ex motu et ma-
gnitudine "; secundo quod etiam prius et S Ru
ibi: Prius autem et posterius * etc.

6. Dicit ergo primo quod omne quod move-
tur, movetur ex quodam in quiddam. Sed inter
alios motus, primus est motus localis, qui est a
loco in locum secundum aliquam magnitudinem.
Primum autem motum consequitur tempus; et
ideo ad investigandum de tempore oportet acci-
pere motum secundum locum. Quia ergo motus
secundum locum,
ex quodam in quiddam et omnis magnitudo est
continua; oportet quod motus consequatur ma-
gnitudinem in continuitate, ut, quia magnitudo
continua est, et motus continuus sit *. Et per
consequens etiam tempus continuum est: quia
quantus est motus primus, tantum videtur fieri
tempus. Non autem tempus mensuratur secun-
dum quantitatem cuiuscumque motus, quia tar-

αὐ in tres, secundum tres particulas definitionis. — in tres particu-
las secundum tres partes definitionis PEab, sed huiusmodi formula non
est consueta s. Thomae.

B) Unde dicit... manifestum est. — πὰ PBMb et EFGHNRa cum le-
vibus variantibus; Unde dicit quod quia inquirimus quid sit tempus
(om. hinc.. sit tempus) et quod tempus sit aliquid motus, per hoc
quod (quidem: DLS) manifestum est cet.; pro hinc, quod om. R, hic

HN; ut accipiamus om. pGH; per hoc quod habet etiam E, et pro-
pter hoc ed. a; quod videtur corruptio pro quidem, quod posset ac-
ceptari.

E est in tem, v fid ex motu et magnitudine, - PEGHQab; est. in
motu ex magnitudine cet. - Quoad hanc codd. lectionem cf. paulo su-
pra primo ostendit quomodo etc. Lectio autem P convenire videtur cum
iis quae num. seq. dicuntur.

est secundum magnitudinem.

* est PpE et

* tardus pab.

[^ Num. 2.

^ motum om,.PpE
εἴ 4.

CAP. XI, LECT. XVII

dum * movetur secundum paucum spatium in
multo tempore, velox autem e converso; sed
solum quantitatem primi motus sequitur tempus.

7. Deinde cum dicit: Prius autem et poste-
rius etc., ostendit etiam, quod idem ordo con-
sideratur in priori et posteriori: et dicit quod
prius et posterius sunt prius in loco sive in ma-
gnitudine. Et hoc ideo, quia magnitudo est quan-
titas positionem habens: de ratione autem positio-
nis est prius et posterius: unde ex ipsa positione,
locus habet prius et posterius. Et quia in magni-
tudine est prius et posterius, necesse est quod in
motu sit prius et posterius proportionaliter his
quae sunt ibi, scilicet in. magnitudine et in loco.
Et per.consequens etiam in tempore est prius et
posterius; quia motus et tempus ita se habent,
quod semper alterum eorum sequitur ad alterum.

8. Deinde cum dicit: Est autem prius et po-
slerius ipsorum etc., ostendit quomodo prius et

. posterius se habeant * ad motum. Et dicit quod

prius et posterius ipsorum, scilicet temporis et
motus, quantum ad id quod est, motus est: ta-
men secundum rationem est alterum a motu, et
non est motus. De ratione enim motus est, quod
sit actus existentis in potentia: sed quod in motu
sit prius et posterius, hoc contingit motui ex or-
dine partium magnitudinis. Sic igitur prius et
posterius sunt idem subiecto cum motu, sed dif-
ferunt ratione. Unde restat inquirendum, cum
tempus sequatur motum, sicut supra * ostensum
est, utrum sequatur ipsum inquantum est motus,
an inquantum habet prius et posterius.

. 9. Deinde cum dicit: A44 vero et tempus co-
gnoscimus etc., ostendit quod tempus sequatur
motum ratione prioris et posterioris. Propter hoc

enim ostensum est * quod tempus sequitur motum,

quia simul cognoscimus tempus et motum. Se-
cundum illud ergo tempus sequitur motum, quo
cognito in motu cognoscitur tempus: sed tunc
cognoscimus tempus, cum distinguimus motum *
determinando prius et posterius; et tunc dicimus
fieri tempus, quando accipimus sensum prioris
et posterioris in motu. Relinquitur ergo quod; item-
pus sequitur motum secundum prius et posterius.

10. Deinde cum dicit: Determinamus autem etc.,
ostendit quid motus tempus sit, quia numerus
molus ὃ: et hoc etiam ostendit eodem medio,
scilicet per cognitionem temporis et motus. Ma-
nifestum est enim. quod tunc esse tempus de-
terminamus, cum accipimus in motu aliud et
aliud, et accipimus aliquid medium inter ea. Cum
enim intelligimus extrema diversa alicuius me-
dii, et anima dicat illa esse duo nunc *, hoc

203

prius, illud posterius, quasi numerando prius et
posterius in motu, tunc hoc dicimus esse tempus.
Tempus enim determinari videtur ipso nunc. Et
hoc supponatur ad praesens, quia postea * erit
magis manifestum. Quando igitur sentimus *unum
nunc, et non discernimus in motu prius et po-
sterius; vel quando discernimus in motu prius
et posterius, sed accipimus idem nunc ut finem
prioris et principium posterioris; non videtur fieri
tempus, quia nequé est motus. Sed cum accipimus
prius et posterius et numeramus ea, tunc dicimus
fieri tempus. Et hoc ideo, quia tempus nihil aliud
est quam numerus motus secundum. prius et po-
sterius: tempus enim percipimus, ut dictum est *,
cum numeramus prius et posterius in motu. Ma-
nifestum est ergo quod tempus non est motus,
sed sequitur motum secundum quod numeratur.
Unde est numerus motus.

Si quis autem obiiciat contra praedictam de-
finitionem, quod prius et posterius tempore de-
terminantur, et sic definitio est circularis, dicen-
dum est quod prius et posterius ponuntur * in de-
finitione temporis, secundum quod causantur * in
motu ex magnitudine, et non. secundum quod
mensurantur * ex tempore. Et ideo supra ** Ari-
stoteles ostendit quod prius et posterius prius
sunt in magnitudine quam in motu, et in motu
quam in tempore, ut haec obiectio excludatur.

11. Deinde cum dicit: Signum est autem etc.,
manifestat praedictam * definitionem dupliciter.
Primo quidem quodam signo. Id enim quo aliquid
iudicamus plus et minus, est numerus eius: sed
motum iudicamus plurem * et minorem tempore:
tempus igitur est numerus.

Secundo ibi: Quoniam autem numerus etc.,
manifestat quod dictum est * per distinctionem
numeri; et dicit quod numerus dicitur dupliciter.
Uno modo id quod numeratur actu, vel quod est
numerabile, ut puta * cum dicimus decem homi-
nes aut decem equos; qui dicitur numerus. zume-
ratus, quia est numerus applicatus rebus numera-
tis. Alio modo dicitur numerus quo numeramus,
idest ipse numerus absolute acceptus, ut duo,
tria, quatuor. Tempus autem non est numerus
quo numeramus, quia sic sequeretur quod nume-
rus cuiuslibet rei esset tempus: sed est numerus
numeratus *, quia ipse numerus prioris et poste-
rioris in motu tempus dicitur; vel etiam ipsa quae
sunt prius et posterius numerata. Et ideo, licet
numerus sit quantitas discreta, tempus tamen est
quantitas continua, propter rem numeratam; sicut
decem mensurae panni quoddam continuum est,
quamvis denarius numerus sit quantitas discreta.

9) quid motus tempus sit, quia numerus motus. — Pro quid, quod
PANOSTVYpCIsE; quod tempus sit numerus motus FQ; quantum ad
quid tempus sit motus quia numerus motus sH ; quod motus tempus
sit quod est numerus motus D; MpH ras. Legimus cum cet. et a b.-—
Statim pro eodem medio, eodem. modo BGHIR. — Pro cognitionem tem-
poris et motus, cognitionem temporis ex motu P: sed quia in num.
praec., ad quem per eodem medio remittitur, legitur quia simul cogno-
Scimus tempus et motum, adoptamus lectionem codd. et a b. Cf. etiam n. 2.

s) illa esse duo nunc. — Psl; illa nunc esse duo LS; nunc om.
cet, a b et ed. 1545. Cf. textum. i

t) Quando igitur sentimus. — Quando enim sentimus codices ex-
ceptis E GMZpRsH. — vel quando... posterius. om. BHILMORT; vel
quando non discernimus ACDQSXY , sed non recte additur particula
negativa, tum propter ea quae immediate praecedunt, tum quia ex his
quae. sequuntur, accipimus... ut finem prioris et principium posterioris,
patet prius et posterius revera discerni, quamvis non accipiamus aliquid
medium inter ea.

Ἢ) sed est numerus numeratus. — PpE; a hab. lac.; sed est nume-
rus quod numeramus F, sed est numerus quod numeratur L, sed est
quod numeratur cet., b et Venet. 1545. Cf. textum.

Xe

* Lect. seq.

t

* Supra in hoc
numero et lect.
praec. n. 6.

* ponitur codd.
exc. EN.
* causatur codd.
exc. EN.

* mensuratur e-
dit. a b et codd
exc. EN.

** Num. 7.

* Num. praec.

* pluralem ura.

* Num. praec.

* utpote να.

204

PHYSICORUM ARISTOTELIS' LIB. IV

LECTIO DECIMAOCTAVA

M QUOMODO SIT VEL NON SIT IDEM NUNC IN TOTO TEMPORE. 15^ editt
RATIO EORUM QUAE DICUNTUR DE NUNC dst

Kal ὥσπερ ἡ κίνησις ἀεὶ dv καὶ ἄλλη, καὶ ὁ χρόνος,

' ὁ δ᾽ ἅμα πᾶς χρόνος ὁ αὐτός" [τὸ γὰρ νῦν τὸ αὐτὸ
ὅ xov ἦν’ τὸ δ᾽ εἶναι αὐτῷ ἕτερον.) Τὸ δὲ νῦν τὸν
χρόνον μετρεῖ, ἡ πρότερον καὶ ὕστερον.

Τὸ δὲ νῦν ἔστι μὲν ὡς τὸ αὐτό, ἔστι δ᾽ ὡς οὐ τὸ αὐτό:

ἡ μὲν γὰρ ἐν ἄλλῳ χαὶ ἄλλῳ, ἕτερον [τοῦτο δ᾽ ἦν
αὐτὸ τὸ νῦν] ἡ δὲ ὅ ποτε ὄν ἐστι τὸ νῦν, τὸ αὐτό.

᾿Αχολουθεῖ γάρ, ὥσπερ ἐλέχθη; τῷ μὲν μεγέθει ἡ χίνη-
σις) ταύτῃ Ü ὁ χρόνος, ὡς φαμέν. Καὶ ὁμοίως δὴ
τῇ στιγμῇ τὸ φερόμενον) ᾧ τὴν κίνησιν γνωρίζομεν
χαὶ τὸ πρότερον ἐν αὐτῇ καὶ τὸ ὕστερον. Τοῦτο δὲ
ὃ μέν ποτε ὃν τὸ αὐτό (στιγμὴ γάρ, ἢ λίθος, Tj σι
ἄλλο τοιοῦτόν ἐστι), τῷ λόγῳ δὲ ἄλλο, ὥσπερ οἱ
σοφισταὶ λαμβάνουσιν ἕτερον τὸ Κορίσκον ἐν Λυχείῳ
εἶναι καὶ τὸ Κορίσκον ἐν ἀγορᾷ. Καὶ τοῦτο δὴ τῷ
ἄλλοθι καὶ ἄλλοθι εἶναι ἕτερον’ τῷ δὲ φερομένῳ dxc-
λουθεῖ τὸ νῦν, ὥσπερ ὁ χρόνος τῇ κινήσει" τῷ γὰρ
φερομιένῳ γνωρίζομεν τὸ πρότερον χαὶ ὕστερον ἐν χι-
γήσει" ἡ δ᾽ ἀριθμητὸν τὸ πρότερον καὶ ὕστερον, τὸ
νῦν ἐστίν: ὥστε καὶ ἐν τούτοις, ὃ μέν ποτε ὃν νῦν,
ἔστι τὸ αὐτό’ πρότερον γὰρ καὶ ὕστερόν ἐστι τὸ ἐν
χινήσει" τὸ δ᾽ εἶναι ἕτερον" [ἡ ἀριθμητὸν γὰρ τὸ
πρότερον xal ὕστερον, τὸ νῦν ἐστι].

Καὶ γνώριμον δὲ μάλιστα τοῦτ᾽ ἐστί’ καὶ γὰρ ἡ κίνησις
διὰ τὸ κινούμενον xal ἡ φοροὸ διοὸ τὸ φερόμενον"
τοὃε γάρ τι τὸ φερόμενον, ἡ δὲ χίνησις οὔ. Ἔστι
μὲν οὖν ὡς τὸ αὐτὸ τὸ νῦν λεγόμενον ἀεί, ἔστι δ᾽
ὡς οὐ τὸ αὐτό’ χαὶ γὰρ τὸ φερόμενον.

Φανερὸν δὲ καὶ ὅτι εἴτε χρόνος μὴ sin, τὸ vOv οὐχ ἂν
εἴη) εἴτε τὸ νῦν μὴ εἴη, χρόνος οὐχ ἂν εἴη: ἅμα.
γὰρ ὥσπερ τὸ φερόμενον καὶ ἡ φορά, οὕτως χαὶ ὁ
ἀριθμὸς ὁ τοῦ φερομένου xoi ὁ τῆς φορᾶς. Χρόνος
μὲν γὰρ ὁ τῆς φορᾶς ἀριθμός, τὸ νῦν δὲ ὡς τὸ φε-
ρόμενον οἷον pates ἀριθμοῦ. : : ᾿

Καὶ συνεχής τε δὴ ὁ χρόνος τῷ νῦν, καὶ διήρηται χατοὸὶ
τὸ νῦν’ ἀχολουθεῖ γὰρ xal τοῦτο τῇ φορᾷ χαὶ τῷ
φερομένῳ᾽ καὶ γὰρ ἡ κίνησις χαὶ ἡ Qood μία τῷ φε-
ρομένῳ; ὅτι ἕν, καὶ οὐχ ὅ ποτέ ὄν (καὶ γὰρ ἄν δια-
λίποι.) GÀ. τῷ λόγῳ, Καὶ ydp ὁρίζει τὴν πρότερον
X4 ὕστερον κίνησιν τοῦτο. :

᾿Αχολόυθεῖ δὲ καὶ τοῦτό πῶς τῇ στιγμῇ καὶ γὰρ. ἡ
στιγμὴ καὶ συνέχει τὸ μῆκος x«l ὁρίζει" ἔστι ydo

- ^ , , —- * , , , e ^

τοῦ μὲν ἀρχὴ; τοῦ δὲ τελευτή. Αλλ ὅταν μὲν οὕτω
λαμβάνῃ τις ὡς δυσὶ χρώμενος τῇ μιᾷ, ἀνάγκη ἵσπα-
σθαι, εἰ ἔσται ἀρχὴ καὶ τελευτὴ ἡ αὐτὴ στιγμή.
Τὸ δὲ νῦν διὸ τὸ κινεῖσθαι τὸ φερόμενον ἀεὶ ἕτερον᾽
ὥσθ᾽ ὁ χρόνος ἀριθμὸς οὐχ ὡς τῆς αὐτῆς στιγμῆς)
ὅτι ἀρχὴ χαὶ τελευτή, ἀλλ᾽ ὡς τὰ ἔσχατα τῆς αὖ-
τῆς μᾶλλον, χαὶ οὐχ ὡς τὰ 2. δια τε τὸ εἰρη-
μένον (τῇ γὰρ μέσῃ στιγμῇ ὡς δυσὶ χρήσεται, ὥστε
ἠρεμεῖν συμβήσεται),

χαὶ ἔτι φανερὸν ὅτι οὐδὲ μόριον τὸ νῦν τοῦ. χρόνου,
οὐδ᾽ ἡ διαίρεσις τῆς κινήσεως, ὥσπερ οὐδ᾽ αἵ στιγ-
μαὶ τῆς γραμμῆς" αἱ δὲ γραμμαὶ αἱ δύο τῆς Tree

ópux. "H μὲν οὖν πέρας τὸ νῦν; οὐ χρόνος; ἀλλὰ
συυψιβέβηκεν' ἡ δ᾽ ἀριθμεῖ, ἀριθμός" τὸ μὲν γὰρ πέ-
ρατα ἐχείνου μόνον ἐστὶν οὐ ἐστὶ πέρατα" ὁ δ᾽ ἀρι-
Üpóg ὁ τῶνδε τῶν ἵππων, ἡ δεχας, καὶ ἄλλοθι,"

»j

* Et sicut motus semper alius est et alius, sic et tempus.
Quod autem simul omne tempus, idem est. Ipsum enim
nunc idem est, secundum quod quid est: esse autem
ipsi alterum est. * Ipsum autem nunc tempus mensurat
secundum quod prius et posterius est. — SEM

Ipsum autem nunc est quidem sicut idem, est vero sicut

non idem. Secundum quidem enim quod in alio et alio,
alterum est (hoc vero erat esse ipsi nunc); inquantum
autem quodcumque ens est ipsum nunc, idem est.
Sequitur enim, sicut dictum est, magnitudinem motus,
hunc autem tempus, sicut diximus. Et similiter igitur

puncto quod fertur, quo motum cognoscimus, et prius -

in ipso et posterius. Hoc autem, qua quidem quodcum-
que ens est, idem est, punctum. enim aut lapis aut .
quid aliud huiusmodi est: ratione autem aliud est; Sicut
sophistae accipiunt alterum Coriscum in theatro esse,
et Coriscum in foro. Et hoc igitur in eo quod alibi et
alibi, est alterum. Id autem quod fertur sequitur ipsum
nunc, sicut tempus motum. Eo enim quod fertur co-
gnoscimus prius et posterius in motu, Secundum autem
quod numerabile prius et posterius, ipsum nunc est.
Quare et in his, quod quidem ens nunc est, idem est:
prius enim et posterius est, quod in motu: ipsum autem
esse alterum. Secundum enim quod numerabile est prius
et posterius, ipsum nunc est. tri 155
notum autem maxime hoc est. Et motus enim propte!
id quod movetur, et loci mutatio propter id quod fer-
tur: hoc aliquid enim est quod fertur, motus autem
non. Est igitur sicut idem ipsum quod nunc dicitur,
semper; est autem sicut non idem: et namque est simi-
liter quod fertur. Jutta
* Manifestum est autem, quod nisi tempus sit, ipsum nunc
non erit: et si ipsum nunc non erit, boe DO. eH
Sicut enim simul sunt quod fertur et loci mutatio, sic
et numerus qui est eius quod fertur, et qui est loci
mutationis. Tempus enim est loci mutationis numerus:
ipsum autem nunc est ut quod fertur, ut unitas numeri.
continuum iam tempus est ipsi nunc, et dividitur se-
cundum ipsum nunc. Sequitur enim hoc ad loci mu-
tationem et ad id quod fertur. Motus enim et loci mu-
tatio una est ab eo quod fertür: quia unum et non
quodéumque ens (etenim deficeret); sed ratione. Et
namque determinat priorem et posteriorem motum hoc.
Sequitur autem et hoc quodammodo ad punctum: et pun-
ctum enim continuat longitudinem et iem fie od

Et

Et

enim huius quidem principium, illius autem finis. *':
cum sic quidem accipiat aliquis tanquam duobus uter
uno, necesse est stare, si principium et finis idem. pun-
.ctum. erit. Ipsum autem nunc, propter id quod mo-
vetur quod fertur, semper alterum est, Quare tempus

L4

numerus est, non sicut eiusdem puncti, quia est et-

principium et finis; sed sicut ultima eiusdem magis, et
non sicut partes: et propter quod dictum est. Medio
enim puncto tanquam duobus utetur: quare quiescere
accidet. ' tis Fide OR

* Et adhuc manifestum quod nulla pars ipsum nunc tem-
poris est, neque divisio motus, sicut neque puncta
lineae: lineae enim. duae partes unius sunt. Secundum
quidem igitur quod est terminus, ipsum nunc non est
tempus, sed accidit: secundum vero quod numerat, nu-
merus. Termini quidem enim illius solum sunt, cuius
sunt termini; numerus autem qui est horum equorum
decem, alibi et alibi est. :

t Seq. cap.x.-

ext, 103.

Age Mns

*Fext. 105.

* Text τοῦ, 6

E.

!* Lect. xv., n. 4.

Num. 7.
* proponit edd.

et codd. exc.

ILQRST.

*Num 3.

* Num.4.

sicut dictum est
ld. a et codd.

. rat, ibi: Zpsum autem nunc * etc.;
ibi: Sequitur enim sicut dictum est * etc.

simul existit de toto tempore est idem,

CAP. XI, LECT. XVIII

SxNoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus. — 2. Quamvis
partes temporis, sicut et motus, sint diversae, i ipsum nunc sem-
per est idem si in se spectetur, licet ratione sit alterum et al-
terum quatenus est prius et posterius; et secundum mensurat
tempus. - 3. Magis explicatur quod in numero praecedenti dici-
tur. - 4. Probatur quod nunc est idem subiecto sed alterum et
alterum ratione. Sic aliquid est idem in tempore sicut in motu ;
mobile autem, licet idem subjecto, ratione est alterum et alterum,
inquantum est alibi et alibi. Sed sicut tempus se habet ad mo-
tum, ita nunc ad mobile: prius enim et posterius in tempore di-
Scernimus per nunc, sicut in motu per mobile. Ergo et nunc,
cum subiecto unum sit, ratione differt. — 5. Sicut nunc quod re-
spondet mobili, suo fluxu. tempus facit, et in eo discernit prius
et posterius ; ita 21€ quod respondet rei permanenti, est. semper
stans, et aeternitas dicitur. - 6. Ostenditur unde nunc habeat
quod. mensuret tempus. Nunc est maxime notum in tempore:
debet ergo ipsum mensurare. Antecedens constat ex eo quod
mobile est notius quam motus; est enim mobile res per se stans:

. ergo similiter nunc est magis notum quam tempus. - Conclu-

sio. -- 7. Subdivisio textus. - 8. eem simul sunt loci mutatio et

pest tempus, hic determinat de nunc.
£Et primo ostendit utrum sit idem
AK(d^nunc in toto tempore, vel aliud et
aliud: quod supra * in dubitatione positum fuit;
secundo ex hoc ulterius assignat rationem eorum
qude dicuntur de nunc, ibi: Manifestum est au-
tem * etc. Circa primum tria facit: primo ponit **
quod nunc quodammodo est idem, et quodam-
modo non est idem; secundo exponit quod dixe-
tertio probat,

2. Dicit ergo primo quod cum tempus sit nume-
rus motus, sicut partes motus sunt semper aliae
et aliae, ita et partes temporis: sed illud quod
scilicet
ipsum nunc. Quod quidem secundum id quod
est, idem est: sed ratione est alterum, secundum
quod est prius et posterius: et sic nunc mensurat
tempus, non secundum quod est idem subiecto,
sed secundum quod ratione est alterum et alte-
rum, et prius et posterius. :

3. Deinde cum dicit: Zpsum autem nunc etc.,
exponit quod dixerat: et dicit quod ipsum, nunc
quodammodo semper est idem, et quodammodo
non idem. Inquantum enim semper consideratur
ut in alio et alio * secundum successionem tempo-

. ris et motus, sic est alterum et non idem. Et hoc

est quod supra * diximus, quod ipsi est esse. alte-
rum. Nam hoc est esse Apsi nunc, idest secundum
hoc accipitur ratio ipsius, ut consideratur in de-
cursu temporis et motus *. Sed inquantum ipsum
nunc est quoddam ens, sic est idem subiecto,

4. Deinde cum dicit: Sequitur enim sicut dictum
est etc., probat quod dixerat. Et primo probat
quod nunc est idem subiecto, sed alterum et al-
terum ratione; secundo quod i ipsum nunc mensu-

a. ret * tempus, ibi: «Εἰ notum autem maxime ** etc.
: Dicit ergo primo quod sicut supra * dictum est,

motus quantum. ad continuitatem et prius et po-
sterius, sequitur magnitudinem , et tempus mo-
tum *. Imaginemur igitur secundum geometras ,

205

id quod fertur, ita numerus motus localis, scilicet tempus, simul
est cum zunc, quod comparatur ad id quod fertur sicut unitas
numeri. - Notandum quod tempus semper comparatur primo
motui locali. — 9. Sicut mobile continuat motum idem manens
in toto motu, dividit autem quatenus motus praecedit vel se-
quitur aliquam mobilis dispositionem ; ita nunc, quod mobili re-
spondet, continuat et distinguit tempus, quod est numerus mo-
tus. — 10. Idem ostenditur ex parte lineae et puncti: sicut enim
punctum continuat et dividit lineam, ita et nunc tempus. Diffe-
renter tamen se habent: eodem enim puncto quis uti potest ut
fine unius partis et ut principio alterius, quia punctum et linea
stant: nunc tamen non stat; respondet enim mobili: et ideo
duo munc oportet accipere numerando motum. - Hoc tamen
non intelligendum est quasi munc nom sit principium futuri et
finis praeteriti. — 11. Sicut dispositio signata in mobili non est
pars motus, nec punctum lineae, ita nunc non est pars tem-
poris. — Nunc ut terminus, non est pars temporis sed accidit
ipsi: secundum vero quod tempus vel munc numerat, nunc est
numerus etiam aliorum, scilicet mobilium ; numerus enim diver-
sorum esse potest.

quod punctus motus faciat lineam : similiter opor-
tebit esse aliquid idem in tempore, sicut est ali-
quid idem * in motu. Si autem punctum ** suo
motu faciat lineam, ipsum. punctum * quod fer-
tur, est quo cognoscimus motum, et prius et
posterius in ipso. Non enim motus percipitur
nisi ex hoc, quod mobile aliter et aliter se habet:
et secundum id quod pertinet ad praecedentem
dispositionem mobilis, iudicamus prius in motu:
secundum autem id quod pertinet ad sequentem
dispositionem mobilis, iudicamus posterius in
motu. Hoc ergo quod movetur, quo motum
cognoscimus, et discernimus prius et posterius in
ipso, sive sit punctum, sive sit lapis, sive quod-
cumque aliud, ex ea parte qua est, quoddam ens,
quodcumque sit, est idem, scilicet. subiecto, sed
ratione est alterum. Et hoc modo sophistae utun-
tur altero, cam dicunt Coriscum alterum esse in
theatro et in foro, sic arguentes secundum so-
phisma poene. esse in foro est aliud ab eo
quod est esse * in theatro; sed Coriscus est nunc
in foro, nunc in theatro; ergo est alius a se. Sic
igitur patet quod id quod movetur est alterum
secundum rationem, in eo quod est alibi et alibi,
licet sit idem subiecto.

Sed sicut tempus sequitur ad motum, ita ipsum
nunc sequitur ad id quod fertur. Et hoc probat,
quia per mobile cognoscimus prius et posterius

in motu. Cum enim invenimus mobile in aliqua

parte magnitudinis per quam movetur, iudica-
mus quod motus qui fuit per unam parteni ma-
gnitudinis, prius praeteriit, et per aliam partem
magnitudinis post sequetur *. Et similiter in nu-
meratione motus, quae. fit per tempus, id quod
distinguit prius et posterius temporis, est ipsum
nunc, quod est terminus praeteriti et principium
futuri. Sic igitur se habet nunc ad tempus, sicut
mobile ad motum: ergo secundum commutatam
proportionem, sicut tempus ad motum, ita et
nunc ad mobile. Unde si mobile in toto motu
est idem subiecto, sed differt * ratione, oportebit
ita esse et in nunc, quod sit idém subiecto et

αὐ ut in alio et alio. — ut alio et alio- pE, ut aliud et aliud 'Pab. —
Pro alterum et non idem, alterum et alterum edd. b et Venet. 1545. —
Post non idem Pb add.: sed secundum. quod consideratur in se sic

est idem; contra a et codices; sed haec additio nec bene cohaeret cum
his quae ímmediate sequuntur Ef /toc etc., nec videtur necessaria; quia
in fine numeri dicitur quomodo unc sit idem,

* idem om. pb.
** motum add. Pg
GHNR et a b.

* motum add. n.

* esse om. PG
a b.

* posterius se-
quitur Pab.

* differat pb.

* ut om. codd.

€xc. EGHM.

* ut om. codd.

* S. Th. lect. i1;
Did. lib. IX, c. r,
£5.

* Num. 4.

* Lect. praec.
nn. 4, 6.

206

aliud et aliud ratione ^: quia illud quo discernitur
in motu prius et posterius, est idem subiecto,
sed alterum ratione, scilicet mobile; et id secun-
dum quod numeratur prius et posterius in tem-
pore est ipsum nunc.

5. Ex hac autem consideratione de facili potest
accipi intellectus. aeternitatis. Ipsum enim nunc,
inquantum respondet mobili se habenti aliter et
aliter, discernit prius et posterius in tempore, et
suo fluxu tempus facit, sicut punctus lineam. Sub-
lata igitur alia et alia dispositione a mobili, re-
manet substantia semper eodem modo se. habens.
Unde intelligitur nunc ut semper stans, et non ut *
fluens, nec habens prius et posterius. Sicut igitur
nunc temporis intelligitur ut numerus mobilis,
ita nunc aeternitatis intelligitur ut numerus, vel
potius ut * unitas rei semper eodem modo se
habentis.

6. Deinde cum dicit: E? notum etc., ostendit
unde habeat nunc mensurare tempus. Et dicit
quod hoc ideo est, quia id quod est maxime no-
tum in tempore, zunc est; et unumquodque
mensuratur per id quod est maxime notum sui
generis, ut dicitur in X Metaphys. * Et hoc etiam
ostendit ex habitudine motus ad mobile: quia
motus cognoscitur per id quod movetur, et loci
mutatio per id quod localiter fertur, quasi minus
notum per magis notum. Quod ideo est, quia id
quod movetur est hoc aliquid, idest res quaedam
per se stans; quod non convenit motui. Unde
mobile est notius motu, et per mobile cognoscitur
motus: et similiter tempus per ipsum nunc. -
Et sic concludit conclusionem principaliter inten-
tam, quod id quod dicitur nunc, semper est idem
quodammodo, et quodammodo non; quia simili-
ter est de mobili, ut dictum est *.

7. Deinde cum dicit: Manifestum est autem etc.,
assignat rationem eorum quae dicuntur de nunc;
et primo eius quod dicitur, quod nihil est tem-
poris nisi nunc; secundo eius quod dicitur, quod
nunc dividit et continuat temporis partes, ibi:
Et continuum iam * etc.; tertio eius quod dicitur,
quod nunc non sit pars temporis, ibi: Ef adhuc
manifestum * etc.

8. Dicit ergo primo manifestum esse, quod si
non sit tempus, non erit nunc; et si non erit
nunc, non erit tempus. Et hoc ex habitudine
motus ad mobile. Sicut enim loci mutatio et id
quod fertur, sunt simul; sic et numerus eius quod
fertur, simul est cum numero localis motus: sed
tempus est numerus loci mutationis, ipsum autem
nunc comparatur ad id quod fertur, non quidem
sicut numerus (quia nunc indivisibile est), sed
sicut unitas numeri. Relinquitur igitur quod tem-
pus et nunc non sunt sine invicem. Attendendum
est autem quod tempus semper comparatur loci
mutationi, qui est primus motuum: tpe enim
est numerus primi motus, ut dictum est *

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

9. Deinde cum dicit: Eft continuum iam tem-

pus etc., assignat rationem eius quod dicitur, quod.

tempus continuatur et dividitur secundum nunc.
Et primo ex parte motus et mobilis; secundo
ex parte lineae et puncti, ibi: Sequitur autem et
hoc * etc. Dicit ergo primo, quod iam ex praedi-
ctis * patet, quod tempus est continuum 7psi nunc,
idest per ipsum nunc 7, et dividitur secundum
ipsum. Et hoc etiam consequens est ad id quod
invenitur in loci mutatione, cuius numerus est tem-
pus, et in eo quod fertur secundum locum, cui re-
spondet ipsum nunc. Manifestum est enim quod
omnis motus habet unitatem ab eo quod movetur:
quia scilicet illud quod movetur est unum et idem
manens in toto motu ; et non est indifferenter * id
quod movetur, uno motu manente, quodcumque
ens, sed illud idem ens quod prius incepit moveri:
quia si esset aliud ens quod postea moveretur, de-
ficeret primus motus, et esset alius motus alterius
mobilis, Et sic patet quod mobile dat unitatem
motui, quae est eius continuitas. Sed verum est
quod mobile est aliud et aliud secundum ratio-
nem. Et per hunc modum distinguit priorem et
posteriorem partem motus: quia secundum quod
consideratur in una ratione vel dispositione, co-
gnoscitur quod quaecumque dispositio fuit in
mobili ante istam signatam *, pertinebat ad prio- ἡ

m pb,
rem partem motus; quaecumque autem post hanc Jiguratari eda

erit, pertinebit ad posteriorem. Sic igitur mobile

et continuat motum et distinguit ipsum. Et eodem -

modo se habet nunc ad tempus.

10. Deinde cum dicit: Sequitur autem et hoc etc.,
assignat eiusdem rationem ex parte lineae et
puncti. Et dicit quod hoc quod dictum est *
de tempore et nunc, consequitur quodammodo
ad id quod invenitur in linea et puncto: quia
punctum continuat lineam, et distinguit ipsam
inquantum est principium unius partis et finis
alterius.

Sed tamen differenter se habet in linea et

puncto, et tempore et nunc. Quia punctum est
quoddam stans, et linea similiter: unde potest
homo accipere idem punctum bis, et uti eo u£

duobus, ut scilicet principio et ut * fine. Et cum ν᾽

sic utimur puncto ut duobus, accidit quies; sicut
patet in motu reflexo, in quo id quod erat finis
primi motus est principium secundi motus re-

flexi. Et propter hoc probatur infra in octavo i.

quod motus reflexus non est continuus, sed in-
tercidit quies media. Sed ipsum nunc non est
stans, propter id quod respondet mobili, quod
semper fertur durante motu; et propter hoc opor-
tet nunc esse semper alterum et alterum secun-
dum rationem, ut supra * dictum est. Et ideo, cum
tempus sit numerus motus, non hoc modo nu-
merat motum, quod aliquid idem temporis acci-
piatur ut principium unius et finis alterius; sed
magis numerat motum accipiendo duo ultima

&) et aliud et aliud ratione etc. — et aliud et... subiecto om, B; et
aliud om. cet. exc. EGHMRSZ. — Pro quo discernitur, quo discernis F,
quod discernit cet. et a.

q) idest per ipsum nunc. — idest continuatur per ipsum PEab, idest
per ipsum nunc continuatur B; pro secundum ipsum, per ipsum ha-
bent PEab.

* Num. 564.

* Num. 4. - di-.
ciis PGKNpE a b.

t- 4
E

* Num. praec.

* in om. et
^4 1 b. ir

CAP. XI, LECT. XVIII

temporis, scilicet duo nunc, quae tamen non sunt
partes eius. Et quare competat iste modus nu-
merandi in tempore magis quam alius, quo per
punctum numerantur partes lineae *, inquantum
est principium et finis, ratio est quae dicta est,
quia secundum hunc modum utitur aliquis puncto
ut duobus; et sic accidit quies media, quae non
potest esse in tempore et in * motu. Non tamen
intelligendum est per id quod dicitur, quod idem
nunc non sit principium futuri et finis praeteriti,
sed quod non percipimus tempus numerando
motum per unum nunc, sed magis per duo, ut
dictum est: quia sequeretur quod in numeratione
motus idem nunc sumeretur bis.

11. Deinde cum dicit: Et adhuc manifestum
quod nulla. pars etc., assignat rationem eius quod
dicitur, quod nunc non est pars temporis. Et dicit

manifestum esse quod nunc non est pars tem-

poris, sicut neque id per quod distinguitur motus,

.tur nunc est terminus solius temporis ,

207

est pars motus ὃ, scilicet aliqua dispositio signata
in mobili; sicut etiam nec puncta sunt partes li-
neae. Duae enim lineae sunt partes unius lineae.

Manifestat autem proprietates ipsius temporis
ex motu et linea: quia, sicut dictum est supra *,
motus est continuus propter magnitudinem, et
tempus propter motum.

Concludit ergo finaliter, quod ipsum nunc se-
cundum quod est terminus quidam, non est tem-
pus, sed accidit tempori *, ut terminus terminato :
sed secundum quod tempus vel nunc numerat
alia, sic etiam nunc est numerus aliorum quam
temporis. Et huius ratio est, quia terminus non
est nisi eius cuius est terminus; sed numerus
potest esse diversorum, sicut numerus decem
equorum. numerus est * et aliarum rerum. Sic igi-
sed est
numerus omnium mobilium quae moventur in
tempore.

3) sicut neque id... est pars motus. — sicut neque id... non est pars
motus Pb; sicut enim id... non est pars motus ed. a, et pE omisso non ;
pro motus, eius ACDILNOQSTXY, eius motus. sE. — Pb pergunt: sci-
licet aliqua divisio signata in mobili, sed cf. num. 9 in fine; pro signata,
figurata pEG et a, assignata BOT , pH ras.

« €) sed accidit tempori, — sed accidit ipsi PpEH et ab. — Ibi, quod

tempus vel nunc numerat, pro vel nunc, quod om. P, et nunc ed. b,
"non ed. a

Ὁ numerus decem equorum mumerus est. — Pro altero numerus,

sic numerus pEG et a; om. cet. exc, FsG. — Pro nunc est terminus ,
non est terminus pACEH et a,-nunc non est terminus P, omnino con-
tra mentem s. Thomae.

e

* Num. 4,

208

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

LECTIO DECIMANONA

MANIFESTANTUR QUAEDAM QUAE DE TEMPORE DICI SOLENT

Ὅτι μὲν τοίνυν ὁ χρόνος ἀριθμός ἐστι χινήσεως χατὰ
«70. πρότερον καὶ ὕστερον, καὶ συνεχής (συνεχοῦς
dp), φανερόν. ᾿Ελάχιστος δὲ ἀριθμὸς ὁ μὲν ἁπλῶς
ἐστίν, ἡ δυας. Τὶς δὲ ἀριθμὸς ἔστι μὲν ὡς ἔστιν,
ἔστι δ᾽ ὡς οὐκ ἔστιν, οἷον γραμμῆς te πλή-
θει μέν ἐστιν αἱ δύο ἢ ἡ μία, μεγέθει δ᾽ οὐκ ἔστιν
ἐλάχιστος" ἀεὶ ydp διαιρεῖται πᾶσα γραμμή. Ὥσθ᾽
ὁμοίως καὶ ὁ χρόνος: ἐλάχιστος γὰρ χατοὶ μὲν ἀρι-
θμόν ἐστιν ὁ εἷς ἢ οἱ δύο; κατὰ μέγεθος δ᾽ οὐχ ἔστι.

Φανερὸν δὲ καὶ ὅτι ταχὺς μὲν καὶ βραδὺς οὐ λέγεται,
πολὺς δὲ καὶ ὀλίγος καὶ μακρὸς καὶ ϑραχύς. Ἧ μὲν
γὰρ συνεχής; μακρὸς καὶ βραχύς" ἡ δ᾽ ἀριθμός, πο-
λὺς καὶ ὀλίγος" ταχὺς δὲ xxl βραδὺς οὐχ ἔστιν"
οὐδὲ Y2o ὁ ἀριθμὸς ᾧ ἀριθμοῦμεν ταχὺς καὶ βραδὺς
οὐδείς.

Καὶ ὁ αὐτὸς δὲ πανταχοῦ ἅμα- πρότερον δὲ καὶ ὕστε-
ρον οὐχ ὁ αὐτός; ὅτι καὶ ἡ μεταβολὴ ἡ μὲν πα-
ροῦσα μία, ἡ δὲ γεγενημένη καὶ ἡ μέλλουσα ἑτέρα.
'O δὲ χρόνος ἀριθμός ἐστιν οὐχ d ἀριθμοῦμεν, ἀλλ᾽
ὁ ἀριθμούμενος. Οὗτος δὲ συμβαίνει πρότερον καὶ
ὕστερον ἀεὶ ἕτερος" τὰ γὰρ νῦν ἕτερα. "Ecc δὲ ὁ
ἀριθμὸς slg μὲν xal ὁ αὐτὸς ὁ τῶν ἑχατὸν ἵππων
χαὶ τῶν ἑχατὸν ἀνθρώπων, ὧν δ᾽ ἀριθμός, ἕτερα, οἱ
ἵπποι τῶν ἀνθρώπων.

Ἔτι ὡς ἐνδέχεται χίνησιν εἶναι τὴν αὐτὴν καὶ μίαν

πάλιν καὶ πάλιν, οὕτω χαὶ χρόνον; οἷον ἐνιαυτόν,

ἢ ἔαρ, ἢ μετόπωρον.

μόνον δὲ τὴν χίνησιν τῷ χρόνῳ μετροῦμεν, ἀλλὰ χαὶ

τῇ κινήσει τὸν χρόνον διοὸ τὸ ὁρίζεσθαι ὑπ᾽ ἀλλή-
λων ὁ μὲν γὰρ χρόνος ὁρίζει τὴν κίνησιν ἀριθμὸς
ὧν αὐτῆς, ἡ δὲ κίνησις τὸν χρόνον. Καὶ λέγομεν
πολὺν T7 ὀλίγον χρόνον, τῇ κινήσει μετροῦντες, κα-
θάπερ x«i τῷ ἀριθμητῷ τὸν ἀριθμόν, olov τῷ ἑνὶ
ἵππῳ τὸν τῶν ἵππων ἀριθμόν: τῷ μὲν γὰρ ἀριθμῷ
τὸ τῶν ἵππων πλῆθος γνωρίζομεν" πόλιν δὲ τῷ ἑνὶ
ἵππῳ τὸν τῶν ἵππων ἀριθμὸν αὐτόν. Ὁμοίως δὲ xal
ἐπὶ τοῦ χρόνου x«l τῆς κινήσεως" τῷ μὲν γὰρ χρόνῳ
τὴν κίνησιν, τῇ δὲ χινήσει τὸν χρόνον μετροῦμεν.

Καὶ τοῦτ᾽ εὐλόγως συμβέβηχεν" ἀχολουθεῖ γὰρ τῷ μὲν
μεγέθει ἡ κίνησις, τῇ δὲ χινήσει ὁ χρόνος, τῷ καὶ
ποσὰ καὶ συνεχῇ καὶ διαιρετ οὶ εἶναι" διὸ μὲν γὰρ

Οὐ

τὸ τὸ μέγεθος εἶναι τοιοῦτον ἡ χίνησις ταῦτα πέ-.

πονθε, διὰ δὲ τὴν χίνησιν ὁ χρόνος. Καὶ μετροῦμεν
xxi τὸ μέγεθος τῇ κινήσει, καὶ τὴν χίνησιν τῷ με-
γέθει: πολλὴν γὰρ εἶναί φαμεν τὴν ὁδόν, ἂν i5
πορεία πολλή, x«l ταύτην πολλήν, ἂν ἡ ὁδὸς ἦ
πολλή" καὶ τὸν χρόνον; ἂν ἡ κίνησις" καὶ τὴν χί-
νησιν, ἂν ὁ χρόνος.

ΘΥΝΟΡΒΙΒ. — 1. Argumentum et divisio textus. - 2. Cum
tempus sit numerus numeratus, habeatque continuitatem ab eo
cuius est numerus, est in eo invenire minimum secundum mul-
titudinem, scilicet unum vel duo; non autem secundum magni-
tudinem, quia cuiuslibet temporis dati est accipere partes in
quas dividitur. — 3. Tempus dicitur /ongum et breve quatenus
continuum est; multum et paucum vero prout est numerus. Non
tamen dicitur velox et tardum: hoc enim convenit numerato ,
non autem numero; velox namque vel tardus dicitur motus se-
cundum quod parvo vel magno tempore mensuratur. - 4. Tem-
pus non diversificatur secundum mobilia, séd secundum partes
eiusdem motus. Cum ergo prima mutatio praesens, cuius primo
et principaliter numerus tempus est, una sit; huius autem altera

* Quod quidem igitur tempus numerus motus secundum
prius et posterius sit, et continuum (continui namque) ,
manifestum est. * Minimus autem numerus, qui sim-
pliciter quidem est, dualitas est: quidam autem nume-
rus, est qui est quidem sic, est autem tanquam non
sic; ut lineae minimum multitudine quidem est duae
aut una, magnitudine autem non est minimum; semper
enim dividitur omnis linea. Quare similiter et tempus:
minimum enim quidem est secundum nunferum, unum
aut duo; secundum vero magnitudinem non est.

* Manifestum est autem propter quid tardum et velox non
dicitur: multum autem et paucum, et breve et longum.
Secundum enim quod continuum est, longum et breve
dicitur; secundum autem quod numerus, multum et
paucum. Velox autem et tardum non est: neque enim
numerus quo numeramus, velox et tardus ullus est. -

* Et idem autem ubique simul. Prius autem et posterius non

idem: quia et mutatio praesens quidem una est; facta

autem et futura altera est. Tempus autem numerus est,
non quo numeramus, sed quod numeratur. Huic autem
accidit prius et posterius semper esse alterum: ipsa enim
nunc semper altera. Est autem numerus unus quidem
et idem qui est centum equorum, et qui est centum
hominum: quorum autem numerus est, altera sunt; ut
equi ab hominibus. ;

* Amplius, sicut contingit motum esse eundem et unum
iterum et iterum, sic et tempus contingit, ut hiemem
aut ver aut autumnum.

* Non solum autem motum tempore metimur, sed motu
tempus, propterea quod definiuntur ad invicem. 'Tem-
pus quidem enim determinat motum, cum sit numerus
ipsius: motus autem tempus. Et dicimus multum aut
paucum esse tempus, motu mensurantes; sicut et nu-
merabilibus numerum. Numero quidem equorum mul-
titudinem cognoscimus ; iterum autem uno equo equo-
rum numerum ipsum. Similiter autem et in tempore
et motu est. Tempore quidem enim motum, motu au-
tem tempus mensuramus.

* Et hoc rationabiliter accidit. Imitatur enim magnitudinem

quidem motus, hunc autem tempus, eo quod quanta

et continua sint et divisibilia: propter magnitudinem
enim esse huiusmodi, motus haec sustinet, propter au-
tem motum tempus. Et mensuramus magnitudinem mo-
tu, et motum magnitudine: multam enim dicimus esse
viam, si processus multus; et hunc multum, si via mul-
ta, Sic igitur et tempus si motus, et motum si tempus.

pars sit praeterita, altera futura; ideo tempus simul existens est
idem ubique, tempus autem prius et posterius alterum esse opor-
tet: est enim tempus numerus numeratus. — 5. Sicut reiterari
contingit unum et eundem motum, non quidem numero, sed
specie, ita et idem tempus. -- 6. Cum tempus sit numerus motus,
per ipsum cognoscimus motum, quando scilicet temporis quan-
titas est certa, motus autem ignota: et e converso quia per nu-
merabilia ipsum numerum scire contingit, ut uno equo multitudi-
nem equorum, per motum nobis notum cognoscimus tempus, quod
sit multum vel paucum. - 7. Idem ostenditur ex comparatione
motus ad magnitudinem: sicut enim magnitudinem per motum
et motum per magnitudinem mensuramus, ita et dicendum est
de tempore et motu.

* Seq. cap. x -

* Cap. xi.

* Text. 109.

* Text. πο.

"Textuz. ἢ

-* Num. 3.
p'" ostendit add.

E Num. 4.

-* Num. 6.

E
-. * Lect. xvit, πιο:

/* Τρία,

ἔτ,
m

1

* Tbid. n. rr.

ect. xvir, n.6,

CAP. XII, LECT. XIX

zw ostquam Philosophus definivit tem-
WIS pus, hic ex definitione. data reddit
A Ee. rationem ^ eorum quae dicuntur de
ἌΚΟΣ tempore. Et circa hoc quatuor facit:
primo ostendit quomodo in tempore. invenitur
minimum, et quomodo non; secundo quare tem-
pus dicitur multum et paucum, breve et longum,
non autem velox et tardum, ibi: Manifestum est
autem propter quid * etc.; tertio ** quomodo tem-
pus sit idem, et quomodo non, ibi: Et idem autem
ubique * etc.; quarto quomodo tempus cognosci-
tur motu et e converso, ibi: Non solum autem
motum * etc.

2. Dicit ergo primo quod manifestum est ex de-
finitione temporis prius * data, quod tempus est
numerus motus secundum prius et posterius, ut
supra * expositum est; et iterum manifestum est
ex praémissis *, quod tempus est quoddam conti-
nuum. Licet enim.non habeat .continuitatem ex

' eo quod est numerus, habet tamen continuitatem

ἢ * duos om. codd.

exc

ΠΕΡ.

AR

* DE.

codd. exc.

ex eo cuius est numerus: quia est numerus con-

tinui, scilicet motus, ut etiam supra * dictum est.
Non enim est tempus numerus simpliciter, sed nu-
merus numeratus. In numero autem simpliciter
est omnino invenire aliquem minimum numerum,
scilicet dualitatem. Sed si accipiamus numerum
quendam , scilicet numerum alicuius rei conti-
nuae, quodammodo est invenire minimum , et
quodammodo non; quia secundum multitudinem
est invenire minimum, non autem secundum
magnitudinem. Sicut in multis lineis secundum
multitudinem quidem est minimum, ut una linea
vel duae lineae ^: una quidem si accipiatur id
quod est minimum simpliciter in numero; duae
autem si accipiatur id quod est minimum in ge-
nere numeri, habens rationem numeri. Sed in li-
neis non est invenire minimum secundum magni-
tudinem, ut sit scilicet aliqua 7 linea minima; quia
semper est dividere quamcumque lineam. Et simi-
liter dicendum est de tempore: quia est invenire
in eo minimum secundum multitudinem, scilicet
unum vel duo, ut puta aut unum annum aut
duos annos, aut duos * dies aut horas. Sed mi-
nimum secundum magnitudinem non est inve-
nire in tempore ; quia cuiuslibet temporis dati est
accipere partes in quas dividitur.

3. Deinde cum dicit: Manifestum est autem etc.,
assignat rationem quare tempus non dicitur tar-
dum aut * velox, sed dicitur multum et paucum,

209

breve et longum. lam enim ostensum est * quod
tempus et numerus est, et continuum est. In-
quantum ergo est continuum, dicitur tempus et
longum et breve, sicut et linea; inquantum au-
tem numerus est, dicitur et multum et * paucum.
Esse autem * velox et tardum, nullo modo. com-
petit numero: neque numero simpliciter, ut ma-
nifestum est; neque etiam potest convenire nu-
mero alicuius rei. Nam esse velox vel * tardum,
dicitur de alique secundum quod est numeratum:
dicitur enim velox motus, eo * quod parvo tem-
pore numeratur; tardum autem e converso. Unde
manifestum est quod tempus nullo modo potest
dici velox vel * tardum.

4. Deinde cum dicit: Et idem autem etc., osten-
dit quomodo tempus sit idem, et quomodo non
idem. Et primo quomodo sit idem. vel non idem
simpliciter; secundo quomodo sit idem secundum
quid, ibi: Amplius. sicut contingit * etc. Dicit
ergo primo quod tempus simul existens, est idem
ubique, idest respectu omnium quae moventur
ubicumque. Non enim diversificatur ὃ secundum
diversa mobilia; sed diversificatur sécundum di-
versas partes eiusdem motus. Et ideo tempus
prius et tempus posterius non est idem. Et hoc
ideo, quia prima mutatio praesens, cuius primo
et principaliter numerus tempus est, una est; sed
huius mutationis altera pars * est, quae iam facta
est et pertransiit, et altera, quae futura est. Unde
et tempus alterum est quod prius fuit, et alterum
quod futurum est. Et hoc ideo *, quia tempus
non est numerus simpliciter, sed numerus ali-
cuius rei numeratae, scilicet prioris et posterio-
ris in motu; et huic numero semper accidit esse
alterum, et * prius et posterius, propter hoc quod

ipsa nunc, secundum quod se habent prius et

posterius, semper sunt altera. Si autem esset
numerus simpliciter, tunc esset idem tempus et
mutationis quae praeteriit, et eius quae futura
est; quia numerus simpliciter est unus et idem
diversorum numeratorum, ut centum equorum
et centum hominum. Sed numerus numeratus * est
alius diversorum: centum enim equi sunt aliud
quid * a centum hominibus. Et quia tempus est
numerus prioris et posterioris in motu; quia alia
sunt quae in motu se habent prius et posterius
secundum id quod praeterit de motu, et alia
secundum id quod sequitur *; propter hoc.est aliud
tempus praeteritum, et aliud futurum.

a) ex definitione ... rationem. — Pro data, assignata DFGHMR; om.
cet. exc. E; pro rationem, quod om. D, rationes cet.exc. EG, cf. lect.xvir, n. 1.

B) Licet enim non habeat... duae lineae. — Plures codices, praesertim
ACDIKLOQSTVXYZ, in hoc membro peccant omissione homoteleuti
quod est numerus... ex 60, nec non ef quodammodo non... invenire
minimum. Ceteras variantes notamus recitando lectionem adoptatam :
«Licet enim (autem PEGHMab) non habeat continuitatem ex eo quod
est numerus, habet tamen continuitatem ex (ab P) eo cuius est nume-
rus: quia est numerus (scilicet add. ADIKOQTVXYZ) continui, scilicet
motus, ut etiam (etiam om. PEGHQab) supra dictum est. Non enim est
(Non est autem PEab) tempus... In numero autem (etiam codd. exc.
EGHMNQRZ) simpliciter est omnino (omnino om. PFab) invenire...
multitudinem est (ibi add. BHN) invenire minimum, non autem (autem
om. DFLOQSTXY) secundum magnitudinem. Sicut in multis lineis se-
cundum multitudinem quidem (quod ACIOQTVXpB, quidem quod S,
non K, om. HNY) est (ibi add. BEGMRZ, invenire add. HN) minimum
(ibi add. cet.), ut (vel codd. et a b) una linea vel duae lineae (Tineae om.
PEab)». — Secundum lectionem codicum in fine talis esset interpunctio :

Opp. D. Tnoxar T. Il.

sicut in multis lineis; secundum multitudinem quidem est. minimum
ibi vel una linea vel duae lineae.

y) ut sit scilicet aliqua. — Pab; ut scilicet sit aliqua E, ut scilicet
aliqua MpG, quae sit aliqua N, aliqua H, ut sit aliqua cet. — Lin. seq.
pro quamcumque, quamlibet codd. exc. EGHMRZ. — Pro dicendum, di-
ctum EpG et a. — Pro secundum multitudinem, quod habet P. cum sR
et b, ut numerum Ea, vel numerum FsG, secundum numerum BHL
MNSZpGRSsC, secundum naturam cet.

9) ubicumque. Non enim diversificatur. — Pro ubicumque, ubique P
DEHSsF et a b. Pro non enim, et non LSYZsDEGH, non ed. a et cet,
exc. B: retinemus nom enim, per quod ostenditur assignari rationem
quare tempus simul existens sit idem ubique.

t) quia alia sunt... sequitur. — Sic legendum credimus cum omni-
bus codd. (nisi quod pro quia, ideo LS) et a b. P secuta ed. Venet. 1545:
nam alia'sunt quae in motu se habent ut prius secundum id quod
praeteriit de motu, et alia ut posterius secundum id quod sequitur.
Circa quam lectionem notandum est primo quod propter particulam
"am, quae sequuntur considerantur tanquam ratio quare tempus sit nu-

27

* Lect. xvit, n.10,
I.

* et om. codd. '
exc. EHMNO.
* et add. rab.

* et codd. exc.
EG.

* secundum codd.
exc. E.

* et codd. exc. r.

* Num. seq.

[7]

* pars om. GHM
pE et a b.

* est add. BEFHL
MNRXZ.

*

secundum sr,
omitt, cet. exc. E.

* numeratus om.
pEa et a,

* quid om. ΒῊΝ
QR; - quia om.
EHpG et qa.

* unus et om. P
Eab. :

* prius add. rab.

* et om. rEGab.

* Num. seq.

* ad om. rab.

* cum om. rb.

210

5. Deinde cum dicit: Amplius sicut contingit etc.,
ostendit quomodo .tempus reiteratur idem secun-
dum quid. Et dicit quod sicut reiterari unum et

eundem motum contingit, sic contingit reiterari

unum et idem tempus. Reiteratur enim unus et *
idem motus specie, sed non numero: quia ab eo-
dem signo arietis, a quo primo movebatur sol,
et postea movebitur; et ideo sicut * fuit hiems

.aut ver aut aestas aut autumnus, ita erit, non

quidem unum, numero, sed specie.

6. Deinde cum dicit: Non solum autem motum
lempore etc., ostendit quod sicut motum cogno-
scimus tempore, ita et tempus motu: et hoc pri-
mo ex ratione numeri et numerati; secundo ex
similitudine magnitudinis et * motus, ibi: Et hoc ra-
tionabiliter * etc. Dicit ergo primo quod non so-
lum mensuramus motum per tempus, sed etiam
mensuramus tempus per motum, propter hoc
quod ad * invicem definiuntur. Oportet enim acci-
pere quantitatem unius secundum quantitatem al-

terius. Quod enim tempus determinet motum, ex-

hoc contingit, quia est numerus ipsius; sed e con-
verso motus determinat tempus quoad nos. Per-
cipimus enim interdum quantitatem temporis ex
motu, utpote cum * dicimus tempus esse multum
vel paucum, secundum mensuram motus nobis

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

certam *: quia et ipsum numerum aliquando per
numerabilia cognoscimus, et e converso. Cogno-
scimus enim numero equorum multitudinem, et
iterum uno equo cognoscimus numerum equo-
rum. Non enim sciremus quot sunt milliaria ,
nisi sciremus quid est milliare. Et similiter est
in tempore et motu. Quia cum est nobis certa
quantitas temporis, quantitas autem motus ignota,
tunc tempore mensuramus motum; e converso
autem ?, quando motus est notus et tempus
ignotum.

7. Deinde cum dicit: Et hoc rationabiliter etc.,
ostendit idem ex comparatione motus ad magni-
tudinem. Et dicit quod rationabiliter accidit quod
dictum est * de tempore et motu: quia sicut
motus magnitudinem imitatur in quantitate et con-
tinuitate et divisibilitate, ita et tempus imitatur
motum; haec enim in motu inveniuntur propter
magnitudinem, et in tempore propter motum.

Mensuramus autem et* magnitudinem per motum, αἱ E.

et motum per magnitudinem. Dicimus enim mul-
tam esse viam, quando percipimus motum no-
strum fuisse multum: et e converso, quando con-
sideramus magnitudinem viae, dicimus motum
nostrum fuisse multum. Et ita etiam est de tem-
pore et motu, ut supra * dictum est.

merus prioris et posterioris in motu. Attamen, ut per se patet, eius
ratio esse non possunt: non ergo potest legi nam alia. Nec magis va-
let ideo alia LS: nam quae sequuntur, sicut non sunt praemissae ad
concludendum fempus esse numerum prioris et posterioris in motu ,
ita accipi nequeunt tanquam conclusio ex eodem. Dicendum potius et
quia tempus etc., et quia alia sunt etc., esse duas praemissas coordinatas
ad inferendum: propter hoc est aliud tempus praeteritum et aliud
futurum. — Secundo notamus ex ipsa huius illationis ratione videri le-
ctionem codicum aptiorem esse Piana. Haec enim est argumentatio se-
cundum codices: tempus est numerus prioris et posterioris in motu;
sed prius et posterius in eo quod praeteriit de motu sunt alia a priori
et posteriori in eo quod erit de motu: ergo numerus prioris et poste-

rioris in motu praeterito (i. e. tempus praeteritum), est alius a numero
prioris et posterioris in motu futuro (i. e. a tempore futuro). Piana vero
dividit quae se habent prius, quae trahit in praeteritum , ab iis quae
sunt posterius, quae ponit in futuro; cum, ut conclusio sequatur, prius
et posterius iungenda sint tam in praeterito quam in futuro tempore.
Ὁ mensuram motus nobis certam. — Pro certam, certa P. Ea: men-
suram tempus enim est causa quia et ipsum etc. Margo E habet fem-
poris nobis certam, substituendum, ut videtur, verbis tempus enim est
causa; nam haec in textu duobus punctis includuntur, quasi ad. de-
lendum. .
7) e converso autem. — e converso autem accidit R, et e converso
sH, et e contra P, e converso cet, exc. LNS cum quibus facimus.

* Ibid.

CAP. XH; LECT. XX

211

LECTIO VIGESIMA

QUOMODO MOTUS ET ALIA IN TEMPORE SINT - QUAE SINT ET QUAE NON SINT IN TEMPORE

᾿Επεὶ δ᾽ ἐστὶν ὁ χρόνος μέτρον κινήσεως καὶ τοῦ xivet-
σθαι, μετρεῖ à οὗτος τὴν χίνησιν τῷ ὁρίσαι cw
κίνησιν, ἣ καταμετρήσει τὴν ὅλην, ὥσπερ καὶ τὸ
μῆκος ὁ πῆχυς τῷ ὡρίσθαι τι μέγεθος ὃ ἀναμετρήσε:
τὸ ὅλον, καὶ ἔστι τῇ κινήσει τὸ ἐν χρόνῳ εἶναι τὸ
μετρεῖσθαι τῷ χρόνῳ χαὶ αὐτὴν χαὶ τὸ εἶναι αὐτῆς"
ἅνια γὰρ τὴν χίνησιν χαὶ τὸ εἶναι τῇ κινήσει με-
«psi, χαὶ τοῦτ᾽ ἔστιν αὐτῇ τὸ ἐν χρόνῳ εἶναι; τὸ
μετρεῖσθαι αὐτῆς τὸ εἶναι.

Δῆλον δ᾽ ὅτι χαὶ τοῖς ἄλλοις τοῦτ᾽ ἔστι τὸ ἐν χρόνῳ
εἶναι, τὸ μετρεῖσθαι αὐτῶν τὸ εἶναι ὑπὸ τοῦ χρό-
you. Τὸ γὰρ ἐν χρόνῳ εἶναι δυοῖν ἐστὶ θάτερον; Ev
μὲν τὸ εἶναι τότε ὅτε ὁ χρόνος ἐστίν, ἕν δὲ τὸ
ὥσπερ ἔνια λέγομεν ὅτι ἐν ἀριθμῷ ἐστί. Τοῦτο δὲ
σημαίνει ἤτοι ὡς μέρος ἀριθμοῦ xal πάθος, καὶ ὅλως
ὅτι τοῦ ἀριθμοῦ τι, ἢ ὅτι ἔστιν αὐτοῦ ἀριθμός.
᾿Επεὶ δ᾽ ἀριθμὸς ὁ χρόνος, τὸ μὲν νῦν καὶ τὸ πρό-
τερον, xal ὅσα τοιαῦτα, οὕτως ἐν χρόνῳ ὡς ἐν
ἀριθμῷ μονάς καὶ τὸ περιττὸν χαὶ ἄρτιον (τὰ μὲ
"ne τοῦ ἀριθμοῦ ct, τὰ δ

«5,

Y

ἂρ vo 9 τι, τὸ δὲ τοῦ χρόνου τί ἐστι) τὸ

ἐ πράγματα ὡς ἐν ἀριθμῷ τῷ χρόνῳ ἐστίν. Εἰ δὲ
τοῦτο, περιέχεται ὑπ᾽ ἀριθμοῦ ὥσπερ xal τὰ ἐν
τόπῳ ὑπὸ τόπου. Φανερὸν δὲ καὶ ὅτι οὐχ ἔστι τὸ
ἐν χρόνῳ εἶναι τὸ εἶναι ὅτε ὁ χρόνος ἐστίν; ὥσπερ
οὐδὲ τὸ ἐν χινήσει εἶναι οὐδὲ τὸ ἐν τόπῳ, ὅτε ἡ
χίνησις xai ὁ τόπος ἐστίν" εἰ γὰρ ἔσται τὸ ἔν τινι
οὕτως, πάντα τὰ πράγματα ἐν ὁτῳοῦν ἔσται; χαὶ ὁ
οὐρανὸς ἐν τῇ κέγχρῳ᾽ ὅτε γορ ἡ κέγχρος ἐστίν, ἔστι
xai ὁ οὐρανός. ᾿Αλλὰ τοῦτο μὲν συμβέβηκεν, ἐχεῖνο
δ᾽ ἀνάγχη παρακολουθεῖν χαὶ τῷ ὄντι ἐν χρόνῳ εἶναί
τινα χρόνον; ὅτε κἀχεῖνό ἐστι. xal τῷ ἐν χινήσει
ὄντι εἶναι τότε χίνησιν.

᾿Ἐπεὶ δ᾽ ἐστὶν ὡς ἐν ἀριθμῷ τὸ ἐν χρόνῳ, ληφθήσεταί
τις πλείων χρόνος παντὸς τοῦ ἐν χρόνῳ ὄντος" διὸ
ἀνάγκη πάντα τὰ ἐν χρόνῳ ὄντα περιέχεσθαι ὑπὸ

χρόνου, ὥσπερ καὶ τἄλλα ὅσα ἔν τινι ἐστίν, οἷον

cà ἐν τόπῳ ὑπὸ τοῦ τόπου.

Καὶ πάσχειν δή τι ὑπὸ τοῦ χρόνου, χαθάπερ xa λέ-
γξιν εἰώθαμεν ὅτι κατατήκει ὁ χρόνος, χαὶ γηράσκει
πάνθ᾽ ὑπὸ τοῦ χρόνου, χαὶ ἐπιλανθάνεται δια τὸν
χρόνον, ἀλλ᾽ οὐ μεμάθηκεν, οὐνὲ νέον γέγονεν οὐδὲ
X2 0Y* RAE γὰρ αἴτιος καθ᾽ αὐτὸν μᾶλλον ὁ χρό-
νος" ἀριθμὸς γὰρ κινήσεως, ἡ δὲ κίνησις ἐξίστησι τὸ
ὑπάρχον.

Ὥστε φανερὸν ὅτι τὰ ἀεὶ ὄντα, ἡ ἀεὶ ὄντα, οὐχ ἔστιν
ἐν χρόνῳ" οὐ γὰρ περιέχεται ὑπὸ χρόνου, οὐδὲ με-
τρεῖται τὸ εἶναι αὐτῶν ὑπὸ τοῦ χρόνου"

- δὲ [4 Lu δὲ ΄ ἡδὰ voy - ,
σημεῖον δὲ τούτου ὅτι οὐδὲ πάσχει οὐδὲν ὑπὸ τοῦ χρό-
,

νου ὡς οὐκ ὄντα ἐν χρόνῳ.
,
᾿Επεὶ δ᾽ ἐστὶν ὁ χρόνος μέτρον κινήσεως͵, ἔστι καὶ ἦρε-
μίας μέτρον xoc. συμβεβηκός" πᾶσα γὰρ ἠρεμία ἐν
:
, Xpove- mW , As c, - e
Οὐ γὰρ ὥσπερ τὸ ἐν κινήσει ὃν ἀναγχη χινεῖσθαι, οὕτω
« ,
χαὶ τὸ iv χρόνῳ: οὐ γὰρ ἡ κίνησις ὁ χρόνος; ἀλλ᾽
ἀριθμὸς κινήσεως" ἐν ἀριθμῷ δὲ κινήσεως ἐνδέχεται
εἶναι καὶ τὸ ἠρεμοῦν.
» - A. cs » P 2 M "ET: ,
Οὐ γὰρ πᾶν τὸ ἀκίνητον ἠρεμεῖ, ἀλλὰ τὸ ἐστερημένον
* x ;
κινήσεως; πεφυχὸς δὲ κινεῖσθαι, καθάπερ εἴρηται ἐν
᾿ - * ,
τοῖς πρότερον. Τὸ δ᾽ εἶναι ἐν ἀριθμῷ ἐστὶ τὸ εἶναί
τινα ἀριθμὸν τοῦ πράγματος; καὶ μετρεῖσθαι τὸ
- ^ -“ e /
εἶναι αὐτοῦ τῷ ἀριθμῷ ἐν ᾧ ἐστίν' ὥστ᾽ εἰ ἐν χρόνῳ;
ὑπὸ χρόνου.
΄ » 0f ΄ ' , 5/38 -
Μετρήσει δ᾽ ὁ χρόνος τὸ χινούμενον xal τὸ ἠρεμοῦν; 1
— ^ bl ,
τὸ μὲν κινούμενον; τὸ δὲ ἠρεμοῦν" τὴν γὰρ χίνησιν

* Quoniam autem est tempus mensura motus et eius quod qM eM Hi
ext. 114.

est moveri, mensurat autem motum in determinando
quendam motum, quo mensurabit totum; sicut longi-
tudinem cubitus in determinando aliquam magnitudi-
nem quae metitur totum. Et est motui in tempore esse,
mensurari tempore et ipsum et esse eius. Simul enim
et motum et esse motus mensurat; ethoc est ipsi in
tempore esse, mensurari ipsius esse.

* Manifestum autem quod et aliis hoc est in tempore esse, * Text, ns.

mensurari esse ipsorum a tempore. Ín tempore enim
.esse duorum est alterum: unum quidem esse tunc
quando tempus est; alterum autem sicut quaedam dici-
mus quia in numero sunt. Hoc autem significat aut
sicut partem. numeri et passionem, et omnino quod
numeri aliquid est; aut quod est ipsius numerus. Quo-
niam autem numerus tempus est, ipsum quidem nunc
et prius et quaecumque sunt huiusmodi, sic in tempore
sunt, sicut in numero unitas et superfluus et par: haec
quidem enim numeri aliquid, illa vero temporis aliquid
sunt. Res autem sicut in numero in tempore sunt. Si
autem hoc est, continentur sub numero, sicut quae sunt
in loco, sub loco. * Manifestum autem est quoniam non
est in tempore esse, esse quando tempus est; sicut neque
in motu esse neque in loco, quando locus et motus est.
Si enim erit quod est in aliquo sic, omnes res erunt in
quolibet, et caelum in milio: quando enim milium
est, est et caelum. Sed hoc quidem accidit, illud autem
necesse est consequi; et ei quod est in tempore, esse
quoddam tempus quando et illud est; et ei quod est
in motu, esse tunc motum.

* Text. 116.

* Quoniam autem est sicut est in numero, sic in tempore, * Text. 17.

accipietur aliquod maius tempus omni eo quod est in
tempore. Unde necesse est omnia quae sunt in tempore,
contineri sub tempore, sicut alia quaecumque in aliquo
sunt; ut quae sunt in loco, sub loco.

Et pati iam aliquid sub tempore, sicut et consuevimus di-
cere quia tabefacit tempus, et senescunt omnia sub tem-
pore, et obliviscitur propter tempus. Sed non didicit,
neque novum factum est, neque bonum. Corruptionis
enim causa per se magis est tempus: numerus etenim
motus est; motus autem distare facit quod est.

Quare manifestum est quoniam quae semper sunt, secun-
dum quod semper sunt, non sunt in tempore: neque
enim continentur sub tempore, neque mensuratur esse
eorum sub tempore. act

Signum autem huius, quoniam neque patiuntur nihil a tem-
pore, tanquam non existentia in tempore.

* Quoniam autem tempus mensura motus est, erit et quietis * Text. n8.

mensura secundum accidens: omnis enim quies in tem-
pore est.

Non enim sicut quod in motu est necesse moveri, sic et
quod in tempore est. Non enim tempus motus est, sed
numerus motus: in numero autem motus contingit esse
et quiescens.

Non enim omne immobile quiescit, sed privatum motu,
aptum autem natum moveri,sicut dictum est in prio-
ribus. Esse. autem in numero, est esse quendam nume-
rum rei, et mensurari esse ipsius numero in quo est.
Quare si in tempore, et sub tempore est.

Mensurabit autem tempus id quod movetur et quiescens
secundum quod hoc quidem motum, illud autem quie-

* Lect. seq.

* Num. 3.

* et om. EGa.

* suam om, PpG
à b.

212

αὐτῶν μετρήσει χαὶ τὴν ἠρεμίαν, πόση τις. Ὥστε
τὸ χινούμενον οὐχ ἁπλῶς ἔσται μετρητὸν ὑπὸ χρό-
νου, ἡ ποσόν τι ἐστίν, ἀλλ᾽ ἡ ἡ κίνησις αὐτοῦ ποσή.

Ὥσθ᾽’ ὅσα μήτε κινεῖται μήτ᾽ ἠρεμεῖ.) οὐχ ἔστιν ἐν
χρόνῳ: τὸ μὲν γὰρ ἐν χρόνῳ εἶναι τὸ μετρεῖσθαί
ἔστι χρόνῳ, ὁ δὲ Ho κινήσεως καὶ ἠρεμίας μέτρον.

Φανερὸν οὖν ὅτι οὐδὲ τὸ μὴ ὃν ἔσται πᾶν ἐν χρόνῳ,
οἷον ὅσα μὴ ἐνδέχεται ἄλλως, ὥσπερ τὸ τὴν διά-
pecpov εἶναι τῇ πλευρᾷ σύμμετρον. Ὅλως γάρ, εἰ
μέτρον μέν ἐστι χινήσεως ὁ χρόνος χαθ᾽ αὐτό, τῶν
δ᾽ ἄλλων κατὰ συμβεβηκός, δῆλον ὅτι ὧν τὸ εἶναι
νετρεῖ; τούτοις ἅπασιν ἔσται τὸ εἶναι ἐν τῷ ἦρε-
μεῖν ἢ κινεῖσθαι, Ὅσα μὲν οὖν φθαρτὰ καὶ γενητὸ
χαὶ ὅλως ὁτὲ μὲν ὄντα, ὁτὲ δὲ μή, ἀνάγχη ἐν χρόνῳ
εἶναι" “ἔστι γὰρ χρόνος τις πλείων, ὃς ὑπερέξει τοῦ
«s εἶναι αὐτῶν χαὶ τοῦ μετροῦντος τὴν οὐσίαν" τῶν
δὲ μὴ ὄντων ὅσα μὲν περιέχει ὁ χρόνος; τὸ μὲν ἦν,
οἷον Ὅμηρός πὸτε ἦν, τὰ δὲ ἔσται, οἷον τῶν μελ-
λόντων τι, EQ' ὁπότερα περιέχει" καὶ εἰ ἐπ᾽ ἄμφω,
ἀμφότερα καὶ ἦν e ἔσται: ὅσα δὲ μὴ περιέχει μη-
αμιῇ. οὔτ᾽ ἦν οὔτ᾽ ἔστιν οὔτ᾽ ἔσται. "ἔστι δὲ τὰ
τοιαῦτα τῶν μὴ ὄντων, ὅσων τὰ ἀντικείμενα ἀεί
ἐστιν, olov τὸ ἀσύμμετρον εἶναι τὴν διάμετρον ἀεί
ἐστι, καὶ οὐχ ἔσται τοῦτο ἐν χρόνῳ. Οὐ τοίνυν οὐδὲ
τὸ σύμμετρον" διὸ ἀεὶ οὐχ ἔστιν, ὅτι ἐναντίον τῷ
ἀεὶ ὄντι. Ὅσων δὲ τὸ ἐναντίον μὴ ἀεί, ταῦτα δὲ
δύναται καὶ εἶναι καὶ μή, καὶ ἔστι γένεσις καὶ φθορὰ
αὐτῶν.

ΘΎΝΟΡΒΙΒ. — 1. Argumentum et divisio textus. — 2. Motus
et aliae res non eodem modo ad tempus comparantur. Tem-
pus mensurat motum et secundum se et secundum esse seu
durationem suam: mensurat autem motum determinando ali-
quam eius partem quae totum metitur. Motum igitur esse in
tempore nihil aliud est quam mensurari ab eo, tam secundum
essentiam, quam quoad esse. - 3. Alia in tempore sunt qua-
tenus ab ipso mensurantur secundum esse, secundum quod mo-
tum habent, non autem secundum se. Esse enim in tempore
vel intelligitur esse simul cum eo, vel in ipso esse sicut in nu-
mero; et hoc iterum vel ut pars aut passio numeri, aut sicut
numeratum in numero esse dicitur. Nunc et prius et posterius
et huiusmodi sunt in tempore ut aliquid eius: quae vero non
sunt aliquid temporis, sunt in eo ut numerata in numero. —
Non est idem esse in tempore et esse quando tempus est; sicut
nec esse in loco et motu, et esse quando est locus vel motus. —
4. Subdivisio textus. — Necesse est ut accipi possit tempus ali-
quod maius omni eo quod est in tempore, sicut numerus respe-
ctu numeratorum: ideoque ut ea quae in tempore sunt, totaliter
sub eo concludantur, sicut locata sub loco. — 5. Quod est in
tempore, aliquid sub eo patitur, secundum quod passio pertinet
ad defectum: dicitur namque quod tempus corrumpit, quod
omnia sub eo senescunt, et quod propter ipsum oblivio acci-

jy ostquam Philosophus determinavit de
à ite» KJtempore secundum se, hic determi-

psxXwwnat de tempore per comparationem
Q«d)Aad ea quae sunt in tempore. Et circa

hoc duo facit: primo comparat tempus ad ea
quae sunt in tempore; secundo ad ea quae sunt
in nunc, ibi: Zpsum autem nunc * etc. Circa pri-

mum duo facit: primo comparat tempus ad mo-

tum; secundo ad alia quae sunt in tempore, ibi:
Manifestum autem quod * etc.

2. Circa primum considerandum est quod alio
modo comparatur motus ad tempus, et alio mo-
do res aliae. Motus enim mensuratur tempore
et * secundum illud quod est, et secundum suam
durationem sive secundum esse suum. Res autem
aliae, utpote homo aut lapis, mensurantur tem-
pore secundum suum esse sive secundum suam *

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

scens. Motum enim ipsorum et quietem mensurabit
secundum quod quanta quaedam. * Quare quod mo-
vetur, non simpliciter erit mensurabile sub tempore
secundum quod quantum aliquid est, sed secundum
quod motus ipsius quantus.
Quare quaecumque neque moventur neque quiescunt, non
sunt in tempore. In tempore enim esse est mensurari
tempore: tempus autem motus et quietis mensura est.
* Manifestum igitur quoniam neque quod non est omne in
tempore erit, ut quaecumque non contingit aliter, sicut
diametrum esse lateri commensurabilem. Omnino enim,
si mensura est tempus motus per se, aliorum autem
secundum accidens, manifestum est quod quorum esse
mensurat, his omnibus inerit esse in moveri et quiescere.
Quaecumque quidem igitur generabilia et corruptibilia
sunt, et omnino quae aliquando quidem sunt, aliquan-
do autem non sunt, necesse est in tempore esse. Est
enim quoddam tempus maius, quod excellit esse ipso-
rum et mensurat substantiam. Ipsorum autem quae
non sunt, quaecumque continet tempus, alia quidem
erant, ut Homerus aliquando erat, alia vero erunt, ut
futurorum aliquod, ad quaecumque continet: et si ad
ambo, utraque et erant et erunt. Quaecumque autem
non continet, neque erant, neque sunt, neque erunt, Sunt
autem huiusmodi eorum quae non sunt, quorum oppo-
sita semper sunt; utincommensurabilem esse diametrum
semper est, et non erit hoc in tempore. Ergo neque
commensurabilem esse: unde semper non est, quia con-

trarium est ei quod semper est. Quorum autem non.

semper est contrarium, haec et possunt esse et non esse,
et est generatio et corruptio ipsorum.

dit. - Ostenditur non esse a tempore perfectiones oppositas. —
6. Quae sunt semper, non sunt in tempore. Probatur. a) Quia
talia non continentur sub tempore quasi excedente, neque esse
seu duratio eorum ab ipso mensuratur, cum in infinitum durent.
Intellige tamen secundum quod sunt semper. b) Quia huius-

modi non patiuntur a tempore. - 7. Quia tempus est mensura .

motus per se, erit et quietis mensura per accidens; cum quies
sit in tempore sicut et motus. - 8. Cum tempus non sit motus
sed numerus motus, opus non est ut omne quod est in tempore
moveatur; contingit enim quod etiam quiescens sit in numero

motus. — 9. Quiescens est privatum motu, quod tamen aptum:

natum est moveri: unde esse quiescentis est esse rei mobilis,
ac proinde tempore mensuratur. Quiescens igitur est in tempore;
non autem ut quiescens, sed inquantum mobile. — ro. Quia
ex temporis mensuratione cognoscimus quantus sit motus et
quanta quies, non autem quantum id quod movetur; sequitur
tempus proprie esse mensuram eius quod movetur vel quiescit,
solummodo Znquantum est motum vel quiescens; motus quidem
per se, quietis per accidens. — 11. Ex his concluditur quod ea
quae non moventur neque quiescunt, ut substantiae separatae,
non sunt in tempore. - 12. Neque etiam omnia non entia sunt
in tempore. Ea enim quae semper non sunt, et quorum oppo-
sita semper sunt, non mensurantur témpore.

durationem, prout habent esse transmutabile : se-
cundum autem id quod sunt, non mensurantur
tempore, sed magis eis respondet nunc temporis,

ut süpra * dictum est. Dicit ergo ** quod tempus ;,

est mensura ipsius motus, et eius quod est mo-
veri, per quod dat intelligere durationem motus.
Mensurat autem tempus motum per hoc, quod
tempore determinatur * aliqua pars motus, quae
mensurat totum. Et hoc necessarium est; quia
unumquodque mensuratur per aliquid sui gene-
ris, ut dicitur in X Metaphysicae. * Et hoc ap-
paret in mensuris magnitudinum. Cubitus enim
mensurat totam longitudinem alicuius panni vel
alicuius viae, per hoc quod determinat aliquam
partem illius longitudinis, quae metitur totum.
Et similiter * per partem motus tempus men-
surat totum motum: pér motum enim unius horae

iy

* "Text. πὸ.

* Text. 120.

* sic PEGpR οἴ
a b.

* habet rab.

imo om. EG

* Num. seq.
* quod om. r.

* autem Ecua.

* unitatis Epcu
4.

* mensurat ed. a

CAP. XII,

mensuratur motus totius diei, et per motum diur-
num mensuratur motus annuus ^. Quia igitur
motus mensuratur tempore, nihil est aliud motum
esse in tempore, quam mensurari a tempore, et
secundum id quod est, et secundum suam dura-
tionem: quia secundum utrumque mensuratur a
tempore, ut dictum est.

3; Deinde cum dicit: Manifestum autem quod etc.,
ostendit quomodo se habeat * ad alia. Et pri-
mo * ostendit quomodo aliae res sint in tempore;
secundo quibus rebus conveniat in tempore esse,
ibi: Quoniam autem est sicut * etc.-Dicit ergo
primo quod *, quia motum esse in tempore est
tempore mensurari et ipsum et esse eius, mani-
festum est quod etiam idem est alia in tempore
esse et mensurari a fehugere; non ipsa, sed esse
eorum: motus enim * per se mensuratur a tem-
pore, sed alia secundum quod habent motum.

Et quod hoc sit rem esse in tempore, quod
mensurari esse eius a tempore, sic ostendit: quia
esse in tempore dupliciter potest intelligi; uno
modo ut dicatur aliquid esse in tempore, quia
est simul cum tempore; alio modo ut dicantur
aliqua esse in tempore, sicut dicuntur aliqua * esse
in numero. Quod etiam dicitur dupliciter: in nu-
mero enim est aliquid sicut pars, sicut binarius
est in quaternario; et aliquid est sicut propria
passio eius, ut par et impar, vel quidquid aliud
est ipsius numeri: alio vero modo dicitur aliquid
esse in numero, non quia ipsum est aliquid nu-
meri, sed quia numerus est eius ut numerati,
sicut "homines dicuntur esse in tali vel tali nu-
mero. Sed quia tempus est numerus, utroque
modo contingit aliquid esse in tempore. Nam
nunc et prius et posterius et quaecumque sunt
huiusmodi, hoc modo sunt in tempore, sicut
sunt in numero unitas *, quae est pars, et par
et impar, quae sunt numeri passiones, et super-

. fluum et perfectum. (Dicitur autem numerus per-
fectus ,

qui constat ex partibus mensurantibus

ipsum; sicut numerus senarius, quem mensu-

rant * unitas, binarius et ternarius, quae simul
δὲ codd. exc. ΒΜ.

iuncta constituunt senarium. Numerus autem su-
perfluus dicitur, cuius partes mensurantes ipsum
excedunt totum; sicut duodenarius, qui mensu-
ratur unitate, binario, ternario, * quaternario
et senario, quae simul iuncta consurgunt in sex-
decim.) Et per hunc modum sunt aliqua in tem-
pore, inquantum sunt aliquid temporis. Sed res
quae non sunt aliquid temporis, dicuntur esse in
tempore sicut numerata in numero. Unde opor-
tet quod ea quae sunt in tempore, contineantur *
sub tempore sicut sub numero; sicut ea quae
sunt in loco continentur sub loco sicut sub men-
sura.

Exponit * etiam consequenter prinum modum

. essendi * aliquid in tempore. Et dicit manife-

stum esse quod non est idem esse in tempore,
et esse quando tempus est; sicut etiam non est

LECT. XX

idem esse in motu et in loco, et esse quando est
locus et motus: alioquin sequeretur quod omnes
res essent in quolibet, ut puta quod caelum esset
in grano milii, quia quando est milium, est cae-
lum. Est autem inter haec duo differentia: quia
quando dicitur aliquid esse quando alterum est,
accidit uni quod sit simul cum altero; sed illud
in quo aliquid est sicut in mensura, ex neces-
sitate consequitur; sicut tempus ex necessitate
consequitur ei quod est in tempore, et motus
ei quod est in motu, ut simul sint.

4. Deinde cum dicit: Quoniam autem est, sicut
est in numero etc., ostendit quibus conveniat esse
in tempore. Et primo quod non omnia entia sunt
in tempore; secundo quod non omnia non entia,
ibi: Manifestum igitur * etc. Circa primum duo
facit: primo ostendit quod ea quae sunt semper,
non suntin tempore; secundo quod nihilominus
ea quae quiescunt, inquantum huiusmodi, sunt
in tempore, ibi: Quoniam autem tempus * etc.
Circa primum duo facit: primo proponit ea ex
quibus procedit ad propositum ostendendum; se-
cundo concludit propositum, ibi: Quare manife-
stum est *, etc.

Proponit autem. duo. Quorum primum est,
quod cum aliquid sit in tempore sicut numera-
tum in numero, necesse est quod accipi possit
aliquod tempus maius omni eo quod est in tem-
pore; sicut potest accipi aliquis numerus maior
omni eo quod est numeratum. Et propter hoc
necesse est omnia quae sunt in tempore, * tota-
liter contineri sub * tempore et concludi sub ipso,

- Sicut ea quae sunt in loco concluduntur sub loco.

5. Secundum ponit* ibi: Et pati iam aliquid sub
tempore etc.: et est quod omne quod est in tem-
pore, aliquid patitur sub tempore, secundum
quod passio pertinet ad defectum. Et hoc probat
ex consueto modo locutionis. Consuevimus enim
dicere quod longitudo temporis :abefacit, idest
putrefacit et corrumpit; et iterum quod propter
tempus omnia senescunt quae * sunt in tempore;
et quod propter tempus oblivio accidit: quae
enim de recenti cognovimus, in memoria ma-
nent, sed per diuturnitatem temporis elabuntur.

Et ne aliquis dicat quod etiam perfectiones
attribuuntur tempori sicut et passiones, hoc * con-
sequenter excludit; et ponit tria contra tria prae-
missa. Contra id enim quod dixit, quod oblivisci-
tur propter tempus, subdit, quod aliquis non
addiscit propter tempus: si enim aliquis diu vivat
otiosus a studio addiscendi, non propter hoc
addiscit, * sicut propter tempus obliviscitur. Con-
tra hoc autem quod dixit, quod omnia senescunt
sub tempore, subdit, quod non est aliquid factum
novum propter * tempus: non enim propter hoc *
solum aliquid innovatur quia longo tempore du-
rat, sed magis antiquatur. Contra illud vero quod
dixerat, quod tempus tabefacit *, subdit, quod
tempus non facit bonum, idest integrum et per-

213

&) motus annuus. — MEZab; motus annus PB; in cet. codicibus est
mira confusio: motus et annus ADKVXYpCO, motus unius anni E,
motus anninus G, motus totius (anni addit et expungit S) mensis et

annus LS, mensis et annus NsC, motus septimanae et annus Ὁ,
motus totius anni R'Tsl, motus anni SH, abr. pH, motus et anni pl,
totus annus sO.

* Num. 12.

* Num. 7.

* Num. 6.

* et add. p.

*.a PEab.

E ad re EGHM
a b, om. P.

* quod ed. a et
pEGH.

* quae Ea, abr.
pon.

* addiscat v, di-
scit cet. exc. C.

per pab.

* tabescit ena.

* per diversita-
tem EGMzab.

* Num. 4.

* eorum rEab.

* Num. praec.

* tabefiunt codd.
exc. BEN.

* etiam p, om.

EHd.

* duo codd. exc.
BFGHMNQ SE.

214

fectum, sed magis tabidum et corruptum. Et
huius causa est, quia ex tempore aliqua corrum-
puntur, etiam si non appareat aliquid aliud mani-
feste corrumpens: quod ex ipsa ratione temporis
apparet. Est enim tempus numerus motus: de
ratione autem motus est quod faciat distare id
quod est, a dispositione in qua prius erat. Unde
cum tempus sit numerus primi motus, ex quo
in omnibus causatur mutabilitas, sequitur quod
propter diuturnitatem * temporis, omnia quae
sunt in tempore removeantur a sua dispositione.

6. Deinde cum dicit: Quare manifestum est etc.,
concludit propositum ex praemissis: et primo ex
primo prius proposito. * Ostensum est enim quod
quaecumque sunt in tempore, continentur sub
tempore: quae autem sunt semper, non continen-
tur sub tempore quasi excedente; neque esse, id-
est duratio, ipsorum * mensuratur sub tempore,
cum in infinitum durent, infinitum autem non
contingit mensurari: ergo illa quae sunt semper,
non sunt in tempore. Sed hoc verum est secun-
dum quod sunt semper. Corpora enim caelestia
sunt semper secundum esse substantiae eorum,
non autem secundum ubi; et ideo duratio eorum
non mensuratur tempore, sed motus localis ipso-
rum tempore mensuratur.

Secundo ibi: Signum autem huius etc., pro-
bat idem ex secundo prius * positorum. Et dicit
quod signum huius, quod ea quae sunt semper
non sunt in tempore, est, quod non patiuntur a
tempore, quasi non existentia in tempore. Non
enim tabescunt *, neque senescunt, sicut dictum
est de illis quae sunt in tempore.

7. Deinde cum dicit: Quoniam autem tem-
pus etc., quia ostenderat quod ea quae sunt sem-
per non sunt in tempore, ea autem * quae quie-
scunt, eodem modo se habent; posset aliquis cre-
dere quod quiescentia, inquantum huiusmodi, non
mensurarentur tempore. Et ideo ad hoc exclu-
dendum, ostendit quod tempus est etiam quietis
mensura. Et circa hoc quinque * facit. Primo
enim proponit quod intendit: et dicit quod quia
tempus est mensura motus per se, erit etiam
et per accidens mensura ^ quietis; quia omnis
quies est in tempore, sicut et omnis motus.

8. Secundo ibi: Non enim sicut etc., excludit
quoddam, per quod videri posset. quod quies 7 non
mensuretur tempore. Quia enim tempus est men-
sura motus, posset aliquis credere quod quie-
scens, quia non est in motu, non sit in tempore.
Et ideo ad hoc excludendum dicit, quod non est
necesse moveri omne quod est in tempore, sicut
necesse est moveri omne: quod est in motu: quia
tempus non est motus, sed numerus motus. Con-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

tingit autem esse in numero motus non solum
quod movetur, sed etiam quod quiescit.

9. Tertio ibi: Non enim omne immobile etc.,
probat propositum, scilicet quod quiescens sit in
numero motus, ita quod tempore mensuretur. Et
ad hoc probandum inducit, quod non omne im-
mobile, idest non omne quod non movetur, quie-
scit; sed quiescens est privatum motu, quod tamen
aptum natum est moveri; sicut supra dictum.est
in tertio *, quod movetur illud cuius immobilitas
quies est; quies enim non est negatio motus, sed
privatio ipsius *. Et sic patet quod esse quiescentis
est esse rei mobilis. Unde cum esse rei mobilis sit
in tempore et mensuretur tempore, esse etiam
rei quiescentis tempore mensuratur. Hic autem
dicimus esse in tempore aliquid ? sicut in numero,
quia est aliquis numerus ipsius rei, et quia esse .
ipsius mensuratur numero temporis. Unde ma-
nifestum est quod quiescens est in tempore, et
mensuratur * tempore, non inquantum est quie-
scens, sed inquantum est mobile. Et propter hoc
praemisit * quod tempus est mensura motus per
se, quietis autem per accidens *.

10. Quarto ibi: Mensurabit autem tempus etc.,
ostendit secundum quid mobile et quiescens men-
surantur a tempore. Et dicit quod tempus men-
surat illud quod movetur et quiescit, non inquan-
tum est lapis vel homo, sed inquantum est motum
et quiescens. Mensuratio enim proprie debetur
quantitati: cuius ergo quantitas tempore men-
surdtur, illud proprie tempore mensuratur. Ex
mensuratione autem temporis cognoscitur quan-
tus sit motus, et quanta sit quies; non autem
quantum sit id quod movetur. Unde quod move-
tur, non simpliciter mensuratur 5 tempore secun-

dum propriam quantitatem, sed secundum quan-

titatem sui motus. Ex quo patet quod tempus
proprie sit mensura motus et quietis: sed motus
per se, quietis autem per accidens. μι]

11. Quinto * ibi: Quare quaecumque neque mo-
ventur etc., inducit quoddam corollarium ex prae-
missis *. Si enim nihil mensuratur tempore nisi
secundum quod movetur et quiescit, sequitur quod
quaecumque non moventur neque quiescunt, ut
substantiae separatae, non sunt in tempore: quia
hoc est esse in tempore, mensurari a * tempore.
Tempus autem est mensura motus et quietis, ut
ex dictis * patet. - :

12. Deinde cum dicit: Manifestum igitur quo-
niam etc., ostendit quod non omnia non entia
sunt in tempore. Et dicit manifestum esse ex prae-
missis *, quod neque etiam omne non ens est in
tempore , sicut ea quae non contingit * aliter esse,
ut diametrum esse commensurabilem lateri qua- "

&) erit etiam et per accidens mensura. — PB; est (erit H) enim per
accidens mensura EH et ut videtur pG; e£, quod om. NMsG, transponunt
post accidens cet.;a b hanc lectionem et Pianam coniungunt: erit etiam
et per accidens et mensura. — Pro quia omnis, quia et omnis Pab.

Y) videri posset quod quies. — Pro posset, possit Pab; quies om.
codd. exc. sGQ; quod verbum, quamvis non sit necessarium, cum facile
subintelligatur, retinemus tamen claritatis gratia.

9) Hic autem dicimus esse in tempore aliquid. — Pb; Hoc autem
dicimus aliquid in tempore E, Hoc autem dicimus in tempore aliquid
ed. a, Hoc autem dicimus esse aliquid esse in tempore B, Hoc autem

dicimus aliquid in tempore esse L, Hoc autem dicimus aliquid in
tempore cet.

€) mensura motus per se, quietis dutem per accidens. — Psl; men-
sura motus per accidens erronee ACOTXYpDIQ, mensura quietis per
accidens cet et a b.

f) quod movetur, non simpliciter mensuratur. — non om. pGH ;
simpliciter om. F; legimus cum cet. exc. E, quia minus clara est lectio
PEab: quod movetur simpliciter non mensuratur; potest enim prae-
bere occasionem dividendi simpliciter a mensuratur, ad quod tamen
pertinere ex contextu liquet,

'* enim om. codd.
t a.

CAP. XII, LECT. XX

drati: hoc enim * est impossibile, quia nunquam
contingit esse verum. Huiusmodi autem non men-
surantur tempore. Et hoc sic probat. Tempus

primo et per se est mensura motus, alia autem.

non mensurantur nisi per accidens: quaecumque
ergo mensurantur tempore, eis contingit moveri

et quiescere ". Unde et generabilia et corrupti-

bilia et omnia quae quandoque sunt et quando-
que non sunt, quia sunt Z5 moveri et quiescere,
sunt in tempore: quia quoddam tempus est maius
eis, quod excellit durationem ipsorum, et propter
hoc mensurat substantias eorum 5, non secundum
id quod sunt, sed secundum esse vel durationem
ipsorum. i à

Sed inter ea quae non sunt, et tamen conti-
nentur a tempore, quaedam aliquando erant, ut

215

Homerus; quaedam aliquando erunt, ut aliquod
futurum; vel si continentur a tempore praeterito
et futuro, erunt et erant. Ea vero quae nullo mo-
do continentur a tempore, neque sunt neque
fuerunt neque erunt. Et talia sunt ea quae semper
non sunt, et quorum * opposita semper sunt; sicut
diametrum esse incommensurabilem lateri, sem-
per est; unde non mensuratur tempore. Et pro-
pter hoc neque contrarium eius, quod est diame-
trum esse symmetrum, idest * commensurabilem
lateri, mensuratur tempore: ideo enim semper
non est, quia est contrarium ei quod semper
est. - Quorumcumque * autem contrarium non
semper est, haec possunt esse et non esse, et
habent generationem et * corruptionem: et talia
mensurantur tempore.

4) et quiescere. -- PABCDIKLNOQSTVXY immediate prosequuntur:
quia quoddam maius eis excellit durationem (eorum add. P, ipso-

' rum D); Z quia quoddam tempus est maius eis quod excellit du-

rationem ipsorum. -- Cum codd. EFGHMR et edd. a b omisimus haec
verba, primo quia non: manifestum est quid hic sibi velint; secundo
quia videnter sumpta ex loco paulo inferiori; quod maxime patet ex
lectione Z. H :

0) et propter hoc mensurat substantias eorum. — lta PEab(et G);

-et per hoc mensuratur substantia eorum CO, et per hoc mensurat

substantiam eorum (ipsorum BFHMRZ) cet, exc. G qui tamen legit
ipsorum. Quae sequuntur, nom secundum... durationem | ipsorum, óm.
codd. et a b; nec sunt absolute necessaria haec verba, quia iam in prae-
cedentibus declaratum est quomodo substantiae eorum quae quandoque
sunt et quandoque non sunt, mensurentur tempore, quod excellit et
mensurat durationem ipsorum (cf. nn. 2, 3 et 10). Attamen retinemus ea
claritatis gratia, et quia. forte causa omissionis potuit esse recursus eius-
dem vel similis vocis, prout indicare videntur codices qui supra le-
gunt substantiam ipsorum.

* eorum PEGHM
et a b.

*symmetrum, id-
est om. pb.

* quorum p.

* et om. r.

216

Τὸ δὲ νῦν ἐστὶ συνέχεια χρόνου, ὥσπερ ἐλέχθη" συνέχει
p τὸν χρόνον τὸν πὰρελθόντα καὶ ἐσόμενον, καὶ
Aeg πέρας χρύνου ἐστίν: ἔστι γὰρ τοῦ μὲν ἀρχή,
τοῦ δὲ τελευτή, ᾿Αλλὰ τοῦτ᾽ οὐχ ὥσπερ ἐπὶ τῆς
στιγμῆς μενούσης φανερόν" ,

διαιρεῖ δὲ δυνάμει. Καὶ ἡ μὲν τοιοῦτο, ἀεὶ ἕτερον τὸ
vüv ἡ δὲ συνδεῖ, ἀεὶ τὸ αὐτό, ὥσπερ ἐπὶ τῶν μα-
θηματικῶν γραμμῶν: οὐ γὰρ ἡ αὐτὴ ἀεὶ καὶ μία
στιγψιὴ τῇ νοήσει' διαιρούντων γὰρ ἄλλη" ἡ δὲ μία,
ἡ αὐτὴ πάντῃ. Οὕτω καὶ τὸ νῦν τὸ μὲν τοῦ χρό-
νου διαίρεσις κατὰ δύναμιν, τὸ δὲ πέρας ἀμφοῖν χαὶ
ἑνότης"

ἔστι δὲ ταὐτὸ καὶ χατὰ ταὐτὸ ἡ διαίρεσις καὶ ἡ ἕνωσις"
τὸ δ᾽ εἶναι οὐ ταὐτό. Τὸ μὲν οὕτω λέγεται τῶν νῦν,
ἄλλο δ᾽ ὅταν ὁ χρύνος ὁ τούτου ἐγγὺς i ἥξει νῦν, ὅτι
τήμερον ἥξει" ἥκει νῦν, ὅτι ἦλθε τήμερον. Τὰ δ᾽ ἐν
"Dio γέγονεν οὐ νῦν, οὐδ᾽ ὁ καταχλυσμιὸς γέγονε
vUv* καίτοι συνεχὴς χρόνος εἰς αὐτά, ἀλλ᾽ ὅτι οὐκ
T MPs leidas
$ ποτέ, χρόνος ὡρισμένος πρὸς τὸ πρότερον xal
τὸ ὕστερον νῦν, olov ποτὲ ἐλήφθη Τροία. καὶ ποτὲ
ἔσται κατακλυσμός" δεῖ γὰρ πεπεράνθαι πρὸς τὸ νῦν.
Ἔσται ἄρα ποσός τις ἀπὸ τοῦδε χρόνος καὶ εἰς
ἐκεῖνο; καὶ ἦν εἰς τὸ παρελθόν.
δὲ μηδεὶς χρόνος ὃς οὔ ποτε, πᾶς ἂν εἴη χρόνος πε-

περασμιένος. "Ap' οὖν ὑπολείψει; ἢ οὔ, gi ἀεί
ἐστι χίνησις. "AXXog οὖν ἢ ὁ αὐτὸς πολλαχις ; δῆλον

ὅτι, ὡς ἂν ἡ κίνησις) οὕτω καὶ ὁ χρόνος. Εἰ μὲν
γὰρ ἡ αὐτὴ καὶ μία γίνεταί ποτε; ἔσται καὶ χρόνος
εἷς xal ὁ αὐτός: εἰ δὲ μή, οὐκ ἔσται. ᾿Επεὶ δὲ τὸ
νῦν τελευτὴ xal ἀρχὴ χρόνου, ἀλλ᾽ οὐ τοῦ αὐτοῦ,
ἀλλὰ τοῦ μὲν παρήχοντος τελευτή, “ἀρχὴ δὲ τοῦ
μέλλοντος" ἔχοι ἂν ὥσπερ ὁ κύχλος ἐν τῷ αὐτῷ πως
τὸ κυρτὸν καὶ τὸ κοῖλον, οὕτω καὶ ὁ χρόνος ἀεὶ ἐν
ἀρχῇ καὶ τελευτῇ" καὶ διὰ τοῦτο δοχεῖ ἀεὶ ἕτερος"
96 γὰρ τοῦ αὐτοῦ ἀρχὴ καὶ" τελευτὴ τὸ νῦν’ ἅμα

do ἂν καὶ κατὰ τὸ αὐτὸ τοὶ ἀντιχείμενα εἴη, καὶ |-

οὐχ ὑπολείψει δή: ἀεὶ γὰρ ἐν ἀρχῇ.

μέρος τοῦ μέλλοντος χρόνου. Πότε βαδίζεις; ἤδη,
ὅτι ἐγγὺς ὁ χρόνος ἐν ᾧ μέλλει. Καὶ τοῦ παρελη-
λυθότος χρόνου τὸ μὴ πόρρω τοῦ νῦν. Πότε βαδί-
ζεις; ἤδη βεράδικα. Τὸ δὲ Ἴλιον φάναι ἤδη ἑαλω-
κέναι οὐ λέγομεν, ὅτι πόρρω λίαν τοῦ νῦν. :
Καὶ τὸ ἄρτι τὸ ἐγγὺς τοῦ παρόντος νῦν. τὸ μόριον
τοῦ παρελθόντος. Πότε ἦλθες: ἄρτι, ἐὰν ἡ ὁ χρόνος
ἐγγὺς τοῦ ἐνεστῶτος νῦν. Πάλαι δὲ τὸ πόρρω. Τὸ
δὲ ἐξαίφνης τὸ ἐν ἀναισθήτῳ χρόνῳ δια μιχρό-
7h7X* ἐχοτᾶν.

ΒΥΝΟΡΘΙΒ. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Nunc in-
quantum est terminus temporis, idest principium futuri et finis
praeteriti, unum alteri continuat. — Nunc dividit tempus inquan-
tum consideratur ut multa in potentia, finis nempe et principium:
sicque accipitur ut alterum et alterum nunc. Sed ut continuans,
accipitur ut unum et idem: quod manifestatur per simile in li-
neis. - Nunc dividens et continuans tempus, est unum subiecto,
sed differt ratione. — 3. Secundaria significatio ipsius munc, est
quod sit Zempus propinquum praesenti nunc, sive praeteritum
sive futurum. - 4. Subdivisio textus. — Tunc significat tempus de-
terminatum per aliquod prius nunc, sive propinquum sive remo-
tum: ideoque in duobus differt a secunda significatione ipsius
nunc. — 5. Difficultas. Quia tempus quod dicitur tunc, includitur
inter praeteritum nunc et praesens, et omne tempus potest dici

δ᾽ ἤδη, τὸ ἐγγύς ἐστι τοῦ πᾶρόντος νῦν ἀτόμου

E

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

ἐλ) .LECTIO VIGESIMAPRIMA

QUID SIGNIFICENT NUNC, TUNC, IAM, MODO, OLIM ET REPENTE

* [psum autem xuwc est continuatio temporis, ut dictum.
est prius. Continuat enim tempus praeteritum et futu-
rum, et omnino terminus temporis est: est enim huius
quidem principium, illius autem finis. Sed hoc non sicut
et in puncto manente manifestum est.

Dividit autem potentia. Et inquantum quidem huiusmodi
est, semper alterum est ipsum nunc: inquantum autem
copulat, semper idem est; sicut et in mathematicis lineis.
Non semper enim idem utrumque punctum intellectu
est. Dividentium enim semper aliud est: secundum autem
quod copulat, unum idemque penitus est. Sic et ipsum
nunc aliud quidem temporis divisio secundum potentiam
est; aliud autem terminus utrorumque et unio.

Est autem idem et secundum idem divisio et unio: esse
autem non idem est. * Hoc quidem igitur sic dicitur
Ipsorum NUNC. n

Aliud autem, cum tempus quod est huius, prope sit: ut
veniet nunc, quia hodie veniet; venit nunc, quia hodie
venit. Sed in llio facta non sunt nunc; neque diluvium
factum est nunc. Tamen tempus continuum est: sed
quia non est prope. j

* [psum autem Tuc tempus determinatum per prius nunc * Text. m3. —

est; ut tunc destructa est Troia, et tunc erat diluvium.
Oportet enim includi ad ipsum nunc. Erit enim quan-
tum aliquod ab hoc tempore in illud, quod erat ad
praeteritum.

* Si vero neque tempus est quod non sit tunc, omne erit
tempus finitum. An ergo deficiet? aut non: si quidem
semper est motus. Aliud igitur aut idem multoties, ma-
nifestum: quoniam ut utique motus, sic et tempus est.
Si enim unus et idem sit motus aliquando, erit et tempus
unum et idem: si autem non, non erit. * Quoniam autem
ipsum nunc principium et finis est, sed non eiusdem ;
sed praeteriti quidem finis, principium autem futuri;
sicut habebit circulus in eodem quodammodo curvum
et concavum, sic et tempus semper in principio et fine.
Et propter hoc videtur semper alterum: non enim eius-

dem principium et finis ipsum nunc; simul enim et se--

cundum idem opposita essent. Non deficiet itaque tem-
pus: semper enim in principio est.

* [psum autem 14M propinquum est praesenti nunc indivi- '* T

sibili, pars futuri temporis: « quando vadet? iam », quia
prope est tempus in quo futurum est; et praeteriti tem-
poris, quod non procul est ab ipso nunc: « quando
vadis? iam ivi». Ilion autem destrui iam non dicimus;
quia procul multum est ab ipso nunc.

* [psum autem wopo prope praesenti nunc est pars praete-
rii: «quando venit? modo», si sit tempus proximum
praesenti nunc. Orrw autem, quod procul. REPENTE au-
tem, quod in insensibili tempore est propter parvitatem.

tunc, omne tempus est finitum; ergo tempus deficere oportet: et
ex alia parte semper esse debet tempus, si motus, secundum opi-
nionem Aristotelis, nunquam déficit. — 6. Solvitur difficultas, sup-
posito quod motus nunquam incepit aut deficiet, sed semper
reiteretur idem non numero sed specie. Ita enim neque tempus
unquam incepit aut deficiet. Cum enim nihil sit accipere de tem-
pore nisi nunc, et in hypothesi quodlibet murc sit principium et

finis temporis, sequitur quod tempus semper sit in principio et -

fine. - Sed si motus incepit aut finietur, erit aliquod »unc prin-
cipium temporis et non finis, et aliquod nunc finis sed non prin-
cipium. -- 7. Jam idem significat quod mumc secundo modo sum-
ptum. - 8. Modo significat praeteritum propinquum praesenti
nunc: olim, praeteritum remotum. Aepente fieri dicitur, quod
fit in tempore insensibili propter parvitatem.

* Cap. xir.
Text. 121.

EY

* Text. 122.

CAP. XIII; LECT. XXI
ostquam Philosophus ostendit quo-

217
teritum sive sit * futurum: sicut dicimus veniet

* sit om. codd.
CXC. EHX.

ke «

᾿ Num. 4.

* proponit νεαῦ.
* secundam co-
dices exc. EGHL

s et Κ qui om.
Num. 3.

HJ ad futurum Ww
L, et futurum s

P terminus rEab.
: 3 Lect. xvii, n.

'* lineae om. ΡῈ

* ut om. rEGab.

* Supra in hoc
᾿ X praedictis
pHab.

Ec

cC CREER UNIES TR

modo se habeat tempus ad ea quae
wEsunt in témpore, hic ostendit quo-
: J^modo per comparationem ad nunc
diversimode aliqua secundum tempus nominan-
tur. Et circa hoc duo facit: primo ponit signifi-
cationem ipsius zunc; secundo quorumdam alio-
rum quae determinantur secundum nunc ^, ibi:
Ipsum autem tunc * etc. Circa primum duo facit:
primo ponit * propriam et principalem significa-
tionem ipsius nunc; secundo ponit secundariam *
significationem, ibi: A/iud autem * etc.

2. Circa primum tria dicit de nunc ^. Quorum
primum est, quod nunc continuat tempus prae-
teritum futuro *, inquantum est terminus tempo-
ris, principium quidem futuri, finis autem praete-

riti: licet hoc non sit sic manifestum in nunc, sicut.

in puncto. Nam punctum stans est; et ideo potest
bis accipi, semel ut principium et semel ut finis *:
quod non accidit in nunc, ut supra * dictum est.

Secundo ibi: Dividit autem potentia etc., di-
cit quod tempus etiam dividitur secundum nunc,
sicut et linea dividitur secundum punctum. Sed
tamen nunc dividit tempus inquantum conside-
ratur ut multa in potentia: prout scilicet accipitur
seorsum ut principium huius temporis, et seor-
sum ut finis alterius. Et inquantum sic accipitur,

accipitur ut alterum et alterum nunc: sed secun--

dum quod accipitur μέ copulans tempus et con-
tinuans, accipitur ut idem. Et hoc manifestat per
simile in lineis mathematicis, in quibus magis est
manifestum. Non enim in lineis mathematicis
punctum quod signatur in medio lineae *, semper
intelligitur ut * idem: quia secundum quod divi-
ditur linea, intelligitur aliud punctum quod est ulti-

mum unius lineae, et aliud secundum quod est:

ultimum alterius; quia lineae secundum quod sunt
divisae actu, intelliguntur ut contiguae, contigua
autem sunt quorum ultima sunt simul. Sed secun-
dum quod punctum continuat partes lineae, sic
est unum et idem: quia continua sunt quorum ter-
minus est idem. Et sic est etiam de nunc respectu
temporis: quia uno modo potest accipi ut divisio
temporis secundum potentiam; alio modo secun-
dum quod est terminus communis duorum tem-
porum, uniens et continuans ea.

Tertio ibi: Est autem idem etc., dicit quod
nunc dividens et continuans tempus est unum et
idem subiecto, sed differt * ratione, ut ex dictis **
patet. Uno igitur modo sic dicitur nunc.

3. Deinde cum dicit: A//ud autem, etc., ponit
secundariam significationem ipsius nunc. Et dicit
quod alio modo dicitur nunc, non * terminus
temporis continuans praeteritum futuro, sed ipsum
tempus propinquum praesenti nunc, sive sit prae-

nunc, quia veniet hodie, et venit nunc, quia venit
hodie. Sed non dicimus quod bellum Troianum
sit factum. * nunc, neque quod diluvium factum
sit nunc: quia licet totum tempus sit continuum ,
non tamen est propinquum praesenti nunc. ^...

4. Deinde cum dicit: Ipsum autem tunc ete.,
exponit quaedam quae determinantur per nunc.
Et primo quid significet ipsum func *. Circa quod
duo facit: primo ponit significationem eius; se-
cundo movet quaestionem, ibi: Si vero neque tem-
pus * etc.

. Dicit * ergo primo quod hoc quod dico tunc,
significat tempus determinatum per aliquod prius
nunc, sive propinquum sive remotum. Possumus
enim dicere quod tunc destructa est Troia, et
tunc factum est diluvium. Oportet enim quod id
quod dicitur factum tunc, includatur ad aliquod
nunc vel instans praecedens. Oportebit enim di-
cere quod sit aliquod tempus determinatae quan-
titatüis ab hoc tempore praesenti in illud nunc,
quod erat in praeterito. Et sic patet quod hoc
quod dico zunc, differt a secunda significatione
nunc in duobus: quia tunc semper est ad prae-
teritum, et indifferenter se habet ad propinquum
et remotum ; sed nunc se habet ad propinquum,
sed indifferenter ad praeteritum et futurum.

5. Deinde cum dicit: Si vero neque tempus
est etc., movet quandam -dubitationem ex prae-
missis, et solvit eam. Dixerat * enim quod tempus
quod dicitur £unc, includitur intra praeteritum nunc
et praesens: unde omne tempus quod dicitur tunc
oportet esse finitum: sed non est aliquod tempus,
quod non possit dici tunc: ergo omne tempus
erit finitum. Sed omne tempus finitum deficit:
videtur ergo dicendum quod tempus deficiat. Sed
81 semper est motus, et tempus est numerus mo-
tus, sequitur * quod tempus non deficiat. Oportebit
igitur dicere, si? omne tempus est finitum, quod
vel semper sit aliud et aliud tempus, vel quod
idem tempus multoties reiteretur. Et hoc oportet
esse in tempore, sicut est * in motu. Si enim unus
sit semper et idem motus, oportebit unum et idem
tempus esse. Si autem non est * unus et idem *
motus, non erit unum et idem tempus.

6. Secundum igitur opinionem eius, motus
nunquam incepit, neque deficiet, ut in octavo *
patebit; et ita reiteratur quidem unus et idem
motus * specie, sed non numero. Non enim ea-
dem est circulatio quae nunc est, cum illa quae
fuit, numero, sed specie. Et tamen totus motus
est unus continuitate, quia una circulatio conti-
nuatur alteri, ut in octavo * probabitur. Et similiter
oportet esse de tempore sicut * de motu.

Unde consequenter ostendit quod tempus nun-

«) determinantur secundum nunc. — Pro nunc, tunc Pab; sed in loco
ad quem remittit, agitur de determinatis per nunc, quorum unum est
ipsum zunc; cf. etiam not. Y infra. Textum citatum legunt Jpsum au-
tem nunc DEFGHIKMRSY et ut videtur pB; sed cf. ibidem.

8) Circa primum tria dicit de nunc. — Circa primum tria facit
primo dicit de nunc Ea non bene; pro dicit, ras. pGH, ostendit sH,
facit TZ, facit dicit QpLV.

Y) Deinde cum dicit... ipsum tunc. — Textum citant DEGHpC ZJpsum
autem nunc; pro per nunc, per tunc PpIsB et b; pro tunc in fine, nunc

Opp. D. Tuowak T. Il.

pD, nunc tunc G, sed nunc expung., ras. pBH, om. PpE et a b. Lectio
ex cet. codd. adoptata congruit cum sequentibus et cum textu, 3

ὃ) Oportebit igitur dicere, si. — Oportebat ergo dicere quod si P:
etiam ab habent ergo et quod. —]bi: quod vel semper sit aliud et
aliud tempus, quod vel sit aliud tempus P ; semper om. etiam a b et
pE, et aliud om. B. — Pro vel! quod, aut C, aut quod cet. exc. ER.

st) quidem unus et idem motus. — unus quidem motus PGHMpE
et ab. — sed om. PEGab, — Paulo inferius ad illa quae fuit addunt
heri Pb.

28

* factum. est PE
a b.

* et Pab, ras. pr.

P; lac. pE et a.

*.et add. codd.

* Num. 2.

* Lect. xvilI, n. 7.

* Num. 2.

* Lect. xvii, n. 8.

218

quam deficiet. Patet enim ex praemissis *, quod
nunc est principium et finis, sed non respectu
eiusdem; sed finis respectu praeteriti, et princi-
pium respectu futuri. Unde sic se habet de nunc,
sicut se habet de circulo, in quo concavum et
convexum sunt idem subiecto, sed differunt ra-
tione per respectum ad diversa. Nam convexum
circuli attenditur secundum comparationem ad
exteriora, concavum autem per respectum ad in-
teriora. Et quia nihil est accipere de tempore
nisi nunc, ut supra * dictum est, sequitur quod
tempus semper sit in principio et in fine. Et pro-
pter hoc tempus videtur esse alterum et alterum :
quia nunc non est principium et finis eiusdem
temporis, sed diversorum temporum; alioquin
opposita inessent eidem secundum idem. Prin-
cipium enim et finis habent oppositas rationes: si
ergo idem esset principium et finis respectu eius-
dem, opposita inessent eidem secundum idem. -
Ulterius concludit ex praemissis *, quod quia nunc
est principium et finis temporis, tempus nunquam
deficiet: quia tempus non potest accipi sine nunc,
ut supra * dictum est, et nunc est principium tem-
poris: unde tempus semper est in sui principio.
Quod autem est in sui principio non-deficit: unde
tempus non deficiet. Et eadem ratione potest pro-
bari quod tempus non incepit secundum quod
nunc est finis temporis.

Sed haec ratio procedit supposito quod motus
semper sit, ut ipse dicit. Hoc enim supposito,
necesse est dicere quod quodlibet nunc temporis
sit principium et finis. Si autem dicatur quod

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

motus incepit aut finietur *, sequetur quod ali-
quod nunc erit principium temporis et non finis,
et aliquod erit finis et non principium, sicut et
in linea accidit. Si enim esset linea infinita, quod-
libet punctum signatum in ea, esset principium
et finis. In linea autem finita est accipere ali-
quod punctum, quod est principium tantum cie
finis tantum. Sed de hoc magis MUN Ὁ in
octavo *.

7. Deinde cum dicit: Zpsum autem iam etc.,
ostendit quid significet hoc quod dico iam; et
habet eandem significationem quam habet nunc,
secundo modo acceptum. Illud enim dicitur am,
quod est propinquum praesenti indivisibili nunc,
sive sit pars futuri, sive sit * pars praeteriti. Pars
quidem pen sicut cum dico, quando ibit? iam;
quia scilicet * tempus in quo est hoc futurum,
propinquum est. Pars autem praeteriti, sicut cum.
quaeritur, quando vadis? Et respondetur iam ivi.
Sed de iis quae sunt procul, non dicimus za;
sicut non dicimus quod Troia iam sit destructa,

quia hoc est multum remotum a praesenti nunc. -
8. Deinde cum dicit: Zpsum autem modo pro-

pe etc., exponit quaedam alia ad tempus perti--
nentia. Et dicit quod hoc quod dico 7odo, signi-.
ficat quod praeteritum est propinquum praesenti
nunc: sicut si quaeratur, quando venit talis "? re-.
spondetur 2040, si tempus praeteritum sit proxi--

mum praesenti nunc. Sed o/im dicimus, quando.

est remotum a praesenti nunc in praeterito. Re-

pente autem aliquid fieri dicitur, quando tempus.

in quo fit, est insensibile propter parvitatem.

C) incepit aut finietur. — incipit aut terminetur EpG et ab, incepit
aut terminetur P. — Pergunt PEGHMab: sequitur quod aliquod nunc
temporis est principium et non finis, et aliquod est finis et non etc.

Ἢ) quando venit talis Ὁ — Sic legunt codices excepto E, con
cum textu Aristotelis; Piana vero cum codice E et editionibus ab
quando factum est hoc?

* dis
GMZpH et a.
* Lect. r1.

i!

MESS

- * Lect. xx. ἢ, 2, 5.

-* fit p, sint codd.
XC. EGQR.

CAP. XII, LECT. XXII

219

LECTIO VIGESIMASECUNDA

QUOMODO CORRUPTIO ATTRIBUATUR TEMPORI - OMNIS MOTUS ET MUTATIO
EST IN TEMPORE

Μεταβολὴ δὲ πᾶσα φύσει ἐχστατικόν. 'Ev δὲ τῷ χρόνῳ
τάντα γίνεται χαὶ φθείρεται: διὸ καὶ οἱ μὲν σοφώ-
τατον ἔλεγον, ὁ δὲ EG Ga Πάρων ἀμαθέστα-
τον; ὅτι xal ἐπιλανθάνονται ἐν τούτῳ, λέγων ὀρ-
θότερον. Δῆλον οὖν ὅτι φθορᾶς μᾶλλον ἔσται xa
αὐτὸν αἴτιος ἢ γενέσεως, καθάπερ ἐλέχθη καὶ mpó-
τερον (ἐκστατικὸν γὰρ ἡ μεταβολὴ χαθ᾽ RON),

ἐγέσεως δὲ καὶ τοῦ εἶναι χατοὶ συμβεβηκός.

Σημεῖον δὲ ἱκανὸν ὅτι γίνεται μὲν οὐδὲν ἄνευ τοῦ χι-
γεῖσθαί πως αὐτὸ καὶ πράττειν, φθείρεται δὲ καὶ

δὲν χινούμενον. Καὶ ταύτην μάλιστα λέγειν εἰώ-

δάμεν ὑπὸ τοῦ χρόνου φθοράν. Οὐ μιὴν ἀλλ᾽ οὐδὲ
ταύτην ὁ χρόνος ποιεῖ, ἀλλο συμβαίνει ἐν χρόνῳ γί-
γεσθαι καὶ ταύτην τὴν μεταβολήν.

Ὅτι μὲν οὖν ἔστιν ὁ χρόνος καὶ τί, καὶ ποσαχῶς λέ-

ομεν τὸ νῦν, καὶ τί τὸ ποτέ xal τὸ ἄρτι καὶ τὸ
IY x«l τὸ πάλαι xal τὸ ἐξαίφνης; εἴρηται.
Τούτων δ᾽ ἡμῖν οὔτω διηριθμημιένων, φανερὸν ὅτι πᾶσα
svxBoXw καὶ ἅπαν τὸ χινούμενον ἐν χρόνῳ" τὸ γὰρ
Bero καὶ βραδύτερον κατὰ πᾶσαν ἐστι μεταβο-
λήν: ἐν. πᾶσι ydp οὕτω φαίνεται. Λέγω δὲ θᾶττον
χινεῖσθαι τὸ πρότερον μεταβάλλον εἰς τὸ ὑποχείμε-
νον χατὸ τὸ αὐτὸ διάστημα, καὶ ὁμαλὴν κίνησιν
κινούμενον, οἷον ἐπὶ τῆς φορᾶς; εἰ ἄμφω κατὰ τὴν
περιφερῇ κινεῖται ἢ ἄμφω κατο τὴν εὐθεῖχν. Ὁμοίως
δὲ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων.

᾿Αλλὰ μὴν τό γε πρότερον ἐν χρόνῳ ἐστί" πρότερον do

|. καὶ ὕστερον λέγομεν xacd τὴν πρὸς τὸ νῦν ἀπόστα-
σιν τὸ δὲ νῦν ὅρος τοῦ παρήκοντος καὶ τοῦ μέλ-
λοντος᾽ ὥστ᾽ ἐπεὶ τὸ νῦν ἐν χρόνῳ, καὶ τὸ πρότε-
ρον καὶ ὕστερον ἐν χρόνῳ ἔσται" ἐν ᾧ γὰρ τὸ νῦν,
χαὶ ἡ τοῦ νῦν ἀπόστασις. ᾿Εναντίως δὲ λέγεται τὸ
πρότερον χατα τε τὸν παρεληλυθότα χρόνον καὶ τὸν
μέλλοντα" ἐν μὲν γὰρ τῷ παρεληλυθότι πρότερον
λέγομεν τὸ πορρώτερον τοῦ νῦν, ὕστερον δὲ τὸ ἐγ-
γύτερον" ἐν δὲ τῷ μέλλοντι πρότερον μὲν τὸ ἐγγύ-
τερον, ὕστερον δὲ τὸ πορρώτερον. Ὥστ᾽ ἐπεὶ τὸ μὲν
πρότερον ἐν χρόνῳ; πάσῃ δ᾽ ἀχολουθεῖ κινήσει τὸ
πρότερον; φανερὸν ὅτι πᾶσα μεταβολὴ χαὶ πᾶσα
“κίνησις ἐν χρόνῳ ἐστίν.

ΒΥΝΟΡΒΙ5. — τ, Argumentum et divisio textus. -- 2. Quamvis
tam generationes quam corruptiones in tempore fiant, corruptio
magis attribui potest tempori quam generatio. Tempus enim est
numerus motus; mutatio autem est per se corruptiva, removens
a naturali dispositione, et non perducens ad aliam ex sui ratione;
sed tantum ex intentione agentis. — 3. Idem manifestatur signo:
corruptiones enim quae sunt ex causa intrinseca latente tempori
attribuuntur, secus si causa manifesta sit: in generatione autem
semper apparet causa, ideoque nunquam tempori attribuitur.
Tempus corrumpere dicitur quia in eo corruptio fit et corrum-

modo omnis motus et mutatio sit * in tempore,

* Mutatio autem omnis a natura remotiva est: in tempore
autem omnia fiunt et corrumpuntur. Unde et alii qui-
dem sapientissimum dicebant. Pythagoreus autem Paro,
penitus indisciplinabile, quia et obliviscuntur, in hoc re-
ctius dicens. Manifestum igitur quoniam corruptionis
magis erit per se causa quam generationis , sicut dictum
est prius. Destructivum enim mutatio per se est: gene-
rationis autem et ipsius esse est secundum accidens.

Signum autem sufficiens est, quia fit quidem nihil, nisi mo-
veat ipsum. quodammodo et agat; corrumpitur autem
et cum nihil moveatur; et hanc maxime solemus dicere
sub tempore corruptionem. At vero neque hanc tempus
facit: sed accidit in tempore fieri et hanc mutationem.

Quod quidem igitur tempus est, et quid est, et quot mo-
dis dicimus ipsum wuxc, et quid ipsum ruxc, et quid
Mopo, et quid raw, et quid orm, et quid REPENTE,
dictum est.

* His autem nobis sic determinatis, manifestum est quod
omnem mutationem et omne quod movetur, necesse
est moveri in tempore: velocius enim et tardius dici-
mus secundum omnem mutationem; in omnibus enim
sic videtur. Dico autem velocius moveri, quod prius
transmutatur ad subiectum secundum idem spatium,
et quod secundum regularem motum movetur; ut in
loci mutatione, si utraque secundum circulationem mo-
ventur, aut utraque secundum rectum; similiter autem
et in aliis.
vero prius in tempore est. Prius enim et posterius dici-
mus secundum ad ipsum nunc distantiam: ipsum autem
nunc terminus praeteriti et futuri est. Quare, quoniam
ipsa nunc in tempore sunt, et prius et posterius in tem-
pore erunt: in quo enim est ipsum, et ipsius nunc distan-
tia. E contrario autem prius dicitur et secundum prae-
teritum tempus et futurum. In praeterito quidem enim
prius dicimus, quod longius est ab ipso nunc, posterius
autem quod propius: in futuro autem, prius quidem
quod propinquius est ipsi nunc, posterius autem quod
procul est. Quare quoniam prius in tempore est, omnem
autem motum sequitur prius; manifestum est quod
omnis mutatio et motus in tempore est.

At

pens latet. -- Epilogus. — 4. Ostenditur quod omnis mutatio sit
in tempore. a) Quia in omni mutatione invenitur velocius et
tardius; haec autem tempore determinantur. Velocius enim est
quod transmutatur prius ad determinatum terminum secundum
idem spatium, si sit eadem regula utriusque motus. — 5. δ) In-
super, quia ad omnem motum sequitur prius et posterius, haec
autem sunt in tempore (dicuntur enim secundum distantiam ad
ipsum zunc, quod estin tempore), sequitur quod omnis motus
in tempore sit. Differentia inter prius et posterius in praeterito
et in futuro.

ibi: His autem nobis * etc. Circa primum duo facit:
primo manifestat propositum per rationem; secun-
do per signum, ibi: Signum autem sufficiens * etc.

2. Dicit ergo primo quod omnis mutatio de sui
ratione removet rem quae mutatur, a naturali di-
spositione sua ^: sed tam generatio quam corru-

«) tempus et nunc ad ea. — tempus ad nunc et ad ea PpE et ab,
tempus nunc ad ea ACIKNQRTVXY.

B) a naturali dispositione sua. — Ita legunt PBsF et b; a natura
vel (a addunt HpE) dispositione sua ceteri codices et a. Pergunt GpE

* Seq. cap. xi.
Text b ud

* Cap. xiv.
Text. 129.

* videlicet. add.
rEab.

* Lect. xx, n. 5.-
supra pEab.

* inquantum est
motus om. HpEG
et a.

* qui codd. exc.
pE.

* Num. praec.

220

ptio fit in tempore. Et ideo quidam attribuebant
generationes, rerum tempori, ut disciplinam et
huiusmodi, dicentes tempus esse sapientissimum,
propter hoc quod generatio scientiae fit in tem-
pore. Sed quidam philosophus, Paro nomine, de
secta Pythagoricorum, posuit e converso, * quod
tempus est penitus indisciplinabile, quia scilicet
per longitudinem temporis accidit oblivio. Et in
hoc rectius dixit: quia, ut prius * dictum est,
tempus per se magis est causa corruptionis quam
generationis. Et hoc ideo, quia tempus est nu-
merus motus: mutatio autem per se est de-
structiva et corruptiva. Sed causa generationis et
ipsius esse non est nisi per accidens. Ex hoc
enim. ipso quod aliquid movetur, recedit a dispo-
sitione quam prius habebat. Sed quod perveniat
ad aliquam dispositionem, hoc non importatur
in ratione motus inquantum est motus * , sed in-
quantum est finitus et perfectus: quam quidem
perfectionem habet motus ex intentione agentis,
quod * movet ad determinatum finem. Et ideo
corruptio magis potest attribui mutationi et tem-
pori ?: sed generatio et esse agenti et generanti.

3. Deinde cum dicit: Signum autem suffi-
ciens etc., manifestat idem per signum: et dicit

signum sufficiens esse eius quod dictum est *, quod

nihil invenitur fieri, nisi appareat aliquid agens et
movens ipsum; sed tamen aliquid corrumpitur,
cum non appareat manifeste aliquid quod moveat
ipsum ad corruptionem. Et talem corruptionem
solemus attribuere tempori, sicut cum aliquis senio

deficit ex causa intrinseca corrumpente non ma-

nifesta: cum autem aliquis occiditur gladio, cor-
ruptio eius non attribuitur tempori. In generatione
autem semper est generans manifestum, quia nihil
a seipso generatur: et ideo generatio non attribui-
tur tempori, sicut corruptio. Non tamen corruptio
sic attribuitur tempori, quod tempus faciat ipsam:
sed quia fit in tempore, et corrumpens latet.

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

Ultimo ibi: Quod quidem igitur tempus etc. ,
epilogat ? dictum esse quod tempus est, et quid
sit, et quot modis dicitur nunc, et quid significet
iunc et modo et iam et olim et repente.

4. Deinde cum dicit: Zis autem nobis sic de-
lerminatis etc., ostendit quod omnis mutatio sit
in tempore, duabus rationibus. Quarum prima ta-
lis est. In omni mutatione invenitur velocius et
tardius: haec autem determinantur * tempore;
quia velocius dicitur mutari, quod transmutatur
prius ad determinatum terminum secundum idem
spatium. Ita tamen quod eadem sit regula utrius-
que motus, ut in loci mutatione sit * utraque mu-
tatio circularis, aut utraque recta. Si autem una
esset circularis et alia recta, non propter hoc
velocius moveretur quod prius veniret ad termi-
num. Et similiter intelligendum in * aliis generibus
mutationum., Sequitur igitur * quod omnis muta-
tio sit in tempore.

5. Secundam rationem ponit ibi: .A£ vero prius
in lempore est etc.; et ad hoc probandum uti-
tur tali propositione: prius et posterius sunt in
tempore. Quod quidem manifestat hoc modo.
Prius et posterius dicitur aliquid per * distantiam
ad ipsum nunc, quod est terminus praeteriti et
futuri: sed ipsa * nunc sunt in tempore: ergo et
prius et posterius sunt in tempore *; quia in eodem
oportet quod sit nunc et distantia ipsius nunc,
sicut in eodem est punctum et distantia quae
accipitur per respectum * ad punctum ; utrumque
enim est in linea. Et quia dixerat quod prius et
posterius determinantur per distantiam ad ipsum
nunc, ostendit quomodo hoc sit e converso in prae-
teritis et futuris: quia in praeterito dicitur prius
quod est remotius ab ipso nunc, posterius autem
quod est propinquius; in futuro autem est e con-
verso. Si ergo * prius et posterius sunt in tempore,
ad omnem autem motum sequitur prius et poste-
rius, necesse est quod omnis motus sit in tempore.

et a: sed cum tam generatio quam corruptio sit in tempore et ideo etc.;
SE sed tamen cum tam generatio quam corruptio non sit in tempore,
ideo etc.; ceteri: sed tam (tamen XpC, tamen tam BFKMNZ) generatio
quam corruptio non fit nisi in tempore et (et omittit K) ideo etc.

y) mutationi et tempori. — mutationi quam tempori PLab; muta-
tioni quam et tempori S, sed quam expungitur; lectio ex codd. adoptata
requiritur a toto contextu huius numeri. — Pro et generanti, quod om.
H, et gubernanti EpG et a b.

3c-Ex]od-9e

9) Ultimo... epilogat.— Ultimo autem epilogat codd. et a b. — Ibi,
quid significet tunc, quid significet et tunc Pb, quid significent nunc
B, quid significent tunc FGHM ; pro modo, quando EpG et a; R. quid
significent tunc, modo, iam, olim, repente.

c) ergo et prius et posterius sunt in tempore. — Haec om. PD
TpA et b; QpE et a habent adhuc maiorem lac. Pergit P quia in
eodem et distantia ipsius nunc oportet quod sit nunc, errore typo-
graphico.

in respectu co-
dices exc. EGH. 1

* in re.

* quia add. p. — |

CAP. XIV, LECT. XXIII

221

LECTIO VIGESIMATERTIA

SOLVUNTUR DUBITATIONES CIRCA EXISTENTIAM ET UNITATEM TEMPORIS

"Αξιον δ᾽ ἐπισχέψεως, καὶ πῶς ποτὲ ἔχει ὁ χρόνος πρὸς
τὴν ψυχήν, καὶ διὰ τί ἐν παντὶ εἶναι δοχεῖ ὁ χρό-
γος, χαὶ ἐν γῇ καὶ ἐν θαλάττῃ καὶ ἐν οὐρανῷ.

Ἢ ὅτι κινήσεώς τι πάθος ἢ ἕξις, ἀριθμός γε ὦν, ταῦτα
δὲ χκινητὰ πάντα" ἐν τύπῳ γὰρ πάντα" ὁ δὲ χρόνος
xai ἡ κίνησις ἅμα κατά τε τὴν δύναμιν καὶ xac
ἐνέργειαν.

Πότερον δὲ μὴ οὔσης τῆς ψυχῆς εἴη ἂν ὁ χρόνος 7) οὔ,
ἀπορήσειεν ἂν τις" '

ἀδυνάτου γὰρ ὄντος εἶναι τοῦ ἀριθμήσοντος, ἀδύνατον
χαὶ δ δή ἐφ τι εἶναι" ὥστε δῆλον ὅτι οὐδ᾽ ἀριθμός"
ἀριθμὸς γὰρ ἢ τὸ ἠριθμημένον ἢ τὸ ἀριθμητόν. Εἰ
δὲ μηδὲν ἄλλο πέφυχεν ἀριθμεῖν ἢ ψυχὴ καὶ ψυχῆς
νοῦς, ἀδύνατον εἶναι χρόνον, ψυχῆς μὴ οὔσης"

ἀλλ᾽ ἢ τοῦτο ὅ ποτε ὄν ἐστιν ὁ χρόνος, οἷον εἰ ἐνδέ-
ἐται κίνησιν εἶναι ἄνευ ψυχῆς" τὸ δὲ πρότερον xo
ὕστερον ἐν χινήσει ἐστί: χρόνος δὲ ταῦτ᾽ ἐστὶν ἡ
ἀριθμιητά ἐστιν.

᾿Απορήσειε δ᾽ ἄν τις χαὶ ποίας χινήσεως ὁ χρόνος ἀρι-
θμός.

^H ὁποιασοῦν; καὶ γὰρ γίνεται ἐν χρόνῳ καὶ φθείρεται
καὶ αὐξάνεται, καὶ ἀλλοιοῦται ἐν χρόνῳ καὶ φέρε-
ται: ἢ οὖν χίνησίς ἐστι, ταύτῃ ἐστὶν ἑκάστης κινή-
σεως ἀριθμός. Διὸ χινήσεως ἐστιν ὁπλῶς ἀριθμὸς
συνεχοῦς, ἀλλ᾽ οὐ τινός. :

'AXX ἔστι νῦν χεχινῆσθαι xal ἄλλα, ὧν ἑχατέρας τῆς
κινήσεως εἴη ἂν ἀριθμός. Ἕτερος οὖν χρόνος ἔστι;
xxi ἅμα δύο ἴσοι χρόνοι ἂν εἶεν,

ἢ οὖ; ὁ αὐτὸς γὰρ χρόνος εἷς ὁμοίως καὶ ἅμα- εἴδει
δὲ xal οἱ μὴ ἅμα" εἰ γὰρ εἶεν κύνες, οἱ δ᾽ ἵπποι,
ἑκάτεροι δ᾽ ἑπτά, ὁ αὐτὸς ἀριθμός. Οὕτω καὶ τῶν
χινήσεων τῶν ἅμα περαινομένων ὁ αὐτὸς χρένος.
ἀλλ᾽ ἡ μὲν ταχεῖα ἴσως, ἡ δ᾽ oU* καὶ ἡ μὲν φορά,
ἡ δ᾽ ἀλλοίωσις. Ὃ μέντοι χρόνος ὁ αὐτός, εἴπερ καὶ
ὁ ἀριθυιὸς ἴσος, καὶ ἅμα, τῆς τε ἀλλοιώσεως χαὶ τῆς
φορᾶς" χαὶ διοὸ τοῦτο αἱ μὲν 'χινήσεις ἕτεραι καὶ
χωρίς, ὁ δὲ χρόνος πανταχοῦ ὁ αὐτός, ὅτι χαὶ ὁ
ἀριθμὸς εἷς, καὶ ὁ αὐτὸς πανταχοῦ ὁ τῶν ἴσων καὶ
ἅμα.

᾿Επεὶ δ᾽ ἐστὶ φορὰ xal ταύτης ἡ χύκλῳ, ἀριθμεῖται δ᾽

ἕκαστον ἑνί τινι συγγενεῖ, μονάδες μονάδι, ἵπποι δ᾽

ἵππῳ, οὕτω καὶ ὁ χρόνος χρόνῳ τινὶ ὡρισμένῳ, με-
τρεῖται δ᾽ ὥσπερ εἴπομεν ὅ τε χρόνος κινήσει, καὶ
ἡ κίνησις χρόνῳ (τοῦτο δ᾽ ἐστίν, ὅτι ὑπὸ τῆς ὡρι-
σμένης κινήσεως χρόνῳ μετρεῖται τῆς τε χινήσεως
τὸ ποσὸν χαὶ τοῦ χρόνου)"
εἰ οὖν τὸ πρῶτον μέτρον πάντων τῶν συ γενῶν, ἡ χυ-
χλοφορία ἡ ὁμαλὴς μέτρον μάλιστα, ὅτι ὁ ἀριθμὸς
ὁ ταύτης γνωριμώτατος. ᾿Αλλοίωσις μὲν οὖν οὐδ᾽
αὔξησις οὐδὲ γένεσις οὐχ εἰσὶν ὁμαλεῖς, φοροὶ δ᾽ ἐστί.
Διὸ χαὶ δοχεῖ ὁ χρόνος εἶναι ἡ τῆς σφαίρας κίνησις, ὅτι
ταύτῃ ψετροῦνται αἱ ἄλλαι κινήσεις, καὶ ὁ χρόνος
ταύτῃ τῇ κινήσει.
Διὰ δὲ τοῦτο χαὶ τὸ εἰωθὸς λέγεσθαι συμβαίνει’ φασὶ
do κύχλον εἶναι τὰ ἀνθρώπινα πράγματα; καὶ τῶν
ἄλλων τῶν κίνησιν ἐχόντων φυσιχὴν χαὶ γένεσιν xa
φθοράν. Τοῦτο δέ, ὅτι ταῦτα πάντα τῷ χρόνῳ χρί-
νεται, xol λαμβάνει τελευτὴν xal ἀρχὴν ὡσπερανεὶ
χατὰ τινα περίοδον" xa γὰρ ὁ χρόνος αὐτὸς εἶναι
δοχεῖ κύχλος τις. Τοῦτο δὲ πάλιν δοχεῖ, διότι τοι-
αὐτῆς ἐστὶ φορᾶς μέτρον xal μετρεῖται αὐτὸς ὑπὸ
τοιαύτης. Ὥστε τὸ λέγειν εἶναι τὰ γινόμενα τῶν
πραγμάτων κύκλον τὸ λέγειν ἐστὶ τοῦ χρόνου εἶναί

* Dignum autem consideratione est, et quomodo igitur se Xe. cap. xiv.
ext. 130.

habet tempus ad animam, et propter quid in omni vide-
tur esse tempus, et in terra, et in mari, et in caelo.

Aut quia motus est passio quaedam vel habitus, numerus
existens. Haec autem mobilia omnia: in loco enim sunt
omnia. Tempus autem et motus simul sunt et secun-
dum potentiam et actum.

* Utrum autem, cum non sit anima, erit tempus an non, * Text. 131.

dubitabit utique aliquis.

Impossibile enim cum sit numeraturum esse aliquem, im-
possibile est numerabile esse aliquod. Quare manifestum
est quia neque numerus est: numerus enim aut quod
numeratur est, aut numerabile. Si autem nihil aliud
aptum natum est quam anima numerare, et animae
intellectus, impossibile est tempus esse, anima si non sit.

Sed aut hoc, quod utcumque ens est tempus, ut si contingit
motum esse sine anima. Prius autem et posterius in
motu sunt: tempus autem haec sunt, secundum quod
numerabilia sunt.

* Dubitabit autem aliquis et qualis motus tempus nume- * Text. 132.

rus sit. ;

Aut cuiuslibet: etenim generatur in tempore et augmenta-
tur, et alteratur in tempore et fertur. Secundum igitur
quod motus est, sic est uniuscuiusque motus numerus.
Unde motus simpliciter numerus est continui, sed non
cuiusdam.

Sed est nunc moveri unum et aliud, quorum utriusque mo-

tus erit numerus. Alterum et alterum igitur tempus; et

simul duo tempora aequalia erunt.

non: omne namque tempus unum. similiter et simul
est: specie autem et quae non simul. Si enim et hi sint
canes, illi vero equi, utrique autem septem, idem nume-
rus est. Sic et motuum simul terminatorum idem tem-
pus est; sed hic velox fortassis, alius vero non, et alius
quidem loci mutatio est, hic autem alteratio est. Tempus
tamen idem est, si quidem et numerus aequalis sit et
simul alterationis et loci mutationis. Et propter hoc mo-
tus quidem alteri sunt, et seorsum sunt; tempus autem
ubique idem: quia et numerus unus et idem ubique est,
qui est aequalium et simul.

Aut

* Quoniam autem estloci mutatio,ethuius circularis; nume- * Text. 133.

ratur autem unumquodque uno quodam proximo, unita-
tes unitate, equi vero equo; sic et tempus tempore
quodam finito: mensuratur autem, sicut diximus, tem-
pus motu, et motus témpore (hoc autem est, quia deter-
minato motu et tempore mensuratur motus quantitas
et temporis): à;

si igitur quod primum mensura est omnium proximorum,
circulatio, quae regularis est, mensura maxime erit, quia
numerus huius notissimus est. Neque igitur alteratio
neque augmentatio regulares, loci autem mutatio est.

Unde et videtur tempus esse sphaerae motus: quia hoc
mensurantur alii motus, et tempus hoc motu.

Propter hoc autem et consuetum dici accidit. Dicunt enim
circulum esse humanas res, et aliorum motum haben-
tium naturalem et generationem et corruptionem. Hoc
autem est, quia omnia haec tempore diiudicantur, et ac-
cipiunt finem et principium, sicut si secundum quan-
dam circulationem sit tempus: et tempus enim ipsum vi-
detur circulus quidam. Hoc autem iterum videtur ob hoc,
quod huius loci mutationis mensura est, et mensuratur
ipsum ab huiusmodi. Quare dicere esse rerum. quae
fiunt circulum, dicere est temporis esse quendam circu-

* Num. 6.
* Num. seq.

α

* habet rnrab.

* Num. seq.

222

τινα κύκλον' τοῦτο δέ, ὅτι μετρεῖται τῇ κυχλοφο-
ρίᾳ: παρὰ γὰρ τὸ μέτρον οὐδὲν ἄλλο παρεμφαίνεται
τὸ μετρούμενον, ἀλλ᾽ ἢ πλείω μέτρα τὸ ὅλον.
Λέγεται δ᾽ ὀρθῶς καὶ ὅτι ἀριθμὸς μὲν ὁ αὐτὸς ὁ τῶν
προβάτων καὶ τῶν χυνῶν, εἰ ἴσος ἑκάτερος, δεκὸς
δὲ οὐχ ἡ αὐτή, οὐδὲ δέχα τὰ αὐτά, ὥσπερ οὐδὲ
τρίγωνα vd αὐτὰ τὸ ἰσόπλευρον, καὶ τὸ σκαληνές.
Καίτοι oy Zu d γε ταὐτό, ὅτι τρίγωνα ἄμφω: ταὐτὸ
γὰρ λέγεται οὐ μὴ διαφέρει ἡιαψορν ἀλλ᾽ οὐχὶ οὗ
διαφέρει, οἷον τρίγωνον τριγώνου Mtis διαφέρει:
τοιγαροῦν ἕτερα τρίγωνα" σχήματος δὲ o0, ἀλλ’ ἐν
τῇ αὐτῇ διαιρέσει καὶ μιᾷ. Σχῆμα γὰρ τὸ μὲν τοι-
dvds κύχλος, τὸ δὲ τοιόνδε τρίγωνον’ τούτου δέ, τὸ
μὲν τοιόνδε ἰσόπλευρον, τὸ δὲ τοιόνδε σχαληνές.
Σχῆμα μὲν οὖν τὸ αὐτό καὶ τοῦτο ΚΕΝ 14e).
τρίγωνον οὐ τὸ αὐτό' χαὶ ὁ ἀριθμὸς. ἡ ὁ αὐτός"
οὐ γὰρ διαφέρει ἀριθμοῦ διαφορᾷ ὁ ἀριθμὸς αὐτῶν’
δεχας δὲ οὐχ ἡ αὐτή" ἐφ᾽ ὧν γὰῤ λέγεται, διαφέ-
ρει: τὰ μὲν γὰρ κύνες, τὰ δ᾽ ἵπποι. Καὶ περὶ μὲν
χρόνου καὶ αὐτοῦ καὶ τῶν περὶ αὐτὸν οἰχείων τῇ
σχέψει εἴρηται.

SywoPsis. — 1, Argumentum et divisio textus. Duae dubita-
tiones quae indigent diligenti consideratione. — 2. Solvitur se-
cunda dubitatio. Tempus est ubique, quia est accidens motus,
ideoque ubicumque est motus, est invenire tempus: omnia autem
corpora sunt mobilia, et sic saltem potentia moventur; tempus
vero mensurat non solum motum sed quietem. -- 3. Subdivisio
textus. Prima dubitatio: utrum non existente anima, esset tem-
pus. — 4. Obiectio. Cum tempus sit numerus motus, numerus
autem esse nequit si non sit numerabile, nec hoc absque aliquo
quod potest numerare ; et cum nihil nisi anima intellectiva possit
numerare; sequitur quod non existente anima, non sit tempus. —
5. Solutio. Eo modo numerus a numerante dependet, quo numera-
ta; numerata vero non dependent ab intellectu humano quoad esse,
sed solum quoad numerationem; unde et similiter numerus. Licet
ergo numerabilia postulent ut possi! esse numerans, non tamen
ut actu existat, Si igitur motus haberet esse fixum in rebus, esset
numerus eius non existente anima: cum autem totalitas motus
accipiatur per animae considerationem, nonnisi imperfecte extra
animam existit, in quodam nempe indivisibili: et idem dicendum
de tempore. - 6. Subdivisio textus. Dubitatur cuius vel qualis
motus tempus sit numerus. Alia subdivisio. — 7. Prima respon-
sio. Tempus videtur esse numerus motus continui universaliter :
nam omnis motus est in tempore, ac proinde ab eo mensuratur;
quod autem convenit omni motui, convenit motui secundum se. —

8. Improbatur haec solutio. Cum enim duo simul moveri con-

tingat, sequeretur duo tempora aequalia esse simul, si tempus
sit numerus cuiuslibet motus. — 9. Impossibile autem est duo

Sytempore, hic removet quasdam du-
NÉ bitationes circa tempus. Et primo
K circa existentiam temporis; secundo
temporis unitatem, ibi: Dubitabit autem ali-
quis * etc. Circa primum duo facit: primo movet
duas dubitationes; secundo solvit eas, ibi: Aut
quia motus * etc. Dicit ergo primo quod hae du-
bitationes indigent diligenti consideratione: * scili-
cet quomodo tempus se habeat * ad animam; et
iterum quare tempus videatur esse ubique, sci-
licet in terra, in mari et in caelo.

2. Deinde cum dicit: Aut quia motus etc.,
solvit praemissas quaestiones. Et primo secun-
dam, quae facilior est; secundo primam, ibi:
Utrum autem cum non sit * etc. Dicit ergo quod
tempus est quoddam accidens motus, quia est nu-
merus eius (accidens autem consuevit nomine

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

lum. Hoc autem est, quia mensuratur circulatione. Extra
enim mensuram nihil aliud videtur esse quod mensu-
ratur: sed aut multae mensurae totum.

* Dicitur autem recte quod numerus quidem idem est et
ovium et canum, si aequalis uterque sit: decem autem
non idem, neque decem eadem sunt. Sicut neque trian-
guli idem qui est aequilaterus et gradatus: et tamen eadem
figura est, quia utraque trianguli sunt. Idem enim dici-
tur, cuius non differt differentia; sed non cuius differt:
ut triangulus trianguli differentia differt (alteri quidem
enim trianguli sunt), figurae autem non, sed in una
et eadem divisione. Figura enim haec quidem talis
circulus est, talis vero triangulus; huius autem talis
quidem est aequilaterus, telis vero qui gradatus. Figura
igitur eadem et haec, triangulus enim est: triangulus
autem non idem est. Et numerus iam similiter idem:
non enim differt numeri differentia numerus horum.
Decem autem non idem est: in quibus enim dicitur dif-
ferunt; haec quidem enim canes, alia vero equi. Et de
tempore quidem ipso, et de circa ipsum propriis huic
intentioni, dictum est. .

tempora aequalia esse simul. Motuum enim qui conveniunt in
principio et fine, quamvis differant secundum proprias rationes,
est idem tempus; quia unus et idem numerus est eorum quae
sunt aequalia et simul.— ro. Subdivisio textus. Tria praemitturi-
tur.ad solutionem dubitationis necessaria. -- 11. Vera solutio.
Motus circularis est maxime regularis, seu uniformis, ideoque
est mensura omnium aliorum motuum (uniformia enim sunt
certissima); inter alias autem circulationes, motus primus revol-
vens totum firmamentum motu diurno est magis regularis. Quia
igitur motus mensurantur tempore inquantum mensurantur quo-
dam motu, sequitur quod tempus sit numerus primi illius mo-
tus. — 12. Confirmatur haec solutio. a) Per opinionem erran-
tium, qui dixerunt motum sphaerae caelestis esse tempus, quia
mensurat alios motus. b) Ex usu communiter loquentium, secun-
dum quod consuevit dici quendam circulum esse in rebus hu-
manis et alii quae mensurantur tempore, ac si tempus sit
secundum circulationem quamdam. Ipsum etiam tempus circulus
quidam esse videtur: quod accidit propter hoc, quod tempus
mensuratur circulatione, et est eius mensura. -- Tempus igitur est
unum, propter unitatem primi motus; qui autem sentit motum
quemlibet, tempus percipit; ex primo enim mobili causatur mu-
tabilitas in aliis. -- 13. Quia genus potest cum additione unitatis
vel identitatis praedicari de pluribus individuis existentibus in
una specie, ideo recte dicitur, si aequalis sit numerus rerum di-

. versarum, quod idem sit numerus utrorumque. Attamen ad ve-

ram temporis unitatem, scilicet numericam, non sufficit hoc; sed
oportet recurrere ad unitatem primi motus. — Epilogus.

habitus et passionis nominari): unde ubicumque
est motus oportet quod sit tempus. Omnia au-
tem corpora sunt mobilia, etsi non aliis moti-
bus, saltem motu locali; quia omnia sunt in loco.
Et quia posset aliquis dicere quod licet sint mo-
bilia, non tamen omnia moventur, sed quaedam
quiescunt, et sic tempus non videtur in omnibus
esse: ad hoc excludendum subiungit quod tem-
pus est simul cüm motu, sive motus accipia-
tur secundum actum sive secundum potentiam.
Quaecumque enim sunt possibilia moveri * et
non moventur actu, quiescunt. Tempus autem
non solum mensurat motum, sed etiam quietem,
ut supra * dictum est. Unde relinquitur quod ubi-
cumque est motus, vel actu vel potentia, quod
ibi sit tempus.

3. Deinde cum dicit: Utrum autem cum non
sit anima etc., solvit primam quaestionem. Et

«) hae dubitationes indigent diligenti consideratione. - PEGHM
et ab, tamen GHM transponendo dubitationes liae ; margo E add. in prin-

cipio haec duo scilicet; cet. unanimiter haec duo indigent considera-
tione diligenti. :

* Text. 134.

CAP. XIV,

circa hoc tria facit: primo movet dubitationem ;
secundo obiicit ad quaestionem, ibi: Zmpossibile
enim * etc.; tertio solvit, ibi: Sed aut hoc ** etc.
Est ergo dubitatio, utrum non existente anima ^
esset tempus, aut non.

4. Secundo ibi: Zmpossibile enim cum sit etc.,
obiicit ad ostendendum quod non. Quia si im-
possibile esset esse aliquod potens numerare,
impossibile esset esse aliquod numerabile, potens
sciiicet numerari. Sed si non est numerabile,
non est numerus; quia numerus non est nisi in
eo quod numeratur actu, vel quod est nume-
rabile in potentia. Relinquitur ergo quod si non
est aliquod potens numerare, quod non sit nu-
merus. Sed nihil aliud natum est numerare quam
anima, et inter partes animae non alia quam
intellectus ?; quia numeratio fit per collationem
numératorum ad unam primam mensuram, con-
ferre autem rationis est. Si igitur non est anima

LECT. XXII

223

esse aliquid. numerans. Unde si impossibile est
esse aliquod numerans, impossibile est esse ali-
quid numerabile: non tamen sequitur quod si non
est numerans, quod non sit numerabile, ut obie-
ctio Philosophi procedebat.

Si ergo motus haberet * esse fixum in. rebus,
sicut lapis vel. equus, posset absolute dici quod
Sicut etiam anima non existente est numerus la-
pidum *, ita etiam anima non existente esset '
numerus motus, qui est tempus. Sed motus non
habet esse fixum in rebus, nec aliquid actu in-
venitur in rebus de motu, nisi quoddam indivisi-
bile motus, quod est motus divisio: sed totalitas
motus accipitur per considerationem animae ,
comparantis priorem dispositionem mobilis ad
posteriorem. Sic igitur et tempus non habet esse
extra animam , nisi secundum suum indivisibile:
ipsa autem * totalitas temporis accipitur per or-
dinationem animae numerantis prius et posterius

* MINH E, ha-

* Lect. xvit, n. 2
et seqq.

intellectiva, non. est numerus. Tempus autem est
numerus, ut dictum est *. Si ergo non est ** ani-
ma intellectiva, non est tempus *.

5. Deinde cum dicit: Sed aut hoc etc., solvit
dubitationem. Et dicit quod aut oportet * dicere
quod tempus non sit, si non est anima; aut
. oportet hoc * dicere verius, quod tempus est

utcumque * ens sine anima, ut ** puta si con-

in motu, ut supra * dictum est. Et ideo signanter
dicit Philosophus quod tempus, non existente ani-
ma, est uicumque ens, idest imperfecte; sicut et *.' e om. prm.
si dicatur quod. motum contingit esse sine ani-
ma imperfecte. Et per hoc solvuntur rationes
supra * positae ad ostendendum quod tempus
non sit quia componitur ex partibus non exi-
stentibus. Patet enim ex praedictis, quod. non

58 Let XVH, n.
) c sit codd.

non erit
“ΧΟ, E.

* Lect, xv, n..2;

e

. tingit motum esse sine anima. Sicut enim ponitur
motus, ita necesse est poni tempus: quia prius
et posterius in motu sunt; et haec, scilicet prius
et posterius motus, inquantum sunt numerabilia,
sunt ipsum tempus. 1

Ad evidentiam autem huius solutionis. consi-
derandum est, quod positis rebus numeratis, ne-
cesse est poni numerum. Unde sicut res nume-
ratae dependent a numerante, ita et numerus
earum. Esse autem rerum numeratarum non de-
pendet ab intellectu, nisi sit aliquis intellectus
qui sit causa rerum, sicut est intellectus divinus:
non autem dependet ab intellectu animae. Unde
nec numerus rerum ab intellectu animae depen-
det: sed solum ipsa numeratio, quae est actus
animae, ab intellectu animae dependet. Sicuti
ergo possunt esse sensibilia sensu non existente,
et intelligibilia intellectu non existente ?, ita pos-
sunt esse numerabilia et numerus, non existente
numerante. — Sed forte conditionalis quam primo
posuit, est vera, scilicet quod si est impossibile
esse aliquem numerantem, impossibile est esse
aliquod numerabile: sicut haec est vera, si im-
possibile est esse aliquem sentientem, impossibile
est esse aliquid sensibile. Si enim est sensibile,
potest sentiri, et si potest sentiri, potest esse ali-
quod sentiens; licet. non sequatur quod si est
sensibile, quod sit sentiens. Et similiter sequi-
tur quod si est aliquid numerabile, quod possit

babet esse perfectum extra animam, sicut nec
motus.

6. Deinde cum dicit: Dubitabit autem aliquis etc.
movet quaestionem de unitate temporis, sive de
comparatione temporis ad. motum. Et circa hoc
tria facit: primo movet dubitationem ; secundo
solvit, ibi: Aut. cuiuslibet * etc.; tertio manifestat
quoddam quod supposuerat, ibi: Dicitur autem
recie * etc. Dicit ergo primo quod dubitatio est,
cum tempus sit numerus motus, cuius vel quali
motus sit numerus.

Deinde cum dicit: Aut cuiuslibet etc., solvit
dubitationem. Et primo excludit falsam solutio-
nem; secundo ponit veram, ibi: Quoniam autem est
loci mutatio * etc. Circa primum tria facit: primo
ponit solutionem falsam; secundo improbat eam
ducendo ad inconveniens, 101: Sed est nunc mo-
veri * etc.; tertio ostendit illud inéemvediens esse
impossibile, ibi: Aut non omne namque * etc.

7. Est ergo prima solutio, quod. tempus sit
numerus cuiuslibet motus. Et ad hoc proban-
dum inducit quod omnis motus est in tempore ;
scilicet et * generatio et augmentum et alteratio et
loci mutatio. Quod autem convenit omni motui,
convenit motui secundum quod ipsum: esse au-
tem in tempore est numerari tempore *. Sic igitur
videtur quod quilibet motus, inquantum | huius-
modi, habet * numerum: unde cum tempus sit
numerus motus, videtur sequi quod tempus sit

B) utrum non existente anima. -- PBEFGHMR ; cet. addunt: si (vel
si DLS, idest si ΝΟ, scilicet si Z) non esset anima. — aut non retine-
mus cum PEGRab, an non HMN, om. cet.— Statim in principio seq.
numeri pro Secundo ibi: Impossibile enim cum sit etc. obiicit, codd. et
αὖ habent Et obiicit.

y) et inter partes animae non alia quam intellectus. — et om. S;
animae om. SpL, pro quo eius sL; pro non alia quam, vel quam ed. a,

nunquam ed. b, vel aliquod pE, vel alio ΡΟ, ras. pH, cet. omittunt. — Pro
numeratio, numerus PEab.

ὃ) et intelligibilia intellectu non. existente. -- Haec om. PHpEGV
et a b, propter recursum verborum non. existente.

€) est numerari tempore. — est mensurari a tempore Z; mensurari
habent etiam ABCDIKLNOQRSTY ; zempore, quod plures codices om.,
retinemus cum EGHLMZSI et. editis.

* et om. PFKOS.

* habebit ACpiNO

* quare ἙΗΡα
et a.

* et om. PpE et
a b.

* temporis add.
a b et codd. exc.
pa.

* diversi ad co-
dices.

* Num. seq.

* Num. 12.

* Lect. xiv. sqq.

* idest om. PER
a b.
* equus PEHMab.

* S. Th. lect. 1t;
Did. lib. IX, c.1,
n. 13.

* terminato EGH
a b.

' omnia om. PpE
et a b.

* Lect. xix, n. 6.

* terminato PHpE
etab.
** terminato rab.

* Num. praec.

224.

numerus motus continui universaliter, et non
alicuius determinati motus.

8. Deinde cum dicit: Sed est nunc moveri etc.,
improbat praedictam solutionem. Contingit enim
aliqua duo simul moveri: si ergo cuiuslibet mo-
tus tempus sit numerus, sequetur quod duorum
motuum simul existentium sit alterum et alterum
tempus: et sic ulterius sequetur quod duo tem-
pora aequalia sint simul, utpote duo dies vel duae
horae. Duo autem tempora inaequalia simul esse,
non est admirabile, ut diem et horam.

9. Deinde cum dicit: Aut non: omne namque
lempus etc., ostendit hoc esse impossibile, scilicet
duo tempora aequalia simul esse: quia * omne
tempus quod est simul et similiter, idest aequaliter,
est unum tantum: sed tempus quod non est si-
mul, non est unum numero; sed species eius est
una, sieut dies cum die, et annus cum anno. Et
hoc manifestat per simile in aliis numeratis. Si
enim sunt septem equi et septem canes, non dif-
ferunt secundum numerum 5, sed differunt secun-
dum speciem rerum numeratarum. Et similiter
omnium motuum qui simul terminantur et * se-
cundum principium et secundum finem, est idem
tempus: sed motus differunt secundum proprias
rationes, inquantum forte unus est velox et alius
tardus, et unus est loci mutatio et alius alteratio.
Sed tempus est idem, si alterationis et loci mu-
tationis sit aequalis numerus *, supposito quod sint
simul. Et propter hoc oportet quod motus sint al-
teri et divisi ab * invicem, sed tempus in omnibus
est idem: quia unus et idem. numerus est eorum
quae sunt aequalia et simul, ubicumque sint.

10. Deinde cum dicit: Quoniam autem est loci
mutatio etc., ponit veram solutionem. Et circa hoc
tria facit: primo praemittit quaedam quae sunt
necessaria ad solutionem ; secundo ex praemissis
solutionem concludit, ibi: .Si igitur quod pri-
mum * etc.; tertio manifestat solutionem per di-
cta aliorum ", ibi: Unde et videtur* etc. Circa pri-
mum praemittit tria. Quorum primum est, quod
inter alios motus, primus et magis simplex et re-
gularis est motus localis; et inter alios motus
locales, motus circularis, ut in octavo * pro-
babitur. Secundum est quod unumquodque nu-
meratur uno quodam proximo, idest * sui generis,
sicut unitates unitate, et equi * equo, ut patet in
X Metaphys. *: unde oportet quod tempus quo-
dam determinato * tempore mensuretur, sicut vi-
demus quod omnia * tempora mensurantur per
diem. Tertium quod praemittit est, quod tempus
mensuratur motu et motus tempore, ut supra *
dictum est: et hoc ideo est, quia aliquo determi-
nato * motu, et aliquo determinato ** tempore,
mensuratur quantitas cuiuslibet motus et temporis.

11. Deinde cum dicit: Si igitur quod primum
mensurd est etc., concludit ex praemissis *, quod

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. IV

si aliquid quod est primum, est mensura omnium
proximorum, idest omnium quae sunt sui generis,
necesse est quod circulatio, quae est maxime
regularis, sit mensura omnium motuum. Dicitur
autem motus regularis, qui est unus et uniformis.
Haec autem regularitas non potest inveniri in al-
teratione et augmento, quia non sunt usquequa-
que * continui nec aequalis velocitatis. Sed in loci
mutatione inveniri potest regularitas, quia potest
esse aliquis motus localis continuus et uniformis ;
et talis est solus motus circularis, ut in octavo *
probabitur. Et inter alios motus circulares, ma-
xime uniformis et regularis est primus motus,
qui revolvit totum firmamentum motu diurno:
unde illa circulatio, tanquam prima et simplicior
et regularior, est mensura omnium motuum. Opor-
tet autem motum regularem esse mensuram seu
numerum aliorum, quia omnis mensura debet
esse certissima ; et talia sunt quae uniformiter se

habent. Ex hoc igitur colligere possumus, quod -

si prima circulatio mensurat omnem motum, et
motus mensurantur * a tempore, inquantum men-
surantur * quodam motu; necesse est dicere quod
tempus sit numerus primae circulationis, secun-
dum quam mensuratur tempus, et ad quem men-

surantur omnes alii motus temporis mensuratione.

12. Deinde cum dicit: Unde et videtur tem-
pus etc., approbat praedictam solutionem per
opiniones aliorum. Et primo per opinionem erran-
tium, qui moti fuerunt ad dicendum quod motus
sphaerae caelestis sit tempus *, propter hoc quod
hoc motu mensurantuf omnes alii motus, et tem-
pus mensuratur hoc motu: manifestum est enim
quod dicimus diem vel annum completum, atten-
dentes ad motum caeli. :

Secundo ex usu communiter loquentium, ibi:
Propter hoc autem etc. Et dicit quod propter hoc, ^
scilicet quod tempus est numerus circulationis
primae, accidit quod consuevit dici, scilicet * quod
quidam circulus sit in rebus humanis, et in aliis
quae moventur naturaliter et generantur et cor-
rumpuntur. Quod ideo est, quia omnia * huiusmodi
mensurantur tempore, et accipiunt principium
et finem in tempore, ac si.tempus secundum
quandam circulationem sit: quia et ipsum tempus
videtur esse quidam circulus. Et hoc * iterum vi-
detur propter hoc, quod est mensura circulationis,
et etiam a tali circulatione mensuratur. Et ideo
dicere quod eorum quae fiunt in tempore, est
quidam circulus, nihil est aliud quam dicere tem-
poris esse quendam circulum; quod accidit pro-
pter hoc quod tempus mensuratur circulatione.

lllud enim * quod mensuratur, non videtur esse *.

aliud quam mensura: sed multae mensurae vi-
dentur facere unum totum, sicut multae unitates
unum numerum, et multae mensurae panni unam
quantitatem panni. Et hoc verum est, quando *

Ὁ) Si enim sunt... secundum. numerum. — lta P, et Eab fere idem; .Si
igitur (enim GHR) sint septem canes et septem equi, non differunt in
numero cet.; sint habent etiam. Eab; E insuper: septem canes et se-
ptem equi.

7) solutionem per dicta aliorum. — solutionem praedictam per di-
cta aliorum Pb; solutionem praedictam aliorum EGpC et a. Coniicimus

praedictam esse corruptionem pro per dicta, et ideo expunximus illud
verbum, quod hic non videtur ad propositum.

0) Secundo ex usu communiter... quod propter hoc. — quod om.
Pab; codd. exc. EGHsF transponunt hoc modo: Secundo ibi: Propter
hoc autem etc., ex usu communiter loquentium. Et dicit quod pro-
pter hoc.

* ubique E, μἰγί-
queed.a,ras.po. —

5

* Lect, xix et
XX.

* Cf. lect. xvi,
n. 1 $q.

* omnia vel Dc
et a, vel om
c, omnia ista vel. —
M. Ἢ

* cum rab.

w *etnumerat om.
CGHRDE.

ΓΚ Lect. xvit, n. 4.

- * Num. 9.

—. * supra add. co-
᾿ dices exc. Dp.

— * huiusmodi rab.

- *yelra, om. cet.
eXC. BGHMNQR.

* enim uH, om. E
Gpa et à.

* sint EFGHMN.

. * mon est diffe-
rentia rEab.
| * est Pab.

C 2* enim p.

CAP. XIV, LECT. XXIII

accipitur mensura unius generis. -- Sic igitur patet
quod tempus primo mensurat et nümerat * pri-

᾿ς mum motum circularem, et per eum mensurat

omnes alios motus. Unde est unum tempus tan-
tum propter unitatem primi motus; et tamen qui-
cumque sentit quemcumque motum, sentit tem-
pus, eo quod ex primo motu causatur mutabilitas
in omnibus mobilibus, ut supra * dictum est.

13. Deinde cum dicit: Dicitur autem recte etc.,

manifestat quoddam, quod supra * dixerat, qualiter

sit intelligendum. Dixerat enim * quod idem est
numerus septem canum et septem equorum. Quo-
modo ergo * hoc sit verum ostendit: et dicit quod
recte potest dici, si aequalis est numerus aliqua-
rum rerum diversarum, puta ovium et canum;
quod idem sit numerus utrorumque, ut puta si
tam oves quam canes sint decem. Sed non potest
dici quod hoc ipsum quod est esse decem, sit
idem canum et ovium: non enim eadem decem
sunt decem canes et decem oves. Et hoc ideo,
quia genus potest cum additione unitatis vel iden-
titatis praedicari de pluribus individuis existentibus
in una specie, et similiter genus remotum de plu-
ribus speciebus existentibus sub uno genere pro-
pinquo; neque tamen species' de individuis, neque
genus propinquum de speciebus diversis potest
praedicari cum additione unitatis vel identitatis.
Et huius * consequenter ponit exemplum. Sunt
enim duae species trianguli, scilicet * aequilaterus,
idest habens tria latera aequalia, et gradatus, idest
habens tria latera inaequalia; figura autem est ge-
nus trianguli. Non ergo * possumus dicere quod
aequilaterus et gradatus sit idem triangulus; sed
possumus dicere quod sunt * eadem figura, quia
utrumque continetur sub triangulo, qui est una
species figurae. Et huius assignat rationem : quiá
cum idem et diversum seu differens opponantur,
ibi possumus identitatem dicere, ubi differentia
non invenitur *; sed non possumus dicere identi-
tatem, ubi invenitur * differentia. Manifestum est
autem * quod aequilaterus et gradatus differunt

225

ad invicem differentia trianguli, idest quae est
proprie trianguli divisiva *; et hoc ideo quia sunt
diversae species trianguli. Sed aequilaterus et gra-
datus non differunt secundum differentiam figu-
rae, sed sub una et eadem differentia divisiva fi-
gurae * continentur. Et hoc sic patet. Si enim
dividamus figuram * in suas species, quae per dif- 2
ferentias constituuntur, invenietur quod alia erit
circulus, et alia triangulus * et sic de aliis spe-
ciebus figurae : sed si dividamus triangulum, in-
veniemus quod alia species eius est aequilaterus,
et alia gradatus. Manifestum est igitur quod aequi-
laterus et gradatus sunt una figura, quia conti-
nentur sub una specie figurae, quae est triangulus:
sed non sunt unus triangulus, quia sunt diversae
trianguli species.

Et * similiter est in proposito. Numerus enim
dividitur in diversas species, quarum una est de-
cem. Omnia ergo quae sunt decem, dicuntur
habere unum numerum; quia non differunt ad
invicem secundum speciem numeri, cum conti-
neantur süb una numeri specie. Sed non potest
dici quod sint eadem decem ;. quia ea quibus ap-
plicatur numerüs denarius, differunt, cum quae-
dam horum sint canes et quaedam equi.

Videtur autem hoc introduxisse Aristoteles, ne
aliquis ad sustinendam * unitatem temporis sit
contentus eo quod dicitur unum numerum esse
aequalium numero, licet diversorum: quia licet sit
idem denarius vel ternarius ? propter unitatem spe-
cieij non tamen est idem denarius vel ternarius
propter diversitatem quae est secundum nume-
rum ex parte materiae. Unde secundum istam
rationem sequeretur quod tempus esset unum
specie, sed non numero. Et ideo ad accipiendam *
veram temporis unitatem, oportet recurrere ad
unitatem primi motus, qui primo mensuratur tem-
pore, et quo etiam mensuratur tempus.

Ultimo autem epilogando concludit, dictum esse
de tempore, et de iis quae sunt propria ad con-
siderationem temporis ^.

Ὁ) neque tamen species. - PBHMRpEG et a b; sed tamen neque spe-
cies LSsF, quae est bona lectio; non tamen species sG, sed tamen spe-
cies cet.

x) invenietur quod alia erit circulus, et alia triangulus. — invenitur
quod alius est circulus et alius triangulus Pab; invenitur habent etiam
CGHLRpE; pro priori alia, alia species L, alia scilicet species S. —
Statim pro aequilaterus et gradatus bis aequilaterum et gradatum
codd. exc. N.

Opp. D. Tnuowax T. Il.

X) idem denarius vel ternarius. - PEGHab; idem numerus dena-
rius vel ternarius sF, idem numerus cet. Pergunt Ea: propter diver-
sitatem specierum ; G: propter diversibilitatem; H: propter diversita-
tem (corrig. in identitatem) speciei.

p) propria ad considerationem temporis. — PFab; de propria conside-
ratione temporis LS, primo considerationis temporis R, propria consi-
deratione temporis Ἐ, propria considerationum temporis G, propria
considerationi temporis ceteri,

:᾽
Ὁ

*

*

differentia ΡῈ
et a.

divisiva figu-

rae om. ΡῈ et
a b.

* figuras PGMRVX
pret ab.

*

*

Et om. r.

sumendam PE
b.

* accipiendum P
b.

Ra

Gu - S NEMEN
LI
iei
: ὧν Sela d

^ chc ausu di om

c

PHYSICORUM ARISTOTELIS

e

LIBER V

LECTIO PRIMA

DISTINGUITUR MOTUS PER SE A MOTU PER ACCIDENS.
DETERMINANDUM ESSE SOLUM DE PRIMO

Μεταβάλλει δὲ τὸ μεταβάλλον πᾶν; τὸ μὲν «acd συμ-

βεβηκός, olov ὅταν λέγωμεν τὸ μουσικὸν βαδίζειν,
ὅτι à συμβέβηκε μουσικῷ εἶναι, τοῦτο βαδίζει" τὸ
δὲ τῷ τούτου τι μεταβάλλειν ἁπλῶς λέγεται μετα-
βάλλειν, olov ὅσα λέγεται κατὸὰ μέρη" ὑγιάζεται
dg τὸ σῶμα, ὅτι ὁ ὀφθαλμὸς ἢ ὁ θώραξ, ταῦτα
ἐ μέρη τοῦ ὅλου σώματος. "Ecct δὲ δή τι; ὃ οὔτε
χατοὸ συμβεβηκὸς κινεῖται, οὔτε τῷ ἄλλο τι τῶν
αὐτοῦ, ἀλλο τῷ αὐτὸ κινεῖσθαι πρῶτον. Καὶ τοῦτ᾽
ἐστὶ τὸ καθ’ αὐτὸ κινητόν, κατ᾽ ἄλλην δὲ κίνησιν
ἕτερον, οἷον ἀλλοιωτικόν, καὶ ἀλλοιώσεως ὑγιαντὸν
ἢ θερμαντὸν ἢ ἕτερον.

Ἔστι δὲ xol ἐπὶ τοῦ χινοῦντος ὡσαύτως" τὸ μὲν γὰρ
χατο συμβεβηκὸς κινεῖ, τὸ δὲ χατὰ μέρος τῷ τῶν
πούτου τι, τὸ δὲ καθ᾽ αὐτὸ πρῶτον, οἷον ὁ μὲν
ἰατρὸς ἰᾶται, ἡ δὲ χεὶρ πλήττει.

᾿Επεὶ δ᾽ ἔστι μέν τι τὸ χινοῦν πρῶτον; ἔστι δέ τι τὸ
κινούμενον, ἔτι ἐν d, ὁ χρόνος, καὶ παρὰ ταῦτα εξ
οὗ x«l εἰς ὅ: (πᾶσα γὰρ κίνησις ἔχ τινος καὶ εἴς τι"

ἕτερον γὰρ τὸ πρῶτον κινούμενον καὶ εἰς ὃ κινεῖται καὶ
ἐξ οὖ, οἷον τὸ ξύλον καὶ τὸ θερμὸν καὶ τὸ ψυχρόν᾽
τούτων δὲ τὸ μὲν ὅ, τὸ δ᾽ εἰς ὅ, τὸ δ᾽ ἐξ οὐ") ἡ
δὴ κίνησις δῆλον ὅτι ἐν τῷ ξύλῳ, οὐκ ἐν τῷ εἴδει"
οὔτε γὰρ κινεῖ οὔτε κινεῖται τὸ εἶδος ἢ ὁ τόπος ἢ
τὸ τοσόνδε, ἀλλ᾽ ἔστι χινοῦν xal χινούμενον εἰς ὃ
κινεῖται"

μᾶλλον γὰρ εἰς ὃ ἢ ἐξ οὐ χινεῖται, ὀνομάζεται ἡ με-
RE διὸ x«i ἡ φθορὰ εἰς τὸ μὴ ὃν μεταβολή
ἐστι" καίτοι xal ἐξ ὄντος μεταβάλλει τὸ φθειρόμε-
νον" χαὶ ἡ γένεσις εἰς ὄν, καίτοι &x μὴ ὄντος.

Τί μὲν οὖν ἐστὶν ἡ κίνησις, εἴρηται πρότερον' τὰ δ᾽ εἴδη
χαὶ τὰ πάθη καὶ ὁ τόπος, εἰς ἃ κινοῦνται vd κινού -
μενα; ἀκίνητά ἐστιν, οἷον ἡ ἐπιστήμη καὶ ἡ θερ-
μότης.

Καίτοι ἀπορήσειεν ἄν τις; εἰ τὸ πάθη χινήσεις, ἡ δὲ
λευχότης "oc:

ἔσται γὰρ εἰς κίνησιν μεταβολή. 'AXX ἴσως οὐχ ἡ λευ-
χότης κίνησις, ἀλλὰ ἡ λεύχανσις.

Ἔστι δὲ καὶ ἐν ἐκείνοις x«l τὸ κατὰ συμβεβηκὸς καὶ
τὸ κατὰ μέρος χαὶ τὸ χατ᾽ ἄλλο χαὶ τὸ πρώτως
xal μὴ κατ᾽ ἄλλο, οἷον τὸ λευχαινόμενον εἰς μὲν
τὸ νοούμενον μεταβάλλει xard. συμβεβηκός (τῷ Yap
χρώματι συμβέβηκε νοεῖσθαι), εἰς δὲ χρῶμα, ὅτι μέ-
ρος τὸ λευκὸν τοῦ χρώματος, [x«l εἰς τὴν Εὐρώπην,
ὅτι μέρος αἱ ᾿Αθῆναι τῆς Εὐρώπης ,] εἰς δὲ τὸ λευ-
κὸν χρῶμα καθ᾽ αὐτό.

Πῶς μὲν οὖν χαθ᾽ αὐτὸ χινεῖται, καὶ πῶς κατὰ συμβε-
βηκός, καὶ πῶς xav ἄλλο τι, καὶ πῶς τὸ αὐτὸ πρῶ-
τον, καὶ ἐπὶ κινοῦντος χαὶ ἐπὶ χινουμένου, δῆλον"
χαὶ ὅτι ἡ κίνησις οὐκ ἐν τῷ εἴδει, ἀλλ᾽ ἐν τῷ κινου-
μένῳ καὶ κινητῷ κατ᾽ ἐνέργειαν.

* "Transmutatur autem transmutans omne, aliud quidem se- * Cap. i. Text. τ.

cundum accidens; ut cum dicimus musicum ambulare,
quoniam cui accidit musicum esse, hoc ambulat. Hoc
autem ex eo quia huius aliquid mutatur, et simpliciter
dicitur mutari, ut quaecumque dicuntur secundum par-
tes: sanatur enim corpus, quia oculus aut thorax; hae
autem partes totius corporis sunt. Est autem etiam ali-
quid quod neque secundum accidens movetur, neque
in eo quod aliquid ipsius, sed in eo quod ipsum move-
tur primo; et hoc est secundum seipsum mobile. Se-
cundum alium autem motum et alium, alterum est; ut
alterabile, et alterationis sanabile et calefactibile alterum.

* Est autem et in movente similiter. Aliud enim secundum
accidens movet; aliud secundum partem, in eo quod
huiusmodi aliqua; aliud vero per seipsum primo; ut
medicus quidem sanat, manus autem percutit.

* Quoniam autem est aliquid movens primum, est autem et
aliud quod movetur, adhuc in quo tempus, et praeter
haec ex quo et in quid: omnis enim motus a quodam
et in quiddam.

Alterum enim est quod primum movetur, et in quod move-
tur, et ex quo, ut lignum et calidum et frigidum ; horum
autem aliud quidem mobile est, aliud vero in quod,
aliud ex quo. Motus autem manifestum quod in ligno,
non in specie est: neque enim movet neque movetur
species aut locus aut quantum hoc. * Sed est movens et
quod movetur in quod movetur.

Magis autem in quod, quam ex quo movetur, denominatur
mutatio. Unde corruptio in non esse mutatio est, quam-
vis ex esse mutetur quod corrumpitur; et generatio
in esse, quamvis ex non esse.

* Quid quidem igitur motus sit, dictum est prius. Species
autem et locus et passiones, in quae moventur quae mo-
ventur, immobilia sunt, ut scientia et calor.

Et dubitabit aliquis si passiones motus sunt: albedo autem
passio est.

Erit enim ad motum mutatio. Et fortassis non est albedo
motus, sed albatio.

* Text. 2.

*^T'ext. 3;

* Text. ἃς

* Text. 5.

Est autem et in illis et quod est secundum accidens, et

quod est secundum partem et secundum aliud, et quod
primo est et non secundum aliud. Ut quod fit album,
in id quod intelligitur, mutatur secundum accidens; co-
lori enim accidit intelligi: in colorem autem, quia pars
album coloris est, et in Europam, quia pars Europae
Athenae sunt: in album autem colorem per se.

Quomodo quidem igitur per se movetur, et quomodo secun-
dum accidens, et quomodo secundum aliud aliquid, et
quomodo ipsum primum in movente et in eo quod mo-
vetur, manifestum est; et quod motus non in specie,
sed in eo quod movetur et mobili secundum actum est.

* :ect.- 1.

* Lect. v.

** dividitur om.
pab, et ita infra.

* Lect. seq.

* Num.

* Num.

* Num.

* Num.

228

'H μὲν οὖν xad συμβεβηκὸς μεταβολὴ ἀφείσθω" iv
ἅπασί τε γάρ ἐστι xxl ἀεὶ καὶ πᾶντων" ἡ δὲ Un
*X7ü συμβεβηκὸς οὐχ ἐν ἅπασιν, ἀλλ᾽ ἐν τοῖς ἐναν-
τίοις καὶ ἐν τοῖς μεταξὺ xal ἐν ἀντιφάσει. Τούτου
δὲ πίστις ἐκ τῆς. ἐπαγωγῆς.

'Ex δὲ τοῦ μεταξὺ μεταβάλλει [ὡς ἐξ ἐναντίου - χρῆ-
ται γὰρ αὐτῷ ὡς ἐναντίῳ ὄντι πρὸς ἐχάτερον' ἔστι
γάρ πὼς τὸ μεταξὺ cd ἄκρα. Διὸ xal τοῦτο πρὸς
ἐχεῖνα xal ἐχεῖνα πρὸς τοῦτο λέγεταί πὼς ἐναντία,
οἷον ἡ μέση βαρεῖα πρὸς τὴν νητὴν xal ὀξεῖα πρὸς
τὴν ὑπάτην, καὶ τὸ φαιὸν λευχὸν πρὸς τὸ μέλαν,
xal μέλαν πρὸς τὸ λευχόν, :

SyNoPsis — 1. Argumentum et divisio textus et libri. Tri-
pliciter distinguitur motus per se a motu per accidens — 2. Primo
ex parte mobilis. Nam omne quod transmutatur, tribus modis
dicitur transmutari: a) per accidens, sicut cum dicimus musicum
ambulare; b) simpliciter, sed secundum partem (hoc est secun-
dum aliud), sicut corpus dicitur sanari, quia sanatur oculus;
c) neque secundum accidens, neque secundum partem, sed primo
et per se, sicut calefactibile movetur secundum calefactionem. --
3. Secundo ex parte moventis. Nam etiam movens dicitur mo-
vere tripliciter: a) per accidens, sicut musicus aedificat; δ) se-
cundum partem, inquantum aliqua. pars eius movet; c) primo et
per se, sicut medicus sanat. — 4. Textus subdivisio. Quinque
necessaria ad motum, scilicet primum movens, a quo nempe est
principium motus, subiectum mobile, tempus in quo est motus,
et duo termini, unus 4 quo incipit motus, et alius in quem motus
procedit. — 5. Subiectum quod primo et per se movetur, alte-
rum est ab utroque termino: nam motus est in subiecto quod
movetur, non autem in aliquo terminorum, qui nec movent nec
moventur. — Attamen quod movetur per accidens, potest esse
alterum. terminorum: privatio enim et contrarium moventur
per accidens. — 6. Per mutationem aufertur terminus a quo et

)
i

S3 0stquam Philosophus determinavit
v de motu et de his quae consequun-

7

[5 β δ ταν motum in communi, hic iam
"A^ accedit ad dividendum motum. Et
S 3554 dividitur in partes duas. In prima
*» *— "agit de divisione motus secundum
quod dividitur in species; in secunda de divisione
motus in partes quantitativas, et hoc in sexto libro,
ibi: Si autem est continuum * etc. Prima autem
pars dividitur in duas *. In prima agit de divisione
motus in suas species; in secunda agit de unitate
et oppositione motus, ibi: Post haec autem dica-
mus quid est simul* etc. Prima dividitur ** in duas.
In prima distinguit motum per se a motu per
accidens; in secunda dividit motum per se in suas
species, ibi: Quoniam autem omnis mutatio * etc.
Prima dividitur in duas. In prima distinguit mo-
tum per se a motu per accidens; in secunda
praetermittendum docet motum per accidens, et
determinandum esse de motu per se, ibi: Secun-
dum quidem igitur accidens * etc. Circa primum
duo facit: primo distinguit motum per se a motu
per accidens; secundo epilogat praedicta, ibi:
Quomodo quidem * etc. Distinguit autem in prima
parte motum per se a motu per accidens, tripli-
citer: primo quidem ex parte mobilis; secundo
ex parte moventis, ibi: Est autem et in moven-
le * etc.; tertio ex parte termini, ibi: Quoniam
autem est aliquid * etc.
2. Dicit ergo primo quod omne fransmultans,

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. V

* Secundum quidem igitur accidens mutatio dimittatur: in
omnibus enim est, et semper, et omnium, Quae vero
non secundum accidens est, non est in omnibus ; sed in
contrariis et mediis, et in contradictione. Huius autem
fides ex inductione est.

.Ex medio autem mutatur: utitur enim ipso sicut quod est

contrarium ad utrumque. Est enim quodammodo me-
dium ultima. Unde et hoc ad illa, et illa ad hoc
quodammodo dicuntur contraria: ut vox media gravis
ad ultimam, subtilis ad extremam ; et fuscum album ad
nigrum, et nigrum ad album.

acquiritur terminus ad quem:: unde mutatio videtur repugnare
termino a quo et convenientiam habere cum termino ad quem,
et ideo a termino ad quem magis denominatur. — 7. Utrum termi-
ni motus, sicut albedo, ex quo non moventur, seu non sunt su-
biectum motus, sint motus quidam? Respondetur quod si hoc
ponatur, sequitur inconveniens, nempe quod motus sit terminus
motus: unde non est dicendum quod albedo sit motus, sed
dealbatio. — 8. Quia termini motus sunt aliud a mobili et mo-
vente, dividitur tertio motus ex parte /erminorum, secundum
quos potest iterum accipi in motu aliquid quod est per accidens,
et aliquid quod est secundum partem οἱ secundum aliud, et
aliquid quod est primo et per se. Ponuntur exempla, et acci-
piuntur ex parte termini ad quem, quia hic magis denominat
motum. -- Ratio quare non dividitur motus ex parte temporis. —
9. Epilogantur praedicta. -- 10. Mutatio per accidens dimittenda
est: nam motus per accidens est indeterminatus, cum uni infi-
nita possint accidere; sub arte autem non cadunt nisi determi-
nata. — 11. Motus est in mediis, quatenus contingit mutationem
fieri ex medio ad utrumque extremorum et e converso. Medium
enim quatenus habet convenientiam cum utroque extremo, est
quodammodo utrumque ipsorum. i

idest transmutatum ^, tribus modis dicitur trans-.
mutari. Uno enim * modo dicitur aliquid trans-
mutari per accidens, sicut cum dicimus musicum
ambulare, quoniam * hic homo, cui accidit esse
musicum, ambulat. Alio modo dicitur aliquid trans-
mutari * simpliciter, quia aliqua pars eius muta-
tur *, sicut omnia quae dicuntur mutari secundum

partes. Et ponit exemplum in * motu alterationis: *^

dicitur enim sanari corpus animalis; quia sanatur
oculus aut £horax, idest pectus, quae sunt partes
totius corporis. Tertio modo dicitur aliquid mo-
veri, quod * neque secundum accidens movetur,
neque secundum partem, sed ex eo quod ipsum
movetur primo et per se; ut per hoc quod dicit
primo *, excludatur motus secundum partem; per
id quod dicit * secundum se, excludatur motus
per accidens. Hoc autem per se mobile variatur
secundum diversas species motus; sicut alterabile
est mobile secundum alterationem, et augmenta-
bile secundum augmentum. Et iterum in specie
alterationis differt sanabile, quod movetur secun-
dum sanationem, et calefactibile, quod movetur
secundum calefactionem. : :

3. Deinde cum dicit: Est autem etin movente etc.,
distinguit motum per 86 a motu per accidens ex
parte moventis, Et dicit quod similiter praedicta *
distinctio, quae posita est ex parte mobilis, po-
test attendi in * movente. Tripliciter enim dicitur
aliquid movere. Uno modo per accidens, sicut
musicus aedificat. Alio modo secundum partem,

«) Prima autem pars dividitur in duas. -- autem om. DHQR, au-
tem pars om. F, autem pars dividitur om. Pab. — Pergunt EG : In prima
enim agit de divisione motus secundum quod dividitur in species suas.

B) transmutans, idest transmutatum. — transmutans et omne quod
transmutatur. F, transmutans idest omne transmutatum MN, transmu-
tans transmutatum S; idest transmutatum om, pR.

* "Text. 6.

€

* enim om. pab. -

- * ex codd. exc.

EFHpG

lac.

- * fit codd. exc.
J FLQSZ$CG.

* * Lect

- XIII, D. 3.

* sit om. pab.
Εν)

ΤΟΣ
vetur

quod mo-
EG.

CAP. I, LECT. I

΄

inquantum aliqua pars eius movet, sicut homo
dicitur percutere quia manus eius percutit. Tertio
modo dicitur aliquid movere primo et per se,
Sicut medicus sanat.

4. Deinde cum dicit: Quoniam autem est ali-
quid etc., procedit ad dividendum motum 7 eo-
dem modo ex parte termini. Et primo praemittit
quaedam praeambula; secundo ponit divisionem,
ibi: Est autem et in illis * etc. Circa primum tria
facit: primo ponit quot requirantur ad motum;
secundo comparat ea ad invicem, ibi: Alferum
enim est quod * etc.; tertio solvit quandam dubi-
tationem, ibi: Quid quidem igitur * etc. Dicit ergo
primo quod ad motum requiruntur quinque. Pri-
mo requiritur primum movens, a quo scilicet
est principium motus. Secundo requiritur mo-
bile quod movetur. Tertio, tempus in quo est
motus. Et praeter ista tria requiruntur duo ter-
mini; unus scilicet ex quo incipit motus; et alius
in quem motus procedit: omnis enim motus est
a quodam in quiddam.

. 5. Deinde cum dicit: Alferum enim etc., com-
parat praemissa ad invicem. Et primo mobile
ad duos * terminos motus; secundo duos termi-
nos motus ad invicem, ibi: Magis autem in
quod * etc. Dicit ergo primo quod id quod primo
et per se movetur, alterum est a termino in quem
tendit motus, et a termino a quo motus incipit;
sicut patet in istis tribus, lignum, calidum et fri-
gidum. In motu enim calefactionis, lignum quidem
est subiectum mobile, aliud vero, scilicet cali-
dum, est terminus ad quem, aliud autem, scilicet
frigidum, est terminus a * quo. Dicit autem id
quod movetur primum esse alterum ab utroque
termino, quia nihil prohibet id quod movetur per
accidens, esse alterum terminorum : subiectum
enim, ut lignum, est id quod calefit * per se; pri-
vatio vero et contrarium, ut frigidum, est quod
calefit per accidens, ut in primo * dictum est. Quod
autem mobile sit alterum ab utroque termino,
consequenter probat per hoc quod motus est in
subiecto, sicut in ligno; non autem est in altero
terminorum, neque in specie albi neque in specie
nigri. Et hoc patet per hoc, quod illud in quo
est motus, movetur: terminus autem motus ne-
que movet neque movetur: sive terminus motus
sit species, idest qualitas, ut in alteratione; sive
sit locus, ut in motu locali; sive sit * quantum,
ut in motu augmenti et decrementi. Sed movens
movet subiectum quod movetur, in quod movetur,
idest in. terminum ad quem. Quia ergo motus
est in subiecto quod movetur, non autem in
termino, manifestum est quod subiectum mobile *
est aliud a termino motus.

6. Deinde cum dicit: Magis autem in quod etc.,
comparat utrumque terminorum ad invicem. Et
dicit quod mutatio magis denominatur a ter-

229

mino ad quem, quam a termino a quo: sicut
corruptio dicitur mutatio in non esse, quamvis
illud quod corrumpitur mutetur ex esse; e contra-
rio generatio est mutatio in esse, quamvis incipiat
a non esse. Nomen autem generationis ad esse
pertinet, corruptionis vero ad non esse. Huius
autem * ratio est, quia per mutationem aufertur
terminus a quo, et acquiritur terminus ad quem:
unde motus videtur repugnare termino a quo, et
convenientiam habere cum termino ad quem; et
propter hoc ab eo denominatur.

7. Deinde cum dicit: Quid quidem igitur mo-
tus sit etc., solvit quandam dubitationem. Et circa
hoc tria facit. Primo praemittit duo quae ex prae-
missis sunt manifesta: quorum primum est quod
in tertio * dictum est quid sit motus; secundum
est quod in praecedentibus immediate dictum est *,
quod species, idest qualitas *, et locus et quaecum-
que passiones, idest passibiles qualitates, quae sunt
termini motus, non moventur, cum in eis non sit
motus, ut dictum est *; ut patet in scientia, quae
est quaedam species, et calore, qui est quaedam
passio vel passibilis qualitas.

Secundo ibi: Et dubitabit aliquis etc., ponit ὃ
tertium, de quo est dubitatio. Et dicit quod ali-
quis dubitare potest, utrum passiones, idest passi-
biles qualitates, ut calor et frigus et albedo et
nigredo, ex quo non moventur, sint quidam motus.

Tertio ibi: Erit enim ad motum etc., ducit
ad inconveniens, si hoc ponatur. Cum enim al-
bedo sit terminus in quem est motus, si albedo
sit motus, sequitur quod motus sit terminus mo-
tus, quod non potest esse, ut infra * probabitur. Et
ex hoc determinat veritatem, et dicit quod albedo
non est motus, sed albatio. Addit autem fortassis,
quia nondum probavit quod motus non termine-
tur in motum *.

8. Deinde cum dicit: Est autem et in illis etc.,
ex quo termini motus sunt aliud a mobili et a *
movente, ut ostensum est *, ostendit quod praeter
divisionem motus, quae accipitur ex parte moven-
tis et mobilis, dividitur tertio motus * ex parte
termini. Et quia terminus ad quem magis deno-
minat motum quam terminus a quo, ut dictum
est *, accipit divisionem motus non ex parte ter-
mini a quo, sed ex parte termini ad quem *. Et
dicit quod: etiam * ex parte z/lorum, scilicet ter-
minorum, potest accipi in motu aliquid quod est
per accidens, et aliquid quod est secündum par-
tem et secundum aliud, et aliquid * quod est pri-
mo et non secundum aliud. Per accidens quidem,
sicut si dicatur * de eo quod fit album, quod mu-
tatur in id quod intelligitur vel cognoscitur ab
aliquo, erit hoc per accidens: accidit enim colori
albo quod intelligatur. Si autem dicatur de eo
quod fit album, quod mutetur in colorem, hoc
erit secundum partem: dicitur * enim mutari in

ad dividendum motum. — ad distinguendum motum P corri-
gendo lectionem ab: ad ostendendum motum, quae est corruptio le-
ctionis ad dividendum motum BEFGHLNR; ad ostendendum al. l'ra.
dividendum S; cet. ut a b; conf. in princ. lect. accedit ad dividendum

motum. 4 ;
8) Secundo ibi: Et dubitabit aliquis etc., ponit. — Secundo ponit

codd. et a b; item num. seq. pro Zertio ibi: Erit enim ad motum etc.,

ducit, habent Tertio ducit codd. et a b. 3
st) in motum. — et motu B, ad motum F, in moto (margo vel ad

motum) Z; in motu cet. et a b.
Ὁ) divisionem motus... ad quem. — Pab ita legunt, divisionem motus
a termino ad quem sed non a termino a quo.

* Et huius n, Hu-
fus Cet. exc. EF
GHNZ.

* Lect. πὶ seqq.
* Num. 5.

* qualitates co-
ices.

* Ibid.

e

* Lect,itt, n. sqq.

* a om. codd.

* Num. 5.

* modo GHpE.

* Num. 6.
t

* etiam om. AB
CbioQRTYàb.

* aliud PrAuMQs
ab, om. n.

* dicam edd.ab
et codd. exc. E
GR.

* dicunt codd.
eXC. BEFGNZ; R
lac.

* similiter v.

* partes DGIpESA.

* secundum xcu
M.

* iterum om. Gt
pE.

* Num. 2, 3.

* Num. 5, 7.

* Num. seq.

230

colorem, quia mutatur in albedinem, quae est pars
coloris. Et simile * est si dicam de aliquo qui
vadit Athenas, quod vadit in Europam; quia Athe-
nae sunt pars * Europae. Si autem dicatur de eo
quod fit album, quod mutatur in album colorem,
hoc erit primo et per se. - Non autem dividit mo-
tum ex parte temporis, quod videbatur residuum:
quia tempus comparatur ad motum ut mensura
extrinseca.

9. Deinde cum dicit: Quomodo quidem igitur
per se etc., epilogat quod dixerat: et dicit quod
manifestum est, quomodo aliquid per * se move-
tur, et quomodo secundum accidens, et quomodo
secundum aliquid aliud, idest secundum partem;
et iterum *, quomodo hoc quod dico primo et
per se, invenitur tam in movente quam in mobili.
Dictum est * enim quid est movens primo et per
se, et quid est quod movetur primo et per se. Et
iterum dictum est * quod motus non est in specie,
idest in qualitate, quae est terminus motus; sed
est in eo quod movetur, sive in mobili secundum
actum, quod idem est.

10. Deinde cum dicit: Secundum quidem igitur
accidens etc., ostendit de quo motu sit agendum.
Et primo ostendit propositum; secundo manifestat
quoddam quod dixerat, ibi: Ex medio autem * etc.
Dicit ergo primo quod mutatio quae est per ac-
cidens, dimittenda est: sive per accidens accipia-
tur ex parte moventis, sive ex parte mobilis, sive

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. V

ex parte termini. Et hoc ideo quia motus per
accidens est indeterminatus: est enim in omni-
bus sicut in terminis, et in omni tempore, et
omnium subiectorum vel * moventium; quia uni
infinita possunt accidere. Sed. mutatio quae non
est secundum accidens, non est in omnibus; sed
est tantum in contrariis et mediis, quantum ad
motum qui est in quantitate, qualitate et ubi;
et in contradictione, quantum ad generationem et
corruptionem, quorum termini sunt esse et non
esse: et hoc patet per inductionem. Sub arte au-

tem non cadunt nisi ea quae. sunt determinata ;.

nam infinitorum non est ars.

11. Deinde cum dicit: Ex medio autem mu-
latur etc., manifestat quoddam quod dixerat *,
scilicet quod motus sit in mediis. Et dicit quod
contingit mutari ex medio ad utrumque extremo-
rum * et e converso, inquantum scilicet possu-
mus uti medio ut contrario respectu utriusque

extremi. Medium. enim inquantum habet conve-
nientiam cum utroque extremorum *, est quo-

dammodo utrumque eorum; et ideo potest dici
hoc ad illud, et illud ad hoc: sicut si dicam

quod media vox inter gravem et acutam est gra-.
vis ad ultimam, idest per comparationem ad acu-
tam, et subtilis, idest acuta, per comparationem.
ad extremam, idest ad gravem; et fuscum est

album per comparationem ad nigrum, et e con-

Verso.

* velut codd.
eXC. FR$G.

CAP. I, LECT. II

231

LECTIO SECUNDA

SPECIES MUTATIONIS ASSIGNANTUR ,.ET OSTENDITUR QUAENAM EX ILLIS SIT MOTUS
STRICTE ACCEPTUS

᾿Επεὶ δὲ πᾶσα μεταβολή΄ ἐστιν ἔχ τινος εἴς τι (δηλοῖ

δὲ καὶ τοὔνομα’ μετ᾽ ἄλλο γάρ τι καὶ τὸ μὲν πρό-
τερον δηλοῖ, τὸ δ᾽ ὕστερον), μεταβάλλοι ἂν τὸ με-
ταβάλλον τετραχῶς" ἢ γὰρ ΠῚ ὑποχειμένου εἰς ὑπο-
χείμενον. ἢ ui ὑποχειμένου εἰς μὴ ὑποχείμενον, ἢ
οὐχ ἐξ ὑποχειμένου εἰς ὑποχείμενον, ἢ οὐκ ἐξ ὑπο-
χειμένου εἰς μὴ ὑποχείμενον" λέγω δὲ ὑποχείμενον
τὸ καταφάσει δηλούμενον.

Ὥστε ἀνάγκη ἐκ τῶν εἰρημένων τρεῖς εἶναι μεταβολάς,
τήν τε ἐξ ὑποχειμένου εἰς ὑποχείμενον, καὶ τὴν ἐξ
ὑποχειμένου εἰς μὴ ὑποχείμενον, καὶ τὴν ἐκ μὴ ὑπο-

: χειμιένου εἰς ὑποκείμενον" ἐλ"

ἡ γὰρ wA ἐξ ὑποκειμένου εἰς μὴ Fh en οὐκ ἔστι
μεταβολὴ διὸ τὸ μὴ εἶναι xav ἀντίθεσιν: οὔτε γὰρ
ἐναντία οὔτε ἀντίφασίς ἐστιν.

'H μὲν οὖν οὐχ ἐξ ὑποχειμένου εἰς ὑποχείμενον μετα-
bod κατ᾽ ἀντίφασιν γένεσίς ἐστιν; ἡ μὲν ἁπλῶς
ἁπλῆ, ἡ δέ τις τινός, οἷον ἡ μὲν ἐκ μὴ λευκοῦ εἰς
λευχὸν γένεσις τούτου, ἡ δ᾽ ἐκ τοῦ μὴ ὄντος ἁπλῶς
εἰς οὐσίαν γένεσις ἁπλῶς, καθ᾿ ἣν ἁπλῶς γίνεσθαι
καὶ οὐ τὶ γίνεσθαι λέγομεν.

Ἢ δ᾽ ἐξ ὑποχειμένου εἰς οὐχ ὑπομείμιενον φθορά, ἁπλῶς
μὲν ἡ ἐκ τῆς οὐσίας εἰς τὸ μὴ εἶναι, τὶς δὲ ἡ εἰς
τὴν ἀντιχειμένην ἀπόφασιν, καθάπερ ἐλέχθη καὶ ἐπὶ
τῆς γενέσεως.
δὴ τὸ μὴ ὃν λέγεται πλεοναχῶς, καὶ μήτε τὸ κατὰ
σύνθεσιν ἢ διαίρεσιν ἐνδέχεται κινεῖσθαι μήτε τὸ
xxcd δύναμιν, τὸ τῷ ἁπλῶς κατ᾽ ἐνέργειαν ὄντι
ἀντικείμενον: τὸ μὲν γὰρ μὴ λευχὸν ἢ μὴ ἀγαθὸν
ὅμως ἐνδέχεται κινεῖσθαι κατὰ συμβεβηκός (εἴη γὰρ
ἄνθρωπος τὸ μὴ Asuxóv), τὸ δὲ ἁπλῶς μὴ τόδε
οὐδαμῶς. ἀδύνατον γὰρ τὸ μὴ ὃν κινεῖσθαι- εἰ δὲ
τοῦτο, XXl τὴν γένεσιν κίνησιν εἶναι" γίνεται γὰρ
τὸ μὴ ὄν. Εἰ γὰρ καὶ ὅτι μάλιστα κατὰ συμβεβηκὸς
ίνεται, ἀλλ᾽ ὅμως ἀληθὲς εἰπεῖν ὅτι ὑπάρχει τὸ μιὴ
ὃν κατὰ τοῦ γινομένου ἁπλῶς: es δὲ xal τὸ
ἠρεμεῖν. Ταῦτα τε δὴ συμβαίνει δυσχερῇ τῷ χινεῖ-
σθαι τὸ μὴ ὄν;

H '

xal εἰ πᾶν τὸ κινούμενον ἐν τόπῳ, τὸ δὲ μὴ
ἔστιν ἐν cómo: εἴη γὰρ ἄν που.

Οὐδὲ δὴ ἡ φθορὰ χίνησις: ἐναντίον μὲν γὰρ κινήσει ἢ
χίνησις ἢ ἠρεμία: ἡ δὲ φθορὰ γενέσει ἐναντίον.

ὃν οὐχ

᾿Επεὶ δὲ πᾶσα κίνησις μεταβολή τις, μεταβολαὶ δὲ τρεῖς
αἱ εἰρημέναι, τούτων δὲ αἱ κατὰ γένεσιν. xai φθο-
ρῶν οὐ κινήσεις; αὗται δέ εἰσιν αἱ xxv ἀντίφασιν,
ἀνάγκη τὴν ἐξ ὑποχειμένου εἰς ὑποχείμενον μετα-
βολὴν κίνησιν εἶναι μόνην: τὸ δὲ ὑποκείμενα ἢ ἐναν-
τία ἢ μεταξύ’ καὶ γὰρ ἡ στέρησις κείσθω ἐναντίον,
x«l δηλοῦται καταφάσει, τὸ γυμνὸν καὶ λευκὸν xol
μέλαν.

ΘΥΝΟΡΒΙΒ. — 1. Argumentum et divisio textus. -- Motus prout
hic stricte accipitur, distinguitur a mutatione, sicut species a ge-
nere. — 2. Cum mutatio sit inter duos terminos, quorum unus
est prius et alius posterius, oportet omne quod mutatur quatuor
modis mutari. Aut enim uterque terminus est affirmatus, aut
terminus a quo est affirmatus et terminus ad quem est negatus,
aut e converso terminus a quo est negatus et terminus ad quem
est affirmatus, aut denique uterque terminus est negatus. -- 3. Er-
go tres sunt mutationis species: 4) ex subiecto in subiectum ,
b) ex subiecto in non subiectum, c) ex non subiecto in subie-

* Quoniam autem omnis mutatio est a quodam in quid- * Seq. cap. τ.

dam ( manifestat autem. et nomen: post aliud enim
aliquid, et aliud quidem significat prius, aliud autem
posterius), mutabitur quod mutatur quadrifariam. Aut
enim ex subiecto in subiectum: aut ex subiecto in non
subiectum: aut ex non subiecto in subiectum: aut ex
non subiecto in non subiectum. Dico autem subiectum
affirmatione monstratum.

Quare necesse est ex iis quae dicta sunt, tres esse mutatio-
nes: scilicet ex subiecto in subiectum, et ex subiecto in
non subiectum, et ex non subiecto in subiectum.

Quae enim est ex non subiecto in non subiectum, non est
mutatio, propter hoc quod non est secundum oppositio-
nem: neque enim contraria, neque contradictio est.
non subiecto quidem igitur in subiectum mutatio se-
cundum contradictionem, generatio est: alia quidem
simpliciter simplex, alia vero quaedam cuiusdam. Ut ea
quae ex non albo in album, generatio quidem huius est;
quae vero ex non esse simpliciter in substantiam est,
generatio simpliciter est, secundum quam fieri et non
fieri simpliciter aliquid dicimus.

Quae vero ex subiecto in non subiectum, corruptio est:
simpliciter quidem, quae ex substantia ad non esse est;
quaedam autem est, quae est in oppositam negationem,
sicut dictum est in generatione.

Ex

* Si igitur quod non est dicitur multipliciter; et neque quod * Text. 8.

est secundum compositionem aut divisionem contingit
moveri, neque quod est secundum potentiam, quod ei
quod est simpliciter secundum actum, oppositum est;
quod enim est non album aut non bonum, tamen con-
tingit moveri secundum accidens (erit enim homo non
albus); quod autem simpliciter non hoc aliquid est, hoc
nullo modo contingit moveri (impossibile est enim
quod non est moveri): si autem hoc, et generationem
esse motum impossibile erit; fit enim quod non est.
Si enim et quod ex non ente maxime secundum acci-
dens fit; sed tamen verum est dicere quod est quod
non est, de eo quod fit simpliciter. Similiter autem et
quiescere. Haec igitur accidunt inconvenientia, si move-
tur quod non est.
si omne quod movetur, in loco est; quod autem non
est, non est in loco; esset enim alicubi.
Neque iam corruptio motus est. Contrarium enim motui
motus est aut quies: corruptio autem generationi con-
trarium est.

Et

* Quoniam autem motus mutatio quaedam est, mutationes * Text. 9.

autem tres sunt dictae: harum autem quae sunt secun-
dum generationem et corruptionem, non sunt motus;
hae autem sunt secundum contradictionem : necesse est
ex subiecto in subiectum mutationem, motum esse so-
lum. Subiecta autem aut contraria aut media sunt. Et
privatio enim ponitur contrarium; et monstratur affir-
matione nudum et album et nigrum.

ctum. (Subiectum hic dicitur omne quod affirmative significatur.)
- 4. Quamvis quatuor modis contingat aliquid mutari, tamen
non sunt nisi tres species mutationis. Nam quae est de non sub-
iecto in non subiectum, non potest esse mutationis species, cum
omnis mutatio per se sit inter opposita, et duae negationes non
sint oppositae, neque contrarie neque contradictorie. Et licet per
accidens. mutetur aliquid de non subiecto in non subiectum,
hoc tamen non constituit novam speciem mutationis; quia quod
est per accidens in aliquo genere, non potest esse species eius.—
5. Textus subdivisio. - 6. Mutatio de non subiecto in subiectum

ext. 7.

᾿

* Lect. i1 et seqq.

: e primo »
a b.

* Lect. seq.

* Num. 5.

* Num. 3.

* Num. 4.

* demonstrat co-
dices.
* aliquid codd.

* de codd. exc.
DN.

* de raunpE.

* Num. praec.

232

est inter opposita contradictorie, et dicitur gemeratio, quae est
mutatio de non esse in esse. Et est duplex, simplex, per quam
aliquid ex non esse simpliciter mutatur in ens simpliciter, quod

est substantia; et secundum quid, per quam subiectum quod est -

iam ens actu simpliciter, mutatur secundum aliquod accidens. —
Corollarium. Cum quaelibet forma faciat ens actu, secundum
nullam formam quae supponit aliam in materia, attenditur ge-
neratio simpliciter. - 7. Mutatio de subiecto in non subiectum
dicitur corruptio, et est pariter duplex: simpliciter, quae est
de esse substantiali in non esse; et secundum quid, quae est in
negationem oppositam cuicumque affirmationi. - 8. Neutra prae-
dictarum partium est motus. Probatur. dupliciter de generatione
simplici. à) Quod non est hoc aliquid, sed est simpliciter non
ens, non potest moveri; quod autem generatur, est simpliciter
non ens. - Tripliciter dicitur non ems: primo prout ens et non
ens dicuntur secundum compositionem et divisionem intellectus ;
secundo dicitur non ens quod est in potentia, prout esse in
potentia opponitur esse in actu simpliciter: et istis duobus modis

YE ostquam Philosophus distinxit motum
(Q9 oper se a motu per accidens, hic di-

SN vidit mutationem et motum per se
LU

est commune omnibus speciebus mutationis. Et
hoc modo accipit hic nomen 7nutationis: motum
autem accipit magis stricte, pro quadam mutatio-
nis specie. Dividitur ergo pars ista in partes duas:
in prima * dividit mutationem in suas species, qua-
rum una est motus ; in secunda subdividit motum
in suas species, ibi: Si igitur praedicamenta * etc.
Circa primum duo facit: primo ponit divisionem
mutationis; secundo manifestat partes divisionis,
ibi: Ex non subiecto quidem * etc. Circa primum
tria facit: primo praemittit quaedam necessaria
ad divisionem mutationis; secundo concludit ex
praemissis mutationis divisionem, ibi: Quare ne-
cesse est * etc.; tertio excludit quandam obie-
ctionem, ibi: Quae enim est ex non subiecto * etc.

2. Dicit ergo primo quod cum omnis mutatio
sit a quodam in quiddam, ut manifestatur ex ipso
mutationis nomine, quod denotat * aliquid esse
post aliud, et aliud * esse prius et aliud po-
sterius; necesse est his suppositis, quod omne
quod mutatur, quatuor modis mutetur. Aut enim
uterque terminus est affirmatus; et sic dicitur
aliquid mutari ex subiecto in subiectum. Aut ter-
minus a quo est affirmatus, et terminus ad quem
est negatus; et sic dicitur aliquid moveri ex su-
biecto in non subiectum. Aut e converso ter-
minus a quo est negatus, et terminus ad quem
est affirmatus; et sic dicitur aliquid moveri ex *
non subiecto in subiectum. Aut uterque terminus
est negatus; et sic dicitur aliquid mutari ex * non
subiecto in non subiectum. Non enim accipitur
hic subiectum eo modo quo sustinet formam;
sed omne illud quod affirmative significatur, di-
citur hic subiectum.

3. Deinde cum dicit: Quare necesse est etc.,
concludit ex praemissis * divisionem mutationis.
Et dicit quod necessario ex praemissis sequitur,
quod tres sint mutationis species: quarum una
est ex subiecto in subiectum, sicut cum aliquid
mutatur de albo in nigrum; alia autem est ex
subiecto in non subiectum, sicut cum aliquid
mutatur de esse in non esse; tertia est e con-

^in suas species. Ubi considerandum .

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. V

non ens non movetur. Tertio dicitur non ens quod est in po-
tentia quae non excludit esse in actu simpliciter; et huiusmodi
non ens contingit moveri, sed per accidens. Confirmatur ratio.

Quod per generationem fit, simpliciter non est; ergo nec per :

se neque per accidens moveri potest; et eadem ratione neque
quiescere. Unde generatio neque motus est neque quies. — 9. δ)
Cum motus localis sit primus motuum, oportet omne quod
movetur, moveri etiam secundum locum, et consequenter esse
in loco: sed quod non est, in nullo loco est. — ro. Probatur quod
neque corruptio est motus. Motui non contrariatur nisi motus
aut quies: corruptioni autem contrariatur generatio, quae non est
motus neque quies. - r1. Cum non sint nisi tres species muta-
tionis, et motus non sit neque generatio neque corruptio, quae
sunt mutationes secundum contradictoria, relinquitur quod mo-
tus sit mutatio de subiecto in subiectum. Per duo autem subie-
cta, idest per duo affirmata, intelliguntur non solum contraria
et media, sed etiam privationes; nam etiam privatio est quo-
dammodo contrarium.

verso ex non subiecto in subiectum, sicut cum
aliquid mutatur de non esse in esse.

4. Deinde cum dicit: Quae enim est ex non
subiecto etc., excludit quandam obiectionem. Pos-
set enim aliquis obiicere, quod cum praemiserit *
quatuor modis aliquid mutari, debuisset conclu-
dere quatuor esse species mutationis, et non tres

tantum. Sed hanc obiectionem excludit dicens,

quod non potest esse aliqua mutationis species
de non subiecto in non subiectum ; quia omnis
mutatio est inter * opposita; duae autem negatio-
nes non sunt oppositae. Neque enim dici potest
quod sint contraria, neque quod sint contradicto-
ria. Et huius etiam * signum est, quia quascum-
que negationes contingit simul esse veras de aliquo
uno et eodem, sicut lapis nec est sanus nec aeger.
Unde cum mutatio per se sit solum in contrariis et
in * contradictione, ut supra ** dictum est, sequitur
quod ex negatione in negationem non sit mutatio
per se, sed solum sic mutatur aliquid per accidens.
Cum enim aliquid fit de albo nigrum, fit etiam
per accidens de non nigro non album. Et per
hunc modum dixit aliquid mutari ex non subiecto
in non subiectum. Quod autem est per accidens
in aliquo genere, non potest esse species illius
generis. Et ideo ex non subiecto in non subie-
ctum non potest esse aliqua mutationis species.

5. Deinde cum dicit: Ex non subiecto quidem etc.,
manifestat partes positae divisionis. Et circa hoc
tria facit: primo manifestat duàs partes divisionis;
secundo ostendit quod neutra earum est motus,
ibi: δὲ igitur quod non est * etc.; tertio concludit

quod residua pars divisionis est motus, ibi: Quo-

niam autem motus * etc. Circa primum duo facit:
primo manifestat unam partem divisionis; secundo
aliam *, ibi: Quae vero ex subiecto in non ** etc.

6. Dicit ergo primo quod illa mutatio quae est
ex non subiecto in subiectum, est inter opposita
secundum contradictionem, et vocatur generatio,
quae est mutatio de non esse in esse. Sed haec
est duplex: quaedam enim est simplex gene-
ratio, qua aliquid simpliciter generatur; alia vero
est generatio quaedam, qua aliquid secundum
quid generatur. Et ponit exemplum de utraque
generatione. Et primo de secunda, dicens quod
cum aliquid mutatur de non albo in album, est
generatio uius * et non simpliciter. Et secundo
de prima; et dicit quod illa generatio, quae est

* Num. 2.

* in GHpE.

* etiam om. PFH.

* in om. PBGZpE: 1
retab.

* huiusmodi al- |
bi v.

Am

CIMA LADDER mmt

233

ei quod est esse in actu simpliciter: et hoc etiam
non movetur. Tertio modo dicitur non ens quod
est 1n potentia, quae non excludit esse in actu sim-

TUNI

CAP. I, LECT. II

ex non esse simpliciter in ens quod est substan-
tia, est generatio sZmplicier , secundum quam
simpliciter dicimus aliquid fieri et non fieri. Cum

ee pcd

cn

* idest quo 5,

quod cet.

* yero ναῦ.

* Num. praec.

* Num. 10.

* multipliciter
codd.

* enim add. co-

dices.

8

* S. Th. lect. 1v;
Did. lib. V, cap.

IV, D. I.

enim generatio sit mutatio de non esse in esse,
secundum illum modum dicitur aliquid generari,
quo * ex non esse in esse mutatur. Cum au-
tem ex non albo fit album, non mutatur aliquid
ex non esse simpliciter in esse simpliciter. Quod
enim mutatur proprie, subiectum est; subiectum
autem albi est aliquod ens actu. Unde cum sub-
iectum maneat in tota mutatione, etiam in prin-
cipio mutationis erat ens actu, simpliciter lo-
quendo; non tamen erat ens actu hoc, scilicet
album: et ideo non dicitur fieri simpliciter sed
fieri hoc, scilicet album. Subiectum vero formae
substantialis non est aliquod ens actu, sed ens
in potentia tantum, scilicet materia prima, quae
in principio generationis est sub privatione, in
fine autem * sub forma: et ideo secundum genera-
tionem substantiae fit aliquid simpliciter. Et ex
hoc haberi potest, quod secundum nullam for-
mam quae praesupponit aliam formam in ma-
teria, attenditur generatio simpliciter, sed solum
secundum quid; quia quaelibet forma facit ens actu.

7. Deinde cum dicit: Quae vero ex subiecto etc.,
manifestat aliam partem divisionis. Et dicit quod
illa mutatio quae est ex subiecto in non subie-
ctum, vocatur corruptio. Sed quaedam est corru-
ptio simpliciter, quae scilicet est ex esse substan-
tiali in non esse: quaedam vero est in oppositam
negationem cuiuscumque affirmationis, sicut de
albo in non album, quae est corruptio huius, sicut
etiam de generatione dictum est *.

8. Deinde cum dicit: Si zgitur quod non est etc.,
ostendit quod neutra praedictarum partium est
motus. Et primo quod generatio non sit motus;
secundo quod neque corruptio, ibi: Neque iam
corruptio * etc. Primum probat duabus rationibus.
Quarum prima talis est. Quod simpliciter non est
hoc aliquid, non potest moveri; quia quod non est,
non movetur: sed quod generatur simpliciter, non
est hoc aliquid; est enim non ens simpliciter *:
ergo quod generatur simpliciter, non movetur:
ergo generatio simplex non est motus. Ad manife-
stationem autem primae propositionis, dicit quod
non ens dicitur tripliciter *; et duobus modis di-
ctum, non ens non movetur; tertio modo dictum,
movetur per accidens. - Uno * modo dicitur ens et
non ens secundum compositionem et divisionem
propositionis, prout sunt idem cum vero et falso:
et sic ens et non ens sunt in mente tantum ^, ut
dicitur in VI Metaphys. *; unde non competit eis
motus. Alio modo dicitur non ens quod est in po-
tentia, secundum quod esse in potentia opponitur

pliciter, sed esse actu hoc, sicut non album di-
citur non ens, et non bonum: et huiusmodi non
ens contingit moveri, sed per accidens, secundum
quod huiusmodi non ens accidit alicui existenti *
In actu, cur competit moveri, sicut cum homo
est non albus. Quod autem id quod simpliciter
non est hoc aliquid, nullo modo moveatur, nec
per se nec per accidens, patet ex hoc, quod im-
possibile est quod non est moveri. Unde impos-
sibille est generationem esse motum: illud enim
quod non est, fit sive generatur. Et quamvis, ut
in primo huius * dictum est, ex non ente fiat ali-
quid per accidens, ex ente autem in potentia per
se; nihilominus tamen verum est dicere de eo
quod fit simpliciter, quod simpliciter non est: unde
moveri non potest; et eadem ratione nec quie-
scere. Unde generatio nec motus est, nec quies.
Haec igitur inconvenientia sequuntur, si quis po-
nat generationem esse motum, scilicet quod non
ens moveatur et quiescat.

9. Secundam rationem ponit ibi: Ef s omne etc.:
quae talis est. Omne quod movetur est in loco:
sed quod non est, non est in loco, quia posset
de eo dici quod alicubi esset: ergo quod non est,
non movetur, et sic idem quod supra *. Veritas
autem primae propositionis apparet ex hoc, quod
cum motus localis sit primus motuum, oportet
quod omne quod movetur, moveatur secundum
locum, et ita sit in loco. Remoto enim priori,
removentur ea * quae consequenter sunt.

10. Deinde cum dicit: Neque iam corruptio etc.,
probat quod corruptio non sit motus, quia motui
nihil contrariatur nisi motus vel quies: sed cor-
ruptioni contrariatur generatio, quae neque est
motus neque quies, ut ostensum est *: ergo cor-
ruptio non est motus.

11. Deinde cum dicit: Quoniam autem etc., con-
cludit ex praemissis *, quod residua pars supra **
positae divisionis sit motus. Cum enim motus sit
quaedam mutationis species, quia in eo est aliquid
post aliud, quod supra * dixit ad rationem muta-
tionis pertinere; motus autem neque est generatio
neque corruptio, quae sunt mutationes secundum
contradictionem ; relinquitur ex necessitate, cum
non sint nisi tres species mutationis, quod motus
sit mutatio de subiecto in subiectum. Ita tamen
quod per duo subiecta, idest per duo affirmata,
intelligamus contraria aut media: quia etiam pri-
vatio quodammodo est contrarium, et quandoque
significatur affirmative; ut nudum, quod est pri-
vatio, et album et nigrum, quae sunt contraria.

«) quod generatur ... non ens simpliciter. — Codd. et a ὃ: quod ge-
neratur simpliciter, est non ens simpliciter. Retinemus Pianam, quia
verba non est hoc aliquid videntur requiri a maiori syllogismi.

8) in mente tantum. — Huic addunt Pab: sive (si sive P) in ra-
tione tantum. Haec verba, quae non videntur necessaria, forte addita

sunt ad significandum quod ens et non ens, prout dicuntur secundum
compositionem et divisionem propositionis , habent esse solum in illa
mente, cui competit intelligere componendo et dividendo, hoc est, ha-
bent esse in ratione humana (cf. Summa Theol. I P., qu. xiv, art. 14;
qu. Lvi], art. 4; et qu. Lxxxv, art. 5).

-».».-«ε---

Opp. D. Τβομδὲ T. II.

Ὁ
ο

* enti codd. et a.

* Lect. xiv, n. 8.

234

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. V

LECTIO TERTIA

QUOD IN ALIIS PRAEDICAMENTIS A QUANTITATE, QUALITATE ET UBI,
NON EST MOTUS PER SE

Ei οὖν αἱ κατηγορίαι διήρηνται οὐσίᾳ καὶ ποιότητι καὶ
τῷ ποῦ x«l τῷ ποτὲ χαὶ τῷ πρός τι καὶ τῷ ποσῷ
καὶ τῷ ποιεῖν ἢ πάσχειν, ἀνάγκη τρεῖς εἶναι κινή-
σεις, τήν τε τοῦ ποιοῦ, καὶ τὴν τοῦ ποσοῦ, XX τὴν
χατὰ τύπον.

Κατ᾽ οὐσίαν δ᾽ οὐκ ἔστι κίνησις διὰ τὸ μηδὲν εἶναι οὐ-
cix τῶν ὄντων ἐναντίον. |

Οὐδὲ δὴ τῷ πρός vv ἐνδέχεται γὰρ θατέρου μεταβαλ-

λοντος ἀληθεύεσθαι θάτερον μηδὲν μεταβάλλον, ὥστε

χατὰ συμβεβηκὸς ἡ κίνησις αὐτῶν.

Οὐδὲ διὴ ποιοῦντος xa πάσχοντος, οὐδὲ παντὸς κινουμέ-
νου χαὶ κινοῦντος, ὅτι οὐχ ἔστι κινήσεως κίνησις, οὐδὲ
γενέσεως γένεσις» οὐδ᾽ ὅλως μεταβολὴ μεταβολῆς.

Πρῶτον μὲν γὰρ διχῶς ἐνδέχεται κινήσεως εἶναι κίνησιν,
ἢ ὡς ὑποχειμένου, οἷον ὁ ἄνθρωπος χινεῖται; ὅτι ἐκ
λευχοῦ εἰς μέλαν μεταβάλλει, ἾΑρά γε οὕτω xal ἡ
χίνησις ἢ θερμαίνεται ἢ ψύχεται ἢ τόπον μεταλ-
λάττει ἢ αὐξάνεται d φθίνει; τοῦτο δὲ ἀδύνατον"
οὐ γὰρ τῶν ὑποχειμένων τι ἡ μεταβολή. Ἢ τῷ
ἕτερόν τι ὑποκείμενον ἐκ μεταβολῆς μεταβάλλειν εἰς
ἕτερον εἶδος, οἷον ἄνθρωπος ἐκ νόσου εἰς ὑγίειαν.
'AXX οὐδὲ τοῦτο δυνατὸν πλὴν χαταὰ συμβεβηχός"
αὕτη γὰρ ἡ κίνησις ἐξ ἄλλου εἴδους εἰς ἄλλο ἐστὶ
μεταβολή. Καὶ ἡ γένεσις δὲ χαὶ ἡ φθοροὶ ὡσαύτως,
πλὴν αἱ μὲν εἰς ἀντικείμενα dO, ἡ δὲ κίνησις οὐχ
ὁμοίως. “μα οὖν μεταβάλλει ἐξ ὑγιείας εἰς νόσον,
xxi ἐξ αὐτῆς ταύτης τῆς μεταβολῆς εἰς ἄλλην.
Δῆλον δ᾽ ὅτι ὅταν νοσήσῃ; μεταβεβληκὸς ἔσται εἰς
ὁποιανοῦν᾽ ἐνδέχεται γὰρ ἠρεμεῖν. Καὶ ἔτι εἰς μὴ
τὴν τυχοῦσαν ἀεί, χἀχείνη ἔκ τινος εἴς τι ἕτερον.
Ὥστε χαὶ ἡ ἀντικειμένη ἔσται ἡ ὑγίανσις" ἀλλὰ τῷ
συμβεβηκέναι, οἷον εἰ ἐξ ἀναμνήσεως εἰς λήθην με-
ταθάλλει, ὅτι ᾧ ὑπάρχει; ἐκεῖνο μεταβάλλει ὁτὲ μὲν
εἰς ἐπιστήμην ὁτὲ δ᾽ εἰς ὑγίειαν,

Ἔτι εἰς ἄπειρον βαδιεῖται; εἰ ἔσται μεταβολῆς μετα-
βολὴ καὶ γενέσεως γένεσις. ᾿Ανάγκη δὴ χαὶ τὴν προ-
πέραν; εἰ ἡ ὑστέρα ἔσται; οἷον εἰ ἡ ἀπλῆ γένεσις
ἐγίνετό ποτε, καὶ τὸ γινόμιενον ἐγίνετο, ὥστε οὔπω
ἦν γιγνόμενον ἁπλῶς, ἀλλά τι γιγγόμενον καὶ γι-
γνόμενον ἤδη; χαὶ πάλιν τοῦτ ἐγίνετο ποτε, ὥστ᾽
οὐχ ἦν πὼ τότε γινόμενον. Ἐπεὶ δὲ τῶν ἀπείρων
οὐχ ἔστι τι πρῶτον. οὐχ ἔσται τὸ πρῶτον, ὡστ᾽
οὐδὲ τὸ ἐχόμενον. Οὔτε γίνεσθαι οὖν οὔτε κινεῖσθαι
οἴόντε οὔτε μεταβάλλειν οὐδέν; 1

Ἔτι τοῦ αὐτοῦ χίνησις ἡ ἐναντία, χαὶ ἔτι ἠρέμησις χαὶ
γένεσις καὶ φθορά, ὥστε τὸ γινόμενον ὅταν γίγνηται

ινόμενον, τότε φθείρεται" οὔτε γὰρ εὐθὺς γινόμενον
οὔθ᾽ ὕστερον' εἶναι γὰρ δεῖ τὸ φθειρόμενον.

Ἔτι ὕλην δεῖ ὑπεῖναι xoà τῷ γινομένῳ καὶ τῷ μετα-
βάλλοντι. Τίς οὖν ἔσται; ὥσπερ τὸ ἀλλοιωτὸν ἢ
σῶμα ἢ ψυχή, οὕτω δὴ τὸ γινόμενον χίνησις ἢ γέ-
γεσις, Καὶ πάλιν τι εἰς ὃ κινοῦνται" δεῖ ydo εἰναί
τι τὴν τοῦδε ix τοῦδε εἰς τόδε κίνησιν καὶ μὴ xi-

.. vagi 7 γένεσιν. 4 ; ΤῚΝ

ἀμα δὲ xol πῶς ἔσται; οὐ γὰρ ἔσται μάθησις ἡ τῆς
μαθήσεως γένεσις, ὥστ οὐδὲ γενέσεως γένεσις, οὐδέ

j τις τινός. nd : τὰ

Ec εἰ τρία εἴδη κινήσεως ἐστι, τούτων τιν οἱ ἀναγχὴ
εἶναι τὴν ὑποχειμένην φύσιν χαὶ εἰς ἃ κινοῦνται,
οἷον τὴν φορὰν ἀλλοιοῦσθαι ἢ φέρεσθαι.

ρλως δ᾽ ἐπεὶ χινεῖται τὸ κινούμενον πᾶν τριχῶς, 7) τῷ

χατὰ συμβεβηκός, ἢ τῷ μέρος τι; ἢ τῷ καθ' αὐτό͵

χατὰ συμβεβηκὸς μόνον ἂν ἐνδέχοιτο μεταβάλλειν
τὴν μεταβολήν, οἷον εἰ ὁ ὑγιαζόμενος τρέχοι ἢ μιαν-
θάνοι: τὴν δὲ κατὰ συμβεβηκὸς ἀφεῖμεν πάλαι,

*Si igitur praedicamenta divisa sunt substantia et qualitate

et ubi et quando et ad aliquid et quantitate et facere '

et pati, necesse est tres esse motus: et eum qui quanti-
tatis, et eum qui qualitatis, et eum qui est secundum
locum.

* Secundum substantiam autem non est motus, eo quod
nullum entium est substantiae contrarium.

Neque est in ad aliquid: contingit enim altero mutato, ve-
rum esse alterum non mutans. Quare secundum acci-
dens motus horum est.

Neque agentis neque patientis, neque omnis quod movetur
aut moventis: quia non est motus motus, neque genera-
tionis generatio, neque oinino mutationis mutatio.

* Primum quidem enim contingit dupliciter motus esse mo-
tum. Aut sicut subiecti, ut homo movetur quia ex albo
in nigrum mutatur. An sic et motus aut calescit aut fri-
gescit aut locum mutat aut augmentatur aut diminuitur?
Hoc autem impossibile est: non enim subiectorum
aliquid est mutatio. * Aut ex eo quia aliquod aliud
subiectum ex mutatione mutatur in alteram speciem ,
ut homo ex aegritudine in sanitatem. Sed neque hoc
possibile est, nisi secundum accidens. Hic enim motus
ex alia specie in aliam mutatio est: et generatio et
corruptio similiter; praeter quod hae sunt in opposita
Sic, motus autem non similiter. Simul igitur mutabi-
tur ex sanitate in aegritudinem, et ex ipsa hac muta-
tione in aliam. Manifestum autem quod cum infirmetur,
mutatus erit in quamlibet: contingit enim quiescere. Et
amplius non in contingentem semper. Et illa ex quodam
in quoddam alterum est. Quare et opposita erit sanatio.
Sed secundum quod accidit, ut si ex recordatione in
oblivionem mutatur: quoniam cui inest illud, mutatur
aliquando in scientiam, aliquando vero in sanitatem.

* Amplius autem in infinitum vadit, si erit mutationis mu-
tatio, et generationis generatio. Necesse est igitur esse
primam, si ultima erit. Ut si simpliciter generatio fiebat
aliquando , et quod fit fiebat: quare nondum erat quod
fit simpliciter; sed aliquid cum fit et factum est iam.
Et iterum fiebat hoc aliquando: quare nondum erat
tunc quod fit. Quoniam autem infinitorum non est
primum, non erit quod primum: quare neque habitum.
Neque fieri igitur, neque moveri possibile est, neque
mutari nihil. Ἧι

* Amplius, eiusdem motus contrarius est et adhuc quies; et
generatio et corruptio. Quare et quod fit, cum fiat
quod fit, tunc corrumpitur: neque enim cum mox fit
neque posterius: esse enim oportet quod corrumpitur.

* Amplius, oportet materiam subesse et ei quod fit, et ei
quod mutatur. Quae igitur erit materia? Sicut alterabile
aut corpus aut anima, sic aliquid quod fit motus aut
generatio. * Et iterum aliquid in quod movetur. Oportet
enim aliquid esse huiusmodi ex hoc in hoc motum;
non motum aut generationem.

Similiter autem et quomodo erit? Non enim erit doctrina
doctrinae generatio. Quare neque generationis generatio,
neque quaedam cuiusdam.

* Amplius, si tres species sunt motus, harum aliquam ne-
césse est esse subiectam naturam et in quam movetur.
Loci ergo mutationem alterari aut ferri continget.

Omnino autem, quoniam movetur omne quod movetur tri-
pliciter, aut in eo quod est secundum accidens, aut quia
pars aliqua, aut. quia per se; secundum accidens solum
contingit mutari mutationem, ut si qui sanus fit, currat aut

discat. Hanc autem secundum accidens dimisimus olim.

* Seq. cap. 1 et
ext. 9.

* "Text. 11.

* "Text. 12.

* Text. 17.

* Lect. seq., n.6.

* Num. 3.
Πα Lect. praec. n.
1.

* praedicamenti

4 et codd

CAP. I; LECT. Ill

SyNoPsIs. — 1. Argumentum et divisio textus. — 2. Cum
motus speciem trahat a termino, et terminus sit in aliquo ge-
nere praedicamentorum , necesse est species motus distingui
secundum genera praedicamentorum. Si ergo in tribus praedi-
camentis, scilicet quantitate, qualitate et ubi,sit motus, oportet
esse tres species motus. — Qualiter motus sit in genere, et qualiter
pertineat ad praedicamentum actionis et passionis. — 3. Textus
subdivisio. Praenotamen. Per eandem rationem per quam proba-

'tur motum non esse in actione et passione et in.ad aliquid seu

in relatione, ostenditur etiam non esse motum in praedicamentis
quando, situ et habitu. — Motus non est in genere substantiae:
nam omnis motus est inter contraria; substantiae autem nihil
est contrarium. - 4. Dubitatio de hoc quod dicitur, substantiae
mihil esse contrarium. Duae solutiones excluduntur. - 5. Vera
solutio. In formis substantialibus est contrarietas secundum com-
munem rationem contrarietatis, idest secündum excellentiam et
defectum, inquantum una forma est nobilior altera. Tamen una
forma speciei secundum propriam rationem non habet contra-
rietatem ad aliam: quia contraria sunt quae maxime distant;
in formis autem substantialibus non invenitur maxima distantia
inter aliquas duas formas. Insuper ad. hoc. quod in aliquo. ge-
nere sit motus, oportet quod ab uno extremo contingat in aliud
pervenire iotu continuo. Sed cum esse substantiale cuiuslibet
rei sit in indivisibili, non potest motus continuus esse de una
forma substantiali in aliam, per remissionem unius et intensionem
alterius. Est ergo probatio Aristotelis demonstrativa, licet con-
clusio possit etiam probari ex eo quod subiectum formae sub-
stantialis est ens in potentia tantum. — 6. Quomodo contrarietas
necessaria ad motum, inveniatur in qualitatibus /ertiae speciei,
et in quantitate et in loco. - 7. Motus mon est in genere ad
aliquid: nam in quocumque genere est per se motus, nihil illius
generis invenitur de novo in aliquo absque sui mutatione; sed
contingit aliquid de novo relative dici ad alterum per muta-
tionem non suam, sed alterius; ergo motus non est per se
in ad aliquid, sed solum per accidens, inquantum ad aliquam
mutationem sequitur nova relatio. — 8. Difficultas circa hoc
solvitur. — Relatio secundum rationem et relatio realis. - Quando
relatio invenitur realiter in utroque extremo, et aliquid de novo
dicitur relative de uno per solam mutationem alterius, tunc re-
latio in primo iam erat quodammodo, sicut in sua radice. Unde
nihil de novo acquirit; sed quod. prius erat in ipso, determi-
natur ut novum terminum respiciat. - 9. Motus non est in ge-
nere actionis et passionis. Actio et passio non differunt sub-
iecto seu realiter a motu; atqui motus non est motus, seu
generatim mutationis non est mutatio. — 10. Quod sex rationibus

yostquam Philosophus divisit mutatio-
» JOnem in generationem et corruptionem
Ξε δος motum, hic subdividit motum in
e iAsuas partes. Et quia oppositorum est
eadem scientia, primo assignat species motus; se-
cundo ostendit quot modis Zmmobile dicatur, ibi:
Immobile .autem * etc. Circa primum duo facit:
primo ponit quandam conditionalem , per quam
accipitur divisio motus in suas partes; secundo
manifestat conditionalem praemissam, ibi: Secun-
"m substantiam autem * etc.

Concludit ergo ex praemissis *, quod cum
mem sit de subiecto in subiectum, subiecta au-
tem sint in aliquo. genere praedicamentorum *;
necesse est quod species motus distinguantur se-
cundum genera praedicamentorum, cum motus
denominationem et speciem a termino trahat, ut
supra * dictum est. Si ergo praedicamenta sunt

- divisa in. decem rerum * genera, scilicet substan-

tiam et qualitatem etc., ut dictum est in libro
:. Praedicamentorum Ὁ et in V Metaphys. **; et in
- tribus illorum inveniatur motus ^; necesse est esse
tres species motus, scilicet motus qui est in ge-
nere quantitatis, et motus qui est in genere qua-

235

probatur. a) Mutatio non potest esse mutationis sicut subiecti,
quia mutatio non est substantia per se subsistens. — 11. Neque
potest mutatio esse mutationis ut termini, ita ut subiectum mo-
veatur ex una specie mutationis in aliam. Nam: primo, si sub-
iectum potest moveri per.se de mutatione in mutationem, simul
dum movetur una mutatione, movetur etiam ex hac mutatione
in aliam. Sed in subiecto, terminata una mutatione, sicut po-
test succedere quies, ita quaecumque alia mutatio indeterminate.
Ergo sequitur in hypothesi quod contingat motum. esse de prima
mutatione in quamcumque aliam indifferenter. Hoc autem est
contra rationem motus per se: omnis enim motus et mutatio
est ab uno determinato termino ad alium determinatum. -- 12. Se-

cundo, sicut in subiecto uni mutationi potest succedere opposita,

ita si mutatio est per se de una mutatione in aliam, poterit
subiectum mutari de mutatione aliqua in oppositam, Sicut de
aegrotatione in sanationem. Sed istae duae mutationes, habentes
terminos oppositos, simul erunt in subiecto (cf. n. praec). Simul
ergo dum aliquis movetur ad aegritudinem , movebitur ad sa-
nitatem; hoc est, movebitur ad opposita, quod est impossibile.
- Potest tamen mutatio esse per accidens de una mutatione in
aliam, inquantum subiectum . nunc mutatur. una mutatione et
postmodum alia. — 1:3. b) Si mutationis est mutatio vel gene-
rationis generatio, eadem ratione etiam prioris generationis erit
generatio, et sic in infinitum. Sed in infinitis non est primum;
ergo non erit prima mutatio vel generatio: et consequenter ne-
que secunda neque. ultima, quia secunda non erit nisi fuerit
completa prima. Ergo non erit ulla generatio vel mutatio; et sic
nihil: generabitur. vel movebitur. — Notandum circa hanc ratio-
nem. — 14. c) Si generationis est generatio, idest si generatio
generatur, oportet quod etiam generatio corrumpatur. Sed ne-
cesse est quod corrumpitur existere. Ergo necesse est quod ge-
neratio, qua aliquid generatur, simul dum ipsa est, corrumpatur:
quod videtur inconveniens. — 15. d) Non est assignare mate-
riam generationis, quae scilicet in speciem generationis transeat.
- Item in qualibet mutatione oportet esse aliquem terminum,
qui sit Aoc aliquid. demonstratum: tale autem non est neque
motus neque generatio. — 16. e) Si generationis est generatio,
oportet quod et doctrinae generatio sit doctrina: hoc autem est
falsum; nam doctrina est generatio scientiae, et non doctrinae. —
17. f) Si mutationis sit mutatio, vel sicut subiecti vel sicut ter-
mini,sequetur quod specierum motus una possit esse subiectum
vel terminus alterius, aut etiam sui ipsius: et ideo quod loci muta-
tio alteretur, vel etiam feratur secundum locum; quae sunt in-
convenientia, — 18. Solummodo per accidens contingit muta-
tionem mutari, inquantum nempe mutatur subiectum ipsius.

litatis, et motus qui est in genere ubi, qui dicitur
secundum locum. Qualiter autem motus sit in istis
generibus, et qualiter pertineat motus ad praedi-
camentum actionis et passionis, in tertio * dictum
est. Unde nunc breviter dicere sufficiat, quod
quilibet motus est in eodem genere cum suo ter-
mino, non quidem ita quod motus qui est ad
qualitatem sit species qualitatis, sed per reductio-
nem. Sicut enim potentia reducitur ad genus actus,
propter hoc quod omne genus dividitur per po-
tentiam. et actum: ita oportet quod motus, qui
est actus imperfectus, reducatur ad genus actus
perfecti. Secundum autem quod motus conside-
ratur ut est in hoc ab alio, vel ab hoc in aliud, sic
pertinet ad praedicamentum actionis et passionis.

3. Deinde cum. dicit: Secundum substantiam
autem etc., manifestat conditionalem praemissam.
Et primo ostendit quod in aliis generibus a tribus
praedictis *, non potest esse motus; secundo osten-
dit quomodo in istis tribus generibus motus sit,
ibi: Quoniam autem neque substantiae * etc. Circa
primum tria facit: * primo ostendit quod in ge-
nere substantiae non est motus; secundo quod
nec in genere ad aliquid ,

α) et in tribus illorum. inveniatur motus. — Haec om. codices una-
nimiter; quae quidem omissio non potest explicari per recursum eo-

rundem verborum: tamen retinemus lectionem Pab, quia non parum
confert ad claritatem: argumentationis.

* Lect. v , n. i7.

* Num. praec.

* Lect. seq.
* quia add, pb.

ibi: Neque est in ad

* Num. 7.
* Num. 9.

* Lect. praeced.
n. 4.

* Nn. 4, 5, 60m.
Q.

* secundo add.

pb.
** S. Th. lib. II,
lect.rit; Did. ibid.
cap. ΠΙ, n. 7.

* primo add, pb.
"e. ha HK i,
lect. iv; Did.ibid.
Cap. III, n. 4. -
de Caelo et Mun-
do FLNSZ.

* et om. Pab et
codd. exc. CFHIK
LMNRST.

* in codd.

* S. Th. lect. x;
Did. lib. IX, cap.
viit, n. 2.

* S. Th. lect. 11;

Did. lib. VII,
cap. 1I, n. 7.

* Lect. vitt, n. 2,

236

aliquid * etc.; tertio quod nec in genere actionis et
passionis, ibi: Neque agentis neque patientis * etc.
- Praetermittit autem tria praedicamenta, scilicet
quando et situm et habere. Quando enim signi-
ficat in tempore esse; tempus autem mensura
motus est: unde per quam rationem non est
motus in actione et passione, quae pertinent ad
motum, eadem ratione nec in quando. Situs au-
tem ordinem quendam partium demonstrat; ordo
vero relatio est ^: et similiter habere dicitur se-
cundum quandam habitudinem corporis ad id
quod ei adiacet: unde in his non potest esse mo-
tus, sicut nec in relatione.

Quod ergo motus non sit in genere substantiae,
sic probat. Omnis motus est inter contraria, sicut
supra * dictum est: sed substantiae nihil est con-
trarium: ergo secundum substantiam non est
motus.

4. Habet * autem dubitationem quod hic di-
citur, propter hoc quod idem Philosophus dicit in
libro * de Generatione **, quod ignis est contrarius
aquae. Et in * libro de Caelo ** dicitur, quod cae-
lum non est generabile nec corruptibile, quia non
habet contrarium : unde videtur relinquere, quod
ea quae corrumpuntur, vel sint contraria vel ex
contrariis composita. Dicunt autem quidam ad
hoc, quod una substantia potest esse alteri con-
traria, ut ignis aquae, secundum suam formam,
non secundum suum subiectum. Sed secundum
hoc probatio Aristotelis non valeret: sufficeret
enim ad hoc quod motus sit in substantia, quod
formae substantiales sint contrariae. Est enim
motus de forma in formam, quia et in alteratione
subiectum non est contrarium subiecto, sed forma
formae. Et ideo aliter dicendum, quod ignis est
contrarius aquae secundum qualitates activas et
passivas, quae sunt calidum et * frigidum, humi-
dum et siccum; non autem secundum formas
substantiales. Non enim potest dici quod calor
sit forma substantialis ignis, cum in aliis corpo-
ribus sit accidens de * genere qualitatis. Quod
enim est de genere substantiae, non potest esse
alicui accidens. Sed haec etiam responsio diffi-
cultatem patitur. Manifestum est enim quod pro-
priae passiones causantur ex principiis subiecti,
quae sunt materia et forma. Si igitur propriae
passiones ignis et aquae sunt contrariae, cum con-
trariorum sint contrariae causae, videtur quod for-
mae substantiales sint contrariae. Item in X .Me-
taphys. * probatur quod omne genus dividitur per
contrarias differentias: differentiae autem sumun-
tur a formis, ut in VIII eiusdem libri * habetur :
videtur ergo quod sit contrarietas in formis sub-
stantialibus.

5. Dicendum est igitur quod contrarietas dif-
ferentiarum, quae est in omnibus generibus, at-
tenditur secundum communem radicem contra-
rietatis, quae quidem est excellentia et defectus,
ad quam oppositionem omnia contraria reducun-
tur, ut in primo huius * habitum est. Omnes enim

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. V

differentiae dividentes aliquod genus, hoc modo
se habent, quod una earum est ut abundans,
et alia ut deficiens respectu alterius. Propter quod
Aristoteles dicit in VIII Metaphys. *, quod defini-
tiones rerum sunt sicut numeri, quorum species
variantur per additionem et subtractionem unitatis.
Non tamen * oportet quod in quolibet genere sit
contrarietas secundum propriam rationem huius
et illius speciei; sed solum secundum commu-
nem rationem excellentiae et defectus. Quia enim
contraria sunt quae maxime distant, oportet quod
in quocumque genere invenitur contrarietas, quod
inveniantur duo termini maxime distantes, inter
quos cadunt omnia quae sunt illius generis. Nec
hoc sufficeret ad hoc quod in illo genere esset
motus, nisi de uno extremo in aliud * contingeret
continue pervenire. In quibusdam ergo generi-
bus hae duae conditiones desunt, ut patet in
numeris. Quamvis enim omnes species nume-
rorum differant secundum excellentiam et defe-
ctum; tamen non est accipere duo extrema ma-
xime distantia in illo genere: est enim accipere
minimum numerum, scilicet dualitatem, non ta-
men maximum. Similiter inter species numero-
rum non est continuitas; quia quaelibet species
numerorum formaliter perficitur per unitatem,
quae indivisibilis est, et alteri unitati non continua.
Et similiter etiam * est in genere substantiae. Sunt
enim formae diversarum specierum ab invicem
differentes secundum excellentiam et defectum,
inquantum una forma est nobilior alia; et propter
hoc ex diversis formis possunt causari diversae
passiones, ut obiectum est: tamen una forma spe-
ciei secundum propriam suam rationem non habet
contrarietatem ad aliam. Primo quidem * quia in
formis substantialibus non attenditur maxima di-
stantia inter aliquas duas formas, ita quod ab una
earum non veniatur ordinatim nisi per media: sed
materia dum exuitur una forma, potest indifferen-
ter recipere diversas formas absque ordine. Unde
Aristoteles dicit in II de Generatione *, quod cum
ex terra fit ignis, non oportet quod fiat* transitus
per media elementa. Secundo quia, cum esse sub-
stantiale cuiuslibet rei sit in aliquo indivisibili, non
potest aliqua continuitas attendi in formis sub-
stantialibus, ut motus continuus possit esse de
una forma in aliam secundum remissionem unius
formae et intentionem alterius. Unde probatio
Aristotelis, qua probat in substantia non esse mo-
tum quia non est ibi contrarietas, est demonstra-
tiva, et non probabilis tantum, ut Commentator
innuere videtur. Licet possit et alia ratione pro-
bari quod motus non est in substantia, quam
supra * posuit: quia scilicet subiectum formae
substantialis est ens * in potentia tantum.

6. In qualitatibus autem tertiae speciei manifeste
apparet contrarietas secundum utramque rationem:
et quia qualitates possunt intendi et remitti, ut sic
possit esse continuus motus de qualitate in qua-
litatem ; et quia invenitur maxima distantia in

B) relatio est. - Huic add. P: unde sicut in ad aliquid mon est
motus, ita nec in situ; sed haec additio, quae non invenitur nec in

codicibus nec in edd, a b et Venet. 1504, 1545, superflua apparet ex his
quae paulo post sequuntur, scilicet, w»tde in his etc.

* S. Th. lect. ni;
Did.lib.VII, cap.
m, n. 8.

* autem pab.

* etiam om. cErF
GL.

* S. Th.lect. iv; -

Did. cap. 1v, n.

bem

* maxime EG.

-« *voluntarius co-
|. dices exc. LsH.

—— €ap. xv, n. 8

CAP. IT, LECT. III

uno genere inter duo determinata extrema, sicut
in coloribus inter album et nigrum, in saporibus
inter dulce et amarum. In quantitate autem et
loco, alterum istorum manifeste * invenitur, scilicet
continuitas: sed aliud, scilicet maxima distantia
determinatorum extremorum, non invenitur in eis,
si secundum communem rationem quantitatis et
loci accipiantur; sed solum secundum quod ac-
cipiuntur in aliqua re determinata; sicut in aliqua
specie animalis vel plantae est aliqua minima
quantitas, a qua incipit motus augmenti, et aliqua
maxima, ad quam terminatur. Similiter etiam in
loco inveniuntur duo termini maxime distantes
per comparationem ad motum aliquem, a * quo-
rum uno incipit motus, et in aliud terminatur,
sive sit motus naturalis sive violentus *.

7. Deinde cum dicit: Neque est in ad aliquid etc.,
ostendit quod non est motus in genere ad aliquid.
In quocumque enim genere est per se motus,
nihil illius generis de novo invenitur in aliquo,
absque eius mutatione; sicut novus color non
invenitur in aliquo colorato absque eius altera-
tione. Sed contingit de novo verum esse aliquid
relative dici ad alterum altero mutato, ipso tamen
non mutato. Ergo motus non est per se in ad
aliquid, sed solum per accidens, inquantum sci-
licet ad aliquam mutationem consequitur nova
relatio; sicut ad mutationem secundum quanti-
tatem sequitur aequalitas vel inaequalitas, et ex
mutatione secundum qualitatem similitudo vel
dissimilitudo.

8. Hoc autem quod hic dicitur, in quibusdam
non videtur habere difficultatem 7, in quibusdam
autem sic. Sunt enim quaedam relationes quae
non sunt aliquid realiter in eo de quo praedi-
cantur. Quod quidem quandoque contingit ex
parte utriusque extremi, sicut cum dicitur idem
eidem idem: haec enim identitatis relatio in in-
finitum multiplicaretur, si quaelibet res esset sibi
eadem per relationem additam: manifestum est
enim quod quodlibet sibi ipsi est idem. Est ergo
haec relatio secundum rationem tantum, inquan-
tum scilicet unam et eandem rem ratio accipit
ut duo extrema relationis. Et similiter est in multis
aliis. Quaedam vero relationes sunt, quarum una
realiter est in uno extremo, et alia secundum
rationem tantum in altero, sicut scientia et sci-
bile: scibile enim relative dicitur, non quia ipsum
refertur per aliquam relationem in ipso existen-
tem, sed quia aliud refertur ad ipsum, ut patet
per Philosophum in V Metaphys. * Et similiter est
cum columna dicitur dextra animali: dextrum
enim et sinistrum sunt relationes reales in ani-
mali, quia in eis inveniuntur determinatae vir-
tutes, in quibus huiusmodi relationes fundantur:
in columna autem non sunt secundum rem, sed
secundum rationem tantum, quia non habet prae-
dictas virtutes, quae sunt fundamenta harum re-
lationum. Quaedam vero relativa sunt, in quibus

237

ex parte utriusque extremi invenitur relatio rea-
liter existens, sicut in aequalitate et similitudine:
in utraque * enim invenitur quantitas vel qualitas,
quae est huius relationis radix. Et simile etiam
apparet in multis aliis relationibus.

In illis igitur relationibus quae non ponunt rem
aliquam nisi in uno extremorum, non videtur dif-
ficile quod mutato illo extremo, in quo relatio rea-
liter existit, de novo dicatur aliquid relative de
altero, absque sui mutatione, cum nihil ei realiter
adveniat. Sed in illis in quibus relatio invenitur
realiter in utroque extremorum, videtur difficile
quod aliquid relative dicatur de uno per mutatio-
nem alterius absque mutatione sui: cum nihil de
novo * adveniat alicui absque mutatione eius cui
advenit. Unde dicendum est quod si aliquis per
suam mutationem efficiatur mihi aequalis, me non
mutato, ista * aequalitas primo erat in me quo-
dammodo, sicut * in sua radice, ex qua habet
esse reale: ex hoc enim quod habeo talem quan-
titatem, competit mihi quod sim aequalis omni-
bus illis, qui eandem quantitatem habent. Cum
ergo aliquis de novo accipit illam quantitatem,
ista communis radix aequalitatis determinatur ad
istum: et ideo nihil advenit mihi de novo per
hoc quod incipio esse alteri aequalis per eius
mutationem.

9. Deinde cum dicit: Neque agentis etc., pro-
bat quod non sit motus in genere actionis et
passionis. Actio enim * et passio non differunt
subiecto a motu, sed addunt aliquam rationem,
ut in tertio * dictum est. Unde idem est dicere
quod motus sit in agere et pati, et quod motus
sit in motu. Circa hoc ergo tria facit: primo
proponit quod intendit; secundo probat propo-
situm, ibi: Primo quidem enim contingit * etc. ;
tertio ponit quandam distinctionem ad propositi
manifestationem, ibi: Omnino autem quoniam. mo-
vetur * etc. - Dicit ergo primo quod sicut motus
non est eius quod est ad aliquid, ita etiam non est
agentis et patientis, neque etiam, ut absolute * lo-
quamur, est moventis aut moti: quia non potest
esse quod aliquis motus sit alicuius motus, neque
quod generatio sit generationis, quae sunt spe-
cies mutationis; neque etiam quod mutationis sit
mutatio, quae est genus eorum et etiam corru-
ptionis.

10. Deinde cum dicit: Primum quidem enim
contingit etc., probat quod mutationis non possit
esse mutatio; et hoc per sex rationes. Quarum
prima est, quia * si mutationis sit mutatio, hoc
potest intelligi dupliciter. Uno modo ut mutatio
sit mutationis sicut subiecti quod movetur: sicut
aliqua mutatio est hominis, quia homo movetur,
puta de albedine in nigredinem. Sic ergo potest
intelligi quod motus aut mutatio sit mutationis aut
motus ut subiecti, ita scilicet quod motus aut
mutatio moveatur; puta quod calescat aut infri-
gidetur vel moveatur secundum locum aut secun-

Ὁ in quibusdam non videtur habere difficultatem. — Pab; in qui-
busdam quidem (quidem om. FGHNRpE) non habet difficultatem codd.—
Quae immediate sequuntur nempe, in quibusdam autem sic, omittunt

omnes nostri codd. et edd. a b ac Venet. 1545. Per haec tamen verba
sententia hic enunciata plenius respondet iis quae infra in hoc num. di-
cuntur, Zn illis igitur relationibus etc.

* utroque codd.

* de novo om.
EG.

* ista om. codd,

* scilicet codd.

* autem codices
eXC. BFHNRZ.

* Lect. v. nn. I0,
n.

* Num. seq.

* Num. 18.

* absolutius co-
dices.

* quia om. P.

* existens EGM.

* motus ».

ὃ

* aut ex aegri-
tudine in sanita-
tem Eg.

* simpliciter co-
dices exc. ΒΟΖΡῈ
$FHN.

* infirmitatem
codd. exc. EGX.

238

dum augmentum et diminutionem. Sed hoc est
impossibile, quia mutatio. non-est de numero
subiectorum, cum non sit substantia per se subsi-
stens *. Non ergo potest esse mutatio mutationis
ut subiecti.

11. Alio modo potest intelligi ut sit mutatio *
mutationis uf lermini, ita scilicet quod aliquod
subiectum moveatur ex una specie mutationis in
alteram, sicut ex calefactione in infrigidationem ?
aut sanationem ἢ ut duae mutationes intelligantur
duo termini unius mutationis, sicut aegritudo et
sanitas intelliguntur duo termini mutationis, cum
homo mutatur a sanitate in aegritudinem. Sed
non est possibile quod aliquod subiectum moveatur
per se de mutatione in mutationem, sed solum
per accidens. Et quod hoc non sit possibile per
se, probat dupliciter. Primo quidem sic. Omnis
enim motus est mutatio ab una specie determi-
nata in dliam speciem determinatam. Et similiter
generatio et corruptio, quae condividuntur motui,
habent determinatos terminos: sed est differentia
intantum quod generatio et corruptio sunt in ter-
minum oppositum sic, idest secundum contradi-
ctionem; sed motus est in terminum oppositum
non similiter *, sed secundum contrarietatem. Si
igitur aliquod. subiectum mutetur de mutatione
in mutationem, puta de aegrotatione in dealba-
tionem, simul dum mutatur subiectum de sanitate
in aegritudinem, mutabitur etiam ex hac muta-
tione in aliam. Dum enim subiectum adhuc est
partim in termino a quo, movetur * in terminum
ad quem, sicut dum aliquis aliquid habet de sa-
nitate, movetur ad aegritudinem. Si igitur motus
de sanitate in aegritudinem sit terminus a quo
alicuius motus, dum adhuc durat ista mutatio,
qua scilicet aliquis mutatur de sanitate in aegri-
tudinem, simul mutabitur subiectum de hac mu-
tatione in aliam, quae succedit in subiecto huic
mutationi. Manifestum est autem. quod quando
prima mutatio fuerit terminata, scilicet cum iam
quis ex sanitate mutatus est in aegritudinem *,
poterit deinceps succedere sibi quaecumque alia
mutatio. Nec hoc est mirum; quia contingit ter-
minata prima mutatione, subiectum quiescere et
nulla mutatione mutari; et eadem ratione con-
tingit quod mutetur alia quacumque mutatione.
Si igitur est aliquis motus de prima mutatione
in secundam mutationem, quae succedit in sub-
iecto, sequetur quod motus sit de prima mu-
tatione in quamcumque aliam indeterminate. Et
hoc est contra rationem motus per se: quia omnis
motus est de determinato ad determinatum ter-
minum: non enim corpus movetur per se de albo
in quodcumque, sed in nigrum aut medium. Patet
ergo quod duae mutationes non sunt per se ter-
mini mutationis alicuius.

12. Secundo autem probat idem per aliam ra-
tionem. Quia si mutatio quaedam per se est de
mutatione praecedente in mutationem subsequen-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. V

tem, non oportet quod semper sit mutatio in
mutationem contingentem, idest * quam contin-
gat simul esse cum mutatione praecedente: sicut
dealbatio simul potest esse cum aegrotatione, sed
sanatio non potest simul esse cum aegrotatione,
quia sunt contrariae mutationes. Contingit tamen
quod aegrotationi succedat in eodem subiecto
sicut dealbatio, ita et sanatio. Et hoc est quod:
dicit, quod mutatio quae ponitur esse de una
mutatione in aliam, non semper erit * in mutatio- '
nem contingentem, cum quandoque succedat non
contingens. Et illa etiam mutatio non contingens
est ex quodam in quoddam alterum * » idest inter ἢ
duos alios terminos. Quare ista mutatio non con- '
tingens, in quam aliquis mutatur de aegrotatione,
erit sanatio opposita aegrotationi. Quod autem
hoc sit * inconveniens, patet ex propositione su-
pra * inducta, scilicet quod simul dum est prima
mutatio, mutabitur in secundam: simul ergo dum
aliquis movetur ad aegritudinem, mutabitur ad
sanationem *. Sanationis autem terminus est sani-
tas: est enim de quodam in quoddam aliud, ut
dictum est *. Unde relinquitur quod simul dum ali-
quid movetur ad aegritudinem, moveatur etiam ad
sanitatem : quod est moveri ad duo contraria si-
mul, et intendere ea simul; quod est impossibile.
Sic igitur manifestum est quod nulla mutatio est
per se de una mutatione in aliam. T

Sed quod hoc contingat esse per accidens, ut
praemisit *, manifestat subdens quod per accidens
hoc contingit, sicut quando subiectum nunc mu-
tatur una mutatione et postmodum alia: puta si
dicatur aliquid * mutari per accidens de recorda-
tione in oblivionem, vel in quamcumque aliam
mutationem: quia subiectum mutationis quando-
que mutatur in scientiam, quandoque in aliquid
aliud, puta in sanitatem.

13. Secundam rationem ponit ibi : Amplius au-
lem in infinitum etc., et * praemittit duas conditiona-
les. Quarum prima est, quod si mutatio est muta-
tionis vel generatio generationis, quocumque modo
necesse est procedere in infinitum: quia eadem
ratione generatio secunda habebit aliam genera-
tionem, et sic * in infinitum. - Secunda conditio-
nalis est, quod si ordinentur hoc modo genera-
tiones et mutationes, quod mutatio sit mutationis
et generatio generationis, si ultima mutatio vel
generatio erit, necesse est quod prima sit. Hanc
autem secundam conditionalem ic probat. Sit
enim aliquid quod generetur simpliciter, puta ignis:
si generationis est daaeratio; oportet dicere quod
etiam ista simpliciter * generatio aliquando gene-

rabatur, et hoc ipsum fieri fiebat. Cum autem * ai

fiebat ipsa generatio, nondum erat illud quod ge-
neratur simpliciter, scilicet ignis; quia aliquid non
est dum fit, sed quando iam factum est, tunc
primo est. Quamdiu ergo fiebat generatio ignis,
ignis nondum erat factus: nondum ergo erat. Et
iterum ipsa generatio suae generationis eadem ra-

ὃ) ex calefactione in infrigidationem. — PZsG; ex frigidatione in
calefactionem L, ex calefactione in frigidationem edd. a b; cet. codd.
utrum legant cum a b, an omittant particulam im, non liquet.

ε) Dum enim subiectum adhuc est partim in termino a. quo, mo-
vetur.- Dum enim est subiectum adhuc in termino a quo, partim mo-
vetur codd, a b et Venet, 1545 (cf. lect. x. n. 10, 13).

*

scilicet pab.

est rab, datv.. 1

* sanitatem L
GH.

* ut dicit pab -
et codd. exc. EG.
etpquiom. ——

* Num. praec, 3

* aliquid dicitur.
Pab. ἈΝ

Ε΄" πὲς EG.
3

E

Ent
-..* C. lect. vur sq.

E

generetur co-
- dices exc. pGun.

ο΄ τ sicut substantia
ο΄ em. codd. et a b.
E

eS eXC. GpE.

CAP. II, LECT. III

tione aliquando fiebat: et sicut quando fiebat
generatio ignis, nondum erat ignis, ita sequitur
quod quamdiu fiebat generatio generationis ignis,
nondum esset generatio ignis. Ex quo manifestum
est quod generatio ignis esse non potest, nisi
completa sua generatione: et eadem ratione nec
illa, nisi fuerit praecedens; et sic usque ad pri-
mam. Si igitur non fuerit prima generatio, non *
erit ultima, quae est generatio ignis. Sed si pro-
cedatur in generationibus in infinitum, non est
accipere primam mutationem vel generationem,
quia in infinitis non est primum. Unde sequitur
quod neque sit habitum , idest consequenter se
habens, in generationibus et mutationibus. Si au-
tem non sit aliqua generatio nec mutatio, nihil fit
neque movetur. Si igitur generationis sit genera-
tio, et mutationis sit * mutatio, nihil fit neque mo-
vetur. - Est autem attendendum, quod haec ratio
non excludit quin mutatio possit sequi mutationem
per accidens in infinitum: quod oportet dicere
secundum opinionem Aristotelis, qui posuit mo-
tum aeternum. Sed intendit ostendere, sicut prius
dictum est *, quod mutatio non sit mutationis per
se in infinitum. Sic enim postrema dependeret ex
infinitis praecedentibus, et nunquam finiretur 5.
14. Tertiam rationem ponit ibi: Amplius eiusdem
motus etc. quae talis est. Eidem motui contra-
riatur et motus et quies *, sicut ascensioni con-
trariatur descensus et quies in loco inferiori; et
similiter generatio et corruptio contrariantur: con-
traria autem nata sunt fieri circa idem. Ergo
quidquid generatur, potest corrumpi. Sed si ge-
nerationis est generatio, oportet quod generatio
generetur: ergo generatio corrumpitur. Sed quod
corrumpitur oportet esse: sicut enim generatur
quod non est, ita corrumpitur quod est. Ergo
oportet quod cum fiat quod fit, idest cum gene-
ratur * aliquid, generatione existente, tunc ipsa ge-
neratio corrumpatur: non quidem statim cum
generatio desierit, neque iterum in posteriori tem-
pore, sed simul; quod videtur inconveniens. - Est
autem considerandum quod generatio est ut ter-
minus eius quod generatur sicut substantia *, quia
generatio est transmutatio ad substantiam: quod
autem est generationis subiectum, non est id quod
generatur, sed materia eius. Unde * Aristoteles non
recedit a suo proposito, quo intendebat ostendere
quod mutatio non est mutationis uf termini.
15. Quartam rationem ponit ibi: Amplius opor-
let maleriam etc.: quae talis est. In omni gene-

239

ratione oportet esse aliquam materiam, ex qua
fiat illud quod generatur, sicut et * in omni mu-
tatione oportet esse aliquam materiam vel sub-
iectum ; ut in alteratione subiectum est corpus
quantum ad corporales alterationes, et anima
quantum ad animales. Si igitur generatio gene-
retur, oportet quod sit aliqua materia ipsius ge-
nerationis, quae scilicet in speciem generationis
transeat, sicut materia ignis generati transit in
speciem ignis: et talem materiam non est assi-
gnare. - Ponit etiam sub eadem ratione aliud me-
dium: quia scilicet in qualibet generatione vel
mutatione oportet esse aliquem terminum, in
quem aliquid movetur. Et huiusmodi terminum
oportet esse hoc aliquid demonstratum vel * deter-
minatum: huiusmodi autem non est neque motus
neque generatio. Non est ergo possibile quod
generationis aut motus sit aliqua generatio.

16. Quintam rationem ponit ibi: Similiter au-
lem etc.: quae talis est. Sicut se habet genus ad
genus, sic * et species ad speciem: si igitur ** ge-
nerationis sit generatio, oportebit quod etiam do-
ctrinae generatio sit doctrina. Sed hoc apparet
manifeste falsum: doctrina enim est generatio
scientiae, et non generatio doctrinae. Ergo neque
generationis potest esse generatio.

17. Sextam rationem ponit ibi: Amplius, si
ires species etc.: quae talis est. Si mutationis sit
mutatio vel sicut subiecti * vel sicut termini, cum
tres sint species motus, ut dictum est *, scilicet
motus in ubi, in quantitate " et qualitate; sequetur
quod una harum specierum possit esse subiectum
alterius et terminus, et etiam sui ipsius ?. Sequetur *
ergo quod loci mutatio alteretur vel etiam feratur
secundum locum *. Quae quidem evidentius appa-
rent inconvenientia * in speciali quam in communi.
Non ergo dicendum est quod mutationis sit mu-
tatio, aut generationis generatio.

18. Deinde cum dicit: Omnino autem etc.,
ostendit quomodo possit esse mutationis mutatio.
Et dicit quod cum tripliciter aliquid moveatur, ut
supra * est dictum, vel secundum accidens vel se-
cundum partem vel per se, solummodo per acci-
dens contingit mutari mutationem; inquantum sci-
licet subiectum mutationis mutatur: puta si aliquis
dum fit sanus, currat aut discat; tunc enim sanatio
curret aut discet per accidens, sicut musicus aedi-
ficat. Sed de eo quod movetur per accidens, non
intendimus nunc tractare *: hoc enim iam supra **
praetermisimus.

€) postrema dependeret... et nunquam finiretur, -- Pro dependeret,
dependent CLOS, dependerent PBDFMNRpEH et ab; pro finiretur,
Jinietur ed. a, finirent O, finirentur PBFLNRb; legimus cum ceteris
codicibus, quia ex praecedentibus patet quod ad postrema debet subin-
telligi mutatio.

3298€

Ἢ) species motus, ut dictum est, scilicet motus in ubi, in quantitate. —
species motus, scilicet motus in ubi et motus in quantitate Pab.

0) subiectum alterius et terminus, et etiam sui ipsius. — subiectum
alterius, et terminus etiam sui ipsius PGpE; sed lectio adoptata ple-
nius exprimit sententiam, quam ex Aristotele exponit s. Thomas.

* et om. PFHR.

* et codd.

* ila Lsrzsc, om.
cet.
** sic igitur si
EG.

* subiectum ».

* Num. 2.

7

0

* Sequeretur P.

* actum ACDIKM
OTVXYSE.

* tam add. ecNsu
et a.

* Lect. 1; n. 2.

* determinare »
FHR.
"Lect, 1, n. 10.

240

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. V

LECTIO QUARTA

CONCLUDITUR MOTUM ESSE SOLUM IN QUANTITATE, QUALITATE ET UBI -
QUALITER MOTUS SIT IN HIS TRIBUS GENERIBUS -
QUOT MODIS DICATUR IMMOBILE

᾿Επεὶ δὲ οὔτε οὐσίας οὔτε τοῦ πρός τι οὔτε τοῦ ποιεῖν
καὶ πάσχειν, λείπεται χατὰ τὸ ποιὸν χαὶ τὸ ποσὸν
χαὶ τὸ ποῦ χίνησιν εἶναι μόνον’ ἐν ἑχάστῳ γάρ ἐστι
τούτων ἐναντίωσις.

Ἡ μὲν οὖν κατὰ τὸ ποιὸν χίνησις ἀλλοίωσις ἔστω" τοῦτο
γὰρ ἐπέζευκται χοινὸν ὄνομα. Λέγο δὲ τὸ ποιὸν οὐ
τὸ ἐν τῇ οὐσίᾳ (καὶ γὰρ ἡ διαφορὰ ποιότης), ἀλλὰ
τὸ παθητικόν, καθ᾽ ὃ λέγεται πάσχειν ἢ ἀπαθὲς
εἶναι.

Ἢ δὲ κατὰ τὸ ποσόν, τὸ μὲν κοινὸν ἀνώνυμον, καθ᾽
ἑκάτερον δ᾽ αὔξησις καὶ φθίσις, ἡ μὲν εἰς τὸ τέλειον
μέγεθος αὔξησις, ἡ δ᾽ ix τούτου φθίσις.

'H δὲ κατὰ τόπον xal τὸ κοινὸν xal τὸ ἴδιον ἀνώνυμος,
ἔστω δὲ φορὰ καλουμένη τὸ κοινόν’ καίτοι λέγεταί
q5 ταῦτα φέρεσθαι μόνα κυρίως, ὅταν μὴ ἐπ᾽ αὐτοῖς
ἢ τὸ στῆναι τοῖς μεταβάλλουσι τὸν τόπον, χαὶ ὅσα
αὐτὰ p.c ἑαυτὰ κινεῖ κατὸ τόπον.

Ἢ δ᾽ ἐν τῷ αὐτῷ εἴδει μεταβολὴ ἐπὶ τὸ μᾶλλον καὶ
ἧττον ἀλλοίωσίς ἐστιν ἡ γὰρ ἐξ ἐναντίου εἰς ἐναν-

τίον κίνησίς ἐστιν, ἢ ἁπλῶς ἢ mw ἐπὶ μὲν 12e τὸ

ἧττον ἰοῦσα εἰς τοὐναντίον λεχθήσεται μεταβάλλειν,
ἐπὶ δὲ τὸ μᾶλλον ὡς ἐκ τοὐναντίου εἰς τὸ αὐτό.
Διαφέρει "rao οὐδὲν πῇ μεταβάλλειν 5 ἁπλῶς, πλὴν
πῇ δεήσει τἀναντία ὑπάρχειν" τὸ δὲ μᾶλλον καὶ
ἧττόν ἐστι τῷ πλέον ἢ ἔλαττον ἐνυπάρχειν τούὐναν-
τίου καὶ μή.

Ὅτι μὲν οὖν αὖται τρεῖς μόναι κινήσεις εἰσίν, ix τού-
70» δῆλον.

᾿Αχίνητον δ᾽ ἐστὶ τό τε ὅλως ἀδύνατον κινηθῆναι,
ὥσπερ ὁ ψόφος ἀόρατος, xal τὸ ἐν πολλῷ χρόνῳ
μόλις κινούμενον ἢ τὸ βραδέως ἀρχόμενον, ὃ λέγε-
ται δυσχίνητον, καὶ τὸ πεφυχὸς μὲν κινεῖσθαι xal
δυναμιενον. p.m κινούμενον δὲ τότε ὅτε πέφυχε χαὶ
οὗ xal ὡς, ὅπερ ἠρεμεῖν καλῶ τῶν ἀκινήτων μόνον"
ἐναντίον vp ἡρεμία κινήσει, ὥστε στέρησις ἂν εἴη
τοῦ δεχτιχοῦ.

Τί μὲν οὖν ἐστὶ κίνησις, καὶ τί ἠρεμία, xal πόσαι με-
ταβολαί. καὶ ποῖαι χινήσεις, φανερὸν ἐκ τῶν εἰρη-
μένων.

SyNoPsis — 1. Argumentum et divisio textus. Ex dictis in
praecedenti lectione relinquitur manifestum, motum esse solum
in quantitate, qualitate et ubi: in quolibet enim horum generum
est contrarietas, quam requirit motus. — 2. Textus subdivisio.
Motus in qualitate vocatur alteratio, et hoc nomen convenit ei
proprie secundum suum genus: nam alterum dicitur quod differt
secundum qualitatem. Accipitur autem hic qualitas non secun-
dum quod quale invenitur in genere substantiae, sed secundum
quod continetur in tertia specie qualitatis, in qua specie contingit
esse alterationem. — 3. Motus qui est in quantitate non habet
nomen secundum genus suum, sed nominatur secundum spe-
cies, quae sunt PURO et decrementum. — 4. Motus in
ubi, seu secundum locum, non habet neque nomen commune
generis, neque nomina propria specierum; sed impositum est ei
nomen commune /atio, quamvis hoc nomen non sit proprium
motus localis in communi: nam illa solum proprie dicuntur fer-

“ΟΣ stenso quod non est motus in sub-
Wstantia, neque in ad aliquid, neque
Pin actione et passione, concludit in

4 quibus generibus sit motus. Et circa
hoc tria facit: primo inducit conclusionem inten-

* Quoniam autem neque substantiae, neque ipsius ad ali-
quid, neque ipsius facere aut pati, relinquitur secundum
quale aut quantum et ubi, motum esse solum: in uno-
quoque enim horum est contrarietas.

Motus quidem igitur secundum quale alteratio sit: huic
enim alludit commune nomen. Dico autem quale non
in substantia (et namque differentia quale est), sed
quod passivum, secundum quod dicitur pati aut impas-
sibile esse.

Qui vero secundum quantum, secundum commune quidem
innominatus est: sed secundum utrumque augmentum
aut decrementum. Qui enim est in perfectam magnitu-
dinem, augmentum est; qui vero ex hac, decrementum.

Qui autem est secundum locum, et secundum proprium et

commune innominatus est: sit autem latio vocata, quod.

commune est. Quamvis dicantur ferri haec sola proprie,
cum non in seipsis sit stare mutantibus locum, et quae-
cumque non ipsa seipsa movent secundum locum.

* Quae autem est in eadem specie mutatio in magis et minus,
alteratio est. Quae enim ex contrario in contrarium ,
motus est aut simpliciter aut sic. In minus quidem
enim vadens, in contrarium dicetur mutari: in magis
autem, tanquam ex contrario in seipsum. Differt enim
nihil sic mutari aut simpliciter, nisi quod sic oportebit
contraria esse, magis autem et minus est quo plus aut
minus contrarii inest aüt non.

Quod quidem igitur hi tres soli motus sunt, ex his mani-
festum est.

* Immobile autem est, et quod omnino impossibile est mo-
veri, sicut sonus invisibilis: et quod in multo tempore
vix movetur, aut quod tarde incipit; quod dicitur gra-
viter mobile: et quod aptum natum est moveri, potest-
que moveri, non movetur autem tunc cum aptum
natum est, et ubi, et sic; quod quidem quiescere voco
immobilium solum. Contrarium enim quies motui est;
quare privatio erit susceptivi.

Quid quidem igitur est motus, et quid quies, et quot muta-
tiones, et quales motus, manifestum ex dictis.

ri, quae non moventur a seipsis, sed ab aliis. - Ratio eorum
quae dicta sunt circa nomina trium specierum motus, — 5. Mu-
tatio quae est in eadem specie qualitatis, puta in albedine, se-
cundum magis et minus, non reducitur ad motum augmenti
vel decrementi, sed est alteratio. Nam mutari de contrario in
contrarium secundum qualitatem, contingit aut simpliciter, si-
cut cum aliquid de albo mutatur in nigrum, aut secundum
magis et minus, sicut cum aliquid de magis albo mutatur in
minus album, vele converso. — Concluditur species motus esse
solum tres praedictas. — 6. Tribus modis dicitur immobile. a)
Quod nullo modo moveri potest, ut Deus; b) quod difficile est
moveri; c) quod natum est moveri et potest de facili moveri, non
tamen movetur quando et ubi et eo modo quo moveri potest.
Et hoc solum dicitur proprie quiescere: nam quies est contraria,
seu privative opposita, motui. Unde quies est privatio in subiecto
susceptivo motus. — Epilogus.

tam; secundo ostendit qualiter sit motus in uno-
quoque trium generum, ibi: Motus quidem igi-
tur * etc.; tertio removet quandam dubitationem,
ibi: Quae autem est in eadem specie ἢ etc.

Dicit ergo primo quod cum motus non sit ne-

* Seq. cap. m.

ἜΣ. MPH, S RR

Text. 18.
1
3
|
1
3
|
|
᾿
:
, :
:
|
* Text. 19.
* Text. 20.
* Num. seq.
* Num. 5.

|.
|
E
| ^
|.
|
!

* neque om. BE

^A FGHNRV.,

* Lect. praeced.,
nn. 3, 7, 9.

* et add. pab.

ΠΥ Lect. praeced.,

nn. 3,

* sit om. codd.

* Num. seq.

* Num. 4.

* Loquitur BEFG
HR.

* sed r.

* de ka.

* esse om. EGd.

* Lect. 1v, v. -
huius om. να.

CAP. II, LECT. IV

que * in substantia, neque in ad aliquid, neque in
facere et pati, ut ostensum est *; relinquitur quod
motus sit solum in istis tribus generibus, scilicet
quantitate, * qualitate et ubi: quia in unoquoque
horum generum contingit esse contrarietatem ,
quam requirit motus. Quare autem praetermittat
tria genera, scilicet quando, situm et Aabere; et
quomodo in istis tribus generibus in quibus est
motus, sit contrarietas, supra * ostensum est.

2. Deinde cum dicit: Motus quidem igitur etc.,
ostendit qualiter sit motus in praedictis generibus.
Et primo qualiter sit * in qualitate; secundo qua-
liter in quantitate, ibi: Qui vero secundum * etc.;
tertio qualiter in ubi, ibi: Qui autem est secundum
locum * etc. Dicit ergo primo quod motus qui est
in qualitate, vocatur a/feratio. Huic enim generi
alludit hoc commune nomen, quod est alteratio:
nam alterum solet dici quod differt secundum
qualitatem. Loquimur * autem nunc de qualitate,
non secundum quod quale invenitur in genere
substantiae, secundum * quod differentia substan-
tialis dicitur praedicari in * eo quod quale: sed de
quali passivo, quod continetur in tertia specie qua-
litatis, secundum quod quale dicitur aliquid pati
aut non pati, ut calidum et frigidum, album et
nigrum, et huiusmodi. In his enim contingit esse *
alterationem, ut in septimo * huius probabitur.

3. Deinde cum dicit: Qui vero secundum quan-
tum etc., ostendit quomodo sit motus in quanti-
tate. Et dicit quod motus qui est in quantitate,
non est nominatus secundum suum genus, sicut
alteratio; sed nominatur secundum suás species,
quae sunt augmentum et decrementum. Motus
enim qui est ab imperfecta magnitudine ad per-
fectam, vocatur augmentum *; qui vero est a
perfecta magnitudine in imperfectam, vocatur de-
crementum.

4. Deinde cum dicit: Qui autem est secundum
locum etc., ostendit qualiter sit motus in ubi. Et
dicit quod motus secundum locum non habet no-
men commune generis, neque nomina propria
specierum; sed imponit ei nomen ? commune,
ut vocetur /azio: quamvis hoc nomen non sit
proprium omnino motus localis in communi. Illa
enim sola dicuntur proprie ferri, quae sic mo-
ventur secundum locum, quod non est in pote-
state eorum quod stent; et huiusmodi sunt illa,
quae non moventur a seipsis secundum locum,
sed ab aliis.

Ideo autem imponi potuit nomen commune
motui in qualitate, quia qualitates sunt contrariae

241
secundum propriam rationem suarum specierum,
secundum quas continentur sub genere qualitatis.
Contrarietas autem in quantitate non est secun-
dum rationem suarum specierum, sed secundum
perfectum et diminutum, ut supra * dictum est; et
secundum hoc denominantur species. Sed in loco
est contrarietas solum per comparationem ad mo-
tum, respectu cuius duo termini maxime distant:
et ideo, quia ista contrarietas est secundum id quod
omnino extraneum est ab hoc genere, non potuit
motus qui in hoc genere est, habere nomen,
neque in generali neque secundum partes.

5. Deinde cum dicit: Quae autem est in eadem
specie etc., manifestat quoddam quod poterat esse
dubium, ostendens ad quam speciem motus re-
ducatur mutatio quae est secundum magis et
minus; puta cum aliquid * de magis albo fit minus
album *, et e converso. Posset enim alicui videri
quod reduceretur ad motum augmenti et decre-
menti. Sed ipse ostendit quod reducitur ad mo-
tum alterationis: et dicit quod mutatio quae est
in eadem specie qualitatis, puta in albedine, vel
in magis vel in minus, est alteratio. Et hoc probat
per hoc, quod alteratio est mutatio de contrario
in contrarium secundum qualitatem, quod con-
tingit dupliciter: au£ simpliciter, sicut cum * aliquis
mutatur de albo in nigrum, vel e converso; aut
sic, scilicet cum * aliquid mutatur de magis albo
in minus album, et e converso. Et quod sic mutari
sit mutari de contrario in contrarium, probat per
hoc, quod cum aliquid mutatur de magis albo in
minus album, potest dici mutari de contrario in
contrarium, quia appropinquat ad contrarium,
scilicet ad nigrum. Cum. autem mutatur aliquid
de minus albo in magis album, idem est ac si
mutaretur de contrario in contrarium, scilicet de
nigro in ipsum album ?: ex hoc enim fit magis
album, quod magis recedit a nigro, et perfectius
participat albedinem. Et nihil differt * quantum
ad hoc quod sit alteratio, quod mutetur aliquid
de contrario in contrarium vel simpliciter vel sic,
scilicet secundum magis et minus; nisi quod
quando mutatur aliquid * simpliciter de contrario
in contrarium, necesse est quod sint duo con-
traria in actu termini alterationis, ut album et
nigrum; sed mutatio secundum magis et minus
est inquantum est plus et minus de altero con-
trariorum, vel non est.

Ulterius ibi: Quod quidem igitur hi tres etc.,
concludit manifestum esse ex dictis * ?, tres so-
lum praedictas species motus esse.

a) qui est... vocatur augmentum. — PsO et ed. Venet. 1545; qui est
in perfecta magnitudine, vocatur augmentum edd. a b et codd., exc. LM
qui habent: qui est in perfecta magnitudine (cet. om.) in imperfectam
vocatur decrementum. — FH pergunt: qui vero est in magnitudine im-
perfecta, vocatur decrementum.

8) sed imponit ei nomen. — sed imponitur ei nomen FHMNOQR,
sed imponatur ei nomen LS, sed impositum est ei nomen PEGab; le-
gimus cum ceteris codd., quia eorum lectio bene exprimit id quod Ari-
stoteles in textu facit.— Ibi, hoc nomen non sit proprium, PpO om. non;
post omnino add. neque EpG et a.

Y) potest dici mutari... in ipsum album. — Sic P cum ed. Venet. 1545;
a om. et e converso (vide supra)... in magis album; D om. potest
dici.. in magis album; ceteri, exceptis dicendis, legunt sic: potest dici
mutari in contrarium, quia appropinquat ad contrarium, scilicet ad

Opp. D. Τβομαξ T. II.

nigrum. Cum autem mutatur aliquid de magis albo in minus album,
idem est ac si mutaretur de contrario, scilicet nigro, in ipsum album ;
pro de magis albo in minus album, quae lectio non est recta, pN ha-
bet a magis albo de minus albo, GsEFN ut P, Q de minus albo in
magis; pro scilicet de nigro, scilicet nigro codd. exc. EGMQSsF; de ce-
tero EFGMNQ legunt ut alii codices; b in principio om. de contrario;
a in fine om. in contrarium. — Lectio codd., quatenus omittant verba
de contrario et in contrarium, est conformis textui Aristotelis, nec di-
scordat a contextu expositionis s. Thomae. — Linea sequenti pro quod,
K habet et, PDGpE et a b habent quia.

ὃ) Ulterius ibi... ex dictis. — Ulterius concludit ex dictis edd. a b,
Ulterius concludit esse ex dictis EG ; Ulterius concludit manifestum
esse ex dictis cet., ex quibus verba manifestum esse, quae desunt in
Piana, inseruimus textui.

31

* Lect. praeced.,
n. 6.

* aliquis codd.
exc. DGHNZ.

* albus sk.

* sicut om. Pab,
cum om. Ls.

* quando rab.

* differunt rab.

* aliquid om. B
EFGHSZd.

᾿ Conf. num. I.
ὃ

*modo natum est

*etiam add.codd.

242

6. Deinde cum dicit: Zmmobile autem est etc.,
ostendit quot modis dicitur Zmrmobile: et ponit tres
modos. Primo enim dicitur immobile illud quod
nullo modo est aptum natum * moveri, ut Deus;
sicut * dicitur invisibile quod non est natum vi-

deri, ut sonus. Secundo modo dicitur immobile,
quod difficile est moveri. Et hoc dupliciter: vel
quia postquam incepit moveri, tarde et cum ma-
gna difficultate movetur, sicut si quis dicat clau-
dum immobilem; vel quia difficile est quod in-
cipiat moveri, et per multum tempus oportet ad
hoc laborare, sicut si dicamus quod aliquis mons
vel aliquod magnum saxum est immobile. Tertio
modo dicitur aliquid immobile, quod natum est

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. V

moveri et potest de facili moveri, non tamen
movetur quando natum est moveri, et ubi natum
est moveri *, et eo modo quo natum est moveri.
Et hoc solum proprie dicitur quiescere: quia quies
est contraria motui. Et accipit hic contrarietatem
large, secundum quod includit etiam privationem.
Unde concludit quod oportet quod quies sit pri-
valio in susceptivo motus. Contrarium enim et
privatio non est nisi in susceptivo sui oppositi.
, Ultimo ibi *: Quid quidem igitur est motus etc.,
epilogat quae dicta sunt, dicens manifestum esse
ex dictis *, quid sit motus et quid quies, et quot
sint mutationes, et quales mutationes possint *
dici motus.

t) et ubi natum est moveri. -- Hoc om. b et Venet. 1545; a et pEG hab. lac; natum est moveri om. P.

ΘΕΙ͂Ν

* ibi... efc. om.

* possunt PBCHR

—

τς ὐὗω μων

Ἂν ΑΨ.

CAP. III, LECT. V 243

LECTIO QUINTA

DEFINITIONES EORUM QUAE PERTINENT AD HOC QUOD EST 7ZANGERE,
ET AD HOC QUOD EST ESSE CONSEQUENTER ET AD CONTINUUM

Μετὰ δὲ ταῦτα λέγωμεν τί ἐστι τὸ apa καὶ χωρίς,
xal τί τὸ ἅπτεσθαι, xal τί τὸ μεταξύ, καὶ τί τὸ
ἐφεξῆς, καὶ τί τὸ ἐχόμενον καὶ συνεχές, καὶ τοῖς
ποίοις ἕχαστον τούτων ὑπάρχειν méQuxev.

Ἅμα μὲν οὖν λέγεται ταῦτ᾽ εἶναι κατὸ τόπον, ὅσα ἐν
ἑνὶ τόπῳ ἐστὶ πρώτῳ; χωρὶς δ᾽ ὅσα ἐν ἑτέρῳ;
ἅπτεσθαι δ᾽ ὧν τὰ ἄκρα ἅμα,

μεταξὺ δ᾽ εἰς ὃ πέφυχε πρῶτον ἀφικνεῖσθαι τὸ μετα-
βάλλον; ἢ εἰς ὃ ἔσχατον μεταβάλλει κατὰ φύσιν
συγεχῶς μεταβάλλον. ᾿Εν ἐλαχίστοις δ᾽ ἐστὶ τὸ με-
ταξὺ τρισίν, ἔσχατον μὲν γάρ ἐστι τῆς μεταβολῆς
τὸ ἐναντίον: συνεχῶς δὲ κινεῖται τὸ μηθὲν ἢ τὸ ὀλί-

ἰστον διαλεῖπον τοῦ πράγματος, μὴ τοῦ χρόνου
(οὐδὲν γὰρ κωλύει διαλείποντα, καὶ εὐθὺς δὲ μετὰ
τὴν ὑπάτην φθέγξασθαι τὴν νεάτην), ἀλλοὶ τοῦ
πράγματος, ἐν d κινεῖται, Τοῦτο δὲ ἔν τε ταῖς χατὰὼ
τόπον χαὶ ἐν ταῖς ἄλλαις μεταβολαῖς φανερόν. Ἔναν-
τίον δὲ χατὸ τόπον τὸ xav εὐθεῖαν ἀπέχον πλεῖ-
στον" ἡ γὰρ ἐλαχίστη πεπέρανται. μέτρον δὲ τὸ
πεπερασμένον.

᾿Εφεξῆς δὲ οὐ μετὰ τὴν ἀρχὴν μόνον ὄντος ἢ θέσει ἢ
φύσει ἢ ἄλλῳ τινὶ οὕτως ἀφορισθέντος μηδὲν μεταξύ
ἐστι τῶν ἐν ταὐτῷ γένει καὶ οὐ ἐφεξῆς ἐστι. Λέγω
y οἷον Yos γραμμῆς T γραμμαί, Ti μονάδος μο-
νὰς ἢ μονάδες, ἢ οἰκίας οἰκία. "Αλλο δ᾽ οὐδὲν κω-
λύει μεταξὺ εἶναι" τὸ γὰρ ἐφεξῆς τινὶ ἐφεξῆς καὶ
ὕστερόν τι" οὐ γὰρ τὸ ἕν ἐφεξῆς τοῖν δυοῖν, οὐδὲ ἡ
νουμηνία τῆς δευτέρας ἐφεξῆς, ἀλλὰ ταῦτ᾽ ἐχείνων.
᾿Εχόμενον δὲ ὃ ἂν ἐφεξῆς ὃν ἅπτηται.

᾿Επεὶ δὲ πᾶσα μεταβολὴ ἐν τοῖς ἀντικειμένοις, τοὶ δ᾽
ἀντικείμενα τά τε ἐναντία καὶ τὰ κατὰ ἀντίφασιν,
ἀντιφάσεως δ᾽ οὐδὲν ἀνὰ μέσον, φανερὸν ὅτι ἐν τοῖς
ἐναντίοις ἔσται τὸ μεταξύ.

Τὸ δὲ συνεχὲς ἔστι μὲν ὅπερ ἐχόμενόν τι, λέγω δ᾽
εἶναι συνεχές; ὅταν ταὐτὸ γένηται χαὶ ἕν τὸ ἑκα-
τέρου πέρας οἷς ἅπτονται, καὶ ὥσπερ σημαίνει τοὔ-
νομα, συνέχηται. Τοῦτο δ᾽ οὐχ οἷόντε δυοῖν ὄντοιν
εἶναι τοῖν ἐσχάτοιν. Τούτου δὲ διωρισμένου φανερὸν
ὅτι ἐν τούτοις ἐστὶ τὸ συνεχές, ἐξ ὧν ἕν τι πέφυχε
γίνεσθαι ud τὴν σύναψιν: xal ὥς ποτε γίνεται τὸ
συνέχον ἕν, οὕτω καὶ τὸ ὅλον ἔσται ἕν, οἷον ἢ γόμφῳ
ἢ κόλλῃ ἢ ἁφῇ ἢ προσφύσει.

Φανερὸν δὲ καὶ ὅτι πρῶτον τὸ ἐφεξῆς ἐστί" τὸ μὲν do
ἁπτόμενον ἐφεξῆς ἀνάγχη εἶναι, τὸ δ᾽ ἐφεξῆς οὐ πᾶν
ἅπτεσθαι- διὸ καὶ ἐν προτέροις τῷ λόγῳ τὸ ἐφεξῆς
ἐστίν, οἷον ἐν ἀριθμοῖς" dom δ᾽ οὐχ ἔστι.

Καὶ εἰ μὲν συνεχές, ἀνάγκη ἅπτεσθαι" εἰ δ᾽ ἅπτεται,
οὔπω Mac οὐ γὰρ ἀνάγκη ἕν εἶναι αὐτῶν τὸ
dxga, εἰ ἅμα εἶεν: ἀλλ᾽ εἰ ἕν, ἀνάγκη καὶ ἅμα.
Ὥστε ἡ σύμφυσις ὑστάτη κατὰ τὴν γένεσιν: ἀνάγκη
γὰρ ἅψασθαι, εἰ συμφύσεται τὰ D τὰ δὲ ἀπτό-

ενα οὐ πάντα συμπέφυχεν' ἐν οἷς δὲ μή ἐστιν ἀφή,

Sov ὅτι οὐχ ἔστιν οὐδὲ σύμφυσις ἐν τούτοις.

Ὥστ᾽ εἰ ἔστι στιγμὴ καὶ ovde οἵας λέγουσι κεχωρισμέ-
νας, οὐχ οἵόντε εἶναι μονάδα καὶ στιγμὴν τὸ αὐτό:
ταῖς μὲν γὰρ ὑπάρχει τὸ ἅπτεσθαι, ταῖς δὲ μονάσι
τὸ ἐφεξῆς. Καὶ τῶν μὲν ἐνδέχεται εἶναί τι μεταξύ
(πᾶσα γὰρ γραμμὴ μεταξὺ στιγμῶν), τῶν δ᾽ οὐκ
ἀνάγκη" οὐδὲν γὰρ μεταξὺ δυάδος xol μονάδος.

* Post haec autem dicamus quid est srwur, et quid ΒΕΡΑΒΑΤΙΜ, * Cap. mr.
et quid est rANGERE, et quid est wEprUM, et quid cowse- |^ ?*
QUENTER, et quid nanrruMw, et quid cowTINUUM, et in qua-
libet re unumquodque horum inesse aptum natum sit.

* Siwur igitur dicuntur haec esse secundum locum, quae- * Text. 32.
cumque in uno loco sunt primo: sEPARATIM autem, quae-
cumque sunt in altero: TANGERE autem, quorum ultima
simul.

ΜΕριῦμ vero, in quod aptum natum est primum pertingere
quod mutatur, quam in quod ultimum, mutatur, secun-
dum naturam continue mutationem patiens. In minus
autem est medium in tribus: ultimum quidem enim
mutationis contrarium est. * Continue autem move- * Text. 23.
tur, quod nihil aut paucissimum deficit rei, non tempo-
ris. Nihil enim prohibet deficientiam rei non temporis;
et statim etiam post hypaten sonare ultimam; sed rei
in qua movetur. Hoc autem et in his quae sunt secun-
dum locum, et in aliis mutationibus manifestum est.

* Contrarium autem secundum locum est, secundum re- * Text. z4.
ctitudinem distans plurimum. Minima enim finita: men-
sura autem finitum est.

* CONSEQUENTER autem est, quod cum post principium solum * Text. 25.
sit, aut positione aut specie aut alio aliquo sic deter-
minato, nullum medium est eorum quae sunt in eodem
genere, et cuius consequenter est: dico autem ut linea
lineae secundum quod sunt lineae, aut unitati unitas
secundum quod sunt unitates, aut domui domus: aliud
autem nihil prohibet esse medium. Consequenter enim
alicui consequenter, ac posterius aliquid. Non enim
unum consequenter est duobus, neque nova luna secun-
dae consequenter: sed haec illis. * Hansrruw autem est, * Text. 26.
quod cum consequenter est, tangit.

Quoniam autem omnis mutatio in oppositis est, opposita
autem sunt et contraria et quae secundum contradictio-
nem sunt, contradictionis autem nihil est medium; ma-
nifestum est quod in contrariis erit medium.

CowriNvUM autem est quidem quod habitum aliquid est.

Dico autem esse continuum, cum idem fiat et unus
utriusque terminus eorum quae tanguntur, et sicut signi-

ficat nomen, contineatur: hoc autem esse non potest

cum duo sint ultima. * Sed hoc determinato, manifestum * Text. 27.
est quod in his est continuum, ex quibus unum aliquod

aptum est fieri secundum contactum. Et sicut aliquando

fit continuum unum, sic et totum erit unum; ut aut
conclavatione aut colla aut tactu aut adnascentia.

* Manifestum autem et quod primum est id quod conse- * Text. 28.
quenter est. Contactum quidem enim necésse est conse-
quenter esse: quod consequenter autem non omne tan-
gere. Unde in prioribus ratione consequenter est, ut in
numeris: tactus autem non est.

Et si continuum est, necesse est etiam tangere: si vero
tangit, nondum continuum est. Non enim necesse est
unum esse ipsorum ultima, si simul sint: sed si unum
sunt, necesse est et simul esse. Quare insertus ultimus
est secundum generationem: necesse est enim tangere
si adnata erunt ultima; contacta autem non omnia ad-
nata sunt. In quibus autem non est tactus, manifestum
est quod non est consertus in his.

* Quare si est unitas et punctum, qualia dicunt separata, * Text. »9.
non possibile est unitatem et punctum esse idem. His
quidem inest tangere; unitatibus autem consequenter.

Et horum quidem contingit esse medium; omnis enim
linea medium punctorum est: harum autem non est
necesse; nullum enim medium est dualitatis et unitatis.

* de principali
proposito codd.
et a b.

* Lect. seq.

* Num. seq.

* Num. τι, in fine.

* Num. 9.

* Num. seq.
* Num.' 8.

244

Τί μὲν οὖν ἐστι τὸ ἅμα χαὶ χωρίς, καὶ τί τὸ ἅπτεσθαι,
xal τί τὸ μεταξὺ xxl τὸ ἐφεξῆς, καὶ τί τὸ ἐχόμε-
γον καὶ συνεχές; xal τοῖς ποίοις ἕχαστον τούτων
ὑπάρχει, εἴρηται.

SyNoPsis — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Illa di-
cuntur esse simul secundum locum, quae sunt in uno loco primo,
idest in uno loco proprio. - E converso dicuntur esse separatim
vel seorsum, quaecumque sunt in alio et alio loco. — Tangere
se dicuntur, quorum sunt ultima simul. — 3. Textus subdivisio.
Medium est in quod mobile, dum continue movetur, aptum est
prius pervenire, quam ad ultimum terminum motus. Medium
ad minus oportet quod sit in tribus, quorum duo sint extrema
et tertium medium. — 4. Continuus motus est, qui nihil inter-
polatur secundum tempus; licet possit esse aliqua modica inter-
polatio ex parte rei in qua est motus. — 5. Loca contraria sunt
quae plurimum distant secundum lineam rectam. — 6. Conse-
quenter ad aliud est, quod ἡ ad illud sequitur cum ordine
ad aliquod primum, ut nihil eiusdem generis mediet inter ea. —
Huius species est abitum, quod ita ad alterum sequitur, quod

C)nem et motum in suas species, hic
procedit ad determinandum de uni-
tate et contrarietate motus in suas
species. Et circa hoc duo facit: primo praemittit
quaedam necessaria ad sequentia; secundo pro-
sequitur principale propositum *, ibi: Unus autem
motus * etc. Circa primum tria facit: primo dicit
de quo est intentio; secundo exequitur proposi-
tum, ibi: Simul igitur * etc.; tertio recapitulat, ibi:
Quid quidem igitur * etc. Dicit ergo primo, quod
dicendum est post praedicta, quid est szmul, et quid
est extraneum* vel separatum, et quid est tangere,
ét quid est medium, et quid consequenter, et quid
habitum , et quid continuum, et in quibus haec
nata sunt esse. Praemittit autem haec, quia horum
definitionibus utitur in demonstrationibus conse-
quentibus per totum librum; sicut et in principio
Euclidis ponuntur definitiones, quae sunt sequen-
tium demonstrationum principia.

2. Deinde cum dicit: Simul igitur dicuntur
haec etc., exequitur propositum. Et primo definit
quae praemissa sunt; secundo comparat ea ad invi-
cem, ibi: Manifestum autem et quod primum * etc.
Circa primum tria facit: primo definit ea quae
pertinent ad zangere; secundo ea quae pertinent
ad hoc quod est consequenter, ibi: Medium ve-
ro* etc.; tertio ea quae pertinent ad continuum,
ibi: Continuum autem * etc. Et quia in definitione
eius quod est /angere, ponitur simul, ideo primo
definit ipsum: et dicit quod illa dicuntur esse szmul

secundum locum, quae sunt in uno loco primo; -

et dicitur primus locus uniuscuiusque, qui est
proprius locus eius. Ex hoc enim aliqua dicuntur
6586 simul, quod sunt in uno loco proprio: non
autem ex hoc quod sunt in uno loco communi;
quia secundum hoc posset dici quod omnia cor-
pora essent simul, quia omnia continentur sub
caelo. Dicit autem quod simul dicuntur haec esse
secundum locum, ad differentiam eorum quae

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. V

* Quid quidem igitur est simul et separatim, et quid tangere,
et quid medium, et quid consequenter, et quid habitum,
et quid continuum, et in quolibet unumquodque eorum
inest, dictum est.

"tangit: seu nihil, neque eiusdem neque alterius generis, est
medium inter ea. - 7. Omne medium est inter contraria aliquo
modo. - 8. Continuum est cum ultima se tangentium sunt
unum, adeoque partes continui continentur uno termino com-
muni. — 9. Comparantur ad invicem consequenter se habens,
contactum et continuum. Consequenter se habens ordine natu-
rae est primum inter illa tria, quia omne contactum oportet
esse consequenter, sed non convertitur. — 10. Eadem ratione
contactum est prius quam continuum: si enim ultima aliquorum
sunt unum, oportet quod sint simul, sed non e converso. - 1 1. Co-
rollarium. Unitas et punctum non sunt idem. a) Puncta sunt
in his quae nata sunt se tangere; in unitatibus autem non in-
venitur contactus. b) Inter duo puncta est aliquid medium, sci-
licet linea; sed inter duas unitates non necesse est esse aliquid
medium. - Epilogus.

dicuntur esse simul tempore: hoc enim non est

nunc * ad propositum. Per oppositum autem di- 2

cuntur esse separalim vel seorsum, quaecumque
sunt in alio et alio loco. 7angere autem se di-
cuntur, quorum sunt ultima simul. Ultima autem
corporum * sunt superficies, et ultima superficie-
rum sunt lineae ^, et ultima linearum sunt puncta.
Si ergo ponatur quod duae lineae se tangant in
suis ultimis, duo puncta duarum linearum se tan-
gentium continebuntur sub uno puncto loci conti-

nentis. Nec propter hoc sequitur quod locatum

sit maius loco: quia punctum additum puncto
nihil maius efficit. Et eadem ratione se habet
in aliis. '

3. Deinde cum dicit: Medium vero in quod
aptum etc., definit ea quae pertinent ad hoc quod
consequenter se habet. Et circa hoc tria facit:
primo definit medium, quod ponitur in definitione

eius quod est consequenter; secundo definit hoc -
quod est consequenter, ibi: Consequenter autem

est * etc.; tertio infert quoddam corollarium ex
dictis, ibi: Quoniam autem omnis mutatio * etc.
Dicit ergo primo, quod medium est, in quod
primo aptum natum est pervenire id quod con-
tinue mutatur secundum naturam, quam in ulti-
mum terminum motus, in quem mutatur: sicut
si aliquid mutatur de A in C per B, dummodo
sit continuus motus, primo pervenit ad B, quam
ad C. Medium autem potest quidem esse in plu-
ribus; quia inter duo extrema possunt esse multa
media, sicut inter album et nigrum sunt multi
colores medii: sed ad minus oportet quod sit in
tribus, quorum duo sunt extrema, et unum me-
dium. Sic igitur medium est per quod in muta-
tione pervenitur ad ultimum; sed ultimum mu-
tationis est contrarium. Dictum est enim supra *
quod motus est de contrario in contrarium.

4. Et quia in definitione medii * posuerat con-
tinuationem motus, consequenter ? ostendit quid
dicatur continue moveri. Potest autem continuatio

4) extraneum. — contractum GKpE, abstractum HpF, contractum
al. l'ra extraneum S, extractum edd. a b. et cet. exc. sE. — Pro vel se-
paratum, et separatim H, et separatum BXpF, vel quid separatum D. —
Pro et in quibus, et in qualibus ACDEGV, et in quali I, et in qualibet
re LS, et quomodo in qualibet re Q; cet., exc. BFHNRsO, legunt
qualz, quod potius qualibet quam qualibus designat.

β) et. ultima superficierum sunt lineae. — Haec omittunt a b et co-
dices. — Pro tangant et tangentium, codices habent contingant et con-
tingentium.

d) consequenter. - PBFHQRZb; ut quoniam pEG, ut commenta
ed. a, nunc consequenter N, ideo consequenter CILsG, ut consequen-

ter cet.

--—

-

2i: te

* Text. 50.

ΡΟ rPENre EPIS NONSENSE NES TE

πο Se LE ERN IAE νωμῶν οὐ των Ῥοχω e a HE RR TN d

MEN TERTII

* Num. 6.
* Num. 7.

* media PBFGHpE
et a b.

* ad codd. exc.
FN.

* aut paucissi-
mum om. codd.
etab.

* paucissime Pon
a b.
** tempus Puzab.

- — * rei codd. exc.
d BEFGHR.

* quo codd. exc.
FHMNR.

* non om. P.

* autem prEGab.

* recta om. ab
et pEG.

o

CAP. III,

motus ex duobus attendi: et ex tempore in quo
movetur, et ex re per quam transit, sicut est ma-
gnitudo in motu locali. Ad hoc igitur quod sit
motus continuus, requiritur quod nulla interpo-
latio sit in tempore: quia quantumcumque mo-
dicum interpolaretur motus secundum tempus,
non esset continuus. Sed ex parte magnitudinis
per quam transit motus, potest esse aliqua modica *
interpolatio sine praeiudicio continuationis motus;
sicut patet in transitibus viarum, in quibus po-
nuntur lapides modicum ab * invicem distantes,
per quos homo transit de una parte viae ad aliam,
motu continuo. Hoc est ergo quod dicit, quod con-
tinue movetur illud quod nihil aut paucissimum *
deficit rei, idest quod non habet interpolationem
ex parte rei per quam transit; aut si deficit, pau-
cissimum * deficit. Sed temporis ** non potest nec
paucissimum deficere, si sit motus continuus. Quo-
modo autem res * possit deficere in motu continuo,
manifestat, subdens quod nihil prohibet aliquid
moveri continue cum defectu rei, sed non tem-
poris; sicut si aliquis citharizans, statim post Ay-

s, pati cox. paten *, idest primam chordam gravem, sonet ul-

timam acutam, intermissis quibusdam chordis in
medio. Sed iste defectus est rei in qua * est motus,
non autem temporis. - Hoc autem quod dictum
est de continuitate motus, intelligendum est tam
in motu locali, quam in aliis motibus.

5. Sed quia non est manifestum quomodo ul-
timum in motu locali sit contrarium, quia locus
non * videtur esse contrarius loco, ideo hoc ma-
nifestat. Et dicit quod contrarium secundum locum
est, quod plurimum distat secundum lineam re-
ctam. Et intelligendum est plurimam distantiam
esse secundum comparationem ad motum et mo-
bilia et moventia: sicut maxime distant secundum
locum per comparationem ad motum gravium et
levium, centrum et extremitas caeli quoad nos;
secundum autem motum meum vel tuum, ma-
xime distat id quo intendimus ire, ab eo a quo
incepimus moveri. Quid autem sibi velit quod
dixit secundum rectitudinem, exponit subdens, 7η11-
nima enim * finita etc. Ad cuius intellectum con-
siderandum est, quod minima distantia quae est
inter quaecumque duo puncta signata, est linea
recta *, quam contingit esse unam tantum inter
duo puncta. Sed lineas curvas contingit in infini-
tum multiplicari inter duo puncta, secundum quod
duae lineae curvae accipiuntur ut arcus maiorum
vel minorum circulorum. Et quia omnis mensura
debet esse finita (alias non posset certificare quan-
titatem, quod est proprium mensurae), ideo di-
stantia maxima quae est inter duo, non potest
mensurari ? secundum lineam curvam, sed solum
secundum lineam rectam, quae est finita et de-
terminata.

6. Deinde cum dicit: Consequenter autem

LECT. V

est etc., definit hoc quod est consequenter *, et
quandam speciem eius, scilicet habitum. Et dicit
quod ad hoc quod aliquid dicatur esse consequen-
ter ad alterum, duo requiruntur. Quorum unum
est, quod sit post aliquod principium * quodam
ordine; vel secundum positionem *, sicut in iis
quae habent * ordinem in loco; vel secundum *
speciem, sicut dualitas est post unitatem; vel quo- «
cumque alio modo aliqua determinate ordinentur,
sicut secundum virtutem, secundum dignitatem,
secundum cognitionem *, et huiusmodi. Aliud quod
requiritur est, quod inter id quod est congequen-
ter, et id cui est consequenter, non sit aliquod
medium de numero eorum quae sunt in eodem *
genere: sicut linea consequenter se habet * ad
lineam, si nulla linea sit in medio; et similiter
est de unitate ad unitatem, et de domo ad do-
mum. Sed nihil prohibet, sd hoc quod aliquid
sit alteri. consequenter, quin * aliquid. sit medium *
inter ea alterius generis; sicut si aliquod animal
sit medium inter duas domus. Quare autem dixe-
rit et cuius est consequenter, et quod est post prin-
cipium *, manifestat subdens, quod omne quod
dicitur consequenter, est consequenter * respectu
alicuius, et non tanquam prius, sed tanquam
posterius. Non enim dicitur * quod unum sit con-
sequenter duobus, neque nova luna secundae, sed
e converso.

Deinde definit quandam speciem eius quod
est consequenter, quae dicitur habitum *. Et dicit
quod non omne quod est consequenter, est ha-
bitum; sed quando sic est consequenter, quod
tangit;.ita quod nihil sit medium, non solum
eiusdem generis, sed nec alterius.

7. Deinde cum dicit: Quoniam autem omnis
mutatio etc., concludit ex praemissis * quod, cum
medium ;sit per quod aliquid mutatur in ultimum,
et omnis mutatio sit inter opposita, quae vel sunt
contraria vel contradictoria, in contradictoriis au-
tem nihil est medium; relinquitur quod omne
medium sit inter contraria aliquo modo.

8. Deinde cum dicit: Continuum autem est
quidem etc., manifestat quid sit continuum: et
dicit quod continuum est aliqua species habiti.
Cum enim unus et idem fiat terminus duorum
quae se tangunt, dicitur esse continuum. Et hoc
etiam significat nomen. Nam continuum a con-
tinendo dicitur: quando igitur multae partes con-
tinentur in uno, et * quasi simul se tenent, tunc
est continuum. Sed hoc non potest esse cum
sint duo ultima, sed solum cum est unum. Ex
hoc autem ulterius concludit, quod continuatio
esse non potest, nisi in illis ex quibus natum
est unum fieri secundüm contactum. Ex eadem
enim ratione aliquod totum est secundum se
unum et continuum, ex qua ex multis fit unum
continuum, vel per aliquam conclavationem 5, vel

245

9) distantia maxima quae est inter duo, non potest mensurari. —
maxima om. hic codd. et a b; pro duo, duo puncta DpTsCFGH ; pro
mensurari, maxime mensurari EpG et a, mensurari maxime FHRZ
pB, maxima mensurari ed. b, mensurari maxima cet. exc. pXsBG.

t) quae dicitur habitum. — lta codd. exc. pEG; quae dicitur om. P
pEG et ab, et loco eius Pab et Venet. 1545 addunt scilicet post ha-

bitum. — In ed. Venet. 1551 istud scilicet per incuriam typographi posi-
tum est inter sequens habitum et sed quando, etibi servatur in edi-
tione Venet. 1552. P habet scilicet utroque loco.

C) conclavationem. — combinationem H, combinationem vel concla-
vationem N. — Pro incollationem, collationem pE, colligationem L , in-
collationem al. l'ra colligationem S. :

* quod conse-
quenter se habet
Pab.

* primum vEGab.
* potentiam ApE
bh

quae sunt se-
cundum PEFGHR
a b.

* secundum co-
gnitionem om. E
Ga. ὁ

* eorum Ἐρὰ et
a b.

* habeat pb.

quod P».

* primum P».
* consequenter
om. PDEpG et ab.

* dicimus codd.
exc. EFGHR.

* Num. 3.

* idest rpa et a b.

* coniungendi P
Mb; cf. text.

* iuxta aliud om.
Epa et a.
* quodammodo
om. HRpF.

* Num. seq.

* Num. rt.

* cetera vEGab.

^ invenitur in
solis Ec.

246

per aliquam incollationem, vel per quemcumque
modum contingendi *, ita quod fiat unus terminus
utriusque; vel etiam per hoc quod aliquid natu-
raliter nascitur iuxta aliud *, sicut fructus adna-
scitur arbori et continuatur quodammodo * ei.

9. Deinde cum dicit: Manifestum autem οἱ
quod primum etc., comparat tria praemissorum
ad invicem, de quibus principaliter intendit, sci-
licet consequenter se habens, contactum et con-
linuum. Et circa hoc tria facit: primo comparat
consequenter se habens ad contactum; secun-
do contactum ad continuum, ibi: Ef si conti-
nuum * etc.; tertio infert quoddam corollarium ex
dictis, ibi: Quare si est unitas * etc. Dicit ergo
primo manifestum esse, quod consequenter se
habens est primum inter tria * praemissa ordine
naturae, secundum quod dicitur esse prius, a quo
non convertitur consequentia essendi; quia omne
contactum necesse est esse consequenter: oportet
enim inter ea quae se contingunt, esse aliquem
ordinem, ad minus positione. Sed non oportet
omne quod consequenter se habet, esse tangens:
quia ordo potest esse in quibus non est tactus,
sicut in separatis a materia. Unde hoc quod est
consequenter, invenitur in iis quae sunt priora
secundum rationem: invenitur enim in numeris,
in quibus non invenitur tactus, qui invenitur so-
lum in* continuis. Numeri autem secundum ra-
tionem sunt priores continuis quantitatibus, sicut
magis simplices et magis abstracti.

10. Deinde cum dicit: ΕἾ si continuum est etc.,
comparat contáctum ad continuum. Et dicit quod
eadem ratione contactum est prius quam- conti-
nuum: quia si aliquid est continuum, necesse est
quod sit tangens; sed non est necessarium, si tan-
git, quod sit continuum. Et hoc probat per ra-
tionem utriusque. Non enim necessarium est quod
ultima aliquorum sint unum, quod est de ra-
tione continui, si sunt simul, quod est de ratione

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. V

contacti: sed necesse est e converso, si ultima
sunt unum, quod sint simul, ea * ratione qua po-
test dici, quod unum sit simul sibi ipsi. Si autem
hoc quod dico simul, importat habitudinem distin-
ctorum, non possunt esse unum quae sunt simul:
et secundum hoc nec contacta esse possunt quae
sunt continua, sed communiter accipiendo. Unde
concludit quod znsertus, idest continuatio secun-
dum quam una pars inseritur alteri in uno ter-
mino, est ultimus in ordine generationis, prout
specialia sunt posteriora communibus, sicut prius
generatur animal quam homo. Et ideo dico esse
ultimum insertum, quia necesse est aliqua se tan-
gere ad invicem, si ultima eorum sunt adnata,
idest naturaliter unita; sed non est necessarium
quod omnia quae se tangunt, quod sint natura-
liter adnata * ad invicem. Sed in quibus non po-
test esse contactus *, manifestum est quod in his
non potest esse consertus, idest continuatio.

11. Deinde cum dicit: Quare si est unitas etc.,
concludit quoddam corollarium ex dictis *; scili-
cet * quod si unitas et punctum sunt separata, sicut
quidam dicunt, ponentes mathematica separari
secundum esse, sequitur quod unitas et punctum
non sunt idem. Et hoc manifestum fit * duabus
rationibus. Primo quidem, quia puncta sunt in
his quae nata sunt se tangere, et secundum pun-
cta aliqua se tangunt ad invicem: in unitatibus
autem non invenitur contactus, sed solum hoc
quod est consequenter. Secundo vero, quia inter
duo puncta contingit esse aliquid medium; omnis
enim linea est media inter duo puncta: sed inter
duas unitates non necesse est esse aliquod me-
dium. Patet enim quod inter duas unitates, quae
constituunt dualitatem, et ipsam primam unita-
tem, nihil est medium.

Ultimo ibi *: Quid quidem igitur est simul etc., "
epilogat quae dicta sunt *: l
littera.

et est planum in

* eadem wa, om.
pb.

* unita FGN, mo-
ta n, iuncta cet.
* tactus codd.
exc. EGM.

* Num. 2, 6.
* idest pb.

* ex add. zc.

* ibi.... etc. om.
dd. et ab.

* sunt om. P.

EN

CAP. IV, LECT. VI 247

LECTIO SEXTA

DE UNITATE GENERICA, SPECIFICA ET NUMERICA MOTUS e

Μία δὲ κίνησις λέγεται πολλαχῶς" τὸ γὰρ ἕν πολλα-

χῶς λέγομεν. Γένει μὲν οὖν μία κατὰ τὰ σχήματα

τῆς κατηγορίας ἐστί" φορο μὲν γορ πάσῃ φορᾷ τῷ
γένει μία" ἀλλοίωσις δὲ φορᾶς ἑτέρα τῷ γένει"

εἴδει δὲ μία, ὅταν τῷ γένει μία οὖσα χαὶ ἐν ἀτόμῳ

εἴδει ἦ- οἷον χρώματος μέν εἰσι διαφοραί: τοιγαροῦν
ἄλλη τῷ εἴδει μέλανσις καὶ λεύχανσις" πᾶσα οὖν
λεύχανσις πάσῃ λευχάνσει ἡ αὐτὴ XO εἶδος ἔσται,
χαὶ πᾶσα μέλανσις μελάνσει. Λευχότητος δ᾽ οὐχέτι"
διὸ τῷ εἴδει μία λεύκανσις λευκάνσει πάσῃ. Εἰ δ᾽
ἔστιν dU ἃ καὶ γένη ἅμα καὶ εἴδη ἐστί, δῆλον ὡς
εἴδει μία ἔσται, ἁπλῶς δὲ μία εἴδει οὔ, olov ἡ μά-
θησις, εἰ ἡ ἐπιστήμη εἶδος μὲν ὑπολήψεως, γένος δὲ
τῶν ἐπιστημῶν.

7 D
᾿Απορήσειε δ᾽ ἄν τις; εἰ εἴδει μία κίνησις, ὅταν ἐκ τοῦ

αὐτοῦ τὸ αὐτὸ εἰς τὸ αὐτὸ μεταβάλλῃ, οἷον ἡ μία
στιγμὴ ἐκ τοῦδε τοῦ τύπου εἰς τόνδε τὸν τόπον
πάλιν χαὶ πάλιν. Εἰ δὲ τοῦτο, ἔσται ἡ κυχχοφορία
τῇ εὐθυφορίᾳ ἡ αὐτή, καὶ ἡ κύλισις τῇ βαδίσει.
Ἢ διώρισται τὸ ἐν ᾧ ἂν ἕτερον ἢ τῷ εἴδει, ὅτι
ἑτέρα χίνησις, τὸ δὲ περιφερὲς τοῦ εὐθέος ἕτερον τῷ
εἴδει. Γένει μὲν οὖν καὶ εἴδει κίνησις μία οὕτως.

᾿Απλῶς δὲ μία κίνησις ἡ τῇ οὐσίᾳ μία καὶ τῷ ἀριθμῷ-

τίς δὲ ἡ τοιαύτη; δῆλον διελομένοις, Τρία γάρ ἐστι
τὸν ἀριθμὸν περὶ ἃ λέγομεν τὴν κίνησιν, 6, xal ἐν
d, καὶ ὅτε. Λέγω δὲ 0, ὅτι ἀνάγκη εἶναί τι τὸ χι-
νούμενον; οἷον ἄνθρωπον ἢ χρυσόν’ καὶ ἔν τινι τοῦτο
χινεῖσθαι. οἷον ἐν τόπῳ ἢ ἐν πάθει; καὶ ποτέ" ἐν
χρόνῳ γὰρ πᾶν χινεῖται. Τούτων δὲ τὸ μὲν εἶναι
τῷ Ὕξνει τῷ εἴδει μίαν ἐστὶν ἐν τῷ πραγμαᾶτι ἐν
ᾧ κινεῖται" τὸ δὲ ἐχόμενον ἦν ἐν τῷ χρόνῳ. τὸ δ᾽
ἁπλῶς μίαν ἐν ἅπασι τούτοις" καὶ γὰρ ἐν ᾧ Ev δεῖ
εἶναι xal ἄτομον, οἷον τὸ εἶδος, xxl τὸ ὅτε, οἷον
τὸν χρόνον ἕνα xal μὴ διαλείπειν, καὶ τὸ χινούμε-
γον ἕν εἶναι μὴ xac συμβεβηκός, ὥσπερ τὸ λευκὸν
μελαίνεσθαι, καὶ Κορίσχον βαδίζειν" ἕν δὲ καὶ ὁ Κο-
ρίσκος xai λευκόν, ἀλλὰ κατὰ συμβεβηκός" μηδὲ κοι-
vóv* εἴη γὰρ ἂν ἅμα δύο ἀνθρώπους ὑγιάζεσθαι τὴν
αὐτὴν ὑγίανσιν, οἷον. ὀφθαλμίας- ἀλλ᾽ οὐ μία αὕτη;
ἀλλ᾽ εἴδει μία.

δὲ Σωχράτη τὴν αὐτὴν μὲν ἀλλοίωσιν ἀλλοιοῦσθαι

- M ? LA $3 ΄ , E L4 , '
τῷ εἴδει, ἐν ἄλλῳ δὲ χρόνῳ καὶ πάλιν ἐν ἄλλῳ, εἰ μὲν
ἐνδέχεται τὸ φθαρὲν πάλιν ἕν γίνεσθαι τῷ ἀριθμῷ,
εἴη ἂν καὶ αὕτη μία" εἰ δὲ wu, ἡ αὐτὴ μέν, μία
δ᾽ οὖ,

Ἔχει δ᾽ ἀπορίαν ταύτῃ παραπλησίαν καὶ πότερον μία

ὯΨῬ

ἡ ὑγίεια xol ὅλως αἱ ἕξεις καὶ τὰ πάθη τῇ οὐσίᾳ
εἰσὶν ἐν τοῖς σώμασι" χινούμενα γοὸρ φαίνεται τὰ
ἔχοντα καὶ ῥέοντα. Εἰ δὴ ἡ αὐτὴ χαὶ μία ἡ ἕωθεν
χαὶ νῦν ὑγίεια, διὸ τί οὐκ ἂν καὶ ὅταν διαλιπὼν
λάβῃ πάλιν τὴν ὑγίειαν, καὶ αὐτὴ κἀκείνη μία τῷ
ἀριθμῷ ἂν εἴη;

γὰρ αὐτὸς λόγος" πλὴν τοσοῦτον διαφέρει; ὅτι, εἰ
μὲν μὴ δύο, δ αὐτὸ τοῦτο ὡς τῷ ἀριθμῷ μίαν καὶ
τὰς ἕξεις ἀναάγχη" μία γὰρ ἀριθμῷ ἐνέργεια ἑνὸς
ἀριθμῷ, Εἰ δ᾽ ἡ ἕξις μία, ἴσως οὐκ ἄν τῳ Tod πω
μία καὶ ἡ ἐνέργεια εἶναι: ὅταν γὰρ παύσηται βα-
δίζων, οὐχέτι ἐστὶν ἡ βάδισις, πάλιν δὲ βαδίζοντος
ἔσται. Εἰ δ᾽ οὖν μία καὶ ἡ αὐτή, ἐνδέχοιυτ᾽ ἂν τὸ
αὐτὸ καὶ ἕν καὶ φθείρεσθαι καὶ εἶναι πολλάκις. Αὐται
μέν εἰσιν αἱ ἀπορίαι ἔξω τῆς νῦν σχέψεως.

* Unus autem motus dicitur multipliciter: unum enim mul-
tipliciter dicimus. Genere igitur unus est secundum fi-
guras praedicamenti. Loci mutatio enim omni loci mu-
tationi genere unus est: alteratio autem a loci mutatione
altera genere est.

* Specie autem unus est, cum genere est unus et in indivi-
dua specie sit. Ut coloris quidem sunt differentiae: iam
igitur alius specie denigratio et dealbatio. Omnis autem
dealbatio omni dealbationi idem secundum speciem
erit, et omnis denigratio denigrationi. Albedini autem
non amplius: unde specie unus est dealbatio albationi
omni, Si autem sunt quaedam, quae et genera simul
et species sunt, manifestum est quod specie ut unum
erit, simpliciter unus specie non; ut doctrinatio, si
scientia quidem species existimationis, genus autem
scientiarum aliarum.

Dubitabit autem aliquis si specie unus motus sit, cum ex
eodem idem in idem mutetur, ut unum punctum ex
hoc loco in hunc locum iterum et iterum. Si autem
hoc est, erit circulatio rectitudini eadem, et volutatio
ambulationi. * Aut determinatum est si id in quo est,
alterum. est specie, quoniam alter motus est: circulare
autem a recto alterum specie est. Genere igitur et specie
motus unus sic est.

* Simpliciter autem unus motus est, qui substantia quidem
unus et numero est. Quis autem huiusmodi sit, mani-
festum est dividentibus. Tria enim sunt secundum nu-
merum, circa quae dicimus motum unum, quod, et in
quo, et quando. Dico autem quod, quoniam necesse
est esse aliquid quod movetur, ut hominem aut aurum:
et in aliquo hoc moveri, ut in loco aut in passione:
et quando; in tempore enim omne movetur. * Horum
autem trium genere quidem aut specie esse unum, est
in re in qua movetur: habitum autem erat in tem-
pore. Simpliciter autem unum esse in omnibus his est.
Et namque in quo est, unum oportet esse et indivisi-
bile, ut speciem: et ipsum quando unum tempus, et
non deficiens: et quod movetur unum esse, non se-
cundum accidens, ut album nigrum fieri et Coriscum
ambulare ( unum autem est Coriscus et album, sed se-
cundum accidens); neque commune, Esset enim duos
homines simul sanari secundum eandem sanitatem, ut
ophthalmiae; sed non unus hic est, sed specie unus est.

* Socratem autem secundum alterationem eandem alterari
specie, in alio autem tempore et iterum in alio: si
quidem contingit corruptum iterum unum fieri numero,
erit et hic unus; si vero non, idem quidem secundum
speciem, unus autem numero non.

* Habet autem dubitationem huic similem, et utrum una sa-
nitas, e£ omnino habitus et passiones, substantia sint in
corporibus. Moveri namque videntur habentia et fluere.
Si igitur eadem et una sit mane et nunc sanitas, quare
non et cum deficiens accipiat iterum sanitatem, et haec
et illa una numero erit?

* Eadem enim ratio est. Nisi quod intantum differunt, quia
si duo idem hoc sunt sicut numero motus unus, et ha-
bitus esse necesse est: unus enim numero actus unius
numero. Si vero habitus unus est, fortassis alicui non
videbitur unus et actus esse. Cum enim pauset ambu-
lans, non amplius est haec ambulatio; iterum autem
ambulante, erit. Si igitur unus et idem est, contingit
unum et idem corrumpi et esse multoties. Hae igitur
sunt dubitationes extra quae nunc est, intentionem.

* Cap. 1v.
Text. 31.

* Text. 32.

* Text. 33.

* Text. 34.

* "Text. 35.

* Text. 36.

* "Text. 37.

* Text. 38.

* diversitas spe-
cierum Pab; cf.
lect. vii, n. 1.
** Lect. vili.

* Lect. seq.

* dicatur om. E
FGQ.

* Num. 3.

* Num. 5.

* dicit ».

* et om. PBFLR
a b.

* praedicamen-
torum EG.

IR ng P, qua

* Lect. 1v, n.2.

* Num. seq.

* in alias spe-
cies om. PGpE et
a b.

* tamen om. vpE
ο etab.

* simul om.cGpE
gt a.

248

SyNoPsis. — Argumentum et divisio textus. — 2. Motus qui
sunt in una coordinatione praedicamenti, sunt unus motus ge-
nere. — 3. Motus unus specie est, qui non solum est unus genere,
sed est in eadem specie atoma, idest indivisibili in alias species. -
Motus qui conveniunt in eadem specie subalterna, sunt unus
motus specie non simpliciter, sed secundum quid. — 4. Utrum
sit idem specie motus, cum unum et idem mobile mutatur mul-
toties de eodem in idem? — Ut motus sit idem specie, non solum
requiritur identitas specifica termini, sed etiam identitas eius per
quod fit motus: unde si hoc sit alterum specie, et motus erit
alius specie. - 5. Motus simpliciter unus dicitur, qui est unus
numero secundum essentiam suam. Ut autem motus sit unus
numero oportet, 1. id in quo est motus, esse unum et indivisi-
bile, sicut species specialissima, 2. tempus in quo fit motus, esse
unum continuum absque interpolatione, 3. subiectum quod mo-
vetur, esse unum non per accidens, sed per se, et non solum
genere vel specie, sed etiam numero. -- 6. Dubium. Si idem
numero mobile secundum alterationem eiusdem speciei alteratur
in uno tempore et iterum in alio, puta si quis sanetur bis ex

ri

ὧν KOdefinitiones necessarias ad sequentia,

2g procedit ad tractandum de unitate et
«D^» diversitate motus. Et primo determi-
nat de unitate et diversitate motus; secundo de
contrarietate, quae est quaedam diversitatis spe-
cies *, ibi: Amplius autem determinandum ** etc.
Circa primum duo facit: primo distinguit unita-
tem motus secundum tres communes modos; se-
cundo alterum eorum subdividit, ibi: Quoniam
autem continuus est* etc. Circa primum tria facit:
primo ostendit quomodo motus dicatur unus ge-
nere; secundo quomodo dicatur * unus specie, ibi:
Specie autem unus est * etc.; tertio quomodo dica-
tur unus numero, ibi: Simpliciter autem unus * etc.

2. Dicit ergo primo quod motus dicitur * unus
multipliciter, secundum quod et * ipsum unum in
communi acceptum multipliciter dicitur, scilicet
genere et specie et numero. Dicitur autem motus
unus genere, secundum figuras praedicamenti *.
Omnes enim qui sunt in una coordinatione prae-
dicamenti, possunt dici unus motus genere: sicut
omnis loci mutatio est unus motus genere, quia *
est in uno praedicamento ubi; differt autem ge-
nere ab alteratione, quae est in praedicamento
qualitatis, ut supra * dictum est.

3. Deinde cum dicit: Specie autem unus est etc.,
ostendit quomodo motus sit unus specie. Et primo
ostendit propositum ; secundo movet quandam
dubitationem, ibi: Dubitabit autem aliquis * etc.
Dicit ergo primo quod motus dicitur unus specie,
cum non solum est unus secundum genus, sed
etiam secundum speciem individuam, idest spe-
cialissimam, quae non dividitur in alias species.
Sunt enim quaedam species quae dividuntur in
alias species *; sicut color species est qualitatis ,
sed tamen habet differentias, quibus in diversas
species dividitur. Unde motus qui sunt secundum
colores, possunt esse diversi specie, sicut dealbatio
et denigratio: sed omnis dealbatio est eadem se-
cundum speciem, et similiter omnis denigratio ;
quia albedini non sunt amplius species, in quas
dividatur. Sed tamen * si sunt quaedam quae sunt
simul * genera et species, manifestum est quod mo-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. V

eodem morbo, eritne haec iterata alteratio idem numero motus?
Videtur in primo aspectu esse idem numero, si possit id quod
corruptum est, idem numero reproduci. — 7. Hoc autem non
videtur impossibile: nam si in eo qui' sanus perseverat, una et
eadem sanitas est, quae fuit prius et quae modo est, quare si
deficit quis a sanitate et iterum recuperat eam, non erit secunda
sanitas recuperata eadem numero cum priori? Attamen non est
simile. Nam quamdiu manet sanitas, licet varietur subiectum
secundum illam, non intercipitur esse sanitatis, sicut intercipitur
quando totaliter corrumpitur sanitas. — 8. Determinatur veritas
circa dubitationem praemissam (n. 6). Non est eadem ratio
de unitate qualitatis et motus: nam si motus sit idem numero,
oportet quod qualitas acquisita per motum sit una numero;
sed si qualitas quae redit sit una, non videtur quod necessa-
rio sit unus actus vel motus: non enim si terminus est unus
numero, oportet quod etiam motus sit unus numero; quod pa-
tet in motu locali. Ergo etiamsi contingeret quod eadem numero
sanitas recuperaretur, non sequeretur quod secunda sanatio esset
idem numero motus cum prima. — Conclusio.

tus qui conveniunt in specie subalterna, sunt uf
unum specie, idest secundum quid unus; sed sim-
pliciter non sunt unus specie. Sicut scientia est
quaedam species existimationis, et genus diversa-
rum scientiarum: unde omnis doctrinatio, quae
est motus ad scientiam, est quodammodo una
specie, non tamen simpliciter; quia doctrinatio

| qua docetur grammatica, est simpliciter alia spe-

cie ab ea qua docetur geometria. Attendendum
est autem, quod in praemissis unitatem et diver-
sitatem motus: determinavit secundum genera et
species in quibus contingit motum esse, quia mo-
tus quodammodo reducitur ad genus rerum in
quibus est motus.

4. Deinde cum dicit: Dubitabit autem aliquis etc.,
movet quandam dubitationem circa praemissa:
utrum scilicet ex necessitate sit unus specie mo-
tus, cum aliquid idem mutatur multoties de eo-
dem in idem; sicut si unum punctum secundum
geometras, qui imaginantur * punctum moveri,
moveatur ex hoc loco in hunc locum multoties.
Et hoc quidem videtur secundum praemissa *. Si
enim motus qui in eandem speciem sunt^, ut in al-
bedinem, sunt idem specie, multo magis duo mo-
tus qui sunt in eundem locum numero. Si autem
hoc concedatur, sequitur * inconveniens, scilicet
quod motus rectus sit unus specie motui * circu-
lari. Contingit enim ab hoc loco in hunc locum
primo quidem moveri circulariter, quasi per arcum
quendam; postmodum vero motu recto, quasi *
per lineam rectam. Et similiter sequitur in moti-
bus animalium, quod ambulatio, quae est per li-
neam rectam, sit eadem secundum speciem voluta-
tioni, qua animal per lineam circularem volvendo
se movetur.

Hanc autem dubitationem solvit secundum
praemissa. Determinatum est * enim quod, si id
in quo est motus, est alterum specie, et mo-
tus est alter specie; ut sic ad hoc quod motus
sit idem specie, non solum requiratur * identitas
termini secundum speciem, sed etiam identitas
eius per quod transit motus. Manifestum est au-
tem quod linea recta et circularis sunt diversae
secundum speciem: unde motus circularis et re-

4) in eandem speciem sunt. — sunt in eadem specie PBGR , est in eadem specie Ea, in eadem specie sunt uniti Ἐς — Pro in albedinem, in

albedine Pb et codd. BCLX,

* Ibid.

* requiritur PER
a.

* circa Pns et a b.

..* Et om. Euzpra.

* non rBQab.

CAP. IV,

ctus, et volutatio et ambulatio, non sunt idem
secundum speciem, quamvis sint inter * eosdem
terminos; quia via non est eadem secundum spe-
ciem, Sed si sint idem termini, et eadem via secun-

dum speciem, sunt idem motus secundum speciem.

Et multo magis si termini et via sunt eadem nu-
mero, motus iterati erunt idem secundum speciem.

5. Deinde cum dicit: Simpliciter autem. unus
motus est etc., ponit tertium modum, quo motus
dicitur unus numero. Et circa hoc duo facit: primo
manifestat quis motus sit unus numero; secundo
circa hoc movet quasdam dubitationes, ibi: .So-
cratem autem * etc. Dicit ergo primo quod se-
cundum praedictos * modos non dicitur motus
unus simpliciter, sed secundum quid, scilicet ge-
nere et specie. Tertio autem modo dicitur? motus
simpliciter unus, qui est unus numero secundum
suam essentiam. Quis autem motus sit hoc modo
unus *, manifestum erit distinguendo ea quae
requiruntur ad motum.-Sunt enim numero tria
circa quae consistit unitas motus: scilicet subie-
ctum quod movetur; et genus vel species, in qua
est motus; et tempus quando movetur. Et * ma-
nifestat singula. Quod movetur quidem dictum
est, quia necesse est aliquid esse in quocumque
motu quod movetur *, sicut hominem aut aurum
vel quodcumque corpus. Et similiter necesse est
hoc, vel quaecumque alia mobilia, moveri in ali-
quo genere vel specie, puta in loco aut in pas-
sione, idest * in passibili qualitate. Et similiter ne-

cesse est considerare quando movetur: quia omne

quod movetur, movetur in tempore. Contingit
autem de numero horum trium inveniri unum
genere aut specie in re in qua est motus, sicut in
loco vel in qualitate. Sed in tempore non est atten-
denda quantum ad unitatem motus unitas gene-
ris vel speciei, cum non sit nisi unum tempus
secundum speciem; sed quod sit habitum, idest
continuo consequens absque interpolatione. Uni-
tas autem motus secundum quam dicitur simpli-
citer unus, consistit in unitate omnium horum.
Oportet enim id in quo est motus, esse unum
et indivisibile, eo modo quo species specialissima
indivisibilis dicitur. Et iterum oportet ipsum tem-
pus, quando fit motus, esse unum continuum ef
non deficiens, idest absque interpolatione. Et ter-
tio oportet id quod movetur esse unum. Sed ex-
cludit duos modos unitatis subiecti, qui non suf-
ficiunt ad hoc, quod motus sit unus simpliciter.
Primus modus est secundum accidens; sicut Co-
riscus et albus sunt unum secundum accidens,
nec * tamen motus proprius Corisci, et motus pro-
prius albi est unus. Motus enim proprius albi est
nigrum fieri, et motus proprius Corisci est am-

LECT. VI 249

bularé; qui quidem motus differunt. Secundus
modus est unitas generis vel speciei: non enim
ad hoc quod sit unus motus numero, sufficit quod
subiectum sit unum sicut aliquid commune, vel
genus vel species. Contingit enim duos homines
in eodem tempore sanari, et secundum eandem
speciem sanationis, puta quia sanantur de ophthal-
mia, quae est infirmitas oculorum: et sic con-
currit unitas ipsius quando, et eius in quo, et
unitas subiecti secundum speciem. Non tamen
hae duae sanationes sunt unus motus numero,
sed unus * specie.

6. Deinde cum dicit: Socratem autem etc.,
introducit quandam dubitationem. Et circa hoe
tria facit: primo ponit id quod videtur in primo
aspectu de unitate motus secundum numerum;
secundo movet dubitationem circa hoc, ibi: Habet
autem dubitationem * etc.; tertio determinat verita-
tem, ibi: Eadem enim ratio est * etc. Dicit ergo
primo quod contingit aliquod unum mobile, ut
Socratem, secundum alterationem eandem specie,
alterari in uno tempore, et iterum in alio; sicut
si sanetur bis de ophthalmia. Haec autem iterata
alteratio erit unus motus numero, ut videtur in
primo aspectu, si sanitas quae acquiritur sit ea-
dem numero. Et hoc erit si contingat id quod
est corruptum, iterum fieri unum numero, quod
videtur impossibile. Sanitas enim quae in prima
alteratione fuit acquisita, postmodum fuit corru-
pta; et non potest recuperari ? eadem numero.
Sed videtur quod si recuperetur eadem numero,
quod alteratio sequens esset unus numero motus
cum prima: si vero non recuperetur eadem sa-
nitas numero, erit quidem motus idem specie,
sed non unus numero.

7. Deinde cum dicit: Zabet autem dubitatio-
nem etc., movet quandam aliam dubitationem
circa hoc. Et dubitatio talis est *: si aliquis con-
tinue perseveret in sanitate, vel in quocumque
alio accidente, utrum una sanitas, vel quicumque
alius habitus aut passio, possit esse in corporibus?
Et videtur quod non; quia quibusdam philoso-
phis visum fuit, quod omnia subiecta quae ha-
bent aliquas qualitates aut habitus, sint in continuo
motu et fluxu. - Si ergo in aliquo qui sanus per-
severat, una et eadem sanitas est, quae fuit in
mane et quae est nunc in meridie vel sero; non
videtur posse reddi ratio quare, etiam si aliquis
deficit * a sanitate et iterum accipiat sanitatem ,
secunda sanitas recuperata * non sit una numero
cum sanitate prius habita. - Hanc autem dubita-
tionem Aristoteles non solvit, quia non est ad
propositum ; sed magis ad considerationem me-
taphysici pertinet, ad quem pertinet " considerare

8) quod secundum... Tertio autem modo dicitur. — quod cum se-
cundum praedictos modos non dicatur motus unus simpliciter sed
secundum quid, scilicet genere et specie, tertio modo dicitur: hic vi-
detur typus variantium lectionum ; cum enim habent codd. NQRSsDE
FL, dicatur habent codd. exc. BCEFGZSHI, tertio modo ed. a et codd.
exc. CFsH; fertio vero modo ἘΠ, sed tertio modo sH; conservamus
lectionem PCb.

y) in quocumque motu quod movetur. — Pro quocumque, quolibet
codd. exc. EG; pro quod movetur, quo movetur codd. exc. NQRsCD
FGI et B qui om.- Pro hominem, homines Pab.

9) recuperari.- PEG ab; om. O, reperiri S, reperi T, reparari

Opp. D. Tuowaz T. II.

cet.— Ibi: quod si recuperetur, quod om. BEFGHMNRVXZ; si om.
DT; reparatur D, repararetur BFZ, reparetur cet. — Ibi: si vero
non recuperetur, pro si, cum EG; reparetur EHLa, reperiatur M, re-
paratur cet. exc. GsO.
ce) Et dubitatio talis est.— Et est dubitatio codd. exc. EG. — Pro si,
utrum si BEFGHLSa.
C).secunda sanitas recuperata. — Pro secunda, prout Z, om. cet. exc.
EGHLRSpBF; recuperata om. H.
1) pertinet, ad quem pertinet.— Pro priori pertinet, spectat P, om.
* Venet. 1545; ad quem pertinet om. EGRpH et a b. — Lin. seq. com-
muniter om. EG a b. :

32

* molus add.
codd.

* Num. seq.
* Num. 8.

e

* deficiat rs.

t

* hoc add. pab.
* S. Th. lect. xit

et xri ; Did. lib.
HI, cap. v, nn.

* reperiatur M,

250

communiter de uno et multo, et eodem et di-
verso. Et iterum quia illa dubitatio super falso
fundatur, scilicet quod omnia sint in continuo
motu et fluxu, quod Heraclitus opinatus est, et *
Aristoteles improbat in IV Metaphys. * Nec ta-
men est similis ratio: quia quamdiu sanitas ma-
net, licet varietur homo secundum sanitatem, ut
puta si fiat homo magis vel minus sanus, non
intercipitur esse sanitatis, sicut intercipitur quan-
do totaliter corrumpitur sanitas.

8. Deinde cum dicit: Zadem enim ratio etc.,
determinat veritatem circa id quod praedixerat.
Dixerat enim supra *, quod si sit eadem qualitas

quae recuperatur *, erit. idem motus numero se-

cunda alteratio cum prima; si vero non redit
eadem numero qualitas, sequitur quod non sit
unus actus numero. Et interposita quadam dubi-
tatione, quasi assignans rationem praemissorum ,
subdit quod ideo praemissa dicta sunt, quia
eadem ratio videtur in primo aspectu de unitate
qualitatis et motus. Sed intantum differunt, quia
bene sequitur, si duo motus sint idem eo modo

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. V

sicut aliquis motus dicitur unus numero, necesse
est quod habitus, id est qualitas acquisita per
motum, sit una: quia unus numero actus est
unius numero qualitatis acquisitae per actum il-
lum. Sed si qualitas sit una quae redit, po-
test alicui videri quod non propter hoc sit unus
actus: non enim, si terminus motus est * unus
numero, oportet quod motus sit unus numero.
Quod patet in motu locali. Cum enim ambulans.
pausat, cessat illa ambulatio: sed quando iterum
ambulare incipit, iterum ambulatio erit. Si ergo
dicatur quod sit una et eadem ambulatio, con-
tingit quod unum et idem sit et corrumpatur
multoties; quod est impossibile. Sic igitur et si
contingeret quod eadem numero sanitas repara-
retur *, non sequeretur quod secunda sanatio esset
idem numero motus cum prima; sicut nec se-
cunda ambulatio cum prima, quamvis utraque
sit ad eundem locum numero.

Ulterius concludit quod istae dubitationes sunt
extra principalem intentionem, et ideo sunt prae-
termittendae. ] tg

T

ondas

* reparetur £6a,
recuperaretur τ,

s. - ton sequere-
tur om. pEG et a.

IRIURE. ὙΡ IC ER AESERENIRUN

ΡΥ TENE EET NI RERO ERRORI -9—

RENI PUTEM REP

TW

CAP. IV, LECT. VII

251

LECTIO SEPTIMA

ITERUM DE UNITATE NUMERICA MOTUS - DUO ALII MODI SECUNDARII UNITATIS MOTUS

᾿Επεὶ δὲ συνεχὴς πᾶσα κίνησις, τήν τε ἁπλῶς μίαν
ἀνάγκη καὶ συνεχἢ εἶναι, εἴπερ πᾶσα διαιρετή, χαὶ
εἰ συνεχής; μία. Οὐ γὰρ πᾶσα γένοιτ᾽ ἂν συνεχὴς
πάσῃ, ὥσπερ οὐδ᾽ ἄλλο οὐδὲν τῷ τυχόντι τὸ τυ-
χόν, ἀλλ᾽ ὅσων ἕν τὰ ἔσχατα. ἔσχατα δὲ τῶν μὲν
οὐχ ἔστι, τῶν δ᾽ ἐστὶν ἄλλα τῷ εἴδει xal ὁμώνυμα"
πῶς γὰρ ἂν ἅψαιτο ἢ ἕν γένοιτο τὸ ἔσχατον γραμ-
μῆς καὶ βαδίσεως; ᾿Εχόμεναι μὲν οὖν εἶεν ἂν xol
αἱ μιὴ αὐταὶ τῷ εἴδει, “μηδὲ τῷ γένει" δραμὼν ydp
ἄν τις πυρέξειεν εὐθύς, xal olov ἡ λαμπὰς £x δια-
δοχῆς φορὰ ἐχομένη; συνεχὴς δ᾽ οὔ. Κεῖται γὰρ τὸ
συνεχές, ὧν τὰ ἔσχατα ἕν. “Ὥστ᾽ ἐχόμενα καὶ ἐφεξῆς
εἰσὶ τῷ τὸν χρόνον εἶναι συνεχῆ, συνεχεῖς δὲ τῷ τὸς
κινήσεις" τοῦτο δ᾽, ὅταν ἕν τὸ ἔσχατον γίνηται
ἀμφοῖν. Διὸ ἀνάγκη τὴν αὐτὴν εἶναι τῷ εἴδει καὶ
ἑνὸς καὶ ἐν ἑνὶ χρόνῳ τὴν ἁπλῶς συνεχῇ κίνησιν χαὶ
υἱαν" cQ χρόνῳ μέν; ὅπως μὴ ἀκινησία μεταξὺ ἡ"
ἐν τῷ διαλείποντι γὰρ ἠρεμεῖν ἀνάγκη. Πολλαὶ οὖν
xal οὐ μία ἡ κίνησις, ὧν ἐστιν ἠρεμία μεταξύ. Ὥστε
εἴ τις κίνησις στάσει διαλαμβάνεται, οὐ μία, οὐδὲ
συνεχής" διαλαμβάνεται δέ, εἰ μεταξὺ χρόνος. Τῆς
$ τῷ εἴδει μὴ μιᾶς οὔ, καὶ εἰ μὴ διαλείπεται ὁ
χρόνος" ὁ μὲν γὰρ χρόνος εἷς, τῷ εἴδει δ᾽ ἡ κίνησις
ἄλλη: τὴν μὲν γὰρ μίαν ἀνάγκη καὶ τῷ εἴδει μίαν
Φ εἶναι, ταύτην δ᾽ ἁπλῶς εἶναι μίαν οὐκ ἀνάγκη. Tíc
μὲν οὖν κίνησις ἁπλῶς μία, εἴρηται. :

Ἔτι δὲ λέγεται μία καὶ ἡ τέλειος, ἐάν τε κατὰ γένος
ἐάν τε x&v εἶδος ἢ ἐάν τε XQ οὐσίαν, ὥσπερ xol
Ll -— € 5
ἐπὶ τῶν ἄλλων τὸ τέλειον καὶ ὅλον τοῦ ἑνός. Ἔστι ὃ
^ , ^
ὅτε κἂν ἀτελὴς ἡ μία λέγεται; ἐὰν ἦ μόνον συνεχής.

Ἔτι δ᾽ ἄλλως παρὰ τὰς εἰρημένας λέγεται μία κίνησις
ἡ ὁμαλής. Ἢ vdo ἀνώμαλος ἔστιν ὡς οὐ δοκεῖ μία,
ἀλλὰ μᾶλλον ἡ ὁμαλής, ὥσπερ ἡ εὐθεῖα" ἡ γὰρ ἀνώ-
μᾶλος διαιρετή. "Eots δὲ διαφέρειν ὡς τὸ μᾶλλον
χαὶ ἧττον.

Ἔστι δ᾽ ἐν ἁπάσῃ χινήσει τὸ ὁμαλῶς ἢ μή: καὶ γὰρ
ἂν ἀλλοιοῖτο ὁμαλῶς, καὶ φέροιτο ἐφ᾽ ὁμαλοῦ, οἷον
κύκλου ἢ εὐθείας, καὶ περὶ αὔξην ὡσαύτως καὶ φθίσιν.

᾿Ανωμαλίας δ᾽ ἐστὶ διαφορὰ ὁτὲ μὲν ἐφ᾽ ᾧ κινεῖται: ἀδύ-
va coy γὰρ ὁμαλὴν εἶναι τὴν κίνησιν μη ἐπὶ ὁμαλῷ
dim olov ἡ τῆς χεχλασμένης κίνησις ἢ ἡ τῆς
λιχος ἢ ἄλλου μεγέθους, ὧν μὴ ἐφαρμόττει τὸ τυ-
χὸν ἐπὶ τὸ τυχὸν μέρος. Ὁτὲ δὲ οὔτε ἐν τῷ ποῦ
οὔτ᾽ ἐν τῷ ποτὲ οὔτε εἰς ὅ, ἀλλ᾽ ἐν τῷ ὡς. Τα-
χυτῆτι γὰρ καὶ βραδυτῆτι ἐνίοτε διώρισται" ἧς μὲν
γὰρ τὸ αὐτὸ τάχος, ὁμαλής. ἧς δὲ μή, ἀνώμαλος.

Διὸ οὐκ εἴδη. κινήσεως οὐδὲ διαφοραὶ τάχος καὶ βραδυ-
τής, ὅτι πάσαις ἀκολουθεῖ ταῖς διαφόροις κατ᾽ εἶδος.
Ὥστ᾽ οὐδὲ βαρύτης xal κουφότης ἡ εἰς τὸ αὐτό,
οἷον γῆς πρὸς αὐτὴν ἢ πυρὸς πρὸς αὑτό. .

Μία μὲν οὖν ἡ ἀνώμαλος τῷ συνεχής, ἦττον δέ, ὅπερ
τῇ κεκλασμένῃ συμαίνει φορᾷ" τὸ δ᾽ ἧττον μίξις ἀεὶ
τοῦ ἐναντίου.

Εἰ δὲ πᾶσαν τὴν μίαν ἐνδέχετα! καὶ ὁμαλὴν εἶναι καὶ
μή, οὐκ ἂν εἴησαν. αἱ μιὴ κατ᾽ εἶδος ἐχόμεναι αὐταὶ
μία καὶ συνεχής" πῶς γὰρ ἂν εἴη ὁμαλὴς ἡ ἐξ ἀλ-
λοιώσεως συγχείμένη καὶ φορᾶς: δέοι γὰρ ἂν ἐφαρ-
μόττειν.

* Quoniam autem continuus est omnis motus, et simpli-
citer quidem unum necesse est et continuum esse: si-
quidem omnis divisibilis est; et si continuus, unus. Non
enim omnis fiet continuus omni, sicut neque aliud
nullum contingenti contingens: sed quorum unum sunt
extrema. Ultima autem aliquorum quidem non sunt;
aliquorum autem sunt, sed specie differentia et aequi-
voca sunt. Quomodo namque tanget aut unum fiet
ultimum lineae et ambulationis? * Habiti igitur sunt
et qui neque idem specie neque idem genere sunt.
Postquam enim cucurrit aliquis, statim febricitabit; et
ut lampas ex diffusione, loci mutatio est habita, con-
tinua autem non: ponitur enim continuum, quorum
ultima unum sunt. Quare habiti et consequenter sunt,
quia tempus continuum est. Continuum autem est quo
motus continui sunt: hoc autem est cum unum ulti-
mum fiat ambobus. * Unde necesse est eundem se-
cundum speciem esse, et ünius, et in uno tempore,
simpliciter continuum. motum et unum. Tempore qui-
dem, ut non immobilitas intersit: in deficienti enim quie-
Scere necesse est. Multi igitur, et non unus motus est,
quorum quies in medio est: quare si aliquis motus statu
occupetur, neque unus est neque continuus. Interci-
pitur autem, si in medio tempus est. Qui autem specie
non unus, non etsi, non deficiat tempus: tempus qui-
dem enim unum est, specie autem motus alius est.
Motum enim unum necesse est specie unum esse:
hunc autem simpliciter unum esse non est necesse.
Quis igitur motus simpliciter unus est, dictum est.

* Amplius autem dicitur unus et perfectus, sive secundum
genus, sive secundum speciem, sive secundum substan-
tiam sit; sicut et in aliis perfectum et totum unius est.
Est autem aliquando, etsi imperfectus sit, unum dici-
tur, si solum sit continuus.

* Amplius autem, aliter praeter praedictos dicitur motus unus
regularis. Irregularis enim non videtur unus, sed magis
regularis, sicut rectus: irregularis enim divisibilis est.
Videtur autem differre sicut magis et minus.

Est autem et in omni motu quod regulariter est aut non.
Et namque alterabitur regulariter; et feretur in regulari,
ut circulo aut rectitudine; et circa augmentum simili-
ter et decrementum.

* [rregularitatis autem differentia est aliquando quidem in
quo movetur. Impossibile enim est regularem esse mo-
tum non in regulari magnitudine; ut reflexi motus, aut
obliqui, aut alius magnitudinis, quorum non convenit
contingens in contingentem partem. Aliquando autem
neque in ubi, neque in quando, neque in eo ad quod,
neque in quo, sed in eo quod ut. Velocitate enim et
tarditate aliquando determinatur. Cuius quidem enim
velocitas est eadem, regularis est: cuius autem non, ir-
regularis est.

Unde neque species motus neque differentiae sunt velo-
citas et tarditas; quia omnes sequuntur differentes se-
cundum speciem. Quare neque levitas neque gravitas,
quae in idem est; ut terrae ad ipsam, aut ignis ad
ipsum.

* Unus igitur irregularis est quo est continuus, minus au-
tem: quod quidem reflexivo accidit motui. Quod autem
est minus, commixtio semper contrarii est.

Si autem. omnem unum contingit et regularem esse et
non, non erunt ipsi qui non secundum speciem ha-
biti sunt, unus et continuus. Quomodo enim erit re-
gularis motus ex alteratione compositus et loci muta-
tione? Indiget enim convenire.

* Seq. cap. 1v.

Text. 39.

* "Text. 40.

* Text. 41.

* Text. 42.

* "Text. 43.

* Text. 44.

* Text. 45.

* Philosophus
om. codd. et a.

* indivisibile pnr
NR et a b.

* sufficit. codd.
et a.

* Lect. v, n. 8, -
ut supra dictum
est om. codices
et a b.

* et codd. exc.
EG.

* ea om. pab. -
ad ínvicem om.
codd. exc. DEFH.

252

ΘΥΝΟΡΒΙΒ — 1. Cum motus sit unus simpliciter non sicut in-
divisibile est unum, sed sicut continuum, sequitur quod hoc sit
motui esse unum, quod est ei esse continuum. Quaecumque
ergo requiruntur ad continuitatem motus, requiruntur ad eius
unitatem. — 2. Ad continuitatem autem requiruntur, 4) unitas
speciei, nempe quod motus sit in re indivisibili secundum spe-
ciem. Continua enim sunt quorum ultima contingit esse unum ;
atqui ultima motuum qui differunt genere vel specie, cum sint
diversae rationis, non possunt fieri unum; ergo poterunt tales
motus esse consequenter et quodammodo se fangere, non ta-
men esse continui. — 3. b) Unitas numerica mobilis: nam neque
motuum diversorum mobilium possunt extrema esse unum. —
4. c) Requiritur quod motus sit unus tempore, hoc est quod
nullo tempore sit interruptus. Secus enim motus intercipitur
quiete, et ita multi motus erunt, et non unus neque continuus. —
5. Duo modi secundarii unitatis motus. Si unum attenditur se-
cundum formam substantialem, quae est perfectio totius, motus
dicitur unus ex hoc quod est perfectus; si vero unum conside-
retur secundum quantitatem, dicitur unum etiam de motu im-
perfecto, dummodo sit continuus. - 6. Textus subdivisio. Dicitur
praeterea motus unus, qui est regularis seu uniformis. Indivi-
sibilitas enim pertinet ad rationem unius; motus autem irregu-
laris, seu difformis, est divisibilis in partes dissimiles. Unde, licet

Aw motus simpliciter, scilicet unitas tem-
«9^ poris, et rei in qua est motus, et sub-
iecti; hic hoc probare intendit. Cum enim mul-
tipliciter dicatur unum simpliciter, uno modo
sicut aliquod indivisibile est unum, alio modo
sicut continuum est unum; motus non potest dici
simpliciter unus sicut indivisibilis *, quia nullus
motus indivisibilis est. Unde relinquitur quod
hoc modo dicatur unus sicut continuus; et quod
hoc sit motui esse unum simpliciter, quod est ei

esse continuum; et ipsa continuitas motus suffi- '

ciat * ad eius unitatem. Sequitur enim quod si
est continuus, quod sit unus. Quaecumque igitur
requiruntur ad continuitatem motus, requiruntur
ad eius unitatem.

2. Ad continuationem autem motus requirun-
tur tria. Quorum primum est unitas speciei. Non
enim omnis motus potest continuari omni motui ;
sicut etiam in aliis continuis non indifferenter
qualecumque contingat esse aliquid, continuari
potest cuicumque, qualecumque illud esse con-
tingat: sed illa continuari possunt, quorum ultima
contingit esse unum, quod est de ratione conti-
nui, ut supra * dictum est. Sed quaedam sunt
quae nulla ultima habent, ut formae et indivisi-
bilia omnia: et ideo eorum non potest esse conti-
nuatio. Quorundam vero sunt aliqua ultima, quae
sunt divisibilia et quantitatem habentia, quae *
sunt aequivoca, idest non convenientia in nomine
et ratione: et ista etiam non possunt continuari.
Nec etiam potest esse contactus in quibusdam
eorum. Non enim potest dici quod linea et ambu-
latio se contingant, vel quod unum sit eorum ul-
timum, quod est ea * continuari ad invicem.

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. V

etiam motus irregularis sit quodammodo unus, tamen unitas mo-
tus regularis et irregularis differt secundum magis et minus;
Sicut corpus similium partium est magis unum quam dissimi-
lium. — 7. Regularitas et irregularitas invenitur in omni genere et
specie motus. -- 8. De motu irregulari. Alia textus subdivisio.
Prima causa irregularitatis motus est ex parte rei im qua est
motus. Ita motus localis non potest esse regularis, nisi sit per
magnitudinem regularem, seu uniformem. Quaenam dicitur ma-
gnitudo regularis et quaenam irregularis. — 9. Secunda causa
irregularitatis est ex parte velocitatis et tarditatis in motu: quia
regularis dicitur cuius est eadem velocitas per totum; irregularis
vero, cuius una pars est velocior altera. — 10. Corollarium pri-
mum. Velocitas et tarditas non sunt species motus, neque diffe-
rentiae specificae: sunt enim modi determinantes id quod con-
sequitur omnem speciem motus. Corollarium alterum. Eadem
de causa non sunt idem quod gravitas et levitas. — 11. Motus
irregularis et est unus, inquantum est continuus, et est quodam-
modo multiplex; quia ex hoc quod minus habet de unitate, par-
ticipat aliquid de multitudine. — 12. Concluditur ex immediate
dictis quod motus diversi secundum speciem non possunt esse
continui: omnem enim motum unum et continuum contingit esse
regularem; motus autem compositus ex motibus diversis secun-
dum speciem, non potest esse regularis.

Ex quo patet quod ea quae sunt diversorum ge-
nerum vel specierum, non possunt continuari ad
invicem. Ergo motus qui differunt genere vel
specie, possunt esse habiti, idest consequenter ad
invicem se habere, sicut aliquis post cursum po-
test statim febricitare; cursus autem et febricitatio
sunt in diversis generibus. Et in eodem genere,
scilicet loci mutationis, una loci mutatio est con-
sequenter se habens ^ ad aliam, cum tamen non
sit continua; sicut patet im diffusione lampadis *
ut puta cum candela de manu in manum trans-
fertur: sunt enim ibi diversi motus non continui.
Vel potest intelligi quod motum localem liquoris
quo flamma sustentatur, quem appellat diffusio-
nem, consequitur motus localis flammae, quae *
nomine /lampadis significatur. Praedictae igitur
mutationes, quia differunt genere vel specie, non
sunt continuae, cum non possint habere unum ul-
timum, quod ponitur esse de ratione continui.
Unde possunt quidem ^ motus specie vel genere
differentes, esse consequenter se habentes et ha-
biti, idest quodammodo se tangentes, absque
aliqua interpolatione temporis, inquantum tempus
est continuum. Quod quidem eadem ratione ha-
bet continuitatem, qua et motus, scilicet inquan-
tum est ei unum ultimum. Nihil autem prohibet
in uno instanti temporis, ad quod continuantur
partes eius, terminari unum motum, et incipere
alium alterius generis vel * speciei; et sic motus
illi erunt habiti, sed non continui. Et ideo secun-
dum praemissa sequitur quod ad hoc quod motus
sit continuus, requiritur quod sit 7 unus secun-
dum speciem: quae quidem unitas speciei est in
motu ex re in qua est motus, inquantum est in-
divisibilis secundum speciem.

3. Secundo requiritur ad continuitatem motus,

«) una loci mutatio est consequenter se habens. ^ una mutatio est
quae consequenter se habet PEGab.

8) Unde possunt quidem etc. — Notamus variantes recitando lectionem
adoptatam: « Unde possunt quidem (quidam FGH, quaedam Y ; esse add.
codd. et a b, et om. post differentes) motus specie vel genere ( genere vel
specie ed. a et codd. exc. EFGHRSZ) differentes, esse consequenter se
habentes et habiti, idest ( et ACDIKMOQTVXY, ras. pF, om. L) quo-
dammodo se tangentes, absque aliqua (a//a PBEFGHab, ulla CtA, nulla
QsA, ulla vel aliqua 1, aliqua vel nulla K, aliqua ulla O, om. pA; tan-

gentes vel aliqua absque ulla D) interpolatione (interpositione PONRpE
et a b) temporis, inquantum tempus est continuum, Quod (qui DFIKMO
QRTVY, quae ALSsC, quid pG, ras. pC; N vide statim) quidem eadem
ratione habet (Jtabent edd. a b et codd. exc. BGpE) continuitatem (quam
quidem habent continuationem ratione N; continuitatem om. EpG) qua
et motus, scilicet inquantum est ei (eis codd.; cf. text.) unum uitimum. »

3) sequitur. quod ... requiritur quod sit. — sequitur quod ad hoc
quod motus sit continuus quod sit EGHRZab, sequitur ad hoc quod
motus sit continuus quod sit cet.

* Num. praec.

. *quiete om. EGa.

E * Lect. v, n.4;
. etlect. praec. n.5.

—-* umius speciei
— PGpE et a b.

Num. I LM

/o-* Num. seq.

- *etom.PnErcab.

CAP. IV,

quod sit unius subiecti: quia diversorum subie-
ctorum motus possunt esse habiti, sed non con-
tinui; sicut dictum. est * de mutatione candelae
per motum diversarum manuum.

4. Tertio requiritur ad continuitatem motus et
unitatem, quod sit unus tempore, ad hoc quod
non interveniat aliqua immobilitas vel quies. Quia
si deficeret aliquod tempus motui, in quo scilicet
non moveretur, sequeretur quod in illo quiesce-
ret: si autem quies interponitur, erunt multi mo-
tus et non unus; multi enim motus et non unus
sunt, quorum quies in medio est. Unde si ali-
quis motus sit qui intercipiatur quiete *, non erit
neque unus neque continuus. Intercipitur autem
quiete, si tempus sit in medio, ut ostensum est *:
unde requiritur ad continuitatem motus, quod sit
unum tempus continuum. Sed tamen hoc non

! sufficit; quia motus qui non est unus specie *, non

est continuus, etiam si tempus non deficiat: quia
etsi sit unum secundum tempus, erit alius secun-
dum speciem. Quia necesse est ad hoc quod sit
motus unus continuus, quod sit unus secundum
speciem; sed non sequitur quod motus qui est
unus secundum speciem, sit unus simpliciter. Sic
ergo patet quod tria praedicta requiruntur ad hoc
quod sit unus motus simpliciter. Et hoc est quod
concludit, quod dictum est * quis ** motus sit
simpliciter unus.

5. Deinde cum dicit: Amplius autem dicitur
unus et perfectus etc., positis tribus modis prin-
cipalibus unitatis motus, hic ponit duos alios mo-
dos secundarios, qui magis pertinent ad quandam
formam unitatis, quam ad ipsam unitatem. Se-
cundum ponit ibi: Amplius autem aliter * etc. Dicit
ergo primo, quod sive motus dicatur unus se-
cundum genus sive secundum speciem sive se-
cundurhn substantiam, sicut qui est numero unus,
dicitur unus motus ex hoc quod est perfectus,
sicut et * in aliis rebus perfectum et totum ad uni-
tatis rationem pertinent. Non enim dicimus unum
hominem vel unum calceum, nisi de toto. Quan-
doque autem dicitur unum etiam de imperfecto,
dummodo sit continuum. Et ratio huius est, quia
unum potest attendi vel secundum quantitatem, et
sic sola continuitas sufficit ad unitatem rei; vel se-
cundum formam substantialem, quae est perfectio
totius; et sic perfectum et totum dicitur unum.

6. Deinde cum dicit:. Amplius autem aliter
praeter praedictos etc., ponit alium modum se-
cundarium, prout dicitur motus unus qui est re-
gularis, idest uniformis; sicut etiam in aliis rebus
dicitur unum, quod est simile in partibus. Et circa
hoc tria facit: primo ponit hunc modum unitatis,
secundum quod regularis motus dicitur unus; se-
cundo ostendit in quibus inveniatur regularitas et
irregularitas, ibi: Est autem et in omni motu * etc.;
tertio ostendit modos irregularitatis, ibi: Zrregula-
ritatis autem * etc. Dicit ergo primo, quod praeter

LECT. VII

253

praedictos modos unitatis, dicitur motus unus qui
est regularis, idest uniformis. Zrregularis enim
motus, idest difformis, non videtur esse unus ?, sed
magis motus regularis, idest uniformis; sicut 'mo-
tus qui est totus in directum, est uniformis. Ideo
autem motus irregularis non videtur unus, quia
est divisibilis in partes dissimiles; indivisibilitas
autem pertinet ad rationem unius, quia unum est
ens indivisum. Sed tamen motus irregularis est
quodammodo unus. Sed unitas motus irregularis
et regularis videtur differre secundum magis et
minus: quia motus regularis est magis unus quam

motus irregularis; sicut et corpus similium par-

tium est magis unum quam corpus dissimilium.

7. Deinde cum dicit: Est autem et in omni
motu etc., ostendit in quibus motibus inveniatur
regularitas et irregularitas. Et dicit quod in omni
genere vel specie motus, invenitur regulare et non
regulare *: quia potest aliquid alterari regulariter,
sicut quando tota alteratio est uniformis; et potest
aliquid ferri, idest secundum locum moveri, in
magnitudine regulari, idest uniformi, sicut si fera-
tur aliquid per circulum * aut per lineam rectam;
et similiter est in augmento et decremento.

8. Deinde cum dicit: Zrregularitatis autem dif-
ferentia etc., accedit ad determinandum de motu
irregulari. Et primo assignat modos irregularitatis ;
secundo ostendit quomodo motus irregularis sit
unus, quod supra * dixerat, ibi: Unus igitur ** etc.
Circa primum duo facit: primo assignat duos mo-
dos irregularitatis in motu; secundo infert quas-
dam conclusiones ex dictis, ibi: Unde neque spe-
cies * etc. Dicit ergo primo quod differentia quae
facit irregularitatem motus, aliquando est ex parte
reiin qua movetur, ut patet praecipue in motu
locali: quia impossibile est quod motus sit regu-
laris vel uniformis, qui non transit per magnitudi-
nem regularem, idest uniformem. Dicitur autem
magnitudo regularis vel uniformis, cuius quaelibet
pars uniformiter sequitur ad aliam partem, et sic
quaelibet pars potest supponi alteri parti, ut patet
in linea circulari, et etiam in linea recta. Ma-
gnitudo autem irregularis est, cuius non quaelibet
pars sequitur uniformiter ad aliam partem; sicut
patet in duabus lineis facientibus angulum, qua-
rum una applicatur alteri * non in directum, sicut
partes unius lineae sibi invicem in directum ap-
plicantur. Et ideo motus circularis est regularis,
et similiter motus rectus: sed motus reflexi aut
obliqui, quia faciunt angulum, non sunt regulares *
nec in magnitudine regulari; vel quicumque alius
motus sit per quamcumque magnitudinem, cuius
*quaecumque pars non conveniat cuicumque parti
per uniformitatem applicationis, vel cuius una
pars non convenienter possit contingere aliam
partem. Si enim illa pars quae continet angulum,
supponatur * illi parti quae angulum non continet,
non erit conveniens contactus.

2) Irregularis enim motus, idest difformis, non videtur esse unus. —
Est enim quodammodo ut irregularis motus, idest difformis, non vi-
deatur esse unus codd. exc. EFG; F pro μέ habet unus et pro non
videatur, qui non videtur; EGa: Est enim quodammodo (ceteris omis-

sis) regularis, idest uniformis; conf. text. graecum, — Infra pro partes
dissimiles, partes divisibiles habent PEFKLORZpAG et ab.

£) feratur aliquid P circulum. — feratur aut per circulum PEG,
feratur aut per baculum! edd. ab et Venet. 1545.

e

* regulare vel
irregulare ῬΟΡῈ
et a b.

* Num. 6.
** Num. tI.

* Num. I0.

* alteri om. z,
alii edd. a b et
Cet. exc. GNR.

* in materia ΡῈ
cetab.

* superponatur c
EFGMNOTVZ4.

* loci vel tem-
poris Pab.

t

* est n, sit cet.
exc. FLSC.

** solus ed. a et
codd. exc. N.

* Conf. lect. ut,
n. 2.

* ex add. rab.

* Num. 7, 9.

* Num. 7.

* [bid.

254

9. Secunda differentia irregularitatem | faciens
est, non ex parte loci, neque ex parte temporis *,
neque in quod quo *, idest neque ex parte eius
quod dicitur quo, idest ex parte cuiuscumque rei
in qua fit * motus (non enim est solum ** motus
in ubi, sed in qualitate et quantitate *): vel potest
hoc referri ad subiectum in quo est motus. Sed
iste secundus modus irregularitatis accipitur zm
eo quod ut, idest ex diversitate modi motus. Deter-
minatur enim iste secundus modus irregularita-
tis * velocitate et tarditate: quia ille motus dicitur
regularis, cuius est eadem velocitas per totum;
irregularis autem, cuius una pars est velocior
altera. ;

10. Deinde cum dicit: Unde neque species mo-
tus etc., concludit duo corollaria ex praemissis *.
Quorum primum est, quod velocitas et tarditas
non sunt species motus, neque differentiae spe-
cificae ", quia consequuntur omnes species motus;
quia velocitate et tarditate determinatur regula-
ritas et irregularitas, quae consequuntur quamli-
bet speciem motus, ut supra * dictum est. Nulla
autem species vel differentia consequitur omnem
speciem sui generis. |j

Secundum corollarium est, quod velocitas et
tarditas non sunt idem quod gravitas et levitas:
quia utrumque istorum habet motum semper ad
idem ^; sicut motus terrae, quae est gravis, semper
est ad ipsam, idest ad locum ipsius, qui est deor-
sum, et motus ignis semper est ad ipsum, idest
ad locum proprium, qui est sursum. Velocitas
autem et tarditas se habent ad diversos motus,
ut dictum est *.

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. V

11. Deinde cum dicit: Unus igitur irregularis
est etc., ostendit quomodo motus irregularis sit
unus; secundo infert quoddam corollarium ex
dictis, ibi: Si autem omnem unum * etc. Dicit ergo
primo, quod motus irregularis potest dici unus,
inquantum est continuus; sed minus dicitur unus
quam regularis; sicut et linea habens angulum,
minus dicitur una' quam linea recta. Et hoc ma-
xime apparet in motu reflexivo: quia quasi vi-
dentur duo motus. Ex hoc autem quod est minus
unus, apparet quod aliquid habet de multitudine:
quia ex hoc aliquid est minus, quod habet admix-

* Num. seq.

tionem contrarii, sicut minus album habet ali- .

quid admixtum de nigro, ad minus secundum
quandam appropinquationem. Et sic patet quod
motus irregularis et est unus, inquantum est con-
tinuus, et est quodammodo multiplex, inquantum
est minus unus.

12. Deinde cum dicit: Si autem omnem etc.,
concludit ex immediate dictis quod supra * pro-
posuerat *; scilicet quod motus qui sunt diversi se-
cundum speciem, non possunt continuari. Omnem
enim motum unum contingit esse * regularem,
et iterum non regularem. Sed motus qui est com-
positus ex diversis motibus secundum speciem,
non potest esse regularis. Quomodo enim esset
regularis motus compositus ex alteratione et loci
mutatione? Necesse est enim ad hoc quod motus
sit regularis, quod partes conveniant ad invicem.

Ergo relinquitur quod motus diversi, qui non con-

sequuntur se invicem eiusdem speciei existentes,
non sunt unus motus et continuus; quod supra *
positum est et per exempla manifestatum. :

t) neque in quod quo. — neque in quodcumque EpG et a, et in
quo F, neque in idem quo K, neque in quod Q, neque in quo Lb et
Venet, 1504, 1545.

Ἢ) neque differentiae specificae. — Haec om. a b; neque differentiae
specierum PH. — Statim Pab omittunt quia consequuntur omnes species
motus, et infra legunt quae sequitur quaslibet species motus.— regula-
ritas et om. pEG, a b et Venet. 1504, 1545.

᾿Ξ

0) habet motum semper ad idem. — Pro motum, modum ed. a et
codd. exc. FHLSZsBCG; pro ad idem, in idem B, eundem F, idem cet.
exc. R. -- Pro quae est gravis, qui est gravis PEGHLMSN et ab. .

1) minus dicitur una.— dicitur una om. codd. — Ibi : Ex hoc autem etc.,
pro minus unus, unus minus Eab, minus om. pG; pro apparet, videtur
PEG et ab; pro quod, quia ADIKQSTYpL, quomodo H; pro habet,
habeat Pb; pro admixtionem , .mixtionem PGab, immixtionem pE.

CAP. V, LECT. VIII

255

LECTIO OCTAVA

DE CONTRARIETATE MOTUUM

Ἔτι δὲ διοριστέον ποία κίνησις ἐναντία χινήσει, xal
περὶ μονῆς δὲ τὸν αὐτὸν τρόπον. Διαιρετέον δὲ πρῶ-
πον πότερον ἐναντία κίνησις ἡ ἐκ τοῦ αὐτοῦ τῇ εἰς
τὸ αὐτό, olov ἡ ἐξ ὑγιείας τῇ εἰς ὑγίειαν, οἷον xal
γένεσις καὶ φθορὰ δοχεῖ: ἢ ἡ ἐξ ἐναντίων, οἷον ἡ ἐξ
ὑγιείας τῇ ἐχ νόσου ἢ ἡ εἰς ἐναντία, οἷον ἡ εἰς
ὑγίειαν τῇ εἰς νόσον: ἢ ἡ ἐξ ἐναντίου τῇ εἰς ἐναν-

«iov, οἷον ἡ ἐξ ὑγιείας τῇ εἰς νόσον ἢ ἡ ἐξ ἐναν-

τίου εἰς ἐναντίον τῇ ἐξ ἐναντίου εἰς ἐναντίον, οἷον ἡ

ἐξ ὑγιείας εἰς νόσον τῇ ἐκ νόσου εἰς ὑγίειαν. ᾿Ανάγκη
i δὲ / 3

13e 7 ἔνα τινὰ τούτων εἶναι τῶν τρόπων ἢ πλείους"

οὐ γὰρ ἔστιν ἄλλως ἀντιθεῖναι.

Ἔστι δ᾽ ἡ μὲν ἐξ ἐναντίου τῇ εἰς ἐναντίον οὐχ ἐναντία.
οἷον ἡ ἐξ ὑγιείας τῇ εἰς νόσον: ἡ αὐτὴ Ydp καὶ
μία. Τὸ μέντοι γ᾽ εἶναι οὐ ταὐτὸ αὐταῖς, ὥσπερ οὐ
ταὐτὸ τὸ ἐξ ὑγιείας μεταβάλλειν καὶ τὸ εἰς νόσον.

Οὐδ’ ἡ ἐξ ἐναντίου τῇ ἐξ ἐναντίου" ἅμα μὲν γὰρ συμ.-
βαίνει ἐξ ἐναντίου καὶ εἰς ἐναντίον ἢ μεταξύ. ᾿Αλλὰ
περὶ τούτου μὲν ὕστερον ἐροῦμεν.

᾿Αλλὰ μᾶλλον τὸ εἰς ἐναντίον μεταβάλλειν δόξειεν ἂν
εἶναι αἴτιον τῆς ἐναντιώσεως ἢ τὸ ἐξ ἐναντίου: ἡ

ἐν γὰρ ἀπαλλαγὴ ἐναντιότητος, ἡ δὲ λῆψις,

Καὶ λέγεται δ᾽ ἑκάστη εἰς ὃ μεταβάλλει μᾶλλον ἢ ἐξ

ει οὖ, οἷον ὑγίανσις ἡ εἰς ὑγίειαν, νόσωσις δ᾽ ἡ εἰς

,
νόσον.

Λείπεται δὴ ἡ εἰς ἐναντία καὶ ἡ εἰς ἐναντία ἐξ ἐναν-
vlov. Τάχα μὲν οὖν συμβαίνει τὰς εἰς ἐναντία xal
ἐξ ἐνατίων εἶναι, ἀλλὰ τὸ εἶναι ἴσως οὐ ταὐτό, λέγω
δὲ τὸ εἰς ὑγίειαν τῷ ix νόσου, καὶ τὸ ἐξ ὑγιείας
τῷ εἰς νόσον. .

᾿Επεὶ δὲ διαφέρει μεταβολὴ κινήσεως (ἡ ἔκ τινος γὰρ
ὑποχειμένου εἴς τι ὑποχείμενον μεταβολὴ κίνησίς
ἐστιν). ἡ ἐξ ἐναντίου εἰς ἐναντίον τῇ ἐξ ἐναντίου
εἰς ἐναντίον χίνησις ἐναντία. οἷον ἡ ἐξ ὑγιείας εἰς
νόσον τῇ ἐκ νόσου εἰς ὑγίειαν.

Δῆλον δὲ καὶ ix τῆς ἐπαγωγῆς; ὁποῖα δοκεῖ τὰ ἐναντία
εἶναι" τὸ νοσάζεσθαι γὰρ τῷ ὑγιάζεσθαι, καὶ τὸ μαν-
θάνειν τῷ ἀπατᾶσθαι μὴ δί αὑτοῦ’ εἰς ἐναντία γάρ"
ὥσπερ γὰρ ἐπιστήμην, ἔστι καὶ ἀπάτην καὶ δύ αὖὐ-
τοῦ χτᾶσθαι x«i δ ἄλλου. Καὶ ἡ ἄνω φορὰ τῇ
κάτω" ἐναντία γὰρ ταῦτα ἐν μήκει. Καὶ ἡ εἰς δεξιὰ
πῇ εἰς ἀριστερά" ἐναντία γὰρ ταῦτα ἐν πλάτει. Καὶ
ἡ εἰς τὸ ἔμπροσθεν τῇ εἰς τὸ ὄπισθεν: ἐναντία dp
χαὶ ταῦτα [ἐν βαθει].
,» , , , * , » ^ p
δ᾽ εἰς ἐναντίον μόνον οὐ χίνησις, ἀλλο μεταβολή,
οἷον τὸ γίγνεσθαι λευχὸν μὴ ἔκ τινος.
ὅσοις δὲ y ἐστιν ἐναντίον, ἡ ἐξ αὐτοῦ τῇ εἰς αὐτὸ
μεταβολῇ ἐναντία. Διὸ γένεσις φθορᾷ ἐναντία, καὶ
ἀποβολὴ λήψει, Αὗται δὲ μεταβολαὶ μέν, κινή-
,
σεις οὔ.
Τὰς δ᾽ εἰς τὸ μεταξὺ κινήσεις, ὅσοις τῶν ἐναντίων ἐστὶ
μεταξύ, ὡς εἰς ἐναντία πὼς θετέον’ ὡς ἐναντίῳ vdo
ρἧται τῷ μεταξὺ ἡ κίνησις, ἐφ᾽ ὁπύτερα ἂν μετα-
βάλλῃ, οἷον ἐκ φαιοῦ μὲν εἰς τὸ λευκὸν ὡς ἐκ μέ-
λανος; καὶ ἐκ λευχοῦ εἰς φαιὸν ὡς εἰς μέλαν, ἐκ δὲ
μέλανος εἰς φαιὸν ὡς εἰς λευκὸν τὸ φαιόν" τὸ γὰρ μέ-
σον πρὸς ἑκάτερον ἐναντίον λέγεταί πως τῶν dxpov,
καθάπερ εἴρηται καὶ πρότερον. Κίνησις μὲν δὴ χι-
νήσει ἐναντία οὕτως ἡ ἐξ ἐναντίου εἰς ἐναντίον, τῇ

Σξ ἐναντίου εἰς ἐναντίον.

Ἧ
Καὶ

* Amplius autem determinandum est, qualis motus est con-
trarius motui, et de mansione eodem modo. Sed primo
dividendum est, utrum contrarius motus sit qui est
ex eodem, ei qui est in idem, ut qui est ex sanitate,
ei qui est in sanitatem, ut generatio et corruptio vi-
dentur; aut qui est ex contrariis, ut qui est ex sani-
tate, ei qui est ex aegritudine; aut qui est in contraria,
ut qui est in sanitatem, ei qui est in aegritudinem ;
aut qui est ex contrario, ei qui est in contrarium, ut
qui est ex sanitate, ei qui est in aegritudinem; aut qui
est ex contrario in contrarium, ei qui est ex contrario
in contrarium, ut qui est ex sanitate in aegritudinem,
ei qui est ex aegritudine in sanitatem. Necesse est enim
aut unum quendam horum esse modorum aut plures:
non enim est aliter contraponere.

* Est autem qui est ex contrario, ei qui est in contrarium,
non contrarius; ut qui est ex sanitate, ei qui est in aegri-
tudinem. Idem enim et unus est, esse tamen non idem
est ipsis; sicut non idem est ex sanitate mutari et in
aegritudinem. ac

* Neque qui est ex contrario, ei qui est ex contrario. Simul
quidem enim accidit mutari ex contrario in contrarium
aut in medium. Sed de hoc quidem posterius dicemus.

Sed magis in contrarium mutari videbitur utique causa
esse contrarietatis, quam ex contrario. Hic quidem enim
discessio contrarietatis, ille vero acceptio.

Et dicitur autem unusquisque eo in quod mutatur, magis
quam eo ex quo: ut sanatio qui in sanitatem , aegro-
tatio autem qui in aegritudinem.

Relinquitur igitur qui est in contraria, et qui est in con-
traria ex contrariis. Fortassis quidem igitur accidit eos
qui in contraria, et ex contrariis esse; sed esse forsitan
non idem. Dico autem qui in sanitatem , ei qui ex
aegritudine; et qui ex sanitate, ei qui in aegritudinem.

* Quoniam autem differt mutatio a motu (ex quodam enim
subiecto in quoddam subiectum mutatio est motus),
qui est ex contrario in contrarium, ei qui est ex con-
trario in contrarium, motus contrarius est; ut qui est
ex sanitate in aegritudinem, ei qui est ex aegritudine
in sanitatem.

* Manifestum est autem et ex inductione qualia videntur
contraria esse. Aegrotare enim ipsi sanari, et addiscere
ipsi decpi non per ipsum: in contraria enim; sicut
enim in scientia est, sic et in deceptione, et per se
ipsum consequi et per alium. Et sursum motus, ei
qui est deorsum: contraria enim haec sunt in longi-
tudine. Et qui est ad dextram, ei qui est ad sinistram:
contraria enim haec sunt in latitudine. Et qui est ante,
ei qui est retro: contraria enim haec sunt in altitudine.

* Qui autem est in contrarium solum, non est motus, sed
mutatio: ut fieri album non ex quodam est.

Quibus autem non est contrarium, mutatio quae est ex
ipso, ei quae est in ipsum, contraria est. Unde gene-
ratio corruptioni contraria est, et remotio acceptioni.
Hae autem mutationes quidem, motus autem non sunt.

* Qui autem ad medium motus sunt, quipuscumque contra-
riorum aliquid est medium, tanquam in contraria quo-
dammodo ponendi sunt. Sicut enim contrario utitur
medio motus, ad utravis fiat mutatio: ut ex fusco qui-
dem in album tanquam ex nigro, ex albo autem in
fuscum tanquam in nigrum, ex nigro autem in fu-
scum tanquam in album. Fuscum enim medium ad
utrumque dicitur quodammodo extremorum, sicut di-
ctum est prius. Motus igitur motui contrarius est sic,
qui est ex contrario in contrarium, ei qui ex contrario
in contrarium.

* Cap. v. Text.
46.

* Text. 47.

* "Text. 48.

* Text. 49.

* Text. 50.

* "Text. 51.

* Text, 52.

* S; Th. lect. 1v

et

IX,

v. - Did.,
cap. nr, nn.

lib.

6,7; cap. IV, n. I

et

seqq.

* Lect.*x.

* Lect. seq.

uorumdam

verba ka.

»-

Num. 3.

* Num. 8.

autem om. E

Ga.

256

SyNoPsiS — 1. Argumentum et divisio textus. — 2. Ratio
contrarietatis in motibus quinque modis universaliter accipi po-
test: 4) secundum accessum ad aliquem terminum et recessum
ab eo; b) secundum contrarietatem terminorum a quibus incipit
motus; c) secundum contrarietatem terminorum ad quos termi-
natur motus; d) secundum contrarietatem termini a quo ad
terminum ad quem; e) denique secundum contrarietatem ex
parte utrorumque terminorum. — 3. Textus subdivisio. Excluditur
quartus modus: nempe motus qui est ex uno contrario, nequit
esse contrarius ei qui est in aliud contrarium. Idem enim non
est sibi ipsi contrarium; sed illi duo motus realiter sunt unus
et idem motus, et non differunt nisi ratione, ut patet in motu
qui est ἃ sanitate et in motu qui est in aegritudinem. — 4. Exclu-
ditur secundus modus: seu contrarietas motuum non est acci-
pienda secundum contrarietatem terminorum a quibus incipit
motus. a) Duo motus qui in idem tendunt, non sunt contrarii:
duo autem motus ex contrariis recedentes, possunt in idem ten-
dere. — 5. b) Contrarietas terminorum ad quos terminatur motus,
magis videtur esse causa contrarietatis motuum ; quia motus re-
cedentes a contrariis dicunt remotionem contrarietatis, motus
autem accedentes ad contraria important acceptionem contra-
rietatis. - 6. c) A quo aliquid recipit speciem, recipit et con-
trarietatem. Unusquisque autem motus magis recipit speciem

yj ostquam Philosophus determinavit de
(35 Jo C)unitate et diversitate motus, hic de-
?terminat de contrarietate motuum,

x J^ quae est quaedam diversitatis species,
ut patet in X Metaphys. * Et dividitur in partes
duas: primo ostendit qualiter accipienda est contra-
rietas in motu, et etiam in quiete; in secunda mo-
vet quasdam quaestiones circa contrarietatem prae-
dictam, ibi: Dubitabit autem aliquis * etc. Circa
primum duo facit: primo determinat de contra-
rietate motus; secundo de contrarietate quietis,
ibi: Quoniam autem motui * etc. Circa primum
tria facit: primo distinguit diversos modos, secun-
dum quos videri posset quod acciperetur contra-
rietas in motu; secundo removet quosdam illo-
rum *, ibi: Est autem qui est ** etc.; tertio assignat
verum modum contrarietatis in motu et muta-
tione, ibi: Quoniam autem differt * etc.

2. Dicit ergo primo, quod post praedicta de-
terminandum est qualis sit motus contrarius alicui
motui; et eodem modo determinandum est de
mansione, idest de contrarietate quietis ad motum,
et quietis ad quietem. Sed in hoc tractatu hoc
primo faciendum est, quod debemus distinguere
modos, secundum quos universaliter accipi potest
ratio contrarietatis in motibus. Et distinguit quin-
que modos. Quorum primus est *, ut ratio contra-
rietatis in motibus accipiatur secundum accessum
ad aliquem terminum, et recessum ab eodem. Et
hoc est quod dicit: utrum contrarius motus sit
qui est ex eodem, ei qui est in idem, ut qui est
ex sanitate, ei qui est in sanitatem: secundum
quam rationem generatio et corruptio videntur
esse contraria, quia generatio est motus ad esse,
corruptio autem * est motus ab esse. Secundus
modus est, ut ratio contrarietatis motuum accipia-
tur secundum contrarietatem terminorum, a quibus

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. V

a termino zn quem, quam a termino a quo. -- 7. Secundum
ergo contrarietatem terminorum, remanent duo modi contrarie-
tatis motuum, /ertius, qui est secundum solam contrarietatem
terminorum ad quos, et quintus. qui est secundum contrarietatem
utrorumque terminorum. Qui tamen non videntur differre sub-
iecto, sed ratione tantum; nam motus qui sunt ad contraria,
sunt etiam ex contrariis. - 8. Textus alia subdivisio. Ad con-
trarietatem motus requiritur contrarietas ex parte utrorumque
terminorum. Probatur ratione. Contrarietas aliquorum accipitur
secundum propriam rationem ipsorum; propria autem ratio spe-
cifica motus est, quod sit mutatio ex quodam subiecto affirmato
in. quoddam subiectum affirmatum; ergo etc. — 9. Manifestatur
idem per inductionem. - 10. In rebus in quibus invenitur con-
trarium, si accipiatur contrarietas solum ex parte termini ad
quem, hoc non facit contrarietatem molus, sed mutationis. Ita
contraria sunt fieri album et fieri nigrum. — 11. Contrarietas
mutationum quarum terminus non habet contrarium, desumitur
ex accessu et recessu ab eodem termino. Hoc modo generatio est
contraria corruptioni, et quaecumque remotio cuicumque acce-
ptioni. - 12. Cum datur medium inter contraria, motus a medio
ad contrarium et e converso, ponendi sunt contrarii, sicut motus
a contrario in contrarium. Ratio est, quia medium in compara-
tione unius contrarii habet rationem alterius contrarii. Conclusio.

incipit motus. Et hoc est quod dicit: aut qui est
ex contrariis, ut qui est ex sanitate, ei qui est ex
aegritudine. ''ertius modus est, ut contrarietas mo-
tuum accipiatur secundum contrarietatem termino-
rum, ad quos terminatur motus. Et hoc est quod
dicit: aut. qui est in contraria, ut qui est in sani-
lalem, ei qui est in aegritudinem. Quartus modus
est, ut accipiatur motuum contrarietas secundum
contrarietatem termini a quo, ad terminum ad
quem. Et hoc est quod dicit: aut qui est ex con-
trario, ei qui est in contrarium, ut qui est ex sani-

late, ei qui est in aegritudinem. Quintus modus

est secundum contrarietatem * ex parte utrorum-
que terminorum. Et hoc est quod dicit: au£ qui
est ex contrario in contrarium, ei qui est ex
contrario in contrarium, ut qui est ex sanitate in
aegritudinem, ei qui est ex aegritudine in sanita-
tem. Necesse est enim quod contrarietas motuum
accipiatur aut secundum unum horum modorum *,
aut secundum plures: quia non contingit secun-

dum aliquam aliam rationem contraponere * mo- ,

tum motui.

3. Deinde cum dicit: Est autem qui est ex con-
Irario etc., excludit duos praedictorum modorum.
Et primo quartum ?, qui accipiebatur secundum
contrarietatem termini a quo, ad terminum ad
quem; secundo secundum modum, qui est se-
cundum contrarietatem terminorum, ex quibus in-
cipit motus, ibi: Neque qui est ex contrario * etc.;

tertio concludit * quomodo se habeant duo modi '

reliqui ad invicem, ibi: Relinquitur igitur * etc.
Dicit ergo primo, quod motus qui est ex uno con-
trario, non potest dici contrarius ei qui est in
aliud contrarium, ut * si diceretur quod motus qui
est ex sanitate, sit contrarius motui qui est in
aegritudinem. Idem enim non est sibi ipsi con-
trarium: sed motus qui est ex sanitate, motui qui

4) Quorum primus est. — Primus modus est ed. a, Quorum yri-
mus modus est Pb, — ratio contrarietatis in motibus om. a; pro in
motibus, motuum Pb. -- XpEG lac. .

&) quod contrarietas... horum modorum. — ut contrarietas motuum
non secundum plures modos accipiatur Y. — aut post accipiatur om.
PEGHab; horum om. KX; pro modorum, quod om. K, motorum pG,
ras, pF, motuum edd. ab et cet. exc. LNSsG.

p) Et primo quartum. — Et primo primum AIKMNOQTVXYpC, Et
primo modum BGLSZ, Et primo modus FH, Et primo illum idest quar-
tum D, Et primo modo pE, Et primo manifestum est ed. a; retinemus
lectionem PRsCE et b, quia est vera (cf. n. praec.); Z post ad quem
addit: qui fuit quartus. — Pro secundo secundum modum, secundo mo-
dum secundum NpH, secundo modo secundum pEG, secundo secundum
sEG, secundo modum cet. exc. RS.

* ac Epo et a.

e

. * Num. 12. - post
|. codd. exc. rsc.

* motum codd.
exc. EFZ.

* motum HWMR.
* attenditur pab.

* rationem om.
P.

P * S. Th. lect. xt;
Did. lib. 1x, cap.
P5 n. 2.

* Lect. 1, n. 6.

* tertius et quin-
tus om. codd.
|. exC. DEGR; Scili-
᾿ς cet add. Eca.

* Quintus codd.

-— XC. HQRZSDEFG.

CAP. V, LECT. VIH

est in aegritudinem, est unus et idem subiecto,
sed non est idem esse ipsis ?, idest differunt ra-
tione, eo modo quo non est idem secundum ra-
tionem moveri a sanitate, et moveri in aegritudi-
nem *; quia unus importat habitudinem motus ad
terminum a quo, alius autem habitudinem eius-
dem motus ad terminum ad quem. Non est igitur
accipienda contrarietas motus secundum contrarie-
tatem unius termini ad alium.

4. Deinde cum dicit: Neque qui est ex contra-
rio etc., ostendit quod contrarietas motuum non
est accipienda secundum contrarietatem termino-
rum ex quibus incipit motus. Et hoc tribus ra-
tionibus, quarum prima talis est. Duo motus qui
in idem tendunt, non sunt contrarii: sed duo
motus ex contrariis recedentes, possunt in unum
et idem tendere; simul enim accidit mutari, idest
aequaliter, ex contrario in contrarium aut in me-
dium, ut postea * dicetur; et sic ex utroque con-
trario contingit in unum medium mutari. Non
ergo motus propter hoc sunt contrarii, quia a
contrariis incipiunt moveri.

5. Secundam rationem ponit ibi: Sed magis in
contrarium mutari etc.; quae talis est. Ex illo
acciplenda est ratio contrarietatis in motu, quod
magis facit motum esse contrarium: sed contra-
rietas terminorum ad quos motus terminatur,
magis videtur esse causa contrarietatis motuum,
quam contrarietas terminorum a quibus incipit
motus; quia cum dico motus * incipere a contrariis
terminis, dico remotionem contrarietatis; cum vero
dico motus * accedere ad contraria, dico acceptio-
nem contrarietatis: ergo non accipitur * contrarie-
tas motuum secundum terminum a quo tantum.

6. Tertiam rationem * ponit ibi: Et dicitur au-
lem unusquisque etc.; quae talis est. Ab eo a quo
aliquid recipit nomen et speciem, recipit etiam
contrarietatem, cum contrarietas sit differentia se-
cundum formam, ut patet in X Metaphys. * Sed
unusquisque motus magis dicitur, idest denomina-
tur, et speciem recipit a termino in quem, quam
a termino ex quo, sicut sanatio dicitur motus in
sanitatem, et aegritudo motus in aegritudinem ;
et hoc etiam supra * dictum est. Magis ergo ac-
cipienda est contrarietas motuum secundum ter-
minum in quem, quam secundum terminum a quo.
Et sic idem quod prius.

7. Deinde cum dicit: Relinquitur igitur etc.,
concludit quod, remotis duobus modis secundum
contrarietatem terminorum acceptis, relinquuntur
duo alii, scilicet tertius et quintus *: quorum unus
est secundum solam contrarietatem terminorum
ad quos, quem tangit cum dicit qui est in con-
traria; alius qui est secundum contrarietatem
utrorumque terminorum, quem tangit cum dicit
et qui est in contraria ex contrariis. Primus *
autem modus non accipiebatur secundum con-

257

trarietatem aliquam terminorum, sed secundum
accessum et recessum ab eodem termino. Con-
cludit autem * ulterius, quod forte hi duo modi re-
sidui sunt idem subiecto, quia illi motus qui sunt
in contraria, sunt etiam ex contrariis: sed forte
secundum rationem non sunt idem, propter di-
versas habitudines motus ad terminos, ut supra *
dictum est. Et exemplificat quod motus qui est
in sanitatem, ei qui est ex aegritudine est idem
subiecto, sed non ratione. Et similiter qui est ex
sanitate, ei qui est in aegritudinem *.

8. Deinde cum dicit: Quoniam autem differt etc.,
ostendit quomodo accipiatur contrarietas in motu.
Et primo secundum quod motus est ad contra-
rium; secundo prout motus est ad medium, ibi:
Qui autem ad medium * etc. Circa primum duo
facit: primo ostendit quid facit contrarietatem in
motibus; secundo quid in mutationibus, ibi: Qu
autem est in contrarium * etc. Circa primum duo
facit: primo ostendit propositum syllogismo; se-
cundo inductione, ibi: Manifestum est autem * etc.
Ponit autem primo * talem rationem. Contrarietas
aliquorum accipitur secundum propriam speciem
et rationem ipsorum: sed propria ratio specifica
motus est, quod sit quaedam mutatio a quodam
subiecto affirmato in quoddam subiectum affir-
matum, habens duos terminos (in quo differt a
mutatione, quae non semper habet duos termi-
nos affirmatos): ergo relinquitur quod ad contra-
rietatem motus requiritur contrarietas ex parte
utrorumque terminorum; ut scilicet proprie dica-
tur motus contrarius, qui est ex contrario in con-
trarium, ei qui est ex contrario in contrarium ὅ,
sicut qui est ex sanitate in aegritudinem, ei qui est
ex aegritudine in sanitatem.

9. Deinde cum dicit: Manifestum est autem etc.,
manifestat idem per inductionem. Et primo in
alteratione corporali: quia aegrotare est contra-
rium ei quod est sanari, quorum primus * est mo-
tus a sanitate in aegritudinem, alius * vero ab
aegritudine in sanitatem. Hoc etiam patet in al-
terationibus animae: quia ei quod est addiscere,
contrarium est decipi, non ab ipso, sed ab alio.
Hi enim motus sunt in contraria ex contrariis;
quia addiscere est motus ab ignorantia ad scien-
tiam, decipi autem a scientia ad ignorantiam.
—Quare autem addit * non per ipsum, ostendit sub-
dens, quia sicut in scientia contingit quod aliquis
per seipsum acquirat eam, et hoc vocatur inve-
nire; quandoque vero non per seipsum sed ab
alio, et hoc vocatur addiscere; ita contingit quod
aliquando aliquis decipitur a seipso, aliquando ab
alio; et hoc proprie opponitur ei quod est addi-
scere. - Et hoc etiam apparet in motu locali: quia
motus sursum est contrarius ei qui est deorsum,
quae sunt contraria secundum longitudinem; et
motus qui est ad dextrum, est contrarius ei qui

9) sed non est idem esse ipsis. — sed esse ipsi non est idem P;
pro ipsis, ipsius ABDEGHpL et a. va ; j
€) moveri a sanitate, et moveri in aegritudinem. — moveri a sani-
tate in aegritudinem edd. a b, et EpG, qui tamen pro moveri legunt
mutari; mutari a sanitate et mutari in aegritudinem cet.— Pro quia

Opp. D. Tuouax T. II.

unus. alius autem, quia unum... aliud vero D, quia unum... alium
vero N, quia unum... alius autem EGab, quia unum... alius vero cet.

Ὁ ei qui est ex contrario in contrarium. — Haec om. EGHIKLQpR
sB et a, propter recursum eorumdem verborum; sed omitti non de-
bent, ut ex contextu patet. Cf. n. 2.

33

* autem om. EF
Ga.

* Num. 3.

* ex aegritudine
AHKMOQ STVXYpC.

* Num. 12.

* Num. 10.

* Num. seq.

* primo om. EG
a.

* primum δα. ἃ
et codd. exc. FIR
X et B qui om.

* aliud pv.

* addidit codd.
exc. AEFGN.

* ut»; etedd.ab
et codd. exc. ΒΕ,
forte pro idest.

* secundum om.
a et codd. exc.
DFHLNQSSEZ.

* qui est Eca.

* Num. seq.

* mutationum pb.

258

est ad sinistrum, quae sunt contraria secundum
latitudinem ^; et motus qui est ante, est contra-
rius ei qui est retro, quae sunt contraria secun-
dum altitudinem. - Sed considerandum est quod
hic loquitur de istis differentiis positionum, sci-
licet * de longitudine, latitudine et altitudine,
secundum quod sunt in homine: quia sursum
et deorsum considerantur secundum longitudi-
nem hominis: dextrum autem et sinistrum se-
cundum latitudinem eius; ante et retro secundum
grossitiem eius, quae dicitur altitudo vel profun-
ditas. Item considerandum est quod secundum *
sursum et deorsum invenitur contrarietas etiam
in motibus naturalibus: sed secundum dextrum
et sinistrum, ante et retro, invenitur contrarietas
in motibus, non secundum naturam, sed secun-
dum motum qui est ab anima, quae movet *
in has contrarias partes.

10. Deinde cum dicit: Qui autem est in contra-
rium etc., ostendit qualiter sit contrarietas in
mutationibus. Et primo ostendit quomodo accipia-
tur contrarietas mutationum in rebus, in quibus in-
venitur contrarietas; secundo quomodo accipiatur.
in rebus, in quibus non est contrarietas, ibi : Quibus
aulem non est contrarium * etc. Dicit ergo primo,
quod si accipiatur contrarietas solum ex paárte
termini ad quem, ut dicatur contrarius qui est in
contrarium, hoc non facit contrarietatem motus
sed mutationis, quae est generatio et corruptio;
sicut fieri album et fieri nigrum contraria sunt.
Nec oportet quod contrarietas harum generatio-
num * attendatur secundum contrarietatem ter-
mini a quo; quia in generatione terminus a quo
non est aliquid affirmatum, sed aliquid negatum ;
fit enim album ex non albo, non autem ex aliquo
affirmato. Non enim mutatio de subiecto in. sub-
iectum est mutatio, sed motus.

11. Deinde. cum dicit: Quibus autem non est

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. V

contrarium etc., ostendit quod in illis, in quibus
non est contrarietas, sicut in substantiis et aliis
huiusmodi, accipitur * contrarietas mutationum
secundum accessum et recessum ab eodem ter-
mino. Et hoc est quod dicit, quod in illis in qui-
bus non est contrarium, accipitur contrarietas mu-
tationis ex eo quod est recessus ab ipso *, et quod
est accessus in ipsum idem; sicut accessus ad
formam ignis, quod pertinet ad generationem
ignis *, et recessus ab eadem forma, quod pertinet
ad eius corruptionem, sunt contraria. Unde ge-
neratio contraria est corruptioni, et quaecumque
remotio cuicumque acceptioni. Sed huiusmodi non
sunt motus, sed mutationes. - Patet ergo quod ex
quinque modis supra * positis ^, duo, scilicet se-.
cundus et quartus, ad nihil utiles sunt; unus *
autem convenit ad contrarietatem motuum; duo
autem congruunt ad contrarietatem mutationum..

12. Deinde cum dicit: Qui autem ad medium etc.,
determinat de contrarietate motus ex parte me-
dii. Et dicit quod in quibuscumque contrariis in-
venitur medium, motus qui terminantur ad me-
dium, hoc modo ponendi sunt esse contrarii, sicut
illi qui terminantur ad contraria: quia motus uti--
tur medio sicut contrario, ita quod ex medio con--
tingit mutari in utrumque contrariorum *. Sicut
ex fusco, quod est medium inter album et nigrum,
hoc modo mutatur in album, ac si mutaretur ex
nigro in album; et e converso ex albo sic mutatur
aliquid. in fuscntn, ac si mutaretur in nigrum; et
ex nigro sic * mutatur in fuscum, ac si mutaretur ἡ
in album: quia fuscum, cum sit medium ad utrum-
que extremorum, dicitur utrumque; quia in com-
paratione albi est nigrum, et in comparatione
nigri est album, ut supra * dictum est.

Ultimo autem concludit quod principaliter inten--

* dttenditur vEG
et a b.

* eo PEpc et a b.

* eius rb, alac.

sic om. ab.

* Lect. 1 πον

dit, scilicet quod motus sit contrarius motui se-.

cundum. contrarietatem utrorumque extremorum. -

md

Ἢ) Et motus... latitudinem. — Pro ad dextrum, dexter H, ad dex-
tram (dexteram) cet. exc. DEGRZ; pro. ad sinistrum, sinister H, ad
sinistram cet. exc, DEGR; pro quae sunt contraria, qui sunt con-
trarii Pab; quae sunt contraria secundum latitudinem om. codd. exc.

BFRSsCO.

0) supra positis. — suppositis Z, supra dictis cet. exc. BEFGH, —
Pro duo scilicet, scilicet duo EGa; scilicet secundus et quartus om.
codd. exc. EG.

Ὁ in utrumque contrariorum. — in utrumque terminorum EG,
utrumque terminorum Pab.

-

TNEPRIUORTR NS ΡΥ ΨΥ Ι ΤΥ ΔΤ Ὁ

p TINI IHRE V V RR

ATE NI PN RENE EORR Nm WS WT

μι, m ETE T IT TT

-— —

* Num. 6. —

CAP. VI, LECT. IX

259

LECTIO NONA

DE CONTRARIETATE QUIETIS AD MOTUM ET QUIETUM AD INVICEM

᾿Επεὶ δὲ κινήσει οὐ μόνον δοχεῖ χίνησις εἶναι ἐναντία,
ἀλλὰ καὶ ἠρεμία, τοῦτο διοριστέον. ᾿Απλῶς μὲν γὰρ
ἐναντίον κίνησις κινήσει, ἀντίχειται δὲ καὶ ἠρεμία:
στέρησις γάρ. Ἔστι ὡς καὶ ἡ στέρησις ἐναντία

λέγεται:

ποίᾳ É ποία; olov τῇ κατὰ τόπον ἡ κατὰ τόπον.
᾿Αλλὰ τοῦτο νῦν λέγεται ἁπλῶς: πότερον γὰρ τῇ
ἐνταυθοῖ μονῇ ἡ ἐκ τούτου ἢ ἡ εἰς τοῦτο χίνησις
ἀντίχειται;

Δῆλον Ow ὅτι, ἐπεὶ ἐν δυσὶν ἡ κίνησις ὑποχειμένοις, τῇ
μὲν ἐκ τούτου εἰς τὸ ἐναντίον ἡ ἐν τούτῳ μονή, τῇ
δ᾽ ἐκ τοὐναντίου εἰς τοῦτο ἡ ἐν τῷ ἐναντίῳ.

"Ap, δὲ καὶ ἀλλήλαις ἐναντίαι αὗται" xal γὰρ ἄτοπον
εἰ κινήσεις μὲν ἐναντίαι εἰσίν, ἠρεμίαι δ᾽ ἀντικείμε-
γαι οὐχ εἰσίν. Εἰσὶ δὲ αἱ ἐν τοῖς ἐναντίοις, οἷον ἡ
ἐν ὑγιείᾳ τῇ ἐν νόσῳ ἠρεμίᾳ,

κινήσει δὲ τῇ ἐξ ὑγιείας εἰς νόσον. Τῇ γὰρ ἐκ νόσου
εἰς ὑγίειαν ἄλογον" ἡ dp εἰς αὐτὸ κίνησις ἐν ᾧ ἕστη-
XV, ἠρέμησις μᾶλλόν ἐστιν, ἡ συμβαίνει γε ἅμα
γίγνεσθαι τῇ κινήσει. ᾿Ανάγκη, ὲ ἢ ταύτην ἢ ἐκεί-
γὴν εἶναι" οὐ γὰρ ἢ γ᾽ ἐν λευκότητι ἠρεμία ἐναντία
τῇ ἐν ὑγιείᾳ.

Ὅσοις δὲ μή ἐστιν ἐναντία, τούτων μεταβολὴ μέν ἐστιν

, [i - —- , » ,

ἀντικειμένη ἡ ἐξ αὐτοῦ τῇ εἰς αὐτό, κίνησις δ᾽ οὐκ
ἔστιν, οἷον ἡ ἐξ ὄντος τῇ εἰς ὄν.

Καὶ μονὴ μὲν τούτων οὐκ ἔστιν, ἀμεταβλησία δέ.

Καὶ εἰ μέν τι εἴη ὑποκείμενον, ἡ ἐν τῷ ὄντι ἀμεταβλη-
σία τῇ ἐν τῷ μὴ ὄντι ἐναντία. Εἰ δὲ μή ἐστί τι
τὸ μὴ ὄν, ἀπορήσειεν ἄν τις τίνι ἐναντία ἡ ἐν τῷ
ὄντι ἀμεταβλησία, καὶ εἰ ἠρεμία ἐστίν"

εἰ δὲ τοῦτο, ἢ οὐ πᾶσα ἠρεμία κινήσει ἐναντία. 7
γένεσις καὶ ἡ φθορὰ κίνησις. Δῆλον τοίνυν ὅτι ἦρεμ.
μὲν οὐ λεκτέα, εἰ μὴ καὶ αὗται κινήσεις; '

ὅμοιον δέ τι καὶ ἀμεταβλησία- ἐναντία δὲ ἢ οὐδενὶ ἣ
τῇ ἐν τῷ μὴ ὄντι ἢ τῇ φθορᾷ" αὕτη γὰρ ἐξ αὐτῆς;

᾿ ἡ δὲ γένεσις εἰς ἐχείνην.

ἢ
ία

ΘΥΝΟΡΒΙΒ — 1. Argumentum et divisio textus. Motui contra-
riatur motus et quies; sed motus simpliciter et proprie, quies
autem inquantum est privatio motus; privatio enim et habitus
est prima contrarietas. — 2. Textus subdivisio. Cum non omnis
quies omni motui opponatur, quaeritur utrum quieti quae est
in aliquo termino, puta in albo, opponatur motus qui est in
album, aut motus qui est ex albo. -- 3. Motui ex hoc termino
in contrarium opponitur quies in hoc; motui qui est in hoc op-
ponitur quies i? contrario: seu quieti in aliquo termino non est
contrarius motus ad illum terminum, sed motus ab illo termino. —
4. Quietes sunt contrariae ad invicem, quae sunt in terminis
contrariis. — 5. Probatur conclusio posita n. 3. Motui, puta ex
aegritudine in sanitatem, oportet quod sit contraria vel quies
in termino ad quem, vel quies in termino a quo. Sed non quies
in termino ad quem: eius enim motus qui est in aliquem ter-
minum, quies in eodem termino est perfectio, et ab eodem mo-
tu causatur. — 6. Textus subdivisio. De contrarietate quietis in

9)» contrarietate motuum, hic determinat
Ex de contrarietate quietum. Et primo
in motibus; secundo in mutationibus,

ibi: Quibus autem non sunt contraria * etc. Circa

* Quoniam autem motui non solum esse videtur contra-
rius motus, sed et quies, hoc determinandum est. Sim-
pliciter quidem enim contrarius est motus motui: op-
ponitur autem et quies. Privatio enim est; est autem
sic quod privatio contraria dicatur.

Qualis autem quali? Ut ei qui est secundum locum, quae
secundum locum: sed hoc nunc dicitur simpliciter.
Utrum enim ei quae est hic mansioni, qui est ex hoc,
aut qui est in hoc, motus opponitur?

* Manifestum igitur est, quod quia in duobus motus subie-
ctis est, huic quidem qui ex hoc est in contrarium,
quae est in hoc quies: huic autem qui ex contrario in
hoc, quae in contrario quies.

Simul autem et ad invicem contrariae hae sunt. Et namque
inconveniens est, si motus quidem contrarii sunt, quie-
tes autem oppositae non sunt. Sunt autem in oppositis
hae, ut quae est in sanitate quies, ei quae est in ae-
gritudine.

Motui autem ei qui est ex sanitate in aegritudinem: ei
enim qui est ex aegritudine in sanitatem, irrationabile
est. Qui enim in ipso motus est, in quo stetit, quie-
tatio magis est, secundum quod accidit simul fieri cum
motu. Necesse autem est hanc aut illam esse: non enim
quae est in albedine quies, contraria est ei quae est in
sanitate.

* Quibus autem non sunt contraria, horum mutatio quidem
est opposita quae est ex seipso, ei quae est in ipsum.
Motus autem non est, ut quae ex esse, ei quae est in
esse.

Quies quidem horum non est: immutatio autem est.

Et si quidem aliquid erit subiectum, quae est in esse non
mutatio, ei quae est in non esse, contraria erit. Si vero
non est aliquid quod non est, dubitabit aliquis cui
sit contraria, quae in esse non mutatio vel quies est.

Si autem hoc est, aut non omnis quies motui contraria est,
aut generatio et corruptio motus sunt. Manifestum igi-
tur quod quies non dicenda est, si non et hae motus.

Simile autem aliquid est et immutatio. Contraria autem est
aut nulli, aut οἱ quae est in non esse, aut corruptioni:
haec enim ex ipsa, generatio autem in ipsam.

mutationibus, in quibus, cum non sit contrarietas ex parte
terminorum, accipitur oppositio secundum accessum et reces-
sum ab eodem termino. -- 7. Mutationibus quae non sunt in-
ter contraria, non opponitur quies, sed zon mutatio. - 8. Du-
bium. Cui non mutationi contraria est non mutatio quae est
in esse? — Cum mon esse possit accipi vel quod habet subie-
ctum quod sit [aut ens in actu aut ens in potentia tantum,
vel quod nullum habet subiectum, sed est omnino non ens; ma-
nifestum quod non mutationi quae est in esse, contraria est
non mutatio quae est in non esse, quatenus non esse habet ali-
quod subiectum. -- 9. Probatur conclusio posita n. 7. Si quod
opponitur generationi et corruptioni esset quies, sequeretur aut
quod non omnis quies esset contraria motui, aut quod generatio
et corruptio essent motus.— τὸ. Non mutatio quae est in esse,
est contraria non mutationi quae est in non esse, sicut quies est
contraria quieti. Item non mutatio quae est in esse, opponitur
corruptioni (non vero generationi), sicut quies opponitur motui.

primum duo facit: primo ostendit quod quies sit
contraria motui; secundo quae cui, ibi: Qualis
autem * etc. Dicit ergo primo, quod quia motui
non solum videtur contrariari motus, sed etiam
quies, determinandum est. hoc, qualiter. scilicet

* Cap. vr. Text.
53.

* "Text. 54.

* Text. 55.

* Num. seq.

* S. Th. lect. vt,
Did. lib. IX, cap.
IX, n. 6.

* contrariorum
0m. PEGab.

* Num. seq.
* Num. 5.

* Cf. lect.seq.n.5.
Y

* albo rz.

* Num. seq.

eo

sunt Pab.

* Num. 3.

260

quies contrarietur *^ motui: quia simpliciter quidem
et proprie et perfecte contrariatur motus motui;
sed etiam quies motui opponitur, cum sit privatio
motus, et privatio quodammodo sit contrarium ^.
Est enim privatio et habitus prima contrarietas,
ut dicitur in X Metaphys. * : quia scilicet in omni-
bus contrariis salvatur privationis ratio et habitus,
cum semper alterum contrariorum * sit quasi pri-
vatio respectu alterius, ut album respectu nigri,
et amarum respectu dulcis.

2. Deinde cum dicit: Qualis autem quali etc.,
ostendit quae quies cui motui contrarietur. Et
circa hoc tria facit: primo movet quaestionem ;
secundo determinat veritatem, ibi: Manifestum
igitur est* etc.; tertio probat, ibi: Motui autem
ei * etc. In quaestione autem quam ponit, unum
supponitur, scilicet quod non omnis quies omni
motui opponatur, sed aliqualis quies aliquali mo-
tui; sicut motui qui est secundum locum, quies
secundum locum. Sed quia hoc simpliciter, idest
universaliter *, dicitur 7, restat secundum ulterius

quaerendum, utrum 7nansioni, idest quieti, quae

est in aliquo termino, puta in albo, opponatur
motus, aut ille qui est in album *, scilicet deal-
batio, aut ille qui est ex albo, scilicet denigratio.
3. Deinde cum dicit: Manifestum igitur est etc.,
determinat veritatem: et primo quantum ad con-
trarietatem motus ad quietem; secundo quantum

ad contrarietatem quietum ad invicem, ibi: Simul:

autem * etc. Dicit ergo primo, quod cum motus
sit inter duo subiecta, idest inter duos terminos
affirmatos, motui qui est ex hoc termino in suum
contrarium, contrariatur quies quae est in hoc ter-
mino ?; sicut motui qui est ex albo in nigrum,
contrariatur quies quae est in albo: et motui qui
est ex contrario in hoc, contrariatur quies quae
est in contrario; sicut motui qui est ex nigro in
album, contrariatur quies quae est in nigro.

4. Deinde cum dicit: Simul autem etc., agit
de contrarietate quietum ad invicem. Et dicit quod
hae quietes sunt contrariae ad invicem, quae sunt
in contrariis terminis. Inconveniens enim est, si
motus sint* contrarii ad invicem, et quietes ad in-
vicem non opponantur. Et quomodo quietes sunt
oppositae, quae sunt in oppositis, exemplificat
subdens, quod quies quae est in sanitate, oppo-
nitur quieti quae est in aegritudine.

5. Deinde cum dicit: Motui autem ei qui est etc.,
probat quod dixerat * de contrarietate quietis ad

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. V

motum. Et dicit quod motui qui est ex sanitate
in aegritudinem, opponitur quies quae est in sa-
nitate; quia irrationabile esset quod quies quae
est in sanitate, opponeretur motui qui est ex
aegritudine in sanitatem. Et hoc sic probat: quia
eius motus qui est Zn ipso, idest ad aliquem ter-
minum, status in eodem termino est magis quie-
lalio, idest eius cgnsummatio * vel perfectio, quam
quod ei opponatur. Et quod quies in termino ad
quem sit motus perfectio, patet per hoc quod
simul fit illa * quies cum motu: quia ipsum mo-
veri ad terminum est fieri quietem. Unde cum
motus sit causa illius * quietis, non potest ei op-
poni, quia oppositum non est causa sui oppositi.
Sed necesse est quod motui contrarietur aut * haec
quies quae est in termino ad quem, aut quies
quae est in termino a quo. Non enim potest dici
quod quies quae est in aliqua alia specie, con-
trarietur motui aut * quieti: sicut quod quies quae
est in albedine, contrarietur quieti quae est in
sanitate, aut motui qui est in sanitate. Cum ergo
quies quae est in termino ad quem, non con-
trarietur motui, relinquitur quod contrarietur ei
quies quae est in termino a quo.

* sit ipsa P, fit
ipsa eii h^
* ipsius pab.

* yel pab.

* vel rab.

6. Deinde cum dicit: Quibus autem mon sunt .

contraria etc., determinat de contrarietate quietis
in mutationibus. Et circa hoc tria facit: primo
resumit quod dictum est * de contrarietate mu-
tationum; secundo ostendit quod mutationi non
opponitur quies, sed non mutatio, ibi: Quies qui-
dem horum * etc.; tertio ostendit quomodo non
mutatio contrarietur mutationi, ibi: Simile autem
aliquid est* etc. Resumit ergo primo quod supra **
dictum est, scilicet quod in mutationibus in qui-
bus non est contrarietas in terminis, sicut in ge-
neratione et corruptione substantiae, oppositio
accipitur secundum accessum et recessum ex eo-
dem termino. Est enim mutatio quae est ex ipso
aliquo termino, opposita mutationi quae est in
ipsum. Sicut mutatio quae est ex esse, scilicet
corruptio, opponitur mutationi * quae est in esse,
scilicet generationi; cum tamen neutra earum sit
motus. :

7. Deinde cum dicit: Quies.quidem horum etc.,
ostendit quod his mutationibus non opponitur
quies. Et circa hoc tria facit: primo proponit
quod intendit; secundo interserit quandam dubi-
tationem, ibi: ΕἸ si quidem aliquid erit* etc.; tertio
probat propositum, ibi: .Si autem hoc * etc. Dicit

a) determinandum est hoc, qualiter scilicet quies contrarietur. —
determinandum est qualiter haec, scilicet quies, contrariatur Ῥ et,
omisso haec, edd. a b; contrariatur legunt etiam EGLMQ.

8) et privatio quodammodo sit contrarium. — lta b et codd. exc.
EpG; ed. a et EpG et quod privatio quodammodo sit contrarium ,
quod P corrigit addendo in fine patet; sed lectio adoptata videtur me-
lior, quia praedicta verba, utpote pars integralis prioris argumentationis,
ab eadem non debent dividi.

Y) Sed quia hoc simpliciter, idest universaliter, dicitur. — Ita codd.
et a. Pro simpliciter, non simpliciter ed. b cum Venet. 1504 et 1545; et
haec lectio posset explicare lectionem P, quae primo invenitur in edit.
Venet. 1551 apud luntas: sed quia hoc revidendum et considerandum
non simpliciter idest universaliter dicitur; licet enim suspicari verba
revidendum et considerandum scripta fuisse in margine ad monendum
typographum, et per eundem oscitanter in textum esse introducta. Ad-
vertendum etiam est νῦν λέγεται ἁπλῶς verti non dicitur simpliciter in
textu quem dant edd: nos autem pro nom legimus nunc, quod videtur

habuisse prima manu cod. Vat. 2072. — Pergunt Pb: restat scilicet auae-
rendum ulterius utrum; pro secundum, quod om. NVsC, scilicet H,
secundum hoc sF, vel secundo margo Z, autem l. Secundum, quod
ex maiori parte codd. adoptamus (licet cum NVsC posset impune
omitti), debet coniungi cum praecedentibus ita ut sit sensus: in quae-
stione de qua agitur, unum supponitur tanquam manifestum; sed hoc
est nimis generale; ergo ulterius restat in particulari secundum , seu
aliud quaerendum , utrum nempe mansioni etc, Pro utrum, utrum
scilicet GZ.

9) quae est in hoc termino. — quae est in contrario P secuta ed.
Venet. 1545. Quamvis haec lectio bene explicari possit, adoptamus ta-
men lectionem codd. et a b, quae magis perspicua est, et est confor-
mis modo loquendi quo utitur Arist, et paulo infra etiam s. Thomas.

t) quietatio idest eius consummatio. — eius om. DF; pro consum-
matio, conservatio PEGHpN et ab. Legimus cum cet. codd. consum-
matio (cuius conservatio est facilis corruptio): nam non bene dicitur
quod quies sit conservatio motus. ^

* Lect. praec.
n. II.

* Num. seq.

* Num. 10.
** Lect. praec.
n. HH.

* ei pab.

* Num. seq.
* Num. 9.

PU Ne ὙΝ

CAP. VI,

* mom om. ceo. ergo primo, quod in his mutationibus quae non *

IKMNOQRTVYpA.

* Num. 6.

sunt inter contraria, non invenitur quies opposita:
sed illud quod opponitur eis, sicut quies motui,

' potest vocari immutatio, idest non mutatio.

8. Deinde cum dicit: Et si quidem aliquid erit etc.,
interserit quandam dubitationem circa praemissa.
Dictum est* enim quod mutatio quae est ad esse,
contrariatur mutationi quae est ex esse; quae
quidem est in zon esse. Hoc autem quod dico
non esse, potest dupliciter accipi. Uno modo quod
habeat aliquod subiectum, vel ens actu, sicut non
album in corpore, vel in potentia tantum ens,
sicut privatio formae substantialis est in materia
prima. Aut intelligitur tale non esse, quod non
habet aliquod subiectum, sed est omnino non ens.
Si primo modo accipiatur non esse, quod habeat
aliquod subiectum, tunc inveniri poterit quomodo
una non mutatio sit contraria alii non muta-
tioni: quia poterit dici quod non mutatio quae
est in esse, opponitur non mutationi quae est
in non esse. Ex quo enim non esse habet subie-
ctum, nihil prohibebit * dicere, quod illud subie-
ctum permaneat in illo non esse, quod est ipsum
non mutari. Si vero non est aliquid * quod non
est, idest si ipsi * non esse non est aliquod subie-
ctum, tunc dubitatio remanet, cui non mutationi
sit contraria illa non mutatio vel quies, quae est
in esse. Quod enim omnino non est, non potest
dici quiescere aut immutabiliter permanere. Et
quia necesse est quod non mutationi vel quieti
quae est in esse, sit aliqua non mutatio contraria,

LECT. IX

261

manifestum ex hoc fit quod illud non esse, a quo
est generatio et in quod tendit corruptio, est non
esse habens subiectum.

9. Deinde cum dicit: Si autem hoc est, aut non
omnis etc. ostendit quod supposuerat *, scilicet "
quod id quod opponitur generationi et corruptioni
non sit quies. Si enim hoc'daretur, scilicet quod
esset quies, sequeretur alterum duorum; scilicet
quod aut non omnis quies esset contraria motui,
aut quod generatio et corruptio sit motus. Unde
manifestum est quod id quod opponitur genera-
tioni et corruptioni, non dicitur quies, nisi gene-
ratio et corruptio esset motus, quod supra * im-
probatum est *.

10. Deinde cum dicit: Simile autem aliquid
est etc., ostendit quomodo non mutatio sit con-
traria mutationi. Et dicit quod simile est * de
contrarietate immutationis ad mutationem, sicut
de contrarietate quietis ad motum: quia immuta-
tio quae est in esse, contraria est vel nulli im-
mutationi (quod esset si non esse non haberet
subiectum), aut ei non mutationi quae est in
non esse, si non esse habet subiectum. Et haec
contrarietas est per modum quo quies opponitur
quieti. Aut etiam non mutatio quae est in esse,
opponitur corruptioni, ut quies motui. Non autem
opponitur generationi, quia corruptio recedit ab
immutatione vel quiete quae est in esse, gene-
ratio vero tendit in illam; motui autem et mu-
tationi non opponitur quies in termino ad quem, ,
sed quies * in termino a quo.

*

Ll

Num. 7.

Lect. i1, n. 8.

sqq.
* quod... est om.
EGd.

* dicit simile esse
Pab.

pe om. PEG
a

262

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. V

LECTIO DECIMA

*

Απορήσειε δ᾽ ἄν τις διὰ τί ἐν μὲν τῇ κατὰ τόπον με-
ταβολῇ εἰσὶ καὶ κατὰ φύσιν xal παρὰ φύσιν xal
μοναὶ καὶ κινήσεις, ἐν δὲ ταῖς ἄλλαις οὖ, οἷον ἀλ-
λοίωσις ἡ μὲν κατα φύσιν, ἡ δὲ mod φύσιν" οὐδὲν
γὰρ μᾶλλον ἡ ὑγίανσις ἢ ἡ γόσανσις χατοὶ φύσιν ἢ
παρὰ φύσιν, οὐδὲ λεύχανσις ἢ μέλανσις. "Ouotog δὲ
καὶ ἐπ᾽ αὐξήσεως xxl φθίσεως" οὔτε γὰρ αὗται ἀλ-
λήλαις ἐναντίαι ὡς φύσει ἢ παρὰ φύσιν, οὔτ᾽ αὔξη-
σις αὐξήσει. Καὶ ἐπὶ γενέσεως $E καὶ φθορᾶς ὁ αὖ-
τὸς λόγος" οὔτε. γὰρ ἡ μὲν γένεσις κατὰ φύσιν, ἡ
δὲ φθορὰ παρὰ φύσιν (τὸ γὰρ γηρᾶν κατὰ φύσιν),
οὔτε γένεσιν ὁρῶμεν τὴν μὲν κατὰ φύσιν, τὴν δὲ
παρὰ φύσιν.

δέ ἐστι τὸ βίᾳ παρα φύσιν, καὶ φθορὰ ἂν εἴη φθορᾷ
ἐναντία ἡ βίαιος ὡς παρὰ φύσιν οὖσα τῇ κατὰ φύ-
σιν. "Ap οὖν καὶ γενέσεις εἰσὶν ἔνιαι βίαιοι xal οὐχ
εἱμαρμέναι, αἷς ἐναντίαι αἱ κατὰ φύσιν, καὶ αὐξή-
σεις βίαιοι καὶ φθίσεις, οἷον αὐξήσεις αἱ τῶν ταχὺ
διὰ τρυφὴν ἡβώντων, καὶ οἱ σῦτοι οἱ ταχὺ ἀδρυνό-
μενοι xal μὴ πιληθέντες. ᾿Επὶ δ᾽ ἀλλοιώσεως πῶς;
ἢ ὡσαύτως; εἶεν γὰρ ἄν τινες βίαιοι, αἱ δὲ φυσιχαί,
οἷον ἀφιέμενοι μὴ ἐν κρισίμιοις ἡμέραις, οἱ δ᾽ ἐν χρι-
σίμοις" οἱ μὲν οὖν παρὰ φύσιν ἠλλοίωνται, οἱ δὲ
χατο φύσιν.

. Ἔσονται δ᾽ ἐναντίαι αἱ φθοραὶ ἀλλήλαις, οὐ γενέσεις.
Καὶ τί ye χωλύει; ἔστι γὰρ ὥς" καὶ γὰρ εἰ ἡ μὲν
ἡδεῖα, ἡ δὲ λυπηρὰ εἴη: ὥστε M ἀπλῶς φθορὰ
φθορᾷ ἐναντία, ἀλλ᾽ ἡ ἡ μὲν τοιαδὶ ἡ δὲ τοιαδὶ
αὐτῶν ἐστιν.

Ὅλως μὲν οὖν ἐναντίαι κινήσεις καὶ ἠρεμίαι τὸν εἰρη-
μένον τρόπον εἰσίν, οἷον ἡ ἄνω τῇ κάτω" τόπου γὰρ
ἐναντιώσεις αὖται. Φέρεται δὲ τὴν μὲν ἄνω φορον
φύσει τὸ πῦρ, τὴν δὲ κάτω ἡ γῆ" καὶ ἐναντίαι αὐὖ-
τῶν αἱ φοραί. Τὸ δὲ πῦρ ἄνω μὲν φύσει, κάτω δὲ
παρὰ φύσιν" καὶ ἐναντία γε ἡ κατὰ φύσιν αὐτοῦ
τῇ παρὰ φύσιν. Καὶ μοναὶ ὃ ὡσαύτως" ἡ γὰρ ἄνω
μονὴ τῇ ἄνωθεν κάτω χινήσει ἐναντία. Γίγνεται δὲ
τῇ γῇ; ἡ μὲν μονὴ ἐκείνη παρὸ φύσιν, ἡ δὲ χίνησις
αὕτη κατὰ φύσιν. Ὥστε χινήσει μονὴ ἐναντία ἡ
παρὰ φύσιν τῇ κατὰ φύσιν τοῦ αὐτοῦ" καὶ γὰρ ἡ
χίνησις ἡ τοῦ αὐτοῦ ἐναντία οὕτως" ἡ μὲν γὰρ χατοὶ
φύσιν ἔσται αὐτῶν ἡ ἄνω ἢ ἡ κάτω, ἡ δὲ παρὰ
φύσιν.

Ἔχει δ᾽ ἀπορίαν εἰ ἔστι πάσης ἠρεμίας τῆς μὴ ἀεὶ γέ-
νγεσις, καὶ αὕτη τὸ ἵστασθαι. Τοῦ δὴ παρὰ φύσιν
μένοντος; οἷον τῆς γῆς ἄνω; εἴη ἂν γένεσις. Ὅτε
Xoo, ἐφέ X 1 'AXAd τὸ μὲν ἱστά-
ἄρα ἐφέρετο ἄνω βίᾳ, στατο. d τὸ μὲν b
μενον ἀεὶ δοκεῖ φέρεσθαι θᾶττον, τὸ δὲ βίᾳ τοὐναν-

* Ὁ , -"
vlov. Οὐ γενόμενον ἄρα ἠρεμοῦν ἔσται ἠρεμοῦν.

Ἔτι δοχεῖ τὸ ἵστασθαι ἢ ὅλως εἶναι τὸ εἰς τὸν αὐτοῦ
τόπον φέρεσθαι ἢ συμβαίνειν ἅμα. e 9
Ἔχει δ᾽ ἀπορίαν εἰ ἐναντία ἡ μονὴ ἡ ἐνταῦθα τῇ ἐν-

τεῦθεν χινήσει" ὅταν γὰρ κινῆται ἐκ τουδὶ 7 x«l
ἀποβάλλῃ, ἔτι δοκεῖ ἔχειν τὸ ἀποβαλλόμενον. Ὥστ᾽
εἰ αὐτὴ ὑἡρεμία ἐναντία τῇ ἐντεῦθεν εἰς τοὐναντίον
κινήσει, ἅμα ὑπάρξει τἀναντία. : :
Ἤ πῇ ἠρεμεῖ, εἰ ἔτι μένει; ὅλως δὲ τοῦ κινουμένου τὸ
μὲν ἐχεῖ, τὸ δ᾽ εἰς ὃ μεταβάλλει" διὸ καὶ μᾶλλον
κίνησις χινήσει ἐναντίον ἢ ἠρέμησις. Καὶ περὶ μὲν

SOLVUNTUR QUAEDAM DUBITATIONES

* Dubitabit autem aliquis, quare in mutatione quidem se- *

cundum locum sunt et secundum naturam et extra
naturam et quietes et motus, in aliis autem non: ut
alteratio, haec quidem secundum naturam, illa autem
extra naturam. Nihil enim magis sanatio aut aegrotatio
secundum naturam aut extra naturam, neque dealbatio
aut denigratio. Similiter autem est et in augmento et
decremento: neque enim ad invicem hi contrarii sunt,
ut secundum naturam aut extra naturam, neque aug-
mentum augmento. Et in generatione autem et corru-
ptione eadem ratio est: neque enim generatio quidem
secundum naturam, corruptio autem extra naturam;
senescere enim secundum naturam est. Neque genera-
tionem videmus aliam quidem secundum naturam, aliam
vero extra naturam.

* At si est quod violentia fit, extra naturam, tunc et corru-
ptio quae violenta, erit corruptioni contraria, ut quae
extra naturam ei quae est secundum naturam. Ergo et
generationes quaedam sunt violentae, et non fatatae:
quibus contrariae sunt eae quae secundum naturam.
Et augmenta sunt violenta et decrementa; ut augmenta
quae velociter propter alimentum pubescentium sunt, et
tritica cito adaucta et non constricta. * In alteratione
autem qualiter? Aut similiter. Erunt enim aliae quidem
violentae, aliae vero naturales; ut dimissi non in cri-
ticis diebus, alii autem in criticis: illi quidem extra na-
turam alterantur, hi vero secundum naturam.

Erunt igitur corruptiones contrariae ad invicem, non gene-
rationi. Et quid prohibet? Est enim ut sic: et namque
si haec quidem dulcis, illa vero tristis est. Quare non
simpliciter corruptioni corruptio contraria est, sed haec
quidem huiusmodi, alia vero huiusmodi harum est.

* Omnino quidem igitur contrarii motus et quietes dicto
modo sunt; ut qui est sursum, ei qui est deorsum: loci
enim contrarietates hae sunt. Fertur autem sursum qui-
dem motu natura ignis, deorsum vero terra: et contra-
riae ipsorum loci mutationes sunt. Ignis autem sursum
quidem natura, deorsum autem extra naturam: et con-
trarius quidem motus qui est secundum naturam ipsius,
ei qui est extra naturam. * Et quietes etiam similiter.
Quae namque est sursum quies, ei qui est de sursum in
deorsum motui contraria est: est autem terrae illa qui-
dem quies extra naturam, motus autem hic secundum
naturam. Quare motui quies contraria est extra natu-
ram, ei qui est secundum naturam eiusdem: motus
etenim eiusdem contrarius sic est. Alia quidem secun-
dum naturam ipsarum erit sursum aut deorsum, alia
autem extra naturam.

* Habet autem dubitationem, si est omnis quietis quae non
semper est, generatio ; et hoc ipsum stare. Manentis
igitur extra naturam, ut terrae sursum, erit generatio.
Cum ergo ferebatur sursum violentia, stetit. Sed quod
stat, semper videtur ferri velocius: quod autem vio-
lentia est, contrarium est. Non factum ergo quiescens,
erit quiescens.

Amplius, videtur ipsum stare aut omnino esse in ipsius
locum ferri, aut accidere simul.

* Habet autem dubitationem, si contraria est quies quae est
hic, qui hinc est motui. Cum enim moveatur ex hoc
aut reiiciatur, adhuc videtur habere quod abiectum est.
Quare, si haec quies contraria est ei qui hinc est in
contrarium motul, simul erunt contraria.

Aut aliquo modo quiescit, secundum quod adhuc manet.
Omnino autem eius quod movetur, aliud quidem ibi,
aliud autem est in quod mutatur. Unde et magis mo-

4

* Text.

Seq. cap.
ext, 56. P

* Text. 657... .

* Text. 58.

* "Text. 59.

* Text. 60.

* Text. δι.

62..

3yson "

lube odi a Mia rola nai 53:9:

* Num. 11.

* partes add. »
ab.

* €f nn; 7; 9.
* Num. 4.

* invenitur rpaso
eta b.

* quies pab.
* hoc om. Ec.

'sent esse dubia,

CAP.

χινήσεως καὶ ἠρεμίας, καὶ πῶς ἑκατέρα μία, καὶ
τίνες ἐναντίαι τίσιν. εἴρηται,

περὶ τοῦ ἵστασθαι, εἰ καὶ ὅσαι
ταύταις ἐστὶν ἠρεμία ἀντικει-
ἕνη. Εἰ μὲν οὖν μὴ ἔσται, ἄτοπον' “μένει γάρ; βίᾳ
M. ὥστε ἠρεμοῦν τι ἔσται οὐχ ἀεὶ ἄνευ τοῦ γενέ-
σθαι. ᾿Αλλὰ δῆλον ὅτι ἔσται: ὥσπερ 23e χιγεῖται
πα ἃ φύσιν, καὶ ἠρεμοῖ ἄν τι παρὰ φύσιν.
᾿Επεὶ * ἐστὶν ἐνίοις χίνησις κατὰ φύσιν χαὶ παρὰ φύ-
(ew, οἷον πυρὶ ἡ ἄνω χατοὸ φύσιν, ἡ δὲ κάτω παρὰ
φύσιν», πότερον αὕτη ἐναντία 7 ἡ τῆς γῆς; αὕτη
de φέρεται κατὰ φύσιν χάτω. Η δῆλον € ὅτι poo,
ἀλλ᾽ οὐχ ὡσαύτως, ἀλλ᾽ ἡ μὲν χατὰ φύσιν ὡς Au
| quaw οὔσης τῆσδ᾽ αὐτοῦ" ἡ ἄγω τοῦ πυρὸς τῇ κάτω,
ὡς ἡ κατὰ φύσιν οὖσα τῇ παρὰ φύσιν οὔσῃ. Ὁμοίως
δὲ x«l ταῖς μοναῖς. :

᾿Απορήσεις δ᾽ ἄν τις χαὶ
παρὸ φύσιν κινήσεις,

Ἴσως δ᾽ ἠρεμίᾳ κίνησίς πῇ ἀντίκειται.

SyNoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus. - 2. Prima
dubitatio. Quare in genere motus localis invenitur motus et quies
tum secundum naturam, tum extra naturam; et in aliis gene-
ribus hoc. non invenitur? — 3. Solvitur obiectio contra hoc quod
in praec. num. asseritur. Omnis corruptio et defectus est contra
naturam particularem : non áutem contra naturam universalem,
quia defectus et corruptio et huiusmodi proveniunt ex aliquo
principio naturali intrinseco. — 4. Textus subdivisio. Solvitur
quaestio (n. 2). In quolibet genere mutationis invenitur secun-
dum naturam et extra naturam: mutatio enim violenta, cuius
nempe principium est extra, contraria est mutationi naturali
cuius principium est intra. Manifestatur in qualibet specie mu-
tationis. — 5. Solvitur obiectio. Corruptioni opponitur generatio
ét etiam corruptio: sed generatio secundum rationem sui generis,
corruptio autem secundum rationem propriae speciei. — 6. Uni-
versaliter omnes motus sunt contrarii per hoc quod est secun-
dum naturam et extra. naturam; et similiter sunt contrariae
quietes ad invicem et ad motus. -- 7. Secunda dubitatio. Utrum
omnis quietis, quae non semper fuit, sit aliqua generatio? Duae
rationes pro parte negativa. a) Quies non generatur nisi per
motum praecedentem, qui tanto est velocior, quanto magis ap-
propinquat ad quietem, utpote quae est eius perfectio. Contra-

ἡ ostquam Philosophus determinavit de
Mcontrarietate motuum et quietum, hic
movet quasdam dubitationes circa
Et circa hoc duo facit:
he ponit dubitationes et solvit eas; secundo ma-
nifestat quaedam, quae in illis dubitationibus pos-
ibi: Dubitabit autem quis * etc.
Prima pars dividitur in tres *, secundum res
dubitationes quas movet; et patent partes in lit-
tera *. Circa primum duo facit: primo movet du-
bitationem ; secundo solvit, ibi: .4£ si est quod
violentia fit ἢ etc.

Movet ergo primo dubitationem, quare in

genere motus localis inveniuntur * quidam mo-

tus et quaedam quietes * secundum naturam, . et
quaedam extra naturam, et in aliis generibus hoc *
non invenitur: puta quod una alteratio sit secun-
dum naturam, et alia extra naturam; quia non
videtur magis esse sanatio secundum naturam vel
extra naturam, quam *aegrotatio, cum utrumque **

VI,

LECT. X 263

tus motui contrarius est, quam quies. * Et de motu qui-
dem et quiete, quomodo utraque unum. sunt, et quae
contrariae quibus, dictum est.

* Dubitabit autem quis et de stare, si et quicumque sunt prae-
ter naturam motus, his est quies opposita. Si quidem
igitur non erit, inconveniens. Manet enim violentia.
Quare quiescens aliquid erit non semper, sine fieri. Sed
palam quod erit: sicut enim movetur praeter naturam,
et quiescit utique aliquid praeter naturam,

* Quoniam autem est quibusdam motus secundum naturam
et praeter naturam, puta ignis qui sursum secundum na-
turam, qui autem deorsum praeter naturam: utrum hic
contrarius, aut qui terrae? Haec enim fertur secundum

. naturam deorsum. Aut palam quia ambo, sed non
eodem modo: sed qui quidem secundum naturam, se-
cundum naturam existenti; eius autem qui ipsius qui
sursum ignis, eius qui deorsum, ut secundum naturam
existens praeter naturam existenti. Similiter autem et
in mansionibus.

Forte autem quieti motus aliquatenus opponitur. Cum enim
moveatur ex hoc et abiiciat, adhuc videtur habere quod
abiicitur. Quare, si ipsa quies contraria ei qui hinc
est in contrarium motui, simul existunt contraria, si
aliquatenus quiescit aut adhuc manet. Totaliter autem
ei quod movetur, hoc quidem ibi, hoc auteni in quod
mutatur. Propter quod magis motus motui contrarium,
quam quies. Quis quidem igitur motus simpliciter unus,
dictum est; et de motu quidem et quiete, quomodo
uterque unus, et qui contrarii quibus, dictum est.

rium autem accidit in. motu violento, qui nempe praecedit quie-
tem innaturalem. Haec ergo non generatur: et ideo non omnis
quies habet generationem. — 8. b) Motus naturalis et generatio
quietis sunt idem subiecto et differunt ratione tantum; sed quies
violenta non generatur per motum naturalem; ergo ipsa. non
habet generationem. — 9. Tertiia dubitatio. Cum mobile non
statim, sed successive deserat terminum 4 quo, ideo dum mo-
vetur, remanet adhuc partim in ipso. Si ergo quies in aliquo
termino est contraria motui quo receditur ab illo, duo contraria
erunt simul. -- τὸ. Respondetur non esse inconveniens quod
unum contrariorum secundum quid permisceatur alteri: ita sem-
per una pars mobilis est in termino a quo, alia'in termino
ad quem. Attamen. propter hoc motui magis contrariatur motus
quam quies. — Epilogus.— 1 1. Notamen circa sequentem litteram. -
Quies violenta (cf.nn. 7, 8) non habet generationem proprie,
idest a causa quae sit per se factiva quietis; sed habet genera-
tionem per accidens, per defectum nempe virtutis factivae. — Alia
textus expositio secundum aliam litteram.— 12. Motui naturali (cf.
n. 6) ignis sursum contrariatur motus terrae deorsum, sicut natu-
ralis naturali; contrariatur autem motus ignis deorsum, sicut vio-
lentus naturali. — Eadem ratio est de contrarietate quietum. --
13. Quomodo quieti opponatur motus (cf. nn. 9, 10).

procedat a principio naturali intrinseco. Et simi-
liter est in dealbatione et denigratione, et in * aug-

mento et decremento: quia neque isti duo motus:

sic contrariantur ad invicem, ut unus sit secundum
naturam et alter extra naturam, cum utrumque
naturaliter proveniat. Neque augmentum sic con-
trariatur augmento, ut quoddam sit secundum na-
turam et quoddam extra naturam. Et eadem ratio
est de generatione et corruptione: non enim po-
test dici [quod generatio sit secundum naturam
et corruptio extra naturam ; quia senescere, quod
est via in corruptionem, accidit secundum natu-
ram. Neque etiam videmus quod una generatio
Sit secundum naturam et alia extra naturam.

3. Videtur autem * quod hic dicitur esse contra-
rium ei, quod dicitur in II de. Caelo *, quod se-
nium, et omnis defectus et corruptio est contra
naturam. Sed dicendum est, quod senium et .cor-
ruptio et decrementum est quodammodo contra
naturam, et quodammodo. secundum naturam. Si

* Text. 63.

* Text. 64.

* "Text. 65.

* (n om. PR.

* Et videtur EG
Ω. - esse om. P
EHpG et a b.

* S. Th. lebt. Ix;
Did. cap.vi, n.3.

* natura om. E
Ga.

* Num. 6.

* movet pab.

* Num. seq.

* duae add. PEG
a b.

* extra AEIKMOS
TVXZpC.

** concludit repa
et a b, om. 4.

Y

* alteratione co-
dices exc. EG.

264

' enim consideretur propria natura alicuius rei, quae

dicitur natura particularis, manifestum est quod
omnis corruptio et defectus et decrementum est
contra naturam: quia uniuscuiusque natura inten-
dit conservationem proprii subiecti; contrarium
autem accidit ex defectu seu debilitate naturae. Si
autem consideretur natura * in universali, tunc
omnia huiusmodi proveniunt ex aliquo principio
naturali intrinseco, sicut corruptio animalis ex
contrarietate calidi et frigidi; et eadem ratio est
in aliis.

4. Deinde cum dicit: 4 si est quod violentia etc.,
solvit propositam quaestionem per interemptio-
nem. Et circa hoc duo facit: primo ostendit quod
in quolibet genere motus invenitur secundum na-
turam et extra naturam; secundo ostendit quo-
modo haec duo in motibus et quietibus contra-
rientur, ibi: Omnino quidem * etc. Circa primum
duo facit: primo determinat veritatem; secundo
removet * obiectionem, ibi: Erunt igitur corruptio-
nes * etc. Dicit ergo primo, quod cum illud quod
fit ex violentia, sit extra naturam (quia violentum
est cuius principium est extra, nihil conferente vim
passo; naturale autem est, cuius principium est
intra), sequitur quod corruptio violenta sit cor-
ruptioni naturali contraria, sicut corruptio extra
naturam ei quae ^ est secundum naturam. Et per
eandem rationem concludit quod quaedam gene-
rationes sunt violentae, et non fatatae, idest non
procedentes secundum ordinem naturalium causa-
rum (quia ipse ordo causarum naturalium fatum
dici potest), sicut patet cum aliquis ^ facit nasci
rosas aut aliquos fructus per aliqua artificia, tem-
poribus non suis; et similiter etiam aliquo artificio
procuratur generatio ranarum, aut aliquorum hu-
iusmodi naturalium. Unde cum hae * generationes
sint violentae, per consequens sunt extra naturam,
quibus contrariantur generationes quae sunt se-
cundum * naturam. - Idem etiam ostendit ** con-
sequenter in augmento et decremento. Sunt enim
quaedam augmenta violenta et extra naturam;
sicut patet in illis qui ? velocius debito ad pu-
bertatem perveniunt, propter teneritudinem vel
propter alimentum, idest propter hoc, quod de-
litiose et abundanti alimento nutriuntur. Idem etiam
apparet in augmento tritici: quandoque enim fru-
menta augentur innaturaliter propter abundantiam
humorum, et non constringuntur, ut sint spissa
et solida, per debitam digestionem. -- Et similiter
apparet in alterationibus *. Sunt enim quaedam
alterationes violentae, et quaedam naturales, ut
patet maxime in sanatione. Quidam enim dimit-
tuntur a febribus, non in criticis diebus; et isti
alterantur extra naturam: alii vero in criticis die-
bus; et isti alterantur secundum naturam.

5. Deinde cum dicit: Erunt igitur corruptio-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. V

nes etc., obiicit contra praedicta *. Cum enimi id * Num. praec.

quod est extra naturam, contrarietur ei quod est
secundum naturam, si inveniatur quaedam genera-
tio secundum naturam et quaedam contra naturam,
et corruptio similiter; sequetur quod corruptiones
sint contrariae ad invicem *, et non generatio-
ni: quia unum non potest esse duobus contra-
rium. Et hoc solvit, dicens quod nihil prohibet
generationem generationi esse contrariam, et cor-
ruptionem corruptioni. Sic enim verum est hoc,
etiam * remota contrarietate eius quod est secun-
dum naturam et eius quod est extra naturam:
quia si est quaedam generatio et corruptio dul-
cis, et alia tristis, oportet generationem genera-
tioni esse contrariam, et corruptionem corruptioni.
Dicitur autem generatio et corruptio dulcis, quan-
do * ex minus nobili corrupto, generatur magis
nobile, sicut si * ex aere corrupto generetur ignis;

generatio autem et corruptio /risfíis, quando ex *

magis nobili corrupto, generatur minus nobile, ut
si ex igne generetur * aer. Non tamen sequitur, si
corruptio opponitur corruptioni, quod non oppo-
natur generationi: quia corruptio opponitur gene-
rationi secundum rationem sui generis; corruptio
autem corruptioni, secundum rationem propriae
speciei: sicut avaritia contrariatur largitati secun-
dum contrarietatem vitii ad virtutem, prodigalitati
vero secundum propriae * speciei rationem. Et hoc
est quod concludit, quod corruptio non est contra-
ria corruptioni simpliciter, idest in universali *: sed
corruptionum haec quidem est talis, illa vero talis,
idest violenta et extra naturam, vel dulcis et tristis.

6. Deinde cum dicit: Omnino quidem igitur con-
trarii etc., ostendit quomodo sit contrarietas in
motu et quiete per id quod est extra naturam

et secundum naturam. Et dicit quod non solum

generatio est contraria generationi et corruptioni
per id quod est secundum naturam et extra na-

turam, sed etiam universaliter motus et quietes.

sunt hoc modo contrarii. Sicut motus qui est
sursum, est contrarius motui qui est deorsum
(quia sursum et deorsum sunt contrarietates loci),
et uterque istorum motuum est naturalis alicui
corporum *; ignis enim naturaliter fertur ** sur-
sum, terra vero deorsum. Et iterum utriusque "
horum motuum est accipere contrarias differen-
tias has *, scilicet quod est secundum naturam
et extra naturam. Et hoc est quod dicit, e£ con-

trariae ipsorum, scilicet * motuum differentiae ^:

sunt. Vel potest intelligi quod ipsorum corporum
quae moventur, sunt contrariae differentiae mo-
tuum, scilicet * secundum naturam et extra natu-
ram: motus enim ? sursum est quidem naturalis
igni, sed moveri deorsum est ei extra naturam.
Et sic patet quod motus * qui est secundum na-
turam, est contrarius ei qui est extra naturam.

«) corruptio extra naturam ei quae. — corruptio extra naturam
est quae E; mendum corrigit a legendo: corruptio extra naturam est
contraria corruptioni quae, quod posteriores editiones retinuerunt.

B) sicut patet cum aliquis. — patet cum om. PEpG et ab. — Paulo
infra pro procuratur, procreatur PDFGYpE et a b. In aliquibus ex
ceteris codicibus non discernitur utrum procuratur habeant an pro-
creatur, quorum compendia simillima sunt.

p in ilis qui. — in his quae Pab, in illis quae DGHpER. -
teneritudinem, teneritatem EGa, temeritatem H. — Pro et abundanti ,
et in abundanti editio a et codices exceptis DFNZ. — Pro Jdem etiam
apparet, quod apparet habent PEpG et editiones a b, quod etiam ap-
paret codices NO.

9) motus enim etc. ^ motus quidem sursum est naturalis igni codd.
exc, EFGHRZ; pro igni, ignis PNab.

* ad invicem om.

* etiam om. Epan
et a.

* quia rab.

* si om. PEGdb. -
puro PGNQ

* generatur PNz.

* propriam rp.

* Cf. lect. praec.
-"»

* de sursum in
om. BEGd.

* non om. ab. -
innaturali vb.

* feratur Eca.

* quia quod sem-
per stat rEpa et
ab; cf. text.

* motus om. PE
G et ab.

* maxime rEGab.

* "scilicet codd.
exc. L.

* secundum lo-
cum add. s.

CAP. VI,

- Et similiter est de quietibus. Quia quies quae
est sursum, est contraria motui qui est de sursum
in * deorsum. Sed illa quies est terrae innaturalis:
sed motus qui est deorsum est ei secundum na-
turam. Unde patet secundum praemissa, quod
quies quae est extra naturam, est contraria motui
naturali eiusdem corporis: quia etiam in eodem
corpore motus sic contrariantur ad invicem, quod
scilicet motus naturalis unius corporis est contra-
rius motui non * naturali eiusdem corporis. Et sic
est etiam de quiete: quia alia quietum contraria-
rum erit secundum naturam, ut sursum igni et
deorsum terrae; alia vero extra naturam, ut deor-
sum igni, sursum terrae.

7. Deinde cum dicit: Habet autem dubitatio-
nem etc., movet secundam dubitationem: utrum
scilicet omnis quietis, quae non semper fuit, sit
aliqua generatio, et generatio quietis vocatur s/are;
ut per stare non intelligamus * idem. quod quie-
scere, sed stare sit idem quod pervenire ad quie-
iem; quod forte in graeco magis proprie sonat. Et
videtur determinare in partem negativam per duas
rationes. Quarum prima est, quod si omnis quie-
tis quae non semper fuit, est generatio, sequetur
quod quietis quae est extra naturam (sicut quando
terra quiescit sursum), sit aliqua generatio. Quies
autem generari non potest nisi per motum prae-
cedentem: motus autem praecedens quietem in-
naturalem est violentus. Sic ergo sequitur quod
cum terra per violentiam ferebatur * sursum, quod
tunc sfetit, idest quod tunc generabatur eius quies.
Sed hoc non potest esse, quia semper quod stat *
videtur ferri velocius, idest dum generatur quies
per motum, semper quanto. magis appropinquat
ad quietem, tanto est motus * velocior. Cum enim
res generata sit perfectio generationis; unumquod-
que autem quanto est propinquius suae perfe-
ctioni, tanto est virtuosius et intensius; sequitur
quod motus per quem generatur quies, tanto
sit velocior, quanto magis appropinquat ad quie-
tem, ut apparet manifeste * in motibus naturali-
bus. Sed in his quae moventur per violentiam,
accidit contrarium: quia semper invenitur remis-
sior, quanto magis appropinquat ad quietem. Non
ergo, quies violenta habet generationem. Et hoc
est quod dicit, quod erit aliquid quiescens vio-
lente, sed * non factum quiescens, idest absque
hoc quod sua quies generetur.

8. Secundam rationem ponit ibi: Amplius vide-
tur ipsum stare etc., quae talis est: quia s/are, idest
generari quietem, aut omnino est idem cum motu
naturali quo aliquid fertur in proprium locum,
aut simul cum eo accidit. Et manifestum est
quod sunt idem subiecto, sed differunt ratione.
'Terminus enim motus naturalis * est esse in loco
naturali: esse autem in loco naturali et quiescere
in eo, sunt idem subiecto: unde et motus natu-

LECT. X 265

ralis et generatio quietis sunt idem subiecto, sed
differunt ratione tantum. Manifestum est autem
quod quies violenta non generatur per motum
naturalem: ergo quies violenta non habet statio-
nem, seu generationem.

9. Deinde cum dicit: Zabet autem dubitatio-
nem si contraria etc., movet tertiam quaestionem
de hoc quod supra * * dictum est, quod quies quae
est in aliquo termino, contrariatur motui quo
receditur ab illo termino. Sed hoc videtur esse *
falsum: quia cum aliquis moveatur ex hoc termino
sicut ex loco, aut abiiciatur ille terminus, sicut
qualitas vel quantitas, adhuc dum movetur, vi-
detur habere illud quod abiectum est vel dere-
lictum. Non enim subito deserit aliquid totum
locum , sed successive; et similiter successive
amittit albedinem. Ergo dum movetur, adhuc
remanet in termino a quo. Si igitur quies qua
aliquid manet in termino a quo, contrariatur mo-
tui quo inde recedit *, sequitur quod duo con-
traria sint simul; quod est impossibile.

10. Solvit autem hanc dubitationem * cum dicit:
Aut aliquo modo quiescit etc. Et dicit quod illud
quod movetur recedendo a termino, quiescit in ter-
mino ἃ quo recedit, non simpliciter " sed secundum
quid, scilicet secundum quod adhuc manet in illo
non totaliter, sed partim: quia hoc est universa-
liter verum, quod semper eius quod movetur,
una pars est ibi, scilicet in termino a quo, et alia
in termino ad quem. Nec est inconveniens quod
unum contrariorum secundum quid permisceatur
alteri; sed quanto est magis impermixtum, tanto
est magis contrarium. Et ideo motus est magis
contrarius motui, cum nunquam ei permisceatur,
quam quies, quae quodammodo permiscetur. -- Et
ultimo epilogat quod dictum est de motu et quiete,
quomodo in eis sit unitas et contrarietas.

11. Deinde cum dicit: Dubitabit autem quis etc.,
ponit quaedam ad manifestationem | praemisso-
rum, quae tamen in exemplaribus graecis di-
cuntur non haberi; et Commentator etiam dicit
quod in quibusdam exemplaribus arabicis non
habentur: unde magis videntur esse assumpta
de dictis Theophrasti vel alicuius alterius expo-
sitoris Aristotelis. "Tria tamen ponuntur hic ad
manifestationem praecedentium. Quorum primum
pertinet ad quaestionem quam supra * movit **
de generatione quietis non naturalis. Unde dicit
quod dubitabit aliquis de ipso s/are, quod est
generari quietem: quia si omnes motus qui sunt
praeter naturam, habent quietem oppositam, sci-
licet non naturalem, utrum et illa quies habeat
sare, idest generari? Quia si dicatur quod non sit
aliqua statio quietis violentae, sequetur inconve-
niens. Manifestum est enim quod id quod per
violentiam movetur, quandoque manebit, idest

quiescet, et hoc per violentiam. Quare sequetur

c) non intelligamus. — Piana om. mon, quod tamen. requiritur ex
contextu. — Ibi: quod forte in graeco, quia forte in graeco la, quia in
graeco ed. b, quia forma in graeco P; in graeco om. F.

Ὁ quo inde recedit. — Ed. b et Venet. 1504; quo idem recedit P,
quo inde receditur codd. et a.

Ἢ) recedendo a termino , quiescit in termino a quo recedit, non

Opp. D. Tnuowar T. II.

simpliciter. — Ita codd. et a b; recedendo a termino a quo recedit non
simpliciter P cum ed. Venet. 1545; sed omissio homoteleuti, quiescit in
termino, sententiam omnino intricatam reddit; aut etiam praebet occa-
sionem falsae lectionis, nempe, quod recedit a termino a quo, recedit
secundum quod adhuc manet in illo termino.— Infra pro totaliter, to-
tum habent codices EGH et ed. a.

34

* Lect. praec.
n. 3.

esse om. PE
a b.

* dubitationem o-
mit. EGab.- et di-
cit Eca.

* Num. 7.
** movet BEH,
posuit rab.

* Num. 7.

* Num. praec.

* hoc codd. exc.
m(s?) et EG qui
cum a b om.

266

quod aliquid erit quiescens non semper, sine hoc
quod fiat quiescens: quod videtur impossibile. Sed
palam est quod erit quandoque quies violenta. Si-
cut enim movetur aliquid praeter naturam, ita et
quiescit aliquid praeter naturam. - Est autem hic
attendendum, quod hoc quod hic dicitur, videtur
esse contrarium ei quod supra * dictum est. Unde
Averroes dicit quod dubitatio superius mota, hic
solvitur. Sed melius est ut dicatur quod id quod
supra positum est, est magis verum: licet et quod
hic dicitur quodammodo sit verum. Quies enim
violenta non habet generationem proprie, sicut
procedentem ab aliqua causa per se factiva quie-
tis, sicut quies naturalis generatur: sed habet
generationem per accidens, per defectum virtutis
factivae: quia quando cessat violentia moventis
vel impeditur, tunc fit quies violenta. Et propter
hoc motus violentus in fine remittitur; naturalis
autem in fine intenditur.

Sciendum tamen est quod alia littera invenitur
in hoc loco ^, quam oportet ad aliam intentionem
referre. Dicit enim sic: quod quaeret aliquis utrum
motui extra naturam contrarietur * aliqua quies
non secundum naturam. - Non quod quies quae
est contra naturam, opponatur motui qui est con-
tra naturam proprie, ut supra * Aristoteles docuit:
sed hic * dicitur large et improprie, secundum
communem oppositionem quietis ad motum. - Et
dicit quod irrationabile videtur, si non inveniatur
quaedam quies non naturalis. Manifestum est enim
quod violentia moventis remanebit, idest cessabit
quandoque: et nisi quies aliqua fiat consequenter,
motus non perveniet ad statum. Unde manife-
stum est quod motibus violentis opponitur quies
violenta: quia quod extra naturam movetur ,
habet etiam extra naturam quiescere.

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. V

»

12. Deinde cum dicit: Quoniam autem est qui-
busdam etc., ponit secundum, ad explanationem *
eius quod dictum est * de contrarietate motus na-
turalis et violenti. Et dicit quod, cum in quibus-
dam sit motus secundum naturam et praeter na-
turam, sicut ignis, qui movetur sursum secundum
naturam et deorsum praeter naturam: quaeritur
utrum motui naturali ignis sursum *, sit contrarius
motus violentus ignis deorsum, vel motus terrae,
quae naturaliter movetur deorsum.- Et solvit quod
ambo ei contrariantur, sed non eodem modo:
sed motus terrae deorsum contrariatur motui
ignis sursum, sicut naturalis naturali; motus au-
tem ignis deorsum contrariatur motui ignis sur-
sum, sicut violentus naturali. Et eadem ratio est
de contrarietate quietum.

13. Deinde cum dicit: Forte aulem quieti etc.,
ponit tertium, ad manifestandum id quod dictum
est * de contrarietate quietis ad motum. Et dicit
quod forte quieti motus aliquatenus opponitur,
et non sZmpliciter. Cum enim aliquis movetur
ex hoc in quo quieverat, et abiiciat illud, vide-
tur adhuc habere illud quod abiicitur. Unde si
quies quae est hic, sit contraria motui qui est
hinc in contrarium, sequitur quod simul sint con-
traria. Sed * adhuc aliquatenus quiescit dum ma-
net in termino a quo; et universaliter eius quod
movetur, aliquid est in termino a quo, et aliquid
in termino ad quem: unde quies minus oppo-
nitur motui quam motus contrarius, sicut supra *
expositum est.- Et ultimo recapitulat, ut per se
manifestum est.

Ex hoc autem ipso quod eadem verba repe-
tuntur, quae supra * dicta sunt, manifestum esse
potest, quod non sunt verba Aristotelis, sed ali-
cuius expositoris.

0) alia littera invenitur in hoc loco. - Exhibemus hanc secundam
litteram ex cod. Vat. 2071: « Et quaeret homo etiam de cessatione:
utrum omnes motus qui sunt extra naturam, habent quietem opposi-
tam. Quoniam si hoc non fuerit, erit inopinabile. Quoniam tunc rema-
nebit res in violentia, et erit aliquid quod nunquam quiescet, sine
generatione, Ergo manifestum est quod habent (sec. man. non habent):
quoniam, quemadmodum res quae movetur.extra naturam, quiescet
extra naturam.» — Scriptor huius codicis ante haec verba notat: « Haec
littera deficit nobis in nostra translatione, » Deinde habet quae supra

exhibuimus, et pergit secundum hanc aliam versionem usque ad verba
Forte autem quieti motus aliquatenus opponitur inclusive; ubi finem
libro quinto imponit. — Codex Urbin. 206 librum terminat cum fine
textus 63: Vat. 2072 nostram versionem integram habet.

Ὁ) extra naturam contrarietur. - PEGsS et a b. Pro contrarietur,
ponatur A, opponatur BHYZ, componatur DR, extraponatur K, con-
traponatur cet.

x) ponit secundum ad explanationem. — ponit secundam explana-
tionem PEGab. Cf. num. praec. et initium num. seq.

* Num. 6.

* sursum om. ab
et codd. exc. ΕΝ.

* Num. 9 seq.

* Num. τὸ. (n

* Num. 9, 1o.

PHYSICORUM

ARISTOTELIS

LIBER VI

—— --.- *

LECTIO PRIMA

OSTENDITUR NULLUM CONTINUUM EX INDIVISIBILIBUS COMPONI

Ei δ᾽ ἐστὶ συνεχὲς καὶ ἁπτόμενον καὶ ἐφεξῆς, ὡς διώρι-
σται πρότερον, συνεχῇ μὲν ὧν τὸ ἔσχατα ἕν. ἀπτό-
μενα δ᾽ ὧν Gua, ἐφεξῆς δ᾽ ὧν μηδὲν μεταξὺ συγ-
γενές, ἀδύνατον ἐξ ἀδιαιρέτων εἶναί τι συνεχές, οἷον
γραμμιὴν ἐκ στιγμῶν, εἴπερ ἡ γραμμὴ μὲν συνεχές;
ἡ στιγμὴ δὲ ἀδιαίρετον.

Οὔτε γὰρ ἕν τὰ ἔσχατα τῶν στιγμῶν" οὐ γάρ ἐστι τὸ
μὲν ἔσχατον τὸ δ᾽ ἄλλο τι μόριον τοῦ ἀδιαιρέτου"
οὐθ᾽ ἅμα τὰ ἔσχατα" οὐ γάρ ἐστιν ἔσχατον τοῦ ἀμε-
ροῦς οὐδέν' ἕτερον γὰρ τὸ ἔσχατον χαὶ οὐ ἔσχατον.

Ἔτι δ᾽ ἀνάγκη ἤτοι συνεχεῖς εἶναι τοὺς στιγμοὶς T, ἁπτο-
μένας ἀλλήλων, ἐξ ὧν ἐστι τὸ συνεχές. Ὁ δ᾽ αὐτὸς
λόγος καὶ ἐπὶ πάντων τῶν ἀδιαιρέτων. Συνεχεῖς μὲν
διὴ οὐχ ἂν εἶεν διὸ τὸν εἰρημένον λόγον: ἅπτεται
ἅπαν ἢ ὅλον ὅλου; ἢ μέρος μέρους, ἢ ὅλου μέρος.
᾿Επεὶ δ᾽ ἀμερὲς τὸ ἀδιαίρετον, ἀνάγκη ὅλον ὅλου
ἅπτεσθαι" ὅλον δ᾽ ὅλου ἁπτόμενον οὐκ ἔσται συν-

PUR ^ ' ' L4 M] ' y M δ᾽ XX
εχες᾽ τὸ γὰρ συνεχὲς ἔχει τὸ μὲν ἄλλο τὸ Y ἄλλο
μέρος, χαὶ διαιρεῖται εἰς οὕτως ἕτερα καὶ τόπῳ χε-

Me CL VOMNMANN ME LM d:

AXXd uv 038 ἐφεξῆς ἔσται στιγμὴ στιγμῆς ἢ τὸ νῦν
τοῦ νῦν, ὥστ᾽ ἐκ τούτων εἶναι τὸ μῆκος ἢ τὸν χρό-
vov* ἐφεξῆς μὲν γάρ ἐστιν ὧν μηθέν ἐστι μεταξὺ
συγγενές; στιγμῶν ἀεὶ τὸ μεταξὺ γραμμὴ καὶ
τῶν νῦν χρόνος. !

Ἔτι διαιροῦῖτ᾽ ἂν εἰς ἀδιαίρετα, εἴπερ ἐξ ὧν ἐστὶν ixd-
τερον, εἰς ταῦτα διαιρεῖται. ᾿Αλλ’ οὐθὲν ἦν τῶν
συνεχῶν εἰς ἀμερῇ διαιρετόν.

"AXAo δὲ γένος οὐχ οἷόντ᾽ εἶναι μεταξὺ τῶν στιγμῶν
καὶ τῶν νῦν οὐθέν’ εἰ γὰρ ἔσται, δῆλον ὡς dvo
ἀδιαίρετον ἔσται ἢ διαιρετόν, καὶ εἰ διαιρετόν, ἢ
εἰς Men T εἰς ἀεὶ | τοῦτο δὲ συνεχές.

Φανερὸν δὲ χαὶ ὅτι πᾶν συνεχὲς διχιρετὸν εἰς ἀεὶ διαι-
ρετά" εἰ ydo εἰς ἀδιαίρετα, ἔσται ἀδιαίρετον ἀδιαι-
ρέτου ἁπτόμενον" ἕν γὰρ τὸ ἔσχατον; X0 ἅπτεται
τῶν συνεχῶν.

SxNoPsIs. — 1. Argumentum et divisio textus etlibri. - 2. Ex
definitionibus prius datis continui, contacti et eius quod est con-
sequenter, sequitur impossibile esse continuum ex indivisibilibus
componi, v. g. lineam ex punctis. - 3. Subdivisio textus. Pri-
ma ralio ad ostendendum propositum. Et primo probatur quod
ex indivisibilibus non componitur continuum neque per modum
continuationis, neque per modum contactus. a) Eorum ex quibus
componitur aliquid unum vel per modum continui, vel per mo-
dum contigui, oportet esse aliqua ultima, quae sint unum, vel
quae sint simul; sed in indivisibili non est accipere a/iud et
aliud ; ergo in indivisibili non est accipere ultimum, quod dicitur
respectu alicuius partis; ergo etc. — 4. b) Probatur specialiter
quoad contactum. Cum enim partibus careant indivisibilia, se
invicem tangere oportet secundum se tota; sed ex duobus, quo-
rum unum totum tangit totum aliud, non potest componi con-
tinuum: nam omne continuum habet partem extra partem tum
in se ipso, tum etiam in ordine ad locum in his quae positio-
nem habent; ergo etc. — 5. Probatur secundo quantum ad mo-
dum eius quod est consequenter. Inter duo puncta est semper

linea media, et inter duo nunc tempus medium; consequenter .

autem est unum alteri, quorum non est medium eiusdem generis;

* Si autem est continuum, et quod tangit, et consequenter,
sicut definitum est prius (continua quidem quorum
ultima unum, quae vero tanguntur quorum simul, con-
sequenter autem quorum nihil est medium sui generis),
impossibile est ex indivisibilibus esse aliquid continuum,
ut lineam esse ex punctis; si vere linea quidem conti-
nuum est, punctum autem indivisibile.

Neque enim unum sunt ultima punctorum: non est enim
hoc quidem ultimum, illud autem aliqua pars. indivisi-
bilis. Neque simul sunt ultima: non enim est ultimum
ullum impartibilis; alterum enim est ultimum et cuius
est ultimum.

* Amplius, necesse est aut continua esse puncta, aut tangen-
tia se ad invicem, ex quibus est continuum: eadem
autem res est et in omnibus indivisibilibus. Continua
igitur non erunt propter praedictam rationem. angit
autem omne, aut totum totum, aut pars partem, aut
totum pars. Quoniam autem impartibile est indivisibile,
necesse est totum tangere totum. Totum autem totum
tangens, non est continuum : continuum enim habet hoc
quidem aliam, illud vero aliam partem; et dividitur in
sic diversas et loco separatas.

At vero neque consequenter erit punctum ad punctum,
aut ipsum nunc ad ipsum. nunc, ut ex his sit longitudo
aut tempus. Consequenter enim sunt, quorum nullum
est medium proximum: punctorum autem semper est
medium linea, et ipsorum nunc tempus.

* Amplius, dividerentur in indivisibilia,si ex quibus est utrum-
que, in ipsa dividitur. Sed nullum est continuorum in
impartibilia divisibile.

Nullum autem aliud genus potest esse medium punctorum
et ipsorum nunc. Si namque erit, manifestum est quod
aut divisibile aut indivisibile erit: et si divisibile, aut
in indivisibilia aut in semper divisibilia. Hoc autem
est continuum. ;

Manifestum autem est quod omne continuum est divisibile
in semper divisibilia. Si enim in indivisibilia divideretur
continuum, esset indivisibile indivisibile tangens: unum
enim est ultimum continuorum et quae tanguntur.

non ergo linea componitur ex punctis, aut tempus ex nunc, sicut
consequenter se habentibus. — 6. Secunda ratio principalis. Si
ex indivisibilibus componeretur continuum, in ea divisibile esset;
proindeque non esset divisibile in infinitum, contra eius definitio-
nem. — 7. Manifestantur duo supposita in praecedentibus ratio-
nibus: et primo quod inter duo puncta sit linea media, et inter
duo nunc tempus. Si sunt duo puncta, oportet ea situ differre,
alioquin non essent duo sed unum; et cum non possint se tan-
gere, necesse est quod distent ab invicem et sit aliquid medium
inter ipsa. Non autem medium indivisibile: quia cum debeat et
ipsum situ differre et distare ab aliis indivisibilibus, requireret
aliud medium, et sic in infinitum. Medium ergo oportet esse di-
visibile: non tamen in impartibilia, quia in hoc casu redibit
quaestio quomodo ex indivisibilibus possit componi divisibile.
Erit ergo medium divisibile in divisibilia; consequenter erit ali-
quid continuum, ut puta linea inter duo puncta, tempus inter
duo nunc, et similiter in aliis continuis. -- 8. Secundo quod omne
continuum sit divisibile in divisibilia. Secus enim indivisibilia, ut
continuum constituerent, se invicem tangere deberent; nam ulti-
ma continuorum unum sunt, et eorum partes invicem se tangunt :
iam vero probatum est duo indivisibilia se contingere non posse.

* Cap. 1 Text. 1.

* "Text. 2.

* Text. 3.

Ὡμαὶνίοίδίϊ6 edd.
à b et codd. exc.
FNOQRVSI.

* Lect. v.

* Lect. iv, n. 9.

α

* praemissae
om. EG

á

* Lect. seq.

* Lib. praec.
lect. v.

* Num. 3.

* Lib. praec.
lect. v.

* ]bid. n. 8.
* Ibid. n. 2.

* lbid. n. 6.

* Addi dicit edd.
ab, Addidit co-
dices exc. p qui
om.

* ea EG.

* Num. 7.
* neque om. pP
a b.

* Num. 5.

* alterius codd.
exc. v.

T 33530stquam Philosophus determinavit
WYede divisione motus in suas species,
P)Set de unitate et contrarietate mo-
t XE tuum et quietum, in hoc sexto li-
2» D bro intendit determinare ea quae
7» —"S3pertinent ad divisionem motus, se-
cundum quod dividitur in partes quantitativas. Et
dividitur in partes duas. In prima ostendit mo-
tum, sicut et omne continuum, esse divisibilem *;
in secunda ostendit qualiter motus dividatur, ibi :
ANecesse est autem et ipsum nunc * etc. Prima autem
pars dividitur in duas: in prima ostendit nullum
continuum ex indivisibilibus componi; in secunda
ostendit nullum continuum indivisibile esse, ibi:
Manifestum igitur ex dictis est * etc. Prima au-
tem pars dividitur in duas: in prima ostendit
nullum continuum ex indivisibilibus componi *; in
secunda parte (quia probationes praemissae * ma-
gis ad magnitudinem pertinere videntur) ostendit
quod eadem ratio est de magnitudine, motu ?
et tempore, ibi: Eiwsdem autem rationis est * etc.
Circa primum duo facit: primo resumit quasdam
definitiones supra * positas, quibus nunc utitur ad
propositum demonstrandum; secundo probat pro-
positum, ibi: Neque enim unum sunt * etc.

2. Dicit ergo primo quod si definitiones prius *
positae continui, et eius quod /angitur, et eius
quod est consequenter, sunt convenientes (scilicet
quod continua sint, quorum ultima sunt unum *:
contacta, quorum ultima sunt simul *: consequen-
ler autem sint, quorum nihil est medium sui gene-
ris *), ex his sequitur quod impossibile sit aliquod
continuum componi ex indivisibilibus, ut lineam ex
punctis; si tamen linea dicatur aliquid continuum,
et punctum aliquid indivisibile. Addit * autem
hoc, ne aliquis nomine lineae et puncti aliter
uteretur.

3. Deinde cum dicit: Neque enim unum sunt étc.,
probat propositum. Et primo inducit rationes
duas ad probandum propositum; secundo manife-
stat quaedam * quae poterant esse dubia in suis
probationibus, ibi: Nullum autem aliud genus * etc.
Circa primam rationem duo facit: primo osten-
dit quod ex indivisibilibus non componitur ali-
quod continuum, neque * fer modum continua-
tionis, neque per modum contactus; secundo quod
neque per modum consequenter se habentium,
ibi: 4t vero neque consequenter * etc.

Circa primum ponit duas rationes, quarum
prima talis est. Ex quibuscumque componitur ali-
quid unum, vel per modum .continuationis, vel
per modum contactus, oportet quod habeant ul-
tima quae sint unum, vel quae sint simul. Sed
ultima punctorum non possunt esse unum: quia
ultimum dicitur respectu alicuius * partis; in in-
divisibili autem non est accipere aliquid quod sit
ultimum, et aliud quod sit aliqua alia pars. Simi-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI

liter non potest dici quod ultima punctorum sunt
simul: * quia nihil potest esse ultimum rei impar-
tibilis, cum semper alterum sit ultimum et illud
cuius est ultimum; in impartibili autem non est
accipere aliud et aliud. Relinquitur ergo quod
linea non potest componi * ex punctis, neque per
modum continuationis, neque per modum con-
tactus.

4. Secundam rationem ponit ibi: Amplius ne-
cesse est etc.: quae talis est. Si ex punctis con-
stituitur * aliquod continuum, necesse est quod
aut sint continua ad invicem, velse tangant: et
eadem ratio est de omnibus aliis indivisibilibus,
quod ex eis non componatur continuum. Ad pro-
bandum autem quod indivisibilia non possunt sibi
invicem * esse continua, sufficiat ratio prima **.
Sed ad probandum quod non possunt se tangere,
inducitur alia ratio, quae talis est. Omne quod
tangit alterum, aut totum unum tangit totum aliud,
aut pars unius partem alterius, aut pars unius
totum aliud *. Sed cum indivisibile non habeat
partem *, non potest dici quod pars unius tangat
partem alterius, aut pars totum; et sic necesse est,
si duo puncta se tangunt *, quod totum tangat to-
tum. Sed ex duobus, quorum unum totum tangit *
aliud totum, non potest componi continuum; quia
omne continuum habet partes seiunctas, ita quod
haec sit una pars, et haec alia; et dividitur in
partes diversas et distinctas /oco, idest positione,
in his quae positionem habent: quae autem se
secundum totum tangunt 7, non distinguuntur loco

vel positione. Relinquitur ergo quod ex punctis:

non possit componi linea per modum contactus.
5. Deinde cum dicit: A4 vero neque etc., pro-
bat quod continuum non componatur ex indivi-

sibilibus per modum eius quod est consequenter.

Non enim punctum consequenter se habebit ad
aliud punctum, ita quod ex eis constitui possit

longitudo, idest linea *; aut unum nunc alteri nunc,

ita quod ex eis possit componi tempus: quia
consequenter est unum alteri, quorum non est
aliquid medium eiusdem generis, ut supra * expo-
situm est. Sed inter duo puncta semper est linea
media: et sic si linea composita est ex punctis,
ut tu das*, sequitur quod semper inter duo puncta
sit aliud punctum medium. Et similiter inter duo
nunc est tempus medium. Non ergo linea com-
ponitur ex punctis, aut tempus ex nunc, sicut con-
sequenter se habentibus.

6. Secundam rationem principalem ponit ibi:
Amplius dividerentur etc., quae sumitur ex alia
definitione continui, quam supra posuit in prin-
cipio tertii *, scilicet quod continuum sit quod **

est in infinitum divisibile: et est ratio talis. Ex τὸ
* vel om. EFGR. |

quibuscumque componitur vel * linea vel tempus,
in ipsa dividitur: si igitur utrumque istorum com-
ponitur ex indivisibilibus, sequitur quod in indivi-

a) ex indivisibilibus componi. — ex indivisibilibus esse BCG, indi-
visibile esse vel nullum continuum componi ex indivisibilibus N, in-
divisibile S, indivisibile esse ed. a et cet, exc. sEI.

B) magnitudine, motu. — Pro motu, motus ed. a, motuum P se-
cuta Venet. 1545, et motu HLS; cf. lect. seq. num. 1,

Y) se secundum totum tangunt, — secundum se tota tangunt P, se
secundum se totum tangunt sH, secundum se totum se tangunt N,
secundum se totum tangunt edd. ab et cet. exc, BEGZpH.

9) longitudo, idest linea.— longitudo idest om. EG; longitudo aut
linea Csl, longitudo et linea ABDKMOQTVYpl; X lac.

* et add. a et
codd. exc. BcFL
SZ$HI.

^

* non habet com-
positionem Ec.

* componitur EG.

* sibi ipsis EG.
** Num. praec.

* alterius pab.

* partes EG.

γι langant P.
* tangat pab..

* Lib. V, lect. v, :
n. 6. :

* dicis EG.

* Lect. 1, n. 3.
** sit quod om.

CAP. I, LECT. 1 269

ε sibilia dividatur *. Sed hoc est falsum, cum nul- | Sed non potest dici quod dividatur in indivisi-
lum continuorum sit divisibile in impartibilia: sic | bilia, quia tunc redibit eadem difficultas, quomodo
enim non esset divisibile in infinitum. Nullum | ex indivisibilibus possit componi divisibile. Relin-
igitur continuum componitur ex indivisibilibus. | quitur igitur quod illud medium sit divisibile in

7. Deinde cum dicit: Nullum autem aliud etc., | semper divisibilia. Sed haec est ratio continui:
manifestat duo quae supra * dixerat. Quorum pri- | ergo illud medium erit quoddam continuum. Nul-
mum íuit, quod inter duo puncta sit linea me- | lum autem aliud continuum potest esse medium
dia *, et inter duo nunc, tempus. Et hoc ma- | inter duo puncta quam linea: ergo inter quaeli-
nifestat sic. Si sunt duo puncta, oportet quod | bet duo puncta est linea media. Et eadem ratione
differant secundum situm: alias non essent duo | inter quaelibet duo nunc, tempus; et similiter in
sed unum. Non autem possunt se contingere 5, ut | aliis continuis. :
supra * ostensum est: unde relinquitur quod di- 8. Deinde cum dicit: Manifestum autem etc.,
stent, et sit aliquod medium inter ea. Sed nullum | manifestat secundum * quod supposuerat **, sci-
aliud medium potest esse inter ea quam linea | licet quod omne continuum sit divisibile in di-
inter puncta, et tempus inter nunc. Quod sic pro- | visibilia. Quia si daretur quod continuum esset
bat: quia si inter puncta esset aliud medium quam | divisibile in indivisibilia, sequeretur quod duo
linea, manifestum est aut illud medium esse in- | indivisibilia se contingerent, ad hoc quod pos-
divisibile " aut divisibile. Si autem sit indivisibile, | sent * constituere continuum. Oportet enim quod
oportet quod sit distinctum ab utroque in situ; | continuorum sit unum ultimum, ut ex definitione
et cum non tangat, oportet iterum quod sit ali- | eius apparet *, et quod partes continui se tangant:
quod alterum medium inter indivisibile quod po- | quia si ultima sunt unum, sequitur quod * sint
- nitur medium et extrema, et sic in infinitum *, | simul, ut in quinto * dictum est. Cum igitur sit
nisi ponatur medium divisibile. Si autem medium | impossibile duo indivisibilia se contingere, im-
duorum punctorum fuerit divisibile, aut erit di- | possibile est quod continuum in indivisibilia di-
visibile in indivisibilia, aut in semper * divisibilia. | vidatur.

t) quod in indivisibilia dividatur. — Legimus im indivisibilia cum | nam in eodem situ non essent duo sed unum; oportet etiam quod
LNSZsBCFGHIQ et b. Cet. et Pa, contra praemissum principium, Kx | distent ab invicem, quia non possunt se contingere. Cf, paulo infra, δὲ
quibuscumque etc., et contra illationem quae infertur, Sed hoc etc., om. | autem sit indivisibile oportet etc., et n. 4, ad quem sese remittit An-
in: nec mirum, nam amanuenses saepissime supprimunt i» ante vocem | gelicus.
quae eadem syllaba incipit, de quo vide Praefationem ; dividantur Ἢ) manifestum est... medium esse indivisibile. — manifestum est
codd. et ab. quod aut illud medium erit (esset FN) divisibile (aut indivisibile )

Ὁ Non autem possunt se contingere. Sic BEFGHMVXZ; cet. et | EFGN; a legit cum cet, sed corrumpit aut in autem; Pb om. manife-
Pab pro autem, enim. Videtur legendum autem, nam haec est argu- | sfum est aut, sed b retinet esse, quod P corrigit in esset cum edi-
mentatio: si puncta sunt duo, oportet quod differant secundum situm, | tione Venet. 1504.

Hes

* secundum om.

EG.
** Num. 6.

* possint p.

* Conf. num. 2.
* quod om. pb.

* Léct. v, d. 10.

* Lect. praec.

270

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI :

LECTIO SECUNDA

SI MAGNITUDO EX INDIVISIBILIBUS COMPONITUR, MOTUM EX IIS COMPONI OPORTET:
HUIUS IMPOSSIBILITAS OSTENDITUR

Τοῦ δ᾽ αὐτοῦ λόγου xal μέγεθος xal χρόνον xal κίνησιν
ξξ ἀδιαιρέτων συγκεῖσθαι, καὶ διαιρεῖσθαι εἰς ἀδιαί-
ρετα ἢ μηθέν.

Δῆλον δ᾽ ix τῶνδε" εἰ γὰρ τὸ μέγεθος ἐξ ἀδιαιρέτων
σύγκειται; καὶ ἡ κίνησις ἡ τούτου ἐξ ἴσων κινήσεων
ἔσται ἀδιαιρέτων,

οἷον εἰ τὸ ΑΒΓ ἐχ τῶν ΑΒΓ ἐστὶν ἀδιαιρέτων, ἡ κίνησις
ἐφ᾽ ἧς ΔΕΖ, ἣν ἐκινήθη τὸ Q ἐπὶ τῆς ΑΒΓ διαστά-
σεως, ἕκαστον τὸ μέρος ἔχει ἀδιαίρετον.

δὲ παρούσης κινήσεως ἀνάγκη χινεῖσθαί τι. καὶ εἶ
κινεῖταί τι, παρεῖναι κίνησιν, καὶ τὸ κινεῖσθαι ἔσται
ἐξ ἀδιαιρέτων. Τὸ μὲν δὴ Α ἐκινήθη τὸ Ω τὴν τὸ Δ
χινούμενον κίνησιν, τὸ δὲ B τὴν τὸ E, χαὶ τὸ T
ὡσαύτως τὴν τὸ Ζ.
Εἰ 95 ἀνάγκη τὸ κινούμενον ποθέν ποι μὴ ἅμα κινεῖ-
σθαι χαὶ χεκινῆσθαι oU ἐχινεῖτο ὅτε ἐχινεῖτο (οἷον
εἰ Θήβαζέ τις βαδίζει, ἀδύνατον ἅμα βαδίζειν Θή-
βαζε καὶ βαβαδικέναι Θήβαζε)"
δὲ τὸ A τὴν ἀμερῆ ἐκινεῖτο τὸ Q, ἡ ἡ τὸ Δ χί-
γησις παρῆν. Ὥστ᾽ εἰ μὲν ὕστερον διῆλθεν ἢ διήει;
ιαιρετὴ ἂν εἴη" ὅτε γὰρ διήει, οὔτε ἠρέμει οὔτε
διεληλύθει, ἀλλὰ μεταξὺ ἦν. Εἰ δ᾽ ἅμα διέρχεται
χαὶ διελήλυθε τὸ βαδίζον ὅτε βαδίζει, βεβαδικὸς
ἐχεῖ ἔσται καὶ χκεχινημένον οὗ χινεῖται. Εἰ δὲ τὴν
μὲν ὅλην τὴν ΑΒΓ κινεῖταί ct, καὶ ἡ κίνησις ἣ κι-
γεῖται τὰ ΔΕΖ ἐστί, τὴν δ᾽ ἀμερὴ τὴν Α οὐθὲν χι-
γεῖται, ἀλλὰ κεκίνηται, εἴη ἂν ἡ κίνησις οὐχ ἐκ xt-
νήσεων; ἀλλ᾽ Ex κινημάτων;
xai τὸ κεχινῆσθαί τι μηὴ κινούμενον" τὴν γὰρ À διελή-
λυθεν οὐ διεξιόν, “Ὥστε ἔσται τι βεβαδικέναι μηδέ-
ποτε βαδίζον: ταύτην γὰρ βεβάδικεν οὐ βαδίζον
ταύτην.
Εἰ οὖν ἀνάγκη ἢ ἠρεμεῖν ἢ κινεῖσθαι πᾶν, ἠρεμεῖ δὲ
χαθ᾽ ἕχαστον τῶν ABT, ὥστ᾽ ἔσται τι συνεχῶς ἦρε-
μοῦν ἅμα καὶ κινούμενον" τὴν γὰρ ABT ὅλην ἐχι-
γεῖτο, καὶ ἠρέμει ὁτιοῦν μέρος; ὥστε χαὶ πᾶσαν.

τὴν

Καὶ εἰ μὲν τὰ ἀδιαίρετα τῆς ΔΕΖ, κινήσεις χινήσεως
Mr Md ἐνδέχοιτ᾽ ἂν pe κινεῖσθαι, ἀλλ᾽ ἠρεμεῖν"
εἰ δὲ μὴ κινήσεις, τὴν κίνησιν pur) ἐκ κινήσεων εἶναι.

SyNoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus. Ad compositio-
nem ex indivisibilibus vel divisionem in ea quod attinet, eadem
ratio est de magnitudine et tempore et motu. — 2. Subdivisio tex-
tus. Ponitur conclusio quoad motum respectu magnitudinis per
quam transit motus — 3. Exemplificatur conclusio. Alia subdivisio
textus. -- 4. Praenotamen primum. Secundum quamcumque par-
tem praesentis motus necesse est aliquid moveri, et e converso
si aliquid movetur, oportet quod adsit sibi aliquis motus. Ex
his sequitur quod singulis partibus magnitudinis per quam aliquid
movetur, respondeant singulae partes motus. Praenotamen alte-
rum. Quod movetur de uno termino in alium, inquantum et
quando movetur, non potest simul motum esse. Manifestantur
haec duo praenotamina. — 5. Probatur quod si magnitudo ex
punctis componitur, motum componi necesse est non ex motibus,
sed ex momentis. Mobile enim secundum impartibilem magni-
tudinis partem moveri nequit; quia si moveretur, oporteret talem
partem esse divisibiliem, ad hoc ut responderet mobili, quod
successive movetur et non potest simul moveri et motum esse.

CX

na i: ; ^ à TU
gNNUi rationes supra * positae manife
PEN

ὅπ.)

3S

τὰν stiores sunt in linea et aliis continuis
E3775 PR . . "mm . .

(Ὁ 55»., quantitatibus positionem habentibus, in
(8-45) quibus proprie invenitur contactus, vult

* Eiusdem autem rationis est et magnitudinem et tempus

et motum ex indivisibilibus componi et dividi in in-
- divisibilia, aut nihil.

* Manifestum est autem ex his. Si enim magnitudo ex indi-
visibilibus componitur, et motus qui huius est, ex aequa-
libus erit motibus indivisibilibus.

Ut si ipsa ABC ex ABC est indivisibilibus, et motus in
quo DEZ, secundum quem motum est ipsum O in
spatio quod est ABC, unamquamque partem habet in-
divisibilem.

* Si igitur praesentis motus necesse moveri per aliquam par-
tem, et si moveatur aliquid, adesse motum; et moveri
erit ex indivisibilibus. Secundum igitur A motum est
ipsum O, motu quo D movetur; secundum vero B,
quo ipsum E; et secundum C, quo ipsum Z. ἢ

* Si igitur necesse est quod movetur unde et quo, non simul
moveri et motum esse, quo movit quando movet (ut
si Thebas aliquis it, impossibile est simul ire Thebas et
ivisse Thebas):

Secundum A igitur impartibile motum est O secundum
quod ipsum D motus aderat. Quare si posterius quidem
devenerit quam venit, divisibile utique erit. Cum enim
veniret, neque quiescebat neque transierat, sed in me-

dio erat. Si autem simul venerit et venit veniens, cum.

venit, ventum ibi erit, et motum esse ubi movetur. * Si
vero secundum totum ABC moveatur aliquid, et mo-
tus quo movetur DEZ est; secundum autem imparti-
bile A nihil movetur, sed motum est; erit utique mo-
tus non ex motibus, sed ex momentis.

Et motum esse aliquid non motum: secundum enim A
transivit non transiens. Quare erit aliquid transitum
esse, non aliquando transiens: hanc enim transivit non
transiens hanc.

* Si igitur necesse est aut quiescere aut moveri omne, quiescit
autem per unumquodque eorum quae sunt A B C; ergo
est aliquid continue quiescens simul et quod movetur.
Per totam enim ABC movebatur, et quiescebat secun-
dum quamlibet partem: quare et per totam.

Et si indivisibilia quae sunt DEZ, motus sunt, motu prae-
sente continget utique non moveri, sed quiescere. Si
autem non sunt motus, motum non ex motibus esse.

Si ergo dicatur quod mobile movetur per totam magnitudinem,
ita quod secundum impartibiles magnitudinis partes non mo-
veatur, sed tantum motum sit, sequitur quod motus non sit ex
motibus sed ex momentis; quia cuilibet parti magnitudinis non
respondet nisi momentum. — 6. Impossibile autem est motum
componi ex momentis. a) Primo, quia sequeretur quod aliquid
sit motum quod prius non movebatur: sicut autem nihil est
praeteritum quod non fuit praesens, ita nec motum esse potest
quod non fuit in moveri. — 7. b) Praeterea, in singulis par-
tibus indivisibilibus quiesceret mobile, cum per ipsa moveri
non possit; ergo per totam magnitudinem quiescit: supponitur
autem per totam moveri; simul ergo movetur et quiescit. —
8. c) Demum, vel illa indivisibilia motus sunt et ipsa motus,
vel non. Si sunt motus, cum indivisibilibus partibus magnitu-
dinis respondeant, secundum quas non fit motus, sequitur prae-
sente motu mobile non moveri, contra primam suppositionem :
si autem non sunt motus, componitur motus ex non motibus;
quod inconveniens videtur.

hic * ostendere quod eadem ratio est de magni- ,

tudine et tempore et motu. Et dividitur in partes
duas: primo proponit intentum; secundo probat
propositum, ibi : Manifestum est autem ex his * etc.

* "Text, 6.

* Text. 8.

* Text. 9. H

consequenter —

* Num. seq.

d. BEFGHMVXZ. —

m——

* ex necessitate
add. Ec.

* Lect. seq.

* Num. seq.
* Ibid.

CAP. I, LECT. II

.Dicit ergo primo quod eiusdem rationis est quod

magnitudo et tempus et motus componantur ex
indivisibilibus et dividantur in indivisibilia, vel
nihil horum: quia quidquid dabitur * de uno, ex
necessitate sequetur de alio.

2. Deinde cum dicit: Manifestum est autem ex
his etc., probat propositum: et primo quantum ad
magnitudinem et motum; secundo quantum ad
tempus et magnitudinem, ibi: Szmiliter autem
necesse * etc. Circa primum tria facit: primo po-
nit propositum; secundo exemplificat, ibi: Uf si
ipsa ABC * etc.; tertio probat, ibi: δὲ igitur prae-
sentis motus * etc. Propositum est istud: si magni-
tudo ex indivisibilibus componitur, et motus qui
transit per magnitudinem, componetur ex indivi-
sibilibus motibus, aequalibus numero indivisibili-
bus ex quibus componitur magnitudo.

3. Exemplificat autem sic ^. Sit linea ABC, quae
componatur ex tribus indivisibilibus, quae sunt
A et B et C; et sit O mobile ^ quod movetur
in spatio lineae ABC, et motus eius sit DEZ:
oportebit quod si partes spatii vel lineae sint in-
divisibiles, quod etiam partes praedicti motus sint
indivisibiles.

Deinde cum dicit: Si ;gitur praesentis motus etc.,
probat propositum. Et circa hoc tria facit: primo
praemittit quaedam necessaria ad propositi pro-
bationem; secundo probat quod si magnitudo
componitur ex punctis, quod motus componitur
non ex motibus, sed ex momentis, ibi: Secun-
dum A igitur * etc.; tertio ostendit esse impossibile
quod motus componatur ex momentis, ibi: ΕἾ
motum esse aliquid * etc.

4. Praemittit ergo * primo duo. Primum est
quod secundum quamcumque partem praesentis
motus necesse est aliquid moveri; et e converso,
si aliquid movetur, necesse est quod adsit sibi
aliquis motus. Et si hoc est verum, oportet quod
mobile O moveatur per A, quae est pars 7 to-
tius magnitudinis, ea parte motus quae est D; et
secundum B, aliam partem magnitudinis, mo-
veatur alia parte motus quae est E; et secun-
dum C, tertiam partem magnitudinis, moveatur
tertia parte motus quae est Z; ita quod singu-
lae partes motus respondeant singulis partibus
magnitudinis.

Secundum proponit ibi : S; igitur necesse est etc.:
et dicit quod necesse est id quod movetur. ab
uno termino in alium, non simul moveri et mo-
tum esse, inquantum movetur et quando move-
tur; sicut si aliquis vadit Thebas, impossibile est
haec duo simul esse, scilicet ire Thebas et ivisse
Thebas ὃ,

Haec autem duo supponit quasi per se manife-
sta. Nam quod necesse sit moveri ad praesentiam

271

motus, apparet etiam in omnibus accidentibus et
formis: quia ad hoc quod aliquid sit album, ne-
cesse est habere albedinem ; et e converso, si
albedo adsit, necesse est quod sit album. Quod
vero non simul sit moveri et motum esse, apparet
ex ipsa motus successione: quia impossibile est
aliqua duo temporis * simul esse, ut in quarto *
habitum est: unde impossibile est quod simul sit
motum esse, quod est terminus motus, cum ipso
moveri.

5. Deinde cum dicit: Secundum A igitur etc.,
probat propositum ex praemissis *. Si enim prae-
sente aliqua parte motus necesse est aliquid mo-
veri, et si movetur necesse est adesse motum;
si mobile quod est O, movetur secundum impar-
tibilem partem magnitudinis quae est A, oportet
quod adsit ei aliquis motus qui est D. Aut ergo
O simul movetur per A et motum est, aut non
simul. Si autem non simul, sed posterius devenerit
quam venil, idest sed posterius motum est quam
movetur, sequitur * quod A sit divisibilis: quia
cum veniret, idest dum erat in ipso moveri, neque
quiescebat in A, quiete scilicet praecedente mo-
tum, neque transierat totum ipsum A, quia iam
non moveretur per A (nihil enim movetur per spa-
tium per * quod iam pertransivit); sed oportet quod
medio modo se habeat. Ergo cum movetur per
A, partem eius iam transivit et in parte eius adhuc
manet: et ita sequitur quod A sit divisibilis *;
quod est contra suppositum *. Si vero simul ve-
nerit et venit, idest si simul motum est et movetur
per A, sequitur quod cum veniens venit, erit ibi
ventum, et.erit motum ubi movetur: quod est
contra secundam suppositionem *. Sic igitur patet
quod secundum impartibilem magnitudinem non
potest aliquid moveri: quia vel oporteret * quod
simul esset moveri et motum esse, vel quod ma-
gnitudo divideretur. Supposito ergo quod per A
impartibile nihil moveri possit, si aliquis dicat
quod mobile movetur per totam magnitudinem
quae est ABC, et motus totus quo per eam
movetur est DEZ, ita quod secundum A impar-
tibile nihil moveatur, sed tantum motum sit, se-
quitur quod motus non sit * ex motibus, sed ex
momentis. Ideo autem sequitur quod non sit ex
motibus, quia cum pars motus qui est D, respon-
deat parti magnitudinis quae est A, si D esset
motus, oporteret quod per A moveretur, quia
praesente motu mobile movetur: sed probatum
est quod secundum A impartibile non movetur,
sed solum motum est, quando scilicet pertran-
situm est hoc indivisibile. Ergo relinquitur * quod
D non sit motus, sed sit momentum, a quo de-
nominatur motum esse, sicut a motu denomi-
natur moveri; et quod ita se habet ad motum,

«) Exemplificat autem sic. — Ita codd. et a b; edd. posteriores: .Se-
cundo ibi (sequitur textus) exemplificat autem sic; sed vel ex ipso
autem patet additionem esse spuriam.

8) O mobile. — PK mobile Piana, quae postea in hac lectione mo-
bile vocat P. — Hic et in sequentibus eiusdem generis relinquimus
Pianam, quae secuta est ed. Venet. 155: et adoptamus lectiones co-
dicum, a b et Venet. 1504, quae conveniunt textui graeco. Plura vide
in Praefatione.

Y) per A, quae est pars.— Pro quae, quod edd. a b et codd. exc.

CN. -- Pro ea parte, quae est lect. B, secundum partem Pb, ex parte
EGR, in parte F, parte cet. et a: lect. B, cui favent cet. codd., adopta-
mus, quia est conformis sequentibus, a/ia parte, tertia parte, et quia
locutionem magis expeditam reddit. — Pro quae est D, qui est D codd.
exc. HLNSsI. — Pro quae est E, qui est E cod. E.

ὃ) et ivisse Thebas. — et iterum esse Thebas ed. a et CDLpBHO,
corrupte pro ef itum esse Thebas, quod habent b et cet.

t) aliqua duo temporis. — aliqua duo nunc temporis BsH, aliqua
duo tempora PCRsQab.

ε
* Lect. xv, n. 5.

* Num. praec.

* sequeretur co-
dices et b.- divi-
sibile pFRpB.

* per om. BDEF
GH.

* divisibile Era.

* positum codd.
etab.

? enne FH
ab.

* oportet pab.

*compositus add.
EG.

Io P

* huius codd. et
ed. a.

* fuit BEFGMRVXZ.

* yel om. rab.

272

sicut punctum indivisibile ad lineam. Et eadem
ratio est de aliis partibus motus et magnitudinis.
Ex necessitate ergo sequitur, si magnitudo com-
ponitur ex indivisibilibus, quod motus ex indi-
visibilibus componatur, idest ex momentis. Et
hoc est quod demonstrare intendebat.

6. Sed quia hoc est impossibile, quod motus
componatur ex momentis, sicut impossibile est

quod linea componatur ex punctis, ideo conse-

quenter cum dicit: ΕἾ motum esse aliquid etc.,
ostendit huiusmodi * impossibilitatem, ducendo ad
tria inconvenientia. Quorum primum est, quod si
motus componatur ex momentis et magnitudo ex
indivisibilibus, ita quod per indivisibilem partem
magnitudinis non moveatur sed motum sit, se-
quetur quod aliquid sit cmotum non motum, idest
quod prius non movebatur: quia ponitur quod
secundum indivisibile £ransivit, idest motum est,
non transiens; quia in eo moveri non poterat.
Unde sequitur aliquid esse transitum absque hoc
quod aliquando iret: quod est impossibile, sicut
impossibile est quod aliquid sit praeteritum, quod
nunquam fuerit * praesens.

7. Sed quia hoc inconveniens posset concedere
ile qui diceret motum componi ex momentis ,
ducit ad secundum inconveniens, ibi: δὲ igitur
necesse est etc., tali ratione. Omne quod natum est
moveri et quiescere, necesse est quod vel * quie-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI

scat vel moveatur. Sed dum mobile est in A, non .

movetur, et similiter dum est in B, et similiter
dum est in C: ergo dum est in A et dum est
in B et dum est in C, quiescit, Ergo sequitur
quod aliquid simul continue quiescat et moveatur.
Et quod hoc sequatur, sic probat. Positum est
enim quod moveatur per totam longitudinem
quae est ABC; et iterum positum est quod quie-
scat * secundum quamlibet partem : sed quod quie-
scit per quamlibet partem, quiescit per totum;
ergo sequitur quod quiescat per totam magnitu-
dinem. Et ita sequitur quod * per totam magni-
tudinem continue moveatur et quiescat: quod est
omnino impossibile.

8. Tertium inconveniens ponit ibi: Ef s indivi-
sibilia etc., tali ratione. Ostensum est * quod si ma-
gnitudo componitur ex indivisibilibus, quod etiam
motus: aut ergo illa indivisibilia motus, quae sunt
D et E et Z, ita se habent quod quodlibet. eorum
est motus, aut non. Si quodlibet eorum est motus,
cum quodlibet eorum respondeat indivisibili parti
magnitudinis in qua non movetur sed motum
est, sequetur quod praesente motu mobile non
moveatur, quod est contra primam suppositio-
nem, sed * quiescat. Si vero non sunt motus, se-
quitur quod motus componatur ex non * motibus:
quod videtur impossibile, sicut et quod linea com-
ponatur ex non * lineis. |

* quiescebat co-
dices exc. CHINR
sv.

* sequitur
om ἫΝ et ἐν τ
exc. N. ᾿ -

* Num. 5.

* etiam add. a
et codd. exc. n.
* non ex rab et

codd. exc. DEGN —
R.

* non ex BFHMZ.

Er AUR mPEDPTCTTMEERN

CAP. II, LECT. IH

273

LECTIO TERTIA

TEMPUS IN DIVISIBILITATE MAGNITUDINEM SEQUITUR ET E CONVERSO

LI ᾽ν » , - , - , 7€ ,

Ὁμοίως ὃ ἀνάγκη τῷ μήκει καὶ τῇ κινήσει ἀδιαίρετον
εἶναι τὸν χρόνον, xal συγκεῖσθαι ἐκ τῶν νῦν ὄντων
ἀδιαιρέτων"

εἰ γὰρ πᾶσα διαιρετός, ἐν τῷ ἐλάττονι δὲ τὸ ἰσοταλὲς
δίεισιν ἔλαττον; διαιρετὸς ἔσται καὶ ὁ χρόνος. Εἰ
δ᾽ ὁ χρόνος διαιρετὸς ἐν ᾧ φέρεταί τι τὴν A, καὶ
ἡ τὸ Α ἔσται διαιρετή.

᾿Επεὶ δὲ πᾶν μέγεθος εἰς μεγέθη διαιρετόν (δέδεικται
γὰρ ὅτι ἀδύνατον ἐξ ἀτόμων εἶναί τι συνεχές, μέ-
γεθος δ᾽ ἐστὶν ἅπαν συνεχές), ἀνάγκη τὸ θᾶττον ἐν
τῷ ἴσῳ χῤόνῳ͵ μεῖζον καὶ ἐν τῷ ἐλάττονι ἴσον xal
ἐν τῷ ἐλάττονι πλεῖον κινεῖσθαι, καθάπερ ὁρίζονταί
τῖνες τὸ θᾶττον. ,

Ἔστω γὰρ τὸ ἐφ᾽ à À τοῦ ἐφ᾽ à B θᾶττον. ᾿Επεὶ τοίνυν
θᾶττόν ἐστι τὸ πρότερον μεταβάλλον, ἐν ᾧ χρόνῳ
τὸ À μεταβέβληκεν ἀπὸ τοῦ TY εἰς τὸ A, οἷον ἐν
τῷ ZH, ἐν τούτῳ τὸ B, οὔπω ἔσται πρὸς τῷ A,
ἀλλ᾽ ἀπολείψει: ὥστ᾽ ἐν τῷ ἴσῳ χρόνῳ πλεῖον δίεισι
τὸ θᾶττον.

᾿Αλλὰ μὴν χαὶ ἐν τῷ ἐλάττονι, πλεῖον" ἐν ᾧ γὰρ τὸ À

- M

γεγένηται πρὸς τῷ Δ, τὸ B ἔστω πρὸς τῷ E τὸ

ῥραδύτερον ὄν. Οὐκοῦν ἐπεὶ τὸ A πρὸς τῷ Δ ye

νηται ἐν ἅπαντι τῷ ZH χρόνῳ, πρὸς τῷ Θ ἔσται

ἐν ἐλάττονι τούτου xal ἔστω ἐν τῷ ΖΚ. Τὸ μὲν

οὖν TO, ὃ διελήλυθε τὸ Α, μεῖζόν ἐστι τοῦ ΓΕ, ὁ
δὲ χρόνος ὁ ZK ἐλάττων τοῦ παντὸς τοῦ ZH: ὥστε
ἐν ἐλάττονι μεῖζον δίεισι. !

Φανερὸν δὲ £x τούτων καὶ ὅτι τὸ θᾶττον ἐν ἐλάττονι

ρὸν δὲ ἐκ τούτ αἱ ὅτι τ
χρόνῳ δίεισι τὸ ἴσον.

᾿Επεὶ γὰρ τὴν μείζω ἐν ἐλάττονι διέρχεται τοῦ βραδυ-
τέρου; αὐτὸ δὲ καθ᾽ αὐτὸ λαμβανόμενον ἐν πλείονι
χρόνῳ τὴν μείζω τῆς ἐλάττονος, οἷον τὴν AM τῆς
AZ, πλείων ἂν εἴη ὁ χρόνος ὁ ΠΡ, ἐν ᾧ τὴν AM
διέρχεται, ἢ 9 HZ, ἐν à τὴν AX. Ὥστε εἰ ὁ ΠΡ
χρόνος ἐλάττων ἐστὶ τοῦ ΠΧ, ἐν ᾧ τὸ βραδύτερον
διέρχεται τὴν AE, καὶ ὁ ΠΣ ἔλαττων ἔσται τοῦ
ἐφ᾽ 4 ΠΧ- τοῦ γὰρ ΠΡ ἐλάττων, τὸ δὲ τοῦ ἐλάτ-
τονος ἔλαττον x«l αὐτὸ ἔλαττον’ ὧστε ἐν ἐλάττονι
χινηθήσεται τὸ ἴσον.

Ἔτι δ᾽ εἰ πᾶν ἀνάγκη ἢ ἐν ἴσῳ χρόνῳ ἢ ἐν ἐλάττονι
ἢ ἐν πλείονι κινεῖσθαι, καὶ τὸ μὲν ἐν πλείονι βρα-
δύτερον, τὸ δ᾽ ἐν ἴσῳ ἰσοταχές, τὸ δὲ θᾶττον οὔτε
ἰσοταχὲς οὔτε βραδύτερον, οὔτ᾽ ἂν ἐν ἴσῳ οὔτ᾽ ἐν
πλείονι χινοῖτο τὸ θᾶττον. Λείπεται οὖν ἐν ἐλάτ-
τονι, ὦστ᾽ ἀνάγκη xal τὸ ἴσον μέγεθος ἐν ἐλάττονι

ὄνῳ διιέναι τὸ θᾶττον.

᾿Επεὶ δὲ πᾶσα μὲν κίνησις ἐν χρόνῳ, καὶ ἐν ἅπαντι χρόνῳ
δυνατὸν κινηθῆναι, πᾶν δὲ τὸ κινούμενον ἐνδέχεται
χαὶ θᾶττον χινεῖσθαι καὶ βραδύτερον, ἐν ἅπαντι
χρόνῳ ἔσται τὸ θᾶττον χινεῖσθαι καὶ βραδύτερον.

Τούτων δ᾽ ὄντων, ἀνάγχη χαὶ τὸν χρόνον συνεχῆ εἶναι.
Λέγω δὲ συνεχὲς τὸ διαιρετὸν εἰς ἀεὶ διαιρετά" τού-
του γὰρ ὑποχειμένου τοῦ συνεχοῦς, ἀνάγκη συνεχῆ
εἶναι τὸν χρόνον.

᾿Επεὶ γὰρ δέδεικται ὅτι τὸ θᾶττον ἐν ἐλάττονι χρόνῳ
δίεισι τὸ ἴσον, ἔστω τὸ μὲν ἐφ᾽ ᾧ Α θᾶττον, τὸ δ᾽
ἐφ᾽ d B βραδύτερον, καὶ χεκινήσθω τὸ βραδύτερον
τὸ ἐφ᾽ ᾧ ΓΔ μέγεθος ἐν τῷ ΖΗ χρόνῳ᾽ δῆλον τοίνυν
ὅτι τὸ θᾶττον ἐν ἐλάττονι τούτου χινήσεται τὸ
αὐτὸ μέγεθος" xal χεχινήσθω ἐν τῷ ZO. Παλιν δ᾽
ἐπεὶ τὸ θᾷττον ἐν τῷ ΖΘ διελήλυθε τὴν ὅλην τὴν
ΓΔ, τὸ βραδύτερον ἐν τῷ αὐτῷ χρόνῳ τὴν ἐλάττω
δίεισιν. ἔσται οὖν ig ἧς ΓΚ. ᾿Επεὶ δὲ τὸ βραδύτε-

ον τὸ B ἐν τῷ ZO χρόνῳ τὴν ΓΚ διελήλυθε, τὸ
δξττο ἐν ἐλάττονι δίεισιν" ὥστε πάλιν διαιρεθήσε-

Opp. D. Τβῆομαε T. II

* Similiter autem necesse longitudini et motui indivisibile " Seq. cap. x.

esse tempus, et componi ex ipsis nunc existentibus indi-
visibilibus. t

Si enim omnis divisibilis est, in minori autem tempore
aequaliter velox transibit minorem, divisibile erit et
tempus. Si autem tempus divisibile erit in quo fertur ali-
quid per ipsum A, et quae est ipsum A erit divisibile.

* Quoniam autem omnis magnitudo in magnitudines divi-
sibilis est (ostensum est enim quod impossibile est
ex atomis continuum esse aliquod: magnitudo autem
omnis continua est), necesse est velocius in aequali tem-
pore maius, et in minori plus moveri, sicut definiunt
quidam ipsum velocius.

enim ipsum in quo Α eo in quo B velocius. Quoniam

igitur velocius est id quod primum mutatur, in quo

tempore ipsum A mutatum est ab ipso C in ipsum D,

scilicet in tempore ZI, in hoc ipsum B non. erit iuxta

ipsum D, sed deficiet. Quare in aequali tempore plus
abibit velocius.

* At vero et in minori plus. In quo enim A factum est iuxta
ipsum D, ipsum B erit iuxta E, cum tardius est. Ergo
quoniam ipsum A ad ipsum D factum est in omni in
quo est ZI tempore, ad ipsum T erit in minori hoc ;
et erit in quo ZK. Ipsum quidem igitur CT, quod
transierit ipsum A, maius est ipso CE. Tempus autem
quod est ZK, minus est omni eo quod est ZI: quare
in minori transibit maius.

* Manifestum autem ex his et quod velocius in minori tem-
pore pertransibit aequale.

Quoniam enim maiorem in minori transit tardiori, ipsum
autem secundum seipsum acceptum in pluri tempore
maiorem minori, ut quae est LM ea quae est LX; plus
utique erit tempus quod PR, in quo ipsum A transit
LM, quam quod est PS, in quo transit ipsum LX.
Quare si PR tempus minus est eo in quo est PH, in
quo quod est tardius transit ipsum LX, et quod est
PS tempus, minus est eo in quo est PH: ipso enim
PR minus est, minore autem minus et ipsum minus
est. Quare in minori movebitur per aequale.

* Amplius autem, si omne necesse quidem est aut in aequali
aut in minori aut in pluri moveri; et quod quidem in
pluri, tardius est, quod autem in aequali, aeque velox;
velocius autem non est aequaliter velox neque tardius;
neque utique in pluri aut aequali movetur ipsum velo-
cius. Relinquitur igitur in minori. Quare necesse est ae-
qualem magnitudinem minori tempore transire velocius.

* Quoniam autem omnis quidem motus in tempore est, et
in omni tempore possibile est moveri; omne autem
quod movetur, contingit et velocius moveri et tardius;
in omni tempore erit ipsum velocius et tardius moveri,

Haec autem cum sint, necesse est et tempus continuum
esse. Dico autem continuum, quod est divisibile in sem-
per divisibilia. Huiusmodi enim supposito continuo,
necesse est et tempus continuum esse.

* Quoniam enim ostensum est quod velocius in minori
tempore transibit aequale, sit quod quidem in quo A ve-
locius, quod autem est in quo B tardius, et sit motum
id quod tardiüs est per magnitudinem quae est CD,
in quo est ZI tempore. Manifestum igitur est quod
velocius in minori quam hoc movebitur per eandem
magnitudinem; et sit motum A in quo est ZT. Iterum
autem, quoniam A quod est velocius, in eo quod est
ZT transivit totam quae est CD, ipsum tardius in
eodem tempore minorem transit: sit igitur in quo CK.
Quoniam autem tardius quod est ipsum B, in eo quod

35

Sit

ext. Io.

* Cap.r. T.

* Text. 12.

* Text. 15.

* Text. 14.

* Text. 15.

* "Text. 16.

. TH.

* Philosophus
om. a et codd.
exc. BLS.

* componatur P
DFHORZ.

* parte add. Ec
HMRYXYZ.

* Lect. seq.

* Num. seq.

* Num. seq.

* Num. πὶ,

274

ται ὁ ZO χρόνος. Τούτου δὲ διαιρουμένου καὶ τὸ TK
μέγεθος διαιρεθήσεται κατὰ τὸν αὐτὸν λόγον. Εἰ δὲ
τὸ μέγεθος, καὶ ὁ χρόνος. Καὶ ἀεὶ τοῦτ᾽ ἔσται με-
ταλαυμβαάνουσιν ἀπὸ τοῦ θάττονος τὸ βραδύτε ΟΥ
χαὶ ἀπὸ τοῦ βραδυτέρου τὸ θᾶττον, καὶ τῷ ἀποὃδε-
: δ
δειγμένῳ χρωμένοις" διαιρήσει γὰρ τὸ μὲν θᾶττον
τὸν χρόνον, τὸ δὲ βραδύτερον τὸ μῆχος. Εἰ οὖν ἀεὶ
μὲν ἀντιστρέφειν ἀληθές, ἀντιστρεφομένου δὲ ἀεὶ
γίνεται διαίρεσις; φανερὸν ὅτι πᾶς χρόνος ἔσται
συνεχής. Ἄρα δὲ δῆλον χαὶ ὅτι μέγεθος ἅπαν ἐστὶ
συνεχές" τὰς αὐτὰς γὰρ καὶ τὰς ἴσας διαιρέσεις ὁ
χρόνος διαιρεῖται καὶ τὸ μέγεθος.

Ἔτι δὲ καὶ ἐκ τῶν εἰωθότων λόγων λέγεσθαι φανερὸν
ὡς εἴπερ ὁ χρόνος ἐστὶ συνεχής; ὅτι xa τὸ μέγεθος,
εἴπερ ἐν τῷ ἡμίσει χρόνῳ ἥμισυ διέρχεται, καὶ ἁπλῶς
ἐν τῷ ἐλάττονι ἔλαττον᾽ αἱ γὰρ αὐταὶ διαιρέσεις
ἔσονται τοῦ χρόνου καὶ τοῦ μεγέθους.

SywoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus. Tempus eo mo-
do est divisibile et componitur, quo magnitudo et motus. -- 2. Sub-
divisio textus. Probatur propositum a) per aeque velocia. Dato
enim spatio aliquo divisibili per quod tanto tempore transitur,
in minori tempore aeque velox illius partem conficiet: erit itaque
tempus divisibile. Et pari ratione, posito tempore partibili, se-
quetur magnitudinem divisibilem esse. — 3. b) Idem probatur
per velocius et tardius. Subdivisio textus. — 4. Praenotamen
primum. Cum omnis magnitudo sit divisibilis in infinitum, ut
ex antea dictis patet, sequitur mobile velocius per maiorem
magnitudinem moveri in tempore aequali; immo etiam in mi-
nori. — 5. Quod ostenditur quoad primam partem. Velocius, quia
in aequali tempore plus movetur, ad magnitudinis datae termi-
num attinget, tardiori adhuc ab eo distante: plus ergo de spatio
in aequali tempore velocius pertransit. - 6. Quoad secundam
partem. Si totius magnitudinis datae accipiatur pars, quae ex-
cedat partem quam pertransit tardius in quo tempore velocius
totam magnitudinem conficit, velocius per maiorem magnitudinem
acceptam feretur in minori tempore quam tardius per minorem:
nam velocius minorem magnitudinem in minori tempore per-
transit; totam autem magnitudinem pertransit in eodem tempore,
im quo tardius conficit partem quae est minor parte de novo
sumpta. — 7. Praenotamen alterum. Ex praemissis manifestum esse
potest velocius pertransire aequale spatium in minori tempore.
Probatur assertum. Praemittuntur duo. Ratio prima. Quia ve-

Oydem rationis esse, quod magnitudo
wet motus per eam transiens ex indi-
«Avisibilibus componantur *, ostendit

etiam idem de tempore et magnitudine. Et divi-

ditur in partes duas: in prima * ostendit quod

ad divisionem magnitudinis sequitur. divisio tem-
poris, et e converso; in secunda ostendit quod
ex infinitate unius sequitur infinitas alterius, ibi:

Et si quodcumque infinitum est * etc. Circa pri-

mum duo facit: primo ponit propositum; secundo

demonstrat, ibi: Si enim omnis * etc. Dicit ergo
primo quod etiam tempus necesse est similiter
esse divisibile et indivisibile, et componi ex indi-
visibilibus, sicut longitudo et motus.

2. Deinde cum dicit: Si enim omnis etc., probat
propositum tribus rationibus: quarum prima su-

mitur per aeque velocia; secunda per velocius et ,

tardius, ibi: Quoniam autem omnis * etc.; tertia
per idem mobile, ibi: Amplius autem et ex con-
suetis * etc. Dicit ergo primo quod de ratione
aeque velocis est, quod minorem magnitudinem
transeat in minori tempore. Detur ergo aliqua
magnitudo divisibilis, quam pertransit aliquod
mobile in aliquo tempore dato: sequitur ergo
quod mobile aeque. velox transeat partem. ma-
gnitudinis in minori tempore; et sic oportuit tem-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI

est ZT tempore, ipsam quae est CK transivit, velo-
cius in minori transibit: quare iterum dividitur quod
est ZT tempus. Hoc autem diviso, et CK magnitudo
dividetur secundum eandem rationem : si vero ma-
gnitudo, et tempus. Et hoc semper erit accipientibus a
velociori tardius, et a tardiori velocius, et eo quod de-
monstratum est utentibus. Dividet enim id quod est
velocius tempus, tardius autem longitudinem. Si igitur
semper verum est converti, converso autem semper
fit divisio; manifestum quoniam omne tempus conti-
nuum est, * Similiter autem manifestum et quod ma-
gnitudo omnis continua est: per easdem enim et ae-
quales divisiones tempusque et magnitudo dividitur.
Amplius autem et ex consuetis rationibus dici manifestum
est, quod si tempus continuum est, quod et magnitudo.
Siquidem in medio tempore medium transit; et simpli-
citer in minori minus, Eaedem namque divisiones tem-
poris et magnitudinis sunt. . wo

locius maiorem magnitudinem transit in minori tempore quam

tardius minorem, in adhuc minori per aequale spatium velocius

ferri necesse est. — 8. Ratio secunda. Quod movetur per aequa-

lem magnitudinem in maiori tempore, est tardius, ut ex dictis

constat; si autem in aequali, aeque velox est; restat igitur ut
velocius in minori tempore per aequale spatium moveatur, —

9. Subdivisio textus. Praenotamen. Omnis motus est in tempore

et in quocumque tempore possibile est moveri: item omne quod

movetur, contingit velocius et tardius moveri. Ergo in omni tem-

pore dato contingit velocius et tardius moveri, quam sit motus

datus in tali tempore. — 10. Concluditur propositum: scilicet ne- -
cesse est quod tempus sit continuum, hoc est divisibile in semper

divisibilia, si magnitudo sit continua: quia ad divisionem ma-
gnitudinis sequitur divisio temporis et e converso. Quod sic

ostenditur. Velocius in minori tempore quam tardius, spatium

determinatum pertransit; in hoc autem tempore tardius feretur

per eiusdem spatii partem; quam partem iterum velocius in tem-

pore adhuc breviori conficiet; et sic semper accipiendo velocius

dividimus tempus, et tardius assumendo magnitudinem partimur.

Est ergo tempus divisibile in semper divisibilia, et similiter ma-

gnitudo. — rr. c) Probatur ex consideratione unius et eiusdem -
mobilis. Unum enim et idem mobile regulariter motum, sicut

in toto tempore totum spatium pertransit, ita et dimidium in ἢ
medio tempore, et in minori minus: similiter ergo dividuntur

tempus et magnitudo. τ :

pus datum esse divisibile. Si autem e converso
detur quod tempus sit divisibile, in quo mobile
datum movetur per magnitudinem aliquam da-
tam, sequitur quod aeque velox mobile in minori
tempore, quod est pars totius temporis, moveatur
per minorem magnitudinem: et ita sequitur quod
magnitudo quae est A sit divisibilis.

3. Deinde cum dicit: Quoniam autem omnis etc.,
ostendit idem per duo mobilia, quorum unum
est velocius et aliud tardius. Et primo praemittit
quaedam necessaria ad propositum ostendendum;
secundo probat propositum, ibi: Quoniam autem :
omnis quidem motus ἢ etc. Circa primum duo facit:
primo ostendit quomodo velocius. se habet ad tar-
dius in hoc quod moveatur per maiorem magni- .
tudinem; secundo quomodo se habeat ad ipsum
quantum ad hoc quod est moveri per aequalem
magnitudinem, ibi: Manifestum autem ex his* etc.
Circa primum duo facit: primo proponit propo- -
situm, resumens quoddam ex superioribus, quod
est necessarium ad demonstrationes sequentes;
secundo demonstrat propositum, ibi: Sif enim
ipsum * etc.

4. Resumit ergo hoc *, quod omnis magnitudo
sit divisibilis in magnitudines, Et hoc patet per
hoc quod ostensum est supra *, quod impossibile
est aliquod continuum componi ex a/omis, idest

A

* Text. 17.

* Num. 9.

* Num. 7.

* Num. 5.

* hoc om. πον. ἢ

* Lect. t, n. 2.
sqq.

προ μι νοι, ἐν τον, ων ἐν ἀς-.

* numero EG.

* Num. praec.

* et add. prpvab.

* Num. seq.

is eniet edd.
à b et codd. exc.

CAP. Il, LECT. Τ᾿

ex indivisibilibus; et manifestum est quod magni-
tudo'omnis est de genere * continuorum. Ex his
sequitur quod necesse sit aliquod corpus velo-
cius in aequali tempore per maiorem magnitudi-
nem moveri; et etiam in minori tempore per
maiorem magnitudinem moveri. Et hoc modo
quidam definierunt velocius, quod plus movetur
in aequali tempore et etiam in minori.

5. Deinde cum dicit: Si enim ipsum etc., pro-
bat duo praemissa *. Et primo quod velocius in
aequali tempore * per maius spatium moveatur;
secundo quod etiam in minori tempore per maius
spatium movetur, ibi: 4t vero et in minori * etc.
Dicit ergo primo: sint duo mobilia A et B, quo-
rum A. velocius sit quam B; et sit magnitudo
CD, quam pertransit A in tempore Zl. Moveatur
autem B quod est tardius *, et A quod est ve-
locius, per eandem magnitudinem, et incipiant
simul moveri. His ergo positis, sic argumentatur.
Velocius est quod in aequali tempore plus mo-
vetur: sed A est velocius quam. B: ergo cum A
pervenerit * ad D, B nondum pervenit ad D,
quod est terminus magnitudinis, sed adhuc de-
ficiet, idest distabit ab eo; motum * tamen erit in
hoc tempore per*aliquam partem magnitudinis.
Cum ergo omnis pars sit minor toto, relinquitur
quod A in tempore Zl movetur per maiorem
magnitudinem quam B, quod in eodem tempore
movetur per partem magnitudinis. Unde sequitur
quod velocius in aequali tempore plus de spatio
pertransit.

6. Deinde cum dicit: 44 vero et in minori
plus etc., ostendit quod velocius in minori tem-
pore plus de spatio pertransit. Dictum est * enim
quod in tempore in quo A iam pervenit ad D,
B quod est tardius, adhuc distat a D. Detur ergo
quod in eodem tempore perveniat usque ad E ^.
Quia igitur omnis magnitudo divisibilis est, ut
supra * positum est, dividatur residuum magnitu-
dinis, scilicet ED, in quo velocius excedit tardius,

' in duas partes in puncto T. Manifestum est ergo

"tempore om.PB
CDH.

quod magnitudo CT est minor quam magnitudo
CD. Sed idem mobile per minorem magnitudi-
nem movetur in minori tempore. Quia ergo ipsum
A pervenit ad D in toto tempore ZI, ad pun-
ctum T perveniet in minori tempore; et sit illud
tempus ΖΚ. Inde sic arguitur. Magnitudo CT,
quam pertransit A, maior est magnitudine CE,
quam pertransit B: sed tempus ZK, in quo per-
transit A magnitudinem CT, est minus toto tem-
pore * Zl, in quo B tardius pertransit magnitu-
dinem CE: sequitur ergo quod velocius in minori
tempore pertranseat maius spatium.

7. Deinde cum dicit: Manifestum autem etc.,
ostendit quomodo velocius se habeat ad tardius in

275

moveri per aequalem magnitudinem. Et.primo
proponit intentum; secundo probat propositum,
ibi: Quoniam enim * etc. Dicit ergo primo quod ex
praemissis * manifestum esse potest, quod velo-
cius pertransit aequale spatium in minori tempore.

Secundo ibi: Quoniam enim maiorem etc., pro-
bat propositum duabus rationibus. Ad quarum
primam duo praemittit: quorum unum iam pro-
batum est *, scilicet quod velocius pertranseat
maiorem magnitudinem in minori tempore quam
tardius; secundum vero est per se manifestum 7,
scilicet quod ipsum mobile secundum seipsum
consideratum, in maiori tempore pertransit maio-
rem magnitudinem quam in minori.

Pertranseat enim hoc mobile A, quod est ve-
locius, hanc magnitudinem quae est LM, in PR
tempore ὃ: et partem magnitudinis, scilicet LX,
pertransibit in minori tempore quod est PS;
quod est minus quam PR, in quo pertransit LM,
sicut et LX est minor quam LM. Ex prima au-
tem suppositione accipit quod totum tempus PR,
in quo A pertransit totam magnitudinem LM,
sit minus tempore H, in quo B quod est tardius,
pertransit minorem magnitudinem, scilicet LX.
Dictum est enim quod velocius in minori tem-
pore pertransit maiorem magnitudinem. Ex his
procedit sic. Tempus PR est minus tempore H,
in quo B quod est tardius, pertransit magnitudi-
nem LX; et tempus PS est minus quam tempus
PR; ergo sequitur quod tempus PS sit minus
quam tempus H: quia si aliquid est minus minore,
etiam ipsum erit minus maiore. Cum ergo datum
sit quod in tempore PS velocius movetur per LX
magnitudinem, et tardius movetur per eandem
in * tempore H, sequitur quod velocius movetur
in minori tempore per aequale spatium.

8. Secundam rationem ponit ibi: Amplius au-
lem si omne etc.: quae talis est. Omne * quod
movetur per aequalem magnitudinem cum aliquo
alio mobili, aut movetur per eam in aequali
tempore aut in minori aut in maiori. Quod autem
movetur per aequalem magnitudinem .in maiori
tempore est tardius, ut supra * probatum est:
quod autem movetur in aequali tempore per
aequalem magnitudinem, est aeque velox, ut per
se manifestum est. Cum igitur id. quod velocius
est, neque sit aeque velox neque tardius, sequi-
tur quod neque in pluri tempore moveatur per
aequalem magnitudinem, neque in aequali: re-
linquitur ergo quod in minori. Sic ergo probatum
est quod necesse est * velocius pertransire ae-
qualem magnitudinem in minori tempore.

9. Deinde cum dicit: Quoniam autem omnis qui-
dem etc., probat propositum *, scilicet quod eiusdem
rationis sit tempus et magnitudinem semper dividi

«) Moveatur autem B, quod est tardius. — Pro autem, etiam habent
BFLRSV. - Codices omittunt et A quod est velocius: revera haec verba
non videntur necessaria postquam dictum iam est: e£ sit magnitudo CD
quam pertransit A, ad quod remittit sequens per eandem magnitu-
dinem.

8) usque ad E. — His addunt ab: in quo tempore mutatum est ab
ipso C in ipsum D, scilicet in tempore ZI, sed expelluntur iam in ed.
Venet. 1504.

q) secundum vero est per se manifestum. — secundum quod per se
manifestum est N; pro secundum vero est, secundo EpG; est om. etiam

cet. exc. BCDFHNRsG. — Pro pertransit, pertranseat EGN. — Pro ma-
gnitudinem, quantitatem EN, partem quantitatem G, sed partem expun-
gitur. Pergit E: quam in minori pertrauseat. Hoc autem mobile A
quod est velocius etc.; pergit G: quam in minori pertranseat, ut (marg.
add. hoc) mobile A quod 'est velocius etc.; pergit N: quam in minori,
ut si magnitudinem quae est LM pertransit in tempore PR, et par-
tem niagnitudinis etc.

ὃ) in PR tempore. — in QR tempore Piana, et ita semper in hoc
numero; item pro PS, QS; pro H, QH; pro LX, LO. Pro H, PH
ed. b et Venett. 1504, 1545.

* Infra in hoc
num.

* Num. praec.

* Num. praec.

* in om. r.

* Omne om. rab.

* Num. 5, 6.

* quod necesse
est om. EG.

* Cf. n. 3.

* Num. seq.
* Jbid.

* Lect. xxi, nn.
45 5-

* Lect.xviI, n. 10.
* Tertium codd.
et a b.

* ergo om. pb.

* impedit ACIKM
orvxya.

* impediri AkMO
TXYpCIQY.

* sexto add. Eecp
x.

* etiam om. pE
FGLMO, lac. HN.
** Lect.ix,n.8 sq.

* et om. pPNoab.

276

in divisibilia, aut etiam ex indivisibilibus componi.
Et circa hoc tria facit: primo praemittit quaedam
quae sunt necessaria ad sequentem probationem;
secundo ponit propositum, ibi: Zaec autem cum
sint * etc.; tertio probat, ibi: Quoniam enim osten-
sum est * etc.

Praemittit ergo primo, quod omnis motus est
in tempore; et hoc probatum est in quarto *: item
quod in omni tempore possibile sit moveri ; quod
ex definitione temporis apparet, quae in quarto *
data est. Secundum * est, quod omne quod mo-
vetur; contingit moveri velocius et tardius; idest
quod in quolibet mobili est invenire aliquid quod
velocius movetur, et aliquid quod tardius. - Sed
haec propositio videtur esse falsa. Determinatae
enim sunt velocitates motuum in natura: est enim
aliquis motus ita velox, quod nullus potest esse
eo velocior, scilicet motus primi mobilis. Ad hoc
ergo * dicendum, quod de natura alicuius rei
possumus loqui dupliciter: vel secundum ratio-
nem communem, vel secundum quod ad pro-
priam materiam applicatur. Et nihil prohibet *
aliquid, quod non impeditur ex ratione communi
rei, impediri ex applicatione ad aliquam mate-
riam determinatam; sicut non impeditur ex ra-
tione formae solis esse plures soles, sed ex hoc
quod tota materia speciei sub uno sole continetur.
Et similiter ex communi natura motus non prohi-
betur quin qualibet velocitate data, possit alia
maior velocitas inveniri *: sed impeditur ex deter-
minatis virtutibus mobilium et moventium. Hic
autem Aristoteles determinat de motu secundum
communem rationem motus, nondum applicando
motum ad determinata moventia et mobilia: et
ideo frequenter talibus propositionibus utitur in
hoc sexto libro, quae sunt verae secundum con-
siderationem communem motus, non autem se-
cundum applicationem ad determinata mobilia.
Et similiter non est contra rationem magnitudinis,
quod quaelibet magnitudo dividatur in minores:
et ideo utitur in hoc * libro, ut accipiat qualibet
magnitudine data aliam minorem; licet appli-
cando magnitudinem ad determinatam naturam,
sit aliqua minima magnitudo; quia quaelibet na-
tura requirit determinatam magnitudinem et par-
vitatem, ut etiam * in primo ** dictum est. - Ex
duobus autem praemissis concludit tertium, sci-
licet quod in omni tempore dato contingit et * ve-
locius et tardius moveri, quam sit motus datus in
tali tempore.

10. Deinde cum dicit: ZZaec autem cum sint etc.,
ex praemissis concludit propositum. Et dicit quod
cum praemissa sint vera, necesse est quod tempus
sit continuum , idest divisibile in semper divisi-
bilia. Supposito enim quod haec sit definitio con-
tinui, necesse est quod tempus sit continuum, si

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI

magnitudo est continua; quia ad divisionem ma-
gnitudinis sequitur divisio temporis, et e converso.

Deinde cum dicit: Quoniam enim ostensum
est etc., ostendit propositum, scilicet quod simi-
liter dividatur tempus et magnitudo. Quia enim
ostensum est * quod velocius pertransit aequale
spatium in minori tempore, ponatur quod A sit
velocius et B sit * tardius, et moveatur B tardius
per magnitudinem quae est CD, in tempore ZI.
Manifestum est ergo quod A quod est velocius,
movetur per eandem magnitudinem in minori
tempore; et sit tempus illud ZT. Iterum autem
quia * A quod est velocius, in tempore ZT
pertransivit totam magnitudinem quae est CD, B
quod est tardius *, in eodem tempore pertransit
minorem magnitudinem, quae sit CK. Et quia B
quod est tardius, pertransit magnitudinem CK * in
tempore ZT, A quod est velocius, pertransibit

'eandem magnitudinem adhuc in minori tempore;

et sic tempus ZT iterum dividetur. Et eo diviso,
secundum eandem rationem dividetur magnitudo
CK; quia tardius in parte illius temporis movetur
per minorem magnitudinem. Et si dividitur ma-
gnitudo, iterum dividetur et tempus; quia illam
partem magnitudinis velocius transibit in minori
tempore. Et sic semper procedetur, accipiendo
post motum velocioris aliquod * mobile tardius,
et post (ardius iterum velocius; et utendo eo quod
demonsiratum est, scilicet quod velocius pertrans-
eat aequale in minori tempore, et tardius in ae-
quali tempore minorem magnitudinem *. Sic enim
accipiendo id quod est * velocius, dividemus tem-
pus; et accipiendo id quod est tardius, dividemus
magnitudinem. Si ergo hoc verum est, quod sem-
per possit talis conversio fieri, procedendo a velo-
ciori in tardius et a tardiori in velocius; et * facta
tali conversione semper fit divisio magnitudinis
et temporis; manifestum erit quod omne tempus
est continuum, idest divisibile in semper divisi-
bilia, et similiter omnis magnitudo; quia per eas-
dem et * aequales divisiones dividitur tempus et
magnitudo, ut ostensum est.

11. Deinde cum dicit: Amplius autem et. ex
consuetis etc., ponit tertiam rationem * ad osten-
dendum quod magnitudo et tempus similiter di-
viduntur, ex consideratione unius et eiusdem mo-
bilis. Et dicit quod manifestum est etiam per
rationes quae consueverunt dici, quod si tempus
est continuum, idest divisibile in semper divisi-
bilia, quod et magnitudo eodem modo continua
est: quia unum et idem mobile regulariter mo-
tum, sicut in toto tempore pertransit totam ma-
gnitudinem, ita in medio tempore medium ma-
gnitudinis, et universaliter * in minori tempore
minorem magnitudinem. Et hoc ideo contingit,
quia similiter dividitur tempus sicut et magnitudo.

t) quae est CD, B quod est tardius. — quae est CKD, quod est
tardius Piana cum ed, Venet. 1551.

Ὁ universaliter. — similiter BEG (forte corrupte pro simpliciter ; cf.
text.), quod non bene exprimit generalem conclusionem quae hic ponitur.
Ibi: Ef hoc ideo contingit, ideo omittunt EpG; pro contingit, quod

om. R, concludit G et editiones omnes; ceteri vulgo habent οἱ, quod po-
test et contingit et concludit explicari, sed ex sensu patet quomodo sit
hoc loco accipiendum: quae sequuntur enim inducuntur per Aristote-
lem ut argumentum praecedentium, αἱ γὰρ αὐταὶ διαιρέσεις etc,, et talia
S. Thomas solitus est reddere per Et hoc ideo contingit vel simile.

34

* Num. 7.

* sit om. Prabs

* M: ]
niam ^ ne. -—

* CK om. pab.

* aliud rab.

* Num. 5, 7.

* est om. P.

* et om. EGI.

* Cf. num. 2.

Do 8 aco. χαρὰ Ὡς Σὰ

CAP. II, LECT. IV 277

LECTIO QUARTA

FINITUM ET INFINITUM SIMILITER INVENIUNTUR IN MAGNITUDINE ET IN TEMPORE -
' NULLUM CONTINUUM INDIVISIBILE ESSE DEMONSTRATUR

Καὶ εἰ ὁποτερονοῦν ἄπειρον; καὶ θάτερον" xal ὡς θά-
τερον; καὶ θάτερον" οἷον εἰ μὲν τοῖς ἐσχάτοις ἄπει-
ος ὁ χρόνος, καὶ τὸ μῆχος τοῖς ἐσχάτοις" εἰ δὲ τῇ
NAE πῇ τῇ διαιρέσει καὶ τὸ μῆκος" εἰ δὲ ἀμφοῖν
ὁ χρόνος, ἀμφοῖν καὶ τὸ μέγεθος.

Διὸ χαὶ ὁ Ζήνωνος λόγος ὑμῦλες λαμβάνει τὸ μὴ ἐνδέ-
εσθαι τὰ ἄπειρα διελθεῖν ἢ ἅψασθαι τῶν ἀπείρων
καθ᾽ ἕχαστον ἐν πεπερασμένῳ χρόνῳ. Διχῶς γὰρ λέ-
γεται χαὶ τὸ ἧκος χαὶ ὁ χρόνος ἄπειρον; χαὶ ὅλως
πᾶν τὸ συνεχές, ἤτοι χατὰ διαίρεσιν ἢ τοῖς ἐσχά-
τοις. Τῶν μὲν οὖν κατὰ ποσὸν ἀπείρων οὐχ ἐνδέχε-
ται ἅψασθαι ἐν πεπερασμένῳ χρόνῳ; τῶν δὲ κατὰ
διαίρεσιν ἐνδέχεται" καὶ γὰρ αὐτὸς ὁ χρόνος οὕτως
ἄπειρος. Ὥστε ἐν τῷ ἀπείρῳ χαὶ οὐκ ἐν τῷ πεπε-
ρασμένῳ συμβαίνει διιέναι τὸ ἄπειρον, καὶ ἅπτεσθαι
τῶν ἀπείρων τοῖς ἀπείροις, οὐ τοῖς πεπερασμεένοις,

Οὔτε δὴ τὸ ἄπειρον οἴόντε ἐν πεπερασμένῳ χρόνῳ διελ-
θεῖν, οὔτ᾽ ἐν ἀπείρῳ τὸ πεπερασμένον' ἀλλ᾽ ἐάν τε
ὁ χρόνος ἄπειρος f, καὶ τὸ μέγεθος ἔσται ἄπειρον,
ἐάν τε τὸ μέγεθος, καὶ ὁ χρόνοι

Ἔστω γὰρ πεπερασμένον μέγεθος ἐφ᾽ οὗ ΑΒ, χρόνος δὲ
ἄπειρος ἐφ᾽ gà I: εἰλήφθω δέ τι τοῦ ἌΣ πεπε-
pacpévov, ἐφ᾽ d TA. ᾿Εν τούτῳ οὖν δίεισί τι τοῦ
μεγέθους, καὶ ἔστω διεληλυθὸς ἐφ᾽ à ΒΕ. Τοῦτο δὲ
ἢ καταμετρήσει τὸ ἐφ᾽ d AB, ἢ ἐλλείψει, Tj ὑπερ-
βαλεῖ: διαφέρει γὰρ οὐθέν’ εἰ ydp ἀεὶ τὸ ἴσον τῷ ΒΕ
μέγεθος ἐν ἴσῳ χρόνῳ δίεισι, τοῦτο δὲ καταμετρεῖ
τὸ ὅλον, πεπερασμένος ἔσται ὁ πᾶς χρόνος ἐν ᾧ διῆλ-
θεν’ εἰς ἴσα γὰρ διαιρεθήσεται, ὡς x«l τὸ μέγεθος.

Ἔτι δ᾽ εἰ μὴ πᾶν μέγεθος ἐν ἀπείρῳ χρόνῳ δίεισιν, ἀλλ᾽
ἐνδέχεταί τι καὶ ἐν πεπερασμένῳ διελθεῖν, οἷον τὸ
BE, τοῦτο δὲ καταμετρήσει τὸ πᾶν, καὶ τὸ ἴσον ἐν
ἴσῳ δίεισιν: ὥστε πεπερασμένος ἔσται χαὶ ὁ χρόνος.

Ὅτι δ᾽ οὐχ ἐν ἀπείρῳ δίεισι τὸ BE, φανερόν, εἰ ληφθείη
ἐπὶ θάτερα πεπερασμένος ὁ χρόνος" εἰ γὰρ ἐν ἐλάτ-
τονι τὸ μέρος δίεισι, τοῦτο ἀνάγχη πεπεράνθαι, θα-
τέρου γε πέρατος ὑπάρχοντος.

'H αὐτὴ δὲ ἀπόδειξις καὶ εἰ τὸ μὲν μῆκος ἄπειρον, ὁ
δὲ χρόνος πεπερασμένος.

Φανερὸν οὖν ἐκ τῶν εἰρημένων ὡς οὔτε γραμμὴν οὔτε
ἐπίπεδον οὔτε ὅλως τῶν συνεχῶν οὐθὲν ἔσται ἄτο-
μον, οὐ μόνον διὸ τὸ νῦν λεχθέν, ἀλλὰ καὶ ὅτι συμ.-
βήσεται διαιρεῖσθαι τὸ ἄτομον.

᾿Επεὶ γὰρ ἐν ἅπαντι χρόνῳ τὸ θᾶττον καὶ βραδύτερόν

ἐστι, τὸ δὲ θᾶττον πλεῖον διέρχεται ἐν τῷ ἴσῳ
χρόνῳ, ἐνδέχεται χαὶ διπλάσιον καὶ ἡμιόλιον διιέναι
μῆκος" εἴη γὰρ ἂν οὗτος ὁ λόγος τοῦ τάχους. "Eva-
véyÜc οὖν τὸ θᾶττον ἡμιόλιον ἐν τῷ αὐτῷ χρόνῳ,
xai διῃρήσθω cd μεγέθη τὰ μὲν τοῦ θάττονος, ἐφ᾽
ᾧ ΑΒ ΒΓ ΓΔ, εἰς τρία ἄτομα, τὰ δὲ τοῦ βραδυτέ-
ou εἰς δύο, ἐφ᾽ ὧν EZ ZH. Οὐκοῦν καὶ ὁ χρόνος
BMaxpiidoecin εἰς τρία ἄτομα: τὸ γὰρ ἴσον ἐν τῷ
ἴσῳ χρόνῳ δίεισι. Διῃρήσθω οὖν ὁ χρόνος εἰς τὰ ΚΛ
AM MN, Πάλιν δ᾽ ἐπεὶ τὸ βραδύτερον ἐνήνεχται τὴν
EZ ZH, καὶ ὁ χρόνος τμηθήσεται δίχα. Διαιρεθήσε-
ται ἄρα τὰ ἄτομον; καὶ τὸ ἀμερὲς οὐκ ἐν ἀτόμῳ
δίεισιν, ἀλλ᾽ ἐν πλείονι, Φανερὸν οὖν ὅτι οὐδέν ἐστι
τῶν συνεχῶν ἀμερές.

ΘΥΝΟΡΒΙΒ. — 1. Argumentum et divisio textus. — 2. Si infi-
nitum sit tempus, et magnitudinem infinitam esse oportet, et
vice versa; sive loquamur de infinito in ultimis seu quod ter-
minis caret, sive de infinito divisione, quod nempe in infinitum

* Et si quodcumque infinitum est, et alterum; et sicut alte-
rum, et alterum est: ut si quidem ultimis infinitum est
tempus, et longitudo ultimis; si vero divisione, divisione
et longitudo; si autem in utrisque tempus, in utrisque
et longitudo.

* Unde et Zenonis ratio falsum opinatur, quod non est pos-
sibile infinita pertransire, aut tangere infinita secundum
unumquodque, in finito tempore. Dupliciter enim dicitur
et longitudo et tempus infinitum, et omnino omne con-
tinuum; aut secundum divisionem, aut in ultimis. Infi-
nitis quidem igitur secundum quantitatem non contingit
sese tangere in finito tempore: eis autem quae sunt
secundum divisionem , contingit; et namque ipsum
tempus sic infinitum est. Quare et in infinito tempore, et
non finito, accidit transiri infinitum ; et tangere infinita
infinitis, et non finitis.

Neque iam infinitum potest in finito tempore transire; neque
in infinito, finitum: sed si tempus infinitum sit, et magni-
tudo erit infinita; et si magnitudo, et tempus.

* Sit enim magnitudo finita in quo AB, tempus autem in-
finitum in quo est G. Accipiatur igitur temporis ali-
quid finitum in quo GD. In hoc igitur transibit aliquid
magnitudinis; et sit quod transitum est in quo BE.
Hoc autem aut mensurabit in quo est AB, aut deficiet,
aut excellet: differt enim nihil. Si enim semper aequa-
lem ei quae est in BE magnitudinem in aequali tem-
pore transibit, hoc autem mensurat totum; finitum erit
omne tempus, in quo transibit. In aequalia enim divi-
detur, sicut et magnitudo. .

* Amplius autem, si non omnem magnitudinem in infinito
tempore transibit, sed contingit aliquam et in finito
tempore transire, ut quae est BE: haec autem mensura-
bit totam, et aequalem in aequali transibit. Quare fini-
tum erit et tempus.

Quod autem non in infinito tempore transit quod est BE,
manifestum est, si accipiatur in altera finitum. tempus.
Si enim in minori partem pertransit, hanc necesse est
finitam esse, altero termino existente.

* Eadem autem demonstratio est, et si longitudo infinita sit,
tempus autem finitum.

Manifestum igitur ex dictis est quod neque linea neque
planum neque omnino ullum continuorum erit atomus :
non solum propter id quod nunc dictum est; sed quia
accidit dividi indivisibile.

* Quoniam enim in omni tempore velocius et tardius est;
velocius autem plus transit in aequali tempore; contingit
autem et duplam et hemioliam transire. longitudinem
(sit enim haec ratio velocis): adducatur igitur velocius
secundum hemiolium in eodem tempore, et dividantur
magnitudines quae quidem velocioris sunt, AB, BC,
CD, in tres atomos; quae vero sunt tardioris, in duos
in quibus sunt EZ, Zl. Itaque et tempus dividetur
in tria atoma: aequale enim in aequali tempore transibit.
Dividatur igitur tempus in ea quae sunt KL, LM,
MN. Iterum autem, quoniam deductum est tardius per
EZ, ZI, et tempus secabitur in gemina. Dividetur
ergo atomum et impartibile: non enim in atomo transit,
sed in pluri. Manifestum ergo est quod nihil continuo-
rum impartibile est.

dividi potest. — 3. Solvitur dubitatio Zenonis motum negantis
propter infinita numero puncta in qualibet linea, quae pertran-
sire non est in tempore finito. Etsi enim infinitum secundum
quantitatem, quod est in ultimis, transiri nequit tempore quan-

* Seq. cap. rr.
Text a wl

* "Text. 19.

* "Text. 20.

* "Text. 21.

* Text. 22.

* Text. 25.

* Num. 3.

* Num. 4.

* unum Pab.

* Lect. 1, n. 6.

* que Rn, Qui P
ab et cet. exc.
DFHNQSZ.

» signata om.

* Num. praec.

* Eleatis om.
codd. et a b.

2718

iitate finito, infinitum tamen divisione potest, cum et ipsum
tempus sic sit infinitum. Est tamen haec solutio ad hominem,
non ad veritatem. — 4. Resumitur propositum. Subdivisio tex-
tus. — 5. Probatur quod tempus non potest esse infinitum si ma-
gnitudo sit finita. a) Dato quod mobile pertranseat spatium fini-
tum in tempore infinito, partem eiusdem conficiet in parte aliqua
finita huius temporis.'Pars autem illa magnitudinis finitae, si
multoties sumatur, mensurabit vel excedet totum; sic enim se
habet finitum minus ad finitum maius: ergo et pars temporis
finita mensurabit vel excedet totum, cum similiter dividantur
tempus et magnitudo. Erit itaque totum tempus finitum. — 6. δ)
Accipiatur magnitudo finita quae finito tempore transeatur (tales
enim dari conspicimus): huiusmodi metietur illam finitam cui
respondere supponitur tempus infinitum. Idem vero mobile ma-
gnitudinem aequalem magnitudini acceptae, tempore aequali fi-
nito pertransibit: ideoque totum tempus constituetur ex tempori-
bus finitis toties acceptis, quoties magnitudines aequales accipien-
tur ad constituendam totam magnitudinem de qua est quaestio.
Erit ergo tempus finitum. - 7. In quo haec ratio differat a prima.

ostquam ostendit quod magnitudo et
tempus similiter dividuntur, hic osten-
dit quod finitum etiam et infinitum
»similiter inveniuntur in magnitudine
et tempore. Et circa hoc tria facit: primo ponit
propositum ; secundo ex hoc solvit dubitationem,
ibi: Unde οἱ Zenonis ralio * etc.; tertio probat pro-
positum, ibi: Neque iam infinitum * etc.

2. Dicit ergo primo, quod si quódcumque ho-
rum duorum, scilicet temporis et magnitudinis,
sit infinitum, et alterum est infinitum; et eo modo
quo alterum * est infinitum et alterum. Et hoc
exponit distinguendo duos modos infiniti; dicens
quod si tempus est infinitum in ultimis, et ma-
gnitudo est infinita in ultimis. Dicitur autem tem-
pus et magnitudo ^ esse infinita in ultimis, quia
scilicet ultimis caret; sicut si imaginaremur lineam
non terminari ad aliqua puncta, vel tempus non
terminari ad aliquod primum aut ultimum in-
stans. Et si tempus sit infinitum divisione, et
longitudo erit divisione infinita. Et est hic se-
cundus modus infiniti: dicitur enim divisione
infinitum, quod in infinitum dividi potest; quod

est de ratione continui, ut dictum est *. Et si.

tempus esset utroque modo infinitum, et longitu-
do esset utroque modo infinita. Et convenienter
isti duo modi infiniti contraponuntur: quia pri-
mus modus infiniti accipitur ex parte ultimorum
indivisibilium quae * privantur; secundus autem
modus accipitur secundum indivisibilia quae si-
gnantur in medio; dividitur enim linea secundum
puncta infra lineam signata *.

3. Deinde cum dicit: Unde et Zenonis etc., ex
praemissis * removet dubitationem Zenonis Elea-
tis *, qui volebat probare quod nihil movetur de
uno loco ad alium, puta de A in B. Manifestum
est enim quod inter A et B sunt infinita puncta
media, cum continuum sit divisibile in infinitum.
Si ergo movetur aliquid de A in B, oportet quod
pertranseat infinita, et quod tangat unumquodque
infinitorum; quod non est possibile fieri in tem-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI

Necessitas illam inducendi. - 8. Quod e converso longitudo non
possit esse infinita si tempus finitum sit, simili ratione probatur:
accipietur nempe aliquid longitudinis infinitae quod erit finitum. --
9. De divisione continui. Nullum continuum est indivisibile:
tum quia impossibile est continuum ex indivisibilibus componi,
quod tamen ex continuis componi potest; tum quia sequeretur
quod indivisibile divideretur. — 10. Ostenditur hoc secundum
inconveniens sequi. — Tria praesupposita. — Probatio. Sit ali-
quid. velocius altero secundum hanc proportionem, ita scilicet
quod velocius pertranseat unam magnitudinem compositam ex
tribus indivisibilibus, dum tardius per magnitudinem fertur ex
duobus impartibilibus compositam. In tria ergo indivisibilia di-
videtur tempus in quo velocius cursum suum. conficiet: tar-
diori autem in eodem tempore per duas magnitudines indivisi-
biles delato, unam earum in uno tempore indivisibili et dimi-
dio pertransibit. Dividetur ergo indivisibile temporis. Et eodem
modo sequetur magnitudinem indivisibilem dividi, si ponatur
tardius per tria indivisibilia spatii in tribus indivisibilibus tem-
poris moveri.

pore finito. Ergo in nullo tempore quantumcum-
que magno, dummodo sit finitum, aliquid. potest
moveri per quantumcumque parvum spatium.
Dicit ergo Philosophus quod ista ratio procedit *
ex falsa existimatione; quia * longitudo et tempus,
et quodcumque continuum, dupliciter dicitur esse
infinitum, ut dictum est *; scilicet secundum divi-
sionem et in ultimis. Si igitur essent aliqua, sci-
licet mobile et spatium, infinita secundum quan-
titatem, quod est esse infinitum in ultimis; non
contingeret quod se invicem tangerent in tempore
finito. Si vero sint infinita secundum divisionem,
hoc contingit; quia etiam tempus quod est finitum
secundum quantitatem, est sic infinitum, scilicet
secundum divisionem. Unde sequitur quod infi-
nitum transeatur, non quidem in tempore finito,
sed in tempore infinito; et quod infinita puncta
magnitudinis transeantur in infinitis nunc tempo-
ris, non autem in nunc * finitis. Est autem scien-
dum quod haec solutio est ad hominem, et non
ad veritatem, sicut infra Aristoteles manifestabit
in octavo *.

4. Deinde cum dicit: Neque iam infinitum etc.,
probat quod supra * posuit. Et primo resumit pro-
positum; secundo probat, ibi: Sit enim magni-
tudo * etc. Dicit ergo primo quod nullum mobile
potest transire infinitum spatium in tempore fi-

nito, neque finitum spatium in tempore infinito;

sed oportet, si tempus est infinitum, quod ma-
gnitudo sit infinita, et e converso.

Deinde cum dicit: .Sit enim magnitudo etc.;
probat propositum. Et primo quod tempus non
potest esse infinitum, si magnitudo sit finita; se-
cundo quod e converso ^, si longitudo sit infinita,
tempus non potest esse finitum, ibi: Eadem autem
demonstratio est * etc.

5. Primum autem * ostendit duabus rationibus:
quarum prima talis est. Sit magnitudo finita
quae est AB, et sit tempus infinitum quod est
G *. Accipiatur autem * huius infiniti temporis
aliqua pars finita quae sit GD. Quia igitur mo-

------

«) Dicitur autem tempus et magnitudo. — Pro dicitur, dicuntur
et a pro caret, carent D; pro et, vel BFGMNRVXZ. — scilicet
om, EG.

B) secundo quod e converso etc. — secundo cum dicit: Eadem au-
tem, probat e converso. Primum autem N. — Pro tempus non potest
esse finitum, et tempus oportet esse infinitum EG.

Y) quod est G. — quod est CD Piana. — Item post unam lineam ad
designandum tempus infinitum utitur siglis CD, sed in fine numeri bis
G, cum codicibus. Partem temporis infiniti (GD) prima vice nominat
CD, secunda vice HD, tertia et quarta vice BD; pars magnitudinis fini-
tae (BE) bis audit BE, postea BC. — Num. seq. pro BE semper BC. --
Num. 7 pro BE prima et quarta vice BC, de cetero BK.

]
|

* procedebat co-
dices exc. ps. ;
* el add. codd.

exc. N, ἘΝ

* Num. praec.

ὃ
* totam ἘΒΟΉΝΡΒ.

Oi aut ex-

.* transeatur r.

— ram
ed.

1 8

- pertransibit »
BQab.

CAP. II, LECT. IV

bile per totum tempus G pertransit totam magni-
tudinem AB, oportet quod in hac parte temporis
quae est GD, pertranseat aliquam. partem illius
magnitudinis , quae quidem sit BE. Cum autem
AB magnitudo sit finita et maior, BE autem
finitum et minus ?, necesse est quod BE aut men-
suret totum * AB, aut deficiet aut excellet in
mensurando, si multoties sumatur BE: sic enim
omne finitum minus se habet ad finitum maius,
ut patet in numeris. Ternarius enim, qui est mi-
nor senario, bis acceptus mensurat ipsum: qui-
narium vero, qui etiam est maior, non mensurat
bis acceptus, sed excedit; plus enim est bis tria
quam quinque. Similiter etiam et septenarium bis
acceptus non mensurat, sed deficit ab eo: minus
enim est bis tria quam septem. Sed tamen si ter-
narius ter accipiatur, excedet etiam septenarium.
Nihil autem differt quocumque modo horum
trium BE se habeat ad AB: quia idem mobile
semper pertransibit magnitudinem aequalem ei
quod * est BE, in tempore aequali ei quod est
GD. Sed BE mensurat totum AB vel excedit
ipsum, si multoties sumatur. Ergo et GD mensu-
rabit totum tempus G vel excedit ipsum, si mul-
toties sumatur; et sic oportet quod totum tempus
G sit finitum, in quo pertransit totam magnitu-
dinem finitam: quia oportet quod in aequalia
secundum. numerum dividatur tempus, sicut et
magnitudo.

6. Secundam rationem ponit ibi: Amplius au-
lem etc.: quae talis est. Quamvis enim detur
quod * magnitudinem finitam quae est AB, per-
transeat aliquod mobile in tempore infinito, non
tamen potest dari quod omnem magnitudinem
pertranseat in tempore infinito: quia videmus
quod multae magnitudines finitae temporibus fi-
nitis pertranseuntur. Sit igitur magnitudo finita
quae est BE, quae pertranseatur * tempore finito.
Sed BE, cum sit finita, mensurat AB, quae est
etiam finita. Sed idem mobile pertransibit aequa-
lem magnitudinem ei quae est BE, in aequali
tempore finito in quo ipsam pertransibat: et ita
quot * accipiebantur magnitudines aequales BE

- ad constituendam totam AB, tot tempora finita *

aequalia accipientur ad mensurationem vel con-
stitutionem totius temporis. Unde sequitur quod
totum tempus sit finitum.

7. Differt autem haec ratio a prima; quia in
prima ratione BE ponebatur pars magnitudinis
AB, hic autem * BE ponitur quaedam alia ma-
gnitudo separata.

Necessitatem autem huius secundae rationis

positae * ostendit cum subdit: Quod autem non
in infinito etc. Posset enim aliquis contra primam
rationem cavillando dicere, quod sicut totam ma-
gnitudinem AB pertransit * in tempore infinito,
ita et quamlibet partem eius; et sic partem BE
non pertransibit tempore finito. Sed quia non
potest dari quod quamlibet magnitudinem per-

979

transeat tempore infinito, oportuit inducere se-
cundam rationem, quod BE sit quaedam alia
magnitudo, quam tempore finito pertranseat. Et
hoc est quod subdit, quod manifestum est quod
mobile non pertransit magnitudinem quae est
BE in infinito tempore, si accipiatur in altera
finitum tempus, idest si accipiatur aliqua alia
magnitudo a prima, quae dicatur BE, quam per-
transit * tempore finito. Si enim in minori tem- *
pore pertransit partem magnitudinis quam totum,
necesse est hanc magnitudinem quae est BE,
finitam esse, altero termino existente finito , sci-
licet AB. Quasi dicat: si tempus in quo pertran-
sit * BE, est finitum, et minus tempore infinito
in quo pertransit * AB , necesse est quod BE
sit minor quam AB; et ita quod BE sit finita,
cum AB finita sit.

8. Deinde cum dicit: Eadem autem demonstra-

lio etc., ponit * quod eadem demonstratio est du-

cens ad impossibile, si dicatur quod longitudo
sit infinita et tempus finitum. Quia accipietur ali-
quid longitudinis infinitae, quod erit finitum; sicut
accipiebatur aliquid temporis infiniti, quod est
finitum.

9. Deinde cum dicit: Manifestum igitur ex di-
clis etc., probat quod nullum continuum est in-
divisibile *. Et primo dicit ** quod inconveniens
sequitur si hoc, ponatur; secundo ponit demon-
strationem ad illud inconveniens ducentem, ibi:
Quoniam enim in omni tempore * etc. Dicit ergo
primo manifestum esse ex dictis, quod neque li-
nea neque planum, idest superficies, neque omni-
no aliquod continuum, est atomus, idest indivisi-
bile: tum propter praedicta *, quia videlicet im-
possibile est aliquod continuum ex indivisibilibus
componi, cum tamen ex continuis possit componi
continuum; tum etiam quia sequeretur quod in-
divisibile divideretur.

10. Deinde cum dicit: Quoniam enim in omni

lempore etc., ponit demonstrationem ad hoc in-
conveniens ducentem: in qua primo praesupponit
quaedam superius * manifestata. Quorum unum
est, quod in omni tempore contingat velocius et
tardius moveri *. Secundum est quod velocius plus
pertransit de magnitudine in aequali tempore *.
Tertium est quod contingit esse excessum velo-
citatis ad velocitatem, et longitudinis pertransitae
iba longitadinem, secundum diversas proportio-
nes *: puta secundum duplicem, quae est pro-
porté duorum ad unum; et secundum Zemio-
liam *, quae habet totum et dimidium, quae alio
nomine * dicitur sexquialtera, ut proportio trium
ad duo; vel secundum quantamcumque * aliam
proportionem.

Ex his autem suppositis sic procedit. Sit haec
proportio velocis ad velox, ut inveniatur aliquid
velocius altero secundum Aermiolium *, idest sex-
quialteram proportionem ; et sit ita, quod velocius
pertranseat unam magnitudinem quae sit ABCD,

9) et maior, BE autem finitum et minus. — et maior BE, KD autem
Jinitum et minus ipso F Piana et edd. Venett. 1551, 1552; et maior
BE, GD autem finitum et minus ipso G edd. a b et Venett. 1504, 1545.

£) alio nomine. — aliquo modo EG, alio niodo edd. ab et Venet]
1545. — sexquialtera codices plurimi corrumipunt in sexquilatera ve
peius; item inferius sexquialteram.

ΠῚ" Ρ

ν agp ad P
a

in quod per-
transibit p.

* dicit codd. et
ab.

* Cf. lect. t, n. 1.
** ostendit PCNY
a b.

* Num. seq.

* Lect. 1 sqq.

* Lect. praec.

* bid.
* ]bid.

num. 9.

num. 5.

* bid. num. 9.

* illam EG, he-
miolam cet. exc.
FSI.

ε
* quamcumque
BEFGHNRVXZ.

* hemiolam usc,
om. Epa.

280

compositam ex tribus magnitudinibus indivisibi-
libus, quarum una sit AB, alia BC, tertia CD. In
eodem autem tempore oportet quod tardius se-
cundum praedictam proportionem pertranseat ma-
gnitudinem compositam ex duabus indivisibilibus
magnitudinibus, quae sit magnitudo EZI *. Et
quia tempus dividitur sicut et magnitudo, necesse
est quod tempus in quo velocius pertransit tres
indivisibiles magnitudines, dividatur in tria indi-
visibilia; quia oportet quod aequale in aequali
tempore pertranseat. Sit ergo tempus KLMN di-
visum in tria indivisibilia ". Sed quia tardius in
eodem tempore movetur per EZI, quae sunt
duae magnitudines indivisibiles, necesse est quod
tempus dividatur in duo media: et sic sequetur
quod indivisibile dividatur. Oportebit enim quod
tardius unam magnitudinem indivisibilem per-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI

transeat in uno indivisibili tempore ét dimidio.
Non enim potest dici quod unam indivisibilem
magnitudinem transeat in uno indivisibili tempo-
re; quia sic non prius * moveretur velocius quam
tardius. Ergo relinquitur quod tardius pertranseat
indivisibilem magnitudinem in pluri quam in uno
indivisibili tempore, et in minori quam in * duo-
bus; et sic oportebit unum indivisibile tempus
dividi. Et eodem modo sequitur quod indivisi-
bilis magnitudo dividatur, si ponatur quod tar-
dius moveatur per tres indivisibiles magnitudines,
in tribus indivisibilibus temporibus. Velocius enim
in uno indivisibili tempore movebitur per plus *
quam per unam indivisibilem magnitudinem, et
per minus quam per * duas.- Unde manifestum
fit, quod nullum continuum potest esse indi-
visibile.

Ὁ quae sit magnitudo EZI. — quae sit magnitudo EF, FG Piana.-
Pergunt Pab: Et quia tempus dividi potest sicut etiam magnitudo.

7) tempus KLMN divisum in tria indivisibilia. — tempus KL, LM,
MN etc. a b et Venett. 1504, 1545, quod sequentes editiones transponunt:

tempus divisum in KL, LM, MN, tria indivisibilia. — Lin. seq. pro EZI
Piana habet EF, FG. Quomodo intelligendum sit quod sequitur, quae
sunt duae magnitudines indivisibiles, manifestum est ex supra dictis
de divisione magnitudinis ABCD. :

RENI ΔΆ ὙΝ ΜΡ ΤΡ ὙΠῸ TP, PY SN

CAP. III, LECT. V 281

ΩΤ
MV

LECTIO QUINTA

APEUODUAURE Se

QUOD NUNC SIT INDIVISIBILE TEMPORIS: QUOD IN IPSO NIHIL MOVEATUR NEC QUIESCAT:
ET QUOD OMNE QUOD MOVETUR SIT DIVISIBILE - DUBITATIONES QUAEDAM REMOVENTUR

Ei:

ER:

USUS

᾿Ανάγκη δὲ καὶ τὸ νῦν τὸ μὴ καθ᾽ ἕτερον ἀλλὰ xa0' | * Necesse est autem et ipsum nunc, quod non secundum “ Cap. m. Text.

24.

MR

αὑτὸ καὶ πρῶτον λεγόμενον ἀδιαίρετον εἶναι, καὶ ἐν
ἅπαντι τὸ τοιοῦτο χρόνῳ ἐνυπάρχειν. SUUM
Ἔστι γὰρ ἔσχατον τι τοῦ γεγονότος, οὗ ἐπὶ τάδε οὐθέν
ἐστι τοῦ μέλλοντος; καὶ πάλιν τοῦ μέλλοντος; οὗ
ἐπὶ τάδε οὐθέν ἐστι τοῦ γεγονότος" ὃ δὴ ἔφαμεν
ἀμφοῖν εἶναι πέρας. Τοῦτο ES ἂν δειχθῇ ὅτι τοιοῦ-
τόν ἐστι καθ᾽ αὐτὸ xal ταὐτόν, ἅυια φανερὸν ἔσται
καὶ ὅτι ἀδιαίρετον.
᾿Ανάγκη δὴ τὸ αὐτὸ εἶναι τὸ νῦν τὸ ἔσχατον ἀγιφοτέ-
gov τῶν χρόνων" ΐ :
εἰ γὰρ ἕτερον, ἐφεξῆς μὲν οὐχ ἂν εἴη θάτερον θατέρῳ,
YU, ετεβθγγ εφεκης on 9E τῶν m Y Moe
ιὰ τὸ μὴ εἶναι συνεχὲς ἐξ ἀμερῶν' εἰ δὲ χωρὶς ἑκά-
τερον, μεταξὺ ἔσται χρόνος" πᾶν γὰρ τὸ συνεχὲς
τοιοῦτον ὡστ᾽ εἰναί τι συνώνυμον μεταξὺ τῶν πε-
deov. ᾿Αλλὰ μιὴν εἰ χρόνος τὸ μεταξύ, διαιρετὸν
ἔσται: πᾶς 12e χρόνος ἔζδέαται ὅτι διαιρετός. Ὥστε
διαιρετὸν τὸ νῦν. 4
Ei δὲ διαιρετὸν τὸ νῦν, ἔσται τι τοῦ γεγονότος ἐν τῷ
μέλλοντι καὶ τοῦ μέλλοντος ἐν τῷ γεγονότι" καθ᾽ ὃ
γὰρ ἂν διαιρεθῇ, τοῦτο διοριεῖ τὸν παρήκοντα καὶ
τὸν μέλλοντα χρόνον.
"Aja δὲ καὶ οὐχ ἂν καθ᾽ αὐτὸ εἴη τὸ νῦν;
ἕτερον: ἡ γὰρ διαίρεσις οὐ καθ᾽ αὐτό. ὃ
Πρὸς δὲ τούτοις τοῦ νῦν τὸ μέν τι γεγονός ἔσται; τὸ
δὲ μέλλον, καὶ οὐχ ἀεὶ τὸ αὐτὸ γεγονὸς ἢ “μέλλον.
Οὐδὲ δὴ τὸ νῦν τὸ αὐτό: πολλαχῇ γὰρ διαιρετὸς ὁ
ρόνος. Ὥστ᾽ εἰ ταῦτα ἀδύνατον ὑπάρχειν τῷ νῦν,
ἀνάγκη τὸ αὐτὸ εἶναι τὸ ἐν ἑκατέρῳ νῦν.

ἀλλὰ καθ᾽

᾿Αλλὰ μὴν εἰ ταὐτό, φανερὸν ὅτι καὶ ἀδιαίρετον" εἰ γὰρ'
ιαιρετόν, πάλιν ταὐτὰ συμβήσεται ἃ καὶ ἐν τῷ
πρότερον. Ὅτι μὲν τοίνυν ἐστί τι ἐν τῷ χρόνῳ ἀδιαί-
ρέτον, ὅ φαμεν εἶναι τὸ νῦν, δῆλόν ἐστιν Ex τῶν εἰ-
ἡμιένων.

Ὅτι δ᾽ οὐδὲν ἐν τῷ νῦν κινεῖται, ἐκ τῶνδε φανερόν᾽ εἰ
γάρ ἐστιν, ἐνδέχεται καὶ θᾶττον κινεῖσθαι ἐν αὐτῷ
χαὶ βραδύτερον. Ἔστω δὴ τὸ νῦν, ἐφ᾽’ ᾧ N, κεκι-
νήσθω δ' ἐν αὐτῷ τὸ θᾶττον τὴν ΑΒ. Οὐχοῦν τὸ
βραδύτερον ἐν τῷ αὐτῷ ἐλάττω τῆς ΑΒ χινηθήσε-
ται, οἷον τὴν ΑΓ, ᾿Επεὶ δὲ τὸ βραδύτερον ἐν ὅλῳ τῷ
νῦν κεκίνηται τὴν AT, τὸ θᾶττον ἐν ἐλάττονι τού-
τοῦ χινηθήσεται. Ὥστε διαιρεθήσεται τὸ νῦν. ᾿Αλλ’
ἦν ἀδιαίρετον. Οὐχ dpa ἔστι κινεῖσθαι ἐν τῷ νῦν.

᾿Αλλὸ μὴν οὐδ᾽ ἠρεμεῖν’ ἠρεμεῖν γὰρ ἐλέγομεν τὸ πε-
φυχὸς κινεῖσθαι μὴ κινούμενον ὅτε πέφυχε καὶ οὐ καὶ
ὡς’ ὧστ᾽ ἐπεὶ ἐν τῷ νῦν οὐθὲν πέφυχε κινεῖσθαι,
δῆλον ὡς οὐδ᾽ ἠρεμεῖν.

Ἔτι δ᾽ εἰ τὸ αὐτὸ μέν ἐστι τὸ νῦν ἐν ἀμφοῖν τοῖν χρό-
νοιν, ἐνδέχεται δὲ τὸν μὲν κινεῖσθαι, τὸν δ᾽ ἠρεμεῖν
ὅλον" τὸ δ᾽ ὅλον κινούμενον τὸν χρόνον ἐν ὁτῳοῦν
κινηθήσεται τῶν τούτου καθ᾽ ὃ πέφυχε χινεῖσθαι,
καὶ τὸ ἠρεμοῦν ὡσαύτως ἠρεμήσει, συμβήσεται τὸ
αὐτὸ ἅμα 7i εμεῖν χαὶ κινεῖσθαι" τὸ γὰρ αὐτὸ ἔσχα-
τον τῶν χρόνων ἀμφοτέρων, τὸ νῦν.

Ἔτι δ᾽ ἠρεμεῖν μὲν λέγομεν τὸ ὁμοίως ἔχον καὶ αὐτὸ
xal τὰ μέρη νῦν καὶ πρότερον! ἐν δὲ τῷ νῦν οὐκ
ἔστι τὸ πρότερον, ὥστ᾽ οὐδ᾽ ἠρεμεῖν. ᾿Ανάγκη ἄρα
χαὶ sxcuitadus τὸ xioUp.evoy ἐν χρόνῳ xal ἠρεμεῖν τὸ
ἠοεμιοῦν.

Τὸ ὃ: εὐ κδάν γεν ἅπαν ἀνάγκη διαιρετὸν εἶναι" ἐπεὶ
γὰρ ἔκ τινος εἴς τι πᾶσα μεταβολή, καὶ ὅταν μὲν

Opp. D. Τβομαξ T. II.

alterum sed per se et primum dictum, indivisibile esse,
et in omni tempore huiusmodi esse.

Est enim aliquid ultimum eius quod factum est, cuius su-
per hoc nihil futuri est; et iterum futuri est, cuius su-
per hoc nihil est illius quod factum est; quod utique
diximus utrorumque esse terminum. * Hoc autem si de-

monstretur quoniam: huiusmodi est per se, et ipsum ^ Text. 35.

simul manifestum erit quod indivisibile est.

* Necesse est igitur idem esse ipsum nunc, quod utrisque * Text. 26.

temporibus ultimum est.

Si enim alterum est, consequenter non erit alterum alteri,
propter id quod non est continuum ex impartibilibus. Si
autem seorsum est utrumque, inter ea erit tempus: omne
enim continuum huiusmodi est. Quare erit aliquid uni-
vocum medium terminorum. At verositempus medium
est, divisibile erit: omne enim tempus ostensum est
quod divisibile sit. Quare divisibile est ipsum nunc.

Si autem divisibile est ipsum nunc, erit aliquid quod factum
est in futuro, et futuri in eo quod factum est. Secun-
dum quod enim dividetur, hoc determinat praeteritum
et futurum tempus.

* Simul autem et non per se erit hoc nunc, sed secundum
alterum. Divisio enim non secundum ipsum est.

Adhuc autem, ipsius nunc hoc quidem factum erit, illud
autem futurum; et non semper idem factum est et futu-
rum. Neque itaque ipsum nunc idem est simul: multi-
pliciter enim divisibile est tempus. * Quare si hoc impos-
sibile est inesse ipsi nunc, necesse est idem esse quod in
utroque nunc est.

At vero si idem, est manifestum quod et indivisibile. Si
enim divisibile est, iterum contingent eadem quae et
prius. * Quod igitur sit aliquid in tempore indivisibile,
quod dicimus esse ipsum nunc, manifestum est ex his
quae dicta sunt.

Quod autem nihil in ipso nunc movetur, ex his manifestum
est. Si namque est, contingit et velocius moveri in ipso
nunc et tardius. Sit igitur ipsum nunc in quo N; movea-
tur autem velocius in ipso per AB. Ergo tardius in
ipso per minorem quam sit AB movebitur, ut per AG.
Quoniam autem tardius in toto ipso nunc movebatur
per AG, velocius in minori quam hoc movebitur. Quare
dividetur ipsum nunc. Sed erat indivisibile. Non ergo
est moveri in ipso nunc.

* At vero neque quiescere. Quiescere enim diximus aptum
natum moveri, quod non movetur quando aptum natum
est, et quo, et sic. Quare, quoniam in ipso nunc nihil
aptum natum est moveri, manifestum quia neque quie-
scere.

* Amplius, si idem quidem nunc in utrisque temporibus est,
contingit autem hoc quidem moveri, illud autem quie-
scere per totum; quod autem movetur in tempore toto,
in quolibet movebitur huius, secundum quod aptum
natum est moveri, et quiescens similiter quiescet: contin-
git idem simul quiescere et moveri. Idem) enim ultimum
temporum utrorumque ipsum nunc est.

Amplius autem, quiescere quidem dicimus id quod similiter
se habet et ipsum et partes, et nunc et prius: in ipso
nunc autem non est prius: quare neque quiescere. Ne-
cesse est ergo et moveri quod movetur in tempore, et
quiescere quiescens.

* Quod mutatur autem omne, necesse est divisibile esse.
Quoniam enim ex quodam in quiddam omnis mutatio

36

* Cap.rv. Text.32.

* Lect. seq.

282

4 ἐν τούτῳ εἰς ὃ μετέβαλεν, οὐχέτι μεταβάλλει:
ὅταν δὲ ἐξ οὐ μετέβαλε, καὶ αὐτὸ καὶ τὰ μέρη
πάντα οὐ μεταβάλλει: τὸ γὰρ ὡσαύτως ἔχον χαὶ
αὐτὸ καὶ τὰ μέρη οὐ μεταβάλλει. ᾿Ανάγχη οὖν τὸ
μὲν τι ἐν τούτῳ εἶναι, τὸ δ᾽ ἐν θατέρῳ τοῦ 'μετα-
βάλλοντος: οὔτε γὰρ ἐν ἀυφοτέροις οὔτ᾽ ἐν μηδὲε-
τέρῳ δυνατόν. Λέγω δ᾽ εἰς ὃ μεταβάλλει τὸ πρῶτον
χατοὸ τὴν μεταβολήν, οἷον ἐχ τοῦ λευχοῦ τὸ φαιόν,
οὐ τὸ μέλαν' οὐ γὰρ ἀνάγκη τὸ μεταβάλλον ἐν ὁπο-
τερῳοῦν εἶναι τῶν ἄκρων. Φανερὸν οὖν ὅτι πᾶν τὸ
μεταβάλλον ἔσται διαιρετόν.

SyNoPsis. — 1, Argumentum. et divisio textus. — 2. Aliquid
denominatur nunc dupliciter: secundum alterum, sicut totus

. dies praesens non secundum seipsum, sed secundum aliquid sui;

vel primo et per se; et tale ex necessitate est indivisibile et in
omni tempore. -- 3. Praeteritum, quia continuum finitum, ad
aliquid terminatur extra quod nihil ipsius est invenire, et infra
quod nihil futuri; et simili modo futurum ab ultimo aliquo fini-
tur; quod ultimum est terminus utriusque temporis, cum tem-
pus sit continuum. Quod igitur est tale per seipsum (et hoc est
esse nunc per seipsum), indivisibile procul dubio erit. - 4. Sub-
divisio textus. — Necesse est esse idem nunc ultimum praeteriti
et futuri — 5. Probatur. Si unum nunc sit principium futuri et
alterum finis praeteriti, unum non potest immediate sequi ad
alterum : quia sequeretur tempus ex impartibilibus componi. Nec
ab invicem distare possunt: nam tunc tempus interesse deberet,
cum in continuo sint; hoc autem repugnat, quia consequenter
se habentia medium proximi generis non admittunt. Et praeterea
tempus illud medium diceretur unc: esset ergo munc divisibile
propter temporis divisibilitatem. — 6. Quod autem nunc sit indi-
visibile, probatur. a) Quia enim nunc est extremum et praeteriti
et futuri, in utroque ipsum esse oportet; sed si nunc dividitur,
una eius pars erit praeterita, altera futura; sequetur ergo aliquid
praeteriti in futuro inveniri, et e converso. b) Si nunc sit divisi-
bile, non erit »unc secundum seipsum, sed secundum alterum.
Nunc enim est divisio temporis, quatenus terminus communis
praeteriti et futuri: nullum autem divisibile est sua divisio. c) Di-
cendo nunc, aliquid totum simul in praesenti intelligimus; si
autem zunc dividatur, non erit totum simul, sed una pars prae-
terita et alia futura, — 7. Quia igitur divisibilitas ipsius zunc se-
quebatur ad hoc quod dicebatur non esse idem extremum utrius-
que temporis, huius positionis falsitas concluditur. - E contrario,
posito quod idem nunc sit extremum praeteriti et futuri, sequitur
propter praedicta (num. praec.) ipsum esse indiyisibile. Neque ergo
est divisibile quasi alterum et alterum, neque ut idem existens. —
8. In nunc non potest esse motus: sequeretur enim quod nunc
esset divisibile, contra id quod. probatum est. — 9. Nec etiam
quies potest esse in nunc. a) Nihil enim quiescit nisi aptum na-
tum sit moveri, et quando et sicut moveri est aptum; sed in
ipso nunc non est possibile moveri; ergo neque quiescere. 5) Idem
nunc est in duobus temporibus, in quorum uno contingit moveri
per totum, et in altero per totum quiescere: si ergo in nunc mo-
veri et quiescere contingit, in eodem instanti aliquid quiescet et
movebitur. c) Illud quiescit quod similiter se habet nunc et prius;
sed in.unc non invenitur prius; non ergo contingit in ipso
quiescere. - Omne igitur quod movetur vel quiescit, quiescere
vel movere in tempore oportet. -- 10. Omne quod movetur esse

à ostquam ostendit Philosophus quod
Πα πὰ continuum ex indivisibilibus
wA componitur, neque indivisibile esse ,

x κί ex quibus apparet motum esse divi-
sibilem; hic determinat de divisione motus. Et
primo praemittit quaedam necessaria ad motus
divisionem; secundo de ipsa motus divisione de-
terminat, ibi: Motus autem est divisibilis duplici-
ler * etc. Circa primum duo facit: primo ostendit
quod in indivisibili temporis non contingit esse
motum neque quietem; secundo ostendit quod
indivisibile non potest moveri, ibi: Quod multa-

T2N

Mat
NA

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI

est, et cum quidem sit in hoc in quod mutatum est,
non amplius mutatur; cum autem est in eo ex quo
mutatum est, et ipsum et partes omnes, non mutatur

(quod enim similiter se habet et ipsum et partes omnes, -

. non mutatur): necesse igitur hoc quidem aliquid in hoc
esse, aliud vero in altero mutantis; non enim in utrisque,
neque in neutro possibile est totum esse. Dico autem in
quod mutatur primum secundum mutationem, ut ex
albo in fuscum, non in nigrum: non enim necesse est
quod mutatur in quocumque esse ultimorum. Manife-
stum igitur est quod omne quod mutatur erit divisibile.

divisibile probatur. Omnis mutatio est ex quodam in quiddam:
sed quando aliquid est in termino ad quem, non mutatur, sed
mutatum est; et si sit in termino 4 quo secundum se totum
et secundum omnes suas partes, quiescit; esse autem in utro-
que secundum omnes suas partes est impossibile; nec dici potest
quod in neutro terminorum sit (terminus enim ad quem hic in-
telligitur proximus, non ultimus): relinquitur ergo quod secun-
dum aliquid sui sit in uno, et secundum aliquid sui in. altero;
ac proinde quod sit divisibile. - rr. Dubitat Commentator an
Philosophus hic intendat mobile secundum motum proprie di-
ctum; quia etiam quod mutatur secundum substantiam, divisi-
bile. invenitur. Si autem loquatur de mutabili quocumque modo,
ut ex eius verbis apparet, non videtur eius demonstratio valere,
cum quaedam transmutationes sint indivisibiles. — 12. Reiicitur
solutio Alexandri negantis mutationes indivisibiles et in non tem-
pore. Item Themistii dicentis Aristotelem loqui de transmutatio-
nibus quae manifeste fiunt in tempore. Respondet Avempace Ari-
stotelem loqui de divisione mobilis per accidentia contraria, de
quorum uno in alterum mutatur. — 13. Solvit autem Averroes
dicens mutationes indivisibiles esse per accidens, quatenus sunt
termini motuum divisibilium; ideoque in demonstratione prae-
termissas fuisse. — 14. Ostenditur obiectionem non esse ad pro-
positum: non enim in ratione posita n. 10, ex divisione muta-
tionis mobile esse divisibile concluditur, sed ex aliis principiis
per se notis. — Declaratur magis magisque probatio Aristotelis, et
iuxta hanc interpretationem explicantur solutiones Alexandri,
'Themistii ét Averrois. — 15. Alia dubitatio ex parte alteratio-
nis. Quia totum simul alteratur, non videtur verum quod id
quod alteratur. possit esse partim in uno et partim in altero
termino. — 16. Respondetur quod demonstrationes in hoc sexto
libro positae ad motum localem perfecte pertinent, ad alios au-
tem quatenus aliquid continuitatis et regularitatis participant. In
motu locali igitur absolute verum est unam partem prius per-
venire ad terminum ad quem quam aliam, in motu alterati:
vero aliqualiter hoc invenitur; quatenus nempe alterans, cum sit
finitae virtutis, nonnisi usque ad determinatam quantitatem cor-
pus alterare potest, alteratum vero aliud sibi coniunctum alterat,
et sic inde, quousque deficiat virtus. Praeterea in illo toto simul
alterato est quandam successionem considerare, quatenus partes
successive ad perfectam alterationem perveniunt. [- 17. Extorta:
expositio quorundam, dicentium ea quae hic dicuntur magi
verificari in motu alterationis quam in motu locali. -- 18. Triplici
argumento reprobatur: ex Aristotelis verbis, ex eius intentione,
et ex expositioné quam ipse tradit.— 19. Solvitur dubium quod
ex expositione Aristotelis oritur, circa illa verba: id im quod pri-
mum mutatur. T

tur autem omne * etc. Circa primum duo facit:
primo ostendit quod indivisibile temporis est ipsum
nunc; secundo quod in nunc nihil movetur aut
quiescit, ibi: Quod autem nihil in ipso nunc mo-
vetur * etc. Circa primum ^ tria facit; primo pro-
ponit quod intendit; secundo ponit ea ex quibus
probari potest propositum, ibi: Es? enim aliquid
ultimum eius * etc.; tertio ostendit id quod ad haec
consequitur, ibi: Necesse est igitur * etc.

2. Circa primum considerandum est, quod ali-
quid dicitur * nunc secundum alterum, et non se-
cundum seipsum: sicut dicimus nunc agi quod in

4) Circa primum, — Ita legimus cum sI: putamus enim mendum esse
amanuensium lectionem cet. et Pab, Circa hoc. Post hoc add. autem
BEFGMNXZsH; pH hab. lac. — Ibi, tertio ostendit id quod ad haec con-

sequitur, pro ostendit, proponit PACDIKMOQTXYab, proponit al. l'ra
ostendit S; pro id quod , quoddam quod L, quid HORZ, quod cet.; pro
haec, hoc codd. et a; pro consequitur , sequitur CEHR. Cf. num. 4.

* Num.

—— RC

EE

* praesens om.
EG.

CAP. ΠΙ,

toto praesenti die agitur; tamen totus dies prae-
sens ? non dicitur praesens secundum seipsum,
sed secundum aliquid sui. Manifestum est enim
quod totius diei aliqua pars praeteriit, et aliqua
futura est: quod autem praeteriit vel futurum est,
non est nunc. Sic ergo patet quod totus dies prae-
sens non est nunc primo et per se, sed per ali-
quid sui: et similiter nec hora, nec quodcumque
aliud tempus ^. Dicit ergo quod id quod dicitur
nunc primo et per se, et non secundum alterum,
ex necessitate est indivisibile, et iterum ex ne-
cessitate est in omni tempore.

3. Deinde cum dicit: .Es/ enim aliquid etc. ,
probat propositum. Manifestum est enim quod
cuiuslibet continui finiti est accipere aliquod ul-
timum, extra quod nihil est eius cuius est ulti-
mum; sicut nihil lineae est extra punctum, quod
terminat lineam. Tempus autem praeteritum est
quoddam continuum finitum ad praesens. Est
ergo accipere aliquod ultimum ezus quod factum
est, idest praeteriti, extra quod nihil. est praeteriti,
et infra quod nihil est futuri. Et similiter erit ac-
cipere aliquod ultimunr futuri, infra quod nihil est
praeteriti. Et illud ultimum est terminus utrius-
que, scilicet praeteriti et futuri"; quia cum totum
tempus sit continuum, oportet quod praeteritum
et futurum ad unum terminum copulentur. Si
igitur de aliquo demonstretur quod ipsum sit tale
per seipsum, quod est esse nunc per seipsum et
non per aliquid sui, simul cum hoc manifestum
erit quod sit indivisibile.

4. Deinde cum dicit: Necesse est igitur etc.,
ostendit quoddam consequens ad praemissa *. Et
circa hoc duo facit: primo ostendit, supposito
quod nunc sit indivisibile, quod oporteat idem
nunc esse quod est terminus praeteriti et termi-
nus futuri; secundo ostendit quod e converso,
81 est idem utrumque nunc, oportet quod nunc
sit indivisibile, ibi: Af vero si idem esi * etc. Circa
primum duo facit: primo concludit ex dictis, quod
necesse est esse idem nunc, quod est ultimum
utriusque temporis, scilicet praeteriti et futuri.

5. Secundo ibi: Si enim alterum est etc., pro-
bat tali ratione. Si est alterum nunc quod est
principium futuri, et alterum quod est finis prae-
teriti, oportet quod haec duo nunc vel sint con-
sequenter ad invicem, ita quod immediate sibi
succedant; vel oportet quod unum sit seorsum
ab altero, distans ab eo. Sed non potest dici quod
unum consequenter se habeat ad alterum; quia
sic sequeretur tempus componi ex nunc aggre-
gatis; quod non potest esse propter id quod nul-
lum continuum componitur ex impartibilibus, ut
supra * ostensum est. Nec etiam dici potest quod
unum nunc sit seorsum ab altero, distans ab eo;
quia tunc oporteret quod inter illa duo nunc es-
set tempus medium. Haec est enim natura omnis
continui, quod inter quaelibet duo indivisibilia sit

LECT. V 283

continuum medium, sicut inter quaelibet duo pun-
cta, linea. Quod autem hoc sit impossibile osten-
dit dupliciter. Primo * quia si aliquod esset tempus
medium inter praedicta duo nunc, sequeretur
quod aliquod univocum, idest * eiusdem generis,
esset medium inter duos terminos; quod est im-
possibile. Non enim est possibile quod inter ex-
trema duarum linearum se tangentium vel con-
sequenter se * habentium, sit aliqua linea media.
Hoc enim esset contra rationem eius quod est
consequenter: quia consequenter sunt, ut supra *
dictum est, quorum nihil est medium proximi
generis. Et sic, cum tempus futurum consequen-
ter se habeat ad praeteritum, impossibile est quod
inter terminum futuri et terminum praeteriti ca-
dat aliquod * tempus medium.-Alio modo ostendit
idem sic. Quidquid est medium inter praeteritum
et futurum, dicitur nunc: si igitur tempus aliquod
sit medium inter extrema temporis praeteriti et
futuri, sequetur quod totum illud dicatur nunc.
Sed omne tempus est divisibile, ut ostensum est *.
Ergo sequetur quod ipsum nunc sit divisibile.

6. Et quamvis supra * posuerit principia ex
quibus probari potest quod nunc sit indivisibile;
quia tamen conclusionem non deduxerat ex prin-
ciplis, hic consequenter ostendit quod nunc sit
indivisibile, ibi: Sz autem divisibile est etc.

Et hoc triplici ratione. Quarum prima est, quia
si nunc sit divisibile, sequetur quod aliquid de
praeterito sit in futuro, et aliquid futuri sit in prae-
terito. Cum enim nunc sit extremum praeteriti et
extremum futuri; omne autem extremum est in
eo cuius est extremum, sicut punctum in linea;
necesse est quod totum nunc et sit in tempore
praeterito ut finis, et in tempore futuro ut prin-
cipium. Sed si nunc dividatur, oportet quod illa
divisio determinet praeteritum et futurum. Omnis
enim divisio in tempore facta, distinguit praeteri-
tum et futurum; cum omnium partium temporis
una comparetur ad aliam ut praeteritum ad *
futurum. Sequetur ergo quod ipsius nunc aliquid
sit praeteritum, et aliquid futurum. Et ita cum
nunc sit in praeterito ? et in futuro, sequetur
quod aliquid futuri sit in praeterito, et aliquid
praeteriti sit in futuro.

Secundam rationem ponit ibi: Simul autem etc.:
quia si nunc sit divisibile, non erit nunc se-
cundum seipsum , sed secundum alterum. Nul-
lum enim divisibile est sua divisio qua dividitur *:
ipsa autem divisio temporis est nunc. Nihil enim
est aliud divisio continui quam terminus commu-
nis duabus partibus: hoc autem intelligimus per
nunc, quod ést terminus communis praeteriti et
futuri. Sic ergo manifestum est quod id quod est
divisibile, non potest esse nunc secundum se-
ipsum.

Tertiam rationem ponit ibi: .dhuc autem
ipsius nunc etc.: quae talis est. Semper, facta di-

B) nec quodcumque aliud tempus. — Ita legunt Piana et b; codices
habent sec aliquod quodcumque tempus; nec aliquo quodcumque tem-
pus editio a.

3) terminus utriusque, scilicet praeteriti et futuri. — Pro utriusque,

utrisque CIKLNSY , utrique MTV; similiter in dativo praeterito et fu-
turo edd. a b et codd. exc. EGHR.

9) sit in praeterito.—sit et in praeterito EFGHMVXZ.- In fine parag.
legunt NS: in praeterito et e converso; codd. om. sit post praeteriti.

* Primo om. co-
dices et a b.

* et ACKOTd, Om.
pb.

* se om. codd.
exc. BFNRpS.

* Lib. V, lect. v,
n. 6.

* aliud codd.
eXC. NR.

* Lect. r1.

* Num. 3.

"δὲ ACbEIKOQTYb.

e

* dividatur θεὰ
HNQR.

* converso BCEF

* Lect. rv, n. 6.

i enti ed. a, vel

,

284

visione temporis, una pars est praeterita, et alia
futura. Si igitur et * nunc dividatur, oportet quod
aliquid eius sit praeteritum, et aliquid futurum.
Sed non idem est praeteritum et futurum: se-
quetur ergo quod ipsum nunc non sit idem sibi
ipsi, quasi totum simul existens (quod est contra
rationem eius quod dicitur nunc: cum enim di-
cimus nunc, intelligimus simul in praesenti esse);
sed oportebit multam diversitatem esse in nunc
et successionem, sicut et in tempore, quod mul-
tipliciter est divisibile.

7. Sic ergo ostenso quod nunc sit divisibile * *,
quod erat consequens ad hoc quod dicebatur non
esse idem nunc quod est extremum praeteriti et
futuri, et destructo consequente *, concludit destru-
ctionem antecedentis. Et hoc est quod dicit, quod
si hoc est impossibile inesse ipsi nunc, scilicet
quod sit divisibile, necesse est dicere quod idem
sit nunc quod est extremum utriusque temporis.

Deinde cum dicit: 4f vero si idem etc., osten-
dit quod e contrario *, si idem est nunc praeteriti
et futuri, necesse est quod nunc sit indivisibile:
quia si esset divisibile, sequerentur omnia prae-
dicta * inconvenientia. Et sic ex quo non potest
dici quod nunc sit divisibile, quasi existente altero
nunc praeteriti et altero nunc futuri: nec etiam
est divisibile si ponatur idem; concludit manife-
stum esse ex dictis, quod necesse estin tempore
esse aliquid indivisibile, quod dicitur nunc.

8. Deinde cum dicit: Quod autem nihil in ipso
nunc etc., ostendit quod in nunc non potest esse nec
motus nec quies. Et primo ostendit de motu; se-
cundo de quiete, ibi: Af vero neque quiescere * etc.
Dicit ergo primo, manifestum esse ex iis quae
sequuntur, quod in nunc nihil possit moveri:
quia si aliquid potest moveri in nunc, continget in
nunc moveri duo mobilia, quorum unum sit ve-
locius, et aliud tardius. Sit ergo ipsum nunc N,
et aliquod corpus velocius moveatur in N per
AB magnitudinem. Sed tardius in aequali. minus
movetur: ergo tardius in hoc instanti movetur
per minorem magnitudinem quae est AG. Sed
velocius idem spatium pertransit in minori quam
tardius. Quia ergo corpus tardius movebatur per
AG magnitudinem in toto ipso nunc, sequitur
quod velocius moveatur per eandem magnitudi-
nem in minori quam nunc: ergo nunc dividitur.
Sed ostensum est * quod nunc est indivisibile:
ergo non potest aliquid moveri in nunc.

9. Deinde cum dicit: 44 vero neque quiesce-
re etc., ostendit idem de quiete tribus rationibus.
Quarum prima talis est. Dictum est enim in quin-
to *,.quod illud quiescit quod est aptum natum
moveri et non movetur quando aptum natum est
moveri, et secundum illam partem qua natum *
est moveri, et * eo modo quo natum est moveri.

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI

Si enim aliquid caret eo quod non est natum
habere, ut lapis visu *; aut eo tempore quando
non natum est habere, ut canis ante nonum * diem;
aut in ea parte qua non natum est habere, sicut
in pede vel in manu; aut eo modo quo non
natum est habere, ut * si homo non videat ita
acute ut aquila: non propter hoc dicitur esse pri-
vatum visu. Quies autem est privatio motus: unde
nihil quiescit nisi quod est aptum natum moveri,

et quando et sicut * natum est moveri. Sed osten- * er sicut om.

sum est * quod nihil aptum natum est moveri in
ipso nunc. Ergo manifestum est quod nihil quie-
scit in nunc.

Secundam rationem ponit ibi: .4mplius si
idem etc.: quae talis est. lllud quod movetur in
toto aliquo tempore, movetur in quolibet illius
temporis in quo natum est moveri: et similiter
quod quiescit in aliquo toto tempore, quiescit in
quolibet illius temporis in quo natum est quie-
scere. Sed idem nunc est in duobus temporibus,
in quorum uno toto quiescit, et in altero toto
movetur; sicut apparet in eo quod post quietem
movetur, et post motum quiescit. Si ergo in nunc
aliquid natum est quiescere et moveri, sequere-
tur quod aliquid simul quiesceret et moveretur;
quod est impossibile.

Tertiam rationem ponit ibi: Amplius autem
quiescere etc.: quae talis est. Illud dicimus quie-
scere, quod se habet similiter et nunc et prius,
et secundum se totum et secundum partes suas.
Ex hoc enim aliquid dicitur moveri, quod nunc
et prius dissimiliter se habet, vel secundum ἰο-
cum vel secundum quantitatem vel secundum
qualitatem. Sed in ipso nunc non est aliquid prius;
quia sic nunc esset divisibile quia li prius per-
tinet ad praeteritum ^: ergo non contingit in nunc
quiescere. Ex hoc autem * ulterius concludit, quod
necesse est omne quod movetur, et omne quod
quiescit, moveri et quiescere in tempore.

10. Deinde cum dicit: Quod mutatur autem
omne etc., ostendit quod omne quod movetur est
divisibile, tali ratione. Omnis mutatio est ex quo-
dam in quiddam: sed quando aliquid est in ter-
mino ad quem mutatur *, ulterius non mutatur,
sed iam mutatum est; non enim simul aliquid
movetur * et mutatum est, ut supra ** dictum est.
Quando vero est aliquid in termino ex quo mu-
tatur, secundum se totum et secundum omnes
partes suas, tunc non mutatur: dictum est * enim
quod illud quod similiter se habet et ipsum et
omnes partes eius, non mutatur, sed magis quie-
scit ^. Addit autem et omnes partes eius; quia cum
aliquid incipit mutari, non simul totum egreditur
de loco quem prius occupabat, sed pars post
partem. Neque iterum potest dici quod sit in
utroque termino secundum se totum et secundum

t) Sic ergo ostenso quod munc sit divisibile etc. — Sensus est:
ostenso (cf. num, 5) quod ad hoc quod dicebatur non esse idem nunc
quod est extremum praeteriti et futuri, consequens erat quod nunc
sit divisibile, et destructo consequente (num. praeced.), concludit etc.
Codices autem, edd. a b et Venet. 1504 pro sit legunt non sit, et omit-
tunt et ante destructo consequente; et haec etiam lectio veritatem habet
si ostenso referatur ad tria argumenta quibus probatum est nunc mon
esse divisibile, et quod erat consequens intelligatur de esse divisibile.

t) caret 60... ut lapis visu. — Pro eo, visu ΟΖ, visu eo R, oculo
LS, sensu EG, ras. pH, omittit B; visu omittunt codices exceptis BC
DNsH.

7) quia li prius pertinet ad praeteritum, — Pro quia li, nam BsH,
similiter C, sed si DEGQpF, quia si M, sed non V, ras. pH, sed li
cet, et a b.

0) sed magis quiescit. — sed manet et quiescit EG; sequens eius
om. P. — totum om. a b.

mur c

y t OA p C IETUNWAY IRIS, AM CANI IE CEPR

— SP

* quae egreditur

* Num. 11-19
n. Q.

CAP; IV,

partes suas, dum movetur: sic enim aliquid esset
simul in duobus locis. Neque iterum potest dici
quod in neutro terminorum sit: loquimur enim
nunc de proximo termino in quem mutatur, et
non de ultimo extremo; sicut si ex albo aliquid
mutetur in nigrum, nigrum est ultimum extre-
mum, fuscum vero est proximum. Et similiter
si sit una linea divisa in tres partes. aequales ,
scilicet linea ABCD, manifestum est quod mo-
bile; quod in principio motus est in parte AB si-
cut in loco sibi aequali, contingit in aliqua * parte
sui motus non esse neque in AB neque in C
D:
dicitur quod illud quod mutatur, quando mutatur,
non potest in neutro esse, accipitur non extre-
mus terminus, sed proximus. - Relinquitur ergo
quod omne quod mutatur, dum mutatur, secun-
dum aliquid sui est in uno, et secundum aliquid
sui est in altero; sicut cum aliquid mutatur de
AB in BC, in ipso moveri pars egrediens * de
loco AB, ingreditur locum BC; et quod mo-
vetur de albo in nigrum, pars quae desinit esse
alba, fit fusca vel pallida. Sic igitur manifestum
est quod omne quod mutatur, cum sit partim in
uno et partim in altero, est divisibile.

11. Sciendum * est autem quod Commentator
in hoc loco movet dubitationem de hoc, quod si
Aristoteles non intendit hic demonstrare quod
mobile sit divisibile, nisi de mobili quod movetur

. motu quem dixit * esse in solis tribus generibus,

scilicet quantitate, qualitate et ubi, demonstratio
sua non erit * universalis, sed particularis: quia

. illud * etiam quod mutatur secundum substan-

tiam, divisibile invenitur. Unde videtur quod in-
telligat de eo quod transmutatur secundum quam-

cumque transmutationem, ut includatur * generatio Ὁ

et corruptio in substantia. Et hoc etiam ex ipsis
verbis eius apparet: non enim dicit quod movetur
sed quod mutatur. Sed tunc videtur sua demon-
stratio non valere: quia aliquae transmutationes
sunt indivisibiles, sicut ipsa generatio substantialis
et corruptio, quae non sunt in tempore; et in
huiusmodi transmutationibus non est verum, quod
illud quod mutatur *, sit partim in uno et ** partim
in alio; non enim cum ignis generatur, partim est
ignis et * partim non ignis.

12. Et inducit ad hoc plures solutiones: qua-
rum una est Alexandri, dicentis quod nulla trans-
mutatio est indivisibilis, aut in non tempore. Sed
hoc reprobatur; quia per hoc destruitur quoddam
probabile et famosum apud Aristotelem et omnes
peripateticos, scilicet quod aliquae transmutatio-
nes sint in non tempore, ut illuminatio et alia
huiusmodi.

LECT.

quandoque enim est totum in BC. Cum ergo |

V 285

Inducit etiam solutionem "Themistii, dicentis
quod etsi sit aliqua transmutatio in non tem-
pore, tamen hoc latet; et Aristoteles utitur eo
quod est manifestum, scilicet quod transmutatio
sit * in tempore. Sed hoc reprobat; quia eodem
modo se habet de divisione mutationis et mu-
tabilis; et adhuc videtur latentius divisibilitas mo-
bilis quam mutationis. Unde demonstratio Aristo-
telis non esset efficax: quia posset aliquis dicere,
quod licet ea quae mutantur mutationibus ma-
nifeste * divisibilibus, sint divisibilia, sunt tamen
aliqua mutabilia latentia, quae sunt indivisibilia.

Ponit etiam solutionem Avempacis, dicentis
quod hic non agitur de divisione mutabilis se-
cundum quantitatem, sed de divisione mutabilis
secundum quod subiectum dividitur per accidentia
contraria, de quorum uno mutatur in alterum.

13. Et addit postea suam solutionem, quod
illae mutationes quae dicuntur fieri *in non tem-
pore, sunt termini quorundam motuum divisibi-

.lrum *. Accidit ergo aliquid transmutari in non

tempore, inquantum scilicet quilibet motus termi-
natur in instanti. Et quia illud quod est per acci-
dens praetermittitur in demonstrationibus, ideo
illo * Aristoteles in hac demonstratione utitur, ac
si omnis mutatio sit divisibilis et in tempore.

14. Sed si quis recte consideret, haec obiectio
non est ad propositum. Non enim Aristoteles in
sua demonstratione utitur quasi principio, quod
omnis mutatio sit divisibilis; cum magis e con-
verso ex divisione mobilis procedat ad divisionem
mutationis, ut infra * patebit. Et sicut ipse post **
dicit *, divisibilitas per prius est in mobili quam in
motu vel mutatione. Sed utitur principiis per se
notis, quae necesse est concedere in quacum-
que mutatione: scilicet quod illud quod mutatur,
quando est secundum totum et partes in termino
a quo mutatur, nondum mutatur secundum illam
mutátionem; et quod quando est in termino ad
quem, non mutatur sed mutatum est; et quod
non potest esse nec in utroque totum, nec in
neutro, sicut expositum est *. Unde ex necessitate
sequitur quod in qualibet mutatione, illud quod
mutatur, dum mutatur, sit partim in uno termino
et partim in alio.

Sed hoc diversimode invenitur in diversis mu-
tationibus. Nam in illis * mutationibus, inter qua-
rum extrema est aliquod medium, contingit quod
id quod mutatur, dum mutatur, partim sit in uno
extremo et partim in alio, secundum ipsa extrema.
In illis vero inter quarum terminos non est aliquod
medium, id quod mutatur non est secundum
diversas partes suas in diversis extremis secun-
dum ipsa extrema, sed secundum aliquid eis

Ὁ quod mobile, quod in principio .... contingit in aliqua. — Ed. a
addit tamen post contingit; Pb retinent illud zamen, sed expungunt
alterum quod. Restituimus lectionem codicum, quae obvia est,

x) Nam in illis. — In illis enim P.—Pro quarum extrema, quorum
extrema codd. exc. LN; pro aliquod medium, aliquid medium codd.;
pro contingit , contigit P.- Pro Zn illis, Illis ADEHIKMOVXYpBG;
pro quarum, quorum EFGHRZ ab; pro aliquod medium, aliud me-
dium Pab, medium N, aliquid medium cet. exc. BDG. — Post alteram
lineam loco aliquid eis adiunctum, aliquid ei adiunctum PMab; sed

non bene, quia non loquitur s. Thomas de aliquo, quod sit adiunctum
ei quod movetur, sed quod est adiunctum ipsis extremis mutationis.
Patet ex sequentibus: nam et paulo post dicitur quod materia, dum mu-
tatur de privatione ad formam ignis, est partim sub forma ignis, non
secundum ipsam formam, sed secundum aliquid formae adiunctum, hoc
est secundum dispositionem propriam ignis, quae praecedit formam ignis;
et prope finem numeri expresse habetur « quae dicuntur indivisibiles
mutationes, sunt quodammodo divisibiles, non secundum propria sua
extrema, sed per ea quae eis adiunguntur ».

* fit Pc. - Et hoc
Pàab.

* maxime PCDIO
nvxvzab.

* fieri om. codd.
et ab.

* indivisibilium
Pab et codd. exc.
$z.

* illud EGHMNOV
XYZ, Om. RF.

* Lect. seq. n. 5

et se

** [bid. n. 12. -

prius ed. a.
dicet pb.

* Num. 10.

* etiam add. a
et codd. exc. EG.
** Lect. vit.

* latentius EG.

* Lect. seq.

*scilicet quod FL,
secundum quod
cet. exc. 1.

* dicere om. r.

* alteratur codd.
exc. FN et H qui
om.

* Did. cap. vt. -
S. Th. lect. xvi.

* congelari Ea.

* solus bene EF
GH.
* Lect. xv.

* autem om. EG,

* quando ».

** magrís wv.

* virtus add. co«
dices et a.

286

adiunctum. Sicut cum materia mutatur de priva-
tione ad formam ignis, dum est in ipso mutari,
est quidem sub privatione secundum seipsam;
sed partim est sub forma ignis non secundum
seipsam, sed secundum aliquid ei adiunctum,
scilicet secundum dispositionem propriam ignis,
quam partim recipit antequam formam ignis ha-
beat. Unde * infra ** probabit Aristoteles quod
etiam generatio et corruptio sunt divisibiles: quia
quod generatur, prius generabatur; et quod cor-
rumpitur, prius corrumpebatur.

Et forte hoc modo intellexit Alexander quod
omnis transmutatio est divisibilis, scilicet vel se-
cundum seipsam vel secundum motum ei adiun-
ctum. Sic etiam intellexit 'Themistius quod Ari-
stoteles assumpsit id quod erat manifestum, et

. praetermisit id quod erat latens *: quia nondum

erat locus tractandi de divisibilitate vel indivisi-
bilitate mutationum; sed hoc reservatur in poste-
rum *. In omnibus tamen vel divisibilibus vel
indivisibilibus salvatur quod Aristoteles hic dicit:
quia * etiam quae dicuntur indivisibiles mutationes,
sunt quodammodo divisibiles, non secundum pro-
pria sua extrema, sed per ea quae eis adiunguntur.
Et hoc est quod Averroes dicere * voluit, quod
hoc est per accidens, aliquas mutationes esse in
non tempore.

15. Est etiam hic alia dubitatio. Non enim vide-
tur hoc verum in motu alterationis, quod id quod
alteratur, partim sit in uno termino et partim in
altero, dum alteratur. Non enim sic procedit motus
alterationis, quod prius una pars alteretur * et po-
stea altera: sed totum prius est minus calidum,
et postea magis calidum. Unde etiam Aristoteles
in libro de Sensu et Sensato * dicit, quod non
similiter se habet in alteratione sicut in latione.
Lationes namque rationabiliter in medio prius at-
tingunt δ: quaecumque vero alterantur, non adhuc
similiter. Contingit enim simul alterari, et non
dimidium prius; velut aquam simul omnem coa-
gulari *.

16. Est autem ad hoc dicendum quod Affsto-
teles in hoc sexto libro agit de motu secundum
quod est continuus. Continuitas autem primo et
per se et proprie invenitur in motu locali tantum,
qui solum * potest esse continuus et regularis, ut
ostendetur in octavo *. Et ideo demonstrationes in
hoc libro positae, pertinent quidem ad motum
localem perfecte, ad alios autem motus non to-
taliter, sed secundum quod aliquid continuitatis
et regularitatis participant.

Sic ergo dicendum est quod mobile secundum
locum semper prius subintrat locum in quem
tendit secundum partem quam secundum totum:
in alteratione autem * est quidem ut sic, est autem
ut non. Manifestum est enim quod omnis alteratio
fit per virtutem agentis quod alterat, cuius virtus
quanto * fuerit maior, tanto maius ** corpus alterare
potest. Quia ergo * alterans est finitae virtutis,

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI

usque ad determinatam quantitatem corpus altera-
bile subditur * eius virtuti, et simul recipit impres-
sionem agentis; unde simul alteratur totum, non
pars post partem. Sed illud alteratum iterum alte-
rat aliquid aliud sibi coniunctum: est tamen mino-
ris efficaciae in agendo. Et sic inde quousque *
deficiat virtus alterativa; sicut ignis calefacit unam
partem aeris statim, et illa calefacta calefacit aliam:
et sic pars post partem alteratur. Unde et Aristo-
teles in libro de Sensu et Sensato *, post verba
praemissa subiungit: .Atfamen si multum fueril
quod calefit aut coagulatur , habitum ab habito
patitur. Primum autem ab ipso faciente transmu-
lari necesse est, et simul alterari el subito.

Verumtamen et in hoc ipso quod simul altera-
tur, est quandam successionem considerare *;
quia cum alteratio fiat per contactum alterantis,
partes alterati quanto magis appropinquant ad cor-
pus alterans, perfectius a principio recipiunt im-
pressionem alterantis: et sic successive secundum
ordinem partium ad perfectam alterationem per-
venitur; et maxime quando in corpore alterabili
est aliquid contra resistens alteranti.

Sic ergo id quod concludit, quod videlicet id ^
quod mutatur, dum mutatur partim est in ter-
mino a quo et partim in termino ad quem, quasi
una pars prius perveniat ad terminum ad quem
quam alia, simpliciter et absolute verum est in
motu locali: in motu autem alterationis aliqualiter,
ut dictum est.

17. Quidam vero e converso dixerunt quo
hoc quod hic dicitur, magis habet veritatem. in
motu alterationis quam in motu locali. Dicunt
enim quod hoc quod dicitur, quod id quod mu-
tatur partim est in termino a quo et partim in
termino ad quem, non sic est intelligendum, quod
una pars eius quod movetur sit in uno termino
et alia in alio, sed est referendum ad partes ter-
minorum: quia scilicet id quod movetur par-
tem * habet de termino a quo et partem ** de
termino ad quem; sicut illud quod movetur de
albedine in nigredinem, primo non habet perfe-
cte albedinem nec perfecte nigredinem, sed ali-
quid participat imperfecte de utroque. In motu
autem locali hoc non videtur verum nisi secun-
dum quod * id quod movetur, dum est in me-
dio duorum terminorum, quodammodo aliquid
participat de utroque extremo. Sicut si terra mo-
veatur ad locum ignis, dum est in loco aeris in
suo moveri, partem habet utriusque termini; in-
quantum scilicet locus aeris et est sursum respectu
loci terrae, et deorsum respectu loci ignis.

18. Haec autem expositio extorta est, et con-
tra opinionem Aristotelis. Et primo quidem ap-
paret hoc ex ipsis verbis Aristotelis. Concludit
enim: necesse igitur hoc * quidem aliquid in hoc
esse, aliud vero in altero mutantis, idest eius quod
mutatur. Loquitur ergo de partibus mobilis, * non
de partibus terminorum.

, X) in medio prius attingunt. — Pro in medio (εἰς τὸ μεταξύ), me-
dium P; pro attingunt (ἀφιχνοῦνται), contingunt ILSY.
μὴ) Sic ergo id quod concludit, quod videlicet id. — Sic ergo quod

concludit quod id MXV, Sic ergo concludit quod id ceteri et editio-
nes ab: sed haec ultima lectio tollit cohaerentiam sententiae; attamen
videlicet posset omitti,

CAP. IV,

Secundo ex eius intentione. Inducit enim ad

probandum id quod mutatur esse divisibile: quod
non posset concludi ex praemissis *. Unde et
Avempace dixit, quod non intendit hic probare
quod mobile sit divisibile in partes quantitativas,
sed secundum formas: inquantum scilicet id quod
mutatur de contrario in contrarium, dum est in
ipso mutari, habet aliquid de utroque contrario.
Sed intentio Aristotelis est expresse, ostendere
quod mobile est divisibile in suas partes quan-
titativas, sicut et alia continua. Et sic utitur in
sequentibus demonstrationibus *.
. Nec hoc videtur esse conveniens quod dicunt
quidam, quod per hoc probatur etiam divisibilitas
mobilis secundum continuitatem. Quia per hoc
quod mobile, dum movetur, participat utrumque
terminum, et non statim habet perfecte terminum
ad quem, manifestum apparet * mutationem esse
divisibilem secundum continuitatem: et ita, cum
divisibile non possit esse in indivisibili ἢ, sequitur
quod etiam mobile sit divisibile ut continuum.
Manifeste enim Aristoteles in subsequentibus *
ostendit * divisionem motus ex divisione mobilis.
Unde si intenderet concludere divisionem mobilis
per divisionem motus *, esset demonstratio cir-
cularis..

Tertio apparet hanc expositionem esse incon-
venientem ex ipsa expositione Aristotelis, cum
dicit: Dico autem in quod mutatur * primum se-

LECT. V

cundum mutationem. Ex quo apparet quod non
intendit dicere * quod partim sit in termino a
quo et partim in termino ad quem, propter hoc
quod sit in medio, quasi participans utrumque
extremum ; sed quia secundum unam partem sui
est in uno extremo, et secundum aliam in medio.

19. Sed circa * hanc expositionem Aristotelis
dubium esse videtur quod dicit in quod primum
mutatur *. Non enim videtur posse accipi in quod
primum mutatur, propter divisibilitatem magnitu-
dinis in infinitum. Et ideo dicendum est, quod id
in quod primum mutatur in motu locali, dicitur
locus qui contingit * locum a quo mutatur, ita quod
nihil est eius. Si enim acciperetur secundus locus
qui haberet aliquid primi, non esset accipere pri-
mum locum in quem mutatur. Quod sic patet.
Sit locus unde mutatur aliquod mobile AB, et
locus ei contactus * aequalis sit BC. Quia enim
AB divisibile est, dividatur in puncto D; et su-
matur de loco BC versus C, quod sit * aequale
ei quod est BD; et sit illud GC. Manifestum est
igitur quod mobile prius mutatur ad locum DG
quam ad locum BC. Et iterum, cum AD sit di-
visibile, erit accipere alium locum priorem; et
sic in infinitum. -- Et similiter in motu alterationis
accipiendum est primum in quod mutatur *, me-
dium alterius speciei; sicut cum mutatur de albo
in nigrum, accipi debet fuscum, non autem mi-
nus album.

287

'- y) mon possit esse in indivisibili, — non potest esse in divisibili Ἐς,
"on possit in indivisibili moveri N, praecessit indivisibilia 1; S lac;
esse om. cet. exc. DFN. :

E) divisionem mobilis per divisionem motus. -- Codd. exc.. DFH

NR transponunt mobilis et motus invicem , manifeste contra mentem
s. Thomae.

0) quod non intendit dicere.— non male om. codd. exc. DNRZ. —
Pro quasi participans, quod participat Pab.

* contra BEGHLM
OR.

* mutat codices
exc. LsZ.

* contangit p.

* contractus p.

* δεῖν».

* mutat bab et
codd. exc. r.

288

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI

LECTIO SEXTA

DUO MODI QUIBUS DIVIDITUR MOTUS: QUAE SIMUL CUM IPSO DIVIDANTUR

Κίνησις δ᾽ ἐστὶ διαιρετὴ διχῶς, ἕνα μὲν τρόπον τῷ
χρόνῳ, ἄλλον δὲ κατὰ τὰς τῶν μερῶν τοῦ κινουμέ-
vou χινήσεις, olov, εἰ τὸ AT χινεῖται ὅλον, καὶ τὸ
AB χινηθήσεται xoi τὸ ΒΓ,

Ἔστω δή τοῦ μὲν ΑΒ ἡ AE, τοῦ δὲ ΒΓ ἡ ΕΖ χί-
νησις τῶν μερῶν. ᾿Ανάγχη δὴ τὴν ὅλην, ἐφ᾽ ἧς ἡ
AZ, τοῦ ΑΓ εἶναι κίνησιν" κινήσεται γὰρ κατὰ ταύ-
τὴν) ἐπείπερ ἑκάτερον τῶν μερῶν χινεῖται χαθ᾽ ἑχα-
τέραν. Οὐθὲν δὲ χινεῖται χατοὸ τὴν τοῦ ἄλλου χί-
γησιν" ὥστε ἡ ὅλη κίνησις τοῦ ὅλου ἐστὶ μεγέθους
κίνησις.

Ἔστι δ' εἰ mca μὲν κίνησις τινός, ἡ δ᾽ ὅλη κίνησις ἡ
ἐφ᾽ ἧς ΔΖ, μήτε τῶν μερῶν ἐστὶ μηδετέρωυ (μέρους
γὰρ ἑκατέρα) μήτ᾽ ἄλλου μηδενός (οὐ γὰρ ἡ ὅλη
ὅλου, καὶ τὰ μέρη τῶν μερῶν" τὰ δὲ μέρη τῆς ΔΖ
τῶν ΑΒΓ καὶ οὐδένων ἄλλων’ πλειόνων γὰρ οὐχ ἦν
μία χίνησις), xw ἡ ὅλη κίνησις εἴη ἂν τοῦ ΑΒΓ
μεγέθους.

Ἔτι δ᾽ εἰ μέν ἐστιν ἄλλη τοῦ ὅλου κίνησις, οἷον ἐφ᾽ ἧς
ΘΙ, ἀφαιρεθήσεται ἀπ᾽ αὐτῆς ἡ ἑκάτερων τῶν με-
ρῶν χίνησις" αὗται δ’ ἴσαι ἔσονται ταῖς AE ΕΖ’ μία
γὰρ ἐνὸς κίνησις" ὥστ᾽ εἰ μὲν ὅλη διαιρεθήσεται ἡ

I εἰς τὰς τῶν μερῶν κινήσεις, ἴση ἔσται ἡ ΘῚ τῇ
AZ: εἰ δ᾽ ἀπολείπει τι, οἷον τὸ KI, αὕτη οὐδενὸς
ἔσται χίνησις" οὔτε γὰρ τοῦ ὅλου, οὔτε τῶν μερῶν,
διὰ τὸ μίαν εἶναι ἑνός, οὔτε ἄλλου οὐθενός: ἡ γὰρ
συνεχὴς χίνησίς ἐστι συνεχῶν τινῶν" ὡσαύτως δὲ χαὶ
εἰ ὑπερβάλλει κατὰ τὴν διαίρεσιν. “Ὥστ᾽ εἰ τοῦτο
ἀδύνατον, ἀνάγκη τὴν αὐτὴν εἶναι χαὶ ἴσην. Αὕτη
μὲν οὖν ἡ διαίρεσις χατὰ τὰς τῶν μερῶν κινήσεις

ἐστί, καὶ ἀνάγκη παντὸς εἶναι τοῦ μεριστοῦ amv.

ἤλλλη δὲ κατὰ τὸν χρόνον: ἐπεὶ γὰρ ἅπασα χίνησις ἐν
χρόνῳ; χρόνος δὲ πᾶς διαιρετός, ἐν δὲ τῷ ἐλάττονι
ἐλάττων ἡ χίνησις, ἀνάγκη πᾶσαν κίνησιν διαιρεῖ-
σθαι xavcd τὸν χρόνον.

Ἐπεὶ δὲ πᾶν τὸ χινούμενον ἔν τινι κινεῖται xal χρόνον
τινά, καὶ παντός ἔστι [κινουμένου] κίνησις, ἀνάγχη
τὰς αὐτὰς εἶναι διαιρέσεις τοῦ τε χρόνου χαὶ τῆς
χινήσεως καὶ τοῦ κινεῖσθαι καὶ τοῦ χινουμένου, καὶ
ἐν d ἡ κίνησις" πλὴν οὐ πάντων ὁμοίως. ἐν οἷς ἡ
χίνησις,) ἀλλὰ τοῦ μὲν ποσοῦ καθ᾽ αὐτό, τοῦ δὲ

ποιοῦ xacà συμβεβηκός.

Εἰλήφθω γὰρ ὁ χρόνος ἐν ᾧ κινεῖται ἐφ᾽ à. A, καὶ ἡ χί-
νησις ἐφ᾽ ᾧ B. Εἰ οὖν τὴν ὅλην ἐν τῷ παντὶ χρόνῳ
χεχίνηται, ἐν τῷ ἡμίσει ἐλάττω, καὶ πάλιν τούτου
διαιρεθέντος, ἐλάττω ταύτης, καὶ ἀεὶ οὕτως.

Ὁμοίως δὲ καὶ εἰ ἡ κίνησις διαιρετή, καὶ ὁ χρόνος διαι-
ρετός" εἰ γὰρ τὴν ὅλην ἐν τῷ παντί, τὴν ἡμίσειαν
ἐν τῷ ἡμίσει, καὶ πάλιν τὴν ἐλάττω ἐν τῷ ἐλάττονι.

Τὸν αὐτὸν δὲ τρόπον καὶ τὸ κινεῖσθαι διαιρεθήσεται.
Ἔστω γὰρ ἐφ᾽ ᾧ Γ τὸ χινεῖσθαι. Κατὰ δὴ τὴν Wut
σειν κίνησιν ἔλαττον ἔσται τοῦ ὅλου, καὶ πάλιν
κατὰ τὴν τῆς ἡμισείας ἡμίσειαν, καὶ ἀεὶ οὕτως.

Ἔστι δὲ καὶ ἐχκθέμενον τὸ καθ’ ἑκατέραν τῶν χινήσεων
κινεῖσθαι, olov κατά τε τὴν AT καὶ τὴν TE, λέγειν
ὅτι τὸ ὅλον ἔσται χατὸὰ τὴν ὅλην" εἰ γὰρ ἄλλο,

- . * * ' e
πλείω ἔσται χινεῖσθαι χατοὸὶ τὴν αὐτὴν κίνησιν, oc--

περ ἐδείξαμεν χαὶ τὴν κίνησιν διαιρετὴν εἰς τὰς τῶν
μερῶν κινήσεις οὖσαν' ληφθέντος γὰρ τοῦ κινεῖσθαι
καθ’ ἑκατέραν, συνεχὲς ἔσται τὸ ὅλον.

Ὡσαύτως δὲ δειχθήσεται καὶ τὸ μῆκος διαιρετόν, καὶ
ὅλως πᾶν ἐν ᾧ ἐστὶν ἡ μεταβολή: πλὴν ἔνια κατὰ
συμβεβηκός, ὅτι τὸ μεταβάλλον ἐστὶ διαιρετόν' ἑνὸς
γὰρ διαιρουμένου, πάντα διαιρεθήσεται.

* Motus autem est divisibilis dupliciter: uno quidem modo
tempore; alio vero secundum motus partium illius quod
movetur; ut si ipsum AC movetur totum, et AB mo-
vebitur et BC. n
igitur ipsius quidem AB qui est DE, BC autem qui
est EZ, motus partium. Necesse est igitur totum in
quo est DZ, ipsius AC esse motum. Movebitur enim
secundum hunc, quippe cum utraque partium movetur
secundum utrumque; nulla enim movebitur secundum
alterius motum. Quare totus motus totius est magnitu-
dinis motus.

* Amplius autem, si omnis motus alicuius est; totus au-
tem motus qui est in quo est DZ, neque partium est
neutrae ( partis enim utraque est) neque alterius nullius
(cuius enim totus totius, et partes partium sunt; partes
autem ipsius DZ sunt ipsarum quae sunt ABC, et nul-
larum aliarum: plurium enim non erat unus motus): et
utique totus motus erit ipsius ABC magnitudinis.

* Amplius autem, si est quidem totius alius motus: ut in
quo TI, removebitur ab eo qui sit utrarumque partium
motus. Hi autem aequales erunt iis quae sunt DEZ:
unius enim unus motus. Quare si totus quidem divide-
tur qui est TI in partium motus, aequalis erit qui est
TI ei qui est DZ. Si vero deficit aliquid, ut quod est
KI, hic nullius erit motus: neque enim totius neque
partium, propter id quod unus unius est, neque alterius
nullius; continuus enim motus est continuorum quo-
rundam. Similiter autem est et si excellat secundum
divisionem. Quare si hoc impossibile est, necesse eundem
esse et aequalem. Haec igitur divisio secundum partium
motus est, et necesse omnis esse partibilis ipsam.

* Alius autem secundum tempus. Quoniam enim omnis mo-
tus in tempore, tempus autem omne divisibile est, in
minori autem minor motus; necesse est omnem dividi
motum secundum tempus.

* Quoniam autem omne quod movetur, in aliquo movetur
et quodam tempore, et omnis moti est motus; necesse
est easdem divisiones esse temporis, et motus, et ipsius
moveri, et eius quod movetur, et eius in quo motus est.
Sed non omnium similiter est in quibus motus est: sed
quanti quidem secundum seipsum, qualis autem sécun-
dum accidens.

Accipiatur enim tempus in quo movetur in quo A, et mo-
tus in quo B. Si igitur secundum totum motum in toto
tempore est motum, in medio per minorem; et iterum
hoc diviso, per minorem hoc, et sic semper.

Similiter autem et si motus divisibilis sit, et tempus divisi-
bile. Si enim per totum in toto, per medium in medio;
et iterum per minorem in minori.

* Eodem autem modo et ipsum moveri dividetur. Sit enim
in quo est C ipsum moveri. Secundum igitur medium
motum, minor erit toto; et iterum secundum medietatis
medium, et sic semper. .

Est autem et ponentem secundum utrumque motum ipsum
moveri, ut secundum DC et CE, dicere quod totum
erit secundum totum. Si namque aliud plus, erit ipsum
moveri secundum eundem motum, sicut determinavi-
mus et motum divisibilem in partium motus esse. Ac-
cepto enim ipso moveri secundum utrumque, continuum
erit totum,

* Similiter autem demonstrabitur et longitudo divisibilis, et
omnino illud omne in quo est mutatio, praeter quae-
dam quae secundum accidens. Quod enim mutatur, est
divisibile; uno enim diviso, omnia dividentur.

Sit

* Seq. ap. rv.
Tet

* Text. 34.

* Text. 35.

* Text. 38.

* Text. 39.

CAP. IV,

Καὶ ἐπὶ τοῦ πεπερασμένα εἶναι ἢ ἄπειρα; ὁμοίως ἕξει
χατὰ πάντων.

ἨἬχολουθηχε δὲ μᾶλιστα τὸ διαιρεῖσθαι πάντα χαὶ ἄπει-
ρα εἶναι ἀπὸ τοῦ μεταβάλλοντος" εὐθὺς γὰρ ἐνυπάρ-
χει τῷ μεταβάλλοντι τὸ διαιρετὸν καὶ τὸ ἄπειρον.
Τὸ μὲν οὖν διαιρετὸν δέδεικται πρότερον, τὸ δ᾽ ἄπει-
ρὸν ἐν τοῖς ἑπομένοις ἔσται δῆλον.

ΘΥΝΟΡΒΙΒ — 1. Argumentum et divisio textus. — 2. Dividitur
motus secundum tempus et secundum motus partium mobilis.
Et hoc iterum dupliciter: vel quatenus pars post partem movetur;
vel, si totum simul movetur, secundum partes mobilis, sicut ac-
cidens quodcumque diviso subiecto dividitur. In quo haec ultima
divisio differat ab illa quae est ex parte temporis, εἴ quomodo
utramque concurrere contingat. — 3. Probatur motum dividi
secundum partes mobilis. a2) Cum utraque partium mobilis mo-
veatur, ita tamen quod neutra moveatur motu alterius partis,
sequitur totum motum esse totius mobilis, et dividi per motus
partium. — 4. b) Totus motus non est unius partis, neque al-
terius mobilis (si enim alterius mobilis esset, partes unius motus
essent simul partium duorum mobilium); est ergo totius mobilis,
sicut eius partium sunt partes motus: motus igitur secundum
partes mobilis dividitur. — 5. c) Si non sit totius mobilis motus
ille totus cuius partes sunt partium mobilis, accipiatur alius qui
sit totius, et ab eo auferantur per divisionem partes, quas oportet
esse aequales partibus illius motus primi. Si partes ablatae totum
consumant, sequitur motum totius esse aequalem, seu unum et
idem motui qui est motus partium. Deficere autem non pos-
sunt: nam residuum in quo exceduntur, nec esset totius, nec
partium , nec alterius mobilis (quia motus continuus est con-
tinuorum); nullius ergo esset. Neque etiam excedere possunt:
partes enim totum excellere nequeunt. Sunt itaque aequales;
Sicque motus partium est aequalis et idem motui totius; qui
consequenter per motus partium dividitur. - 6. Quod motus
dividatur secundum tempus, constat ex eo quod omnis motus
sit in tempore, et omne tempus sit divisibile; et quod in minori

cegraemissis quibusdam quae sunt ne-
d Fo cessaria ad divisionem motus, hic in-
m--Pcipit agere de divisione motus. Et
2 UD^ dividitur in partes duas: in prima agit
de divisione motus; in secunda ex determinatis
excludit quosdam errores circa motum, ibi: Zeno
autem male ratiocinatur * etc. Prima autem pars
dividitür in partes duas: in prima determinat de
divisione motus; in secunda de divisione quietis,
ibi: Quoniam autem omne aut movetur * etc. Pri-
ma dividitur in duas: in prima agit de divisione
motus; in secunda de finito et infinito circa mo-
tum (utrumque enim videtur ad rationem conti-
nui pertinere, scilicet divisibile et infinitum), ibi:
Quoniam autem omne quod movetur, in tempore
movetur * etc. Prima autem ** pars dividitur in
duas: in prima ostendit quomodo motus dividi-
tur; in secunda agit de ordine partium motus,
ibi: Quoniam autem omne quod mutatur, ex quo-
dam * etc. Circa primum duo facit: primo ponit
duos modos quibus motus dividitur; secundo
ostendit quae sunt illa quae simul dividuntur cum
motu, ibi: Quoniam autem omne quod movetur,
in aliquo * etc. Circa primum duo facit: primo
ponit modos quibus motus dividitur; secundo
exponit eos, ibi: Sit igitur ipsius quidem AB ὃ etc.

2. Dicit ergo primo, quod duobus modis divi-
ditur motus. Uno modo secundum tempus; quia
ostensum est * quod motus non est in nunc sed
in tempore. Alio vero modo dividitur secundum
motus partium mobilis. Sit enim AC mobile, et

LECT. VI

Et in ipso finita esse aut infinita, similiter se habebit in
omnibus. :

Secutum autem maxime est dividi omnia et infinita esse,
ab ipso mutante: mox enim inest mutanti divisibile et
infinitum. Divisibile igitur ostensum est prius, infinitum
autem in sequentibus erit manifestum.

289

tempore sit minor motus. — 7. Subdivisio textus. - Quia omne
quod movetur, movetür secundum aliquod genus vel speciem
et in aliquo tempore, et cuiuslibet mobilis est motus aliquis,
simul dividuntur tempus, motus, ipsum moveri, mobile et id
in quo est motus: hoc ultimum vero quandoque per se, quan-
doque per accidens. — 8. Alia subdivisio textus. — Quod di-
viso tempore dividatur motus, patet: sicut enim totus motus
in toto tempore conficitur, ita et medietas in medietate; et ita
semper procedetur. - E converso, diviso motu dividitur tempus:
Si enim per totum motum mobile movetur in tempore toto,
dimidium motus in medio tempore conficiet, et sic semper. --
9. Subdivisio textus. — Etiam ipsum moveri dividitur secun-
dum divisionem motus: nam secundum medium motum pars
eius quod est »overi, minor erit quam totum, et adhuc minor
secundum medietatis medium; et sic semper procedetur. — Et
e converso motus dividitur, diviso ipso moveri. Si enim parti-
bus eius quod est moveri respondent partes motus, totum toti
correspondere oportet; similiter et partes ipsius mover? nec exce-
dunt partes motus nec ab eis deficiunt; partes ergo unius re-
spondent partibus alterius et totum toti, unumque secundum
alterum dividitur. - 10. Eodem modo demonstratur quod lon-
gitudo (et idem dicendum de omni eo in quo est motus) divi-
datur ad divisionem temporis et motus et moveri. — 11r. Prae-
missa se invicem sequuntur in hoc quod est esse finita vel
infinita. — 12. Divisibilitas et finitum vel infinitum primo inve-
niüntur in ipso quod mutatur: hoc enim est primum naturaliter
in motu, et ex sua natura ipsi inest esse divisibile, et esse fini-
tum vel infinitum; ex ipso autem haec ad alia derivantur.

dividatur: ostensum est * enim omne quod mo-
vetur divisibile esse. Si ergo ipsum AC totum
movetur, necesse est quod moveatur utraque pars
eius, scilicet AB et BC.

Est autem considerandum, quod divisio motus
secundum partes mobilis, potest intelligi duplici-
ter. Uno modo ut pars post partem moveatur:
quod quidem non est possibile in eo quod secun-
dum se totum movetur; quia eius quod secundum
se totum movetur, omnes partes simul moventur,
non quidem seorsum a toto, sed in ipso toto.
Alio modo potest intelligi ista divisio motus se-
cundum partes mobilis, sicut et divisio cuiuslibet
accidentis cuius subiectum est divisibile, atten-
ditur secundum divisionem sui subiecti; sicut si
totum hoc corpus est album, secundum divisio-
nem corporis dividetur per accidens albedo. Et
sic accipitur hic divisio motus secundum partes
mobilis; ut sicut utraque pars mobilis simul mo-
vetur in toto, ita motus utrarumque partium sint
simul. Et per hoc ista divisio motus, quae est
secundum partes mobilis, est alia ab illa quae est
secundum tempus, in qua duae partes motus non
sunt simul. Si * tamen motus partis unius compa-
retur ad motum partis alterius non simpliciter,
sed secundum aliquod signum determinatum, sic

tum alterius partis. Si enim mobile ABC movea-
tur in magnitudine EFG, ita quod EF sit aequale
toti AC, manifestum est quod hoc signum F

prius * pertránsibit BC quam AB: et secundum hoc

«) signum F prius. — signum F secundum prius Pab, quae lectio
ex hoc oriri potuit, quod littera Ε΄ in plurimis codicibus habet hoc loco

Opp. D. Tuoxaz T. Il.

formam compendii vocis secundum. — Non opus est adnotare hoc si-
gnum F esse obiectum verbi pertransibit, quod N clarius exprimere

37

motus unius partis etiam tempore praecedit mo-

* Ibid. n. 10.

* Sed codd. exc.
FHILMNRZ.

* Num. 6.

* omnes add. Ec.

* mobilis om. E
FG.

* motus codd.
eXC. HIKST.

* neque pab.

* Num. praec.

* quae rab.

290

simul curret divisio motus secundum partes tem-
poris et secundum partes mobilis.

3. Deinde cum dicit: Si? igitur ipsius quidem etc.,
manifestat positos modos: et primo ostendit quod
motus dividatur secundum partes mobilis; secun-
do quod dividatur secundum partes temporis, ibi:
Alius autem secundum tempus * etc. Primum osten-
dit tribus rationibus: quarum prima talis est. Ex
quo moto toto moventur * partes, motus illius par-
tis quae est AB, sit DE; et motus alterius partis,
quae est BC, sit EZ ^. Sicut ergo totum mobile AC
componitur ex AB et BC, ita totus motus DZ com-
ponitur ex DE et EZ. Cum ergo utraque partium
mobilis moveatur secundum utramque partium mo-
tus, ita tamen quod neutra pars mobilis * movetur
secundum motum alterius partis (quia secundum
hoc totus motus esset unius partis, quae moveretur
motu suo et motu alterius partis), oportet dicere
quod totus motus DZ sit totius mobilis AC; et sic
motus totius dividitur per motum * partium.

4. Secundam rationem ponit ibi: Amplius autem,
si omnis motus etc.: quae talis est. Omnis motus
est alicuius mobilis: totus autem motus DZ non *
est alterius partium; quia neutra movetur secun-
dum totum motum, sed utraque movetur secundum
partes motus, ut dictum est *. Neque iterum po-
test dici quod sit motus cuiuscumque alterius mo-
bilis separati ab AC: quia si totus iste motus esset
totius alterius mobilis, sequeretur quod partes huius
motus essent partium illius mobilis; sed partes
huius motus qui dicitur DZ ?, sunt partium huius
mobilis quae sunt AB, BC, et nullarum aliarum ;
quia si essent et harum et aliarum, sequeretur quod
unus motus esset plurium, quod est impossibile.
Relinquitur ergo quod totus motus sit totius ma-
gnitudinis, sicut et partes partium; et ita motus
totius dividitur secundum partes mobilis.

5. Tertiam rationem ponit ibi: Amplius au-
lem, si est quidem etc.: quae talis est. Omne
quod movetur, habet aliquem motum: si igitur
totus motus qui est DZ, non sit totius mobilis
quod est AC, oportet quod aliquis alius motus
sit eius; et sit ille motus TI. Ab hoc ergo motu ?
ΤΙ auferantur per divisionem motus utrarumque
partium, quos oportet esse aequales iis quae sunt
DEZ, hac ratione:: quia unius mobilis non est
nisi unus motus; unde non potest dici quod mo-
tus partium, qui * auferuntur a motu TI, qui
ponitur esse totius, sint maiores aut minores quam
DE et EZ, qui ponebantur motus earundem par-
tium. Aut ergo motus partium consumunt per
divisionem totam TI, aut deficiunt ab eo, aut

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI

superexcedunt. Si consumunt totum TI, et non
excedunt nec deficiunt, sequitur quod motus TI
sit aequalis motui * DZ, qui est motus partium,
et non differat ab. eo. Si autem motus partium
deficiunt a. TI, ita quod TI excedat DZ in KI,
ista pars motus quae est KI, nullius mobilis erit.
Non enim est motus totius AC, neque partium
eius; quia unius non est nisi ünus motus, et tam
toti quam partibus assignatus est iam alius motus.
Neque iterum potest dici quod sit alicuius alterius
mobilis; quia totus motus * TI est quidam motus
continuus; et motus continuus oportet quod sit
continuorum, ut in quinto * ostensum est. Unde
non potest esse quod pars huius motus continui,
quae est KI *, sit alicuius mobilis quod non con-
tinuetur cum ABC. Similiter etiam sequitur in-
conveniens, si dicatur quod motus partium excel-
lat secundum divisionem; quia sequetur quod
partes excedant totum, quod est impossibile. Si
ergo hoc est impossibile, quod excedat vel defi-
ciat, necesse est quod motus partium sit aequalis
et idem motui totius.— Haec igitur * divisio est
secundum motus partium; et necesse est quod
talis partitio inveniatur in motu, propter hoc
quod omne quod movetur est partibile. —

6. Deinde cum dicit: Alius autem secundum
lempus etc., ostendit * quod motus dividatur se-
cundum divisionem temporis, tali ratione. Omnis
motus est in tempore: et omne tempus est di-
visibile, ut probatum est *. Cum ergo in minori
tempore sit minor motus, necesse est quod omnis
motus dividatur secundum tempus.

7. Deinde cum dicit: Quoniam autem omne
quod movetur etc., ostendit quae simul dividantur
cum motu. Et circa hoc tria facit: primo ponit
quinque quae simul dividuntur; secundo ostendit
quod in omnibus praedictis simul invenitur fini-
tum et infinitum, ibi: Ef n ipso finita esse * etc.;
tertio ostendit in quo horum primo invenitur "
divisio et infinitum, ibi: Secutum autem maxime
est * etc. Circa primum duo facit: primo propo-
nit quod intendit; secundo manifestat propositum,
ibi: Accipiatur enim tempus * etc. -

Dicit ergo primo *, quod quia omne quod mo-
vetur, movetur 7n aliquo, idest secundum aliquod
genus vel speciem, et iterum in aliquo tempore;
et iterum cuiuslibet mobilis est aliquis motus;
necesse est quod ista quinque simul dividantur *,

scilicet tempus, et motus, et ipsum moveri, et

mobile quod movetur, et id in quo est motus,
vel locus vel qualitas vel quantitas. Sed tamen
non est eodem modo divisio omnium eorum in

credidit transponendo: manifestum est quod BC prius pertransibit hoc
signum F quam AB,

B) sit EZ.— sit EF Piana in hoc numero; similiter pro DZ, DF;
sed in sequentibus numeris P redit ad lectionem codicum.

Y) qui dicitur DZ. - Pro qui, quae AIKLQYa; pro dicitur, quod
om. I, est cet, exc. ADKNOQTY. — Pergit N: quae sunt partes par-
tium. huius mobilis quod dicitur AC, quae sunt AB et BC; pro par-
tium, partium partes EG, partes cet. exc; BHLRSZ; pro AB BC le-
gunt ABC Piana et b.

8) Ab hoc ergo motu etc. — Pro ergo, quod om. NR, autem BCF
HMVXZ, ergo autem E; pro motu TI, motu qui est TI Pab; pro
auferantur, auferatur Pab et codd, exc. BCFMVXZ; pro quos, quas
FN; pro oportet, oporteat Pab et codd, exc. EFGHLNZsB.

c) quae est KI.—qui est TI Piana et a b, non quidem false, sed mi-
nus perspicue quam codd., quorum lect. determinat verbum pars; cf.
paulo supra isfa pars motus etc. — Pro non continuetur, non continetur
CDHQTSsG, continetur EpG, ras. pF. :

t) Haec igitur. — His praemittunt edd, Venet. 1504 et sequentes De-
inde concludit, quod nullus codex nec a b habent, ideoque expungimus.

7) primo invenitur. — primo om. Pab et codd. exc. BCDFHMNT
VXZsIQ; EG hab. lacunam. Ex ultimo num. lectionis manifestum est
quod primo non debet omitti. ;

0) simul dividantur.— Ita EGK, similiter sive simul dividantur N,
similiter dividantur Pab et cet. codd.: sed tum in divisione textus n. pri-
mo et supra in hoc num,, tum infra in seqq. numm,, et codd. et edd.
habent non similiter sed simul, — Pro vel locus, ut locus. EFNRZsI.

* motui om.Pab.

CAP. IV, LECT. VI

quibus est motus; sed quorundam quidem per
se, quorundam vero per accidens: per se quidem
omnium eorum quae pertinent ad genus quanti-
tatis, ut est in motu locali, et etiam in augmento
et decremento; per accidens vero in iis quae per-
tinent ad qualitatem, ut in- motu alterationis.

8. Deinde cum dicit: .A4ccipiatur enim 1iem-
pus etc., manifestat quod dixerat. Et primo quan-
tum ad hoc quod tempus et motus simul divi-
duntur; secundo quod motus et ipsum moveri
simul dividuntur, ibi: Eodem autem modo * etc.;
tertio ostendit idem de motu et eo in quo est
motus, ibi: Similiter autem. demonstrabitur ἢ etc.
Circa primum duo facit: primo ostendit quod ad
divisionem temporis dividitur motus; secundo
quod e converso ad divisionem motus dividitur
tempus, ibi: Similiter autem et si motus ἢ etc.

Dicit ergo primo. Ponatur quod tempus in quo
aliquid movetur sit A, et motus qui est in hoc
tempore sit B. Manifestum est autem quod si
aliquid movetur per totam magnitudinem in toto
tempore, quod in medietate temporis movetur
per minorem magnitudinem. Idem est autem mo-
veri toto motu, et per totam magnitudinem; et
parte * motus et per partem magnitudinis. Unde
manifestum est quod si in toto tempore movetur
toto motu, quod in parte temporis movebitur mi-
nori motu: et iterum diviso tempore, invenietur
minor motus; et sic semper. Ex quo patet quod
secundum divisionem temporis dividitur motus.

Deinde cum dicit: Similiter autem, et si motus etc.,
ostendit quod * e converso, si motus dividitur, et
tempus dividitur. Quia si per totum motum movetur
in toto tempore, per medium motus movebitur
in medio tempore, et semper minor erit motus in
minori tempore, si sit mobile idem vel aeque velox.

9. Deinde cum dicit: Eodem autem modo etc.,
ostendit quod motus et moveri simul dividuntur.
Et circa hoc duo facit: primo ostendit quod ipsum
moveri dividitur secundum divisionem motus;
secundo quod motus dividitur secundum divisio-
nem eius quod est moveri, ibi: Es! aulem et

| Ina i» hoc ponentem * etc.

Dicit ergo primo, quod eodem modo probatur
quod ipsum moveri dividitur secundum divisio-
nem temporis et motus: et ipsum moveri sit C *.
Manifestum est autem quod non tantum movetur
aliquid secundum partem motus, quantum secun-
dum totum motum. Manifestum est ergo quod
secundum medium motum, pars eius quod est
moveri, erit minor toto ipso moveri, et adhuc
minor secundum medietatis medium; et sic sem-
per procedetur. Ergo sicut tempus et motus sem-
per dividuntur, ita et ipsum moveri.

291
Deinde cum dicit: Es? autem οἱ ponentem etc.,
probat quod e converso motus dividitur secun-
dum divisionem eius quod est moveri. Sint enim
duae partes motus DC et CE ^, secundum qua-
rum utramque aliquid movetur. Et sic si partibus
eius quod est moveri respondent partes motus,
oportet dicere quod toti respondeat totum: quia
si aliquid plus esset in uno quam in altero, erit hic
argumentari de moveri ad motum, sicut supra *
argumentati sumus, quando ostendimus quod
motus totius est divisibilis in motus partium,
ita quod nec * potest deficere nec excellere.
Similiter etiam et partes eius quod est moveri,
non possunt excedere partes motus nec deficere:
quia enim necesse est accipere secundum utram-
que partem motus hoc quod est moveri, necesse
est quod totum moveri sit continuum, correspon-
dens toti motui. Et ita semper ^ partes eius quod
est moveri, respondent partibus motus, et totum
toti; et sic unum dividitur secundum alterum.

10. Deinde cum dicit: Similiter autem demon-
strabitur etc., ostendit idem de eo in quo est
motus. Et dicit quod eodem modo demonstrari
potest, quod longitudo in qua movetur aliquid
secundum locum, sit divisibilis secundum divi-
sionem temporis, et motus, et ipsius moveri. Et
quod dicimus de longitudine in motu locali, est
etiam intelligendum de omni eo in quo est mo-
tus: nisi quod quaedam sunt divisibilia per ac-
cidens, sicut qualitates in motu alterationis, ut
dictum est *. - Et inde est quod omnia ista sic di-
viduntur; quia illud quod mutatur est divisibile,
ut ostensum est supra *. Unde uno horum diviso,
oportet quod omnia dividantur. '

11. Deinde cum dicit: Ef in ipso finita esse etc.,
ostendit quod sicut se consequuntur praemissa in
divisibilitate ", ita se consequuntur in hoc quod est
esse finita vel infinita: ita quod si unum horum
fuerit finitum, omnia erunt finita; et si infinitum,
similiter *.

12. Deinde cum dicit: Secutum autem maxi-
me etc., ostendit in quo praemissorum primo in-
veniatur divisibilitas et finitum seu infinitum. Et
dicit quod maxime ab ipso quod mutatur, con-
sequitur de omnibus aliis quod dividantur, et quod
sint finita vel infinita: quia illud quod est primum
naturaliter in motu, est ipsum mobile *, et statim
ipsi ex sua natura inest esse divisibile, et esse
finitum vel infinitum; et sic ex ipso ad alia de-
rivatür divisibilitas vel finitum. - Quomodo autem
ipsum mobile sit divisibile, et per ipsum alia
dividantur, ostensum est prius *. Sed quomodo
etiam hoc sic se habet de infinito, ostendetur in-
ferius in hoc eodem sexto libro *.

Ὁ) ostendit quod etc. — Pro ostendit, dicit Plab. Lin. seq. Quia om.
Pb; pro toto tempore, omni tempore codd. exc. N et ab; per ante me-
dium om. P; pro motus, quod om. EG, motum Z; pro si sit etc. N habet:
Tenet autem ista ratio et praecedens, si sit idem mobile et aeque velox.

x) et ipsum moveri sit C.— sicut ipsum motus R, sic NsC, et ipsum
moveri sic (sit) edd. ab et cet. exc. BZsHI et X qui hab. lac. Lectio
quam retinemus cum PBZSsHI, convenit textui. ;

X) DC et CE.— DC et CF P. — Inferius pro respondent, respon-
derent AIKLOTYa.—Ibi, quia si aliquid, quia si aliud codd, exc. BE
FGNTpH. — Pro hic argumentari, sic argumentari BsH , hoc argu-
mentum EsF, lioc argumentari cet. exc. N.

y) Et ita semper. . Et ita secundum ABCDKMOTYZDIV et a, Et
ita EFGHLQRSXsIV et b, Et ita secundum quod N. — In fine pro al-
terum, alium EG.

Y) se consequuntur praemissa in divisibilitate.— se om. Pab et codd.
exc. FLNQRSTSsBG; pro in divisibilitate, indivisibiliter ed. a, divi-
sibilitatem P secuta ed. Venet. 1545. — Pro sequenti consequuntur ,
sequuntur P.— Pro horum, istorum Pb.— Pro omnia erunt finita, quod
retinemus cum PLSab, omnia finita sint B, et aliud EF , “οἱ reli-
qua Q, et reliquum 'TsH, et omnia sGZ, et alia 51, om. cet. exc. N
qui transponendo habet: fuerit infinitum, et reliqua erunt infinita; et
si fuerit finitum, similiter.

* Num. 5.

* non pb.

* Num. 7.

* Lect. praec.
n. 10.

* Cf. lect. ix.

* ipsum quod mu-
tatur LssB , mó-
bile om. cet. exc.
N.

* Num.2 etseqq;-
lect. praec. n. 10.

* Lect. 1x.

202

LECTIO SEPTIMA

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI

ILLUD TEMPORIS IN QUO PRIMO MUTATUM EST ALIQUID, EST INDIVISIBILE -
QUOMODO IN MOTU POSSIT ACCIPI PRIMUM, ET QUOMODO NON POSSIT

᾿Επεὶ δὲ πᾶν τὸ μεταβάλλον ἔκ τινος εἴς τι μεταβαλ-

Ae, ἀνάγκη τὸ μεταβεβληχός, ὅτε πρῶτον ὑεταβέ-
βληκεν, εἶναι ἐν ᾧ μεταβέβληκε"

) γὰρ μεταβάλλον, ἐξ οὐ μεταβάλλει, ἐξίσταται ἢ

ἀπολείπει αὐτό, καὶ ἤτοι ταὐτόν ἐστι τὸ μεταβάλ-
Ae καὶ τὸ ἀπολείπειν, ἢ ἀκολουθεῖ τῷ μεταβάλ-
jew. τὸ ἀπολείπειν’ εἰ δὲ τῷ μεταβάλλειν τὸ ἀπολεί-
ms, τῷ μεταβεβληκέναι τὸ ἀπολελοιπέναι" ὁμοίως
γὰρ ἑκάτερον ἔχει πρὸς ἑκάτερον. ᾿Επεὶ οὖν μία τῶν
μεταβολῶν ἡ κατ᾽ ἀντίφασιν, ὅτε μεταβέῤληχεν ἐχ
τοῦ μὴ ὄντος εἰς τὸ ὄν, ἀπολέλοιπε τὸ μὴ ὄν’ ἔσται
ἄρα ἐν τῷ ὄντι: πᾶν γὰρ ἀνάγκη ἢ εἶναι ἢ μὴ εἰ-
ναι. Φανερὸν οὖν ὅτι ἐν τῇ κατ᾽ ἀντίφασιν μετα-
βολῇ τὸ μεταβεβληκὸς ἔσται ἐν
Εἰ δ᾽ ἐν ταύτῃ, καὶ ἐν ταῖς ἄλλαις" ὁμοίως γὰρ ἐπὶ
ιᾶᾷᾶς καὶ τῶν ἄλλων.

Ἔτι δὲ χαθ’ ἑκάστην λαμβάνουσι φανερόν, εἴπερ ἀνάγχη

Ἔν

εἶναί mou ἢ ἔν τινι. ᾿Επεὶ γὰρ ἐξ
ἀπολέλοιπεν, ἀνάγκη δ᾽ εἶναί που,
ἢ ἐν τούτῳ ἢἣ ἐν ἄλλῳ ἔσται. Εἰ μὲν οὖν ἐν ἄλλῳ,
οἷον ἐν τῷ T, τὸ εἰς τὸ B μεταβεβληκός, πάλιν ix
τοῦ Γ μεταβάλλει εἰς τὸ Β' οὐ γὰρ ἦν ἐχόμενον τῷ
B: ἡ γῦρ μεταβολὴ συνεχής. Ὥστε τὸ μεταβεβληχός,
ὅτε μεταβέβληκε, μεταβάλλει εἰς ὃ μεταβέβληκε’
τοῦτο δ᾽ ἀδύνατον' ἀνάγκη ἄρα τὸ μεταβεβληκὸς
εἶναι ἐν τούτῳ εἰς ὃ μεταβέβληχε. Φανερὸν οὖν ὅτι
καὶ τὸ γεγονός; ὅτε γέγονεν; ἔσται, καὶ τὸ ἐφθαρ-
μένον οὐχ ἔσται" καθόλου τε 13e, εἴρηται περὶ πάσης
μεταβολῆς, καὶ μάλιστα δῆλον ἐν τῇ κατ᾽ ἀντίφα-
σιν. Ὅτι μὲν τοίνυν τὸ μεταβεβληχός, ὅτε μεταϑέ-
βληκε πρῶτον, ἐν ἐκείνῳ ἐστί, δῆλον.

τὸ μεταβεβληκὸς
οὗ μεταβέβληκεν

d δὲ πρώτῳ μεταβέβληχε τὸ μεταβεβληχός, ἀνάγκη
ἄτομον εἶναι. Λέγω δὲ πρῶτον ὃ μὴ τῷ ἕτερόν τι
αὐτοῦ εἶναι τοιοῦτόν ἐστιν. Ἔστω γὰρ διαιρετὸν
τὸ ΑΓ χαὶ διῃρήσθω χατὰ τὸ Β. Εἰ μὲν οὖν ἐν τῷ
ΑΒ μεταβέβληκεν, ἢ πάλιν ἐν τῷ BD, οὐκ ἂν ἐν
πρώτῳ τῷ ΑΓ μεταβεβληκὸς εἴη. Εἰ δ᾽ ἐν ἑχατέρῳ
ετέβαλλεν (ἀνάγκη γὰρ ἢ μεταβεβληκέναι ἢ μετα-
AVR ἐν ἑκατέρῳ); κἂν ἐν τῷ ὅλῳ μεταβάλλοι"
ἀλλ᾽ ἦν μεταβεβληκός. 'O αὐτὸς δὲ λόγος καὶ εἰ ἐν
τῷ μὲν μεταβάλλει; ἐν δὲ τῷ μεταβέβληχεν: ἔσται
γάρ τι τοῦ πρώτου πρότερον᾽ ὥστ᾽ οὐχ ἂν εἴη διαι-
ρετὸν ἐν ᾧ μεταβέβληχε. Φανερὸν οὖν ὅτι καὶ τὸ
ἐφθαρμένον καὶ τὸ γεγονὸς ἐν ἀτόμῳ τὸ μὲν ἔφθαρ-
741, τὸ δὲ γέγονε.

Λέγεται δὲ τὸ ἐν ᾧ πρώτῳ μεταβέβληκε διχῶς, τὸ μὲν

ἔστω γὰρ πρῶτον; ἐφ᾽ d τὸ AA. Τοῦτο δὴ δπιαίετον

ἐν ᾧ πρώτῳ ἐπετελέσθη ἡ μεταβολή (τότε γὰρ ἀλη-
θὲς εἰπεῖν ὅτι μεταβέβληκε), τὸ δὲ ἐν ᾧ πρώτῳ
ἤρξατο μεταβάλλειν. Τὸ μὲν οὖν χατὰ τὸ τέλος τῆς
μεταβολῆς πρῶτον λεγόμενον ὑπάρχει τε xal ἔστιν"
ἐνδέχεται γὰρ ἐπιτελεσθῆναι μεταβολὴν καὶ ἔστι

εταβολῆς τέλος, ὃ δὴ καὶ δέδειχται ἀδιαίρετον ὃν,
δὰ τὸ πέρας εἶναι. Τὸ δὲ χατὸ τὴν ἀρχὴν ὅλως
οὐχ ἔστιν οὐ γὰρ ἔστιν ἀρχὴ μεταβολῆς οὐδ᾽ ἐν ᾧ
πρώτῳ τοῦ χρόνου μετέβαλλεν’

μὲν οὐχ ἔστι" συμβήσεται γὰρ ἐχόμενα εἶναι τὰ νῦν.
ἔπι δ᾽ εἰ ἐν τῷ ΓᾺ χρόνῳ παντ ἠρεμεῖ (κείσθω γὰρ
ἠρεμοῦν), καὶ ἐν τῷ Α ἠρεμεῖ" ὥστ᾽ εἰ ἀμερές ἐστι
τὸ ΑΔ, ἅμα ἠρεμήσει καὶ μεταβεβληκὸς ἔσται’ ἐν
μὲν γὰρ τῷ Α ἠρεμεῖ, ἐν δὲ τῷ Δ μεταβέβληκεν.

ᾧ μεταβέβληκχεν..

* Quoniam autem omne quod mutatur, ex quodam in ali- *Capy.Text.

quid mutatur, necesse est quod mutatur, cum mutatum
est, esse in quo mutatum est.

Quod mutatur enim, ex quo mutatur distat, aut deficit

ipsum; et aut idem est mutari et deficere, aut sequitur
ad mutari ipsum deficere, aut quod est mutatum esse,
defecisse: similiter enim utrumque se habet ad utrum-

que. * Quoniam ergo una mutationum quae secundum * T.

contradictionem est, quando mutatum est ab eo quod
non est in esse, defecit non ens; erit igitur in esse:
omne enim necesse est esse aut non esse. Manifestum
igitur quod in mutatione secundum contradictionem ,
quod mutatum est eritin quo mutatum est. Si autem
in hac, et in aliis est: similiter enim in una et in aliis est.

* Amplius autem et secundum unamquamque accipientibus

manifestum est: siquidem necesse est quod mutatum
est alicubi esse, aut ex quo mutatum est aut in aliquo.
Quoniam autem ex quo mutatum est, defecit; necesse
est autem esse alicubi; aut in hoc aut in alio erit. Si
igitur in alio, ut in ipso C quod in ipsum B mutatum
est, iterum ex C mutatur in B: non enim erat habitum
ipsi B; mutatio enim continua est. Quare quod mutatum
est, quando mutatum est, mutatur in quod mutatum est.
Hoc autem est impossibile. Necesse ergo quod mutatum
est, esse in hoc in quod mutatum est. * Manifestum igitur
est et quod factum, cum factum est, erit; et quod corru-
ptum est, non erit. Universaliter enim dictum est et de
omni mutatione, et maxime est manifestum in ea quae
est secundum contradictionem. Quod igitur id quod mu-
tatum est, cum mutatum est primo, in illo est, manife-
stum est.

* [n quo autem primo mutatum est id quod mutatum est,

necesse est atomum esse. Dico autem primo, quod non
propterea quod alterum aliquid ipsius sit, huiusmodi est.
Sit igitur divisibile quod est AC, et dividatur secundum
B. Si igitur in AB mutatum est, aut iterum in BC, non
utique in primo quod est AC, quod mutatum est erit.
Si autem transmutabatur in utroque (necesse est enim
in utroque transmutatum esse aut transmutari), et utique
in toto transmiutabitur: sed erat mutatum. Eadem autem
ratio et si in hoc quidem mutatur, in hoc autem muta-
tum est: erit enim aliquid primo prius. Quare non erit
utique divisibile in quo mutatum est. * Manifestum est

igitur quia et quod corruptum est et quod factum est, in

atomo hoc quidem corruptum, hoc autem factum est. -

Dicitur autem in quo primo mutatum est dupliciter: aliud

Sit

quidem in quo primo perfecta est mutatio (tunc enim
verum est dicere quod mutatum est); aliud vero in quo
primo cepit mutari, * Secundum quidem igitur finem mu-
tationis, quod primum dicitur existit et est: contingit
enim perfici mutationem, et est mutationis finis: quod
ostensum est indivisibile esse, propter id quod finis est.
Quod autem secundum principium, omnino non est:
non enim principium est mutationis, neque in quo primo
quod tempus sit, mutatum est. ᾿

enim primum in quo sit AD. Hoc igitur indivisibile
quidem non est: accidet enim habita esse ipsa nunc:
amplius autem, si in CA tempore omnino quiescit (po-
natur enim quiescens), et in A quiescit. Quare si impar-
tiblle est AD, simul quiescet et mutatum erit: in A
quidem enim quiescit, in D autem mutatum est. * Quo-

* Text. 47.

CAP. V, LECT. VII 293

᾿Επεὶ δ᾽ οὐκ ἔστιν ἀμερές, ἀνάγκη διαιρετὸν εἶναι
χαὶ ἐν ὁτῳοῦν τῶν τούτου pecore pa: διαιρε-
θέντος γὰρ τοῦ ΑΔ, εἰ μὲν ἐν μὴ ετέρῳ ψεταβέβλη-
xsv, οὐδ᾽ ἐν τῷ ὅλῳ" εἰ δ᾽ ἐν ἀμφοῖν μεταβάλλει,
xai ἐν τῷ παντί' εἰ δ᾽ ἐν θατέρῳ μεταβέβληκεν,
οὐχ ἐν τῷ ὅλῳ πρώτῳ. Ὥστε ἀνάγκη ἐν ὁτῳοῦν με-
ταβεβλυκέναι. Φανερὸν τοίνυν ὅτι οὐκ ἔστιν ἐν ᾧ
πρώτῳ μεταβέβληχεν' ἄπειροι γὰρ αἱ διαιρέσεις.

Οὐδὲ δὴ τοι μεταβεβληκότος ἐστί τι πρῶτον ὃ μετα-
βέβληχεν. Ἔστω γὰρ τὸ ΔΖ πρῶτον μεταβεβληχὸς
τοῦ AE: πᾶν γὰρ δέδεικται διαιρετὸν τὸ μεταβαλ-
λον. 'O δὲ χρόνος ἐν ᾧ τὸ ΔΖ μεταβέβληκεν; ἔστω
ἐφ᾽ ᾧ ΘΙ. Εἰ οὖν ἐν τῷ παντὶ τὸ AZ μεταβέβληκεν,
ἐν τῷ ἡμίσει ἔλαττον ἔσται τὸ μεταβεβληκὸς, xal
πρότερον τοῦ ΔΖ, καὶ πάλιν τούτου ἄλλο, κἀκείνου
ἕτερον, xal ἀεὶ οὕτως. Ὥστ᾽ οὐθὲν ἔσται πρῶτον
τοῦ μεταβάλλοντος ὃ μεταβέβληκεν. “Ὅτι μὲν οὖν
οὔτε τοῦ μεταβάλλοντος οὔτ᾽ ἐν ᾧ μεταβάλλει χρύνῳ
πρῶτον οὐθέν ἐστι, φανερὸν ἐκ τῶν εἰρημένων.

Αὐτὸ δὲ ὃ μεταβάλλει ἢ καθ᾽ ὃ μεταβάλλει, οὐκέθ᾽
ὁμοίως d Τρία γάρ ἔστιν ἃ λέγεται χατὰ τὴν
μεταβολήν" τό τε μεταβάλλον, xal ἐν ᾧ, xal καθ᾽
ὃ μεταβάλλει" οἷον ὁ ἄνθρωπος, χαὶ ὁ χρόνος; χαὶ
τὸ λευχόν. Ὁ μὲν οὖν ἄνθρωπος καὶ ὁ χρόνος διαι-
ρετοί, περὶ δὲ τοῦ AeuxoU ἄλλος λόγος. Πλὴν χατὰ
συμβεβηκός γε πάντα διαιρετά" ᾧ γὰρ συμβέβηκε
τὸ λευχὸν ἢ τὸ ποιόν, ἐχεῖνο διαιρετόν ἐστιν, ἐπεὶ
ὅσα γε καθ’ αὐτὰ λέγεται διαιρετὰ καὶ μὴ κατὰ
συμβεβηκός, οὐδ᾽ ἐν τούτοις ἔσται τὸ πρῶτον, οἷον
ἐν τοῖς μεγέθεσιν. "Ecco γὰρ τὸ ἐφ᾽ ᾧ ΑΒ μέγεθος,
χαὶ χινείσθω £x τοῦ B εἰς τὸ T πρῶτον: οὐχοῦν εἰ
μὲν ἀδιαίρετον ἔσται τὸ ΒΓ, ἀμερὲς ἀμεροῦς ἔσται
ἐχόμενον" εἰ δὲ διαιρετόν, ἔσται τι τοῦ T πρότερον,
εἰς ὃ μεταβέβληκε, κἀκείνου πάλιν ἄλλο, καὶ ἀεὶ
οὕτω; διὸ τὸ μηδέποτε ὑπολείπειν τὴν διαίρεσιν.
Ὥστ᾽ οὐχ ἔσται πρῶτον εἰς ὃ μεταβέβληκεν. Ὁμοίως
δὲ καὶ ἐπὶ τῆς τοῦ ποσοῦ μεταβολῆς" καὶ γὰρ αὕτη
ἐν συνεχεῖ ἐστί. Φανερὸν οὖν ὅτι ἐν μόνῃ τῶν χι-
νήσεων τῇ κατὰ τὸ ποιὸν ἐνδέχεται ἀδιαίρετον καθ᾽
αὑτὸ εἶναι.

SyNoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus. — 2. Omne
quod mutatur, quando iam est mutatum, est in termino ad quem.
Probatur a) ratione particulari, in mutatione quae est inter con-
tradictorie opposita. Cum aliquid mutatur, aut ipsum quod mu-
tatur distat a termino a quo, aut deficit ipse terminus a quo;
mutato igitur aliquo per generationem de non esse in esse, iam
defecit a non esse; ergo est in esse. Et sicut se habet in gene-
ratione, ita et in aliis mutationibus. — 3. b) Ratione generali.
In motu, puta locali, si id quod mutatur, quando mutatum est,
non sit in termino ad quem mutatur, sed in alio, oportet quod
ab hoc mutetur in terminum ad quem; et sic, quando mutatum
est, mutatur in id in quod mutatum est; quod est impossibile.
Et idem dicendum de aliis mutationibus. — Applicatur ad gene-
rationem et corruptionem, in quibus maxime hoc manifestum
est. - Quare dicatur: cum primo mutatum est. — 4. lllud tem-
poris in quo primo (idest non ratione partis) mutatum est quod
mutatum est, oportet esse indivisibile. Probatur. Si tempus illud
divisibile sit, oportet vel quod in utraque parte mutatum sit, et
tunc non primo mutatum est in toto, sed in parte (pars enim
est prior toto); vel quod in utraque mutetur, et sic in toto
mutatur, quod est contra positum; vel quod in una parte mu-
tetur et in alia sit mutatum, et tunc etiam non primo mutatum
estin toto, sed in parte. Est ergo in indivisibili mutatum. Ulte-
rius concluditur quod generatio et corruptio, quia termini mo-
tus, sunt in instanti. — 5. In quo primo mutatum est aliquid
potest accipi vel secundum terminationem motus, hoc est in quo
primo mutatio perfecta est; vel secundum principium seu se-
cundum primam partem motus, idest in quo primo mutari in-
cepit: primo modo est in motu in quo primo mutatum est;

Jter dividatur motus, hic determinat
NW de ordine partium motus. Et primo
| we U«O»^nquirit an sit primum in motu; se-
cundo ostendit quomodo ea quae sunt in motu,

niam autem non est impartibile, necesse est divisibile
esse, et in quolibet huius mutatum esse. Diviso enim
ipso AD, si quidem in neutro mutatum est, neque in
toto est AD ; si autem in ambobus, mutatur in omni; si
vero in altero tantum mutatum est, non in toto primo.
Quare necesse est in quolibet mutatum esse. Manifestum
igitur est, quod non est in quo primo mutatum est:
infinitae enim divisiones sunt. :

* Neque igitur in eo quod mutatum est, aliquid prius est
quod mutatum est. Sit enim DZ quod primo mutatum
est ipsius DE: omne enim quod mutatur divisibile esse,
demonstratum est. Tempus autem in quo DZ muta-
tum est, sitin quo TI. Si ergo in omni DZ mutatum
est, in medio minus est quod mutatum est, et prius
est ipso DZ; et iterum hoc aliud et illo alterum, et
sic semper. Quare nihil erit primum mutantis quod
mutatum est. * Quod igitur neque in eo quod mutatur,
neque in quo mutatur tempore nihil prius sit, manife-
stum ex his quae dicta sunt.

Ipsum autem quod mutatur, aut secundum quod mutatur,
non amplius similiter se habebit. Tria namque sunt quae
esse dicuntur in mutatione; quod mutatur, et in quo,
et in quod mutatur, ut homo, tempus, et album. Homo
igitur et tempus divisibilia sunt: de albo autem alia ratio
est, praeter id quod secundum accidens omnia divisibilia
sunt; cui enim accidit album aut quale, illud divisibile
est. Quoniam quaecumque dicuntur secundum seipsa di-
visibilia et non secundum accidens, neque in his erit
primum, ut in magnitudinibus. Sit enim in quo est AB
magnitudo; motum autem sit ex B in C primum. Igi-
tur si indivisibile erit BC, impartibile impartibili erit
coniunctum, Si vero divisibile, erit aliquid ipso C prius,
in quod mutatum est; etillo iterum aliud, et sic sem-
per, propter id quod nullo modo deficit divisio. Quare
non erit primum in quod mutatum est. Similiter autem
est et in quantitatis mutatione: etenim haec in continuo
erit. Manifestum igitur quod in sola mutatione quae
secundum qualitatem est, contingit indivisibile per se
esse.

,secundo autem modo non est. — 6. Subdivisio textus. — Proba-

tur quod non sit primum in quo mutatum est, ex parte princi-
pii. a) Ex parte temporis. Si est aliquod temporis in quo primo
movetur aliquid, hoc tempus non potest esse indivisibile: seque-
retur enim et quod tempus componeretur ex indivisibilibus, quae
ideo consequenter se haberent; et quod idem simul in eodem
quiesceret et moveretur: — excluditur dubium. -- Tempus ergo
in quo dicitur aliquid primo moveri, debet esse divisibile; et
cum mobile ponatur moveri primo in toto, oportet quod in
qualibet eius parte moveatur. Sed, cum tempus sit divisibile in
infinitum, semper est accipere in eo partem minorem ante ma-
iorem. Ergo non erit accipere aliquid temporis, in quo primo
moveatur aliquid. — 7. b) Ex parte mobilis: nempe non est
ipsius mobilis accipere aliquam partem, quae primo pertran-
seat aliquod determinatum signum. Si enim pars aliqua in
tanto tempore pertransit datum signum, in medio tempore
pertransibit illud minor pars mobilis: et ita semper :procede-
tur, eo quod tempus et mobile similiter dividuntur in infini-
tum. — 8. c) Ex parte rei in qua est motus. Praemittitur quod
subiectum et tempus sunt divisibilia per se; qualitates vero
eorum secundum quae aliquid mutatur, dividuntur per acci-
dens tantum, scilicet vel ratione partium quantitativarum subie-
cti, vel secundum quod participantur magis vel minus intense. —

* Text. 48.

* Text. 49.

In motu igitur locali non' est primum in quod mutatur, cum ἢ

in magnitudine sit accipere partem ante partem in infinitum, nisi
dicamus magnitudinem ex indivisibilibus componi. Idem dicen-
dum de mutatione quantitatis, quae est augmentum vel decre-
mentum; et etiam de alteratione, secundum quod dividitur per
accidens.

praecedunt se invicem, ibi: Quoniam autem omne
quod mutatur, in tempore mutatur * etc. Circa pri-
mum duo facit: primo ostendit quod id in quo
primum mutatum est, est indivisibile; secundo
ostendit quomodo in motu possit inveniri primum,

* Lect. seq.

294
et quomodo non possit, ibi: Dicitur aulem in
quo primo mutatum est * etc. Circa primum duo
facit: primo praemittit quoddam quod est neces-
sarium ad propositi ostensionem; secundo osten-
dit propositum, ibi: Zn quo autem primo mutatum
est * etc. Circa primum duo facit: primo propo-
nit quod intendit; secundo probat propositum,
ibi: Quod mutatur enim * etc. — .

2. Dicit ergo primo, quod quia omne quod
mutatur, mutatur de uno termino in alium; ne-
cesse est omne quod mutatur, quando iam mu-
tatum est, esse in termino ad quem.

Deinde cum dicit: Quod mutatur enim etc.,
probat propositum duabus rationibus; quarum
prima est particularis, secunda universalis. Prima
ratio talis est. Omne quod mutatur, oportet quod

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI

3. Secundam rationem generalem 7 ponit ibi:
Amplius autem etc.: et dicit quod hoc idem potest
esse manifestum considerando secundum unam-
quamque mutationem. Et manifestat in mutatione
locali. Omne enim quod mutatum est, necesse
est esse alicubi, vel in termino a quo vel in ali-
quo alio. Sed quia illud quod mutatum est, iam
defecit * ab eo ex quo mutatum est, necesse est
quod sit alibi. Aut igitur necesse est quod sit in
hoc de quo intendimus, scilicet in termino ad
quem, aut in alio. Et si est in hoc, habetur pro-
positum: si autem in alio, ponamus quod ali-
quid moveatur in B, et quando mutatum est non
sit in B sed in C. Tunc oportebit dicere quod
etiam de C ? mutetur in B; quia C et B non sunt
habita, idest consequenter se habentia. Oportet

* aut om. codd. * huius

et a b.

enim quod tota huiusmodi * mutatio sit continua;
etin continuis unum signum non est consequen-
ter se habens ad alterum, quia necesse est quod
cadat in medio aliquid sui generis, ut suprà *

aut * distet a termino a quo mutatur, sicut patet
in motu locali, in quo locus a quo mutatur re-
manet, et mobile per motum fit distans ab eo;
aut oportet quod ipse terminus a quo deficiat,

* Lect.1,n. 5...

* primo om. EG. -

sicut est in motu alterationis: cum enim ex albo
fit nigrum, ipsa albedo deficit. Et ad huius pro-
positionis manifestationem subiungit, quod vel
mutari est idem quod * deficere; vel ad hoc
quod est mutari sequitur ipsum deficere, et ad
hoc quod est mutatum esse sequitur defecisse,
scilicet a termino a quo. Manifestum est autem ^
quod sunt idem subiecto, sed differunt ratione.
Nam deficere dicitur per respectum ad terminum
a quo, mutatio autem magis denominatur a ter-
mino ad quem. Et ad manifestationem eius quod
dixerat, subdit quod similiter utrumque se habet
ad utrumque, idest * sicut se habet deficere ad
mutari, ita defecisse ad mutatum esse.

Ex praemissis autem argumentatur ad proposi-
tum ostendendum in una specie mutationis, quae
scilicet est inter contradictorie opposita, scilicet
inter esse et non esse, ut patet in generatione
et corruptione. Patet enim ex praemissis, quod
omne quod mutatur deficit a termino a quo, et
quod mutatum est iam defecit ^. Quando ergo
aliquid mutatum est a non esse in esse, iam de-
fecit a non esse; sed de quolibet verum est di-
cere, quod aut est aut non est: quod ergo mu-
tatum est de non esse in esse, quando mutatum
est, est in esse: et similiter quod mutatum est
de esse in non esse, oportet quod sit in non
esse. Manifestum est ergo quod in mutatione
quae est secundum contradictionem, quod mu-
tatum est, est in eo ad quod mutatum est. Et
si est verum in ista mutatione, pari ratione est
verum in aliis mutationibus. Ex quo patet id
quod primo * propositum est.

probatum est. Unde sequetur *, si illud quod mu- ε

tatum est, quando mutatum est, sit in C, et de
C mutetur in B, quod est terminus ad quem,
quod quando mutatum est, tunc mutatur in quod
mutatum est; quod est impossibile. Non enim
simul est mutari et mutatum esse, ut supra *
dictum est. Nihil autem differt si huiusmodi ter-
mini C et B accipiantur in motu locali, vel in *
quacumque alia mutatione. Necesse est ergo uni-
versaliter verum esse, quod id quod mutatum
est, quando mutatum est, est in hoc ad quod
mutatum est, idest in termino ad quem.

Et * ex hoc ulterius concludit, quod illud quod * £t om. rez

factum est, quando factum est, habet esse; et
quod corruptum est, quando corruptum est, est
non ens. Ostensum est enim universaliter hoc * uL.
de omni mutatione, et maxime manifestum est

in mutatione, quae est secundum contradictionem,
ut ex dictis * patet. fin

Sic igitur manifestum est, quod id quod mu-
tatum est, cum primo mutatum est, est in illo
ad quod mutatum est. Addit autem primo; quia
postquam mutatum est ad aliquid, posset exinde
moveri, et ibi non esset; sed quando primo mu-
tatum est, oportet quod sit ibi.

4. Deinde cum dicit: Zn quo autem primo mu-
tatum est etc., ostendit quod mutatum esse primo
et per se est in indivisibili: et dicit quod illud
tempus in quo primo mutatum est quod muta-
tum est, necesse est quod sit atomum *, idest in-
divisibile. Quare autem addit primo, exponit sub-
dens quod in illo primo dicitur aliquid mutatum
esse, in quo non dicitur esse * mutatum ratione

«) Manifestum est autem. — Unde manifestum est Pb, sed parti-
cula illativa unde non videtur ad propositum. Nihil enim deducit S. Th.,
sed determinat quomodo sint idem, et quomodo differant mutari et
deficere, — Pro sed differunt, licet differant P et Venet. 1545.

B) iam defecit. - PCEFGIMNQsAZ; OS lac.; iam deficit cet. et
ab. Pergunt Pab: Quando igitur mutatum est aliquid. — Eadem
lin. iam deficit BDHKRTVXYpC et a b. — Pro de non esse in esse,
quando mutatum est, estin esse, prout optime legunt codd. et a b, P
secuta Venet. 1504: de mon esse in esse mutatum est in esse.

Y) Secundam rationem generalem. — Ita codd. et ab; P et Venet,
1504 om. generalem, quod tamen respondet principio num. praec,

ὃ) quod etiam de C. — Ita PDMb; quod et C codd. AGKOVXYpCH

et a, quod de C cod. B, quod C codd. EQ, quod etiam C codd. FI,
quod est de C codd. LSsH, quod ex C codd. NTZsC, quod iterum C
cod. R.

t) Unde sequetur. — P et Venet 1545; Quare sequetur L, Sequetur
ergo BNRsCHI, Quia sequetur edd. b et Venet. 1504; cet. et a om.
unde. — Pro si, quod si EGSTSsH. — Ibi, et de C mutetur in B, pro
mutetur, mutatum P, mutatur BEFGHZab. — Post ad quem pergunt
NQ: quod mutetur quando mutatum est, quod est impossibile; ADKO
Ypl om. tunc mutatur in quod mutatum est; pro quo tunc mutetur
in quod mutatum est ZsCM; tunc mutatur id quod mutatum est EG;
tunc mutetur (mutatur FL) id in quod (id in quo pBM, in id in quod
FsH, im id in quo LSsB) mutatum est cet. exc. T

ir Pab.

Prab.

om.

AI

praec.

CAP.

alicuius suae partis: sicut si dicatur aliquod mo-
bile mutatum esse in die, quia mutatum est in
aliqua parte illius diei; non enim primo mutatur
in die. Quod autem illud temporis in quo primo
mutatum est sit indivisibile, sic probat.

Si enim sit divisibile, sit AC, et dividatur se-

cundum B: necesse est dicere quod aut in utroque

mutatum sit, aut in utraque parte mutetur, aut in
una parte mutetur et in alia sit mutatum. Sed si
in utraque parte mutatum est, non primo mutatum
est in toto, sed in parte. Si vero detur quod trans-
mutetur in utraque parte, oportebit dicere quod
transmutetur in toto: sic enim dicitur aliquid in
toto tempore mutari, quia mutatur in qualibet
eius parte. Hoc autem est contra positum: positum
enim erat quod in toto AC erat mutatum. Si au-
tem detur quod in una parte mutetur * et in alia
sit mutatum, sequitur idem inconveniens, scilicet
quod non sit primo mutatum in toto; quia cum
pars sit prior toto, et prius mutetur aliquid in parte
temporis quam in toto, sequetur quod sit aliquid
prius primo, quod est impossibile. Oportet ergo
dicere quod illud temporis in quo primo * aliquid
mutatum est, sit indivisibile.

Ex hoc autem ulterius concludit, quod omne
quod corruptum est, et omne quod factum est,
est in indivisibili temporis factum et corruptum;
quia generatio et corruptio sunt termini altera-
tionis. Unde si quilibet motus terminatur in in-
stanti (idem est enim primo mutatum esse, quod
terminari motum), sequitur quod generatio et
corruptio sint in instanti.

5. Deinde cum dicit: Dicitur autem in quo
primo etc., ostendit quomodo in motu possit ac-
cipi primum. Et circa hoc duo facit: primo pro-
ponit veritatem; secundo probat, ibi: Si? enim
primum * etc. Dicit ergo primo, quod. hoc quod
dicitur zm quo primo mutatum est aliquid, potest
intelligi dupliciter. Uno modo in quo primo mu-
tatio est perfecta vel terminata: tunc enim verum
est dicere quod mutatum est, quando iam mu-
tatio est perfecta *. Alio modo potest intelligi in
quo primo mutatum est, idest in quo. primo * in-
cepit mutari, non in quo primo fuit verum dicere
quod iam mutatum esset. Primo igitur modo
accipiendo, scilicet secundum terminationem mu-
tationis, dicitur in motu, et est in eo quod primo
mutatum est. Contingit enim aliquando primo ter-
minari mutationem, quia cuiuslibet mutationis est
aliquis terminus. Et hoc modo intelleximus * quod
primo mutatum est esse indivisibile; et ostensum
est hoc hac ratione: quia est finis, idest terminus
motus; omnis autem terminus continui indivisibilis
est. Sed si accipiatur quod primo. mutatum est
secundo modo dicendi, scilicet secundum princi-
pium, idest secundum primam partem motus, sic
non est in quo primo mutatum est. Non enim est

V, LECT. VII

autem est A et AD,

295

accipere aliquod principium mutationis, idest ali-
quam primam partem mutationis, quam non prae-
cedat alia pars. Similiter etiam non est accipere
aliquid primum in tempore, in quo primo mutetur.

6. Deinde cum dicit: Sit enim primum etc.,
probat quod non est accipere primum in quo
mutatum est, ex parte principii. Et primo ratio-
ne accepta ex parte temporis; secundo ex parte
mobilis, ibi: Neque igitur in eo quod mutatum
est * etc.; tertio ex parte rei in qua est motus,
ibi: Zpsum auiem quod mutatur * etc.

Circa primum ponit talem rationem. Si est
aliquod temporis in quo primo mutatum. est,
sit illud AD. Hoc igitur aut est divisibile aut in-
divisibile. Si est indivisibile, sequuntur * duo
inconvenientia: quorum primum est, quod ipsa
nunc in tempore sint Aabifa, idest consequen-
tia. Quod quidem inconveniens hac ratione se-
quitur, quia * tempus dividitur sicut et motus,
ut supra * ostensum est. Si autem aliqua pars
motus fuerit in AD , necesse est dicere quod
AD sit aliqua pars temporis; et ita tempus erit
compositum ex indivisibilibus. Indivisibile autem
temporis est ipsum nunc: sequetur ergo quod
ipsa nunc consequenter se habeant in tempore.

* ponuntur EGH,
sequentur rrab.

* quod Ppkab.

* Lect. praeced.
n. 8.

-Secundum inconveniens est. Ponamus enim quod .

in tempore quod praecedit ipsum AD, quod est
CA, idem mobile quod ponebatur moveri in AD,
totaliter quiescat. Si ergo in toto CA quiescit,
sequitur quod quiescat in A, quod est aliquid
eius. Si ergo AD est indivisibile, ut datum * est,

* dictum PLspo
et a b.

sequetur quod simul aliquid quiescat et movea- .

tur: conclusum est enim quod quiescit in A ἢ,
et positum. erat quod in AD moveretur. Idem
si AD sit indivisibile. Se-
quetur ergo quod in eodem quiescat et moveatur.

Sed advertendum est, quod non sequitur si
aliquid quiescit in toto tempore, quod quiescat
in ultimo eius indivisibili: quia ostensum est su-
pra *, quod in nunc neque movetur aliquid neque
quiescit. Sed Aristoteles hoc concludit hic ex hoc
quod ponitur ab adversario: quod id temporis ^
in quo primo movetur, est indivisibile. Et si
contingit moveri in indivisibili temporis , contingit
eadem ratione in indivisibili temporis quiescere.

Remoto ergo quod AD, in quo dicitur primo
moveri, sit impartibile , relinquitur quod necesse
sit illud esse divisibile: et ex quo in AD ponitur
primo moveri, sequitur quod in quolibet. eius
moveatur. Quod sic probat. Dividatur enim *
ipsum AD in duas partes: aut igitur in neutra
parte mutatur, aut in ambabus, aut in altera parte
tantum. Si in neutra mutatur, sequitur quod ne-
que in toto: sed si mutetur in ambabus partibus,
tunc poterit poni quod mutatur in toto: sed si in

* Lect. v, n. 8.

* enim om. EG.

altera tantum moveatur, sequetur quod moveatur .

in toto, sed non primo, sed ratione partis. Quia

Ὁ illud tenpóris in quo primo. - EFGHNZ; id tempus in quo
Pab illud tempus in quo primo cet.

Ἢ) quod quiescit in A. — quod quiescat in CA Piana et editio b,
corrigendo lectionem editionis a, quae legit quod quiescat in AC po-
situm etc. Etiam codex M habet CA: sed quod mobile quiescat in CA,

non est conclusum, sed positum, et ex hac suppositione sequitur con-

clusio, nempe quod quiescat in A. — Infra pro advertendum, atten-
dendum habent EG.

9) quod id temporis etc. — Pro quod, quia Pab et codd. exc. CE
FGHNVXZ. —: primo om. P. -- Pro ín indivisibili temporis quiescere,
in divisibili tempore quiescere P; in divisibili habent etiam AIKLOR
ST, aut legunt cum a b: indivisibili; tempore habent ΝΥ.

* movetur Ρ.

* prius P.

* sed add. EFGR.

* Num. 5, 6.

* omnes om. EG.

* Lect. praeced,
n, 8,

* Lect. v, n.10.

x

*velcodd.exc.Nn.

296

igitur primo ponitur moveri " in toto, oportet hoc
accipere, quod in qualibet parte eius moveatur.
Sed tempus dividitur in infinitum, sicut et quodli-
bet continuum; et ita semper est accipere partem
minorem ante partem maiorem; sicut si accipe-
rem diem ante mensem, et horam ante diem.
Manifestum est ergo quod non est accipere ali-
quid temporis in quo primo moveatur *; ita scili-
cet quod non sit accipere aliquam partem qius,
in qua primo * moveatur. Sicut si daretur quod
dies est in quo primo aliquid movetur, * hoc non
potest esse; quia in parte eius, scilicet in prima
hora diei, primo movetur quam in toto die.

7. Deinde cum dicit: Neque igitur in eo quod
mutatum est etc., ostendit idem ex parte mobilis ;
concludens ex praemissis * quod neque in ipso
quod mutatur est accipere aliquid quod primo
mutetur. Quod quidem intelligendum est secun-
dum quod per motum totius vel partis aliquod
determinatum signum pertransitur: manifestum est
enim quod primo pertransit aliquid determinatum
prima pars mobilis, et secundo secunda, et sic
deinceps. Alioquin si intelligeretur de motu ab-
solute, non haberet locum quod hic dicitur: ma-
nifestum est enim quod simul movetur totum et
omnes * partes eius: sed non simul pertransit ali-
quid determinatum, sed semper pars ante partem.
Unde sicut non est accipere primam partem mo-
bilis, ante quam non sit alia pars minor; ita non
est accipere aliquam partem mobilis, quae primo
moveatur. Et quia tempus et mobile similiter di-
viduntur, ut supra * ostensum est, convenienter ex
eo quod demonstratum est de tempore, concludit
idem de mobili: et probat sic.

Sit mobile ipsum DE: et quia omne mobile
divisibile est, ut supra * probatum est, sit pars
eius quae primo movetur DZ. Et moveatur DZ *
pertranseundo aliquod determinatum signum in
tempore quod sit TI. Si igitur DZ mutatum est
in toto hoc tempore, sequitur quod illud quod
mutatum est in medio temporis, sit minus et
prius motum quam DZ; et eadem ratione erit
aliud prius isto, et iterum aliud prius illo, et sic
semper; quia tempus in infinitum dividitur. Ma-
nifestum est ergo quod in mobili non est accipere
aliquid quod primo mutatum est. - Et sic patet
quod primum in motu non potest accipi neque
ex parte temporis neque ex parte mobilis.

8. Deinde cum dicit: Zpsum autem quod mu-
tatur etc., ostendit idem ex parte rei in qua est
motus. Praemittit tamen quod non similiter se
habet de eo quod mutatur, vel ut melius dica-
tur secundum quod mutatur, sicut de tempore et
mobili. Cum enim sit tria accipere in mutatione,
Scilicet mobile quod mutatur, ut homo; et in quo
mutatur, ut * tempus: et in quod mutatur, ut al-
bum; horum duo, scilicet tempus et. mobile, sunt

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI

semper divisibilia. Sed de albo est alia ratio : pila
album non est divisibile per se, sed tamen * tam
ipsum quam omnia alia huiusmodi, sunt divisibilia
per accidens, inquantum scilicet illud cui accidit
album vel quaecumque alia qualitas, est divisibile.
Divisio autem albi per accidens potest esse du-
pliciter. Uno modo secundum partes quantitativas;
sicut si superficies alba dividatur in duas partes,
album per accidens divisum erit. Alio modo se-
cundum intensionem et remissionem: quod enim
una et eadem pars sit magis vel minus alba, non
est ex ipsa ratione albedinis (quia si esset sepa-
rata, non diceretur secundum magis et minus;
sicut neque substantia suscipit magis et minus ?):
sed est ex diverso modo participandi albedinem
ex parte subiecti divisibilis. Praetermisso igitur
hoc quod dividitur per accidens, si accipiamus
ea secundum quae est motus, quae dividuntur
per se et non per accidens, neque etiam in his
erit primum.

Et manifestat * hoc primo in magnitudinibus,
in quibus est motus localis. Sit enim magni-
tudo spatii in quo est AB, et dividatur in C:
detur ergo quod ex B in C aliquid primo mo-
veatur. Aut igitur BC est divisibile, aut indivi-
sibile. Si indivisibile, sequitur quod impartibile
erit coniunctum impartibili; quia eadem ratione
secunda pars motus erit in impartibili; sic enim
oportet dividere magnitudinem, sicut et motum,

ut supra * de tempore dictum est. Si autem BC *

sit divisibile, erit accipere aliquod signum prius,
idest propinquius ipsi B, quam C; et sic prius
mutabitur ex B ^ in illud, quam in C: et iterum
illo erit accipere aliud prius, et sic semper, quia
divisio magnitudinis non deficit. Patet ergo quod
non est accipere aliquod primum in quod mu-
tatum sit motu locali. - Et similiter manifestum
est in mutatione quantitatis, quae est augmentum
et decrementum: quia haec etiam mutatio est
secundum aliquod continuum, scilicet secundum
quantitatem accrescentem vel subtractam; quae
cum sit in infinitum divisibilis, non est in ea ac-
cipere primum.

Et sic manifestum est, quod in sola muta-
tione quae est secundum qualitatem, contingit
aliquid esse indivisibile per se. Inquantum ta-
men est divisibile per accidens, similiter non
est accipere primum in mutatione tali: sive ac-
cipiatur successio mutationis inquantum pars post
partem alteratur (manifestum est enim quod non
erit accipere primam partem albi, sicut nec pri-
mam partem magnitudinis); sive accipiatur suc-
cessio alterationis secundum quod aliquid idem
est albius vel minus album; quia subiectum infini-
tis modis potest variari * secundum magis album
et minus album. Et sic motus alterationis potest
esse continuus, et non habens aliquid primum.

ὃ ponitur moveri, ^ moveretur ἘΠ, positum est moveri LS, ponit
moveri 'T, movetur Z; ponitur om. cet. exc, NR: sed in hoc casu le-
gendum esset cum cod. Z: movetur.

x) DZ. Et moveatur DZ.—Pro DZ, DF Piana et ed, Venet. 1551,—
Pro ΤΊ, HI eaedem.

)) sicut, et minus, ^ Haec om, KLM; cum neque substantia sus-

cipiat etc, EG; pro et minus, neque minus PDHab, —
diverso P.

p) mutabitur ex B. - mutatur ex BI Piana et editio Venet. 1551;
mutatur habent etiam editiones Venet. 1504 et 1545. — Codices EG
legunt: mutabitur ex B in D quam in C. -- Infra Piana et editio b ad-
dunt ín ante motu locali.

Lin. seq. sed ex

* tamen om.
Nab.

Οὐ

: PE Δεδ

CAP. VI, LECT. VIII 297

LECTIO OCTAVA

ANTE OMNE MOVERI INVENITUR MUTATUM ESSE, ET ANTE OMNE MUTATUM ESSE
PRAECEDIT MUTARI

᾿Επεὶ δὲ τὸ μεταβάλλον ἅπαν ἔν χρόνῳ μέταβαλλει,

λέγεται δ᾽ ἐν χρόνῳ μεταβάλλειν καὶ ὡς ἐν πρώτῳ
x«i ὡς καθ᾽ ἕτερον (οἷον ἐν τῷ ἐνιαυτῷ, ὅτι ἐν τῇ

ε

ἡμέρᾳ μεταβάλλει), ἐν ᾧ πρώτῳ χρόνῳ μεταβάλλει

τὸ μεταβάλλον, ἐν ὁτῳοῦν ἀνάγκη τούτου μεταβαλ-
λειν. Δῆλον μὲν οὖν καὶ ἐκ τοῦ ὁρισμοῦ" τὸ γὰρ
πρῶτον οὕτως ἐλέγομεν" οὐ μὴν ἀλλὰ xal e τῶνδς
φανερόν: ἔστω γὰρ ἐν ᾧ πρώτῳ κινεῖται τὸ χινούμε-
νον ἐφ᾽ ᾧ XP, xai διῃρήσθω κατὸὼ τὸ Κ' πᾶς γὰρ
θρόνος διαιρετός. "Ev δὴ τῷ XK χρόνῳ ἤτοι κινεῖται

ἢ οὐ κινεῖται, x«l πάλιν ἐν τῷ ΚΡ ὡσαύτως. Εἰ
μὲν οὖν ἐν μηδετέρῳ χινεῖται,) ἠρεμοίη ἂν ἐν τῷ
4 - , , d

παντί" χινεῖσθαι γὰρ ἐν μιηθενὶ τῶν τούτου χινούμε-
νον ἀδύνατον. Εἰ δ᾽ ἐν θατέρῳ μόνῳ κινεῖται, οὐκ
ἂν ἐν πρώτῳ κινοῖτο τῷ ΧΡ’ καθ᾽ ἕτερον γὰρ ἡ κί-
νηδις. ᾿Ανάγχη ἄρα ἐν ὁτῳοῦν τοῦ ΧΡ χεχινῆσθαι,
ξιγμένου δὲ τούτου, φανερὸν ὅτι πᾶν τὸ κινούμενον
ἀνάγκη κεκινῆσθαι πρότερον. Εἰ γὰρ ἐν τῷ ΧΡ yoóvo
πρώτῳ χρόνῳ τὸ KA κεκίνηται μέγεθος, ἐν τῷ ἡμί-
σει τὸ ὁμοταχῶς κινούμενον καὶ ἅμα ἀρξάμενον τὸ
ἥμισυ ἔσται χεχινημένον. Εἰ δὲ τὸ ὁμοταχὲς ἐν τῷ

αὐτῷ χρόνῳ χεχίνηταί 7t, καὶ θάτερον ἀνάγκη ταὐτὸ

χεχινῆσθαι μέγεθος: ὥστε κεχινημένον ἔσται τὸ χι-
γούμιενον.

Ἔτι δὲ εἰ ἐν τῷ παντὶ χρόνῳ τῷ ΧΡ κεκινῆσθαι λέγο-

LEN d LJ , -^ , — -- νιν
pev, ἢ ὅλως ἢ ἐν ὁτῳοῦν χρόνῳ τῷ λαβεῖν τὸ ἔσχα-
τὸν αὐτοῦ νῦν (τοῦτο γάρ ἐστι τὸ ὁρίζον, καὶ τὸ

εταξὺ τῶν νῦν χρόνος), κἂν ἐν τοῖς ἄλλοις ὁμοίως
Medi xsxiw 70a, Τοῦ δ᾽ ἡμίσεος ἔσχατον ἡ διαί-
ρέσις. Ὥστε xol ἐν τῷ ἡμίσει. χεχινημιένον ἔσται καὶ
ὅλως ἐν ὁτῳοῦν τῶν μερῶν’ ἀεὶ γὰρ ἅμα τῇ τομῇ
χρόνος ἐστὶν ὡρισμένος ὑπὸ τῶν νῦν. Εἰ οὖν ἅπας
μὲν χρόνος διαιρετός, τὸ δὲ μεταξὺ τῶν νῦν χρόνος;
ἅπαν τὸ μεταβάλλον ἄπειρα ἔσται μεταβεβληκός.

Ἔτι δ᾽ εἰ τὸ συνεχῶς μεταβάλλον καὶ μὴ φθαρὲν μηδὲ

πεπαυμένον τῆς μεταβολῆς ἢ μεταβάλλειν ἢ μετα-
e * ES - - ,
βεβληκέναι ἀναγκαῖον ἐν ὁτῳοῦν, ἐν δὲ τῷ νῦν οὐκ
ἔστι μεταβάλλειν, ἀνάγκη μεταβεβληκέναι χαθ᾽
ἕχαστον τῶν νῦν’ ὥστ᾽ εἰ τὸ νῦν ἄπειρα, πᾶν τὸ
7 »" "v ,
μεταβάλλον ἄπειρα ἔσται μεταβεβληχός.

μόνον δὲ τὸ μεταβάλλον ἀνάγκη μεταβεβληκέναι,
ἀλλὰ καὶ τὸ μεταβεβληκὸς ἀνάγκη μεταβάλλειν
πρότερον"

ἅπαν γὼρ τὸ ἔκ τινος εἴς τι μεταβεβληκὸς ἕν χρόνῳ

(ie Pt Ἔστω γὰρ ἐν τῷ νῦν ix τοῦ Α εἰς

"πὸ B μεταβεβληχός" οὐχοῦν ἐν μὲν τῷ αὐτῷ νῦν,

iv ᾧ ἐστιν ἐν τῷ Α, οὐ μεταβέβληχεν" ἅμα γὰρ ἂν
εἴη ἐν τῷ A xal τῷ B: τὸ γὰρ μεταβεβληκός, ὅτε
μεταβέβληκεν, ὅτι οὐκ ἔστιν ἐν τούτῳ, δέδειχται
πρότερον. Εἰ δ᾽ ἐν ἄλλῳ, μεταξὺ ἔσται ὁ χρόνος"
οὐ γὰρ ἦν ἐχόμενα τὸ νῦν.

᾿Επεὶ οὖν ἐν χρόνῳ μεταβέβληχε, χρόνος δ᾽ ἅπας διαι-

ρετός, ἐν τῷ ἡμίσει ἄλλο ἔστα! μεταβεβληκός, καὶ
πάλιν ἐν τῷ ἐκείνου ἡμίσει ἄλλο, καὶ ἀεὶ οὕτως"
ὥστε μεταβάλλοι ἂν πρότερον.

Ἔτι δ᾽ ἐπὶ τοῦ μεγέθους φανερώτερον τὸ λεχθέν, διὰ

τὸ συνεχὲς εἶναι τὸ μέγεθος ἐν ᾧ μεταβάλλει τὸ με-

ταβάλλον. "Ecco γὰρ τὸ μεταβεβληκὸς ἐχ τοῦ Γ εἰς

τὸ Δ. Οὐκοῦν εἰ μὲν ἀδιαίρετόν ἐστι τὸ ΓΔ, ἀμερὲς

ἀμεροῦς ἔσται ἐχόμενον. ᾿Επεὶ δὲ τοῦτο ἀδύνατον,

ἀνάγκη μέγεθος εἶναι τὸ μεταξὺ καὶ εἰς ἄπειρα διαι-
Opp. D. Tgoxaz T. II.

* Quoniam autem omne quod mutatur, in tempore muta-
'tur; dicitur autem in tempore mutari et sicut primo

et sicut secundum alterum, ut in anno quia in die muta-
tur: in quo primo tempore mutatur id quod mutatur,
et in qualibet huius necesse est parte mutari. Manife-
stum est igitur et ex definitione: primum enim sic dixi-
mus. * Sed et ex his manifestum est. Sit enim in quo
primo movetur quod movetur XR, et dividatur secun-
dum K: omne enim tempus divisibile est. In XK tem-
pore igitur aut movetur aut non movetur; et iterum
in KR similiter. Si igitur in neutro movetur, quiescet
itaque in toto: moveri enim id quod in nulla huius
parte movetur, impossibile est. Si vero in altera solum
movetur, non utique in primo movetur quod est XR:
secundum enim utrumque motus est. Necesse est igitur
in quolibet ipsius XR. motum ipsum esse.

* Ostenso autem hoc, manifestum est quod omne quod mo-
vetur, necesse est motum esse prius. Si enim in XR primo
tempore per KL motum est magnitudinem, in medietate

- quod aeque velociter movetur et simul inceptum est,
medium erit motum. Si autem aeque velox in eodem
tempore motum est aliquid, et alterum necesse est per
eandem mótum esse magnitudinem. Quare erit motum
prius quod movetur,

* Amplius autem et si in omni tempore quod est XR motum
esse dicimus, aut omnino in quolibet tempore, in acci-
piendo ultimum ipsius temporis nunc (hoc enim deter-
minans est, et medium ipsorum nunc tempus est); et
in aliis similiter dicetur motum esse. Medietatis autem
ultimum divisio est: quare et in medio motum erit, et
omnino in qualibet partium. Semper enim simul cum
divisione, tempus est determinatum ab ipsis nunc. Si
igitur omne tempus divisibile est, medium autem ipso-
rum nunc tempus est; omne quod mutatur, infinities
mutatum erit.

* Amplius autem, si id quod continue mutatur et non cor-
rumpitur neque pausat a mutatione, aut mutari aut
mutatum esse necesse est in quolibet; in ipso autem
nunc'non est mutari: necesse mutatum esse secundum
unumquodque ipsorum nunc. Quare si ipsa nunc in-
finita sunt, necesse est omne quod mutatur, infinite
mutatum. esse.

* Non solum autem quod mutatur necesse est mutatum esse,
sed etiam mutatum necesse prius mutari.

Omne enim quod ex quodam in quiddam mutatum est, in
tempore mutatum est. Sit enim in ipso nunc ex A in
B mutatum: ergo in eodem quidem nunc in quo est
in ipso A, non mutatum est: simul enim esset in ipso
A et in B. Quod enim mutatum est, quando muta-
tum est, quod non est in hoc, ostensum est prius.
Si vero in alio est, in medio erit tempus: non enim
coniuncta erant ipsa nunc.

* Quoniam igitur in tempore mutatum est, tempus autem

omne divisibile; in medio aliud erit mutatum, et iterum

in illius medio aliud, et sic semper. Quare mutabatur
prius.

* Amplius autem in magnitudine manifestius est quod dici-
tur, propter id quod continua est magnitudo, in qua
mutatur id quod mutatur. Sit enim mutatum ex C in D:
ergó si indivisibile est ipsum CD, impartibile erit im-
partibili coniunctum. Quoniam autem hoc impossibile
est, necesse est magnitudinem esse quod interest, et

38

Ψ

-

Cap. vr. Text.
50.

* Text. 51.

* Text. 52.

* Text. 53.

* "Text. 54.

* Text. 55.

* Text. 56.

* Text. 57.

* . quaedam ne-
cessaría rab ; cf.
n. seq.

* Num. 3.

* Lect. v, n. 8 sq.

298

ρετόν' ὥστ᾽ εἰς ἐκεῖνα μεταβάλλει πρότερον. ᾿Ανάγκη
ἄρα πᾶν τὸ μεταβεβληκὸς μεταβάλλειν πρότερον.
'H γὰρ αὐτὴ ἀπόδειξις xal ἐν τοῖς μὴ συνεχέσιν, οἷον
I^ τε τοῖς ἐναντίοις καὶ ἐν τῇ ἀντιφάσει" ληψόμεθα
γὸρ τὸν χρόνον ἐν ᾧ μεταβέβληκε; καὶ πάλιν ταὐτὰ
ἐροῦμεν. ^ :
Ὥστε ἀνάγκη τὸ μεταβεβληκὸς μεταβάλλειν χαὶ τὸ με-
ταβάλλον μεταβεβληκέναι, καὶ ἔστι τοῦ μὲν μετα-
βάλλειν τὸ μεταβεβληκέναι πρότερον, τοῦ δὲ φῆ
ταβεβληκέναι τὸ μεταβάλλειν, καὶ οὐδέποτε ληφθή-
σεται τὸ πρῶτον. Αἴτιον δὲ τούτου τὸ μὴ εἶναι
ἀμερὲς ἀμεροῦς ἐχόμενον" ἐπ᾽ ἄπειρον γὰρ ἡ διαίρε-
σις, καθάπερ ἐπὶ τῶν αὐξανομένων xal καθαιρουμέ-
yov Teo pov. i ; ipn ;
Φανερὸν οὖν ὅτι xal τὸ γεγονὸς ἀναγχη γίνεσθαι πρό-
τερον καὶ τὸ γινόμενον γεγονέναι; ὅσα διαιρετὰ καὶ
συνεχῆ" οὐ μέντοι ἀεὶ ὃ γίνεται, ἀλλ᾽ ἄλλο ἐνίοτε,
οἷον τῶν ἐκείνου τι, ὥσπερ τῆς οἰκίος τὸν θεμέλιον.
Ὁμοίως δὲ καὶ ἐπὶ τοῦ Peu καὶ ἐφθαρμένου"
εὐθὺς γὰρ ἐνυπάρχει τῷ γινομένῳ καὶ τῷ φθειρομιένῳ
ἄπειρόν τι συνεχεῖ γε ὄντι, καὶ οὐχ ἔστιν οὔτε γί-
γεσθαι μιὴ γεγονός τι οὔτε T μὴ γινόμενόν
τι. “Ὁμοίως δὲ καὶ ἐπὶ τοῦ φθείρεσθαι καὶ ἐπὶ τοῦ
ἐφθάρθαι. ἀεὶ γὰρ ἔσται τοῦ μὲν φθείρεσθαι τὸ ἐφθάρ-
θαι πρότερον, τοῦ δὲ ἐφθάρθαι τὸ φθείρεσθαι. Φα-
νερὸν οὖν ὅτι χαὶ τὸ γεγονὸς ἂν deren γίνεσθαι πες:
τερον xal τὸ γινόμενον γεγονέναι’ πᾶν γὰρ μέγεθος
χαὶ πᾶς χρόνος ἀεὶ διαιρετά. Ὥστ᾽ ἐν ᾧ ἂν ἢ; οὐκ
ἂν εἴη ὡς πρώτῳ.

. ΒΎΝΟΡΒΙΒ — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Omne
quod mutatur, mutatur in tempore, vel primo et per se, vel se-
cundum alterum, idest ratione partis. Quod autem primo mutatur
in aliquo tempore, in qualibet eius parte mutari oportet. a) Quia
primo alicui convenire dicitur, quod secundum quamlibet eius
partem convenit ei. b) Praeterea, si in neutra parte temporis
tale mutetur, nec in toto mutabitur: si vero in una tantum, non
primo in tempore dato ipsum mutari sequetur. — 3, Subdivisio
textus. - 4. Ante omne moveri praecedit mutatum esse. Probatur
primo. Si aliquod mobile magnitudinem datam tempore deter-
minato pertransit, alterum aeque velox dimidium illius spatii in
eiusdem temporis medietate conficiet: ac proinde etiam primum
in eadem medietate temporis per dimidium totius magnitudinis
motum 'est. Terminum igitur medii spatii cum pertransivit, iam
mutatum est, dum adhuc moveretur. Quod ergo movetur, prius
est mutatum. -- Explicatur magis haec ratio exemplo puncti ter-
minantis lineam in potentia vel in actu. — 5. Secundo. In omni
nunc, quod est ulimum temporis mensurantis motum , mo-
bile mutatum est. Sed in quolibet tempore et in qualibet eius
parte, post primum 7u"/c, quod est principium temporis, est
accipere in infinitum alia et alia munc terminativa, quate-
nus tempus est divisibile in infinitum. Ergo et in motu ante
omne moveri est semper accipere mutatum esse. — 6. Tertio.
Omne quod mutatur, si non corrumpitur neque desinit moveri,
oportet quod in quolibet ?unzc temporis in quo movetur, vel mu-
tetur vel mutatum sit: sed in nunc nihil movetur: ergo mutatum
est in quolibet »unc, ideoque infinities. Unde ante omne moveri
est mutatum esse, ut terminus alicuius partis motus. — 7. Sub-
divisio textus. Ante omne mutatum esse est aliquod moveri, quia
mutatum esse est terminus ipsius moveri. - 8. Praenotamen.
Omne quod mutatur, mutatum est, idest mutabatur, in tempore;
in alio enim »unc est in termino a quo, et in alio in termino
ad quem: inter duo autem nunc est semper tempus medium. —

Pegostquam Philosophus ostendit quali-
Io er sit accipere primum in mutatione
wet qualiter non, hic ostendit ordinem

: eorum quae in motu inveniuntur ad

invicem: et primo praemittit quoddam neces-

sarium * ad propositum ostendendum ; secundo
ostendit propositum, ibi: Ostenso autem hoc* etc.

2. Dicit ergo primo, quod omne quod mutatur,
mutatur in tempore, ut supra * ostensum est: sed

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI

in infinita divisibile: quare in illa mutatur prius. Ne-
cesse ergo omne quod mutatum est, mutari prius.

* Eadem enim demonstratio est et in' non continuis, ut in
contrariis et contradictione. Accipiemus enim tempus
in quo mutatum est, et iterum eadem dicemus.

Quare necesse est mutatum omne mutari prius, et quod
mutatur mutatum esse: et est ipso mutari mutatum
esse prius, ipso autem mutatum esse mutari; et nullo
modo comprehenditur primum. Causa autem huius est,
non esse impartibile impartibili coniunctum. In infini-
tum enim divisio est, sicut in iis quae augmentantur
et minuuntur lineis.

* Manifestum igitur quoniam quod factum est, necesse est
fieri prius, et quod fit factum esse, quaecumque divi-
sibilia et continua sunt: non tamen semper quod fit,
sed aliud aliquando, ut illius aliquid, sicut domus fun-
damentum. Similiter autem et in eo quod corrumpitur,
et eo quod corruptum est. Mox enim inest ei quod
fit et quod corrumpitur, cum sit continuum, infinitum
quoddam. Et non est neque fieri, nisi aliquid factum sit
prius, neque factum esse, nisi fiat aliquid. Similiter au-
tem et in corrumpi et in corruptum esse, Semper enim
estipso corrumpi corruptum esse prius, corrupto au-
tem esse corrumpi. Manifestum igitur quia quod factum
est, necesse est fieri prius, et quod fit factum esse:
omnis enim magnitudo, et omne tempus semper divi-
sibilia sunt. Quare in quocumque fit aliquid, non erit
utique sicut in primo.

9. Excluditur instantia ex generatione et corruptione, inter quo-
rum terminos non est aliquod medium. Si generatio dicatur ipsa
inceptio essendi, sic est terminus motus, et sic est in instanti; si
autem generatio dicatur inceptio essendi cum toto motu prae-
cedente, est in tempore. - 10. Probatur propositum (num. 7).
a) Omne quod mutatum est, in tempore mutabatur, ideoque in
qualibet illius temporis parte; prius ergo mutabatur in medie-
tate temporis, et iterum in medietate medietatis; et sic ante
omne mutatum esse praecedit mutari. — 11. b) Quoad motus
secundum quantitatem. Inter duos terminos cuiusque magnitu-
dinis, de quorum uno aliquid mutatum est in alterum, semper
est magnitudo media, quam oportet esse divisibilem in infini-
tum. Sed mobile prius mutatur in parte, quam sit mutatum
per totam magnitudinem; ergo necesse est ante omne mutatum
esse praecedere mutari. — 12. Idem dicendum de aliis mutatio-
nibus, quamvis in illis habeat locum solum prima ratio ex parte
temporis. — 13. Concluditur generaliter quod necesse est omne
mutatum prius mutari, et omne quod mutatur prius mutatum
esse, ita quod nunquam comprehendatur primum mutari vel
primum mutatum esse. Manifestantur haec exemplo lineae et
puncti. Nec tamen sequitur quod motus sit infinitus, quia ante
primum indivisibile motus non est aliqua pars motus. — 14. Idem
specialiter concluditur in generatione et corruptione, in quibus
mutari et mutatum esse non sunt, sicut in aliis mutationibus ,
secundum idem, sed secundum diversa. - Quia generatum e:
et corruptum esse sunt termini alterationis, ideo alterari, secun-
dum duos terminos, formam nempe substantialem et qualitatem,
dupliciter nominatur: dicitur enim et alterari et fieri et cor-
rumpi.— Quod ergo factum est necesse est prius fieri, et quod
fit necesse est prius factum esse. -- 15. Quomodo hoc diversi-
mode in diversis inveniatur. - Applicatur ad corruptionem; et
etiam ad illuminationem, quatenus est terminus motus localis
corporis illuminantis.

in tempore aliquo dicitur aliquid mutari dupli-
citer; uno modo primo * et per se, alio modo
secundum alterum, idest ratione partis, sicut di-
citur aliquid mutari in anno, quia * mutatur
in die.

Hac ergo distinctione praemissa, proponit quod
intendit probare: scilicet, si aliquid mutatur primo
in aliquo tempore, necesse est quod mutetur * in
qualibet parte illius temporis. Et hoc probat du-

«) scilicet, si ... necesse est quod mutetur. — Ita Pb; codd. vero et a: scilicet quod si aliquid mutatur primo in aliquo tempore, quod mutatur.

assis"

CAP. VI, LECT. VIII 299

pliciter. Primo quidem ex definitione eius quod
dicitur primum: hoc enim dicitur primo alicui
convenire, quod convenit ei secundum quamlibet
suam partem, ut in principio quinti * dictum est.
Secundo probat idem per rationem. Sit enim
tempus in quo primo aliquid movetur XR ^: et
quia omne tempus est divisibile, dividatur secun-
dum K. Necesse est ergo dicere quod in parte
temporis quae est XK, aut moveatur aut non
moveatur; et similiter de parte quae est KR. Si
ergo detur quod in neutra harum partium movetur,
sequitur quod neque in toto XR moveatur, sed
quiescat in eo: quia impossibile est quod aliquid
moveatur. in tempore, in cuius nulla parte mo-
vetur. Si autem detur quod in una parte tem-
poris moveatur et non in alia, sequetur quod non
primo moveatur in XR tempore: quia oporteret
quod secundum utramque partem moveretur, et
non secundum alteram tantum. Necesse est ergo
dicere quod moveatur in qualibet parte temporis
quod est XR. Et hoc est quod demonstrare vo-
lumus; scilicet quod * in quo primo tempore
aliquid movetur, in qualibet parte eius movetur.

3. Deinde cum dicit: Os/enso autem hoc etc.,
procedit ad principale propositum ostendendum.
Et circa hoc duo facit: primo inducit demon-
strationes ad propositum ostendendum ; secundo
concludit veritatem determinatam *, ibi: Quare
necesse est? etc. Circa primum duo facit: primo
ostendit quod ante omne moveri praecedit mu-
tatum esse; secundo quod e converso ante quod-
libet mutatum esse praecedit moveri, ibi: Non
solum. autem quod mutatur * etc.

4. Primum ostendit tribus rationibus: quarum
prima talis est. Detur quod in XR. primo tem-

pore aliquod mobile motum sit per KL magni-

tudinem: manifestum est quod si accipiatur aliud
mobile aeque velox, quod simul inceptum est *
moveri cum ipso, in medietate temporis motum
erit per medium magnitudinis. Cum ergo sit aeque
velox illud mobile quod ponitur moveri per totam
magnitudinem , sequitur quod etiam ipsum in eo-
dem tempore, scilicet in medietate temporis XR,

motum est iam per eandem magnitudinem, quae.

scilicet est pars totius magnitudinis KL. Sequetur
ergo quod illud quod movetur, prius est mutatum.

Ut autem illud quod hic dicitur manifestius in-
telligatur, considerandum est quod sicut punctus
nominat terminum lineae, ita mutatum esse nomi-
nat terminum motus, Quamcumque autem lineam
vel partem lineae accipias, semper est dicere quod
ante consummationem lineae totius, sit accipere
aliquod punctum, secundum quod linea dividatur.
Et similiter ante quemlibet motum, et ante quam-
cumque partem motus, est accipere aliquod muta-
tum esse: quia dum mobile est in moveri ad ali-
quem terminum, iam pertransivit aliquod signum,

. respectu cuius iam dicitur mutatum esse *. Sed

sicut punctum infra lineam est in potentia ante
lineae divisionem, in actu autem quando iam linea

est divisa, cum punctum sit ipsa lineae divisio; si-
militer hoc quod dico mutatum esse infra motum,
est in potentia quando motus non ibi terminatur:
sed si ibi terminetur, erit in actu. Et quia quod
est in actu est notius eo quod est in potentia,
ideo Aristoteles probavit quod illud quod conti-
nue movetur, iam mutatum est aliquid *, per aliud
mobile aeque velox, cuius motus iam terminatus
est: sicut si quis probaret quod in aliqua linea
esset punctum in potentia, per hoc quod alia linea
eiusdem rationis esset divisa in actu.

5. Secundam rationem ponit ibi: Amplius au-
lem et si in omni etc.: quae talis est. In toto
tempore XR, vel in quocumque alio, dicitur ali-
quid mutatum esse, per hoc quod accipitur ulti-
mum nunc ipsius temporis: non quod in nunc
moveatur aliquid, sed quia in nunc terminatur
motus. Unde hic non accipit * mutatum esse pro
eo quod est aliquando moveri, sed pro eo quod
est terminari motum. Ideo autem necesse est ter-
minari motum in ultimo nunc temporis mensu-
rantis motum, quia ipsum nunc determinat tempus,
idest est terminus ipsius, sicut punctum lineae;
et oportet omne * tempus esse medium inter duo
nunc, sicut linea est inter duo puncta. Quia ergo
moveri est in tempore, sequitur quod motum esse
sit in nunc, quod est terminus temporis. Et si ita
est de motu qui est in toto tempore, oportet etiam
quod similiter dicatur de partibus motus, quae
sunt in partibus temporis. lam enim ostensum
est quod si aliquid movetur primo in toto tem-
pore, quod movetur in qualibet parte temporis.
Quaelibet autem pars temporis accepta termina-
tur ad aliquod nunc. Oportet enim quod ultimum
medietatis temporis sit divisio, idest ipsum nunc,
quod dividit inter duas partes temporis. Quare
sequitur quod illud quod movetur per totum,
sit prius motum in medio, propter nunc quod
determinat medium. Et eadem ratio est de qua-
libet alia parte temporis. Qualitercumque enim
dividatur tempus, semper invenietur quaelibet
pars temporis * determinari a duobus nunc: et post
primum nunc temporis mensurantis motum, quod-
cumque aliud nunc accipiatur, in eo iam motum
est; quia illud nunc, quodcumque accipiatur, est
terminus temporis mensurantis motum.

Quia ergo omne tempus divisibile est in tem-
pora; et omne tempus est medium inter duo
nunc; et in omni nunc, quod est ultimum tem-
poris mensurantis motum, aliquid motum est,
sicut probatum est: sequitur quod omne quod
mutatur sit infinities mutatum; quia mutatum esse
est terminus motus, sicut punctum lineae et nunc
temporis. Sicut ergo * in qualibet linea est signare
infinities punctum ante punctum, et in quolibet
tempore infinities nunc ante nunc, propter hoc
quod utrumque est divisibile in infinitum; ita in
quolibet moveri est signare infinities mutatum
esse, quia motus ést in infinitum divisibilis, sicut
linea et tempus, ut supra * probatum est.

9) Sit enim. tempus... XR. - Pro XR, YR Piana hic et sequenti vice, postea bis. YK; item pro .XK, YK. Sed in numero seq. P redit ad

lectionem codicum.

* aliquid om. EG.

* accipitur codd.
exc. 0.

* omne om. DE
GHQ.

* temporis om.
codd.

-

* Sequitur ergo
quod xo.

* Lect. vt, n. 7.
sqq.

^* Lect. v, n. 8.

* Num. 1t.

* Num. seq.

* Num. 10.

* adverte v.

* Lect. praeced.

num. 4.

* ]bid. num. 2.

E 4

* Lect. 1, num, 5.

* id add. r.

3oo

6. Tertiam rationem ponit ibi: Zmplius autem

si id quod continue mutatur etc.: quae talis est.
Omne quod mutatur, si non corrumpitur teque
pausat a mutatione, idest neque desinit moveri,
quasi continue mutatum, necesse est quod in quo-
libet nunc temporis 7 in quo movetur, vel mute-
tur vel sit mutatum. Sed in nunc non mutatur, ut
supra * ostensum est: ergo necesse est quod in
quolibet nunc temporis mensurantis motum, conti-
nuum sit mutatum. Sed in quolibet tempore sunt
infinita nünc, quia nunc est divisio temporis, et
tempus est in infinitum divisibile: ergo omne
quod mutatur est infinities mutatum. Et ita se-
quitur quod ante omne moveri sit mutatum esse,
non quasi extra ipsum moveri existens, sed in
ipso, ut terminans aliquam partem eius.

7. Deinde cum dicit: Non solum autem quod
mulatur etc., probat quod e converso ante omne
mutatum esse, praecedat mutari. Et primo ex
parte temporis; secundo ex parte rei secundum
quam est motus, ibi: Amplius autem in magni-
tudine * etc. Circa primum tria facit: primo pro-
ponit propositum; secundo demonstrat quoddam
necessarium ad Probetidum propositum, ibi: Omne
enim quod ex quodam * etc.; tertio inducit proba-
tionem principalis propositi, ibi: Quoniam igi-
tur * etc. Dicit ergo primo quod non solum omne
quod mutatur necesse est mutatum esse iam, sed
etiam omne quod mutatum est necesse est prius
mutari: quia mutatum esse est terminus eius quod
est moveri. Unde oportet quod ante mutatum
esse praecedat moveri.

8. Deinde cum dicit: Omne enim etc., ponit
quoddam necessarium ad propositi probationem,
scilicet quod omne quod mutatur ex quodam in
quiddam, sit mutatum in tempore. Sed adverten-
dum * quod hic mutatum esse non est idem quod
terminari motum: supra * enim ostensum est quod
illud temporis, in quo primo dicitur mutatum esse,
est indivisibile. Sed accipitur hic mutatum esse,
secundum quod significat quod aliquid prius mo-
vebatur; quasi dicat: omne quod movebatur, mo-
vebatur in tempore. Et hoc probat sic. Si hoc
non est verum, sit aliquid mutatum ex A in B,
idest ex uno termino in alterum, in ipso nunc.
Hoc posito, sequitur quod quando est in ipso A,
idest in termino a quo, in eodem nunc nondum
est mutatum: quia iam supra * ostensum est, quod
illud quod mutatum est, quando mutatum est,
non est in termino a quo, sed magis in termino
ad quem; sequeretur ergo quod simul esset in
A et in B. Oportet ergo dicere quod in alio nunc
sit in A, et in alio nunc sit mutatum. Sed inter
quaelibet duo nunc est tempus medium, quia duo
nunc non possunt esse sibi coniuncta immediate,
ut supra * ostensum est. Relinquitur ergo quod
omne quod mutatur, mutatur in tempore.

9. Videtur autem * quod hic concluditur habere
instantiam in generatione et corruptione, inter quo-
rum terminos non est aliquod medium. Si enim

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI
inter nunc in quo est in termino a quo, et inter

nunc in quo est in termino ad quem, sit tempus
medium, sequetur quod aliquid sit medium inter
esse et non esse; quia in illo medio tempore, id
quod mutatur neque esset * ens, neque non ens.
Sed quia ratio quae hic ponitur demonstrativa
est, oportet * quod hic dicitur aliquo modo etiam
in generatione et corruptione salvari: ita tamen
quod aliquo modo etiam huiusmodi mutationes
sint momentaneae, cum * non possit esse aliquod "Ἢ
medium inter extrema earum. Est igitur dicendum
quod illud quod mutatur de non esse in esse, vel
e converso, non est simul in non esse et esse: sed
sicut in octavo * dicetur, non est dare ultimum in-
stans, in quo id quod generatur sit non ens; sed
est dare primum instans in quo est ens ἢ, ita quod
in toto * tempore praecedenti illud instans, est non
ens. Inter tempus autem et instans quod terminat
motum, non est aliquod medium: et sic non
oportet quod sit medium inter esse et non esse.
Sed quia tempus quod praecedit instans in *
primo est quod generatur, mensurat aliquem mo-
tum, sequitur quod sicut illud instans in quo
primo est quod generatur, est terminus praece-
dentis temporis mensurantis motum, ita incipere
esse est terminus praecedentis motus. Si ergo
generatio dicatur ipsa inceptio essendi, sic est ter-
minus motus, et sic est in instanti: quia termi-
nari motum, quod est mutatum esse, est in indi-
visibili temporis, ut supra * ostensum est. Si autem
generatio accipiatur ipsa inceptio essendi cum
toto motu praecedente cuius est terminus, sic non
est in instanti, sed in tempore: ita quod in toto
tempore praecedenti est non ens illud quod ge-
neratur, et in ultimo instanti est ens. Et similiter
dicendum est de corruptione.

10. Deinde cum dicit: Quoniam igitur in tem-
pore etc., probat principale propositum tali ra-
tione. Omne quod mutatum est, in tempore mu-
tabatur, ut probatum est *: omne autem tempus
est divisibile: quod autem in aliquo tempore mu-
tatur, in qualibet parte illius temporis mutatur:
ergo 'oportet dicere, quod illud quod mutatum
est in toto aliquo tempore, mutabatur prius in
medietate temporis, et iterum in medietate me-
dietatis: et sic, semper procedetur, propter hoc
quod tempus est in infinitum divisibile. Ergo se-
quitur quod omne quod mutatum est, prius mu-
tabatur: et ita ante omne mutatum esse prae-
cedit mutari.

11. Deinde cum dicit: Amplius autem in ma-
gnitudine etc., ostendit idem, ratione accepta ex
parte eius secundum quod mutatur *. Et primo
quantum ad motus qui sunt in quantitate; se-
cundo quantum ad alias mutationes, ibi: Eadem
enim demonstratio est* etc. Dicit ergo primo, quod
hoc quod dictum est * ex parte temporis, commu-
niter ad omnem mutationem, manifestius potest
accipi ex parte magnitudinis: quia magnitudo ma-
nifestior est quam tempus, et magnitudo continua

Y) im quolibet nunc temporis. — in quolibet tempore BEGHLR, ín qualibet parte temporis Q, in quolibet temporis ceteri exc. 56, — Post

lineam supra om. Pab.

“ὦ οὐ RR TET

* erit EGHR, est:
Cet. eXC, FOZSB. -
I

* id add. r.

]
;
1

et cum. ACIKMQ.
Tvxva, et quod x.

* mutabatur , :

CAP. VI; LECT. VIII

est sicut et tempus, et in ea aliquid mutatur,
scilicet illud quod movetur secundum locum, vel
quod movetur secundum augmentum et decre-
mentum. Sit ergo aliquid mutatum ex C in D.
Non autem potest dici quod totum quod est CD
sit indivisibile; quia oportet quod CD sit pars
alicuius magnitudinis, sicut motus qui est ex C
in D est pars totius motus: €—— enim divi-
ditur magnitudo et motus, ut supra * ostensum est.
Si autem aliquod indivisibile sit pars magnitudi-
nis, sequitur quod duo impartibilia erunt imme-
diate coniuncta; quod est impossibile, ut supra *
ostensum est. Non ergo potest dici quod totum CD
sit indivisibile. Ergo necesse est quod illud quod
est inter C et D, sit quaedam magnitudo, et per
consequens quod in infinitum dividi possit. Sed
semper prius mutatur in parte magnitudinis, quam
sit mutatum per totam magnitudinem. Ergo ne-
cesse est omne quod mutatum est, prius mutari ;
sicut necesse est quod ante quamlibet magnitu-
dinem totam, sit pars eius.

12. Deinde cum dicit: Eadem enim demonsira-
lio etc., ostendit quod idem necesse est esse in illis
mutationibus, quae non sunt secundum aliqua con-
tinüa; sicut de alteratione, quae est inter contrarias
qualitates, et de generatione et corruptione, quae

sunt inter contradictorie opposita. Licet enim in
his non possit hoc demonstrari ex parte rei secun-
dum quam est motus, accipietur tamen tempus
in quo sunt huiusmodi mutationes, et eodem mo-
do procedetur. - Sic igitur in tribus mutationibus,
- scilicet alteratione et corruptione et generatione *,
habet locum sola prima ratio: in aliis autem tri-
. bus, scilicet augmento et * decremento et loci mu-
tatione, habet locum utraque.

13. Deinde cum dicit: Quare necesse etc., con-
cludit principale propositum: et primo in com-
muni; secundo specialiter quantum ad. generatio-
nem et corruptionem, ibi: Manifestum igitur * etc.
Concludit ergo primo ex praemissis *, quod ne-
- cesse est omne mutatum prius mutari, et omne *
quod mutatur prius esse mutatum. Et sic verum
est dicere quod hoc ipso quod est mutari, prius est
mutatum esse: et iterum, hoc ipso quod est mu-
tatum esse, est prius mutari *. Et ita manifestum
. fit quod nullo modo comprehenditur aliquid pri-
. mum. Et huius * causa est, quia in motu non
coniungitur impartibile impartibili, ita quod totus
motus componatur ex impartibilibus: quia si hoc
esset, esset accipere aliquod primum. Hoc autem
non est verum: quia motus est divisibilis in in-
finitum, sicut etiam et lineae, quae in infinitum
diminuuntur per divisionem, et in infinitum aug-
mentantur per additionem oppositam diminutioni;
dum scilicet quod subtrahitur ab uno, alteri ad-
ditur, ut in tertio * est ostensum. Manifestum est
enim in linea, quod ante quamlibet partem lineae
est accipere punctum in medio illius partis; et
ante illud punctum medium est accipere aliquam
partem lineae; et sic in infinitum. Non tamen

301

linea-est infinita; quia ante primum punctum

| lineae. non est aliqua pars lineae. Et similiter

considerandum est in motu: quia cum quaelibet
pars motus sit divisibilis, ante quamlibet partem
motus est accipere indivisibile aliquid in medio
ilius partis, quod est mutatum esse; et ante illud
indivisibile est accipere partem motus; et sic in
infinitum. Non tamen sequitur quod motus sit
infinitus: quia ante primum indivisibile motus,
non est aliqua pars motus. Illud tamen primum
indivisibile non dicitur mutatum esse, sicut nec
primum punctum lineae dicitur divisio.

14. Deinde cum dicit: Manifestum igitur etc.,
concludit * idem specialiter in generatione et cor-
ruptione. Et hoc ideo, quia alitér se habet mu-
tatum esse ad mutari in generatione et corru-
ptione, et aliter in aliis. In aliis enim mutatum
esse et mutari est secundum idem, sicut altera-
tum esse et alterari est secundum album. Nam
alterari est mutari secundum albedinem, alteratum

'autem esse est mutatum esse secundum albedi-

nem: et idem dicendum est in motu locali, et
augmento et decremento. Sed in generatione se-
cundum aliud est mutatum esse, et secundum
aliud mutari. Nam mutatum esse est secundum
formam: mutari vero non est secundum nega-
tionem formae, quae non suscipit magis et mi-
nus secundum se; sed mutari est secundum ali-
quid adiunctum negationi, quod suscipit magis
et minus, quod est qualitas. Et ideo generatum
esse est terminus eius quod est alterari, et simili-
ter corruptum esse. Et quia motus denominatur a
termino ad quem *, ut in principio quinti ** dictum
est, ipsum alterari, quia habet duos terminos,
scilicet formam substantialem et qualitatem, du-

pliciter nominatur; quia potest dici et alterari, et

fieri et corrumpi.

Et hoc modo accipit hic fieri et corrumpi pro
ipso alterari, secundum quod terminatur ad esse
vel non esse. Unde dicit quod illud quod factum
est, necesse esl prius fieri, et illud quod fit, ne-
cesse est factum esse, quaecumque tamen sunt
divisibilia et. continua. "Quod quidem ponitur, ut
Commentator dicit, ad excludendum quaedam
quae indivisibiliter fiunt absque motu continuo,
sicut intelligere et sentire: quae etiam non dicun-
tur motus nisi aequivoce, ut in tertio de Anzma *
dicitur. Vel potest dici aliter, quod hoc Philoso-
phus addidit ut accipiatur generatio cum toto
motu continuo praecedente.

15. Sed id quod fit prius factum esse, diversi-
mode invenitur in diversis. Quaedam enim sunt
simplicia, quae habent simplicem generationem,
sicut aer aut ignis: et in istis non generatur pars
ante partem, sed simul generatur et alteratur totum
et partes. Et in talibus id quod factum est, ipsum-
met prius fiebat; et quod fit, ipsummet prius fa-
ctum est, propter continuitatem alterationis prae-
cedentis. Quaedam vero sunt composita ex dissi-
milibus partibus, Sys pars generatur post

ὃ) dicere quod hoc ipso...
mutatum esse EG transponendo.

mutari. — dicere quod hoc ipso quod est mutatum esse est prius mutari, hoc ipso quod est mutari prius est

* ostendit pab;
cf. princ. num.
praec.

* ad quem om.
codd. exc. oT.
** Lect. 1, n. 6.

* Did.lib.III, ca
ΣΧ, Π.1. - S. Th.
lect. xv.

* ita om. P.

3o2 | PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI

partem, sicut in animali prius generatur cor, et
in domo fundamentum: et in istis quod fit, prius
factum est, non ipsummet, sed aliquid eius. Et
hoc est quod subdit, quod non semper id quod
fit; prius ipsummet factum est, sed aliquando ali-
quid eius factum est, sicut fundamentum domus.
Sed quia oportet devenire ad aliquam partem
quae tota simul fit *, oportet quod in aliqua parte
id quod fit, factum sit secundum aliquem termi-
num acceptum in alteratione praecedenti: sicut
dum generatur animal iam factum est cor, et dum
generatur cor iam factum est aliquid; non qui-
dem aliqua pars cordis, sed aliqua alteratio facta
est, ordinata ad generationem cordis. .

Et sicut dictum est de generatione, ita * intel-
ligendum est de corruptione. Statim enim ei quod
fit et corrumpitur, inest quoddam infinitum, cum
sit continuum; quia ipsum fieri et ipsum corrumpi

continuum est. Et ideo non est fieri, nisi *aliquid "δὲ aad. sab.

factum sit prius: neque est aliquid factum esse,
nisi fiat prius. Et similiter dicendum est de cor-
rumpi et de corruptum esse. Semper enim corru-
ptum esse est prius ipso corrumpi, et corrumpi
est prius hoc quod est corruptum esse.

Unde manifestum. est quod omne quod factum
est, necesse est prius fieri; et omne quod fit,
necesse est prius factum esse aliquo modo. Et
hoc ideo, quia omnis magnitudo et omne tempus
sunt in infinitum divisibilia. Et ideo in quocum-
que tempore fit aliquid, hoc non erit sicut in
primo, quia erit accipere partem priorem. Et hoc
quod dictum est de generatione et corruptione,
intelligendum est etiam de illuminatione, quae
est terminus motus localis corporis illuminantis,
sicut generatio et corruptio est terminus altera-
tionis.

a

t) quae tota simul fit, — Pro fit, sit Pb et pauci codices ut solet. —
in ulla.

Pergunt codd. exc. 1: oportet quod in illa parte; in. illa corrumpit D.

CAP. VII, LECT. IX : 303

LECTIO NONA

FINITUM ET INFINITUM SIMUL INVENITUR IN MAGNITUDINE, TEMPORE, MOBILI ET MOTU

Ἐπεὶ δὲ πᾶν τὸ κινούμενον ἐν χρόνῳ κινεῖται, καὶ ἐν

- ΄ ᾽ -' , y ΄
τῷ πλείονι μεῖζον μέγεθος; ἐν τῷ ἀπείρῳ χρόνῳ ἀδύ-
γατόν ἐστι πεπερασμένην κινεῖσθαι, μὴ τὴν αὐτὴν
ἀεὶ xal τῶν ἐχεῖνης τι κινούμενον. ἀλλ᾽ ἐν τῷ ἅπαντι

, D
ἅπασαν.

Ὅτι μὲν οὖν, εἴ τι ἰσοταχῶς κινοῖτο, ἀνάγχη τὸ πεπε-

ρασμιένον ἐν πεπερασμένῳ κινεῖσθαι, δῆλον" ληφθέν-
c706 γὰρ μορίου ὃ χαταμιετρήσει τὴν ὅλην. ἐν ἴσοις
τοῖς χρόνοις τοσούτοις ὅσα cd μύριά ἐστι; τὴν ὅλην
χεχίνηται. Ὥστ᾽ ἐπεὶ ταῦτα πεπέρανται xal τῷ πό-
σὸν ἕκαστον καὶ τῷ ποσάκις ἅπαντα, καὶ ὁ χρόνος
ἂν εἴη πεπερασμένος" τοσαυτάκις γὰρ ἔσται τοσοῦ-
τος ὅσος ὁ τοῦ μορίου χρόνος πολλαπλασιασθεὶς τῷ
πλήθει τῶν μορίων.

᾿Αλλὰ $4 κἂν εἰ ped ἰσοταχῶς, διαφέρει οὐθέν. "Ecco

do ἐφ᾽ ἧς τὸ À καὶ τὸ B διάστημα πεπερασμένον.

χεχίνηται ἐν τῷ ἀπείρῳ, xal ὁ χρόνος ἄπειρος ἐφ᾽
οὗ τὸ ΓΔ, Εἰ δὴ ἀνάγκη πρότερον ἕτερον ἑτέρου xc-
κινῆσθαι, τοῦτο δὲ δῆλον ὅτι τοῦ χρόνου ἐν τῷ προ-
τέρῳ χαὶ ὑστέρῳ ἕτερον κεκίνηται" ἀεὶ γὰρ ἐν τῷ
πλείονι ἕτερον ἔσται χεχινημένον, ἐάν τε ἰσοταχῶς
ἐάν τε μὴ ἰσοταχῶς μεταβάλλῃ; xal ἐάν τε ἐπι-
τείνῃ ἡ κίνησις ἐάν τε ἀνίῃ idv τε μένῃ; οὐθὲν ἦἡτ-
τον. Εἰλήφθω δή τι τοῦ ΑΒ διαστήματος, τὸ AE,
ὃ καταμετρήσει τὴν ΑΒ, Τοῦτο δὴ τοῦ ἀπείρου ἔν
τινι ἐγένετο χρόνῳ" ἐν ἀπείρῳ γὰρ οὐχ, οἷόντε" τὸ

* er , , , , e | ug 8.) ,
γὰρ ἅπαν ἐν ἀπείρῳ. Καὶ πάλιν ἕτερον δὴ &dv λάβω
ὅσον τὸ AE, ἀνάγχη ἐν πεπερασμένῳ χρόνῳ᾽ τὸ γὰρ
ἅπαν ἐν ἀπείρῳ xoi οὕτω δὴ λαμβάνων, ἐπειδη
τοῦ μὲν ἀπείρου οὐθέν ἐστι μόριον ὃ καταμετρήσει
(ἀδύνατον γὰρ τὸ ἄπειρον εἶναι ἐκ πεπερασμένων
χαὶ ἴσων xal ἀνίσων, διὰ τὸ χαταμετρηθήσεσθαι τὰ
πεπερασμένα πλήθει καὶ μεγέθει ὑπό τινος ἑνός; ἐάν
τε ἴσα d ἐάν τε ἄνισα ὡρισμένα δὲ τῷ μεγέθει
οὐθὲν ἠττον), τὸ δὲ διάστημα τὸ πεπερασμένον πο-
σοῖς τοῖς AE μετρεῖται, ἐν πεπερασμένῳ ἂν χρόνῳ
πὸ ΑΒ χινοῖτο. Ὡσαύτως δὲ χαὶ ἐπὶ ἠρεμήσεως" ὥστε
οὔτε γίνεσθαι οὔτε φθείρεσθαι οἷόντε ἀεί τι τὸ αὐτὸ
χαὶ ἕν.

Ὁ αὐτὸς δὲ λόγος καὶ ὅτι οὐδ᾽ ἐν πεπερασμένῳ χρόνῳ

ἄπειρον οἴόντε κινεῖσθαι οὐδ᾽ ἠρεμίζεσθαι, οὔθ᾽ ὁμια--
λῶς κινούμενον οὔτ᾽ ἀνωμάλως. Ληφθέντος γάρ τινος
μέρους ὃ ἀναμετρήσει τὸν ὅλον χρόνον, ἐν τούτῳ
ποσόν τι it itot τοῦ μεγέθους καὶ οὐχ ὅλον" £v do
τῷ παντὶ τὸ ὅλον, xal πάλιν ἐν τῷ ἴσῳ ἄλλο, καὶ
ἐν ἑκάστῳ ὁμοίως, εἴτε ἴσον εἴτε ἄνισον τῷ ἐξ ἀρ-
he διαφέρει do οὐδέν, εἰ μόνον πεπερασμένον τι
ἕχαστον᾽ δῆλον γὰρ ὡς ἀναιρουμένου τοῦ χρόνου; τὸ
ἄπειρον οὐχ ἀναιρεθήσεται, πεπερασμένης τῆς ἀφαι-
ρέσεως γινομένης καὶ τῷ ποσῷ χαὶ τῷ ποσάκις" Occ.
οὐ δίεισιν ἐν πεπερασμένῳ χρόνῳ τὸ ἄπειρον. Οὐδέν
τε δια έρει τὸ μέγεθος ἐπὶ θάτερα ἢ ἐπ᾽ ἀμφότερα
εἶναι ἄπειρον’ ὁ γὰρ αὐτὸς ἔσται λόγος.

᾿Αποδεδειγμένων δὲ τούτων; φανερὸν ὅτι οὐδὲ τὸ πεπε-

ρασμιέγον μέγεθος τὸ ἄπειρον ἐνδέχεται διελθεῖν ἐν
πεπερασμένῳ χρόνῳ διὰ τὴν αὐτὴν αἰτίαν" ἐν qdo
τῷ μορίῳ τοῦ χρόνου πεπερασμένον δίεισι, καὶ ἐν
ἑκάστῳ ὡσαύτως, ὥστ᾽ ἐν τῷ παντὶ πεπερασμένον.

᾿Επεὶ δὲ τὸ πεπερασμένον οὐ δίεισι τὸ ἄπειρον ἐν πε-

περασμιένῳ χρόνῳ, δῆλον ὡς οὐδὲ τὸ ἄπειρον τὸ πε-
περασμιένον" εἰ γὰρ τὸ ἄπειρον τὸ πεπερασμιένον;
ἀνάγκη καὶ τὸ πεπερασμένον διιέναι τὸ ἄπειρον.
Οὐδὲν γὰρ διαφέρει ὁποτερονοῦν εἶναι τὸ κινούμενον"
ἀμφοτέρως Ydo τὸ πεπερασμένον δίεισι τὸ ἄπειρον.
Ὅταν 4do κινῆται τὸ ἄπειρον ἐφ᾽ ᾧ τὸ Α, ἔσται τι

* Quoniam autem omne quod movetur, in tempore mo-
vetur, et in pluri maior magnitudo, in infinito tempore
impossibile est moveri per magnitudinem finitam, non
eandem semper et illius aliquid quod movetur, sed in
omni per omnem.

Quod igitur si aliquid moveatur aeque velociter , necesse
est finitum in finito moveri, manifestum est. Accepta
enim parte quae mensurabit totam, in aequalibus tempo-
ribus tantis quot partes sunt, per totam motum est.
Quare, quoniam hae finitae sunt, et quantitate unaquae-
que, et tot modis omnes, et tempus utique erit finitum.
'Toties enim erit tantum quantum tempus quod est
partis, multiplicatum secundum multitudinem partium.

* Sed si non sit aeque velociter, differt nihil. Sit enim in quo
A et B spatium finitum, quod motum sit in infinito
tempore, et tempus infinitum in quo CD. Si igitur ne-
cesse est prius alterum altero motum esse, hoc autem
manifestum, quod temporis in priori et posteriori alterum
motum est. Semper enim in pluri alterum erit motum
esse, sive aeque velociter mutet, sive non aeque velociter
mutet: et sive intendatur motus, sive remittatur, sive
maneat, nihil minus. Accipiatur igitur aliquid AB spatii
quod sit AE, quod mensurat AB. Hoc itaque infiniti
in quodam factum est tempore: in infinito enim non
potest esse, omne enim in infinito est. Et iterum al-
terum iam si accipiamus quantum est AE, necesse in
finito tempore esse: omne enim in infinito. Et sic acci-
piendo, quoniam infiniti quidem nulla pars est quae men-
suret (impossibile enim infinitum esse ex finitis, et ae-
qualibus et inaequalibus: propter id quod mensurantur
finita multitudine et magnitudine a quodam uno; sive
aequalia sive inaequalia sint, finita autem magnitudine,
nihil minus); spatium autem finitum quantis quae sunt
AB, mensuratur: ergo in finito tempore AB movetur.
Similiter autem et in quiete. Quare neque fieri neque
corrumpi possibile est semper aliquid unum et idem.

* Eadem autem ratio est et quod neque in finito tempore
per infinitum possibile est moveri, neque quiescere, ne-
que quod regulariter movetur, neque quod irregulariter.
Accepta enim quadam parte quae metietur totum tem-
pus, in hac quantum aliquod transibit magnitudinis, et
non totam (in omni enim totam); et iterum in aequali
aliam, et in unoquoque similiter, sive aequalis erit
sive inaequalis ei quae est a principio; differt autem
nihil, si solum sit finita aliqua unaquaeque. Manifestum
enim quod, diviso tempore, infinitum non aufertur,
finita ablatione facta, et quanto et eo quod tot modis.
Quare non transibit in finito tempore infinitum. Nihil
autem differt magnitudinem in altera, aut in utraque
esse infinitam: erit enim eadem ratio.

* Demonstratis autem his, manifestum est quod neque fini-
tam magnitudinem infinitum contingit transire in finito
tempore, propter eandem causam. In parte enim tem-
poris finitum transibit, etin unaquaque similiter. Quare
in omni finitum.

* Quoniam autem finitum non transibit infinitum in finito
tempore, manifestum est sicut neque infinitum finitum. Si
enim infinitum finitum, necesse est et finitum infinitum
transire: nihil enim differt quodlibet esse quod movetur;
utrobique enim finitum pertransibit infinitum. Cum
enim movetur infinitum in quo est A, erit aliquid ipsius
secundum B finitum, ut CD; et iterum aliud et aliud,

* Cap. vir. Text.
60.

* "Text. ὃ.

* Text. 62.

* Text. 63.

* Text. 64.

* Lect.vi, num. 7
sqq.

* Num. 6.
* Num. 10.

* Num. 5.

304

αὐτοῦ κατὰ τὸ B πεπερασμένον, οἷον τὸ ΓΔ, xal
πάλιν ἄλλο χαὶ ἄλλο, καὶ ἀεὶ οὕτως, Ὥστε ἅμα
συμβήσεται τὸ ἄπειρον κεκινῆσθαι τὸ πεπερασμένον,
καὶ τὸ πεπερασμένον διεληλυθέναι τὸ ἂν τὸ οὐδὲ
γὰρ ἴσως δυνατὸν ἄλλως τὸ ἄπειρον κινηθῆναι τὸ
πεπερασμένον ἢ τῷ τὸ πεπερασμένον διιέναι τὸ ἄπει-
pov, ἢ φερόμενον ἢ ἀναμετροῦν. Ὥστ᾽ ἐπεὶ τοῦτ
ἀδύνατον, οὐκ ἂν διίοι τὸ ἄπειρον τὸ πεπερασμένον.

᾿Αλλὰ μὴν οὐδὲ τὸ ἄπειρον ἐν πεπερασμένῳ χρόνῳ τὸ
ἄπειρον δίεισιν" εἰ γὰρ τὸ ἄπειρον, καὶ τὸ πεπερα-
σμένον" ἐνυπάρχει γὰρ τῷ ἀπείρῳ τὸ πεπερασμένον.

Ἔτσι δὲ χαὶ τοῦ χρόνου ληφθέντος, ἡ αὐτὴ ἔσται ἀπό-
Qai.

᾿Επεὶ δ᾽ οὔτε τὸ πεπερασμένον τὸ ἄπειρον δίεισιν οὔτε
τὸ ἄπειρον τὸ πεπερασμιένον, οὔτε τὸ Vite, iy
πεπερασμένῳ, χρόνῳ κινεῖται, φανερὸν ὅτι οὐδὲ χί-
νησις ἔσται ἄπειρος ἐν πεπερασμένῳ χρόνῳ’ τί γὰρ
διαφέρει σὴν κίνησιν ἢ τὸ μέγεθος ποιεῖν ἄπειρον ;
ἀνάγκη γάρ; εἰ ὁποτερονοῦν, καὶ θάτερον εἶναι ἄπει-
ρον" πᾶσα γὰρ φορὰ ἐν τόπῳ.

ΘΎΝΟΡΒΙ5. — 1. Argumentum et divisio textus- 2. De finito et
infinito in magnitudine et tempore. Duo praesupposita. Prima
conclusio. Impossibile est in tempore infinito pertransiri magnitu-
dinem finitam, dummodo mobile non moveatur multoties per
eandem magnitudinem vel per aliquam eius partem. —3. Probatur:
et primo assumendo mobile quod semper aeque velociter mo-
veatur. - Dividatur magnitudo finita in partes aequales. Quam-
libet partem pertransibit mobile in tempore finito: secus in
eodem tempore pertransibit totum et partem. Ergo totam ma-
gnitudinem in tot aequalibus et finitis temporibus pertransibit,
quot sunt partes ipsius magnitudinis; ergo tempus in quo tota
magnitudo pertransitur, mensuratur a partibus finitis, et ideo non
potest esse infihitum. - 4. Idem concluditur etiamsi mobile non
regulariter moveatur, seu etiamsi partium temporis, quibus mo-
bile pertransit singulas partes aequales magnitudinis, una sit
maior altera. Nam etiam in hac hypothesi partes temporis oportet
esse numero et quantitate finitas. Omne autem tempus, quod
habet partes tali modo finitas, sive hae sint aequales, sive inae-
quales, est finitum. — 5. Altera conclusio, quae e converso se
habet ac prima. Spatium infinitum non potest pertransiri tem-
pore finito, sive mobile moveatur aeque velociter, sive non. Prob.
Sicut prius dictum est de magnitudine, dividatur modo tempus
in partes aequales. Prima parte temporis mobile pertransit par-
tem finitam totius magnitudinis, et ita per reliquas partes tem-
poris. Unde magnitudo dividetur in tot partes finitas, quot sunt
partes temporis finiti. Per finitam ergo ablationem consumetur
spatium infinitum, quod est impossibile. Ergo non potest esse
magnitudo infinita si tempus sit finitum; et hoc sive magnitudo
ponatur infinita ex utraque parte, sive ex una tantum. - Eadem
ratione neque quies infinita potest esse. in tempore finito. —

τα ἢ ostquam Philosophus determinavit de
O)divisione motus, hic determinat de

4
!

xw finito et infinito in motu: sicut enim

divisio pertinet ad rationem continui,
ita finitum et infinitum. Sicut autem supra * osten-
dit quod divisio simul invenitur in motu, ma-
gnitudine, tempore et mobili; ita ostendit nunc
idem de infinito. Unde circa hoc tria facit: primo
ostendit quod infinitum similiter invenitur * in ma-
gnitudine et tempore; secundo quod similiter cum
his invenitur etiam in mobili, ibi: Dermonstratis
autem his * etc.; tertio quod similiter invenitur in
motu, ibi: Quoniam autem neque finitum * etc.
Circa primum duo facit: primo ostendit quod si
magnitudo est finita, tempus non potest esse in-
finitum; secundo quod e converso si tempus est
finitum, quod magnitudo non potest esse infinita,
ibi: Eadem aulem ralio * etc. Circa primum duo
facit: primo proponit quod intendit; secundo pro-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI

et semper sic. Quare simul accidit infinitum motum esse
per finitum, et finitum transire infinitum. Neque enim
fortassis possibile est aliter infinitum moveri per finitum,
quam quod finitum transeat infinitum, aut ita quod fera-
tur aut metiatur. Quare, quoniam hoc impossibile est,
non transibit infinitum finitum.

* At vero neque infinitum in finito tempore transibit infini-
tum. Si enim infinitum, et finitum: inest enim in infinito
finitum. : 3 ^ vbsxdg$ icd

Amplius autem et tempore accepto, eadem erit demon-
stratio. $4 23s

* Quoniam autem neque finitum infinitum transibit, neque
infinitum finitum, neque infinitum in finito tempore mo-
vetur; manifestum est quod. neque motus erit infinitus
in finito tempore. Quid enim differt motum aut magnitu-
dinem infinitum facere? Necesse enim si unum infinitum
est, et alterum infinitum esse: omnis enim loci mutatio
in loco est. Tu veixdd

"e δὲ
24

6. De finito et infinito in magnitudine οἵ tempore et mobili.
Prima conclusio. Infinitum mobile non potest pertransire finitam
magnitudinem tempore finito. Probatur primo eodem modo ac
praecedentes conclusiones. In prima parte temporis finiti spati
finitum pertransibit non totam mobile, sed una pars eius de
in secunda, tertia et reliquis temporis partibus: erit ergo accipere
tot partes mobilis, quot accipientur partes temporis. Douteduio-
ter mobile erit compositum ex partibus finitis, seu non poterit
esse infinitum.— 7. Prob. secundo assumendo pro principio coh-
clusionem praecedentium demonstrationum. Mobile finitum non
potest pertransire spatium infinitum tempore finito: ergo neque
mobile infinitum potest pertransire spatium finitum tempore fi-
nito. Patet consequentia: non enim est possibile quod infini
moveatur per finitum, nisi quia finitum pertransit infinitum, aut -
ita quod finitum feratur per infinitum, aut saltem ita quod. fini-
tum metiatur infinitum. — 8. Altera conclusio. Infinitum mobile
non pertransit spatium infinitum in tempore finito. Secus enim,
cum in quolibet infinito, et ideo etiam in spatio, sit accipere
aliquid finitum, sequetur quod infinitum pertranseat finitum in
tempore finito, contra id quod ostensum est num. praec. -
9. Tertia conclusio. Infinitum. mobile non pertransit spatium fi-
nitum tempore infinito. Eodem modo ac praecedens probatur:
nam in hac hypothesi in aliqua parte temporis mobile infini
pertransibit partem aliquam spatii dati; ergo iterum habetur quod
infinitum pertransibit finitum in tempore finito, quod esse non
potest. - 10. Finitum et infinitum similiter invenitur in motu ac
in ceteris praemissis. Quantitas enim motus accipitur secundum
quantitatem spatii; sed in spatio finitum et infinitum simul est
ac in mobili et in tempore; ergo similiter invenitur etiam in
motu ac in aliis praemissis. "ba n

bat propositum, ibi: Quod igitur si aliquid mo-
veatur * etc. vag v

2. Primo ergo repetit duo quae sunt necessaria
ad propositum ostendendum. Quorum unum est,
quod omne quod movetur, in tempore movetur *;
secundum est, quod in pluri tempore ab eodem
mobili pertransitur maior magnitudo *. Et ex his
duobus * suppositis intendit probare tertium, sci-
licet quod impossibile sit in tempore infinito per-
transire * magnitudinem finitam. Quod tamen sic
intelligendum est, quod non reiteretur illud quod -
movetur per eandem magnitudinem, aut per ali-
quam partem eius multoties: sed ita quod in toto
tempore moveatur per totam magnitudinem. Et
addidit * hoc, ut praeservaret se a motu circulari,
qui est super magnitudine finita, et tamen potest
esse in tempore infinito, ut ipse dicet in octavo *.

3. Deinde cum dicit: Quod igitur etc., probat
propositum: et primo si detur mobile quod aeque

*) similiter invenitur. — Pro similiter, semper ed. a, simul F; inferius pro similiter bis simul codd. et ab, sed cf. num. 6 et το, Cf. etiam

supra lect. v1,

CAP. VII,

* movetur codd. velociter moveatur * per totam magnitudinem; se-

XC. GLRS.

cundo si non uniformiter et regulariter moveatur,
ibi: Sed si non sii? etc. Dicit ergo primo, quod
si sit aliquod mobile quod aeque velociter mo-

- veatur per totum, necesse est *, si pertransit fi-

nitam magnitudinem, quod hoc sit in tempore
finito. Accipiatur enim una pars magnitudinis,
quae mensuret totum; puta sit * tertia vel quarta
pars magnitudinis. Si ergo mobile aeque veloci-
ter movetur per totum, et aeque velox est quod
aequale spatium in aequali tempore pertransit,
sequitur quod in aequalibus temporibus, et tot
quot sunt partes magnitudinis, pertranseat mobile
totam magnitudinem: puta, si accepta sit quarta

; pars magnitudinis, eam pertransibit *in aliquo tem-
- pore, et aliam quartam * in alio tempore aequali;

et sic totam magnitudinem pertransit in quatuor
aequalibus temporibus. Quia ergo partes magni-
tudinis sunt finitae numero, et unaquaeque etiam *
est finita secundum quantitatem, et /of modis
pertransit omnes partes, idest in totidem tempo-
ribus aequalibus; sequitur quod totum tempus
in quo pertransit totam magnitudinem, sit fini-
tum. Mensurabitur enim a tempore finito: quia
erit toties tantum quantum est tempus in quo
pertransit partem, quoties magnitudo tota est tanta
quanta est pars. Et sic totum tempus erit mul-
tiplicatum. secundum multiplicationem * partium.
Omne autem multiplicatum mensuratur a * sub-
multiplici, sicut duplum a dimidio, et triplum a
subtriplo *, et sic de aliis. Tempus autem quo
pertransit partem est finitum: quia si detur quod
sit infinitum, sequetur quod in aequali tempore
pertranseat totum et partem; quod ;st contra id
quod suppositum est. Et sic oportet quod totum

tempus sit finitum; quia nullum infinitum men--

suratur a finito.

4. Sed quia posset aliquis dicere, quod licet par-
tes magnitudinis sint aequales, et mensurent totam
magnitudinem, tamen potest contingere quod par-
tes temporis non sunt aequales, sicut quando non
est aequalis velocitas in toto motu; et sic tempus
quo movetur per partem. magnitudinis, non men-
surabit tempus quo movetur per totam: ideo con-
sequenter ibi: Sed si non sit etc., ostendit quod
hoc nihil differt quantum ad propositum.

Sit enim * AB spatium finitum, quod pertransi-
tum sit in tempore infinito quod est CD. Necesse
est autem in omni motu, quod prius pertranseatur
una pars quam altera: et hoc etiam manifestum est,
quod in priori parte temporis et posteriori, altera
et altera pars magnitudinis pertransitur. Et ita opor-
tet quod neque duae partes magnitudinis pertran-
seantur in una et eadem parte temporis; neque
quod in duabus partibus temporis pertranseatur

. una et eadem pars magnitudinis. Et sic oportet *,

si in aliquo tempore pertransita est aliqua pars
magnitudinis, quod in pluri tempore pertranseatur
non solum illa pars magnitudinis, sed etiam cum

"ὦ hac et altera: et hoc * indifferenter, sive aeque

velociter moveatur mobile, sive non; vel per hoc
quod velocitas semper magis ac magis intenditur,

Opp. D. Tnuowaz T. Il.

LECT. IX 3o5

sicut in motibus naturalibus, vel per hoc quod ma-
gis et magis remittitur, sicut in motibus violentis.

His igitur suppositis, accipiatur aliqua pars spatii
AB, quae quidem pars sit AE, et mensuret totum
AB, ita scilicet quod sit aliquota pars eius, vel ter-
tia vel quarta. Haec igitur pars spatii pertransita
est in aliquo tempore finito. Non enim potest dari
quod sit pertransita in tempore infinito; quia totum
spatium pertransitum est in tempore infinito, et in
minori pertransitur pars quam totum. Item * ac-
cipiamus aliam partem spatii quae sit aequalis
parti AE, et eadem ratione necesse est quod haec
pars pertranseatur in tempore finito, quia totum
spatium pertransitur in tempore infinito. Et sic
semper * accipiendo, accipiam tot tempora finita, :
quot sunt partes spatii; ex quibus constituetur to-
tum tempus, in quo movetur per totum spatium.
Impossibile est autem quod aliqua pars infiniti
mensuret totum, neque secundum magnitudinem
neque secundum multitudinem: quia impossibile
est quod infinitum constet ex. partibus finitis nu-
mero, quarum etiam unaquaeque sit finita quan-
titate, sive dicatur quod illae partes sint aequa-
les, sive quod sint inaequales; quia quaecumque
mensurantur a quodam uno, sive secundum mul-
titudinem sive secundum magnitudinem, oportet
ea esse finita. Ideo autem dico multitudinem et
magnitudinem , quia nihil minus mensuratur ali-
quid per hoc quod habet finitam magnitudinem,
sive partes mensurantes sint aequales sive inae-
quales. Quando enim sunt aequales, tunc pars
mensurat totum et multitudine et magnitudine;
quando vero sunt inaequales, mensurat multitu-
dine, sed non magnitudine. Sic ergo patet quod
omne tempus quod habet partes finitas numero
et quantitate, sive sint aequales sive inaequales,
est finitum. Sed spatium finitum mensuratur ali-
quibus finitis, ex quantis contingit componi AB;
et oportet esse aequales numero partes temporis
et partes magnitudinis, et quaslibet esse finitas
quantitate : ergo relinquitur quod per totum spa-
tium moveatur in tempore finito.

5. Deinde cum dicit : Eadem autem ratio est etc.,
ostendit quod e converso, si tempus est finitum,
et magnitudo est finita. Et dicit quod per eandem
rationem potest ostendi, quod infinitum spatium
non potest pertransiri in tempore finito: neque
iterum potest quies esse infinita in * tempore finito:
et hoc indifferenter, sive moveatur aliquid regu-
lariter, idest aeque velociter, sive non regulariter.
Quia ex quo tempus ponitur finitum, accipiatur
aliqua pars temporis quae mensuret totum tem-
pus, in qua mobile pertransit aliquam partem ma-
gnitudinis (non autem totam, quia totàm pertransit
in toto tempore); et iterum in aequali tempore
pertransit aliam partem magnitudinis. Et similiter
pro unaquaque parte temporis accipietur * aliqua
pars magnitudinis: et hoc indifferenter, sive pars
magnitudinis secundo accepta, sit aequalis primae
parti (quod contingit quando aeque velociter mo-

vetur), sive sit inaequalis (quod contingit quando,

non aeque velociter movetur). Hoc enim nihil

39

* Et iterum Nw,
Iterum cet. exc.
GHIX.

semper om. P.

* in om. P.

* accipiatur EGN.

* aufertur exab.

* infinita p.

* finita pE.

*

Num. 8.

* Num. 9.

* Cf. n.2, seqq.

*

* enim om. Epo.

Cf. num.praec.

* Num. 4.

*

ὍΣ om. PIpT

eta

Num. 5.

* quo p.

306

differt, dummodo ponatur quod quaelibet pars
magnitudinis accepta sit finita: quod oportet di-
cere; alioquin tantum moveretur in parte tem-
poris, quantum in toto. Sic enim manifestum est
quod per divisionem temporis auferetur * totum
spatium infinitum per aliquam finitam ablationem :
quia cum tempus dividatur in partes finitas ae-
quales, et tot oporteat esse partes magnitudinis
quot temporis, sequitur quod spatium infinitum
consumetur, facta finita * ablatione, eo quod tot
modis oportet dividi magnitudinem sicut et tem-
pus. Hoc autem est impossibile. Ergo manifestum
est quod infinitum spatium non pertransitur in
tempore finito. Et hoc indifferenter, sive magni-
tudo spatii sit infinita * ex una parte, sive ex utra-
que: quia eadem ratio est de utroque.

6. Deinde cum dicit: Demonstratis autem his etc.,
ostendit quod infinitum et finitum similiter inve-
nitur in mobili, sicut in magnitudine et tempore.
Et circa hoc tria facit: primo ostendit quod mo-
bile non est infinitum , si tempus et magnitudo
sint finita; secundo quod mobile non est infini-
tum, si magnitudo sit infinita et tempus finitum,
ibi: 41 vero neque infinitum * etc.; tertio quod
mobile non potest esse infinitum, si magnitudo
sit finita et tempus infinitum, ibi: Amplius autem
et tempore * etc.

Primum ostendit duabus rationibus. Circa qua-
rum primam dicit quod demonstrato quod ma-
gnitudo finita non pertransitur tempore infinito *,
neque infinita finito. *, manifestum est ex eadem
causa, quod neque infinitum mobile potest per-
transire finitam magnitudinem in tempore finito.
Accipiatur,enim * aliqua pars temporis finiti. In
illa parte spatium finitum pertransibit non totum
mobile, sed pars mobilis, et in alia parte tem-
poris similiter, et sic de aliis. Et sic oportebit
accipere tot partes mobilis, quot accipiuntur par-
tes temporis. Infinitum autem non componitur ex
partibus finitis, ut ostensum est *. Ergo sequetur
quod mobile quod movetur in toto tempore fi-
nito, sit finitum.

7. Secundam rationem ponit ibi: Quoniam au-
lem finitum etc. Et differt haec secunda ratio a
priori, quia in priori assumebatur pro principio
idem medium ex quo superius * demonstrabat: hic
autem accipitur pro principio ipsa conclusio su-
perius demonstrata. Ostensum est enim supra *,
quod mobile finitum non potest pertransire spatium
infinitum in tempore finito: unde manifestum est
quod eadem ratione nec mobile infinitum potest
pertransire spatium finitum in tempore finito.
Quia si infinitum mobile pertransit spatium fini-

tum, sequitur quod etiam finitum jnobile pertran- Ὁ

seat spatium infinitum: quia cum tam mobile
quam spatium sit quantum, datis duobus quantis,
nihil differt quod eorum moveatur, et quod quie-
scat. Hoc enim habebitur pro spatio, quod * quie-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI
scit; et illud pro mobili, quod movetur. Manife- ^

stum est enim quod quodcumque ponatur moveri,
sequitur quod finitum pertranseat infinitum. Mo-
veatur enim infinitum quod est A, et sit aliqua
pars eius finita quae est CD. Quando totum mo- -
vetur, haec pars finita erit secundum aliquod
signum spatii, quod sit B; et continuato motu,
iterum alia pars infiniti mobilis fiet iuxta illud spa-
tium, et sic semper. Unde sicut mobile pertran-
sit spatium, ita spatium quodammodo * pertransit
mobile, inquantum successive alternantur diversae
partes mobilis iuxta spatium. Unde patet quod
simul accidit infinitum mobile moveri per fini-
tum spatium, et finitum transire infinitum. Non
enim aliter est possibile quod infinitum movea-
tur per spatium finitum, quam quod finitum per-
transeat infinitum : aut ita quod finitum feratur
per infinitum, sicut quando mobile est finitum et
spatium infinitum; aut ita quod saltem finitum
metiatur infinitum, sicut cum spatium est finitum
et mobile infinitum. Tunc enim, licet finitum non
feratur per infinitum, tamen finitum mensurat
infinitum, inquantum finitum * spatium fit iuxta
singulas partes mobilis infiniti. Quia ergo hoc est
impossibile, sequitur quod infinitum mobile non
pertransit spatium finitum in tempore finito.

8. Deinde cum dicit: .4/ vero neque infini-

ium etc. ostendit quod non potest esse mobile ^

infinitum, spatio existente infinito et tempore fi-
nito. Et hoc est quod dicit, quod infinitum mo-
bile non pertransit infinitum spatium in tempore
finito. In omni enim infinito est aliquid finitum:
si igitur mobile infinitum pertranseat spatium in-
finitum in tempore finito, sequitur quod pertran-
seat spatium finitum in tempore finito ^; quod.
est contra praeostensa *. d

9. Deinde cum dicit: Amplius autem etc., dicit
quod eadem demonstratio erit, si accipiatur. tem-
pus infinitum et spatium finitum. Quia si pertran-
sit infinitum mobile finitum spatium in tempore
infinito, sequitur quod in aliqua parte temporis
finiti pertranseat aliquam partem spatii: et ita in-
finitum pertransibit finitum in tempore fioi
quod est contra praeostensa *.

10. Deinde cum dicit: Quoniam autem neque ,.
nitum etc., ostendit quod finitum et infinitum simi-
liter invenitur * in motu, sicut et ** in praemissis.
Et dicit quod quia finitum mobile non pertransit
spatium infinitum, neque infinitum mobile finitum
spatium, neque infinitum mobile infinitum spa-
tium in tempore finito; sequitur ex his quod non
possit esse motus infinitus in tempore finito.
Quantitas enim motus accipitur secundum quan-
titatem spatii: unde non differt motum dicere
infinitum aut magnitudinem. Necesse est enim,
si unum eorum fuerit infinitum, et alterum infi-
nitum esse, quia non potest esse aliqua pars loci
mutationis extra locum. |

TIS r1

8) pertranseat spatium finitum in tempore jiito. — pertranseat
( pertranseatur Pb) spatium infinitum in tempore inito PBNpFO et ab,
mobile finitum pertranseat spatium. infinitum in tempore finito. L.;
RSVpH lac. Cf. num, seq. in quo similis conclusio habetur. Et revera
in his duobus numeris ostenditur propositum per argumentum ad im-

possibile, videlicet quia: secus sequeretur illud quod in numm. 6 et 7
probatum est esse impossibile, nempe quod mobile infinitum pertran-
seat spatium. finitum tempore finito. — Pro praeostensa, positum E,
ostensa positum G, sed expungit ostensa. — In fine num. seq. pro
praeostensa, ostensa EG.

AW, -

NS

CAP.:VIH, LECT. X

307

LECTIO DECIMA

DE HIS QUAE PERTINENT AD DIVISIONEM STATIONIS ET QUIETIS

, : * ᾿ - τ ^ , - ^ ^ e ,
Ἐπεὶ δὲ πᾶν ἢ κινεῖται ἢ "psp.st τὸ πεφυχὸς ὃτε πε-

φυχε καὶ οὐ xal ὥς, ἀνάγκη τὸ ἱστάμενον ὅτε ἵστα-
ται χινεῖσθαι" εἰ ydo μὴ κινεῖται, ἠρεμήσει, ᾿Αλλ᾽
οὐκ ἐνδέχεται πρέμιζωδαι τὸ ἠρεμοῦν.

Τούτου δ᾽ ἀποδεδειγμένου, φανερὸν ὅτι καὶ iv χρόνῳ

ἐν

ἵστασθαι ἀνάγκη" τὸ qd κινούμενον ἐν χρόνῳ χινεῖ-
ται, τὸ δ᾽ ἱστάμενον δέδεικται χινούμενον: ὥστε
ἀνάγκη ἐν χρόνῳ ἵστασθαι. "Ecc δ᾽ εἰ τὸ p θᾶττον
καὶ βραδύτερον ἐν χρόνῳ λέγομεν; ἵστασθαι δ᾽ ἔστι
θᾶττον καὶ βραδύτερον"

ᾧ δὲ χρόνῳ πρώτῳ τὸ ἱστάμενον ἵσταται, ἐν ὁτῳοῦν
ἀνάγκη, τούτου ἵστασθαι" διαιρεθέντος γὰρ τοῦ χρό-
γου, εἰ μὲν ἐν μηδετέρῳ τῶν μερῶν ἵσταται, οὐδὲ
ἐν τῷ ὅλῳ’ ὥστ᾽ οὐκ ἂν ἵσταιτο τὸ ἱστάμενον. Εἰ
δ᾽ ἐν θατέρῳ, οὐκ ἂν ἐν πρώτῳ ὅλῳ ἵσταιτο' καθ᾽
ἑχάτερον γὰρ ἐν τούτῳ ἵσταται, χαθάπερ ἐλέχθη
καὶ ἐπὶ τοῦ χινουμένου πρότερον.

Ὥσπερ δὲ τὸ κινούμενον οὐκ ἔστιν ἐν ᾧ πρώτῳ κινεῖται,

053

οὕτως οὐδ᾽ ἐν d ἵσταται. τὸ ἱστάμενον: οὔτε γὰρ
τοῦ κινεῖσθαι οὔτε τοῦ ἵστασθαί ἐστί τι πρῶτον.
Ἔστω γὰρ ἐν ᾧ πρώτῳ ἵσταται ἐφ᾽ ᾧ τὸ ΑΒ, Τοῦτο
δὴ ἀμερὲς μὲν οὐκ ἐνδέχεται εἶναι" κίνησις γὰρ οὐκ
ἔστιν ἐν τῷ ἀμερεῖ, διὰ τὸ χεχινῆσθαί τι αὐτοῦ"
τὸ δ᾽ ἱστάμενον δέδεικται χινούμενον. ᾿Αλλα yov εἰ
διαιρετόν ἐστιν, ἐν ὁτῳοῦν αὐτοῦ τῶν μερῶν ἵστα-
ται" τοῦτο γὰρ δέδεικται πρότερον, ὅτι ἐν ᾧ πρώτῳ
ἵσταται, ἐν ὁτῳοῦν τῶν ἐχείνου ἵσταται. ᾿Επεὶ οὖν
χρόνος ἐστὶν ἐν d πρώτῳ ἵσταται, καὶ οὐκ ἄτομον,

πας δὲ χρόνος εἰς ἄπειρα μεριστός, οὐχ ἔσται ἐν
ᾧ πρώτῳ ἵσταται.

ἀμερεῖ μὲν γὰρ οὐκ ἠρέμησε, διὰ τὸ μὴ εἶναι κίνησιν
ἐν ἀτόμῳ- ἐν ᾧ δὲ τὸ ἠρεμεῖν, καὶ τὸ χινεῖσθαι" τότε
1930 ἔφαμεν ἠρεμεῖν, ὅτε καὶ ἐν ᾧ πεφυχὸς κινεῖσθαι
ὴ κινεῖται τὸ πεφυχός. Ἔτι δὲ χαὶ τότε λέγομεν
ἠρεμεῖν, ὅταν ὁμοίως ἔχῃ νῦν καὶ πρότερον; ὡς οὐ

Ἢ
ες ἑνί: τινι κρίνοντες, ἀλλὰ δυοῖν τοῖν ἐλαχίστοιν: ὥστ᾽

οὐχ ἔσται ἐν ᾧ ἠρεμεῖ ἀμερές. Εἰ δὲ μεριστόν; χρό-
γος ἂν εἴη, καὶ ἐν ὁτῳοῦν αὐτοῦ τῶν μερῶν ἠρεμή-
cet τὸν αὐτὸν γὰρ τρόπον δειχθήσεται ὃν καὶ ἐπὶ
τῶν πρότερον: ὥστ᾽ οὐθὲν ἔσται πρῶτον. Τούτου δ᾽

αἴσιον ὅτι ἠρεμεῖ μὲν καὶ κινεῖται πᾶν ἐν χρόνῳ,
^ » Li
χρόνος δ᾽ οὐκ ἔστι πρῶτος οὐδὲ μέγεθος οὐδ᾽ ὅλως

M δ M , » DÀ
συνεχὲς οὐδέν" ἅπαν γὰρ εἰς ἄπειρα μεριστόν.

᾿Επεὶ δὲ πᾶν τὸ κινούμενον ἐν χρόνῳ κινεῖται καὶ ἔχ

τίνος εἴς τι μεταβάλλει, ἐν ᾧ χρόνῳ χινεῖται καθ᾽

αὐτὸ x«i μὴ τῶν ἐν ἐχείνου τινί, ἀδύνατον τότε

χατα τι εἶναι πρῶτον τὸ χινούμενον.

ὸ γὰρ ἠρεμεῖν ἐστὶ τὸ ἐν τῷ αὐτῷ εἶναι χρόνον τινὰ
χαὶ αὐτὸ καὶ τῶν μερῶν ἕχαστον. Οὕτω γὰρ —

μεν ἠρεμεῖν, ὅταν ἐν ἄλλῳ καὶ ἄλλῳ τῷ νῦν ἀληθὲς

εἰπεῖν ὅτι. ἐν τῷ αὐτῷ xol αὐτὸ καὶ vd μέρη. Εἰ
à τοῦτ᾽ ἔστι τὸ ἠρεμεῖν, οὐκ ἐνδέχεται τὸ μετα-
βάλλον κατά τι εἶναι ὅλον κατὰ τὸν πρῶτον χρό-
γον" ὁ γὰρ χρόνος διαιρετὸς ἅπας ὦστε ἐν ἄλλῳ
καὶ ἄλλῳ αὐτοῦ μέρει ἀληθὲς ἔσται εἰπεῖν ὅτι ἐν
ταὐτῷ ἐστὶ καὶ αὐτὸ χαὶ τὰ μέρη" εἰ γὰρ μιὴ οὕτως,
ἀλλ᾽ ἐν ἑνὶ μόνῳ τῷ νῦν, οὐκ ἔσται χρόνον οὐδένα
κατά τι; ἀλλὰ κατὸ τὸ πέρας τοῦ χρόνου. Ἔν δὲ
τῷ νῦν ἔστι μὲν ἀεὶ κατά τι μένον, οὐ μέντοι ἦρε-
pet: οὔτέ γὰρ κινεῖσθαι οὔτ᾽ ἠρεμεῖν ἔστιν ἐν τῷ νῦν,

M i2, 9 - [4 - ΨΥ , ;
ἐ δὴ τὸ ἠρεμοῦν, ὅτε πρῶτον ἠρέμησεν; ἐστίν’ ἐν.

* Quoniam autem omne aut movetur aut quiescit quod

aptum natum est, quando aptum est et quo et sic;
necesse omne quod stat, cum stat, moveri. Si enim non
movetur, quiescet; sed non contingit quiescere quiescens.

* Hoc autem demonstrato, manifestum est quod in tempore

necesse est stare. Quod enim movetur, in tempore mo-
vetur; quod autem stat, ostensum est moveri; quare
necesse est in tempore stare. * Amplius autem, si ve-
locius et tardius in tempore dicimus, stare autem est
velocius et tardius.

* [n quo autem tempore primo id quod stat, stat, in quovis

huius necesse est stare. Diviso enim tempore, si quidem
in neutra partium stat, neque in toto: quare neque uti-
que stat quod stat. Si vero in altera, non in primo toto
statum est. Secundum enim utrumque in hoc statur,
sicut dictum est et in eo quod movetur prius.

Sicut autem quod movetur non est in quo primo movetur,

sic utique neque in quo statur, id quod stat. * Non enim
in ipso moveri neque stare aliquid est primum. Sit enim
in quo primo statur in quo AB. Hoc quidem impartibile
non contingit esse: motus enim non est in impartibili,
propter id quod motum est aliquid ipsius; quod autem
stat, demonstratum est moveri. At vero si divisibile, in
qualibet ipsius partium statur. Hoc enim ostensum est
prius, quod in quo primum statur, in quolibet illius
statur. Quoniam ergo tempus est in quo primo statur,
et non atomum est; omne autem tempus in infinitum
partibile; non erit in quo primo statur.

* Neque igitur quiescens cum primo quievit est. In imparti-

bili enim non quievit, propter id quod non est motus in

.atomo; in quo autem est quiescere, et moveri. Tunc

enim dicimus quiescere, quando et in quo aptum natum
est moveri, non movetur quod aptum natum est. *Am-
plius autem, id dicimus quiescere, cum similiter se ha-
beat nunc ut prius, tanquam non uno quodam iudi-
cantes, sed duobus minimis: quare non erit in quo
quiescit impartibile. Si vero partibile, tempus utique erit;
et in qualibet partium istarum quiescit: eodem enim
modo demonstrabitur, quo et in prioribus. Quare nullum
erit primum. Huius autem causa est, quia quiescit qui-
dem et movetur omne in tempore; tempus autem non
est primum, neque magnitudo, neque omnino nullum
continuum: omne enim continuum in infinita divisibile.

* Quoniam autem omne quod movetur in tempore move-

tur, et ex quodam in quiddam mutatur; in quo tempore
movetur secundum se, et non quo in illius aliquo, im-
possibile est tunc secundum aliquid esse primum quod
movetur.

Quiescere enim est eo quod in eodem sit tempore quodam

et ipsum et partium unaquaeque: sic enim dicimus
quiescere, cum in alio et in. alio ipsorum nunc verum
sit.dicere quod in eodem. et ipsum et partes sunt. Si
autem hoc est quiescere, non contingit quod mutatur
secundum aliquid esse totum secundum primum tem-
pus. Tempus enim divisibile omne: quare in alia et alia

ipsius parte verum erit dicere, quod in eodem sit ipsum

et partes. Si enim non sic est, sed in uno solo nunc,
non erit tempus ullum secundum aliquid, sed secundum
terminum temporis. In ipso autem nunc, est quod sem-
per secundum aliquid manens, non tamen quiescit: ne-
que enim moveri neque quiescere est in ipso nunc. Sed

* Cap. virr. Text.
67.

* Text. 68.
* Text. 69.

* Text. 70.

* Text. 71.

* Text. 73.

* ok XE di.

* "Text. 74.

* Lect.x, nn.7, 8.

* Num. 6.
* dicit Pab.

* Num. 3.

* Num. 4.

* Lect.v, nn. 8, 9.

* Num. praec.

* Num. seq.

308

τ n a ro. 5

ἀλλο μιὴ κινεῖσθαι μὲν ἀληθὲς ἐν τῷ νῦν καὶ εἶναι
, , , 7

χατά τι, ἐν χρόνῳ δ᾽ οὐχ ἐνδέχεται εἶναι xa vd τὸ
- * ^ , , -

ἠρεμοῦν" συμβαίνει γὰρ τὸ φερόμενον ἠρεμεῖν.

SvNoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus. — 2. Quia
moveri vel quiescere oportet omne quod natum est moveri,
«quando et secundum illud et eo modo prout natum est mo-
veri, sequitur quod omne quod s/at moveatur, eo quod nondum
quietem attigerit. - 3. Omne quod stat, in tempore stat. a) Quia
movetur, et motus est in tempore. δ) Praeterea, contingit stare
velocius et tardius; haec autem secundum tempus determinan-
tur. - 4. Quod stat in aliquo tempore primo et per se et non
ratione partis, oportet quod stet in qualibet parte illius tem-
poris: aliter enim. vel nullo modo stabit (quia in nulla parte),
vel ratione partis et non primo. - 5. In statione non est acci-
pere primam partem. Nam dato quod sit aliqua prima pars
temporis in qua ,statur, impartibilis esse nequit, cum in indivisi-
bili non sit motus, ideoque nec in eo statio esse possit. Divi-
sibilis ergo est, et in qualibet eius parte statur, secundum quod
num. praec. ostensum est. Pars igitur quae supponebatur prima,
habet aliam priorem, et illa aliam, et sic in infinitum. -- 6. Nec
etiam in quiete est accipere primum. Quies enim non est in

Swwtus, hic determinat de iis quae per-

^.tinent ad divisionem quietis. Et quia
siatio est genematio quietis, ut in quinto * dictum
est, primo determinat ea quae pertinent ad statio-
nem; secundo ea quae pertinent ad quietem, ibi:
Neque igitur quiescens * etc. Circa primum tria
facit: primo ostendit * quod omne quod stat, mo-
vetur; secundo quod omne quod stat, stat in tem-
pore, ibi: Zoc.autem demonstrato * etc.; tertio
ostendit quomodo primum dicatur in statione,
ibi: Zn quo autem tempore * etc. —

2. Primum ostendit sic. Omne quod natum est
moveri, eo tempore quando natum est moveri,
et secundum illud et eo modo prout natum est,
oportet quod moveatur vel quiescat: sed illud
quod s/at, idest tendit ad quietem, nondum quie-
Scit; quia contingeret quod aliquid simul quie-
scens, idest in quietem tendens, quiesceret, idest
in quiete esset: ergo omne quod stat, idest in
quietem tendit, movetur quando stat.

3. Deinde cum dicit: Hoc autem demonstrato etc.,
probat quod omne quod stat, stat in tempore,
duabus rationibus: quarum prima talis est. Omne
quod movetur, movetur in tempore, ut supra * pro-
batum est: sed omne quod stat movetur, ut nunc *
probatum est: ergo omne quod stat, stat in tem-
pore.- Secunda ratio est, quia velocitas et tarditas
determinantur * secundum tempus: sed contingit
aliquid velocius et tardius stare, idest in quietem
tendere: ergo omne quod stat, stat in tempore.

4. Deinde cum dicit: Zn quo autem tempore etc.,
ostendit qualiter dicatur primum . in statione. Et
circa hoc duo facit: primo ostendit qualiter di-
catur aliquid stare in aliquo tempore primo, se-
cundum quod primum opponitur ei quod dici-
tur secundum partem ; secundo ostendit quod in
statione non est accipere aliquam primam. par-
tem, ibi: Sicut autem quod movetur * etc.

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI

non moveri quidem est verum in ipso nunc, et esse
secundum aliquid. In tempore autem non contingit esse
secundum aliquid quiescens: accidit enim quod fertur
quiescere.

impartibili temporis: tum quia nec motus; tum quia quies im-
portat nunc et prius ad invicem comparata. Si ergo sit in divi-
sibili, est in tempore, ergo in qualibet temporis illius parte:
et quia tempus in infinitum dividitur, primum in quiete non
erit accipere. - 7. Quia omne quod movetur in tempore mo-
vetur, et quia mutatio est ex uno termino in alium, infertur
quod sit impossibile mobile quod primo movetur, esse secun-
dum aliquid idem illius in quo est motus (puta in uno et eo-
dem loco), in aliquo tempore, non ratione alicuius nunc, sed
ratione totius temporis. - 8. Probatur. Cum quiescere dicatur
aliquid quatenus ipsum et partes eius sunt in uno et eodem in
diversis »unc, et cum non contingat moveri simul et quiescere;
sequitur quod non possit id quod movetur esse totum in ali-
quo secundum totum aliquod tempus; totum enim tempus di-
versas partes et diversa nunc importat. Est tamen in aliquo uno
nunc secundum aliquid rei in qua est motus: sed in nunc nec
movetur nec quiescit. — 9. Exemplum in motu locali. - Sol-
vitur obiectio.

Dicit ergo primo quod si in aliquo tempore
dicatur aliquid stare primo et per se, et non ra-
tione partis, necesse est quod stetur in qualibet
parte illius temporis. Dividetur * enim tempus in
duas partes; et si dicatur quod in neutra parte Ὁ
stet, sequetur quod non stet in toto, in quo tamen
ponebatur stare; ergo stans non stat *. Neque
etiam potest dici quod in altera tantum parte stet:
quia sic non primo staretur in toto tempore, sed
solum ratione partis. Unde relinquitur quod stet
in utroque. Sic enim dicitur primo stare in toto,
quia stat in utraque parte, sicut dictum est su-
pra * de eo quod movetur.

5. Deinde cum dicit: Sicut autem quod mo-
vetur etc., ostendit quod non est accipere aliquam
primam partem in statione. Et dicit quod sicut
non est accipere aliquam primam partem tem-
poris, in qua aliquod mobile movetur, ita etiam
est in statione; quia neque in ipso moveri, neque
in ipso stare potest esse aliqua prima pars. Quod
si non concedatur, sit prima pars temporis, in qua
statur AB: quae quidem non potest esse im-
partibilis, quia ostensum est supra * quod motus
non est in impartibili temporis, eo quod semper
quod movetur, iam per aliquid * motum est, ut
supra * ostensum est; demonstratum est etiam
nunc *, quod omne quod stat, movetur. Unde
relinquitur quod AB sit divisibile. Ergo in qualibet
parte eius statur: iam enim ostensum est * quod
quando in aliquo tempore dicitur stari primo et
per se, et non ratione partis, in qualibet parte
illius statur. Ergo cum sit pars prior toto, non
erat AB. primum in quo statur. Et quia omne
illud in quo statur, est tempus, et non est aliquid
indivisibile temporis; omne autem tempus est di-
visibile in infinitum: sequitur quod non erit ac-
cipere primum in quo stetur.

6. Deinde cum dicit: Neque igitur quiescens etc.,
ostendit idem de quiete. Et circa hoc duo facit:
primo ostendit quod non est accipere primum

4) velocitas et tarditas determinantur, — Pro determinantur, de-
terminatur edd, ab et codd. exc, CDLMNS; - Lin. seq. stare idest
om, E.

8) in qua statur. — in qua stat PZ; etiam infra in hoc numero
pro statur, stat P; item pro stari, stare P cum EGR; in fine tamen
stetur etiam P, quae in his secuta est ed. Venet. 1545.

CAP.

in quiete; secundo ponit quandam consideratio-
nem, per quam motus a quiete distinguitur, ibi:
Quoniam autem omne quod movetur * etc.

Et quia eadem ratio est quare non sit primum
in motu, statione et quiete, ideo ex his quae su-
pra * dicta sunt de motu et statione, concludit
idem in quiete. Et dicit quod non est accipere
aliquod primum in quo quiescens quieverit. Et
ad puc probandum resumit quoddam quod su-
pra * probatum est, scilicet quod nihil quiescat in
impartibili temporis; et resumit etiam duas ratio-
. nes quibus hoc supra * probatum est. Quarum
prima est, quod motus non est in indivisibili tem-
poris: in eodem autem est quiescere et moveri;
quia non dicimus quiescere, nisi quando id quod
aptum natum est moveri, non movetur tunc quan-
do aptum natum est moveri et secundum id se-
cundum quod natum est moveri, puta qualitatem
aut locum, aut aliquid huiusmodi. Unde relin-
quitur quod nihil quiescat in impartibili temporis.
Secunda ratio est, quia tunc dicimus aliquid quie-
scere, quando similiter se habet nunc sicut prius;
acsi non diiudicemus quietem per aliquod unum
tantum, sed per comparationem duorum ad in-
vicem, ex eo scilicet quod similiter se habet in
duobus. Sed in impartibili non est accipere nunc
et prius, neque aliqua duo: ergo illud temporis
in, quo aliquid quiescit, non est impartibile.

Isto autem probato, procedit ulterius ad prin-
cipale propositum ostendendum. Si enim illud in
quo aliquid quiescit est partibile, habens in se
prius et posterius, sequitur quod sit tempus: haec
est enim ratio temporis. Et si est tempus, oportet
quod in qualibet partium eius quiescat. Et hoc
demonstrabitur eodem modo, sicut et supra * mon-
stratum est in motu et statione: quia scilicet si
non quiescit in qualibet parte, aut ergo in nulla,
aut in una tantum. Si in nulla, ergo neque in
toto: siin una tantum, ergo in illa primo et non
in toto. Si vero in qualibet parte temporis quie-
scit, non erit aliquid * accipere primum in quiete,
sicut neque in motu. Et huius causa est, quia
unumquodque quiescit et movetur in tempore;
sed in tempore non est accipere aliquod primum,
sicut neque in magnitudine, neque in aliquo con-
tinuo, propter hoc quod omne continuum divisi-
bile est in infinitum, et sic semper est accipere
partem minorem parte *. Et inde ** est quod ne-
. que in motu, neque in statione, neque in quiete
est aliquid primum.

7. Deinde cum dicit: Quoniam autem omne
quod movetur etc., ponit quandam consideratio-
nem, per quam distinguitur id quod movetur ab
eo quod quiescit. Et primo ponit eam; secundo
probat, ibi: Qwuiescere enim est * etc

Circa primum praemittit duas suppositiones:
quarum una est, quod omne quod movetur, mo-
vetur in tempore; secunda est, quod omne quod
mutatur, mutatur ex uno termino in alium. Et *
ex his duobus intendit concludere tertium, scilicet

VIII,

LECT.:X

quod si accipiatur aliquod mobile quod primo et
per se moveatur, et non solum ratione suae partis,
impossibile est quod sit secundum aliquid unum
et idem illius rei in qua est motus, * puta in uno
et eodem loco vel in una et eadem dispositione
albedinis, in aliquo tempore, ita quod accipiamus
in tempore esse secundum se, et non ratione ali-
cuius quod in tempore sit. Ideo autem oportet
quod accipiatur mobile quod primum movetur,quia
nihil prohibet aliquid moveri secundum partem,
et tamen ipsum manet per totum tempus in uno
et eodem loco, sicut cum homo sedens movet
pedem. Ideo autem dicit * ex parte temporis, 2n
quo tempore * movetur secundum se, et non quo in
ilius aliquo: quia aliquid, dum movetur, potest
dici quod est in aliquo uno et eodem loco in
tali die; sed hoc dicitur quia fuit in illo loco
non in toto die, sed in aliquo nunc illius diei.

8. Deinde cum dicit: Quwiescere enim est etc.,

probat propositum. Et dicit quod si id quod mu-
tatur, sit per totum aliquod tempus in aliquo uno
et eodem, puta in uno loco, sequitur quod quie-
scat; propter hoc quod in quodam tempore est in
uno et eodem loco et ipsum et quaelibet pars eius,
et iam supra * dictum est quod hoc est quiescere,
cum verum sit dicere de aliquo quod ipsum et
partes eius sunt in uno et eodem in diversis nunc.
Si ergo haec est definitio eius quod est quiescere,
et non contingit aliquid simul quiescere et mo-
veri; sequitur quod non contingat id quod mo-
vetur esse totum secundum aliquid, idest in ali-
quo, puta in uno et eodem loco, secundum primum
tempus, idest * secundum aliquod totum tempus,
et non tantum secundum aliquid eius.
. Et quare hoc sequatur ostendit. Quia omne
tempus est divisibile in diversas partes, quarum
una est prior altera: unde si per totum tempus
sit in aliquo uno, verum erit dicere quod in alia
et in * alia parte temporis ipsum mobile et partes
eius sint in uno et eodem, puta loco; quod est
quiescere. Quia si dicatur quod non est in diver-
sis partibus temporis in uno et eodem, sed so-
lum in uno et eodem est per unum * nunc, non
sequitur quod sit tempus in quo est secundum
aliquid, idest in aliquo uno et eodem, sed quod
sit in uno et eodem secundum terminum temporis,
idest secundum nunc.

Licet autem ex hoc quod est aliquid esse in
tempore in uno et eodem, sequatur quod quie-
scat, hoc tamen non sequitur de nunc, si sit ibi
in uno solo nunc. Quia omne quod movetur, in
quolibet nunc temporis in quo movetur, semper
est * manens, idest existens, secundum aliquid rei
in qua est motus, puta secundum locum aut qua-
litatem aut quantitatem: non tamen quiescit, quia
iam ostensum est* quod neque quiescere neque
moveri contingit in ipso nunc. Sed verum est
dicere quod in ipso nunc aliquid non movetur, et
quod in ipso nunc est alicubi, vel secundum ali-
quid, * etiam illud quod movetur.

300

p) in quo tempore. -- in uno tempore Pab, contra codd. et textum. — movetur om. EHOZpG. -- quo in illius aliquo corrumpitur diversimode in

BDEORpFCsCG.

* ut add. ναῦν.

* dixit rab.

1

* Num.6; lect. v,
num. 9.

* scilicet Pn.

* in om. DEGHLO
sx, et in alia om.
QRpF.

* idem xc.

* est om. P.

* Lect. v, nn.8,9.

* yel add. pab.

* O om. ponr.

310

Sed non contingit illud quod movetur, esse
quiescens in tempore secundum aliquid: accide-
ret enim quod aliquid, dum fertur, quiesceret;
quod est impossibile. Relinquitur ergo quod omne
quod movetur, quamdiu movetur, nunquam est
in uno et eodem per duo nunc, sed per unum
solum.

9. Et hoc patet in motu locali. Sit enim ma-
gnitudo AC, et dividatur in duo media in puncto
B, et accipiatur aliquod corpus quod sit O *,
aequale utrique, scilicet AB et BC, et moveatur
de AB in BC. Si autem accipiantur loca totaliter
ab invicem distincta, non est hic accipere nisi duo
loca: sed manifestum est quod mobile non simul
sed successive deserit primum locum et subintrat

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB.

VI

secundum; unde secundum quod locus est divi-
sibilis in infinitum, secundum hoc multiplicantur
loca *in infinitum. Quia si dividatur AB in duo
media in puncto D, et BC in duo media in puncto
E, manifestum est quod DE erit alius locus ab
utroque. Et similiter ae ἃ divisione facta, fiet
alius locus. Et idém etiam * manifestum est in
alteratione: quia quod de albo transit in nigrum,
per infinitos gradus albedinis et nigredinis et me-
diorum colorum pertransit. - Non tamen sequitur
quod cum sint infinita media, quod nullo modo
possit perveniri ad ultimum; quia huiusmodi me-
dia loca non sunt infinita in actu, sed in potentia
tantum; sicut et magnitudo non est divisa actu
in infinitum, sed in potentia divisibilis. Tp

ἜΣ ΤῸ
ΠΗ͂Σ
JL IT
ΠΩΣ

ἐς ον

qi ΟΡ

GARTIN;CLECT:XI

311

LECTIO UNDECIMA

SOLVUNTUR RATIONES ZENONIS, QUIBUS MOTUM OMNEM EXCLUDERE CONATUS EST

Ζήνων δὲ παραλογίζεται" εἰ γὰρ ἀεί, φησίν; ἠρεμεῖ πᾶν
ἢ κινεῖται, ὅταν ἣ κατὸ τὸ ἴσον, ἔστι δ᾽ ἀεὶ τὸ φε-
ρόμενον ἐν τῷ νῦν, ἀκίνητον τὴν φερομένην εἶναι
ὀϊστόν. Τοῦτο δ᾽ ἐστὶ ψεῦδος" οὐ γορ σύγχειται ὁ
χρόνος ix τῶν νῦν ὄντων τῶν ἀδιαιρέτων, ὥσπερ
οὐδ᾽ ἄλλο μέγεθος οὐδέν.

Τέτταρες δ᾽ εἰσὶ λόγοι περὶ χινήσεως Ζήνωνος" οἱ πα-
βέχοντες τὰς δυσχολίας τοῖς λύουσι" πρῶτος μὲν ὁ
περὶ τοῦ μὴ χινεῖσθα: διοὶ τὸ πρότερον εἰς τὸ ἥμισυ
δεῖν ἀφικέσθαι τὸ φερόμενον ἢ πρὸς τὸ τέλος" περὶ

- οὗ διείλομεν ἐν τοῖς πρότερον λόγοις.

Δεύτερος δ᾽ ὁ χαλούμενος ᾿Αχιλλεύς" ἔστι δ᾽ οὗτος, ὅτι
τὸ βραδύτερον οὐδέποτε χαταληφθήσεται θέον ὑπὸ
τοῦ ταχίστου" ἔμπροσθεν γὰρ ἀναγκαῖον ἐλθεῖν τὸ
διῶχον, ὅθεν ὥρμησε τὸ φεῦγον: ὥστ᾽ ἀεί τι προέ-
ys ἀναγκαῖον τὸ βραδύτερον. Ἔστι δὲ καὶ οὗτος

ὁ αὐτὸς λόγος τῷ διχοτομεῖν, διαφέρει δ᾽ ἐν τῷ διαι-
ρεῖν μὴ δίχα τὸ προσλαμβανόμενον μέγεθος. Τὸ μὲν
οὖν μὴ καταλαμβάνεσθαι τὸ βραδύτερον συμβέβηκεν
ix τοῦ λόγου" γίνεται δὲ παρὰ ταὐτὸ τῇ διχοτομίᾳ
(ἐν ἀμφοτέροις γὰρ συμβαίνει μὴ ἀφικνεῖσθαι πρὸς
τὸ πέρας; διαιρουμένου πὼς τοῦ μεγέθους: ἀλλὰ
πρόσκειται ἐν τούτῳ ὅτι οὐδὲ τὸ τάχιστον τετραγῳ-
δημένον ἐν τῷ διώχειν τὸ βραδύτερον), ὥστ᾽ ἀνάγκη
χαὶ τὴν λύσιν εἶναι τὴν αὐτήν, Τὸ δ᾽ ἀξιοῦν ὅτι τὸ
προέχον οὐ καταλαμβάνεται, ψεῦδος" ὅτε vdp προέ-
χει) οὐ καταλαμβάνεται" ἀλλ᾽ ὅμως καταλαμβάνε-
ται, εἴπερ δώσει διεξιέναι τὴν πεπερασμένην. Οὗτοι

᾿ μὲν οὖν οἱ δύο λόγοι.

Τρίτος δ᾽ ὁ νῦν ῥηθείς, ὅτι ἡ ὀϊστὸς φερομένη ἕστηχε.

τς Συμβαίνει δὲ παρὰ τὸ λαμβάνειν τὸν χρόνον συγχεῖ-

εσθαι ἐκ τῶν νῦν' μὴ διδομένου γὰρ τούτου; οὐκ
ἔσται ὁ συλλογισμός.

Τέταρτος ὁ περὶ τῶν ἐν τῷ σταδίῳ κινουμένων ἐξ
ἐναντίας ἴσων ὄγκων παρ᾽ ἴσους, τῶν μὲν ἀπὸ τέ-
λους τοῦ σταδίου, τῶν δ᾽ ἀπὸ τοῦ μέσου, ἴσῳ τάχει;
ἐν d συμβαίνειν οἴεται ἴσον εἶναι χρόνον τῷ διπλα-
σίῳ τὸν ἥμισυν.

Ἔστι δ᾽ ὁ παραλογισμὸς ἐν τῷ τὸ μὲν παρὰ κινούμε-
νον τὸ δὲ παρ᾽ ἠρεμοῦν τὸ ἴσον μέγεθος ἀξιοῦν τῷ
ἴσῳ τάχει τὸν ἴσον φέρεσθαι χρόνον. Τοῦτο δ᾽ ἐστὶ

᾿ ψεῦδος" :

olov ἔστωσαν οἱ ἑστῶτες ἴσοι ὄγκοι. ἐφ᾽ ὧν τοὶ AA, οἱ
᾿ ἐφ᾽ ὧν τὰ BB ᾿ἀρχύμενοι ἀπὸ τοῦ μέσου τῶν A,
ἴσοι τὸν ἀριθμὸν τούτοις ὄντες xal τὸ μέγεθος, ὁ
δ᾽ ἐφ᾽ ὧν τὰ IT ἀπὸ τοῦ ἐσχάτου, ἴσοι τὸν ἀριθμὸν
ὄντες τούτοις καὶ τὸ μέγεθος, καὶ ἰσοταχεῖς τοῖς B.
Συμβαίνει δὴ τὸ πρῶτον B ἅμα ἐπὶ τῷ ἐσχάτῳ εἶναι
καὶ τὸ πρῶτον T, παρ᾽ ἄλληλα κινουμένων. Συμβαί-
νει δὴ τὸ T παρὰ πάντα τὰ B διεξεληλυθέναι: τὰ
δὲ B παρὰ cd ἡμίση: ὥστε ἥμισυν εἶναι τὸν χρόνον"
ἴσον γὰρ ἑκάτερόν ἐστι παρ᾽ ἕκαστον. Ἅμα δὲ συμ.-
βαίνει τὸ B παρὰ πάντα τὸ T παρεληλυθέναι ( ἅμα
γὰρ ἔσται τὸ πρῶτον Γ χαὶ τὸ πρῶτον Β ἐπὶ τοῖς
ἐναντίοις ἐσχάτοις) ἴσον χρόνον παρ᾽ ἕχαστον γινό-
μένον τῶν T ὅσον περ τῶν À, ὡς φησι; ài τὸ ἀμ-
φότερα ἴσον χρόνον παρὰ τὰ B ὀξεῖ, Ὁ μὲν
οὖν λόγος οὗτός ἐστι" συμβαίνει δὲ παρὸ τὸ εἰρη-

ἕένον κῦδος. |

Οὐδὲ δὴ κατὰ τὴν ἐν τῇ ἀντιφάσει μεταβολὴν οὐδὲν
ἡμῖν ἔσται ἀδύνατον, olov εἰ ἐκ τοῦ μὴ λευκοῦ εἰς
τὸ λευχὸν μεταβάλλει χαὶ ἐν μηδετέρῳ ἐστίν, ὡς

ἄρα οὔτε λευκὸν ἔσται οὔτε οὐ Aeuxóv: οὐ γὰρ εἰ

μὴ ὅλον ἐν ὁποτερῳοῦν ἐστίν, οὐ λεχθήσεται: λευχὸν

ὖ Aeuxóy* λευκὸν γὰρ λέγομεν 7) οὐ λευχόν, οὐ

a

ΕἸ

ἢ οὐ

* Zeno autem male ratiocinatur et paralogizat. Si enim
semper, dicit, quiescit omne aut movetur, cum est se-
cundum aequale; est autem semper quod fertur in ipso
nunc: immobilem eam esse sagittam quae fertur. * Hoc
autem falsum est. Non enim componitur tempus ex
ipsis nunc indivisibilibus, sicut nec alia magnitudo ulla.

* Quatuor autem sunt rationes de motu Zenonis, ingerentes
difficultatem solventibus. Prima quidem de eo quod
non movetur, propter hoc quod prius in medium opor-
tet accedere quod fertur quam ad finem: de qua di-
visimus in prioribus rationibus.

* Secunda autem vocata Achilles. Est autem haec, quod tar-
dius nequaquam iungetur currens a velocissimo : ante
enim necesse est ire persequens unde movit fugiens; qua-
re semper habere ante aliquid necesse est tardius. * Est
autem haec eadem ratio in decidendo in duo: differt
autem in dividendo non in duo acceptam magnitudi-
nem. Non quidem igitur coniungi tardius accidit ex
ratione: fit autem ad idem in duo decisioni. In utrisque
enim accidit non attingere ad terminum, divisa quo-
dammodo magnitudine. Sed apponitur in hac, quia
neque velocissimum, quod cum tragoedia dictum est,
in persequendo tardius. Quare necesse est eandem esse
solutionem. Velle autem quod praecedens non iunga-
tur, falsum est. Cum enim praecedit, non coniungetur:
sed tamen coniungetur, si quidem dabitur transire fini-
tam. Hae quidem igitur rationes sunt duae.

* Tertia autem, quae nunc dicta est, quoniam sagitta quae
fertur, stat. Accidit autem quia accipit tempus com-
poni ex ipsis nunc: non dato enim hoc, nullus erit
syllogismus. ᾿

* Quarta autem ex his quae moventur stadio, ex contra-
rietate aequalium magnitudinum iuxta aequalia, his
quidem a fine stadii, illis vero a medio, aequali velo-
citate. In quo accidere opinatur aequale tempus dimi-
dium duplo.

* Est autem deceptio in eo quod hoc quidem secus motum,

illud autem secus quiescens, aequalem magnitudinem,

velle aequali velocitate secundum aequale ferri tempus.

Hoc autem falsum est.

sint stantes aequales magnitudines in quibus sunt AAA ;

aliae autem in quibus ipsa BBB, incipientes a medio

ipsorum A, quae aequales secundum numerum et ma-
gnitudinem sunt; aliae autem, in quibus ipsa CCC,
ab ultimo, aequales numero his et magnitudine, et ae-
que veloces ipsis B. Contingit igitur primum B simul
cum ultimo A esse, et primum C secus invicem mo-
torum. Accidit autem ipsum C iuxta omnia A transire,
et ipsum B secus media A. Quare medium esse tem-
pus: aequale enim utrumque est secus unumquodque.

Simul autem accidit ipsum B secus omnia C transa-

ctum esse: simul enim erit primum B et primum C

in contrariis ultimis; in aequali tempore ad unumquod-

que factum ipsorum B, quantum quidem ipsorum A,

ut ait, propter ambo aequali tempore secus ipsa A

fieri. Ratio igitur haec est. Incidit autem ad dictam fal-

sitatem.

* Neque igitur secundum mutationem in contradictione,
nihil nobis erit impossibile: ut si ex non albo in al-
bum mutetur, et in neutro est, tanquam ergo neque
album erit neque non album. Non enim si non to-
tum in quolibet est, non dicetur album aut non al-
bum: album enim dicitur aut non album, non quod

Ut

* Cap. ix. Text.
75:

* Text. 76.

* Text. 77.

* "Text. 78.

* Text. 79.

* 'Text. 80.

* "Text. 8r.

* "Text. 82.

* Text. 83.

semper om. Ὁ
EFHOZPG.
* Lect. seq."

* Lect. xit.

* Num. 3.

312

τῷ ὅλον εἶναι τοιοῦτον, ἀλλὸ τῷ τὰ πλεῖστα ἢ τὰ
χυριώτατα μέρη" οὐ ταὐτὸ δ᾽ ἐστὶ μὴ εἶναί τε ἐν
τούτῳ χαὶ μὴ εἶναι ἐν τούτῳ ὅλον. ᾿Ομοίως δὲ χαὶ
ἐπὶ τοῦ ὄντος καὶ ἐπὶ τοῦ μὴ ὄντος καὶ τῶν ἄλλων
τῶν χατ᾽ ἀντίφασιν’ ἔσται μὲν γὰρ ἐξ ἀναγχης ἐν
θατέρῳ τῶν ἀντιχειμένων, ἐν οὐδετέρῳ δ᾽ ὅλον ἀεί,

Πάλιν ἐπὶ τοῦ κύχλου καὶ ἐπὶ τῆς σφαίρας x«l ὅλως
τῶν ἐν αὑτοῖς χινουμένων, ὅτι συμβήσεται αὐτὸ ἠρε-
μεῖν- ἐν γὰρ τῷ αὐτῷ τόπῳ χρόνον πινὰ ἔσται καὶ
αὐτὰ καὶ τὸ μέρη" occ ἠρεμήσει ἅμα καὶ χινήσε-
ται. Πρῶτον μὲν γὰρ τὰ μέρη οὐχ ἔστιν ἐν τῷ αὐτῷ
οὐδένα χρόνον, εἶτα καὶ τὸ ὅλον μεταβάλλει ἀεὶ εἰς
ἕτερον: οὐ γὰρ ἡ αὐτή ἐστιν ἡ ἀπὸ τοῦ Α λαμβα-
νομένη περιφέρεια καὶ .ἡ ἀπὸ τοῦ B xal τοῦ T xal
τῶν ἄλλων ἑκάστου σημείων, πλὴν ὡς ὁ μουσικὸς
ἄνθρωπος καὶ ἄνθρωπος, ὅτι συμβέβηκεν. “Ὥστε με-
ταβάλλει ἀεὶ ἡ ἑτέρα εἰς τὴν ἑτέραν, καὶ οὐδέποτε
ἠρεμήσει. Τὸν αὐτὸν δὲ τρόπον xal ἐπὶ τῆς σφαίρας
χαὶ τῶν ἄλλων τῶν ἐν αὑτοῖς χινουμένων.

SxNoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus. — 2. Ad osten-
dendum quod nihil moveatur, Zeno sic argumentabatur: in quo-
libet nunc id quod fertur est in loco sibi aequali, nec tamen
movetur; ergo in quolibet mumc quiescit; et proinde in toto
tempore. — Praetermissa solutione minus sufficienti, respondetur
quod cum mumc non sit pars temporis, non sequitur mobile in
tempore non moveri, ex hoc quod in nullo nunc moveatur. —
3. Subdivisio textus. — 4. Rationes Zenonis contra motum lo-
calem. Prima ratio. Priusquam mobile ad finem perveniat, me-
dium pertransire oportet, et prius etiam medium illius medii ,
et sic in infinitum: infinita autem non est transire in tempore
finito. - Respondetur ut supra (lect. 4, n. 3), quod tempus similiter
in infinita dividitur, sicut et' magnitudo. Praeterea, mobile, dum
est in motu, non utitur infinitis illis ut in actu existentibus,
sed ut in potentia tantum. — 5. Secunda ratio, quae vocatur
Achilles, talis est. Si aliquid moveretur, tardius, si incepit primo
moveri, a velociori persequente nunquam attingi posset: pertran-
seunte enim velociori spatium iam a tardiori confectum, aliud
spatium, etsi minus, tardius pertransibit, per quod iterum velo-
cius ferri oportebit, et sic semper. - 6. Respondetur quod haec
ratio non differat a prima, nisi inquantum prima supponit ma-
gnitudinem spatii in duo media dividi, haec autem secundum
proportionem excessus velocioris ad tardius in motu: in utraque
tamen concluditur quod mobile non possit attingere ad termi-
num quendam, propter divisionem magnitudinis in infinitum.
Unde simili modo solvitur: nam dato quod mobile possit per-
transire magnitudinem finitam in tempore finito, sequitur velocius
non solum attingere tardius, sed et ultra ipsum transire tem-
pore determinato.— 7. Tertia ratio est illa quae supra (num. 2)
posita et soluta est. — 8. Quarta ratio. Si duae magnitudines ae-
quales moveantur per stadium aequale utrique, et una motum in-
cipiat a medietate stadii versus unam partem, altera vero aeque

3» KO divisione motus et quietis, hic exclu-
p dit quaedam, ex quibus * errabant ali-
w OKdUAqui circa motum. Et circa hoc tria
facit: primo solvit rationes Zenonis, negantis to-
taliter motum esse; secundo ostendit quod indi-
visibile non movetur, contra Democritum, qui po-
nebat indivisibilia moveri semper *, ibi: Osten-
sis autem his * etc.; tertio ostendit mutationem
omnem esse finitam, contra Heraclitum, qui po-
nebat omnia moveri semper, ibi: Mutatio au-
lem * etc. Circa primum duo facit: primo ponit
quandam rationem Zenonis et solvit eam, quae
pertinet ad id quod immediate de motu praemi-
serat; secundo explicat omnes rationes eius per
ordinem, ibi: Quatuor autem sunt rationes * etc.

2. Dicit ergo primo quod Zeno male ratiocina-
batur, et apparenti syllogismo utebatur ad osten-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI

totum sit huiusmodi, sed quod plures aut magis pro-
priae partes; non idem autem est non esse in hoc, et
non esse in hoc totum. Similiter autem est et in esse
et in non esse, et in aliis quae secundum contradictio-
nem sunt: erit enim ex necessitate in altero opposito-
rum, in neutro autem non semper totum.

* [terum autem in circulo et in sphaera, et omnino in his
quae in ipsis moventur, quia accidet ipsa quiescere.
In eodem enim loco secundum tempus quoddam sunt
et ipsa et partes: quare quiescent simul et movebun-
tur. * Primum namque partes non sunt in eodem nullo
tempore. Postea et totum mutatur semper in alterum.
Non enim eadem est ab ipso A accepta circulatio, et
quae est ab ipso B et C, et ad aliorum unumquodque
signorum, nisi sicut musicus homo et homo, quia ac-
cidit. Quare mutatur semper altera in alteram, et ne-
quaquam quiescet. Eodem autem modo est et in sphaera
et in aliis quae in seipsis moventur.

velociter moveatur a fine ipsius stadii in partem oppositam, se-
quetur dimidium temporis esse aequale duplo: una enim magni-
tudinum simul pertransibit dimidium ipsius stadii, et totam al-
teram magnitudinem aequalem toti stadio. — 9. Respondetur
falsum esse quod supponitur, nempe quod aeque velocia aequali
tempore pertranseunt aequales magnitudines, quarum una mo-
vetur et alia quiescit. Quando enim miovetur aliquid iuxta quie-
scens, est ibi unus motus; duo autem erunt, si movebitur iuxta
magnitudinem motam: et in hoc casu, si motus sint in eandem
partem, addetur de tempore; si in oppositas, diminuetur de tem-
pore, secundum quantitatem motus alterius. — 10. Ratio posita
et eius solutio exemplo manifestantur. — τι, Ratio contra mu-
tationem inter. contradictoria. Quod mutatur, dum mutatur,
nec estin termino a quo (in ipso enim nondum mutatur), nec
in termino ad quem (in hoc enim iam mutatum est). Si ergo
mutatur aliquid, puta de non albo in album, sequitur quod, dum
mutatur, neque sit album neque non album: quod est impos-
sibile. - Ad hoc dicitur quod, supposito partibile esse omne quod
movetur, nullum accidit impossibile: potest enim esse partim
in uno termino et partim jin altero; denominatur autem ab illo
quod principalius inest. - Haec ratio. plenius refutabitur lib. VIII.
— 12. Ratio contra motum sphaericum. Sphaerae et huiusmodi
sunt in eodem loco ipsa et partes eorum etiam per illud tem-
pus quo moveri ponuntur: ergo simul quiescerent et moveren-
tur quod est impossibile. - Respondetur primo, quod partes
sphaerae motae non sunt in eodem loco per aliquod tempus:
pars enim succedens alteri parti locum proprium mutat, licet
non locum totius. Praeterea, etiam totum semper mutat locum:
ad diversitatem enim loci sufficit quod principium loci in diversis
signis accipiatur (quod patet exemplo in motu recto); circulatio-
nes igitur acceptae ut incipientes a diversis punctis, locum cir-
cularem mutant. Ju:

dendum quod nihil movetur, etiam illud quod
videtur velocissime moveri, sicut sagitta quae fer-
tur. Et erat ratio sua * talis. Omne quod est in
loco sibi aequali, aut movetur aut quiescit: sed
omne quod fertur, in quolibet nunc est in aliquo
loco sibi aequali: ergo et *in quolibet nunc aut
movetur aut quiescit. Sed non movetur: ergo
quiescit. Si autem in nullo nunc movetur, sed
magis videtur quiescere, sequitur quod in toto
tempore non moveatur, sed magis quiescat.
Posset autem haec ratio solvi per id quod su-
pra * ostensum est, quod in nunc neque movetur
neque quiescit. Sed haec solutio intentionem Ze-
nonis non excluderet: sufficit enim Zenoni, si
ostendere possit quod in toto tempore non mo-
vetur; quod videtur sequi ex hoc quod in nullo
nunc eius movetur. Et ideo Aristoteles aliter sol-
vit, et dicit falsum esse quod ratio concludit, et

4) quaedam, ex quibus.- lta PsZ et ab; quaedam in quibus DLSpZsFGI, quaedam contraria in quibus O, aliqua esse in. quibus H, esse

in quibus R, quaedam esse in quibus cet.

» XVII.

΄

CAP. IX,

non sequi ex praemissis. Ad hoc enim quod ali-
quid moveatur in tempore aliquo, oportet quod
moveatur in qualibet parte illius temporis: ipsa

autem nunc non sunt partes temporis ; non enim'

componitur tempus ex nunc indivisibilibus, sicut
neque aliqua ipagtitddo componitur ex indivisibi-
libus, ut supra * probatum est: unde non sequitur
quod in tempore non moveatur aliquid, ex hoc
quod in nullo nunc movetur.

3. Deinde cum dicit: Quatuor autem sunt ra-
tiones etc., ponit seriatim omnes rationes Zeno-
nis, quibus utebatur ad destruendum motum. Et
circa hoc tria facit: primo manifestat quomodo
destruebat per suas rationes motum localem; se-
cundo quomodo destruebat alias species mutatio-
num, ibi: Neque igitur secundum mutationem * etc.;
tertio quomodo destruebat specialiter motum cir-
cularem, ibi: Zterum autem in circulo * etc.

4. Circa primum quatuor rationes ponit: et hoc
est quod dicit, quod Zeno utebatur quatuor ratio-
nibus contra motum, quae ingerebant difficulta-
tem multis eas solvere volentibus. Quarum prima
talis est. Si aliquid movetur per totum aliquod
spatium , oportet quod prius pertranseat medium
quam perveniat ad finem: sed cum illud medium
sit divisibile, oportebit quod etiam prius pertran-
seat medium illius medii, et sic in infinitum, cum
magnitudo sit in infinitum divisibilis: infinita au-
tem non est transire in aliquo tempore finito:
ergo nihil potest moveri.

Dicit ergo Aristoteles quod superius *, circa prin-
cipium huius sexti libri, solvit istam rationem per
hoc, quod similiter tempus in infinita ^ dividitur,
sicut et magnitudo. Quae quidem solutio est ma-
gis ad interrogantem si infinita contingat transire
in tempore finito, quam ad interrogationem , ut
dicet in octavo *; ubi solvit hanc rationem per
hoc, quod mobile non utitur infinitis quae sunt
in magnitudine, quasi in actu existentibus, sed ut
in potentia existentibus. Tunc autem * aliquo pun-
cto spatii utitur quod movetur ut in actu existenti,
quando utitur eo ut principio et ut fine: et tunc
necesse est quod ibi stet, ut ibi ostendetur. Et si
Sic oporteret transire infinita quasi in actu exi-
stentia;, numquam veniretur ad finem.

5. Secundam rationem ponit ibi: Secunda au-
iem vocaía etc.; et dicit quod hanc secundam
rationem vocabant Achillem, quasi invincibilem
et insolubilem. Et erat ratio talis. Quia si aliquid
movetur, sequitur quod id quod currit tardius,
si incepit primo moveri, nunquam iungetur vel
atüngetur a quocumque velocissimo. Quod sic
probabat. Si tardum incepit moveri ante velo-
cissimum per aliquod tempus, in illo tempore
pertransivit aliquod spatium: ante igitur quam
velocissimum quod persequitur, possit attingere
tardissimum quod fugit, necesse est quod vadat
ab llo loco unde movit fugiens, usque ad illum
locum quo pervenit fugiens tempore illo quo

LECT. XI 313

persequens non movebatur. Sed oportet quod ve-
locissimum ? illud spatium pertranseat in aliquo
tempore, in quo tempore iterum tardius aliquod
spatium pertransit, et sic semper. Ergo semper
tardius habet aliquid ante, idest aliquod spatium
in quo praecedit velocissimum, quod ipsum per-
sequitur: et ita velocius numquam attinget tar-
dius. Hoc autem est inconveniens. Ergo magis di-
cendum est quod nihil movetur.

6. Ad solvendum autem hanc rationem dicit,
quod haec ratio est eadem cum prima, quae pro-
cedebat ex decisione spatii in duo media, quantum
ad virtutem medii: sed differt ab ea in hoc, quod
aliqua accepta magnitudo spatii non dividitur in
duo media, sed dividitur secundum proportionem
excessus velocioris ad tardius in motu. Nam in
primo tempore, * quo movebatur solum tardius,
accipitur maior magnitudo; in secundo autem
tempore, in quo velocius pertransit praedictum
spatium, cum sit minus, accipitur minor magni-
tudo pertransita a tardiori, et sic semper. Unde quia
tempus et magnitudo semper dividuntur, videtur
accidere ex hac ratione quod tardius nunquam
iungatur a * velociori. Sed hoc in idem tendit cum
eo quod in prima ratione dicebatur de divisione
magnitudinis in duo media: quia in utraque ratione
videtur accidere quod mobile non possit adiun-
gere * usque ad terminum quendam, propter di-
visionem magnitudinis in infinitum, quocunque
modo dividatur; scilicet vel in duo media, sicut
prima ratio procedebat, vel secundum excessum
velocioris ad tardius, sicut procedebat * secunda
ratio. Sed in hac secunda ratione apponitur, quod
velocissimum non potest attingere ad tardius dum
persequitur ipsum: quod dictum est cum * quadam
tragoedia, idest cum * quadam magnificatione
verborum ad admirationem movendam; sed non
facit aliquid ad virtutem rationis *.

Unde patet quod necesse est esse eandem so-
lutionem huius secundae rationis et primae. Sicut
enim in prima ratione falsum concludebatur, quod
scilicet mobile nunquam perveniret ad terminum
magnitudinis, propter infinitam magnitudinis divi-
sionem; ita falsum est quod vult secunda ratio
concludere, quod tardius praecedens nunquam
iungatur * a velociori sequente; quod nihil est aliud
quam mobile non pervenire ad aliquem terminum.

Verum est enim quod quamdiu praecedit tar-
dius, non coniungitur sibi velocius. Sed tamen
quandoque coniungetur * sibi, si hoc detur, quod
mobile possit pertransire finitam magnitudinem
in tempore finito. Pertransibit enim velocius per-
sequens totam illam magnitudinem qua praece-
debat ipsum tardius fugiens, et adhuc maiorem, in
minori tempore quam tardius moveatur ultra per
aliquam determinatam quantitatem: et ita non so-
lum attinget * ipsum, sed etiam ultra transibit.
Hae igitur sunt duae rationes Zenonis, sic solutae.

7. Tertiam rationem ponit ibi: Zertia autem etc.

B) in infinita, — in infinitum DB, per infinita H. — Pro dividitur,
dividatur AIKLRSTYXab.
Y) Sed oportet quod velocissimum. —

Opp. D. Tnuoxaz T. II.

Et oportet quod adhuc velo-

cissimum Pb.— Ibi: aliquod spatium pertransit, aliquod spatium non
pertransit ed. a; istud non Pb corrigunt in modicum. — Infra pro attin-

get, attingit ΒΖ, attingeret Pab et cet. exc. EFGHO.
l i

* in add. EN.

" om.AIKLRSTX.

* attingere prGN.

* procedit ».

* in codd. et a.

* in D.

* verborum Ὁ.

* vincatur PAIKR
srvxvab.

* dungetur pv,
coniungitur PBC
ELMQab.

* attingit pEGH
attingat z, attin-
geret cet. exc.
BLORS.

* Num. 2.
* ]bid.

* his codd. et a.

* potest pu.

* Num. seq.
A

[7

* Num. το.

* moventur rnab.

* utrumque rab
et codd. exc. c
EFGHLNORZ,

* tempus om. EG.

* quia EG.

* quanto npuw.

* tantum v.

314

Et dicit quod tertia ratio Zenonis erat illa quam
supra * posuit antequam inciperet rationes enume-
rare, scilicet quod sagitta, quando fertur, quiescit.
Et sicut supra * dictum est, hoc accidere videtur
ex eo quod ipse supponit quod tempus compo-
natur ex ipsis * nunc. Nisi enim hoc concedatur,
non poterit * syllogizare ad propositum.

8. Quartam rationem ponit ibi: Quarta au-
tem etc. Circa quam tria facit: primo ponit ra-
tionem ; secundo solutionem, ibi: Est autem dece-
plio * etc.; tertio manifestat per exempla ?, ibi:
Ut sint stantes aequales magnitudines * etc. Dicit
ergo primo quod quarta ratio Zenonis procedebat
ex aliquibus quae moventur in aliquo stadio, ita
quod sint duae magnitudines aequales, quae mo-
veantur * iuxta aequalia, idest per aliquod spatium
stadii aequale utrique in quantitate: et sit iste motus
ex contrarietate, idest ita quod una magnitudinum
aequalium moveatur per illud spatium stadii ver-
sus unam partem, et alia versus aliam partem:
ita tamen quod una magnitudinum mobilium inci-
piat moveri a fine stadii ei aequalis, alia vero inci-
piat moveri a medietate stadii, sive spatii in stadio
dato: et utraque * moveatur aeque velociter. Hac
positione facta, opinabatur Zeno quod accideret
quod tempus * dimidium esset aequale duplo:
quod cum sit impossibile, volebat ex hoc ulterius
inferre quod impossibile est aliquid moveri.

9. Deinde cum dicit: Est autem deceptio etc.,
ponit solutionem. Et dicit quod Zeno in hoc de-
cipiebatur, quod * accipiebat ex una parte mobile
moveri iuxta magnitudinem motam, et ex alia
parte accipiebat quod moveretur iuxta magnitu-
dinem quiescentem , aequalem magnitudini mo-
tae. Et quia supponitur aequalis velocitas mobi-
lium, volebat quod secundum aequale tempus sit
motus aeque velocium * circa aequales magni-
tudines, quarum una movetur et alia quiescit.
Quod patet esse falsum. Quia cum aliquid mo-
vetur iuxta magnitudinem quiescentem, non est
ibi nisi unus motus: sed quando aliquid move-
tur iuxta magnitudinem motam, sunt ibi duo
motus. Et si sint in eandem partem, addetur
de tempore; si autem sint in oppositas partes,
diminuetur de tempore, secundum quantitatem
alterius motus. Quia si magnitudo iuxta quam
aliquod mobile movetur, in eandem partem mo-
veatur aequali velocitate vel etiam maiori, nun-
quam mobile poterit eam pertransire: si vero
minori velocitate magnitudo moveatur, pertran-
sibit eam quandoque, sed in maiori tempore quam
si quiesceret. E contrario autem est si magnitudo
moveatur in oppositum mobilis: quia quantum *
magnitudo velocius movetur, tanto * mobile in
minori tempore eam pertransit; quia uterque

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI

motus operatur * ad hoc quod se invicem per-
transeant.

10. Deinde cum dicit: Uf sint etc. , manifestat
quod dixerat in terminis. Ponatur enim quod sint
tres magnitudines * aequales sibi invicem, in qua-
rum qualibet ponatur A; et sint istae magnitudines
stantes, idest non motae; ut si intelligatur quod sit
aliquod spatium trium cubitorum, in quorum quo-
libet describatur A. Et sint aliae tres magnitudines
aequales sibi invicem, in quarum qualibet descri-
batur B; ut puta si intelligamus quod sit unum mo-
bile trium cubitorum. Incipiant autem hae magni-
tudines moveri a medio spatii. Sint etiam tres ma-
gnitudines aliae aequales numero et magnitudine
et velocitate ipsis B, et scribatur in istis C, et inci-
piant moveri ab ultimo spatii, scilicet ab ultimo A",

Hac ergo suppositione facta, continget quod pri-
mum B per suum motum perveniet ad hoc quod
sit simul cum ultimo A; et iterum primum C per
suum motum perveniet ut sit cum primo A, op-
posito ultimo: et simul etiam cum hoc erit cum
ultimo B, quasi transiens secus invicem motorum,
idest iuxta omnia B, quae invicem ei. contra-
moventur. Cum autem hoc factum fuerit, constat
quod istud primum C transivit omnia A, sed
ipsum B non transivit nisi media. Cum ergo B
et C sint aequalis velocitatis, et aeque velox mi-
norem magnitudinem in minori tempore pertran-
seat *; sequitur quod tempus in quo B pervenit
ad ultimum A *, sit dimidium temporis in quo
C pervenit ad primum A oppositum: in aequali
enim tempore utrumque, scilicet B et C, est iuxta
unumquodque; idest in aequali tempore C et B
pertranseunt quodcumque A.

Hoc ergo supposito, quod tempus in quo B per-
venit ad ultimum A, sit dimidium temporis in quo
C pervenit ad primum A oppositum, ulterius con-
siderandum est quomodo Zeno volebat conclu-
dere quod hoc dimidium temporis * sit aequale
illi duplo. Ex quo enim ponitur tempus motus
ipsius C, duplum temporis motus ipsius B^, ponatur
quod in prima medietate temporis, B quiescebat et
C movebatur, et sic C in illa medietate temporis
pervenit usque ad medietatem spatii ubi est B; et
tunc B incipiat moveri ad unam partem, et C ad
aliam. Quando autem B pervenit ad ultimum A,
oportet quod pertransierit omnia C, quia simul pri-
mum B et primum C sunt in contrariis ultimis,
scilicet unum in primo A, et aliud in ultimo; et
sicut ipse dicebat, C in aequali tempore fit iuxta
unumquodque B, in quanto tempore pertransit
unumquodque ipsorum A. Et hoc ideo, quia ambo,
scilicet B et C, in aequali tempore pertranseunt
unum A: et sic videtur quod si B in aequali
tempore pertransit in quanto pertransit ipsum C,

δὴ manifestat per exempla. — lta codd., ab et Venet. 1504; mani-
festat ipsam rationem Zenonis per exempla P. et Venet. 1545.

ΕἾ sit motus aeque velocium.- esset aequalitas aeque velocium Pab,
non bene, nam sententia sic est construenda: « volebat quod motus
aeque velocium Circa aequales magnitudines, quarum una movetur et
alia quiescit, sit secundum aequale tempus, quod patet esse falsum. »
: t) tres magnitudines.— quatuor magnitudines P secuta Venet. 1551;
item infra pro tres et trium semper quatuor.

7) ab ultimo A. — Ita sH, ab ultimo B cod. L, a primo A cet. et Pab.

Lect. adoptata videtur praeferenda. Cum enim hae magnitudines incipiant
moveri ab ultimo spatii, in quo spatio ponuntur, sequitur quod incipiant
moveri ab ultimo À. Unde et paulo post dicitur quod primum C per
suum motum perveniet ut sit cum primo A opposito ultimo. Ergo ab
ultimo A incipit moveri, Vide etiam quae sequuntur in hoc ipso numero.

0) duplum temporis motus ipsius B. — Ita bene PDFNsG et b; pA
et a lac.; duplum respectu temporis ipsius B codd. RT, sed T pro
temporis prius habebat motus; duplum motus (motum E) temporis
motus (motus om, SsB) ipsius B ceteri.

CAP. IX,

quod C in aequali tempore pertransit ipsum B
et ipsum A. Ergo tempus in quo C pertransit
omnia B, est aequale tempori in quo pertransivit
omnia A. Tempus autem in quo C pertransit
omnia B, est aequale tempori in quo C vel B
pertransit medietatem ipsorum A, ut dictum est.
Probatum est autem quod tempus in quo ipsum
B pertransit medietatem ipsorum A, est dimidium
temporis in quo C pertransit omnia A. Ergo se-
quitur quod dimidium sit aequale duplo; quod
est impossibile.

Haec igitur est ratio Zenonis. Sed incidit in falsi-
tatem praedictam: quia scilicet accipit quod C in
eodem tempore pertranseat B contra-motum et A
quiescens; quod est falsum, ut supra * dictum est.

11. Deinde cum dicit: Neque igitur secundum etc.,
ponit rationem qua Zeno excludebat mutationem
quae est inter contradictoria. Dicebat enim sic.
Omne quod mutatur, dum mutatur, in neutro *
terminorum est: quia dum est in termino a quo,
nondum mutatur; dum autem est in termino ad
quem, iam mutatum est. Si ergo * aliquid mutetur
de uno contradictorio in aliud, sicut de non albo
in album, sequitur quod dum mutatur, neque sit
album neque non album; quod est impossibile.

Licet autem hoc inconveniens sequatur aliqui-
bus, qui ponunt impartibile moveri, tamen nobis,
qui ponimus quod omne quod movetur est parti-
bile, nullum accidit impossibile. Non enim oportet,
si non est totum in altero extremorum, quod pro-
pter hoc non possit dici aut album aut non al-
bum. Contingit enim quod una pars eius sit alba,
et alia non alba. Non autem dicitur aliquid al-
bum ex eo quod totum sit huiusmodi, sed quia
plures et principaliores partes sunt tales, quae
magis propriae sunt natae tales esse: quia non
idem est non esse in hoc, et non esse totum in
hoc, scilicet in albo vel* non albo. Et quod di-
ctum est de albo vel * non albo, intelligendum est
de esse vel non esse simpliciter, et in omnibus
quae opponuntur secundum contradictionem, sicut
calidum et non calidum, et huiusmodi. Semper
enim oportebit quod sit in altero contra * oppo-
sitorum illud quod mutatur, quia denominabitur
ab eo quod principalius inest: sed non sequitur
quod semper sit totum in neutro extremorum ,
ut Zeno putabat.

Sciendum est autem quod haec responsio suf-
ficit ad repellendum rationem Zenonis, quod hic
principaliter intenditur. Quomodo autem circa
hoc se habeat veritas, in octavo * plenius osten-
detur. Non enim in quolibet verum est, quod pars
ante partem alteretur vel generetur, sed aliquando
- totum simul, ut supra * dictum est; et tunc non
habet locum haec responsio, sed illa quae ponitur
in octavo.

12. Deinde cum dicit: Zterum autem in cir-
culo etc., solvit. rationem Zenonis, qua * de-
: struebat motum sphaericum. Dicebat enim quod
non est possibile aliquid circulariter vel sphae-
rice moveri, vel quocumque alio modo, ita
- quod aliqua moveantur in seipsis, id est non pro-

LECT. XI

315

grediendo a loco in quo sunt, sed in ipsomet
loco. Et hoc probabat tali ratione. Omne illud
quod per aliquod tempus secundum totum et
partes est in uno et eodem loco, quiescit: sed
omnia huiusmodi sunt in eodem loco et ipsa et
partes eorum secundum aliquod tempus, etiam
dum ponuntur moveri: ergo sequitur quod simul
moveantur et quiescant; quod est impossibile.

Huic autem rationi obviat Philosophus duplici-
ter. Primo quantum ad hoc quod dixerat, partes
sphaerae motae esse in eodem loco per aliquod
tempus: contra quod Aristoteles dicit quod par-
tes sphaerae motae in nullo tempore sunt in eo-
dem loco. Zeno enim accipiebat locum totius:
et verum est quod dum sphaera movetur, nulla
pars exit extra locum totius sphaerae; sed Ari-
stoteles loquitur de proprio loco partis, secundum
quod pars potest habere locum. Dictum est enim
in quarto * quod partes continui sunt in loco in
potentia. Manifestum est autem in motu sphaerico,
quod pars mutat proprium locum, sed non locum
totius: quia ubi fuit * una pars, succedit alia pars.

Secundo obviat ad praedictam Zenonis ratio-
nem, quantum ad hoc quod dixit, quod totum
manet in eodem loco per * tempus. Contra quod *
Aristoteles dicit, quod etiam totum semper mu-
tatur in alium locum: quod sic patet. Ad hoc
enim quod sint duo loca diversa, non oportet
quod unus illorum locorum sit totaliter extra
alium; sed quandoque quidem secundus locus
est partim coniunctus primo loco, et partim ab
eo divisus, ut potest in his considerari quae mo-
ventur motu recto. Si enim aliquod cubitale cor-
pus moveatur de AB loco in BC locum, quo-
rum uterque locus sit * cubitalis; dum movetur
ab uno loco in alium, oportet quod partim de-
serat unum et subintret * alium; sicut si deserat
de loco AB quantum est AD, subintrabit in lo-
cum BC quantum est BE. Manifestum est ergo
quod locus DE est alius a loco AB, non tamen
totaliter ab eo seiunctus, sed partim. Si autem
daretur quod illa pars mobilis quae subintrat * se-
cundum locum, regrederetur in partem loci quam
mobile deserit, essent duo loca, et tamen in nullo
ab invicem separata; sed. solum . differrent secun-
dum rationem, secundum quod principium loci
in diversis signis acciperetur *, ubi scilicet est prin-
cipium mobilis, idest aliquod signum quod in
mobili accipitur ut principium: et sic erunt duo
loca secundum rationem, sed unus locus secun-
dum subiectum. Et sic intelligendum est quod
hic dicit, quod non est eadem circulatio secun-
dum quod accipitur ut * incipiens ab A, et ut inci-
piens a B, et ut incipiens a C, vel a quocumque
alio signo; nisi forte dicatur eadem circulatio
subiecto, sicut musicus homo et homo, quia unum
accidit alteri. Unde manifestum est quod semper
de uno circulari loco movetur in alterum, et non
quiescit, ut Zeno probare nitebatur *. Et eodem
modo se habet et in sphaera et in omnibus aliis
quae infra locum proprium moventur, sicut rota
et columna vel quidquid aliud huiusmodi.

——

* Lect.vir, n. 8.

* finit pEpcusa.

aliquod add.
DHNR.

* sit locus EGH;
locus om. FR.

* in add. p.

* in add. ab et
codd. exc. nv.

* accipietur pab.

*

ul om. PACIKM
OnTVXab.

*

videbatur ΒΡῈ
FGHL, Zntendeba-
tur AR, intende-

*» bat c.

316

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI

LECTIO DUODECIMA

IMPARTIBILE SECUNDUM QUANTITATEM NON POTEST MOVERI NISI PER ACCIDENS

- e , L| ,
᾿Αποδεδειγμένων δὲ τούτων; λέγομεν ὅτι τὸ ἀμερὲς οὐχ

ἐνδέχεται κινεῖσθαι πλὴν κατοὸ συμβεβηκός, οἷον xi
voup.évou τοῦ σώματος ἢ τοῦ μεγέθους τοῦ ἐν ᾧ
ὑπάρχει, καθάπερ ἂν εἰ τὸ ἐν τῷ πλοίῳ χινοῖτο ὑπὸ
τῆς τοῦ πλοίου φορᾶς ἢ τὸ μέρος τῇ τοῦ ὅλου xt-
νήσει. ᾿Αμερὲς δὲ λέγω τὸ κατὰ ποσὸν ἀδιαίρετον᾽
χαὶ γὰρ αἱ τῶν μερῶν χιγνήσεις ἕτεραί εἰσι xav αὐτά
πε τὰ μέρη καὶ κατὰ τὴν τοῦ ὅλου κίνησιν. ἴδοι
δ᾽ ἄν τις ἐπὶ τῆς σφαίρας μάλιστα τὴν διαφοράν᾽
οὐ γὰρ ταὐτὸν τάχος ἔσται τῶν τε πρὸς τῷ κέντρῳ
xal τῶν ἐκτὸς καὶ τῆς ὅλης; ὡς οὐ μιᾶς οὔσης χι-
νήσεως. Καθάπερ οὖν εἴπομεν; οὕτω μὲν ἐνδέχεται
κινεῖσθαι τὸ ἀμερὲς ὡς ὁ ἐν τῷ πλοίῳ καθήμενος
τοῦ πλοίου θέοντος, καθ᾽ αὐτὸ δ᾽ οὐκ ἐνδέχεται.

Μεταβαλλέτω γὰρ ἐκ τοῦ ΑΒ εἰς τὸ ΒΓ, εἴτ᾽ ἐχ μεγέ-

θους εἰς μέγεθος εἴτ᾽ ἐξ εἴδους εἰς εἶδος εἴτε κατ᾽
ἀντίφασιν. Ὁ δὲ χρόνος ἔστω ἐν ᾧ πρώτῳ μεταβάλ-

à
,

λει ἐφ᾽ οὗ Δ, Οὐχοῦν ἀνάγκη αὐτὸ χαθ᾽ ὃν μετα-
βάλλει χρόνον ἢ ἐν τῷ ΑΒ εἶναι ἡ ἐν τῷ ΒΓ, ἢ τὸ

ἐν τι αὐτοῦ ἐν τούτῳ, τὸ δ᾽ ἐν θατέρῳ: πᾶν γὰρ
τὸ μεταβάλλον οὕτως εἶχεν. ᾿Εν ἑκατέρῳ μὲν οὖν
οὐχ ἔσται τι αὐτοῦ" μεριστὸν γὰρ ἂν εἴη. ᾿Αλλὰ
X» οὐδ᾽ ἐν τῷ ΒΓ’ μεταβεβληκὸς γὰρ ἔσται, ὑπό-
χειται δὲ μεταβάλλειν. Λείπεται δὴ αὐτὸ ἐν τῷ AB
εἶναι, καθ᾽ ὃν μεταβάλλει “χρόνον: ἠρεμήσει ἄρα" τὸ
12e ἐν τῷ αὐτῷ εἶναι χρόνον τινὰ ἠρεμεῖν ἦν. Ωστ
οὐχ ἐνδέχεται τὸ ἀμερὲς κινεῖσθαι οὐδ᾽ ὅλως μετα-
βάλλειν: μοναχῶς γὰρ ἂν οὕτως ἦν αὐτοῦ κίνησις;
εἰ ὁ χρόνος ἦν ἐκ τῶν νῦν“ ἀεὶ γὰρ ἐν τῷ νῦν κε-
χκινημένον ἂν ἦν καὶ μεταβεβληκός: ὥστε κινεῖσθαι
μὲν μηδέποτε, κεκινῆσθαι δ᾽ ἀεί, Τοῦτο δ᾽ ὅτι ἀδύ-
νατον, δέδεικται καὶ πρότερον: οὔτε γὰρ ὁ χρόνος
ἐκ τῶν νῦν, οὔθ᾽ ἡ γραμμιὴ ἐκ στιγμῶν, οὐθ᾽ ἡ κί-
νησις ἔχ κινημάτων" οὐθὲν γὰρ ἄλλο ποῖει ὁ τοῦτο
λέγων ἢ τὴν χίνησιν ἐξ ἀμερῶν, καθάπερ ἂν εἰ χρύ-
νον ἐκ τῶν νῦν, ἢ τὸ μέγεθος ix στιγμῶν.

Ἔτι δὲ xol ἐκ τῶνδε φανερὸν ὅτι οὔτε στιγμὴν οὔτ᾽

ἄλλο ἀδιαίρετον οὐδὲν ἐνδέχεται κινεῖσθαι" ἅπαν dp
τὸ χινούμενον ἀδύνατον πρότερον μεῖζον κινηθῆναι
αὑτοῦ, πρὶν ἂν ἢ ἴσον ἢ ἔλαττον. Εἰ δὴ τοῦτο, φα-
νερὸν ὅτι χαὶ ἡ στιγμὴ ἔλαττον ἢ ἴσον κινηθήσεται
πρῶτον. ᾿Επεὶ δ᾽ ἀδιαίρετος, ἀδύνατον ἔλαττον χι-
νηθῆναι mpóvepov* ἴσην ἄρα ἑαυτῇ. “Ὥστε ἔσται ἡ
γραμμὴ ex στιγμῶν" ἀεὶ γὰρ ἴσην κινουμἐνὴ y πᾶ-
σαν γραμμὴν στιγμὴ καταμετρήσει. Εἰ δὲ τοῦτο
ἀδύνατον, καὶ τὸ κινεῖσθαι τὸ ἀδιαίρετον ἀδύνατον.

Ἔτι δ᾽ εἰ ἅπαν ἐν χρόνῳ χινεῖται, ἐν δὲ τῷ νῦν μηθέν,

ἅπας δὲ χρόνος διαιρετός, εἴη ἄν τις χρόνος ἐλάτ-
τῶν ὁτῳοῦν τῶν χινουμένων ἐν ᾧ κινεῖται ὅσον αὐτό.
Οὗτος μὲν γὰρ ἔσται χρόνος ἐν d χινεῖται, διὰ τὸ
πᾶν ἐν χρόνῳ κινεῖσθαι: χρόνος δὲ πᾶς διαιρετὸς δέ-
δεικται πρότερον. Εἰ δ᾽ ἄρα στιγμὴ κινεῖται, ἔσται
τις χρόνος ἐλάττων ἐν ᾧ αὐτὴ ἐκινήθη: ἀλλ᾽ ἀδύ-
νατον" ἐν γὰρ τῷ ἐλάττονι ἔλαττον ἀνάγχη κινεῖ-
σθαι. Ὥστ᾽ ἔσται διαιρετὸν τὸ ἀδιαίρετον εἰς τὸ
ἔλαττον, ὥσπερ x«l ὁ χρόνος εἰς τὸν χρόνον' p.ova-
χῶς γὰρ ἂν κινοῖτο τὸ ἀμερὲς καὶ ἀδιαίρετον, εἰ ἦν
ἐν τῷ νῦν χινεῖσθαι δυνατὸν τῷ ἀτόμῳ" τοῦ γὰρ
αὐτοῦ λόγου ἐν τῷ νῦν χινεῖσθαι καὶ ἀδιαίρετόν τι
χινεῖσθαι.

ΒΥΝΟΡΒΙ5, — 1. Argumentum et divisio textus. Impartibile

* Ostensis autem his, dicimus quod impartibile non con-
tingit moveri nisi secundum accidens, ut corpore moto
aut magnitudine in qua est; sicut si id quod in navi
est, moveatur navis motu, aut pars totius motu. Im-
partibile autem dico id quod est secundum quantitatem
indivisibile. Etenim partium motus alii sunt secun-
dum quod partium, et secundum quod totius motus.
Videbit autem in sphaera aliquis maxime differentiam.
Non enim eadem erit velocitas eorum quae iuxta cen-
trum sunt, et quae extra, et quae totius, sicut non uno
existente motu. Sicut igitur dicebam, sic quidem con-
tingit moveri impartibile, sicut in navi sedens navi
eunte; per se autem non contingit.

* Mutetur enim ex AB in BC, sive ex magnitudine in ma-
gnitudinem, sive ex specie in speciem, sive secundum
contradictionem: tempus autem sit in quo primo mu-
tatur ED. Ergo necesse est ipsum in tempore in quo mu-
tatur, aut in AB esse, aut in BC, aut aliquid quidem
huius in hoc, aliud vero in altero: omne enim quod
mutatur, sic se habuit. In utroque igitur non erit ali-
quid ipsius: partibile enim utique esset. At vero neque
in BC: mutatum enim erit; concessum est autem mu-
tari. Relinquitur igitur ipsum in AB esse, eo quo mu-
tatur tempore. Quiescet ergo: in eodem enim esse per
tempus quoddam, quiescere est. * Quare non contin-

git impartibile moveri, neque omnino mutari. Solum.

enim sic esset ipsius motus, si tempus esset ex ipsis
nunc. Semper enim in ipso nunc motum esset et mu-
tatum: quare moveri quidem nequaquam est, motum

autem esse semper. Hoc autem quod impossibile sit,

ostensum est prius. Neque enim ex ipsis nunc tempus,
neque linea ex ipsis punctis, neque motus ex momentis
est: nihil enim aliud facit hoc dicens, aut motum ex in-
divisibilibus, sicut si tempus ex ipsis nunc, aut ma-
gnitudinem ex punctis. :

* Amplius autem ex his manifestum est quod neque pun-

ctum neque aliud indivisibile ullum contingit moveri.
Omne enim quod movetur, impossibile est prius per

maius moveri seipso, quam aut per aequale aut per

minus. Si igitur hoc, manifestum est quia et punctum
per minus aut aequale movebitur primum. Quoniam
autem indivisibile est, impossibile est minus moveri
prius. Per aequale ergo sibi ipsi. Quare erit linea ex
punctis: semper enim per aequalem motum, omnem li-
neam punctum mensurabit. Si autem hoc impossibile
est, et moveri indivisibile impossibile est. ἘΠῚ
* Amplius autem, si omne in tempore movetur, in ipso
autem nunc nihil, omne autem tempus divisibile; erit
utique aliquod tempus minus quolibet eorum quae mo-

ventur, in quo movetur quantum ipsum est. Hoc qui--

dem enim erit tempus in quo movetur, propter id
quod movetur omne in tempore; tempus autem omne
divisibile esse, ostensum est prius. Si igitur punctum.
movetur, erit aliquod tempus minus in quo ipsum
motum est. Sed impossibile est: in minori enim ne-
cesse minus moveri; quare erit divisibile id quod indi-
visibile est in minus, sicut et tempus in tempus. So-
lummodo enim movebitur impartibile et indivisibile, si
erit in ipso nunc possibile moveri atomo: eiusdem
enim rationis est in ipso nunc moveri, et individuum
aliquod moveri.

pars eius, v. g. contentum vel accidens, aut sicut pars ad mo-

* Cap. x. Text.
86. 3

* Text. 87.

* Text. 9o. 3;

non movetur nisi per accidens. - 2. Contingit aliquid moveri | tum totius movetur. - Impartibile cum dupliciter dicatur, vel
per accidens seu ad motum alterius, aut sicut id quod non est | secundum quantitatem, vel secundum speciem, primo modo hic

CAP. X, LECT. XII

accipitur. — 3. Exemplo motus sphaerici ostenditur quod licet
motus partium actu sit unus cum motu totius, potentia tamen
sunt diversi motus partium tum ad invicem, tum a motu totius.
Unde partes sic moventur per accidens ad motum totius, quod
sunt in potentia ut moveantur per se. — 4. Conclusió. Impartibile
secundum quantitatem potest moveri per accidens ad motum cor-
poris, licet non tanquam eius pars: sed per se non contingit
moveri.— 5. Probatur Aaec secunda pars. a) Eo tempore quo
impartibile mutari supponitur, oportet quod sit aut in termino a
quo, aut in termino ad quem, aut parüm in uno, partim in al-
tero: hoc tertium dari nequit , alioquin esset partibile; nec se-
cundum dici potest, quia in termino ad quem iam mutatum
est: toto igitur tempore est in termino a quo, ac proinde quiescit
dum mutatur, quod est impossibile. - Posset quidem in tem-
pore moveri, si tempus ex ipsis zunc constaret; quia in diver-
sis nunc in multis esse posset, sicut in quolibet nunc in uno:
iam vero tempus componi ex ipsis nunc, probatum est (lectio 3)

S Zenonis improbantis motum, hic in-
tendit ostendere quod impartibile non
movetur. Per quod destruitur opinio
Democriti, ponentis atomos per se mobiles. Et
circa hoc duo facit: primo proponit intentionem ;
secundo probat propositum, ibi: Mutetur enim

- ex AB in BC* etc. Dicit ergo primo, quod sup-

positis his quae supra ostensa sunt, dicendum est
quod impartibile non potest moveri, nisi forte
per accidens, sicut punctum movetur in toto cor-
pore, vel quacumque alia magnitudine in quá est
punctum, scilicet linea vel superficie.

2. Moveri autem ad motum alterius contingit
dupliciter. Uno modo quando illud quod movetur
ad motum alterius, non est aliqua pars eius; sicut
illud quod est in navi movetur ad motum navis,
et albedo etiam movetur ad motum corporis, cum
non sit pars eius: alio modo sicut pars movetur
àd motum totius.

Et quia impartibile dicitur multipliciter, sicut
et partibile, ostendit quomodo accipiat hic im-
partibile: et dicit quod impartibile hic dicitur illud
quod est indivisibile secundum quantitatem. Dici-
tur enim et * aliquid impartibile secundum spe-
ciem, sicut si dicamus ignem impartibilem aut
aerem, quia non potest resolvi in plura corpora
specie diversa. Sed tale impartibile nihil prohibet
moveri: intendit ergo excludere motum ab im-
partibili secundum quantitatem.

3. Et quia dixerat quod pars movetur ad mo-
tum totius, et aliquis posset dicere quod pars
nullo modo movetur, subiungit quod sunt aliqui
motus partium, inquantum sunt partes, qui sunt
diversi a motu totius, inquantum est motus to-
tius. Et hanc differentiam aliquis maxime potest
considerare in motu sphaerico: quia non est ea-
dem velocitas partium quae moventur circa cen-
trum, et partium quae sunt exíra, idest versus
superficiem exteriorem sphaerae, et quae est
etiam velocitas totius: ac si motus iste non sit
unius sed diversorum. Manifestum est enim quod
velocius est, quod in aequali tempore pertransit
maiorem magnitudinem. Dum autem sphaera
movetur, manifestum est quod maiorem circu-
lum pertransit pars exterior sphaerae quam pars
interior; unde maior est velocitas partis exterioris
quam interioris. Tamen velocitas totius est eadem

. bile moveri. -

317

esse impossibile. — 6. b) Si punctum moveatur secundum lo-
cum, non pertransibit prius longitudinem maiorem se, hoc
enim esset contra rationem mobilis; nec minorem se, cum pun-
ctum sit indivisibile; aequalem ergo sibi prius pertransibit.
Dum ergo movetur per totam lineam , omnia eius puncta nu-
merabit; linea ergo ex punctis esset composita , quod est im-
possibile: unde nec punctum nec aliud indivisibile quidpiam
moveri potest. — 7. c) Supposita eadem velocitate, in minori
tempore pertransibit minus mobile aliquod signum datum, quam
maius mobile; quia ergo, si punctum moveatur, erit accipere
tempus aliquod minus tempore in quo movetur, sequitur quod
in illo minori tempore moveatur aliquid minus puncto; quod
est impossibile. Solum ergo hoc modo indivisibile posset mo-
veri, si esset possibile aliquid moveri in nunc indivisibili: sicut
enim in hoc casu non esset accipere aliquid minus ipso mumc,
ita non oporteret accipere aliquid minus ipso mobili. Sed in
nunc motus fieri nequit.

cum velocitate interioris et * exterioris partis. --
Ista autem diversitas motuum intelligenda est se-
cundum quod partibus continui convenit moveri,
scilicet in potentia. Unde actu est unus motus totius
et partium: sed potentia sunt diversi motus par-
tium, et ad invicem, et a motu totius. Et sic cum
dicitur pars moveri per accidens ad motum totius,
est tale. per accidens, quod est in potentia * per
se: quod non est de motu per accidens, secun-
dum quod dicuntur accidentia vel formae per
accidens moveri.

4. Posita igitur distinctione eius quod movetur,
explicat suam intentionem. Et dicit quod id quod
est impartibile secundum quantitatem, potest mo-
veri quidem ad motum corporis per accidens:
non tanquam pars, quia nulla magnitudo com-
ponitur ex indivisibilibus, ut ostensum est *; sed
sicut movetur aliquid * ad motum alterius quod :
non est pars eius, sicut sedens in navi movetur ad
motum navis. Sed per se non contingit imparti-
Hoc autem idem supra * probavit,
non ex principali intentione, sed incidenter. Unde
praeter rationem supra positam, hic magis ex-
plicat veritatem, et rationes addit efficaces ad
propositum ostendendum.

5. Deinde cum dicit: Mutetur enim etc., pro-
bat propositum tribus rationibus. Quarum prima
talis est. Si ponatur quod impartibile movetur,
moveatur ex AB in BC. Nec differt quantum ad
hanc rationem, utrum ista duo, scilicet AB et BC,
sint duae magnitudines, sive duo loca, ut in motu
locali et augmenti et decrementi; vel duae spe-
cies, idest duae qualitates, sicut in motu altera-
tionis; vel sint * duo contradictorie opposita, ut
in generatione et corruptione. Et sit tempus ED
in quo aliquid mutatur de uno termino in alte-
rum primo, idest non ratione partis. In hoc ergo
tempore necesse est quod id quod mutatur, aut
sit in AB, idest * in termino a quo; aut in BC,
idest in termino ad quem; aut aliquid eius est
in uno termino, alia vero pars eius est in altero.
Omne enim quod mutatur, oportet quod aliquo
horum trium modorum se habeat, sicut supra *
dictum est. Non autem potest dari tertium mem-
brum, scilicet quod sit in utroque secundum di-
versas partes sui: quia sic sequeretur quod esset
partibile, et positum erat quod esset impartibile.
Sed * similiter non potest dari secundum mem-

*interioris et
om. codd.

* ad add. p.

* Lect. 1, seqq.

aliquid om.
codd. exc. n et
a b.

* Lect. v, n. Io.

* sicut Pzab, om.
DEGH.

* scilicet PAIKNQ.
nTXdb.

* Lect. praeced.
n. H1.

* Si AxYy, om.
cet. exc. I.

* Lect. vii, n. 3.

* famen rab,
enim WHMN.
* hoc add. pb.

* et rxab.

* aliud ».

* quiescit ACIKL
orvxvab.

* semper om.
codd. exc. Los.

* ipsis om. codd,
a N.

* Lect. 1 .

** [bid. as

* dicit w, facit
hoc dicens p.

* aliquod ACFIK
LMQnRSTYVXYab.
* specialiter n.

318

brum, scilicet quod sit in BC, idest in termino
ad quem: quia quando est in termino ad quem,
tunc iam est τουίαζατα, ut ex superioribus * patet ;
ponebatur autem * quod in hoc tempore mutare-
tur. Relinquitur ergo quod in * toto tempore in
quo mutatur indivisibile, sit in AB, idest * in
termino a quo. Ex quo sequitur quod quiescat:
nihil: enim est aliud quiescere, quam quod ali-
quid * sit in uno et eodem per totum aliquod
tempus. Cum enim in quolibet tempore sit prius
et posterius, si tempus est divisibile, quidquid
per aliquod tempus est in uno et eodem, simi-
liter se habet nunc et prius; quod est quiescere.
Sed hoc est impossibile, quod aliquid dum mu-
tatur quiescat *. Relinquitur ergo quod non con-
tingit impartibile moveri, neque aliquo modo
mutari.

Hoc enim solo modo posset esse aliquis motus
rei indivisibilis, si tempus componeretur ex ipsis
nunc: quia in nunc semper * est motum esse vel
mutatum. Et quia quod motum est, inquantum
huiusmodi, non movetur, sequitur quod in nunc
nihil movetur, sed sit motum. Sic igitur posset
poni indivisibile moveri in aliquo tempore, si
tempus ex ipsis nunc componeretur: quia posset
dari quod in quolibet ipsorum nunc ex quibus
componitur tempus, esset in uno, et in toto tem-
pore, idest in omnibus nunc, esset in multis; et
sic in toto tempore moveretur, non autem in
aliquo nunc. Sed quod hoc sit impossibile, scili-
cet tempus componi ex ipsis * nunc, ostensum est
prius *. Ostensum est enim supra ** quod neque
tempus componitur ex ipsis nunc, neque linea ex
ipsis punctis, neque motus componitur ex mo-
mentis (ut per momentum intelligamus hoc quod
est mutatum esse). Qui enim hoc dicit, quod in-
divisibile movetur, aut quod motus componatur
ex indivisibilibus, nihil aliud facit * quam quod
tempus componatur ex nunc, aut magnitudo ex
punctis; quod est impossibile. Ergo et impossi-
bile est impartibile moveri.

6. Secundam rationem ponit ibi: Amplius autem
ex his etc.: et dicit quod ex his quae sequuntur,
potest esse manifestum quod neque punctum,
neque aliud * quodcumque indivisibile potest mo-
veri. Et ista ratio specialis * est de motu locali.

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI

Omne enim quod movetur secundum locum,
impossibile est quod prius pertranseat maiorem
magnitudinem ipso mobili, quam aequalem vel
minorem; sed semper mobile prius pertransit ma-
gnitudinem aequalem sibi aut minorem, quam
maiorem. Si ergo hoc ita se habet, manifestum est
quod * et punctum, si movetur, prius pertransibit
aliquid minus se aut aequale sibi, quam longitudi-
nem maiorem se. Sed impossibile est quod per-
transeat aliquid minus se, quia est indivisibile. Re-

linquitur ergo quod pertransibit aliquid * aequale 72

sibi. Et ita oportet quod numeret omnia puncta
quae sunt in linea: quia semper punctum, cum
moveatur motu aequali lineae, propter hoc quod
movetur per totam lineam, sequitur quod totam
lineam mensuret; hoc autem facit numerando
omnia puncta. Ergo sequitur quod linea sit ex
punctis. Si ergo hoc est impossibile, impossibile
est quod indivisibile moveatur.

7. Tertiam rationem ponit ibi: Amplius autem
si omne etc.: quae talis est. Omne quod move-
tur, movetur in tempore, et nihil movetur in ipso
nunc, Bt supra* probatum est. Ostensum est autem *
supra * quod omne tempus est divisibile. Ergo in
quolibet tempore in quo aliquid movetur, erit
accipere minus tempus, in quo movetur aliquod
minus mobile: quia manifestum est quod suppo-
sita eadem velocitate, in minori tempore pertran-
sit * minus mobile aliquod signum datum, quam
mobile maius, sicut in minori tempore pars quam a
totum, ut ex superioribus * patet. Si ergo punctum.
movetur, erit accipere aliquod tempus minus tem-
pore in quo ipsum movetur. Sed hoc est impos-
sibile: quia sequeretur quod in illo minori tem-.
pore moveretur aliquid minus. quam punctum; ;
et sic indivisibile esset divisibile in aliquod mi-
nus, sicut tempus dividitur in tempus. Hoc enim.
solo modo posset moveri indivisibile, si esset
possibile aliquid moveri in nunc indivisibili: quia.
sicut non esset accipere aliquod minus ipso nunc.
in quo movetur, ita non oporteret accipere ali-
quod minus mobili *. Et sic patet quod eiusdem.
rationis est, quod fiat motus in nunc, et quod i in-
divisibile aliquod moveatur: Hoc autem est im-
possibile, quod * in nunc fiat motus. Ergo im-
possibile est quod indivisibile moveatur.

2

B: 3.

add. ΒΡΕ
V, nD.10;
13 C

» VII, n. 2. Cf.
' lect. 2, n.2.

CAP. X, LECT. XII

319

LECTIO DECIMATERTIA

NULLA MUTATIO EST INFINITA SECUNDUM PROPRIAM SPECIEM -
QUOMODO MOTUS POSSIT ESSE INFINITUS TEMPORE

Μεταβοληὴ δ᾽ οὐχ ἔστιν οὐδεμία ἄπειρος" ἅπασα γὰρ ἦν
ἔχ τινος εἴς τι, καὶ ἡ ἐν ἀντίφασει καὶ ἡ ἐν ἐναν-
τίοις. Ὥστε τῶν μὲν κατ᾽ ἀντίφασιν ἡ φάσις xol ἡ
ἀπόφασις “πέρας οἷον γενέσεως μὲν τὸ ὄν, φθορᾶς
δὲ τὸ μὴ ὄν: τῶν δ᾽ ἐν τοῖς ἐναντίοις τὸ ἐναντία"
ταῦτα γὰρ ἄκρα τῆς μεταβολῆς; docs χαὶ ἀλλοιώ-
σεως πάσης" ἐξ ἐναντίων γάρ τινων ἡ ἀλλοίωσις.
Ὁμοίως δὲ χαὶ αὐξήσεως καὶ φθίσεως" αὐξήσεως μὲν
γὰρ τὸ πέρας τοῦ xac τὴν οἰκείαν φύσιν τελείου
μεγέθους, φθίσεως δὲ ἡ τούτου ἔχστασις.

toS. *- EH , x st ΄ , B

H δὲ φορὰ οὕτω μὲν οὐχ ἔσται πεπερασμένη" οὐ γὰρ
πᾶσα ἐν ἐναντίοις" ἀλλ᾽ ἐπειδὴ τὸ ἀδύνατον τμη-
θῆναι οὕτω, τῷ μὴ ἐνδέχεσθαι τμηθῆναι ( πλεονα-
χῶς γὰρ λέγεται τὸ rint οὐκ ἐνδέχεται τὸ
οὕτως ἀδύνατον τέμνεσθαι, οὐδ᾽ ὅλως τὸ ἀδύνατον
γενέσθαι γίνεσθαι: οὐδὲ τὸ μεταβάλλειν ἀδύνατον
ἐνδέχοιτ᾽ ἂν μεταβάλλειν εἰς ὃ ἀδύνατον μεταβαλ-
Aew. Εἰ οὖν τὸ φερόμενον μεταβάλλοι εἴς τι, καὶ
δυνατὸν ἔσται μεταβάλλειν. Ὥστ᾽ οὐχ ἄπειρος ἡ κί-
νησις, οὐδ᾽ if wisi. τὴν ἄπειρον: ἀδύνατον γὰρ
διελθεῖν αὐτήν. Ὅτι μὲν οὖν οὕτως οὐκ ἔστιν ἄπει-
ρος μεταβολή, ὥστε μὴ ὡρίσθαι πέρασι; φανερόν.

᾽Αλλ᾽ εἰ οὕτως ἐνδέχεται ὥστε τῷ χρόνῳ εἶναι ἄπειρον
τὴν αὐτὴν οὖσαν καὶ μίαν, σχεπτέον- μὴ μιᾶς μὲν
γὰρ γινομένης οὐθὲν ἴσως κωλύει, οἷον εἰ μετὰ τὴν
Qopdv ἀλλοίωσις εἴη καὶ μετὰ τὴν ἀλλοίωσιν αὔξησις
χαὶ πάλιν γένεσις" οὕτω vp ἀεὶ μὲν ἔσται τῷ χρόνῳ
κίνησις, ἀλλ᾽ οὐ μία, διὰ τὸ μὴ εἶναι μίαν ἐξ ἁπασῶν.
Ὥστς δὲ γίνεσθαι μίαν, οὐχ ἐνδέχεται ἄπειρον εἶναι
τῷ χρόνῳ πλὴν μιᾶς" αὕτη δ᾽ ἐστὶν ἡ κύχλῳ φορά.

ΘΥΎΝΟΡΒΙΒ. — 1. Argumentum et divisio textus. — 2. Nullam
mutationem esse infinitam secundum propriam speciem, ostendi-
tur primo in aliis mutationibus praeter motum localem. Quod
mutatio habeat aliquid ultimum in quod terminatur, patet in ge-
neratione et corruptione, quae terminantur ad esse vel non esse;
in alteratione, cuius terminus est unum ex contrariis; in aug-

mento, quod ad perfectam magnitudinem secundum cuiusque |

naturae conditionem terminatur; et in decremento, cuius terminus
est id quod a perfecta magnitudine in tali natura est maxime
remotum. Quod autem habet ultimum in quod terminatur, non
est infinitum secundum speciem: ergo nulla praedictarum mu-
tationum est sic infinita. - 3. Eodem modo ostenditur non esse
secundum speciem infinitos motus naturales gravium et levium.

πον ostquam Philosophus ostendit quod
* νὴ impartibile non movetur, hic intendit
AN ostendere quod nulla mutatio est in-
Ἔ D^ finita; quod est contra Heraclitum,
qui posuit omnia moveri semper. Et circa hoc
duo facit: primo ostendit quod nulla mutatio est
infinita secundum propriam speciem; secundo
ostendit quomodo possit esse infinita tempore,
ibi: Sed si sic contingit * etc. Circa primum duo
facit: primo: ostendit quod mutatio non est in-
finita secundum speciem in aliis mutationibus
praeter motum localem; secundo ostendit idem
in motu locali, ibi: Loci autem mutatio * etc.
2. Prima * ratio talis est. Supra ** dictum est
quod omnis mutatio est ex quodam in quiddam.
Et in quibusdam quidem mutationibus, quae sci-

* Mutatio autem non est neque una infinita: omnis enim
erat ex quodam in quiddam, et quae est in contradi-
ctione et in contrariis, Quare earum quae sunt secun-
dum contradictionem affirmatio et negatio terminus
est, ut generationis quidem esse, corruptionis autem
non esse. Earum autem quae sunt in contrariis, con-
traria: haec enim ultima sunt mutationis, quare et
alterationis omnis; ex contrariis enim quibusdam est
alteratio. Similiter autem augmenti et decrementi: aug-
menti quidem terminus est, qui est secundum propriam
naturam perfectae magnitudinis, decrementi qui est ab
hac remotio.

* Loci autem mutatio sic quidem non erit finita: non enim
omnis in contrariis est. Sed quoniam quod impossibile est
decisum esse-sic, ex eo quia non contingit esse decisum
(multipliciter enim dicitur impossibile), non contingit
sic impossibile decidi; neque omnino impossibile factum
esse, fieri: neque mutari impossibile contingit utique
mutari in quod impossibile.est mutari. * Si ergo quod
fertur mutatur in aliquid, et possibile est mutari. Quare
non erit infinitus motus, neque feretur in infinito: im-
possibile est enim transire ipsum. Quod igitur sic non
sit infinita mutatio ut non finiatur terminis, manife-
stum est.

* Sed si sic contingit ut tempore sit infinitus idem existens
et unus, considerandum est. Non uno quidem enim
facto, nihil forte prohibet; ut si post loci mutationem
alteratio sit, et post alterationem augmentum, et iterum
generatio. Sic enim semper quidem erit in tempore
motus; sed non unus, propter id quod non est unus ex
omnibus. Ut autem fiat unus, non contingit infinitum
esse tempore praeter unum: hic autem est circulatio.

Haec enim tendunt in loca maxime distantia ab invicem, secun-
dum distantias a natura determinatas; et ideo motus eorum sunt
inter contraria simpliciter, et ad ea terminantur. De motibus au-
tem voluntariis et violentis, qui solum secundum propositum
aut violentiam moventis sunt determinati, non eadem omnino
ratio est. — 4. Unde alia via probatur generatim motum loca-
lem non esse infinitum specie. Omne quod mutatur secun-
dum locum, mutatur in aliquid: ergo possibile est per motum
pervenire in illud; nihil enim tendit ad impossibile. Sed infi-
nitum nullo modo potest transiri; ergo nihil fertur localiter per
ipsum; ergo nullus motus localis est infinitus. — 5. Solus motus
circularis, unus numero existens, potest esse infinitus tempore, seu
durare tempore infinito, ut in octavo ostendetur.

licet sunt inter contradictorie opposita, ut genera-

tio et corruptio, vel inter contraria, ut alteratio,

et augmentum et decrementum, manifestum est
quod habent praefixos terminos. Unde in his
mutationibus quae sunt inter contradictorie op-
posita, terminus est vel affirmatio vel negatio,
sicut terminus generationis est esse, corruptionis
vero non esse. Similiter illarum mutationum quae
sunt inter contraria, ipsa contraria sunt termini
ad quos, sicut ad quaedam ultima, mutationes
huiusmodi terminantur. Unde sequitur quod, cum
omnis alteratio sit de contrario in contrarium,
quod omnis alteratio habeat aliquem terminum.
Et similiter dicendum est in * augmento et de-
cremento: quia terminus augmenti est perfecta
magnitudo (et dico perfectam secundum condi-

* Seq. cap. x.
Text ^x)

* Text. 92.

* TText. 93.

* Text. 94.

* de BEFHMNQ-

* Cf. num. praec.

* determinantur
pab.

* Maxime ACIKM
QTVXY.

* maxime 1.

320

tionem propriae naturae: alia enim perfectio ma-
gnitudinis competit homini et alia equo *); terminus
autem decrementi est id quod contingit esse in
tali natura maxime remotum a perfecta magnitu-
dine. Et sic patet quod quaelibet praedictarum
mutationum habet aliquid ultimum in quod ter-
minatur: nihil autem tale est infinitum: ergo nulla
praedictarum mutationum potest esse infinita.

3. Deinde cum dicit:. Loci autem mutatio etc.,
procedit ad loci mutationem. Et primo ostendit
quod non est similis ratio de loci mutatione et
alis mutationibus. Non enim potest sic probari
quod loci mutatio sit finita, sicut probatum est *
de aliis mutationibus, per hoc quod terminan-
tur * ad aliqua contraria, vel contradictorie oppo-
sita: quia non omnis loci mutatio est inter con-
traria simpliciter. Dicuntur enim contraria quae
maxime distant. Maxima * autem distantia simpli-
citer accipitur quidem in motibus naturalibus gra-
vium et levium: locus enim ignis a centro terrae
habet maximam * distantiam, secundum distantias
determinatas talibus corporibus in natura. Unde
tales mutationes sunt inter contraria simpliciter.
Unde de huiusmodi mutationibus posset ostendi
quod non sunt infinitae, sicut et de aliis. Sed
maxima distantia in motibus violentis aut volun-
taris, non accipitur simpliciter secundum aliquos
terminos certos; sed secundum propositum aut
violentiam moventis, qui aut non vult, aut non
potest ad maiorem distantiam movere. Unde est
ibi secundum quid maxima distantia, et per con-
sequens contrarietas, non autem simpliciter. Et
ideo non poterat ostendi per terminos, quod nulla
mutatio localis esset infinita.

4. Unde consequenter hoc ostendit alia ratio-
ne, quae talis est. Illad quod impossibile est
esse decisum, non contingit decidi. Et quia mul-
tipliciter dicitur aliquid impossibile, scilicet quod

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VI

omnino non contingit esse, et quod non de facili
potest esse; ideo interponit de quo impossibili hic
intelligat. Intelligit enim de eo quod sic est im-
possibile, quod nullo modo contingit esse. Et
eadem ratione id quod est impossibile factum
esse, impossibile est fieri; sicut si impossibile
est contradictoria esse simul, impossibile est hoc
fieri. Et pari ratione illud quod impossibile est
mutatum esse in aliquid, impossibile est quod
mutetur in illud; quia nihil tendit ad impossi-
bile. Sed omne quod mutatur secundum locum,
mutatur in aliquid. Ergo possibile est ^ per motum
pervenire in illud. Sed infinitum non potest per-
transiri. Non ergo fertur aliquid localiter per infi-
nitum. Sic ergo nullus motus localis est infinitus.
Et ita universaliter patet quod nulla mutatio

potest esse sic infinita, ut non finiatur * certis.

terminis, a quibus speciem habet.

5. Deinde cum dicit: Sed si οἷς contingit etc.,
ostendit quomodo motus possit esse infinitus tem-
pore. Et dicit quod considerandum est utrum
sic contingat motum esse infinitum tempore 7,
ut semper maneat unus et idem numero. Quod
enim motus duret per infinitum tempus, non
existente uno ipso motu, nihil prohibet: quod sub
dubitatione dicit, addens forte, quia posterius * de
hoc inquiret. Et ponit exemplum: sicut si di-
camus quod post loci mutationem est alteratio,
et post alterationem est augmentum, et post aug-
mentum iterum generatio, et sic in infinitum.
Sic enim semper posset motus durare tempore
infinito. Sed non esset unus secundum numerum;
quia ex huiusmodi motibus non fit unum numero,
ut in quinto * ostensum est. Sed quod motus duret
tempore infinito, ita quod semper maneat unus
numero, hoc non contingit nisi in una specie motus:
motus enim circülaris potest durare unus et con-

tinuus tempore infinito, ut in octavo * ostendetur.

«) competit homini et alia equo. — Ita FHN; competit homini et
equo Pb, competit et homini et equo cet. et a.

B) Ergo possibile est. — Sic legendum esse patet ex contextu; mi-
rum sane quod omnes editiones et magna pars codicum pro possibile
habent impossibile.

Y) utrum sic... tempore. — Ita codd. exc. ACKMQVXYpI, qui cum

Pab: utrum contingat motum sic esse motum infinitum tempore, et
L5, qui pro sic contingat habent si contingat sic. — Ibi Quod enim εἴς,»
E notam marginalem inepte textui inserens: Quod enim, scilicet circu-
laris ipsius firmamenti ex quo causantur alii motus, motus duret per
infinitum tempus, non existente uno ipso motu, scilicet causato a cir-
culari, nihil prohibet.

* Lect. xix. 1

PHYSICORUM ARISTOTELIS
LIBER VII

LECTIO PRIMA '

NECESSE EST OMNE QUOD MOVETUR AB ALIQUO ALIO MOVERI

"Ama τὸ κινούμενον ἀνάγκη ὑπό τινος κινεῖσθαι, Εἰ μὲν
οὖν ἐν ἑαυτῷ μὴ ἔχει τὴν ἀρχὴν τῆς κινήσεως, φα-
γερὸν ὅτι ὑφ᾽ ἑτέρου κινεῖται. Ei δ᾽ ἐν αὐτῷ, εἰλήφθω
ἐφ᾽ οὐ τὸ AB, ὃ κινεῖται py τῷ τῶν τούτου τι Xi-
γεῖσθαι. Πρῶτον μὲν οὖν τὸ ὑπολαμβάνειν τὸ ΑΒ

ὑφ' ἑαυτοῦ E a διὸ τὸ ὅλον τε κινεῖσθαι xol
ὑπὸ μηθενὸς τῶν ἔξωθεν, ὅμοιόν ἐστιν ὥσπερ ἂν εἴ
τις τοῦ ΔΕ χινοῦντος τὸ ΕΖ, καὶ αὐτοῦ κινουμένου

* ὑπολαμβάνοι τὸ ΔΕΖ ὑφ᾽ αὐτοῦ κινεῖσθαι, διὰ τὸ
μὴ συνορᾶν πότερον ὑπὸ ποτέρου κινεῖται, πότερον
πὸ AE ὑπὸ τοῦ ΕΖ 7 τὸ EZ ὑπὸ τοῦ AE.

Ἔτι τὸ ὑφ᾽ αὐτοῦ χινούμενον οὐδέποτε παύσεται χι-
νούμενον τῷ ἕτερόν τι στῆναι κινούμενον. ᾿Ανάγχη
τοίνυν, εἴ τι παύεται κινούμενον τῷ ἕτερόν τι στῆ-
ναι; τοῦθ᾽ ὑφ᾽ ἑτέρου κινεῖσθαι. Τούτου γὰρ φανε o9
γινομένου; ἀνάγκη πᾶν τὸ κιγούμενον χινεῖσθαι ὑπό
τινος. ᾿Επεὶ γὰρ εἴληπται τὸ ΑΒ χινούμενον, διαι-
ρετὸν ἔσται" πᾶν γὰρ τὸ χινούμενον διαιρετὸν ἦν.
Διῃρήσθω τοίνυν ἡ τὸ T. ᾿Ανάγκη δὴ “τοῦ ΒΓ ἦρε-
μοῦντος ἠρεμεῖν καὶ τὸ AB: εἰ γὰρ μή, εἰλήφθω xi-
γούμενον. Τοῦ τοίνυν BI ἠρεμοῦντος, κινοῖτο ἂν τὸ
AT- οὐκ ἄρα καθ᾽ αὐτὸ κινεῖται τὸ ΑΒ. ᾿Αλλ’ ὑπέ-

χειτὸ καθ᾽ αὑτὸ κινεῖσθαι πρῶτον. Δῆλον τοίνυν ὅτι.

τοῦ ΓΒ ἠρεμοῦντος ἠρεμήσει καὶ τὸ ΒΑ, xal τότε
παύσεται χινούμενον. ᾿Αλλ᾽ εἴ τι τῷ ἄλλο ἠρεμεῖν
ἵσταται χαὶ παύεται κινούμενον, τοῦθ᾽ ὑφ᾽ ἑτέρου
χινεῖται. Φανερὸν 93 ὅτι πᾶν τὸ κινούμενον ὑπό τινος
κινεῖται" διαιρετόν τε γὰρ ἐστι πᾶν τὸ κινούμενον;
καὶ τοῦ μέρους ἠρεμοῦντος ἠρεμήσει καὶ τὸ ὅλον.

Sxyworsis. — 1. Argumentum et divisio textus et libri. -- 2. Omne
quod movetur, ab alio movetur. Quod quidem manifestum est
in his in quibus principium motus est ab extrinseco. Unde pro-
batur respectu mobilis quod in seipso habeat sui motus prin-
cipium. Sicut autem quod est calidum non ab alio, oportet quod
sit primo et per se calidum, ita si aliquid ponatur movere se-

ipsum, oportet quod sit primo et per se motum, et non secun-.

dum partem. Probatur ergo thesis primo, excludendo id unde
maxime videri posset quod aliquid non moveatur ab alio, vide-
licet quia non movetur ab extrinseco, sed ab interiori principio.
Sed opinari quod mobile, puta corpus animatum, movetur a se-
ipso, propter hoc quod totum movetur et non movetur ab aliquo
exteriori, simile est ac dicere quod mobile, cuius una pars mo-
vetur et altera movet, movetur a seipso, quia non discernitur
quae pars sit movens, et quae mota. Corpus ergo animatum vi-
detur movere seipsum: inquantum una pars movet aliam, scilicet
anima corpus. — 3. Probatur thesis directe. Quod movetur a se-
ipso, non quiescit a suo motu per quietem cuiuscumque alterius.
Sed omne quod movetur, quiescit ad quietem alterius, scilicet
partis: nam si quiescente una parte, totum non quiescit, totum
movetur ratione alterius partis, et ita non movetur primo et
per se, contra id quod supponitur. Ergo omne quod movetur,
cum sit divisibile, quiescit ad quietem alterius, et consequenter
non a seipso sed ab alio movetur. — 4. Obiectio Galeni contra
hanc rationem: dicit enim quod ea quae moventur secundum
partem, per se moventur. Sed deceptus fuit ex aequivocatione
eius quod est per se: quod hic accipitur non solum prout op-
ponitur ei quod est per accidens, sed etiam ei quod est secun-

Opp. D. Tazoxax T. II.

* Omne quod movetur, necesse est ab aliquo moveri. Si
igitur in seipso non habet principium motus, mani-
festum est quod ab altero movetur: aliud enim erit
movens. Si autem in seipso, accipiatur AB, quod mo-
veatur secundum se, et non eo quod eorum quae
huius sunt, aliquid movetur. Primum igitur, opinari AB
a seipso moveri, propter id quod totum movetur, et
a nullo exteriorum , simile est sicut si quis, ipso DE
movente EZ, et ipso moto, opinetur DEZ a seipso
moveri, propter id quod non videtur utrum ab utro
moveatur, et utrum DE ab EZ, aut EZ a DE.

* Amplius, quod a seipso movetur, nullo modo pausabit cum
movetur, in stando aliquid alterum quod movetur. Ne-
cesse est ergo, si aliquid pausat quod movetur, in stan-
do aliquid alterum, hoc ab altero moveri. Hoc autem
manifesto facto, necesse est omne quod movetur, mo-
veri ab aliquo. Quoniam enim acceptum est AB moveri,
divisibile erit: omne enim quod movetur, divisibile est.
Dividatur igitur in C. Necesse igitur, BC quiescente,
quiescere et AB. Si enim non, accipiatur moveri. BC
igitur quiescente, movebitur utique AC. Non ergo mo-
vetur per se AB. Sed concessum est per seipsum mo-
veri primum. Manifestum igitur quod BC quiescente,
quiescet et AB: et tunc pausabit quod movetur. Sed
si aliquid in quiescendo aliud, stat et pausat moveri, hoc
ab altero movetur. Manifestum est igitur quod omne
quod movetur, ab aliquo movetur. Divisibile enim
est omne quod movetur, et parte quiescente, quiescit
totum.

dum partem: unde dicit non solum per se, sed etiam primo. —
5. Alia obiectio Avicennae. Si ponitur aliquod mobile a seipso
moveri primo et per se, impossibile est supponere quod aliqua
pars eius quiescat. Ex hac autem suppositione impossibili, ex
qua ratio procedit, non vero ex eo quod aliquid a seipso
moveatur, sequitur illud inconveniens ad quod ratio ipsa ducit,
nempe quod totum moveatur non primo et per se. — Respon-
sio quaedam, quam dupliciter excludit ipse Avicenna. — 6. Alia
Averrois solutio, quae conveniens est inquantum dicit quod
haec conditionalis, si mobilis moventis seipsum pars quiescit,
totum quiescit, est vera, licet tum antecedens tum consequens
sit impossibile; non autem quantum ad hoc, quod supra posita de-
monstratio est de genere demonstrationum quae dicuntur demon-
strationes signi, vel demonstrationes quia. Dicendum namque
videtur esse demonstrationem propter quid: continet enim cau-
sam quare sit impossibile aliquid movere seipsum. Cum enim
movere seipsum nihil aliud sit quam esse sibi causa sui motus,
oportet quod ei quod ponitur moveri a seipso, primo competat
moveri; seu oportet quod sit primum mobile, cuius motus non
dependeat a priori. Sed hoc est impossibile: nam motus cuiusli-
bet mobilis dependet a motu suarum partium. Per hanc ergo ra-
tionem ostenditur causa quare nullum mobile moveat seipsum;
Sicut ex eo quod esse cuiuslibet divisibilis dependet ab esse par-
tium, ostenditur quare nullum divisibile sit primum ens. — 7. Ma-
nifestatur quod huic doctrinae concordat sententia Platonicorum,
qui ponentes aliqua movere seipsa, dixerunt quod nullum cor-
poreum aut divisibile movet seipsum, sed hoc est tantummodo
substantiae spiritualis, quae intelligit et amat seipsam.

41

* Cap. r. Text. r.

* Téxt. 3.

Lect. 1.

* Lect. vit.

* hoc add. p.

* Lect. seq.

* Lect. nr.

*

.-

motus sui Nw,

motus ipsius BF
ms, motus ipso-
rum cet. et a.

*

movetur ADIK

LQsYab.

*

*

*

Num. seq.

quod EGKM,

ipso add. rab.

Qe

$::50stquam Philosophus in praeceden-
vit tibus libris determinavit de motu

[5 Fisecundum se, et de consequenti-
Ἢ 5705) :bus ad ipsum, et de partibus eius,
3 3554 hic incipit determinare de motu
» lper comparationem ad motores et
mobilia. Et dividitur in partes duas. In prima
ostendit esse primum motum et primum motorem.
In secunda inquirit qualis sit motus primus * et
primus motor; et hoc in octavo libro, ibi: Utrum
autem factus sit aliquando * etc. Prima autem pars
dividitur in partes duas. In prima parte ostendit
esse primum motum et primum motorem. Et quia
ea quae sunt unius ordinis, habent aliquam com-
parationem ad invicem, ideo in secunda parte de-
terminat de comparatione motuum ad invicem,
ibi: Dubitabit autem utique * etc. Circa primum
tria facit: primo praemittit quoddam quo indiget
ad propositum ostendendum; secundo * osten-
dit propositum, ibi: Quoniam autem omne quod
movetur * etc.; tertio manifestat quoddam quod
supposuerat, ibi: Primum autem movens * etc.

2. Proponit ergo primo quod necesse est omne
quod movetur, ab aliquo alio moveri. Quod qui-
dem in aliquibus est manifestum. Sunt enim quae-
dam quae non habent in seipsis principium sui
motus, sed principium motus ipsorum est ab ex-
trinseco, sicut in his quae per violentiam moven-
tur. Si ergo aliquid sit quod non habeat in seipso
principium sui motus, sed principium sui motus *
est ab extrinseco, manifestum est quod ab alio
movetur. Si vero sit.aliquod mobile quod habeat
in seipso principium sui motus, circa hoc potest
esse dubium an ab alio moveatur. Et ideo circa
hoc instat, ad ostendendum quod ab /alio mo-
vetur P, Si ergo aliquid tale ponatur non moveri
ab alio, accipiatur mobile AB, cui quidem mo-
veri conveniat secundum se et primo, non autem
ex eo quod aliqua pars eius movetur. Sic enim
non moveretur * secundum se, sed secundum
partem ; oportet autem, si aliquid movet seipsum
non motum ab altero, quod sit primo et per se
motum; sicut si aliquid est calidum non ab alio,
oportet quod sit primo et per se calidum.

Hoc ergo dato, procedit ad propositum osten-
dendum dupliciter: primo quidem excludendo il-
lud, unde maxime videri posset quod aliquid non
ab alio moveatur; secundo directe ostendendo
quod nihil potest a seipso moveri, ibi: Amplius
quod a seipso movetur * etc. Id autem ex quo
maxime videtur quod aliquid non moveatur ab
alio, est quia * non movetur ab aliquo exteriori,
sed ab * interiori principio. Dicit ergo primo,
quod opinari quod AB moveatur a seipso propter
hoc quod totum movetur, et non movetur ab ali-

e σον

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VII

quo exteriori, simile est ac si aliquis diceret quod
mobile, cuius una pars movetur et alia movet,
moveat seipsum, propter hoc quod non discerni-
tur quae pars sit movens, et quae sit mota ; sicut
si huiusmodi mobilis quod est DEZ, pars quae
est DE, moveat partem quae est EZ, et non vi--
deatur quae pars earum sit movens et quae sit
mota 7. Vult autem per primum mobile AB, quod
totum movetur et*a principio interiori movente,
intelligi aliquod corpus animatum, quod totum
movetur ab anima: per mobile autem DEZ vult
intelligi corpus aliquod quod non totum movetur,
sed una pars eius corporalis est movens, et alia
mota; in quo quidem mobili manifestum est quod
id quod movetur, ab alio movetur. Et ex hoc vult
simile * ostendere de corpore animato, quod vi-
detur movere seipsum. Hoc enim ei convenit
inquantum una pars aliam movet, scilicet anima -
corpus, ut in octavo * plenius ostendetur.

3. Deinde cum dicit: Amplius quod etc., osten-
dit directe quod omne quod movetur ab alio
movetur, tali ratione. Omne quod movetur a se-
ipso, non quiescit a suo motu per quietem ? cu-
iuscumque alterius mobilis. Et hoc accipit quasi
per se notum. Ex hoc autem ulterius concludit,
quod si aliquod mobile quiescit ad quietem al-.
terius, quod hoc movetur ab altero. Hoc autem
supposito, concludit quod necesse est omne quod
movetur ab aliquo alio moveri. Et quod hoc se-
quatur * ex praemissis, sic probat. Illud mobile
quod supposuimus a seipso moveri, scilicet AB,
oportet divisibile esse, quia omne quod movetur
est divisibile, ut supra * probatum est. Quia er-
go * divisibile est, nullum inconveniens sequitur
si dividatur. Dividatur ergo in puncto C, ita quod
una pars eius sit BC, et alia AC. Si ergo BC est
pars eius quod est AB, necesse est quod quie-
scente BC parte, quiescat totum AB. Si ergo non
quiescat totum, quiescente parte, accipiatur quod
totum moveatur, et una pars quiescat: sed quia
una * pars ponitur quiescere, non poterit poni to-
tum moveri, nisi ratione alterius partis. Sic ergo
BC quiescente, quod est una pars, movetur AC,
quod est alia pars. Sed nullum totum cuius una
sola pars movetur, movetur primo et per se. Non
ergo movebitur AB primo et per se, quod erat
suppositum. Ergo oportet quod BC quiescente,
quiescat totum AB. Et sic illud quod movetur
pausabit, idest desinet moveri, ad quietem alterius.
Sed supra habitum est, quod si aliquid quiescit
et desinit moveri ad quietem alterius, hoc ab al-
tero movetur. Ergo AB ab altero movetur. Et
eadem ratio est de quolibet alio mobili: quia
omne quod movetur est divisibile, et eadem ra-
tione oportet quod quiescente parte, quiescat to-

*) qualis sit motus primus. ^ Pro qualis, quid EGLQSZpV, quis
cet. et a. Cf. Lib. VIII, lect. τ, v, xiv, in principio.

B) quod ab alio movetur. — quod non ab alio movetur ADHKM
NSVXYpCGIOQ, forte »om corrupte pro omnino, ut habet Z: quod
omnino tale ab alio movetur. — Lin. seq. pro ab alio, ab altero CD
EGHMOVZ, ab aliquo altero BF.

Ὼ et quae sit mota. — Addit R: et propter hoc opinetur totum
DEZ moveri ex seipso primo , sed hoc est inconveniens opinari. —
Pergit E: Vult autem. quod ipsum mobile AB per totum motum et a

principio et in termino movente intelligi, ubi nota transpositionem
verborum per et quod, et corruptiones motum pro movetur et in ter-
mino pro interiori; pergit G: Vult autem per primum mobile AB quod
totum motum (motum expung.) movetur et a principio movente in-
telligi; verbum ergo interiori omisit G, forsitan quia compendium eius
explicare non potuit.

9) per quietem. —- propter quietem EG, propter quietem quamcum-
que (servato etiam cuiuscumque) D. — Sequens accipit corrumpunt S, edd,
Venet 1551, 1552 et P in accidit. — Lin. seq. ulterius om. DEFGHOZ.

E
δι

1
3

Ng.
)

* positio ed. a
x codd. exc. D

CAP. I, LECT. I

tum. Manifestum est ergo quod omne quod mo-
vetur, ab aliquo alio movetur.

4. Contra * istam autem Aristotelis probationem
multipliciter obiicitur. Obiicit enim Galenus con-
tra hoc quod dicit Aristoteles, quod si una tan-
tum pars eius mobilis moveatur et reliqua quie-
Scat, quod totum non per se movetur: dicens
hoc esse falsum; quia ea quae moventur secun-
dum partem, per se moventur. Sed deceptus est
Galenus ex aequivocatione eius quod est per se.
Per se enim quandoque sumitur secundum quod
opponitur ei tantum quod est per accidens; et
sic quod movetur secundum partem, movetur per
se, ut Galenus intellexit. Quandoque vero sumi-
tur secundum quod opponitur simul ei quod est
per accidens, et ei quod est secundum partem;
et hoc dicitur non solum per se, sed etiam primo.
Et sic accipit per se Aristoteles hic *: quod patet
quia, cum conclusisset nom ergo movetur per se
AB, subiungit: sed concessum esi * per seipsum
moveri primum.

5. Sed magis urget obiectio Avicennae, qui
obiicit contra hanc rationem, dicens eam proce-
dere ex suppositione impossibilis, ex quo sequi-
tur impossibile, et non ex eo quod ponitur ali-
quid a seipso moveri. Si enim ponamus aliquod
mobile a seipso moveri primo et per se, naturale
est ei quod moveatur et secundum totum et
secundum partes. Si ergo ponatur quod aliqua
pars eius quiescat, erit positio impossibilis. Et
ex hac positione sequitur impossibile ad quod
Aristoteles inducit, scilicet quod totum movea-
tur non primo et per se, ut positum est. - Huic
autem obiectioni posset aliquis obviare dicen-
do, quod licet impossibile sit partem quiescere
secundum determinatam naturam, inquantum est
corpus talis speciei, ut puta caelum vel ignis,
non est tamen impossibile, si ratio communis
corporis consideretur: quia corpus, inquantum
corpus, non prohibetur quiescere vel moveri.
Sed hanc responsionem excludit Avicenna dupli-
citer. Primo quidem quia pari ratione posset dici
de toto corpore, quod non prohibetur quiescere
ex hoc quod corpus est, sicut dicitur de parte;
et ita superfluum fuit assumere ad probationem
propositi divisionem mobilis et quietem partis.
Secundo quia aliqua propositio * simpliciter red-
ditur impossibilis, si praedicatum repugnet subie-
cto ratione differentiae specificae, quamvis non
repugnet ei ratione generis. Est enim impossibile
quod homo sit irrationalis, quamvis non impedia-
tur irrationalis * esse ex hoc quod est animal.
Sic ifitur simpliciter impossibile est quod pars
corporis moventis seipsum quiescat, quia hoc est
contra rationem talis corporis, licet non sit contra
rationem communem corporis.

6. Hac igitur responsione remota, Averroes
aliter solvit: et dicit quod aliqua conditionalis po-

323

test esse vera, cuius antecedens est impossibile
et consequens impossibile *, sicut ista: s? homo
est asinus, est animal irrationale. Concedendum
est ergo quod impossibile est quod, si aliquod
mobile ponitur * movere seipsum, quod vel totum
vel pars eius quiescat; sicut impossibile est ignem
non esse calidum, propter hoc quod est sibi ipsi
causa caloris. Unde haec conditionalis est vera:
si mobilis moventis seipsum pars quiescit, totum
quiescit. Aristoteles autem, si verba eius diligenter
considerentur, nunquam utitur quiete partis, nisi
per locutionem habentem vim conditionalis pro-
positionis. Non enim dicit quiescat BC", sed ne-
cesse est, BC quiescente, quiescere AB; et iterum,
quiescente parte, quiescit totum: et ex hac condi-
tionali vera, Aristoteles propositum demonstrat.
Sed dicit Averroes quod ista demonstratio non
est de genere demonstrationum simpliciter, sed
de genere demonstrationum quae dicuntur de-
monstrationes signi, vel demonstrationes quia, in
quibus est usus talium conditionalium.

Est autem haec * solutio conveniens quantum ad *
hoc quod dicit de veritate conditionalis: sed vi-
detur dicendum quod non sit demonstratio quia,
sed propter quid; continet enim causam quare im-
possibile est aliquod mobile movere seipsum. Ad
cuius evidentiam sciendum est, quod aliquid mo-
vere seipsum nihil aliud est, quam esse sibi causa
motus. Quod autem est sibi causa alicuius, opor-
tet quod primo ei conveniat; quia quod est pri-
mum in quolibet genere, est causa eorum quae
sunt post. Unde ignis, qui sibi et aliis est causa
caloris, est primum calidum. Ostendit autem Ari-
stoteles in sexto *, quod in motu non invenitur :
primum, neque ex parte temporis, neque ex parte
magnitudinis, neque etiam * ex parte mobilis,
propter horum divisibilitatem *. Non ergo potest
inveniri primum, cuius motus non dependeat ab
aliquo priori: motus enim totius dependet a mo-
tibus partium, et dividitur in eos *, ut in sexto ** ;
probatum est. Sic ergo ostendit Aristoteles cau-
sam quare nullum mobile movet seipsum ; quia
non potest esse primum mobile, cuius motus non
dependeat a partibus: sicut si ostenderem quod
nullum divisibile potest esse primum ens, quia
esse cuiuslibet divisibilis dependet a partibus: ut
sic haec conditionalis sit vera: si pars non move-
tur, totum non movetur, sicut haec conditionalis
est vera: si pars non est, totum non est.

7. Unde et Platonici, qui posuerunt aliqua mo-
vere seipsa, dixerunt quod nullum corporeum aut
divisibile-movet seipsum; sed movere seipsum
est tantummodo substantiae spiritualis, quae in-
telligit seipsam et amat seipsam: universaliter
omnes operationes motus appellando ; quia et *

huiusmodi operationes, scilicet sentire et intelli- τὸ

gere *, etiam Aristoteles in tertio de Anima **
nominat motum *, secundum quod motus est actus

ε et consequens impossibile. — et. consequens est impossibile V et
Venet. 1545, 1551 et 1552, et consequens est possibile P.

t) quod si aliquod mobile ponitur. — Ita legunt Pab cum codici-
bus LS; aliquod mobile poni codices EG, quod aliquod mobile possit F,

quod aliquod mobile ponatur HNR, quod quando aliquod mobile po-
nitur D; si omittunt ceteri.

Ἢ) quiescat BC. — quiescit BC codd. DHN, quod quiescat PLMS. —
quiescere et AB Piana et a b. — quievit totum P et Ven. 1545.

huiusmodi pw

G, huius EH, om.
L.

Lect. vit, n. 6

qq.

* etiam om. DEF
GHKN.

* continuitatem
D.

eas p.

** Lect. v1, n.2
sqq.

intelligere et

alia hutusmodi

Did. lib. III,
Cap. VII, D. I. -
S. Th. lect. xir.
* motus codd.

324 PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VII

perfecti. Sed hic loquitur de motu secundum
quod est actus imperfecti, idest existentis in po-
tentia, secundum quem motum indivisibile non
movetur, ut in sexto probatum est, et hic as-

sumitur *. Et sic patet quod Aristoteles, ponens * Cf. num. 3.
omne quod movetur ab alio moveri, a Platone,
qui posuit aliqua movere seipsa 5, non. ΗΝ
in sententia, sed solum in verbis. ΤΣ

E

0) aliqua movere seipsa. Ita DFGLNRZSsHM; aliqua movere seipsum cet. et a, quod Pb corrigunt: aliquid movere. ditis c. "initium.

numeri,

CAP; .] LECT; TI ΣΙ 325

LECTIO SECUNDA

IN MOVENTIBUS ET MOTIS NON POTEST PROCEDI IN INFINITUM,
SED OPORTET DEVENIRE AD ALIQUOD PRIMUM MOVENS IMMOBILE

Ἐπεὶ δὲ τὸ χινούμενον πᾶν ὑπό τινος κινεῖται, ἀνάγκη

xal τὸ κινούμενον πᾶν ἐν τόπῳ χινεῖσθαι ὑπ᾽ ἄλλου.
Καὶ τὸ κινοῦν τοίνυν ὑφ᾽ ἑτέρου, ἐπειδὴ καὶ αὐτὸ
χινεῖται, καὶ πάλιν τοῦτο ὑφ᾽ ἑτέρου. Οὐ δὴ εἰς
ἄπειρον πρόεισιν, ἀλλὰ στήσεταί που; καὶ ἔσται τι
ὃ πρώτως αἴτιον ἔσται τοῦ κινεῖσθαι. à
γὰρ μή, dXX εἰς ἄπειρον πρόεισιν, ἔστω τὸ μὲν ἃ
ὑπὸ τοῦ B χινούμενον, τὸ δὲ B ὑπὸ τοῦ T, τὸ δὲ T
ὑπὸ τοῦ Δ' καὶ τοῦτον Üv) τὸν τρόπον εἰς ἄπειρον
προβαινέτω. ᾿Επεὶ οὖν ἅμα τὸ κινοῦν καὶ αὐτὸ χι-
γεῖται, δῆλον ὡς ἅμα χινήσεται τό τε À xal τὸ B:
χινουμένου γὰρ τοῦ B χινηθήσεται καὶ τὸ Α’ xoi

ποῦ B 3 χινουμένου τὸ T, xal τοῦ Γ τὸ Δ. Ἔσται

τοίνυν ἅμα T τε τοῦ À κίνησις καὶ τοῦ B καὶ τοῦ T
χαὶ τῶν λοιπῶν ἑχάστου. Καὶ λαβεῖν τοίνυν αὐτῶν
ἕχαστον δυνησόμεθα" καὶ γὰρ εἰ ἕκαστον ὑφ᾽ ἑχάσ-
τοὺ κινεῖται, οὐθὲν ἧττον μία τῷ ἀριθμῷ ἡ ἑκάστου
κίνησις, καὶ οὐχ ἄπειρον τοῖς ἐσχάτοις, ἐπειδήπερ
τὸ κινούμενον πᾶν ἔκ τινος εἴς τι χινεῖται. Ἢ γὰρ
ἀριθμῷ συμβαίνει τὴν αὐτὴν κίνησιν εἶναι, ἢ γένει,

εἴδει. ᾿Αριθμῷ μὲν οὖν λέγω τὴν αὐτὴν κίνησιν
τὴν ἐκ τοῦ αὐτοῦ εἰς τὸ αὐτὸ τῷ ἀριθμῷ, ἐν τῷ
αὐτῷ χρόνῳ τῷ ἀριθμῷ γινομένην; olov ἐκ τοῦδε τοῦ
λευκοῦ, ὅ ἐστιν ἕν τῷ ἀριθμῷ, εἰς τόδε τὸ μέλαν
κατὰ τόνδε τὸν χρόνον, ἕνα ὄντα τῷ ἀριθμῷ. εἰ γὰρ
κατ᾽ ἄλλον, οὐκέτι μία ἔσται τῷ ἀριθμῷ, ἀλλὰ τῷ
εἴδει, Γένει δ᾽ ἡ αὐτὴ χίνησις ἡ ἐν τῇ αὐτῇ κατη-
γορίᾳ τῆς οὐσίας ἢ τοῦ γένους: εἴδει δὲ ἡ Ex τοῦ
αὐτοῦ τῷ εἴδει εἰς ταὐτὸ τῷ εἴδει, οἷον ἐκ τοῦ λευ-
χοῦ εἰς τὸ μέλαν ἢ Ex τοῦ ἀγαθοῦ εἰς τὸ κακόν.
Ταῦτα δ᾽ εἴρηται καὶ ἐν τοῖς πρότερον. Εἰλήφθω
τοίνυν ἡ τοῦ Α χίνησις καὶ ἔστω ἐφ᾽ οὐ τὸ E, καὶ
ἡ τοῦ B ἐφ᾽ οὐ τὸ Z, καὶ ἡ τοῦ ΓΔ ἐφ᾽ οὐ τὸ HO,
καὶ ὁ χρόνος ἐν ᾧ κινεῖται τὸ À, ὁ K. 'Ωρισμιένης
δὴ τῆς κινήσεως τοῦ Α, ὡρισμένος ἔσται καὶ ὁ χρύ-
γος καὶ οὐκ ἄπειρος ὁ K. 'AXX ἐν τῷ αὐτῷ χρόνῳ
ἐχινεῖτο τὸ Α χαὶ τὸ Β χαὶ τῶν λοιπῶν ἕχαστον.
Συμβαίνει τοίνυν τὴν κίνησιν τὴν ΕΖΗΘ ἄπειρον οὐ-
σαν ὃν ὡρισμένῳ χρόνῳ κινεῖσθαι τῷ Κ' ἐν ᾧ γὰρ
τὸ À ἐκινεῖτο, xal τὸ τῷ Α ἐφεξῆς ἅπαντα ἐκινεῖτο
ἄπειρα ὄντα. Ὥστ᾽ ἐν τῷ αὐτῷ κινεῖται. Καὶ ydo
Tivot ἴση ἡ κίνησις ἔσται ἡ τοῦ À τῇ τοῦ B, ἢ μεί-
(ow. Διαφέρει δ᾽ οὐδέν" πάντως γὰρ τὴν ἄπειρον
χίνησιν ἐν πεπερασμένῳ χρόνῳ συμβαίνει κινεῖσθαι"
τοῦτο δ᾽ ἀδύνατον.

Οὕτω μὲν οὖν δόξειεν ἂν δείκνυσθαι τὸ ἐξ ἀρχῆς, οὐ

μὴν δείκνυταί γε διὰ τὸ μηδὲν ἄτοπον συμβαίνειν"
ἐνδέχεται γὰρ ἐν πεπερασμένῳ χρόνῳ κίνησιν ἄπει-
ρον εἶναι, μὴ τὴν αὐτὴν δέ, ἀλλ᾽ ἑτέραν καὶ ἑτέραν
πολλῶν κινουμένων καὶ ἀπείρων" ὅπερ συμβαίνει καὶ
τοῖς νῦν.

᾽Αλλ᾽ εἰ τὸ κινούμενον πρώτως χκατοὶ τόπον xal σωμα-

τικὴν χίνησιν ἀνάγχη ἅπτεσθαι ἢ συνεχὲς εἶναι τῷ
χινοῦντι, χαθαπερ ὁρῶμεν ἐπὶ πάντων τοῦτο συμ.-
βαῖνον" ἔσται γὰρ ἐξ ἁπάντων ἕν τὸ πᾶν ἢ συνεχὲς
τὸ δὴ ἐνδεχόμενον εἰλήφθω, καὶ ἔστω τὸ μὲν μέγεθος
ἢ τὸ συνεχὲς ἐφ᾽ οὗ τὸ ΑΒΓΔ, ἡ δὲ τούτου χίνησις
ἡ ΕΖΗΘ. Διαφέρει δ᾽ οὐδὲν ἢ πεπερασμένον ἢ ἄπει-
gov ὁμοίως γὰρ ἐν πεπερασμένῳ τῷ Κὶ κινηθήσεται
ἢ ἄπειρον ἢ πεπερασμένον. Τούτων δ᾽ ἑκάτερον τῶν
ἀδυνάτων. Φανερὸν οὖν ὅτι στήσεταί ποτε χαὶ οὐκ
εἰς ἄπειρον πρόεισι τὸ ἀεὶ ὑφ᾽ ἑτέρου, ἀλλ᾽ ἔσται

necesse est et omne quod movetur in loco, moveri ab
altero. Et movens igitur ab altero, quoniam et ipsum
movetur; et iterum hoc ab altero. Non autem in infini-
tum abibit, sed stabit alicubi, et erit aliquid quod pri-
mo causa erit motus.

* Si enim non, sed in infinitum procedet, sit A quidem

quod ab ipso B moveatur; B vero ab ipso C; C autem
ab ipso D; et hoc igitur modo in infinitum ascendat.
Quoniam ergo simul movens movetur et ipsum quod
movetur, manifestum est quoniam simul movetur et A
et B. Cum enim movetur A, movebitur B; et cum mo-
vetur B, et ipsum C; et cum C, ipsum D. Erit igitur
simul motus qui est A et B, et reliquorum uniuscuius-
que. Et accipere igitur unumquodque istorum poterimus.
Et namque si unumquodque ab unoquoque movetur,
nihilominus unus numero uniuscuiusque est motus, et
non infiniti in ultimis; quoniam quod movetur omne ex
quodam in quiddam movetur. * Aut enim numero accidit
eundem esse motum, aut genere, aut specie, Numero
quidem igitur dico eundem motum, qui ex eodem in
idem numero, et in tempore eodem numero fit; ut ex
hoc albo, quod est unum numero, in hoc nigrum, se-
cundum hoc tempus, quod est unum numero; si enim
secundum aliud, non adhuc unus erit numero, sed spe-
cie. Genere autem motus unus est, qui in eodem prae-
dicamento substantiae vel alterius generis est, Specie au-
tem, qui ex eadem specie in idem specie, ut ex albo in
nigrum, aut ex bono in malum. Haec autem dicta sunt
et in prioribus. * Accipiatur igitur qui est motus ipsius A,
etsit in quo est E; et qui est ipsius B sit in quo Z, et
qui est CD in quo IT; et tempus in quo moveatur A,
sit K. Determinato autem motu ipsius A, determinatum
erit et tempus, et non infinitum erit quod est Κ, Sed in
eodem tempore motum est AB et reliquorum unum-
quodque. Accidit ergo motum qui est EZIT, cum sit
infinitus, in tempore finito moveri, quod est K. In quo
enim A motum est, et quae sunt ipsius consequenter
omnia mota sunt infinita; quare in eodem moventur.
Etenim aut aequalis motus erit quod est ipsius A ipsi
quod B, aut maior: differt autem nihil. Penitus enim
infinitum motum in infinito tempore accidit moveri:
hoc autem impossibile est.

* Sic igitur videtur demonstrari id quod est a principio: non

tamen demonstratur, propter hoc quod nullum inconve-
niens accidit. Contingit enim in finito tempore infinitum
motum esse; non eundem autem, sed alterum et alte-
rum, multis et infinitis motis. Quod quidem accidit et
in his quae nunc diximus. :

* Sed si id quod movetur primo secundum locum et corpo-

ralem motum, necesse est tangi aut continuum esse
moventi, sicut videtur hoc in omnibus contingere; erit
enim ex omnibus unum ipsum totum aut continuum :
hoc igitur contingens accipiatur, et sit magnitudo qui-
dem aut continuum in quo sunt ABCD; huius autem
motus EZIT. Differt autem nihil magnitudinem fini-
tam aut infinitam esse: similiter enim in finito. tem-
pore quod est K, movebitur aut finita aut infinita.
Horum autem utrumque impossibile est. * Manifestum
igitur quod stabit aliquando, et non in infinitum abibit

* Quoniam autem omne quod movetur ab aliquo movetur, Te Kap. ΄-

* Ταοχί. 4.

* "Text. 5.

* "Text. 6.

*p ext. 7.

* "Text, B.

* Text. 9.

* movetur om. Ῥ

prs.

* quid B, quis E,

qui rG.

* Num. seq.

* Lect. praec.

* Lect. xiv.

* ipsum DHN.

ES

326

,
τι ὃ πρῶτον κινηθήσεται. Μηθὲν δὲ διαφερέτω τὸ
— Id *, ,
ὑποτεθέντος τινὸς τοῦτο δείκνυσθαι. τοῦ γὰρ ἐνὸδε-
Ν
χομένου τεθέντος, οὐδὲν ἄτοπον ἔδει συμβαίνειν.

ΘΥΝΟΡΒΙΒ. — 1. Argumentum et divisio textus. — Cum uni-
versaliter ostensum sit omne quod movetur ab alio moveri, opor-
tet hoc esse verum etiam de motu locali, qui est primus motuum ;
secundum quem proinde proceditur ad ostendendum primum mo-
torem. Si igitur aliquid movetur secundum locum, ab alio mo-
vetur. Aut ergo hoc aliud movetur, aut non. Si autem et ipsum
movens movetur, oportet quod moveatur ab alio, et hoc iterum
ab alio. Sed hoc non potest procedere in infinitum. Ergo oportet
devenire ad aliquod primum movens immobile, quod erit prima
causa motus. — 2. In moventibus et motis impossibile est pro-
cedere in infinitum. Cum enim aliquid movet quia movetur,
simul movetur movens et mobile: ergo in hypothesi simul mo-
vebuntur infinita mobilia. Sed motus uniuscuiusque mobilis est
unus numero et finitus: ergo et tempus ei respondens erit fini-
tum. Sed in quo tempore movetur unum, moventur omnia: ergo
et motus omnium erit in tempore finito. Sed motus iste, cum
sit infinitorum mobilium, est infinitus: ergo motus infinitus erit
in tempore finito; quod est impossibile. Ergo est etiam impos-
sibile quod procedatur in infinitum in moventibus et motis. —
3. Contra efficaciam praecedentis rationis. Impossibile quidem
est quod finito tempore fiat unus motus infinitus; sed nihil pro-
hibet quod finito tempore fiant infiniti motus infinitorum mobi-
lium; et hoc solum concludit ratio praedicta. -- 4. Quomodo ratio
efficaciam habere possit. Quod localiter et corporaliter movetur

[mw ostquam ostendit Philosophus quod
Ὧν Komne quod movetur, movetur * ab

S alio, hic accedit ad principale proposi-
v giAtum ostendendum, scilicet quod * sit
primus motus et primus motor. Et circa hoc duo
facit: primo proponit quod intendit; secundo pro-
bat propositum, ibi: Si enim non est, sed in infinitum
procedet * etc. Dicit ergo primo, quod cum osten-
sum sit * universaliter, quod omne quod movetur
ab aliquo alio movetur, necesse est hoc etiam
verum esse in motu locali, scilicet ut omne quod
movetur in loco, ab altero moveatur. Applicat
autem specialiter ad motum localem quod supra
universaliter demonstratum est, quia motus lo-
calis est primus motuum, ut in octavo * ostende-
tur; et ideo secundum hunc motum procedit hic
ad demonstrandum primum motorem. Accipiatur

igitur aliquid quod movetur secundum locum; hoc.

movetur ab altero; aut ergo illud alterum mo-
vetur, aut non. Si non movetur, hàbetur propo-
situm, scilicet quod aliquid sit movens immobile;
quod est proprietas primi moventis. Si autem et
ipsum movens movetur, oportet quod moveatur
ab altero movente; et hoc iterum * movens, si et
ipsum movetur, movetur ab altero. Sed hoc non
potest procedere in infinitum, sed oportet in ali-
quo stare. Erit-ergo aliquid primum movens, quod
erit prima causa motus: ita scilicet quod ipsum
non movetur, sed movet alia.

2. Deinde cum dicit: Si enim non etc., pro-
bat quod supposuerat. Et circa hoc tria facit:
primo inducit probationem; secundo ostendit pro-
bationem esse insufficientem, ibi: Sic igitur vide-
tur * etc.; tertio supplet quoddam per quod ratio
fortificatur, ibi: Sed si id quod movetur * etc. Dicit
ergo primo, quod si hoc non concedatur, quod
sit aliqua prima causa motus, cum omne quod

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VII

quod semper ab altero; sed erit aliquid quod primum
movebitur. Nihil autem differat concesso quodam hoc
demonstrari: contingenti enim concesso, nullum in-
conveniens poterit accidere.

primo et immediate ab aliquo mobili, oportet quod vel tangatur
ab eo, vel quod continuetur ei. Ponatur ergo quod ex omnibus
infinitis mobilibus et moventibus fiat unum secundum continua-
tionem; sequitur iuxta praedicta (n. 2) quod hoc totum continuum
movetur tempore finito; ergo finito tempore fiet motus infinitus
continuus et unus. Nec differt si loco magnitudinis finitae, quae
constet ex magnitudinibus numero infinitis, accipiatur magnitudo
infinita: nam etiam in hac hypothesi tota magnitudo infinita
movetur simul et eodem tempore quo movetur aliqua eius pars;
ergo in tempore finito movebitur infinitum mobile, quod est:
pariter impossibile. Ergo semper sequitur impossibile si suppo-
natur processus in infinitum in moventibus motis. -- 5. Quamvis
autem praedicta ratio procedat ex suppositione quod omnia in-
finita moventia et mobilia sint continua, et ideo videatur non
concludere simpliciter; tamen quia facta suppositio est possibilis,
et ex possibili non potest sequi impossibile, concluditur simpli-
citer quod sit impossibile aliud suppositum, nimirum quod detur
processus in infinitum in moventibus et motis. In demonstra-
tionibus enim ad impossibile, nihil refert utrum accipiatur falsum
vel verum contingens coniunctum cum impossibili. — 6. Exclu-
ditur instantia contra praedictam suppositionem (n. 4), et mani-
festatur quod alio modo accipitur possibile et impossibile cum
agitur de specie, et alio modo cum agitur de genere. Hic autem
sermo est de mobilibus et moventibus in genere.

movetur ab alio moveatur, sequitur quod pro-
cedatur in infinitum in moventibus et motis. Et
hoc ostendit esse * impossibile. Sit enim A quod-
dam quod movetur secundum locum, et movea-
tur ab ipso B; B vero a C, C vero a D; et sic
procedatur in infinitum ascendendo. Manifestum
est autem, quod cum aliquid movet ex eo quod
movetur, simul movetur movens et ipsum mo-
bile; sicut si manus suo motu movet baculum,
simul movetur manus et baculus. Sic ergo simul
movetur B quando movetur A; et eadem ratione
quando movetur B simul movetur C, et cum
movetur € simul movetur D. Sic * ergo simul et
in eodem tempore est motus ipsius A et omnium
aliorum; et poterit seorsum accipi motus unius-
cuiusque horum infinitorum. Et quamvis unum-
quodque horum mobilium moveatur ab unoquo- -
que moventium, non ita quod unum ab omni-
bus, sed singula a singulis; nihilominus tamen,
licet sint infinta moventia et mobilia, tamen
uniuscuiusque mobilium motus est unus numero.
Et licet omnes motus sint infiniti numero, non
tamen sunt infiniti Zn ultimis, idest per privatio-
nem ultimorum, sed uniuscuiusque motus est fi-
nitus, habens determinata ultima.

Et quod uniuscuiusque infinitorum mobilit
motus sit unus numero et finitus, probat quia,
cum omne quod movetur moveatur inter duos
terminos, ex quodam scilicet in quiddam, necesse
est quod secundum diversum modum identitatis.
terminorum, etiam ipse motus sit diversimode
unus, scilicet aut numero aut specie aut genere.
Numero quidem est idem motus, qui est ex eodem
termino a quo in idem numero sicut in terminum
ad quem; ita tamen quod sit etiam * in eodem
numero tempore; et cum hoc oportet quod sit
eiusdem mobilis numero. Et ad exponendum

LET

α) ita tamen quod sit etiam.-- Pro tamen, etiam ACIKMNTVXY; etiam om. BDGINQRSXpHsA.

om. BD

E

moveatur ACIK
TvxYab. - et
DEGHZ.

emonstrat v.

CAP; I, LECT. II

quod dixerat, subiungit quod motus numero unus
est ex eodem in idem, sicut ex Aoc albo, quod
significat unum numero, in Aoc nigrum, quod
etiam nominat aliquid idem numero, et secun-
dum Aoc tempus determinatum, quod etiam * est
unum numero: quia si esset motus secundum
aliud tempus, licet aequale, non esset numero
unus, sed specie tantum. Sed motus est unus ge-
nere, qui est in eodem praedicamento, vel * sub-
stantiae vel cuiuscumque alterius generis; sicut
omnis generatio substantiae est eadem genere,
et omnis alteratio similiter. Sed motus est specie
unus, qui est ex eodem secundum speciem in
idem secundum speciem; sicut omnis denigratio,
quae est ex albo in nigrum, est eadem specie,
et omnis depravatio, quae est ex bono in ma-
lum. Et haec etiam in quinto * dicta sunt.

His igitur duobus suppositis, scilicet quod simul
movetur et movens et motum, et quod potest ac-
cipi motus uniuscuiusque mobilium tanquam fi-
nitus et unus; accipiatur motus huius mobilis quod
est A, et sit E ^; et motus ipsius B sit Z, et motus
CD et omnium consequentium sit IT 7, Tempus
autem in quo movetur A, sit K. Sed quia motus
ipsius A est determinatus, idest finitus, etiam tem-
pus in quo est iste motus, scilicet K, est deter-
minatum et non infinitum: quia sicut in sexto *
ostensum est, finitum et infinitum simul * inveni-
tur in tempore et motu. Ex dictis autem patet,
quod in eodem tempore in quo movetur A, mo-
vetur *et B, et omnia alia: ergo motus omnium,
qui est EZIT, est in tempore finito. Sed iste
motus est infinitus, cum sit infinitorum. Ergo se-
quetur quod motus infinitus sit in tempore finito ;
quod est impossibile. Hoc autem ideo sequitur,
quia in quo tempore movetur A, moventur omnia
alia, quae sunt infinita numero. Nec differt quan-
tum ad propositum pertinet, utrum motus omnium
mobilium sit aequalis velocitatis, aut inferiora
mobilia tardius moveantur et in maiori tempore;
quia omnino sequetur quod motus infinitus sit
in tempore finito, quia unumquodque mobilium
necesse est quod habeat velocitatem et tardita-
tem finitam. Hoc autem est impossibile, scilicet
motum infinitum esse in tempore finito. Ergo
et primum est impossibile, scilicet quod proce-
datur in mobilibus et moventibus in infinitum.

3. Deinde cum dicit: Sic igitur etc., ostendit
quod praecedens ratio non efficaciter concludit *.
Et dicit quod praedicto modo videtur demonstrari
principale propositum, scilicet quod non in infi-
nitum procedatur in moventibus et motis; non
tamen efficaciter demonstratur, quia * nullum in-
conveniens accidit ex praemissis. Contingens est
enim et possibile, quod in tempore finito sit mo-
tus infinitus; ita tamen quod non sit unus et
idem, sed alius et alius; inquantum scilicet infi-
nita sunt quae moventur. Nihil enim prohibet

327

infinita in tempore finito moveri simul. Et * hoc
concludebat ratio praedicta. Erant enim mobilia
infinita diversa, et sic motus eorum erant diversi;
quia ad unitatem motus non solum requiritur
unitas temporis et termini, sed etiam unitas mo-
bilis, ut in quinto * dictum est.

4. Deinde cum dicit: Sed si id quod movetur etc.,
ostendit quomodo praedicta ratio efficaciam habere
possit: et primo quomodo habeat efficaciam ex
suppositione facta; secundo quomodo habeat effi-
caciam simpliciter, ibi: Nzhil autem differat * etc.
Dicit ergo primo, quod id quod localiter et cor-
poraliter movetur primo et immediate ab aliquo
mobili * movente, necesse est quod tangatur ab
eo, sicut baculus tangitur a manu; vel quod con-
tinuetur ei, sicut continuatur una * pars aeris alteri,
et sicut pars * continuatur animali. Et hoc videtur
contingere in omnibus, quod movens semper con-
iungitur mobili altero istorum modorum. Accipia-
tur ergo alter istorum modorum, scilicet quod
ex omnibus infinitis mobilibus et moventibus ef-
ficiatur unum, scilicet ipsum totum universum,
per continuationem quandam. Hoc ergo, quia
contingens est, supponatur: et istud totum, quod
est quaedam magnitudo et continuum, vocetur
ABCD, et motus eius vocetur EZIT ?. Et quia
posset aliquis dicere quod EZIT erat motus fi-
nitorum mobilium, et ita non potest esse motus
totius infiniti; subiungit quod nihil differt quan-
tum ad propositum pertinet, utrum accipiatur fi-
nita magnitudo quae movetur, aut infinita. Sicut
enim simul quando movebatur A, in tempore
scilicet finito, quod est K, movetur quodlibet fi-
nitorum mobilium, quae sunt numero infinita; ita
etiam simul in eodem tempore movetur tota ma-
gnitudo infinita. Sequitur ergo impossibile, quod-
cumque horum detur, sive quod sit magnitudo
finita constans ex magnitudinibus numero infini-
tis, sive quod sit magnitudo infinita, et motus eius
in tempore finito; cum sit ostensum supra * quod
mobile infinitum non potest moveri tempore fi-
nito. Ergo impossibile est hoc ex quo sequeba-
tur, scilicet quod procedatur in infinitum in mo-
ventibus et motis. Manifestum est ergo quod hoc
quod unum moveatur ab altero, non procedit in
infinitum: sed stabit alicubi, et erit aliquod pri-
mum mobile, quod scilicet moveatur ab altero
immobili.

5. Et .quia praedicta probatio procedit sup-
posito quodam, scilicet quod omnia infinita mo-
ventia et mota continuentur ad invicem et con-
stituant unam magnitudinem, et sic posset alicui
videri quod non simpliciter concludatur; ideo
subiungit quod non differt hanc demonstrationem
processisse quodam supposito ; quia ex contin-
genti supposito, etiam si sit falsum, non potest
sequi aliquod impossibile. Cum ergo praedicta
ratio ducat ad impossibile, illud impossibile non

B) et sit E.— PNsFGI et b; et sit in quo E, B; et sit motus eius
E, D; et ille sit E, LS; et motus eius sit E, R; sit E, Z; et sit in
quo est E, sH; et motus ipsius sit E, sQ; om. cet. et a.

Y) sit IT.— sit GT', P.— Pro sit K, quod hab. PDLS, sit R ma-

xima pars codd. et omnes edd. priores Piana; sed infra pro scilicet K,
Scilicet R, P cum prioribus edd. et codd. exc. DLS.— Pro EZIT, EZGT P.

9) vocetur EZIT. — vocetur EFGH P; item lin. seq. — Infra pro
quod est K, quod est R edd. ab, Venet. 1504,1545 et codd. exc. LORS.

* ex add. νη.

* Lect. vt, n. 5.

* Num. seq.

* mobili om. Bp
EFHLOSZpG.

* una om. EG.

* pes n.

e

* Num. 2.

*

et moventia

add. p. .

ab

etiam codd. et

328

sequitur ex isto contingenti supposito, sed ex
alio, quod oportet esse impossibile, cum ex eo
impossibile sequatur. Et sic patet quod in de-
monstrationibus ad impossibile ducentibus, nihil
refert * utrum accipiatur falsum contingens adiun-
ctum impossibili, vel verum. Ostenditur enim im-
possibile esse illud, ex quo, cum adiunctione con-
tingentis falsi, sequitur impossibile, sicut si ex eo
impossibile sequeretur, adiuncto quodam vero:
quia sicut ex vero non potest sequi impossibile,
ita nec ex contingenti.

6. Sed potest aliquis dicere, quod non est con-
tingens omnia mobilia * continuari; sed impos-
sibile est continuari elementa ad invicem, et
cum * caelestibus corporibus. Sed dicendum est
quod alio modo accipitur contingens et impossi-
bile, cum demonstratur aliquid de genere, et cum
demonstratur aliquid de specie. Quia cum agitur

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VII

de specie, oportet accipi ut impossibile esse il-
lud 5, cui repugnat vel genus vel differentia spe-
ciei, ex quibus ratio speciei constituitur. Cum vero
agitur de genere, accipitur ut contingens omne
illud cui non repugnat ratio generis, licet ei repu-
gnet differentia constituens speciem: sicut si lo-
querer de animali, possem accipere ut contingens,
quod omne animal esset alatum; sed si descen-
derem ad considerationem hominis, impossibile
esset hoc animal esse alatum. Quia igitur Aristo-
teles hic loquitur de mobilibus et moventibus in
communi, nondum applicando ad determinata
mobilia; esse autem contiguum vel continuum
indifferenter se habet ad rationem moventis et
mobilis; ideo accepit * ut contingens, quod omnia
mobilia sint continua ad invicem: quod tamen
est impossibile, si mobilia considerentur secun-
dum suas naturas determinatas.

t) nihil refert. — nil refert Pab, nihil differt EGpKR. — Ibi impos-
sibile esse illud, impossibile illud PACIKMNQTVXYab. — Pro sicut si
ex 60, sicut ex eo Pab et codd. exc. BDFHORZsG.

t) esse illud. — Ita legunt Pab et maxima pars codd.; sed credimus

quod esse corruptio sit pro omne (quod habent alii) prout

accidit; cf. enim infra accipitur ut contingens omne illud. — Ibi diffe-
rentia constituens speciem, Aab et Venet. 1504, 1545 om. differentia;
Venet. autem 1551 et sequentes edd. lacunam implent ponendo ratio.

TUN ΑΝ POSTRE

pi. text. 9.

CAP. II, LECT. III

LECTIO TERTIA

329

PROBATUR IN MOTU LOCALI QUOD MOVENS ET MOTUM OPORTET ESSE SIMUL

.* Pmawrt edi * Τὸ δὲ πρῶτον κινοῦν, μὴ ὡς τὸ οὗ

ἕνεκεν, ἄλλ᾽ ὅθεν ἡ ἀρχὴ τῆς κι-
-Ὁ- ,

νήσεως, ἐστὶν ἅμα τῷ κινουμένῳ.
e δὲ , à , )02 » “Ὁ
Αμα δὲ λέγω διότι οὐθὲν αὐτῶν

-Ὁ * ^
μεταξύ ἐστιν. τοῦτο Ydo κοινὸν
ἐπὶ παντὸς κινουμένου καὶ κινοῦν-
τός ἐστιν.

᾿Επεὶ δὲ τρεῖς εἰσὶ κινήσεις, ἥ τε

χατὰ τόπον χαὶ χατὸ τὸ ποιὸν
καὶ xacÀ τὸ ποσόν, ἀνάγχη καὶ
τὰ χινού eva. εἶναι τρία. Ἢ μὲν
οὖν κατὰ τόπον φορά, ἡ δὲ κατὰ
τὸ ποιὸν ἀλλοίωσις, ἡ δὲ κατὰ τὸ
ποσὸν αὔξησις xxi φθίσις. Πρῶτον
μὲν οὖν περὶ τῆς φορᾶς εἴπωμεν"
αὕτη γὰρ πρώτη τῶν κινήσεών
ἐστιν. ;

SP ὃ ^ M ΄ L4 » τ ὦἴἊῷῳ
παν Ἢ ^70 φερόμενον Ὥστοι αὐτό

ὑφ᾽ αὐτοῦ κινεῖται ἢ ὑφ᾽ ἑτέρου.
Ei μὲν οὖν ὑφ᾽’ αὑτοῦ, φανερὸν ὡς
ἐν ἑαυτῷ τοῦ χινοῦντος ὑπάρχον-
τος ἅμα τὸ χιγοῦν. xa τὸ κινού-
μενον ἔσται, καὶ οὐθὲν αὐτῶν με-
ταξύ.

Τὸ δ’ ὑπ᾽ ἄλλου χινούμενον τετρα-

χῶς κινεῖται: αἱ γὰρ ὑφ᾽ ἑτέρου
κινήσεις τέτταρές εἰσιν, ὦσις ἕλξις
ὄχησις δίνησις. Καὶ γὰρ τὰς ἄλλας
πάσας εἰς ταύτας ἀνάγεσθαι συμ.-
βαίνει.

Τῆς μὲν οὖν ὥσεως τὸ μὲν ἔπωσις τὸ

δ᾽ ἀπωσίς ἐστιν. "ἕπωσις μὲν οὖν
ἐστὶν ὅταν τὸ κινοῦν τοῦ χινουμέ-
νου μηὴ ἀπολείπηται, ἄπωσις δὲ
ὅταν τὸ ἀπῶσαν ἀπολείπηται.

"H δὲ ὄχησις ἐν ταῖς τρισίν ἐστι κι-

γήσεσιν. Τὸ μὲν γὰρ ὀχούμενον οὐ
χαθ᾽ αὐτὸ χινεῖται ἀλλοὸ xacd
συμβεβηκός. τῷ γὰρ ἐν κινουμένῳ
εἶναι ἢ ἐπὶ κινουμένου κινεῖται.
Τὸ δὲ ὀχοῦν κινεῖται ἢ ὠθούμενον
ἢ ἑλχόμενον ἢ δινούμενον. Φανερὸν
οὖν ὅτι ἡ ὄχησις ἐν ταῖς τρισὶν
ἔσται χινήσεσιν.

Ἢ δ᾽ ἕλξις ἤτοι ὅταν πρὸς αὐτὸ 7)

πρὸς ἕτερον θάττων ἡ ἡ κίνησις ἡ
τοῦ ἕλκοντος p χωριζομένη τῆς
τοῦ ἑλχομένου. Καὶ γὰρ καὶ πρὸς
αὐτόν ἐστιν ἡ ἕλξις καὶ πρὸς ἕτε-
ρον. Καὶ αἱ λοιπαὶ δὲ ἕλξεις αἱ
αὐταὶ τῷ εἴδει εἰς ταῦτα ἀναχθή-
σονται. οἷον ἡ εἴσπνευσις χαὶ ἡ
ἔχπνευσις χαὶ ἡ πτύσις χαὶ ὅσαι
τῶν σωμάτων ἢ ἐχχριτικαὶ ἢ λη-
Opp. D. Τβομδε T. II.

** Primum autem movens, non sicut
cuius causa, sed unde est principium
motus, est simul cum eo quod mo-
vetur. Simul autem dico, quia nihil
ipsorum medium est: hoc enim com-
mune estin omni quod movetur et
quod movet.

* Quoniam autem tres sunt motus, qui
secundum locum, et qui secundum
qualitatem, et secundum quantitatem;
necesse est et ea quae moventur tria
esse. Qui quidem igitur secundum
locum, loci mutatio; qui vero secun-
dum qualitatem, alteratio; qui vero
secundum quantitatem, augmentum
vel decrementum. Primum quidem
igitur de loci mutatione dicamus:
haec enim primus motuum est.

Omne igitur quod fertur, aut ipsum a
seipso movetur aut ab altero. Si igi-
tur a seipso, manifestum est quod
cum in ipso movens sit, simul mo-
vens et quod movetur erit, et nul-
lum illius medium.

Quod autem ab alio movetur, quadri-
fariam movetur.. Qui enim sunt ab
altero motus, quatuor sunt: pulsio,
tractio, vectio, vertigo. Et namque
omnes alios in hos reduci accidit.

Pulsionis igitur alia impulsio, alia ex-
pulsio. Impulsio quidem est cum mo-
vens ei quod movetur non deficit:
expulsio cum expellens deficit.

Vectio autem in tribus erit motibus.
Quod quidem enim vehitur, non se-
cundum se movetur, sed secundum
accidens. In eo enim quod est in eo
quod movetur, aut super id quod
movetur, movetur ipsum. Vehens
autem movetur aut pulsum. aut tra-
ctum aut vertigine ductum. Manife-
stum igitur quoniam vectio in tribus
motibus erit.

Tractio autem est, cum etiam ad ipsum
vel ad alterum velocior sit motus
trahentis, non separatus ab eo quod
trahitur: et namque ad ipsum est tra-
ctio, et ad alterum. Et reliqui tractus
idem specie in hos reducuntur; ut
inspiratio et expiratio, et spuitio, et
quicumque corporum emissivi aut
receptivi sunt, et spathesis et kerkisis.
Aliud est quidem ipsorum congrega-

* Τὸ δὲ πρῶτον κινοῦν, μὴ ὡς τὸ οὗ 'Dipor.- Cap.r.

ἕνεχεν, ἀλλ᾽ ὅθεν ἡ ἀρχὴ τῆς κι-
γήσεως, ἐστὶν ἅμα τῷ κινουμένῳ"
&ux δὲ λέγω; διότι οὐθὲν αὐτῶν
μεταξύ ἔστι. Τοῦτο γὰρ κοινὸν ἐπὶ
παντὸς κινουμένου ἢ χινοῦντός
ἐστιν. ᾿Επεὶ δὲ τρεῖς εἰσὶ κινήσεις,
d τε χατὰ τόπον χαὶ χκατοὸ τὸ
ποιὸν χαὶ χατὸ τὸ ποσόν, ἀνάγκη
καὶ το κινούμενα τρία. Ἢ μὲν οὖν
κατὰ τόπον; φορά: ἡ δὲ χατὸ τὸ
ποιόν, ἀλλοίωσις: ἡ δὲ χατὸὰ τὸ
ποσόν, αὔξησις xal φθίσις. Πρῶτον
μὲν οὖν ὑπὲρ τῆς φορᾶς εἴπωμεν"
αὕτη γορ πρώτη τῶν χινήσεών ἐσ-
τιν. “Ἅπαν δὴ τὸ φερόμενον ἢ ὑφ᾽
αὑτοῦ χινεῖται ἢ ὑπ᾽ ἄλλου. Ὅσα
μὲν οὖν αὐτὰ ὑφ᾽ αὐτῶν χινεῖται,
φανερὸν ἐν τούτοις ὅτι ἅμα τὸ χι-
νούμενον χαὶ τὸ κινοῦν ἐστίν" ἐνυ-
πάρχει γὰρ αὐτοῖς τὸ πρῶτον χι-
γοῦν" ὥστ᾽ οὐδέν ἐστιν ἀναμεταξύ.
Ὅσα δ᾽ ὑπ᾽ ἄλλου χινεῖται, τε-
τραχῶς ἀνάγκη γίνεσθαι: τέτταρα

do εἴδη τῆς ὑπ᾽ ἄλλου φορᾶς,
ἕλξις; ὦσις, ὄχησις, δίνησις. “λπα-
σαι γὰρ αἱ κατοὶ τόπον χινήσεις
ἀνάγονται εἰς ταύτας: ἡ μὲν γὰρ
ἔπωσις «oí; τίς ἐστιν, ὅταν τὸ
ἀπ᾿ αὐτοῦ χινοῦν ἐπαχολουθοῦν
o04- ἡ δ᾽ ἄπωσις, ὅταν μὴ ἐπα-
χολουθῇ κινῆσαν" ἡ δὲ ῥῖψις, ὅταν
σφοδροτέραν ποιήσῃ τὴν ἀπ᾽ αὐὖὐ-
τοῦ χίνησιν τῆς χατὰ φύσιν φορᾶς,
καὶ μέχρι τοσούτου φέρηται, ἕως
ἂν χρατῇ ἡ χίνησις. Πάλιν ἡ δίω-
σις χαὶ σύνωσις ἄπωσις καὶ ἕλξις
εἰσίν: ἡ μὲν γὰρ δίωσις ἄπωσις (ἢ
γὰρ ἀφ᾽ αὐτοῦ ἢ ἀπ᾽ ἄλλου ἐστὶν
ἡ ἄπωσις), ἡ δὲ σύνωσις ἕλξις (καὶ

ἂρ πρὸς αὐτὸ καὶ πρὸς ἄλλο ἡ
ἕλξις). Ὥστε καὶ ὅσα τούτων εἴδη,
οἷον σπάθησις καὶ χέρχισις: ἡ μὲν
γὰρ σύνωσις, ἡ δὲ δίωσις. Ὁμοίως
δὲ καὶ αἱ ἄλλαι συγχρίσεις χαὶ δια-
κρίσεις: ἅπασαι γὰρ ἔσονται διώ-
σεις ἢ συνώσεις, πλὴν ὅσαι ἐν γε-
νέσει καὶ φθορᾷ εἰσίν. "Aya, δὲ φα-
νερὸν ὅτι οὐδ᾽ ἔστιν ἄλλο τι γένος
χινήσεως ἢ iion καὶ διάκρισις"
ἅπασαι γὰρ διανέμονται εἴς τι-
νας τῶν εἰρημένων. Ετι

δ᾽ ἡ μὲν
εἰσπνοὴ ἕλξις, ἡ

δ᾽ ἐχπνοὴ ὦσις.
Ὁμοίως δὲ καὶ ἡ πτύσις, καὶ ὅσαι
ἄλλαι διὰ τοῦ σώματος ἢ ixxpi-
τικαὶ ἢ ληπτικαὶ κινήσεις" αἱ μὲν
γὰρ ἕλξεις εἰσίν, αἱ δ᾽ ἀπώσεις.
Δεῖ δὲ καὶ τὰς ἄλλας τὰς χκατὸ
τόπον ἀνάγειν" ἅπασαι γὰρ πί-
πτουσιν εἰς τέσσαρας ταύτας. Τού-
Toy δὲ πάλιν ἡ ὄχησις xal ἡ δί-
νησις εἰς ἕλξιν χαὶ ὦσιν. Ἡ μὲν
γὰρ ὄχησις acd τούτων τινὰ τῶν
τριῶν τρόπων ἐστί. τὸ μὲν γὰρ

43

* hic edd. a b et
codd. exc. BLNZ.

* Lect. v.

* Num. seq.

330

πτικαὶ εἰσι, καὶ ἡ σπαθησις δὲ χαὶ
ἡ κέρχισις" τὸ μὲν γὰρ αὐτῶν σῦγ-
χρισις τὸ δὲ διάκρισις. Καὶ πᾶσα
δὴ κίνησις ἡ κατὰ τόπον συγχρισις
xai διάκρισίς ἐστιν.

Ἢ δὲ δίνησις σύγκειται ἐξ ἕλξεως
καὶ ὥσεως. Τὸ μὲν vdp ὠθεῖ τὸ
κινοῦν, τὸ δ᾽ ἕλχει.

a

Φανερὸν οὖν ὡς ἐπεὶ ἅμα τὸ ὠθοῦν

xai τὸ ἕλχον τῷ ὠθουμένῳ καὶ

ἑλκομένῳ ἐστίν, οὐθὲν μεταξὺ τοῦ
[κατὰ τόπον] χινουμένου καὶ τοῦ
χινοῦντος ἐστίν.

-

Τοῦτο δὲ δῆλον χαὶ ἐκ τῶν ὁρισμῶν"
[4 A]

ἡ μὲν γὰρ ὥσις 7 ἀφ᾽ ἑαυτοῦ T
ἀπ᾽ ἄλλου πρὸς ἄλλο χίνησις, ἡ ὃ
ἕλξις ἀπ᾽ ἄλλου πρὸς αὐτὸ ἢ πρὸς
ἄλλο, ἔτι ἡ σύνωσις καὶ ἡ δίωσις.

'H δὲ ῥῖψις ὅταν θάττων ἡ κίνησις
γένηται τῆς κατὰ φύσιν τοῦ φερο-
μένου σφοδροτέρας γενομένης τῆς
ὥσεως;, xo μέχρι τούτου συμϑαί-
νει φέρεσθαι μέχρι ἂν οὐ σφοδρο-
τέρα ἦ ἡ κίνησις τοῦ φερομένου.
φανερὸν δὴ ὅτι τὸ [κατὸ τόπον]
κινούμενον καὶ τὸ κινοῦν ἅμα, καὶ
οὐθὲν αὐτῶν ἐστὶ μεταξύ,

tio, aliud disgregatio. Et omnis igitur
motus qui est secundum locum, ag-
gregatio et disgregatio est.

Vertigo autem componitur quidem ex
tractu et pulsione: hoc quidem pellit
movens, illud autem trahit.

Manifestum igitur est quod si simul
pellens et trahens est cum eo quod
pellitur et trahitur, nullum medium
eius quod movetur et moventis est.

Hoc autem manifestum ex dictis. Pul-
sio quidem aut a seipso aut ab alio
ad aliud motus est: tractus autem
ab alio ad ipsum aut ad aliud est.
Adhuc autem synosis et diosis.

Proiectio autem, quando velocior mo-
tus fiat quam qui secundum naturam
lati, fortiori facta pulsione: et hoc
facto, tamdiu accidit ferri, quousque
fortior sit motus eius quod fertur.
Manifestum igitur quoniam quod
movetur et movens simul sunt, et
nullum medium est ipsorum.

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VII

ὀχούμενον κινεῖται χατοὶ συμβεβη-
κός, ὅτι ἐν κινουμένῳ ἐστὶν ἣ ἐπὶ
κινουμένου τινός" τὸ δ᾽ ὀχοῦν ὄχεϊ
ἢ ἑλκόμενον ἢ ὠθούμενον ἢ δινού-
μενον: dove χοινή ἐστιν ἁπασῶν
τῶν τριῶν ἡ ὄχησις. Ἢ δὲ δίνησις
σύγκειται ἐξ ἕλξεώς τε Xal ὥσεως"
ἀνάγκη C τὸ δινοῦν τὸ μὲν ἕλ-
χειν, τὸ δ᾽ ὠθεῖν: τὸ μὲν γὸρ ἀφ᾽
αὑτοῦ, τὸ δὲ πρὸς αὐτὸ ἄγει.
Ὥστ᾽ εἰ τὸ ὠθοῦν x«l τὸ ἕλκον
ἅμα τῷ ὠθουμένῳ xal τῷ ἑλκομέ-
νῷ φανερὸν ὅτι τοῦ χατὸ τόπον χι-
νουμένου καὶ χινοῦντος οὐδὲν ἐστι
μεταξύ. ᾿Αλλὰ μὴν τοῦτο δῆλον
καὶ £x τῶν ὁρισμῶν. Ὦσις μὲν γάρ
ἐστιν ἡ ἐφ᾽ αὐτοῦ ἢ ἀπ’ ἄλλου
πρὸς ἄλλο κίνησις, ἔλξις δὲ ἡ ἀπ᾿
ἄλλου πρὸς αὐτὸ ἢ πρὸς ἄλλο,
ὅταν θᾶττον ἡ κίνησις ἢ τοῦ ἕλ-.
χοντος, ἡ χωρίζουσα ἀπ᾽ ἀλλήλων
τὰ συνεχῆ" οὕτω γὰρ συνεφέλκε-
ται θάτερον. Τάχα δὲ δόξειεν ἂν
εἶναί τις ἕλξις χαὶ ἄλλως: τὸ γὰρ
ξύλον ἕλκει τὸ πῦρ οὐχ οὕτως.
Τὸ δ᾽ οὐθὲν διαφέρει χινουμένου
τοῦ ἕχχοντος ἢ μένοντος ἕλχειν"
ὁτὲ μὲν γὰρ ἕλχει οὗ ἐστιν, ὁτὲ δὲ
οὗ ἦν. ᾿Αδύνατον δὲ 3j ἀφ᾽ αὐτοῦ
πρὸς ἄλλο f| ὄπ’ ἄλλου πρὸς αὐτὸ
κινεῖν μὴ ἁπτόμενον: ὥστε φανε-
ρὸν ὅτι τοῦ κατὰ τόπον χινουμέ-
νου καὶ κινοῦντος οὐδέν ἐστι με-
ταξύ. n

SxwoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus. — Movens et
motum sunt simul. Explicatur thesis, quae generalis est pro
qualibet specie motus. — 2. Tres species motus. — Per hoc quod
ostenditur propositum in alteratione, probatur etiam de gene-
ratione et corruptione. -- 3. Subdivisio textus. Ostenditur pro-
positum in motu locali: et primo quoad ea in quibus est magis
manifestum. Omne quod localiter movetur, aut movetur a se-
ipso aut ab alio. A seipso autem vel ratione partium, quatenus
una pars movet et alia movetur; vel primo et per se, ut scilicet
secundum se totum moveat se totum. Utroque autem modo
manifestum est quod movens erit in ipso quod movetur, vel
sicut idem est in seipso, vel sicut pars est in toto; ideoque simul
erit movens et motum. - 4. Ostenditur propositum in iis quae
moventur ab alio, de quibus est minus manifestum. — Modi
quibus aliquid movetur localiter ab alio: nempe pulsio, vectio,
tractio, vertigo. — 5. Pulsio est qua movens facit mobile a se di-
stare movendo: et dividitur in impulsionem et expulsionem. —
6. Vectio super aliis tribus motibus fundatur. Quod enim vehitur,
movetur per accidens, quatenus movetur id in quo aut super
quod vehitur. — 7. Tractio differt a pulsione, quia in hac mo-
vens se habet ad mobile ut terminus a quo est motus, in illa
autem ut terminus ad quem: unde tractio est motus quo aliquid
movet alterum ad seipsum. Quod tripliciter contingit: uno modo

uia Philosophus in demonstratione

A ON
e LÀ NA .

KS praecedenti supposuerat quod movens
e

VEN Jest contiguum vel continuum mobili,
AA h *1 ; .
2 hoc * intendit nunc probare. Et primo
ostendit propositum; secundo probat quoddam,
quod in hac probatione supponit, ibi: Quoniam au-
tem quae alterantur * etc. Circa primum duo facit:
primo proponit intentum; secundo probat propo-
situm, ibi: Quoniam autem tres sunt motus * etc.
Dicit ergo primo, quod movens et motum
sunt simul. Sed aliquid dicitur movere dupli-

citer. Uno modo sicut finis movet agentem; et

sicut finis movet ad seipsum; alio modo quatenus trahens al-
terat aliqualiter tractum, ex qua alteratione hoc movetur ad il-
lud; tertio modo quatenus trahens movet ad seipsum motu
locali tantum: et hoc modo definitur hic tractio. - 8. Exponitur
definitio tractionis prout habetur in textu: nempe tractio est cum
motus trahentis ad seipsum vel ad alterum sit velocior, non
separatus ab eo quod trahitur. - 9. De quibusdam motibus,
in quibus ratio tractionis vel pulsionis est minus manifesta. —
IO. Vertigo est motus compositus ex tractu et pulsu. Quod enim
vertitur, ex una parte pellitur et ex alia trahitur. - Quatuor prae-
dicti motus ad pulsum et tractum reducuntur: nam vectio con-
tinetur in aliis tribus, vertigo autem componitur ex pulsu et
tractu. — 11. Probatur ergo in his. duobus, quod omne movens
localiter est simul cum eo quod movetur. a) Ex definitione
utriusque: nam pulsio est motus ab ipso movente vel ab aliquo
alio in aliquid aliud; ergo: oportet quod saltem in principio
motus pellens sit simul cum eo quod pellitur. Tractio autem
est motus ad seipsum vel ad alterum , ita quod trahens non
separatur ab eo quod trahitur. b) Ex congregatione et disgrega-
tione. Pulsio enim est disgregatio , tractio vero congregatio.
Nihil autem posset congregare vel disgregare aliqua, nisi illis -
adesset. - 12. Excluditur obiectio circa proiectionem, quae est
species expulsionis. — Conclusio.

tale movens aliquando.distans est ab agente quem
movet *: alio modo sicut movet id quod est
principium motus; et de tali movente hic in-
telligit. Et propter hoc addidit: mon sicut cuius
causa, sed unde est principium motus. Item. mo-
vens sicut principium motus, quoddam est im-
mediatum, et quoddam remotum. Intelligit autem
hic de immediate. movente, et ideo dixit primum
movens; ut per primum significetur immediatum
mobili, non autem id quod est primum in or-
dine moventium. Et quia in quinto * dixerat ea
esse simul ^ quae sunt in eodem loco, posset ali-

«) ab agente quem movet. — ab 60 quod movetur sZ; pro quem,
quod ed. a et ut videtur 1, quae AKRSTVXY.

8) Et quia in quinto dixerat ea esse simul. — Et quia in quinto
definierat simul esse FR, Et quia simul in quinto definierat ( definie-

- * ideo add. codd.

* Num. seq.
.'* Ostendit pab.

/. * Lect.rt, n.8 sqq.
"Aja Sed. pebes,

— sunt BD.

Lect.xir, n.2.-
add. Bp.

ο΄ κα movetur add.
- codd. exc. EFGL.

CAP. II, LECT. III

quis credere ex hoc quod dicit quod movens et
motum simul sunt, quod quando unum corpus
movetur ab altero, quod oporteat ambo esse in
eodem loco: et ideo ad hoc excludendum sub-
iungit, quod simul dicit hic, non quidem esse in
eodem loco, sed quia nihil est medium inter mo-
vens et motum; sécundum quod contacta vel
continua sunt simul, quia termini eorum sunt si-
mul, vel quia sunt unum. Et quia in praecedenti
demonstratione processerat solum de motu lo-
cali, posset aliquis credere quod hoc haberet ve-
ritatem solum in huiusmodi motu: et ideo ad
hoc removendum subiungit, quod * hoc dictum est
communiter, quod movens et motum sunt simul,
et non specialiter de motu locali; quia hoc est
commune in omni specie motus, quod movens
et motum sunt simul, modo exposito.

2. Deinde cum dicit: Quoniam autem tres etc.,
probat propositum. Et circa hoc duo facit: primo
enumerat species motus; secundo in singulis pro-
bat propositum, ibi: Omne igitur quod fertur * etc.
Dicit * ergo primo quod tres sunt motus: unus
secundum locum, qui dicitur loci mutatio: alius
secundum qualitatem, qui dicitur alteratio: alius
secundum quantitatem, qui dicitur augmentum et
decrementum. Non facit autem mentionem de
generatione et corruptione, quia non sunt motus,
ut in quinto * probatum est. Sed cum sint ** ter-
mini motus, scilicet alterationis, ut habitum est in
sexto *, per hoc quod probatur propositum in alte-
ratione, sequitur etiam idem de * generatione et
corruptione. Sicut igitur tres sunt species motus,
ita tres sunt species mobilium, et etiam moven-
tium; et in omnibus est verum quod dictum est,
scilicet quod movens et motum sint simul, ut
ostendetur in singulis. Sed primo hoc est osten-
dendum in motu locali, qui est primus motuum,
ut in octavo * probabitur.

3. Deinde cum dicit: Omne igitur quod fer-
iur etc., ostendit propositum in singulis trium
praedictorum motuum: et primo in motu locali;
secundo in motu alterationis, ibi: 4f vero neque
alterati * etc.; tertio in motu augmenti et decre-
menti, ibi: E? quod augetur et augens * etc. Circa
primum duo facit: primo ostendit propositum in
quibus magis est manifestum; secundo in quibus
magis latet, ibi: Quod autem ab alio movetur * etc.
Dicit ergo primo *, quod necesse est dicere quod
omne quod movetur secundum locum, aut mo-
vetur a seipso aut * ab altero. Quod autem dicit
a seipso aliquid moveri, potest intelligi dupliciter.
Uno modo ratione partium, sicut ostendet in octa-
vo * quod moventium seipsa, una pars movet et
alia movetur: alio modo primo et per se, ut sci-
licet aliquid secundum se totum moveat se to-

331

tum, sicut supra * probavit quod 7 hoc modo nihil
movet seipsum. Si autem concedatur utroque
modo aliquid moveri a seipso, manifestum est
quod movens erit in ipso quod movetur, vel
sicut idem est in seipso, vel sicut pars est in
toto ?, ut anima in animali. Et sic sequetur quod
simul sit * movens et quod movetur, ita quod
nihil erit ipsorum medium.

4. Deinde cum dicit: Quod autem ab alio mo-
velur etc., ostendit idem in iis quae moventur
secundum locum ab alio, de quibus minus est
manifestum. Et circa hoc tria facit: primo distin-
guit modos quibus aliquid contingit ab altero
moveri; secundo reducit eos ad duos, ibi: Manife-
stum igitur est* etc.; tertio in illis duobus probat
propositum, ibi: Zoc autem manifestum * etc. *
Circa primum duo facit. Primo dividit modos
quibus aliquid movetur ab altero; et dicit quod
sunt quatuor, scilicet pulsio , ftractio , vectio et
vertigo. Omnes enim motus qui sunt ab alio,
reducuntur in * istos.

5. Secundo ibi: Pulsionis igitur etc., manife-
stat praemissos quatuor modos. Et primo mani-
festat pulsionem, quae est cum movens facit ali-
quod mobile a se distare movendo. Dividit autem
pulsionem in duo, scilicet in Zmpulsionem et ex-
pulsionem. Dicitur autem impulsio, quando mo-
vens sic pellit aliquod mobile, quod non deficit
ipsi deferendo ipsum, sed simul cum eo tendit
quo ducit: expulsio autem est, quando movens
sic movet mobile *, quod tamen deficit ei dese-
rendo ipsum, nec comitatur ipsum usque ad fi-
nem motus.

6. Secundo ibi: Vectio autem etc., manifestat
de vectione; et dicit quod vectio fundatur in tribus
aliis motibus, scilicet pulsione, tractione et ver-
tigine, sicut quod est per accidens fundatur in
eo quod est per se. Illud enim * quod vehitur,
non movetur pér se, sed per accidens, inquan-
tum scilicet aliquid alterum movetur, in quo
ipsum est, sicut cum aliquis vehitur a * navi in
qua est; vel super quod est, sicut cum aliquis
vehitur equo. lllud autem quod vehit, movetur
per se, eo quod non est procedere in iis quae mo-
ventur per accidens in infinitum. Et sic oportet
quod primum vehens moveatur aliquo motu per
se, vel pulsu vel tractu vel vertigine. Ex quo
manifestum est quod vectio in tribus aliis moti-
bus continetur.

7. Tertio ibi: Zractio autem etc., manifestat
tertium modum *, scilicet zractum. Et sciendum
est quod tractio a pulsione differt, quia in pulsione
movens se habet ad mobile ut terminus a quo
est motus eius, in tractu vero se habet ut ter-
minus ad quem. Illud ergo trahere dicitur, quod

tur S) esse cet. Et quia simul in quinto diffinitur esse simul ed. a;
b et Venet. 1504 om. ea. — Post subiungit pergunt AIKLMSTVXY :
quod simul dicit hoc (quod Q) quidem non erit in eodem loco; ed. a:
quod simul dicit quod non quidem esse in eodem loco; pro dicit hic,
hic dicit cet. — Pro sed quia, sed ideo quia BDEFGHLNORSZ.

Y) sicut supra probavit quod. — sicut supra improbavit ostendens
quod D, sicut supra improbavit et N; pro probavit, probabat Ὁ, im-
probavit cet. exc. BEpVY.

ὃ) manifestum est... pars est in toto.— Ita codd.; edd. vero: manifestum

erit quod movens erit in seipso (se om. a b et Venet. 1504) quod move-
tur vel sicut idem est in seipso quod movetur vel sicut pars est in toto.

t) ibi: Hoc autem manifestum etc. — Haec 'om. codd. exc. BLRZ
sCEHOY; F habet ibi et pro textu reliquit spatium album, quod alia
manus implevit.

t)quando movens sic movet mobile, — Pro movet, pellit BDLNQ
SZsHO, om. AIKTVXYpCO, spatium alb. M, ras. pH; mobile om.
PpR; editio a: quando movens sit idest movet mobile, et pergit: quod
tamen deficiet deserendo ipsum; etiam Pb om. ei.

* Lect. 1, n. 3.

ὃ

* sunt E, sint G.

* ad EGMNZPH.

* autem PEGLsab.

* in FQR$E, om.
cet.

* motum »vab,
medium Q; AIKT
aequiv.

* alterum ed. a
et codd. exc. B.

* movetur ed. a
et codd. exc. FL
NR.

* movetur PAD.

* tendit p, redi-
ret EGH.
* purgatur G.

* edi ACDEGHIKL
NQTWXvsr et a.

* hoc add. ab.

* et add. ABCGIK
LMRVYZ.

* motus omittunt
codd. et a.

332

movet alterum ad seipsum. Movere autem aliquid
secundum locum ad seipsum contingit tripliciter.
Uno modo sicut finis movet; unde et finis di-
citur trahere, secundum illud poetae: trahit sua
quemque voluptas ": et hoc modo potest dici quod
locus trahit id quod naturaliter movetur ad lo-
cum. Alio modo potest dici aliquid trahere, quia
movet illud ad seipsum alterando aliqualiter, ex
qua alteratione contingit quod alteratum * movea-
tur secundum locum: et hoc modo magnes dicitur
trahere ferrum. Sicut enim generans movet gra-
via et levia, inquantum dat eis formam per quam
moventur * ad locum, ita et magnes dat aliquam
qualitatem ferro, per quam movetur ad ipsum.-
Et quod hoc sit verum patet ex tribus. Primo qui-
dem quia magnes non trahit ferrum ex quacum-
que distantia, sed ex propinquo: si autem ferrum
moveretur * ad magnetem solum sicut ad finem,
sicut grave ad suum locum, ex qualibet distantia
tenderet * ad ipsum. Secundo quia si magnes aliis
perungatur *, ferrum attrahere non potest; quasi
alis vim alterativam ipsius impedientibus, aut
etiam in contrarium alterantibus. Tertio quia ad
hoc quod magnes attrahat ferrum, oportet prius
ferrum liniri cum magnete, maxime si magnes sit
parvus; quasi ex magnete aliquam virtutem fer-
rum accipiat ut ad eum * moveatur. Sic igitur
magnes attrahit ferrum non solum sicut finis, sed
etiam sicut movens et alterans. - Tertio modo di-
citur aliquid attrahere, quia * movet ad seipsum
motu locali tantum. Et sic definitur hic tractio,
prout unum corpus trahit alterum, ita quod tra-
hens simul moveatur cum eo quod trahitur.

8. Hoc est ergo quod dicit, quod tractio est cum
motus trahentis ad seipsum vel ad alterum, sit velo-
cior, non separatus ab eo quod trahitur. Dicit au-
tem: ad ipsum vel ad alterum, quia movens volun-
tarium potest uti altero ut seipso: unde potest ab
alio pellere sicut * a seipso, et ad aliud trahere
sicut ad seipsum. Sed hoc in motu naturali non
contingit; immo semper pulsio naturalis est a
pellente, et tractio naturalis ad trahentem. Addit
autem: cum velocior sit motus *; quia contingit
quandoque quod id quod trahitur, etiam per se
movetur illuc quo trahitur; sed a trahente velo-
ciori motu compellitur moveri: et quia trahens
movet suo motu, oportet quod motus trahentis sit
velocior quam motus naturalis eius quod trahitur.
Adiungit autem: non separatus ab eo quod tra-
hitur, ad differentiam pulsionis. Nam in pulsione
pellens quandoque separatur ab eo quod pellit,
quandoque vero non; sed trahens nunquam sepa-
ratur ab eo quod trahitur; quinimmo simul move-
tur trahens cum eo quod trahitur. Exponit autem
quod dixerat, ad ipsum vel ad alterum, quia con-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VII |

tingit esse tractionem ad ipsum trahentem * et
ad alterum in motibus voluntariis, ut dictum est.
9. Et quia sunt quidam motus in quibus non ita
manifeste salvatur ratio tractionis, consequenter
ostendit eos etiam reduci ad hos modos tractionis

quos posuerat, scilicet ad seipsum et ad alterum.

Et hoc est quod dicit, quod omnes alii tractus, qui
non nominantur tractus, reducuntur in hos duos
modos tractionis; quia sunt idem specie cum eis
quantum ad hoc quod motus accipiunt speciem
a terminis; quia et ili tractus sunt ad seipsum
vel ad alterum, sicut patet in inspiratione ^ et
expiratione. Znspiratio enim est attractio aeris,
expiratio vero est aeris expulsio; et similiter spuitio
est expulsio sputi. Et similiter dicendum est de
omnibus aliis motibus, per quoscumque aliqua
corpora extra mittuntur vel intra recipiuntur; quia
emissio reducitur ad pulsionem, receptio autem
ad tractionem '. Et similiter spathesis est pulsio,
et kerkisis est attractio. Spathe enim in graeco
dicitur ensis vel spatha: unde spathesis idem est
quod spathatio, idest percussio per ensem, quae fit
pellendo. Et ideo alia littera quae dicit speculatio,

videtur esse vitio scriptoris corrupta; quia pro

spathatione posuit speculationem. Kerkisis autem
est attractio. Est autem Kkerkis in graeco quoddam
instrumentum quo utuntur textores, quod ad se
trahunt texendo, quod latine dicitur radius: unde
alia littera habet radiatio. Horum enim duorum,
et quorumcumque motuum emissivorum et re-
ceptivorum, aliud est congregatio, quod * pertinet
ad attractionem *, quia congregans movet aliquid
ad alterum: aliud est disgregatio, quae pertinet ad
pulsionem, quia pulsio est motus alicuius ab alio.
Sic ergo patet quod omnis motus localis est aggre-
gatio vel disgregatio; quia omnis * motus localis
est ab aliquo vel ad aliquid. Et per consequens patet
quod omnis motus localis est pulsio vel tractio.
το. Deinde cum dicit: Vertigo autem etc., manife-
stat quid sit vertigo; et dicit quod vertigo est quidam
motus compositus ex tractu et pulsu. Cum enim ali-
quid vertitur, ex una parte pellitur et ex alia trahitur.
Deinde cum dicit: Manifestum igitur etc., osten-
dit quod omnes quatuor motus * praedicti ad pul-
sum et tractum reducuntur, et quod idem est *
iudicium de omnibus, et de istis duobus. Quia enim
vectio consistit in tribus aliis, et vertigo componitur
ex pulsu et tractu, relinquitur quod omnis motus
localis qui est ab alio, reducitur ad pulsum et
tractum. Unde manifestum est quod si in pulsu
et tractu movens et motum sint * simul, idest ita
quod pellens sit simul cum eo quod pellitur, et
trahens cum eo quod trahitur; consequens erit
universaliter verum esse, quod nullum sit medium
inter movens secundum locum et motum *.

7) trahit sua quemque voluptas. — trahit sua quaecumque volu-
ptas (voluntas) ACIKSVXY, trahit sua quaeque (quem pB) voluptas
BFMZ, trahit sua quemcumque voluptas GR, trahit sua quodcumque
voluptas O, trahit unaquaeque voluptas Ὁ, trahit quaeque sua vo-
luptas 'T; E lac.

0) in inspiratione.— Ita PBR; inspiratione ed. a (et cet. codd.?), in

spiratione ed. b (et cet. codd. ὃ), -- Ibi per quoscumque, per quos N, per
quos, quomodocumque D. vitis T RS

t) ad. tractionem. — ad. attractionem PGNR. et Venet. 1551; ad re-
tractionem C; edd. a b et Venet, 1504, 1545 legunt cum cet. codd.— Infra
pro kerkisis et kerkis, cercisis et cercis ed. b et sequentes, rethesis
ed. a, kerkesis codd. expresse vel corrupte. — Pro spathe, spathi vel
spati codd. et edd., secundum orthographiam illorum temporum.

x) medium inter movens secundum locum et motum. —]ta P secuta
Venet, 1501; medium moventis secundum locum et moti BNsCH et b,
medium moventis (movens L) secundum locum et motum cet. et à.

* attrahentem P. —

* omnis om. P. —

* vel modi add.N. 1

* est om. EGMO -
TVXYd. E

* sunt edd. ab.
et codd. exc. Ε΄
GHT. E

TRETEN NEN οὺς

CAP. II, LECT. III

11. Deinde cum dicit: Zoc autem manife-
stum etc., probat propositum in his duobus mo-
tibus. Et primo ponit duas rationes ad proposi-
tum ostendendum; secundo excludit obiectionem,
ibi: Proiectio autem * etc. Prima autem ratio su-
mitur ex definitione utriusque motus: quia pulsio
est motus ab ipso movente vel ab aliquo alio
in aliquid aliud; et sic oportet quod saltem in
principio motus pellens sit simul cum eo quod
pellitur, dum pellens id quod pellitur removet a
se vel ab alio. Sed tractus est motus ad ipsum
vel ad alterum, ut dictum est *; et quod non se-
paratur trahens ab eo quod trahitur. Ex quo ma-
nifestum est in his duobus motibus, quod mo-
vens et motuni sint simul. - Secunda ratio sumitur
ex congregatione et disgregatione. Dictum est *
enim quod pulsio est disgregatio, et tractio est
congregatio. Et hoc est quod dicit: adhuc autem
synosis, idest congregatio, et dosis, idest divisio.
Non autem * posset aliquid congregare vel disgre-
gare, nisi adesset his quae congregantur et dis-
- gregantur. Et sic patet quod in pulsione et tractu
movens et motum sunt simul.

12. Deinde cum dicit: Proiectio autem etc.,

333

excludit quandam obiectionem , quae accidere
potest circa pulsionem. De tractione enim dictum
est *quod motus trahentis non separatur ab eo
quod trahitur: sed in pulsione dictum est * quod
aliquando deficit pellens ab eo? quod pellitur. Et
talis pulsio vocatur expulsio, cuius species est
proiectio, quae est quando aliquid pellitur cum
quadam violentia in remotum; et sic in proiectione
videtur quod movens et motum non sint simul ^.
Et ideo ad hoc excludendum dicit, quod proie-
ctio est, quando motus eius quod fertur, sit velo-
cior quam motus naturalis, et hoc propter ali-
quam fortem impulsionem factam. Cum enim
aliquid proiicitur ex forti impulsione, movetur
aer velociori motu quam sit motus eius natura-
lis; et ad motum aeris defertur corpus proie-
ctum. Et quamdiu durat aer impulsus, tamdiu
proiectum movetur: et hoc est quod dicit, quod
facta tali impulsione, tamdiu accidit aliquid ferri
proiectum, quamdiu in aere sit * fortior mo-
tus quam eius motus naturalis. -- Sic ergo re-
motahac dubitatione, concludit quod movens et
motum sint simul, et quod inter ea nihil * est
medium.

X) deficit pellens ab eo. — Pro ab eo, ei BFRVYZ; quod ST cor-
rumpunt in enim, Ma in et, et CL omitt. — Post lin. aliquid omitt.
Pab. :

V) in proiectione videtur quod movens et motum non sint simul, —
Ita omnes codd., contra omnes editiones: in proiectione videtur quod
id quod proiicitur non sit simul cum proiiciente.

-

coc oo MMC

e
ἮΝ

Vern

Se

334

LECTIO QUARTA

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VII

OSTENDITUR IN ALTERATIONE, ET IN AUGMENTO ET DECREMENTO,
QUOD MOVENS ET MOTUM SUNT SIMUL

*PmawrL editio * ' AJ) μὴν οὐδὲ τοῦ ἀλλοιουμένου

Bdext. n.

* Text. 12.

* Text. 13.

Xa τοῦ ἀλλοιοῦντος οὐδέν ἐστι με-
ταξύ. Τοῦτο δὲ δῆλον ἐκ τῆς ἐπα-

ὡγῆς. "Ev ἅπασι γὰρ συμβαίνει
ἅμα εἶναι τὸ ἀλλοιοῦν. ἔσχατον
καὶ τὸ πρῶτον ἀλλοιούμενον.

Τὸ γὰρ ποιὸν ἀλλοιοῦται τῷ αἰσθη-

τὸν εἶναι, αἰσθητὰ δ᾽ ἐστὶν οἷς
διαφέρουσι τὸ σώματα ἀλλήλων,
οἷον βαρύτης κουφότης, σχληρότης
μαλακότης; ψύφος ἀψοφία, λευκό-
τῆς μελανότης γλυκύτης πικρό-
τῆς) ὑγρότης ξηρότης) πυκνότης
μανότης καὶ τὰ μεταξὺ τούτων.
ὁμοίως δὲ καὶ τὰ ἄλλα τὰ ὑπὸ
τὰς αἰσθήσεις, ὧν ἐστὶ καὶ ἡ θερμιό-
τῆς καὶ ἡ ψυχρότης καὶ ἡ λειότης
xai ἡ τραχύτης. Ταῦτα γάρ ἔστι
πάθη τῆς ὑποχειμένης ποιότητος.
Τούτοις γὰρ διαφέρουσι τὰ αἰσθη-
τὰ τῶν σωμάτων ἢ κατὰ τὸ τού-
τῶν τι μᾶλλον καὶ ἧττον xal τῷ
τούτων τι πάσχειν' θερμαινόμενα
γὰρ ἢ ψυχόμενα 7i γλυκαινόμενα 7
πικραινόμενα Tj χατά τι ἄλλο τῶν
προειρημένων ὁμοίως τά τε ἔμψυχα
τῶν σωμάτων xxl τὸ ἄψυχα καὶ
τῶν ἐμψύχων ὅσα τῶν μερῶν ἄψυ-
χα. Καὶ αὐταὶ δὲ αἱ αἰσθήσεις ἀλ-
λοιοῦνται. Πάσχουσι γάρ' ἡ yap
ἐνέργεια αὐτῶν χίνησίς ἐστι διοὶ
σώματος πασχούσης τι τῆς αἰσθή-
σεως. Καθ᾿ ὅσα μὲν οὖν ἀλλοιοῦν-
ται τὰ ἄψυχα, καὶ τὸ ἔμψυχα
χατὰ πάντα ταῦτα ἀλλοιοῦνται.
Καθ᾿ ὅσα δὲ τὰ ἔμψυχα ἀλλοιοῦν-
ται, Xü/vd ταῦτα οὐχ ἀλλοιοῦνται
τὰ ἄψυχα" κατὰ γὰρ τὰς αἰσθήσεις
οὐχ ἀλλοιοῦνται, καὶ λανθάνει ἀλ-
λοιούμενα τὰ ἄψυχα. Οὐθὲν δὲ
κωλύει καὶ vd ἔμψυχα λανθάνειν
ἀλλοιούμενα, ὅταν μὴ κατὰ τὰς
αἰσθήσεις συμβαίνῃ τὸ τῆς ἀλλοιώ-
σεως αὐτοῖς. Εἴπερ οὖν αἰσθητὰ
μὲν τὰ πάθη, διὰ δὲ τούτων ἡ ἀλ-
λοίωσις, τοῦτό γε δὴ φανερόν, ὅτι
τὸ πάσχον καὶ τὸ πάθος ἅμα, καὶ
τούτων οὐθέν ἐστι μεταξύ.

Τῷ μὲν γὰρ ὁ ἀὴρ συνεχής, τῷ δ᾽

ἀέρι συνάπτει τὸ σῶμα. Καὶ ἡ μὲν
ἐπιφάνεια πρὸς τὸ φῶς, τὸ δὲ φῶς
πρὸς τὴν ὄψιν. 'Ομοίως δὲ χαὶ ἡ
ἀκοὴ καὶ ἡ ὄσφρησις πρὸς τὸ κινοῦν
αὐτὸς πρῶτον. Τὸν αὐτὸν δὲ τρό-
πον ἅμα καὶ ἡ γεῦσις καὶ ὁ χυμός
ἔστιν. Ὡσαύτως δὲ χαὶ ἐπὶ τῶν
ἀψύχων καὶ τῶν ἀναισθήτων.

Καὶ τὸ αὐξανόμενον δὲ καὶ τὸ αὖξον"

πρόσθεσις γάρ τις ἡ αὔξησις, ὥσθ᾽
ἅμα τό τ᾽ αὐξανόμενον καὶ τὸ
αὖξον. Καὶ ἡ φθίσις δέ' τὸ γὰρ τῆς
φθίσεως αἴτιον ἀφαίρεσίς τις. Φα-
νερὸν δὴ ὡς τοῦ κινοῦντος ἐσχά-
του χαὶ τοῦ χινουμένου πρώτου
οὐθέν ἐστι μεταξύ, ἀνὸ μέσον τοῦ
τε κινοῦντος χαὶ τοῦ κινουμένου.

** At vero neque alterati neque alteran-
tis ullum medium est. Hoc autem
manifestum est ex inductione: in
omnibus enim simul esse accidit al-
terans ultimum, et primum quod
alteratur.

Quale enim alteratur ex eo quod sen-
sibile est. Sensibilia autem sunt, qui-
bus differunt corpora ad se invicem ;
ut gravitas levitas, durities mol-
lities; sonus non sonus, albedo ni-
gredo, dulcedo amaritudo, humi-
ditas siccitas , densitas raritas, et
horum media; similiter autem et
alia quae sub sensu sunt, quorum
est et calor et frigus, et lenitas et
asperitas. Haec enim sunt passiones
subiectae qualitatis. His enim diffe-
runt sensibilia corporum, aut secun-
dum aliquod horum magis et minus,
et in patiendo aliquid horum: ca-
lefacta enim aut frigefacta, aut dul-
cefacta aut amaricata, aut secundum
aliquid aliud praedictorum. Similiter
et animata corporum et inanimàta ;
et animatorum quaecumque partes
sunt inanimatae. * Et ipsi sensus al-
terantur: patiuntur enim. Actio enim
ipsorum motus est per corpus, pa-
tiente sensu aliquid. Secundum quae
igitur inanimata alterantur, et anima-
ta secundum omnia haec alterantur.
Secundum autem quaecumque ani-
mata alterantur, non secundum hoc
alterantur inanimata: secundum enim
sensus non alterantur, et latet cum
alterantur inanimata, Nihil autem
prohibet et animata latere cum alte-
rantur, cum non secundum sensus
accidit ipsis alteratio. Si igitur sen-
sibiles passiones sunt, omnis autem
per has alteratio est, ex hoc ergo
manifestum est quod passio et pa-
tiens simul sunt, et horum nullum
medium est.

Huic autem aer est continuus, aeri
vero continuatur corpus; et superfi-
cies quidem terminatur ad lumen,
lumen autem ad visum. Similiter et
auditus et odoratus ad movens ipsos
primum. Eodem autem modo simul
et gustus et sapor est. * Similiter
autem et in inanimatis et insensi-
bilibus.

Et quod augetur, et augens. Appositio
enim quaedam est augmentum; qua-
re simul sunt et quod augetur et
augens. Et decrementum: decrementi
enim causa est ablatio quaedam,
Manifestum igitur est quod moven-
tis ultimi et moti primi nullum est
medium.

χαὶ τοῦ ἀλλοιοῦντος. Τοῦτο δὲ δῆ-
λον ἐξ ἐπαγωγῆς" ἐν ἅπασι ydp
συμβαίνει ἅμα εἶναι τὸ ἔσχατον.
ἀλλοιοῦν καὶ τὸ [πρῶτον] ἀλλοιού-
μένον ὑπὸ τῶν εἰρημένων. Ταῦτα
γάρ ἐστι πάθη τῆς ὑποχειμένης.
ποιότητος" ἢ γὰρ θερμαινόμενον ἢ
γλυχαινόμιενον ἢ κυχνούμενον ἢ ξη-
ραινόμενον ἢ λευκαινόμιενον ἀλ-
λοιοῦσθαί φαμεν, ὁμοίως τὸ ἄψυχον.
καὶ τὸ ἔμψυχον λέγοντες, καὶ πά-
λιν τῶν ἐμψύχων τά τε μὴ αἰσθη-,

Td τῶν μερῶν καὶ αὐτὰς τὰς

αἰσθήσεις. ᾿Αλλοιοῦνται γάρ πὼς
καὶ αἱ αἰσθήσεις: ἡ γὰρ αἴσθησις.
ἡ κατ᾽ ἐνέργειαν κίνησίς ἐστι διοὶ
σώματος, πασχοῦσης τι τῆς αἱἰ-
σθήσεως. Καθ᾿ ὅσα μὲν οὖν τὸ ἄψυ-
χον ἀλλοιοῦται, καὶ τὸ ἔμψυχον,
xx9' ὅσα δὲ τὸ ἔμψυχον, οὐ κατὰ
ταῦτα πάντα τὸ ἄψυχον: οὐ γὰρ
ἀλλοιοῦται χατοὸ τος αἰσθήσεις.
χαὶ τὸ μὲν λανθάνει, τὸ δ᾽ οὐ
λανθάνει πάσχον. Οὐδὲν δὲ κωλύει
xai τὸ ἔμψυχον λανθάνειν, ὅταν
μὴ κατὰ τὰς αἰσθήσεις γίγνηται
ἡ ἀλλοίωσις. Εἴπερ οὖν ἀλλοιοῦ-

ται τὸ ἀλλοιούμενον ὑπὸ τῶν αἷ-.

σθητῶν, ἐν ἅπασί γε τούτοις φανε-
ρὸν ὅτι ἅμα ἐστὶ τὸ ἔσχατον ἀλ-
λοιοῦν καὶ τὸ πρῶτον ἀλλοιούμενον.
τῷ μὲν γὰρ συνεχὴς ὁ ἀήρ, τῷ δ᾽
ἀέρι τὸ σῶμα πάλιν δὲ τὸ μὲν
χρῶμα τῷ φωτί, τὸ δὲ φῶς τῇ ὄψει.
Τὸν αὐτὸν δὲ τρόπον καὶ ἡ ἀκοὴ
xa ἡ ὄσφρησις: πρῶτον γὰρ κινοῦν
πρὸς τὸ κινούμενον ὁ ἀήρ. Καὶ ἐπὶ
τῆς γεύσεως ὁμοίως" ἅμα γὰρ τῇ
γεύσει ὁ χυμοός. Ὡσαύτως δὲ x«l
ἐπὶ τῶν ἀψύχων χαὶ ἀναισθήτων.
Ὥστ᾽ οὐδὲν ἔσται μεταξὺ τοῦ ἀλ-
λοιουμένου καὶ τοῦ ἀλλοιοῦντος.
Οὐδὲ μὴν τοῦ αὐξανομένου τε xal
αὔξοντος- αὐξάνει γὰρ τὸ πρῶτον
αὖξον προσγινόμενον, ὥστε ἕν γίγ-
vean τὸ ὅλον. Καὶ πάλιν φθίνει
τὸ φθῖνον ἀπογινομένου τινὸς τῶν
τοῦ φθίνοντος. ᾿Ανάγχη οὖν συν-
εχὲς εἶναι καὶ τὸ αὖξον καὶ τὸ.
φθῖνον, τῶν δὲ συνεχῶν οὐδὲν με-
ταξύ. Φανερὸν οὖν Ov: τοῦ χινου-
μένου xal τοῦ χινοῦντος πρώτου.
καὶ ἐσχάτου πρός τι κινούμενον.
οὐδέν ἐστιν ἀνὰ μέσον.

ἘΡΑλλὰ μὴν οὐδὲ τοῦ ἀλλοιουμένου * Dmor. - S

cap. 1t.

CAP. II, LECT. IV

SywoPsis. — 1. In alteratione nihil est medium alterantis et
alterati. Probatur primo inductione, ex qua manifestum est quod
in omni alteratione simul sunt ultimum alterans et primum al-
teratum. — Excluditur instantia quaedam. — 2. Probatur secun-
do ratione. Omnis corporum alteratio est similis alterationi quae
fit. secundum sensum; sed in ista alterans et alteratum sunt
simul; ergo et in qualibet alia alteratione. Prob. maior. Cor-
pora alterantur secundum illa, quibus primo differunt ab invi-
cem, hoc est secundum qualitates sensibiles constituentes tertiam
speciem qualitatis, quae vocantur passiones, et secundum quas
sensus alterantur. Secundum autem omnes illas qualitates, et
secundum omnes illos motus quibus alterantur corpora inani-
mata, alterantur etiam corpora animata; sed non e converso,
quia in corporibus animatis invenitur alteratio secundum sen-
sum, quae in rebus inanimatis non invenitur: ergo omnis alte-
ratio corporum est per easdem passiones, quibus alterantur
sensus. Unde si passiones sensuum sunt tales, quod nihil in

dit idem in alteratione; quod scilicet
nibil est medium alterantis et alterati.

bus enim quae alterantur, manifestum est quod
simul sunt ultimum alterans et primum altera-
tum. - Videtur autem hoc habere instantiam in
quibusdam * alterationibus: sicut cum sol calefacit
aerem sine hoc quod calefaciat orbes medios pla-
netarum; et piscis quidam in reti * detentus, stu-
pefacit manus trahentis rete, absque hoc quod
stupefaciat rete. Sed dicendum est quod passi-
va recipiunt actionem activorum secundum pro-
prium modum; et ideo media quae sunt inter
primum alterans et ultimum alteratum, aliquid
patiuntur a primo alterante, sed forte non eodem
modo sicut ultimum alteratum. Aliquid igitur pa-
titur rete a pisce stupefaciente, sed non stupefa-
ctionem, quia eius non est capax: et orbes me-
dii planetarum aliquid recipiunt a sole, scilicet
lumen, non autem calorem.

2. Secundo ibi: Quale enim alteratur etc., pro-
bat idem per rationem: quae talis est. Omnis al-
teratio est similis alterationi quae fit secundum
sensum: sed in alteratione quae est ^ secundum
sensum, alterans et alteratum sunt simul: ergo et
in qualibet alteratione. Primum sic probat. Omnis
alteratio fit secundum qualitatem sensibilem, quae
est tertia species qualitatis. Secundum illa enim

: alterantur corpora, quibus primo * corpora ab
invicem differunt; quae sunt sensibiles quali-
tates: ut gravitas et levitas, durities et mollities,
quae percipiuntur tactu; sonus et non sonus, qui
percipiuntur ^ auditu (sed tamen si sonus in actu
accipiatur, est qualitas in aere, consequens ali-
quem motum localem ; unde non videtur secun-
dum huiusmodi qualitatem esse primo et per se
alteratio: si vero sonus in aptitudine accipiatur,
sic per aliquam alterationem fit aliquid sonabile
vel non sonabile); albedo et nigredo, quae perti-
nent ad visum ; dulcedo et amaritudo, quae perti-
nent ad gustum; humiditas et siccitas, densitas et
raritas, quae pertinent ad tactum. Et eadem ratio

335
eis est medium inter agens et patiens, sequitur generaliter
quod alterans inferens passionem et alteratum patiens sint si-
mul. - 3. Probatur ergo minor, quod nimirum in alteratione
sensuum, alterans et altératum sunt simul; et ostenditur hoc per
inductionem, tum in sensibus qui per aliquod medium extrinsecum
coniunguntur obiecto, tum in sensibus qui immediate alterantur
ab ipso obiecto. — 4. Probatur in augmento et decremento quod
oportet esse simul quod auget et quod augetur. Augmentatio
enim est quaedam appositio, diminutio autem subtractio quaedam.

Ex quo dupliciter accipi potest ratio ad propositum: nempe vel .

secundum quod ipsum quantum auget vel minuit, seu est pro-
ximum movens in huiusmodi. motibus; vel ex parte principalis
agentis, quatenus appositio est congregatio, subtractio vero est
segregatio, et in motu congregationis et segregationis movens
est simul cum moto (cf. lect. praec. n. 11). - Concluditur ge-
neraliter quod inter ultimum movens et primum motum nihil
est medium.

est de his contrariis, et de mediis horum. Et si-

militer etiam sunt alia quae sub sensu cadunt,
sicut calor et frigus, et lenitas et asperitas, quae
etiam tactu.comprehenduntur. - Huiusmodi enim
sunt quaedam passiones sub genere qualitatis
contentae: et dicuntur passiones, quia passionem *
ingerunt sensibus, vel quia ab aliquibus passio-
nibus causantur, ut in Praedicamentis * dicitur.
Dicuntur autem passiones sensibilium corporum ,
quia sensibilia corpora secundum huiusmodi dif-
ferunt; inquantum scilicet * unum est calidum
et aliud. frigidum, unum grave et aliud leve, et
sic de aliis; aut inquantum. aliquod unum de
praemissis inest duobus secundum magis et mi-
nus. Ignis enim differt ab aqua secundum diffe-
rentiam calidi et frigidi; ab aere vero secundum
magis et minus calidum. Et etiam secundum hoc
attenditur sensibilium corporum differentia, in-
quantum patiuntur áliquod horum, licet non in-
sit * eis naturaliter; sicut dicimus differre calefacta
ab infrigidatis, et ea quae fiunt dulcia ab his quae
fiunt amara, per aliquam passionem, et non ex
natura.

Alterari autem secundum huiusmodi qualitates,
est omnium corporum sensibilium, tam animato-
rum quam inanimatorum. Et quia in corporibus
animatis quaedam partes sunt animatae, idest sen-
sitivae, ut oculus et manus, quaedam autem zna-
nimatae, idest non sensitivae, ut capilli et ossa;
utraeque partes secundum huiusmodi qualitates
alterantur, quia sensus sentiendo patiuntur: actio-
nes enim sensuum, ut auditio et visio, sunt quidam
motus per corpus * cum aliqua sensus passione.
Non enim sensus habent aliquam actionem, nisi
per organum corporeum: corpori autem convenit
moveri et alterari. Unde passio et alteratio magis
proprie dicitur in sensu quam in intellectu, cuius
operatio non est per aliquod organum corporeum.
Sic igitur patet quod secundum quascumque qua-
litates, et secundum quoscumque motus, 7 alte-
rantur corpora inanimata, secundum eosdem mo-
tus et easdem qualitates alterantur corpora ani-
mata. Sed non convertitur; quia in corporibus
animatis invenitur alteratio secundum sensum,

«) quae est. — quae fit DLOSsBGH ; ETpGH hab. lac. — Lin. seq.
pro sunt simul, est simul CDMOVZSsH. — Pro Primum sic, Primam
Sic Pb; cf. num. 3.

B) qui percipiuntur. — quae percipiuntur codices exceptis EG , et

T qui omittit. — Pro sed tamen, et tamen editio a et codices exce-
ptis FG.

Y) quoscumque motus. — Pro motus, modos edd. a b et codd. exc.
DsHN; sed lin. seq. (ubi LMOpH lac.) leg. nodos soli BDEFGRZpC.

* passiones poH
KR, Om. E.

* Cap.vi1, nn.IO,II.

* aut add. p.

* sit in PEGab.

* motus corporis
EG.

* quia codd. et
ab

* ut P.

* alteratur ABCF
IKNORTYVYZ$X.

* secundam pb.

* sunt DEFGHLVX

Yz.

e

336

quae non invenitur in corporibus inanimatis. Non
enim corpora inanimata cognoscunt suam altera-
tionem, sed latet ea; quod non accideret, si se-
cundum sensum alterarentur. Et ne aliquis hoc
reputaret impossibile, quod aliquid alteraretur
secundum sensibilem qualitatem absque sensu al-
terationis, subiungit quod non solum hoc est
verum in rebus inanimatis, sed * hoc contingit
etiam in rebus animatis. Nihil enim prohibet
quod etiam animata corpora lateat cum alteran-
tur; sicut cum aliqua alteratio accidit in ipsis
absque alteratione sensus, sicut * cum alterantur
secundum partes non sensitivas. - Ex hoc igitur
patet, quod si passiones sensus sunt tales, quod
nihil est medium inter agens et patiens; et omnis
alteratio est per huiusmodi passiones quibus al-
terantur * sensus, sequitur quod alterans infe-
rens passiones et alteratum patiens sint simul, et
nullum sit ipsorum medium.

3. Deinde cum dicit: Zuic autem etc., probat
secundum *, quod in alteratione sensus alterans
et alteratum sint * simul, quia /uic, scilicet sensui,
puta visui, aer continuus est, idest absque medio
coniunctus, aeri vero corpus visibile; et superfi-

cies quidem visibilis corporis, quae est subiectum

coloris, terminatur ad [umen, idest ad aerem il-
luminatum, qui terminatur ad visum. Et sic patet
quod aer alteratus, et alterans ipsum, sunt simul ?;
et similiter visus alteratus cum aere alterante.
Et similiter est in auditu et in odoratu, si com-
parentur ad id quod primum movet, scilicet ad

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VII

sensibile corpus; quia hi sensus sunt per me-
dium extrinsecum. Gustus autem et sapor sunt
simul; non enim coniunguntur per aliquod me-
dium extrinsecum: et simile est de tactu. Et eo-
dem modo se habet in rebus inanimatis et in-
sensibilibus, scilicet quod alterans et alteratum
sunt simul.

4. Deinde cum dicit: E? quod augetur etc.,
probat idem in motu augmenti et decrementi.

.Et primo in mota augmenti. Oportet enim quod

augetur et auget esse simul, quia augmentum *
est quaedam appositio: per appositionem enim 4
alicuius quanti aliquid augetur. Et similiter est
in decremento; quia causa decrementi est quae-
dam subtractio alicuius quanti. Et potest intelligi
haec probatio * dupliciter. Uno modo secundum
quod ipsum quantum appositum vel subtractum,
est proximum movens illis motibus: nam et Ari-
stoteles dicit in secundo de Anima *, quod caro
auget prout est quanta. Et sic manifeste simul
"um movente motum est *: non enim potest ali-
quid apponi vel subtrahi alicui, si non sit simul

cum eo. Procedit etiam haec ratio de principali — -

agente. Appositio enim * omnis congregatio quae-
dam est, subtractio autem * disgregatio quaedam.
Supra * autem ostensum est, quod in motu con-
gregationis et disgregationis movens et motum
sunt * simul: unde relinquitur, quod etiam in
motu augmenti et decrementi. - Et sic ulterius
concludit universaliter, quod inter ultimum mo-
vens et primum motum nihil est medium.

ὃ) aer alteratus, et alterans ipsum, sunt simul. — aer alteratur.(al-
teratus Q) et secundum alterans ipsum sunt simul ACIKMTVXY, quod
4 corrigit: aer alteratur et secundum hoc alterans et ipsum sunt simul.

t) manifeste simul cum movente motum est. — Pb; manifeste (ma-
xime G, immediate sH, maxime apparet quod F) movens et motum.
est (sunt BFHOLQRV, om. S) simul codd. et a. *

CAP. III; LECT. V

LECTIO QUINTA

399

OSTENDITUR ALTERATIONEM NON ESSE IN QUARTA SPECIE QUALITATIS,
IDEST IN FORMA ET FIGURA - IDEM PROBATUR DE PRIMA SPECIE QUALITATIS
QUOAD HABITUS ET DISPOSITIONES CORPORIS

Ῥπαντι, editio "Qr, δὲ τὸ ἀλλοιούμενα ἀλλοιοῦται

Tex. 1.

b

Ἔτι χαὶ ἄλλως ἄτοπον. Τὸ

, ε ^ - , - ΄
πάντα ὑπὸ τῶν αἰσθητῶν, xal μό-

νων τούτων ἐστὶν ἀλλοίωσις ὅσα

καθ’ αὑτὸ πάσχει ὑπὸ τούτων; ἐκ
τῶνδε θεωρήσωμεν.

Τῶν γὰρ ἄλλων μάλιστ᾽ ἂν τις ὑπο-
«λάβοι ἔν τε τοῖς σχήμασι καὶ ταῖς

μορφαῖς xal ταῖς ἕξεσι xal ταῖς
τούτων ἀποβολαῖς x«i λήψεσιν
[ἀλλοίωσιν ὑπάρχειν7" δοχεῖ γὰρ
ὑπάρχειν τὸ τῆς ἀλλοιώσεως, οὐχ
ἔστι δ᾽ οὐδ᾽ ἐν τούτοις, ἀλλὰ γί-
νεται τὸ σχῆμα ἀλλοιουμένων τι-
νῶν ταῦτα’ πυχνουμένης γὰρ T
μανουμένης ἢ θερμαινομένης ἢ ψυ-
χομένης τῆς ὕλης. ᾿Αλλοίωσις δὲ
οὐχ ἔστιν.

Ἔξ οὗ μὲν γὰρ ἡ μορφὴ τοῦ ἀνδριάν-

466, οὐ λέγομεν τὴν μορφήν, οὐδ᾽
ἐξ οὐ τὸ σχῆμα τῆς πυραμίδος ἢ
τῆς χλίνης, ἀλλὰ παρωνυμιάζοντες
τὸ μὲν χαλχοῦν τὸ δὲ κήρινον τὸ
δὲ ξύλινον τὸ δ᾽ ἀλλοιούμενον λέ-
Yopev* τὸν (de χαλκὸν ὑγρὸν εἶναι
λέγομεν ἢ θερμὸν ἢ σχληρόν, καὶ
οὐ μόνον οὕτως, ἀλλὰ χαὶ τὸ
ὑγρὸν xal τὸ θερμὸν ΝΟΣ, ὁμω-
νύμως λέγοντες τῷ maet τὴν ὕλην.
᾿Επεὶ οὖν ἐξ οὐ μὲν ἡ μορφὴ καὶ
τὸ σχῆμα x«l τὸ γεγονὸς ὁμωνύ-
poc οὐ λέγεται τοῖς ἐξ ἐχείνου
σχήμασι, τὸ δ᾽ ἀλλοιούμενον τοῖς
πάθεσιν ὁμωνύμως λέγεται, φανε-
ρὸν ὡς ἐν μόνοις τοῖς αἰσθητοῖς
ἡ ἀλλοίωσις.

γὰρ λέ-

εἰν τὸν ἄνθρωπον ἠλλοιῶσθαι 7]

τὴν οἰκίαν λαβοῦσαν τέλος γε-
Opp. D. Τβομαε T. Il.

** Quod autem ea quae alterantur, alte-

rantur omnia a sensibilibus; et solum
horum alteratio est, quaecumque se-
cundum se dicuntur pati ab his; ex
his considerabimus.

* Aliorum enim maxime utique quis

existimabit in figuris et formis et ha-
bitibus, et horum remotionibus et
acceptionibus, alterationem esse: vi-
detur enim esse quod alterationis.
Non est autem neque in his, sed
fiunt haec cum quaedam alterantur:
densata enim aut rarefacta, aut cum
fiat calida aut frigida materia; al-
teratio autem non est.

Ex quo quidem enim est forma statuae,

non dicimus formam, neque ex quo
figura pyramidis est aut lecti; sed
denominantes hoc quidem. aeneum,
illud vero cereum, aliud autem li-
gneum. Quod autém alteratur, dici-
mus: aes quidem enim humidum
esse dicimus, aut forte aut calidum;
et non solum sic, sed humidum et
calidum aes, aequivoce dicentes cum
passione materiam. Quoniam igitur
ex quo quidem forma et figura, et
quod factum est, aequivoce non di-
cuntur cum figuris quae ex illo sunt;
quae autem alterantur, cum passio-
nibus aequivoce dicuntur: manife-
stum quod in solis sensibilibus al-
teratio est.

* Amplius et aliter inconveniens est.

Dicere enim hominem alteratum es-
se aut domum, accipientem finem,

* "Ozv δὲ τὸ ἀλλοιούμενον ἅπαν ἀλ- *Dmor.- Cap.m.

λοιοῦται ὑπὸ τῶν αἰσθητῶν, καὶ
ἐν τούτοις ὑπάρχει μόνοις ἀλλοίω-
σις ὅσα καθ᾽ αὑτὸ λέγεται πάσχειν
ὑπὸ τῶν αἰσθητῶν, Ex τῶνδε θέω-
ρητέον. Τῶν γορ ἄλλων μάλιστ᾽ ἄν
τις ὑπολάβοι ἔν τε τοῖς σχήμασι
XX ἐν ταῖς μορφαῖς χαὶ ἐν ταῖς
ἕξεσι καὶ ταῖς τούτων λήψεσι καὶ
ἀποβολαῖς ἀλλοίωσιν ὑπάρχειν" ἐν
οὐδετέροις δ᾽ ἔστι, Τὸ μὲν γὰρ
σχηματιζόμενον xal ῥυθμιζόμιενον
ὅταν ἐπιτέλεσθῇ, οὐ λέγομεν ἐκεῖνο
ἐξ οὐ ἐστιν, οἷον τὸν ἀνδριάντα
αλκόν, ἢ τὴν πυραμίδα χηρόν,
ἢ τὴν κλίνην ξύλον, ἀλλὸ παρω-
γυμιάζοντες τὸ μὲν χαλχοῦν, τὸ
ἐ κήρινον, τὸ δὲ ξύλινον: τὸ δὲ
πεπονθὸς καὶ ἠλλοιωμένον προσα-
γορεύομεν" ξηρὸν γὰρ καὶ ὑγρὸν καὶ
σχληρὸν καὶ θερμὸν τὸν χαλκὸν λέ-

γόμεν καὶ τὸν χηρόν" καὶ οὐ μόνον

οὕτως, ἀλλὰ xal τὸ ὑγρὸν xal τὸ
θερμὸν χαλκὸν λέγομεν, ὁμωνύμως
τῷ πάθει προσαγορεύοντες τὴν
ὕλην. Ὥστ᾽ εἰ χαταὰ μὲν τὸ σχῆμα
καὶ τὴν μορφὴν οὐ λέγεται τὸ γε-
γονὸς ἐν ᾧ ἐστὶ τὸ σχῆμα, κατὰ
δὲ τὰ man καὶ τὰς ἀλλοιώσεις
λέγεται; φανερὸν ὅτι οὐχ ἂν εἶεν αἱ
γενέσεις αὗται: ἀλλοιώσεις. Ἔτι δὲ
χαὶ εἰπεῖν οὕτως ἄτοπον ἂν δό-
ξειεν, ἠλλοιῶσθαι τὸν ἄνθρωπον ἢ
τὴν οἰχίαν ἢ ἄλλο ὁτιοῦν τῶν γε-
γενημένων: ἀλλὰ γενέσθαι μὲν ἴσως
ἕκαστον ἀναγκαῖον ἀλλοιουμένου
τινός, οἷον τῆς ὕλης πυχν ουμιένης
ἢ μανουμένης ἢ θερμαινομένης ἢἣ
ψυχομένης ; οὐ μέντοι τὰ γινόμενά
γε ἀλλοιοῦται, οὐδ᾽ ἡ- γένεσις αὖ-
τῶν ἀλλοίωσίς ἐστιν. ᾿Αλλὰ μὴν
οὐδ᾽ αἱ ἕξεις οὔθ᾽ αἱ τοῦ σώματος
οὔθ᾽ αἱ τῆς ψυχῆς ἀλλοιώσεις. Αἱ
μὲν γὰρ ἀρεταί, αἱ δὲ κακίαι τῶν
ἕξεων. Οὐχ ἔστι δὲ οὔτε ἡ ἀρετὴ
οὔτε ἡ κακία ἀλλοίωσις, ἀλλ᾽ ἡ
μὲν ἀρετὴ τελείωσίς τις (ὅταν ydp
λάβῃ τὴν ἑαυτοῦ ἀρετήν, τότε
λέγεται τέλειον ἕχαστον' τότε γὰρ
μάλιστά ἐστι τὸ χατὰ φύσιν, ὥσπερ
κύχλος τέλειος, ὅταν μάλιστα γέ-
νηται κύκλος βέλτιστος), ἡ δὲ κα-
κία φθορὰ τούτου xal ἔκστασις"
Ὥσπερ οὖν οὐδὲ τὸ τῆς οἰχίας τε-
λείωμα λέγομεν ἀλλοίωσιν (ἄτοπον
γὰρ εἰ ὁ θρίγκος καὶ ὁ χέραμος ἀλ-
λοίωσις, ἢ εἰ θριγκουμιένη χαὶ χε-
ραμουμένη ἀλλοιοῦται, ἀλλο μὴ
τελειοῦται ἡ olx(a), τὸν αὐτὸν
τρόπον καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν καὶ τῶν

᾿καχιῶν χαὶ τῶν ἐχόντων ἢ λαμ-

βανόντων’ αἱ μὲν γὰρ τελειώσεις;
43

* "Text. 17.

* Cf, lect. praec.
num. 2.

* Num. seq.

* Num, seq.

338

Οὐδὲ

Aotov, εἰ τὴν τελείωσιν τῆς οἰχίας
τὸν θριγκὸν ἢ τὴν χεραμίδα φή-
σομεν ἀλλοίωσιν εἶναι ἢ θριγκου-
μένης τῆς οἰκίας ἢ χεραμιδουμιένης
ἀλλοιοῦσθαι τὴν οἰκίαν. Δῆλον δὴ
ὅτι τὸ τῆς ἀλλοιώσεως οὐχ ἔστιν
ἐν τοῖς γινομένοις,

'

dp ἐν ταῖς ἕξεσιν. Αἱ γὰρ
ἕξεις ἀρεταὶ καὶ καχίαι, ἀρετὴ δὲ
πᾶσα χαὶ κακία τῶν πρός τι, κα-
θάπερ ἡ μὲν ὑγίεια θερμῶν xa
ψυχρῶν συμμετρία τις ἢ τῶν ἐντὸς
ἢ πρὸς τὸ περιέχον. Ὁμοίως δὲ xol
τὸ κάλλος καὶ ἡ ἰσχὺς τῶν πρός
σι. Διαθέσεις γά τινες τοῦ βελτί-
στου πρὸς τὸ ἄριστον, λέγω δὲ
τὸ βέλτιστον τὸ σῶζον xal δια-
τιθὲν περὶ τὴν φύσιν. ᾿Επεὶ οὖν αἱ
μὲν ἀρεταὶ καὶ αἱ κακίαι τῶν πρός
τι, ταῦτα δὲ οὔτε γενέσεις εἰσὶν
οὔτε γένεσις αὐτῶν οὐδ᾽ ὅλως ἀλ-
λοίωσις, φανερὸν ὡς οὐκ ἔστιν ὅλως
τὸ τῆς ἀλλοιώσεως περὶ τὰς ἕξεις.

ridiculum est; si perfectionem do-
mus, tectionem aut laterationem, di-

cimus alterationem esse; domo au--

tem cooperta aut laterata, alterari
domum. * Manifestum autem est
quia quod est alterationis, non est
in his quae fiunt.

Neque enim in habitibus. Habitus enim

virtutes et malitiae sunt: virtus au-
tem omnis et malitia ad aliquid sunt;
sicut sanitas quidem calidorum et
frigidorum commensuratio quaedam
est, aut eorum quae sunt infra, aut
ad continens. Similiter autem et pul-
chritudo et macies ad aliquid sunt:
dispositiones enim quaedam perfecti
ad optimum sunt. Dico autem per-
fecti, quod sanat et dispositum est
circa naturam. Quoniam ergo vir-
tutes et malitiae sunt ad aliquid;
haec autem neque generationes sunt,
neque generatio est ipsorum, neque
alteratio omnino : - manifestum est
quod non est omnino quod est al-
terationis circa habitus.

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VII

αἱ δὲ ἐκστάσεις εἰσίν’ ὥστ᾽ οὐχ
ἀλλοιώσεις. Ἔτι δὲ καί φαμεν ἀπά-
σας εἶναι τὸς ἀρετὰς ἐν τῷ πρός
τι πῶς ἔχειν: τὰς μὲν γὰρ τοῦ
σώματος, οἷον ὑγίειαν καὶ εὐεξίαν,
ἐν χράσει καὶ συμμετρίᾳ θερμῶν
καὶ ψυχρῶν τίθεμεν, ἢ αὐτῶν πρὸς
αὑτὸ τῶν ἐντὸς 7| πρὸς τὸ περιέ-
χον. Ὁμοίως δὲ καὶ τὸ κάλλος καὶ
τὴν ἰσχὺν καὶ τὰς ἄλλας ἀρετὰς
καὶ κακίας. Ἑχάστη γάρ ἐστι τῷ
πρός τι πῶς ἔχειν, καὶ περὶ cd
οἰκεῖα πάθη εὐ 7 κακῶς διατίθησι
τὸ ἔχον" οἰκεῖα δ᾽ ὑφ’ ὧν γίγνε-
σθαι χαὶ φθείρεσθαι πέφυχεν. Eel
οὖν τὸ πρός τι οὔτε αὐτά ἐστιν
ἀλλοιώσεις, οὔτε αὐτῶν ἐστὶν ἀλ-
λοίωσις οὐδὲ γένεσις οὔθ᾽ ὅλως με-
ταβοληὴ οὐδεμία, φανερὸν ὅτι οὔθ᾽
αἱ ἕξεις οὔθ᾽ αἱ τῶν ἕξεων ἀπο-
βολαὶ xal λήψεις ἀλλοιώσεις εἰσίν.
ἀλλο γίγνεσθαι μὲν ἴσως αὐτὰς
καὶ φθείρεσθαι ἀλλοιουμένων τινῶν
ἀνάγκη, καθάπερ καὶ τὸ εἶδος καὶ

τὴν μορφήν, οἷον θερμῶν xal ψυ-.

Xp9v, ἢ ξηρῶν καὶ ὑγρῶν, T iv.
οἷς τυγχάνουσιν οὖσαι πρώτοις.
Περὶ ταῦτα γὰρ ἑκάστη λέγεται
χκαχία καὶ ἀρετή, ὑφ᾽ ὧν ἀλλοιοῦ-
σθαι πέφυκε τὸ ἔχον’ ἡ μὲν γὰρ
ἀρετὴ ποιεῖ T ἀπαθὲς 7| ὡς δεῖ

παθητικόν" ἡ δὲ καχία παθητικὸν

ἢ ἐναντίως ἀπαθές.

ΘΥΝΟΡΒΙ5. — 1. Omnia quae alterantur, secundum sensibiles
qualitates alterantur. - 2. Quamvis enim praeter illas maxime
videatur esse alteratio in quarta specie qualitatis, nempe in forma
et figura, et in prima specie, seu in habitu et dispositione; attamen
in huiusmodi non est alteratio primo et per se, sed secundario
tantum, quatenus istarum qualitatum acceptio vel remotio con-
sequitur aliquam alterationem, quae est secundum sensibiles qua-
litates. Idem patet consequenter etiam de secunda specie qualitatis,
quae est potentia et impotentia naturalis, et quae non accipitur
aut removetur, nisi transmutata natura, quod fit per alterationem.
— 3. Probatur suppositum (num. praec.) Et primo in forma et
figura: quae in hoc differunt quod figura importat terminationem
quantitatis, forma vero dicitur quae dat esse specificum artifi-
ciato. Prima ratio ex modo loquendi. In his quae alterantur,
subiectum et passio aequaliter de invicem praedicantur: dicimus
enim hominem esse album, et album esse hominem. Sed in
forma et figura hoc non contingit. Nam materia seu subiectum
non praedicatur principaliter et in recto de forma et figura, sed
denominative solum: unde dicimus quod triangulus sit aeneus,
sed non quod triangulus sit aes. Ergo in formis et figuris non
fit alteratio. — 4. Altera ratio ex proprietate rei. Nihil alteratur
per hoc quod accipit finem suae perfectionis; nec per hoc quod
aliquid fit, inquantum fit, alteratur. Sed unumquodque perficitur ac
fit, inquantum accipit propriam formam et figuram. Non est ergo

«$uia in praecedenti ratione * Philosophus
josupposuerat quod omnis alteratio sit
jsecundum sensibilia, hoc intendit hic
53probare. Et primo proponit quod in-
tendit; secundo probat propositum, ibi: Aliorum
enim maxime * etc. Dicit ergo primo, quod ex se-
quentibus considerandum est quod omnia quae
alterantur, alterantur secundum qualitates sensi-
biles: et per consequens illis solum competit al-
terari, quae per se patiuntur ab huiusmodi qua-
litatibus.

2. Deinde cum dicit: Aliorum enim maxime etc.,
probat propositum arguendo a maiori. Quod qui-
dem primo ponit; secundo quaedam quae sup-
ponit probat, ibi: Ex quo quidem enim * etc. Dicit

alteratio in acceptione huiusmodi qualitatum. — 5. Ad eviden-
tiam harum rationum notandum quod figura maxime consequitur
et demonstrat speciem rei, quia propinquissime se habet ad for-
mam substantiae. Cum autem artificiatum sit imitatio vel imago
quaedam rei naturalis, ipsa forma artificialis est aut figura, aut
aliquid figurae propinquum. Ideo propter similitudinem harum
qualitatum ad formas substantiales, dicitur quod secundum ac-
ceptionem formae et figurae non est alteratio, sed perfectio ;
et similiter quod materia non praedicatur de huiusmodi quali-
tatibus nisi denominative; sicut et in substantiis naturalibus non
dicimus hominem esse terram, sed esse terrenum. -- 6. Textus
subdivisio. Non esse alterationem in prima specie qualitatis, pro-
batur quantum ad habitus et dispositiones corporis. Habitus, etiam
corporei, sunt quaedam virtutes et' malitiae, seu vitia: est enim.
corporis virtus, secundum quam bene se habet in seipso et bene
operatur. Omnis autem virtus et malitia est ad aliquid : non quasi
quidditas eorum consistat in hoc quod est esse ad aliquid, sed
quia eorum ratio ex aliqua relatione dependet (est enim virtus
dispositio perfecti ad optimum, idest ad finem, qui est operatio);
Atqui in ad aliquid non est motus (cf. lib. V, lect. nr, num. 7).
Ergo in habitibus et dispositionibus corporis non est alteratio;
sed eorum transmutatio consequitur aliquam priorem. alteratio-
nem, sicut et relationes esse incipiunt per consequentiam ad
aliquos motus.

ergo primo, quod praeter qualitates sensibiles,
maxime videtur * esse alteratio in quarta specie
qualitatis, quae est qualitas circa quantitatem, sci-
licet forma et figura; et in prima specie qualita-
tis, quae continet sub se habitus et dispositiones.
Videtur enim quod alteratio quaedam sit, per hoc*
quod huiusmodi qualitates de novo removentur,
aut de novo acquiruntur: non enim videtur hoc
sine mutatione posse contingere; mutatio autem
secundum qualitatem alteratio est, ut supra * di-
ctum est. Sed in praedictis qualitatibus primae
et quartae speciei, non est alteratio primo et prin-
cipaliter, sed secundario: quia huiusmodi quali-
tates consequuntur quasdam alterationes prima-
rum qualitatum; sicut patet quod cum. materia

^

* haec P.

E.

. DGYZ.

-
1

—* ergo add. p.

n
EN. P.
᾿ Ἢ

- * consequitur ed.
ἃ et codd. exc.

- comprehenditur: forma vero *
- esse specificum artificiato ; formae enim * artificia-

- * et codd. exc.

CAP. III,

subiecta densatur aut rarescit, sequitur mutatio
secundum figuram; et similiter cum calefiat aut
infrigidetur, sequitur mutatio secundum sanitatem
et aegritudinem, quae pertinent ad primam spe-
ciem qualitatis. Rarum autem et densum, calidum
et frigidum sunt sensibiles qualitates: et sic pa-
tet quod non est alteratio in prima et quarta
specie qualitatis primo et per se; sed remotio et
acceptio huiusmodi qualitatum consequuntur * ad
aliquam alterationem, quae est secundum sensi-
biles qualitates. — Ex quo etiam patet quare non
facit mentionem de secunda specie qualitatis ,
quae est potentia vel impotentia naturalis. Mani-
festum est enim quod potentia vel impotentia
naturalis non accipitur aut removetur nisi trans-
mutata natura, quod fit per alterationem; et ideo
hoc quasi manifestum praetermisit.

. 8. Deinde cum dicit: Ex quo quidem etc., probat
quod supposuerat *. Et primo quod non sit altera-
tio in quarta specie qualitatis; secundo quod non
sit in prima, ibi: AIVeque enim in habitibus * etc.
Circa primum ponit duas rationes: quarum prima
sumitur ex modo loquendi. Ubi considerandum

- est quod forma et figura in hoc ab * invicem dit-

ferunt, quod figura importat terminationem quan-
titatis; est enim figura, quae termino vel terminis
dicitur, quae dat

torum sunt accidentia. Dicit ergo quod illud ex
quo fit forma statuae, non dicimus formam, idest,
materia statuae non praedicatur de statua in prin-
cipali et recto; et similiter est in figura pyramidis
vel lecti: sed in talibus materia praedicatur de-
nominative; dicimus enim triangulum aeneum
aut cereum aut ligneum, et simile est in aliis.

Sed in his quae alterantur, et passionem prae-

dicamus de subiecto, quia dicimus aes esse hu-
midum aut forte aut calidum; et e converso ,
humidum vel * calidum dicimus esse aes, aequa-
liter praedicantes materiam de passione, et e con-
verso; et dicimus * hominem esse album, et album
esse hominem. Quia ergo in formis et figuris
materia non aequaliter dicitur cum ipsa figura,
ita quod alterum de altero dicatur in principali
et recto, sed solum denominative materia prae-
dicatur de figura et forma; in his autem quae
alterantur, subiectum et passio aequaliter de in-
vicem praedicantur; sequitur * quod in formis
et figuris non sit * alteratio, sed solum in sensi-

- bilibus qualitatibus.

4. Secundam rationem ponit ibi: Amplius et
aliter etc.; et sumitur a proprietate rei. Ridicu-
lum enim est dicere quod homo vel domus vel
quidquid aliud, alteretur ex hoc ipso quod acci-
pit finem suae perfectionis: puta si domus per-

LECT. V

339

ficitur per hoc quod tegitur, vel per hoc quod
lateribus ornatur aut cooperitur, ridiculum est di-
cere ? quod domus alteretur, quando cooperitur aut
lateratur. Est etiam manifestum quod alteratio
non est eorum quae fiunt, inquantum fiunt; sed
unumquodque perficitur et fit, inquantum accipit
formam propriam et figuram. Non est ergo alte-
ratio in acceptione figurae et formae.

5. Ad evidentiam autem harum rationum con-
siderandum est, quod inter omnes qualitates, figu-
rae maxime consequuntur et demonstrant speciem
rerum. Quod * maxime in plantis et animalibus
patet, in quibus nullo certiori iudicio diversitas
specierum diiudicari potest, quam diversitate fi-
gurarum. Et hoc ideo, quia sicut quantitas pro-
pinquissime se habet ad substantiam inter alia
accidentia, ita figura, quae est qualitas circa quan-
titatem, propinquissime se habet ad formam sub-
stantiae. Unde sicut posuerunt aliqui dimensiones
esse substantiam * rerum, ita ** posuerunt aliqui
figuras esse substantiales formas. Et ex hoc con-
tingit quod imago, quae est expressa rei reprae-
sentatio, secundum figuram potissime attendatur,
magis quam secundum colorem vel aliquid aliud.
Et quia ars est imitatrix naturae, et artificiatum
est quaedam rei naturalis imago, formae artificia-
lium sunt figurae vel aliquid propinquum. Et ideo
propter similitudinem huiusmodi formarum et
figurarum ad formas substantiales, dicit Philoso-
phus quod secundum acceptionem formae et fi-
gurae non est alteratio, sed perfectio. Et exinde
etiam est quod materia de huiusmodi non prae-
dicatur nisi denominative, sicut etiam est 7 in sub-
stantiis naturalibus: non enim dicimus hominem
terram, sed terrenum.

6. Deinde cum dicit: Neque enim in habiti-
bus etc., ostendit quod non est alteratio in prima
specie qualitatis. Et primo quantum ad habitus
et dispositiones corporis; secundo quantum ad
habitus et dispositiones animae, ibi: Neque ita-
que circa animae virtutes * etc. Circa primum
ponit talem rationem. Habitus qui sunt in prima
specie qualitatis, etiam corporei, sunt quaedam
virtutes et malitiae. Virtus enim universaliter cuius-
libet rei est quae bonum facit habentem, et opus
eius bonum reddit: unde virtus corporis dicitur,
secundum quam bene se habet et bene opera-
tur, ut sanitas; e contrario * autem est de ma-
litia, ut de aegritudine. Omnis autem virtus et
malitia dicuntur ad aliquid. Et hoc manifestat per
exempla. Sanitas enim, quae est quaedam virtus
corporis, est quaedam commensuratio calidorum
et frigidorum ; et dico hanc commensurationem
fieri, secundum debitam proportionem eorum quae
sunt infra?, idest humorum ex quibus componi-

4) et e converso; et dicimus. — lta Pab; et e converso: dicimus
enim NQ, et e converso. dicimus cet.; sed et e converso videtur pertinere
ad praecedentia, nempe ad materiam de passione. — Pergunt transpo-
nendo DEFGHOZ: et album esse hominem et hominem esse album.

B) si domus... aut cooperitur, ridiculum est dicere. — P, Venet. 1551;
item ORSF, qui tamen pro aut, sive; si domus... sive cooperitur. Ridicu-
lum enim est dicere D ; si domus... sive (aut LS) cooperitur, quia (quod
EHZpG, ras. pF) ridiculum est dicere cet., ab et Venet. 1504, 1545.

Y) sicut etiam est. — PO et Venet. 1504; sicut enim etiam est AE

GIKLN, sic enim etiam est cet. et ab. — In fine num. pro hominem
terram sed terrenum, quod retinemus cum PBZsF et b, hominem esse
terram sed terrenum D, hominem terreum vel terrenum E , hominem
terrenum Y, hominem terram sed terreum sCH, hominem terreum
sed terreum A'TpF, hominem terrenum sed terreum IKMSVXpCsG, e
converso hominem terreum sed terrenum LNOQRpG et d; ras. pH.

9) quae sunt infra. — lta edd. et codd., nisi quod X infra corrumpit
in in terra; margo tamen H vel "e quod convenit graeco; et ita
legendum videtur.

* Et pEQnpH.

* species E, sub-
stantias cet.
** etiam add. Bc
DEFGHLMNOSZ.

* Lect. seq.

* converso BCDH
LNQ.

e

* hic add. p.

* ad add. pEGH
LN.

* enim rBDpzab.

340

tur corpus, ad invicem et ad continens, idest ad
totum corpus. Aliqua enim contemperatio humo-
rum est sanitas in leone, quae non esset sanitas
in homine, sed eius extinctio; quia eam humana
natura ferre non posset. - Commentator autem *
exponit ad continens, idest ad aerem continentem.
Sed primum melius est: quia sanitas animalis
non attenditur per comparationem ad aerem; sed
potius e converso dispositio aeris dicitur sana
per comparationem ad animal. - Similiter pulchri-
tudo et macies dicuntur ad aliquid (et sumitur *
macies pro dispositione, qua aliquis est expeditus
ad motum et * actionem). Huiusmodi enim sunt
quaedam dispositiones eius quod est perfectum
in sua natura per comparationem ad optimum,
idest ad finem, qui est operatio. Sicut enim di-
ctum est, ex hoc huiusmodi dispositiones virtu-
tes dicuntur, quod bonum faciunt habentem, et
opus eius bonum reddunt. Dicuntur ergo * huius-
modi dispositiones per relationem ad debitum
opus, quod est optimum rei. - Nec oportet expo-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VII

nere optimum, aliquid extrinsecum, sicut quod est
pulcherrimum aut sanissimum, ut Commentator
exponit: accidit enim pulchritudini et. sanitati
relatio quae est ad extrinsecum optime dispositum;
sed per se competit eis relatio quae est ad bonum
opus. -- Et ne aliquis accipiat perfectum, quod iam
adeptum est finem, dicit quod perfectum hic ac-
cipitur hoc quod est sanativum et dispositum se-
cundum naturam. Non autem est hic intelligen-
dum quod huiusmodi habitus et dispositiones hoc
ipsum quod sunt, ad aliquid sint *; quia sic non
essent in genere qualitatis, sed relationis: sed quia
eorum ratio ex aliqua relatione dependet.

Quia igitur huiusmodi habitus ad aliquid sunt; et
in ad aliquid non est motus neque generatio neque
alteratio, ut in quinto * probatum est; manifestum
est quod in huiusmodi habitibus * non est alteratio
primo et per se: sed eorum transmutatio consequi-
tur aliquam priorem alterationem calidi et frigidi,
aut alicuius huiusmodi; sicut etiam relationes esse
incipiunt per consequentiam ad aliquos motus.

:?) Commentator autem. — Sed Commentator B, sed consequenter T (cf. vol. I, pag. 39, notam 9$), Consequenter Y, totum ed. a; autem om.

etiam AIKLQSVX. — Lin. seq. pro idest, scilicet Pab.

* sunt
QRSTVXYA.

* Lect. nt, n. 7.-
* habitus
et b.

2: editio * Οὐδὲ δὴ περὶ τοῖς τῆς ψυχῆς dos-
Τα. τὰς καὶ κακίας. Ἢ μὲν γὰρ ἀρετὴ
3 πελείωσίς τις (ἕκαστον γὰρ τότε
μάλιστα τέλειόν ἐστιν, ὅταν τύχῃ
EL τῆς οἰκείας ἀρετῆς; καὶ μάλιστα
Ε. κατὰ φύσιν, χαθάπερ ὁ κύκλος τότε
μάλιστα κατὰ φύσιν ἐστίν, ὅταν
μάλιστα χύχλος ἢ), ἡ δὲ καχία
[ Qüopd τούτων xol ἔχστασις.

Γίνεται μὲν οὖν ἀλλοιουμένου τινὸς
χαὶ ἡ λῆψις τῆς ἀρετῆς καὶ ἡ τῆς
καχίας ἀποβολή, ἀλλοίωσις μέντοι

pe τούτων οὐδέτερον.

Ε Ὅτι δ᾽ ἀλλοιοῦταί τι, δῆλον. 'H μὲν

; γὰρ ἀρετὴ ἦτοι ἀπαθειά τις ἢ

παθητικὸν ὡς δεῖ, ἡ δὲ κακία ἀπά-

θεια ἢ ἐναντία πάθησις τῇ ἀρετῇ.

Καὶ τὸ ὅλον τὴν ἠθικὴν ἀρετὴν ἐν

' ἡδοναῖς καὶ λύπαις εἶναι συμβέβη-

3 κεν" ἢ γὰρ κἀτ᾽ ἐνέργειαν τὸ τῆς

P ἡδονῆς ἢ διὰ μνήμην ἢ ἀπὸ τῆς

ἐλπίδος. Εἰ μὲν οὖν κατ᾽ ἐνέργειαν,

αἴσϑησις τὸ αἴτιον, εἰ δὲ Did. μνή-

μὴν ἢ 0r ἐλπίδα, ἀπὸ ταύτης:

ἢ γὰρ ola ἐπάθομεν μεμνημένοις

τὸ τῆς ἡδονῆς ἢ olx πεισόμεθα
ἐλπίζουσιν.

᾿Αλλὰ μὴν οὐδ᾽ ἐν τῷ διανοητικῷ

μέρει τῆς ψυχῆς ἡ ἀλλοίωσις, Τὸ

γὰρ ἐπιστῆμον μάλιστα τῶν πρός
5 τι λέγεται. Τοῦτο δὲ δῆλον’ κατ᾽
X οὐδεμίαν dp. δύναμιν χινηθεῖσιν
E ἐγγίνεται τὸ τῆς ἐπιστήμης, ἀλλ᾽
E. ὑπάρξαντός τινος" ix γὰρ τῆς κα-
| τὰ μέρος ἐμπειρίας τὴν καθόλου
E λαμβάνομεν ἐπιστήμην.

[ 3 Οὐδὲ δὴ ἡ ἐνέργεια γένεσις, εἰ μή
E τις καὶ τὴν ἀνάβλεψιν xol τὴν
ἁφὴν γενέσει σίν' τοιοῦτον yd
ΤΑΝ r1 € 9n ἜΘΡΟΥΤΨΟΥ Gp
pee ἡ ἐνέργεια.

Ἢ δὲ ἐξ ἀρχῆς λῆψις τῆς ἐπιστήμης
οὐχ ἔστι γένεσις οὐδ᾽ ἀλλοίωσις"
τῷ γὰρ ἠρεμίζεσθαι xal καθίστα-
σθαι τὴν τὴ ἐπιστήμων γίνεται
καὶ φρόνιμος. Καθάπερ οὖν οὐδ᾽

ὅταν καθεύδων ἐγερθῇ τις ἢ με-

θύων παύσηται ἢ νοσῶν καταστῇ;
γέγονεν ἐπιστήμων" καίτοι πρό-
τερον οὐχ ἐδύνατο χρῆσθαι xol
κατὰ τὴν ἐπιστήμην ἐνεργεῖν; ἀλλ᾽
ἀπαλλαγείσης τῆς ταραχῆς καὶ
εἰς ἠρεμίαν καὶ κατάστασιν ἐλθού-
σὴς τῆς διανοίας ὑπῆρξεν ἡ δύνα-

CAP. III, LECT. VI

LECTIO SEXTA

** Neque itaque circa animae virtutes et

malitias. Virtus enim quaedam per-
fectio est: unumquodque enim tunc
maxime perfectum est, cum attingit
propriae virtuti, et tunc est maxime
secundum naturam; ut circulus tunc
maxime secundum naturam est, cum
maxime circulus sit. Malitia autem
corruptio horum et remotio est.

* Fit quidem igitur cum quoddam al-

teratur, et acceptio virtutis et remo-
tio malitiae: alteratio tamen horum
neutrum est.

Quod autem alteretur aliquid, manife-

stum est. Virtus quidem enim aut
impassibilitas quaedam est, aut pas-
sivum est sic; malitia autem passi-
bilis, aut contraria passio virtuti est.

Et totam moralem virtutem in volu-

*

ptatibus et tristitiis accidit esse. Aut
enim secundum actum quod volu-
ptatis, aut per memoriam, aut spem.
Si quidem igitur secundum actum,
sensus est causa: si vero per me-
moriam aut per spem, ab ipso est.
Aut enim insunt qualia passi sumus
reminiscentibus voluptatis, aut qualia
patiemur sperantibus.

At vero neque in intellectiva parte
animae est alteratio: sciens enim ad
aliquid maxime dicitur. Hoc autem
manifestum est: secundum enim
nullam potentiam motis, fit in nobis
scientia, sed cum extiterit quiddam.
Ex ea enim quae est secundum par-
tem experientia, accipimus univer-

"salem scientiam.

Neque igitur actus generatio est, nisi

aliquis respectionem et tactum ge-
nerationes dicat: huiusmodi enim
actus.

Quae autem ex principio acceptio scien-

tiae, non est generatio neque alte-
ratio. In quietari enim et residere
anima sciens fit et prudens. Sicut
igitur neque cum dormiens exci-
tetur aliquis , aut ebrius pauset,
aut infirmans ordinetur, factus est

. Sciens, quamvis prius non poterat uti

et secundum scientiam agere: sed
mutata perturbatione et in statum
reveniente mente, inerat potentia
ad scientiae -congrüitatem. Huius-
modi igitur aliquid fit ex principio

OSTENDITUR NON ESSE PER SE ALTERATIONEM IN PRIMA SPECIE QUALITATIS
QUANTUM AD HABITUS ANIMAE

"Ὁμοίως δὲ xal ἐπὶ τῶν τῆς ψυχῆς

-

ἕξεων’ ἅπασαι γὰρ καὶ αὗται τῷ
πρός τι πὼς ἔχειν, καὶ αἱ μὲν ἀρε-
ταὶ τελειώσεις, αἱ δὲ κακίαι ἐχστά-
σεις. Ἔτι ἡ μὲν ἀρετὴ εὖ διατί-
θησι πρὸς τὰ οἰκεῖα πάθη; ἡ δὲ
χαχία χαχῶς. Ὥστ᾽ οὐδ᾽ αὖται
ἔσονται ἀλλοιώσεις" οὐδὲ δὴ xoi
ἀποβολαὶ x«l αἱ λήψεις αὐτῶν.
Γίνεσθαι δ᾽ αὐτὰς ἀναγκαῖον ἀλ-
λοιουμένου τοῦ αἰσθητικοῦ μέρους"
ἀλλοιοῦται δὲ ὑπὸ τῶν αἰσθητῶν"
ἅπασα γὰρ ἡ ἠθικὴ ἀρετὴ περὶ
ἡδονὰς καὶ λύπας τὰς σωματικάς,
αὖται δὲ ἢ ἐν τῷ πράττειν ἢ ἐν
τῷ μεμνῆσθαι 7 ἐν τῷ ἐλπίζειν.
Αἱ μὲν οὖν ἐν τῇ πράξει κατὰ τὴν
αἴσθησίν εἰσιν, oc. ὑπὸ αἰσθητοῦ
τινὸς κινεῖσθαι" αἱ δ᾽ ἐν τῇ μνήμῃ
καὶ ἐν τῇ ἐλπίδι ἀπὸ ταύτης" ἢ
γὰρ οἷα ἔπαθον μεμνημένοι ἥδον-
ται, ἢ ἐλπίζοντες ola μέλλουσιν.
Ὥστ᾽ ἀνάγκη πᾶσαν τὴν τοιαύτην
ἡδονὴν ὑπὸ τῶν αἰσθητῶν γίγνε-
σθαι. ᾿Επεὶ δ᾽ ἡδονῆς καὶ λύπης
ἐγγιγνομένης x«i ἡ κακία καὶ ἡ
ἀρετὴ ἐγγίγνεται (περὶ ταύτας
γάρ εἰσιν), αἱ δὲ ἡδοναὶ καὶ αἱ
λῦπαι ἀλλοιώσεις τοῦ αἰσθητιχοῦ,
φανερὸν ὅτι ἀλλοιουμένου τινὸς
ἀνάγκη καὶ ταύτας ἀποβάλλειν
καὶ λαμβάνειν. “Ὥσθ᾽ ἡ μὲν γένεσις
αὐτῶν μετ᾽ ἀλλοιώσεως, αὐταὶ δ᾽
οὐχ εἰσὶν ἀλλοιώσεις. ᾿Αλλὰ μιὴν
οὐδ᾽ αἱ τοῦ νοητιχοῦ μέρους iba.
ἀλλοιώσεις, οὐδ᾽ ἔστιν αὐτῶν γένε-
σις πολὺ γὰρ μάλιστα τὸ ἐπιστῆ-
μὸν ἐν τῷ πρός τι πῶς ἔχειν λέ-
γομεν. Ἔτι δὲ καὶ φανερὸν ὅτι οὐκ
ἔστιν αὐτῶν γένεσις. Τὸ γὰρ xad
δύναμιν ἐπιστῆμον οὐδὲν αὐτὸ κι-
γηθὲν ἀλλὰ τῷ ἄλλο ὑπάρξαι γί-
νεται ἐπιστῆμον. Ὅταν γὰρ γένη-
ται τὸ κατὰ μέρος, ἐπίσταταί πως
τῇ καθόλου τὸ χατὰ μέρος. Πάλιν
δὲ τῆς χρήσεως καὶ τῆς ἐνεργείας
οὐχ ἔστι γένεσις; εἰ μή τις καὶ τῆς
ἀναβλέψεως, καὶ τῆς duce οἴεται
γένεσιν εἶναι, καὶ τὸ ἐνεργεῖν ὅμοι-
ον τούτοις. Ἢ δ᾽ ἐξ ἀρχῆς λῆψις
τῆς ἐπιστήμης γένεσις οὐχ ἔστιν’
τῷ γὰρ ἠρεμῆσαι καὶ στῆναι τὴν
διάνοιαν ἐπίστασθαι χαὶ φρονεῖν
λέγομεν. Eig δὲ τὸ ἠρεμεῖν οὐχ
ἔστι γένεσις" ὅλως γὰρ οὐδεμιᾷς
μεταβολῆς, καθάπερ εἴρηται πρό-
τερον. Ἔτι δ᾽ ὥσπερ ὅταν ix τοῦ
μεθύειν ἢ χαθεύδειν ἣ νοσεῖν εἰς
τὰ ἐναντία μεταστῇ τις, οὔ φα-
μεν ἐπιστήμονα γεγονέναι πάλιν
(καίτοι ἀδύνατος ἦν τῇ ἐπιστήμῃ
pus πρότερον), οὕτως οὐδ᾽
τὰν ἐξ ἀρχῆς λαμβάνῃ τὴν ἕξιν"

* Dipor. - Seq.
cap. πὶ.

* Num. 5.

* Num. 3.

* Lect. praec.n.4.

342

pe ἡ π ὃς τὴν τῆς ἐπιστήμης
χρείαν, Τοιοῦτον δή τι γίνεται καὶ
τὸ ἐξ ἀρχῆς ἐν τῇ τῆς ἐπιστήμιης
ὑπαρχῇ᾽ τῆς γὰρ ταραχῆς ἠρεμία
τις χαὶ κατάστασις. Οὐδὲ δὴ τὸ
παιδία δύναται μαθεῖν οὐδὲ χρί-
νειν ταῖς αἰσθήσεσιν ὁμοίως τοῖς
πρεςβυτέροις. Πολλὴ γὰρ ἡ ταρα-
χὴ περὶ αὐτο καὶ ἡ κίνησις. Κα-
θίσταται δὲ καὶ παύεται τῆς τα-
paye τοτὲ μὲν ὑπὸ τῆς φύσεως;
τοτὲ δ᾽ ὑπ’ ἄλλων. ᾿Εν ἀμφοτέροις
δὲ τούτοις ἀλλοιοῦσθαί τι συμβαί-
vet, καθάπερ ὅταν ἐγερθῇ καὶ γέ-

in scientiae existentia : turbationis
enim quies quaedam et. residentia.
Neque igitur infantes possunt addi-
Scere neque iudicare sensibus, simi-
liter ut presbyteri: multa enim per-
turbatio circa ipsos et motus. Statur
autem et pulsatur turbatio, aliquando
quidem a natura, aliquando autem
ab aliis: in utrisque autem his alterari
aliquid accidit, sicut cum surgat et
fiat vigilans ad actum. Manifestum
igitur quod ipsum alterationis in
sensibilibus est, et in sensibili parte
animae: in alio autem nullo, nisi

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VII

τῷ γὰρ καθίστασθαι τὴν ψυχὴν ἐκ
τῆς φυσικῆς ταραχῆς φρόνιμόν τι
γίνεται καὶ ἐπιστῆμον. Διὸ xal cd
παιδία οὔτε μανθάνειν δύναται
οὔτε χατὸ τος αἰσθήσεις ὁμοίως
κρίνειν τοῖς πρεσβυτέροις πολλὴ
ib ἡ ταραχὴ καὶ ἡ κίνησις. Κα-
ίσταται δὲ καὶ ἠρεμίζεται πρὸς
ἔνια μὲν ὑπὸ τῆς φύσεως αὐτῆς,
πρὸς ἔνια δ᾽ Um" ἄλλων: ἐν ἀμφο-
τέροις δὲ ἀλλοιουμένων τινῶν τῶν
ἐν τῷ σώματι, καθάπερ ἐπὶ τῆς
ἐγέρσεως καὶ τῆς ἐνεργείας, ὅταν
νήφων γένηται καὶ ἐγερθῇ. Φανε-

νηται νήφων πρὸς τὴν ἐνέργειαν.
Φανερὸν οὖν ὅτι τὸ τῆς ἀλλοιώ-
σεως ἐν τοῖς αἰσθητοῖς χαὶ ἐν τῷ
αἰσθητικῷ μέρει τῆς ψυχῆς) ἐν
ἄλλῳ δ᾽ οὐθενὶ πλὴν κατὰ cup-
βεβηχός.

SyNoPsrs — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Circa ani-
mae virtutes et vitia, quae pertinent ad partem appetitivam, non
est primo et per se alteratio. Virtus enim est perfectio, malitia
vero corruptio et remotio perfectionis; sed nihil dicitur alterari
quando perficitur, et eadem ratione neque quando corrumpitur ;
ergo secundum virtutem et malitiam non est alteratio, sicut neque
secundum formas et figuras. — 3. Attamen acceptio et remotio
virtutis et malitiae ad alicuius alterationem consequitur. Osten-
ditur dupliciter. a) Virtus moralis vel est zmpassibilitas, seu va-
cuitas animae a passionibus, iuxta Stoicos; vel consistit in de-
terminata moderatione passionum, secundum Aristotelem. Utrum-
libet autem dicatur, oportet ad acquirendam virtutem, quod fiat
alteratio aliqua in parte sensitiva. animae, per quam passiones
vel totaliter removeantur, vel ad mediocritatem reducantur. --
4. b) Cum omnis appetitivae virtutis operatio terminetur ad de-
lectationem et tristitiam, virtus moralis consistit in hoc, ut per
eam delectemur et tristemur sicut oportet: delectatio autem et
tristitia, sive sint de re praesenti, sive de re praeterita vel futura,
procedunt ex operatione sensus, et ideo non sunt sine aliqua al-
teratione partis sensitivae. - Hoc autem dicitur de virtute morali
ad differentiam intellectualis virtutis, quae etiam habet suam de-
lectationem, sed non secundum sensum. — 5. Neque in parte
intellectiva animae est alteratio. Probatur primo in generali. Non
datur per se alteratio in his quae sunt ad aliquid (cf. lib. V, lect.
III, n. 7): scientia autem, quae est virtus intellectiva, est ad aliquid.
Nam nonnisi in genere relationis advenit aliquid de novo alicui
absque eius mutatione: sed scientia fit nulla mutatione facta in
parte intellectiva; ex experientia enim particularium, quae perti-
nent ad sensus, accipimus scientiam universalis in intellectu. —
6. Probatur in speciali; et primo quantum ad actualem considera-
tionem, quae est usus scientiae iam habitae. Actus scientiae, seu

non est alteratio in prima specie qua-
ExNlitatis quantum ad dispositiones cor-
: yporis, hic ostendit idem de habitibus
animae. Et primo quantum ad partem appetiti-
vam; secundo quantum ad partem intellectivam,
ibi: At vero neque in intellectiva parte * etc. Circa
primum duo facit: primo ostendit quod non est
alteratio primo et per se in transmutatione vir-
tutis et malitiae; secundo quod transmutatio vir-
tutis et malitiae consequitur ad quandam altera-
tionem, ibi: Fit quidem igitur * etc.

2. Concludit ergo primo ex praemissis * quod
circa animae virtutes et malitias, quae pertinent
ad partem appetitivam, non est primo et per se
alteratio. Ideo autem hoc concludendo inducit,

secundum accidens.

ρὸν οὖν ix τῶν εἰρημιένων, ὅτι τὸ
ἀλλοιοῦσθαι χαὶ ἡ ἀλλοίωσις ἔν τε
τοῖς αἰσθητοῖς γίνεται καὶ ἐν τῷ
αἰσθηπικῷ μέρει τῆς ψυχῆς; ἐν ἄλ-
Ao δ᾽ οὐδενὶ πλὴν χατὰ συμβε-
βηκός, .

ipsum intelligere, non est generatio vel alteratio: nam actus non
dicit generationem alicuius principii, sed magis processum a prin-
cipio activo. — Nihil tamen prohibet aliquem actum consequi ge-
nerationem vel alterationem. — 7. Probatur quod neque in ac-
ceptione scientiae est generatio vel alteratio. Scientia seu cognitio
speculativa, et prudentia seu ratio practica, adveniunt animae
per solam quietationem et residentiam corporalium motionum
et sensibilium passionum: non ergo acquiruntur per aliqu
generationem vel alterationem. Manifestatur ratio per exempla. —
Quia vero in hoc quod turbatio passionum quiescit, attenditur
quaedam alteratio secundum partem sensitivam, patet quod etiam
acceptio scientiae consequitur ad aliquam alterationem. — Con-
clusio generalis, quod nempe alteratio est in sensibilibus, et in
parte sensitiva animae; sed in parte intellectiva nonnisi per ac-
cidens. - 8. Manifestatur quomodo ea quae dicta sunt n. praec.
et num. 5, consequantur secundum opinionem Platonis, ponentis
formas separatas causare scientiam in nobis per hoc quod anima
eas aliqualiter participat, ita quod ipsa participatio formarum in
anima sit scientia. Sed' Aristotelis opinio est quod scientia fit
in anima per hoc quod species intelligibiles, abstractae per intel-
lectum agentem, recipiuntur in intellectu possibili: unde et ipsum
intelligere dicitur ab Aristotele quoddam pati, licet alia sit i
bilitas sensus et intellectus. — 9. Salvantur tamen precii. τς
tiones etiam secundum opinionem Aristotelis. Nam intellectus
possibilis secundum se semper est in ultima dispositione ad
recipiendam formam intelligibilem: unde si non sit ex alia parte
impedimentum, statim ad praesentiam obiecti per experimentum
habiti, advenit ei species intelligibilis. Si vero sit impedim

sive ex parte corporis sive ex parte sensuum, oportet im
mentum auferri, ad hoc quod species intelligibilis in intellectu
resultet: et sic per accidens necessaria est alteratio.

quia eisdem rationibus procedit * ad probandum
sequentia, quibus et priora. Ad hoc autem pro-
bandum assumit quandam propositionem, scilicet
quod virtus sit perfectio quaedam. Quod quidem
sic probat: quia unumquodque tunc est perfectum.
quando pertingere potest ad propriam virtutem;
sicut naturale corpus tunc * perfectum est, quando
potest aliud * sibi simile facere, quod est virtus
naturae 7, Quod etiam probat per hoc, quia tunc
est aliquid maxime secundum naturam, quando
naturae virtutem habet; virtus enim naturae est
signum completionis naturae: cum autem aliquid
habet complete suam naturam, tunc dicitur esse
perfectum. Quod non solum in rebus naturalibus
verum est, sed etiam in mathematicis, ut eorum -
forma accipiatur pro eorum natura: tunc enim

ju) eisdem rationibus procedit. — eisdem nominibus utitur D.— Ibi:
quibus et priora, quibus priora ed. a et codd. exc. F et O qui hab. lac.
&) virtus naturae. — motus naturae DEGpH.- Pro quia tunc, quod

tunc ADIKLMNQST. -- Pro completionis, complexionis ACEIKMQSV
PGHLOX et a, gpl'onis FR, complectionis. Y, complexionis vel com-
pletionis N,

I b.VI, lect.xir.

quae p, quia n.

«converso BCDL

^^ de virtute, sicut supra *

CAP. III, LECT. VI

maxime circulus est, idest perfectus circulus, quan-
do maxime est secundum naturam, idest quando
habet perfectionem suae formae. Sic ergo patet,
quod cum ad perfectionem formae cuiuslibet rei
consequatur virtus eius, quod tunc * unumquod-
que perfectum est, quando habet suam virtutem.
Et ita sequitur quod virtus sit perfectio quaedam.

Ex hac autem propositione sic probata, Com-
mentator sic argumentandum dicit ?. Omnis per-
fectio est simplex et indivisibilis: secundum autem
nihil simplex et indivisibile est alteratio, neque ali-
quis motus, ut supra * probatum est: ergo secun-
dum virtutem non est alteratio. Sed iste processus
non competit in eo quod subditur de malitia,
quod * scilicet est corruptio et remotio perfectio-
nis. Etsi enim perfectio sit simplex et indivisibilis,
recedere tamen a perfectione non est simplex et
indivisibile, sed multipliciter contingens. Neque
est etiam consuetudo Aristotelis, ut praetermit-
tat illud ex quo principaliter conclusio depen-
det, nisi * ex iuxta positis intelligi possit. Et ideo
melius dicendum est, quod arguendum est * hic
* argumentatum ** est de
forma et figura. Nihil enim dicitur alterari quan-
do perficitur; et eadem ratione , neque quando
corrumpitur. Si igitur virtus est perfectio quae-
dam, malitia vero corruptio, secundum virtutem
et malitiam non est alteratio, sicut neque secun-
dum formas et figuras.

3.Deinde cum dicit: F7? quidem igitur etc., osten-
dit quod transmutatio virtutis et malitiae conse-
quitur aliquam alterationem. Et primo proponit
quod intendit: et dicit quod acceptio virtutis et re-
motio malitiae, aut e contrario ?, fit cum aliquid
alteratur, ad cuius alterationem consequitur acce-
ptio et remotio virtutis et malitiae: sed tamen
neutrum horum est alteratio primo et per se.

Deinde cum dicit: Quod autem alteretur etc.,
probat propositum: et dicit manifestum esse ex
sequentibus, quod oporteat aliquid alterari ad hoc
quod accipiatur et removeatur virtus vel malitia.
Et hoc videtur probare dupliciter. Primo quidem
secundum duas * opiniones hominum de virtute
et malitia. Stoici enim dixerunt virtutes esse im-
passibilitates quasdam , nec posse esse virtutem *
in anima, nisi remotis omnibus passionibus ani-
mae, quae sunt timor, spes, et huiusmodi. Huius-
modi enim passiones dicebant esse quasdam ani-
mae perturbationes sive aegritudines: virtutem
autem esse dicebant quandam quasi irinquiihitas
tem animae et sanitatem. Unde e contrario * ma-
litiam dicebant esse omnem animae passibilita-
tem. Opinio vero Peripateticorum ab Aristotele
derivata, est quod virtus consistat in aliqua deter-
minata * moderatione passionum. Constituit enim
virtus moralis medium in passionibus, ut dicitur

343

in II Ethicorum *. Et secundum hoc etiam malitia
virtuti opposita non erit qualiscumque passibili-
tas, sed quaedam habilitas ad passiones contra-
rias virtuti, quae scilicet sunt secundum super-
abundantiam et defectum. Utrumlibet autem ve-
rum sit *, oportet ad acceptionem virtutis, quod
fiat aliqua transmutatio secundum passiones; sci-
licet vel quod passiones totaliter removeantur,
vel quod modificentur. Passiones autem, cum
sint in appetitu sensitivo, secundum eas contingit
alteratio. Relinquitur ergo quod acceptio et re-

motio virtutis et malitiae sit * secundum aliquam ;

alterationem.

4. Secundo ibi: Et totam moralem etc., probat
idem sic. Omnis virtus moralis consistit in aliqua
delectatione et tristitia: non enim est iustus, qui
non gaudet iustis operationibus et tristatur de
contrariis, et simile est in aliis virtutibus mora-
libus. Et hoc ideo *, quia omnis appetitivae virtu-
tis, in qua est virtus moralis, operatio terminatur
ad delectationem et tristitiam ; cum delectatio
consequatur ex adeptione eius in quod appetitus
fertur, tristitia vero ex superventione eius quod
appetitus refugit. Unde concupiscens vel sperans
delectatur, quando consequitur quod concupiscit
vel sperat; et similiter iratus quando punit; ti-
mens vero et odiens tristatur, quando supervenit
malum quod refugit. Omnis autem tristitia et de-
lectatio vel est secundum actum de re praesen-
ti, vel per memoriam de re praeterita, vel per
spem de futuro *. Si ergo sit delectatio secundum
actum, huius delectationis causa est sensus: non
enim conveniens coniunctum delectationem face-
ret, si non sentiretur. Similiter autem si sit dele-
ctatio per memoriam vel per spem, hoc a sensu

procedit, dum vel reminiscimur* quales voluptates

passi sumus secundum sensum in praeterito, vel
dum speramus quales patiemur in futuro. Ex quo
patet quod delectatio et tristitia secundum par-
tem sensitivam est, in qua alteratio accidit, ut
supra * dictum est. Si ergo virtus moralis et ma-
liia opposita in delectatione et tristitia est; se-
cundum delectationem autem et tristitiam aalte-
rari contingit: sequitur quod acceptio et remotio
virtutis et malitiae sit consequenter ad aliquam al-
terationem. - Sed notandum, quod signanter dixit *
totam virtutem moralem in delectationibus et tri-
stitiis esse, ad differentiam intellectualis virtutis,
quae etiam suam delectationem habet: sed illa
delectatio non est secundum sensum; unde nec
contrarium habet, nec secundum eam alterari
contingit, nisi metaphorice.

5. Deinde cum dicit: 44 vero neque etc., osten-
dit quod alteratio non est in parte animae in-
tellectiva. Et primo probat hoc in generali; se-
cundo in speciali, ibi: Neque igitur actus ἢ etc.

Y) Sic ergo patet, quod cum ad... quod tunc. -- Ita BCDOHFMNOR
VZ; Sic ergo patet quod cum ad... quia tunc cet. et a, quod Pb cor-
rigunt expungendo cum. — Ibi quando habet suam virtutem, quando
habet suam formam idest suam virtutem omnes edd.; sed omnes codd.
om. suam formam idest, quae ad rem non faciunt.

9) argumentandum dicit. — argumentatur D, argumentando ( ar-
guendo) dicit BCEDFLST. — Pro secundum autem nihil etc., ed. a:

aut nihil simpliciter et indivisibile est alteratio etc. hoc corrrigunt b
et Venet. 1504, 1545: sed nihil simplex et indivisibile est alteratio etc.;
Venet, 1551, 1552 et P: sed in simplici aut et (lI) indivisibili non est
alteratio teque alius motus, ut probatum est in quinto huius.

t) Utrumlibet autem verum sit. — Pro utrumlibet, quodcumque D
et margo H, utrumque K, utrum sl, cum utrumlibet Pb; R: Utro-
libet autem modo sit, oportet fieri acceptionem etc.

* Cap.vit, seqq. -
S. "Th., lect vi
pA

sint pLRs, fiat
E, fit cet. exc. B
FGHNO.

*

est add. ΒΡΕΡΗ
LNORSZ.

* futura 5, re
futura p.

* reminiscuntur
ed. a, reminisci-
tur Pov.

* Lect. 1v, n. 2.

* dicit PcLos.

* Num. seq.

* enim EG.

* ex om. BCEQPF
G.

* pertinet codd.
eXC. ABEGIKN.

, po P.
** Cap.1, n. 4 sqq.
-S. Th. et

* Cap. xv, n. 5. -
S. Th. lect. xx ,
- num. 1I.

* Lib, V, lect. πὶ,
num. 7.

* Num. seq.
* primo om. BD
EFGHMOVZ.

* est ed. a et co-
dices exc. BCFL.

* et om. BDFHNR.

* in anima »ADI
Kab.

* exemplum pab.

344
Circa primum inducit talem rationem. Sciens ma-
xime dicitur ad aliquid, scilicet ad scibile, cuius
assimilatio in sciente, scientia est. Hoc autem sic
probat. In nullo alio genere * contingit quod ali-
quid de novo adveniat alicui absque eius mu-
tatione, nisi in ad aliquid: fit enim aliquid aequale
alicui, ipso non mutato, sed altero. Videmus au-
tem * quod nulla mutatione facta in potentia in-
tellectiva, fit scientia, sed solum existente quodam
in sensitiva parte: quia scilicet ex * experientia par-
ticularium, quae pertinent * ad sensitivam partem,
accipimus scientiam universalis in intellectu, ut
probatur in 1 * Metaphys. ** et in II Posterio-
rum.* Cum igitur in ad aliquid non sit motus, ut
supra * probatum est, sequitur quod non sit alte-
ratio in acceptione scientiae.

6. Deinde cum dicit: Neque igitur actus etc.,
ostendit quod non sit in parte intellectiva alte-
ratio, in speciali. Et primo quantum ad conside-
rationem iam habentis scientiam, quae est scien-
tiae usus; secundo quantum ad primam scientiae
acceptionem , ibi: Quae autem ex principio * etc.
Dicit ergo primo *, quod ex quo in parte intelle-
ctiva non est alteratio, non potest dici quod ipse
actus scientiae, qui est consideratio, sit* generatio,
nisi etiam aliquis dicat quod exterior inspectio
oculi, et ipsum tangere, sint generationes quae-
dam. Sicut enim visio est actus visivae potentiae,
et tangere est actus tactivae potentiae, ita et* con-
sideratio est actus potentiae intellectivae. Actus
autem non dicit generationem alicuius principii,
sed magis processum a principio activo. Unde
ipsum intelligere non est generatio vel alteratio.
Tamen nihil prohibet aliquem actum | consequi
generationem vel alterationem; sicut ad genera-
tionem " ignis sequitur quod calefaciat. Et similiter
ad immutationem sensus a sensibili sequitur ipsum
videre vel tangere.

7. Deinde cum dicit: Quae autem ex princi-
pio etc., ostendit quod in acceptione scientiae non
est generatio vel alteratio. Quidquid enim adve-
nit alicui per solam quietationem et residentiam
aliquarum perturbationum vel motionum, non
advenit per generationem et alterationem: sed
scientia, quae est cognitio speculativa, et pruden-
tia, quae est ratio practica, adveniunt animae per
quietationem et residentiam corporalium motio-
num et sensibilium passionum: non ergo scien-
tia et prudentia adveniunt animae * per genera-
tionem vel alterationem. Ad huius autem rationis
manifestationem | subiungit exempla *. Ponatur
quod aliquis habens scientiam dormiat vel ine-
brietur aut infirmetur, manifestum est quod non
potest uti scientia et operari secundum eam: sed
manifestum est quod quando perturbatio praedi-
cta quiescit, et mens redit ad statum suum, tunc

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VII

potest uti scientia, et secundum eam agere. Et
tamen non dicimus quod cum dormiens excita-
tur, aut ebrius * quiescit, aut animus infirmantis
ad debitum ordinem per sanitatem reducitur ,
quod tunc factus sit sciens, quasi scientia de novo
generata sit * in ipso; quia inerat ei potentia ha-
bitualis ad congruitatem scientiae, idest ut redu-
ceretur ad congruum statum quo uti scientia pos-
set. Dicit autem quod tale aliquid contingit cum
aliquis a principio acquirit scientiam. Videtur enim.
hoc fieri per hoc quod fit quaedam quietatio et
residentia furbationis, idest inordinatarum motio-
num; quae pueris insunt, tam secundum corpus,
quia natura tota est in mutatione propter aug-
mentum; tum etiam secundum partem sensitivam,
quia in eis passiones dominantur. Unde hoc quod.
dicit quies, potest referri ad turbationem corpo-
ralis motus; quae quiescit natura veniente ad sta-
tum: quod autem dicit residentia *, potest referri
ad passiones partis sénsitivae, quae non totaliter
quiescunt, sed resident; ex hoc scilicet quod de-
primuntur sub * ratione, non autem usque ad per-

turbandam rationem ascendunt; sicut dicimus —

residentiam in liquoribus, quando id quod est
faeculentum descendit inferius, et id quod est
superius remanet purum. Haec est igitur causa
quare iuvenes non possunt addiscere, capiendo
ea quae ab aliis dicuntur; neque per interiores
sensus possunt iudicare de auditis aut de qui-
buscumque eorum cognitioni occurrentibus, ita
bene sicut seniores vel presbyteri (quod idem
est: nam presbyter in graeco idem est quod se-
nior in latino). Et hoc ideo, quia multa perturba-
tio et multus motus est circa ipsos iuvenes, ut
dictum est. Sed huiusmodi turbatio totaliter tol-:
litur, vel etiam mitigatur, aliquando quidem a.
natura, sicut quando pervenitur ad statum sene-
ctutis, in quo huiusmodi motus quiescunt; ali-
quando autem ab aliquibus aliis causis, sicut ab.
exercitio et consuetudine: et tunc possunt bene
addiscere et iudicare. Et inde est quod exerci-
tium virtutum moralium, per quas huiusmodi.
passiones refraenantur, multum valet ad scientiam
acquirendam. Sive ergo per naturam, sive per
exercitium virtutis turbatio passionum quiescat
attenditur in hoc quaedam alteratio *, cum passio--
nes huiusmodi sint secundum partem sensitivam ;
sicut etiam est aliqua alteratio corporalis, cum.
dormiens surgit et fit vigilans, procedens ad actum.
Ex quo patet quod acceptio scientiae non est
alteratio, sed sequitur alterationem. - Ex hoc au-
tem ulterius universaliter concludit, quod alteratio
est in sensibus exterioribus, et in sensibilibus ^,
et in tota parte animae sensitiva.(quod dicit. pro-
pter passiones interiores): sed in nulla alia parte
animae est alteratio, nisi per accidens.

Ὁ In nullo alio genere. - In nullo ergo alio. genere B, In nullo
genere D, In nullo autem. genere rerum EG, In nullo alio genere re-
rum F, In nullo genere rerum HLNRSZ.

7) ad generationem.— ex generatione EFGHNR; ad om. D.— Pro
calefaciat, calefacit P, quod est correctio lectionis calefiat R et Ve-
net. 1551, 1552.

0) in sensibus exterioribus et in sensibilibus. — solum in sensibus

exterioribus non sensibus interioribus D, in sensibus exterioribus et
in sensibus exterioribus BR; pro et in sensibilibus, quod om. EGL,
et in sensibus ed. a et aliqui ex cet. codd. — Pergunt EGO: et in tota
parte animae sensitivae, R: et in tota parte sensitiva, L: et in tota
parte animae sensibili in interioribus. ^ Pro passiones interiores, pas-
siones exteriores EGR. — sed in nulla alia parte legimus cum PDLSsZ
et Venet. 1504; Τ om. nulla, cet. et ab om. alia,

* ebrielas codd,
et a. :

* fit r, om. a. εἴ
codd. exc.m. -

k
Di

|

7

/* causae BCDF
$G ; pa lac.

L*transmutatione
IDEFGHNORZ.

* accepimus co-
dices exc. BDn et

quare p&G.

p.v, Π.1 seqq.
Ἢ, lect.vir,

-* hic codd.

* etiam add. p.
F .Ir, num.1O
se H- s.Th.lectt.
v. - et Mundo
idd. NQ.

CAP. III,

8. Quod autem Aristoteles hic de acceptione
scientiae dicit, videtur esse secundum Platonicam
opinionem. Posuit enim Plato quod sicut formae
separatae sunt causae generationis et existentiae
rerum naturalium, per hoc quod materia corporalis
participat aliqualiter huiusmodi formas separatas;
ita etiam sunt causa * scientiae in nobis, per hoc
quod anima nostra eas aliqualiter participat; ita
quod ipsa participatio formarum separatarum in
anima nostra est scientia. Sic enim verum erit
quod accipitur scientia a principio, non per gene-
rationem alicuius scientiae in anima, sed solum
per quietationem corporalium et sensibilium pas-
sionum, quibus impediebatur anima: scientia uti.
Sic etiam verum erit quod nulla mutatione * facta
in intellectu, ad solam praesentiam sensibilium
quorum experientiam accipimus *, fit homo sciens,
sicut de relativis accidit; quia * sensibilia secun-
dum hoc non sunt necessaria ad scientiam, nisi
ut ab eis quodammodo anima excitetur. Aristo-
telis autem opinio est, quod scientia fit in anima
per hoc quod species intelligibiles, abstractae per
intellectum agentem, recipiuntur in intellectu pos-
sibili, ut dicitur in ΠῚ de .Anzma *. Unde et ibi-
dem * dicitur quod intelligere est quoddam pati;
licet alia sit passibilitas sensus et intellectus. Nec
est inconveniens quod Aristoteles hac * opinione
Platonis utatur. Est enim suae consuetudinis quod
antequam probet suam sententiam, utatur senten-
tia aliorum; sicut in tertio * usus est quod omne
corpus sensibile habet gravitatem vel levitatem *,
secundum opinionem Platonis; cuius contrarium
ipse ostendet in I de Caelo *.

Opp. D. Tuowaz T. Il.

LECT. VI 345

9. Salvantur tamen et hae rationes secundum
opinionem Aristotelis. Ad cuius evidentiam consi-
derandum est, quod susceptivum aliquod tripliciter
potest se habere ad formam suscipiendam. Quan-
doque enim est in ultima dispositione ad susce-
ptionem formae, nullo impedimento existente nec
in ipso nec in alio: et tunc statim ad praesentiam
activi, susceptivum recipit formam absque aliqua
alteratione, sicut patet in aere illuminato ad prae-
sentiam solis. Aliquando autem susceptivum non
est in ultima dispositione ad susceptionem for-
mae: et tunc per se requiritur alteratio, secun-
dum * quam materia ** dispositionem acquirat ut
sit propria huic formae, sicut cum de aere fit
ignis. Aliquando vero susceptivum est in ultima
dispositione ad formam, sed adest aliquod im-
pedimentum, sicut cum aer impeditur ad susce-
ptionem luminis, vel per clausionem fenestrae, vel
per nebulas: et tunc requiritur alteratio vel mu-
tatio per accidens, quae removeat prohibens.
Intellectus ergo possibilis secundum se conside-
ratus, semper est in ultima dispositione ad reci-
piendam * speciem intelligibilem. Si ergo non sit
impedimentum, statim ad praesentiam obiecto-
rum per experimentum * acceptorum, advenit
ei species intelligibilis, sicut speculo forma spe-
cularis ad praesentiam corporis; et secundum
hoc procedit prima eius ratio, qua dixit scientiam
esse ad aliquid. Si vero sit impedimentum, sicut

menta auferri ad hoc quod species intelligibilis
in intellectu recipiatur; et sic per accidens neces-
saria est alteratio.

in * iuvenibus accidit, oportet huiusmodi impedi-:

* per BDEFGHORZ.
**secundam add.
R.

*

recipiendum 8
DEFGHOR.

* experientiam n
FK.

* in om. Pab.

346

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VII

LECTIO SEPTIMA

DE COMPARATIONE MOTUUM - OSTENDITUR IN COMMUNI QUID REQUIRATUR AD HOC .
QUOD ALIQUA SINT COMPARABILIA

᾿Απορήσειςε Y dy τις πότερόν ἐστι κίνησις πᾶσα πάσῃ
συμβλητὴ ἢ οὔ. Εἰ δὴ ἐστι πᾶσα συμβλητὴ καὶ
ὁμοταχὲς τὸ ἐν ἴσῳ χρόνῳ (ἴσον) κινούμενον; ἔσται
περιφερής τις ἴση εὐθείᾳ, καὶ μείζων δὴ xoi ἐλάτ-
coy. Ἔτι ἀλλοίωσις xxi φορά τις ἴση, ὅταν ἐν ἴσῳ
χρόνῳ τὸ μὲν ἀλλοιωθῇ; τὸ δ᾽ ἐνεχθῆ. Ἔσται ἄρα
ἴσον πάθος μήκει: ἀλλ᾽ ἀδύνατον.

'AXX. ἄρα ὅταν ἐν ἴσῳ ἴσον κινηθῇ, τότε ἰσοταχές" ἴσον
*,

δ᾽ οὐχ ἔστι πάθος μήκει. “Ὥστ᾽ οὐκ ἔστιν ἀλλοίωσις

: νὴ :

φορᾷ ἴση οὐδ᾽ ἐλάττων. Ὥστ᾽ οὐ πᾶσα συμβλητή.

"Ἐπὶ δὲ τοῦ χύχλου καὶ τῆς εὐθείας πῶς συμβήσεται;
ἄτοπόν τε γάρ; εἰ μὴ ἔσται κύκλῳ ὁμοίως τουτὶ χι-
νεῖσθαι καὶ τοῦτο ἐπὶ τῆς εὐθείας, ἀλλ᾽ εὐθὺς ἀνάγκη
ἢ θᾶττον, ἢ βραδύτερον, ὥσπερ cl, τὸ μὲν χάταν-
τες, τὸ δ᾽ ἄναντες. j :

Ἔτι οὐδὲν διαφέρει (οὐδ᾽ iv) τῷ λόγῳ, εἴ τις φήσειεν
ἀνάγκην εἶναι θᾶττον εὐθὺς ἢ βραδύτερον κινεῖσθαι"
ἔσται γὰρ μείζων καὶ ἐλάττων ἡ περιφερηὴς τῆς εὖ-
θείας, ὥστε καὶ ἴση. Εἰ γὰρ ἐν τῷ Α χρόνῳ τὸ μὲν
τὴν B διῆλθε, τὸ δὲ τὴν T, μείζων ἂν εἴη ἡ B τῆς Γ᾽
οὕτω γὰρ τὸ θᾶττον ἐλέγετο. Οὐχοῦν καὶ εἰ ἐν ἐλάτ-
τὸν ἴσον, θᾶττον' doc ἔσται τι μέρος τοῦ Α ἐν ᾧ
τὸ B τοῦ χύχλου τὸ ἴσον δίεισι, καὶ τὸ T ἐν ὅλῳ
τῷ À τὴν T.

᾿Αλλὰ μὴν εἰ ἔστι συμβλητά, συμβαίνει τὸ ἄρτι ῥηθέν,
ἴσην εὐθεῖαν εἶναι κύκλῳ’ ἀλλ᾽ οὐ συμβλητά" οὐδ᾽

ἄρα αἱ χινήσεις.

᾿Αλλ ὅσα μὴ ὁμώνυμα, ἅπαντα συμβλητά. Οἷον διὰ τί
οὐ συμβλητόν, πότερον ὀξύτερον τὸ γραφεῖον ἢ ὁ
οἶνος ἢ ἡ νήτη; ὅτι ὁμώνυμα, οὐ συμβλητά: ἀλλ᾽
4 νήτη τῇ παρανήτῃ. συμβλητόν, ὅτι ταὐτὸ σημαί-
νει τὸ ὀξὺ ἐπ’ ἀμφοῖν. "Àp' οὖν οὐ ταὐτὸν τὸ ταχὺ
ἐνταῦθα κἀχεῖ; πολὺ δ᾽ ἔτι ἧττον ἐν ἀλλοιώσει xal
Pope. Ὁ , , , * , M ε

Ἢ πρῶτον μὲν τοῦτο οὐχ ἀληθές, ὡς εἰ μὴ ὁμώνυμα
συμβλητά. Τὸ γὰρ πολὺ ταὐτὸ σημαίνει ἐν ὕδατι
xai ἀέρι, καὶ οὐ συμβλητά. «Εἰ δὲ μή, τό γε διπλα-
σιον ταὐτό (δύο γὰρ πρὸς ἕν); καὶ οὐ συμβλητά.

Ἢ καὶ ἐπὶ τούτων ὁ αὐτὸς λόγος" χαὶ γὰρ τὸ πολὺ

ὁμώνυμον. ᾿Αλλ᾽ ἐνίων καὶ “οἱ λόγοι ὁμώνυμοι, οἷον

εἰ λέγοι τις ὅτι τὸ πολὺ τὸ τοσοῦτον, καὶ ἔτι ἄλλο
τὸ τοσοῦτον, χαὶ τὸ ἴσον ὁμώνυμον, χαὶ τὸ ἕν δέ,
εἰ ἔτυχεν, εὐθὺς ὁμώνυμον. Εἰ δὲ τοῦτο, καὶ τὰ δύο"

ἐπεὶ διὰ τί τὰ μὲν συμβλητά, τὰ δὲ οὔ, εἴπερ ἦν μία
φύσις:

ἢ ὅτι ἐν ἄλλῳ πρώτῳ δεχτικῷ, Ὁ μὲν οὖν ἵππος xal ὁ
κύων συμβλητά, πότερον λευκότερον' ἐν ᾧ γὰρ πρώ-
79, τὸ αὐτό, ἡ ἐπιφάνεια" καὶ χατοὸ μέγεθος ὡσαύ-
τως. Ὕδωρ δὲ καὶ φωνὴ οὔ: ἐν ἄλλῳ γάρ.

Ἢ δῆλον ὅτι ἔσται οὕτω γε πάντα ἕν ποιεῖν, ἐν ἄλλῳ
δὲ ἕχαστον φάσχειν εἶναι, καὶ ἔσται ταὐτὸν ἴσον καὶ
γλυχὺ καὶ λευχόν, ἀλλ᾽’ ἄλλο ἐν ἄλλῳ.

Ἔτι δεκτικὸν οὐ τὸ τυχόν ἐστιν, ἀλλ᾽ ἕν ἑνὸς τὸ πρῶτον.

᾿Αλλ᾽ ἄρα οὐ μόνον δεῖ τὸ συμβλητὰ μὴ ὁμώνυμα. εἶναι,
ἀλλὰ καὶ μὴ ἔχειν διαφοράν, μήτε ὃ μὴτ' ἐν ᾧ; λέγω
δὲ οἷον χρῶμαι ἔχει [διαφορὰν ἢ] διαίρεσιν. Τοιγαρ-

ui

* Dubitabit autem utique aliquis utrum omnis motus omni
comparabilis sit aut non. Si igitur omnis comparabilis.
est, et aequaliter velox est quod in aequali tempore
per aequale movetur; erit circularis aliquis aequalis
recto, et maior etiam et minor. Amplius, alteratio et
loci mutatio quaedam aequalis, cum in aequali tem-
pore aliquid quidem alteretur, aliud vero ducatur. Erit

ergo passio aequalis longitudini: sed impossibile est.

Si ergo cum in aequali tempore secundum aequale mo-
» veatur, tunc aequaliter velox est; aequalis autem non
est passio omnis longitudini: quare non erit alteratio
loci mutationi aequalis neque minor. Quare non omnis.
comparabilis. rdi αὐ
*In circulo autem et recto quomodo continget? Inconve-
niens enim est nisi sit circulo similiter hoc aliquid mo-
veri, et hoc in recto: sed mox necesse est aut velocius
aut tardius; sicut si hoc deorsum, hoc autem sursum.

* Amplius, nihil differt in ratione, si aliquis dicat necessa-
rium esse velocius mox aut tardius moveri. Erit aut
maior et minor circularis recta: quare et aequalis. Si
enim in A tempore hoc ipsum B transit, aliud autem
ipsum C, maius erit B ipso C: sic enim velocius esse
dictum est. Ergo si et in minori aequale, velocius est.
Quare erit aliqua pars ipsius A, in quo ipsius B circuli
transibit, cum in toto A ipsum C. Ato

* At vero si sunt comparabilia, accidit modo dictum, ae-
quale esse rectum circulo: sed comparabilia non sunt:
neque ergo motus. uri

Sed quaecumque non aequivoca, omnia comparabilia sunt.
Veluti, cur non comparabile est, utrum acutius stylus
aut vinum aut ultima? Quia enim aequivoca sunt, non

comparantur; sed ultima ei quae iuxta ultimam com- -

parabilis est, quoniam idem significat acutum in utris-
que. Ergo non idem velox hic et ibi: multo autem
adhuc minus in alteratione et loci mutatione.

* Aut primum quidem hoc non verum est, quod si non

sint aequivoca, comparabilia sunt. Multum enim idem
significat in aqua et in aere, et non sunt comparabilia.
Si autem non, duplum quidem idem (duo enim ad
unum): et non comparabilia sunt.

* Aut et in his eadem ratio: et namque multum aequivoct
est. Sed quorundam et rationes aequivocae sunt: ut si
dicat aliquis quod multum est tantum et adhuc aliud,
tantundem et aequale aequivocum esset. Et unum
etiam, si contingit, statim aequivocum : si autem hoc,
et duo.

* Quoniam propter quid alia comparabilia sunt, alia vero
non, si quidem erat una natura?

Aut quia sunt in alio primo susceptivo. Equus quidem
igitur et canis comparabilia sunt, utrum albius: in quo
enim primo, idem est, superficies. Et magnitudo simi-
liter. Aqua autem et vox non: in alio namque subie-
cto sunt. :

* Aut manifestum est quod erit omnia sic unum facere; in
alio autem unumquodque dicere esse. Et erit idem
aequale et dulce et album; sed in alio.

* Amplius, susceptivum non contingens est; sed unum
unius est primum.

Sic ergo non solum oportet comparabilia non aequivoca
esse; sed non habere differentiam, neque quod neque
in quo, Dico autem sicut color habet divisionem. Non

* Cap. 1v. Te

CAP. IV, LECT. VII

οὖν οὐ συμβλητὸν χκατοὸ τοῦτο, οἷον πότερον χε-
, - , - ᾽ *
χρωμάτισται μᾶλλον; μὴ κατά τι χρῶμα; «AX ἡ
r ;
χρῶμα" ἀλλὰ κατὰ τὸ λευκόν.

SyxoPsis. — 1. Quaeritur tum in communi, utrum omnes
motus sint comparabiles ad invicem; tum in speciali, utrum
motus unius generis, puta motus circularis et rectus, et etiam

motus diversorum generum, puta loci mutatio et alteratio, sint

ad invicem comparabiles secundum velocitatem et tarditatem. —
2. Obiicitur ad propositam dubitationem. Et primo contra com-
parabilitatem alterationis et loci mutationis. Aequaliter velox est
quod in aequali tempore movetur per aequale; sed nulla passio
est aequalis longitudini; ergo loci mutatio non est aequalis in
velocitate alterationi, neque maior aut minor. -- 3. Secundo quan-
tum ad comparationem motus circularis et recti. - Textus sub-
divisio. - Ratio pro parte affirmativa. Motus circularis et rectus
sunt species motus localis, sicut motus sursum et motus deor-
sum; sed motus sursum et deorsum sunt comparabiles secundum
velocitatem et tarditatem; ergo videtur similiter quod motus re-
ctus possit esse velocior aut tardior motu circulari. — 4. Cavillosa
obviatio contra praemissam rationem excluditur. Ex hoc quod
motus circularis est maior vel minor in velocitate quam rectus,
sequitur quod possit esse etiam aequalis. Nam pertranseat mo-
bile velocius circulum datum in eodem tempore, in quo mobile
tardius pertransit aliquam lineam rectam: idem mobile velocius
partem circuli pertransibit in tempore minori, et aequali illi tem-
pori in quo pertransit etiam lineam rectam. Ergo idem mobile
in aequali tempore pertransit partem circuli, seu lineam circu-
larem, et lineam rectam; ergo linea circularis erit aequalis lineae
rectae, et motus circularis aeque velox ac rectus. - 5. Ratio in
contrarium. Cum aeque velox sit quod per aequale movetur, si
motus circularis et rectus sint comparabiles in velocitate, sequi-
tur inconveniens quod modo dictum est, nempe quod linea
recta et circularis sint aequales; quod est impossibile. — 6. Sol-
vitur quaestio proposita (n. 1): et primo determinatur in com-
muni quot et quaenam requirantur ad hoc quod aliqua sint
comparabilia ad invicem. — Alia textus subdivisio. -- 7. Primüm
requisitum. Ut aliqua sint comparabilia, oportet quod univoce
praedicetur de eis id secundum quod comparantur ad invicem.
Propter hoc motus circularis et rectus, et multo magis alteratio

ΤΥ ΞΟ
d NN
(Σ

ostquam Philosophus ostendit quod
in mobilibus et motoribus necesse est
ponere aliquod primum; quia ea quae
«S^ sunt unius ordinis videntur compara-
bilia esse, et hoc ipsum quod est prius et posterius
comparationem importat, vult ex consequenti
inquirere de motuum comparatione. Et circa hoc
duo facit: primo enim ostendit qui.* motus sint
comparabiles ad invicem; secundo qualiter motus
ad invicem comparentur, ibi: Quoniam autem
movens movet * etc. Circa primum tria facit: pri-
mo movet dubitationem; secundo obiicit ad par-
tes dubitationis, ibi: Si ergo cum in aequali * etc.;
tertio dubitationem solvit, ibi: Sed quaecumque
non aequivoca * etc.

Movet autem dubitationem primo quidem in
communi, quaerens utrum omnis motus sit com-
parabilis cuilibet motui, vel non: deinde vero in
speciali, dubitationem inferens primo quidem de
motibus unius generis. Quia si omnis motus cui-
libet motui sit comparabilis secundum velocitatem
et tarditatem (dictum est autem in sexto * quod
aequaliter velox est, quod movetur in aequali
tempore per aequale spatium), sequetur quod
motus circularis sit aequalis recto et maior et
minor in velocitate; et ulterius quod linea cir-
cularis sit aequalis lineae rectae in quantitate, aut
maior et minor; ex quo aeque velox est quod

347

ergo comparabile secundum hoc, ut utrum coloratum
magis sit album quam nigrum; haec enim compa-
rantur non secundum aliquem colorem, sed inquantum
color est: sed secundum albedinem.

et loci mutatio, non comparantur in velocitate, quia velox ae-
quivoce dicitur de illis. — 8. Obiectio. Multum et duplum non
aequivoce, sed secundum eandem rationem dicuntur de aere et
de aqua; nec tamen sunt comparabilia ad invicem aer et aqua
secundum multitudinem, aut secundum duplum vel dimidium. —
9. Solutio. Eadem ratio assignari potest de multo et duplo,
quod non sint comparabilia secundum quod dicuntur de aere
etaqua, quia videlicet non univoce praedicantur de utroque.
Quamvis enim multum et duplum secundum abstractam consi-
derationem logici vel mathematici non sint aequivoca, tamen
secundum concretam considerationem naturalis sunt quodam-
modo aequivoca, quia non secundum eandem rationem in qua-
libet materia recipiuntur. — Idem dicendum de quantitate et
unitate, quae est principium numeri. - Multum absolute dictum
et relative dictum. - 10. Confirmatur solutio. Et primo movetur
quaestio: quare eorum, quae habent unam naturam, quaedam
sunt comparabilia, quaedam vero non? - Respondetur, et poni-
tur secundum requisitum ad comparationem. Ea quorum est
una natura, sunt ad invicem comparabilia, si natura recipiatur
in diversis secundum. unum primum subiectum. Manifestatur
exemplis. — 11. Sed nec hoc sufficit. Nam 4) si propter hoc
solum aliqua essent comparabilia, quia eorum subiectum est non
differens, sequeretur inconveniens quod omnia haberent unam
naturam, et non differrent nisi per hoc quod sunt in alio et alio
receptivo. — Species rerum diversificari secundum receptiva, seu
ex materiali principio, fuit opinio Platonis ponentis unitatem ex
parte formae, et dualitatem ex parte materiae. - b) Unum est
primum susceptivum unius. Si ergo sunt plura prima susceptiva,
oportet esse plures naturas susceptas; et si est una natura sus-
cepta, oportet esse unum primum susceptibile. -- 12. Concludi-
tur ferüium requisitum ad comparationem. Comparabilia opor-
tet non solum non esse ;aequivoca, et non differre ex parte
subiecti primi, sed ulterius requiritur quod mon differant ex
parle formae vel naturae, seu quod forma secundum quam fit
comparatio, non sit divisibilis in diversas species. Declaratur
exemplis.

per aequale movetur in aequali tempore. - Deinde
infert ^ dubitationem de motibus diversorum ge-
nerum. Si enim omnes motus comparabiles sunt
in velocitate, sequetur quod si in aequali tempore
hoc quidem alteretur, illud vero moveatur secun-
dum locum, quod sit aequalis in velocitate alte-
ratio loci mutationi. Et ulterius, per definitionem
aeque velocis, sequetur quod passio, idest passi-
bilis qualitas, secundum quam est alteratio, sit
aequalis longitudini spatii, quae pertansitur per
motum localem: quod est impossibile manifeste,
quia non conveniunt in eadem ratione quantitatis.

2. Deinde cum dicit: Si ergo etc., obiicit ad
propositam dubitationem: et primo quantum ad
comparationem * alterationis et loci mutationis;
secundo quantum ad comparationem motus cir-
cularis et recti, ibi: Zn circulo autem et recto * etc.
Concludit ergo primo ex praemissa * ratione ad
impossibile ducente, contrarium * posito; quasi di-
cat: dictum est quod inconveniens est passionem
esse aequalem longitudini: sed tunc aliquid est
aequaliter velox, cum in aequali tempore move-
tur per aequale: ergo, cum nulla passio sit aequa-
lis longitudini, sequitur quod loci mutatio non
est aequalis in velocitate alterationi, neque maior
aut minor. Ex quo ulterius concludi poterit, quod
non omnes motus sint comparabiles.

3. Deinde cum dicit: Zn circulo autem etc.,

«) infert. - PDFHLNRTSsBQ et b; insunt ed. a, fert AIKMOSVXYZPpBQ, fecit pC, facit sC, sumit G, cum sumit E.

*quantitatis add.
BD.

* Num. seq.

* Num. praec.

* contrario ACIK
NQSTYXpB et a b.

* Cf. num. 1.

* Num. 5.

* rationem rrab.

* Num. seq.

* yero add. ΒΡΕ,
autem add. cELN
ORSZ.

* Lect. vit, n. 10.

* obiectionem cx.

* posset esse EG
NR.

* quod px.

* qui sn.

* Lect. τὴς n. 5.

* Num. 7.

348

prosequitur quantum ad aliam partem dubitatio-
nis, scilicet de motu circulari et recto *. Et primo
obicit ad hoc quod motus circularis sit aeque
velox motui recto; secundo obiicit in contrarium,
ibi: Αἱ vero si sunt comparabilia * etc. Circa pri-
mum duo facit: primo obiicit ad propositum; se-
cundo excludit cavillosam responsionem *, ibi:
Amplius nihil differt * etc. Obiicit autem primo
sic. Motus circularis et rectus sunt differentiae
motus localis, sicut et motus sursum et deorsum.
Sed statim necesse est quod aliquid velocius aut
tardius moveatur, si unum movetur sursum, aliud *
deorsum; vel etiam si idem quandoque movetur
sursum, quandoque deorsum. Videtur ergo quod
similiter oporteat dicere quod motus rectus sit
velocior aut tardior circulari; sive idem sit quod
movetur circulariter et recte, sive aliud et aliud. -
Est autem considerandum quod in hac ratione
non facit mentionem de aeque veloci, sed de ve-
lociori et tardiori, quia haec ratio sumitur ex si-
militudine motus qui est sursum, cuius principium
est levitas, et motus qui est deorsum, cuius prin-
cipium est gravitas; quidam autem existimave-
runt gravitatem et levitatem idem esse velocitati
et tarditati (quod in quinto * removit).

4. Deinde cum dicit: Amplius nihil differt etc.,
excludit quandam cavillosam obviationem *. Pos-
set enim aliquis propter rationem praemissam con-
cedere quód motus circularis esset aut velocior
aut tardior quam rectus, non autem aeque velox.
Et hoc excludit, dicens quod nihil differt quan-
tum ad praesentem rationem, si aliquis dicat quod
necessarium est quod id quod movetur circulari-
ter, moveatur ? velocius aut tardius quam id quod
movetur recte; quia secundum hoc motus circu-
laris erit maior vel minor in velocitate quam
rectus; unde,sequitur quod etiam esse possit *
aequalis. Et. quod hoc sequatur manifestat sic.
Sit A tempus in quo aliquid velocius motum
pertranseat ipsum B, qui * est circulus: aliud au-
tem tardius in eodem tempore pertranseat ipsum
C, quod * est recta linea. Quia ergo velocius in
eodem tempore pertransit maius, sequetur quod
B circulus sit aliquid maius quam C linea recta:
sic enim supra in sexto * definivimus velocius.
Sed ibidem * etiam diximus quod velocius in mi-
nori tempore pertransit aequale. Ergo erit acci-
pere aliquam partem huius temporis quod est A,
in qua corpus quod circulariter movetur, pertran-
sibit aliquam partem huius circuli quod est B,
et in eadem parte temporis pertransibit ipsum C ;
cum tamen corpus tardius in toto A tempore
pertransiret totum C. Sequetur ergo quod illa pars
circuli sit aequalis toti C, quia idem pertransit
aequale in aequali tempore. Et sic linea circularis
erit aequalis rectae, et motus circularis per con-
sequens aeque velox recto.

5. Deinde cum dicit: 47 vero si sunt compa-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VII

circularis et rectus sunt comparabiles in velocitate,
sequitur quod modo dictum est *, scilicet quod

linea recta sit aequalis circulo, propter hoc quod -

aeque velox est quod per aequale movetur. Sed
linea circularis et linea * recta non sunt compara-
biles, ut possint dici aequales: ergo neque motus
circularis et rectus possunt dici aeque veloces.
6. Deinde cum dicit: Sed quaecumque non ae-
quivoca etc., solvit propositam dubitationem *. Et
primo inquirit in communi quid cui sit compa-
rabile?; secundo adaptat ad propositum, ibi: Sic
et circa motum * etc. Circa primum tria facit:
primo ponit unum quod requiritur ad compara-
tionem; secundo * secundum, ibi: Aut quia sunt
in alio * etc.; tertio concludit tertium, ibi: Sic ergo
non solum oportet * etc, Circa primum tria facit:
primo ponit quid requiratur * ad comparationem;
secundo obiicit in contrarium, ibi: Aut primum
quidem * etc.; tertio solvit, ibi: Auf et in his idi
dem ralio * etc. πὰ
7. Dicit ergo primo, quod quaecumque non

sunt aequivoca, videntur esse comparabilia; ita

scilicet quod secundum ea quae non aequivoce
praedicantur, possint ea de quibus praedicantur,
ad invicem comparari. Sicut acutum. aequivoce
sumitur: uno enim modo dicitur in magnitudi-
nibus, secundum quem modum angulus dicitur
acutus, et stylus acutus; alio modo dicitur in sa-
poribus, secundum quem modum vinüm dicitur
acutum; tertio modo dicitur in vocibus, secun-
dum quem modum vox ultima, idest suprema,
in melodiis, vel chorda in cythara dicitur acuta.
Ideo ergo non potest fieri comparatio ut dica-
tur quid sit acutius, utrum stylus aut vinum aut
vox ultima, quia acutum de eis aequivoce prae-
dicatur: sed vox ultima potest comparari secun-

dum acuitatem, ei quae est iuxta ipsam in or-
propter hoc quod acutum non

dine melodiae ;
aequivoce, sed secundum eandem rationem prae-
dicatur de utraque. Secundum hoc ergo poterit
dici ad propositam quaestionem, quod ideo mo-
tus rectus et circularis non comparantur in ve-
locitate, quia velox aequivoce dicitur hic et ibi.
Et multo minus est eadem ratio velocis in alte-

ratione et loci mutatione: unde etiam haec multo.

minus comparabilia sunt.

8. Deinde cum dicit: Aut primum quidem etc.,
obiicit contra id quod dictum est *. Et dicit quod.
quantum ad primum aspectum hoc non videtur
esse verum, quod * si aliqua non sunt aequivoca,
quod sint comparabilia. Inveniuntur enim aliqua
non aequivoca, quae tamen non sunt compara-
bilia; sicut hoc ipsum quod est multum, secun-
dum eandem rationem dicitur de aqua et de
aere, et tamen non sunt comparabilia aer et
aqua secundum multitudinem. Si autem non velit
aliquis hoc concedere quod multum idem signi-

p) de aeque veloci, — ta codd. et a b; P secuta Venet. 1504: de
gravi et levi, non bene; nam s. Thomas intendit explicare quare Ari-
stoteles, cum in superiori ratione locutus sit de motu aequali, maiore
et minore in velocitate, in hac ratione de motu aequali tacuerit.

1) necessarium est... moveatur. — Ita PNORSH et b; ESpBF hab. lac.;

necessarium est quod id quod movetur circulariter , — est
quod moveatur cet. et a.

9) quid cui sit comparabile.— Ita codd et b; quid et cui sit com-
parabile ed. a et Venet. 1504, quid et cui sit aliquid comparabile P
secuta Venet. 1545.

* linea om.
Fonz,H lac. -

* Cf. num. 1. 3

*

IKLN
xvsH et a δ.

DE

Num. seq.

tantum P; cf.
ersionem.

et add. codd.

. 81, οἵ ab.
haec codd. exc.
N qui om.

ν᾽
Ἃ
E.
5
E

Di add. Ecn,
upra add. gp.
' Num. praec.

CAP. IV,

ficet propter eius communitatem, saltem conce-
det quod duplum, quod est species multiplicis ,
idem significat in aere et aqua: utrobique enim
significat proportionem duorum ad unum. Et ta-
men non sunt comparabilia aer et aqua secun-
dum duplum et dimidium, ut dicatur quod aqua
est duplum aeris, aut e converso.

9. Deinde cum dicit: Aut et in his eadem ra-
lio etc., solvit propositam obiectionem. Et circa
hoc duo facit: primo ponit solutionem ; secundo
confirmat eam, quandam quaestionem movendo,
ibi: Quoniam propter quid* etc. Dicit ergo primo,
quod potest dici quod in multo et duplo est eadem
ratio quare non sunt comparabilia secundum quod
dicuntur de aqua et aere, quae dicta est * de acuto,
secundum quod dicitur de stylo, vino et voce;
quia etiam hoc ipsum quod est multum, aequi-
vocum est. Et quia posset aliquis contra hoc
obiicere ex hoc quod est eadem ratio multi se-
cundum quod dicitur de utroque, ad- hoc exclu-
dendum subiungit quod etiam rationes, idest de-
finitiones, quorundam sunt aequivocae: sicut si
dicat aliquis quod definitio multi. est quod est
lantum et adhuc amplius, hoc ipsum quod est
lantundem * et aequale, quod idem est, aequivo-
cum est; quia aequale est quod habet unam quan-
titatem, non est autem eadem ratio unius * quan-
titatis in omnibus. Ponitur autem hic * ratio multi
secundum quod multum importat comparationem,
prout opponitur pauco; et non secundum quod
accipitur absolute, prout opponitur uni. Et quod
dixerat de multo, dicit consequenter de duplo.
Quamvis enim ratio dupli sit, quod est proportio
duorum ad unum, tamen ista etiam ratio conti-
net aequivocationem: quia forte potest dici quod
ipsum unum est aequivocum; et si unum aequi-
voce dicitur, sequitur quod duo, quia duo nihil
aliud est quam bis unum. - Est autém conside-
randum, quod multa quidem secundum abstra-
ctam * considerationem vel logici vel mathematici
non sunt aequivoca, quae tamen secundum con-
cretam rationem naturalis ad materiam applicantis,
aequivoce quodammodo dicuntur, quia non se-
cundum eandem rationem in qualibet materia
recipiuntur: sicut quantitatem et unitatem, quae
est principium numeri, non secundum eandem
rationem contingit invenire in corporibus caele-
stibus et in igne et in aere et aqua.

10. Deinde cum dicit: Quoniam propter quid etc.,
confirmat quod * dictum est**, movendo quandam
quaestionem. Si enim dicatur quod sit una natura
multi et dupli et aliorum huiusmodi, quae non
sunt comparabilia, sicut eorum quae univoce prae-
dicantur; remanet quaestio quare quaedam quae

LECT. VII

349

habent unam naturam, sunt comparabilia, quae-
dam vero non sunt comparabilia. Videtur enim
quod de similibus debeat esse idem iudicium.
Deinde cum dicit: Aut quia sunt in alio etc.,
respondet ad quaestionem motam, ponendo secun-
dum quod ad comparationem requiritur *. Et circa
hoc duo facit: primo ponit secundum quod requi-
ritur ad comparationem; secundo ostendit quod
nec istud sufficit, ibi: .4ut manifestum est * etc.
Dicit ergo primo, quod ista potest esse ratio
quare quaedam quorum est una natura, sunt
comparabilia, quaedam vero non: quia si una
natura recipiatur in diversis secundum unum pri-
mum subiectum, erunt illa ad invicem compa-
rabilia; sicut equus et canis comparari possunt
secundum albedinem, ut dicatur ὃ quod eorum sit
albius, quia non solum est eadem natura albe-
dinis in utroque, sed etiam est unum primum
subiectum in quo recipitur albedo, scilicet super-
ficies. Et similiter magnitudo est comparabilis in
utroque, ut dicatur quod eorum sit maius; quia
idem est subiectum magnitudinis in utroque, sci-
licet substantia corporis mixti. Sed aqua et vox
non sunt comparabilia secundum magnitudinem,
ut dicatur quod vox est maior quam aqua, aut
e converso; quia licet magnitudo secundum se *
sit eadem, non tamen est idem receptivum: quia
secundum quod dicitur de aqua, subiectum eius
est substantia; secundum autem quod dicitur de
voce, subiectum eius est sonus, qui est qualitas.
11. Deinde cum dicit: Aut manifestum est etc.,
ostendit quod nec hoc sufficit, duabus rationibus.
Quarum prima est *: si propter hoc solum aliqua :
essent comparabilia, quia est subiectum non diffe-
rens ", sequeretur quod omnia haberent unam
naturam; quia de quibuscumque diversis posset
dici, quod non differunt nisi quia sunt in alio et
alio * subiecto primo. Et secundum hoc sequeretur
quod hoc ipsum quod est aequale, et quod est
dulce, et quod est album, esset una et eadem
natura; sed differret * solum per hoc quod est in
alio et alio receptivo. Et hoc videtur inconveniens,
quod omnia habeant unam naturam. - Est autem
considerandum, quod ponere diversitatem rerum
propter diversitatem susceptivi tantum, est opinio
platonica, quae * posuit unum ex parte formae,
et dualitatem ex parte materiae; ut tota diversi-
tatis ratio ex materiali principio proveniret. Unde
et unum et ens posuit univoce dici, et unam si-
gnificare naturam: sed secundum diversitatem su-
sceptivorum *, rerum species diversificari.
Secunda ratio, quam * ponit ibi: Amplius susce-
plivum etc., est quod non quodlibet est susce-
ptivum cuiuslibet; sed unum est primo suscepti-

t) secundum abstractam etc. — secundum abstractionem νοὶ consi-
derationem logici non sunt aequivoca, quae tamen secundum ratio-
nem naturalis ad naturam concretam applicantis, aequivoce quodam-
modo dicitur D suo modo singulariter, - In fine numeri: in caelestibus
corporibus et in igne et aere et aqua editiones et ADH; et aere
EG, et omittunt et aqua.

C) ut dicatur — secundum quam dicitur EG.— Pro quod eorum, quis
eorum E, quod quis eorum G sed expungit quis, quid eorum NsQ.—
Ibi sed etiam est unum primum subiectum, etiam om. AIKMQTVXY
ZpCH; pro unum primum subiectum, primum subiectum idem (illud
corrupte DS) BDFHLMORSVZ, primum subiectum cet. et a b.

Ἢ) essent comparabilia, quia est subiectum non differens. — lta LS;
essent non comparabilia quia est subiectum indifferens Pab, essent non
comparabilia quia est subiectum differens BFNORZSGIQ, essent com-
parabilia quia idem est subiectum deferens D, essent compavrabilia
quia non est subiectum differens sC, essent comparabilia quia est
subiectum differens cet. Lectio quam elegimus, videtur omnium maxime
contextui esse adaptata.

0) Secunda ratio, quam etc.—1ta codd. et ab; Secundam rationem
ponit ibi (sequitur textus) et est quod non etc. P secuta Venet. 1504.—
Ibi ad invicem dicuntur, EGRZ praemittunt quodammodo, quidem D,
quoddam FHsC, quandam B, quaedam cet et a.

*

*

Cf. num. 6.

Num. seq.

* rem EGR, ratio-
nem r.

quod add. rcr.

SZ, quia add. ΒΕ.

ἢ

* et alio om. co-

dices et a b.

*

*

differrent ».

Platonis qui x

GR, platonica qui
BCDFMOVZ.

*

susceptivarum

D.

9

* Cf. num. 6.

350

vum unius; et sic forma et susceptivum ad invi-
cem dicuntur. Si ergo sunt plura prima susceptiva,
necesse est quod sint plures naturae susceptae:
aut si est una natura suscepta, necesse est quod
sit unum primum susceptivum.

12. Deinde cum dicit: Sic ergo non solum etc.,
concludit quod requiritur tertium ad hoc quod
aliqua sint comparabilia *. Et dicit quod oportet
ea quae sunt comparabilia, non solum non esse
aequivoca, quod erat primum; sed etiam non
habere differentiam, neque ex parte subiecti primi
in quo aliquid recipitur, quod erat secundum;
neque ex parte eius quod recipitur, quod est forma
vel natura '; et hoc est tertium. Et exemplificat

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VII

de hoc tertio. Quia color dividitur in diversas
species coloris: unde non est comparabile secun-
dum quod de eis praedicatur; licet non dicatur
aequivoce, et licet etiam habeat unum primum
subiectum, quod est superficies, quod est primum
subiectum generis, non autem alicuius speciei co-
loris: Non enim possumus dicere quid sit magis
coloratum, utrum album vel nigrum: haec enim
comparatio non esset secundum aliquam deter-
minatam speciem coloris, sed secundum ipsum
colórem communem. Secundum vero album,
quod non dividitur in diversas species, potest fieri.
comparatio omnium alborum, ut dicatur quid sit
albus. . to toupC Odi

4312

vfi p ea 3

:) quod. est forma vel natura.— vel natura om. P et Venet. 1551; priores editiones et AKNTVXY(I)pC quod est formalis natura, comupte

pro quod est forma vel natura.

d À 14 y

ὭΣ

CAP. IV, LECT. VIII 351

LECTIO OCTAVA

EX PRINCIPIIS POSITIS IN PRAECEDENTI LECTIONE OSTENDITUR
QUI MOTUS SINT COMPARABILES AD INVICEM

Οὕτω καὶ περὶ κίνησιν ὁμοταχὲς τὸ ἐν ἴσῳ χρόνῳ χι-
νηθὲν ἴσον τοσονδί. nu
Ei δὴ τοῦ μήκους ἐν τῳδὶ τὸ μὲν ἠλλοιώθη, τὸ δὲ ἦνέ-
yn, ἴση ἄρα αὕτη ἡ ἀλλοίωσις καὶ ὁμοταχὴς τῇ
φορᾷ; ἀλλ᾽ ἄτοπον. Αἴτιον δ᾽ ὅτι ἡ κίνησις ἔχει εἴδη,

ὥστ᾽ εἰ τὰ ἐν ἴσῳ χρόνῳ ἐνεχθέντα ἴσον μῆκος ἰσοταχῇ
ἔσται, ἴση ἡ εὐθεῖα καὶ ἡ περιφερής. ar 1

Πότερον οὖν αἴτιον, ὅτι ἡ φορὰ γένος ἢ ὅτι ἡ γραμμὴ
γένος; ὁ μὲν γὰρ χρόνος ἀεὶ ἄτομος τῷ εἴδει. Η
xal ἅμα κχἀκεῖνα εἴδει διαφέρει: xai γὰρ ἡ φορὰ
εἴδη ἔχει, ἂν ἐκεῖνο ἔχῃ εἴδη ἐφ᾽ οὗ κινεῖται.

Ἔτι δ᾽ ἐὰν d, δύ οὗ, οἷον εἰ πόδες, βάδισις" εἰ πτέρυ-
γες) πτῆσις. Ἢ οὔ, ἀλλὰ τοῖς σχήμασιν ἡ φορὰ
ἄλλῃ) , , , ,

ὧστε vd ἐν ἴσῳ χρόνῳ ταὐτὸ μέγεθος χινούμενα ἰσο-
ταχῆ" τὸ αὐτὸ δὲ ἀδιάφορον εἴδει καὶ χιγήσει ἀδιά-
φορον. Ὥστε τοῦτο σχεπτέον, τίς διαφορὸ χινήσεως.

Καὶ σημαίνει ὁ λόγος οὗτος, ὅτι τὸ γένος οὐχ ἕν τι;
ἀλλὰ παρὰ τοῦτο λανθάνει πολλά, εἰσί τε τῶν ὁμω-
γυμιῶν αἱ μὲν πολὺ ἀπέχουσαι; αἱ δὲ ξχουσαί τινα
ὁμοιότητα; αἱ δ᾽ ἐγγὺς ἢ γένει ἢ ἀναλογίᾳ, διὸ οὗ
δοχοῦσιν ὁμωνυμίαι εἶναι, οὖσαι,

Πότε οὖν ἕτερον τὸ εἶδος, ἐὰν ταὐτὸ ἐν ἄλλῳ, ἢ ἂν
ἄλλο ἐν ἄλλῳ; Καὶ τίς ὅρος; ἢ τῷ χρινοῦμεν ὅτι
ταὐτὸν τὸ λευχὸν χαὶ τὸ γλυχὺ 7, ἄλλο; ὅτι ἐν ἄλλῳ
φαίνεται ἕτερον: ἢ ὅτι ὅλως οὐ ταὐτό:

Περὶ δὲ δὴ ἀλοιώσεως, πῶς ἔσται ἰσοταχὴς ἑτέρᾳ ἑτέρα ;
εἰ δή ἐστι τὸ ὑγιάζεσθαι ἀλλοιοῦσθαι, ἔστιν τὸν μὲν
ταχὺ τὸν δὲ βραδέως ἰαθῆναι, καὶ ἅμα τινάς" ὥστ᾽
ἔστι ἀλλοίωσις ἰσοταχής" ἐν ἴσῳ γὰρ χρόνῳ ἠλλοιώθη.

᾿Αλλὰ τί ἠλλοιώθη; τὸ ydp ἴσον οὐχ ἔσται ἐνταῦθα
λεγόμενον, ἀλλ᾽ ὡς ἐν τῷ ποσῷ ἰσότης, ἐνταῦθα
ὁμοιότης. à

᾽Αλλ᾽ ἔστω ἰσοταχὲς τὸ ἐν ἴσῳ χρόνῳ τὸ αὐτὸ μετα-
βάλλον.

Πότερον οὖν ἐν d τὸ πάθος ἢ τὸ πάθος δεῖ συμβάλλειν ;

ἐνταῦθα μὲν δὴ ὅτι ἡ ὑγίεια ἡ αὐτή, ἔστι λαβεῖν, ὅτι
οὔτε μᾶλλον οὔτε ἧττον, ἀλλ᾽ ὁμοίως ὑπάρχει. "Edv
δὲ τὸ πάθος ἄλλο di, οἷον ἀλλοιοῦται τὸ λευχαινό-
μενον καὶ τὸ ὑγιαζόμιενον, τούτοις οὐδὲν τὸ αὐτὸ
οὐδ᾽ ἴσον οὐδ᾽ ὅμοιον, ἡ ἤδη ταῦτα εἴδη ποιεῖ ἀλ-
λοιώσεως; χαὶ οὐχ ἔστι μία. ὥσπερ οὐδ᾽ αἱ φοραί.
Ὥστε ληπτέον πόσα εἴδη ἀλλοιώσεως, χαὶ πόσα φο-
ρᾶς. Εἰ μὲν οὖν τὰ κινούμενα εἴδει διαφέρει, ὧν εἰσὶν
αἱ κινήσεις καθ᾽ αὐτὰ χαὶ μὴ κατὰ συμβεβηκός, καὶ
αἱ κινήσεις εἴδει διοίσουσιν: εἰ δὲ γένει, γένει" εἰ δ᾽

dU del eé cag incu

Αλλὸ δὴ πότερον εἰς τὸ πάθος δεῖ βλέψαι, &dv ἡ ταὐύὐ-
τὸν ἢ ὅμοιον, εἰ ἰσοταχεῖς αἱ ἀλλοιώσεις, ἢ εἰς τὸ
ἀλλοιούμενον (olov εἰ τοῦ μὲν τοιονδὶ λελεύχανται,
τοῦ δὲ τοσονδί); ἢ εἰς ἄμφω, xoi ἡ αὐτὴ μὲν ἢ
ἄλλη τῷ πάθει, εἰ τὸ αὐτὸ ἢ ἄλλο’ ἴση δὲ ἢ ἄνι-
σος; εἰ ἐχεῖνο ἴσον ἢ ἄνισον.

Καὶ ἐπὶ γενέσεως δὲ xal φθορᾶς τὸ αὐτὸ σχεπτέον. Πῶς
ἰσοταχὴς ἡ γένεσις; εἰ ἐν ἴσῳ χρόνῳ τὸ αὐτὸ καὶ
ἄτομον. οἷον ἄνθρωπος ἀλλὰ μὴ ζῷον: θάττων δέ,
εἰ ἐν ἴσῳ ἕτερον’ οὐ γὰρ ἔχομέν τινα δύο, ἐν οἷς ἡ

ἑτερότης ὡς ἡ ἀνομοιότης.

* Sic et circa motum, aeque velox quod in aequali tempore
movetur per aequale tantum longitudinis, in hac.

* Si autem aliud quidem alteratum est, aliud vero ducatur,
aequalisne erit haec alteratio et aeque velox loci muta-
tioni? Sed inconveniens: causa autem, quia motus habet
species.

Quare, si quae in aequali tempore ducta aequali longitudine
aeque velocia, erit aequalis rectus et circularis.

Utrum ergo causa sit, quia loci mutatio genus, aut quia
linea genus? Tempus enim semper idem atomon specie.
Aut quia simul illa specie differunt. Etenim loci mutatio
species habet, si illud super quod movetur species
habeat.

* Aliquando autem in quo: ut si pedes, ambulatio ; si alae,
volatio. Aut non: sed figuris loci mutatio alia.

Quare, quae in aequali tempore moventur secundum ean-
dem magnitudinem, aeque velocia sunt: sed idem indif-
ferens specie; et motui indifferens specie. * Quare hoc
considerandum est, quae differentia motus sit.

Et significat ratio haec quod genus non unum aliquid
est. Sed iuxta hoc latent multa; suntque aequivocatio-
num aliae quidem multum distantes, aliae vero ha-
bentes quandam similitudinem, aliae vero proximae aut
genere aut similitudine. Unde non videntur aequivoca-
tiones esse, cum sint.

Quando igitur altera est species? si idem in alio, aut si
aliud in alio? Aut quis terminus? Aut quo discernimus
quod idem est album et dulce aut aliud. Ex eone quia
in alio videtur alterum, aut quia omnino non idem?

De alteratione autem, quomodo est aequaliter velox altera
alteri? Si itaque est sanari alterari; est autem hunc qui-
dem velociter, alium tarde sanatum esse, et simul quos-
dam: quare erit alteratio aequaliter velox; in aequali
enim tempore alteratum est.

Sed quid alteratum est? Aequale enim hic non dicitur: sed
sicut in quantitate aequalitas, ita hic similitudo.

Sed sit idem quod mutatum est in aequali tempore, ae-
que. velox. ᾿

Utrum ergo in quo passio, aut passionem oportet comparare?

Hic igitur quod sanitas eadem sit, est accipere; quod neque
magis neque minus, sed similiter existit. Si autem al-
tera passio sit, puta alteratur quod fit album et quod
sanatur, his nihil idem neque aequale neque simile;
aut iam haec species faciunt alterationis, et non est
una, sicut neque loci mutatio. Quare considerandum
quot sint species alterationis, et quot loci mutationis.
Si igitur quae moventur. specie differunt, quorum sunt
motus secundum ipsa et non secundum accidens, et
motus specie differunt; si vero genere, genere; si au-
tem numero, numero.

* Sed utrum oporteat ad passionem respicere, si eadem sit,
aut similes aut aequaliter veloces alterationes: aut in
id quod alteratur, ut si huius quidem tantum albatum
sit, huius autem tantum? Aut ad utrumque: et eadem
quidem aut alia passione, secundum quod eadem; ae-
qualis autem aut inaequalis, secundum quod illa in-
aequalis.

* Et in generatione autem et corruptione idem consideran-
dum est, quomodo aeque velox generatio est, si in ae-
quali tempore generetur idem et indivisibile: ut homo,
sed non animal. Velocior autem est si in aequali tem-
pore alterum est. Non enim habemus aliqua duo in
quibus alteritas, sicut dissimilitudo.

* Seq. cap. iv et
text. 29.

* Text. 30.

* Text. 3t.

* Text. 32.

* "Text; 35.

* Text. 34.

* Philosophus
om. α et codd.
exc. BF.

* Num. seq.
* Num. 3.

*non add.AIKpxv.

* Cf. lect. praec.,
num. 1, 2.

*

munquam ACKL
MNOQSTVXYpI et
a b.

΄

est νιϑαδ,

* Lect. praeced.,
num. 12,

352

Καὶ εἰ ἔστιν ἀριθμὸς ἡ οὐσία, πλείων καὶ ἐλάττων ἀρι-
θμὸς ὁμοιοειδής y ἀλλ᾽ ἀνώνυμον τὸ κοινόν; x«i τὸ
ἑχάτερον [ποιόν᾽ τὸ μὲν ποιόν] ὥσπερ. τὸ πλεῖον
πάθος ἢ τὸ ὑπερέχον μᾶλλον [τὸ δὲ ποσὸν μεῖζον 1.

SyNoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus. - De compa-
ratione motuum in communi. Motus aeque veloces sunt, per quos
mobile aequali tempore percurrit aequalem longitudinem secun-
dum mutationem eiusdem speciei. - 2. De comparatione motuum
diversorum generum. Cum loci mutatio non sit eiusdem speciei
cum alteratione, non sunt comparabiles velocitates eorum. - 3. De
comparatione motuum eiusdem generis, et primo quantum ad
loci mutationem. — "Textus subdivisio. - Praetermittuntur aug-
mentum et diminutio, quia eadem ratio est in his et in motu
locali. - 4. Si omnes loci mutationes contingit esse aeque ve-
loces, sequitur quod sint aequales motus rectus et circularis, et
linea recta et circularis; quod est inconveniens. - 5. Causa in-
comparabilitatis tnotus recti et circularis est tum ex parte mo-
tus localis, tum ex parte magnitudinis: ambo enim dividuntur in
varias species. Quia vero diversitas speciei in loci mutatione
causatur ex diversitate speciei in magnitudine, ideo incompara-
bilitas praedicta oritur primo ex differentia magnitudinis. -- 6. Loci
mutatio non diversificatur specie secundum diversa instrumenta
motus. — 7. Concluditur quod motus locales aeque veloces sunt,
per quos mobilia in aequali tempore moventur secundum ma-
gnitudinem eandem, hoc est aequalem et eiusdem speciei. Mo-
tus ergo differentes genere vel specie non sunt comparabiles. --
8. Corollarium. Genus non est aliquid unum simpliciter, sed
species est aliquid unum simpliciter. Nam species sumitur a
forma ultima, quae simpliciter est una in rerum natura; genus
autem non sumitur ab aliqua forma quae sit una in rerum
natura, sed quae est una secundum rationem tantum: ideo genus
est unum /ogice, sed non physice. -- Propter hoc sub genere latet
multorum aequivocatio, secundum maiorem vel minorem simi-
litudinem et proximitatem ad unitatem generis. — 9. Unde sit dif-

ferentia specierum. Secundum Platonicos ponentes genus esse

unum simpliciter, differentia specierum attenditur ex hoc quod
aliquid idem est in alio et alio susceptibili: puta albedo et dul-
cedo differunt per hoc quod qualitas, quae est una, recipitur in
diverso subiecto. Sed quia falsum est quod genus sit una natura,
ideo non propter hoc est alia species quia idem est in alio; sed

ostquam Philosophus*ostendit in com-
vmuni, quid requiratur ad hoc quod
aliqua sint comparabilia, applicat in-
(Z^ ventam veritatem ad comparationem
motuum, de qua hic intendit. Et primo in com-
muni; secundo comparando motus diversorum
generum, ibi: Si autem aliud * etc.; tertio com-
parando motus unius generis ad invicem, ibi:
Quare si quae in aequali * etc. Dicit ergo primo,
quod sicut in aliis requiritur ad hoc quod sint
comparabilia, quod non sint aequivoca, et quod *
sit idem primum susceptivum, et quod sit eadem
species; sic et circa motum aeque velox dicitur
illud quod movetur in aequali tempore, per tan-
tum et aequale * alterius longitudinis, 7n hac, idest
secundum mutationem eiusdem speciei.

2. Deinde cum dicit: Si autem aliud etc., agit
de comparatione motuum diversorum generum.
Et dicit secundum praemissa *, quod si unum mo-
bile alteretur, aliud vero ducatur, idest secundum
locum moveatur, numquid * potest dici quod alte-
ratio sit aeque velox loci mutationi ? Sed hoc di-
cere esset * inconveniens. Cuius causa est, quia
motus habet diversas species, et iam dictum est *
quod ea quae non sunt unius speciei, non sunt
comparabilia, Quia ergo loci mutatio non est eius-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB.

VII

Et si est numerus substantia, maior et minor numerus si-
milis speciei, Sed est innominatum quod commune est
et utrumque; sicut quae plus passio aut excellens, ma-
gis, quantum autem maius.

quia est alia natura in alio susceptibili. - Unde propria definitio
declarans speciem est, qua possumus discernere utrum aliquid
sit idem vel aliud, simpliciter et secundum se. -- ro. De com-
paratione alterationum. Et primo quod una alteratio est aeque
velox ac altera. Sanari enim est quoddam alterari: contingit
autem unum. cito sanari et aliud tarde, et contingit etiam quos-
dam simul sanari. — 11. Secundo quaeritur secundum quid ae-
qualitas velocitatis in alteratione attendatur: nempe, supposito
quod aequalitas temporis ad hoc requiratur, quaeritur quid ul-
terius necessarium sit. — Respondetur quod alteratio est ae-
qualis, si id quod alteratum est in aequali tempore, sit idem. —
12. Sed cum in eo quod alteratur sit considerare et passionem
secundum quam fit alititió] et subiectum - passionis , quaeritur
ulterius utrum attendenda sit identitas passionis, an identitas
subiecti. — 13. Respondetur primo. Ut sit aeque velox alteratio,
duplex identitas ex parte passionis requiritur ; nempe et quod
sit eadem qualitas secundum speciem, et quod similiter insit,
neque magis neque minus. — 14. Respondetur secundo, quod
sicut secundum passionem alteratio est eadem vel diversa, ita
alteratio est aequalis vel inaequalis, secundum quod pars d
iecti alterati est aequalis vel inaequalis. Unde ad aequalitat
alterationis requiritur etiam identitas subiecti. - 15. De compa-
ratione generationum et corruptionum. Generationes per. quas
in aequali tempore generatur aliquid eiusdem speciei indivi-
duae, puta homo, sunt aeque veloces: non vero sunt aeque
veloces generationes, ex hoc quod in eodem tempore generatur
aliquid idem genere, puta animal: nam si in eodem tempore ge-
neratur animal perfectum et imperfectum, generatio perfecti .
velocior. -- Quamvis autem in alteratione duo sint consideran
ex parte passionis, nempe et quod sit eadem, et quod sit aequaliter
intensa; in generatione tamen unum est considerandum, scilicet
sí sit idem quod generatur. Substantia enim, cuius est generatio,
non suscipit magis et minus. — 16. De comparatione generationis
secundum Platonem: qui ponens numeros esse substantias rerum,
posuit consequenter quod, sicut datur maius et minus in.
numeri, datur maius et minus etiam in ratione substantiae.

dem speciei cum alteratione, non sunt compara
biles velocitates alterationis et loci mutationis.

3. Deinde cum dicit: Quare si quae in aequali .

tempore etc., agit de comparatione motuum unius

generis in uno * genere. Et primo quantum. Bd tot

loci mutationem ; secundo quantum ad alteratio-
nem, ibi: De alteratione autem quomodo * etc. ; ;
tertio quantum ad generationem et corruptionem,
ibi: Et in generatione autem * etc. De augmento *
autem et diminutione mentionem non facit, quia
eadem ratio est in his et in.loci mutatione, cum
sint et ipsi secundum aliquam magnitudinem.
Circa primum tria facit: primo ostendit quid re-
quiritur ad hoc quod duo motus locales sint ad
invicem comparabiles; secundo excludit quoddam
quod Moy ad hoc requiri, ibi: Aliquando
autem in quo * etc.; tertio concludit ῬΠΙΡΙΒΑΙ͂Θ T
intentum, ibi: Quare quae in aequali tempore * etc.
Circa primum duo facit: primo concludit incon--
veniens quod sequeretur si omnes loci mutatio--
nes essent* comparabiles; secundo assignat cau-
sam quare non sint comparabiles, ibi: Utrum
ergo causa ἢ etc.

4. Dicit ergo primo, quod si aeque velocia
sunt quae moventur localiter per aequalem ma-
gnitudinem * in aequali tempore, et omnes loci

4) per tantum et aequale, -- PBCFSsI et ab; per tantum et quale
AKLMTVXY; per tantum aequale EGOQRZ; per spatium aequale HN,

sed margo H habet vel tantum, margo N vel terminum, referenda ad
spatium; D per terminum longitudinis eiusdem in hanc, scilicet.

* Num. 10. -

Num. 15.

Lum. 6.

a um...

* sunt edd.
codd. exc.

* Num. 5.

* lo

AM ΤΟΥ

Ἦν omnis om. co-
. dices exc. AIKLS
- QTXY.

. * pertranseuntur
ἃ et codd. exc.

CAP. IV, LECT. VIII

mutationes contingit esse aeque veloces, sequetur
quod sit aequalis rectus et circularis. Quod po-
test intelligi dupliciter: uno modo de motu recto
et circulari; alio modo de linea recta et circu-
lari; et hoc melius est, hoc enim sequitur ex eo
quod praemisit. Si enim omnis * motus rectus et
circularis sunt aeque veloces; sunt autem aeque
veloces motus, quando aequales magnitudines
pertranseunt * in aequali tempore; sequitur quod
magnitudo recta et circularis sint aequales. Quod
relinquitur pro inconvenienti. :

5. Deinde cum dicit: Utrum ergo causa etc.,
inquirit de causa incomparabilitatis motus recti
et circularis. Quia enim concluserat * quod si sunt
aeque veloces, sequitur etiam magnitudines esse
aequales, quod inconveniens videtur; posset ali-
quis dubitare utrum causa huius incomparabi-
litatis sit ex parte motus, vel ex parte magni-
tudinum. Et hoc est quod quaerit: utrum causa
quare motus rectus non sit aeque velox motui
circulari, sit quia loci mutatio est genus continens
sub se diversas species (dictum est autem supra *
quod ea quae sunt diversa secundum speciem,
non comparantur); aut causa eius est, quia linea
est genus continens sub se rectum et circulare,
sicut diversas species. Ex parte autem temporis
non potest esse causa huius incomparabilitatis ,
quia omne tempus est atomus *, idest indivisibile,
secundum speciem. - Huic ergo * quaestioni re-
spondet quod utrumque simul coniungitur; quia
ex utraque parte invenitur differentia speciei: ita
tamen quod diversitas speciei in loci mutatione
causatur ex diversitate speciei in magnitudine
super quam est motus. Et hoc est quod dicit,
quod si illud super quod movetur, habet species,
sequitur quod loci mutatio species habeat.

6. Deinde cum dicit: Aliquando autem in quo etc.,
excludit quoddam quod posset videri esse requi-
rendum ad identitatem speciei et comparabilita-

. tem in motibus localibus *. Et dicit quod aliquando

loci mutationes diversificantur secundum illud
in quo, idest per quod sicut per instrumentum
est loci mutatio; sicut si pedes sint quibus ali-
quid movetur, dicitur ambulatio; si autem sint
alae, dicitur volatio. Sed hoc non facit diversita-
tem speciei in motibus localibus, sed figuris loci
mutatio alia: idest, ista diversitas mutationum non
est secundum speciem, sed solum secundum quan-
dam figuram motus, ut Commentator exponit.
Sed melius potest dici, quod hic intendit dicere
quod loci mutatio specie non diversificatur per
instrumenta motus, sed per figuras magnitudinis
super quam transit motus: sic enim rectum et
circulare differunt. Et ratio huius est, quia mo-

353

tus non recipiunt speciem a mobilibus, sed po-
tius a rebus secundum quas mobilia moventur;
instrumenta autem se tenent ex parte mobilium,
figurae autem ex parte rei in qua est motus.

7. Deinde cum dicit: Quare quae in aequali
tempore etc., concludit propositum. Et circa hoc
tria facit: primo concludit principale propositum;
secundo elicit quoddam consideratione dignum
ex conclusione praemissa, ibi: Ef significat ratio
haec * etc.; tertio inquirit de diversitate speciei,
ibi: Quando igitur altera est species * etc.

Concludit ergo primo, quod ex quo motus non
sunt * comparabiles nisi sint unius speciei; et mo-
tus locales non sint unius speciei nisi sit eadem
magnitudo secundum speciem: sequitur quod illa
sint aeque velocia, quae moventur in aequali tem-
pore secundum magnitudinem eandem: sed ita
tamen, quod idem accipiatur quod est indifferens
specie. Sic enim et motui conveniet * quod sit in-
differens specie. Et ideo hoc praecipue conside-
randum est in comparatione motuum, quae sit dif-
ferentia motus: quia si est differentia genere vel
specie, non sunt comparabiles; si autem est diffe-
rentia secundum accidens, comparabiles sunt.

8. Deinde cum dicit: E? significat ratio haec etc.,
elicit ex praemissis quoddam consideratione di-
gnum, scilicet ? quod genus non est aliquid unum
simpliciter, species autem est aliquid unum sim-
pliciter. Et hoc significatur ex ratione praeceden-
ti *, qua ostensum est quod ea quae sunt unius
generis, non sunt comparabilia; quae vero sunt
unius speciei, comparabilia sunt; cum tamen su-
pra * dictum sit, quod eadem natura comparabi-
lium * est: ex quo videtur quod genus non sit una
natura, sed species sit una natura. Et huius ratio
est, quia species sumitur a forma ultima, quae
simpliciter una est in rerum natura: genus autem
non sumitur a forma aliqua 7 quae sit una in re-
rum natura, sed secundum rationem tantum; non
est enim aliqua forma ex qua homo sit animal,
praeter illam ex qua homo est homo. Omnes
igitur homines, qui sunt unius speciei, conveniunt
in forma quae constituit speciem, quia quilibet
habet animam rationalem: sed non est in homine,
equo aut asino aliqua anima communis, quae
constituat animal, praeter illam animam quae con-
stituit hominem vel equum aut asinum (quod
Si esset, tunc genus esset unum et comparabile,
sicut et species); sed in sola consideratione acci-
pitur forma generis, per abstractionem intellectus
a differentiis. Sic igitur species est unum quid a
forma una in rerum natura existente: genus au-
tem non est unum; quia secundum diversas for-
mas in rerum natura existentes, diversae species

8) quoddam consideratione dignum, scilicet.- Haec P desumpsit ex
Venet. 1551; priores editiones et codices om. haec verba, quae non
sunt nisi nuda repetitio eorundem in principio num. praeced. — In co-
dice G fol. 53 recto, col. 1 marg., legitur a manu correctoris (vide Praef.)
haec nota: Nom est de scripto sed addicio anglicana. ( Alinea) Ponit
enim frater Thomas de aquino, qui est actor harum notularum , et
cuius sunt haec verba, quod in nulla re sit plus quam una forma; a
qua quidem forma est res quicquid est; sicut homo et animal est et
homo ab eadem forma, puta ab anima rationali, sicut hic dicit ma-
nifeste. Cui quidem posicioni videtur suffragari, quod hic dicit Ari-

Opp. D. Tnuowaz T. II.

stoteles, sicut ipse hic exponit. Si ergo dicta posicio non placet tibi,
quippe quia tota scola, tam theologorum, quam philosophorum mo-
dernorum, aliter sentit, videas qualiter Aristotelem hic exponas. Non
est enim aliqua forma ex qua homo est animal praeter illam ex qua
homo est homo. De his vide Canp. Ziauiana, Dg MENTE Cowciun VIEN-
NENSIS, RoMwAE 1878, parte III, cap. vir, 1x, pagg. 196—213.

Q) 4 forma aliqua.— in aliqua. forma E, ab forma aliqua ACKQ
STV, ab aliqua forma BFGHNORYZ. — Statim quae sit una... enim
aliqua forma om. R; pro sed secundum rationem tantum ras. pG;
pro rationem, rationes cet. exc. DEFOQsH.

Ἶ 45

* Num. seq.

* Num. 9.

* sint AIKQSTYpL.

* conveniat ACIK
MQSTVY4, LX lac.

* Num. praeced.

* Lect. praeced.
n. 12.

* comparabilis
codd, et a b.

* enim BDEFGMN
OR.

* propinqua PBF
LRTb.

* scholarium ».

* 3101 AKMVYDCIX,
om. cet. exc.RsCI.

* Num. 7.

* differat codd.
et a.

* Num. praec.

o

354

generis praedicationem suscipiunt. Et sic genus
est unum logice, sed non physice.

Quia ergo genus quodammodo est unum, et
non simpliciter, Zuxta genera latent multa: idest,
per similitudinem et propinquitatem ad unitatem
generis, multorum aequivocatio latet. Sunt autem *
quaedam aequivocationum multum distantes, in
quibus sola communitas nominum attenditur ;
sicut si canis dicatur caeleste sidus, et animal la-
trabile. Quaedam vero sunt quae habent quandam
similitudinem; sicut si hoc nomen /07o dicatur
de vero homine et de homine picto, inquantum
habet similitudinem quandam veri hominis. Quae-
dam vero aequivocationes sunt proximae: aut pro-
pter convenientiam in genere (sicut si corpus di-
catur de corpore caelesti et de corpore corruptibili,
aequivoce dicitur, naturaliter loquendo, quia eo-
rum non est materia una. Conveniunt tamen in
genere logico: et propter hanc generis convenien-
tiam videntur omnino non aequivoca esse): aut
etiam sunt propinquae * secundum aliquam simi-
litudinem ; sicut ille qui docet in scholis dicitur
magister, et similiter ille qui praeest domui dicitur
magister domus, aequivoce, et tamen propinqua
aequivocatione propter similitudinem ; uterque
enim est rector, hic quidem scholarum *, ille vero
domus. Unde propter hanc propinquitatem vel
generis vel similitudinis, non videntur esse aequi-
vocationes, cum tamen * sint.

9. Deinde cum dicit: Quando igitur altera etc.,
quia dixerat * quod considerandum est quae sit
differentia motus, utrum scilicet motus differant *
specie; hic inquirit quomodo differentia speciei
accipl possit, tam in motibus quam in aliis. Et
quia essentiam speciei significat definitio, quaerit
duas quaestiones: unam de specie, et aliam de
definitione. Quaerit ergo primo de specie, quando
sit iudicanda altera species: utrum ex hoc solo
quod eadem natura sit in alio et alio. suscepti-
bili, sicut Platonici posuerunt. Sed hoc secundum
praemissa non potest esse verum. Dictum est *
enim quod genus non est simpliciter unum: et
ideo differentia speciei non attenditur per hoc
quod aliquid idem sit in alio et alio, nisi secun-
dum Platonicos ὃ, qui posuerunt genus esse sim-
pliciter unum. Et propter hoc, quasi quaestionem
solvens, subiungit: aut si aliud in alio; quasi di-
cat: non propter hoc est alia species, quia est
idem in alio; sed quia est alia natura in alio su-
sceptibili.

Secundam quaestionem movet de definitione:
et est quaestio quid sit terminus , idest, quae sit
definitio declarans speciem. Et quia ea quae sunt
idem definitione, sunt idem simpliciter, ideo quasi
solvens subiungit, quod illud est propria definitio
rei, quo possumus discernere utrum sit idem * aut
aliud, puta album vel dulce. Et hoc quod dico
aliud, potest duobus modis accipi, sicut et prius:

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VII

uno scilicet modo ut album dicatur aliud a dulci,
quia in albo invenitur alia natura subiecta quam in
dulci; alio modo, quia non solum secundum na-
turam subiectam differunt, sed omnino. non sunt
idem. Quae quidem duo sunt eadem cum his
quae supra posuit: 51] idem in alio, aut si aliud
in alio. Manifestum est enim quod eaádem est
ratio identitatis et diversitatis, et in specie et in
definitione.

10. Deinde cum dicit: De alteratione autem etc.,
agit de comparatione alterationum. ΕἸ circa hoc
duo facit: primo ostendit quod una alteratio est
aeque velox alteri; secundo inquirit secundum
quid aequalitas velocitatis attendatur in alteratio-
ne, ibi: Sed quid alteratum est * etc. Quaerit ergo
primo de alteratione, quomodo sit una alteratio
aequaliter velox alteri alterationi. Et quod duae
alterationes sint aeque veloces, probat. Sanari enim
est alterari: contingit autem unum cito sanari,
et alium * tarde; et contingit etiam quosdam simul
sanari: ergo una alteratio est aeque velox alteri;
illud enim dicitur aeque velociter moveri, quod
in aequali tempore movetur.

11. Deinde cum dicit: Sed quid alteratum etc.,
quia in motu locali, ad hoc quod sit aequalis ve-
locitas, requiritur non solum aequalitas temporis,
sed etiam aequalitas magnitudinis quae pertran-
situr; supposito quod in alteratione aequalitas
temporis requiratur ad aequalem velocitatem, in-
quirit quid aliud requiratur. Et hoc est quod
dicit: sed quid alteratum est? idest, quid est illud,
ad quod cum pervenerit alteratio in aequali tem-
pore, possit dici aeque velox? Et ratio. dubita-
tionis est, quia * in qualitate, circa quam est alte- *
ratio, non invenitur aequale: ut possimus dicere
quod quando pervenit ad aequalem quantitatem
in aequali tempore, sit aeque velox alteratio; sicut
dicebatur in motu locali, et.etiam dici potest in
augmento et diminutione. Sed sicut in quantitate
invenitur aequalitas, ita et * in qualitate invenitur
similitudo.

Huic ergo quaestioni respondet cum subdit:
Sed sit idem etc. Et primo ponit responsionem ad
quaestionem : et dicit quod .alteratio debet dici
aeque velox, si in aequali tempore mutatum sit
idem, idest illud quod est alteratum. d:

12, Secundo ibi: Utrum ergo etc., movet quae-
stionem circa positam solutionem: et est quaestio
quam primo movet, talis. Cum enim dictum sit *
quod aeque velox alteratio est, si sit idem quod
alteratum est in aequali tempore; in eo autem
quod est alteratum duo est considerare, scilicet
passionem secundum quam fit alteratio, et sub-
lectum in quo est passio: est ergo quaestio
utrum huiusmodi comparationem oporteat * acci-
pere secundum identitatem passionis, an * secun-
dum identitatem subiecti in quo est passio.

13. Secundo ibi: Jic igitur etc., solvit quae-

ὃ) nisi secundum Platonicos. — nisi om. a b et codd exc. D
propter, et om. a et codd. exc. BF; pro quasi, quod om.
ILNRpT, ras. pH; solvens om. AIKTX.

t) quo possumus discernere utrum sit idem.— Pro quo, qua AKSX

d ibi Et
E, quod

YsIL et a, quae E, quomodo R, quam τ, pro utrum sit idem, utrum
scilicet sit illud G, utrum sit hoc idem cum illo D, utrum sit (sub-
intell. al" l'ra) utrum idem sit S, utrum sit AF KMOVXYpBCIQ, utrum
unum sit 51, utrum hoc sit sB.-- Pro aut aliud, aut illud B.

-* tota x aequa-
dis T, Om. EFON
ἡ quod add.a et
| códd.

. * utramque ΝΟ

pret a, utraque
. Cet. exc. BD.

CAP. IV, LECT. VIII

stionem quantum ad unam partem: et dicit quod
in alteratione ex parte passionis duplex identitas
attendi debet, ad hoc quod sit aeque velox alte-
ratio. Primo quidem quod sit eadem qualitas se-
cundum speciem: puta ut accipiatur eadem sa-
nitas, ut oculi aut alicuius huiusmodi. Secundo
ut 5 eadem qualitas accepta similiter insit, neque
magis neque minus. Sed si passio, idest passi-
bilis qualitas, est altera secundum speciem, puta
si unum alteratum fiat * album et aliud sanetur;
in his duabus passionibus nihil est idem, neque
aequale, neque simile. Unde secundum diversi-
tatem harum passionum fiunt diversae species
alterationis, et non est una alteratio: sicut etiam
supra * dictum est, quod motus rectus et circu-
laris non sunt una loci mutatio. Et ideo ad com-
parandum tam loci mutationes quam alterationes,
considerandum est quot sint species alterationis
vel loci mutationis, utrum scilicet eadem * vel
plures. Et hoc quidem potest considerari ex rebus
in quibus est motus: quia si illa quae moventur,
idest secundum quae est motus per se et non
secundum accidens, differunt specie, et motus
specie differunt; si vero differunt genere, et mo-
tus differunt genere; et si numero ", et motus
differunt numero, ut in quinto * dictum est.
14. Tertio ibi: Sed utrum oporteat etc., de-
terminata una parte quaestionis quam moverat,
quaerit de alia. Et est quaestio utrum ad hoc quod
iudicentur alterationes esse similes vel aeque ve-
loces, oporteat respicere solum ad passionem, si
sit eadem; aut etiam oporteat respicere ad sub-
iectum quod alteratur; ita scilicet quod si huius
corporis tanta * pars sit albata in hoc tempore, et
alterius corporis aequalis pars sit albata in eodem

vel aequali tempore, * dicatur alteratio aeque ve-

lox. Et solvit quod oportet ad utrumque * respi-
cere, scilicet ad passionem et subiectum: diver-
simode tamen. Quia iudicamus alterationem esse
eandem vel aliam ex parte passionis, secundum
quod est eadem vel alia: sed iudicamus alteratio-
nem aequalem vel inaequalem, secundum quod
pars subiecti alterati est aequalis vel inaequalis:
si enim huius corporis albetur magna pars ^, al-
terius autem parva, erit quidem alteratio eadem
specie, sed non aequalis. .

15. Deinde cum dicit: Ef in generalione etc.,
ostendit quomodo debeat fieri comparatio in ge-
neratione et corruptione. Et primo secundum opi-
nionem propriam; secundo secundum opinionem
Platonis, ibi: E? si est numerus substantia * etc. Di-

355

cit ergo primo, quod in generatione et corruptione,
ad hoc quod generatio dicatur aeque velox, con-
siderandum est si in aequali tempore sit idem
quod generatur et indivisibile secundum speciem:
puta si in utraque generatione generetur homo in
aequali tempore, est aeque velox generatio. Sed
non est aeque velox generatio ex hoc solo quod
in aequali tempore generatur animal; quia quae-
dam animalia propter sui perfectionem indigent
maiori tempore ad generationem: sed velocior
dicitur esse generatio, si in aequali tempore ge-
neretur alterum '; puta si in * tanto tempore, in
quo ex una parte generatur canis, ex alia parte
generetur equus, esset equi velocior generatio.- Et
quia in alteratione ex parte passionis dixerat * duo
consideranda, scilicet si est eadem sanitas, et ite-
rum si similiter existit et neque magis neque mi-
nus; hic autem in generatione unum tantum dixit
considerandum *, scilicet si sit idem quod genera-
tur; huius modo causam assignat dicens: non enim
habemus aliqua duo in quibus alteritas, sicut dissi-
militudo. Quasi dicat: ideo in generatione hoc solum
considerandum utrum sit idem quod generatur,
quia in generatione non habemus aliquid quod
possit variari per duo, secundum quae attendatur
aliqua alteritas; sicut in alteratione accidit dissimi-
litudo per hoc quod una et eadem qualitas variatur
secundum magis et minus: substantia enim, cuius
est generari *, non recipit magis et minus.

16. Deinde cum dicit: Ef si est numerus etc.,
agit de comparatione generationis secundum opi-
nionem Platonis, qui ponebat numerum esse sub-
stantiam rei, propter hoc quod unum quod est
principium numeri, putabat esse idem cum uno
quod convertitur cum ente, et rei substantiam si-
gnificat. Ipsum autem quod est unum, est omnino
unius naturae et speciei. Si ergo numerus, qui
nihil est aliud quam aggregatio unitatum, sit sub-
stantia rerum secundum Platonicos, sequetur quod
dicetur quidem maior et minor numerus ? secun-
dum diversam speciem quantitatis; sed tamen
quantum ad substantiam erit similis speciei. Et
inde est quod Plato posuit speciem, unum *: con-
traria vero, per quae diversificantur res, magnum
et parvum, quae sunt ex parte materiae. Et sic se-
quetur quod sicut una et eadem sanitas habet duo,
inquantum recipit magis et minus; sic etiam et
substantia, quae est numerus, cum sit unius speciei
ex parte unitatis, habebit aliqua duo, inquantum
est maior et minor numerus. Sed in substantia
non est commune nomen positum, quod significet

C) Secundo ut. — Secundum est quod ut omnes editiones; sed phrasis
cum ista lectione sensu caret. — Pro Sed si passio et est altera, quod
habent Pb, si autem passio... sit altera D, sed sicut passio... altera N
male, sed si sit idem passio... altera LS etiam male, sed si passio...
(sit s. m.) altera C, sed sit passio... altera ABEKMOQTXYpGHIV ,
sed si sit passio... altera FRZsGHIV, et haec lectio bona explicat le-
ctionem A etc.; sed sit passio... est altera ed. a.

Ἢ) et motus differunt genere; et si numero. — et motus; si numero
Pab. Restituimus lectionem codicum, quorum tamen DEGHEN singuli
diversa homoteleuta omittunt.

9) albetur magna pars eic. — albetur maior pars quam sit pars
corporis iam albata in eodem tempore, alterius erit quidem altera-
tio D; pro parva, minor T, albatur minor pars L, alba sit pars
minor R, albi O, alba sit minor sF, alba cet. exc. BHsCIVX.

t) generetur alterum. — Huic add. L: quod intelligendum est si
utrorumque generatio, accipiendo large pro alteratione, sit ab eodem
termino a quo, vel magis proprie ad eundem terminum ad quem, licet
terminus a quo sit diversus, sicut ignis potest generari ex aere vel
terra; est interpolatio notae marginalis.

x) hic autem in generatione unum tantum dixit considerandum. —
Ita Pb; hic (hoc AKLMOQVXYZ, nunc C) autem dixerat in gene-
ratione utrum (unum BDFRTpCHI, virum ed. a) tantum conside-
randum codd. et a. — huius modo corrumpunt CDEGZ in huiusmodi,
H in hic modo, R in huiusmodi movetur; de hoc modo T, et hoc
modo LS, hoc modo ed. a et cet. exc. sF. '

X) maior et minor numerus.— P cum Venet. 1551, 1552 om. et
minor. — Pro substantiam, substantias EGHNR, —Pro speciei, quod om.
Q, species ed. a et cet. exc. DG.

* generatio rab,
BENRPpGH lac.

* unam pEGpu.

356

utrumque, idest diversitatem quae accidit ex maio-
ritate et minoritate numeri; sicut in passionibus,
cum passio plus inest, aut qualitercumque est
excellens, dicitur magis *, ut puta magis album

s;c.txum. yel magis sanum ; in quantitate autem, cum fuerit

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VII

excellens, dicitur maius, ut maius corpus ^ aut
maior superficies. Sic autem non habemus nomen
positum, quo communiter significetur excellentia
substantiae, quae est ex maioritate nues se-
cundum Platonicos.

U) dicitur maius, ut maius corpus. — lta legunt codices BDFOZ
et secunda manu HN; consentiunt ACIKMSTVYpH, qui uf corrumpunt
in vel; PEGRab: dicitur maius vel (aut G, ut R) minus corpus; XsL:

dicitur maius corpus; prima manu L: dicitur magis eoeinni ΘΝ
manu N: dicitur maius et minus ut maius corpus; Q: dicitur pu.
vel minus corporis. '

ult

H
Thur A Du
" *

pm:
E SH

- diim n dean Ὦ

CAP. V, LECT. IX 357

LECTIO NONA

REGULAE COMPARATIONIS MOTUUM

"Ens δὲ τὸ κινοῦν κινεῖ τι ἀεὶ καὶ ἔν τινι xol μέχρι
του" (λέγω δὲ τὸ μὲν ἔν τινι, ὅτι ἐν χρόνῳ" τὸ δὲ
μέχρι του, ὅτι ποσόν τι μῆκος" ἀεὶ γὰρ ἅμα κινεῖ
χαὶ χεχίνηχεν' doces ποσόν τι ἔσται ὃ ἐχινήθη, καὶ
ἐν ποσῷ")

εἰ δὴ τὸ μὲν Α τὸ κινοῦν, τὸ δὲ B τὸ κινούμενον, ὅσον
δὲ χεχίνηται μῆχος τὸ T, ἐν ὅσῳ δὲ ὁ χρόνος ἐφ᾽
οὗ A: ἐν δὴ τῷ ἴσῳ χρόνῳ ἡ ἴση δύναμις ἡ ἐφ᾽’ οὐ À
τὸ ἥμισυ τοῦ B διπλασίαν τῆς T κινήσει; στὴν δὲ
40 ἐν τῷ ἡμίσει τοῦ Δ’ οὕτω γὰρ ἀνάλογον ἔσται.

Καὶ εἰ ἡ αὐτὴ δύναμις τὸ αὐτὸ ἐν τῳδὶ τῷ χρόνῳ το-
σήνδε κινεῖ, xal τὴν ἡμίσειαν ἐν τῷ ἡμίσει χαὶ ἡ
ἡμίσεια ἰσχὺς τὸ ἥμισυ κινήσει ἐν τῷ ἴσῳ χρόνῳ τὸ
Ycow: οἷον τῆς À δυνάμεως ἔστω ἡμίσεια ἡ τὸ E,
xai τοῦ B τὸ Z ἥμισυ: ὁμοίως O7) ἔχουσι καὶ ἀνάλο-
yov ἡ ἰσχὺς πρὸς τὸ βάρος" ὥστε ἴσον ἐν ἴσῳ χρόνῳ
χινήσουσι.

Καὶ εἰ τὸ E τὸ Z χινεῖ ἐν τῷ Δ τὴν T, οὐχ ἀνάγχη ἐν
τῷ ἴσῳ χρόνῳ τὸ ἐφ᾽ οὐ E τὸ διπλάσιον τοῦ Ζ χι-
νεῖν τὴν ἡμίσειαν τῆς Γ.

Εἰ δὴ τὸ À τὴν τὸ B κινήσει ἐν τῷ Δ ὅσην ἡ τὸ T, τὸ
ἥμισυ τοῦ Α τὸ ἐφ᾽ ᾧ E τὴν τὸ B οὐ χινύήσει ἐν τῷ
χρόνῳ ἐφ᾽ ᾧ A, οὐδ᾽ ἔν τινι τοῦ Δ τῆς T, 7 ἀνά-
λογον πρὸς τὴν ὅλην τὴν T, ὡς τὸ Α πρὸς τὸ Ε'
ὅλως γὰρ εἰ ἔτυχεν οὐ χινήσει οὐδέν’ εἰ γὰρ ἡ ὅλη
ἰσχὺς τοσήνδε ἐχίνησεν, ἡ ἡμίσεια οὐ χινήσει οὔτε
ποσὴν οὔτ᾽ ἐν ὁποσφῳοῦν᾽ εἷς γὰρ ἂν κινοίη τὸ πλοῖον.
εἴπερ ἥ τε τῶν νεωλχῶν τέμνεται ἰσχὺς εἰς τὸν ἀρι-
θμὸν καὶ τὸ μῆκος, ὃ πάντες ἐκίνησαν.

Διὰ τοῦτο ὁ Ζήνωνος λόγος οὐχ ἀληθής,
χέγχρου ὁτιοῦν μέρος" οὐδὲν vdp χωλύει pj κινεῖν
τὸν ἀέρα ἐν μηδενὶ χρόνῳ τοῦτον ὃν ἐχίνησεν ἐμπε-
σὼν ὁ ὅλος μέδιμινος" οὐδὲ 0v] τοσοῦτον μόριον, ὅσον
ἂν χκινήσειε τοῦ ὅλου. εἰ εἴη καθ᾽ αὑτὸ τοῦτο, οὐ χι-
vet* οὐδὲ γὰρ οὐδέν ἐστιν ἀλλ᾽ ἢ δυνάμει ἐν τῷ ὅλῳ.

Εἰ δὲ τὰ δύο, ἑκάτερον δὲ τῶνδε ἑκάτερον κινεῖ τοσόνδε
ἐν τοσῷδε, χαὶ συντιθέμεναι αἱ δυνάμεις τὸ σύνθε-
τον ix τῶν βαρῶν τὸ ἴσον χινήσουσι μῆχος xal ἐν
ἴσῳ χρόνῳ’ ἀνάλογον γάρ.

"Ap οὖν οὕτω xal ἐπ᾽ ἀλλοιώσεως xal ἐπ᾽ αὐξήσεως:
τὶ μὲν γὰρ τὸ αὖξον, τὶ δὲ τὸ αὐξανόμενον, ἐν ποσῷ

à χρόνῳ xal ποσὸν τὸ μὲν αὔξει, τὸ δὲ αὐξάνεται.
Καὶ τὸ ἀλλοιοῦν καὶ τὸ ἀλλοιούμενον ὡσαύτως, τὶ
xal ποσὸν χατὰ τὸ μᾶλλον καὶ ἦττον ἠλλοίωται,
καὶ ἐν ποσῷ χρόνῳ,

ἐν διπλασίῳ διπλάσιον, καὶ τὸ διπλάσιον ἐν διπλασίῳ"

(«49 δ᾽ ἥμισυ ἐν ἡμίσει χρόνῳ, ἢ ἐν ἡμίσει ἥμισυ, ἢ
ἐν ἴσῳ διπλάσιον.

Εἰ δὲ τὸ ἀλλοιοῦν ἢ αὖξον τὸ τοσόνδε ἐν τῷ τοσῷδε
ἢ αὔξει ἢ ἀλλοιοῖ, οὐκ ἀνάγκη καὶ τὸ ἥμισυ ἐν ἡμί-
σει χαὶ ἐν ἡμίσει τὸ ἥμισυ, ἀλλ᾽ οὐδὲν εἰ ἔτυχεν
οἰλλοιώσει 7| αὐξήσει, ὥσπερ καὶ ἐπὶ τοῦ βάρους.

ΘΥΝΟΡΒΙ5, — 1. Argumentum et divisio textus. — De compa-
ratione motuum localium. - Quatuor secundum quae oportet
comparari huiusmodi motus, nempe ovens seu .pofentia moti-
va, mobile seu potentia resistens motui, tempus ir quo fit motus,
et spatium per quod est motus. Tria ultima in motu locali mani-
festum est quod sunt quanta et divisibilia. Aliquod etiam movens
est quantum, et de tali est nunc sermo. -- 2. Regulae comparatio-
nis motus secundum divisionem mobilis. Prima regula. Si aliqua

ἧς ψοφεῖ τῆς

* Quoniam autem movens movet semper aliquid, et in
aliquo, et usque ad aliquid (dico autem in aliquo, quia
in tempore; usque autem ad aliquid, quia quantam ali-
quam longitudinem: semper enim simul movet et mo-
vit): quare quantum aliquid erit quod motum est, et
in quanto.

Si igitur A quod est movens, B autem quod movetur,
quantacumque autem longitudo mota C, in quantocum-
que est tempore in quo est D: in aequali igitur tem-
pore, aequalis potentia ei in qua est A, medietatem
ipsius B duplicem ipsius C movebit; ipsum autem C
in medietate ipsius D: sic enim erit analogia.

* Et si eadem potentia idem in hoc tempore per tantum
movet, et medietatem in medietate movebit: et media
virtus medium movebit in aequali tempore. Ut ipsius
A. potentiae sit medietas quae est ipsum E; et ipsius
B,Z sit medium. Similiter igitur se habet et secundum
analogiam virtus ad grave: quare aequale et in aequali
tempore movebit.

* Et si E ipsum Z movet in ipso D secundum C, non ne-
cessarium est in aequali tempore E duplum ipso Z mo-
vere secundum medietatem ipsius C.

Si vero A movebit B in ipso D quantum est ipsum C, me-
dietas ipsius A, quae est in quo est E, ipsum B non
movebit in tempore in quo est D, neque in aliquid
quod est ipsius C, secundum quod est analogia ad to-
tum C sicut est A ad Z. Omnino enim, si contingit,
non movebit aliquid. Si enim tota virtus totum mo-
vit, medietas non movebit neque quantum neque in
quocumque. Unus enim moveret navem, si navem
trahentium dividitur potentia in numerum et longitu-
dinem quam omnes moverunt.

Propter hoc Zenonis ratio non est vera, quod sonet milii
quaelibet pars: nihil enim prohibet non: movere aerem
in ullo tempore tantum, quem moveret cadens totus
modius. Neque itaque tanta pars quantacumque mo-
vebit cum toto, si sit per se, hoc movet: neque enim
ulla est, sed potentia in toto. :

* Si vero duo, et utrumque; horum autem utrumque movet
tantum in tanto: et compositae potentiae compositum
ex gravibus aequali movebunt longitudine et in aequali
tempore: analogum namque est.

* Sic igitur est in alteratione et in augmento. Aliquid qui-
dem enim est augens, aliquid autem et id quod au-
getur; in quanto autem tempore, et quantum, aliud
quidem auget, aliud autem augetur. Et alterans et quod
alteratur, similiter et aliquid et quantum, secundum
maius et minus alterata sunt, et in quanto tempore.

In duplo duplum, aut duplum in duplo: medium autem
in medio tempore, aut in medio medium: aut in ae-
quali duplum.

Si autem alterans aut augens tantum in tanto tempore au-
get aut alteret, non necesse est et medium in medio,
etin medio medium. Sed, si contigerit, nihil augmen-
tabit aut alterabit, sicut et in gravi.

potentia movet aliquod mobile per tantum spatium in tanto
tempore, medietatem illius mobilis aequalis potentia movebit per
duplum spatium in eodem tempore. Altera regula. In eadem
hypothesi, mobilis medietatem aequalis potentia movebit per idem
spatium in medietate temporis. Ratio horum est, quia secundum

"hoc servatur proportio virtutis motivae ad mobile. Si enim mi-

nuitur mobile, potentia motiva velocius movet: velocitas autem
motus minuit tempus et auget longitudinem spatii. - 3. Com-

* Cap. v. Text.

* Text. 36.

* "Fest. 97.

* "Text. 38.

* Text. 39.

* Num. 7.

* Num. seq.

8

* Lect. vir.

* Jbid. num. 4.

* ]bid. num. 5.

* Lect. xxii.

* Num. seq.

* aliquando ».

*

aliquo BEGN ,
om. p.

358

paratio motus ex parte moventis: et primo secundum divisionem
ipsius moventis. — Textus subdivisio. — Regula. Si aliqua potentia
idem mobile movet in aliquo tempore per tantum spatium, ipsa
movet medietatem mobilis per idem spatium in medio tempore,
vel in eodem tempore per duplum spatium. Ulterius, si dividatur
potentia, nec per divisionem corrumpatur, media potentia move-
bit medietatem mobilis per idem spatium in aequali tempore.
Ratio est quia et hic servatur proportio virtutis motivae ad corpus
ponderosum quod movetur.- 4. Duae.falsae comparationes ex-
cluduntur. a) Si aliqua potentia movet aliquod mobile per tan-
tum spatium in tanto tempore, non sequitur necessario quod
eadem potentia mobile duplo maius moveat in aequali tempore
per dimidium spatii. Potest enim contingere quod nullo pacto
valeat movere duplum. δ) Si potentia movens moveat aliquod
mobile in tanto tempore per datum spatium, non oportet quod

ἡ ostquam Philosophus ostendit qui mo-
Ojtus sint ^ comparabiles ad invicem,
SNhic docet quomodo comparentur. Et

«j^primo in motu locali; secundo in aliis
motibus, ibi: Sic igitur est in alteratione* etc. Circa
primum duo facit: primo ponit ea secundum
quae oportet comparari motus locales ad invicem;
secundo accipit regulas comparationis secundum
praedicta, ibi: δὲ igitur .A quod est movens * etc.
Dicit ergo primo, quod movens localiter semper
movet aliquod mobile, et iterum in aliquo tem-
pore, et usque ad aliquam quantitatem spatii ^.
Quod ideo oportet esse, quia sicut in sexto * pro-
batum est, semper simul aliquid movet et movit.
Probatum est enim ibi, quod omne quod move-
tur, iam est motum per aliquam partem spatii *, et
per aliquam partem temporis *. Unde sequitur
quod et illud quod movetur est aliquod quantum
et divisibile, et etiam illud per quod movetur,
et tempus in quo movetur. Movens autem non
omne est quantum, ut in octavo * probabitur: sed
tamen manifestum est aliquod quantum esse mo-
vens; et de hoc movente hic proponit regulas
comparationis.

2. Deinde cum dicit: «δ᾽ igitur A etc., ponit
regulas comparationis. Et primo secundum di-
visionem mobilis; secundo quando movens di-
viditur, ibi: Ef si eadem potentia * etc. Dicit ergo
primo: accipiatur aliquod * movens quod sit A,
et aliquod mobile quod sit B, et longitudo spa-
tii pertransiti quae sit C; et tempus in quo Α mo-
vet B per C sit D. Si ergo accipiatur aliqua alia
potentia movens, aequalis potentiae ipsi A 7, se-
quetur quod illa potentia movebit medietatem
mobilis quod est B, in eodem tempore per longi-
tudinem quae sit dupla quam C; sed medietatem
mobilis movebit per totam longitudinem C, in
medietate temporis quod est D.- Ex his igitur ver-
bis Philosophi duae regulae generales accipi pos-
sunt. Quarum prima est, quod si aliqua potentia
movet aliquod mobile per aliquod spatium in
aliquo tempore, medietatem illius mobilis per du-
plum spatium movebit vel aequalis potentia in
eodem tempore, vel eadem in alio * aequali. Alia
regula est, quod medietatem mobilis movebit per
idem spatium aequalis potentia in medietate tem-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VII

medietas moventis moveat totum mobile in eodem tempore vel
per quamcumque partem spatii illius. Eadem ratio est. -- 5. Sol-
vitur ratio quaedam Zenonis: et concluditur, quod si pars existens
in toto, movet, non est necessarium quod etiam separatim per
se existens moveat. Pars enim prout existit in toto, sicut non
est una in actu, ita non est ens in actu: unde non ipsa agit, sed
totum. - 6. Comparatio motuum secundum aggregationem mo-
ventium. Regula. Si duo moventia separatim movent, unumquod-
que tantum mobile in tanto tempore, unita movebunt in aequali

tempore per idem spatium illa duo pondera simul coniuncta. — :

7. Applicantur supra positae regulae ad motus augmenti et al-
terationis: et primo ostenditur divisibilitas eorum secundum quae

attenditur comparatio. — 8. Secundo ponuntur comparationes

verae. - 9. Tertio excluditur falsa comparatio. - Notamen pro
intelligentia textus.

poris. Et horum ratio est, quia sic conservabitur
eadem analogia, idest eadem proportio. Manife-
stum est enim quod velocitas motus est ex vi-
ctoria potentiae moventis super mobile: quanto
autem mobile fuerit minus, tanto potentia mo-
ventis magis excedit ipsum: unde velocius mo-
vebit. Velocitas autem motus diminuit tempus,
et auget longitudinem spatii: quia velocius est
quod in aequali tempore pertransit maiorem ma-
gnitudinem, et aequalem magnitudinem in minori
tempore, ut in sexto * probatum est. Ergo secun-
dum proportionem qua subtrahitur a mobili, opor-
tet subtrahi de tempore, vel addi ad longitudinem
spatii, dummodo movens sit idem vel aequale.

3. Deinde cum dicit: Ef si eadem potentia etc.
docet comparare motus ex parte moventis: et
primo secundum divisionem moventis; secundo
secundum oppositam congregationem, ibi: .Si vero
duo et utrumque* etc. Circa primum tria facit: pri-
mo ponit comparationem veram ; secundo remo-
vet comparationes falsas, ibi: Et si E ipsum Z * étc.;
tertio ex hoc solvit rationem Zenonis, ibi: Pro-
pter hoc Zenonis ratio * etc. Dicit ergo primo, quod
si aliqua potentia idem mobile movet in eodem

tempore per tantum spatium, ipsamet movet me- -

dietatem mobilis in medietate temporis per idem
spatium; vel in eodem tempore movet medium
mobilis per duplum spatium; sicut et de aequali
potentia dictum est *. Et ulterius, si dividatur po-
tentia, media potentia movebit medietatem mo-
bilis per idem spatium in aequali tempore. Sed

hoc intelligendum est, quando potentia est talis .

quae * per divisionem non corrumpitur. Loquitur
enim secundum considerationem communem ,
nondum applicando ad aliquam specialem natu-
ram, sicut etin omnibus quae praemisit. Et po-
nit exemplum. Si enim accipiatur medietas huius
potentiae quae est A, et dicatur E; et accipiatur
medietas mobilis quod est B, et dicatur Z *: sicut
A movebat B per C in tempore D, ita E movebit
Z per idem spatium in aequali tempore; quia et
hic etiam servatur eadem proportio virtutis mo-
tivae ad corpus ponderosum quod movetur. Un-
de sequitur quod in aequali tempore fiat motus
per aequale spatium, sicut dictum est.

4. Deinde cum dicit: ΕἸ si E ipsum Z etc., ex-

«) qui motus sint. ^ quod motus sint edd. ab et Venet. 1504,
1545; quod motus sunt editiones posteriores. Cf. lect. vtr, n. 1.

$) usque ad aliquam quantitatem spatii. — usque ad aliquam quan-
titatem spatii per aliquam partem temporis omnes editiones; sed ad-

ditio est inutilis, postquam iam dixit e? iterum in aliquo tempore. —
Pergunt P et Venet. 1545, 1551, 1552: quod iam oportet esse.

Y) aequalis potentiae ipsi A.— aequalis om, AEKMOQXpCFGHIVY;
potentiae om. D; pro ipsi, ipsius codd. exc. DQVX et a.

* Lect. i11, nm.5

1 .* in om. Pab.

o

-.* Num. praec. -
. A ad E ».
— * tamen c.

WEISE PASA t AM e P2) TNI SM SCHUSTER HAITI ISSMPUTHSEETETB IS

* Num. praec.

* cadat »ab et
pes exc. BCDFG
MNOQVZ.

-* moveret codd.
€XC. AIKLRS.

CAP. V, LECT. IX

cludit duas falsas comparationes. Quarum prima
est, quod addatur ad mobile, et non addatur ad
potentiam moventem. Unde dicit quod si E, quod
est medietas motivae potentiae, moveat Z, quod

est medietas mobilis, in * tempore D secundum

spatium C; non est necessarium quod ipsa potentia
dimidiata, quae est E, moveat mobile quod sit
in duplo maius quam Z, in aequali tempore se-
cundum medietatem spatii quod est C; quia po-
terit esse quod dimidia potentia duplum mobile
nullo modo movere poterit. Sed si posset mo-
vere, teneret haec comparatio.

Secunda falsa comparatio est, quando dividitur
movens, et non dividitur mobile. Et hanc excludit
ibi: Si vero A etc.: dicens quod si potentia mo-
vens quae est A, moveat mobile quod est B, in
tempore D, per spatium quod est C; non oportet
quod medietas moventis moveat totum mobile
quod est B, in tempore D, neque ? etiam. per
quamcumque partem spatii Ü cuius partis sit pro-
portio ad totum spatium C sicut e converso erat
quando comparabamus * A ad Z, idest totam
potentiam motivam ad partem mobilis. Illa enim *
erat conveniens comparatio, sed hic non: quia
potest contingere quod medietas moventis non
movebit totum mobile per aliquod spatium *. Si
enim aliqua tota virtus movet totum mobile, non
sequitur quod medietas illius virtutis moveat to-
tum mobile, neque per quantumcumque spatium,
neque in quocumque tempore: quia sequeretur
quod solus unus homo posset movere navem per
aliquod spatium, si potentia trahentium dividatur
secundum numerum trahentium, et secundum
longitudinem spatii per quod omnes simul tra-
hunt navem.

5. Deinde cum dicit: Propter hoc Zenonis ra-

lio etc., secundum praemissa * solvit rationem Ze-
nonis, qui volebat probare quod quodlibet gra-
num mili faciat aliquem sonum, proiectum in
terra, quia totus. modius milii, quando in terram
effunditur, facit aliquem sonum. Sed Aristoteles
dicit quod haec Zenonis ratio non est vera, sci-
licet quod quaelibet pars milii sonet, idest quod-
libet granum milii sonum faciat cum cadit * in
terram: quia nihil prohibet dicere quod granum
milii in nullo tempore movet aerem intantum ut
faciat sonum, quem aerem movet * ad sonum fa-
ciendum totus modius cadens. - Et ex hoc possu-
mus concludere quod non est necessarium, quod
si aliqua quantacumque pars existens in toto,
movet, quod separatim per se existens movere
possit: quia pars in toto non est in actu, sed in
potentia, maxime in continuis. Sic enim aliquid *
est ens, sicut et unum; unum autem est quod
est in se indivisum et ab aliis divisum: pars
autem prout est in toto, non est divisa in actu,

359

sed in potentia tantum: unde non est actu ens
neque una, sed in potentia tantum. Et * propter
hoc etiam * non agit pars, sed totum.

6. Deinde cum dicit: Si vero duo, et utrum-
que etc., ponit comparationem secundum aggre-
gationem * moventium. Et dicit quod si sint duo,
et utrumque eorum moveat; quorum utrumque
per se moveat tantum mobile in tanto tempore
per tantum spatium: quando coniunguntur istae
duae potentiae moventium, movebunt illud quod
est coniunctum ex ponderibus motis, per aequale
spatium in aequali tempore: quia in hoc * etiam
servatur eadem analogia.

7. Deinde cum dicit: Sic igitur est in alte-
ralione etc., ponit easdem comparationis regu-
las in aliis motibus. Et circa hoc * tria facit:
primo ostendit divisibilitatem eorum secundum
quae attenduntur comparationes motuum; secun-

do ponit comparationes veras, ibi: Zn duplo du-:

plum * etc.; tertio removet comparationes falsas,
ibi: Sz autem alterans* etc. Dicit ergo primo quan-
tum ad augmentum, quod sunt tria, scilicet au-
gens, et id quod augetur, et tempus: et haec tria
habent aliquam quantitatem. Est etiam quarto ac-
cipere quantitatem *, secundum quam augens au-
get, et auctum augetur. Et haec etiam quatuor
est accipere in alteratione: scilicet alterans, et
quod alteratur, et quantitas passionis secundum
quam fit alteratio, quae inest secundum magis
et minus, et iterum quantitas temporis in quo
fit alteratio; sicut et * haec quatuor in motu locali
inveniebantur.

.8. Deinde cum dicit: Zn duplo duplum εἴς.,
ponit comparationes veras. Et dicit quod si ali-
qua potentia secundum hos motus moveat tan-
tum in tanto tempore, in duplo tempore move-
bit duplum: et si moveat duplum, hoc erit in
duplo tempore. Et similiter movebit eadem po-
tentia medium in medio tempore: aut si moveat
in medio tempore, erit dimidium quod est mo-
tum. Aut si sit dupla potentia, in aequali tem-
pore movebit duplum.

9. Deinde cum dicit: S? autem alterans etc. ,
excludit falsam comparationem. Et dicit quod
si aliqua potentia moveat * motu alterationis et
augmenti tantum in tanto tempore, non necesse
est quod medietas potentiae moveat medietatem
in eodem tempore, aut in medio tempore tan-
tundem: sed forte continget * quod nihil augmen-
tabit vel alterabit, sicut et in. gravi, idest sicut
dictum est * ' quod dimidiata potentia non potest
movere totum pondus, neque per totum spatium,
neque per aliquam eius partem. Est enim intel-
ligendum, quod hoc quod dicit *: in medio me-
dium, aut in aequali duplum, ly duplum et me-
dium (quod in accusativo ponitur) non accipi-

2) in tempore D, neque. — Pergit E: a primo quod movetur se-
cundum locum quam a secundo quod alteratur etc., i. e. praetermittit
reliqua huius lectionis, libri VIII octo priores lectiones, et nonam
usque ad praemissa verba, quae circa finem eiusdem lect. leguntur.

c) non movebit totum mobile per aliquod spatium. — Pro aliquod,
nullum edd. ab et Venet. 1504 cum codd. exc. D qui hab. lac.— Per-
gunt Venet. 1551 et sequentes editiones: δὶ enim aliqua tota virtus

movet totum mobile (ceteris omissis) neque movebit per quodcumque
spatium etc.; sed istud movebit est incompleta correctio lectionis Ve-
net. 1545, quae om. homoteleuton mon sequitur... totum mobile; pro
quantumcumque, quodcumque BGpQ et a b.

C) Est etiam quarto accipere quantitatem. — Hoc homoteleuton om:
editiones et OpAI; inquantum est accipere aliquam quantitatem D;
Est etiam et quarto etc. G.

* Etiam AK.

*

etiam om. PAI
KQTXab.

* congregatio-
nem pab.

* et hic codd.
exc. ILRS.

* haec pab.

* etiam BCDFLMO
VZSH, Om. GNRPH.

* in add. ».

* contingit rcab.

* Num. 4.

* Cf. num. praec.

* accipiatur Ῥ.

* idest rab.

* his r, om. t.

* Num. 3.

360

* pro dimidio vel duplo ipsius mobilis, sed
pia dimidio et duplo ex parte rei in qua ést
motus, scilicet * qualitatis aut quantitatis , quae
ita se habent in istis duobus motibus, sicut lon-
gitudo spatii in motu locali: alioquin non simi-
liter esset in istis * motibus et in motu locali.
In motu enim locali, dictum est * quod si tanta

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VII

potentia movet tantum mobile, medietas move-
bit medietatem mobilis: hic autem dicitur quod
medietas forte nihil movebit. Sed intelligendum
est de toto mobili integro : quia virtus motiva
dimidiata * non movebit ipsum, neque per tan-
tam quantitatem aut qualitate, ARI I. Rin

medium. : i

£o

"es

PHYSICORUM

ARISTOTELIS

LIBER VIII

LECTIO PRIMA

UTRUM MOTUS ALIQUANDO ESSE INCEPERIT, ET ALIQUANDO DEFICIAT: AUT E CONTRARIO
NEQUE UNQUAM INCEPIT, NEQUE UNQUAM DEFICIET - OPINIONES AD UTRAMQUE PARTEM -
UTILITAS HUIUS CONSIDERATIONIS

Πότερον δὲ γέγονέ ποτε χίνησις οὐχ οὖσα πρότερον, χαὶ
φθείρεται πάλιν οὕτως ὥστε χινεῖσθαι μηδέν, ἢ οὔτ᾽
ἐγένετο οὔτε φθείρεται, ἀλλ᾽ ἀεὶ ἦν καὶ ἀεὶ ἔσται,
χαὶ τοῦτ᾽ ἀθάνατον xal ἄπαυστον ὑπάρχει τοῖς οὖ-
ct, οἷον ζωή τις οὖσα τοῖς φύσει συνεστῶσι πᾶσιν;

Εἶναι μὲν οὖν χίνησιν πάντες φασὶν οἱ περὶ φύσεως τι
λέγοντες; διὰ τὸ χοσμοποιεῖν καὶ περὶ γενέσεως xal
φθορᾶς εἶναι τὴν θεωρίαν πᾶσιν αὐτοῖς, ἣν ἀδύνατον
ὑπάρχειν μὴ κινήσεως οὔσης. :

'AXX ὅσοι μὲν ἀπείρους τε κόσμους εἶναί φασι; χαὶ τοὺς
μὲν γίγνεσθαι, τοὺς δὲ φθείρεσθαι: τῶν κόσμων; ἀεί
φασιν εἶναι κίνησιν (ἀναγκαῖον γὰρ τὰς γενέσεις χαὶ
τὰς φθορὰς εἶναι μετὰ κινήσεως αὐτῶν)"

ὅσοι δὲ ἕνα ἢ μὴ ἀεί, καὶ περὶ τῆς κινήσεως ὑποτίθεν-

ται κατὰ λόγον. Εἰ δὴ ἐνδέχεταί ποτε μηδὲν κινεῖ-
σθαι, διχῶς ἀνάγκη τοῦτο συμβαίνειν’ ἢ γὰρ ὡς
᾿Αναξαγόρας λέγει (φησὶ dp ἐκεῖνος, ὁμοῦ πάντων
«ὄντων χαὶ ἠρεμούντων τὸν ἄπειρον χρόνον; κίνησιν
ἐμποιῆσαι τὸν νοῦν καὶ διαχρῖναι), 7 ὡς ἜἜμπεδο-
χλῆς, ἐν μέρει κινεῖσθαι xal πάλιν ἠρεμεῖν, χινεῖσθαι
μὲν ὅταν ἡ φιλία ἐχ πολλῶν ποιῇ τὸ ἕν ἢ τὸ νεῖκος
πολλὰ ἐξ ἑνός, ἠρεμεῖν δ᾽ ἐν τοῖς μεταξὺ χρόνοις,
λέγων οὕτως"

— ἠμὲν ἕν ἐκ πλεόνων μεμάθηκε φύεσθαι,

ἠδὲ πάλιν διαφύντος ἑνὸς πλέον᾽ ἐχτελέθουσιν.

Τῇ μὲν γίγνονταί τε; καὶ οὔ σφισιν ἔμπεδος αἰών᾽

ἡ δὲ τάδ᾽ ἀλλάσσοντα διαμπερὲς οὐδαμὰ λήγει,

ταύτῃ δ᾽ αἰὲν ἔασιν ἀκίνητοι xa cd κύχλον.

Ast γὰρ ὑπολαβεῖν λέγειν αὐτὸν ἡ δὲ τάδ᾽ ἐνθένδε
τὰ ἀλλάσσοντα.
Σχεπτέον δὴ περὶ τούτων πῶς ἔχει. Dod ἔργου γὰρ οὐ
ὄνον πρὸς τὴν περὶ φύσεως θεωρίαν ἰδεῖν τὴν ἀλή-
ioi ἀλλὰ καὶ πρὸς τὴν μέθοδον τὴν περὶ τῆς ἀρ-
χῆς τῆς πρώτης.

ΘΥΝΟΡΒΙΒ — 1. Argumentum et divisio textus et libri. - 2. Tum
ex verbis Aristotelis, tum ex eius processu, ostenditur contra
Commentatorem, quod praesens quaestio non est de sempiter-
nitate primi motus, sed est quaestio de motu in communi: utrum
nempe motus in communi aliquando esse inceperit, ita quod
prius nihil unquam motum fuerit, et quandoque sic deficiat quod
nihil postmodum moveatur; aut e contrario neque unquam in-
cepit motus, neque unquam deficiet. — 3. Quia est communis
suppositio in scientia naturali quod motus habeat esse in rebus,
ideo non est de hoc inquirendum in hac scientia. - 4. Opiniones
ponentium motum semper esse. - 5. Opiniones ponentium mo-

Opp. D. Tuowax T. II.

* Utrum autem factus sit aliquando motus, cum non esset
prius, et corrumpitur iterum sic quod moveri nihil sit:
aut neque factus est neque corrumpitur, sed erat'semper
et erit; et hoc immortale et sine quiete existit in his
quae sunt, ut vita quaedam ens natura omnibus subsi-
stentibus ?

Esse quidem igitur motum omnes affirmant de natura
aliquid dicentes, propter hoc quod mundum faciunt, et
de generatione et corruptione est consideratio omnibus
ipsis, quam impossibile est esse, nisi sit motus.

Sed quanti quidem infinitos mundos dicunt esse, et quos-
dam quidem fieri, quosdam autem corrumpi mun-
dorum, semper dicunt esse motum: necessarium enim
est generationes et corruptiones ipsorum cum motu
esse.

Quicumque autem unum, et non esse semper, et de motu
apponunt secundum rationem. * Si igitur contingit ali-
quando nihil moveri, dupliciter necesse est hoc acci-
dere. Aut enim sicut Anaxagoras dicit: inquit enim ille,
simul omnibus existentibus et quiescentibus infinito tem-
pore, motum fecisse intellectum et disgregasse: aut sicut
Empedocles, in parte moveri et iterum quiescere; mo-
veri quidem cum amicitia ex multis faciat unum, aut
discordia multa ex uno; quiescere autem in mediis tem-
poribus; dicens sic:

Inquantum quidem ex pluribus unum, didicit nasci :
Inquantum iterum :ex uno geminato plurima per-
ficiuntur.
Sic fiunt res: et nullo modo ipsius est saeculum
unum.
Sic autem permutantur, neque simul perficiuntur:
Sic autem semper sunt immobiles secundum cir-
culum.
Hoc enim quod sic permutantur, ab hinc inde dicere
ipsum opinandum est.

* Considerandum igitur de hoc, quomodo se habet. Prae-
opere enim non solum ad naturae considerationem scire
veritatem, sed ad scientiam de principio primo.

tum non semper esse. Quod quidem duobus modis oportet ac-
cidere: aut ita quod motus sicut et hic mundus sic incepit quod
nunquam antea fuerit, sicut posuit Anaxagoras; aut ita quod
motus, quemadmodum et mundus, sic inceperit, quod aliquo
tempore non fuerit, sed ante illud tempus iterum fuerit mundus
et motus, sicut posuit Empedocles. - Exponuntur verba Empe-
doclis. -- 6. Scire quomodo se habeat veritas circa hanc quae-
stionem, est pernecessarium non solum ad considerationem scien-
tiae naturalis, sed etiam ad scientiam de primo principio, ad
cuius existentiam probandam sumitur hinc efficacissima ratio, cui
resisti non potest.

46

* Cap. 1. Text. 1.

* Text. 2.

* Text. 3.

* Lect. v.

* Num. 3.

* quidem codd.

* maxime GHNRX
po, magis pF.

* motum codd.
et a b.

* Lect. sqq.

* moventur p.

* libros suos c.

*

ostquam Philosophus in praece-
-(^denti libro ostendit quod necesse
est ponere primum mobile, et pri-
$4mum motum, et primum moto-
ὉΠ) rem; in hoc libro intendit inquirere
NI Xqualis sit primus motor, et primus
motus, et primum mobile. Et dividitur in partes
duas: in prima praemittit quoddam quod est ne-
cessarium ad sequentem investigationem, scilicet
motum esse sempiternum ; in secunda procedit ad
investigationem propositi, ibi: Principium autem
considerationis * etc. Circa primum tria facit: primo
movet dubitationem ; secundo ostendit veritatem
secundum suam opinionem, ibi: Zncipiemus au-
tem primum * etc.; tertio solvit ea quae in contra-
rium obiici possunt, ibi: Contraria autem his * etc.
Circa primum tria facit: primo proponit dubita-
tionem; secundo ponit opiniones ad utramque
partem, ibi: Sed quanti quidem * etc.; tertio osten-
dit utilitatem huius considerationis, ibi: Conside-
randum igitur de hoc * etc. Circa primum duo
facit: primo proponit dubitationem de qua inve-
stigare intendit; secundo respondet tacitae quae-
stioni, ibi: Esse quidem igitur * etc.

2. Circa primum sciendum est, quod Averroes
dicit quod Aristoteles in hoc capitulo non in-
tendit inqüirere in universali utrum motus sit *
sempiternus, sed de primo motu. Sed si quis
consideret et verba et processum Philosophi , hoc
est omnino falsum. Verba enim * Philosophi
universaliter de motu loquuntur, quia dicit: utrum
factus sit aliquando motus, cum non esset prius,
et corrumpitur iterum sic quod moveri nihil sit.
Ex quo manifeste * apparet quod non de aliquo
motu determinato quaerit, sed universaliter: utrum
aliquando nihil fuerit motus *. Ex ipso etiam Ari-
stotelis processu apparet hoc esse falsum. Primo
quidem quia consuetudo sua est, semper ad pro-
positum éx propriis argumentari; si quis autem se-
quentes rationes consideret quas inducit, in nulla
earum sumitur aliquid pro medio, quod proprie
ad primum motum pertineat, sed ad motum in
communi. Unde ex hoc satis apparet quod inten-
dit hic inquirere de sempiternitate motus in com-
muni. Secundo quia, si iam probatum esset quod
est aliquis motus unus vel plures sempiterni, fru-
stra inquireret inferius *, utrum aliqua movean-
tur * semper; cum hoc i jam esset probatum. Ri-
diculum est etiam dicere quod Aristoteles inferius
reiteret suam considerationem a principio, quasi
aliquid omisisset, ut Commentator fingit. erat
enim copia Aristoteli corrigendi librum suum *
et supplendi in loco debito quod fuerat omissum,
ut non inordinate procederet. Si enim hoc capi-
tulum exponatur secundum praedicti Commen-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII :

tatoris intentionem *, omnia sequentia confusa
et inordinata apparebunt. Nec est mirum: quia
uno inconvenienti posito *, alia sequuntur. Adhuc
autem manifestius hoc apparet per hoc, quod
Aristoteles inferius * inquirere intendens de sempi-
ternitate primi motus, utitur eo quod hic demon-
stratur, quasi.principio: quod nullo modo faceret,
si hic probasset primum motum esse aeternum.

Ratio autem ex qua Averroes motus fuit, omni-
no frivola est. Dicit enim quod si dicatur quod
Aristoteles hic intendit inquirere de sempiternitate
motus in communi, sequetur quod consideratio
Aristotelis hic sit diminuta; quia non apparet per
id quod hic determinatur, quomodo motus sem-
per possint continuari ad invicem. Sed hoc nihil
est: quia Aristoteli sufficit in hoc capitulo pro-
bare in communi ^ quod motus semper fuerit ;
qualiter autem sempiternitas motus continuetur,
utrum per hoc ? quod omnia semper moveantur,
vel per hoc quod omnia quandoque moveantur et
quandoque quiescant, vel per hoc quod quaedam
semper moventur, quaedam vero quandoque mo-
ventur et quandoque quiescunt, statim imme-
diate * inquiret.

Sic igitur secundum hanc intentionem expo-
nendum est praesens capitulum, quod intendit
hic inquirere de motu in communi. Quaerit * ergo
secundum hoc, utrum motus in communi ali-
quando esse inceperit, ita quod prius nihil un-
quam motum fuerit; et quandoque sic deficiat
quod nihil postmodum moveatur: aut e contra-
rio *, neque unquam inceperit, neque unquam
deficiet; sed semper erat, et semper erit. Et ponit
exemplum in animalibus, propter hoc quod qui-

dam dixerunt mundum esse quoddam animal.

magnum. Videmus enim quod animalia vivunt,
quamdiu apparet in eis aliquis motus: cessante
autem omni motu, dicuntur animalia mori. Sic
igitur et * in tota universitate naturalium corpo-
rum motus consideratur ut vita quaedam. Si ergo
motus semper fuit et semper erit, ista quasi vita
naturalium corporum erit immortalis et * sine
cessatione.

3. Deinde cum dicit: Esse quidem igitur etc,
respondet tacitae quaestioni. In praecedentibus
enim libris Aristoteles locutus fuerat de motu in
communi, non applicando ad res: nunc autem
inquirens an motus semper fuerit, applicat com-
munem considerationem motus ad esse quod
habet in rebus. Posset ergo aliquis dicere, quod
in hac consideratione prius erat quaerendum de
motu, an habeat esse in rebus, quam quaeratur *
an sit sempiternus: et praecipue, cum quidam
negaverint esse motum. Ad hoc respondet, dicens
quod omnes qui locuti sunt de natura rerum,

«) inquirere in universali utrum motus sit. — inquirere in univer-
sali de motu, utrum sit PQsO et b, corrigendo lectionem KMVXYpACI
O et a qui omittunt motus; universaliter inquirere utrum sit motus DFG.

B) sufficit in hoc capitulo probare in communi. — Pro sufficit, suffe-
cit ABDHLMNQSVXZ(Y ὃ); pro capitulo, casu H, ea (corrupte pro ca.)
P; in communi om. editiones et I.

Y) utrum per hoc etc. — Notamus variantes recitando nostram le-
ctionem « utrum per hoc quod omnia semper moveantur, vel per hoc
quod omnia (semper ... omnia om. a b) quandoque moveantur et (vel

edd. a b et codd. exc. DR; per hoc quod omnia quandoque moveantur
et om. Venet. 1504 et seqq. editiones) quandoque quiescant, vel per
hoc quod quaedam semper moventur (moveantur D), quaedam vero
quandoque moventur (moveantur BHN) et quandoque quiescunt ('quie-
scant ABCIKLQSVXab), statim immediate inquiret (inquirit PFHab J.»
Ad intelligentiam lectionis P notandum est quod omisso homoteleuto
semper ... omnia, in ab resultat lectio: utrum per hoc quod omnia quan-
doque moveantur vel quandoque quiescant; hoc correxit Venet. 1504
priori quandoque substituendo semper.

ki exponent,

* dato G.

* converso
HLQS.

- * Num. seq.

*
per se om. pi
ab.

xab.
* congregatione
rab.

* aggregata p.

|. ἢ congregatio-
|. mem ἘΝ.
|. * Quicumque pp

CAP. I; LECT. I

affirmant quod motus sit. Et hoc patet per hoc,
quod dicunt mundum esse factum; et quod omnes
considerant de generatione et corruptione rerum,
quae non potest esse sine motu. Est igitur com-
munis suppositio in scientia naturali, quod motus
habeat esse in rebus. Unde de hoc non est quae-
rendum in scientia naturali: sicut nec in aliqua
scientia movetur quaestio de suppositionibus il-
lius scientiae.

4. Deinde cum dicit: Sed quanti quidem etc.,
ponit opiniones ad utramque partem quaestionis
motae. Et primo ponit opiniones dicentium mo-
tum semper esse; secundo opiniones ponentium
motum non semper esse, ibi: Quicumque au-
tem * etc. Ad evidentiam ergo primae partis scien-
dum est, quod Democritus posuit prima rerum
principia corpora indivisibilia per se * et semper
mobilia, ex quorum aggregatione * dicebat mun-
dum casualiter factum: et non solum istum in
quo nos sumus, sed infinitos alios, secundum
quod accidit in diversis partibus infiniti vacui,
praedicta corpora congregata * mundos fecisse.
Nec tamen hos mundos ponebat in perpetuum
duraturos ; sed quosdam eorum fieri per aggre-
gationem * atomorum, quosdam vero corrumpi
per eorum segregationem. Quotcumque * igitur
philosophi hoc ponunt cum Democrito, dicunt

semper esse motum; qüia semper dicunt esse

generationes et corruptiones aliquorum mundo-
rum, quas necessarium est esse cum motu.

5. Deinde cum dicit: Quicumque autem εἴς.
ponit opiniones ad partem contrariam. Et dicit
quod quicumque ponunt unum solum mundum,
et non esse eum sempiternum, etiam de motu
ponunt quod * consequitur secundum rationem, ut
scilicet non semper sit. Si ergo ponatur quod sit
aliquod tempus in quo nihil movebatur, oportet
quod hoc accidat duobus modis, sicut etiam duo-
bus modis potest poni hic mundus δ᾽ non semper
fuisse: uno modo quod mundus iste sic ince-
perit quod nunquam antea fuerit, sicut posuit
Anaxagoras; alio modo quod mundus sic ince-
perit quod aliquo tempore non fuerit, sed ante
illud tempus iterum fuerit, ut posuit Empedo-
cles. Et similiter circa motum Anaxagoras dixit *
quod quondam omnia simul erant unum cum alio
commixtum, et nihil erat ab alio segregatum: in
qua quidem rerum mixtura necesse fuit ponere
quod omnia quiescerent: motus enim non est
absque disgregatione; omne enim quod movetur,
ab aliquo recedit, ut in aliud tendat. Hanc ergo
rerum mixturam et quietem posuit praeextitisse in
tempore infinito, ita * quod nunquam antea fuerat

363
aliquis motus; et quod intellectus, qui solus. non
erat permixtus, incepit de novo facere motum,
et disgregare res ab * invicem. Empedocles vero
dixit quod in aliqua parte temporis est aliquid
moveri, et iterum in alia parte temporis est omnia
quiescere. Ponebat enim Empedocles quod arni-
cilia et discordia sunt prima rerum moventia:
amicitiae autem proprium est quod ex multis
faciat unum, discordiae vero quod * ex uno faciat
multa. Quia vero ad esse corporis mixti requiritur
quod elementa sint in unum commixta, ad esse
vero mundi requiritur quod elementa sint in locis
suis per ordinem distributa: ponebat * quod ami-
citia est causa generationis corporum mixtorum,
discordia vero causa corruptionis; sed e contrario *
in toto mundo amicitia causa corruptionis, et di-
scordia generationis. Sic ergo ponebat moveri
totum mundum, cum vel amicitia ex multis facit
unum, vel discordia multa facit ex uno: sed quie-
tem ponebat esse in mediis temporibus, non qui-
dem ita quod nihil moveretur *, sed quantum ad
generalem mundi mutationem.

Et quia posuit * sententiam Empedoclis, ponit
etiam eius verba, quae difficultatem habent, quia
metrice scripsit. Sic ergo suam sententiam expres-
sit Empedocles his verbis, quae sic construenda
sunt: Didicit nasci, idest sic consuetum est aliquid
generari, inquantum ex pluribus fit unum; et ite-
rum, idest alio modo *, ex uno geminato, idest
composito, perficiuntur plurima, idest fiunt multa
per disgregationem : quaedam enim sunt quae
generantur per compositionem, quaedam vero
per disgregationem. Et sicut hoc videmus in par-
ticularibus generationibus, sic fiunt res, idest sic
est intelligendum in universali rerum generatione
quantum ad totum mundum. E? nullo modo est
ipsius saeculum unum, idest non est unus status
durationis rerum; sed quandoque generatur mun-
dus, quandoque corrumpitur, quandoque medio
modo se habet: saeculum enim dicitur mensura
durationis alicuius rei. Distinctionem autem ho-
rum saeculorum exprimit subdens, sic autem
permutantur; quasi dicat: unum saeculum est in
quo res permutantur per congregationem vel se-
gregationem. Et ne aliquis opinaretur quod ad
generationem mundi non requiritur saeculum ,
idest tempus aliquod, sed mundus fit in instanti,
ad hoc excludendum subiungit: neque simul per-
ficiuntur, sed * per multam moram temporis. De-
inde de alio saeculo subdens dicit: sic * autem sem-
per sunt immobiles; quia scilicet in medio tempore
generationis et corruptionis posuit res quiescere.
Et ne aliquis crederet quod semper antea fuerit

9) sicut etiam duobus modis potest poni hic mundus. — Ita CDGH
LMNOQRSVZsK; sicut etiam duobus modis om. pABIK solita occasio-
ne homoteleuti; pro sicut etiam, et sicut sAIX, et sic FTYpX et ab;
hoc corrigit Venet. 1504. et sequentes editiones sic: Ponitur enim duo-
bus modis hic mundus (mundum P et Venet, 1545, 1551, 1552). -- Sta-
tim pro inceperit Pab bis legunt incepit; item pro fuerit primo fuerat,
secundo fuit; sed et ipsae postea iterum fuerit.

c) Et similiter circa motum Anaxagoras dixit. -- Sic omnes codi-
ces (tamen pro dixit, dicit CFHLMORVZ); omnes vero editiones ad-
dunt autem post Anaxagoras et interpungunt: ut posuit Empedocles;
et similiter circa motum. Anaxagoras autem dixit etc. Praestat le-
ctio codicum: nam s. Thomas intendit manifestare Anaxagoram et Em-

pedoclem, quo modo differunt in acceptione principii huius mundi, eo-
dem differre in acceptione principii motus. — Pro quondam, quodam
tempore Pab, quodammodo G.

t) et iterum, idest alio modo etc. — Notamus variantes recitando le-
ctionem adoptatam « et iterum, idest (et iterum idest om. N, idest
om. cet. et a) alio modo, ex uno geminato (generato GLRSZ, germi-
nato Q), idest composito, perficiuntur ( perficiunt ACIKLMNOQSTVXYa)
plurima (plura BDFGLS), idest fiunt multa (multa fiunt PACDIKNTV
XYab ) per disgregationem: quaedam enim sunt quae (sunt quae om. DF)
generantur per compositionem (congregationem DFsH), quaedam vero
per disgregationem. Et sicut hoc (hic POY, om. pH) videmus in par-
ticularibus generationibus, (in partibus generationis G) sic fiunt res » etc.

BH

ad BcbGNpnu.

* quod om. rab.

*

sequitur pF.

* converso BCF

* movetur rb.

* posuerat BcrG
MNOQRVZSH.

* sed om. a et
codd. exc. pros
$HI.
* si Pab et codd.
exc. BCDFGLMOV
ZSHI.

364

permutatio, et postea semper futura sit quies, ad
hoc excludendum dicit, secundum circulum; quasi
dicat: circulariter hoc contingit, quod permutantur
res et postea quiescunt, et iterum permutantur,
et sic in infinitum.

Deinde subduntur verba Aristotelis exponentis
praedicta verba Empedoclis, maxime quantum
ad hoc quod dixit, sic autem permultantur. Dicit
ergo quod opinandum est in hoc quod dixit,
sic permutantur, intellexisse "^ ab hinc inde, idest
a quodam principio usque nunc; non quod sem-
per fuerit motus, vel quod postquam incepit, sit
interruptus.

6. Deinde cum dicit: Considerandum igitur etc.,
ostendit utilitatem huius considerationis. Et dicit
quod considerandum est quomodo se habeat ve-
ritas circa hanc quaestionem: quia scire verita-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

tem huius quaestionis est praeopere, idest per-
necessarium, non solum ad considerationem scien-
tiae naturalis, sed etiam ad scientiam de primo
principio: quia et hic in octavo * et in Meta-
phys. *, ad probandum primum principium ^, uti-
tur aeternitate motus. Haec enim via probandi
primum principium esse, est efficacissima, cui
resisti non potest. Si enim * mundo et motu exi-
stente sempiterno, necesse est ponere unum pri-
mum principium ; multo magis sempiternitate.
eorum sublata; quia manifestum est quod omne
novum indiget aliquo principio innovante. Hoc
ergo solo modo poterat videri quod non est ne-
cessarium ponere primum principium, si res sunt
ab aeterno. Unde si etiam * hoc posito sequitur
primum principium esse, ostenditur omnino ne-
cessarium primum principium esse.

τ) quod opinandum est in hoc... intellexisse. — quod in hoc ... in-
tellexit N , quod .opinandum est quod in hoc... intellexit RsO, quod
opinandum est in hoc.. quod intellexit (intellexerit D) DF, quod
opinandum est quod in hoc..quod intellexit Z, quod opinandum est
in hoc... intellexerit cet.,, a b et Venet. 1504.

0) quia et hic in octavo ... primum principium. — quia in hoc octavo

et duodecimo Metaphys. Piana et b, corrigentes hallucinationem ed. a:
quia hoc idem in fine sequentis in VIII Metaphys. Pro primum prin-
cipium, unum principium PIYab.

) Si enim. — Unde si Q; enim om. ACIKMNORSTVXYZ, sed sine
hac particula processus argumentationis laborat obscuritate, — Ibi unum
primum principium, unum om. BDT, primum om. CQ:

CAP. I, LECT. ἢ

365

LECTIO SECUNDA

RATIONES AD OSTENDENDUM MOTUM ESSE SEMPITERNUM

Ἀρξωμεθα δὲ πρῶτον ix τῶν διωρισμένων ἡμῖν ἐν τοῖς
φυσικοῖς πρότερον. Φαμὲν δὴ τὴν κίνησιν εἶναι ἐν-
τελέχειαν τοῦ χινητοῦ ἡ χινητόν. ᾿Αναγκαῖον ἄρα
"ὑπάρχειν cd. πράγματα τὰ δυνάμενα κινεῖσθαι καθ᾽
ἑκάστην κίνησιν. Καὶ χωρὶς δὲ τοῦ τῆς χινήσεως
ὁρισμοῦ; πᾶς ἂν ὁμολογήσειεν ἀναγκαῖον εἶναι χι-
γεῖοθαι τὸ δυνατὸν κινεῖσθαι χαθ᾽ ἑχάστην χίνησιν,
οἷον ἀλλοιοῦσθαι μὲν τὸ ἀλλοιωτόν, φέρεσθαι δὲ τὸ
κατὰ τόπον μεταβλητόν- ὥστε δεῖ πρότερον xauc-
τὸν εἶναι πρὶν κάεσ)αι, xal χκαυστικὸν πρὶν κάειν.

Οὐκοῦν καὶ ταῦτα ἀναγκαῖον ἣ γενέσθαι ποτὲ οὐχ ὄντα
ἢ ἀΐδια εἶναι. Εἰ μὲν τοίνυν ἐγένετο τῶν χινητῶν
ἕκαστον, ἀναγκαῖον πρότερον τῆς ληφθείσης ἄλλην

ἐνέσϑαι μεταβολὴν καὶ κίνησιν, καθ᾽ ἣν ἐγένετο τὸ
doidiriv χινηθῆναι ἢ κινῆσαι. Εἰ δ᾽ ὄντα προὐπῆρχεν
ἀεί, κινήσεως μιὴ οὔσης.) ἄλογον μὲν φαίνεται xol
αὐτόθεν ἐπιστήσασιν" οὐ μὴν ἀλλὰ μᾶλλον ἔτι προὶ-
οὔσι τοῦτο συμβαίνειν ἀναγκαῖον. Εἰ γὰρ τῶν μὲν
χινητῶν ὄντων, τῶν δὲ κινητικῶν, ὁτὲ μὲν ἔσται τι
πρῶτον κινοῦν, τὸ δὲ κινούμενον, ὁτὲ δ᾽ οὐθέν, ἀλλ᾽
ἠρεμεῖ, ἀναγκαῖον τοῦτο μεταβάλλειν πρότερον᾽ Ἣν
γάρ τι αἴτιον τῆς ἠρεμίας" ἡ ydp ἠρέμησις στέρησις
τῆς κινήσεως. Ὥστε πρὸ τῆς πρώτης μεταβολῆς
ἔσται μεταβολὴ προτέρα.

Τὰ μὲν γὰρ κινεῖ μοναχῶς, τὰ δὲ χαὶ τὰς ἐναντίας χι-
veis, οἷον τὸ μὲν πῦρ θερμαίνει, ψύχει δ᾽ οὔ, ἡ
δ᾽ ἐπιστήμη δοχεῖ τῶν ἐναντίων εἶναι μία. Φαίνεται

ἐν οὖν κἀκεῖ τι εἶναι ὁμοιότροπον' τὸ ydp ψυχρὸν
δερμαίνει στραφέν πως καὶ ἀπελθόν, ὥσπερ καὶ ἁμιαρ-
τάνει ἑκὼν ὁ ἐπιστήμων, ὅταν ἀνάπαλιν χρήσηται
τῇ ἐπιστήμῃ.

'AXX οὖν ὅσα γε δυνατὰ ποιεῖν καὶ πάσχειν ἢ κινεῖν,
τὰ δὲ κινεῖσθαι, οὐ πάντως δυνατά ἐστιν, ἀλλ᾽ ὠδὶ
ἔχοντα καὶ πλησιάζοντα ἀλλήλοις. “Ὥσθ᾽ ἕταν πλη-

y, σιάσῃ; κινεῖ, τὸ δὲ κινεῖται, χαὶ ὅταν ὑπάρξῃ ὡς
εἶναι τὸ μὲν κινητικὸν τὸ δὲ κινητόν. Εἰ τοίνυν μὴ
᾿ ἀεὶ ἐκινεῖτο, δῆλον ὡς οὐχ οὕτως εἶχον; ὡς δυνά-
μενα τὸ μὲν χινεῖσθαι τὸ ET χινεῖν, ἀλλ᾽ ἔδει μετα-

βάλλειν ddeepoy αὐτῶν: ἀνάγκη γὰρ ἐν τοῖς πρός

τι τοῦτο συμβαίνειν, οἷον εἰ μὴ ὃν διπλάσιον νῦν
διπλάσιον, μεταβάλλειν, εἰ μὴ ἀμφότερα, θάτερον.

Ἔσται doa τις προτέρα μεταβολὴ τῆς πρώτης.

Πρὸς δὲ τούτοις τὸ πρότερον xxl ὕστερον πῶς ἔσται
χρόνου μὴ ὄντος; ἢ ὁ χρόνος, μὴ οὔσης κινήσεως;

Εἰ δή ἐστιν ὁ χρόνος χινήσεως ἀριθμὸς ἢ κίνησίς τις,
εἴπερ ἀεὶ χρόνος ἐστίν, ἀνάγκη χαὶ κίνησιν ἀΐδιον
εἶναι. :

᾿Αλλὰ μὴν περί γΞ χρόνου ἔξω ἑνὸς ὁμονοητικῶς ἔχοντες
φαίνονται πάντες: ἀγένητον do εἶναι λέγουσι. Καὶ
διὰ τοῦτο Δη ὀχριτὸς τε δείχνυσιν ὡς ἀδύνατον
ἅπαντα γεγονέναι τὸν γὰρ χρόνον ἀγένητον εἶναι.
Πλάτων δ᾽ αὐτὸν γεννᾷ μόνος" ἅμα μὲν γὰρ αὐτὸν
τῷ οὐρανῷ γεγονέναι; τὸν δ᾽ οὐρανὸν γεγονέναι φησίν.

Εἰ οὖν ἀδύνατόν ἐστι χαὶ εἶναι xal νοΐῇσαι χρόνον ἄνευ
τοῦ νῦν, τὸ δὲ νῦν ἐστὶ μεσότης τις, xol ἀρχὴν καὶ
τελευτὴν ἔχον ἅμα. ἀρχὴν μὲν τοῦ ἐσομένου χρό-
νου, τελευτὴν δὲ τοῦ παρελθόντος, ἀνάγχη ἀεὶ εἶναι
χρόνον’ τὸ γὰρ ἔσχατον τοῦ τελευταίου ληφθέντος
χρόνου ἔν τινι τῶν νῦν ἔσται" οὐδὲν γὰρ ἔστι λα.-
βεῖν ἐν τῷ χρόνῳ παρὸ τὸ νῦν. Ὥστ᾽ ἐπεί ἐστιν
ἀρχή τε καὶ τελευτὴ τὸ νῦν, ἀνάγκη αὐτοῦ ἐπ᾽
ἀμφότερα εἶναι ἀεὶ χρόνον. ᾿Αλλὰ μὴν εἴγε χρόνον,
φανερὸν ὅτι ἀνάγκη εἶναι καὶ χίνησιν, εἴπερ ὁ χρόνος
πάθος τι χινήσεως.

* [ncipiemus autem primum ex definitis a nobis in Physicis
prius. Dicimus autem motum esse actum mobilis se-
cundum quod est mobile: necesse ergo existere res
possibiles moveri securidum unumquemque motum. Et
sine motus definitione, omnis utique confitebitur neces-
sarium esse moveri possibile moveri secundum unum-
quemque motum, ut alterari alterabile, ferri autem se-
cundum locum mutabile, Quare prius oportet esse
combustibile quam comburatur, et combustivum quam
comburere.

* Ergo et haec necessarium est aut facta aliquando esse,
cum non essent; aut perpetua esse. * Si igitur factum est
mobilium unumquodque, necessarium est prius accepta
aliam mutationem factam esse et motum, secundum
quem factum est possibile motum esse aut moveri. * Si
autem quae sunt, praeerant semper, motu non existente,
irrationabile quidem videtur et ab inscientibus. At vero
magis ingredientibus hoc necessarium accidere. Si enim,
aliis quidem mobilibus existentibus, aliis autem motivis,
aliquando quidem erit aliquod primum movens, aliquid
autem quod movetur, aliquando quidem nihil, sed
quiescit; oportet hoc mutari prius. Erat enim aliquid
causa quietis; quies enim privatio motus est. Quare
ante primam mutationem erit mutatio prior.
ia quidem enim movent singulariter, alia autem et se-
cundum contrarios motus: ut ignis quidem calefacit,
frigefacit autem non; scientia autem videtur contrario-
rum esse una. Videtur igitur et ibi esse aliquid simili
modo: frigidum enim calefacit conversum. quodam-
modo et abscedens; sicut et peccat voluntarius sciens,
quando e contrario utitur scientia.

Sed igitur quaecumque possibilia sunt facere aut pati aut
movere, haec autem moveri, non penitus possibilia
sunt; sed sic se habentia et proxima alterutris. Quare,
cum proximantur, aliud movet, aliud autem movetur;
et cum sint ut sit hoc quidem motivum, illud vero
mobile. * Si igitur non semper movebatur, manifestum
est quod non se habebant sicut nunc possibilia, hoc
quidem movere, illud autem moveri; sed oportuit mu-
tari alterum. illorum. Necesse enim in iis quae sunt
ad aliquid, hoc accidere: ut si non est duplum, nunc
autem est duplum, mutari, si non utrumque, alterum.
Erit ergo quaedam mutatio prior prima.

* Adhuc autem, prius et posterius quomodo erunt, tem-
, ore non existente? aut tempus, nisi sit motus? j
Si igitur tempus numerus motus est, aut motus quidam;
si quidem tempus semper est, et motum necesse est

perpetuum esse.

At vero de tempore, praeter unum, concorditer habentes
videntur omnes: ingenitum enim esse dicunt. Et propter
hoc Democritus demonstrat impossibile omnia esse fa-
cta: impossibile enim est tempus factum esse. Plato
autem tempus generat solus: simul enim cum caelo
factum esse, caelum autem factum esse dicit.

* Si igitur impossibile est et esse et intelligere tempus sine
ipso nunc; nunc autem est medium quoddam, et prin-
cipium et finem habens simul (principium quidem futuri
temporis, finem vero praeteriti): necesse est semper esse
tempus. Ultimum enim finiti accepti temporis in aliquo
ipsorum nunc erit: nihil enim est accipere in tempore
praeter nunc. Quare, quoniam est finis et principium
ipsum nunc, necesse est ipsius in utraque parte sem-
per esse tempus. At vero si tempus, manifestum est quia
necesse est et motum esse: siquidem tempus passio
quaedam motus est.

*

* Seq. cap.
Text. 4.

* Text. 5.
* "Text., 6.

* Text. 7.

* "Text. 8.

*'Text, ὃ,

* Text. τὸ.

* Text. 11.

* Philosophus
add. pprsc.

* híc ostendit Ρ
pt et b.

* Lect. 1v,

366

vagi: καθάπερ ydo ἐπὶ τοῦ γενέσθαι κίνησιν συνέ-
βαινε προτέραν εἶναί τινα μέταβολὴν τῆς πρῶτης;
οὕτως ἐνταῦθα ὑστέραν τῆς τελευταίας" οὐ γὰρ ἅμα
παύεται κινούμενον καὶ κινητὸν ὄν, ἢ καόμιενον, καὶ
καυστὸν ὄν (ἐνδέχεται γὰρ καυστὸν εἶναι μὴ χαόμε-
γον), οὐδὲ κινητικὸν καὶ χινοῦν. Καὶ τὸ φθαρτὸν δὲ
δεήσει φθαρῆναι, ὅταν φθείρηται" καὶ τὸ τούτου
φθαρτικὸν πάλιν ὕστερον' καὶ γὰρ ἡ φθορὰ μετα-
βολή τε ἐστίν. Εἰ δὴ ταῦτ᾽ ἀδύνατα, δῆλον ὡς ἔστιν
ἀΐδιος κίνησις,

ΘΎΝΟΡΒΙ5. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Praeno-
tamen. Tum ex definitione motus, tum ex ipsa rei natura, mani-
festum est quod prius est esse ipsum subiectum mobile, quam
quod moveatur; et prius subiectum potens movere, quam quod
moveat; prius inquam non semper tempore, sed natura. — 3. Ex
hoc autem quod omnis mutatio requirit subiectum, sumpsit Aver-
roes occasionem loquendi contra id quod secundum fidem tene-
mus de creatione; nempe conclusit quod non sit possibile aliquid
fieri ex nihilo. — Aliae eius rationes ad hunc errorem suadendum. --
4. Solvitur prima ratio Averrois, qui ex hoc deceptus fuit, quod
consideravit particularia entia tantum. Ex hoc autem quod par-
ticulare ens non facit, sed praesupponit materiam, non sequitur
quod primum agens universale, quod est activum totius entis,
aliquid praesupponat quasi non causatum ab eo. Unde productio
universalis entis a Deo non est motus neque mutatio: cum enim
motus et mutatio requirant quod subiectum aliter se habeat
nunc et prius, aliquid praeexisteret universali rerum productioni ;
quod repugnat. — 5. Ex eadem distinctione inter particulares
factiones, secundum quas producitur hoc vel illud ens, et uni-
versalem productionem totius entis, solvuntur aliae rationes Aver-
rois. — 6. Ratio ex parte ipsius motus ad probandum quod mo-
tus semper fuit. Aut énim moventia: et mobilia aliquando facta
sunt cum prius non essent, aut sunt perpetua. In primo casu, ante
mutationem quae accipitur ut prima, necesse est quod sit alia
mutatio, secundum quam factum est ipsum mobile, et sic in infi-
nitum. In secundo casu statim apparet motum semper fuisse:
quia moventibus et mobilibus naturalibus existentibus, necesse est
existere motum. — Urgetur magis haec ratio quoad hanc secundam
partem, et ostenditur quod etiam in hac hypothesi, ante muta-
tionem quae accipitur ut prima, oportet esse aliam mutationem in
movente vel mobili, per quam removeatur causa propter quam
omnia erant prius in quiete. — 7. Obiectio ex agentibus secun-
dum intellectum, quae absque sui mutatione videntur se habere
ad opposita, et in quibus consequenter non videtur esse verum,
quod si aliquid de novo incipiat moveri, oporteat prius remo-
veri causam quietis. Attamen ratio posita tenet tum in his quae
agunt per intellectum, tum in his quae agunt per naturam. —
8. Quod probatur: quia et in agentibus secundum naturam, et
in ágentibus secundum voluntatem, non est aliquid causa diver-
sorum, nisi quia in alia et alia habitudine se habet. Sed si de
novo adveniat habitudo per quam aliquid moveat et aliud mo-
veatur, oportet vel utrumque vel alterum moveri prius. Unde se-
quitur quod sit mutatio aliqua prior mutatione quae dicitur pri-
ma. — 9. Ratio ex parte temporis. - Duo praenotamina. Prius
et posterius esse non possunt, nisi tempus sit. Item, tempus
non potest esse nisi sit motus. — r0. Si tempus semper est,
necesse est motum esse perpetuum, sive tempus sit numerus mo-
tus, sive sit motus quidam, ut alii tenent. — 11. Probatur ergo
tempus semper esse. a) Ex opinione philosophorum, qui, excepto
Platone, concorditer videntur sentire de tempore, quod sit 7n-
genitum. — 12. b) Ratione. Tempus non potest intelligi sine ipso
nunc, quod de sui ratione habet quod simul sit principium fu-
turi et finis praeteriti. Ergo oportet quod ex utraque parte cuius-
cumque temporis semper sit tempus. Unde tempus est sempiter-
num, et consequenter etiam motus. — 13. Obiectio. Omne nunc

Jpiternitate motus, hic intendit osten-
dere * motum esse sempiternum. Et
dividitur in partes duas: in prima
ostendit propositum; in secunda solvit ea quae
in contrarium obiici possent, ibi: Contraria au-
lem his * etc. Circa primum duo facit: primo
ponit rationes ad ostendendum sempiternitatem
motus; secundo ponit rationes contra opiniones

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

Ὁ δ᾽ αὐτὸς λόγος καὶ περὶ τοῦ ἄφθαρτον εἶναι τὴν κί- | * Eadem autem ratio est et de eo quod incorruptibilis sit * Text.

motus. Sicut enim de fieri motum, accidit priorem
quandam esse mutationem prima; sic hic posteriorem
posteriori. Non enim simul quiescit quod movetur et
quod mobilé est, et quod comburitur et quod combu-
stibile (contingit enim combustibile esse quod non com-
buritur), neque motivum et movens. * Et corruptibile
igitur indigebit corrumpi cum corrumpatur, et huius-
modi corruptivum iterum posterius: corruptio enim
mutatio quaedam est. Si igitur hoc impossibile, mani-
festum est quod est perpetuus motus.

esse principium et finis non videtur verum, nisi ex eo quod
tempus ponitur esse sempiternum. Videtur ergo supponi sempi-
ternitas temporis, quae debet probari. — Excluditur responsio
Averrois. - 14. Responsio secundum intentionem Aristotelis. Ex
definitione principii et finis manifestum est quod. principium
temporis est, ae quod nihil est temporis, et finis, pos? quod nihil
est eius; sed amte et post non sunt sine tempore; ergo mumc
quod ponitur ut principium temporis, est etiam finis, et e con-
verso. — 15. Ostenditur quod mtus semper sit futurus. Quod
quidem iam conclusum est per rationem praecedentem ex parte
temporis. Unde probatur hic ratione sumpta ex parte motus, eo
modo quo probatum est quod motus nunquam incepit; videlicet,
quia secus esset aliqua mutatio posterior ea quae ponitur po-
strema. -- 16. Ponere motum semper fuisse, repugnat fidei no-
strae, secundum quam nihil ponitur semper fuisse nisi solus
Deus, qui est omnino immobilis. - Quomodo aliqui frustra conati
sint ostendere Aristotelem nihil hic locutum esse contra fidem. —
17. Sed tamen per rationes 'supra positas veritas fidei efficaciter
impugnari non potest. Probant enim quod motus non inceperit
per viam naturae ab aliquo agente particulari, quod agit praesup-
posito aliquo subiecto: sed quod non inceperit quasi rebus de
novo productis a primo rerum principio, hoc iis rationibus pro-
bari non potest. Manifestatur hoc quoad primam illationem ra-
tionis sumptae ex parte motus. — 18. Respondetur alteri eius
deductioni, praesertim quoad illam partem qua dicitur quod pri-
mum principium, quod est Deus, non magis produceret res nunc
quam prius, nisi aliter se haberet nunc et prius; ex quo sequitur
quod saltem ex parte eius erit aliqua mutatio prior illa quae
ponitur prima. — Primum agens, quia non agit per naturam, sed
per intellectum et voluntatem, potest per voluntatem aeternam
producere effectum non aeternum, sicut intellectu aeterno potest
intelligere rem non aeternam. — 19. Instantia contra hanc solu-
tionem. Voluntas non postponit facere quod vult, nisi propter
hoc quod aliquid expectatur in futuro, quod non est in pfaesenti,
Ergo nova productio rerum non potest provenire a voluntate ae-
terna, nisi tempus succedat post tempus; quod non potest esse
nisi mediantibus motibus sibi succedentibus in infinitum. — Sed
instantia procedit de agente in tempore, non autem de agente
universali, quod et ipsum tempus simul cum ceteris producit.
Cum ergo dicitur res non semper fuisse a Deo productas, non
intelligitur quod infinitum tempus praecesserit, in quo Deus ab
agendo cessaverit, et postnodum tempore determinato agere ce-
perit; sed quod Deus tempus et res simul in esse produxit,
postquam non fuerant. — 20. Solvitur ratio per quam ostendi

videtur tempus semper fuisse. Utique tempus non potest esse

sine nunc: omne autem nunc esse principium et finem temporis,
non potest concedi, nisi ponatur etiam motum semper esse. —
Ex hoc autem quod dicitur principium temporis esse, ante quod
nihil est eius, non sequitur quod primum 7unc, quod est prin-
cipium temporis, praecedatur a tempore existente in rerum na-
tura, sed in imaginatione nostra tantum. — Potest etiam dici quod
ly ante, quod ponitur in definitione principii temporis, non affir-
matur, sed negatur. - Sola illa duratio praecedit motum et
tempus, quae est aeternitas Dei, et quae non habet prius et po-
sterius, sed est tota simul.

philosophorum contrarium opinantium, ibi: Sed
non aliquando * etc. Circa primum duo facit:
primo ostendit quod motus semper fuit; secundo
quod semper erit, ibi: Eadem autem ratio est * etc.
Circa primum duo facit: primo ostendit propo-
situm ratione accepta ex parte motus; secundo
ratione accepta ex parte temporis, ibi: Adhuc
autem prius οἱ posterius * etc. Circa primum tria
facit: primo praemittit quoddam quod est neces-

* Text. 13:

* Num. 9.

* Num. 6.
*
; * Num. 7.
31
Ὶ
Ἶ α
3
: * Lect. x ^s ΓΕ
| lect. v, n.
Ü
Ϊ
Y
d
i
B
β

e "*Exetcet.usque
ad num. 6 om. Q.

NIU OS pit

CAP. I, LECT. II

sarium ad probationem sequentem; secundo in-
ducit probationem ad propositum ostendendum,
ibi: Ergo et hoc necessarium est * etc.; tertio osten-

dit necessitatem rationis inductae, ibi: Aja qui-

dem movent singulariter * etc.

2. Dicit ergo primo, quod ad propositum osten-
dendum debemus incipere ab his quae primo
determinata sunt in Physicis, ut eis quasi princi-
pis utamur. Per quod dat intelligere, quod prae-
cedentes libri; in quibus de motu in communi
determinavit, et propter hoc appellantur univer-
saliter de Naturalibus, habent * quandam distin-
ctionem ad hunc librum octavum, in quo iam
incipit motum ad res applicare. Assumit ergo id
quod dictum est in III Physicorum *, scilicet quod
motus est actus mobilis inquantum huiusmodi.
Ex quo apparet quod ad hoc quod sit motus,
necesse est existere res quae possint moveri quo-
cumque motu: quia non potest esse actus sine eo
cuius est actus. Sic ergo ex definitione motus ap-
paret quod necesse est esse subiectum mobile,
ad hoc quod sit motus. Sed etiam absque defi-
nitione motus per se manifestum est hoc, ut patet
ex communi sententia omnium: quilibet enim
confitetur hoc esse necessarium, quod non move-
tur nisi quod est possibile moveri: et hoc secun-
dum unumquemque motum; sicut quod non con-
tingit alterari nisi quod est alterabile, neque
mutari secundum locum nisi quod est secundum
locum mutabile. Et quia subiectum naturaliter
prius est eo quod est in subiecto, possumus con-
cludere in singulis mutationibus, et ex parte mo-
bilis et ex parte moventis, quod prius est ipsum
subiectum combustibile quam «comburatur; et
combustivum, idest subiectum potens comburere,
quam. comburat ^; prius inquam, non semper
tempore, sed natura.

3. Ex * hac autem Aristotelis probatione, Aver-
roes occasionem sumpsit loquendi contra id quod
secundum fidem de creatione tenemus. Si enim
fieri quoddam. mutari est; omnis autem mutatio
requirit subiectum, ut hic Aristoteles probat; ne-
cesse est quod omne quod fit, fiat ex aliquo
subiecto: non ergo possibile est quod fiat aliquid
ex nihilo. - Adducit etiam ad hoc secundam ra-
tionem: quia cum dicitur nigrum fieri ex albo,
hoc non dicitur per se, ita quod ipsum album
convertatur in nigrum; sed hoc dicitur per acci-
dens, quia scilicet recedente albo, succedit ni-
grum ?. Omne autem quod est per accidens, redu-
citur ad id quod est per se: hoc autem ex quo
aliquid fit per se, est subiectum, quod intrat sub-
stantiam rei factae: omne ergo quod dicitur fieri

367
ex opposito, fit quidem ex opposito per accidens,
per se autem ex subiecto. Non ergo est possi-
bile quod ens fiat ex non ente simpliciter. - Ad-
ducit autem ad hoc tertio communem opinionem
omnium antiquorum physicorum, ponentium ? ni-
hil ex nihilo fieri. - Assignat autem duas causas, ex
quibus reputat hanc positionem exortam, quod
aliquid ex nihilo fiat. Quarum prima est, quod
vulgus non reputat existentia, nisi ea quae sunt
comprehensibilia visu: quia ergo vulgus videt
aliquid factum visibile, quod prius visibile non
erat, reputat possibile aliquid ex nihilo fieri. Se-
cunda causa est, quia apud vulgus reputatur esse
ex diminutione virtutis agentis, quod indigeat ma-
teria ad agendum: quod tamen non est ex im-
potentia agentis, sed ex ipsa ratione motus. Quia
ergo primum agens non habet potentiam aliquo
modo defectivam , sequitur quod agat absque
subiecto *.

4. Sed si quis recte consideret, ex simili causa
ipse deceptus fuit, ex qua causa nos deceptos
arbitratur, scilicet ex consideratione particularium
entium. Manifestum est enim quod potentia activa
particularis praesupponit materiam, quam agens
universalius operatur; sicut artifex utitur mate-
ria quam natura facit. Ex hoc ergo quod omne
particulare agens praesupponit materiam quam
non agit, non oportet opinari quod primum agens
universale, quod est activum totius entis, aliquid
praesupponat, quasi non causatum * ab ipso. Nec
hoc etiam est secundum intentionem Aristotelis.
Probat enim in II Metaphys. *, quod id quod
est maxime verum et maxime ens, est causa es-
sendi omnibus existentibus: unde hoc ipsum
esse in * potentia, quod habet maàteria prima,
sequitur derivatum esse a primo essendi princi-
pio, quod est maxjme ens. Non igitur necesse
est praesupponi aliquid eius actioni, quod non
sit ab eo productum. Et quia omnis motus in-
diget subiecto, ut hic Aristoteles probat et rei ve-
ritas habet, sequitur quod * productio universalis
entis a Deo non sit motus nec mutatio, sed sit
quaedam simplex emanatio. Et sic fieri et facere
aequivoce dicuntur in hac * universali rerum pro-
ductione, et in aliis productionibus. Sicut ergo si
intelligamus rerum productionem esse a Deo ab
aeterno, sicut Aristoteles posuit, et plures Plato-
nicorum, non est necessarium, immo. impossi-
bile, quod huic productioni universali aliquod
subiectum non productum praeintelligatur: ita
etiam, si ponamus secundum nostrae fidei sen-
tentiam, quod non ab aeterno produxerit res, sed
produxerit eas postquam non fuerant, non est

«) intelligere quod praecedentes libri ... habent. -- Ita bene edd. a b
et BDQRsCHQ; pH om. libri; F: intelligere praecedentes libros, in
quibus de motu in communi determinavit; et propter hoc, quia uni-
versaliter de naturalibus tractant, habent. Pro libri cet. habent libros;
P et Venet. 1504: intelligere praecedentes libros ... Habent enim.

8) combustivum, idest subiectum potens comburere, quam combu-
rat. -- PsGO et Venet. 1545; combustivum potest comburere antequam
comburatur Z; pro potens, quod om. pC, quod potest BDLQSTSsH,
prius potens FsC, prius potest R, potest cet.,, a b et Venet. 1504.

y) recedente albo, succedit nigrum. — PBFG et Venet. 1551; priores
editiones et cet. codd.: recedente nigro succedit album, sed cf. superius,
cum dicitur nigrum fieri ex albo.

ὃ) physicorum ponentium.— naturalium dicentium DGHNORZ; phi-
losophorum naturalium dicentium ἘΠ; philosophorum ponentium cet.,
edd. a b, Venet. 1504, 1545.

t) sequitur quod agat absque subiecto. — Pro agat, non agat sZ et
omnes editiones, non bene; nam haec conclusio ponenda est in ore
vulgi, quod secundum mentem Averrois sic argumentatur: indigere ma-
teria est ex diminutione virtutis; primum autem agens habet poten-
tiam perfectam: ergo agit absque subiecto. Accedit quod in sententia
ipsius. Averrois, melius hoc modo argumentaretur: indigere materia
est ex ipsa ratione motus: quamvis ergo primum agens non habet po-
tentiam defectivam, non sequitur quod agat absque subiecto. Nullo ergo
modo videtur quod lectio P possit acceptari.

e

* creatum PSCH
et a b.

* S.Th., lect. 1t. -
Did. lib. I [δ],
cap.1, num. 5.

*

in om. P.

* quod om. ciM
XVPABCHKOY.

* hoc AikrvYva,
om. P.

* quod sc, si SL,
om. cet. et a.

* et om. a et
codd. exc, ran.

* Lect. xiv, n. 6.

* non ex p.

* penitus om.
NpG.
* Num. praec.

* autem BDFGR,
om. 4.

* solum Ppr ; TpG
lac.

* esse ACDIKLMN
TVXY4, Om. Pb.

* etiam ed. a et
codd. exc. rso.

* converso BDL.

368

necessarium quod ponatur aliquod subiectum huic
universali productioni. Patet ergo quod hoc quod
Aristoteles hic probat *, quod omnis motus indiget
subiecto mobili, non est contra sententiam no-
strae fidei: quia iam dictum est quod universelis
rerum productio, sive ponatur ab aeterno, sive non
ab aeterno, non est motus nec mutatio. Ad hoc
enim quod sit motus vel mutatio, requiritur quod
aliter se habeat nunc et prius: et sic * aliquid es-
set prius existens; et per consequens haec non
esset universalis rerum productio, de qua nunc
loquimur.

5. Similiter quod dicit, quod aliquid dicitur
fieri ex opposito per accidens, et * ex subiecto per
se, veritatem habet in particularibus factionibus,
secundum quas fit hoc aut illud ens, ut homo
aut canis: non autem habet veritatem in univer-
sali entis productione. Quod patet ex hoc quod
Philosophus dixit in 1 Physicorum *. Dixit enim
ibi, quod si fiat hoc animal, inquantum est hoc
animal, non oportet quod fiat ex non animali,
sed ex non hoc animali, puta si fiat homo ex
non homine, aut equus ex non equo: si autem
fiat animal inquantum est animal, oportet quod
fiat ex non * animali. Sic ergo si fiat aliquod par-
ticulare ens, non fit ex omnino non ente: sed
si fit totum ens, quod est fieri ens inquantum
est ens, oportet quod fiat ex penitus * non ente:
si tamen et hoc debeat dici fieri (aequivoce enim
dicitur, ut dictum est *).

Quod etiam * introducit de antiquis philoso-
phorum opinionibus, efficaciam non habet: quia
antiqui naturales non potuerunt pervenire ad
causam primam totius esse, sed considerabant
causas particularium mutationum. Quorum primi
consideraverunt causas solarum * mutationum
accidentalium , ponentes omne * fieri esse alte-
rari: sequentes vero pervenerunt ad cognitionem
mutationum substantialium: postremi vero, ut
Plato et Aristoteles, pervenerunt ad cognoscen-
dum principium totius esse.

Sic igitur * patet quod non movemur ad po-
nendum aliquid fieri ex nihilo, quia reputemus
ea esse solum entia quae sunt visibilia: sed ma-
gis e contrario *, quia non consideramus solas
productiones particulares a causis particularibus,
sed productionem universalem totius esse a primo
essendi principio. Nec etiam ponimus quod in-
digere materia ad agendum sit potentiae dimi-
nutae, quasi deficientis a virtute naturali: sed
dicimus hoc esse potentiae particularis, quae non
potest super totum ens, sed facit aliquod ens.
Et potest sic dici esse potentiae diminutae facere
aliquid ex aliquo, sicut si dicamus potentiam
particularem esse minorem potentia universali.

6. Deinde cum dicit: Ergo et haec necessarium
est etc., supposito quod ad hoc quod sit motus

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII | b.

requiratur mobile et motivum, sic argumentatur.
Si motus non semper fuit, necesse est dicere aut
quod moventia et motiva sint aliquando facta,
cum prius non essent; aut quod sint perpetua.
Si ergo dicatur quod unumquodque mobile est
factum, necesse est dicere quod ante mutationem
quae accipitur ut prima, sit alia mutatio et mo-
tus, secundum quem factum est ipsum mobile,
quod potest moveri et motum esse. Quae qui-
dem illatio dependet ex praecedentibus. Si enim
detur quod motus " non semper fuerit, sed aliqua
mutatio sit prima, ante quam nulla fuerit; sequetur
quod illa prima mutatio habeat aliquod mobile,
et quod illud mobile sit factum cum prius non
fuerit; cum ponantur omnia mobilia esse facta.
Omne autem quod fit cum prius non fuerit, fit
per aliquem motum vel mutationem: motus au-
tem vel mutatio per quam fit mobile, est prior
quam mutatio qua mobile movebatur: ergo ante
mutationem quae dicebatur esse prima, est alia
mutatio; et sic in infinitum. - Si autem dicatur
quod ea quae sunt mobilia semper praeexistebant,
etiam motu nullo existente, hoc videtur irrationa-
bile et dictum a nescientibus. Statim enim appa-
ret quod si mobilia sunt, oportet esse motum:
mobilia enim naturalia simul etiam sunt moven-
tia, ut ex tertio * patet. Moventibus autem et
mobilibus naturalibus existentibus, necesse est
esse motum.

Sed ut profundius ingrediamur ad veritatis in-
quisitionem, necessarium est hoc idem accidere,
si ponantur mobilia et moventia praeexistentia
semper ante motum, quod sequebatur si ponan-
tur haec esse facta: scilicet quod ante mutatio-
nem quae ponitur prima, sit alia mutatio in in-
finitum. Quod sic patet. Quia si ponatur quod

sint aliqua mobilia et aliqua motiva, et tamen.

aliquando primum. movens incipiat movere, et
aliquid moveri ab ipso, et ante hoc nihil mo-
veatur sed quiescat; oportebit dicere quod sit
alia * mutatio prius facta in movente vel mobili,
quam id quod ponebatur primo movens, incipiat

movere: quod sic patet. Quies enim est privatio.

motus: privatio autem non inest susceptivo ha-
bitus et formae nisi propter aliquam causam:
erat ergo aliqua causa vel ex parte motivi vel

ex parte mobilis, quare quies erat: ergo ea du-
rante, semper quies remanebat. Si ergo aliquando

movens incipiat movere, oportet quod illa causa
quietis removeatur. Sed non potest removeri nisi
per aliquem motum vel mutationem: ergo sequi-
tur quod ante illam. mutationem, quae dicebatur
esse prima, sit alia mutatio prior, qua removetur
causa quietis.

7. Deinde cum dicit: A/ia quidem enim etc.,
probat necessitatem praemissae * rationis. Posset
enim aliquis dicere quod contingit quandoque

t) quod hoc quod Aristoteles hic probat. — quod Aristoteles hoc hic
probat AIKMSTVXYa, quod Aristoteles hic probat (probavit C) CL,
quod hic probat Aristoteles N, quod hoc (corrigitur in Adec) Aristo-
telis ratio (add. qua) hic probat O. — Ibi: quia iam. dictum est quod
universalis, quia ut iam dictum est universalis BDF; etiam a et cet,
exc, GHLNRSTsCOZ om, quod.

ἢ) δὲ enim detur quod motus. — Si enim ostendetur quod motus C;
Si enim dicetur quod motus OS, sed margo O vel detur; Si enim
motus AIKTXYa. — Ibi sit prima ante quam, prima om. Pab et codd.
exc. BDFGHENRSZ ; similiter ibi illa prima mutatio, prima om. Pab
et codd. exc. BDFGHNORSZ, — Post paucas lineas pro vel mutationem,
aut mutationem BDFGHNORZ.

* Lect.1t,n. 8. 8

ὙΥΞΟ ΞΕ ΚΕΝΑΘ ΕΝ c;

|
|

* removebatur 4
ILSTYd.

* propositi p.

* Num. seq.

* secundum om.
ACIKMNOQTVXYZ

ps.

* Num. praec.

* immutatione AB
CIKLMNQRSTXYZ.

* ab eo quod
prius Pab.

* subversionis
PG.

* pecccat et add.
Pab.

** per se om. N.

CAP. I, LECT. IF

quiescere et quandoque moveri, absque hoc quod
praeextiterit aliqua causa quietis, quae removea-
tur *. Unde hoc vult excludere. Et circa hoc duo
facit: primo praemittit quoddam quod est neces-
sarium ad propositum; secundo inducit proposi-
tam * probationem, ibi: Sed igitur quaecumque
possibilia sunt * etc. Dicit ergo primo quod eorum
quae movent, quaedam movent singulariter, idest
uno modo tantum; quaedam vero movent se-
cundum contrarios motus. Quae movent tantum
uno modo, sunt naturalia ^; sicut ignis semper ca-
lefacit et nunquam frigefacit. Sed agentia per in-
telleetum movent secundum * contrarios motus,
quia una scientia videtur esse contrariorum, sicut
medicina est scientia sani et aegri: unde videtur
quod medicus per suam scientiam possit movere
secundum contrarios motus. Posuit autem hanc
distinctionem moventium, quia in iis quae agunt
per intellectum, videtur non esse verum quod
ipse dixerat *, scilicet quod si aliquid movetur cum
prius quieverit, oporteat prius removeri causam
quietis. Agentia enim per intellectum, videntur se
ad opposita habere absque aliqua sui mutatione *:
unde videtur quod possint movere et non movere,
absque aliqua mutatione. Ne ergo per hoc sua ra-
tio impediatur, subiungit quod ratio sua similiter
tenet in iis quae agunt per intellectum, et in iis
quae agunt per naturam. Quia ea quae agunt per
naturam, per se quidem semper movent ad unum,
sed per accidens quandoque movent ad contra-
rium; et ad hoc quod illud accidens eveniat, ne-
cesse est esse aliquam mutationem; sicut frigidum
per se semper frigefacit, sed per accidens cale-
facit. Sed quod per accidens calefaciat, hoc est
per aliquam eius mutationem: vel inquantum
vertitur ad alium situm, ut alio modo respiciat id
quod nunc calefit ab eo, prius autem * frigefiebat ;
vel inquantum totaliter abscedit. Dicimus enim fri-
gus esse causam caloris abscedendo, sicut guber-
nator per sui absentiam est causa submersionis *
navis: similiter etiam frigus per accidens fit causa
caloris, vel per maiorem elongationem, vel etiam
per maiorem appropinquationem; sicut in hyeme
interiora animalium sunt calidiora, calore ad in-
terius recurrente propter frigus circumstans. Sic
etiam est in agente secundum intellectum. Scientia
enim, licet sit una contrariorum, tamen non ae-
qualiter utrorumque, sed unius principaliter; sicut
medicina ad hoc est per se ordinata, quod faciat
sanitatem. Si ergo contingat quod medicus utatur
sua scientia in contrarium ad inducendum aegri-
tudinem, * hoc non erit ex scientia per se **, sed
per accidens, propter aliquid aliud. Et ad hoc
quod illud aliud adveniat cum prius non esset,
necesse est esse aliquam mutationem.

8. Deinde cum dicit: Sed igitur quaecumque etc.,
inducit probationem ad propositum ostendendum.

369

Dicit ergo quod ex quo ita est, quod simili modo
se habet in iis quae agunt secundum naturam et
secundum intellectum, possumus universaliter de
omnibus loquentes dicere, quod quaecumque sunt
possibilia facere aut pati aut movere vel moveri,
non penitus possibilia sunt, idest non possunt mo-
vere aut moveri in quacumque dispositione se ha-
beant; sed prout se habent in aliqua determinata
habitudine et propinquitate ad invicem. Et hoc
concludit ex praemissis: quia iam dictum est *,
quod tam in agentibus secundum naturam, quam
in agentibus secundum voluntatem, non est aliquid
causa diversorum, nisi in aliqua alia habitudine se
habens. Et sic oportet quod quando appropinquant
ad invicem movens et motum convenienti pro-
pinquitate, et similiter cum sunt * in quacumque
dispositione quae requiritur ad hoc quod unum
moveat et aliud moveatur, necesse sit hoc moveri,
et aliud movere. Si ergo non semper erat motus,
manifestum est quod non se habebant in ista ha-
bitudine ut tunc unum moveret et aliud movere-
tur; sed se habebant sicut non possibilia tunc mo-
vere et moveri; postmodum autem se habent in
ista habitudine ut unum moveat et aliud moveatur.
Ergo necesse est quod alterum eorum mutetur.
Hoc enim videmus accidere in omnibus quae
dicuntur ad aliquid, quod nunquam advenit nova
habitudo, nisi per mutationem utriusque vel alte-
rius; sicut si aliquid, cum prius non esset duplum,
nunc factum est duplum, etsi non mutetur utrum-
que extremorum, saltem oportet quod alterum
mutetur. Et sic si * de novo adveniat habitudo
per quam aliquid * moveat et aliud moveatur,
oportet vel utrumque vel alterum moveri prius.
Et sic sequitur quod sit mutatio * quaedam prior
mutatione, quae dicebatur esse prima.

9. Deinde cum dicit: Adhuc autem prius et
posterius etc., ostendit propositum, ratione sum-
pta ex parte temporis. Et primo praemittit duo
quae sunt necessaria ad sequentem probationem.
Quorum primum est, quod prius et posterius esse
non possunt nisi tempus sit, cum tempus nihil sit
aliud quam prius et posterius secundum quod
sunt numerata. Secundum est, quod tempus non
potest esse nisi sit motus; et hoc etiam patet ex
definitione temporis, quam supra in quarto * po-
suit, dicens quod tempus est numerus OUS se-
cundum prius et posterius.

10. Secundo ibi: S? igitur tempus etc., conclu-
dit quandam conditionalem ex iis quae in quarto
dicta sunt. Posuit enim ibi secundum suam sen-
tentiam, quod tempus est numerus motus: secun-
dum vero aliorum philosophorum sententiam,
tempus est motus quidam, ut ibidem * dixit. Quod-
cumque autem horum sit verum, sequitur hanc
conditionalem esse veram: si tempus semper est,
necesse est motum * esse perpetuum.

0) Quae movent tantum uno modo, sunt naturalia. — Pb; Movent
tantum uno tantum naturalia AIKXY , Movent uno modo irrationa-
lia D, Movent tantum uno modo tantum naturalia ΕἸ ΡΟ, Movent
tantum uno motu tantum naturalia N, Movent autem uno modo tan-
tum naturalia R, Movent enim uno modo tantum naturalia T, Quae

Opp. D. Τβῆομαξ T. II.

vero movent tantum uno modo sunt naturalia sQ, (om. secundum con-
trarios motus. Quae movent) tantum uno modo quando naturalia ΡΟ,
Movent tantum uno modo naturalia BGHLMSsO et a; conveniunt
ergo a et codices (exc. 50) in omissione verborum Quae et sunt. Quare
vero b haec duo verba inseruerit non patet; nam lectioni a nihil deficit.

47

* Num. praec.

* sini ABCDHILNO
QsYa.

* si om. AFHIKMN
QTVvxvpca et a b.

* aliud p.

*

mutatio om.
codd. exc. BbDFQ.
RTSGHLO.

* Lect. xvi, n.I0.

** * [bid.

* Lect. xvt, nn.4,
5. - ibi piLsvab.

* semper add. A
BIKLMQSTVXYab.

* autem add. ».

* secundum Ῥ.
* idest rab.

* fuerit. codd.
€XC. AILSY.

* ipsum r, illud n
D$G, esse H, eum
cet. et a b.

*asseruntn, om.
ἃ et cet. exc. B
LTSCGKO.

* semper PILQSY
á b.

* Num. 10.

* Cf. lect. v.

* puncto add. a b
et codd. exc. rss
NL.

370

11. Tertio ibi: Αἱ vero de tempore etc., pro-
bat * antecedens praedictae conditionalis duplici-
ter. Primo quidem per * opiniones aliorum. Εἴ
dicit quod omnes philosophi praeter unum, sci-
licet * Platonem, concorditer videntur sentire de
tempore quod sit ingenitum, idest quod. non in-
ceperit esse postquam prius non fuit *. Unde et
Democritus probat impossibile esse quod omnia
sint facta, quasi de novo inceperint, quia impos-
sibile est sic tempus esse factum, quod de novo
inceperit. Sed solus Plato generat tempus, idest
dicit tempus * de novo factum. Dicit enim Plato
quod tempus est simul factum cum caelo; po-
nebat autem caelum esse factum, idest habere
durationis principium, ut hic Aristoteles ei impo-
nit, secundum quod eius verba superficietenus
sonare videntur; quamvis Platonici dicant * Plato-
nem sic dixisse caelum esse factum, inquantum
habet principium activum sui esse, non autem
ita quod habeat durationis principium. Sic igitur
solus Plato intellexisse videtur quod tempus non
potest esse sine motu; quia non posuit tempus
esse ante motum caeli.

12. Secundo ibi: Si igitur impossibile etc., probat
idem per rationem: quia impossibile est quod di-
catur aut intelligatur esse tempus absque ipso nunc,
sicut impossibile est quod sit linea sine puncto.
Nunc autem est quoddam medium, habens de sui
ratione quod sit simul et principium et finis, prin-
cipium quidem futuri temporis, finis autem praete-
riti, Ex quo apparet quod necesse est semper esse
tempus. Quodcumque enim tempus accipiatur,
eius extremum est aliquod nunc ex utraque parte.
Et hoc patet per hoc, quod nihil est accipere in
actu de tempore, nisi nunc: quia quod praeteritum
est, iam abiit; quod autem futurum est, nondum
est. Nunc autem quod accipitur in extremo tempo-
ris, est principium et finis, ut dictum est. Ergo ne-
cesse est quod ex utraque parte cuiuscumque
temporis accepti, semper sit tempus: alioquin pri-
mum nunc non esset finis, ef ultimum nunc non
esset principium. - Ex hoc autem quod tempus
est sempiternum, concludit quod necesse est mo-
tum sempiternum * esse. Et rationem consequen-
tiae assignat: quia tempus est quaedam proprietas
motus; est enim numerus eius, ut dictum est *.

13. Videtur autem quod Aristotelis ratio non
sit efficax. Sic enim se habet nunc ad tempus,

Sicut punctum ad lineam, ut in sexto * habitum

est: non est autem de ratione puncti quod sit
medium; sed aliquod punctum est quod est tan-
tum principium lineae, aliquod autem quod est
tantum finis: accideret autem omne punctum
esse principium et finem *, inquantum est lineae
infinitae, Non ergo posset probari quod linea sit
infinta, ex hoc quod omne punctum sit prin-
cipium et finis: sed potius e converso, ex hoc
quod linea est infinita, probandum esset quod

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

omne punctum esset principium et finis, Sic
ergo videtur quod omne nunc esse principium
et finem, non sic * sit verum, nisi ex eo quod
tempus ponitur sempiternum. Videtur ergo Ari-
stoteles in assumptione huius medii supponere
sempiternitatem temporis, quam debet probare.

Averroes autem volens salvare * Aristotelis ra-
tionem, dicit quod hoc quod nunc semper sit
principium et finis, convenit ei inquantum *' tem-
pus non est stans sicut linea, sed fluens. Quod
manifestum est nihil ad propositum pertinere. Ex
hoc enim quod tempus est fluens et non stans,
sequitur quod unum nunc non possit bis sumi,
sicut bis sumitur unum punctum: sed fluxus tem-
poris nihil facit ad hoc quod nunc * sit princi-
pium et finis simul. Eiusdem enim rationis est
inceptio et terminatio in omnibus continuis, sive
sint permanentia, sive fluentia, ut ex sexto * patet.

14. Et ideo aliter dicendum est, secundum in-
tentionem Aristotelis, quod hoc quod omne nunc
sit principium et finis, vult accipere ex eo quod
primo supposuit *, scilicet quod prius et posterius
non sit, tempore non existente: hoc enim princi-
pio supposito ad nihil aliud usus est; sed ex hoc
concluditur quod omne nunc sit principium et fi-
nis. Detur enim quod aliquod nunc sit principium
alicuius temporis: manifestum est autem ex defi-
nitione principii, quod principium temporis est ante
quod nihil eius existit: est ergo accipere aliquid
ante vel prius quam ipsum nunc, quod ponitur
principium temporis. Prius autem non est sine tem-
pore: ergo nunc quod ponitur principium tempo-
ris, est etiam temporis finis. Et eodem modo si

ponatur nunc esse finis temporis, sequitur quod sit

etiam principium: quia de ratione finis * est quod

post ipsum nihil sit eius: posterius autem non est.

sine tempore: sequitur ergo quod nunc quod po-
nitur finis, sit etiam principium temporis.

15. Deinde cum dicit: Eadem autem ratio est etc.,
ostendit quod motus semper sit futurus. Et osten-
dit hoc ex parte motus: quia ratio suprà * ex parte
motus accepta, non concludebat nisi quod motus
nunquam incipiat; ratio vero sumpta ex parte
temporis *, concludebat utrumque, et quod nun-

quam inceperit, et quod nunquam deficiat. Dicit.

ergo quod eadem ratione potest probari quod

motus sit incorruptibilis, idest quod nunquam de-.

ficiat, per quam probatur * quod motus nunquam
incepit. Sicut enim ex hoc quod est motum in-
cipere, sequitur quod sit quaedam mutatio prior
mutatione quae ponitur prima; sic si ponatur quod
motus quandoque deficiat, sequitur quod sit aliqua
mutatio posterior ea quae ponitur postrema. Et
quomodo hoc sequatur manifestat abbreviando *
quod supra diffusius dixerat circa inceptionem
motus *. Posuerat * enim quod si motus incepit,
aut mobilia et moventia inceperunt, aut semper
fuerunt, Et similis divisio posset hic fieri; quia si

Ὁ dicit quod hoc quod nunc ... convenit ei inquantum, — dicit quod
nunc semper sit principium et finis, convenit enim. inquantum Pab,
corrigendo lectionem AIK qui omittunt /ioc quod; etiam codex V pro
ei habet enim.

x) inceptionem motus. — intensionem motus FG, intentionem motus
ed. a et cet. exc. BDRTsKO. — Lin. seq. pro et moventia, aut moven-
tia Pab et codd. exc: BCDGMOQVZSsH; sed ut patet »wbilia et mo-
ventia hic non debent disiungi. Cf. paulo infra et num. 6,

* sic om. CDFHM
NOTZ.

* solvere $0-
lidare T

t

*non AQYZpk et —
ab, omne nunc
s, Om Ρ.

*- Cf, lect. 1v.

* Num. 9.

*t AIMN
Qsvxvpkq et a b.

* Num. 6.

* Cf. Num. 12.

* probabatur pi — —

| KLMNOQSTXYZ.

CAP. I, LECT. II

motus deficiat, aut mobilia et moventia rema-
nebunt, aut non: sed quia supra ^ ostenderat
quod idem sequitur secundum utrumque, ideo
hic non utitur nisi altera via, scilicet quod po-
natur sic motus deficere, quod mobilia et. mo-
ventia deficiant. Hoc ergo supposito, dicit quod
non simul quiescit, idest deficit, motus in actu et
ipsum mobile: sed sicut prior est generatio mo-
bilis quam motus eius, ita posterior est corruptio
mobilis quam cessatio motus. Quod sic patet:
quia contingit quod remaneat aliquid combusti-
bile, postquam desinit comburi. Et sicut dictum
est de mobili, ita dicendum est de motivo: quia
non simul desinit esse movens in actu, et esse
motivum in potentia. Sic igitur patet quod si etiam
ipsum mobile corrumpitur post cessationem mo-
tus, necessarium erit esse quandam corruptionem
ipsius mobilis. Et iterum quia ponitur quod omnia ^
moventia et mota desinunt, necessarium erit po-
sterius, quod etiam ipsum corruptivum corrum-
patur. Cum ergo corruptio sit mutatio quaedam ,
sequetur quod post ultimam mutationem sint ali-
quae mutationes. Cum ergo hoc sit impossibile,

371

17. Sed si quis recte rationes hic positas con-
sideret, huiusmodi rationibus veritas fidei effica-
citer impugnari non potest. Sunt enim huiusmodi
rationes efficaces ad probandum quod motus non
inceperit per viam naturae, sicut ab aliquibus
ponebatur: sed quod non inceperit quasi rebus
de novo productis a primo rerum principio, ut
fides nostra ponit, hoc iis rationibus probari non
potest; quod patet * singulas illationes hic posi-
tas consideranti. Cum enim quaerit, si motus
non semper * fuit, utrum moventia et mobilia
semper fuerunt * vel non: respondendum est quod
primum movens semper fuit; omnia vero alia,
sive sint moventia sive mobilia, non semper fue-
runt, sed inceperunt esse a causa universali to-
tius esse. Ostensum est autem supra *, quod pro-
ductio totius, esse a causa prima essendi, non est
motus, sive ponatur quod haec rerum emanatio
sit ab aeterno, sive non. Sic ergo non sequitur
quod ante primam mutationem sit aliqua muta-
tio. Sequeretur autem si moventia et mobilia es-
sent de novo producta in esse ab aliquo agente
particulari, quod ageret aliquo subiecto praesup-

* per add. ΡΒΟΙ.-

posito, quod transmutaretur de non esse in esse *,
sive de privatione ad formam: de hoc enim modo
incipiendi procedit ratio Aristotelis.

18. Sed quia ponimus saltem * primum moto-
rem semper fuisse, respondendum restat sequenti

* in esse om. Po
a b. .

sequitur quod motus in perpetuum duret.

16. Hae * igitur rationes sunt, ex quibus Ari-
stoteles probare intendit motum semper fuisse et.
nunquam deficere. Quod quidem quantum ad
unam partem fidei nostrae * repugnat, scilicet

* Hae et cet. hu-
jus lect. om. Q.

* yel add. ABCFI
KLNORSVXYZab.
* nostrae... ince-
tm uasi (n. 17,
in. 6) om. r.

* Lect. praec.n.2.

* Lect. v. - Did.
lib. XI, cap. vr,

quod ponatur motus semper fuisse. Nihil enim
secundum fidem nostram ponitur semper fuisse,
nisi solus Deus, qui est omnino immobilis: nisi
forte quis ipsum divinum intelligere velit no-
minare motum; quod aequivoce intelligeretur ":
non enim de tali motu Aristoteles hic intelligit,
sed de motu proprie dicto. Quantum vero ad
aliam partem, non omnino est contrarium fidei:
quia ut supra * dictum est, non agit Aristoteles
de motu caeli, sed universaliter de motu. Po-
nimus autem secundum fidem nostram, substan-
tiam mundi sic quandoque incepisse, quod tamen
nunquam desinat esse. Ponimus etiam quod aliqui
motus semper erunt, praesertim in hominibus,
qui * semper remanebunt, incorruptibilem vitam
agentes, vel miseram vel beatam.

Quidam vero frustra conantes Aristotelem osten-
dere * non contra fidem locutum esse, dixerunt
quod Aristoteles non intendit hic probare quasi
verum, quod motus sit perpetuus; sed inducere
rationem ad utramque partem, quasi ad rem du-
biam: quod ex ipso modo procedendi frivolum ap-
paret. Et praeterea *, perpetuitate temporis et mo-
tus quasi principio utitur ad probandum primum
principium esse, et hic in octavo * et in XII Me-
laphys. *; unde manifestum est, quod supponit
hoc tanquam probatum.

eius deductioni, qua concludit quod si, praeexisten-
tibus moventibus et mobilibus, incipiat de novo
esse motus, oportet quod moventia vel mobilia
prius non essent in hac dispositione, in qua sunt
dum est motus; et sic oportet quod primam mu-
tationem praecedat aliqua mutatio. Et si quidem
de ipso motu loquamur, facilis est responsio: non
enim mobilia prius erant in hac dispositione in
qua nunc sunt, quia prius non erant; unde mo-
veri non poterant. Sed sicut dictum est *, ipsum
esse non acquisiverunt per mutationem vel mo-
tum, sed per emanationem a primo rerum prin-
cipio: et sic non sequitur quod ante primam mu-
tationem sit aliqua mutatio. - Sed ulterius remanet
quaestio de prima * rerum productione. Si enim
primum principium, quod est Deus, non aliter
se habet nunc quam prius, non magis nunc res
producit quam prius: si vero aliter se habet,
saltem mutatio quae est ex parte eius, erit prior
mutatione quae ponitur prima. Et quidem si esset
agens per naturam tantum, et non per voluntatem
et intellectum, ex necessitate concluderet ratio:
sed quia agit per voluntatem, potest per volun-
tatem aeternam producere effectum non aeter-
num, sicut intellectu * aeterno potest intelligere
rem non aeternam: res enim intellecta est quo-
dammodo principium actionis in agentibus per

X) sed quia supra.— et quia similiter Plab.— Linea sequenti pro
ideo hic, ideo et hic codex N, ideo etiam hic codex D, ideo etiam co-
dex R, ideo etiam et hic ceteri et editio a. — Sequens non om. N.

v) quia ponitur quod omnia. — quia omne quod omnia AIVYpC,
quia omne et omnia K, quia aut quod omnia M, quia oportet quod
omnia T, quia omnia PQsC et a b.

y) intelligeretur. — Pb; intelligetur ed. a, intelliget G, intelligitur
cet. — Lin. seq. pro intelligit, intendit BCDFGHMNORVZ.

E) Quidam vero frustra conantes Aristotelem ostendere. — Pro

vero, ergo BCDFHMNORZ; pro Aristotelem ostendere, ostendere Ari-
stotelem hic D, Aristotelem hic ostendere BCFHMNORTVZ, hic Ari-
stotelem G.

0) Et praeterea. — a prima AYpK et ed. a, et prima CMVX, et primo
ed. b, et propterea B, et praeterita D, ex ipsa enim LS; legimus Et
praeterea cum cet., P et Venet. 1504. — Post lin. ABKLSYa: et hoc
in octavo, quod Pb corrigunt transponendo: in hoc. Pro duodecimo,
sexto B, nono F, in nono L, in undecimo CGHMNORTVZ, undecimo
Pab et cet. exc. D.

* ipsa codd. exc.

* inceperit p, in-
ciperent ob.
* fuerunt ».

* Num. 12.

372

voluntatem, sicut forma naturalis in agentibus
per naturam.

19. Sed adhuc magis instat. Non enim videmus
quod voluntas postponat facere quod vult, nisi
propter hoc quod aliquid exspectatur in futurum,
quod nondum est in praesenti; sicut si volo facere
ignem non nunc, sed postea, exspectatur in futu-
rum frigus, cuius causa facio ignem; vel ad mi-
nus exspectatur praesentia temporis. Quod autem
tempus succedat post tempus, hoc non est abs-
que motu: non ergo potest esse quod voluntas,
etiam si ponatur immutabilis, postponat facere id
quod vult, nisi aliquo motu interveniente. Et sic
non potest esse quod nova productio rerum pro-
veniat a voluntate aeterna, nisi mediantibus mo-
tibus succedentibus sibi in infinitum. - Latet autem
sic obiicientes, quod haec obiectio procedit de
agente in tempore, quod scilicet agit tempore
praesupposito: in huiusmodi enim actione. quae
fit in tempore, oportet considerare aliquam de-
terminatam habitudinem ad hoc tempus, vel ad
aliquid eorum quae sunt in hoc tempore, ut fiat
magis in hoc tempore quam in alio. Sed haec
ratio locum non habet in agente universali, quod
et ipsum tempus simul cum ceteris producit.
Cum enim dicimus res non semper fuisse a Deo
productas, non intelligimus quod infinitum tem-
pus praecesserit, in quo Deus. ab agendo cessa-
verit, et postmodum tempore determinato agere
ceperit: sed quod Deus tempus et res simul in
esse produxerit postquam non fuerant. Et sic non
restat in divina voluntate considerandum, quod
voluerit facere res non tunc sed postea, quasi
tempore iam existente: sed considerandum solum
est hoc, quod voluit quod res et tempus dura-
tionis earum inceperint * esse postquam non fue-
rant *. - Si autem quaeratur quare hoc voluit, sine
dubio dicendum est quod propter seipsum. Sicut
enim propter seipsum res fecit, ut in eis suae
bonitatis similitudo manifestaretur; ita voluit eas
non semper esse, ut sua sufficientia manifestare-
tur, in hoc quod omnibus alis non existentibus,
ipse in seipso omnem sufficientiam beatitudinis
habuit, et virtutis ad rerum productionem. Et hoc
quidem dici potest quantum humana ratio capere
potest de divinis: salvo tamen secreto divinae
sapientiae, quod a nobis comprehendi non potest.

20. Quia igitur huius rationis solutio procedit
supponendo quod tempus non fuerit semper, re-
stat solvere rationem per quam ostendi videtur
tempus semper fuisse: et ideo forte Aristoteles
post rationem de motu posuit rationem de tem-
pore, quia consideravit quod praemissa ratio de
motu efficaciam non haberet, nisi poneretur tem-
pus aeternum. Quod ergo dicit * *, quod quando-
cumque est tempus, necesse est ponere aliquod

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

nunc esse, indubitanter concedendum est: omne
autem nunc esse principium et finem temporis,
concedi non oportet, nisi ponatur etiam motum
semper esse; ut scilicet sic quodlibet indivisibile in
motu acceptum, quod momentum. dicitur, sit prin-
cipium et finis motus: sic enim se habet nunc ad
momentum, sicut tempus ad motum. Si ergo poni-
mus motum * non semper fuisse, sed est accipere
aliquod primum indivisibile in motu, ante quod
nihil fuit motus; erit etiam accipere aliquod nunc
in tempore, ante quod non fuit aliquod tempus.

Iam autem ostendimus *, exponendo litteram,
quod id quod Averroes dicit ad hanc rationem
confirmandam, efficaciam non habet. Sed nec *
illud quod Aristoteles ad hoc ponit *, scilicet quod
prius et posterius non sunt sine. tempore, efficax
esse * potest. Cum enim dicimus quod princi-
pium temporis est ante quod nihil eius est, non
propter hoc oportet quod ipsum nunc quod est
principium temporis, praecedat tempus quod si-
gnificatur cum dicitur ante: sicut si in magnitu-
dine dicam quod principium magnitudinis est
extra quod nihil est eius, non oportet quod extra
illud principium ^? significet aliquem locum in
rerum natura existentem, sed imaginabilem tan-
tum: alioquin esset ponere locum extra caelum,
cuius est magnitudo finita, habens principium
et finem. Similiter etiam * primum nunc quod
est principium temporis *, non praecedit tempus
in rerum natura existens, sed secundum imagi-
nationem nostram tantum. Et hoc tempus desi-
gnatur, cum dicitur quod primum nunc est prin-
cipium temporis, ante quod nihil est temporis. -
Vel potest dici, quod cum dicitur principium tem-
poris est ante quod nihil est temporis, ly ante
non remanet affirmatum, sed negatur *; et sic non
oportet ponere tempus ante principium temporis.
In iis enim quae sunt in tempore, accidit quod *
eorum principio tempus aliquod praeexistat: sicut
cum dicitur quod principium iuventutis est ante
quod nihil est de iuventute, potest intelligi ly *
ante etiam affirmative, quia iuventus tempore
mensuratur. Tempus autem non mensuratur tem-
pore; unde eius principio tempus non praeexistit:
et sic ly ante, quod ponitur in definitione principii
temporis, non oportet * quod remaneat affirma-
tum, sed negatur. - Est tamen ante tempus ali-
qua duratio, scilicet aeternitas Dei, quae non habet
extensionem aut prius et posterius, sicut tempus,
sed est tota simul; et non est eiusdem rationis
cum tempore, sicut nec magnitudo divina cum
magnitudine corporali. Sicut ergo, cum dicimus
extra mundum non esse nisi Deum, non * peni-
mus aliquam dimensionem extra mundum; ita cum
dicimus ante mundum nihil fuisse, non ponimus
aliquam suecessivam durationem ante mundum.

7) Quod ergo dicit. — Pro dicit, quod omittunt AIKXY et editio a,
ponit Pb. —Post lineam pro omne autem nunc, quod habent Piana et
Venet, 1551, nunc autem omne codices et editiones a b. — Ibi ut scilicet
sic quodlibet, ut scilicet sic quod quodlibet Piana et Venet. 1504, 1551,
ut scilicet sic quod in quodlibet Venet. 1545.

9) quod extra illud principium. — Ita codd., a b et Venet. 1504,
1545; posteriores vero editiones: quod illud extra quod.

9) et sic ly ante ... non oportet. — P et Venet. 1551 male habent:
et sic ly ante ... et non oportet. — Pro sed negatur, sed negatum PB
DGLORS(N ?)ab. — Pro Est tamen, Est autem PAIKRXYab,

20. —À-

τ Ὁ

* tempus ΑἸΧΥΡΚ
et a, motum al'.
tempus s.

* Num. 13.

* etiam p.

*Num. 9; cf.n.14.

* non add. codi-
Ces EXC. AIKSTYSF
LX.

* et add. pab.

* totius B, totius
temporis DFGHN
oz.

bmi. ere

* in add. pso.

* ly om. Ρ.

ἜΤ Ὁ ΤΥ ΤῊ Ὁ ΣῪ

cx
x

Γ᾿
L-
E

CAP. I, LECT. III

373

LECTIO TERTIA

RATIONES CONTRA ANAXAGORAM ET EMPEDOCLEM, QUI PONEBANT MOTUM
NON SEMPER ESSE

ἀλλ᾽ οὐχ ὁτὲ μὲν ἦν, ὁτὲ δ᾽ οὔ" χαὶ γὰρ ἔοικε τὸ οὕτω
λέγειν πλάσματι μᾶλλον.

Ὁμοίως δὲ καὶ τὸ λέγειν ὅτι πέφυχεν οὕτω; καὶ ταύτην
δεῖ γομίζειν εἶναι ἀρχήν, ὅπερ ἔοικεν ᾿Εμπεδοκλῆς
ἂν εἰπεῖν) ὡς τὸ χρατεῖν καὶ κινεῖν ἐν μέρει τὴν
φιλίαν xal τὸ νεῖκος ὑπάρχει τοῖς πράγμασιν ἐξ
ἀνάγκης. ἠρεμεῖν δὲ τὸν μεταξὺ χρόνον. Τάχα δὲ
χαὶ οἱ μίαν ἀρχὴν ποιοῦντες, ὥσπερ ᾿Αναξαγόρας;
οὕτως ἂν εἴποιεν.

"Αλλὰ μὴν οὐδέν γε ἄτακτον τῶν φύσει καὶ κατὰ φύσιν"
ἡ γὰρ φύσις αἰτία πᾶσι τάξεως. Τὸ δ᾽ ἄπειρον πρὸς
τὸ ἄπειρον οὐδένα λόγον ἔχει" τάξις δὲ πᾶσα λό-
γος. Τὸ δ᾽ ἄπειρον χρόνον ἠρεμεῖν, εἶτα κινηθῆναί
ποτε; τούτου δὲ μηδεμίαν εἶναι διαφοράν, ὅτι νῦν
μᾶλλον ἢ πρότερον, vno" αὖ τινὰ τάξιν ἔχειν; οὐ-
χέτι φύσεως ἔργον. Ἢ γὰρ ἁπλῶς ἔχει τὸ φύσει, καὶ
οὐχ ὁτὲ μὲν οὕτως, ὁτὲ δ᾽ ἄλλως, οἷον τὸ πῦρ ἄνω

cst φέρεται, καὶ οὐχ ὁτὲ μὲν ὁτὲ δ᾽ οὔ: ἢ λόγον
ἔχει τὸ μὴ ἁπλοῦν. Διόπερ βέλτιον ὡς ᾽᾿Εμπεδοχλῆς;
. χἂἄν εἴ τις ἕτερος εἴρηχεν οὕτως ἔχειν, ἐν μέρει τὸ
πᾶν ἠρεμεῖν καὶ χινεῖσθαι πάλιν" τάξιν γὰρ ἤδη τιν᾽
ἔχει τὸ τοιοῦτον.

᾿Αλλὰ καὶ τοῦτο δεῖ τὸν λέγοντα μὴ φάναι μόνον, ἀλλὰ
χαὶ τὴν αἰτίαν αὐτοῦ λέγειν; καὶ μὴ τίθεσθαι μη-
δὲν μηδ᾽ ἀξιοῦν ἀξίωμ’ ἄλογον, ἀλλ᾽ ἢ ἐπαγωγὴν
ἢ ἀπόδειξιν φέρειν: αὐτὸ μὲν γὰρ οὐχ αἴτια τοὶ
ὑποτεθέντα, οὐδὲ τοῦτ᾽ ἦν τὸ φιλότητι ἢ νείκει
εἶναι ἀλλὰ τῆς μὲν τὸ συνάγειν; τοῦ δὲ τὸ διακρί-
γειν, Εἰ δὲ προσοριεῖται τὸ ἐν μέρει, λεκτέον ἐφ᾽ ὧν
οὕτως, ὥσπερ ὅτι ἔστι τι ὃ συνάγει τοὺς ἀνθρώπους,
ἡ φιλία, καὶ φεύγουσιν οἱ ἐχθροὶ ἀλλήλους: τοῦτο
γὰρ ὑποτίθεται xal ἐν τῷ ὅλῳ εἶναι" φαίνεται γὰρ
ἐπί τινων οὕτω’ τὸ δὲ xxi δύ ἴσων χρόνων δεῖται
λόγου τινός.

Ὅλως δὲ τὸ νομίζειν ἀρχὴν εἶναι ταύτην ἱκανήν, ὅτι

εὐ ἀεὶ ἢ ἔστιν οὕτως ἢ γίγνεται; οὐκ ὀρθῶς ἔχει ὑπο-
λαβεῖν; ἐφ᾽ ὃ Δημόχριτος ἀνάγει τὰς περὶ φύσεως
αἰτίας, ὡς οὕτω xxl τὸ πρότερον ἐγίνετο" τοῦ δὲ
ἀεὶ οὐκ ἀξιοῖ ἀρχὴν ζητεῖν, λέγων ἐπί τινων ὀρθῶς,
ὅτι δ᾽ ἐπὶ πάντων, οὐκ ὀρθῶς. Καὶ γὰρ τὸ τρίγωνον
ἔχει δυσὶν ὀρθαῖς ἀεὶ τὰς γωνίας ἴσας, ἀλλ᾽ ὅμως
ἐστί τι τῆς ἀϊδιότητος ταύτης ἕτερον αἴτιον" τῶν
μέντοι ἀρχῶν οὐκ ἔστιν ἕτερον αἴσιον, ἀϊδίων οὐσῶν.
Oct μὲν οὖν οὐδεὶς ἦν χρόνος 038 ἔσται, ὅτε χίνη-

*, 56 “Δ , "v , , -
σις οὐχ ἦν ἢ οὐχ ἔσται; εἰρήσθω τοσαῦτα.

ΘΥΝΟΡΒΙ5. — 1. Argumentum et divisio textus. -- Dicere quod
motus aliquando sit, aliquando non sit, sicut posuerunt Empe-
docles et Anaxagoras, assimilatur figmento; quia scilicet absque
ratione ponitur.—- Quomodo auctoritas divina praevaleat cuicum-
que rationi humanae. -- 2. Textus subdivisio. -- Videtur etiam esse
aliquid fictitium, dicere quod ratio quare non semper sit motus,
sit quia /toc natum est sic esse (i. e. secundum rei naturam sic est),
et hoc oportet accipere tanquam principium. — 3. Hac autem ra-
tione inconvenientius utebatur Anaxagoras quam Empedocles.
Ponebat enim Anaxagoras res quiescere tempore infinito, et po-
stea moveri per tempus infinitum; sed cum temporis infiniti ad
infinitum non sit ordo vel proportio, nec sit aliqua differentia
inter ea, non poterat assignare aliquam rationem quare res infi-
nito tempore quieverint, et postea moveri inceperint; et ideo non
videtur hoc natum esse sic esse, seu non videtur secundum na-
turam procedere. - Quomodo sententia fidei nostrae differat a
positione Anaxagorae. — 4. Sed nec Empedocli convenit prae-

* Sed non aliquando quidem erat, aliquando autem non:
et namque assimilatur sic dicere figmento magis.

* Similiter autem. et dicere quia aptum natum sic est; et ' Text.

hoc oportet opinari esse principium. Et hoc videtur
utique Empedocles dicere, quod tenere et movere in
parte amicitiam et discordiam, inest rebus ex necessi-

tate, quiescere autem per medium tempus. * Fortassis * Text. 15.

autem et unum principium facientes, sicut Anaxagoras,
sic utique dicerent.

At-vero nihil inordinatum eorum quae natura et secundum
naturam sunt: natüra enim omnibus causa ordinationis
est. Infinitum autem ad infinitum nullam rationem ha-
bet: ordinatio autem omnis ratio est. Infinito autem
tempore quiescere, postea motum esse aliquando; huius
autem neque unam differentiam esse quare nunc magis
quam prius, neque iterum aliquam ordinationem habere;
non iam naturae est opus. Aut enim simpliciter se ha-
bet quod est naturae, et non aliquando quidem sic,
aliquando vero aliter, ut ignis natura sursum fertur,
et non aliquando quidem sic, aliquando vero non;
aut rationem habet quod non est simpliciter. Quare
dignius est, sicut Empedocles et si quis alter dixit sic
habere, in parte quiescere omne et moveri iterum: or-
dinationem enim iam habet quandam huiusmodi.

Sed et oportet hoc dicentem non affirmare solum, sed cau-
sam ipsius dicere, et non apponere nihil, neque velle
dignitatem irrationabilem; sed aut inductionem aut. de-
monstrationem afferre. Haec enim non causae positae
sunt; neque in hoc erat amicitiae vel inimicitiae esse:
sed huius quidem congregare, illius vero disgregare.
Si vero determinetur quod est in parte, dicendum est
in quibus sic sunt: sicut quia est aliquid quod con-
gregat homines, amicitia, et fugiunt inimici ab invicem.
Hoc enim supponitur et in toto esse: videtur enim in
quibusdam esse sic. Quod autem et secundum aequa-
lia tempora, indiget aliqua ratione.

Omnino enim existimare principium hoc esse sufficiens, quod
semper aut est sic aut fit, non recte se habet opinari.
In quo Democritus reducit de natura causas, quod sic
quidem prius factum est; ipsius autem semper noluit
principium quaerere: in quibusdam dicens recte; quod
autem in omnibus, non recte. Etenim triangulus semper
habet duobus rectis aequales angulos; sed tamen est
perpetuitatis huius altera causa. Principiorum igitur non
est altera causa; sed perpetua sunt. Quod quidem igitur
nullum tempus erit neque erat, quando. motus non
erit, sive non erat, tanta dicta sunt.

dicta ratio. Supponit enim de natura amicitiae et litis esse, quod
totum universum in quadam parte temporis quiescat et in alia
parte temporis moveatur; sed sui asserti nec assignat causam,
nec aliquid aliud adducit ad manifestationem eius quod ipse ac-
cipit ut principium. -- 5. Excluditur falsa existimatio, secundum
quam aliquis posset credere quod quidquid semper est, non
habet causam; ex quo sequeretur quod non esset quaerenda ratio
quare amicitia et lis semper secundum aequalia tempora move-
runt. Sed non in omnibus illud principium habet veritatem:
sunt enim aliqua perpetua quae habent causam; licet aliqua per-
petua sint, sicut principia, quorum non est alia causa. — 6. Est
autem eadem dispositio rerum in esse et veritate: sicut igitur
aliqua sunt semper vera, et tamen habent causam suae veritatis,
ita secundum mentem Aristotelis sunt aliqua semper entia, et
tamen habent causam sui esse. Ex quo patet quod quamvis Ari-
stoteles poneret mundum aeternum, non tamen credidit quod
Deus non sit caüsa essendi ipsi mundo.

* Seq. cap. 1 et
3

* Num. seq.

* Lect. 1, 1t.

* Num. seq.

Num. 4.

E eur PAIKLQSV
xvab.

* in add. »βροῦ.

ostquam Philosophus posuit rationes
Sad ostendendum motum semper esse,
?w hic ponit rationes contra Anaxagoram
2 VA et Empedoclem, qui contrarium po-
nebant. Et circa hoc duo facit: primo ponit ra-
tionem contra eorum positionem; secundo contra
rationem quam supponebant, ibi: Similiter autem
et dicere * etc.

Dicit ergo primo, quod cum ostensum sit* quod
motus semper est, non erit dicendum quod ali-
quando sit motus et aliquando non, sicut dixerunt
Empedocles et Anaxagoras: sic enim dicere sicut
ipsi posuerunt, assimilatur cuidam figmento, quia
scilicet absque ratione hoc ponebant; omne enim
quod ponitur absque ratione vel auctoritate divi-
na, fictitium esse videtur. Auctoritas autem divina
praevalet etiam rationi humanae, multo magis
quam auctoritas alicuius philosophi praevaleret
alicui debili rationi, quam aliquis puer induceret.
Non ergo assimilantur figmento quae per fidem
tenentur, licet absque ratione credantur: credimus
enim divinae auctoritati miraculis approbatae,
idest illis operibus quae solus Deus facere potest.

2. Deinde cum dicit: Szmiliter autem et dice-
re etc., obiicit contra rationem cui innitebantur.
Et circa hoc tria facit: primo ponit istam ratio-
nem esse inconvenientem; secundo ostendit quod
inconvenientior erat secundum positionem Ana-
xagorae, quam secundum positionem Empedoclis,
ibi: At vero nihil inordinatum * etc.; tertio ostendit
quod nec secundum opinionem Empedoclis con-
venienter se habet, ibi: Sed et oportet hoc dicen-
lem * etc. Dicit ergo primo, quod similiter etiam
hoc videtur esse fictitium, quod aliquis ponens
motum quandoque esse et quandoque non esse,
dicat hoc pro ratione, quod hoc ideo est, quia
natum est sic esse, ét hoc oportet accipere tan-
quam principium; sicut Empedocles videtur di-
cere, quod hoc quod res in parte temporis teneant
amicitiam et in parte temporis teneant discor-
diam et moveantur, et quod in medio tempore
quiescant, inest rebus ex necessitate; sicut si ali-
quis diceret quare calidum calefacit, quia sic
necesse est esse ^, et hoc accipiatur quasi princi-
pium, quod calidum calefaciat. Similiter accipiebat
Empedocles quasi principium, quod necesse est sic
esse, quandoque res moveri per amicitiam, quan-
doque per discordiam, et quandoque quiescere.
Et forte etiam eodem modo diceret Anaxagoras
et alii ponentes unum principium activum, quod *
oportet hoc accipere quasi principium, quod mo-
tus inceperit postquam * infinito tempore non fuit.

3. Deinde cum dicit: A vero nihil inordina-
tum etc., ostendit quod hac ratione inconvenien-
tius utebatur Anaxagoras quam Empedocles. Ma-
nifestum est enim quod cum ponitur aliquid esse
quasi principium, oportet accipere quod hoc sit

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

secundum rei naturam; hoc est, ut natura rei sit
talis quod hoc ei conveniat. Sic enim accipimus
quasi principium, quod omne totum maius est
sua parte, quia hoc est de ratione et natura to-
tius, quod excedat * partis quantitatem. Unde Em-
pedocles dicebat, sic aptum natum esse; dans in-
telligere quod hoc esset* accipiendum quasi prin-
cipium. Et similiter Anaxagoras diceret, licet non
exprimeret *. Sed manifestum est quod nulla res
naturalis, nec aliquid eorum quae naturaliter re-
bus conveniunt, potest esse absque ordine; quia
natura est causa ordinationis. Videmus enim na-
turam in suis operibus ordinate de uno in aliud
procedere: quod ergo non habet aliquem ordi-
nem, non est secundum naturam, nec potest ac-
cipi ut principium. Sed duo infinita non habent
ordinem ad i invicem, quia infiniti ad infinitum *
nulla est proportio; omnis autem ordo proportio
quaedam est. Sic ergo patet quod quiescere res
tempore infinito, et postea incipere moveri per
infinitum tempus, sine hoc quod sit aliqua diffe-
rentia inter hoc tempus et illud, quare nunc ma-

gis quam prius motus fiat; neque iterum * assi- ::

gnare aliquam aliam ordinationem inter aliqua
duo, quorum uno deficiente, alterum incipiat et

fiat motus, ut Anaxagoras ponebat; hoc * non est '

opus naturae. Quia quidquid est in * natura, aut
semper szmpliciter, idest eodem modo, se habet,
et non aliquando sic, aliquando autem aliter, sicut
ignis semper sursum fertur; aut aliqua ratio est
quare non semper est eodem modo, sicut non
semper animalia crescunt, sed quandoque dimi-
nuuntur, et hoc habet aliquam rationem *. Sic ergo
non videtur * secundum naturam procedere, quod
infinito tempore res quieverint *, et postmodum
moveri inceperint *, ut Anaxagoras posuit. Unde
melius est quod dicatur, sicut Empedocles dixit,
vel quicumque alius similiter opinatus est, quod
totum universum in quadam parte temporis quie-
Scit ,
quia iam hoc potest habere aliquam ordinatio-
nem: finiti enim ad finitum potest esse proportio.

Est autem considerandum quod sententia fidei
nostrae non est similis positioni Anaxagorae. Non
enim ponimus ante mundum infinita spatia tem-
poris, cuius sit necesse accipere proportionem
ad tempus sequens: sed antequam mundus in-
ciperet, sola Dei simplex aeternitas fuit, sicut di-
ctum est*, quae est omnino extra genus temporis.

4. Deinde cum dicit: Sed et oportet hoc dicen-
tem etc., ostendit quod nec etiam Empedocli con-
venit ^ praedicta * ratio. Et primo ostendit propo-
situm; secundo excludit quandam falsam existima-
tionem, ibi: Omnino enim existimare * etc. Dicit
ergo primo, quod etiam qui hoc dicit quod Em-
pedocles dixit, non oportet quod solum affirmet
quod dicit, sed etiam quod assignet causam sui

«) necesse est esse. - necesse est dicere AIKQSTXYa, sed S supra
dicere scribit esse. — Pro accipiatur, accipitur ed, a et codd. exc. T. —
Post lineam pro mecesse est sic esse, quod habent PHMT5, necesse sit
sic esse D, sic necesse sit esse V, necesse est NRpG, necesse sit esse
ceteri codices et editio a.

8) .Empedocli convenit, — secundum Empedoclem convenit DsG. —
Eadem lin. pro ratio, ratio responsio N, sed expungit ratio. — Pro quan-
dam falsam existimationem, prout hab. Po, quandam responsionem codd.,
quandam rationem ed. a; et ita respective num. 5 pro existimationem,
responsionem habent codd., rationem ed. a.

et iterum movetur in alia parte temporis;

* excedit pab et
codd. exc. BDFG
HMNORSZ.

* est p.

exprimetur M —
(F2), exprimetr() —
exprimereturpG. —

*

hers i eted.a; T EL
lac. 4

* accipit pGHNZ,
accipitur n.

* universalibus
codd.

* hoc om. pab.

* est om. BCDbGH
NSZ, OQR lac.

΄

* amici codd.

* inimici codd.

CAP. I, LECT. III

dicti; et quod nihil ex se apponat ultra id quod
causa assignata requirit; neque etiam aliquid velit
accipere ut dignitatem, idest ut principium, absque
ratione. Sed oportet quod adducat ad manifesta-
tionem eius quod accepit * quasi principium, aut
inductionem, sicut in principiis naturalibus * quae
ex sensibilium experimento accipiuntur; aut de-
monstrationem, sicut in principiis quae per priora
principia demonstrantur. Sed hoc Empedocles non
servat. Esto enim quod ipse ponat amicitiam et
litem esse causas, tamen hoc * non est de ra-
tione amicitiae vel inimicitiae, quod unum eorum
post alterum moveat. Non est enim de ratione
amicitiae, quod in inimicitiam convertatur, nec e
converso: sed de ratione amicitiae est quod con-
greget, de ratione vero inimicitiae est * quod dis-
greget. Sed si ulterius determinetur quod in
quadam parte temporis haec congreget, et iterum
in quadam parte temporis illa disgreget; est ulte-
rius manifestandum in aliquibus particularibus, in
quibus hoc contingat. Sicut quod amicitia congre-
get, et inimicitia disgreget, manifestatur in homi-
nibus, quia amicitia * homines adunantur ad invi-
cem, inimicitia * vero fugiunt ab invicem; et ideo
hoc ab Empedocle supponitur esse in toto uni-
verso, quia videtur sic esse in aliquibus. Sed quod
secundum aequalia tempora moveant successive
amicitia et inimicitia, hoc indiget aliqua ratione
manifestante: non enim videtur hoc in homini-
bus contingere.

5. Deinde cum dicit: Omnino enim existima-
re etc., excludit quandam falsam existimationem.
Posset enim aliquis credere, quod quidquid sem-
per est, non habet causam, propter hoc quod
videmus ea quae apud nos causantur, de novo

375

incipere: et ideo videbatur aliquibus, quod quan-
do reducebatur aliqua quaestio in aliquid quod
est semper, non oporteret ulterius causam seu
rationem quaerere. Sic ergo posset Empedocles
dicere, quod amicitia et lis semper secundum ae-
qualia tempora moverunt: et ideo non est quae-
renda huius alia ratio. Hoc ergo Aristoteles re-
movet, dicens quod non recte se habet opinari
quod aliquid existimetur esse principium, propter
hoc quod semper aut sic est, aut sic fit. Ad hoc
enim Democritus reducebat omnes causas natura-
les, assignans principium * iis quae de novo fiunt;
sed eius quod est semper, nolebat aliquod princi-
pium quaerere. Quod quidem in aliquibus recte
dicitur, sed non in omnibus. Manifestum est enim
quod triangulus semper habet tres angulos ae-
quales duobus rectis; sed tamen huius perpetuae
passionis est altera causa. Sed. aliqua perpetua
sunt, sicut principia, quorum non est alia causa.

6. Est autem valde notandum quod hic dicitur;
quia ut in II Metaphys. * habetur, eadem est
dispositio rerum in esse et in veritate. Sicut igitur
aliqua sunt semper vera et tamen habent causam
suae veritatis, ita Aristoteles intellexit quod essent
aliqua semper entia, scilicet corpora caelestia et
substantiae separatae *, et tamen haberent causam
sui esse. Ex quo patet quod quamvis Aristoteles
poneret mundum aeternum, non tamen credidit
quod Deus non sit causa essendi ipsi mundo,
sed causa motus eius tantum, ut quidam di-
xerunt.

Ultimo autem concludit principale propositum
epilogando. Et dicit tanta dicta esse de hoc quod
nullum tempus erit in futuro, neque erat in prae-
terito, in quo aliquis motus non sit.

* principia codd.
exc. GNRTPH.

* S. Th. lect. i;
Did.lib.I(b), cap.
I, num. 5.

* substantias se-
paratas codices
exc. FITY.

376

Τούτων δὴ τὸ

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

LECTIO QUARTA

SOLVUNTUR RATIONES, EX QUIBUS SEQUI VIDETUR QUOD MOTUS NON SEMPER FUERIT

Τὰ δ᾽ ἐναντία τούτοις οὐ χαλεπὸν λύειν. Δόξειε δ᾽ ἂν

ix τῶν τοιῶνδε σχοποῦσιν ἐνδέχεσθαι μάλιστα χί-
vna εἶναί ποτε μὴ οὖσαν ὅλως, πρῶτον μὲν ὅτι
οὐδεμία ἀίδιος μεταβολή" μεταβολὴ γὰρ ἅπασα πέ-
φυχεν ἔχ τινος εἴς τι; ὥστ᾽ ἀνάγκη πάσης μεταβο-
λῆς εἶναι πέρας τἀναντία ἐν οἷς γίγνεται; εἰς ἄπει-
ρον δὲ κινεῖσθαι μηδέν.

Ἔτι ὁρῶμεν ὅτι δυνατὸν χινηθῆναι μήτε κινούμενον

μήτ᾽ ἔχον ἐν ἑαυτῷ μηδεμίαν κίνησιν, οἷον ἐπὶ τῶν
ἀψύχων, dv οὔτε μέρος οὐδὲν οὔτε τὸ ὅλον κινού-
μενον, ἀλλ’ ἠρεμοῦν, κινεῖταί ποτε. Προσῆχε δὲ ἢ
ἀεὶ κινεῖσθαι ἢ μηδέποτε, εἴπερ μὴ γίνεται οὐκ οὖσα"

πολὺ δὲ μάλιστα τὸ τοιοῦτον ἐπὶ τῶν ἐμψύχων εἶναι

φανερόν' οὐδεμιᾶς γὰρ ἐν ἡμῖν ἐνούσης κινήσεως
ἐνίοτε, ἀλλ᾽ ἡσυχαζοντες ὅμως κινούμεθα ποτε, καὶ
ἐγγίνεται ἐν ἡμῖν ἐξ ἡμῶν αὐτῶν ἀρχὴ κινήσεως
ἐνίοτε, κἂν μηδὲν ἔξωθεν κινήσῃ. Τοῦτο γὰρ ἐπὶ
τῶν ἀψύχων οὐχ ὁρῶμεν ὁμοίως, ἀλλ᾽ ἀεὶ χινεῖ τι
αὐτὰ τῶν ἔξωθεν ἕτερον’ τὸ δὲ ζῷον αὐτό φαμεν
ἑαυτὸ χινεῖν. Ὥστ᾽ εἴπερ ἠρεμεῖ ποτὲ πάμπαν, ἐν
ἀκινήτῳ κίνησις ἂν γένοιτο ἐξ αὐτοῦ xal οὐχ ἔξω-
θεν. Εἰ δ᾽ ἐν ζῴῳ τοῦτο δυνατὸν γενέσθαι, τί χω-
λύει τὸ αὐτὸ συμβῆναι καὶ κατὸ τὸ πᾶν; εἰ γὰρ
ἐν μικρῷ κόσμῳ γίνεται, καὶ ἐν μεγάλῳ" xal εἰ ἐν

,

τῷ κόσμῳ, κἀν τῷ ἀπείρῳ, εἴπερ ἐνδέχεται κινεῖσθαι
MN

τὸ ἄπειρον, xal ἠρεμεῖν ὅλον.

ἐν πρῶτον λε θέν, τὸ μὴ τὴν αὐτὴν
ἀεὶ καὶ μίαν τῷ ἀριθμῷ εἶναι τὴν κίνησιν τὴν εἰς
τὰ ἀντικείμενα, ὀρθῶς λέγεται" τοῦτο μὲν γὰρ ἴσως
ἀναγκαῖον, εἴπερ μὴ ἀεὶ μίαν xal τὴν αὐτὴν τῷ
ἀριθμῷ εἶναι δυνατὸν τὴν τοῦ αὐτοῦ καὶ ἑνὸς κί-
νησιν" λέγω δ᾽ olov πότερον τῆς μιᾶς χορδῆς εἷς xo
ὁ αὐτὸς φθύγγος, ἢ ἀεὶ ἕτερος, ὁμοίως ἐχούσης καὶ
κινουμένης. ᾿Αλλ᾽ ὅμως, ὁποτέρως ποτ᾽ ἔχει, οὐδὲν
κωλύει μίαν xai τὴν αὐτὴν εἶναί τινα τῷ συνεχῆ
εἶναι καὶ ἀΐδιον. Δῆλον δ᾽ ἔσται μᾶλλον ix τῶν
ὑστέρων.

δὲ χινεῖσθαι μιὴ κινούμενον οὐδὲν ἄτοπον; ἐὰν ὁτὲ
μὲν d τὸ κινῆσαν ἔξωθεν, ὁτὲ δὲ μή, Τοῦτο μέντοι
πῶς ἂν εἴη, ζητητέον: λέγω δὲ ὥστε τὸ αὐτὸ ὑπὸ
τοῦ αὐτοῦ κινητικοῦ ὄντος ὁτὲ μὲν κινεῖσθαι, ὁτὲ
δὲ μή: οὐδὲν γὰρ ἄλλ᾽ ἀπορεῖ ὁ τοῦτο λέγων ἢ διὰ
τί οὐκ ἀεὶ τὰ μὲν ἠρεμεῖ τῶν ὄντων, τὰ δὲ κινεῖται,

ὲ

Μάλιστα δ᾽ ἂν δόξειε τὸ τρίτον ἔχειν ἀπορίαν, ὡς ἐγ-

γιγνομένης οὐχ ἐνούσης πρότερον κινήσεως, τὸ συμ.-
βαῖνον ἐπὶ τῶν ἐμψύχων" ἠρεμοῦν γὰρ πρότερον μετὰ
ταῦτα βαδίζει, χινήσαντος τῶν ἔξωθεν οὐδενός, ὡς
δοχεῖ, Τοῦτο δ᾽ ἐστὶ ψευδές" ὁρῶμεν γὰρ ἀεί τι κι-
γούμιενον ἐν τῷ ζῴῳ τῶν συμφύτων" τούτου $ τῆς
χινήσεως οὐκ αὐτὸ τὸ ζῷον αἴτιον, ἀλλὰ τὸ περιε-
yo» ἴσως. Αὐτὸ δέ φαμεν ἑαυτὸ κινεῖν οὐ πᾶσαν χί-
vno, ἀλλὰ τὴν χατὰ τόπον. Οὐδὲν οὖν χωλύει,
μᾶλλον δ᾽ ἴσως ἀναγκαῖον, τῷ σώματι πολλὰς Hj
γίγνεσθαι κινήσεις ὑπὸ τοῦ περιέχοντος, τούτων δ᾽
ἐνίας τὴν διάνοιαν ἢ τὴν ὄρεξιν χινεῖν, ἐχείνην δὲ
τὸ ὅλον ἤδη ζῷον κινεῖν, ὁποῖον συμβαίνει περὶ τοὺς
ὕπνους" αἰσθητικῆς μὲν γὰρ οὐδεμιᾶς ἐνούσης κινή-
σεως. ἐνούσης μέντοι τινός, ἐγείρεται τὰ ζῷα πά-
λιν. ᾿Αλλὰ dp φανερὸν ἔσται καὶ περὶ τούτων ἐκ
τῶν ἑπομένων.

autem ex huiusmodi considerantibus, contingere maxime
motum esse aliquando, cum non esset omnino. Pri-
mum quidem, quia neque una perpetua mutatio est.
Mutatio enim omnis apta nata est ex quodam in quid-
dam: quare necesse est omnis mutationis -terminum
esse contraria in quibus fit: in infinitum autem. moveri
nullum.

* Amplius, videmus quoniam possibile est moveri , quod

neque movetur neque habens in seipso neque unum

motum; ut in inanimatis, quorum neque pars ulla
neque totum movetur, sed quiescens movetur quando-
que. Convenit autem aut semper moveri aut nequa-

quam, si quidem non fit cum non sit.

Multo autem magis huiusmodi esse in animatis manifestum.

est. Neque enim unus quidem in nobis cum sit motus

aliquando, sed quiescentes tamen movemur aliquando,
et fit in nobis ex nobis ipsis principium motus ali-:

quando, etsi nihil extra moveat. Hoc enim in inanimatis

esse non videmus similiter, sed semper movet ipsa ali-
quid exteriorum alterum: animal autem dicimus ipsum

se movere. Quare, si quiescit aliquando penitus, in im-

mobili motus utique fiet ex ipso et non ab extra. Si-

autem in animali hoc possibile fieri, quid prohibet idem
accidere et secundum omne? Si namque in parvo mundo
fit, et in magno; et si in mundo, et in infinito: si qui-
dem contingit moveri infinitum et quiescere totum.

per et unum numero esse motum qui est in contraria,

recte dicitur. Hoc enim fortassis quidem necessarium.

est: siquidem non semper unum et eundem esse pos-
sibile est eiusdem et unius motum. Dico autem sicut
utrum unius chordae unus et idem sonus, aut semper
alter, similiter se habente et movente. Sed tamen, quali-
tercumque se habet, nihil prohibet quendam eundem
esse, qui continuus et perpetuus est. Manifestum autem
erit magis ex his quae posterius.

* Moveri autem quod non movetur, nullum inconveniens est,

si aliquando quidem sit extrinsecus movens, aliquando
autem non. Hoc autem quomodo utique erit, inquiren-
dum est: dico autem ut idem ab eodem motivo exi-
stente, aliquando quidem moveatur, aliquando autem
non. Nihil enim aliud dubitat hoc dicens, quam pro-
pter quid non semper alia quidem quiescunt eorum
quae sunt, alia vero moventur.

fit cum non insit prius motus, quod accidens est in
animatis: quiescens enim prius, post hoc vadit, movente
exteriorum nullo, sicut videtur. Hoc autem falsum est :
conspicimus enim semper aliquid motum in animali
naturalium; huius autem motus non animal causa est,
sed continens forsitan. Ipsum autem dicimus seipsum
movere non secundum omnem motum, sed secundum
locum. Nihil igitur prohibet, magis autem fortassis ne-
cessarium est, in corpore multos fieri motus a conti-
nente; horum autem quosdam intellectum aut appetitum
movere; illum autem totum iam animal movere. Quale
contingit circa somnos: sensibilis quidem enim cum
neque unus insit motus, inexistente tamen aliquo, sur-
gunt animalia iterum, Sed namque manifestum erit et
de his ex sequentibus.

* Contraria autem his non difficile est solvere, Videbitur re in. Text.

* Text. 17..

* Horum autem primum quod dictum est, non eundem sem- * Text. 18.

* Text. 19.

* Maxime autem videbitur tertium habere dubitationem quod * Text. 20.

COCT€ TNR

Tnt IMS

bdo nap e a ien

TES

* Num. 4.

a
* Lect. xit.

* Ibid. num. 4.

——* nunquam su,

non pu.

CAP. HP LECT. TV

SyNoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus. — Prima ratio
ex parte motus, ad probandum quod motus non semper sit.
Nulla mutatio terminata est perpetua, sicut nec infinita: sed
omnis mutatio naturaliter est ex uno termino in alium, scilicet
ex contrario in contrarium; et praeterea nihil movetur in infini-

tum, seu ad id ad qud pertingere non potest: ergo nulla mu- .

tatio est perpetua: et ita videtur possibile dari tempus, in quo
nulla mutatio sit. — 2. Secunda ratio ex parte mobilis. Videmus
quod possibile est aliquid moveri, quod prius non movebatur ne-
que secundum totum, neque secundum partem. Ergo pari ratione
videtur quod etiam in toto universo possit esse motus, cum prius
non fuerit. — 3. Tertia ratio ex parte animalium, in quibus multo
magis quam in rebus inanimatis est manifestum motum de novo
incipere cum prius non esset. In animali enim incipit de novo
esse motus ab ipsomet animali, etiamsi nihil extrinsecum mo-
veat. Ergo nihil prohibere videtur quin hoc ipsum accidat in
toto universo. — 4. Solvitur prima ratio. Quidquid sit de aliis

[ERR ^
ὯΝ «4.

f'hic intendit solvere ea quae in con-

«d/^trarium obiici possunt. Et circa hoc
duo facit: primo ponit rationes; secundo solvit
eas, ibi: Horum autem primum * etc.

Circa primum ponit tres rationes, praemittens
suam intentionem: et dicit quod ea quae in con-
trarium obiici possunt, non est difficile solvere.
Ex tribus enim rationibus videtur maxime sequi
quod motus aliquando incipiat esse, cum prius
omnino non fuerit: quarum prima est, qua su-
pra probavit * in sexto * quod nulla mutatio est
infinita; eadem enim ratione probari potest quod
nulla mutatio sit perpetua. Nulla enim mutatio
terminata est perpetua, sicut nec infinita; sed
omnis mutatio est terminata. Omnis enim mutatio
naturaliter est ex quodam in quiddam, et ista duo
sunt contraria; unde necesse est quod terminus
cuiuslibet mutationis sint ipsa contraria in quibus
fit transmutatio. Sed quia non in omni motu lo-
cali manifesta est contrarietas terminorum, sub-
iungit quod est commune omni motui, quod nihil
movetur in infinitum; quia nihil movetur ad id ad
quod pertingere non potest, ut in sexto * dictum
est. Sic ergo patet quod nulla mutatio est per-
petua, sicut nec infinita. Si ergo nulla mutatio est
perpetua ?, videtur etiam possibile 'dari tempus in
quo nulla mutatio sit. Et haec prima ratio accepta
est ex parte motus.

2. Secunda ratio accipitur ex parte mobilis,
quam ponit ibi: Amplius videmus etc.; quae talis
est. Si motus non potest fieri de novo cum prius
non esset, videtur esse conveniens dicere de
unoquoque, quod vel semper movetur, vel ne-
quaquam * moveatur: quia si in uno mobili po-
test quandoque motus esse et quandoque non
esse, pari ratione in toto universo. Sed videmus
quod possibile est aliquid moveri, quod prius non
movebatur secundum totum, neque aliquem mo-
tum in seipso habebat secundum aliquam sui par-
tem: sicut apparet in rebus inanimatis, in quibus
aliquod mobile quandoque moveri incipit, cum

577
motibus, nihil prohibet quin aliquis motus qui non est inter
contraria, sicut circularis motus, per reiterationem idem semper
maneat continuus et perpetuus. -- 5. Solvitur altera ratio. Nullum
inconveniens est si aliquid inanimatum incipiat moveri, cum
prius non moveretur: hoc enim non accidit nisi praecedente
aliqua mutatione vel ex parte mobilis vel ex parte moventis; et
sic semper praeexistit motus. — 6. Solvitur tertia ratio, quae ma-
xime facit dubitare quod possit esse motus cum prius non fuerit.
Sed falsum est quod nullus motus, neque ab intrinseco neque
ab extrinseco, praecedat motum quo animal per apprehensionem
et appetitum movet seipsum motu secundum locum. -- 7. Cor-
pora caelestia non agunt directe in animas nostras, sed in cor-
pora. Motis autem corporibus, per accidens fit motus in viribus
animae quae sunt actus corporalium organorum; non autem ex
necessitate in intellectu et intellectivo appetitu, qui non utuntur
organis corporeis. - Exemplum eorum quae dicta sunt in numero
praecedenti.

antea nulla pars eius moveretur, neque ipsum
totum, sed omnino quiesceret 7, Relinquitur ergo
quod in toto universo potest esse motus, cum
prius non fuerit.

3. Sed quia in rebus inanimatis, licet appareat
motus in aliquo de novo incipere nullo motu
praeexistente in illo * eodem, apparet tamen
motus praeexistens in aliquo exteriori a quo
movetur: ideo tertiam rationem ponit ex parte
animalium, quae non moventur ab extrinseco,
sed a seipsis; et hoc ibi: Multo autem magis etc.
Et dicit quod incipere motum cum prius non
esset, multo magis est manifestum in rebus ani-
matis quam inanimatis. Cum enim nos quieve-
rimus aliquando, nullo motu in nobis existente,
aliquando moveri incipimus, et est ex nobis ipsis
principium nostri motus, etiam si nihil extrinse-
cum moveat: quod quidem in rebus inanimatis
non contingit, sed semper aliquid extrinsecum
movet ipsa, vel generans, vel removens prohibens,
vel violentiam inferens. Ex quo sequitur quod si
animal quandoque * totaliter quiescat, quod in ali-
quo immobili incipiat esse motus cum prius non
fuerit, non ex aliquo extrinseco movente, sed ab
ipsomet quod movetur. Et si hoc potest esse in
animali, nihil prohibere videtur quin idem acci-
dat in universo: habet enim animal, et maxime
homo, similitudinem quandam cum mundo: unde
dicitur a quibusdam * quod homo sit parvus mun-
dus. Et sic si in parvo mundo incipit motus cum
prius non fuerit, videtur quod etiam in magno
mundo idem possit contingere. Et si hoc contin-
git in mundo, potest etiam * contingere in toto in-
finito, quod quidam * posuerunt extra mundum:
si tamen sit aliquod infinitum quod possit quie-
scere et moveri.

4. Deinde cum dicit: Horum autem primum etc.,
solvit per ordinem rationes praemissas. In solu-
tione ergo primae rationis * dicit, quod istud recte
dicitur, quod motus qui est inter contraria non
potest semper durare unus et idem numero ; quia
forte hoc est necessarium, ut infra * probabitur:
et ideo ponit sub dubitatione, quia nondum erat

«) qua supra probavit. — quae supra probavit (corrigitur in po-
suit) G; pro qua, quod omittit S, quam habent codices DQR, quas N,
illa qua L, quod secunda manu 2

B) sicut nec infinita. Si ergo nulla mutatio est perpetua. — Haec
om. GQTpH et editiones, quia homoteleuton; pro nulla, una O, nulla

Opp. D. Tuonxax T. II.

una cet. exc. DFLS. — Pro possibile dari, possibile dare CHN edd. ὃ
et Venet. 1504, 1545, possibile esse dare cet. et a.

y) sed omnino quiesceret.—sed omnino quiescere P secuta Venet. 1551.
— Lin. seq. pro quod in toto, quod neque in toto ACIMQSVXYpGHK,
forsitan corrupte pro quod etiam in toto, ut bene habent BRsH.

48

* ipso codd. et a.

* quandoque om.
GX.

* a quodam p,
ab aliquibus c.

*idem add. codd.

* quidem pa.

* Num. t.

* Lect. xv.

* in P.

* quid ABHIKLQS
TXYd.

* similiter vb.

* motus om. co-
dices exc. po.

* Num. 2.

* Cf. lect.seq.n.2.

* Lect. it, n. 8.

* aliqua om. pb.

* Num. 3.

* postea BDFGHN
ORZ.

378

probatum. Sed quia posset aliquis dicere quod
etiam motus qui est inter * contraria, potest esse
semper unus numero propter identitatem mobilis,
quod * iterato de contrario in contrarium move-
tur; sicut si prius movebatur de albo in nigrum,
postea moveatur de nigro in album, et sic sem-
per: ideo subiungit quod non est possibile quod
semper motus qui est unius et eiusdem mobilis,
per reiterationem sit unus et idem. Et hoc ma-
nifestat per exemplum. Ponatur enim quod chorda
citharae similiter se" habeat; et movens qui per-
cutit chordam, similiter se habeat in movendo:
potest esse dubitatio, utrum unius chordae bis
percussae sit unus et idem motus et sonus, aut
semper * alius et alius. Sed tamen quidquid sit
de aliis mobilibus, nihil tamen prohibet quin ali-
quis motus qui non est inter contraria, sicut cir-
cularis motus *, idem semper maneat continuus et
perpetuus: quod magis ex sequentibus erit ma-
nifestum. Licet ergo omnis motus sit finitus se-
cundum terminos, tamen per reiterationem ali-
quis motus potest esse continuus et perpetuus.

5. Deinde cum dicit: Moveri autem quod non
movetur etc., solvit secundam rationem *. Et dicit
quod nullum inconveniens est si aliquid inani-
matum incipiat moveri cum prius non movere-
tur, si hoc accidat propter hoc, quod movens
extrinsecus aliquando sit praesens, aliquando non.
Manifestum enim est quod oportet praeexistere
motum ex parte moventis, quod aliquando fit
prope cum prius non esset. Sed istud videtur esse
inquirendum quasi dubium *, scilicet si, existente
movente, idem ab eodem quandoque moveatur,
et quandoque non: hoc enim supra * dixit non
posse accidere, nisi praecedente aliqua * muta-
tione, vel ex parte mobilis vel ex parte moventis:
et sic semper praeexistit motus, sive praeexistat
movens, sive non. Ideo autem hoc videtur quae-
rendum, quia ille qui hanc rationem induxit, de
nullo alio videtur dubitare, quam propter quid
quiescentia non semper quiescunt, et mobilia non
semper moventur.

6. Deinde cum dicit: Maxime autem etc., sol-
vit tertiam rationem *. Et dicit quod id quod tertio
obiectum est, maxime facit dubitare quod possit
esse motus cum prius non fuerit, sicut videtur
accidere in rebus animatis. Videtur enim quod
animal quod prius quiescebat, postmodum * mo-
veatur processivo motu, nullo motu facto ab ex-
teriori: et sic videtur quod illum motum anima-
lis non praecedebat aliquis motus, neque in ipso
animali neque in alio, sicut in rebus inanimatis
dicebatur. Sed hoc est falsum, scilicet quod motus
animalis non fiat ab aliquo exteriori. Videmus
enim semper in animalibus aliquid naturaliter

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

motum, quod scilicet non movetur per volun-

tatem. Et huius quod movetur naturaliter, causa
non est ipsum animal per suum appetitum: sed
forsitan causa huiüs naturalis mutationis est con-
linens, idest aer, et ulterius corpus caeleste; sicut
manifeste apparet cum alteratur corpus animalis
per calorem vel * frigus aeris. Et dicit forsitan,
quia in animali etiam aliquid naturaliter movetur
ab interiori principio, sicut patet in mutationibus
quae sunt in anima vegetabili, ut apparet in dige-
stione cibi, et in sequentibus transmutationibus ;
quae dicuntur naturales, quia non sequuntur ap-
prehensionem et appetitum. Et quia hoc ? vide-
tur esse contra id quod est proprium animalis, sci-
licet quod moveat seipsum; ideo subiungit, quod
cum dicimus animal movere seipsum, non intelli-
gimus hoc de quolibet motu, sed de motu locali,
secundum quem animal * movet seipsum per ap-
prehensionem et appetitum. Sic igitur nihil pro-
hibet, immo necessarium est, quod in corpore ani-
malis fiant multae transmutationes a continente,
scilicet aere et corpore caelesti; quarum quae-
dam movent intellectum aut appetitum, ex quo
ulterius iam totum animal movetur.

7. Est autem considerandum quod hic declarat
modum quo corpora caelestia in nos agunt. Non
enim agunt directe in animas nostras, sed in cor-
pora: motis autem corporibus, per accidens fit
motus in viribus animae quae sunt actus corpo-
ralium organorum; non autem ex necessitate in
intellectu et in intellectivo appetitu, qui non utun-
tur organis corporeis. Aliquando tamen intelle-
ctus et voluntas sequuntur aliquas praedictarum
mutationum; sicut cum aliquis per rationem eligit
vel sequi vel repellere vel aliquid agere propter
passionem, vel in corpore vel in parte sensitiva
exortam. Et ideo non dicit quod omnes motus
qui fiunt a continente moveant intellectum aut
appetitum, sed quidam, ut omnino necessitatem
ab intellectiva parte excludat *.

Ponit autem exemplum eorum quae dixerat *,
in dormientibus, in quibus maxima quies esse
videtur quantum ad animales motus. Cum ta-
men in eis nullus motus sit . sensibilis, idest a
sensibili apprehensione procedens, iterum sur-

* et opu, aeris et
PAIKOQ TXYàb; cf.

n. 7. fine.

gunt animalia evigilata, propter aliquem motum -

interius existentem, vel ex opere animae nutri-
tivae, sicut cum digesto cibo deficiunt evapora-
tiones quae somnum causabant, et animal exci-
tatur; sive cum alteratur corpus a continente per
calorem aut * frigus. - Et sic diligenter conside-
ranti apparet, quod nunquam in nobis aliquis mo-
tus apparet de novo, nisi praecedente aliquo alio
motu. Et hoc promittit se in sequentibus * magis
manifestaturum.

9) Et quia hoc. - Ita BRsL; Sed quia hoc D; Et hoc Pab et cet.
codd, - Paulo post pro ideo subiungit, et ideo subiungit Pab et codd. exc.
BDGHNORZsL. Secundum lectionem adoptatam forma loquendi est ma-
gis naturalis, et magis conformis 20 s. Thomae.

ur ^, mtt

t) eorum quae dixerat. — eorum qui dixerant Piana et editio b; qui
etiam habent codices A(R?)pQ et editio a. — Pro maxima, maxime
PGsF et Venet. 1545. — Paulo inferius pro idest Piana legit scilicet;
iterum ante surgunt omittit G.

* per add, p.

*

Lect. vit.

age
t

Vi apo AP die

HET

CAP. III, LECT. V 379

LECTIO QUINTA

DISPOSITIO RERUM QUANTUM AD MOTUM ET QUIETEM QUINQUE MODIS SE HABERE POTEST -
EXCLUDUNTUR DUO PRIMI MODI

'Apy δὲ τῆς σκέψεως ἔσται ἥπερ καὶ περὶ τῆς λεχθεί-
σῆς ἀπορίας, διὰ τί ποτε ἔνια τῶν ὄντων ὁτὲ μὲν χι-
γεῖται, ὁτὲ δὲ ἠρεμεῖ πάλιν. ᾿Ανάγχη δ᾽ ἤτοι πάντα
ἠρεμεῖν ἀεί, ἢ πάντ᾽ ἀεὶ κινεῖσθαι, ἢ τὰ μὲν κινεῖ-
3 vix τὰ δὲ ἠρεμεῖν, καὶ πάλιν τούτων ἤτοι τὰ μὲν
χινούμενα κινεῖσθαι ἀεί, το δ᾽ ἠρεμοῦντα ἠρεμεῖν,
ἢ πάντα πεφυχέναι ὁμοίως χινεῖσθαι καὶ ἠρεμεῖν, ἢ
᾿ πὸ λοιπὸν ἔτι xà τρίτον" ἐνδέχεται γὰρ cà μὲν ἀεὶ
τῶν ὄντων ἀκίνητα εἶναι, το 5 ἀεὶ κινούμενα, τὰ
à' ἀμφοτέρων μεταλαμβάνειν - ὅπερ ἡμῖν λεκτέον
ἐστί' τοῦτο γὰρ ἔχει λύσιν τε πάντων τῶν ἀπο-
poupévov , xxi τέλος ἡμῖν ταύτης τῆς πραγμα-
τείας ἐστί.

Τὸ μὲν οὖν πάντ᾽ ἠρεμεῖν, καὶ τούτου ζητεῖν λόγον
ἀφέντας τὴν αἴσθησιν, ἀρρωστία τίς ἐστι διανοίας,
καὶ περὶ ὅλου τινός, ἀλλ᾽ οὐ περὶ μέρους ἀμφισβή-
"Gig: οὐδὲ μόνον πρὸς τὸν φυσικόν, ἀλλὰ πρὸς πά-
σας τὸς ἐπιστήμας, ὡς εἰπεῖν, καὶ πάσας τὰς δό-
Exc, διὸ τὸ κινήσει χρῆσθαι πάσας. "Evi δ᾽ αἱ περὶ
τῶν ἀρχῶν ἐνστάσεις, ὥσπερ ἐν τοῖς περὶ cd μα-
θήματα λόγοις οὐδέν εἰσι πρὸς τὸν μαθηματικόν,
ὁμοίως δὲ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων, οὕτως οὐδὲ περὶ τοῦ
νῦν ῥηθέντος πρὸς τὸν φυσικόν: ὑπόθεσις γὰρ ὅτι ἡ
φύσις ἀρχὴ τῆς κινήσεως.

Σχεδὸν δέ τι καὶ τὸ φάναι πάντα κινεῖσθαι ψεῦδος μέν,
ἧττον δὲ τούτου παρὰ τὴν μέθοδον’ ἐτέθη μὲν γὰρ
ἡ φύσις ἐν τοῖς φυσικοῖς ἀρχὴ καθάπερ κινήσεως καὶ
ἠρεμίας. Ὁμοίως δὲ φυσικὸν ἡ κίνησις"

καί φασί τινες χινεῖσθαι τῶν ὄντων οὐ τὰ μὲν τὸ δ᾽
οὔ, ἀλλὰ πάντα καὶ ἀεί, ἀλλὰ λανθάνειν τοῦτο τὴν
ἡμετέραν αἴσθησιν. Πρὸς οὖς καίπερ οὐ διορίζοντας
ποίαν κίνησιν λέγουσιν, ἢ πάσας, οὐ χαλεπὸν ἀπαν-
τῆσαι"

οὔτε γὰρ αὐξάνεσθαι οὔτε φθίνειν οἷόντε συνεχῶς, ἀλλ᾽
ἔστι καὶ τὸ μέσον. ἼἜστι δ᾽ ὅμοιος ὁ λόγος τῷ περὶ
ποῦ τὸν σταλαγμοὸν κατατρίβειν καὶ τὰ ἐχφυόμενα
τοὺς λίθους διαιρεῖν" οὐ γὰρ εἰ τοσόνδε ἐξέωσεν ἢ
ἀφεῖλεν ὁ σταλαγμός, καὶ τὸ ἥμισυ ἐν ἡμίσει χρόνῳ
πρότερον: ἀλλ᾽ ὥσπερ ἡ νεωλκία; καὶ οἱ σταλαγμιὶ
οἱ τοσοιδὶ τοσονδὶ κινοῦσι, τὸ δὲ μέρος αὐτῶν ἐν
οὐδενὶ χρόνῳ τοσοῦτον. Διαιρεῖται μὲν οὖν τὸ ἀφαι-
εθὲν εἰς πλείω, ἀλλ᾽ οὐδὲν αὐτῶν ἐχινήθη χωρίς,
ἀλλ᾽ ἅμα. Φανερὸν οὖν ὡς οὐχ ἀναγκαῖον ἀεί τι
ἀπιέναι. ὅτι διαιρεῖται ἡ φθίσις εἰς ἄπειρα, ἀλλ᾽
ὅλον ποτὲ ἀπιέναι.

Ὁμοίως δὲ καὶ ἐπὶ ἀλλοιώσεως ὁποιασοῦν οὐ γὰρ εἰ
μεριστὸν εἰς ἄπειρον τὸ ἀλλοιούμενον; διοὶ τοῦτο
xai ἡ ἀλλοίωσις, ἀλλ᾽ ἀθρόα γίνεται πολλάκις, ὧσ-
περ ἡ πῆξις.

Ἔτι ὅταν νοσήσῃ τις) ἀνάγχη χρόνον γενέσθαι ἐν ᾧ
ὑγιασθήσεται, xal μὴ ἐν πέρατι χρόνου μεταβάλ-
λειν" ἀνάγχη δὲ εἰς ὑγίειαν μεταβάλλειν καὶ μὴ εἰς
ἄλλο μηθέν. Ὥστε τὸ φάναι συνεχῶς ἀλλοιοῦσθαι,
λίαν ἐστὶ τοῖς φανεροῖς ἀμφισβητεῖν" εἰς τοὐναντίον
γὰρ ἡ ἀλλοίωσις" :

ὁ δὲ λίθος οὔτε σχληρότερος γίνεται οὔτε μαλακώτερος.

Κατα τε τὸ φέρεσθαι θαυμαστὸν εἰ λέληθεν ὁ λίθος
κάτω φερόμενος ἢ μένων ἐπὶ τῆς γῆς. Hes

Ἔτι δ᾽ ἡ γῆ καὶ τῶν ἄλλων ἕκαστον ἐξ ἀνάγκης μέ-
νουσι μὲν ἐν τοῖς οἰχείοις τόποις, κινοῦνται δὲ βιαίως
ἐκ τούτων εἴπερ οὖν ἔνια αὐτῶν ἐστὶν ἐν τοῖς οἰ-
κείοις τόποις, ἀνάγχη μηδὲ κατὰ τόπον πάντα χι-

* Principium autem considerationis est, quod quidem et
dictae dubitationis, quare quaedam eorum quae sunt,
aliquando quidem moventur, aliquando autem quie-
scunt iterum. Necesse autem aut omnia quiescere sem-
per; aut omnia semper moveri; aut alia quidem mo-
veri alia autem quiescere. Et iterum horum aut quae
moventur moveri semper, quae vero quiescunt quiescere
semper; aut omnia apta nata sunt similiter moveri et
quiescere; aut reliquum amplius et tertium est. Con-
tingit enim alia quidem semper immobilia esse eorum
quae sunt, alia vero semper moveri, alia autem cum
utrisque accipere. Quod quidem nobis dicendum est:
hoc enim habet solutiones omnium dubitatorum, et
finis nobis est huius negotii.

* Omnia igitur quiescere, et huius rationem quaerere dimit-
tentes sensum, infirmitas quaedam est intellectus. Et de
toto aliquo, sed non de parte ambiguitas est. Neque
solum ad physicum, sed ad omnes scientias, ut ita di-
cam, et omnes opiniones; propter id'quod motu utun-
tur omnes. Amplius autem, de principiis importunitates
sicut in rationibus circa doctrinas nihil sunt ad ma-
thematicum, similiter autem in aliis; sic neque de eo
quod nunc dicitur, ad physicum. Suppositio enim est
quod natura principium motus sit.

* Fere autem adhuc et omnia dicere moveri, falsum quidem,
minus autem hoc praeter artem, Positum quidem enim
est quod natura in physicis principium sit motus et
quietis: similiter autem physicum est motus.

Et dicunt quidam moveri eorum quae sunt, non alia qui-

' dem, alia vero non, sed omnia et semper; sed latere
hoc nostrum sensum. Ad quos etiam quidem non de-
terminantes qualem motum dicunt, aut omnes, non dif-
ficile est contradicere.

Neque enim augeri neque minui possibile est continue, sed
est et medium. Est autem similis ratio huic de eo quod
est guttam conterere, et nascentia lapides scindere.
Non enim si tantum effodit aut removit gutta, et me-
dium in medio tempore prius: sed sicut navis tractus
est, et guttae tot tantum movent, pars autem illarum
in nullo tempore tantum. Dividitur enim quod remo-
tum est in plura; sed nihil eorum mótum est seorsum,
sed simul. Manifestum igitur quod non est necessarium
semper aliquid abire, quia diminutio in infinita; sed
totum aliquando abire.

Similiter autem et in alteratione qualibet. Non enim si
partibile in infinitum est quod alteratur, propter hoc
et alteratio: sed velox fit multoties, sicut congelatio.

Amplius, cum infirmetur aliquis, necesse est tempus fieri
in quo sanabitur, et non in termino temporis mutari:
necesse autem in sanitatem mutari, et in aliud nullum.
Quare dicere continue alterari, multum in manifestis
est ambigere: in contrarium enim alteratio.

Atque lapis neque durior fit neque mollior.

* Et secundum quod fertur, mirabile est si latuit lapis
deorsum latus, aut manens in terra.

Amplius autem, terra et aliorum unumquodque ex neces-
$itate permanent quidem in propriis locis, moventur
autem violenter ex his. Si igitur quaedam ipsorum sunt
in propriis locis, necesse neque secundum locum omnia

* Cap. rir. Text.
21.

* Text. 22.

X^ bust. 35.

* Text. 24.

* Lect. τί.

* Lectt. 1 sqq.
«

* Lect. xiv.

* Num. 3.

* Lect. seq.,
num. 3.

* quam PAGQ.

* Lect. praeced.
num. 5.
* concludit rab.

380

νεῖσθαι. Ὅτι μὲν οὖν ἀδύνατον ἢ ἀεὶ πάντα xwei-
, - ,

σθαι d ἀεὶ πάντα ἠρεμεῖν, ἐκ τούτων χαὶ ἄλλων

ποιούτων πιστεύσειεν ἄν τις.

SyNopsis. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Dispositio
rerum quantum ad motum et quietem tripliciter se habere po-
test; nempe vel ita quod omnia semper quiescant, vel ita quod
omnia semper moveantur, velita quod quaedam moveantur et
quaedam quiescant. Sed iste tertius modus iterum tripliciter di-
viditur: aut enim 4) quae moventur, semper moventur, et quae
quiescunt, semper quiescunt; aut b) omnia nata sunt moveri et
quiescere, et nihil est quod semper moveatur vel semper quie-
scat; aut denique c) alia nunquam moventur, alia semper mo-
ventur, alia vero hoc modo se habent quod quandoque movean-
tur et quandoque quiescant. - Declarantur isti quinque modi. --
3. Textus subdivisio. - Excluditur primum membrum praedictae
divisionis, et ostenditur triplici ratione quod ad naturalem non
pertinet disputare contra positionem quod omnia quiescunt sem-
per. - 4. Ponere quod omnia moventur semper, est quidem
falsum et contra principia scientiae naturalis, in qua supponi-
tur naturam esse principium non solum motus, sed etiam quie-
tis: attamen haec positio minus adversatur scientiae naturali
quam praecedens; nam magis potest latere quod non sit quies,
quam quod non sit motus. Unde Heraclitus et eius sequaces,
ponentes omnia moveri semper, dixerunt quod motus latet sen-
sum nostrum. - 5. Excluditur praedicta opinio: et primo quan-

Jostenderat quod in moventibus et in
M mobilibus non est procedere in infini-
S QA tum, sed est devenire ad aliquod pri-
mum; et hic * iam ostendit ^ quod motus semper

procedit ad ostendendum qualis sit primus mo-
tus, et qualis sit primus motor, ibi: .4/ vero aliud
facientibus principium * etc. Prima autem pars di-
viditur in partes tres: in prima ponit sub quae-
stione quandam divisionem quinquemembrem ;
in secunda excludit tres partes propositae divisio-
nis, ibi: Omnia igitur quiescere ἢ etc.; tertio inqui-
rit de duobus residuis membris, quod eorum sit
verius, quia ex hoc dependet veritas quam in-
quirere intendit, ibi: Omnia autem velle aliquando
quidem * etc.

2. Dicit ergo primo quod principium sequen-
tis considerationis, qua * inquirere intendimus
de primo motu et primo motore, est quod per-
tinet ad dubitationem praedictam (quam scili-
cet movit * solvendo secundam rationem): unde
contingit * quod quaedam aliquando moventur, et
aliquando quiescunt iterum, et non semper vel
moventur vel quiescunt, ex quo ponitur motus
sempiternus in communi? Et dicit quod necesse
est dispositionem rerum, quantum ad motum vel
quietem, tripliciter se habere. Quorum unus mo-
dus est, ut omnia semper quiescant, et nihil ali-
quando moveatur; secundus modus est, ut omnia

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

moveri. Quod igitur impossibile sit aut semper omnia
moveri aut semper omnia quiescere, ex his et aliis
huiusmodi sciet utique aliquis.

tum ad motum augmenti,ex cuius consideratione maxime indu-
cebatur Heraclitus ad suam positionem. — Quod augetur non
oportet continue augeri, ita quod in qualibet parte temporis
semper quantitas augeatur; sed post augmentum unius partis
interponitur medium tempus, in quo nihil augetur, sed fit dis-
positio ad augmentum posterioris partis. Manifestatur hoc per
similia. - Idem dicendum de motu diminutionis. — 6. Secundo
quantum ad alterationem. a) Quamvis corpus quod alteratur sit
divisibile in infinitum, non oportet quod propter hoc alteratio in
infinitum dividatur, ita quod in qualibet parte temporis aliquid
alterationis fiat; sed multoties plures partes corporis simul al-
terantur, et aliquando etiam totum corpus. - Solvitur difficultas. —
7. b) Omnis alteratio requirit determinatum tempus et determi-
natum terminum. Nulla autem talis mutatio est semper conti-
nua. — 8. c) Lapis non fit neque durior neque mollior per
temporis longinquitatem : ergo evidens est quod non omnia
semper alterantur. — 9. Tertio quantum ad motum localem. a)
Sunt aliqui motus locales et quietes ita manifesti quod latere
non possunt. — 10. b) Manifestum est quaedam corporum na-
turalium esse in propriis locis, in quibus ex necessitate naturae
quiescunt, nec inde removentur nisi per violentiam. — Epilogus
et conclusio.

semper moveantur, et nihil quiescat; tertius mo-
dus est, quod quaedam moveantur et quaedam
quiescant. Sed iste tertius modus iterum dividi-
tur in tres modos. Quorum primus est, quod quae-

dam moveantur et quaedam quiescant *, ita tamen :

quod ea quae moventur *, semper moveantur, et
ea quae quiescunt, semper quiescant, et nihil sit
quod quandoque moveatur et quandoque quie-
scat. Secundus modus est e contrario, quod omnia
sunt nata et moveri et quiescere, et nihil est quod
semper moveatur vel semper quiescat. Tertius mo-
dus huius secundae divisionis est, quod alia sem-
per sint immobilia et nunquam moveantur; alia
semper mobilia et nunquam quiescant ^; alia vero
possint * accipi cum utroque, scilicet cum motu
et quiete, ita quod quandoque moveantur et *
quandoque quiescant. Et istud ultimum membrum
est nobis determinandum pro veritate, quia in
hoc habentur solutiones omnium obiectorum. Et
quando hoc ostenderimus, habebimus finem quem
intendimus in isto opere, scilicet pervenire ad
primum motum sempiternum, et ad primum mo-
vens immobile. Sic ergo tertium membrum pri-
mae divisionis dividitur in tria membra, et fiunt ?
in universo quinque membra huius divisionis.

Est autem considerandum quod in tribus horum
membrorum omnia entia ponuntur unius dispo-
sitionis; sicut patet in primo membro, quo dicitur
omnia semper * quiescere; et in secundo, quo di-
citur omnia semper * moveri; et in quarto, quo

dicitur omnia quandoque quiescere et quandoque

moveri. In uno autem membro, scilicet in * tertio,
dividuntur entia in duas dispositiones, scilicet quod
quaedam semper moveantur, et quaedam semper

a) et hic iam ostendit.— et etiam iam ostendit Pb; sed hic, idest huc-
usque in hoc libro octavo, melius exprimit mentem s. 'Thomae, ut patet.

8) alia semper mobilia et nunquam quiescant. — Ita Pb; pF habet
alia autem, post quod seq. ras. unius litterae in qua scribitur semper,
et marg. add. moveantur. 'Totum om. a et cet. exc. SBCOKLOZ, qui
tamen non concordant; alia vero (vero om. sL) semper moveantur sBGL,
alia vero semper sint mobilia et nunquam quiescant sC, aut (autem sZ)
semper moventur (moveantur sZ) et nunquam quiescunt (quiescant

sZ) sKZ, alia semper moveantur et nunquam quiescant sO; conser-
vamus lectionem Pb, quia nulla secunda manus in codicibus praebet
meliorem, et verba omitti non possunt, ut per se patet et etiam ex his
quae infra dicuntur: scilicet im quinto... quod quaedam semper mo-
veantur, quaedam nunquam moveantur, i

Y) Sic ergo ...ὄ et. fiunt. — PIRb; Sic ergo dum... fiunt OZsG, Sic
ergo... et sic. fiunt D, Sic ergo... et ita fiunt sH, Sic ergo... unde
Jiunt B. Sic ergo... fiunt cet. et a.

β
* possunt pab.
* et om. PAFIQY E
P QT

REA TEE κ᾿ dem Cu Ed

δ:

* in om. codd.
et a.

* Lect. 1v, n. 6.

* Num. praec.
* ostendit ncprG
MNORVZ.

* Num. seq.

* Lect. seq.

* facit prFINRsB
HT.

* semper add. c.

* phantasticas
codd. exc. nsu
et ab.

* Cap. rx, n. 9.

e

* autem DLSYZ,
vero BF.

* etiam codd.
eXC. BDIRY.

CAP. III,

quiescant. In uno etiam membro, scilicet in *
quinto, dividuntur entia in tres dispositiones, scili-
cet quod quaedam semper moveantur, quaedam

nunquam moveantur, quaedam quandoque mo-

veantur et quandoque non moveantur. Et con-
siderandum est quod in hoc ultimo membro non
facit mentionem de quiete, sed de immobilitate :
quia primus motor, qui nunquam movetur, non
potest dici proprie quiescere; quia, ut in quinto ἢ
dictum est, illud proprie quiescit, quod natum
est moveri et non movetur.

3. Deinde cum dicit: Omnia igitur quiescere etc.,
excludit tria membra praedictae divisionis *. Et
primo ponit * quod non omnia quiescunt semper;
secundo quod non omnia moventur semper, ibi:
Fere autem adhuc etc.; tertio excludit tertium
membrum, quo dicebatur quod quae moventur,
moventur semper, et quae quiescunt, quiescunt
semper, ibi: 4; vero neque alia quidem * etc.

Circa primum tria ponit *. Quorum primum
est, quod ex quadam intellectus infirmitate proce-
dit, quod aliqui dicant omnia * quiescere, et quod
inquirant ad hoc aliquam sophisticam rationem,
dimisso sensu: procedit enim ex hoc quod intel-
lectus non est sufficiens ad dissolvendum sophi-
sticas * rationes, quae repugnant iis quae sunt
manifesta secundum sensum. Dictum est autem in
I Zopicorum *, quod non est curandum disputare
contra quascumque positiones vel problemata, de
quibus aliquis dubitat indigens sensu vel poena:
unde contra istam positionem non oportet dubi-
tare, propter stultitiam dicentis. - Secundum quod
dicit est, quod ista dubitatio non est de aliquo parti-
culari ente, sed universaliter de toto ente. Neque
etiam pertinet solum ad naturalem philosophum,
sed quodammodo pertinet ad omnes scientias
demonstrativas, et ad omnes opiniones, idest? ad
omnes artes quae utuntur quibusdam opinioni-
bus, sicut rhetorica et dialectica: quia omnes ar-
tes et scientiae utuntur motu; practicae quidem,
quasi dirigentes aliquos motus, naturalis autem
philosophia, speculando naturam motus et mobi-
lium. Mathematici etiam * utuntur motu imaginato,
dicentes quod punctus motus facit lineam. Me-
taphysicus autem * considerat de primis principiis.
Sic igitur patet, quod destruere motum repugnat
omnibus scientiis. Error autem qui pertinet ad
omnia entia et ad omnes scientias, non est re-
probandus a naturali, sed ἃ metaphysico. Non
ergo pertinet ad naturalem contra istum errorem
disputare. - Tertium quod dicit est, quod irratio-
nabiles et importunae dubitationes de principiis in
doctrinis mathematicis, non pertinent ad mathe-
maticum, ut eas removeat; et similiter est in aliis
scientiis. Et similiter nec ad physicum pertinet
destruere huiusmodi positionem, quae repugnat
suis principiis. In qualibet enim scientia suppo-
nitur pro principio definitio subiecti: unde et in
scientia quae est de natura, supponitur quasi prin-
cipium, quod natura sit principium motus. Sic ergo

LECT. V 381

per tria media apparet quod ad naturalem non
perünet contra hanc positionem disputare.

4. Deinde cum dicit: Fere autem etc., excludit
secundum membrum, quo ponebatur ab Hera-
clito omnia semper moveri. Et primo comparat
hanc opinionem praecedenti opinioni, quae po-
nebat omnia semper quiescere: et dicit quod di-
cere omnia moveri semper, ut Heraclitus dixit,
est quidem falsum et contra principia scientiae
naturalis; sed tamen minus repugnat arti haec
positio quam prima. Et quod quidem repugnet
arti manifestum est: quia tollit suppositionem
scientiae naturalis, in qua ponitur quod natura
non solum est principium motus, sed etiam quie-
tis; et sic patet quod similiter naturale est quies,
sicut et motus. Unde sicut prima opinio, quae
destruebat motum, erat contra scientiam natura-
lem; ita et haec positio quae destruit quietem. --
Ideo autem * dixit hanc opinionem esse minus
praeter artem, quia quies nihil est aliud quam
privatio motus: quod autem non sit privatio mo-
tus, magis potest latere quam quod non sit mo-
tus. Sunt enim quidam motus parvi et. debiles,
qui vix possunt sentiri: et sic potest videri quod
aliquid quiescat, quod non quiescit. Sed motus
magni et fortes latere non possunt: unde non
potest dici quod decipiatur sensus in perceptione
motus, sicut in perceptione quietis.

Et ideo secundo, ibi: E! dicunt quidam etc.,
ostendit quomodo hanc secundam positionem ali-
qui posuerunt. Et dicit quod quidam, scilicet Hera-
clitus et eius sequaces, dixerunt quod omnia quae
sunt, semper moventur, non solum quaedam, aut
aliquando; sed motus latet sensum nostrum. Qui
si loquerentur de aliquibus motibus, eorum di-
ctum sustineri posset: sunt enim aliqui motus
qui nos latent. Sed quia non determinant de quali
motu loquantur, sed dicunt de omnibus motibus,
ideo non est difficile contra illos obiicere; quia
multi motus sunt, de quibus manifestum est quod
non possunt semper esse.

5. Tertio ibi: Neque enim augeri etc., ponit
rationes contra opinionem praedictam *. Et primo
quantum ad motum augmenti; secundo quantum
ad motum alterationis, ibi: SZzmiliter autem et. in
alteratione * etc.; tertio quantum ad motum loca-
lem, ibi: Et secundum quod fertur * etc. Ideo au-
tem ab augmento incipit, quia Heraclitus maxime
inducebatur ad suam positionem ex considera-
tione augmenti. Videbat enim aliquem * augeri
secundum aliquam modicam quantitatem in uno
anno; et supponens augmentum esse continuum,
credebat quod in qualibet parte illius temporis
secundum aliquid iliius. quantitatis angerenur, et
tamen non sentitur istud augmentum, quia * fit in
modica temporis parte; et sic arbitrabatur esse
in aliis quae videntur quiescere. Dicit ergo con-
tra hoc Aristoteles, quod non est possibile conti-
nue aliquid augeri vel minui, ita scilicet quod

quantitas aucta dividatur secundum tempus, ita

9) ad omnes opiniones, idest. Haec om. a et codd., quorum tamen Y hab.lac. Verba quidem quae b addit non sunt necessaria, sed nec

superflua,

* tamen edd. ab
et codd. exc. Bz.

* Num. praec.

* Num. seq.

* Num. 9.

* aliquid prBN
sQ, aliqua c.

* quod codd. et
d.

* Sed AIMVYpCKX
x a, Sed non Ῥᾳ
1b.

* Lect. IX, n. 4.

* quiddam puw
quoddam »ab. ;

*per om, AIKYPQ
x et a.

* habeat PABCFN
onRTZpcQ et a b,
abet 1; cf. text.

* Num. 4.

* modis codd. et
a b.

* Num. praec.

* scilicet om. p. -
quod om. ab.

382

quod in qualibet parte aliquid eius augeatur: sed
interponitur medium tempus post augmentum
unius partis, in quo nihil augetur, sed fit dispo-
sitio * ad augmentum sequentis partis. Et hoc ma-
nifestat per similia. Quorum primum est, quia
videmus quod gutta pluviae multiplicata conterit
lapidem. Secundum exemplum est, quia videmus
quod nascentia, idest plantae in lapidibus na-
scentes, lapides dividunt. Nec * possumus dicere
quod si gutta multiplicata tantum fodit vel remo-
vet de lapide in tanto tempore, quod medietas
guttarum prius in medio tempore removerit me-
dietatem illius quantitatis; sed ita contingit hic,
sicut in trahentibus navem. Non enim si centum
homines trahunt navem per tantum spatium in
tanto tempore, sequitur quod media pars illorum
moveat per medietatem spatii in eodem tempore,
vel per idem spatium in duplo tempore, ut in
septimo * dictum est. Ita etiam non sequitur, si
multae guttae effodiunt lapidem, quod aliqua pars
illarum guttarum prius removerit medietatem in
aliquo tempore. Et huius ratio est, quia illud quod
removetur a lapide per multas guttas, est qui-
dem * divisibile in plura; sed tamen non seorsum
aliquid illorum plurium a lapide removetur, sed
simul omnes partes, prout sunt in potentia in
toto remoto. Et loquitur hic de primo quod re-
movetur: nihil enim prohibet per * longinquum
tempus aliquam tam magnam quantitatem remo-
veri a lapide per guttas, quod aliqua pars remota
est prius per partem guttarum: est tamen deve-
nire ad aliquod quantum remotum, quod totum
simul removetur, et non pars post partem. In re-
motione ergo illius totius, nulla guttarum praece-
dentium aliquid removebat, sed disponebat tan-
tum ad remotionem: ultima autem agit in virtute
omnium, removendo id ad cuius remotionem *
ceterae disponebant. Et similiter etiam est in motu
diminutionis. Non est enim necessarium quod si
aliquid decrescit tantum in tanto tempore, licet illa
quantitas in infinitum dividatur, quod semper in
qualibet parte temporis aliquid illius quantitatis sub-
tractum abeat *; sed totum simul aliquando abibit.
Et similiter etiam est in augmento. Et sic non opor-
tet quod continue aliquid augeatur vel minuatur.

6. Deinde cum dicit: Similiter autem et in alte-
ratione etc., contradicit praedictae * positioni quan-
tum ad alterationem; et hoc tribus rationibus *.
Primo enim dicit quod similiter dicendum est in
qualibet alteratione, sicut dictum est * in augmento.
Quamvis enim corpus quod alteratur, sit partibile

in infinitum, non tamen oportet quod propter hoc -

alteratio in infinitum dividatur, ita scilicet * quod in
qualibet parte temporis aliquid alterationis fiat; sed
multoties fit velox alteratio, ita scilicet quod mul-
tae partes corporis alterati simul alterantur, sicut
accidit in densatione sive congelatione aquae. Tota

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

enim aliqua aqua simul congelatur, non pars post
partem (si tamen accipiatur multum de aqua,
nihil prohibet partem post partem congelari).— Est
autem considerandum, quod hoc quod hic dici-
tur de alteratione et augmento, videtur contrariari
[15 quae dicta sunt in sexto *, ubi ostensum est
quod motus dividitur secundum divisionem tem-
poris et mobilis et rei secundum quam est mo-
tus. Sed sciendum est quod Aristoteles in sexto
determinabat de motu in communi, non appli-
cando ad aliqua mobilia; et ideo ea quae ibi de
motu tractavit, accipienda sunt secundum exigen-
tiam continuitatis motus: hic autem loquitur de
motu, applicando ad determinata mobilia, in qui-
bus contingit aliquem motum interrumpi et non
continuari, qui secundum rationem communem
motus posset esse continuus.

7. Secundam rationem ponit ibi: Amplius cum
infirmetur. aliquis etc. Et dicit quod si aliquis qui
infirmatur, debeat sanari, necesse est quod sane-
tur in aliquo tempore, et non in termino tem-
poris. Et necesse est ulterius quod ipsa mutatio
sanationis tendat in determinatum terminum, scili-
cet in sanitatem, et in nihil aliud. Sic * ergo omnis
alteratio requirit determinatum tempus et deter-
minatum terminum (quia omnis alteratio est in
contrarium, ut in quinto * dictum est): nulla autem
talis mutatio est semper continua: dicere ergo
quod aliquid semper et continue alteretur, est
dubitare de manifestis.

8. Tertiam rationem ponit ibi: A/que lapis etc.
Et * dicit quod lapis non fit neque durior neque
mollior, etiam per temporis longinquitatem: et sic
stultum est dicere quod omnia semper alterentur.

9. Deinde cum dicit: Ef secundum quod fer-
tur etc., contradicit praedictae * opinioni quantum
ad motum localem, dupliciter. Primo quidem,
quia aliqui motus locales et quietes ita sunt ma-
nifesti, quod latere non possunt: mirabile enim
videtur si lateat quando lapis fertur deorsum *,
aut quando quiescit in terra. Et sic non potest dici
quod propter latentiam motus localis ponantur
omnia semper moveri localiter.

10. Secundo ibi: Amplius autem terra etc.,
ratiocinatur sic. Terra et quodlibet aliud corpus
naturale, quando sunt in propriis locis *, ex ne-
cessitate naturae quiescunt, et non removentur * ex
propriis locis nisi per violentiam: sed manifestum
est quaedam corporum naturalium esse in pro-
priis locis: necesse est ergo dicere quod quaedam
quiescant secundum locum, et * quod non omnia
localiter moveantur *.

Ultimo autem epilogando concludit, quod ex
praemissis et aliis similibus potest aliquis * scire,
quod impossibile est aut semper omnia moveri,
sicut dixit Heraclitus, aut semper omnia quiescere,
sicut dixit Zeno et Parmenides et Melissus.

t) dispositio, — divisio AIKMQTVXYab, divisio vel divisio pL, di-
visio al'. dispositio S, vel dispositio margo K.

t) remotionem. - Ita PLS, margo H et Venet. 1545; dispositionem
cet, a b et Venet. 1504.— Lin. seq. similiter om, AIKQ'TXYa, simile B.

——Ó ας

* Lect. vi.

* Et om. PAIKLQ
srxvab.

* Num. 4.

* sursum codd. et
edd. exc. P; cf. —

text.

eed

t

-
s

t

CAP. III, LECT. VI 383

LECTIO SEXTA

REPROBATUR TERTIUM MEMBRUM DIVISIONIS POSITAE IN SUPERIORI LECTIONE -
REASSUMUNTUR DICTA IN HAC ET PRAEC. LECTIONE, ET OSTENDITUR
QUID REMANET DICENDUM

᾿Αλλὰ μὴν οὐδὲ τὸ μὲν ἀεὶ ἐνδέχεται ἠρεμεῖν, τὰ δ᾽
ἀεὶ κινεῖσθαι, ποτὲ δ᾽ ἠρεμεῖν καὶ ποτὲ κινεῖσθαι
μηδέν. Λεκτέον δ’ ὅτι ἀδύνατον, ὥσπερ ἐπὶ τῶν
εἰρημένων πρότερον; xai ἐπὶ τούτων' ὁρῶμεν γὰρ
ἐπὶ τῶν αὐτῶν ιγνομένας τὰς εἰρημένας μεταβολάς"

χαὶ πρὸς τούτοις ὅτι μάχεται τοῖς φανεροῖς ὁ ἀμφισβη-
τῶν: οὔτε γὰρ ἡ αὔξησις οὐθ᾽ ἡ βίαιος ἔσται χίνη-
σις, εἰ μιὴ κινήσεται παρο φύσιν ἠρεμοῦν πρότερον.
Τένεσιν οὖν ἀναιρεῖ καὶ φθορῶὼν οὗτος ὁ λόγος. Σχε-
δὸν δὲ καὶ τὸ κινεῖσθαι γίνεσθαί τι καὶ φθείρεσθαι
δοκεῖ πᾶσιν: εἰς ὃ μὲν γὰρ μεταβάλλει; γίνεται
τοῦτο ἢ ἐν τούτῳ, ἐξ οὐ δὲ μεταβάλλει, φθείρεται
τοῦτο 7| ἐντεῦθεν. Ὥστε δῆλον ὅτι τὰ μὲν κινεῖται;
τὸ δ᾽ ἠρεμεῖ ἐνίοτε.

Τὸ δὲ πάντα ἀξιοῦν ὁτὲ μὲν ἠρεμεῖν ὁτὲ δὲ κινεῖσθαι,
τοῦτ᾽ ἤδη συναπτέον πρὸς τοὺς πάλαι λόγους.

' Apy nv δὲ πάλιν ποιητέον ἀπὸ τῶν νῦν διορισθέντων;
τὴν αὐτὴν ἥνπερ ἠρξάμεθα πρότερον. Ἢ γάρ τοι
πάντα ἠρεμεῖ, ἢ πάντα κινεῖται, ἢ τοὶ μὲν ἠρεμεῖ
τὰ δὲ κινεῖται τῶν ὄντων. Καὶ εἰ τὸ μὲν ἠρεμεῖ τὰ
δὲ κινεῖται) ἀνάγχη ἥτοι πάντα ὁτὲ μὲν ἠρεμεῖν
ὁτὲ δὲ χινεῖσθαι, ἢ τοὶ μὲν ἀεὶ ἠρεμεῖν τὸ δὲ ἀεὶ
χινεῖσθαι αὐτῶν * τὰ δ᾽ ὁτὲ μὲν ἠρεμεῖν ὁτὲ δὲ xt-
γεῖσθαι.

Ὅτι μὲν τοίνυν οὐχ οἷόντε πάντα ἠρεμεῖν, εἴρηται μὲν
χαὶ πρότερον, εἴπωμεν δὲ καὶ νῦν. Εἰ γὰρ καὶ κατ᾽
ἀλήθειαν οὕτως ἔχει, καθάπερ φασί τινες εἶναι τὸ
ὃν ἄπειρον καὶ ἀκίνητον, ἀλλ᾽ οὔτι φαίνεταί γε κατοὶ
τὴν αἴσθησιν, ἀλλὰ κινεῖται πολλὰ τῶν ὄντων. ἘΠϊ-
πὲρ οὖν ἐστὶ δόξα ψευδὴς 7| ὅλως δόξα, καὶ χίνησίς
ἐστι, χἂν εἰ φαντασία, κἂν εἰ ὁτὲ μὲν οὕτως δοχεῖ
εἶναι ὁτὲ δ᾽ ἑτέρως. ἡ γὰρ φαντασία καὶ ἡ δόξα
χινήσεις τινὲς εἶναι δοχοῦσιν. ᾿Αλλο τὸ μὲν περὶ
τούτου σχοπεῖν, καὶ ζητεῖν λόγον ὧν βέλτιον ἔχομεν
ἢ λόγου δεῖσθαι, κακῶς χρίνειν ἐστὶ τὸ βέλτιον καὶ
τὸ χεῖρον, καὶ τὸ πιστὸν καὶ τὸ μὴ πιστόν, καὶ
ἀρχὴν καὶ μὴ ἀρχήν.

Ὁμοίως δὲ ἀδύνατον καὶ τὸ πάντα κινεῖσθαι, ἢ το μὲν
ἀεὶ κινεῖσθαι cd δ᾽ ἀεὶ ἠρεμεῖν. πρὸς ἅπαντα γὰρ
ταῦτα ἱκανὴ μία πίστις" ὁρῶμεν γὰρ ἔνια ὁτὲ μὲν
κινούμενα ὁτὲ δ᾽ ἠρεμοῦντα. “Ὥστε φανερὸν ὅτι ἀδύ-
νατον ὁμοίως τὸ πάντα ἠρεμεῖν καὶ τὸ πάντα Xi-
γεῖσθαι συνεχῶς, τῷ τὰ μὲν ἀεὶ κινεῖσθαι τοὶ δ᾽ ἦρε-
μεῖν ἀεί.

Λοιπὸν οὖν θεωρῆσαι πότερον πάντα τοιαῦτα οἷα χι-
νεῖσθαι xal ἠρεμεῖν, ἢ ἔνια μὲν οὕτως, ἔνια δ᾽ ἀεὶ
ἠρεμεῖ, ἔνια δ᾽ ἀεὶ χινεῖται" τοῦτο γὰρ δεικτέον
ἡμῖν.

ΘΥΝΟΡΒΙ5. — :. Reprobatur tertium membrum divisionis po-
sitae (lect. praec. n. 2): nempe quod entia dividuntur in duas di-
spositiones tantum, ita quod quaedam semper quiescant, quaedam
semper moveantur. Et primo ex eo quod haec positio repugnat
sensui. Videmus enim ad sensum fieri in uno et eodem mutatio-
nes, seu variationes de motu in quietem, et de quiete in motum. -
2. Secundo quia repugnat iis quae sunt manifesta in natura:
nam illa positio tollit motum augmenti, motum localem vio-
lentum, motum generationis et corruptionis, et per consequens
omnem motum. - 3. Textus divisio. - Dicere quod omnia quan-
doque quiescunt et quandoque moventur, videtur praecipue per-
tinere ad opinionem Empedoclis (cf. lect. rr). - 4. Subdivisio
textus. - Ad maiorem manifestationem eorum quae sequuntur,

* At vero neque alia quidem semper contingit quiescere ,
alia vero semper moveri, aliquando autem quiescere
et aliquando moveri nullum. Dicendum est autem quod
impossibile sit, sicut et in dictis prius et in his: vide-
mus enim in eisdem fieri dictas mutationes.

Et adhuc quia oppugnat manifestis dubitans. Neque enim
augmentum; neque violentus erit motus, nisi movebitur
extra naturam quiescens prius. Generationem igitur re-
movet et corruptionem haec ratio. Fere autem et mo-
veri fieri quoddam et corrumpi videtur omnibus: in
quod quidem enim mutatur, fit hoc aut in hoc; ex quo
autem mutatur, corrumpitur hoc aut ab hinc. * Quare
manifestum est quod alia quidem moventur, alia vero
quiescunt aliquando.

Omnia autem velle aliquando quidem quiescere, aliquando
autem moveri, hoc iam copulandum ad antiquas rationes.

Principium autem iterum faciendum a nunc determinatis,
a quo quidem incepimus prius. * Aut enim omnia quie-
scunt; aut omnia moventur; aut haec quidem quiescunt,
haec autem moventur eorum quae sunt. Et si alia qui-
dem quiescunt, alia vero moventur eorum quae sunt,
necesse est aut omnia aliquando quidem quiescere,
aliquando vero moveri; aut quaedam semper quiescere,
alia vero moveri ipsorum, aut alia autem aliquando
quidem quiescere, alia vero aliquando moveri.

Quod quidem igitur non possibile sit omnia quiescere, di-
ctum est prius: dicamus autem et nunc. Si enim secun-
dum veritatem sic se habet, sicut quidam dicunt, esse
id quod est infinitum et immobile: sed non videtur
aliquid secundum sensum, sed moventur multa eorum
quae sunt. Si igitur opinio est falsa, aut omnino opinio,
et motus est; et utique si phantasia sit; et si aliquando
quidem sic videatur esse, aliquando autem aliter. Phan-
tasia quidem enim et opinio motus quidam esse viden-
tur. Sed de hoc quidem intendere, et quaerere rationem
quorum dignius habemus quam ratione indigere, male
iudicare est id quod melius et peius, et credibile et non
credibile, et principium et non principium.

Similiter autem et impossibile est et omnia moveri; aut
alia quidem semper moveri, alia vero semper quiescere.
Ad omnia enim haec sufficiens est una fides; videmus
enim quaedam aliquando quidem moveri, aliquando
quidem quiescere. Quare manifestum est quod impos-
sibile sit similiter omnia quiescere et omnia moveri
continue, eo quod alia quidem semper moventur, alia
vero quiescunt semper.

* Reliquum ergo considerandum est, utrum omnia sint huius-
modi possibilia moveri et quiescere; aut quaedam qui-
dem sic, aliqua vero semper quiescant, aliqua vero sem-
per moveantur. Hoc enim demonstrandum est a nobis.

resumitur divisio supra posita (lect. praec. num. 2), de variis
scilicet dispositionibus entium in ordine ad motum et quietem. --
5. Reprobatur ulterius primum membrum praedictae divisio-
nis, nimirum quod omnia semper quiescunt. a) Necesse est
ponere aliquem motum saltem in anima. Si enim aliquis dicat
quod opinio qua ponimus aliqua moveri, est falsa, sequitur quod
motus sit. Nam si opinio falsa existit, motus existit: et univer-
saliter si opinio, vel phantasia est, motus est. Et adhuc mani-
festius sequitur quod motus sit in opinione vel phantasia, si
aliquando videatur nobis aliquid sic esse, aliquando aliter esse.
b) Quaerere rationem ad praedictam opinionem destruendam,
idem est ac quaerere rationes ad probandum ea quae sunt per
se manifesta, quod idem est ac non posse discernere inter prin-

* Seq. cap. iit.
et text. 24.

* pest. 25.

* Text. 26.

* Text. 27.

* Lect. praec.n.2.

* Lect. praec. ἢ. 3
sqq.

* nihil rw.

*e contrario add.
BDGHLNOZ.

384

cipia et non principia, nec inter credibile et non credibile, nec
etiam inter melius et peius. — 6. Excluduntur alia duo mem-
bra, nempe et quod omnia moveantur semper, et quod alia
moveantur semper, alia semper quiescant et nihil sit medium.

«eprobatis duobus membris praemis-

ἢ sae * divisionis, hic reprobat tertium,
Ex N/quod scilicet poni posset entia dividi
J—N3in duas dispositiones * tantum, ita
quod quaedam semper quiescerent, alia semper
moverentur; et non sit tertium genus entium, quae
quandoque moveantur, quandoque quiescant. Hoc
autem reprobat dupliciter. Primo quidem, sicut
et praedictas * duas positiones, ex eo quod repu-
gnat sensui. Non solum enim videmus ad sen-
sum quod quaedam moventur, per quod destrui-
tur prima positio ponentium omnia quiescere
semper; et quod. quaedam quiescunt, per quod
destruitur secunda positio ponentium omnia mo-
veri semper: sed etiam videmus quod in eisdem
rebus fiunt praedictae mutationes seu variationes
de motu in quietem, et de quiete in motum; per
quod apparet quod aliqua sunt quae quandoque
moventur et quandoque quiescunt.

2. Secundo ibi: ΕἾ adhuc quia oppugnat etc.,
reprobat idem per hoc quod qui hanc dubita-
tionem induceret, repugnaret iis quae sunt ma-
nifesta in natura. Primo enim tolleretur motus
augmenti: videmus enim motum augmenti esse
in his quae non semper augebantur; alioquin, si
semper augerentur, non esset augmentum ad de-
terminatam quantitatem, sed in infinitum. Secun-
do tollitur motus localis violentus: non enim est
motus violentus, nisi sit aliquid quod extra na-
turam moveatur, quod prius quieverit secundum
naturam; cum motus violentus non * sit nisi re-
cessus a quiete naturali. Si ergo nullum quiescens
potest moveri, sequetur quod id quod quiescit
naturaliter, non possit postmodum per violentiam
moveri. Tertio excluditur generatio et corruptio
per hanc positionem. Generatio enim est mutatio
de non esse in esse, corruptio vero * de esse in
non esse. Ad hoc ergo quod aliquid corrumpatur,
oportet quod prius fuerit ens per aliquod tempus;
et ad hoc quod generetur, oportet quod prius
fuerit non ens per aliquod tempus. Quod autem
per aliquod tempus est ens vel non ens, quiescit

(ut large de quiete loquamur): si igitur nullum.

quiescens potest moveri, sequitur quod nihil quod
non est per aliquod tempus, possit generari, et
nihil quod est in aliquo tempore, possit corrumpi.
Quarto autem ulterius haec positio destruit uni-
versaliter omnem motum: quia in omni motu est
quaedam generatio et corruptio, vel simpliciter
vel secundum quid. Quod enim in aliquid ^ mo-
vetur sicut in terminum, generatur /ioc, quantum
ad motum alterationis et augmenti; aut Zn Aoc,
quantum ad motum localem; sicut quod movetur

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

Nam contra haec omnia fidem facit experientia, qua videmus
quaedam quandoque moveri et quandoque iterum quiescere. —
7. Relinquitur ergo considerandum quod membrum aliorum duo-
rum quae remanent, sit verius.

de nigro in album, aut de parvo in magnum, fit
album aut magnum; quod autem movetur ad
aliquem locum, fit existens in loco illo. Sed ex
quo aliquid mutatur sicut a termino a quo, cor-
rumpitur Aoc in motu alterationis et augmenti, ut
nigrum aut parvum; aut ab * hinc quantum ad
motum localem. Quia ergo in omni motu est ge-
neratio et corruptio, dum praedicta positio tollit
generationem et corruptionem, per consequens
tollit omnem motum. Quia ergo haec quae * di-
cta * sunt, sunt impossibilia, manifestum fit quod
quaedam moventur non quidem semper, sed ali-
quando; et quaedam quiescunt non semper, sed
aliquando.

3. Deinde cum dicit: Omnia autem velle etc. ,
inquirit de aliis duobus membris praemissae * di-
visionis. Et primo manifestat suam intentionem;
secundo exequitur ipsam, ibi: AMoventium igitur
et eorum quae moventur * etc. Circa primum tria

facit: primo ostendit ad quam positionem perti-

neat quartum membrum; secundo ea quae dicta
sunt in isto capitulo recolligit *, ibi: Principium
autem iterum faciendum * etc.; tertio ostendit quid
restat dicendum, ibi: Reliquum ergo consideran-
dum* etc. Dicit ergo primo, quod ponere quod
omnia quandoque quiescunt et quandoque mo-

ventur, hoc iam pertinet ad antiquas * rationes ,

quas tetigimus disputantes de motus sempiterni-
tate *. Hoc enim posuisse videtur praecipue Em-
pedocles, quod omnia quandoque moventur * sub
dominio amicitiae et litis, et quandoque quie-
scunt * intermediis temporibus.

4. Deinde cum dicit: Principium autem etc.,
resumit ea quae dicta sunt in isto capitulo. Et
primo resumit divisionem supra * positam *; se-
cundo reprobationem primae partis, qua ponitur
omnia quiescere semper, ibi: Quod quidem igitur
non possibile * etc.; tertio reprobationem aliorum
duorum membrorum, ibi: Similiter autem et im-
possibile * etc. Dicit ergo primo, quod ad mani-
festandum magis intentionem sequentium, debe-
mus incipere ab iis quae nuper determinavimus,
sumentes idem principium quod prius; scilicet
quod entia oportet primo quod se habeant in
aliqua harum trium dispositionum, scilicet quod
vel omnia quiescant, vel omnia moveantur, vel
quod quaedam quiescant et quaedam moveantur.
Et hoc tertium * iterum in tria dividitur: quia si
eorum quae sunt, quaedam quiescunt et quaedam
moventur, necesse est quod vel omnia sic se
habeant quod quandoque quiescant et quandoque
moveantur ; vel quod quaedam semper quiescant,
quaedam autem semper moveantur; vel quod

i «) dispositiones. — definitiones ACIKMSVXY, sed margines CS: vel
dispositiones ; dispositiones definitiones Q, sed definitiones expungitur;
diós T, species. HN, — Pro et non sit, et quod non sit codd, ab et
Venet, 1504. — Pro moveantur. quandoque quiescant, moventur quan-

doque quiescant AIKa, moventur et quandoque quiescunt cet. et b;
tamen ed, b om. et.

8) Quod enim in aliquid. — Quum (cum FsN) enim aliquid DTsC
FN, Quod enim etiam aliquid pL, Quod enim aliquid cet, et a.

[) resumit divisionem supra positam. — resumit ea quae dicta sunt
in divisione supra posita editiones. Lectio ex omnibus codicibus ad-
optata convenit cum formulis quae statim sequuntur: secumdo (resumit)
reprobationem ... tertio etc.

* ab om. ed. a et
codd. exc. poss ;
ab hinc om. pu.

* quae om. a.

*praedicta codd.
et a.

* Lect. praec.n.2. |

* recolit p.
* Num. seq.

* Num. 7,

* aliquas ACIKL
MQsTVXYd.

* Lect. ni.
* moveantur BF.

* quiescant ρα
etcodd.exc.cpG
HIMNORTZ.

* Lect, praec.n.2. E
T m -

* Num. seq.

* Num. 6.

* Lect. praec.n.3.

* opinionem co-

1 1 1005.
^
ἡ

* indicat cciTZ
(appuY?)a.

* videtur psc et b.

o

— * mon crebidile
/. BDGHNOR.

CAP. III,

cum iis duobus apponatur tertium membrum, sci-
licet quod alia sint quae quiescant aliquando et
non semper, aliis quandoque motis et non semper.
5. Deinde cum dicit: Quod quidem igitur etc.,
reprobat primum membrum. Et dicit quod supra *
dictum est, quod non sit possibile omnia quie-
scere semper, sed et nunc etiam aliquid est ad-
dendum. Et duo dicit contra hanc positionem *.
Primo quidem quod necesse est ponere aliquem
motum saltem in anima. Quia si aliquis velit di-
cere quod secundum veritatem sic se habet quod
nihil movetur, sicut dixerunt sequentes Melissum,
qui posuit quod ens est infinitum et immobile:
sed tamen non ita videtur secundum sensum, sed
multa entium moventur, ut sensus iudicat *. Si
ergo aliquis dicat quod ista opinio est falsa, qua
opinamur quaedam moveri; adhuc sequitur quod
motus sit. Quia si opinio falsa est, motus est; et
universaliter si opinio est, motus est; et similiter
si phantasia est, motus est. Et hoc ideo, quia
phantasia est quidam motus sensitivae partis, fa-
ctus a sensu secundum actum. Opinio etiam qui-
dam motus est rationis, ex aliquibus ratiocinatio-
nibus procedens. Sed adhuc manifestius sequitur
quod motus sit in opinione vel phantasia, si ali-
quando videatur nobis sic esse, aliquando aliter:
quod contingit cum quandoque videntur * nobis
aliqua quiescere, quandoque vero non quiescere.
Sic ergo omnino sequitur quod motus sit.
Secundo contra hanc opinionem dicit, quod ap-
ponere intentionem ad destruendum hanc opinio-
nem, et quaerere rationem ad probandum illas

res quas debemus habere in maiori dignitate |

quam quod ratione indigeant, quia scilicet haben-
tur ὃ ut per se manifesta: hoc inquam facere nihil
est aliud quam male iudicando discernere inter
melius et peius in moralibus, et inter credibile
et incredibile * in logicis, et inter principium et non
principium in demonstrativis. Qui enim quaerit
rationem ad probandum ea quae per se sunt

LECT. VI 385

manifesta *, et sic habentur ut principia, non co-
gnoscit ea esse principia, dum ea per alia prin-
cipia probare intendit. Similiter videtur quod non
sciat cognoscere quid sit credibile et incredibile *;
quia id quod est per se credibile, per aliud pro-
bare intendit, ac si non esset per se credibile.
Nec etiam inter melius et peius posse discernere
videtur, qui magis manifesta per minus manifesta
probat. Est autem per se manifestum aliqua mo-
veri: non ergo ad hoc debet esse nostra inten-
tio, ut hoc * rationibus probare nitamur.

6. Deinde cum dicit: Similiter autem. et impos-
sibile etc., excludit alia duo membra praemissae *
divisionis. Et dicit quod sicut impossibile est omnia
quiescere semper, ita etiam impossibile est omnia
moveri semper; aut etiam quod alia semper mo-
veantur et alia semper quiescant, ita quod nihil
sit quod quandoque moveatur et quandoque quie-
scat. Contra omnia haec sufficit fidem facere per
unum medium: quia scilicet videmus quod quae-
dam quandoque moventur et quandoque iterum
quiescunt. Unde manifestum est quod impossibile
est dicere quod omnia continue quiescant, quod
erat primum membrum, et quod omnia continue
moveantur, quod erat secundum membrum; vel
quod quaedam semper moveantur et quaedam
semper quiescant, et nihil sit 'medium.

7. Deinde cum dicit: Reliquum ergo etc., osten-
dit quid restat dicendum: et concludit ex prae-
missis *, quod cum tria membra praemissae divi-
sionis stare non possint, relinquitur consideran-
dum quod membrum aliorum duorum sit verius:
utrum scilicet quod * omnia sint possibilia moveri
et quiescere; aut quaedam sint possibilia moveri
et quiescere, ita tamen quod aliqua sint quae
semper quiescant, et aliqua quae semper mo-
veantur Hoc enim ultimum est quod demon-
strare intendimus. Sic enim ostendetur primum
motum esse sempiternum, et primum moterem
esse immobilem.

9) habentur. —
bentur ut, sic se habent ut DsBZ, sic habent ut GpBZ.

Opp. D. Tuowar T. 1].

PFsG et b; habent se B, se habent L'T, habeant O, habent cet. et a. — Pro manifesta, videantur Q. —

Inferius pro sic ha-

49

*

in anima ν.

* mon credibile
codd. exc. 1LQs ;
G lac.

, ὌΡΗ PBLT(CF
Q?jab.

* Num. 4.

* praedictis Bcp
HMNORVZ.

* quod om. co-
dices et a.

386

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

LECTIO SEPTIMA

OSTENDITUR IN OMNIBUS MOBILIBUS ET MOVENTIBUS UNIVERSALITER VERIFICARI,
OMNE QUOD MOVETUR AB ALIO MOVERI

Τῶν δὴ χινούντων xal κινουμένων τὰ μὲν κατὰ συμβε-

oo βηκὸς χινεῖ καὶ κινεῖται, cd δὲ καθ᾿ αὐτά" κατὰ
συμβεβηκὸς μὲν οἷον ὅσα τε τῷ ὑπάρχειν τοῖς κινοῦ-
σιν ἢ κινουμένοις, καὶ τὰ κατὰ μύριον; τὰ δὲ καθ᾽
αὑτά, ὅσα μὴ τῷ ὑπάρχειν τῷ χινοῦντι Tj τῷ κι-
νουμένῳ, μηδὲ τῷ μόριόν τι αὐτῶν κινεῖν ἢ χινεῖ-
σθαι. Τῶν δὲ χαθ᾽ αὐτὰ τὰ μὲν ὑφ᾽ αὐτῶν τὰ δὲ
ὑπ᾽ ἄλλου, xai τὰ μὲν φύσει τὰ δὲ βίᾳ καὶ παρὰ

:

Quat.

j vs γὰρ αὐτὸ ὑφ᾽ αὐτοῦ κινούμενον φύσει κινεῖται,
οἷον ἕκαστον τῶν ζῴων᾽ κινεῖται γορ τὸ ζῷον αὐτὸ
ὑφ᾽ αὐτοῦ: ὅσων θ᾽ ἡ ἀρχὴ ἐν αὐτοῖς τῆς κινήσεως;
ταῦτα φύσει φαμὲν κινεῖσθαι, Διὸ τὸ μὲν ζῷον ὅλον
φύσει αὐτὸ ἑαυτὸ κινεῖ, τὸ μέντοι σῶμα ἐνδέχεται
x«l φύσει καὶ παρὰ φύσιν κινεῖσθαι’ διαφέρει ydo
ὁποίαν τε ἂν κίνησιν χινούμενον τύχῃ καὶ ἐκ ποίου
στοιχείου συνεστηχός. Καὶ τῶν ὑπ᾽ ἄλλου κινουμέ-
voy τὸ μὲν φύσει κινεῖται; τοὶ δὲ παρὸ φύσιν) παρὰ
φύσιν μὲν οἷον τὸ venpd ἄνω xal τὸ πῦρ χάτω.
Ἔτι δὲ τὰ μόρια τῶν ζῴων πολλάκις χινεῖται παρὰ
φύσιν, παρὰ τὰς θέσεις καὶ τοὺς τρόπους τῆς Xi-
γήσεως.

Καὶ μάλιστα τὸ ὑπό τινος κινεῖσθαι τὸ κινούμενον ἐν
τοῖς παρὰ φύσιν κινουμένοις ἐστὶ φανερόν, διὰ τὸ
δῆλον εἶναι ὑπ᾽ ἄλλου χινούμενον. Μετὰ δὲ cd παρὰ
φύσιν τῶν χατὰ φύσιν τὰ αὐτὰ ὑφ᾽ αὑτῶν, οἷον τοὶ
ζῷα" οὐ γὰρ τοῦτ᾽ ἄδηλον, εἰ ὑπό τινος χινεῖται.
ἀλλὰ πῶς δεῖ διαλαβεῖν αὐτὸ τὸ χινοῦν xal τὸ χι-
γούμενον: ἔοιχε γὰρ ὥσπερ ἐν τοῖς πλοίοις χαὶ τοῖς
μὴ φύσει συνισταμένοις, οὕτω καὶ ἐν τοῖς ζῴοις εἶναι
διῃρημένον τὸ κινοῦν καὶ τὸ κινούμενον, καὶ οὕτω
τὸ πᾶν αὐτὸ χινεῖν.

Μάλιστα δ᾽ ἀπορεῖται τὸ λοιπὸν τῆς εἰρημένης τελευ-
ταίας διαιρέσεως" τῶν γὰρ ὑπ᾽ ἄλλου κινουμένων τὰ
μὲν παρὰ φύσιν ἐθήκαμεν κινεῖσθαι, τὰ δὲ λείπεται
ἀντιθεῖναι, ὅτι φύσει, Ταῦτα δ᾽ ἐστὶν ἃ τὴν ἀπο-
ρίαν παράσχοι ἂν ὑπὸ τίνος. κινεῖται, οἷον τὰ κοῦφα
x«i τὰ βαρέα" ταῦτα γὰρ εἰς μὲν τοὺς ἀντιχειμέ-
voug τόπους βίᾳ χινεῖται, εἰς δὲ τοὺς οἰχείους, τὸ
μὲν κοῦφον ἄνω, τὸ δὲ βαρὺ κάτω, φύσει. Τὸ δ᾽
ὑπὸ τίνος οὐχέτι φανερόν, ὥσπερ ὅταν χινῶνται
παρὰ φύσιν’

τό τε γὰρ αὐτὰ ὑφ᾽ αὐτῶν φάναι ἀδύνατον: ζωτιχόν τε
γὰρ τοῦτο καὶ τῶν ἐμψύχων ἴδιον,

καὶ ἱστάναι ἂν ἐδύνατο αὐτά: λέγω δ᾽ olov, εἰ τοῦ
βαδίζειν αἴτιον αὐτῷ, καὶ τοῦ μὴ βαδίζειν"

ὥστ᾽ ἐπεὶ im αὐτῷ τὸ ἄνω φέρεσθαι τῷ πυρί, δῆλον
ὅτι ἐπ᾿ αὐτῷ καὶ τὸ κάτω. λλογον δὲ καὶ τὸ μίαν
κίνησιν χινεῖσθαι μόνην ὑφ᾽ αὐτῶν, εἴγε αὐτὰ ἑαυτὰ
χινοῦσιν.

"Ec πῶς ἐνδέχεται συνεχές τι καὶ συμφυὲς αὐτὸ ἑαυτὸ
|o χινεῖν; ἡ γὰρ ἕν καὶ συνεχὲς μὴ ἀφῇ, ταύτῃ ἀπα-
θές" ἀλλ᾽ ἡ κεχώρισται, ταύτῃ τὸ μὲν πέφυχε ποιεῖν,
τὸ δὲ πάσχειν. Οὔτ᾽ ἄρα τούτων οὐθὲν αὐτὸ ἑαυτὸ
κινεῖ (συμφυῆ γάρ), οὔτ᾽ ἄλλο συνεχὲς οὐδέν" ἀλλ᾽
ἀνάγκη διῃρῆσθαι τὸ κινοῦν ἐν ἑχάστῳ πρὸς τὸ χι-
νούμενον, οἷον ἐπὶ τῶν ἀψύχων ὁρῶμεν, ὅταν κινῇ
τι τῶν ἐμψύχων αὐτά. |

* Moventium igitur et eorum quae moventur, alia quidem
movent et moventur secundum accidens, alia autem per

seipsa. Secundum accidens quidem, ut quaecumque in .

eo quod sunt in moventibus aut in iis quae moventur,
et quae sunt secundum partem: alia autem per seipsa,
quaecumque non in eo quod sint in movente aut in
his quae moventur, neque in eo quod pars aliqua ipso-
rum movet aut movetur. Eorum autem quae moventur
per se, alia quidem a seipso, alia vero ab alio; et alia
quidem natura, alia vero violentia et extra naturam.
Quod enim ipsum a seipso movetur, natura movetur, ut
quodlibet animalium. Movetur enim animal a seipso,

quorumcumque autem principium motus in seipsis est, -

haec natura dicimus moveri. Unde animal quidem to-
tum natura ipsum seipsum movet: corpus autem, se-
cundum quod est corpus, contingit et natura et extra
naturam moveri: differt enim secundum qualem motum
quod movetur eveniat, et ex quali elemento constet.
Et eorum quae moventur ab alio, alia quidem moventur
natura, alia vero extra naturam: extra naturam quidem,
ut terra sursum et ignis deorsum. Amplius autem par-
tes animalium multoties moventur extra naturam iuxta
positionem et modos motus.
* Et maxime moveri a quodam quod movetur, in iis quae
extra naturam moventur, est manifestum, propter id
quod manifestum est ab alio moveri. Post ea autem
quae sunt extra naturam, eorum quae sunt secundum
naturam ipsa a seipsis, ut animalia. Hoc enim non im-
manifestum est, si ab aliquo moventur; sed quomodo
oportet accipere ipsum movens et quod movetur. Vi-
détur enim sicut in navibus et non natura subsistenti-
bus, sic et in animalibus esse divisum movens et quod
movetur; et sic omne ipsum seipsum movet. een
Maxime autem dubitatur reliquum dictae ultimae divisionis.
Eorum enim quae ab alio moventur, haec quidem extra
naturam posuimus moveri; alia autem relinquuntur
contraponi, quia natura. Haec autem sunt quae dubi-
tationem afferunt a quo moventur, ut levia et gravia:

haec enim in oppositos locos violentia moventur; in

proprios autem, leve quidem sursum, grave autem
deorsum, natura. * A quo autem non adhuc manifestum,
sicut cum moventur extra naturam.

Et namque ipsa a seipsis dicere impossibile est: vitale enim
hoc, et animatorum est proprium.

Et facere stare possent. Dico autem velut si ambulandi
causa inest ipsi, et non ambulandi. ὲ

Quare si in ipso est sursum ferri igni, manifestum est quod
in ipso et deorsum: irrationabile autem est secundum
unum motum moveri solum a seipsis, si ipsa seipsa
movent.

* Amplius, quomodo contingit continuum aliquid ipsum
seipsum movere? Secundum enim quod unum et conti-
nuum non tactu, secundum hoc impassibile est: sed
secuhidum quod dividitur, sic hoc quidem aptum natum
facere, illud vero pati. Neque ergo nullum horum ipsum
seipsum movet (consita enim sunt), neque aliud conti-
nuum nullum: sed necesse est dividi movens in uno-
quoque ad id quod movetur, sicut in inanimatis vide-
mus, cum moveat aliquid animatorum ipsa.

* Cap. tv. Seq.

text. 27.

* Text. 30.

ca RM

* autem in duas
partes codd.

* Lect. XIII, n. 7.
** partes add.
BDFGHMNOVZ.

E * Lect. Ix.

* Lect. r, n.2 sqq.

— * et ACIKLMQSTV
xv.

CAP. IV, LECT. VII

SxNoPsIS. — τ. Argumentum et divisio textus. — 2. Tres divi-
siones moventium et mobilium. a) Quaedam movent aut moventur
per accidens, quaedam per se. Per accidens dicuntur hic mo-
vere vel moveri, tum ea quae movent aut moventur ad motum
alterius, in quo sunt vel tanquam forma in subiecto, vel tanquam
locatum in loco; tum ea quae dicuntur movere aut moveri, quia
aliqua pars ipsorum movet aut movetur. Unde per exclusionem
horum duorum dicitur aliquid moveri et movere per se. b) Eo-
rum quae moventur per se, alia moventur a seipsis, sicut ani-
malia, alia vero ab aliis, sicut inanimata. c) Alia moventur secun-
dum naturam, alia extra naturam. - 3. Qualiter inveniatur motus
secundum naturam et extra naturam, tum in his quae movent
seipsa, tum in his quae moventur ab alio. - 4. Textus subdi-
visio. - Quod movetur ab alio moveri, maxime manifestum est
in his quae moventur extra naturam seu per violentiam: nam
violentum est, cuius principium est extra, nihil conferente vim
passo. Post haec autem manifestum est quod movetur ab alio
moveri, in his quae moventur secundum naturam a seipsis, sicut

SYN

les) Gyinem manifestavit *, hic incipit pro-
SS l^ sequi suam intentionem: scilicet non
OX ^omnia quandoque moveri et quando-
que quiescere; sed aliquid esse omnino immobile,
aliquid autem quod semper movetur. Dividitur
autem ista pars in duas *: in prima ostendit pri-
mum movens esse immobile ; in secunda ostendit
primum mobile semper moveri, ibi: Af vero si
aliquod est * etc. Prima pars dividitur in duas **:
in prima ostendit primum movens esse immo-
bile ex ordine moventium et mobilium ; in se-
cunda ex sempiternitate motus, ibi: Ef iterum
considerans * etc. Prima pars dividitur in partes
duas: in prima ostendit primum movens esse
immobile; in secunda ostendit ipsum esse perpe-
tuum, ibi: Quoniam autem oportet * etc. Circa
primum duo facit: primo ostendit quoddam quod
est necessarium ad probationem sequentium, sci-

zz*93 ostquam Philosophus suam intentio-

licet quod omne quod movetur ab alio moveatur;

secundo ostendit propositum, ibi: Hoc autem
dupliciter * etc. Ostenderat siquidem supra in
principio septimi *, omne quod movetur ab alio
moveri, ratione communi accepta ex parte ipsius
motus: sed * quia incepit applicare motum ad res
mobiles, illud quod supra universaliter est osten-
sum, hic ostendit universaliter verificari in omni-
bus mobilibus et moventibus. Unde prima pars
dividitur in partes duas: in prima ponit divisio-
nem moventium et mobilium ; in secunda mani-
festat propositum in singulis, ibi: .Ef maxime
moveri * etc. Circa primum duo facit: primo di-
vidit moventia et mobilia; secundo manifestat
positam divisionem, ibi: Quod enim ipsum a se-
ipso * etc.

2. Primo ergo ponit tres divisiones moventium
et mobilium. Quarum prima est, quod moventium
et mobilium quaedam movent seu moventur per
accidens, quaedam autem per se. Et accipit hic
per accidens large, secundum quod comprehendit
sub se etiam quod est secundum partem. Unde
exponens quod dixerat per accidens, subdit quod
per accidens moveri aut movere dicitur duplici-

387

sunt animalia. Haec enim dicuntur seipsa movere, inquantum
una pars movet et alia. movetur. — 5. Alia textus subdivisio. —
Omne ergo quod movetur ab alio moveri, maxime videtur esse
dubium in his quae non movent seipsa, et tamen moventur na-
turaliter; sicut sunt gravia et levia, in quibus non est manifestum
ἃ quo moveantur cum moventur secundum naturam. — 6. Pro-
batur ergo quatuor rationibus quod huiusmodi non movent se-
ipsa. a) Movere seipsum pertinet ad rationem vitae, et est pro-
prium animatorum. — 7. b) Quaecumque movent seipsa, possunt
etiam esse sibi causa quietis. Hoc autem non possunt gravia et
levia. c) Quod movet seipsum, habet in sua potestate quod de-
terminet sibi hunc vel illum motum; sed gravia et levia non
moventur naturaliter nisi secundum unum motum tantum; ergo
irrationabile est dicere quod moveant seipsa. - Notandum circa
has duas rationes. — 8. d) Oportet quod movens dividatur ab eo
quod movetur, sicut quod aptum natum est agere, dividitur ab
eo quod aptum natum est pati: unde nullum continuum movet
seipsum. Gravia autem et levia sunt continua.

ter. Primo quidem dicuntur movere per acci-
dens, quaecumque movere dicuntur ex eo quod
insunt aliquibus moventibus; sicut cum dicitur
musicum sanare, quia is cui inest musicum, sanat:
et similiter dicuntur moveri per accidens, ex eo
quod insunt iis quae moventur, vel sicut locatum
in loco, prout dicimus hominem moveri quia na-
vis movetur in qua est; vel sicut accidens in
subiecto, prout dicimus album moveri quia corpus
movetur. Alio modo dicuntur aliqua movere vel
moveri per accidens *, quia movent aut moventur
secundum partem; sicut homo dicitur percutere
aut percuti, quia manus percutitur aut percutit.
Per se autem dicuntur moveri aut movere, per
remotionem duorum praedictorum: quia scilicet
nec dicuntur movere aut moveri ex eo quod sint
in aliis quae movent aut moveantur; neque ex eo
quod aliqua pars ipsorum. moveat aut moveatur.
Omissis * igitur iis quae movent et moventur
per accidens, subdividit ea quae moventur per
se. Primo quidem, quia eorum quae moventur
per se, alia moventur a seipsis, sicut animalia,
alia vero ab alüs, sicut inanimata. Tertiam di-
visionem ponit, quia * alia moventur secundum
naturam, alia extra naturam.

3. Deinde cum dicit: Quod enim ipsum etc.,
manifestat qualiter inveniatur secundum naturam
et extra naturam in iis quae moventur a seipsis,
et quae moventur ab alio. Et primo dicit de iis
quae moventur a seipsis (sicut sunt animalia,
quae movent seipsa), quod moventur secundum
naturam. Quod * probat per hoc quod moven-
tur a principio intrinseco: illa autem ' dicimus a
natura moveri, quorum principium motus in
ipsis est. Unde manifestum est quod motus ani-
malis, quo * movet seipsum, si comparetur ad to-
tum animal, est naturalis: quia est ab anima,
quae est natura et forma animalis. Sed si com-
paretur ad corpus, contingit huiusmodi motum
esse et naturalem et extra naturam: hoc enim
considerandum erit secundum differentiam motus
et elementi ex quo constat animal. Si enim ani-
mal constat ex elemento gravi praedominanti,

*) per accidens. -- Haec duo verba om. codd., ab et Venet, 1504,
1545.; sed patet quod hic non debent omitti. Quamvis enim secundum
partem moveri non sit stricte loquendo moveri per accidens (cf, lib, V,

lect. 1, n. 2), attamen iam supra in hoc numero dictum est per. ac-
cidens hic sumi large, ut nempe opponitur ei quod est per se primo
(cf. lib. VII, lect. 1, n. 4); et ideo dupliciter dicitur.

* Dimissis ruonz
(n2), Divisis N(B?);
D lac., pa ras.

* quod ΒΡΕΉΝΟ
RZ.

* Et hoc ΒΡΕΘΗΙ,
NORSZ.

* quod DHNSF. '

* corporis PIQT
xab, corporum
AK.

* canis BCDFGHN
ORZ.

* equus BCDFGH
NORVZ.

* Num. seq.

* et om. codd.
et a.

* Cap. 1, n. 3.5
S. Th., lect. r.

* nihil BDGHNR,
"0n Q.

, Cap. tv, n. 16. -
S. Th., lect. rx.

* dicitur edd. a b
et codd. exc. o.

* Lect. x.

388

sicut corpus humanum, et moveatur sursum, erit
motus violentus quantum ad corpus: si vero mo-
veatur deorsum, erit motus corpori* naturalis. Si
autem essent aliqua animalia corpore aerea, ut
quidam Platonici posuerunt, de illis esset e contra-
rio dicendum. - Secundo manifestat qualiter inve-
niatur motus violentus et naturalis in iis. quae
moventur ab alio. Et dicit quod horum quaedam
moventur secundum naturam, ut ignis sursum et
terra deorsum: quaedam vero extra naturam, ut
terra sursum et ignis ^ deorsum, qui est motus vio-
lentus.- Tertio ponit alium modum innaturalis mo-
tus in animalibus: secundum scilicet quod mul-
toties partes animalium moventur extra naturam,
si considerentur rationes et modi naturalis motus
in partibus animalium; sicut homo brachia flectit
ad anterius, tibias autem ad posterius; canes * vero
et equi * et huiusmodi animalia anteriores pedes
ad posterius, posteriores vero ad anterius. Si
autem fiat motus in animalibus per contrarium,
erit motus violentus et extra naturam.

4. Deinde cum dicit: Ef maxime moveri etc. ,
probat omne quod movetur, ab alio moveri. Et
primo ostendit in quibus sit manifestum; secundo
ostendit de iis in. quibus est dubium, ibi: AMa-
xime autem dubitatur * etc. Relictis autem iis quae
moventur per accidens, quia ipsa non moventur,
sed dicuntur moveri ex eo quod quaedam alia
moventur: inter ea quae per se moventur, ma-
xime in his quae moventur per violentiam et *
extra naturam, manifestum est quod id quod mo-
vetur, ab alio movetur. Manifestum est enim quod
ea quae per violentiam moventur, ab alio moven-
tur, ex ipsa violenti definitione. Est enim violen-
tum, ut dicitur in III Ethicorum, * cuius principium
est extra, nil * conferente vim passo. Post ista vero
quae moventur per violentiam, manifestum est
quod id quod movetur ab alio movetur, in iis
quae moventur secundum naturam a seipsis, sicut
animalia dicuntur seipsa movere. In iis enim ma-
nifestum est quod aliquid ab alio movetur: sed
dubium potest esse quomodo oporteat accipere
in ipsis movens et quod movetur. Quantum enim
ex primo aspectu apparet, et secundum quod
multis videtur, sicut in navibus et in aliis artifi-
cialibus quae non sunt secundum naturam, di-
versum est quod movet ab eo quod movetur, sic
et in animalibus: videtur enim quod hoc modo se
habeat anima quae movet, ad corpus quod mo-
vetur, sicut nauta ad navim, ut dicitur in II de
Anima *. Et per hunc modum videtur quod totum
animal seipsum moveat, inquantum una pars
eius aliam movet. Utrum autem se habeat ani-
ma ad corpus sicut nauta ad navim, in libro
de Anima inquirendum relinquit. Quod autem
sic aliquid dicatur * seipsum movere, inquantum
una pars eius movet et alia movetur, in sequen-
tibus * ostendetur.

5. Deinde cum dicit: Maxime autem dubita-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

tur etc., manifestat propositum in iis in quibus
est magis dubium. Et circa hoc tria facit: primo
ponit * in quibus sit magis dubium omne quod
movetur ab alio moveri, quia scilicet in gravibus
et levibus, cum secundum naturam moventur ἢ;
secundo ostendit quod huiusmodi non movent
seipsa, ibi: ΕἾ namque ipsa a seipsis * etc.; tertio
ostendit a quo moveantur, ibi: Sed accidit et
haec * etc. Dicit ergo primo, quod ex quo maxime
manifestum est quod movetur ab alio moveri, in
iis quae moventur per violentiam, et post haec
in iis quae movent seipsa; maxime videtur dubium
in residuo membro ultimae divisionis, scilicet in
his quae non movent seipsa 7, et tamen moventur
naturaliter. Ultimam autem divisionem dicit istam,
scilicet quod eorum quae moventur non a seipsis
sed ab alio, quaedam moventur extra naturam,
quaedam vero e contrario moventur secundum
naturam. Et in istis dubium est a quo moveantur:
sicut sunt gravia et levia, quae quidem in con-
traria loca moventur per violentiam, sed in pro-
pria secundum naturam, leve scilicet sursum,
grave vero deorsum; sed a quo moveantur non
est manifestum cum moventur * secundum natu-
ram, sicut est manifestum cum moventur extra
naturam.

6. Deinde cum dicit: ΕἾ namque ipsa a se-
ipsis etc., probat quod huiusmodi non movent
seipsa, quatuor rationibus. Quarum prima est,
quod movere seipsum pertinet ad rationem vitae,
et est proprie animatorum: motu enim et sensu
discernimus animatum ab inanimato, ut dicitur
in I de Anima *. Manifestum est autem haec non
esse viva, seu animata. Non ergo movent seipsa.

7. Secunda ratio ponitur ibi: Ef facere sta-
re etc.: quae talis est. Quaecumque: movent se-
ipsa, possunt etiam sibi esse causa quietis; sicut
videmus quod animalia per suum appetitum mo-
ventur et stant. Si ergo gravia et levia moverent
seipsa motu naturali, possent facere stare seipsa ;
sicut si aliquis est sibi causa ambulandi, est etiam
sibi causa non ambulandi. Hoc autem videmus
esse falsum: quia huiusmodi non quiescunt extra
propria loca, nisi propter aliquam causam ex-
trinsecam prohibentem motum ipsorum. Ergo
non movent seipsa.

Sed quia * posset aliquis dicere quod huius-
modi, etsi non sint sibi causa standi extra propria
loca, sunt tamen sibi causa standi in propriis locis,
subiungit tertiam rationem ibi: Quare si in ipso
est etc.: quae talis est. Irrationabile est dicere, quod
illa quae movent seipsa, moveantur solum a seipsis
secundum unum motum, et non pluribus motibus:
quia quod movet seipsum, non habet motum de-
terminatum ab alio, sed ipsum sibi determinat
motum; et quandoque determinat sibi hunc mo-
tum, et quandoque alium. Unde est in potestate
eius quod movet seipsum quod determinet sibi
hunc vel illum motum. Si ergo gravia et levia

&) et terra... et ignis. — Alterum et om. IKQY ; utrumque om. P
ab. — qui est motus violentus om. codd.

Y) scilicet in his quae non movent seipsa. — scilicet in. corrumpunt

in sive vel sine AIKMSTVXYpC; sive in habent Pab, non om. AIMS
VYpKQX. —- Pro non à seipsis, non a seipso edd. a b, Venet. 1504,
1545 et codd. exc. FG.

* ostendit codd. ὁ
exc. T qui om.

* movetur AIKMS
TVXYZpL, move-
antur $L.

* Num. seq.

* Lect. seq.

*dicendum codd.
et a.

—....* Ostendit p.
— — * Lect. xit.

CAP. IV, LECT. VII

moverent seipsa, sequeretur quod si in potestate
ignis esset quod moveretur sursum, quod in po-
testate eius esset quod moveretur deorsum; quod
nunquam videmus accidere, nisi ex causa extrin-
seca. Non igitur movent seipsa.

Est autem sciendum *, quod istae duae rationes
sunt probabiles secundum ea quae apparent de
moventibus seipsa quae sunt apud nos, quae quan-
doque inveniuntur moveri hoc motu, quandoque
alio, quandoque etiam quiescere. Unde non dixit
impossibile est, sed irrationabile; quo modo lo-
quendi in probabilibus uti consuevit. Ostendet *

enim inferius *, quod si aliquid est movens se-

ipsum, in quo movens est omnino immobile, quod
illud semper movetur, et uno motu: sed tamen
hoc non posset dici in gravibus et levibus, in
quibus non est aliquid quod non moveatur per
se vel per accidens, cum etiam generentur et
corrumpantur.

8. Quartam rationem ponit ibi: Amplius quo-

389

modo etc.: quae talis est. Nullum continuum mo-
vet seipsum: gravia autem et levia sunt continua:
ergo nihil horum * movet seipsum. Quod autem
nullum continuum seipsum moveat, sic probat.
Quia movens ad motüm se habet, sicut agens ad
patiens: cum autem agens sit contrarium patienti,
necesse est quod dividatur id quod est aptum
natum agere, ab eo quod est aptum natum pati:
secundum ergo quod aliqua sunt non * contacta
ad invicem, sed sunt omnino unum et continuum
et quantitate et forma, secundum hoc non pos-
sunt pati ab invicem. Sic ergo sequitur quod nul-
lum continuum moveat seipsum, sed necesse est
quod movens dividatur ab eo quod movetur;
sicut apparet cum res inanimatae moventur ab
animatis, ut lapis a manu. Unde et in animalibus
quae movent seipsa, est magis quaedam colligatio
partium, quam perfecta continuatio: sic enim una
pars potest moveri ab alia, quod non invenitur
in gravibus et levibus.

* eorum BCDFGMN
ORVYZ.

* non sunt codd.,
ποῖ Om. d.

390

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

LECTIO OCTAVA

OSTENDITUR A QUO MOVEANTUR GRAVIA ET LEVIA,
ET CONCLUDITUR QUOD OMNIA QUAE MOVENTUR AB ALIO MOVENTUR

᾿Αλλὰ συμβαίνει καὶ ταῦτα ὑπό τινος ἀεὶ κινεῖσθαι" γέ-
voco δ᾽ ἂν φανερὸν διαιροῦσι τὰς αἰτίας. Ἔστι δὲ
xal ἐπὶ τῶν χινούντων λαβεῖν τὰ εἰρημένα" τὸ μὲν
γὰρ παρὰ φύσιν: αὐτῶν χινητιχαά ἐστιν, οἷον ὁ μο-
χλὸς οὐ φύσει τοῦ βάρους κινητιχός" cd δὲ φύσει,
οἷον τὸ ἐνεργείᾳ θερμὸν χινητικὸν τοῦ δυνάμει θερ-
μοῦ. Ὁμοίως δὲ xzi ἐπὶ τῶν ἄλλων τῶν τοιούτων.
Καὶ χινητὸν δ᾽ ὡσαύτως φύσει τὸ δυνάμει ποιὸν ἢ
ποσὸν ἢ ποῦ, ὅταν ἔχῃ τὴν ἀρχὴν τὴν τοιαύτην ἐν
αὑτῷ x«l μὴ κατὰ συμβεβηκός" εἴη dp ἂν τὸ αὐτὸ
καὶ ποιὸν καὶ ποσόν, ἀλλὰ θατέρῳ dusepés cup. pé-
βηχε καὶ οὐ καθ’ αὐτὸ ὑπάρχει. Τὸ δὴ πῦρ καὶ ἡ
γῆ κιγοῦνται ὑπό τινος βίᾳ μέν, ὅταν παρὰ φύσιν,
φύσει 8i, ὅταν εἰς τὰς αὐτῶν ἐνεργείας δυνάμει
ὄντα. :

᾿Επεὶ δὲ τὸ δυνάμει πλεοναχῶς λέγεται; τοῦτ᾽ αἴτιον
τοῦ μὴ φανερὸν εἶναι ὑπὸ τίνος τὰ τοιαῦτα κινεῖ-
ται; οἷον τὸ πῦρ ἄνω xol ἡ γῆ κάτω.

Ἔστι δὲ δυνάμει ἄλλως ὁ μανθάνων ἐπιστήμων καὶ ὁ
ἔχων ἤδη καὶ μὴ θεωρῶν" ἀεὶ δ᾽, ὅταν ἅμα τὸ ποιη-
τικὸν χαὶ τὸ παθητικὸν ὦσι, γίνεται ἐνίοτε ἐνεργείᾳ
τὸ δυνατόν, οἷον τὸ μανθάνον ἐκ δυνάμει ὄντος ἕτε-
gov γίνεται δυνάμει. 'O γὰρ ἔχων ἐπιστήμην μὴ
θεωρῶν δὲ δυνάμει ἐστὶν ἐπιστήμων πως, ἀλλ᾽ οὐχ
ὡς καὶ πρὶν μαθεῖν; Ὅταν δ᾽ οὕτως ἔχῃ, ἐὰν μή τι
χωλύῃ; ἐνεργεῖ καὶ θεωρεῖ, ἢ ἔσται ἐν τῇ ἀντιφάσει
καὶ ἀγνοίᾳ.

Ὁμοίως δὲ ταῦτ᾽ ἔχει καὶ ἐπὶ τῶν φυσικῶν: τὸ γὰρ
ψυχρὸν δυνάμει θερμόν: ὅταν δὲ μεταβάλῃ, ἤδη πῦρ,
καίει δέ, ἂν μή τι κωλύῃ καὶ ἐμποδίζῃ.

Ὁμοίως δ᾽ ἔχει καὶ περὶ τὸ βαρὺ “καὶ χοῦφον' τὸ γὰρ
χοῦφον γίνεται ἐχ βαρέος, οἷον ἐξ ὕδατος ἀήρ' τοῦτο
γὰρ δυνάμει. πρῶπον; καὶ ἤδη κοῦφον; καὶ ἐνεργήσει
Υ εὐθύς, ἐὰν μή τι κωλύῃ. ᾿Βνέργεια δὲ τοῦ χού-
φου τὸ ποῦ εἶναι καὶ ἄνω χωλύεται δ᾽, ὅταν ἐν τῷ
ἐναντίῳ τόπῳ ἢ. Καὶ τοῦθ᾽ ὁμοίως ἔχει καὶ ἐπὶ τοῦ
ποσοῦ χαὶ ἐπὶ τοῦ ποιοῦ.

Καίτοι τοῦτο ζητεῖται, διὰ τί ποτε κινεῖται εἰς τὸν
αὑτῶν τόπον τὰ κοῦφα χαὶ τὰ βαρέα. Αἴτιον δ᾽ ὅτι
πέφυχέ ποι; καὶ τοῦτ᾽ ἔστι τὸ χούφῳ χαὶ βαρεῖ
εἶναι, τὸ μὲν τῷ ἄνω, τὸ δὲ τῷ κάτω διωρισμένον.

Δυνάμιει δ᾽ ἐστὶ χοῦφον xal βαρὺ πολλαχῶς, ὥσπερ cl-
gna ὅταν τε γὰρ ἢ ὕδωρ, δυνάμει γέ πὼς ἐστὶ
κοῦφον’ xal ὅταν ἀήρ; ἔστιν ἔτι δυνάμει" ἐνδέχεται
γὰρ ἐμποδιζόμενον μὴ ἄνω εἶναι, ἀλλ᾽ ἐὸν ἀφαιρεθῇ
τὸ ἐμποδίζον, ἐνεργεῖ καὶ ἀεὶ ἀνωτέρω γίγνεται"
Ὁμοίως δὲ χαὶ τὸ ποιὸν εἰς τὸ ἐνεργείᾳ εἶναι μετα-
βάλλει" εὐθὺς γοὸρ θεωρεῖ τὸ ἐπιστῆμον, ἐὰν μή τι
κωλύῃ" καὶ τὸ ποσὸν ἐχτείνεται, ἐὰν μή τι κωλύῃ.
Ὁ δὲ τὸ ὑφιστάμενον xal χωλῦον κινήσας ἔστι μὲν
ὡς κινεῖ, ἔστι δ᾽ ὡς οὔ, olov ὁ τὸν κίονα ὑποσπά-
σας 7| ὁ τὸν λίθον ἀφελὼν ἀπὸ τοῦ ἀσχοῦ ἐν τῷ
ὕδατι" χατὰ συμβεβηκὸς γὰρ κινεῖ, ὥσπερ xal ἡ
ἀναχκλασθεῖσα σφαῖρα οὐχ ὑπὸ τοῦ τοίχου ἐχινήθη,

ἀλλ᾽ ὑπὸ τοῦ βάλλοντος. Ὅτι μὲν τοίνυν οὐδὲν τού-

των αὐτὸ χινεῖ ἑαυτό, δῆλον. ᾿Αλλὰ κινήσεως ἀρ-
χὴν ἔχει, οὐ τοῦ κινεῖν οὐδὲ τοῦ ποιεῖν ἀλλὰ τοῦ
πάσχειν.

δὴ πάντα τὰ κινούμενα ἢ φυσει κινεῖται ἢ παρὰ
φύσιν καὶ βίᾳ, καὶ τά τε βίᾳ καὶ παρὸ φύσιν πάντα
ὑπό τινος χαὶ ὑπ᾽ ἄλλου, τῶν δὲ φύσει πάλιν τὰ
θ᾽ ὑφ᾽ αὐτῶν κινούμενα ὑπό τινος κινεῖται καὶ τὰ

* Sed accidit et haec ab aliquo semper moveri: fiet autem
utique manifestum dividentibus causas, Est autem et
in moventibus accipere quae dicta sunt. Alia quidem
enim extra naturam ipsorum motiva sunt, ut vectis
non natura gravis motivus est; alia vero natura, ut

actu calidum motivum est potentia calidi. Similiter -

autem et in aliis huiusmodi est. Et mobile autem si-
militer natura, quod potentia quale aut quantum aut
ubi est, cum habeat principium huiusmodi in seipso,
et non secundum accidens. Erit enim idem et quantum
et quale: sed alteri alterum accidit, et non secundum

se existit. Ignis itaque et terra moventur ab alio; vio-

lentia quidem cum extra naturam, natura autem cum
in ipsorum actus, potentia entia.

* Quoniam autem quod potentia est, multipliciter dicitur,
haec causa est non esse manifestum a quo huiusmodi
moveantur, ut ignis sursum, terra vero deorsum.

Est autem potentia aliter addiscens sciens, et habens iam
scientiam et non considerans. Semper autem cum simul
activum et passivum sunt, fit aliquando actu quod in
potentia, ut addiscens; et ex potentia ente, alterum fit
potentia: habens enim scientiam, non considerans au-
tem, potentia est sciens quodammodo, sed non sicut et
ante addiscere. Cum autem sic se habeat, si aliquid
non prohibeat, operatur et considerat: aut erit in con-
tradictione et ignorantia.

Similiter autem haec se habent et in physicis. Frigidum
enim potentia est calidum: cum autem fuerit muta-
tum, iam ignis est; ardet autem, nisi aliquid prohibeat
et impediat. . ;

Similiter autem se habet et circa grave et leve: leve e
fit ex gravi, ut ex aqua aer. Haec enim potentia primum,
et iam leve operabitur mox, nisi aliquid prohibeat.
Actus autem levis est alicubi esse et sursum: prohi-

H
^N

betur autem cum in contrario loco sit. Similiter et hoc

se habet in quanto et quali.

Et tamen quaeritur hic quare in ipsorum locum moventur
gravia et levia. Causa autem est quia apta nata sunt,
et hoc est gravi et levi esse; hoc quidem eo quod
sursum, illud autem eo quod deorsum determinatum.

Potentia autem est leve et grave multipliciter, sicut dictum
est. Cumque enim sit aqua, potentia quodammodo est

leve: et cum aer, est adhuc in potentia; contingit enim

impeditum non sursum esse. Sed si auferatur impedi-
mentum, agit et semper sursum fit. Similiter autem et
quale ad actu esse mutat; mox enim considerat sciens,
nisi aliquid prohibeat: et quantum extenditur nisi ali-
quid prohibeat. Sustinens autem et prohibens movens,
est sicut movet, est autem sicut non, ut est columnam
divellens aut lapidem removens a vase in aqua. Secun-
dum accidens enim movet; sicut repercussa sphaera
non a pariete mota est, sed a proiiciente. Quod quidem
igitur nihil horum ipsum movet seipsum, manifestum
est: sed motus quidem habet principium, non movendi
neque faciendi, sed patiendi.

* Si igitur omnia quae moventur, a natura moventur, aut
extra naturam et violentia; et quae vi et extra naturam
omnia, a quodam et ab alio; eorum autem quae na-
tura, iterum quaecumque a seipsis moventur, ab aliquo

* Seq. cap. 1V. —
ext. 3t. — ]
dst. *5

tTenngns

* "Text. 35...

YT ep nq. o eoe CR RR

Y

n

Ξε ἐδ τὴ

. * Num. 8.

: E * Num. seq.

τ" sit ra; multi
— «odd. aequiv.
— * moveretur co-

CAP. IV, LECT. VIII

αὑτῶν, οἷον τὸ κοῦφα x«i τὸ βαρέα (ἢ ydp
—-— -Ὁ - ,
τοῦ γεννήσαντος χαὶ ποιήσαντος κοῦφον ἢ βαρύ,
μεῖς

o9 τὸ ἐμποδίζοντα καὶ χωλύοντα λύσαντος);
πᾶντα ἂν τὰ κινούμενα ὑπό τινος κινοῖτο.

ΘΥΝΟΡΒΙΒ. — 1. Argumentum et divisio textus. - Quaedam di-
visio causarum moventium. Sicut eorum quae moventur, quae-
dam secundum naturam moventur, quaedam extra naturam (cf.
lect. praec. num. 2), ita in moventibus quaedam movent extra
naturam, quaedam naturaliter seu secundum naturam. Sicut au-
tem id quod est in actu naturaliter movet, ita id quod est in
potentia naturaliter movetur. - Ad hoc vero quod aliquid matu-
raliter moveatur, sufficit quod sit in eo per se et non secundum
accidens principium passivum motus, seu potentia secundum
quam est mobile. - Quia ergo quod est in potentia naturaliter
movetur ab eo quod est in actu, et nihil secundum idem est in
potentia et in actu, sequitur quod neque gravia et levia neque
aliquid aliud moveatur a seipso, sed ab alio; sive moveatur per
violentiam, sive naturaliter moveatur. -- 2. Textus subdivisio. —
Ut cognoscatur a quo gravia et levia moveantur motu naturali,
oportet cognoscere quot modis dicitur aliquid esse in potentia. —
3. Aliter ergo dicitur esse in potentia id quod est in potentia
ad ipsum actum primum, seu quod nondum habet formam per
quam operetur; et aliter id quod iam 1n actu primo existens,
est adhuc in potentia ad actum secundum. Ex prima autem po-
tentia reducitur aliquid in secundam, cum activum suo passivo
applicatur: sed quando aliquid iam habet formam quae est prin-
cipium operandi, non oportet quod reducatur im actum secun-
dum per aliquod agens; sed statim per seipsum operatur, nisi
sit aliquid prohibens. — Manifestantur haec in intellectu nostro,
qui quandoque est in potentia ad ipsum habitum scientiae;
quandoque habens habitum scientiae est adhuc in potentia, quia

xw ostquam ostendit quod gravia et le-
(e via non movent seipsa, hic ostendit
M a quo moveantur. Et primo ostendit
/^a quo moveantur; secundo concludit
principale intentum , ibi: 81 igitur omnia quae
moventur * etc. Circa primum duo facit: primo
ostendit quod naturaliter moventur ab aliquo; se-
cundo inquirit a quo moveantur, ibi: Quoniam
autem quod potentia * etc.

Dicit ergo primo, quod etsi gravia et levia non
moveant seipsa, tamen moventur ab aliquo. Et
hoc potest.'manifestari, si distinguantur causae
moventes. Sicut enim in his quae moventur, est
accipere quaedam secundum naturam moveri,
et quaedam extra naturam; ita et in moventibus
quaedam movent extra naturam, ut vecíiis, idest
baculus, qui * non naturaliter motivus est corporis
gravis, puta lapidis; quaedam vero movent se-
cundum naturam, sicut quod est actu. calidum

EON
/Á

naturaliter movet id quod secundum suam natu-

ram est potentia calidum ; et similiter est in aliis
talibus. Et sicut quod est in actu naturaliter movet,
ita id quod est in potentia naturaliter movetur,
vel secundum qualitatem, vel secundum quantita-
tem, vel secundum ubi. - Et quia in secundo * di-
xerat quod ila moventur naturaliter , quorum
principium motus in ipsis est per se, et non
secundum accidens; ex quo posset videri quod
id quod est in potentia tantum calidum, cum fit *
calidum, non movetur * naturaliter, tanquam
principio activo motus exterius existente: quasi ad

391

moventur, et quae non a seipsis, ut levia et gravia
(aut enim a generante et faciente leve et grave, aut
ab eo quod impedientia et prohibentia solvit): omnia
ergo quae moventur, ab aliquo movebuntur.

actualiter non considerat, vel propter impedimentum. vel propter
electionem voluntatis. — 4. Manifestatur idem in qualitatibus.
Corpus actu frigidum est potentia calidum; sed si per trans-
mutationem accipiat formam ignis, tunc actu habet virtutem
calefaciendi, et statim calefacit, nisi aliquid impediat. — 5. Idem
mánifestatur in motu locali gravium et levium: aqua ex. gr. est
in potentia levis; sed postquam conversa est in aerem, tunc est
levis in actu, et statim, nisi sit impedimentum, habet operatio-
nem suam, secundum quam tendit in actum suum, qui est esse
sursum. — Idem dicendum de motu secundum qualitatem vel
quantitatem. — 6. Quaerere ergo quare grave moveatur deorsum,
idem est ac quaerere quare sit grave: haec est enim ratio gravis,
habere naturalem aptitudinem ad hoc quod sit deorsum. Unde
quod facit ipsum grave, facit ipsum moveri deorsum. Eadem ratio
est de levi. - 7. Cum ergo omne quod est in potentia, moveatur
ab eo quod est in actu; et cum dupliciter aliquid sit in potentia
grave vel leve, nimirum aut quia nondum habet naturam gravis
vel levis, aut quia habens talem naturam impeditur ne habeat
suum proprium actum: idcirco generans, quod dat formam ad
quam sequitur talis inclinatio, est per se movens gravia et levia;
removens autem prohibens est movens per accidens. -- Nullum
ergo grave vel leve movet seipsum. Motus tamen eorum est na-
turalis, quia habent in se principium motus; non quidem acti-
vum, sed passivum, quod est potentia ad talem actum. — 8. Con-
cluditur principale intentum, nempe quod omnia quae moventur,

moventur ab aliquo alio, quod est vel movens intrinsecum vel :

extrinsecum. :

hane obiectionem excludendam subiungit: cum
habeat principium huiusmodi in seipso, et non se-
cundum accidens; quasi dicat quod ad hoc quod
motus sit naturalis, sufficit quod Auiusmodi prin-
cipium, scilicet potentia, de qua fecerat mentio-
nem, sit in eo quod movetur, per se et non per *
accidens; sicut scamnum. est potentia combusti-
bile, non inquantum est scamnum, sed inquan-
tum est lignum. Unde hoc quod dixerat, non
secundum accidens, exponens, subdit quod con-
tingit ^ idem subiectum esse et quantum et quale,
sed unum eorum per accidens se habet ad aliud,
et non per se: quod ergo est potentia quale, est
etiam potentia quantum, sed per accidens. - Quia
igitur quod est in potentia, naturaliter movetur
ab alio quod est in actu: nihil autem secundum
idem est potentia et actu: sequitur quod neque
ignis neque terra neque aliquid aliud moveatur
a se, sed ab alio. Moventur * quidem ignis et
terra ab alio, sed per violentiam, cum motus
eorum est extra naturalem ipsorum potentiam:
sed naturaliter moventur, cum moventur in actus
proprios, ad quos sunt in potentia secundum
suam naturam.

2. Deinde cum dicit: Quoniam autem quod
potentia etc., ostendit a quo moveantur: et quia
quod est in potentia movetur ab eo quod est in
actu, primo distinguit potentiam; secundo ex hoc
ostendit a quo huiusmodi moveantur, ibi: Poten-
lia autem est leve* etc. Circa primum tria facit:
primo ostendit necessarium esse cognoscere quot

αὐ Unde hoc quod dixerat... quod contingit. — Ita legunt codd. et
a b. Ed. Ven. 1504 nostrum unicum versum textus Arist. dividit in duos,
incipiendo alterum cum istis verbis, Et non secundum accidens; quem
versum integrum inserit inter verba s. Th. Unde hoc quod dixerat et
exponens subdit, modo quo consuevit haec ed. textum Arist. commento

5. Th.' interponere. Editio Ven. 1545 et sequentes similiter duos versus
in textu Arist. efficiunt; sed secundum incipiunt per verba Erit enim
idem, ipsumque ponunt post verba exponens subdit; deinde, continuando
commentarium s. Th. verba Ef dicit ante quod contingit introducunt:
eaedem pro quod dixerat non, quod dixerat et non.

*

secundum Ὁ ΘΗ
NORZ.

* Moveretur AIK
QsxYpL et ὦ.

* Num. 7.

* Num. seq.
* Num. 6.

* moveantur BD
FGHNRZ.

* Num. seq.

* Num. 5.

* principio AIK
va.

* existente Bpca ,
ex ente cet. et a,
* et Pab.

* adiungitur ppt
a b.

* Num. praec,

* locali om. rab.

* Hoc p.

392

modis aliquid dicitur esse in potentia; secundo
manifestat, ibi: Est autem potentia * etc.; tertio
solvit ex hoc quandam. quaestionem , ibi: Et ta-
men quaeritur * etc. Dicit ergo primo, quod ideo
non. est manifestum a quo gravia et levia moven-
tur * suis motibus naturalibus, ut puta ignis sur-
sum et terra deorsum, quia ens in potentia dici-
tur multipliciter.

3. Deinde cum dicit: Est autem. potentia etc.,
distinguitur esse in potentia: et primo in intellectu;
secundo in qualitate, ibi: Similiter autem haec
se habent * etc.; tertio in motu locali, ibi: Simili-
ter autem se habet * etc. Dicit ergo primo, quod
aliter est in potentia ad scientiam ille qui addi-
scit et nondum habet habitum scientiae, et ille qui
iam habet habitum scientiae sed non considerat
utens habitu. Ex prima autem potentia in secun-
dam reducitur aliquid, cum activum suo passivo *
coniungitur; et tunc passivum per praesentiam
activi fit in tali actu, qui adhuc est in potentia; si-
cut addiscens per actionem docentis reducitur de
potentia in actum, cui actui coniungitur altera po-
tentia. Et sic existens*in prima potentia, fit in alia
potentia: quia iam habens scientiam, sed * non con-
siderans, quodammodo est in potentia. ad actum
scientiae, sed non eodem modo, sicut antequam
addisceret. Ergo de prima potentia reducitur in
actum cui coniungitur * secunda potentia, per ali-
quod agens, scilicet per docentem. Sed quando
sic se habet quod habet habitum scientiae, non
oportet quod reducatur in secundum actum per
aliquod agens, sed statim per seipsum operatur
considerando, nisi sit aliquid prohibens, puta oc-
cupatio vel infirmitas aut voluntas. Vel si non
impeditus non posset considerare, tunc non esset
in habitu scientiae, sed in eius contrario, scilicet
in ignorantia.

4. Deinde cum dicit: Similiter autem haec etc.,
manifestat idem in qualitatibus. Et dicit quod sicut
dictum est* de potentia ad sciendum in anima,
ita est etiam in corporibus naturalibus. Corpus
enim cum est actu frigidum, est potentia calidum,
sicut ignorans est potentia sciens: sed cum fue-
rit productum per transmutationem ut habeat for-
mam ignis, tunc iam est ignis in. actu, habens
virtutem operandi; et operatur statim comburendo,
nisi aliquid prohibeat in contrarium agendo, vel
qualitercumque aliter impediat, puta subtrahendo
combustibile; sicut dictum est quod postquam
aliquis addiscendo factus est sciens, statim con-
siderat, nisi aliquid impediat.

5. Deinde cum dicit: Similiter autem se habet et
circa grave etc., manifestat idem in motu locali *
gravium et levium. Et dicit quod similiter leve fit
ex gravi, sicut calidum ex frigido; ut puta cum
aer, qui est levis, fit ex, aqua, quae est gravis.
Haec * ergo, scilicet aqua, primo est in potentia
levis, et postmodum fit levis in actu; et tunc sta-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

tim habet operationem suam, nisi aliquid prohi-
beat. Sed iam levis existens comparatur ad lo-
cum * sicut potentia ad actum (actus enim levis,
inquantum huiusmodi, est esse in aliquo loco de-
terminato, scilicet * sursum): sed prohibetur ne sit
sursum, per hoc quod est in contrario loco, sci-
licet * deorsum, quia non potest esse simul in duo-
bus locis: unde illud quod detinet leve deorsum,
prohibet ipsum esse sursum. Et sicut dictum est
in motu locali, ita etiam dicendum est de motu
secundum quantitatem vel qualitatem.

6. Deinde cum dicit: Et tamen quaeritur etc.,
solvit quandam quaestionem secundum praemis-
sa*, Licet enim actus levis sit esse sursum, tamen
a quibusdam quaeritur quare gravia et levia mo-
ventur in propria loca. Sed causa huius est, quia
habent naturalem EY ubi ad talia loca. Hoc
enim est esse leve ^, habere aptitudinem ad hoc
quod sit sursum: et haec est etiam ratio gravis,
habere aptitudinem ad hoc quod sit deorsum.
Unde nihil est aliud quaerere quare grave mo-
vetur deorsum, quam quaerere quare est grave.
Et sie illud idem quod facit ipsum grave 7, facit
ipsum moveri deorsum.

7. Deinde cum dicit: Potentia autem est leve etc.,
ex praemissis ostendit quid moveat gravia et le-
via. Et dicit quod cum id quod est in potentia,
moveatur ab eo quod est in actu, sicut dictum
est *, considerandum est quod multipliciter dicitur
aliquid esse in potentia leve vel grave. Uno enim
modo, cum adhuc est aqua, est in potentia ad
leve: alio autem modo, cum iam ex aqua factus
est aer, est tamen adhuc in potentia ad actum le-
vis, quod est esse sursum, sicut habens habitum *
scientiae et non considerans, adhuc dicitur esse
in potentia; contingit enim quod id quod est leve?,
impediatur ne sit sursum. Si ergo auferatur illud
impedimentum, statim agit ad hoc quod sit sur-
sum ascendendo; sicut etiam dictum est * in qua-
litate, quod quando est quale in actu, statim ten-
dit in suam actionem; sicut ille qui est sciens,
statim considerat, nisi aliquid prohibeat. Et simi-
liter in motu quantitatis: quia ex quo facta est
additio quanti ad quantum, statim sequitur exten-
sio in corpore augmentabili, nisi aliquid prohi-
beat. Sic ergo patet quod illud quod movet, idest
removet, hoc quod est prohibens et sustinens,
idest detinens, quodammodo movet et quodam-
modo non movet: puta si columna sustineat ali-
quod grave, et sic impediat ipsum descendere, ille
qui divellit columnam, quodammodo dicitur mo-
vere grave columnae superpositum *; et similiter
ille qui removet lapidem qui impedit aquam ef-
fluere a vase, dicitur quodammodo movere aquam.
Dicitur enim movere per accidens, et non per
se: sicut si sphaera, idest pila, repercutiatur a.pa-
riete, per accidens quidem mota est a pariete,
non autem per se; sed à primo proiiciente per

8) esse leve. — esse levi edit. b et Venet. 1504, 1545, esse levis P
et Venet. 1551, 1552; ad talia... aptitudinem omittunt ACHIKMQT
VXYa.

Y) illud idem quod facit ipsum grave. - Pb; illud secundum quod

facit ipsum grave ACIKMQTVXYa, illud secundum quod facit ipsum
esse grave HNRZpF, illud quod facit ipsum esse gl BDGLOSsF.

8) quod est leve. — quod non est leve AIVXYpCKO, forte corrupte
pro quod iam est leve quod habent HFLNRSZ.,

* aliquid codd.
et ab.

2

* idest edd. ab.
et codd. exc. pr. ——

* idest c.

* Num. praec.

* Num. t, 2.

* Num. 4.

* supposito P.

"
[:

Kop d DART oe PRU OR οὶ «ὧὦὁἱ κου qa

Ee

ano Suri tsp oni pt a

τῷ

CAP. IV, LECT. VIII

se mota est*. Paries enim non dedit ei aliquem
impetum ad motum, sed proiiciens: per accidens
autem fuit, quod dum a pariete impediretur ne
secundum impetum ferretur, eodem impetu ma-
nente, in contrarium motum resilivit. Et similiter
ille qui divellit columnam, non dat gravi superpo-
sito * impetum vel inclinationem ad hoc quod sit
deorsum: hoc enim habuit a primo generante, quod
dedit ei formam quam sequitur.talis inclinatio. Sic
igitur generans est per se movens gravia et levia,
removens autem prohibens per accidens.
Concludit igitur manifestum esse ex dictis, quod
nihil horum, scilicet gravium et levium, movet
seipsum: sed tamen motus eorum est naturalis,
quia habent principium motus in seipsis; non qui-
dem principium motivum aut activum, sed princi-
pium passivum, quod est potentia ad talem actum.
Ex quo patet contra intentionem Philosophi esse,
quod in materia sit principium activum, quod qui-
dam dicunt esse necessarium ad hoc quod sit
motus naturalis: sufficit enim ad hoc passivum
principium, quod est potentia naturalis ad actum.

393

8. Deinde cum dicit: Si igitur omnia quae mo-
ventur etc., concludit conclusionem principaliter
intentam in toto capitulo. Et dicit quod si hoc
verum est, quod omnia quae per se moventur,
aut moventur secundum naturam, aut extra na-
turam et per violentiam; et de illis quae mo-
ventur per violentiam, manifestum est quod omnia
moventur non solum a quodam movente, sed
etiam a movente alio * extrinseco; et iterum inter
ea quae moventur secundum naturam, quaedam
moventur a seipsis, in *quibus manifestum est quod
moventur ab aliquo, non quidem extrinseco, sed
intrinseco; quaedam etiam sunt quae moventur
secundum naturam, non tamen a seipsis, sicut
gravia et levia, et haec etiam ab aliquo moven-
tur, ut ostensum est (quia aut moventur per se
a generante, quod facit ea esse gravia et levia;
aut moventur per accidens ab eo quod solvit,
idest removet, ea quae impediunt vel removent *
naturalem motum): sic ergo patet quod omnia
quae moventur, moventur ab aliquo vel intrinseco
motore vel extrinseco, quod dicit ab alio moveri.

t) d primo proiiciente per se mota est.— a primo prohibente AIK
LMSVXpC et editio a; per se mota est omittunt etiam ceteri codices,
editio b et Venet. 1504.

C) vel removent.— Ita pY, vel removet Pb, vel prohibent FQSL, vel
quae movent HNpG, vel quod movent R, vel quae promovent sG, vel
promovent cet. et a.

Opp. D. Tuoxaz T. II.

5o

* et add. pGuonz:

* de codd.

394 PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

LECTIO NONA

i

OSTENDITUR NON ESSE POSSIBILE QUOD IN INFINITUM ALIQUID MOVEATUR AB ALIO -
ITEM NON ESSE NECESSARIUM QUOD OMNE MOVENS MOVEATUR

Τοῦτο δὲ διχῶς" ἢ γὰρ οὐ δὲ αὐτὸ τὸ κινοῦν, ἀλλὰ
δέ ἕτερον ὃ κινεῖ τὸ κινοῦν, ἢ δὲ αὐτό; καὶ τοῦτο
ἢ πρῶτον μετὰ τὸ ἔσχατον ἢ διὰ πλειόνων, olov ἡ
βακτηρία κινεῖ τὸν λίθον “καὶ κινεῖται ὑπὸ τῆς xi
ρὸς χινουμένης ὑπὸ τοῦ ἀνθρώπου, οὗτος δ᾽ οὐκέτι
τῷ ὑπ᾽ ἄλλου κινεῖσθαι.

ἤλμφω δηὴ χινεῖν φαμέν, καὶ τὸ τελευταῖον καὶ τὸ πρῶ-
τον τῶν κινούντων, ἀλλο μᾶλλον τὸ πρῶτον" ἐχεῖνο
γὰρ χινεῖ τὸ τελευταῖον, ἀλλ᾽ οὐ τοῦτο τὸ πρῶτον,
χαὶ ἄνεν μὲν τοῦ πρώτου τὸ τελευταῖον οὐ κινήσει,
ἐχεῖνο δ᾽ ἄνευ τούτου, οἷον ἡ βακτηρία οὐ κινήσει

ἢ κινοῦντος τοῦ ἀνθρώπου.

Ei δὴ ἀνάγκη πᾶν τὸ κινούμενον ὑπό τινός τε χινεῖ-
σθαι, καὶ ἢ ὑπὸ χινουμένου ὑπ’ ἄλλου ἢ μή; καὶ εἰ
μὲν ὑπ᾽ ἄλλου χινουμένου, ἀνάγκη τι εἶναι χινοῦν
ὃ οὐχ ὑπ᾽ ἄλλου πρῶτον" εἰ δὲ τοιοῦτο τὸ πρῶτον;
οὐχ ἀνάγκη θάτερον (ἀδύνατον γὰρ εἰς ἄπειρον ἰέναι
τὸ κινοῦν χαὶ τὸ κινούμενον ὑπ᾽ ἄλλου αὐτό" τῶν
γὰρ ἀπείρων οὐκ ἔότιν οὐδὲν πρῶτον); εἰ οὖν ἅπαν
μὲν τὸ κινούμενον ὑπό τινος χινεῖται, τὸ δὲ πρῶτον
κινοῦν κιγεῖται μέν, οὐχ ὑπ᾽ ἄλλου δέ, ἀνάγκη αὐτὸ
ὑφ᾽ αὑτοῦ χινεῖσθαι.

Ἔτι δὲ xai ὧδε τὸν αὐτὸν τοῦτον λόγον ἔστιν ἐπελ-
θεῖν. Πᾶν γὰρ τὸ κινοῦν τί τε κινεῖ xal τινί. Ἢ γὰρ
αὑτῷ κινεῖ τὸ χινοῦν ἢ ἄλλῳ; olov ἄνθρωπος ἢ αὖ-
τὸς ἢ τῇ βακτηρίᾳ, καὶ ὁ ἄνεμος κατέβαλεν ἢ αὖ-
τὸς ἢ ὁ λίθος ὃν ἔωσεν. ᾿Αδύνατον δὲ κινεῖν ἄνευ
τοῦ αὐτὸ αὐτῷ κινοῦντος τὸ ᾧ χινεῖ: ἀλλ᾽ εἰ μὲν
αὐτὸ αὐτῷ χινεῖ, οὐχ ἀνάγχη ἄλλο εἶναι ᾧ χινεῖ-
ἂν δὲ d ἕτερον τὸ ᾧ κινεῖ, ἔστι τι ὃ κινήσει, οὐ
τινί, ἀλλ᾽ αὐτῷ: ἢ εἰς ἄπειρον εἶσιν. Εἰ οὖν χινού-
μενόν τι κινεῖ, ἀνάγχη στῆναι χαὶ μὴ εἰς ἄπειρον
ἰέναι" εἰ γὰρ ἡ βακτηρία κινεῖ τῷ κινεῖσθαι ὑπὸ τῆς
χειρὸς, ἡ χεὶρ κινεῖ τὴν βακτηρίαν" εἰ δὲ ταύτην
ἄλλο κινεῖ, καὶ ταύτην ἕτερόν τι τὸ κινοῦν. Ὅταν
δή τινι κινῇ ἀεὶ ἕτερον, ἀνάγχη εἶναι πρότερον τὸ
αὐτὸ αὐτῷ κινοῦν. Εἰ οὖν χινεῖται μὲν τοῦτο, μὴ
ἄλλο δὲ τὸ κινοῦν αὐτό, ἀνάγκη αὐτὸ αὐτὸ κινεῖν"
ὥστε καὶ κατὰ τοῦτον τὸν λόγον ἤτοι εὐθὺς τὸ χι-
νούμενον ὑπὸ τοῦ αὐτὸ αὐτῷ, κινοῦντος κινεῖται; T
ἔρχεταί ποτε εἰς τὸ τοιοῦτον.

3 M] - , , * - 3 *

Πρὸς δὲ τοῖς εἰρημένοις χαὶ càs σχοποῦσι ταὐτὰ συμ.-
βήσεται ταῦτα. Εἰ γὰρ ὑπὸ κινουμένου κινεῖται τὸ
κινούμενον πᾶν, ἦτοι τοῦτο ὑπάρχει τοῖς πράγμασι
χατὰ συμβεβηκός, ὥστε χινεῖ μὲν χινούμενον, οὐ
μέντοι διοὶ τὸ κινεῖσθαι αὐτὸ ἀεί, ἢ οὔ, ἀλλὰ καθ᾽
αὐτό.

Πρῶτον μὲν οὖν εἰ χατὸὰ συμβεβηκός, οὐκ ἀνάγχη κι-
νεῖσθαι τὸ χινούμενον. Εἰ δὲ τοῦτο, δῆλον ὡς ἐνὸδέ-
χεταί ποτε μηδὲν κινεῖσθαι τῶν ὄντων" οὐ γὰρ ἀνάγ-
χαῖον τὸ συμβεβηχός, ἀλλ᾽ ἐνδεχόμενον μὴ εἶναι.
"Edw οὖν θῶμεν τὸ δυνατὸν εἶναι, οὐδὲν ἀδύνατον
συμβήσεται, ψεῦδος δ᾽ ἴσως. ᾿Αλλὰ τὸ χίνησιν μὴ
εἶναι ἀδύνατον" δέδεικται γὰρ πρότερον ὅτι ἀνάγχη
χίνησιν ἀεὶ εἶναι.

Καὶ εὐλόγως δὲ τοῦτο συμβέβηκε: τρία γὰρ ἀνάγκη
εἶναι, τό τε χινούμενον καὶ τὸ χινοῦν καὶ τὸ ᾧ χι-
νεῖ, Τὸ μὲν οὖν χινούμενον ἀνάγχη pi χινεῖσθαι,
xiwety δ᾽ οὐχ ἀνάγκη’ τὸ δ᾽ ᾧ κινεῖ, καὶ κινεῖν xal
κινεῖσθαι’ συμμεταβάλλει γὰρ τοῦτο ἅμα καὶ κατὰ
τὸ αὐτὸ τῷ κινουμένῳ ὄν. Δῆλον δ᾽ ἐπὶ τῶν κατὰ
τόπον κινούντων’ ἅπτεσθαι γὰρ ἀλλήλων ἀνάγχη

* Hoc autem dupliciter: aut enim non propter seipsum * Cep Y i

est movens, sed propter alterum quod movet movens;
aut propter ipsum. Et hoc aut movens ex se proximum
post ultimum; aut per plura media, ut baculus movet
lapidem, et movetur a manu mota ab homine, hic
autem non amplius eo quod ab alio moveatur. .
Utraque igitur movere dicimus, et primum et ultimum
moventium, sed magis primum. Illud enim movet ulti-
mum, sed non hoc primum; et sine primo quidem
ultimum non movebit, illud autem sine hoc, ut baculus
non movebit nisi moveatur ab homine. | gi dap

: ; i ουδὲ
" 1 - 3 fiM :
* Si ergo necesse est omne quod movetur ab aliquo mo * Text. 34.

et aut ab eo quod movetur ab alio, aut non. Et si à

alio quidem quod movetur, necesse aliquid esse movens
primum quod non ab alio: si autem huiusmodi est
primum, non necesse est esse alterum. Impossibile enim
est in infinitum abire movens et quod movetur ab alio
ipsum: infinitorum enim non est aliquid primum. 81
ergo omne quod movetur ab aliquo. movetur; primum
autem movens movetur quidem, non autem ab alio:
necesse est ipsum a seipso moveri. i

* Amplius autem et sic ipsam hanc eandem rationem est * Text. 35.

aggredi. Omne enim movens aliquid quidem movet
etaliquo: aut enim seipso movens movet aut alio, ut
homo seipso aut baculo, aut ventus proiecit aut ipse
aut lapis quem movit. Impossibile autem est movere
sine ipsum movente id quo movet: sed si ipsum seipso
movet, non necesse est aliud esse quo movet. Si vero
sit alterum id quo movet, est aliquid quod movebit
non quodam alio sed seipso; aut in infinitum abibit.
Si ergo quod movetur aliquid movet, necesse est stare
et non in infinitum ire. Si enim baculus movet eo quod
movetur a manu, et manus movet baculum; si autem
et hanc aliud. movet, et hanc alterum aliquod. movens
est. Cum itaque aliquo moveatur semper alterum, ne-
cesse est prius ipsum per seipsum movens esse. Si igitur
movetur quidem hoc, non aliud autem movens ipsum,
necesse ipsum seipsum movere. Quare et secundum
hanc rationem, quod movetur aut mox ab ipso mo-
vente movebitur, aut venit aliquando in huiusmodi,

* Ad dicta autem et sic intendentibus contingent eadem * Text. 36.

haec. Si enim ab eo quod movetur movetur omne
quod movetur, aut hoc rebus existit secundum accidens,
ut moveat quidem quod movetur, non tamen propter
id quod movetur ipsum; aut non, sed per se.

Primum quidem igitur, si secundum accidens, non necesse
est moveri quod movetur. Si autem hoc est, manifestum
est quod contingit aliquando moveri nihil eorum quae
sunt: non enim necessarium est accidens, sed contingit
non esse. Si ergo ponamus possibile esse, nullum im-
possibile accidit; falsum autem fortassis: mótum autem
impossibile est non esse. Ostensum enim prius est hoc,
quoniam necesse est motum semper esse.

* Et rationabiliter hoc accidit. Tria enim est necesse esse: * Text. 35. — —

quod movetur, et movens, et quo movet, Quod igitur
movetur, necesse quidem moveri, movere autem non
necesse est; sed quo movet, et movere et moveri: com- .
municat enim simul hoc, et secundum idem existens
ei quod movetur. Manifestum autem est in moventibus
secundum locum: tangere enim necesse ad invicem

M
P4

CAP. V, LECT; IX 395

μέχρι τινός" τὸ δὲ χιϑοῦν οὕτως ὥστ᾽ εἶναι μὴ ὠ
χινεῖ, ἀκίνητον. ᾿Επεὶ δ᾽ ὁρῶμεν τὸ ἔσχατον, ὃ χι-
γεῖσθαι μὲν δύναται, χινήσεως δ᾽ ἀρχὴν οὐχ ἔχει,
x«l ὃ χινεῖται μέν, οὐχ ὑπ᾽ ἄλλου δέ, ἀλλ᾽ ὑφ᾽ αὐ-
τοῦ, εὔλογον, ἵνα μὴ ἀνάγκαῖον εἴπωμεν, καὶ τὸ
τρίτον εἶναι ὃ χινεῖ ἀχίνητον ὄν. SAT
Διὸ καὶ ᾿Αναξαγόρας ὀρθῶς λέγει; τὸν νοῦν ἀπαθῆ φά-
σχων x«i ἀμιγῆ εἶναι, ἐπειδήπερ κινήσεως ἀρχὴν
αὐτὸν ποιεῖ εἶναι: οὕτω γὰρ ἂν μόνως κινοίη ἀχίνη-
τὸς ὧν καὶ χρατοίη ἀμιγὴς ὦν. . ra ὃς
᾿Αλλὰ μὴν εἰ μὴ κατὰ συμβεβηκὸς ἀλλ᾽ ἐξ ἀνάγκης κι-
* νεῖται τὸ κινοῦν, εἰ δὲ μὴ κινοῖτο; οὐχ ἂν κινοίη;
ἀνάγκη τὸ κινοῦν, ἡ κινεῖται, ἤτοι οὕτω χινεῖσθαι,
ὥστε κατὰ τὸ αὐτὸ εἶδος τῆς χινήσεως, ἢ καθ᾽
ἕτερον.
Λέγω δ᾽ ἤτοι τὸ θερμαῖνον καὶ αὐτὸ θερμαίνεσθαι, καὶ
τὸ ὑγιάζον ὑγιάζεσθαι, καὶ τὸ φέρον φέρεσθαι" ἢ τὸ
ὑγιάζον φέρεσθαι, τὸ δὲ φέρον αὔξεσθαι. i
᾿Αλλὰ φανερὸν ὅτι ἀδύνατον: δεῖ ydp μέχρι τῶν ἀτό-
μων διαιροῦντα λέγειν; οἷον εἴ τι Ot ἄσχει γεωμε-
τρεῖν, τοῦτο διδάσκεσθαι γεωμετρεῖν τὸ αὐτό, ἢ εἰ
ῥιπτεῖ, ῥιπτεῖσθαι τὸν αὐτὸν τρόπον τῆς ῥίψεως" 7
οὕτω μὲν μή, ἄλλο δ᾽ ἐξ ἄλλου γένους, olov τὸ φέ-
ρον μὲν αὔξεσθαι, τὸ δὲ τοῦτο αὖξον ἀλλοιοῦσθαι
ὑπ᾿ ἄλλου, τὸ δὲ τοῦτο ἀλλοιοῦν ἑτέραν τινὰ κι-
γεῖσθαι κίνησιν. ᾿Αλλ᾽ ἀνάγκη στῆναι" πεπερασμέναι
do αἱ κινήσεις. Τὸ δὲ πάλιν ἀνακάμπτειν xal τὸ
ἀλλοιοῦν φάναι φέρεσθαι τὸ αὐτὸ ποῖειν ἐστὶ κἂν
εἰ εὐθὺς ἔφη τὸ φέρον φέρεσθαι καὶ διδάσκεσθαι τὸ
διδάσκον. Δῆλον γὰρ ὅτι χινεῖται καὶ ὑπὸ τοῦ ἀγω-
τέρω χινοῦντος τὸ χινούμενον πᾶν, καὶ μᾶλλον ὑπὸ
τοῦ προτέρου τῶν κινούντων. AXXd μιὴν τοῦτο γε
ἀδύνατον: τὸ διὸδάσχον γὰρ συμβαίνει μανθάνειν, ὧν
τὸ μὲν μὴ ἔχειν τὸ δ᾽ ἔχειν ἐπιστήμην ἀνάγκαϊον.
τι δὲ μᾶλλον τούτων ἄλογον, ὅτι συμβαίνει πᾶν τὸ
χινητικὸν χινητόν. εἴπερ ἅπαν ὑπὸ κινουμένου χι-
γεῖτα! τὸ χινούμενον' ἔσται γὰρ κινητόν, ὥσπερ εἴ
τις λέγοι πᾶν τὸ ὑγιαστικὸν χαὶ ὑγιαάζον ὑγιαστὸν
εἶναι, καὶ τὸ οἰκοδομητικὸν οἰκοδομητόν, ἢ εὐθὺς ἢ
διὰ πλειόνων " λέγω δ᾽ olov εἰ κινητὸν μὲν ὑπ᾽ ἀἄλ-
λου πᾶν τὸ κινητιχόν,. ἀλλ᾽ οὐ ταύτην τὴν κίνησιν
χινητόν, ἣν κινεῖ τὸ πλησίον, ἀλλ᾽ ἑτέραν, οἷον τὸ
ὑγιαστικὸν μαθητόν: ἀλλὰ τοῦτο ἐπαναβαῖνον ἥξει
ποτὲ εἰς τὸ αὐτὸ εἶδος, ὥσπερ εἴπομεν πρότερον.

Τὸ μὲν οὖν τούτων ἀδύνατον, τὸ δὲ πλασματῶδες".

ἄτοπον γὰρ τὸ ἐξ ἀνάγκης τὸ ἀλλοιωτιχὸν αὐξητὸν
εἶναι. Οὐχ ἄρα ἄναάγχη ἀεὶ κινεῖσθαι τὸ κινούμενον
ὑπ᾽ ἄλλου, καὶ τούτου χινουμένου: στήσεται ἄρα.
Ὥστε ἤτοι ὑπὸ ἠρεμοῦντος χινήσεται τὸ χινούμενον
πρῶτον; ἢ αὐτὸ ἑαυτὸ χινήσει. "AMA μὴν καὶ εἴ
γε δέοι σχοπεῖν πότερον αἴτιον κινήσεως καὶ ἀρχὴ
τὸ αὐτὸ αὐτὸ χινοῦν 7| τὸ ὑπ’ ἄλλου χινούμενον,
ἐχεῖνο πᾶς ἂν θείη" τὸ ydp αὐτὸ καθ’ αὐτὸ ὃν αἴ-
τιον ἀεὶ πρότερον τοῦ χαθ᾽ ἕτερον x«l αὐτοῦ ὄντος.
Ὥστε τοῦτο σχεπτέον λαβοῦσιν ἄλλην ἀρχήν; εἴ τι
χινεῖ αὐτὸ αὐτό, πῶς χινεῖ χαὶ τίνα τρόπον.

ΘΎΝΟΡΒΙ5. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Duplex
est movens: unum quod non movet propria virtute, sed movet
quia est motum ab alio, et hoc dicitur secundum movens; aliud
quod movet per seipsum, idest propria virtute, et hoc est pri-
mum movens. — Movens propria virtute dupliciter contingit mo-
vere; aut nempe per unum medium tantum, aut per plura media
sub invicem ordinata. -- 3. Magis autem movet primum movens
quam secundum. Patet: nam primum movens movet secundum,
sed non e converso. Item primum movens se solo movere potest,
sed secundum non movet sine primo. — 4. Thesis: Non est pos-
sibile quod in infinitum aliquid moveatur ab alio. Probatur primo
ascendendo a mobilibus ad moventia. Quod movetur, ab aliquo
movetur. Hoc autem aut et ipsum movetur, aut non; et si qui-
dem movetur, aut ab alio aut non ab alio. Sed non potest in
his quae moventur ab alio, procedi in infinitum, quia, cum in
infinitis non sit primum, non erit in hac hypothesi aliquod pri-
mum movens, et per consequens neque erit ultimum movens;

sic usque ad aliquid ; movens autem sic, ut sit non quo
movet immobile. Quoniam autem videmus ultimum,
quod moveri quidem potest, motus autem principium
non habet; et quod movetur quidem, ab alio autem sed
nona seipso: rationabile est (ut non necessarium dicamus)
et tertium esse, quod movet quidem cum sit immobile.

Unde Anaxagoras dicit recte, intellectum impassibilem in-
quiens et immixtum esse, quoniam motus principium
ipsum facit esse: sic enim utique solum movebit cum
sit immobilis, et imperabit, cum sit immixtus.

*" At vero si non secundum accidens sed ex necessitate mo-
vetur movens, nisi autem moveatur non utique movet;
necesse est movens, si movetur, aut moveri sic ut se-
cundum eandem speciem motus, aut secundum al-
teram.

Dico autem quale est aut calefaciens et ipsum calefieri ,
et sanans sanari, et ferens ferri: aut sanans ferri, fe-
rens autem augeri. i

Sed manifestum quoniam impossibile est. Oportet enim
usque ad individua dividentem dicere: ut si aliquis do-
cet geometrizare, hoc doceri geometrizare idem; aut si
proiicit, proiici secundum eundem modum proiectionis.
Aut sic quidem non, sed aliud ex alio genere; ut quod fert
augeri, hoc autem augens alterari ab alio, hoc autem al-
terans secundum alterum quendam moveri motum. Sed
necesse est stare: finiti enim sunt motus. Iterum autem
reflectere, et alterans dicere ferri, idem facere est et
si mox dicat ferens ferri, et docens doceri. Manifestum
enim est quod movetur et a superius movente quod
movetur omne, et magis a priori moventium. At vero
hoc impossibile est: docens enim accidit addiscere, quo-
rum hoc quidem habere, illud autem non habere scien-
tiam necessarium est.

Amplius autem his magis irrationabile est, quod accidit
omne motivum esse mobile, si quidem ab eo quod mo-
vetur, movetur omne quod movetur. Erit enim mobile;
sicut si aliquis dicat quoniam sanativum et sanans sana-
bile erit, et aedificativum aedificabile, aut mox aut per
plura. Dico autem sic, si mobile quidem ab alio est
omne motivum, sed non secundum eundem motum
mobile quo movet proximum, sed secundum alterum,
ut sanativum disciplinativum : sed hoc ascendens per-
veniet aliquando ad eandem speciem, sicut diximus
prius. Hoc quidem igitur horum impossibile, aliud au-
tem figmentum est: inconveniens enim est alterativum
ex necessitate esse augmentabile. * Non ergo necesse est

. semper moveri quod movetur ab alio, et ab hoc quod
movetur. Stabitur ergo. Quare aut a quiescente move-
bitur quod movetur primum, aut ipsum seipsum move-
bit. At vero si oportet considerare utrum causa motus
sit et principium ipsum seipsum movens, aut quod ab
alio, illud omnis utique ponet: ipsum enim quidem
quod per se est causa, prior est eo quod secundum
alterum, et ipso existente. * Quare hoc considerandum
est accipientibus aliud principium, .si aliquid movet
ipsum seipsum, quomodo movet, et secundum quem
motum

et ita nihil movebit, quod est manifeste falsum. Ergo oportet
devenire ad aliquod movens quod non movetur ab alio. Et hoc
est quod haec ratio concludit, quamvis per ipsam non magis
probetur quod primum movens moveat seipsum, quam quod sit
penitus immobile. — 5. Probatur secundo thesis descendendo a
moventibus ad mobilia: et est eadem ratio ac praemissa, sed ad
maiorem veritatis manifestationem alio ordine procedit. Omne
movens movet aliquid et a/iquo movet, vel seipso nempe, vel
alio inferiori movente. Quod autem movet seipso, non oportet
quod moveat etiam altero; at si movet altero, necesse est quod
moveat etiam seipso: alioquin procederetur in infinitum in instru-
mentis motus, adeoque non daretur primum quo movens movet,
et sic non posset dari motus. Debet ergo perveniri ad aliquod
primum movens quod seipso movet, et non per aliquod instru-
menfum. Quod si et hoc primum movens, secundum Platonicos,
movetur, oportet quod seipso moveat seipsum. — 6. Textus sub-
divisio. Ad ostendendum alteram thesim, nempe quod non omne

* Text. 38.

* TText. 39.

* Text. 40.

* Lect. seq.

* Num. 6.

* Num. 5.

* propositam
rab.

* Num. 4.

* Lect. vit, n. 4.
seqq.

396

movens movetur, praemittitur haec divisio: nimirum omne mo-
vens moveri, aut per accidens invenitur in rebus, ita quod movens
non propter hoc moveat quia movetur; aut est per se et ex neces-
sitate quod omne movens ex hoc ipso movetur. -- 7. Huius divi-
sionis primum membrum destruitur tripliciter. a) Si moventia per
accidens moventur, contingit ea non moveri. Sed ponitur quod
omne movens moveatur. Ergo sequitur ex hoc quod contingat
nihil movere, et per consequens quod nihil moveatur. Sed hoc
est impossibile. Ergo et illud ex quo consequitur est impossi-
bile, videlicet omne movens moveri. — 8. b) Sicut invenitur ali-
quid quod movetur et non movet, scilicet ultimum motum, et
aliquid quod movetur et movet, nempe instrumentum, probabile
est quod inveniatur etiam aliquid quod movet et non move-
tur: quamvis duorum quae per accidens coniunguntur (sicut in
hypothesi sunt moveri et movere), et quorum unum invenitur
sine altero, si est probabile quod etiam secundum inveniatur
sine primo, est necessarium quod possit inveniri sine illo. -
9. c) Testimonio Anaxagorae, qui ponens intellectum esse pri-
mum principium motus, posuit ipsum intellectum esse impassi-
bilem et immixtum, ad hoc quod posset movere et imperare abs-
que hoc quod ipse moveretur. — 10. Destruitur alia pars divisionis
(n. 6), nempe quod omne movens moveatur per se et ex neces-
sitate. Prima ratio. Aut enim moveretur secundum eandem spe-
ciem mótus secundum quam movet: et hoc non, quia sequerentur

Domne quod movetur ab alio move-
SN tur, hic incipit ostendere quod necesse
«SUA est devenire ad aliquod primum mo-
vens immobile. Et dividitur in partes duas: in
prima ostendit quod necesse est devenire ad ali-
quod primum, quod vel sit immobile, vel mo-
veat seipsum; in secunda ostendit quod etiam
si deveniatur ad aliquod primum quod moveat
seipsum, necesse est tamen ulterius devenire ad
aliquod primum movens immobile, ibi: Necesse
igitur omne quod movetur * etc. Circa primum
duo facit: primo ostendit quod non est possibile
quod in infinitum aliquid ab alio moveatur; in
secunda quod non est necessarium quod omne
movens moveatur, ibi: Ad dicta autem * etc. Circa
primum duo facit: primo ostendit propositum
ascendendo in ordine mobilium et moventium;
secundo descendendo, ibi: Amplius autem et sic
ipsam * etc. Circa primum duo facit: primo prae-
mittit quáedam necessaria ad propositi * osten-
sionem; secundo inducit rationem ad propositum
ostendendum, ibi: Si ergo necesse * etc.

2. Praemittit autem duo: quorum primum est
divisio moventis. Cum enim dictum sit * quod
omne motum ab aliquo movetur, contingit ali-
quid esse movens dupliciter. Uno modo quando
non movet propter seipsum, idest propria virtute,
sed quia est motum * ab aliquo alio movente; et
hoc est secundum movens. Alio modo aliquid
movet propter seipsum, idest propria virtute, non
quia est motum ab alio. Contingit autem quod
tale movens moveat dupliciter. Uno modo ita
quod primum movens moveat proximum post
ultimum , idest id quod est sibi proximum post
secundum ^ movens; et hoc contingit quando
primum movens movet mobile per unum tantum
medium. Alio vero modo movens movet mo-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

inconvenientia manifesta, puta quod docens geometriam simul hanc
scientiam doceretur; aut secundum unam speciem motus mo-
veret, et secundum aliam moveretur: et contra hoc habetur quod,
cum genera et species rerum in quibus est motus sint finitae,
etiam motus sunt finiti secundum genus vel speciem; ergo in hac
hypothesi erit devenire ad aliquod primum movens quod nulla spe-
cie motus moveatur, sed sit omnino immobile. — r1. Dicere autem
quod quando deficient omnes species motus, iterum redibitur ad
primam, idem est ac rursum dicere quod secundum eandem spe-
ciem motus movens movet et movetur. Quia enim quod movetur
magis movetur a primo movente quam ab aliquo inferiorum mo-
ventium, si ponitur e. g. aliquid moveri localiter ab immediato
movente quod augetur, et hoc a movente quod alteratur, et istud
ab eo quod movetur localiter; sequitur manifeste quod illud quod
primo ponitur moveri secundum locum, movetur a movente quod
pariter secundum locum movetur. Hoc autem implicat contradi-
ctionem; quia sequeretur aliquid esse simul in actu et in potentia
respectu eiusdem. — 12. Secunda ratio: quae non differt a prima
nisi quia prima ducebat ad aliqua inconvenientia particularia, haec
autem ducit ad inconveniens generale, quod omne motivum sit
mobile secundum eandem speciem motus qua movet. — 13. Ex
omnibus rationibus praemissis in hac lectione concluditur quod
non potest procedi in infinitum, sed necesse est stare in aliquo
primo, quod vel sit immobile, vel seipso moveat seipsum.

bile per plura media, ut patet cum baculus mo.
vet lapidem et movetur a manu, quae movetur
ab homine, qui non movet eo quod ab aliquo
alio moveatur: sic ergo homo est primum mo-
vens propter seipsum, et movet lapidem per plura
media; si autem moveret lapidem manu, moveret
per unum: medium tantum.

3. Secundo ibi: Utraque igitur movere dici-
mus etc., ponit comparationem primi moventis
et secundi, Cum enim tam primum movens quam
ultimum movere dicamus, dicimus quod magis
movet primum movens quam ultimum. Et hoc
patet per duas rationes. Quarum prima est, quod *
primum movens movet secundum movens, sed
non e converso. Secunda ratio est, quia secun-
dum movens non potest movere sine primo, sed
primum movens potest movere sine secundo;
sicut * baculus non potest movere lapidem nisi
moveatur ab homine, sed homo potest * movere
etiam sine baculo.

4. Deinde cum dicit: S? ergo necesse etc., osten-
dit propositum secundum praemissa. Ostensum
est * enim quod omne quod movetur, ab aliquo
movetur. Illud autem a quo movetur, aut movetur
aut non movetur *; et si movetur, aut ab alio
movetur aut non. Haec autem duo, scilicet quod
movetur ab alio, et quod movetur non ab alio,
sic se habent quod posito uno ponitur aliud, et
non e converso. Quia si sit aliquid quod move-
tur ab alio, necesse est devenire ad aliquod pri-
mum quod non movetur *ab alio; sed si ponatur
aliquod primum huiusmodi, scilicet quod non
moveatur * ab alio, non est necessarium ulterius
ponere alterum, scilicet quod movetur ab alio.
Et hoc quidem per se manifestum est: sed pri-
mum poterat esse dubium, scilicet. quod si inve-
nitur aliquid quod movetur ab alio, quod inve-
niatur aliquod primum quod non movetur ab

«) sed quia est motum. - PLQsS; non quia est motum AIYpKSX
et a, quia est motum Bb, sed ideo quia est motum sK, secundum
quia est motum sX, inquantum movetur CDFGHMNORVZ.

B) post ultimum .... post secundum. — Pb; post ultimum .... praeter

(post? F) secundum FsK, praeter (propter R) ultimum... praeter se-
cundum ceteri, excepto B qui habet lacunam — Ibi Aio vero modo
movens, solus F inter codices, et sola P inter editiones legunt Alio
vero modo quando movens.

* quia praonz.

* si add. r.
* posset codd.
exc. 1.

MEATUS ἘΣ ΨΥ CINES NENNEN RE

* Lect. vit, n.4
seqq.

* movetur om.
codd. exc. c.

ΝΎ ΡΟΝ

* moveatur pz. :

*movetur FGHNR.

* Num. seq.

᾿ς “ Num. praec.

CAP. V, LECT. IX

alio; et ideo consequenter hoc probat sic. Quia
si aliquid movetur ab alio, et iterum illud ab
alio, et nunquam est devenire ad aliquid quod
non moveatur ab alio, sequitur quod sit proce-
dere in infinitum in moventibus et motis. Et hoc
quidem esse impossibile, supra probatum est in
septimo *: sed hic probat certiori via, quia in in-
finitis " non est aliquid primum. Si ergo moventia
et mota procedant in infinitum, non erit aliquid
primum movens. lam autem dictum est *, quod si
primum movens non movet, nec ultimum mo-
vet: non ergo erit aliquod movens: quod est
manifeste falsum. Non est ergo procedere in in-
finitum in hoc quod aliquid moveatur ab alio.
Si ergo detur ? quod omne quod movetur ab
aliquo movetur, ut ostensum est; et iterum suppo-
natur quod primum movens movetur: cum pro-
batum sit quod non moveatur ab alio, necesse
est quod moveatur a seipso. - Est autem in hac
ratione attendendum, quod primum movens mo-
veri non est hic probatum; supponit autem hoc
secundum communem opinionem Platonicorum.
Quantum autem ad virtutem rationis, non magis
concluditur quod primum movens moveat se-
ipsum, quam quod sit immobile: unde in se-
quentibus hanc eandem conclusionem sub disiun-
ctione inducit, ut infra * patebit.

5. Deinde cum dicit: Amplius autem et sic
ipsam etc., probat idem descendendo. Et est ea-
dem ratio cum praemissa * quantum ad virtutem
inferendi, differens autem secundum ordinem pro-
cessus: iterat autem eam ad maiorem manife-
stationem. Dicit ergo quod praedictam rationem
contingit alio modo prosequi. Et praemittit pro-
positiones habentes eandem rationem veritatis
cum supra praemissis, sed alio ordine. Supra *
enim praemisit quod omne quod movetur ab alio
movetur, et quod illud a quo movetur, movet
vel propter seipsum, vel propter aliud prius * mo-
vens; quod erat procedere ascendendo. Hic au-
tem e converso descendendo procedit, dicens
quod omne movens movet aliquid et movet ali-
quo, vel seipso vel alio inferiori movente ; sicut
homo movet lapidem vel ipse per seipsum vel
per baculum, et ventus proiicit ad terram aliqua *
aut suo impulsu aut per lapidem quem movit.
Iterum supra * praemiserat quod ultimum movens
non movet sine primo 5, sed e converso: loco
cuius hic dicit, quod id quo aliquid movet sicut
instrumento, impossibile est quod aliquid moveat
sine principali movente quod movebat ipsum,
sicut baculus sine manu; sed si aliquid movet per
seipsum sicut principale movens, non est necesse
esse aliud instrumentum quo moveat. Et hoc magis
manifestum est in instrumentis quam in mobili-

397

bus ordinatis, licet habeat eandem veritatem; quia
non quilibet consideraret secundum movens esse
instrumentum primi. Sicut etiam supra * dixerat
deducendo, quod si sit aliquid quod movetur ab
alio, necesse est esse aliquid quod non movetur,
sed non e converso: ita hic dicit descendendo,
quod si inveniatur quod illud quo movens movet,
sit alterum, sicut instrumentum, necesse est esse
aliquid quod movebit non aliquo instrumento, sed
per seipsum, aut procedetur * in infinitum in instru-
mentis; quod est idem ac si procederetur in infi-
nitum in moventibus, quod est impossibile, ut
supra * ostensum est. Si ergo est aliquid movens
id quod movetur, necesse est stare et non in infi-
nitum ire. Quia si baculus movet eo quod mo-
vetur a manu, sequitur quod manus moveat ba-
culum; si autem et manum aliquid aliud movet,
etiam sequitur e converso quod aliquod movens
moveat manum; et ita oportet quod sicut pro-
ceditur in instrumentis motis, ita procedatur in
moventibus quae movent instrumenta. Non est
autem procedere in infinitum in moventibus, ut
supra * ostensum est; ergo neque in instrumentis.
Cum ergo semper alterum quod movetur, mo-
veatur * alio movente, et non sit procedere in in-
finitum; necesse est esse aliquod primum movens
quod moveat per seipsum, et non per aliquod
instrumentum. Si ergo detur quod hoc primum
quod movet per seipsum, movetur quidem, sed
non est aliquid aliud movens ipsum (quia sic et
ipsum esset instrumentum); sequitur ex necessi-
tate quod ipsum seipsum moveat: supposito, se-
cundum Platonicos, quod omne movens move-
tur *. Unde et secundum istam rationem illud quod
movetur, aut statim movebitur a movente quod
movet seipsum, aut aliquando erit devenire in
aliquod tale movens quod seipsum moveat.

6. Deinde cum dicit: Ad dicta autem etc.,
ostendit quod non omne movens movetur, ut in
prioribus rationibus supponebatur. Et circa hoc
duo facit: primo probat quod non omne movens
movetur; secundo tam ex hoc quam ex superio-
ribus rationibus concludit principale propositum,
ibi: Non ergo necesse semper moveri * etc. Dicit
ergo primo, quod supra praedicta possunt etiam
addi haec " ad nostrum propositum ostenden-
dum. Et circa hoc tria facit: primo praemittit
quandam divisionem ; secundo destruit unam
partem, ibi: Primum quidem igitur *'etc.; tertio
destruit aliam partem, ibi: Af vero si non secundum
accidens * etc. Dicit ergo primo, quod si omne
quod movetur, movetur ab eo quod movetur,
quod est omne movens moveri, hoc potest esse
dupliciter: uno modo quod hoc inveniatur per

accidens in rebus ut movens moveatur *, ita sci- αὐ

p in infinitis. — infinities AIKXYa, in infinities QpCL, infinito-
rum B, enim in infinitum V, infinities al' in infinitis S.

9) Si ergo detur. — Si ergo non detur Pb; sed particula negativa
tollit sensum; cf. text. — Pro ab aliquo movetur, ab aliquo moveatur
P et Venet. 1545, ab. alio movetur FGINOR. — Pro primum movens
movetur, primum movens movet P et Venet. 1504.

€) proiicit ad terram aliqua. — Pro proiicit, proiecit PHORZ et
Venet. 1551; pro aliqua, aliquid BGL, aliquam DR, arborem ali-
quam N, aliquem cet.

t) sine primo. — DFGOsL; se sine primo PsC et b, seipso S, se-
ipso primo pR, primo seipso pL, se primo cet. et a. — Pro loco cuius,
loco eius Pab.

Ἢ) supra praedicta possunt etiam addi haec. — Pro supra praedicta ,
praeter supra dicta P' et Venet. 1551, supra dicta RpF cum edd. a b
et Venet. 1504, 1545, ad supra dicta sF, ad supra praedicta B; pro
haec, hic Vab et Venet. 1504. — Pro Et circa hoc tria facit, Et tria
facit ed. a et codd. exc. BGLSsC, — Pro tertio destruit, tertio prose-
quitur DLSZsFH , tertio MQFsKX, ras. pF, lac. AINOVpHK.

* Num. praec.

* procederetur a.

* ]bid.

* ]bid.

* ab add. pror.

* moveatur pb.

* moveat 2; lac.

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII «

album invenitur sine dulci, ut in nive, probabile
est quod et dulce inveniatur in aliqua re sine albo,

398

licet qued. movens non moveat * propter id quod
movetur * (ut si dicamus aedificatorem esse mu-

* moveatur Pab
et codd. exc. z;
cf. text.

* movet QSFL.

* moventia add.

et codd.exc. rs. ,

sicum, non quia musicus est, sed per accidens);
aut non est per accidens quod movens movea-
tur, sed per se.

7. Deinde cum dicit: Primum quidem etc., de-
struit primum membrum tripliciter. Primo quidem
tali ratione. Nihil quod est per accidens, est ne-
cessarium: quod enim inest alicui per accidens,
non ex necessitate inest ei, sed contingit non
inesse, sicut musicum aedificatori. Si igitur mo-
ventia per accidens moventur, sequitur quod con-
tingat ea non moveri; sed cum tu ponas quod
omne movens movetur, consequens est quod si
non moventur moventia, quod non moveant; se-
quitur ergo quod aliquando nihil moveatur. Hoc
autem est impossibile, quia ostensum est supra *,
quod necesse est motum semper esse. Istud au-
tem impossibile non sequitur ex hoc quod sup-
posuimus * moventia non moveri: quia si hoc est
. per accidens quod movens moveatur, moventia

non moveri erit possibile; possibili autem posito,
nullum sequitur impossibile. Relinquitur ergo quod
aliud ex quo sequitur, sit impossibile, scilicet quod
omne movens moveatur.

8. Secundo ibi: ΕἾ rationabiliter hoc acci-
dil etc., probat idem alia probabili ratione: quae
talis est. In motu tria inveniuntur: quorum unum
est mobile quod movetur, aliud autem est mo-
vens, tertium est instrumentum quo movens mo-
vet. In istis autem tribus manifestum est quod
id quod movetur, necesse est moveri, sed non
est necesse quod moveat. Instrumentum autem
quo movens movet, necesse est et movere et mo-
veri (movetur autem a principali movente, et mo-
vet ultimum motum): unde et omne quod movet
et movetur, habet rationem instrumenti.- Ideo au-
tem instrumentum quo movens movet, et movetur
et movet, quia communicat cum utroque, existens
in quadam identitate ad id quod movetur. Et hoc
maxime manifestum est in motu locali: necesse
est enim quod * a primo movente usque ad ulti-
mum motum, omnia se tangant ad invicem; et
sic patet quod instrumentum medium est idem
per contactum cum mobili, et sic simul movetur
cum ipso, inquantum communicat ipsi.-Sed etiam
communicat moventi, quia est movens; hoc modo
. tamen ut * instrumentum quo movet, non sit im-
mobile. - Sic igitur ex praemissis apparet quod
ultimum motum movetur quidem, sed non habet
in se principium movendi neque seipsum neque
aliud *; et movetur quidem ab alio, sed non a se-
ipso. Unde videtur esse rationabile, idest proba-
bile (nec ad praesens curamus dicere quod sit
necessarium), esse aliquod tertium, quod moveat
cum sit immobile. Probabile enim est, quod si
aliqua duo coniunguntur per accidens, et unum
invenitur sine alio, quod etiam aliud inveniatur
sine illo (sed quod possit inveniri sine illo, hoc
est necessarium; quia quae per accidens coniun-
guntur, contingit non coniungi): sicut si album et
dulce per accidens coniunguntur * in zuccaro, et

ut in cassia. Si igitur movens moveri est per acci-
dens, et invenitur moveri absque movere in ali-
quo, sicut in ultimo moto; probabile est quod
inveniatur movere absque moveri, ut sit aliquod
movens quod non movetur. - Ex quo patet quod
ista ratio non habet instantiam in substantia et
accidente, et materia et forma, et in * similibus,
quorum unum invenitur sine alio sed non e
converso: accidens enim per se inest substantiae,
et materiae per se convenit ut habeat esse per
formam.

9. Tertio ibi: Unde Anaxagoras dicit etc.,
probat idem testimonio Anaxagorae. Quia enim
contingit inveniri aliquod movens quod non mo-
vetur, ideo Anaxagoras recte dixit, ponens intel-
lectum impassibilem et immixtum. Et hoc ideo,
quia ipse ponebat intellectum primum principium
motus: sic autem solummodo poterit movere et
imperare, absque hoc quod moveatur, si * sit im-
mixtus: quod enim commiscetur alteri, moyetur
quodammodo ad motum ipsius.

10. Deinde cum dicit: 4 vero si non secundum
accidens etc., prosequitur aliam partem divisionis *;
scilicet quod omne quod movetur, movetur ab
aliquo quod movetur per se et* non secundum
accidens. Et improbat hoc duabus rationibus :
quarum prima talis est. Si hoc non est secundum
accidens sed ex necessitate ut movens moveatur,
et * nunquam possit movere nisi moveatur, oportet
hoc contingere duobus modis: quorum unus est
ut movens moveatur secundum eandem speciem
motus qua movet; alius est ut movens secundum
unam speciem motus moveat *, secundum alte-
ram moveatur. Exponit autem consequenter pri-
mum modum, cum dicit: Dico autem etc. Sic
enim dicimüs movens moveri secundum eandem
speciem motus, puta si calefaciens calefiat, et
sanans sanetur, et ferens secundum locum fera-
tur. Et secundum modum exponit cum dicit: vel
sanans feratur, vel ferens augeatur; hoc enim est
ut secundum aliam speciem motus moveat et mo-
veatur.

Deinde ostendit impossibilitatem primi modi;
cum dicit: Sed manifestum etc. Manifestum est
enim impossibile esse quod movens secundum
eandem motus speciem moveatur. Non enim
sufficiet stare in aliqua specie subalterna, sed
oportebit pervenire per divisionem usque ad in-
dividua, idest usque ad species specialissimas:
puta * si aliquis doceat, non solum doceatur, sed
idem doceat et doceatur; puta si docet geome-
triam, quod hoc idem doceatur; aut si movet
specie motus localis quae est proiectio, quod se-
cundum eundem motum proiectionis moveatur:
et hoc est manifeste falsum.

Deinde destruit secundum modum, ut scilicet
non moveatur movens secundum eandem spe-
ciem motus, sed quod movet uno genere motus,
moveatur alio genere: puta quod movet secun-
dum locum, moveatur per augmentum; et quod

*

* in om. pPab.

*ate

*. Gt. n. 6.

* et om. pab,. -

"uid LS, ini
BDFHNORZ, plac.

*moveatom.ab |
et codd. exc. ἊΝ
SFZ. ΩΝ

* ut qdd. DFGHNZ.

P * Lect. v1, n. 2
E

* Cf. lib. III, lect.
XII, n. 5.

- * non add. ν.

d. exc. pEGH

- locum, magis movebitur *

^^ CAPS VSLEECT. IX

movet per augmentum, moveatur ab aliquo alio
per alterationem ; et illud alterans moveatur se-
cundum aliquem alium motum. Manifestum est
autem quod motus non sunt infiniti, neque se-
cundum genus neque secundum speciem. Est
enim habitum in quinto *, quod motus differunt
genere et specie secundum differentias. rerum
in quibus sunt motus: genera autem rerum et
species non sunt infinitae, ut alibi * probavit; et
sic neque genera aut species motus. Si ergo mo-
vens * necesse est moveri alio genere aut alia
specie motus, non erit procedere in infinitum,
sed erit aliquod primum movens immobile.
11. Sed quia posset aliquis dicere, quod quando
deficient omnes species motus, iterum redibitur
ad primam *; ut scilicet si primum motum acce-
ptum movebatur localiter, distributis omnibus ge-
neribus et speciebus motuum per diversos mo-
tores, motor qui residuus erit * movebitur motu
locali: ad hoc excludendum consequenter dicit,
quod tantum valet sic reflectere, ut * dicatur quod
alterans feratur (quod dicit, quia motum localem
supra * prius nominaverat, et alterationem ultimo)
sic inquam reflectere idem.est ac si statim 'a
principio dicatur quod movens secundum locum
movetur ^; et non solum in genere sed in specie,
quod docens docetur. Et quod hoc tantundem

valeat, probat consequenter. Omne enim quod

movetur, magis movetur a superiori movente
quam ab inferiori, et per consequens multo ma-
gis a primo movente. Si ergo id quod ponebatur
moveri localiter, movetur a propinquo quidem
movente quod augetur , ulterius autem ab eo
quod alteratur, ultra * autem ab eo quod movetur
secundum locüm: hoc quod movetur secundum
a primo quod movetur
secundum locum, quam a secundo quod alteratur,
aut a tertio quod augetur. Ergo erit verum dicere
quod movens secundum locum, movetur secun-
dum locum; et similiter secundum unamquamque
speciem motus. Hoc autem non solum est fal-
sum, quia videtur instantiam habere in multis,
sed etiam est impossibile. Sequeretur enim * quod
docens addiscat dum docet; quod est impossibile.
Includit enim hoc contradictionem; quia de ra-
tione docentis est quod .habeat scientiam, de ra-
tione autem addiscentis quod non habeat. Sic
ergo patet quod non est necessarium movens
moveri.

12. Secundam rationem ponit ibi: UE au-
lem his magis irrationabile etc.: quae non differt
a praecedenti nisi in hoc, quod prima deducebat
ad quaedam inconvenientia particularia, puta quod
proiiciens proiiceretur, aut docens addisceret ;
haec * autem ducit ad inconveniens in communi.
Unde dicit quod licet inconveniens sit quod do-

399

cens addiscat, tamen adhuc est magis irrationabile;
quia accidit quod omne motivum sit mobile, si
nihil movetur nisi ab eo quod movetur. Sic enim
sequetur quod omne movens sit mobile; puta si
dicatur quod omne quod habet virtutem sanandi
aut quod sanat *;n actu, est sanabile, et quod
habet virtutem aedificandi, est aedificabile: quod
est magis irrationabile quam quod docens addi-
scat; quia. docens potuit prius addiscere, sed
aedificans nunquam fuit aedificatus. Hoc autem
dupliciter sequitur. Si enim detur quod omne
movens movetur secundum eandem speciem mo-
tus, sequitur quod 70x, idest immediate, aedifi-
cans aedificetur et sanans sanetur: si autem detur
quod non per eandem speciem motus movens
movetur, sequitur quod per plura media tandem
in hoc veniatur. Et hoc exponit: quia si omne
quod movet movetur ab alio, sed tamen non
movetur secundum eundem motum statim quo
movet, sed secundum alterum motum; puta si
aliquid sit sanativum, non statim ipsum sanetur,
sed moveatur motu disciplinae addiscendo: ta-
men, cum non sint infinitae species motus, sic
ascendendo de mobili ad movens, pervenietur
quandoque ad eandem speciem motus, sicut su-
pra * expositum est. Horum ergo duorum unum
apparet manifeste * impossibile, puta quod aedifi-
éans * mox aedificetur; aliud autem videtur esse
fictitium, scilicet quod per multa media in hoc
veniatur *. Inconveniens enim est, quod id quod
natum est alterare, ex necessitate sit. natum aug-
mentari.

13. Sic ergo consideratis praemissis * rationibus,
quarum primae concludebant quod non in infini-
tum hoc procedit, quod omne quod movetur mo-
veatur ab alio; et secundae concludebant quod
non omne movens moveatur: possumus ex omni-
bus praedictis rationibus concludere, quod non

est necesse in infinittim * quod moveatur ab :

alio moveri, ita quod semper movetur a movente
quod movetur. Ergo necesse est quod stetur in
aliquo primo. Hoc autem primum oportet quod
vel sit immobile, vel sit movens seipsum. Sed
si consideretur quae sit prima causa motus in
genere mobilium, utrum illud quod movet se-
ipsum, aut * mobile quod movetur ab alio: pro-
babile est apud omnes, quod primum movens
sit movens seipsum. Sémper enim causa quae
est-per se, est prior ea quae est per alterum.
Et propter hanc rationem Platonici posuerunt
ante ea quae moventur ex alio, esse aliquid quod
movet seipsum. Et ideo considerandum est de
eo quod movet seipsum, facientes ex hoc aliud
principium nostrae considerationis: scilicet ut *
consideremus, si aliquid movet seipsum, quo-
modo hoc est possibile.

0) movens secundum locum movetur. — movens secundum locum
movetur secundum locum DsH ; et sic, si non legendum, certe intel-
ligendüm est; cf. infra, — Lin. seq. πος om. PACIKLQTXYab.

—-9100-«-

t?) per multa media in hoc veniatur. — multa media in hoc venian-
iur editio a; praepositionem per omittunt etiam Pb, sed veniantur cor-
rigunt in veniant.

B

sanet pab et
codd. exc. rsu.

* Num. praec.

*

maxime rco
te?l.

* aedificator xr
GOR.

* Cf. n. t.

rocedere add.
pPb.-movetur Pab.

* an AKQ.

* ut scilicet n,
(om. scilicet) uf
Sz EG, SCilicet om.
DFOZ, H lac.

400

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

LECTIO DECIMA

MOVENTIS SEIPSUM UNA PARS MOVET ET ALIA MOVETUR -
EXCLUDUNTUR ALII DUO MODI QUI POSSENT EXCOGITARI IN MOTU MOVENTIS SEIPSUM

᾿Αναγκαῖον 94 τὸ κινούμενον ἅπαν εἶναι διαιρετὸν εἰς
ἀεὶ διαιρετά" τοῦτο γὰρ δέδεικται πρότερον ἐν τοῖς
χαθόλου περὶ φύσεως, ὅτι πᾶν τὸ καθ᾽ αὐτὸ χινού-
μενον συνεχές. ᾿Αδύνατον δὴ τὸ αὐτὸ αὐτὸ χινοῦν
πάντῃ χινεῖν αὐτὸ αὐτό" ΣΝ D ὦ

φέροιτο ydp ἂν ὅλον καὶ φέροι τὴν αὐτὴν φοράν; ἕν ὃν
xai ἄτομον τῷ εἴδει, καὶ ἀλλοιοῖτο καὶ ἀλλοιοῖ.
Ὥστς διδάσχοι ἂν καὶ διδάσχοιτο ἅμα, καὶ ὑγιάζοι
xol ὑγιάζοιτο τὴν αὐτὴν ὑγίειαν.

Ἔτι διώρισται ὅτι κινεῖται τὸ κινητόν" τοῦτο δ᾽ ἐστὶ
δυνάμει κινούμενον; οὐκ pps νεῖ τὸ δὲ δυνάμει
εἰς ἐντελέχειαν βαδίζει. Ἔστι ἡ χίνησις ἐντελέ-
ys κινητοῦ ἀτελής. Τὸ δὲ κινοῦν ἤδη ἐνεργείᾳ
ἐστίν, οἷον θερμαίνει τὸ θερμὸν καὶ ὅλως γεννᾷ τὸ
ἔχον τὸ εἶδος. Ὥσθ᾽ ἅμα τὸ αὐτὸ κατὰ τὸ αὐτὸ
θερμὸν ἔσται καὶ οὐ θερμόν. Ὁμοίως δὲ καὶ τῶν
ἄλλων ἕκαστον, ὅσων τὸ κινοῦν ἀνάγχη ἔχειν τὸ
συνώνυμον. Τὸ μὲν ἄρα κινεῖ τὸ δὲ χινεῖται τοῦ
αὐτὸ αὑτὸ κινοῦντος.

Ὅτι δ᾽ οὐχ ἔστιν αὐτὸ αὐτὸ χινοῦν οὕτως ὥσθ᾽ ἑχάτε-
gov ὑφ᾽ ἑχατέρου κινεῖσθαι, ix τῶνδε φανερόν.
Οὔτε γὰρ ἔσται πρῶτον κινοῦν οὐδέν, εἴ γε ἑχάτερον
κινήσει ἑκάτερον" τὸ γὰρ πρότερον αἰτιώτερον τοῦ
χινεῖσθαι τοῦ ἐχομένου, καὶ κινήσει μᾶλλον’ διχῶς
γὰρ κινεῖν ἦν, τὸ μὲν τὸ ὑπ᾽ ἄλλου χινούμενον αὐτό,
τὸ δ᾽ αὐτῷ" ἐγγύτερον δὲ τὸ πορρώτερον τοῦ κι-

νουμένου τῆς ἀρχῆς 7 τὸ μεταξύ,

Ἔτι οὐκ ἀνάγκη τὸ κινοῦν κινεῖσθαι εἰ μὴ ὑφ᾽ αὐτοῦ"
χατο συμβεβηκὸς ἄρα ἀντικινεῖ θάτερον. Ἔλαβον
τοίνυν ἐνδέχεσθαι μὴ κινεῖν. ἔσται ἄρα τὸ μὲν χι-
γούμενον τὸ δὲ χινοῦν ἀκίνητον.

Ἔτι οὐκ ἀνάγχη τὸ χινοῦν ἀντικινεῖσθαι, ἀλλ᾽ ἢ ἀχί-
νητόν γέ τι κινεῖν ἀνάγκη ἢ αὐτὸ ὑφ᾽ αὑτοῦ χινού-
μενον, εἴπερ ἀνάγχη ἀεὶ κίνησιν εἶναι.

Ἔτι, ἣν κινεῖ κίνησιν, καὶ χκινοῖτ᾽ ἄν, ὥστε τὸ θερμαῖ-
νον θερμαίνεται.

᾿Αλλὰ μὴν οὐδὲ τοῦ πρώτως αὐτὸ αὐτὸ χινοῦντος οὔτε

ἕν μόριον οὔτε πλείω κινήσει αὐτὸ αὐτὸ ἕκαστον.

420 ὅλον εἰ κινεῖται αὐτὸ ὑφ᾽ αὐτοῦ, ἤτοι ὑπὸ τῶν

αὐτοῦ τινος κινήσεται ἢ ὅλον ὑφ᾽ ὅλου. Εἰ μὲν οὖν

τῷ κινεῖσθαί τι μόριον αὐτὸ ὑφ᾽ αὐτοῦ, τοῦτ᾽ ἂν
εἴη τὸ πρῶτον αὐτὸ αὐτὸ χινοῦν- χωρισθὲν γὰρ
τοῦτο μὲν χινήσει αὐτὸ αὐτό, τὸ δὲ ὅλον οὐκέτι.

Εἰ δὲ ὅλον ὑφ᾽ ὅλου χινεῖται, κατοὶ συμβεβηκὸς ἂν

ταῦτα Xwot αὐτὰ ἑαυτά. Ὥστ᾽ εἰ μὴ ἀναγχαῖον,

εἰλήφθω μὴ κινούμενα ὑφ᾽ αὐτῶν. Τῆς ὅλης ἄρα τὸ
μὲν κινήσει ἀκίνητον ὄν, τὸ δὲ χινηθήσεται" μόνως
γὰρ οὕτως οἷόντε τι αὐτοχίνητον εἶναι.

Τὸ

Ἔτι εἴπερ ἡ ὅλη αὐτὴ αὐτὴν κινεῖ, τὸ μὲν χινήσει αὖ-
τῆς; τὸ δὲ κινήσεται, Ἢ ἄρα ΑΒ ὑφ᾽ αὐτῆς τε χι-
νήσεται καὶ ὑπὸ τῆς À.

SxNoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Cum omne
quod per se movetur sit continuum et divisibile, potest in eo inve-
niri totum et pars. Ergo etiam in eo quod movet seipsum, erit acci-
pere totum et pars. - Sed movens seipsum non totum movet se
totum. -- 3. Prob. a) Moventis seipsum simul et semel est unus
motus numero; si ergo aliquid movet seipsum, ita quod totum
moveat totum, sequitur quod secundum eundem motum aliquid
idem sit movens et motum; nempe sequitur quod opposita in-

* Necesse igitur omne quod movetur, esse divisibile in
semper divisibilia. Hoc enim ostensum est prius in
universalibus de natura, quod omne quod per se mo-
vetur, continuum est, Impossibile est igitur ipsum mo-
vens seipsum penitus movere ipsum seipsum.

Totum enim feretur utique et feret secundum eandem
loci mutationem, unum cum sit et individuum specie,
et alterabitur et alterabit. Quare docebit utique et do-
cebitur simul, et sanabit et sanabitur secundum ean-
dem sanitatem.

Amplius, determinatum est quia movetur mobile: hoc au-
tem est quod. potentia movetur, non actu; quod autem
est potentia, vadit in actum. Est autem motus actus
mobilis imperfectus:: movens autem iam actu est, ut
calefacit calidum , et omnino generat habens speciem.
Quare simul idem et secundum idem calidum erit et
non calidum. Similiter autem et aliorum unumquodque,
quorumcumque movens necesse est habere univocum.
Hoc quidem igitur movet, illud autem movetur, eius
quod est seipsum movens.

* Quod autem non contingat ipsum seipsum movere sic ut
utrumque ab utroque moveatur, ex iis manifestum est. -

Neque enim erit primum movens ullum, si utrumque
utrumque movebit. Quod enim prius, magis est causa
movendi quam sequens, et movebit magis. Dupliciter
enim movere erat, aliud quidem quod ab alio movetur
ipsum, aliud autem ex seipso: proximius autem est
quod longius est ab eo quod movetur, principio, quam
medium.

Amplius, non necesse est movens moveri nisi a seipso
secundum accidens: ergo contra movet alterum. Acci-
piebam igitur contingere non movere: ergo erit aliud
quidem quod movetur, aliud autem movens immobile.

Amplius, non necesse est movens, cum movet, contra mo-
veri: sed aut immobile movere necesse est, aut ipsum
a seipso moveri, si necesse est semper motum esse.

Amplius, si movet motum, et movebitur utique. Quare ca-
lefaciens calefit.

* At vero neque ipsius primo seipsum moventis, aut una
pars aut plures movebunt ipsa seipsam unaquaeque.

Totum enim si movetur ipsum a seipso, aut ab aliquo
eorum quae sunt ipsius movebitur, aut totum a toto.
Si igitur quia movetur aliqua pars ipsa a seipsa, haec
utique erit primum ipsum seipsum movens (separata
enim haec quidem movebit ipsa seipsam); totum autem
non iam. Si autem totum a toto movetur, secundum
accidens utique movebunt hae ipsae seipsas. Quare si
non sunt necessaria, accipiantur non mota seipsis. To-
tius igitur aliud movebit cum immobile sit, aliud autem
movebitur: solum enim sic possibile est aliquid ipsum.
mobile esse.

Amplius, si tota ipsa seipsam movet, hoc quidem movebit
ipsius, illud autem movebitur. Ergo AB a seipsa qui-
dem movebitur et ab A.

sint eidem secundum idem, quod est inconveniens. — 4. b) Quod
movetur, inquantum huiusmodi, est in potentia; quod autem mo-
vet,iam est in actu, sive sit movens univocum cum moto, sive
non univocum. Ergo si totum movet se totum, idem secundum
idem erit simul in potentia et in actu, quod est impossibile. —
Ergo moventis seipsum una pars movet et alia movetur. — 5. De
duobus aliis modis secundum quos posset quis existimare quod
aliquid moveat seipsum. - Textus subdivisio. - Non contingit

* Seq. cap. v et
text. 40.

|
|
|

* Text. 41.

POPPDO ETE UR

* Text. 42.

ΡΟ ΡΥ bc IE midi c Ari di ΘΒ

CAP. V, LECT. X 401

quod aliquid moveat seipsum hoc modo quod utraque pars mo-
veatur ab alia. — 6. Probatur. a) Si totius moventis seipsum utra-
que pars movet aliam reciproce, non magis movet una quam
alia: ergo neutra earum erit primum movens. Hoc autem est
inconveniens, quia movens seipsum est primum in genere mo-
bilium. — 7. b) Non potest esse nisi per accidens quod moventis
seipsum pars quae movet, reciproce moveatur ab altera: ergo
contingit partem: quae movet non moveri. Remanet igitur quod
moventis seipsum una pars movetur, et alia movet et non mo-
vetur. — 8. c) Si movens non movet nisi moveatur, et tamen
moveri inest ei per accidens, sicut propter hoc contingit non
moveri, ita contingit non movere. Sed supponitur motum esse
sempiternum. Ergo non est necesse movens, dum movet, moveri;
sed oportet vel esse immobile, vel moveri a seipso. Non ergo
utraque pars moventis seipsum movetur ab alia. — 9. d) Si utra-
que pars ab altera movetur, sequitur quod idem secundum eun-
dem motum movet et movetur: nam moventis seipsum est unus
motus, et secundum hunc motum oportebit quod pars quae mo-
vet moveatur. -- 10. Neque etiam potest dici quod moventis se-

' ipsum primo, una pars (aut etiam plures) moveat seipsam. —

xzmegostquam Philosophus ostendit quod
Ὁ» in mobilibus et in moventibus non
c proceditur in infinitum, sed est de-
dA venire ad aliquod primum, quod vel
est immobile, vel est seipsum movens; hic osten-
dit quod etiamsi perveniatur ad primum quod
est seipsum movens, quod nihilominus oportet
devenire ad primum quod est immobile. Et di-
viditur in partes tres: in prima ostendit quod
movens seipsum dividitur in duas partes, quarum
una movet et alia movetur; in secunda ostendit
quomodo huiusmodi partes se habeant ad invi-
cem, ibi: Quoniam autem movet * etc.; in tertia
concludit ex praemissis quod necesse est deve-

nire ad aliquod primum immobile, ibi: Manife-

,
4
ΕΣ

. stum igitur ex his * etc. Circa primum duo facit:

primo ostendit quod in eo quod movet seipsum,
una pars movet et alia movetur, ex hoc quod
totum non potest se totum movere; in secunda *
excludit alios modos, quibus aliquis opinari posset
quod esset aliquid movens seipsum, ibi: Quod
autem non contingat * etc. Circa primum tria facit:
primo proponit quod movens seipsum non totum
movet se totum; secundo probat propositum, ibi:
Totum enim feretur * etc.; tertio concludit princi-
pale intentum, ibi: Hoc quidem igitur movet * etc.

2. Quia vero totum et pars locum non habent
nisi in rebus divisibilibus, ideo ex probatis in
sexto concludit primo, quod necesse est omne
quod movetur esse divisibile in semper divisibi-
lia: hoc enim est de ratione continui, omne autem
quod movetur est continuum, si per se movetur
(per accidens enim moveri aliquod indivisibile
non est impossibile, ut punctum aut albedinem ).
Et hoc ostensum est prius in sexto * huius: omnia

enim quae ante hunc octavum dixit, vocat wuni-,

versalia naturae, quia in hoc octavo ea quae su-
pra de motu in communi dixerat, incipit applicare
ad res. Sic ergo cum id quod movetur sit divi-
sibile, potest in omni quod movetur inveniri to-
tum et pars. Si ergo sit aliquid quod moveat

11. Probatur primo. Si totum movetur a seipso, aut hoc convenit
ei ratione partis quae movetur a seipsa, aut ratione totius. Si
ratione partis, ergo pars et non totum erit primum movens se-
ipsum, contra id quod supponitur. Si vero totum movet seipsum
ratione totius, non erit nisi per accidens quod aliquae partes
moveant seipsas. Sed quod est per accidens, non est necessarium:
ergo ex hoc ipso excluditur a primo movente seipsum, quod par-
tes moveantur a seipsis. Cum ergo totum non moveat seipsum,
nisi quia una pars eius movet et altera movetur (cf. n. 2 seqq.);
et cum pars quae movet, non moveatur neque ab altera parte
neque a seipsa; remanet quod totius primi moventis seipsum una
pars movet cum sit immobilis, et alia pars movetur. — Sufficientia
processus ab Aristotele in hac lectione inducti. — 12. Probatur
secundo. Totum, ut dictum est, non movet seipsum nisi per hoc
quod una pars eius movet et altera movetur: ergo si pars moventis
seipsum, ipsa tota seipsam movet, sequitur quod ipsius partis ite-
rum una pars moveat et altera moveatur; ex quo ulterius sequi-
tur quod idem moveatur a duobus, nempe a toto et a parte, quod

est impossibile. — Relinquitur ergo quod pars movens in mo- .

yente seipsum est omnino immobilis.

seipsum, erit in eo accipere totum et partem:
sed totum non poterit movere seipsum totum
(quod est penitus movere ipsum * seipsum ).

3. Deinde cum dicit: 7oftum enim feretur etc.,
probat propositum duabus rationibus: quarum
prima talis est. Moventis seipsum simul et semel
est unus motus numero: si igitur hoc modo ali-
quid moveat seipsum quod totum moveat totum ,
sequetur quod unum et idem erit movens et mo-
tum secundum unum et eundem motum, sive
sit loci mutatio sive alteratio. Et hoc videtur in-
conveniens: quia movens et motum habent op-
positionem ad invicem ; opposita autem non pos-
sunt inesse eidem secundum idem. Non est er-
go possibile quod secundum eundem motum sit
aliquid idem movens et motum. Cum enim ali-
quid simul movet et movetur, alius est motus
secundum quem movet, et alius secundum quem
movetur; sicut cum baculus motus a manu movet
lapidem, alius numero est motus baculi et motus
lapidis. Sic ergo sequetur ulterius quod aliquis
docebit et docebitur simul secundum unum et
idem scibile; et similiter quod aliquis sanabit et
sanabitur secundum unam et eandem numero
sanitatem.

4. Secundam rationem ponit ibi: Amplius de-
terminatum est etc.; quae talis est. Determinatum
est in tertio *, quod id quod movetur est mobile,
scilicet in potentia existens: quia quod movetur,
inquantum est in potentia et non in actu move-
tur *: ex hoc enim movetur aliquid, quod cum sit
in potentia, tendit in actum. Nec tamen id quod
movetur, est ita in potentia ut * nullo modo sit
in actu; quia ipse motus est quidam actus mo-
bilis inquantum movetur: sed est actus imper-
fectus, quia est actus eius inquantum est adhuc
in potentia. Sed illud quod movet, iam est * in
actu: non enim reducitur quod est in potentia
in actum, nisi per id quod est actu; hoc autem
est movens: sicut calefacit calidum, et generat
illud quod habet speciem generativam ^, sicut ho-

«) inquantum... in actu movetur. — P'Tb; movetur ponunt Q post
potentia, DGpE post inquantum, CLRsFZ ante inquantum, et haec lectio
explicaret quare cet. et a omittant movetur; nempe propter repetitionem
movetur movetur. Pro inquantum, inquantum huiusmodi B.

B) quod habet speciem generativam.— quod habet speciem gene-

Opp. D. TuoxaE T. Il.

rati B, quod habet speciem DsGOZ, quod habet speciem sive formam
actu Q, quod habet (cet. om.) speciem humanam RVpE ; speciem ge-
nerativam om. cet. et à; cf. text. — Pro sicut hominem generat, sicut
homo generat id BDNsE, sicut homo hominem generat illud (illud
om. Q) LQ, sicut hominem generat non id S; id add. etiam FGHOZ.

51

*

ipsum om. BE
GNY.

* Lect. it, n. 3.

τ eed codd., aut
ed. a.

* est. om. a. - in
om. codd. et a.

402

minem generat quod habet speciem humanam,
et sic de aliis. Si ergo totum moveat se totum,
sequitur quod idem secundum idem simul est
H calidum 7 et non calidum; quia inquantum est mo-
vens erit actu calidum, inquantum est motum
erit calidum in potentia. Et similiter est in omni-
bus aliis, in quibus movens est univocum, idest
conveniens in nomine et ratione cum moto ; sicut
cum calidum facit calidum, et homo generat ho-
minem. Et hoc ideo dicit, quia sunt quaedam
agentia non univoca , quae scilicet non conve-
niunt in nomine et ratione cum suis effectibus,
sicut sol generat hominem. In quibus tamen agen-
^ tibus, etsi non sit species effectus secundum ean-
dem rationem, est tamen quodam modo altiori et
: universaliori δ᾽ Et sic universaliter verum est quod
movens est quodam modo in actu secundum id
secundum quod mobile est in potentia. Si igitur
totum moveat se secundum totum, sequitur quod
idem sit simul actu et potentia; quod est impos-
sibile. - Ex hoc ergo concludit principale inten-
tum, quod moventis seipsum una pars movet et
alia movetur. "i
5. Deinde cum dicit: Quod autem non contin-
gat etc., excludit quosdam modos, quos aliquis
posset existimare in motu moventis seipsum. Et
primo ostendit quod moventis seipsum non mo-
vetur utraque pars ab altera; secundo ostendit
quod pars moventis seipsum non Bigvet seipsam,
ibi: At vero neque ipsius primo seipsum * etc. Circa
primum duo facit: primo proponit quod intendit;
secundo probat propositum, ibi: ANeque enim
erit * etc. Dicit ergo primo, manifestum esse ex
iis quae sequuntur, quod non contingit aliquid
movere seipsum, hoc modo quod utraque pars
eius moveatur a residua; sicut si AB moveat se-
ipsum, * quod A moveat B, et B moveat A.
6. Deinde cum dicit: Neque enim erit pri-
mum etc., probat propositum quatuor rationibus.
Et est attendendum, quod ad hanc conclusionem
resumit rationes supra * positas ad ostendendum
quod non omne movens movetur ab alio. Unde
ex praemissis abbreviate hic colligit quatuor ra-
tiones. Quarum primam sumit ex prima ratione,
*Tid.m.4,s. quam supra * posuit duplici ordine, ad ostenden-
dum quod * non proceditur in infinitum in hoc
.quod semper aliquid ab alio moveatur, propter
hoc quod non esset aliquod primum movens,
quo remoto removerentur sequentia. Unde et hic
primo praemittit idem inconveniens. Dicit enim
quod si in primo moto quod ponitur movens
seipsum, utraque pars ab altera reciproce mo-
veatur, sequetur quod non sit aliquod primum
movens. Et hoc ideo, quia sicut supra * dictum
: est *, movens prius est magis causa movendi et
magis movet, quam posterius movens. Et hoc ideo
supra probabatur *, quia dupliciter aliquid mo-

* Num. 10.

* Num. seq.

* eo add. P.

* Lect. praec.

* etiam add. rab
et codd. exc. nr
HNOQRZSG et pEG
qui hab. lac.

* Ibid. n. 2, 3.

* probatur ῬΌΝΕ
pu et ab.

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

"eim cry

vet. Uno enim modo movet aliquid ex eo quod
movetur ab alio, sicut baculus movet lapidem
eo quod movetur a manu; et hoc est secundum
movens: alio modo movet aliquid ex eo quod
movetur ex seipso, sicut homo movet; et haec
est dispositio primi * moventis. Illud autem quod ;77 οποίος,
movet non eo quod movetur * ab alio, magis est '"oveatur coda.
remotum ab ultimo quod movetur, et magis pro-
ximum primo moventi, quam medium, quod sci-
licet movet eo quod ab alio movetur.- Debet ergo
haec * ratio sic formari. Si totius moventis seipsum aec om. re
utraque pars movet aliam reciproce, non magis
movet una quam alia: sed primum movens magis
movet quam secundum: ergo neutra earum erit
primum movens. Quod est inconveniens: quia sic
sequeretur quod illud quod movetur ex seipso,
non esset propinquius primo principio motus (quod
nullum sequitur esse *), quam id quod movetur ab 7244.-esse om.
alio; cum tamen supra * sit ostensum, quod mo- "Lect praecanag.
vens seipsum sit primum in genere mobilium.
Non ergo hoc est verum quod moventis seipsum
utraque pars per aliam * moveatur. τὸ Αια mem,
7. Deinde cum dicit: Amplius, non necesse est etc.,
sumit duas rationes ad idem, ex una ratione quam
supra * posuerat ad ostendendum quod non omne * iia. n. 7.
movens movetur, ita quod moveri conveniat mo-
venti per accidens. In qua quidem ratione supra
duas conclusiones intulit: primam scilicet quod
movens contingit et * non moveri; alteram quod eux ποις,
motus non sit aeternus: et secundum has duas 1
conclusiones, duas hic rationes format *. Primo “ format zc.
enim dicit quod non necesse * est movens mo- : ἐπ κάτα
veri nisi a seipso secundum accidens: et est sen- new. 1
sus quod nisi accipiatur primum movens moveri
a seipso, non erit etiam * necesse quod mo-
vens primum moveatur secundum accidens; sicut
quidam posuerunt quod omne movens movetur,
et tamen hoc est ei per accidens. Cum ergo po-
nitur quod moventis seipsum pars quae movet,
e contra aequaliter * movetur ab altera, hoc non ít
erit nisi per accidens. Sed * sicut supra accipie- eua om. a
bamus *, quod est per accidens contingit non esse: i
ergo contingit illam partem quae movet, non mo- τὸ
veri. Sic ergo remanet quod moventis seipsum
una pars movetur, et alia movet et non movetur.
8. Deinde cum dicit: Amplius, non necesse est etc.,
ponit aliam rationem correspondentem secundae
conclusioni, quam supra * intulerat, scilicet quod * Ct. ». praec.
sequitur motum non semper esse. Hic autem con-
verso ordine sic arguit. Si necesse est motum
semper esse, non necesse est movens cum movet
e contrario moveri; sed necesse est quod vel mo-
vens sit immobile, vel quod ipsum moveatur a
seipso. Huius autem conditionalis ratio ex supra * * Num. praec.
posita ratione apparet. Quia si movens non movet
nisi moveatur; et tamen * non inest ei moveri nisi
per accidens; sequitur quod contingat ipsum non

αν νυν νον ΟΝ. ΡΥ ΡΥ

i
j
1
Y
1

* etiam om. co--
^ dices exc. AIKY.

* cum Popueta

q) idem secundum idem simul est calidum.— idem et (et om. ΒΕ)
secundum idem simul est (erit DEGHNOR) calidum codices.

9) altiori εἰ universaliori. — altior et universalior HN, altiori et
ulteriori utiliori pQ, altiori et ultiori ed. b, altiori et ulteriori P et
Venet. 1504.

€) quia sicut supra dictum est.— quia supra dictum est DEFGLpH;

quia sicut supra prius dictum est AIKQSTYa, forte supra prius cor-
rupte pro superius, quod innuit X: quia sicut supra superius dictum
est. Pergunt EG: quod primum movens magis est causa. removendi
et magis movet.

t) e contra aequaliter. — P et Venet. 1504; aequa AIKVXY(pE?),
aeque QsH(pE?), e converso BsE, e contra cet., aequaliter edd. a b.

* Lect. 1, seqq.

XEHMURE SCR

ies
QE

ΕΓ n. IO.

Πα seipsam z.

— * sed... poneba-
E tur om. GNRpEF.

* movent rab.

.* esse om. ΡΗΩΡ.

* Lect. praeced.

CAP. V,

moveri; ergo per consequens neque movere, et
sic non erit motus. Sed motum supra * ostenderat
esse * sempiternum: ergo non necesse est movens,
cum movet, contra moveri. Et ita non est verum,
quod utraque pars moventis seipsum moveatur
ab altera.

9. Deinde cum dicit: Amplius, sí movet mo-
tum etc., ponit quartam rationem, quae sumitur
ex ratione quam supra * posuit ad ostendendum
quod non inest per se moventi quod moveatur:
quia sequeretur quod esset devenire in hoc, quod
movens eodem motu moveretur quo movet, ut
supra expositum est. Et ideo hic abbreviando hanc
rationem, dicit quod si utraque pars ab altera mo-
veatur, sequetur quod secundum eundem motum
movet et movetur: unde sequitur quod calefa-
ciens calefiat *, quod est impossibile. Ideo autem
sequitur, si moventis seipsum utraque pars ab
alia moveatur, quod secundum eundem motum
aliquid movet et movetur; quia moventis seipsum
est unus motus, et secundum illum oportebit quod
pars quae movet moveatur.

10. Deinde cum dicit: Af vero neque etc., exclu-
dit alium modum, scilicet quod moventis seipsum
pars seipsam non * movet. Et primo proponit quod
intendit; secundo. probat propositum, ibi: 7Zotum
enim si movetur * etc. Dicit ergo primo, quod si
accipiatur aliquid quod est primo movens seipsum,
non potest dici neque quod una pars eius se-
ipsam moveat, neque quod plures, ita quod quae-
libet earum seipsam moveat.

11. Deinde cum dicit: Zotum enim si movetur
ipsum etc., probat propositum duabus rationibus:
quarum prima talis est. Si totum movetur ipsum
a seipso, aut hoc conveniet ei ratione * suae par-
- tis quae movetur a seipsa, aut ratione totius. Si
conveniat ei ratione "sia partis, ergo illa pars
erit primum seipsum * movens, quia illa pars se-
parata a toto movebit seipsam: sed totum iam
non erit movens seipsum primum, ut ponebatur *.
Si vero dicatur quod totum movet seipsum ra-
tione totius, ergo quod aliquae partes moveant *
seipsas, hoc non erit nisi per accidens. Quod au-
tem est per accidens, non est necessarium: ergo in
primo movente seipsum maxime oportet accipere
quod partes non moveantur a seipsis. Totius ergo

LECT. X

403

primi moventis seipsum, una pars movebit cum
sit immobilis, alia * movebitur. Istis enim solum
duobus modis possibile esset quod pars movens
moveretur *, scilicet aut quod moveretur a parte
altera quam movet, aut quod moveret seipsam.

Unde attendendum est quod Aristoteles, exclu-
dendo hos duos modos, intendit concludere quod
pars movens in movente seipsum, sit immobilis;
non autem quod movens seipsum dividatur in
duas partes, quarum una sit movens, et alia mota:
hoc enim sufficienter conclusum est per id quod
primo * ostendit, quod totum non movet seipsum

totum. Et sic patet quod non fuit necessarium :

Aristoteli inducere * divisionem quinque membro-
rum, ut quidam dixerunt: quorum unum mem-
brum sit, quod totum. moveat totum; secundum
quod totum moveat partem; tertium quod pars
moveat totum; quartum quod duae partes vicis-
sim se moveant; quintum quod una pars sit mo-
vens et alia mota. Si enim totum non movet
totum, per eandem rationem sequitur quod totum
non moveat partem, nec pars totum: quia utro-
bique sequeretur quod aliqua pars mota move-
ret seipsam. Unde hoc quod totum non movet
totum, sufficit ad concludendum quod una pars
sit movens et alia mota: sed ad concludendum
quod pars movens non moveatur, probat duo
alia, scilicet quod pars movens non moveatur a
mota, et quod non moveatur a seipsa *.

12. Et ad hoc secundum probandum inducit
secundam rationem ibi: Amplius si tota etc.: quae
talis est. Si detur quod pars movens moventis
seipsum, ipsa tota seipsam moveat, sequitur per
supra probata, quod ipsius partis iterum una pars
moveat et alia moveatur: iam enim ostensum
est supra * quod totum non movet seipsum aliter,
nisi per hoc quod una pars eius movet et alia
movetur. Sit ergo pars movens moventis seipsum,
AB: per rationem ergo praemissam sequitur quod
una pars eius sit movens, scilicet A, et alia mota,
scilicet B. Si ergo AB moveat tota se totam, ut
tu ponis, sequitur quod idem moveatur a * duo-
bus motoribus, scilicet a toto, quod est AB, et a
parte, quae est A; quod est impossibile. Relin-
quitur ergo quod pars movens in movente se-
ipsum, est omnino immobilis.

ἢ) Unde hoc quod... a seipsa. - Notamus variantes recitando le-
ctionem adoptatam: « Unde hoc quod totum non movet totum, sufficit
ad concludendum (ad quinque excludendum R) quod una pars sit
movens et alia mota (sit mota et alia movens AIKLQSTXYab):
sed (non add. sQ, non sufficit add. PC et Venet. 1504) ad concluden-

3C-Esa-e

dum quod pars movens (movens om. FGRpE) non moveatur (ef alia
mota... moveatur om. N, mota... moveatur om. pH), probat duo alia
(alia om. a b), scilicet quod pars movens non moveatur (probat... mo-
veatur homot. om. P, Venet. 1504 et codd. exc. DEFGOZpH ) a mota,
et quod non moveatur a (mota.. a om. F) seipsa.»

* autem add. pE
FGHLNOSZ; B lac.

* moveatur P.

* Num. 3, 4.

* in add. ACIKLM
osTvxvd.

* Num. 3 seqq.

404.

LECTIO UNDECIMA Uno». d» Tom ap

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

AT Wir i

QUALITER PARTES MOVENTIS SEIPSUM SE HABEANT AD INVICEM, ET QUALITER SECUNDUM EAS.
TOTUM DICATUR SEIPSUM MOVERE | [44219 rto

᾿Επεὶ δὲ κινεῖ τὸ μὲν κινούμενον ὑπ᾽ ἄλλου τὸ δ᾽ &xi-
γητον ὄν, καὶ κινεῖται τὸ μὲν κινοῦν τὸ δὲ οὐθὲν
χινοῦν, τὸ αὐτὸ αὐτὸ. κινοῦν ἀνάγκη ἐξ ἀκινήτου
εἶναι κινοῦντος δέ, καὶ ἔτι ἐκ χινουμένου μιὴ κινοῦν-
τος δ᾽ ἐξ ἀνάγκης, ἀλλ᾽ ὁπότερ’ ἔτυχεν.

Ἔστω γὰρ τὸ χινοῦν μὲν ἀκίνητον δέ; τὸ δὲ Β χι-
γούμενόν τε ὑπὸ τοῦ Α xal κινοῦν τὸ ἐφ᾽ ᾧ T, τοῦτο
δὲ χινούμενον μὲν ὑπὸ τοῦ B, μὴ κινοῦν δὲ μηδέν"
εἴπερ γὰρ καὶ διὰ πλειόνων ἥξει ποτὲ εἰς τὸ Γ,
ἔστω δύ ἑνὸς μόνου. Τὸ δὴ ἅπαν ΑΒΓ αὐτὸ ἑαυτὸ
κινεῖ" ἀλλ᾽ ἐὰν ἀφέλω τὸ T, τὸ μὲν ΑΒ χινήσει αὐτὸ
ἑαυτό (τὸ μὲν γὰρ A χινοῦν, τὸ δὲ B χινούμενον),
τὸ δὲ T οὐ χινήσει αὐτὸ ἑαυτό, οὐδ᾽ ὅλως κινήσε-
ται, ᾿Αλλὰ μὴν οὐδ᾽ ἡ ΒΓ χινήσει αὐτὴ ἑαυτὴν ἄνευ
τοῦ À: τὸ γὰρ B κινεῖ τῷ κινεῖσθαι. ὑπ᾽ ἄλλου, οὐ
τῷ ὑφ᾽ αὐτοῦ τινὸς μέρους. Τὸ ἄρα AB μόνον αὐτὸ
ἑαυτὸ κινεῖ. ᾿Ανάγχη ἄρα τὸ αὐτὸ ἑαυτὸ κινοῦν
ἔχειν τὸ κινοῦν ἀκίνητον δέ, xal τὸ κινούμενον μη-
δὲν δὲ χινοῦν ἐξ ἀνάγκης;

ἁπτόμενα ἤτοι ἄμφω ἀλλήλων 7i θατέρου θάτερον.

Εἰ μὲν οὖν συνεχές ἐστι τὸ χινοῦν (τὸ γὰρ χιγούμιενον
ἀναγκαῖον εἶναι συνεχές); δῆλον ὅτι τὸ πᾶν αὐτὸ
ἑαυτὸ χινεῖ οὐ τῷ αὐτοῦ τι εἶναι τοιοῦτον οἷον αὐτὸ
αὑτὸ κινεῖν, ἀλλ᾽ ὅλον κινεῖ αὐτὸ ἑαυτό, κινούμενόν
τε χαὶ χινοῦν τῷ αὐτοῦ τι εἶναι τὸ κινοῦν χαὶ τὸ
χινούμενον. Οὐ γὸὼρ ὅλον κινεῖ οὐδ᾽ ὅλον χινεῖται,
ἀλλὰ κινεῖ μὲν τὸ À, χινεῖται δὲ τὸ B μόνον’ τὸ
δὲ T ὑπὸ τοῦ ἃ οὐκέτι: ἀδύνατον γάρ.

᾿Απορίαν δ᾽ ἔχει, ἐὰν ἀφέλῃ τις ἡ τῆς A (εἰ συνεχὲς τὸ
κινοῦν μὲν ἀχίνητον δέ), ἢ τῆς B τῆς χινουμένης"
ἡ λοιπὴ ἄρα κινήσει τῆς Α ἢ ἡ τῆς Β κινηθήσεται;
εἰ γὰρ: τοῦτο, οὐχ. ἂν εἴη πρώτως χινουμένη ὑφ᾽ αὖ-

τῆς ἡ ΑΒ’ ἀφαϊρεγεσης γὰρ ἀπὸ τῆς AB, ἔτι χι-.

γήσει ἑαυτὴν ἡ λοιπὴ AB.

"H δυνάμει μὲν ἑκάτερον οὐδὲν κωλύει. ἢ θάτέρον τὸ χι-
νούμιενον διαιρετὸν εἶναι, ἐντελεχείᾳ δ᾽ ἀδιαίρετον:
ἐὰν δὲ διαιρεθῇ, μηκέτι εἶναι ἔχον τὴν αὐτὴν δύ-
ναμιν" ὥστ᾽ οὐδὲν χωλύει ἐν διαιρετοῖς δυνάμει πρώ-
τῶς ξνεῖναι.

Φανερὸν τοίνυν ἐκ τούτων ὅτι ἔστι τὸ πρώτως χινοῦν
ἀκίνητον" εἴτε γὰρ εὐθὺς ἵσταται τὸ χινούμενον,
ὑπό τινος δὲ κινούμενον, εἰς ἀκίνητον τὸ πρῶτον᾽'
εἴτε εἰς κινούμενον μέν, αὐτὸ δ᾽ αὐτὸ χινοῦν χαὶ
ἱστάν. ἀμφοτέρως συμβαίνει τὸ πρώτως χινοῦν ἐν
ἅπασιν εἶναι τοῖς κινουμένοις. ἀκίνητον.

ΘΥΝΟΡΘΒΙΒ, — τ, Argumentum et divisio textus. -- Movens se-
ipsum componitur ex duabus partibus, quarum una sic movet
quod est immobilis, altera sic movetur quod nihil ex necessitate
movet. — 2. Textus subdivisio. -- Probatur id quod in praecedenti
numero propositum est. Sit quod movet seipsum ABC; pars eius
quae movet et est immobilis sit A, et B pars quae movetur ab A et
quae movet partem C. In primis necesse est quod C sic moveatur
a B, quod ipsum C nihil moveat quod sit pars totius moventis se-
ipsum: secus enim eadem ratione pars mota a C moveret aliam,
et ita oporteret fieri descensum in infinitum in partibus moven-
tis seipsum. Porro ABC, etiam remota parte quae est C, movet
seipsum: quia pars A est movens et pars B est mota, et hoc
requiritur et sufficit ad hoc quod aliquid moveat seipsum. Ergo
solum AB est totum quod movet seipsum primo et per se. Quod
si dicatur quod ABC est totum movens seipsum, tunc totum

* Quoniam autem movet aliud quidem quod movetur ab
alio, aliud autem. cum sit immobile; et movetur aliud
quidem movens, aliud autem nihil movens: ipsum se-
ipsum movens necesse est ex immobili esse, movente
autem, et adhuc ex eo quod movetur, non movente
autem ex necessitate, sed qualiter evenit. ^ ^ ^

Sit enim A movens quidem immobile, B autem quod mo-
vetur ab A et movens quod est in quo C, hoc autem
motum quidem a.B, movens autem nihil: si quidem
enim et per plura media venit aliquando in C, sit per
unum solum. Omne ergo ABC ipsum seipsum movet.
Sed si aufero C, AB ipsum seipsum movebit (A qui-
dem enim est movens, B vero quod movetur): C autem
non movebit ipsum seipsum, neque penitus movebi
At vero neque BC movebit ipsa seipsam sine A: ipsum
enim B movet in eo quod movetur ab alio, non qui:
a sui ipsius parte aliqua. AB igitur solum ipsum ina
ipsum movet. Necesse itaque ipsum seipsum movens
haberé movens immobile et quod movetur, nihil autem
movens ex necessitate. i» ua

Contacta autem utraque ab invicem, aut ab altero alterum.

Si igitur continuum est movens (quod enim movetur, con-
tinuum necessarium est esse), manifestum est quo
totum ipsum seipsum movet, non eo quod ipsius ali-
quid huiusmodi sit ut ipsum seipsum moveat, sed to-
tum movet ipsum seipsum: motum autem et movens,
eo quod ipsius aliquid est movens et aliquid motu
Non enim totum movet, neque totum movetur: ;
movet quidem A, B autem movetur tantum; sed C
ipso B non iam; impossibile enim est. dias diris

* Dubitationem autem habet, si auferat aliquid quis ab ipso
A (si continuum movens quidem, immobile autem) aut
ab ipso B, quod movetur: reliqua ergo ipsius A movebit,
reliqua autem ipsius B movebitur? Si enim hoc, n
utique erit quae primo movetur a seipsa, quae in
AB. Remota enim ab AB, adhuc movebit seipsam re-
liqua AB. JOLIE 4185-026 To 3E

Aut potentia quidem nihil prohibet utrumque aut alterum
quod movetur divisibile esse, actu autem indivisibile:
si autem dividatur, non adhuc esse eandem hab ns
potentiam. Quare nihil prohibet in divisibilibus pote-

61

tia primum esse unum. s!
Manifestum igitur ex his quoniam est primum movens im-
mobile. Sive enim mox stet quod movetur, ab aliquo
autem motum, ad immobile primum; sive in quod mo-
vetur quidem, ipsum autem seipsum movens ru i
utrobique accidit primum movens in omnibus es:
motis immobile. t : sse

bns

non movet seipsum primo et per se, sed ratione partis. Ergo
moventis seipsum sunt solae duae partes, quarum una est mo-
vens immobilis, altera est mota, ita quod necessario .nihil moveat
quod sit pars moventis seipsum. Neque etiam ad rationem mo-
ventis seipsum necesse est quod pars mota moveat aliquid extrin-
secum. — 3, Moventis seipsum pars movens et mota, ad hoc quod
sint partes unius totius, oportet quod aliquo modo coniungantur ;
non quidem' per continuationem, quia movens et motum oportet
esse divisa, sed per contactum: et hoc vel ita quod ambae partes
invicem se tangant, si ambae magnitudinem habent; vel ita quod
altera pars tantum tangat aliam contactu virtutis, quod erit si

pars movens quantitatem non habeat. -- 4. Supposito quod utra- :

que pars sit continua, tria ipsi toti ex duabus partibus compo-
sito attribuuntur, scilicet moveri, movere, et movere seipsum. Sed
movere seipsum non attribuitur ei ratione partis (neutra enim

«$5 Ae TA
γα} ΔΒ}.
.

πο ΡΝ
ΡΣ.
* Text. 44. ;

X waves t3

Aen m Lu Reo *
ταν quio cto
4 2n |
Jat Sees. * 2
ph 1

E *sicom. a et
codd. exc. BLMT
VZSH.

- * Probabit codd.
- ** Num. seq.

CAP. V,

pars movet seipsam), sed attribuitur quatenus ipsum totum mo-
vet seipsum. Movere autem et moveri attribuitur toti ratione par-
tis: non enim totum movet, neque totum movetur, sed movet una
pars, reliqua vero solum movetur. -- 5. Dubitatio circa praemissa.
Ponamus quod A et B sint aliquid continuum, et consequenter
aliquid divisibile; si ab A et a B auferatur per divisionem ali-
qua pars, dubitatur an id quod remanet moveat et moveatur.
Si enim movet et movetur, ipsum poterit movere seipsum, et
ideo hoc ipsum, et non AB, erit primo movens seipsum. Ex quo
sequitur quod non erit dare primum movens seipsum. — 6. Sol-
vitur dubitatio. Quamvis omne continuum sit divisibile in poten-

jj ostquam Philosophus ostendit quod
)movens seipsum dividitur in duas
MP partes, quarum una movet et non
^movetur, alia autem movetur; hic
ostendit quomodo huiusmodi partes se habeant
ad invicem. Et circa hoc tria facit: primo pro-
ponit quod intendit; 2TERUBD ostendit propositum,
ibi: Si? enim .A movens* etc.; tertio concludit con-
clusionem principaliter intentam ex omnibus prae-
missis, ibi: Manifestum. igitur ex his * etc.

Dicit ergo primo, quod cum movens dividatur
in duo, quorum unum movetur etiam ab alio,
aliud vero movens est immobile: et iterum mobile
dividatur in duo; est enim quoddam mobile quod
etiam movet, quoddam vero mobile quod nihil
movet: oportet dicere quod movens seipsum
componatur ex duabus partibus, quarum una sit
sic * movens quod tamen sit. immobilis, alia vero
sic moveatur quod tamen non moveat. Quod
autem subdit ex necessitate, dupliciter potest in-
telligi: quia si intelligatur quod pars mota mo-
ventis seipsum non moveat aliquid quod sit pars
moventis seipsum, sic legenda est littera, quod
hecessitas remaneat affirmata, cadens" super hoc

quod dicit non movente. Probat * enim statim **

impossibile esse, quod eius quod primo movet se-
ipsum, sit tertia pars, quae moveatur a parte mota.
51 vero intelligatur quod pars mota non moveat
aliquid extrinsecum, sic hoc quod dicit ex neces-
sitate, cadit. sub negatione: non enim est de ne-

. Cessitate moventis seipsum, quod pars eius mota

moveat aliquid extrinsecum; nec tamen est im-
possibile.

2. Qualiter autem hoc contingat, ostendit con-
sequenter cum dicit: Sif enim .A movens εἴς. Et
circa hoc duo facit: primo ostendit propositum;
secundo solvit quandam dubitationem, ibi: Dubi-
tationem autem habet * etc. Circa primum duo facit:
primo ostendit qualiter partes moventis seipsum
se habeant ad invicem; secundo qualiter secun-
dum eas totum dicitur seipsum movere, ibi: Si igi-
tur continuum est* etc. Circa primum duo facit:
primo. ostendit quod in movente seipsum sunt
solae duae partes, quarum una movet et non mo-
vetur, alia movetur et non movet; secundo quo-
modo hae duae partes ad invicem coniungantur,
ibi: Coníacta autem utraque * etc.

Primum ostendit sic. Si dicatur quod pars mota
moventis seipsum, iterum moveat aliquid aliud,
quod sit pars eiusdem moventis seipsum: sit ergo
prima pars moventis seipsum A, quod sit mo-

LECT. XI

405

tia, tamen nihil prohibet aliquod continuum habere talem na-
turam, quod non possit dividi actu; vel si dividatur, quod
non retineat eandem potentiam ad hoc quod moveat vel mo-
veatur, quam prius habebat. Unde nihil prohibet in his quae
sunt divisibilia in potentia, esse unum primum movens vel
motum. — 7. Conclusio: in moventibus et motis ab alio non
potest procedi in infinitum , sed oportet sistere ad aliquid
quod vel sit penitus immobile vel moveat seipsum. Sed etiam
moventis seipsum una. pars oportet quod sit movens immo-
bile: ergo necesse est omnino ponere primum movens im-
mobile.

vens immobile: secunda vero pars sit B, quod
moveatur ab A, et moveat tertiam partem, quae
est C, quae sic moveatur a B, quod * nihil aliud
moveat quod sit pars moventis seipsum. Non
enim potest dici quod fiat descensus in infinitum
in partibus moventis seipsum, scilicet quod pars
mota iterum moveat aliam: quia sic movens 56-
ipsum esset in * infinitum, quod est impossibile,
ut supra * ostensum est. Erit ergo aliqua pars
moventis seipsum, quae est mota non movens,
quam dicimus C. Et licet contingat per multa
media quae sunt moventia et mota, pervenire
in ululmum motum quod dicitur C; accipiatur
loco omnium mediorum, * unum medium quod

sit B. Sic ergo hoc totum quod est ABC movet »

seipsum. A quo toto si auferatur haec pars quae
est C, adhuc ipsum AB movebit seipsum: quia
una pars eius est movens, scilicet A, et alia mota,

scilicet B, quod requirebatur 84 hoc quod aliquid

sit moyens seipsum, ut supra * ostensum est. Sed
C non movebit seipsum, neque aliquam aliam
partem, secundum supposita. Similiter etiam BC
non movet seipsum sine A, quia B non movet
nisi inquantum movetur ab alio quod est A, quod
non est pars eius. Relinquitur ergo quod solum
AB moveat seipsum primo et per se. Unde ne-
cesse est quod movens seipsum habeat duas par-
tes, quarum una sit movens immobilis *, alia vero
sit mota, quam necesse est nihil movere quod
sit pars moventis seipsum: hoc enim conclusum
est per praemissam rationem. Vel nihil movens
ex necessitate: quia non est de necessitate mo-
ventis seipsum, quod pars mota moveat aliquid
aliud etiam extrinsecum.

3. Deinde cum dicit: Contacta autem utraque etc.,
ostendit quomodo hae duae partes se habeant
ad invicem. Ubi considerandum est, quod Aristo-
teles nondum probavit primum movens non ha-
bere aliquam magnitudinem, quod infra * probabit.
Quidam autem antiqui philosophi posuerunt nul-
lam substantiam absque aliqua * màgnitudine esse.
Unde Aristoteles ante probationem hoc sub du-
bio secundum suam consuetudinem. derelinquens,
dicit quod duas * partes moventis seipsum, qua-
rum una est movens et alia mota, necesse est
aliquo modo coniungi, ad hoc quod sint partes
unius totius. Non autem per continuationem, quia
supra * dixit quod movens seipsum et motum non
possunt continuari, sed necesse est ea dividi: unde
relinquitur quod oportet has duas partes coniungi
per contactum ; aut ita ut ambae partes contin-

&4) movens immobilis. — movens (et add. Q) immobile codd. et a. — Pro mota quam, mota quod EG, motum quod cet. et a.

* tamen add. pr
GHNORZ.

* in om. BDEHK
NOZpGSFL.

* Lect. IX , n. 4.

* et add. ACIKMV
x. etiam add.

* Lect. praec.,
n. 2 seqq.

* Lect. xxu.
* aliqua om. co-

dices exc. BIY.

* duae codd. eta.

* Lect. vit. n. 8.

* habuit tMoQsx
à b, habuerit cet.

* Lect. v, n. Io
seqq.

* est. DEGHLNTSC
FQ, om. cet. et a.

* duabus EG.

* Num. 2.

* Num. seq.

* Num. 2.

* Lib. VI, lect. v,
num. 10 sqq. Cf.
num. praéc.

* yel ACIKMVXY
(q?)a.

* et codd, exc.
BHL; RpK lac.

* seipsam EG.

406

gant se invicem, si ambae partes habeant magni-
tudinem; aut ita 'quod altera tantum pars continga-
tur ab alia, et non e converso, quod erit si movens
non habet * magnitudinem. Quod enim est incor-
poreum, potest quidem tangere corpus sua virtute
movendo ipsum, non autem contingitur a corpore:
duo autem corpora se invicem tangunt.

4. Deinde cum dicit: Si zgitur continuum est etc.,
ostendit qua ratione totum dicatur movens se-
ipsum, una parte movente et alia mota. Et sup-
ponamus quantum ad.praesens, quod utraque
pars sit continua, idest magnitudinem habens;
quia de eo quod movetur, in sexto * probatum est
quod sit * aliquid continuum; et accipiatur nunc
idéem de movente, antequam veritas probetur.
Hac igitur suppositione facta, ipsi toti composito
ex duobus * tria attribuuntur, scilicet moveri, mo-
vere, et movere seipsum. Sed hoc quod est mo-
vere seipsum, attribuitur ei non propter hoc^quod
aliqua pars eius moveat seipsam, sed ipsum to-
tum seipsum movet: sed hoc quod est movere
et moveri, attribuitur toti ratione partis. Non enim
totum movet neque totum movetur; sed movet
una pars eius, scilicet A, reliqua. vero pars eius
solum movetur, scilicet B: iam enim ostensum
est * quod non est aliqua tertia pars, ut. C, quae
moveatur ab ipso B. Impossibile est enim hoc,
si accipiatur id quod primo movet seipsum, si-
cut supra ostensum est.

5. Deinde cum dicit: Dubitationem autem ha-
bet etc., movet quandam dubitationem circa prae-
missa. Et primo movet eam; secundo solvit, ibi:
Aut potentia quidem * etc. Habet autem haec du-
bitatio ortum ex hoc quod supra * probaverat,
quod in primo movente seipsum non sunt nisi
duae partes, quarum una movet et alia move-
tur; quia si esset tertia, etiam ea remota com-
positum ex primis duabus movet seipsum, et sic
ipsum est primum movens seipsum. Ex hoc ergo
sequitur dubitatio talis. Ponamus quod pars mo-
ventis seipsum quae est movens immobile, ut A,
sit quoddam continuum: de parte autem eius
quae movetur, scilicet B, manifestum est quod
est aliquid continuum, secundum prius * probata.
Omne autem continuum est divisibile: est ergo
dubitatio, si auferatur aliqua pars per divisionem
ab A aut a B, utrum * reliqua pars moveat aut
moveatur. Quia si reliqua pars moveat aut * mo-
veatur, adhuc residua pars de AB movebit se-
ipsum *, et sic ΑΒ non primo movebat seipsum.

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB.

VII

Et sic sequitur * ulterius, quod nihil erit primo
movens seipsum.

6. Deinde cum dicit: Aut potentia quidem etc.,
solvit positam dubitationem. Ubi considerandum

est quod Aristoteles prius in sexto *probavit quod

in motu non est aliquid primum, neque ex parte
mobilis neque ex parte temporis neque ex parte rei
in qua est motus 7, praecipue in augmento et motu
locali: et hoc ideo, quia tunc * loquebatur de motu
in communi, et de mobili secundum quod est quod-
dam continuum, nondum applicando ad determi-
natas naturas. Et secundum hoc sequeretur quod
non esset aliquid primo motum, et per consequens
nec aliquid primo movens, si movens sit contiz
nuum: et ita etiam non esset aliquid primo * mo- ἢ
vens seipsum. Sed nunc iam Aristoteles loquitur
de motu, applicando ad determinatas naturas: et
ideo ponit aliquid esse primo movens seipsum.

Et solvit praemissam dubitationem sic: quod ni-

hil prohibet esse divisibile in potentia ex eo quod.
sunt continua (scilicet movens et motum) si utrum-
que sit continuum ?, aut ad minus alterum tantum,
scilicet quod movetur, quod necesse est esse con-
tinuum. Sed tamen possibile est quod aliquod
continuum, sive sit movens sive motum, habeat
talem naturam, ut non possit actu dividi, sicut
patet de corpore solis. Et 51 contingat quod ali-
quod continuum dividatur, non retinebit eandem
potentiam ad hoc quod moveat vel moveatur ,
quam prius habebat; quia huiusmodi potentia se-
quitur aliquam formam ; forma autem naturalis
requirit quantitatem determinatam. Unde si sit
corpus ineorruptibile, dividi non potest in actu.
Si autem sit corruptibile, si dividatur in actu, non

retinebit eandem potentiam, sicut patet in corde.

Unde nihil prohibet in iis quae sunt divisibilia
in potentia, esse unum primum.

7. Deinde cum dicit: Manifestum igitur ex
his etc., infert conclusionem principaliter intentam
ex omnibus praemissis. Et dicit manifestum esse

ex praemissis *, quod necesse est ponere primum ἡ

movens immobile. Cum enim non procedatur in
infinitum in moventibus et motis ab alio, sed
necesse sit stare ad aliquod primum, quod est
immobile vel movens seipsum; sive moventia et
mota stent* ad aliquod primum immobile, sive
ad aliquod primum quod movet seipsum, " utro-
bique accidit quod primum movens sit immobile;
propter hoc quod moventis etiam seipsum una
pars est movens immobile, ut nunc ostensum est.

B) attribuitur ei non propter hoc.— Ita codd., quibus adnumeranda
est ed. a, quae ei non corrumpit in enim; non attribuitur ei propter
hoc Pb.— Ibi sed ipsum totum, seipsum totum. ACIKMQVYpX et a,
totum S, sed totum (perg: quod ipsum movet) L. — Pro et moveri,
vel moveri codd. exc. BEFGHNpT et R qui omittit ez.

Y) neque ex parte mobilis... neque ex parte rei in qua est motus.—
neque ex parte mobilis om. PAIKQSXab. Attamen videntur retinenda
haec verba: sunt enim duo distincta mobile et res in qua, seu secun-
dum quam est motus (cf. lib, V, lect. v1, n. 5, et alibi passim); et supra
in loco ad quem remittit s. Th., non dari primum in motu probatum

est tum ex parte temporis, tum ex parte mobilis, tum ex parte rei in
qua est motus. Omissio autem in paucis codicibus potest haberi tan-
quam omissio homot. mobilis neque ex parte.

9) si utrumque sit continuum. — Pro sí, quod om. Q, et si ('etsi)
ACDIKMVXY, et si edd. a b et Venet. 1504, cum LS.

t) Cum enim non procedatur... sive moventia et mota stent. lta
codices et a; Pb om. enim post cum, et ponunt enim post sive. Insu-
per P et Venet. 1545 om. sed ante necesse, quod processum orationis
abrumpit.- Inferius pro propter hoc corrupte et per hoc ACIRMQTV
XYab et Venet. 1504, quod P et Venet. 1545 corrigunt expungendo et.

-».»εἐ-

rU
Ξ-

* sequitur om.
ACIKMQTXYG , V
lac.

/

* Lect. vir. n. 6
seqq.

Y

* ibi psu, cum
ed. a et cet. exc.
LSFG.

ET SNP

δὼ

CAP. VI, LECT. XII

407

LECTIO DUODECIMA

PER PRINCIPIA MOVENTIA SE, QUAE QUANDOQUE SUNT ET QUANDOQUE NON SUNT,
OSTENDITUR PRIMUM MOVENS NEQUE PER SE NEQUE PER ACCIDENS MOVERI,
SED ESSE PERPETUUM ET UNUM .

᾿Επεὶ δὲ δεῖ κίνησιν ἀεὶ εἶναι καὶ μὴ διαλείπειν, ἀν dien

εἶναί τι ὃ πρῶτον xtvet, εἴτε ἕν εἴτε πλείω, καὶ τὸ
πρῶτον κινοῦν ἀκίνητον.

Ἕχαστον μὲν οὖν ἀΐδιον εἶναι τῶν ἀκινήτων μὲν κινούν-

τῶν δὲ οὐδὲν πρὸς τὸν νῦν λόγον"

ὅτι δ᾽ ἀναγκαῖον εἶναί τι τὸ ἀκίνητον μὲν αὐτὸ πάσης

τῆς ἐκτὸς μεταβολῆς; καὶ ἁπλῶς καὶ κατὰ συμβε-
βηχκός, κινητικὸν δ᾽ ἑτέρου, δῆλον ὧδε σχοποῦσιν.

Ἔστω δέ, εἴ τις βούλεται, ἐπί τινων ἐνδεχόμενον ὥστ᾽

εἶναί ποτε xai μὴ εἶναι ἄνευ γενέσεως καὶ φθορᾶς"
τάχα γὰρ ἀναγκαῖον, εἴ τι ἀμερὲς ὁτὲ μὲν ἔστιν
ὁτὲ δὲ μή ἐστιν ἄνευ τοῦ μεταβάλλειν ὁτὲ μὲν εἶναι
ὁτὲ δὲ μὴ εἶναι πᾶν τὸ τοιοῦτον xal τῶν ἀρχῶν
τῶν ἀκινήτων μὲν χινητιχῶν δὲ ἐνίας ὁτὲ μὲν εἶναι
ὁτὲ δὲ μὴ εἶναι, ἐνδεχέσθω καὶ τοῦτο: ἀλλ᾽ οὔ τι
πάσας γε δυνατόν'

δῆλον γὰρ ὡς αἴτιόν τι τοῖς αὐτο ἑαυτὰ χκινοῦσίν ἐστι

“Ἔν

τοῦ ὁτὲ μὲν εἶναι ὁτὲ δὲ μή. Τὸ μὲν γὰρ αὐτὸ
ἑαυτὸ κινοῦν ἅπαν ἔχειν ἀνάγχη μέγεθος, εἰ μηδὲν
κινεῖται ἀμερές" τὸ ES χινοῦν οὐδεμία ἀνάγκη ἐκ
τῶν εἰρημένων. Τοῦ διὴ τὰ μὲν γίγνεσθαι τὸ δὲ φθεί-
ρεσθαι, χαὶ ποῦτ᾽ εἶναι συνεχῶς; οὐδὲν αἴτιον τῶν
ἀχινήτων μέν, μὴ ἀεὶ δ᾽ ὄντων οὐδ᾽ αὖ τῶν ἀεὶ
μὲν ταδὶ κινούντων, τούτων δ᾽ ἕτερα. ToU γὰρ ἀεὶ
xal συνεχοῦς οὔτε ἕκαστον αὐτῶν αἴτιον οὔτε παν-
τα" τὸ μὲν γὰρ οὕτως ἔχειν ἀΐδιον καὶ ἐξ ἀνάγχης;
τὰ δὲ πάντα ἄπειρα, χαὶ οὐχ ἅμα πάντα ὄντα.
Δῆλον τοίνυν ὅτι. εἰ xol υριάκις ἔνιαι ἀρχαὶ τῶν
ἀκινήτων μὲν χινουσῶν δέ, xal πολλὰ τῶν αὐτὰ
ἑαυτὰ κινούντων φθείρεται, τὰ δ᾽ ἐπιγίνεται, καὶ
τόδε μὲν ἀκίνητον ὃν τόδε κινεῖ, ἕτερον δὲ τοδί’
ἀλλ᾽ οὐδὲν ἧττον ἔστι τι ὃ περιέχει, καὶ τοῦτο παρ᾽
ἕχαστον, 6 ἐστιν αἴτιον τοῦ τὰ μὲν εἶναι τὸ δὲ μή,
χαὶ τῆς συνεχοῦς μεταβολῆς" καὶ τοῦτο μὲν τού-
ποις. ταῦτα δὲ τοῖς ἄλλοις αἴτια χινήσεως. Εἴπερ
οὖν ἀΐδιος ἡ κίνησις, ἀΐδιον χαὶ τὸ χινοῦν ἔσται
πρῶτον, εἰ ἕν" εἰ δὲ πλείω, πλείω τὰ ἀΐδια,

δὲ μᾶλλον ἢ πολλά, καὶ πεπερασμένα ἢ ἄπειρα δεῖ
νομίζειν. Τῶν αὐτῶν γὰρ συμβαινόντων, ἀεὶ τὰ πε-
περασμένα μᾶλλον ληπτέον᾽ ἐν γὰρ τοῖς φύσει δεῖ
τὸ πεπερασμένον χαὶ τὸ βέλτιον, ἂν ἐνδέχηται,
ὑπάρχειν μᾶλλον. Ἰχανὸν δὲ xoi εἰ ἕν, ὃ πρῶτον
τῶν ἀχινήτων ἀΐδιον ὃν ἔσται ἀρχὴ τοῖς ἄλλοις χι-
νήσεως.

Φανερὸν δὲ καὶ ἐκ τοῦδε ὅτι ἀνάγκη εἶναί τι ἕν χαὶ

ἀΐδιον τὸ πρῶτον κινοῦν. Δέδεικται γὰρ ὅτι ἀνάγκη
ἀεὶ χίνησιν εἶναι" εἰ δὲ ἀεί, ἀνάγχη καὶ συνεχὴ εἷ-
ναι" χαὶ γὰρ τὸ ἀεὶ συνεχές, τὸ δ᾽ ἐφεξῆς οὐ συν-
εχές. ᾿Αλλὰ μὴν εἴ γε συνεχής, μία" μία δ΄, εἰ ὑφ᾽
ἑνός τε τοῦ χινοῦντος καὶ ἑνὸς τοῦ xivouuévou* εἰ
γάρ τι ἄλλο xal ἄλλο χινήσει, οὐ συνεχὴς ἡ ὅλη
κίνησις, ἀλλ᾽ ἐφεξῆς. "Ex τε δὴ τούτων πιστεύσειεν
ἄν τις εἶναί τε πρῶτον ἀχίνητον,

* Quoniam autem oportet semper motum esse et non de- * Cap. νι. Text.
45:

* Unumquodque igitur perpetuum esse immobilium qui- * Text. 46.

ficere, necessarium est aliquid esse quod primum movet,
sive unum sit sive plura, et primum movens immobile
esse.

dem, moventium autem, nihil pertinet ad eam quae
nunc rationem.

Quoniam 'autem necessarium est esse aliquid immobile

Sit

quidem ipsum ab omni exterius mutatione et simpli-
citer et secundum accidens, motivum autem alterius,
manifestum est considerantibus sic.

autem, si aliquis velit, in quibusdam contingens esse ut
et sit aliquando et non sit, sine generatione et corru-
ptione. Fortassis enim necessarium est, si aliquod impar-
tibile aliquando quidem est, aliquando autem non, sine
mutatione aliquando quidem esse, aliquando autem non
esse omne tale. Et principiorum immobilium quidem,
motivorum autem, quaedam aliquando quidem esse, ali-
quando autem non esse, contingat et hoc: sed nequa-
quam omnia possibile est.

Manifestum est enim quod causa quaedam ipsa seipsa mo-

ventibus inest, ipsius quod est aliquando quidem esse,
aliquando autem non esse. Ipsum quidem enim seipsum
movens necesse est omne magnitudinem habere, si nihil
movetur impartibile: movens autem neque una neces-
sitas est ex dictis. Ipsius igitur quod est alia quidem
fieri, alia vero corrumpi, et hoc continue, nulla causa
est immobilium quidem, non semper autem existentium ;
neque ipsorum quidem semper haec moventium, horum
autem altera. Ipsius enim semper et continui neque
unum ipsorum causa neque omnia: hoc enim quidem
sic se habere semper et ex necessitate est, omnia autem

infinita, et non sunt simul omnia entia. * Manifestum * Text. 47.

igitur est quod quamvis decies milies principia quae-
dam immobilium quidem, moventium autem; et multa
ipsa seipsa moventium corrumpantur, alia vero fiant;
et hoc quidem immobile sit, aliud vero movet, al-
terum autem hoc: sed nihilominus est aliquid quod
continet, et hoc extra unumquodque, quod est causa
eius quod est alia esse, alia vero non, et continuae mu-
tationis; et hoc quidem his, haec autem aliis causa

motus sunt. * Si igitur perpetuus motus est, perpetuum * Text. 48.

erit et movens primum, si unum; si vero plura, plura
et perpetua.

Unum autem magis quam multa, et finita quam infinita,

* Manifestum igitur ex his est quod necesse est esse aliquid " Text. 49.

oportet existimare; eisdem enim accidentibus, semper
finita magis accipiendum. In iis enim quae sunt natura,
oportet finitum et id quod est melius, si contingat, esse
magis: sufficiens autem si unum quod primum immo-
bilium, perpetuum cum sit, erit principium aliis motus.

unum et perpetuum primum movens. Ostensum est
enim quoniam necesse est semper motum esse, et con-
tinuum esse: et namque quod semper, continuum;
quod autem consequenter, non est continuum. At vero
Si continuus, unus est; unus autem, si ab uno movente,
et unius quod movetur: si enim quoddam aliud et
aliud movebit, non continuus totus motus, sed conse-
quenter. Igitur ex his sciet utique aliquis esse aliquod
primum movens immobile.

* et AIKMSTVXYDC.

* Num. 4.

* posse om. BEG.
* suum om. BNO.
** Num. seq.

* Num. 3.

* Lect. 1 seqq.

* Lect vir.

* Lect. 1x.

* dereliquit 1v,
relinquit &x, re-
linquitur Ww.

* Lect. praec.

408

SyNoPsIis. — 1. Argumentum et divisio textus. -- Reassumun-
tur quae ostensa sunt in praecedentibus lectionibus. — 2. Prae-
termittitur opinio ponentium quod omnia principia moventia in
his quae movent seipsa, sint perpetua: nam etiam hoc non suppo-
sito, habetur aliunde propositum quantum ad hoc quod primum
movens sit perpetuum. — 3. Thesis: Necesse est esse aliquod pri-
mum movens perpetuum et penitus immobile, quod nempe nec
per se nec per accidens movetur. - Per hoc tamen non excluditur
a primo movente motus, seu operatio, quae est in ipso operante,
prout intelligere dicitur motus, et prout appetitus movetur ab
appetibili. — 4. Subdivisio textus. — 5. Posset autem aliquis ad
probandam thesim hac ratione niti, nempe: quod non potest
quandoque esse et quandoque non esse, est perpetuum; tale
autem est primum movens; nam si posset quandoque esse et
quandoque non esse, posset generari et corrumpi, seu non esset
amplius immobile, sicut supponitur. Sed praetermittitur haec ra-
tio; quia posset aliquis dicere quod aliqua, nempe impartibilia,
contingit quandoque esse et quandoque non esse, absque hoc
quod generentur aut corrumpantur per se, sed solum per acci-
dens, generatis nempe vel corruptis aliis. Quod ergo neque per
se neque per accidens movetur, hoc est perpetuum; et e con-
verso quod est perpetuum, neque per se neque per accidens mo-
vetur, inquantum est perpetuum. Sed etsi concedatur quod quae-
dam principia moventia, quae sint ita immobilia quod possunt
iamen moveri per accidens, quandoque sint et quandoque non

xum ostquam Philosophus ostendit quod
(29) JOin iis quae moventur ab alio, non est
procedere in infinitum, sed est de-
2 UK dUA venire ad aliquod primum, quod vel
est immobile vel * movet seipsum: et ostendit
ulterius quod moventis seipsum una pars est
movens immobile, et sic utrobique accidit quod
primum movens sit immobile; quia tamen in
moventibus se quae sunt apud nos, scilicet ani-
malibus corruptibilibus, contingit quod pars mo-
vens in movente seipsum est corruptibilis et mo-
vetur per accidens, scilicet anima: vult hic osten-
dere quod primum movens est incorruptibile,
et non movetur nec per se nec per accidens.
Et circa hoc duo facit: primo proponit quod in-
tendit; secundo probat, ibi: Sit autem si aliquis
velit * etc. Circa primum tria facit: primo resumit
ea quae supra ostensa sunt; secundo praeter-
mittit quoddam quod videbatur posse * valere ad
suum * propositum, ibi: Unumquodque igitur ** etc.;
tertio exponit suum propositum, ibi: Quoniam au-
lem necessarium est esse * etc.

Dicit ergo primo, quod supra * ostensum est
quod motus semper est et nunquam deficit: et
quia omnis motus est ab aliquo movente *, in mo-
ventibus autem non est procedere in infinitum *,
necesse est esse aliquod primum movens. Et quia
nondum probatum est quod primum movens sit
unum, ideo sub dubio derelinquit * utrum sit unum
vel plura. Et ulterius ostensum est * quod primum
movens est immobile, sive statim ascendendo de
nfotis ad moventia perveniatur ad primum im-
mobile, sive perveniatur ad primum movens “ se-
ipsum, cuius una pars est movens immobile.

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

sint; non tamen possibile est omnia principia moventia et im-
mobilia talia esse, ut quandoque sint et quandoque non sint.—
6. Hoc ergo una cum thesi posita (num. 3), probatur per ipsa mo-
ventia se, quae quandoque sunt et quandoque non sunt. Opor-
tet esse aliquam causam tum generationis et corruptionis eorum
quae movent seipsa, et quandoque sunt, quandoque non sunt;
tum huius quod eorum generatio et corruptio perpetuo conti-
nuatur. Sed huius perpetuae generationis et corruptionis causa
non potest esse neque unum, neque omnia simul illa moventia
immobilia, quae non semper sunt: nam effectus perpetuus non
potest esse nisi a causa perpetua. Ergo necesse est quod pri-
mum movens, sive sit unum sive multiplex, sit perpetuum; et con-
sequenter quod neque per se neque per accidens moveatur. —
7. Altera thesis: Magis est ponendum unum principium perpe-
tuum quam multa. Probatur. In his quae sunt secundum naturam,
semper est accipiendum illud quod est melius, si sit possibile. Est
autem melius unum principium quam multa, et sufficit ad causan-
dam perpetuitatem motus unum primum principium immobile, si
sit perpetuum: non ergo sunt ponenda plura principia. -- 8. Con-
cluditur quod necesse est esse unum primum movens perpetuum,

quod sit omnino immobile et per se et per accidens; et ad exclu-

sionem cavillosae instantiae additur quod motus qui est a plu-
ribus moventibus, quorum quaedam generantur et quaedam
corrumpuntur, non potest esse unus et continuus, nec per con-
sequens perpetuus.

2. Fuit autem quorundam positio, quod omnia

principiam * oventia in iis quae movent seipsa, sunt

perpetua: posuit enim Plato omnes animas ani-
malium perpetuas. Etsi vera esset haec opinio,
iam statim Aristoteles haberet propositum quan-
tum ad hoc quod primum movens sit perpetuum.
Sed opinio Aristotelis est, quod de partibus ani-
mae solus intellectus est incorruptibilis; cum ta-
men etiam aliae partes animae sint moventes.

Et ideo hoc consequenter praetermittit, dicens:
Unumquodque igitur etc. Et dicit quod ad ratio-
nem ? quae prae manibus habetur, nihil pertinet
an unumquodque principiorum quae movent et
sunt immobilia, sit perpetuum, quamvis hoc ali-
qui posuerunt, ponentes omnes animas incorru-
ptibiles. Et dicit hoc non esse ad praesentem
rationem, quia * hoc non supposito, habebit pro-
positum.

3. Deinde cum dicit: Quoniam autem neces-
sarium etc., exponit quid intendit probare ?. Et
dicit quod considerando ea quae sequuntur, ma-
nifestum potest esse quod, etsi non omne movens
immobile sit perpetuum, necesse est tamen esse
aliquid immobile, ita quod nullo modo ab extrin-
seco moveatur, nec simpliciter nec per accidens,
et tamen sit motivum alterius. Dicit autem ab
omni exterius mutatione, non intendens excludere
motum, idest operationem, quae est in operante,
prout intelligere dicitur motus, et prout appetitus
movetur ab appetibili. Huiusmodi enim motus
non excluditur a primo movente de quo intendit.

4. Deinde cum dicit *: Sit autem si aliquis etc.,
probat quod dixerat *, scilicet quod sit aliquod pri-
mum movens perpetuum et penitus immobile.

«) primum immobile ... primum movens. — Bis pro primum, prin-
cipium edd. ab, Venet. 1545 et codd. exc. DEGLNRsQ; prima vice
tantum LN, altera tantum Venet. 1504.

β) positio quod omnia principia.— pro positio, intentio DO, ratio N;
pro omnia principia, quod om. O, omnia principaliter BHN. — Pro
posuit enim Plato, quod hab. PF et Venet. 1551, posuerunt enim BDLS,
ponit enim H , posuit enim cet., edd. a b, Venet. 1504, 1545.

Ὑ) dicens: Unumquodque igitur etc. Et dicit quod ad rationem.
Ita P et Venet, 1545; codd. et priores editiones: dicens quod ad ra-

tionem. Cf. hoc libro lect. vir, not. d. Certo pro dicens consueta for-
mula esset ibi.

9) exponit quid intendit probare. — Ita legunt PBEGORSsCMNZ et ὃ;
exponit quid intendit hic probare D, exponit (explicat H , exprimit N)
quid (quod F) intendit improbare ceteri et editio a. — Ibi efsi non
omne, etiam si non omne D, sí non omne editio a et ceteri codices
exceptis EFGLOZ. j :

t) Deinde cum dicit, — Hanc formulam ex omnibus codd. et ex ab
sumpsimus; omittitur a Venet. 1504 et sequentibus editionibus.

* Num. praec.

NUAGENOSEEMUT

3d

|. * Lect. seq.

J..* Num. p αἢ

* Num. 8.

E *Lect.v,n.1o sqq.
-—.* S. Th. lect. vt,

— wn.- Did. lib. VI,
/ Cap. vir, ὙΠ].

* hoc BCFHMNOY ;
.R lac.

* sed add. codd.
εἴ a.

CAP. VI, LECT. XII

Et primo probat hoc per moventia se, quae quan-
doque sunt et quandoque non sunt; secundo per
principia moventia, quae quandoque movent et
quandoque non movent, ibi: ΕἾ ilerum conside-
rans * etc. Circa primum tria facit: primo ostendit
quod oportet esse aliquod primum movens per-
petuum; secundo quod tale movens magis debet
esse unum quam plura, ibi: Unum autem ma-
gis * etc.; tertio ostendit utrumque simul, scilicet
quod est unum primum movens et perpetuum,
ibi: Manifestum igitur ex his * etc. Circa pri-
mum duo facit: primo excludit quandam ratio-
nem, per quam aliquis posset niti ad probandum
propositum ; secundo procedit ad propositum
ostendendum, ibi: Manifestum est enim * etc.

5. Posset autem aliquis sic procedere. Omne
quod non potest quandoque esse et quandoque
non esse, est perpetuum *: sed primum movens,

- cum sit immobile, ut ostensum est *, non potest

quandoque esse et quandoque non esse; quia quod
quandoque est et quandoque non est, generatur
et corrumpitur; quod autem generatur et cor-
rumpitur, movetur: ergo primum movens est per-
petuum. Aristoteles autem de hac ratione non
curat: quia potest aliquis dicere si vult, quod
in quibusdam contingit quod quandoque sint et
quandoque non sint, absque hoc quod generentur
et corrumpantur per se loquendo, et per conse-
quens absque hoc quod per se moveantur. Ne-
cesse est enim, si aliquid zmpartibile, quod sci-
licet non sit compositum ex materia et forma,
quandoque sic est et quandoque non est, quod
omne tale sine mutatione sui quandoque sit et
quandoque non sit; sicut potest dici de puncto
et de albedine et de quolibet huiusmodi: osten-
sum est enim in sexto * quod omne quod movetur
est partibile, et in VII Metaphys.* quod omne quod
generatur est compositum ex materia et forma.
Huiusmodi quidem igitur impartibilia per se qui-
dem " non generantur neque mutantur, sed per
accidens, generatis aut mutatis aliis. Ex quo etiam
patet quod si aliquid neque per se neque per
accidens movetur, quod illud est perpetuum: et
Si est perpetuum, neque per accidens neque per
se movetur, secundum hoc quod est perpetuum.
Si ergo conceditur esse contingens quod aliquid
quandoque sit et quandoque non sit, absque eo *
quod generetur et corrumpatur; etiam et hoc con-
cedatur esse contingens, quod quaedam principia
moventia * immobilia, ita tamen quod possint mo-
veri per accidens, quandoque sint et quandoque
non sint. Nequaquam tamen possibile est omnia
principia moventia et immobilia talia esse, ut
quandoque sint et quandoque non sint.

6. Deinde cum dicit: Manifestum est enim etc. ,
ostendit propositum. Et dicit quod si quaedam

409
moventia seipsa quandoque sunt et quandoque
non sunt, necesse est quod sit aliqua causa ge-
nerationis et corruptionis ipsorum, qua quando-
que sunt * et quandoque non sunt: quia omne
quod movetur, habet causam sui motus; quod
autem quandoque est et quandoque non est, si
sit compositum, generatur et corrumpitur. Mo-
vens. autem seipsum necesse est quod habeat
magnitudinem, quia movetur, et ostensum est in
sexto * quod nihil impartibile movetur. Sed ex
dictis non potest haberi quod sit necessarium
movens habere magnitudinem *, et sic non move-
tur per se, si quandoque sit et quandoque non
sit. Si autem generationis et corruptionis eorum
quae movent seipsa, est aliqua causa, oportet
quod etiam huius sit aliqua causa, quod eo-
km generatio et corruptio * perpetue continua-

Non autefn potest dici quod huius conti-
mes causa sit aliquod illorum immobilium
quae non semper sunt: neque etiam potest dici
quod sempiternae generationis et corruptionis quo-
rundam moventium seipsa, sint causa quaedam
moventia immobilia quae non semper sunt, et
aliorum * alia. Et hoc exponit subdens, quod huius
continuae et sempiternae generationis non potest
esse causa neque unum ipsorum neque omnia.
Et quod unum non possit esse causa, sic osten-
dit: quia illud quod non est semper, non potest
esse causa eius quod est semper perpetuum et
ex necessitate. Quod autem omnia non possint
esse causa, ostendit per hoc quod omnia huius-
modi principia corruptibilia, si generatio est per-
petua, sunt infinita et non simul sunt: impossibile
est autem unum effectum dependere ex infinitis
causis. Et iterum ea quae non simul sunt, non *
possunt esse causa alicuius; licet possit esse quod
eorum quae non simul sunt, quaedam disponant
et quaedam causent, ut patet in guttis successive
cadentibus, quae causant lapidis effossionem: sed
si aliqua multa sunt directe causa alicuius, oportet
quod simul sint. Sic igitur manifestum est quod
si sint mille millia principia * moventia et immo-
bilia; et si sint etiam multa quae moveant seipsa,
quorum quaedam corrumpantur et alia generen-
tur; etinter ista, quaedam sint mobilia et quae-
dam moveéntia: nihilominus tamen oportet esse
aliquid super omnia, quod sua virtute contineat
omnia quae praedicto modo generantur et cor-
rumpuntur: quod quidem sit causa continuae mu-
tationis ipsorum, per quam quandoque sunt et
quandoque non sunt; et * per quam haec sunt
causa generationis et motus his et haec* aliis: quia
omne generans est causa generationis generato ,
sed tamen generantia * corruptibilia habent quod
sint causa generationis, ab aliquo primo incor-
ruptibili. Si ergo motus, per quem quaedam quan-

Ὁ quod non potest ... est perpetuum.— quod. potest... est perpetuum
CIMVYpAKX, quod potest .., non est perpetuum edd. ab. Neutra lectio
bona est; prior in se est falsa, altera contextui non respondet.

7) Huiusmodi quidem igitur impartibilia per se quidem. — Prius
quidem om. D; igitur om. BHNLSa; alterum quidem om. EG. — Pro
aut mutatis, et mutatis Pab.

0) qua quandoque sunt.— Bb et Venet. 1504; quae quandoque sunt
P et Venet. 1545, ubi quae refertur ad ipsorum, sed illud idem ipso-

Opp. D. Tnuowax T. II.

rum iam refert ad moventia seipsa quae quandoque sunt et quandoque
non sunt, quod immediate praecedit, ideoque post ipsorum repetere opus
non est; cf. prope fin. num. causa ... ipsorum, per quam quandoque etc.
Cet. codd. et a insinuant nostram lect., quia pro qua leg. quibus, quod
esset optimum, si pro sit aliqua causa haberent sint aliquae causae.
t) mille millia principia. — mille mille milium principia B, sed ex-
pungit mille prius; mille alia principia EpG, multa millia N, mille
principia X; decies millies principia P et Venet, 1551; cf. textum.

22

* Lect. v, n. 1o
8qq.; cf. lect. xu.

* Cf. lect. praec.
n. 3, 4

* sic add. BHN.

* aliarum »ab.

* non om. AIpCK
et a b.

* et om. AIKXYd.

* hoc kvxa, om.
L

* generabilia &
pn; ef add. BDNR
$GQ ; ras. pH.

* Lect.1 sqq.

410

doque sunt et quandoque non sunt, est perpetuus,
ut supra * ostensum est; et effectus perpetuus non

- potest esse nisi a causa perpetua: necesse est quód

* Cf. lib. I, lect.
IX, XI.

* primum om. P
cEGab; cf. fin.hui.
num.

* quam PAlYab,
ear T, Om. 5:
ac. LpG.

* esse add. ΒΕΡᾺ
HLNOSRZ.

primum movens sit perpetuum, si est unum; et
si sunt plura prima moventia, quod etiam illa
plura sint perpetua.

7. Deinde cum dicit: Unum autem magis etc.,
ostendit quod magis debeat poni unum princi-
pium perpetuum quam multa. Et dicit quod sicut
oportet existimare magis esse principia finita quam
infinita *, ita oportet existimare quod sit magis
unum primum * principium quam plura. Si enim
eadem accidant vel consequantur in effectibus ex
positione finitorum principiorum, quae * ex posi-
tione infinitorum, magis est accipiendum quod sint
principia finita quam infinita: quia in his quae sunt
secundum naturam, semper est magis accipiendum
illud quod est melius, si sit possibile, quia ea quae
sunt secundum naturam, sunt optime disposita;
melius autem est * finitum principium quam in-
finitum, et unum quam multa. Sufficit autem ad
causandum perpetuitatem motus, quod sit unum
primum principium immobile, si sit perpetuum:
non ergo sunt ponenda plura prima principia.

8. Deinde cum dicit: Manifestum igitur ex
his etc., concludit ex praedictis quod necesse est

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

esse aliquod unum primum movens et perpetuum.
Et quamvis hoc ex superioribus sufficienter pro-
batum videatur, posset tamen aliquis calumniose
dicere, quod causa continuitatis generationis est
aliquod primum movens seipsum perpetuum: sed
motor illius moventis seipsum, non est perpetuum

et unum, sed movetur a diversis moventibus,

quorum quaedam corrumpuntur et quaedam ge-
nerantur. Sed hoc intendit excludere: quia. si
motus est perpetuus, ut supra * probaverat, ne-
cesse est quod motus primi moventis seipsum,
quod ponitur causa totius perpetuitatis motus, sit
sempiternus et continuus: si enim non esset con-
tinuus, non esset sempiternus. Sed quod conse-

quenter est, non est continuum: ad hoc autem

quod motus sit continuus, necesse est quod sit
unus: ad hoc vero quod sit unus, necesse est

quod sit ab uno movente et unius mobilis. Si
vero sit aliud et aliud movens, non erit totus
motus continuus, sed consequenter se habens.

Necesse est ergo omnino quod primum movens
sit unum et perpetuum. Movens autem immobile

quod movetur per accidens, non est perpetuum,

ut supra * dictum est. Relinquitur ergo quod pri-
mum movens sit omnino immobile, et per se et
per accidens.

* Lect. 1 sqq.

* Num. 5.

'

CAP. VI, LECT. XIH 411

LECTIO DECIMATERTIA

OSTENDITUR PRIMUM MOVENS ESSE PERPETUUM ET OMNINO IMMOBILE,
RATIONE SUMPTA EX PRINCIPIIS MOVENTIBUS -
OSTENDITUR INSUPER QUOD PRIMUS MOTUS EST SEMPITERNUS

χαὶ πάλιν ἐπιβλέψας ἐπὶ τοὺς ἀρχὰς τῶν κινούντων. Τὸ

μὲν δη εἶναι ἄττα τῶν ὄντων ἃ ὁτὲ μὲν κινεῖται
ὁτὲ δ᾽ ἠρεμεῖ, φανερόν. Καὶ διὰ τούτου γέγονε δῆ-
λον ὅτι οὔτε πάντα χινεῖται οὔτε πάντα ἠρεμεῖ,
οὔτε τὰ μὲν ἀεὶ ἠρεμεῖ, và δ᾽ ἀεὶ κινεῖται" τὰ γὰρ
ἐπαμφοτερίζοντα καὶ δύναμιν ἔχοντα τοῦ ὁτὲ μὲν
κινεῖσθαι ὁτὲ δ᾽ ἠρεμεῖν, δείκνυσι περὶ αὐτῶν.

᾿Επεὶ δὲ τὰ μὲν τοιαῦτα δῆλα πᾶσι, βουλόμεθα δὲ

δεῖξαι xal τοῖν δυοῖν ἑκατέραν τὴν φύσιν, ὅτι ἔστι
τὰ μὲν ἀεὶ ἀκίνητα, το δ᾽ ἀεὶ κινούμενα, προϊόντες
δ᾽ ἐπὶ τοῦτο καὶ θέντες ἅπαν τὸ κινούμενον ὑπό
τινος χινεῖσθαι, καὶ τοῦτ᾽ εἶναι ἢ ἀκίνητον ἢ κινού-
μενον; καὶ κινούμενον ἢ ὑφ᾽ αὐτοῦ ἢ ὑπ᾽ ἄλλου ἀεί,
προήλθομεν ἐπὶ τὸ λαβεῖν ὅτι τῶν κινουμένων ἐστὶν
ἀρχή, κινουμένων μὲν ὃ αὐτὸ ἑαυτὸ κινεῖ, πάντων
δὲ τὸ ἀχίνητον" ὁρῶμεν δὲ καὶ φανερῶς ὄντα τοι-
«Uca ἃ κινεῖ αὐτὰ ἑαυτά, οἷον τὸ τῶν ἐμψύχων xal
τὸ τῶν ζῴων γένος.

Ταῦτα δὴ x«i δόξαν παρεῖχε, μή ποτ᾽ ἐνδέχεται χίνη-

σιν ἐγγίνεσθαι μὴ οὖσαν ὅλως, διὸ τὸ ἐν τούτοις
ὁρᾶν ἡμᾶς τοῦτο συμβαῖνον’ ἀκίνητα γάρ ποτε ὄντα
κινεῖται πάλιν, ὡς Ooxst. Τοῦτο δὴ δεῖ λαβεῖν, ὅτι
uíav κίνησιν αὐτὰ κινεῖ, xxl ὅτι ταύτην οὐ κυρίως"
οὐ γὰρ ἐξ αὐτοῦ τὸ αἴτιον, ἀλλ᾽ ἔνεισιν ἄλλαι κι-
νήσεις φυσικαὶ τοῖς ζῴοις, ἃς οὐ χινοῦνται δί ἑαυ-
τῶν; οἷον αὔξησις, φθίσις, ἀναπνοή, ἃς κινεῖται τῶν
ζῴων ἕχαστον ἠρεμοῦν x«l οὐ χινούμενον τὴν ὑφ᾽
ἑαυτοῦ κίνησιν. Τούτων δ᾽ αἴτιον τὸ περιέχον χαὶ
πολλὸ τῶν εἰσιόντων, οἷον ἐνίων τροφή’ πεττομένης
γὰρ καθεύδουσι, διαχρινομένης δ᾽ ἐγείρονται καὶ κι-
γοῦσιν ἑαυτούς, τῆς πρώτης ἀρχῆς ἔξωθεν οὔσης.
Διὸ οὐκ ἀεὶ κινοῦνται συνεχῶς ὑφ᾽ αὐτῶν’ ἄλλο vp
τὸ χινοῦν αὐτὸ χινούμενον χαὶ μεταβάλλον πρὸς
ἕχαστον τῶν χινούντων ἑαυτά. Ἔν πᾶσι δὲ τούτοις
χινεῖται τὸ χινοῦν πρῶτον χαὶ τὸ αἴτιον τοῦ αὐτὸ
ἑαυτὸ κινεῖν ὑφ᾽ αὐτοῦ, χατὸ συμβεβηκὸς μέντοι:
μεταβάλλει vdo τὸν τόπον τὸ σῶμα, ὥστε xal τὸ
ἐν τῷ σώματι ὃν καὶ τὸ ἐν τῇ μοχλείᾳ κινοῦν ἑαυτό.

Ἔξ ὧν ἔστι πιστεῦσαι ὅτι, εἴ τι ἐστὶ τῶν ἀκινήτων

μὲν κινούντων δέ, καὶ αὐτῶν κινουμένων χατὰ συμ.-
βεβηκός, ἀδύνατον συνεχῆ κίνησιν κινεῖν. Ὥστ᾽ εἴπερ
ἂν ern συνεχῶς εἶναι κίνησιν, εἶναί τι δεῖ τὸ πρῶ-
τον κινοῦν ἀκίνητον, καὶ μὴ κατο συμβεβηκός. εἰ
μέλλει; χαθάπερ εἴπομεν, ἔσεσθαι ἐν τοῖς οὖσιν
ἄπαυστός τις χαὶ ἀθάνατος κίνησις; καὶ μένειν τὸ
ὃν αὐτὸ ἐν αὐτῷ καὶ ἐν τῷ αὐτῷ. τῆς γὰρ ἀρχῆς
μενούσης ἀνάγκη καὶ τὸ πᾶν μένειν συνεχὲς ὃν πρὸς
τὴν ἀρχήν.

^ MN

Οὐχ ἔστι δὲ ταὐτὸ τὸ κινεῖσθαι κατὰ συμβεβηκὸς ὑφ᾽

ε Ind Li ΕΣ Ll , ^ ^ * , t , * ,
αὑτοῦ χαὶ ὑφ᾽ ἑτέρου“ τὸ μὲν ydo ὑφ᾽ ἑτέρου ὑπάρ-
? 2 dae: μὲν vop ὺφ P P

χει καὶ τῶν ἐν τῷ οὐρανῷ ὀνίαις ἀρχαῖς, ὅσα πλεί-
ους φέρεται φοράς, θάτερον δὲ τοῖς φθαρτοῖς μόνον.

᾿λλλὰ μὴν εἴ γέ ἐστί τι ἀεὶ τοιοῦτον, κινοῦν μέν τι,

ἀκίνητον δὲ αὐτὸ καὶ ἀΐδιον, ἀνάγκη καὶ τὸ πρῶ-
τὸν ὑπὸ τούτου κινούμενον ἀΐδιον εἶναι.

Ἔστι δὲ τοῦτο δῆλον μὲν καὶ ἐκ τοῦ μὴ ἂν ἄλλως ci-

, ν᾿ M - »
ναι γένεσιν καὶ φθορὰν καὶ μεταβολὴν τοῖς ἄλλοις,
y ui ,
εἰ μή τι κινήσει xtvoUpsvoy* τὸ μὲν γὰρ ἀκίνητον
,
τὴν αὐτὴν ἀεὶ χινήσει τὸν αὐτὸν τρόπον καὶ μίαν

igitur quaedam eorum quae sunt, quae aliquando qui-
dem moventur, aliquando autem quiescunt, manifestum
est. Et propter hoc manifestum factum est quoniam
neque omnia moventur neque omnia quiescunt, neque
alia semper moventur et alia semper quiescunt. Quae
namque sunt utrobique, et potentiam sunt habentia
eius quod est aliquando quidem moveri, aliquando vero
quiescere, demonstrant de his.

Quoniam autem huiusmodi omnibus manifesta sunt, volu-

mus autem demonstrare et duorum utramque naturam,
quoniam sunt alia quidem semper immobilia, alia autem
quae semper moventur. Procedentes autem in hoc, et
proponentes omne quod movetur ab aliquo moveri,
et hoc esse aut immobile aut quod movetur, et quod
movetur aut a seipso aut ab alio semper: deveniemus
in hoc accipere, quoniam eorum quae moventur est
principium, eorum quidem quae moventur, quod ipsum
seipsum movet, omnium autem immobile. Videmus
enim et manifeste esse eiuscemodi quae movent ipsa
seipsa, ut animatorum et animalium genus.

Haec autem et opinionem praebebant ne forte contingat

motum fieri cum non sit omnino, propter id quod in
his videmus hoc contingere: immobilia enim cum sint

* Et iterum considerans principia moventium. Esse quidem * Seq. cap. vi.
Text. 50

aliquando, moventur iterum, sicut videtur. * Hoc autem * Text. sr.

oportet accipere, quoniam secundum unum motum ipsa
movent, et quod secundum hunc non proprie. Non
enim ex seipso est causa, sed insunt alii motus naturales
animalibus, secundum quos non moventur per seipsa,
ut augmentum et decrementum et respiratio, quibus
movetur animalium unumquodque quiescens, cum non
movetur a seipso motum. Horum autem causa continens
et multa intrantium, ut quorundam alimentum: dum
coquitur enim dormiunt, disgregato autem, surgunt et
movent seipsa, cum primum principium extra sit. Unde
non semper moventur continue a seipsis: aliud enim
est movens, ipsum quod movetur et mutans, ad unum-
quodque moventium seipsa. In omnibus autem his mo-
vetur primum movens et causa ipsum seipsum movendi
a seipso, secundum accidens tamen: mutat enim locum
corpus; quare et quod in corpore existens, et necessario
movens seipsum.

moventium autem, et ipsorum quae secundum accidens
moventur, impossibile est continuo motu movere. Quare
si necesse est quidem continue esse motum, esse oportet
aliquid prinum movens immobile, et non secundum
accidens; si debet, sicut diximus, in iis quae sunt esse
incessabilis quidam et immortalis motus, et manere ens
in seipso ipsum et in eodem. Principio enim manente,
necesse et omne manere, quod continuum est ad prin-
cipium.

Non est autem idem moveri secundum accidens a seipso

et ab altero. Ab altero enim inest et eorum quae sunt in
caelo quibusdam principiis, quaecumque secundum plu-
res feruntur motus: alterum autem corruptibilibus solum.

immobile autem et ipsum perpetuum, necesse est pri-
mum quod movetur ab hoc, perpetuum esse.

Hoc autem est manifestum quidem et ex eo quod non est

possibile aliter esse generationem et corruptionem et
"mutationem aliis, nisi aliquid moveat quod moveatur.
Immobile quidem enim eundem semper movebit eodem

* Ex quibus est scire quia si aliquid est immobilium quidem, * Text. 52.

* At vero si aliquid est semper huiusmodi, movens quidem, * Text. 53.

* Num. 5.

* Num. 9.

* Lect. v1, n. 1.

412

κίνησιν, ἅτε οὐδὲν αὐτὸ μεταβάλλον πρὸς τὸ κινοὐ-
μενον" τὸ δὲ κινούμενον ὑπὸ τοῦ κινουμένου μέν»
ὑπὸ τοῦ ἀκινήτου δὲ κινουμένου ἤδη, διὸ τὸ ἄλλως
καὶ ἄλλως ἔχειν πρὸς τὰ πράγματα; οὐ τῆς αὐτῆς
ἔσται κινήσεως αἴτιον, ἀλλὰ διὸ τὸ ἐν ἐναντίοις
εἶναι τόποις ἢ εἴδεσιν ἐναντίως παρέξεται χινούμε-
γον ἕχαστον τῶν ἄλλων, καὶ ὁτὲ μὲν ἠρεμοῦν ὁτὲ
δὲ χινούμενον. Hee

Φανερὸν δὴ γέγονεν ἐχ τῶν εἰ ἡμιένων καὶ ὃ χατ ἀρχὰς
ἠποροῦμεν; τί δή ποτε οὐ πάντα ἢ χινεῖται ἢ ἠρε-
uet, ἢ τὰ μὲν κινεῖται ἀεὶ τὰ δ᾽ ἀεὶ ἠρεμεῖ, ἀλλ
ἔγια ὁτὲ μὲν ὁτὲ δ᾽ οὔ. Τούτου γὰρ τὸ αἴτιον δῆλόν
ἐστι νῦν, ὅτι τὸ μὲν ὑπὸ ἀχινήτου χινεῖται ἀϊδίου,
διὸ ἀεὶ μεταβάλλει, τὰ δ᾽ ὑπὸ κινουμένου καὶ με-
ταθάλλοντος" ὥστε καὶ αὐτὰ ἀναγκαῖον μεταβάλ-
λειν. Τὸ δ᾽ ἀκίνητον, ὥσπερ εἴρηται, ἅτε ἁπλῶς καὶ
ὡσαύτως καὶ ἐν τῷ αὐτῷ ROI, μίαν καὶ ἁπλῆν
χινήσει χίνησιν.

ΘΎΝΟΡΒΙΒ. — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Resumun-
tur quaedam prius dicta. Et primo quod in rebus naturalibus
inveniuntur quaedam quae aliquando moventur, aliquando quie-
scunt: ex quo patet falsitas harum trium positionum, nempe et
quod omnia moveantur semper, et quod omnia semper quie-
scant, et quod omnia quae quiescunt, quiescant semper, et omnia
quae moventur, semper moveantur. — 3; Secundo resumitur pro-
cessus ad investigandum primum motorem. Ad probandum quod
praeter huiusmodi quae quandoque moventur et quandoque
quiescunt, sunt alia quae semper sunt immobilia, et alia quae
semper moventur, primo positum fuit quod omne quod move-
tur, ab aliquo movetur; et cum in his quae moventur ab alio
non sit procedere in infinitum, conclusum est consequenter quod
oportet esse aliquod primum principium motus; hoc sensu quod
in genere eorum quae moventur, sit primum principium quod
movet seipsum, simpliciter vero inter omnia sit primum princi-
pium quod est immobile. — 4. Tertio resumitur et iterum sol-
vitur obiectio desumpta ex rebus animatis, ex quibus videtur
posse concludi, quod etiam in toto universo possit de novo in-
cipere motus cum prius non fuerit, Respondetur quod animalia
movent seipsa secundum locum tantum: hic enim solus motus
est in animalibus appetitui subiectus. Neque tamen etiam secun -
dum huiusmodi motum animalia proprie movent seipsa, quasi
Scilicet huius motus alia causa non praeexistat. Praecedunt enim
alii motus naturales, sive ab intrinseco sive ab extrinseco, qui
sunt prima causa animali quod localiter moveat seipsum. — Quia
ergo respectu cuiusque animalis moventis seipsum, invenitur ali-
quod prius movens extraneum, quod movetur et movet, et ideo

ze95 ostquam Philosophus ostendit quod

Rí
S
Ü

ES a» "primum movens est perpetuum et

EN omnino immobile, ratione sumpta ex
perpetuitate generationis et corruptio-
nis animalium, quae movent seipsa; hic intendit
idem ostendere, ratione sumpta ex principiis mo-
ventibus. Et circa hoc tria facit: primo comme-
morat ea quae dicta sunt a principio huius tra-
ctatus; secundo ex praemissis accipit rationem ad
propositum, ibi: Ex quibus est scire * etc.; tertio
concludit solutionem cuiusdam dubitationis supra
motae, ibi: Manifestum igitur factum est ex di-
ctis δὲν;

2. Circa primum tria resumit: primo destructio-
nem quarundam improbabilium positionum. Et
dicit quod non solum ex praemissis potest aliquis
scire quod est aliquod primum movens immo-
bile, sed etiam per considerationem principiorum
motus. Et sicut supra * dictum est, manifestum est
ad sensum quod in rebus naturalibus inveniuntur
quaedam, quae aliquando moventur et aliquando

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

modo et unum motum, velut nihil ipsum mutans ad
id quod movetur. Quod autem movetur ab eo quod
movetur quidem, moto autem ab immobili, iam propter
id quod aliter et aliter se habet ad res, non eiusdem
motus erit causa: sed propter id quod in contrariis locis
aut speciebus, contrarie exhibebit motum unumquod-
que aliorum, et aliquando quidem quiescens, aliquando
autem motum.

Manifestum igitur factum est ex dictis et quod irf principio
dubitavimus: cur igitur non omnia aut quiescunt aut
moventur; aut alia semper quidem moventur, alia vero
semper quiescunt, sed quaedam aliquando quidem, ali-
quando non? Huius enim causa manifesta nunc est:
quoniam alia quidem ab immobili moventur perpetuo,
unde semper mutantur; alia vero ab eo quod movetur
et mutatur, quare et ipsa necessarium est mutari, Im-
mobile autem, sicut dictum est, sicut simpliciter et simi-
liter et in eodem permanens, unum et simplicem mo-
vebit motum. :

non semper eodem modo se habet, hinc est quod non semper
animalia moventur a seipsis, seu non est eorum motus perpe-
tuus. Similiter quia etiam in ipso animali id quod est prima causa
movendi seipsum, scilicet anima, movetur per accidens ad motum
corporis, et non semper est in eadem dispositione ad moven-
dum, nec etiam animalia eodem modo semper movent seipsa. —
5. Ex praemissis probatur quod primum movens sit omnino im-
mobile. Patet enim. quod si primum movens est ita immobile ut
tamen moveatur per accidens, non potest causare continuum mo-
tum et sempiternum: oportet autem motum universi esse conti-
nuum et sempiternum, ut supra (lectt. 1 et 2) probatum est. --
6. Excluditur obiectio. Moveri per accidens potest attribui alicui
dupliciter: vel secundum seipsum , ita quod ipsummet per acci-
dens mutet suam dispositionem ; vel secundum alterum, ita quod
ipsum non mutet suam dispositionem. Primum impedit quominus
movens moveat motu sempiterno, non autem secundum. - 7. Pro-
batur duabus rationibus quod primus motus est sempiternus.
4) Primum movens est ita immobile et perpetuum, quod nec
per se nec per accidens movetur: ergo necesse est quod primum
mobile, quod ab hoc motore movetur, perpetuo moveatur. —
Solvitur difficultas circa processum argumentativum Aristotelis. —
8. b) Ex ipsa perpetuitate generationis ostenditur primum motum
esse perpetuum, et causari a motore immobili. - Quomodo au-
tem hae rationes non ex necessitate concludant, vide supra lect. rr,
n. 16 sqq. - 9. Manifesta est ergo causa quare quaedam moventur
semper, et quaedam non semper. Quae enim moventur a mo-
tore immobili et perpetuo, moventur semper; quae autem mo-
ventur a motore mutato, non semper moventur.

quiescunt *. Et ex hoc manifestatum est supra *
quod nulla trium positionum est vera: neque illa
quae dicit quod omnia moventur semper; neque
illa quae dicit quod omnia quiescunt semper; ne-
que illa quae dicit quod omnia * quae quiescunt,
quiescunt semper, et omnia * quae moventur,
moventur semper. Huius enim rei veritatem de-

monstrant illa quae sub utroque inveniuntur, sci- -

licet motu et quiete, dum habent potentiam ut
quandoque moveantur et quandoque quiescant.
3. Secundo ibi: Quoniam autem huiusmodi etc.,
commemorat processum supra * habitum ad inve-
stigandum primum motorem immobilem. Et dicit
quod quia ista quae quandoque moventur et quan-
doque quiescunt, sunt omnibus manifesta: ne ite-
rum aliquis sequeretur quartam positionem *, po-
nens * omnia entia esse huiusmodi ut quandoque
moveantur et quandoque quiescant; volumus de-
monstrare duplicem naturam diversam, ostenden-
tes scilicet quod quaedam sunt quae sunt semper
immobilia, et iterum quod quaedam sunt quae

«) et aliquando quiescunt. — sed quiescunt EG; et om. a et cet. exc, FLN. — Statim. pro manifestatum, manifestum CDFLMNOQRSTVX
i l

pH et a.

[7
* Lect.v,
lect. VI a 1,3

* illa rab.
* ilia pab.

* Cf.lect.v,n. 2. —

om. R.

—* Lect. vit, n. 1.
-.* Lect. ΙΧ sqq.

— * movens pb, mo-
- movens ed. a.

* quod add. n.

* Lect. Iv, n. 5, 6.

| - * quia codd. et a.

— * hoc BDEGLORSZ ,
fom. HN.

ΟΠ *quae 2, aliquos
35 Rd cn. exc
BD$CG.

E in add. codd.

- * evigilantur edd.
b et codd. exc.

CAP. VI, LECT. XIII

semper moventur. Et circa hoc procedentes, pro-
posuimus primo * quod omne quod movetur, mo-

etur ab aliquo; et quod * necesse est hoc a quo

aliquid movetur, aut esse immobile aut moveri;
et si movetur, aut a seipso aut ab alio. Et cum
non sit procedere in infinitum ut ab alio movea-
tur, oportet devenire ad hoc quod sit quoddam
primum principium motus *: ita quidem quod in
genere eorum quae moventur, est primum prin-
cipium quod movet seipsum; sed ulterius sim-
pliciter * inter omnia, primum principium est quod
est immobile. Nec debet reputari inconveniens
quod aliquid moveat seipsum: quia videmus ma-
nifeste esse multa talia in genere animatorum et
animalium.

4. Tertio ibi: Zaec autem et opinionem etc.,
commemorat quandam obiectionem supra * posi-
tam et solutam. Cum enim probasset motus per-
petuitatem, posuit obiectionem in contrarium ex
rebus animatis, quae cum prius quieverunt, inci-
piunt quandoque moveri. Et hoc est quod hic
dicit, quod ista animata quae movent seipsa, vi-
debantur opinionem inducere quod contingit in
toto universo motum fieri cum prius non fuerit;
propter hoc quod videmus in eis hoc contingere,
quod * cum prius non moverentur, incipiunt quan-
doque moveri. Et ad huius solutionem oportet
hic * accipere, quod animalia movent seipsa se-
cundum unum motum, scilicet secundum mo-
tum localem: hic enim solus motus invenitur in
animalibus appetitui subiectus δ. Et tamen nec
secundum hunc motum proprie animalia seipsa
movent, ita scilicet quod huius motus alia causa
non praeexistat. Non enim animali * ex seipso
est prima causa quod localiter moveatur: sed
praecedunt alii motus, non voluntarii, sed na-
turales, vel ab interiori vel ab exteriori, secundum
quos animalia non movent seipsa; sicut patet
de motu augmenti et decrementi et respiratio-

^ nis, secundum quos * motus animalia moventur,

quamvis quiescant secundum motum localem,
quo moventur a seipsis. Horum autem motuum
naturalium causa est vel continens extrinsecum,
scilicet caelum et aer, a quo immutantur corpora
animalium exterius; vel aliquid intrans * corpora
animalium, sicut aer intrat per respirationem, et
alimentum intrat per comestionem et potum. Et
ex huiusmodi transmutationibus, sive ab interiori
sive ab exteriori causatis, contingit quod anima-
lia quandoque incipiunt moveri, cum prius non
moverentur; sicut patet ex transmutatione quae
est circa alimentum: quia dum decoquitur ali-
mentum, propter vapores resolutos animalia dor-
miunt; sed quando alimentum est iam digestum
et dissolutum, vaporibus residentibus, evigilant *
animalia et surgunt et movent seipsa motu lo-
cali; cum tamen primum principium motionis sit
aliquid extrinsecum a natura animalis quod movet
seipsum *.

413

Et inde est quod animalia non semper mo-
ventur a seipsis: quia respectu uniuscuiusque ani-
malis moventis seipsum, invenitur aliquod aliud *
prius movens, quod movetur et movet. Si enim
esset omnino immobile, semper eodem modo
se haberet in movendo: et ita * etiam motus ani-
malis esset sempiternus. Sed quia hoc movens
extraneum quod movet animalia, etiam ipsum
movetur, non semper eodem modo movet. - Unde
nec animalia semper * eodem modo movent se-
ipsa, quia in his omnibus primum movens quod
est causa animali * movendi seipsum, sicut anima,
sic movet quod movetur, non quidem per se sed
per accidens: quia corpus mutatur secundum lo-
cum, mutato autem corpore, mutatur et id quod
in corpore existit, per accidens, scilicet anima. Et
sic ex necessitate mutatur totum movens seipsum,
ut non sit in eadem dispositione movendi.

5. Deinde cum dicit: Ex quibus est scire etc.,
ex praemissis ostendit propositum: et primo quod
primum movens sit immobile; secundo quod pri-
mus motus sit sempiternus, ibi: A/ vero si aliquid
est * etc. Circa primum duo facit: primo ostendit
propositum; secundo excludit quandam obiectio-
nem, ibi: Non est autem idem moveri secundum ac-
cidens * etc. Dicit ergo primo, quod ex praemissis **
possumus scire quod si aliquod principium * est
movens immobile, quod tamen movetur secundum
accidens,non potest facere* continuum motum et
sempiternum. Ista enim causa est assignata quare
animalium animae non movent * semper, quia
moventur per accidens. Sed ostensum est supra *
quod necesse est motum universi esse continuum
et sempiternum. Ergo necesse est primam cau-
sam moventem in toto universo esse immobilem,
ita quod nec etiam secundum accidens movea-
tur. Sed sicut supra * dictum est, in rebus na-
turalibus inveniri debet quidam motus immorta-
lis et incessabilis, et quod totum ens, idest dispo-
sitio huius universi, maneat in sua dispositione et
in eodem statu. Ex immobilitate enim principii
quod ponitur manere immobile ?, sequitur quod
totum universum habeat quandam permanentiam
sempiternam, secundum quod continuatur primo
principio immobili, recipiendo influentiam ab ipso.

6. Deinde cum dicit: Non est autem idem etc.,
excludit quandam obiectionem. Dixerat * enim quod
si aliquod movens movetur per accidens, non
movet motu sempiterno. Hoc autem videtur ha-
bere instantiam, quia secundum eius positionem
motus inferiorum * orbium, puta solis et lunae et
aliorum planetarum, sunt sempiterni; et tamen
motores eorum videntur moveri per accidens, si
sequamur ea quae superius * dixit. Ea enim ra-
tione dixit animam animalis per accidens moveri,
quia corpus animalis movetur quodam alio motu
ab exteriori principio, qui * non est ab anima:
similiter autem apparet quod orbis solis movetur
quodam alio motu, quasi delatus ex motu primi

8) appetitui subiectus, — Pro subiectus, subiectis habent codices BF
INQZ et ed. Venet. 1504. — Linea sequenti pro seipsa movent, seipsa
moventur habent Pab.

Y) quod ponitur manere immobile. — Ita legunt PKOab; pro ma-
nere immobile, movere immobiliter habent codices BEFGLNQR, ma-
nere immobiliter ceteri codices.

* aliud aliquod
Pab.

* ita om. ab. -
etiam om. P.

* semper om. P ;
a b lac.

* animalis vzab.

* Num. 7.

* Num. seq.
** Num. praec.
* primum PEGS.

* causare L,mo-

vere cet. et a b.

* moventur PEX.

* Lect. 1 sqq.

* Lect. 1, n. 2.

* Num. praec.

* inferior PACIK
NVXYpB et a b.

* Num. 4.

* quod pab et
codd. exc. pEFG
HNOR.

* primo EFGHMN
RZpO.

* yel om. Ppyab.

e

* est in EG, se-
quitur p.

* Num. 4. - dictis
HN, supra dictis
Cet. eXC. AEFGIK
QR.

* Num. 5.

* Lect. 1 sqq.

* Cf. lect. 1, n. 2.

414
orbis, secundum quod revolvitur ab oriente in oc-
cidentem; isto autem motu non movetur ἃ pro-
prio * motore, sed e converso ab occidente in
orientem. - Hanc ergo obiectionem excludit, dicens
quod moveri secundum accidens potest attribui
alicui vel * secundum seipsum, vel secundum al-
terum; et hoc non est idem. Motoribus igitur or-
bium planetarum attribui potest moveri per acci-
dens, non ita quod ipsi per accidens moveantur ?,
sed ita quod orbes ab eis moti per accidens mo-
ventur, delati ex motu superioris orbis. Et hoc est
quod dicit, quod moveri per accidens ab altero,
idest ratione alterius, inest * quibusdam principiis
caelestium motuum, quantum ad motores orbium
qui moventur pluribus motibus, scilicet motu pro-
prio et motu superioris orbis: sed alterum, scilicet
moveri per accidens secundum seipsum, invenitur
solum in corruptibilibus, sicut in animabus ani-
malium. Et huius diversitatis ratio est, quia mo-
tores superiorum orbium non constituuntur in
suo esse ex sua unione ad corpora, et eorum
connexio est invariabilis; et ideo quamvis cor-
pora orbium moveantur, ipsi non moventur per
accidens: sed animae quae movent animalia, con-
stituuntur in suo esse secundum unionem ad cor-
pora, et variabiliter eis connectuntur; et ideo se-
cundum transmutationem corporum ipsae etiam
animae dicuntur per accidens mutari.
7. Deinde cum dicit: 47 vero si aliquid est etc.,
probat quod primus motus est sempiternus. Et
hoc duabus rationibus: quarum prima dependet
ex praemissis, et talis est. Motus qui non est sem-
per, invenitur esse a motore qui movetur per se
vel per accidens, ut ex praedictis * patet: cum ergo
primum movens sit immobile et perpetuum, ita
quod nec per se nec per accidens movetur, ne-
cesse est quod primum mobile, quod movetur ab
hoc motore penitus immobili, perpetuo moveatur.
- Est autem attendendum, quod supra * probavit
immobilitatem primi motoris, per perpetuitatem
motus supra * ostensam: hic autem e converso,
per immobilitatem primi motoris probat perpe-
tuitatem motus: esset autem sua probatio circu-
laris, si de eodem motu intelligeret. Unde dicen-
dum est quod supra probavit immobilitatem primi
motoris ex perpetuitate motus in communi ; unde
dixit quod in his quae sunt, est incessabilis quidam
et immortalis motus *: hic autem per immobilita-

tem primi motoris probat perpetuitatem primi:

motus. Ex quo manifestum est falsum esse quod
Commentator dicit, quod supra in principio huius
octavi probavit motum primum esse perpetuum *.

8. Secundam rationem ponit ibi: Hoc autem
est manifestum etc., quae sumitur ex perpetuitate

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

generationis. Et dicit quod primum motum esse
perpetuum, manifestum est etiam ex eo quod
non est possibile aliter esse generationem et cor-
ruptionem et huiusmodi mutationes non * tempo-
rales, nisi sit aliquid quod moveat et moveatur:
quod enim omnis mutatio sit * ab aliquo motore,
iam supra * ostensum est. Oportet ergo generatio-
nem et corruptionem et huiusmodi mutationes
esse ab aliquo motore. Non autem possunt esse
immediate a motore immobili, quia immobile
semper movebit eundem motum et eodem modo;
quia non mutabitur eius dispositio et habitudo
ad mobile; manente autem eadem habitudine
motoris ad mobile, semper manet idem motus.
Non autem generatio et corruptio semper eodem
modo sunt, sed quandoque aliquid generatur,
quandoque corrumpitur: non ergo sunt imme-
diate a motore immobili, sed a motore mobili.
Quod autem movetur a motore moto, quod ta-
men movetur a motore immobili, in alternatione
diversorum motuum 5 potest habere perpetuita-
tem: quia propter id quod movens mobile aliter
et aliter se habet ad res motas, non causabit
eundem motum semper; sed magis, propter id
quod in diversis locis (si moveatur motu locali)

vel in diversis speciebus (si moveatur motu al-

terationis) causabit contrarium motum " in aliis,
et faciet quandoque quiescere, quandoque autem
moveri. Dicit autem contrariis locis aut speciebus,
quia nondum est probatum qua specie motus
primum mobile moveatur; sed hoc infra * inqui-
ret *. Sic igitur inquantum movetur, est causa di-
versitatis motuum; inquantum vero movetur ἃ
motore immobili, est causa * perpetuitatis in hac
mutationum diversitate. Ipsa ergo perpetuitas ge-
nerationis ostendit * primum motum esse perpe-
tuum, et a motore immobili moveri. - Est autem
sciendum quod hae rationes, quibus Aristoteles
probare nititur primum motum esse perpetuum,

non ex necessitate concludunt: potest enim con- -

tingere absque omni mutatione primi motoris,
quod non semper moveat, sicut supra ostensum
est in principio huius octavi *.

9. Deinde cum dicit: Manifestum igitur fa-
ctum est etc., infert quandam conclusionem, quam
supra * dimiserat insolutam; scilicet quare quae-

dam moventur semper 5, et quaedam non semper.

Et dicit quod huius causa manifesta est ex prae-
missis: quae enim moventur a motore immobili
et perpetuo, moventur semper; quae autem mo-
ventur a * motore mutato, non semper moventur:
quia immobile, ut prius * dictum est, cum simpli-
citer et similiter et in eadem dispositione maneat*,
movebit unum motum et simplicem.

9) non ita quod ipsi per accidens moveantur. — non ita quod ipsi per
accidens om. ACILMSVXYpK, quia homoteleuton; eadem om. a b, sed in-
super om. moveantur, pro quo si moveantur L ; ipsi om.P et Venet. 1504.

t) est. incessabilis quidam et immortalis motus, — P et Venet, 1545
(pro quidam, quidem, quod tanquam errorem typogr. correximus ; cf.
num. 5 et verba textus ibidem); est incessabilis quidam et mortalis
motus ed, b, ex (sic) incessabilis quidem et mortalis motus Venet. 1504,
est incessabilis motus codd, et a.

t) in alternatione diversorum motuum. — in alteratione diversorum
mobilium EFGNR; alteratione habent etiam ab et ABCDIKMNOQRT
sH; conservamus lectionem PLSVXYZ et Venet. 1504.

7) mon causabit eundem ... causabit contrarium motum. — Legimus

cum ed. a et codd., excepto quod IpKQ et ed. a, ibi si moveatur motu
locali, particulam si corrumpunt in mon; haec corrupta lectio forsitan
ansam praebuit sequentibus editionibus mutandi decursum et sensum
sententiae: nom causabit eundem motum semper, sed magis diversum,
propter id quod in diversis locis movetur, si moveatur motu locali: vel
diversis speciebus si moveatur motu alterationis, (et add. Venet. 1545
et seqq. edd.) causabit contrarium motum,

9) moventur semper. movent semper Pab. Pergunt Pab: et quae-
dam non movent semper, EG: et quaedam non moventur sem-
per; cf. loc. cit. — Inferius pro quae enim etc. legunt PIKpQ et a6:
quae enim moventur a motore immobili, et perpetuo moventur et
semper.

* non. tamen E.
non sunt z; nom
om. BDFR$CGHO,
* Jit 1k.

* Lect. vit, VII. —

*-Lect.&ix, xx. ἢ
* requiret. 1kQ.
ab. i

* diversitatzs — |
add. muxpxv et a. -

* dicit rab.

SB reali

Οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ ἄλλην ποιησαμένοις ἀρχὴν μᾶλλον
ἔσται περὶ τούτων φανερόν. Σχεπτέον γὰρ πότερον
ἐνδέχεταί τινὰ κίνησιν εἶναι συνεχῇ ἢ οὔ' xai εἰ
ἐνδέχεται; τίς αὕτη; χαὶ τίς πρώτη τῶν χινήσεων᾽
δῆλον γὰρ ὡς, εἴπερ ἀναγκαῖον μὲν ἀεὶ κίνησιν εἶ-
ναι, πρώτη δ᾽ ἥὸς xol συνεχής, ὅτι τὸ πρῶτον χι-
γοῦν χινεῖ ταύτην τὴν χίνησιν, ἣν ἀναγκαῖον μίαν
xal τὴν αὐτὴν εἶναι xal συνεχῆ καὶ πρώτην.

Τριῶν δ᾽ οὐσῶν κινήσεων, τῆς τε κατὰ μέγεθος καὶ τῆς
χατὰ πάθος καὶ τῆς κατοὸ τόπον; ἣν καλοῦμεν φο-
ράν, ταύτην ἀναγκαῖον εἶναι πρώτην᾽ ἀδύνατον γὰρ
αὔξησιν εἶναι ἀλλοιώσεως μὴ προὐπαρχούσης" τὸ γὰρ
αὐξανόμενον ἔστι μὲν ὡς ὁμοίῳ αὐξάνεται, ἔστι δ᾽
ὡς ἀνομοίῳ᾽ τροφὴ γορ λέγεται τῷ ἐναντίῳ τὸ ἐναν-
τίον. Προσγίνεται δὲ πᾶν γινόμενον ἕμοιον ὁμοίῳ.
᾿Ανάγκη οὖν ἀλλοίωσιν εἶναι τὴν εἰς τἀναντία με-

᾿ σαβολήν. ᾿Αλλὰ μὴν εἴ γε ἀλλοιοῦται, δεῖ τι εἶναι
τὸ ἀλλοιοῦν xci ποιοῦν ἐκ τοῦ δυνάμει θερμοῦ τὸ
ἐνεργείᾳ θερμόν. Δῆλον οὖν ὅτι τὸ χινοῦν οὐχ ὁμοίως
ἔχει, ἀλλ᾽ ὁτὲ μὲν ἐγγύτερον ὁτὲ δὲ πορρώτερον τοῦ
ἀλλοιουμένου ἐστί. Ταῦτα δ’ ἄνευ φορᾶς οὐχ ἐνὸδέ-
χεται ὑπάρχειν. Εἰ ἄρα ἀνάγκη αἰεὶ κίνησιν εἶναι,
ἀνάγκη καὶ φορὰν ἀεὶ εἶναι πρώτην τῶν χινήσεων,

t

καὶ φορᾶς, ei ἔστιν ἡ μὲν πρώτη ἡ δ᾽ ὑστέρα; τὴν

πρώτην.
P Ἔτι δὲ πάντων τῶν παθημάτων ἀρχὴ πύχνωσις χαὶ μό-
3 vocig: xal γὰρ βαρὺ xal χοῦφον xol μαλακὸν xol
5 σχληρὸν καὶ θερμὸν καὶ ψυχρὸν πυχνότητες δοχοῦσι

χαὶ ἀραιότητες εἶναί τινες. Πύκνωσις δὲ xal μάᾶάνωσις
Ε΄ σύγχρισις καὶ διάκρισις, καθ᾽ ἃς γένεσις καὶ φθορὰ
EB λέγεται τῶν οὐσιῶν. Συγχρινόμενα δὲ καὶ διακρινό-

καὶ τοῦ αὐξανομένου καὶ φθίνοντος μεταβάλλει κατοὶ
τόπον τὸ μέγεθος.
Ἔτι χαὶ ἐντεῦθεν ἐπισχοποῦσιν ἔσται φανερὸν ὅτι ἡ
opà πρώτη. Τὸ γὰρ πρῶτον, ὥσπερ χαὶ ἐπὶ τῶν
ἄλλων. οὕτω x«l ἐπὶ κινήσεως ἂν λέγοιτο πλεονα-
ὥς" λέγεται γὰρ πρότερον, οὗ τε μὴ ὄντος οὐχ
ἔσται τἄλλα, ἐκεῖνο v ἄνευ τῶν ἄλλων: x«l τὸ τῷ
χρόνῳ, καὶ τὸ κατ᾽ οἰσίαν.: ——
Ὥστ᾽ ἐπεὶ κίνησιν μὲν ἀναγκαῖον εἶναι συνεχῶς, εἴη δ᾽
ἂν συνεχῶς ἢ ἡ συνεχὴς ἢ ἡ ἐφεξῆς, μᾶλλον δ᾽ ἡ
συνεχής" καὶ βέλτιον συνεχῇ ἢ ἐφεξῆς εἶναι, τὸ δὲ
βέλτιον ἀεὶ ὑπολαμβάνομεν ἐν τῇ φύσει ὑπάρχειν;
ἀν ἡ δυνατόν, δυνατὸν δὲ συνεχῆ εἶναι (δειχθήσε-
ται δὲ ὕστερον’ νῦν δὲ τοῦθ᾽ ὑποχείσθω), καὶ ταύτην
οὐδεμίαν ἄλλην οἵόντ᾽ εἶναι ἀλλ᾽ ἢ φοράν, ἀνάγχη
τὴν φορὰν εἶναι πρώτην. Οὐδεμία γὰρ ἀνάγκη οὔτε
αὔξεσθαι οὔτε ἀλλοιοῦσθαι τὸ φερόμενον, οὐδὲ δὴ
γίνεσθαι ἢ φθείρεσθαι- τούτων δὲ οὐδεμίαν ἐνδέχε-
ται τῆς συνεχοῦς μὴ οὔσης; ἣν κινεῖ τὸ πρῶτον
χινοῦν.

Ἔτι χρόνῳ πρώτην τοῖς γὰρ ἀϊδίοις μόνον ἐνδέχεται
χινεῖσθαι ταύτην.

'AXX ἐφ᾽ ἑνὸς μὲν ὁτουοῦν τῶν ἐχόντων γένεσιν τὴν
Qopdv ἀναγχαῖον ὑστάτην εἶναι τῶν κινήσεων. μετὰ
γὰρ τὸ γενέσθαι πρῶτον ἀλλοίωσις καὶ αὔξησις,
φορὰ δ᾽ ἤδη τετελειωμένων χίνησίς ἔστιν. AX. ἕτε-
pov ἀνάγκη κινούμενον εἶναι κατὰ φορον πρότερον,
ὃ χαὶ τῆς γενέσεως αἴτιον ἔσται τοῖς γινομένοις, οὐ
γινόμενον, οἷον τὸ γεννῆσαν τοῦ γεννηθέντος; ἐπεὶ
δόξειέ γ᾽ ἂν ἡ γένεσις εἶναι πρώτη τῶν χινήσεων

μενα ἀνάγκη xarà τόπον μεταβάλλειν. ᾿Αλλὰ. μὴν.

CAP. VII, LECT. XIV 415

LECTIO DECIMAQUARTA

MULTIPLICI RATIONE OSTENDITUR QUOD LOCI MUTATIO EST PRIMA INTER OMNES MOTUS

* At vero aliud facientibus principium magis erit de iis ma-
nifestum. Considerandum enim est utrum aliquem mo-
tum contingit esse continuum aut non: etsi contingit,
quis'hic, et quis primus est motuum. Manifestum enim
quod, si necessarium est semper motum esse; primus au-
tem hic et continuus est, quia primum movens movet
ipsum motum: necessarium est unum et eundem esse
et continuum et primum.

* Tribus autem existentibus motibus, alio quidem secundum
magnitudinem, et alio secundum passionem, et quodam
secundum locum, quem vocamus loci mutationem; hunc
necessarium est primum esse. Impossibile enim est aug-
mentum esse, alteratione non praeexistente. Quod enim
augmentatur, est quidem tanquam simili augmentetur,
est autem tanquam dissimili. Contrarium enim alimen-
tum dicitur contrario; adiicitur autem omne factum
simile simili. Necesse est igftur alterationem in contra-
ria esse mutationem. At vero si alterabitur, indigebit
esse alterans et agens ex potentia calido actu calidum.
Manifestum igitur quod movens non similiter se habet ;
sed aliquando quidem propius, aliquando autem lon-
gius ei quod alteratur. Haec autem sine loci mutatione
non contingit esse. Si ergo necesse est semper motum
esse, necesse estet loci mutationem semper esse, primam
motuum: et in loci mutatione, si est alia quidem pri-
ma, alia vero posterior, primam.

Amplius autem, omnium passionum principium densitas et
raritas: et grave namque et leve, et molle et durum, et
calidum et frigidum, densitates videntur esse et rari-
tates quaedam. Densitas autem et raritas congregatio
et disgregatio sunt, secundum quas generatio et cor-
ruptio dicitur substantiarum. Quae autem congregantur
et disgregantur, necesse est secundum locum mutari.
At vero sed eius quod augmentatur et decrementum
patientis, mutatur secundum locum magnitudo.

* Amplius et hinc considerantibus erit manifestum quod loci
mutatio prima. Primum enim, sicut et in aliis, sic et in
motu dicetur utique multifarie. Dicitur autem prius,
quo non existente non erunt alia, illud vero sine reli-
quis; et tempore, et secundum substantiam.

Quare, quoniam motum quidem necesse est esse continue,
erit utique continue aut qui continuus, aut qui con-
sequenter. Magis autem qui continuus; et dignius est
continuum quam consequenter esse: dignius autem
semper accipimus in natura esse, si possibile est. Pos-
sibile autem est continuum esse ( monstrabitur autem
posterius, nunc autem hoc supponatur): et hunc neque
unum aliud possibile est esse, sed aut loci mutationem.
Necesse est igitur loci mutationem esse primam. Neque
una enim necessitas est neque augmentari neque alte-
rari quod fertur: nam neque fieri aut corrumpi. Horum
autem neque unum contingit, nisi continuus sit quem
movet primum movens.

* Adhuc tempore prior est: perpetuum enim contingit solum
moveri secundum hunc.

Sedin uno quidem aliquo habentium generationem, loci mu-
tationem necesse est postremam motuum esse. Post enim
ipsum fieri primum, alteratio et augmentum: sed loci
mutatio iam perfectorum motus est. Sed alterum ne-
cesse motum esse secundum loci mutationem prius, quod
et generationis causa erit his quae fiunt non factum, ut
generans eius quod generatur. Quoniam videtur utique
generatio esse prima motuum, propter id quod feri

* Cap. vir. Text.
54-

* TText. 55.

* Text. 56.

* 'Text. $7.

* Num. seq.

* alíquo ppab.

416

διὰ τοῦτο, ὅτι γενέσθαι δεῖ τὸ πρᾶγμα πρῶτον. Τὸ
δ᾽ ἐφ᾽ ἑνὸς μὲν ὁτουοῦν τῶν γινομένων οὕτως ἔχει"
ἀλλ᾽ ἕτερον ἀναγκαῖον πρότερόν τι κινεῖσθαι τῶν
γινομένων ὃν αὐτὸ καὶ μὴ γινόμενον» καὶ τούτου
ἕτερον πρότερον. ᾿Επεὶ δὲ γένεσιν ἀδύνατον εἶναι
πρώτην (πάντα γὰρ ἂν εἴη τὰ κινούμενα φθαρτα),
δῆλον ὡς οὐδὲ τῶν ἐφεξῆς κινήσεων οὐδεμία προ-
τέρα" λέγω δ᾽ ἐφεξῆς, αὔξησιν, εἶτ᾽ ἀλλοίωσιν καὶ
φθίσιν χαὶ φθοράν: πᾶσαι γὰρ ὕστεραι γενέσεως᾽
ὥστ᾽ εἰ μηδὲ γένεσις προτέρα φορᾶς, οὐδὲ τῶν ἄλ-
λων οὐδεμία μεταβολῶν.

Ὅλως δὲ φαίνεται τὸ γινόμενον ἀτελὲς καὶ ἐπ᾽ ἀρχὴν
ἰόν: ὥστε τὸ τῇ γενέσει ὕστερον τῇ φύσει πρότερον
εἶναι: τελευταῖον δὲ φορὰ πᾶσιν ὑπάρχει τοῖς ἐν
γενέσει. Διὸ τὸ μὲν ὅλως ἀκίνητα τῶν ζώντων δὲ
ἔγδειαν τοῦ ὀργάνου, οἷον τὰ φυτὰ xol πολλὰ γένη
τῶν ζῴων τοῖς δὲ τελειουμένοις ὑπάρχει. Ὥστ᾽ εἰ
ν ἄλλον ὑπάρχει φοροὶ τοῖς μᾶλλον ἀπειληφύσι τὴν
φύσιν, καὶ ἡ κίνησις αὕτη πρώτη τῶν ἄλλων ἂν εἴη
xaT οὐσίαν’ διά τε ταῦτα

χαὶ διότι ἥχιστα τῆς οὐσίας ἐξίσταται τὸ χινούμενον
τῶν χινήσεων ἐν τῷ φέρεσθαι" κατο μόνην do οὐ-
δὲν μεταβάλλει τοῦ εἶναι, ὥσπερ ἀλλοιουμένου μὲν
τὸ ποιόν, αὐξανομένου δὲ καὶ φθίνοντος τὸ ποσόν.

Μόλιστα δὲ δῆλον, ὅτι τὸ χινοῦν αὐτὸ αὐτὸ μάλιστα
ταύτην κινεῖ κυρίως τὴν xa vd τόπον. Καίτοι φαμὲν
τοῦτ᾽ εἶναι τῶν χινουμένων καὶ κινούντων ἀρχὴν καὶ
πρῶτον τοῖς κινουμένοις, τὸ αὐτὸ αὑτὸ χινοῦν. Ὅτι
μὲν τοίνυν τῶν χινήσεων ἡ φορὰ πρώτη; φανερὸν ἐκ
τούτων.

SyNorsis. — 1. Argumentum et divisio textus. - Si contingit
aliquem motum essé in sempiternum continuum, hic est unus
et idem motus cum primo motu. - 2. Textus subdivisio. — Motus
localis est. primus inter omnes motus.— 3. Probatur primo ex
proprietatibus motuum. a) Tres sunt species motus, augmentum
et diminutio, alteratio et loci mutatio; atqui augmentum esse
non potest nisi alteratio praeexistat, alterationem autem debet
praecedere aliquis motus localis, per quem alterans aliter se
habeat nunc et prius ad id quod alteratur; ergo loci mutatio est
prima motuum; etsi oportet motum semper esse, oportet primum
motum localem esse sempiternum. -- 4. b) Passionum vel passi-
bilium qualitatum, secundum quas fit alteratio, principium iuxta
opinionem antiquorum videtur esse raritas et densitas; hae
autem videntur esse quaedam congregatio et disgregatio. Sed
quae congregantur vel disgregantur, ex hoc ipso secundum lo-
cum mutantur. Loci ergo mutatio est principium alterationis.
Similiter etiam motus localis requiritur ad augmentum; nam eius
quod augetur vel minuitur magnitudo, oportet quod mutetur se-
cundum locum. Motus ergo localis est naturaliter prior alteratione
et augmento. — 5. Probatur secundo distinguendo modos prioris
et posterioris. In motu, sicut in aliis rebus, multipliciter dicitur
aliquid prius altero: uno modo dicitur prius secundum existen-
tiam, quo scilicet non existente, non erunt alia, sed non e con-
verso; alio modo dicitur aliquid prius tempore; tertio modo secun-

1. ἔπηξεν" ostquam Philosophus ostendit quod

ὃ i9» /Jprimum movens est immobile et pri-
mus motus est perpetuus, hic incipit
ostendere quis sit primus motus *, et
quale sit primum movens. Et dividitur in partes
duas: in prima ostendit quis sit primus motus;
in secunda quale * sit primum movens, ibi: Quod
autem hoc necesse est * etc. Circa primum duo fa-
cit: primo dicit de quo est intentio; secundo
exequitur propositum, ibi: Zribus autem existenti-
bus * etc. Dicit ergo primo, quod ad hoc quod
praemissa certius considerentur, oportet ab alio *

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

oportet rem primum: hoc autem in uno quidem quolibet
eorum quae fiunt sic se habet; sed alterum necesse est
prius aliquid moveri his quae fiunt, cum et ipsum non
factum; et isto alterum prius. Quoniam igitur genera-
tionem impossibile est esse primam (omnia enim essent
quae moventur corruptibilia), manifestum est quod ne-
que consequentium motuum neque unus prior est.
Dico autem consequentes, augmentum, postea altera-
tionem et decrementum et corruptionem. Omnes enim
posteriores generatione sunt: quare, si non est generatio
prior loci mutatione, neque aliarum neque una per-
mutationum. -

* Omnino autem videtur quod fit, imperfectum et ad princi-
pium iens: quare quod generatione posterius, natura
prius est. Ultimum autem loci mutatio omnibus inest
quae sunt in generatione. Unde alia omnino immobilia
sunt viventium propter indigentiam organi, ut plantae
et multa genera animalium; perfectis autem inest. Quare,
si magis inest loci mutatio magis comprehendentibus
naturam, et motus hic primus aliorum utique erit
secundum substantiam, propter hoc.

* Et quia nequaquam substantiam mutat quod movetur
motuum in eo quod fertur. Secundum enim hunc so-
lum nihil mutatur in esse, sicut eius quod alteratur
quale, eius autem quod augetur et decrementum pa-
tientis quantum.

* Maxime autem manifestum est quia movens ipsum seipsum
maxime movet hunc proprie qui secundum locum; et
etiam dicimus hoc esse eorum quae moventur et mo-
ventium principium, et primum in his quae moventur
ipsum seipsum movens. * Quod quidem igitur motuum
loci mutatio prima sit, manifestum est ex his.

dum substantiam, seu secundum perfectionem. — 6. Motus autem
localis est primus tribus modis praedictis. a) Ut infra (lect. seq.)
probabitur, solus motus localis potest esse unus et continuus in
infinitum, ita quod in illo solo potest salvari perpetuitas motus
convenienter ad naturam rerum; atqui ceteri motus non possunt
esse nisi sit ille motus sempiternus quem movet primum movens,
non autem e converso; ergo motus localis est primus primo modo

prioritatis. — 7. δὴ) Solum motum localem contingit esse perpetuum; ἢ

ergo simpliciter loquendo est primus tempore. — 8. Excluditur
obiectio. - Licet in eo quod generatur, loci mutatio sit postrema
tempore; attamen simpliciter motus localis est prior: nam ante
omnes motus qui sunt in isto genito, necesse est praecedere ali-
quem motum in primo mobili, quod non generatur et est causa
generationis in aliis. Hic autem motus non est neque generatio,
neque ullus aliorum motuum generationem consequentium; sed
est tantummodo localis motus. Loci ergo mutatio est prima sim-
pliciter. - 9. c) Motus localis in generabilibus est ultimus genera-
tione, et inest illis quae magis attingunt ad perfectionem naturae ;
ergo est primus secundum naturae perfectionem. — 10. Secundum
motum localem solum nihil removetur quod insit subiecto mo-
bili; ergo ipse est maxime perfectus inter omnes. — 11. Probatur
tertio motum localem esse primum ex parte mobilis. Movens
seipsum est primum .inter omnia quae moventur; ergo motus
localis, qui est ei proprius, est primus inter omnes motus.

principio incipere, ut scilicet consideremus utrum
sit aliquis motus, quem contingat esse in infini-
tum continuum: et si contingat aliquem motum
talem esse, quis est hic, et quis est etiam primus
motuum *, Et ne aliquis putaret alium esse quem
contingit esse continuum, et qui est primus, ad
hoc excludendum subiungit manifestum esse quod,
cum necessarium sit motum semper esse, et quod
primus est in sempiternum continuus, propter hoc
quod causatur a primo movente immobili; necesse
est quod sit unus et idem motus quem contingit
esse in sempiternum continuum, et qui est primus.

4) quis sit primus motus. — Pro quis, quod T non bene, quid cet, exc. HZ. — Post lin. pro quis, quid codd. exc. QZsCH.

* "Text. 58.

* Text. 59.

* Text. 60.

* motus D, om. 1.

ΞΕ.

e

Agit:

Tm
we

[icio

-

* alterationem
codd. exc. pEGs.

* altera prx, om.
MF.

*.Lect,, v.

CAP. VII, LECT. XIV

2. Deinde cum dicit: Zribus autem. existenti-
bus etc., ostendit propositum: et primo per ratio-
nes; secundo per antiquorum dicta, ibi: Quod au-

- tem secundum locum mutatio * etc. Circa primum

duo facit: primo ostendit quod motus localis est
primus; secundo quis motus localis, ibi: Quae
autem loci mutatio * etc. Primum ostendit triplici-
ter: primo quidem per proprietates motuum; se-
cundo per distinctionem prioris et posterioris, ibi :
Amplius et hinc considerantibus * etc.; tertio per
ordinem mobilium, ibi: Maxime autem manife-
stum est * etc.

3. Circa primum ponit duas rationes: circa qua-

- rum primam sic procedit. Primo enim proponit *

quod intendit: et dicit quod cum sint tres species
motus, unus quidem qui est secundum quanti-
tatem, qui vocatur augmentum et diminutio; alius
autem qui est secundum passibilem qualitatem, et
vocatur alteratio; tertius autem qui est secundum
locum, et vocatur loci mutatio: necesse est quod
iste sit primus inter omnes. - Et hoc secundo pro-
bat sic ^: quia impossibile est quod augmentum
sit primus motus. Augmentum enim esse non
potest nisi alteratio praeexistat; quia illud quo
aliquid augmentatur, est quodammodo dissimile *

. et quodammodo simile *. Quod enim sit dissimile,

patet; quia illud quo aliquid augmentatur est ali-
mentum, quod est in principio contrarium ei quod
nutritur, propter diversitatem dispositionis. Sed
quando iam additur ut augmentum faciat, necesse
est quod sit simile. De dissimilitudine autem non
transitur ad similitudinem, nisi per alterationem.
Necesse est ergo quod ante augmentum praece-
dat alteratio, per quam alimentum de una con-
traria dispositione mutetur in aliam. -- Tertio vero
ostendit quod ante omnem alterationem praece-
dat motus localis: quia si aliquid alteratur, né-
cesse est quod sit aliquid alterans, quod potentia
calidum faciat esse actu calidum. Si autem hoc
alterans semper esset eodem modo propinquum
in eadem distantia ad alteratum, non magis fa-
ceret calidum nunc quam prius: manifestum est
ergo quod movens in alteratione * non similiter
distat ab eo quod alteratur, sed aliquando est
propinquius, aliquando remotius; quod non po-
test contingere sine loci mutatione. Si ergo ne-
cesse est motum semper esse, necesse est loci
mutationem semper esse, cum sit prima motuum.
Et si inter loci mutationes una est prior alia *,
necesse est, si praemissa sunt vera, quod prima
sit sempiterna.

4. Secundam rationem ponit ibi: 4mplius au-
tem omnium etc.: quae talis est. Alteratio, sicut
in septimo * probatum est, fit secundum passiones
vel passibiles qualitates; inter quas, secundum an-
tiquorum opinionem, principium esse videtur den-

417
sitas et raritas; quia et grave et leve, et molle et
durum, et calidum et frigidum videntur consequi
rarum et densum, et secundum ea distingui (in
elementis enim densa quidem inveniuntur gravia
et;frigida, rara vero calida et levia). Et hoc qui-
dem aliqualiter * verum est, si in passionibus
ordo attendatur secundum propinquitatem ad ma-
teriale principium: nam rarum et densum maxi-
me videntur * ad materiam pertinere, ut patet ex
his quae in quarto * sunt dicta. Densitas dutem
et raritas videntur * esse quaedam congregatio et
disgregatio; secundum quas, scilicet congregatio-
nem et disgregationem, antiqui philosophi pone-
bant fieri generationem et corruptionem substan-
tiarum ?. Qua quidem opinione nunc utitur ut
probabili, antequam veritatem generationis et cor-
ruptionis ostendat in libro de Generatione. llla
autem quae congregantur et disgregantur, ex hoc
ipso secundum locum mutari videntur. Loci ergo
mutatio principium est alterationis. Sed attenden-
dum quod congregatio et disgregatio corporum
existentium in actu ad motum localem pertinent *:
congregatio vero et disgregatio, secundum quod
eadem materia continetur sub magnis vel par-
vis dimensionibus, non pertinent * ad motum lo-
calem, sed ad motum alterationis. Et secundum
hoc Aristoteles supra * in quarto ** assignavit ra-
tionem rari et densi. Sed hic loquitur secundum
quod erat probabile ex opinione * aliorum philo-
sophorum. - Sicut autem motus localis requiritur
ad alterationem, ita etiam requiritur ad augmen-
tum. Necesse est enim quod eius quod augetur
et decrescit, magnitudo mutetur secundum locum ;

|quia quod augetur excrescit in maiorem locum,

quod àutem decrescit in minorem contrahitur. Sic
ergo patet quod motus localis est naturaliter *
prior et alteratione et augmento.

5. Deinde cum dicit: Amplius et hinc conside-
ranlibus etc., probat idem, distinguendo modos
prioris et posterioris. Et dicit quod ex hac con-
sideratione manifestum erit quod loci mutatio est
prima * inter motus; quia sicut in aliis rebus prius
aliquid altero dicitur multipliciter, ita et in motu.
Dicitur enim uno modo prius, quo non existente,
non erunt alia, sed illud potest esse sine aliis: si-
cut unum est prius duobus, quia duo non pos-
sunt esse nisi sit unum, unum autem potest esse
si non sint * duo. Secundo dicitur aliquid prius
tempore: quod. scilicet est remotius a praesenti
nunc in praeterito, vel propinquius in futuro *,
ut in quarto * dictum est. Tertio dicitur aliquid
prius secundum | substantiam , idest * secundum
substantiae complementum; sicut actus est prior
potentia, et perfectum imperfecto.

6. Secundo ibi: Quare quoniam motum etc. ,
probat motum localem esse primum tribus mo-

8) Et hoc secundo probat sic. — Pab om. secundo, quod sane non
ad probat referri debet, sed ad superius dictum: circa quarum primam
sic procedit: primo enim proponit etc. Infra pro Tertio vero osten-
dit, Secundo vero ostendit Pab; expuncto enim supra secundo, hic
Tertio non haberet sensum.

y) aliqualiter. — aliquando PIKQ, margo H et a ὃ. — Pro passioni-
bus, passibilibus Pab.

Opp. D. Tuowax T. II.

9) ponebant fieri generationem δὲ corruptionem substantiarum. —
Ita DQT; adnumerandi sunt ACIKMSVXY, qui fieri corrumpunt in se-
cundo vel secundum ; cet. om. fleri; Pab: ponebant tam generationem
quam corruptionem substantiarum.

Ε) remotius a praesenti nunc in praeterito, vel propinquius in fu-
turo, — lta omnes codd.; a corrumpit nunc in sicut; illud sicut reti-
nent Pb, sed insuper pro im futuro habent sicut in futuro. Cf. loc. cit.

53

* videtur EG.

* Lect. XIV, n. II
564.

* videtur ΛΈΡΟΙΚ.
MOQRTVXYZ.

[7]

* pertinet 9.

* pertinet codd.
et ab.

* supra om. Pab.
** Loco citato.

*

secundum opi-
nionem pLoQs,
om. AIKMTVXYPC.

* naturaliter
om. pG.

* prior B, prius
D, primo cet.exc.
AEGIKL.

* sunt PBEFHab.

€
* Lect. xxit, n. 5.

* scilicet. PACIKL.
MQsTvxyab.

* Num. seq.

* Num . 9.
* DFÍNO om.Pab.
* Lect. 1 sqq.

* alio modo quod
sint DEFGHNORZ.

* enim FN, om.
IKpC et a.

* Lect. seq.
** autem DEFGH
oz.

* Num. praec.

* prius DEGIKMO
QXa

*videretur codd.

€xc. BCFM.

418

dis praedictis: et primo quantum ad primum;
secundo quantum ad secundum, ibi: Adhuc tem-
pore * etc.; tertio quantum ad tertium, ibi: Omnino
autem videtur * etc. Dicit ergo primo **, quod cum
necesse sit semper motum esse, ut supra * pro-
batum est, hoc potest intelligi dupliciter: uno modo
quod sit aliquis continuus motus; alio modo se-
cundum quod sunt * motus consequenter se ha-
bentes, inter quos nihil sit medium. Magis au-
tem salvatur sempiterhitas motus, si motus sit
continuus: et iterum dignius est esse continuum,
quam consequenter, quia plus habet de ratione
unitatis et perpetuitatis; semper autem * in natura
debemus accipere quod dignius est, si sit possi-
bile. Est autem possibile aliquem motum esse in
infinitum continuum; non autem aliquem alium 5
nisi loci mutationem: quod nunc quidem suppo-
natur, posterius * quidem ** probabitur. Ex quo
apparet necesse esse ponere motum localem esse
primum. Alii enim motus non requiruntur ad hoc
quod sit motus localis. Nulla enim necessitas est,
ut id quod movetur secundum locum, augmente-
tur vel alteretur; quia non est necesse quod corpus
quod movetur secundum locum, generetur aut cor-
rumpatur; augmentum autem et alteratio locum
habent solum ^ in iis quae generantur et corrum-
puntur. Sed nullum horum motuum esse contingit,
nisi sit ille motus sempiternus, et quem movet
primum movens, quem diximus non esse nisi mo-
tum localem. Sic igitur motus localis potest esse
sine aliis, sed non e converso. Est ergo primus,
primo modo prioritatis.

7. Deinde cum dicit: Adhuc tempore prior
est etc., probat quod sit prius tempore. Et circa
hoc duo facit: primo ostendit quod simpliciter
loquendo est prius tempore; quia id quod est
perpetuum, simpliciter loquendo, est prius tem-
pore quam non perpetuum: solum autem motum
localem contingit esse perpetuum, ut dictum est *:
ergo simpliciter loquendo est primus * tempore.

8. Secundo ibi: Sed in uno quidem etc., exclu-
dit quandam obiectionem, per quam videtur *
hoc removeri. Quia si consideremus aliquod unum
corpus quod de novo generetur, loci mutatio est
postrema tempore inter omnes motus; quia primo
generatur, postea alteratur et augetur, et demum
habet motum secundum locum, quando iam per-
fectum est, ut patet in homine et in pluribus
animalibus. Sed per hoc non excluditur quin sim-
pliciter motus localis sit primus tempore: quia
ante omnes istos motus qui sunt in hoc gene-
rato, necesse est praecedere quendam motum
localem in aliquo priori mobili, quod sit causa

generationis his quae generantur sicut generans.

est causa eius quod generatur, ita tamen quod

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

ipsum non est generatum. Quod autem motus
qui praecedit generationem sit motus localis, et
quod sit simpliciter primus motuum, ostendit
subdens: quoniam ^ generatio videtur esse prima
motuum in his quae generantur, quia primo opor-
tet rem fieri quam moveatur; et hoc verum est
in quocumque generato: sed tamen necesse est
esse aliquod prius motum quam ea quae gene-
rantur, et quod ipsum non sit generatum; vel si
est generatum, quod etiam illo priori sit aliud
prius; et sic vel prerdmtetn in infinitum, quod est
impossibile, ut supra * ostensum est, vel pervenie-
tur ad aliquod primum. Sed impossibile est ge-
nerationem esse primam, quia sic sequeretur quod
omnia quae moventur essent corruptibilia: omne
enim generabile est corruptibile. Si ergo primum
mobile generatur, sequitur quod sit corruptibile,
et per consequens omnia consequentia mobilia.
Si ergo generatio non est prima simpliciter, ma-
nifestum est quod nullus consequentium motuum
potest esse simpliciter primus. Et dico conse-
quentes motus; augmentum, alterationem, decre-
mentum, et tandem corruptionem, qui omnes *
motus tempore generationem sequuntur *. Si ergo
generatio non est prior loci mutatione, sequitur.
quod nulla aliarum mutationum possit esse prior
simpliciter quam loci mutatio. Et ita, cum necesse
sit esse aliquam primam simpliciter, sequitur quod:
loci mutatio sit prima.

9. Deinde cum dicit: Omnino autem videtur etc.,
probat quod motus localis sit primus perfectione.
Et hoc ostendit dupliciter. Primo sic: omne quod

fit, dum fit, est imperfectum, et tendit ad princi-
sarei Meng m Pob. jd
"pium, idest ut assimiletur principio suae factio-

nis, quod est primum naturaliter. Ex quo patet
quod id quod est posterius in generatione, est
prius secundum naturam. Sed in processu gene-

rationis in omnibus generabilibus ultimo inveni-

tur loci mutatio, non solum in eodem, sed etiam
considerando totum progressum * naturae genera-
bilium; inter quae quaedam viventia sunt penitus
immobilia secundum locum propter indigentiam
organi, sicut plantae, quae non habent organa
motus processivi *, et similiter multa genera ani-
malium; sed perfectis animalibus inest motus lo-
calis. Si igitur loci mutatio * inest illis quae magis:
comprehendunt naturam, idest quae magis per-
veniunt ad perfectionem naturae, sequitur quod

motus localis sit primus secundum substantiae -

perfectionem inter omnes motus.

10. Secundo ibi: Eft quia nequaquam etc., osten-
dit idem sic. Quanto aliquis motus minus remo-
vet a mobili, tanto subiectum eius est perfectius, et
sic ipse motus etiam quodammodo est perfectior.
Secundum autem motum localem solum * nihil

t) non autem aliquem alium. — autem om. a et codd. exc. EGQ;
pro "on, et non sH; licet suspicari aliquem esse ronem pro au-
tem, ideoque legendum: non autem alium.

7) locum habent solum. — Ita codd. et a b; locum habent Venet, 1504,
1545; locum habet P. — Pro nisi sit ille motus sempiternus et quem mo-
vet primum movens, quod habent P et Venet. 1551, codd. et priores
edd. habent: nisi sit ille motus (continuus add. BDEFGHNORZ). sem-
piternus quem movet primum movens; cf. text.

0) ostendit subdens: quoniam etc. — Notamus variantes recitando Pb:
« ostendit subdens (subditque E, consequenter F): quoniam (quia E ,
quod G, quia enim cet. et a) generatio videtur esse prima motuum in
his quae generantur, quia primo oportet rem fieri quam moveatur; et
(et om. codd. et a) hoc verum est in quocumque generato ( generando
AKLMQSTVXYpCH): sed (licet IQa, et licet IX) tamen necesse est esse
(esse om, DEFGsL) aliquod prius motum (moveri codd. et a) quam
ea quae generantur.»

* Léct.Ix, T. 4. —

* omnis (?) codd.
exc. HQ.
* sequitur AEIKL

MQsvxva, seque- i

tur n6.

X eiie

* consid. -
gressum — totius
EG.

* processui p.

* magis add. sp

HLNORSZ.

* solum om. rab -
et codd. exc. ΒΡῸ
HNOQRZ; cf. text.

pab.

vero om. rab.

: CAP. VII, LECT. XIV

removetur quod insit subiecto mobili: secundum

enim * alterationem fit transmutatio secundum

qualitatem, in augmento vero * et decremento se-
cundum quantitatem, quae insunt subiecto ; "trans-
mutatio vero generationis et corruptionis attenditur

secundum formam quae constituit substantiam

subiecti; motus autem localis est solum secundum
locum *, qui exterius continet. Relinquitur ergo
quod motus localis sit maxime perfectus.

id Deinde cum 2 Maxime autem mani-

419

festum est etc., probat quod motus localis sit pri-
mus, ex parte mobilis. Manifestum est enim quod
movens seipsum propriisime movet se secun-
dum motum localem. Cum igitur movens seipsum
sit principium aliorum moventium et mobilium,
et per consequens sit primum inter omnia quae
moventur; sequitur quod motus localis, qui est ei
proprius, sit primus inter omnes motus. - Sic igitur
concludit ex praemissis, quod loci mutatio sit
prima inter omnes motus.

ἔν

codd. et a.

d nini autem localis p solum. secundum locum, — localis om. 1; pro est, quod om. sF, fif BR; et ed. a et cet. exc. DHLQ; solum om.

420

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

LECTIO DECIMAQUINTA

NULLUS MOTUS PRAETER LOCALEM POTEST ESSE CONTINUUS ET PERPETUUS

Τίς δὲ φορὰ πρώτη; νῦν δεικτέον. "Apa δὲ καὶ τὸ νῦν
χαὶ τὸ πρότερον ὑποτεθέν, ὅτι ἐνδέχεταί τινα κίνη-
σιν εἶναι συνεχῆ καὶ ἀίδιον, φανερὸν ἔσται τῇ αὐτῇ
μεθόδῳ. Ὅτι μὲν οὖν τῶν ἄλλων χινήσεων οὐδεμίαν

᾿ - “ΟΝ
ἐνδέχεται συνεχῆ εἶναι, ἐκ τῶνδε φανερόν...

ἽἍπασαι γὰρ ἐξ ἀντικειμένων εἰς ἀντικείμενα εἰσιν xi

κινήσεις καὶ μεταβολαί, οἷον γενέσει μὲν καὶ φθορᾷ
τὸ ὃν καὶ τὸ μὴ ὃν ὅροι, ἀλλοιώσει δὲ τἀναντία
πάθη, αὐξήσει δὲ καὶ φθίσει ἣ μέγεθος καὶ μικρό-
τῆς) ἢ τελειότης μεγέθους καὶ ἀτέλεια" ἐναντίαι δ᾽
αἱ εἰς τὰ ἐναντία. Τὸ δὲ μὴ ἀεὶ κινούμενον τήνδε
τὴν κίνησιν, ὃν δὲ πρότερον, ἀνάγκη πρότερον ἦρε-
μεῖν. Φανερὸν οὖν ὅτι ἠρεμήσει ἐν τῷ ἐναντίῳ τὸ
μεταβάλλον.

Ὁμοίως δὲ καὶ ἐπὶ τῶν μεταβολῶν" ἀντίκειται γὰρ
φθορὸ καὶ γένεσις ἁπλῶς τῇ ἁπλῶς, καὶ ἡ x«0 ἕχα-
στον τῇ καθ᾽ ἕκαστον. Ὥστ᾽ εἰ ἀδύνατον ἅμα με-
ταβάλλειν τὰς ἀντικειμένας, οὐχ ἔσται συνεχὴς ἡ
μεταβολή, ἀλλὰ μεταξὺ ἔσται αὐτῶν χρόνος.

Οὐδὲν γὰ διαφέρει ἐναντίας ἢ μὴ ἐναντίας εἶναι τὰς
κατ᾽ ἀντίφασιν μεταβολάς, εἰ μόνον ἀδύνατον ἅμα
τῷ αὐτῷ παρεῖναι: τοῦτο γὰρ τῷ ὅλῳ οὐδὲν χρή-
σιμιον. :

Οὐδ᾽ εἰ μὴ ἀνάγκη ἠρεμῆσαι ἐν τῇ ἀντιφάσει, μηδ᾽ ἐστὶ
μεταβολὴ ἠρεμίᾳ ἐναντίον᾽' οὐ γὰρ ἴσως ἠρεμεῖ τὸ
μὴ ὄν, ἡ δὲ φθορὰ εἰς τὸ μὴ ὄν" ἀλλ᾽ εἰ μόνον με-
«XE γίγνεται χρόνος" οὕτω γὰρ οὐχ ἔστιν ἡ μετα-
βολὴ συνεχής" οὐδὲ γὰρ ἐν τοῖς πρότερον ἡ ἐναντίω-
σις χρήσιμον, ἀλλὰ τὸ μὴ ἐνδέχεσθαι ἅμα ὑπάρχειν.

Οὐ δεῖ δὲ ταράττεσθαι, ὅτι τὸ αὐτὸ πλείοσιν ἔσται
ἐναντίον, οἷον ἡ χίνησις καὶ στάσει χαὶ χινήσει τῇ
εἰς τοὐναντίον, ἀλλοὶ μόνον τοῦτο λαμβάνειν, ὅτι
ἀντίκειταί πὼς xal τῇ κινήσει xal τῇ ἠρεμίᾳ ἡ χί-
νησις ἡ ἐναντία, καθάπερ τὸ ἴσον xal τὸ μέτριον
τῷ ὑπερέχοντι xal τῷ ὑπερεχομένῳ; xal ὅτι οὐχ
ἐνδέχεται ἅμα τὰς ἀντικειμένας οὔτε κινήσεις οὔτε

εταβολὰς ὑπάρχειν.

Ἔτι δ᾽ ἐπί τε τῆς γενέσεως xo τῆς φθορᾶς xal παν-
τελῶς ἄτοπον ἂν εἶναι δόξειεν, εἰ γενόμενον εὐθὺς
ἀνάγκη φθαρῆναι καὶ μηδένα χρόνον διαμεῖναι. Ὥστ᾽
ix τούτων ἂν ἡ πίστις γένοιτο ταῖς ἄλλαις" φυσι-
κὸν γὰρ τὸ ὁμοίως ἔχειν ἐν ἁπάσαις.

ΘΎΝΟΡΒΙ5. — Argumentum et divisio textus. -- Cum motus
localis sint plures species, remanet ostendendum quae loci muta-
tio sit omnium prima: ex quo simul erit manifestum quod con-
tingit aliquem motum esse continuum et perpetuum: motus
enim primus et motus continuus sunt idem, et ideo sub eadem
consideratione cadunt. — 2. Textus subdivisio. -- Prima conclusio.
Praeter loci mutationem nulla alia mutatio potest esse continua
et perpetua, una et eadem existens. Probatur primo in motibus.
Omnis motus alterationis vel augmenti aut decrementi, est in
aliquod contrarium; ergo nullus huiusmodi motuum potest esse
continuus et perpetuus. Probatur consequentia. Motus qui sunt
in contraria sunt contrarii, neque possunt simul inesse eidem:
quando ergo aliquid movetur motu, puta dealbationis, non po-
test simul moveri contrario motu denigrationis, sed oportet quod
quiescat quiete contraria huic motui. -- 3. Probatur secundo in
mutationibus, eodem modo ac probatum est in motibus. Gene-
ratio et corruptio opponuntur ad invicem et non possunt esse
simul; ergo inter duas generationes eiusdem rei oportet interve
nire tempus medium, in quo erat corruptio, et similiter inter duas
corruptiones tempus generationis. — 4. Solvitur prima obiectio. --
Nihil refert ad rationem positam, mutationes quae differunt secun-
dum terminos contradictorios, esse contrarias vel non contrarias,

* Quae autem loci mutatio prima sit, nunc monstrandum
est. Simul autem et quod nunc et prius positum est,
quod contingit quendam motum continuum esse et
perpetuum, manifestum erit eadem methodo. Quod
quidem igitur aliorum motuum continuum neque unum
contingit esse, ex his manifestum est.

Omnes enim ex oppositis in contraria sunt motus et mu-
tationes: ut generationi quidem et corruptioni ens et
non ens termini sunt; alterationi contrariae passiones;
augmento et decremento, aut magnitudo aut parvitas,
aut perfectio magnitudinis aut imperfectio. Contrarii
autem sunt qui sunt in contraria. Quod autem non
semper movetur secundum hunc motum existens prius,
necesse est prius quiescere. Manifestum igitur quoniam
quiescet in contrario mutans.

Similiter autem et in mutationibus. Opponuntur enim ge-
neratio et corruptio simpliciter, et singularis singulari.
Quare, si impossibile est simul mutari oppositas, non
erit continua mutatio, sed medium erit ipsorum tempus.

Nihil enim differt contrarias aut non contrarias esse secun-
dum contradictionem mutationes, si solum impossibile.
sit eidem simul inesse. Hoc enim rationi nihil utile est.

Neque si non necesse est quiescere in contradictione, ne-
que est mutatio quieti contrarium (non enim fortassis
quiescit quod non est: corruptio autem in non ens):
sed si solum medium sit tempus, Sic enim non erit
mutatio continua. Neque enim in prioribus contra-
rietas utile fuit; sed non contingere simul esse.

Non oportet autem turbari quod idem pluribus erit con-
trarium, ut motus et statui'et motui qui est in con-
trarium: sed hoc solum est accipere; quod opponitur
quodammodo et motui et quieti motus contrarius, sicut
aequale et mensurabile excellenti et ei quod excellitur;
et quod non contingit simul oppositos neque motus
neque mutationes esse.

* Amplius, in generatione et corruptione et penitus incon-
veniens esse videbitur, si factum mox necesse est cor-
rumpi, et nullo tempore permanere. Quare ex his utique
fides aliis fiet: physicum enim est quod similiter se
habet in omnibus. : Te

dummodo verum sit quod impossibile est ambas simul inesse
eidem; quod non est proprium contrariorum, sed commune omni-
bus oppositis. — 5. Excluditur altera obiectio. - Similiter non dif-
fert quantum ad rationem assignatam, si non est quies in aliquo
ex terminis contradictoriis, vel si generationi et corruptioni pro-
prie non opponitur quies: ad probandum enim quod neutra
harum mutationum potest esse continua, sufficit quod sit tempus
medium inter duas generationes, aut inter duas corruptiones. —
6. Solvitur tertia obiectio. - Nullum est inconveniens si uni sint
quodammodo contraria duo. Unde motus est contrarius quieti, et
simul motus qui sunt in contraria, sunt contrarii ad invicem: unus
enim motus opponitur et contrario motui et quieti, sed motui se-
cundum directam contrarietatem, quieti vero magis secundum op-
positionem privativam (cf. lib. V, lect. 9, n. 1). - 7. Secunda conclu-
sio. Neque etiam possibile est quod contrarii motus et mutationes
sic. sibi invicem succedant, quod non intercidat tempus medium.
Videtur enim penitus inconveniens quod statim generatione com-
pleta, corruptio incipiat, et nullo tempore permaneat in esse
illud quod factum est; nam hoc modo naturae intentio frustra-
retur. Ex generatione autem et corruptione idem concludi potest
de aliis mutationibus: hoc enim est naturale, quod similiter se
habet in omnibus, cum natura semper eodem modo operetur.

* Seq. cap. vir.
Text 6n

* "Text. 63.

| —— * Lect. praec. n.1.

CAP. VII,

;motus localis est * primus inter omnes

wf motus, hic ostendit quis motus localis

|/ysit primus. Et quia, sicut supra * dixit,

necesse est eundem esse motum continuum et pri-
mum, dividitur haec pars in partes * duas: in prima
ostendit quis motus possit esse semper continuus ;
in secunda ostendit quod ille motus est primus,
. ibi: Quod autem lationum circularis * etc. Prima
autem pars dividitur in partes tres: in prima osten-
dit quod nullus motus potest esse continuus nisi
localis; in secunda quod nullus motus localis po-
test esse continuus praeter circularem, ibi: Quo-
niam autem contingit esse quendam* etc.; in tertia
ostendit quod motum circularem contingit esse
continuum, ibi: Qui autem in circulari* etc. Circa
primum duo facit: primo proponit quod intendit;
secundo probat propositum, ibi: Omnes enim ex
oppositis * etc. Dicit ergo primo, quod cum osten-
sum sit * quod loci mutatio est prima inter omnes
species motus, nunc ostendendum est quae loci
mutatio sit prima; quia eius etiam sunt multae
species, ut in septimo * ostensum est. Et simul
etiam secundum eandem methodum, idest artem,
idest^ secundum eandem artificialem consideratio-
. nem, erit manifestum id quod nunc paulo supra *
diximus, et quod etiam prius suppositum est in
principio * huius octavi, quod contingit aliquem
motum esse continuum et perpetuum. Oportet
enim quod idem sit primus et continuus, ut su-
pra * ostensum est; et ideo sub eadem considera-
tione utrumque eorum cadit. Quod ergo nulla
alia species motus praeter loci mutationem pos-
sit esse continua et perpetua, manifestum est ex
his quae dicentur. ;
2. Deinde cum dicit: Omnes enim ex opposi-
lis etc., ostendit propositum. Et circa hoc duo
facit: primo ostendit quod nulla alia species mu-
tationis praeter localem potest esse continua et

. perpetua, una et eadem * existens; secundo quod

nec duae mutationes aliae oppositae possunt sibi
succedere sine interpositione quietis, ibi: Amplius
in generatione* etc. Circa primum duo facit: primo
ostendit propositum; secundo excludit quasdam
obiectiones, ibi: Nihil enim differt * etc. Circa pri-
mum duo facit: primo ostendit propositum in
motibus; secundo in mutationibus, ibi: Similiter
autem el 'in mutationibus * etc. Proponit ergo primo
unam propositionem, quae communiter vera est
tam in motibus quam in mutationibus, quod sci-
licet omnes motus et mutationes sunt ex oppo-
sitis in opposita: a qua generalitate excipitur quo-
- dammodo loci mutatio, ut in fine sexti * dictum
est. Generatio enim et corruptio, quae sunt mu-
tationes, habent pro terminis esse et non esse;
; alterationis vero termini oppositi * sunt contrariae
passiones, idest passibiles qualitates, ut calidum

LECT. XV

421

et frigidum, album et nigrum ; augmenti vero et
diminutionis oppositi termini sunt magnum et
parvum, sive perfectum et imperfectum in ma-
gnitudine seu quantitate. Manifestum est autem
ex his quae dicta sunt in quinto *, quod motus
qui sunt in contraria sunt contrarii: motus. igitur
qui est in album, contrarius est motui qui est in
nigrum. Sed contraria non possunt esse simul:
ergo dum aliquid movetur ad album, non simul
movetur ad nigrum. Quod ergo incipit moveri ab
albo in nigrum motu denigrationis, etiamsi move-
retur motu dealbationis dum fieret album, tamen *
manifestum est quod non poterat simul moveri
motu denigrationis. Quod autem prius existebat,
si non semper movebatur aliquo motu determi-
nato, necesse est dicere quod prius quiescebat
quiete opposita huic motui: quia omne quod est
natum moveri, vel quiescit vel movetur. Manife-
stum est ergo quod id quod movetur in aliquod
contrarium, aliquando quiescebat * quiete oppo-
sita tali motui. Nullus ergo motus qui est in ali-
quod contrarium ^, potest esse continuus et perpe-
tuus. Si ergo huic conclusioni addatur quod primo
positum est, scilicet quod omnis motus altera-
tionis vel augmenti vel decrementi sit in aliquod
contrarium, sequetur quod nullus huiusmodi mo-
tus possit esse continuus et perpetuus.

3. Deinde cum dicit: Similiter autem etc., osten-
dit idem in mutationibus, idest * in generatione
et corruptione; quia generatio et corruptio op-
ponuntur et universaliter secundum communem
oppositionem entis et non entis, et iterum in sin-
gulari, sicut generatio ignis opponitur corruptioni
ignis, secundum oppositionem esse ipsius et non
esse. Unde si impossibile est simul esse opposi-
tas mutationes, sequetur quod nulla mutatio sit
continua et perpetua, eodem modo sicut et prius *
de motibus: sed necesse erit inter duas genera-
tiones eiusdem, intervenire medium tempus in quo
erat corruptio; et similiter inter corruptiones tem-
pus generationis.

4. Deinde cum dicit: Nhi] enim differt etc.,
excludit tres obiectiones. Primo * quia posset ali- '
quis dicere quod cum mutationes opponantur
secundum oppositionem terminorum; termini au-
tem generationis et corruptionis non sunt con-
trarii, sed oppositi * secundum contradictionem ;
videtur sequi quod generatio et corruptio non
sunt * contraria: et sic non erit eadem ratio de
eis et de motibus qui sunt contrarii. Huic ergo
obiectioni respondet, dicens quod nihil differt mu-
tationes quae differunt secundum contradictorios
terminos", esse contrarias vel non contrarias, dum-
modo hoc solum verum sit, quod impossibile
sit ambas eidem simul inesse. Hoc enim quod
est esse contrarium vel non contrarium *, nihil est
utile ad rationem. praemissam.

«) methodum, idest artem , idest. — artem idest aut idest artem
omittunt codices DG; pro altero idest, quod omittit codex M, scilicet
habent FHLORSZ; pro eodem codex V habuit scilicet idest, sed ex-
punxit scilicet.

8) qui est in aliquod contrarium. — cui est aliquod contrarium P

et Venet. 1504. — Lin. seq. pro primo positum, propositum P contra
codd. et priores editiones.

Y) secundum contradictorios terminos. — secundum contradictiones
terminorum terminos H, secundum contradictiones (contradictionem
EG) terminos EFGIKQa, secundum contrarios terminos L.

*Lect. v, nn.8, 9.

* tamen om. P
a b.

* in add. pikQvx.

* scilicet Pab.

* Num. praec.

quidem add. &
DEGHNORZ.

* contraria sed
opposita ed. a et
codd. exc. Era.

* sint 1KQs.

* vel non con-
trarium om. DE
HNR.

422
5. Secundam obiectionem excludit ibi: Neque si

. non necesse etc. Posset enim aliquis dicere, quod

* Lect. 1x, n. 9.

* potest pab.

e

* Num. 2.

m

* Num. 2,

* sunt pab.

* S. Th. lect.vii ;
Did.lib. IX, cap.
VI, n. I 544.

* et om. PASGL
et b.

necesse est illud quod non semper movetur prius
quiescere, quia motus opponitur quieti; sed hoc
non habet locum in mutationibus generationis
et corruptionis, quibus non opponitur quies pro-
prie loquendo, ut in quinto * dictum est. Huic
ergo obiectioni respondet, dicens quod nihil etiam
differt quantum ad propositam rationem, si non
est necesse quiescere in aliquo contradictoriorum
terminorum; neque etiam si mutatio non con-
trariatur quieti (quia fortasse illud quod non est,
non potest quiescere: corruptio autem est in non
esse: unde videtur quod' in termino corruptionis
non possit * esse quies): sed hoc solum sufficit ad
propositum, si sit tempus medium inter duas
generationes aut inter duas corruptiones ?. Sic

enim consequens erit quod neutra istarum mu-

tationum sit continua. - Post hoc autem redit ad
primam obiectionem: et dicit quod ideo non dif-
fert contrarias aut non contrarias esse secundum
contradictionem mutationes, quia neque etiam in
prioribus **, in quibus agebatur de motibus, non
erat utile ad propositum quod in eis est contra-
rietas, sed quod non contingit eos simul esse;
quod non est proprium contrariorum, sed com-
mune omnibus oppositis.

6. Tertiam obiectionem excludit ibi: Non opor-
tel autem turbari etc. Dixerat enim supra *, motus
esse contrarios qui sunt in contraria: cum ergo
motus sit contrarius quieti , videtur sequi quod
uni sint * duo contraria; quod est impossibile, ut
probatur in X Metaphys. * Ad hoc ergo excluden-
dum dicit, quod non oportet de hoc turbari, quod
videtur sequi idem esse contrarium pluribus, scili-
cet motus et * quieti et motui qui est in contrarium.
Sed hoc solum debemus accipere, quod unus

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

motus contrarius opponitur quodammodo et mo-
tui contrario et quieti; motui quidem contrario
secundum directam contrarietatem, quieti autem
magis secundum oppositionem privativam ; quae
tamen habet aliquid de contrarietate, inquantum
quies opposita est finis et complementum con-
trarii motus: sicut etiam aequale et commensu-
rabile opponitur quodammodo duobus, scilicet *
excellenti et ei quod excellitur, sive magno et par-
vo, quibus opponitur secundum privationem magis,

. ut patet in X Metaphys. * Et iterum hoc oportet

accipere, quod non contingit simul esse neque *
oppositos motus neque oppositas mutationes.

| 7. Deinde cum dicit: Amplius in generatione
et corruptione etc., ostendit quod non solum in-
ter duos motus vel mutationes eiusdem speciei

oportet esse medium tempus; et quod * nulla mu- *

tatio una, quae est in aliquod oppositorum, po-
test esse perpetua et continua; sed etiam quod im-
possibile est quod * oppositi motus aut mutationes
sic succedant sibi invicem, quod non intercidat
tempus medium. Hoc enim videtur penitus es-
se * inconveniens in generatione et corruptione,
si quando aliquid factum est, generatione com-
pleta, statim. necesse sit quod corruptio incipiat;
et quod nullo tempore permaneat id quod gene-
ratum est. Frustra enim aliquid generaretur, nisi
generatum in esse permaneret. Unde ,ex his mu-
tationibus potest fieri fides in aliis: hoc enim est
naturale quod similiter se habet in omnibus, quia
natura semper eodem modo operatur. Sicut ergo
inconveniens videtur quod id quod generatur ",
statim cum generatum est corrumpatur; ita in-
conveniens videtur quod id quod dealbatur, sta-
tim cum,* factum est album denigretur, et quod
id quod augetur statim decrescat. In oranibus
enim his naturae intentio frustraretur.

ὃ) aut inter duas corruptiones.- Hoc om. a; inter duas om. Pb. —
Post duas lineas obiectionem om. Pab.

ε) neque etiam in prioribus.— etiam omittunt Pab. — Eadem linea pro
non erat utile, erat utile DsH. — Inferius pro contingit eos, contingit
eas habent PHNO et Venet, 1504, referendo ad mutationes; sed melius
refertur ad motibus.

t) sed etiam quod impossibile est. quod. — Pro etiam, illud 1Q, dd
ACKMTVXY,, illud etiam LS; sed illud quod est impossibile, est quod
Pab, sed est "arbitraria correctio lectionis I. — Lin. seq. pro succedant,
succedunt ABCHIKMQSTVXYab,

Ἢ) quod generatur.— quod fit generatur ASVXYpC, quod fit vel
generatur TsC, quod fit et generatur P et Venet. 1504.

nu

* idest codd. exc,
AEGLST.

* S. Th. lect. vir j|
Did. lib.IX, cap.
y, nn. 5, 6.
—

* esse om. Pab. —
7
* Páb et

CAP. VIII, LECT. XVI 423

LECTIO DECIMASEXTA

DEMONSTRATIVE OSTENDITUR QUOD NULLA LOCI MUTATIO POTEST ESSE
CONTINUA ET PERPETUA NISI CIRCULARIS

Ὅτι δ᾽ ἐνδέχεται εἶναί τινα ἄπειρον; μίαν οὖσαν καὶ

συνεχῆ, καὶ αὕτη ἐστὶν ἡ κύχλῳ, λέγωμεν νῦν.

Πᾶν γὰρ κινεῖται τὸ MM ἢ χύχλῳ ἢ εὐθεῖαν ἢ
Ἢ

, e yd, ,»5 S. 304 4 , ὅδ ὲ
μικτὴν) ωστ εἰ ἐχείνων n &vepo συνεχὴς) QuO&
M ᾽ , -. , , * ,
τὴν ἐξ ἀμφοῖν οἷόντ᾽ εἶναι συγχειμιένην.

Ὅτι δὲ τὸ φερόμενον τὴν εὐθεῖαν καὶ πεπερασμένην οὐ

φέρεται συνεχῶς, δῆλον: ἀνακάμπτει γάρ' τὸ δ᾽ ἀνα-
χαάμπτὸν τὴν εὐθεῖαν cde ἐναντίας χινεῖται χινή-
σεις" ἐναντία γὰρ κατὰ τόπον ἡ ἄνω τῇ κάτω, καὶ
ἡ εἰς τὸ πρόσθεν τῇ εἰς τοὔπισθεν, χαὶ ἡ εἰς ἀρι-
στερὸ τῇ εἰς δεξιά: τόπου γὰρ ἐναντιώσεις αὗται.
Τίς δ᾽ ἐστὶν ἡ μία καὶ συνεχὴς κίνησις, διώρισται
πρότερον; ὅτι ἡ τοῦ ἑνὸς xal ἐν ἑνὶ χρόνῳ xal ἐν
πο δῷ x&v εἶδος. Τρία γάρ ἐστι, τό τε χινού-
μενον, οἷον ἄνθρωπος ἢ θεός: καὶ ὅτε, οἷον χρόνος"
χαὶ τρίτον τὸ ἐν ᾧ" τοῦτο δ᾽ ἐστὶ τόπος, ἢ πάθος,
ἢ εἶδος, ἢ μέγεθος. Τὰ δ᾽ ἐναντία διαφέρει τῷ εἴδει,
xxl οὐχ ἕν. Τόπου δ᾽ αἱ εἰρημέναι διαφοραί. Ση-
μεῖον δ᾽ ὅτι ἐναντία χίνησις ἡ ἀπὸ τοῦ À πρὸς τὸ B
τῇ ἀπὸ τοῦ B πρὸς τὸ Á, ὅτι ἱστᾶσι xal παύουσιν

. ἀλλήλας, tdv ἅμα γίγνωνται. Καὶ ἐπὶ κύκλου ὡσαύ-

τως, οἷον ἡ ἀπὸ ToU À ἐπὶ τὸ B τῇ ἀπὸ τοῦ À
ἐπὶ τὸ Γ΄ ἱστᾶσι γάρ. Κἂν συνεχεῖς ὦσι καὶ μὴ γί-
νηται ἀνάχαμψις P» τὸ τὰ ἐναντία φθείρειν καὶ
χωλύειν ἄλληλα, ἀλλ᾽ οὐχ ἡ εἰς τὸ πλάγιον τῇ ἄνω.

Μάλιστα δὲ φανερὸν ὅτι ἀδύνατον εἶναι συνεχῆ τὴν

ἐπὶ τῆς εὐθείας κίνησιν, ὅτι ἀνακάμπτον ἀναγκαῖον
στῆναι, οὐ μόνον ἐπ᾽ εὐθείας, ἀλλὰ χἂν χύχλον
gnat οὐ γὰρ ταὐτὸν χύχλῳ φέρεσθαι xol κύχλον"
ἔστι γὰρ ὁτὲ μὲν συνείρειν χινούμενον, ὁτὲ δ᾽ ἐπὶ
τὸ αὐτὸ ἐλθὸν ὅθεν ὡρμήθη, ἀνακάμψαι πάλιν. Ὅτι
δ᾽ ἀνάγκη ἵστασθαι, ἡ πίστις οὐ μόνον ἐπὶ τῆς αἰ-
σθήσεως, ἀλλὰ καὶ ἐπὶ τοῦ λόγου. ᾿Αρχηὴ δ᾽ ἥδε;
πριῶν γὰρ ὄντων, ἀρχῆς, μέσου, τελευτῆς; τὸ μέσον
πρὸς ἑκάτερον ἄμφω ἐστί, καὶ τῷ μὲν ἀριθμῷ ἕν,
τῷ λόγῳ δὲ δύο. "Ec δὲ ἄλλο ἐστὶ τὸ δυνάμει καὶ
“πὸ ἐνεργείᾳ. Ὥστε τῆς εὐθείας τῶν ἐντὸς τῶν ἄχρων
ὁτιοῦν σημεῖον δυνάμει μέν ἐστι μέσον, ἐνεργείᾳ δ᾽
οὐκ ἔστιν, ἐᾶν μὴ διέλῃ ταύτην καὶ ἐπιστον πάλιν
ἄρξηται κινεῖσθαι" οὕτω δὲ τὸ μέσον ἀρχὴ γίνεται
καὶ τελευτή, ἀρχὴ μὲν τῆς ὕστερον, τελευτὴ δὲ τῆς
πρώτης. Λέγω δ᾽ οἷον idv φερόμενον τὸ Α στῇ ἐπὶ
τοῦ B, καὶ πάλιν φέρηται ἐπὶ τὸ Γ΄ ὅταν δὲ συνεχῶς
φέρηται, οὔτε γεγονέναι οὔτε ἀπογε ovévat οἷόντε
«6 À χατὰ τὸ B σημεῖον, ἀλλὰ μόνον εἶναι ἐν τῷ vOv,
ἐν χρόνῳ δ᾽ οὐδενὶ πλὴν οὐ τὸ νῦν διαίρεσίς ἐστιν ἐν
τῷ ὅλῳ τῷ ABT. Εἰ δὲ γεγονέναι τις θήσει καὶ ἀπογε-
γονέναι; ἀεὶ στήσεται τὸ À φερόμενον" ἀδύνατον γὰρ
^6 ἅμα γεγονέναι τε ἐπὶ τοῦ B xol ἀπογεγονέναι"
ἐν ἄλλῳ ἦν χαὶ ἄλλῳ σημείῳ χρόνου. Χρόνος ἄρα
ἔσται ὁ ἐν μέσῳ. Ὥστ᾽ ἠρεμήσει τὸ Α ἐπὶ τοῦ Β,
Ὁμοίως δὲ χαὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων σημείων" ὁ γὰρ αὐτὸς
λόγος ἐπὶ πάντων. Ὅταν δὲ χρήσηται τὸ φερόμε-
vov À τῷ B μέσῳ καὶ τελευτῇ καὶ ἀρχῇ; ἀνάγκη
στῆναι διὰ τὸ δύο ποιεῖν, ὥσπερ ἂν εἰ καὶ νοήσειεν.
᾿Αλλ᾽ ἀπὸ μὲν τοῦ Α σημείου ἀπογέγονε τῆς ἀρχῆς;
ἐπὶ δὲ τοῦ T γέγονεν, ὅταν τελευτήσῃ καὶ στῇ.

unum existentem et continuum, et hic est circularis, nunc
dicemus.

Omne quidem enim movetur quod fertur, aut circulariter

aut secundum rectitudinem aut mixtim. Quare si ne-
que illorum alter continuus est, neque ex utrisque pos-
sibile est continuum esse.

Quod autem quod fertur secundum rectum et finitum,

non feratur continue, manifestum est. Reflectitur enim:
reflexum autem secundum rectum per contrarios mo-
vetur motus. Contrarius enim secundum locum est qui
est sursum ei qui est deorsum, et qui est ante ei qui
est retro, et qui est ad sinistrum ei qui est ad dextrum:
loci enim contrarietates hae sunt. Quis autem est unus
et continuus motus, prius definitum est: quia qui est
unius, et in uno tempore, et in indifferenti secundum
speciem. Tria enim erant: quod movetur, ut homo
aut deus; et quando, ut tempus; et tertium, in quo. Hoc
autem est locus, aut passio, aut species, aut magni-
tudo. Contraria autem differunt specie, et non unum
sunt: loci autem dictae differentiae. Signum autem
quod motus contrarius est qui est ab A ad B, ei qui
est ab ipso B ad A, et quia stant et repausant ad in-
vicem si simul fiant. Et in circulo similiter, ut qui est
ab A in B, ei qui est ab A in C. Sistunt enim (et si
continui sint, et non fiat reflexio); propter id quod
contraria sese corrumpunt et prohibent ad invicem.
Sed non qui est in latus ei qui est sursum.

* Maxime autem manifestum quod impossibile est continuum

esse qui est in rectitudine motum, quia reflexum ne-
cesse est stare non solum in recta, sed et si secundum
circulum feratur. Non enim idem est circulo ferri et
circulum: est enim aliquando quidem continuum quod
movetur; aliquando autem in idem veniens unde mo-
tum est, reflecti iterum. Quod autem necesse est stare,
fides est non solum in sensu, sed in ratione. Princi-
pium autem hoc est: tribus enim existentibus ,. prin-
cipio, medio et fine, medium ad utrumque utrumque
est; et unum numero, ratione autem duo. Amplius,
aliud est quod est potentia, et quod est actu. Quare
rectitudinis, quae infra sunt terminorum quodlibet si-
gnum, potentia quidem est medium: actu autem non
est, nisi dividat hanc, et stans iterum inceperit moveri.
Sic autem medium principium fit et finis: principium
quidem posterioris, finis autem primae. Dico autem ut
si quod fertur A, stet in B, et iterum feratur in C.
Cum autem continue feratur, neque factum esse neque
abesse possibile est A et B signum, sed solum esse in
ipso nunc: in tempore autem nullo, praeter cuius ipsum
nunc est divisio, in toto ABC. Si autem adesse conce-
dat aliquis et abesse, semper stabit A, quod fertur. Im-
possibile enim est A simul adesse in B et abesse: in
alio ergo et alio signo temporis est: tempus itaque erit

quod in medio. Quare quiescet A in B. Similiter autem .

et in aliis signis: eadem enim ratio in omnibus. Cum
autem utatur A quod fertur, ipso B medio et principio
et fine, necesse est stare, propter id quod duo facit;
sicut utique si et intelliget. Sed ab A quidem signo
abfuit principio: in C autem affuit, cum perficiat et stet.

* Quoniam autem contingit esse quendam motum infinitum, δ, ΝᾺ δ

. 64.

* Text. 65.

SxNopsis. — 1. Argumentum et divisio textus. — Demonstra- | Quod fertur localiter, movetur aut circulariter, aut motu recto,
dive suscipitur probandum quod solus motus circularis est, qui | aut motu ex utroque composito. Sed manifestum est quod si
: potest, unus existens, in infinitum continuari. — 2. Praenotamen. | quis duorum simplicium non potest esse in infinitum continuus,

* Philosophus
om. codd. exc.
FNRY.

* Lect. xviIl.

* determinata »
ab, demonstra-
tive NRPH.

* Lect. seq.

* aliquis PNsrF et
ab; movetur PE
4 b.

* Lect. 1x.
* aliquid p(go?).

* Lect. ix, n. 5.

424

multo minus potest esse ille qui est compositus. Iste ergo praeter-
mittendus est. - 3. Nullus motus rectus potest esse in infinitum
continuus, nisi ponatur aliqua magnitudo infinita in actu; hoc
autem est impossibile; ergo etc. Duplici ratione probatur maior
conditionalis. à) Cum magnitudinem finitam mobile pertranseat
tempore finito, si aliquid super rectam magnitudinem et finitam
movetur in infinitum, oportet quod hoc fiat per reflexionem. Sed
illud quod reflectitur secundum motum rectum, movetur contra-
riis motibus: motus enim reflexi habent contrarios terminos.
Cum ergo contraria differant secundum speciem, impossibile est
id quod reflectitur moveri uno motu continuo. — 4. Confirmatur
ex signo, quod illud quod reflectitur, sive in motu recto sive in
circulari, movetur contrariis motibus. Si motus reflexi simul fiant,
unus impedit alium et facit ipsum stare. Hoc autem est proprium
contrariorum, quod nempe se impediunt et corrumpunt. - 5. b) Ma-
nifestum est quod motus qui intercipitur quiete, non est unus
neque continuus; sed necesse est illud quod reflectitur, quiescere
inter terminum primi motus et principium reflexionis; ergo im-
possibile est motum rectum esse unum et continuum in infini-
tum. — 6. Quod autem in reflexione oporteat intervenire quies
media, non solum potest esse manifestum per sensum, sed etiam
ratione probari potest. Cuius rationis hic est processus. Cum in
magnitudine quae motu pertransitur tria sint, principium, medium
et finis, medium utrumque est respectu utriusque: est enim prin-

c

7 perpetua nisi hien hic ostendit uod
D^ null loci mutatio potest esse conti-
nua et perpetua nisi circularis. Et circa hoc duo fa-
cit: primo ostendit propositum demonstrative; se-
cundo logice, ibi: Rationabiliter autem * etc. Circa
primum duo facit: primo ostendit propositum; se-
cundo ex veritate demonstrata * solvit quasdam du-
bitationes, ibi: Unde et ad dubitationem * etc. Circa
primum tria facit: primo dicit quid principaliter
intendat. Intendit enim ostendere quod possibile
est esse quendam motum, qui unus existens, in
infinitum continuetur; et quod talis motus est so-
lus circularis *. Et hoc primo ostendet.

2. Secundo ibi: Omne quidem enim movetur etc.,
ostendit quomodo procedendum sit. Quia enim
omne quod localiter fertur, movetur vel circula-
riter, vel motu recto, vel motu composito ex utro-
que, sicut si aliquid * moveretur per chordam et
arcum; manifestum est quod si quis duorum sim-
plicium motuum, scilicet vel circularis vel rectus,
non potest esse in infinitum continuus, quod multo
minus ille qui est compositus ex utroque. Unde
oportet praetermittere motum compositum, et
agere de simplicibus.

3. Tertio ibi: Quod autem quod fertur etc.,
ostendit quod motus rectus qui est super magni-
tudinem rectam et finitam, non possit esse in
infinitum continuus; et ita nullus motus rectus
continuus potest esse in infinitum, nisi poneretur
aliqua magnitudo infinita in actu; quod supra im-
probatum est in III Physicorum *. Ostendit autem
hoc duplici ratione: quarum prima talis est. Si
aliquis * super rectam magnitudinem et finitam
movetur in infinitum, oportet quod hoc fiat per
reflexionem. Ostensum est enim in sexto '*, quod

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

cipium respectu finis, et est finis respectu principii. Quamvis au- -

tem quodlibet punctum signatum inter terminos lineae, sit me-
dium in potentia, non tamen est medium in actu, nisi fiat ibi di-
visio secundum motum, ita scilicet quod in illo puncto id quod
movetur stet, et iterum ab illo puncto incipiat moveri. - Quod
ergo motu continuo pertransit aliquam magnitudinem, nulli pun-
cto in tali magnitudine signato adest et abest, seu nullo puncto
utitur tanquam termino in quo finiat motum, et tanquam princi-
pio a quo iterum motum incipiat: haec enim duo, videlicet adesse
et abesse modo dicto, sunt contraria, et ideo non possunt esse
in eodem instanti. Unde oportet quod in alio et alio nunc tem-
poris mobile adsit et absit alicui signo magnitudinis; sed inter
quaelibet duo nunc est tempus medium; ergo mobile in hoc
tempore quiesceret, et non esset eius motus continuus, ut sup-
ponitur. - 7. Patet ergo quod quando mobile utitur medio ut
duobus, nempe ut fine et ut principio in actu, necesse est quod
sit ibi in duobus, nunc, et per consequens in tempore medio;
et ita, cum sit ibi prius et postea, oportet quod quiescat. —
8. Quia ergo in motu reflexo idem signum est actu finis primi
motus et principium reflexionis, manifestum est quod in tali
motu intercidit quies media, et ideo motus ille non potest esse
continuus. E converso quia in motu circulari mobile non utitur
aliquo signo tanquam principio et fine in actu, sed solum tan-
quam medio, ideo circularis motus potest esse continuus.

magnitudinem finitam pertransit aliquid tempore
finito: cum ergo pervenitur ad terminum magni-
tudinis finitae, cessabit motus, nisi mobile rever-
tatur per reflexionem ad principium magnitudinis
unde cepit moveri. Sed illud quod reflectitur se-
cundum motum rectum, movetur contrariis mo-
tibus. Quod sic probat. Contrarii motus sunt quo-
rum termini sunt contrarii, ut in quinto * habi-
tum est. Sed contrarietates loci sunt sursum et
deorsum, * ante et retro, dextrum et sinistrum:
omne autem quod reflectitur, secundum aliquam
istarum contrarietatum necesse est quod reflecta-
tur: omne ergo quod reflectitur, movetur. contra-
ris motibus. Ostensum est autem supra in quin-
to *, quis motus sit unus et continuus, ille ** sci-
licet qui est unius subiecti et in uno tempore et
in eadem re non differenti secundum speciem.
Haec enim tria * considerantur in omni motu:
primum est tempus; secundum est subiectum ^
quod movetur, ut homo aut deus, secundum eos
qui corpora caelestia deos dicebant; tertium au-
tem est in quo movetur, quod quidem in motu lo-
cali est locus, in alteratione passio, idest passibilis
qualitas, in generatione et corruptione species, in
augmento et diminutione magnitudo. Manifestum
est autem quod contraria differunt secundum spe-
ciem: unde motus contrarii non possunt esse unus
et continuus. Praedicta autem sex sunt loci diffe-
rentiae; et sic oportet quod sint contraria, quia
cuiuslibet generis differentiae sunt contrariae. Re-
linquitur ergo quod impossibile sit, id quod refle-
ctitur moveri uno motu continuo.

4. Et quia posset aliquis dubitare an id quod
reflectitur contrariis motibus moveatur, propter
hoc quod non apparet manifesta et. determinata
contrarietas in loco, sicut in aliis generibus in
quibus est motus, ut supra in quinto * dictum est:

«) est solus circularis. — est solum circularis PBDHMNab, est cir-

cularis CTV. — Pro ostendet, ostendit BDEGHQYZ.

B) primum est tempus; secundum est subiectum. — Ita legunt Pab;
scilicet tempus et subiectum F; primum est. tempus omittunt ceteri ;
pro secundum est subiectum, secundum subiectum habent QpKQ, rri-
mum subiectum sK, secundum scilicet subiectum 1, sed forte amanuen-
sis oblitus est expungere secundum; scilicet album D, scilicet subie-

ctum cet. Post lineam inter dicebant et tertium addunt B: secundum
est quando, tempus videlicet in quo (movetur additur margine), D
secundum vero est quando vel tempus, G: et tempus, Z: secundum
est tempus quando movetur, 581: et quando vel tempus, sK: secundum
tempus quando, sL: secundum tempus in quo movetur, sC: secun-
dum est tempus quod quidem contingit esse unum et indivisibile. Cf.
text. graecum,

* Lect. v, n. 5. P.

3

* Lect. vri, n. 8...

* et add. pab.

-ῇ

*

Πα in add. prb.
| ** in om. pa.

CAP. VII, LECT. XVI

ideo addit quoddam signum ad hoc idem osten-
dendum, praeter rationem supra * positam ex con-
trarietate terminorum. Et dicit quod signum huius
est, quod motus qui est ab A in B, sit contrarius
ei qui est a B in A, sicut contingit in motu re-
flexo: quia huiusmodi motus, si simul fiant, stant
et repausant ad invicem, idest unus impedit alium.
et facit eum stare. Et non solum hoc contingit
in reflexione motus recti, sed etiam in reflexione
motus circularis. Signentur enim in aliquo circulo
tria signa, scilicet ABC: constat quod si incipiat
moveri ab A in B, et postea moveatur ab A in
C versus aliam partem, quod erit reflexio; et isti
duo motus impediunt se, et unus sistit, idest
facit stare, alium. Sed si continue moveatur ali-
quid ab A in B, et per B iterum in C, non erit
reflexio. Ideo autem motus reflexi impediant se
invicem. tam in recto quam in circulo, quia hoc
est de natura contrariorum, quod se impediant et
corrumpant *. Motus autem qui sunt diversi et
non contrarii, non se impediunt; sicut motus qui
est sursum et qui est in latus, puta in dextrum
vel sinistrum, non se impediunt, sed simul potest
aliquid moveri et * sursum et in ** dextrum.

5. Deinde cum dicit: Maxime autem manife-
stum etc., ponit secundam rationem ad osten-
dendum quod motus reflexus non potest esse in
infinitum continuus: quae quidem ratio accipitur
ex quiete, quam necesse est intervenire. Dicit ergo,
quod maxime ex hoc manifestum est quod im-
possibile est motum rectum esse continuum in
infinitum , quia necesse est id quod reflectitur
quiescere inter duos motus. Et hoc verum est
non solum si moveatur per lineam rectam, sed
etiam si feratur secundum circulum. - Et ne aliquis

425

medium et finis, medium utrumque est respe-
ctu utriusque; quia respectu finis est principium,
et respectu principii est finis; et sic cum sit
unum subiecto, est duo ratione. Iterum aliud
principium est sumendum, quod aliud est quod
est in potentia et quod est in actu. - His ergo visis,
considerandum est ex dictis, quod quodlibet si-
gnum, idest quodlibet punctum signatum, infra
terminos lineae supra quam aliquid * movetur, ἢ
medium est in potentia; sed non est medium in
actu, nisi fiat divisio secundum motum, ita sci-
licet quod in illo puncto .id quod movetur stet,
et iterum ab illo puncto incipiat moveri: quia
sic medium illud fiet actu principium et finis;
principium quidem posterioris, inquantum inde
incipit rursus moveri, finis autem primi, inquan-
tum scilicet ibi terminatus est primus motus per
quietem. Sit enim una linea in cuius principio
sit A, in medio B, in fine C. Moveatur ergo ab
A in B, et ibi stet; et iterum incipiat moveri a
B, et feratur * usque in C. Sic enim manifestum
erit quod B est actu finis prioris motus, et prin-
cipium posterioris. Sed si aliquid. feratur continue
ab A in C sine interpositione alicuius quietis,
non est possibile dicere mobile factum esse, idest
advenire, neque abesse, idest abscedere, neque
in hoc signo quod est A, neque in hoc signo
quod est B; sed solum hoc potest dici, quod in
A vel in B sit in quodam nunc (non autem in
aliquo tempore *, nisi forte secundum hoc quod
aliquid dicitur esse alicubi in tempore, quia est
ibi in nunc temporis. Et ita quod movetur conti-
nue ἡ ab A in C in aliquo tempore, erit in B in
nunc, quod est divisio quaedam illius temporis:
et sic dicetur esse in B in illo toto tempore, eo

* referatur Pab.

o

modo loquendi quo dicitur aliquid ? moveri in
die, quia movetur in parte illius diei).

Et quia hoc * videbatur dubium, quod id
quod fertur non adsit et absit cuicumque signo in
magnitudine signato, quae motu pertransitur con-
tinuo *, ostendit hoc consequenter: dicens quod

intelligat ferri secundum circulum, idem esse quod
1 ferri circulariter, * ad hoc excludendum subdit,
| quod non est idem ferri circulo, idest circulari-
ME. τερμπάμπι add. ter secundum proprietatem circuli, et ferri * cir-

3 culum, idest pertransire suo motu circulum. Con-
tingit enim aliquando quod secundum quandam

᾿ς *et add. Aikvpo.

* hoc om. codd.
eXC. EFCHNR.

* continuo per-
transitur codd.
exc. EG.

* comnexionem

* hoc principium
Codd. exc. AEGI

continuationem * sit motus eius quod movetur,
dum scilicet pertransit partem post partem se-
cundum ordinem partium circuli; et hoc est ferri
circulariter. Quandoque autem contingit quod per-
- transit circulum, quando redierit ad principium *
unde incepit moveri, non pertransire ultra secun-
dum ordinem partium circuli, sed redire * retro;
et hoc est reflecti. - Sive ergo fiat reflexio in linea
recta, sive in linea circulari, necesse est quod
interveniat quies media.

6. Et huius rei fides accipi potest non solum
ex sensu, quia sensibiliter hoc apparet, sed etiam
ex ratione. Cuius quidem rationis principium
hoc * sumendum est, quod cum tria sint in ma-
gnitudine quae pertransitur, scilicet principium,

si aliquis. concedat quod mobile adsit et absit
alicui signo in magnitudine signato, sequitur quod
ibi quiescat. Impossibile est enim quod in eodem
instanti adsit et absit mobile ab hoc signo quod
est B: quia adesse alicubi* et abesse sunt con-
traria, quae non possunt esse in eodem instanti.
Oportet ergo quod in alio et alio nunc temporis
mobile adsit et absit alicui signo magnitudinis.
Inter quaelibet autem duo nunc est tempus me-
dium: ergo sequetur quod mobile quod est A,
quiescit in B. Omne enim quod est alicubi per
aliquod tempus, est in eodem prius et posterius.
Et similiter est dicendum in omnibus aliis signis
vel punctis, quia de omnibus * eadem ratio est.
Unde manifestum est quod illud quod continue

Y) quod movetur continue etc. — quod movetur continue de A in C,
in aliquo tempore erit in B, scilicet in nunc Pab; simile aliquid B, qui
pro in nunc, quia in nunc. Lectio quam ex cet. adoptavimus perspicua est,

9) quo dicitur aliquid. — quod aliquid dicitur ACIKQTVXY , quo
aliquid dicitur BDLMS, in quo dicitur aliquid O. — Lin. seq. illius
om. codd. exc. EG.

Opp. D. Tuowaz T. Il.

£) adesse alicubi. — alicui adesse DFHLNRVZ (OX ἢ, aliquid adesse
PEGab; legimus alicubi, ut infra dicitur, quia sermo est expresse de
adesse et abesse relate ad locum, et etiam quia facilius alicubi corrum-
pitur in alicui vel aliquid, quam e converso. — Post lin. pro im alio
et alio, in alio et in alio PCNab; pro adsit, et adsit codd. exc. BE
GHNR; et absit om. H.

54

* deomnibus om.

* enim Pab, om.
codd. exc. BCD
FO.

* medio om.Q.

426

fertur per magnitudinem aliquam, in nullo inter-
medio signo magnitudinis adest et abest, idest ac-
cedit et recedit. Cum enim dicitur quod mobile
adsit alicui signo, vel fíat in eo, vel accedat ad
ipsum 5, per omnia huiusmodi significatur quod
illud signum sit terminus motus. Cum autem
dicitur quod absit vel abscedat, significatur quod
sit principium motus. Non est autem * actu me-

dium: signum magnitudinis nec principium nec

fins motus, quia nec terminatur nec incipit ibi
motus; sed in potentia tantum (posset enim ibi
motus incipere vel terminari). Unde nec adest nec
abest mobile a signo medio, sed simpliciter dici-
tur esse ibi in nunc. Esse enim mobile in aliquo
signo magnitudinis, comparatur " ad totum motum
sicut nunc ad tempus.

7. Sed cum mobile quod est A, utatur ipso B ut

medio *, principio et fine in actu, necesse est quod

ibi stet, propter hoc quod facit ipsum movendo
et stando " unum signum esse duo, scilicet prin-
cipium et finem, sicut. etiam contingit in intelli-
gendo. Possumus enim simul intelligere unum
punctum ut est unum subiecto ὁ: sed si seorsum
intelligamus ipsum ut principium, seorsum autem

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

ut finem, non simul hoc continget. Ita et cum id
quod movetur, utitur aliquo signo ut uno, non erit
ibi nisi in uno nunc. Si autem utitur eo ut duobus,
scilicet ut principio et fine in actu, necesse erit
quod sit ibi * in duobus nunc, et per consequens
in tempore medio, et ita quiescet *. Manifestum
est ergo quod id quod continue movetur ab A
in C, in medio B neque affuit neque abfuit, idest
neque accessit neque abscessit *: sed a primo signo,
quod est A, abfuit vel abscessit, quasi a principio
in actu; in ultimo autem signo, quod est C, affuit
vel accessit, quia ibi perficitur motus, et mobile
quiescit. - Et est attendendum quod in praemissis
ponitur A quandoque quidem pro mobili, quan-
doque vero * pro principio rnagnitudinis.

8. Ex istis autem patet quod motus reflexus, sive
in circulari sive in recta magnitudine, non potest
esse continuus, sed intercidit quies media; quia
idem signum est quod actu fit finis primi motus
et principium reflexionis. Sed in motu circulari
mobile non utitur aliquo signo.ut principio vel
fine in actu, sed quolibet signo magnitudinis uti-
tur ut medio: et ideo motus circularis potest
esse continuus, non autem reflexus.

C) vel accedat ad ipsum. — vel accedat id ipsum Venet. 1545, errore
scilicet typographico, quem tamen sequentes editiones retinuerunt, — Pro
omnia huiusmodi, per huius Ea, per omnia huius P ; omnia om. pG.

7) Esse enim... comparatur. — lta DEFGHNORZab et implicite cet.,
qui legunt: Est enim.. comparatur; Est enim... comparatum P et
Venet. 1504.

0) ipsum movendo et stando. — movendo et stando ipsum DEFG.

OZ; ipsum om. pH. — unum om. F. — Linea sequenti pro contingit in
intelligendo, concludit —— ἐς editio a; in omittunt etiam ADEF
GMNRZ.

Ὁ unum punctum ut est unum subiecto. — unum punctum inesse

uno subiecto 1, unum punctum esse in uno subiecto PEpG et a b.

* ibi om. pb.

* quiescit AEIKL.
Biene es 1

* neque recessit
PEGLGb, Om. K -
QR. E

Διὸ xal πρὸς τὴν ἀπορίαν τοῦτο λεχτέον- ἔχει γὰρ.

CAP. VIII, LECT. XVII

427

LECTIO DECIMASEPTIMA

EX DICTIS IN PRAECEDENTI LECTIONE SOLVUNTUR DUBITATIONES QUAEDAM

ἀπορίαν τήνδε. Ei γὰρ εἴη ἡ τὸ E τῇ Z ἴση καὶ
τὸ À sia συνεχῶς ἀπὸ τοῦ ἄχρου πρὸς τὸ T,
ἅμα δὲ εἴη τὸ Α ἐπὶ τῷ Β σημείῳ, καὶ τὸ Δ φέ-
potro ἀπὸ τῆς Ζ ἄκρας πρὸς τὸ Η ὁμαλῶς καὶ τῷ
αὐτῷ τάχει τῷ À, τὸ Δ ἔμπροσθεν ἥξει ἐπὶ τὸ Η
ἢ τὸ À ἐπὶ τὸ Γ' τὸ γορ πρότερον ὁρμῆσαν καὶ
ἀπελθὸν πρότερον ἐλθεῖν ἀνάγκη. Οὐχ ἄρα ἅμα ἐν
γονε τὸ α ἐπὶ τῷ B καὶ ἀπογέγονεν ἀπ᾽ αὐτοῦ, διὸ
ὑστερίζει" εἰ γὰρ ἅμα, οὐχ ὑστεριεῖ, ἀλλ᾽ ἀνάγκη
ἔσται ἵστασθαι.

Οὐχ ἄρα θετέον, ὅτε τὸ α ἐγένετο κατὸ τὸ B, τὸ Δ

ἅμα κινεῖσθαι ἀπὸ τοῦ Z dxpou* εἰ ydp ἔσται γε-
γονὸς τὸ Α ἐπὶ τοῦ B, ἔσται καὶ τὸ ἀπογενέσθαι,
καὶ οὐχ ἅμα, ἀλλ᾽ ἦν ἐν τομῇ χρόνου x«l οὐχ ἐν
χρόνῳ. ᾿Ενταῦθα μὲν οὖν ἀδύνατον οὕτω λέγειν ἐπὶ
τοῦ συνεχοῦς. ἐπὶ δὲ τοῦ ἀναχκάμπτοντος ἀνάγκη
λέγειν οὕτως. Εἰ γὰρ ἡ τὸ H φέροιτο πρὸς τὸ Δ xa
Σαλὰ ἀνακάμψασα κάτω φέροιτο, τῷ ἄκρῳ ἐφ᾽ οὗ Δ
τελευτῇ καὶ ἀρχῇ κέχρηται τῷ ἑνὶ σημείῳ ὡς δύο"
διὸ στῆναι ἀνάγκη" καὶ οὐχ ἅμα γέγονεν ἐπὶ τῷ Δ
xal ἀπελήλυθεν ἀπὸ τοῦ A: ἐχεῖ γὰρ ἂν ἅμα εἴη
καὶ οὐχ εἴη ἐν τῷ αὐτῷ νῦν. ᾿Αλλὰ μὴν τήν γε πά-
Aat λύσιν οὐ λεκτέον" οὐ γὰρ ἐνδέχεται λέγειν ὅτι
ἐστὶ κατὰ τὸ Δ ἡ τὸ H ἐν τομῇ, οὐ γέγονε δὲ οὐδὲ
ἀπογέγονεν- ἀνάγκη γὰρ ἐπὶ τέλος ἐλθεῖν τὸ ἐνερ-
γείᾳ ὄν, μὴ δυνάμει. Τὸ μὲν οὖν ἐν μέσῳ δυνάμει
ἐστί, τοῦτο δ᾽ ἐνεργείᾳ, καὶ τελευτὴ μὲν κάτωθεν,
ἀρχὴ δὲ ἄνωθεν καὶ τῶν χινήσεων ἄρα ὡσαύτως.
᾿Ανάγκη ἄρα στῆναι τὸ ἀνακάμπτον ἐπὶ τῆς εὖ-
θείας. Οὐχ ἄρα ἐνδέχεται συνεχῇ κίνησιν εἶναι ἀΐδιον
ἐπὶ τῆς εὐθείας.

Τὸν αὐτὸν δὲ τρόπον ἀπαντητέον καὶ πρὸς τοὺς ἐρω-

Ἔν

τῶντας τὸν Ζήνωνος λόγον, καὶ ἀξιοῦντας, εἰ ἀεὶ
τὸ ἥμισυ διιέναι δεῖ, Ταῦτα δ᾽ ἄπειρα, τὸ δ᾽ ἄπειρα
ἀδύνατον διεξελθεῖν: ἢ ὡς τὸν αὐτὸν τοῦτον λόγον
τινὲς ἄλλως ἐρωτῶσιν, ἀξιοῦντες ἅμα τῷ ὑὀλδος Νὸ
τὴν ἡμίσειαν πρότερον ἀριθμεῖν καθ᾽ ἕχαστον γιγνό-
μενον τὸ ἥμισυ. ὥστε διελθόντος τὴν ὅλην ἄπειρον
συμβαίνει hu Sri ἀριθμόν. Τοῦτο δ᾽ ὁμολογου-
μένως ἐστὶν & ὕνατον.. : ;
μὲν οὖν τοῖς πρώτοις λόγοις τοῖς περὶ κινήσεως ἐλύο-
μεν διὸ τοῦ τὸν χρόνον ἄπειρα ἔχειν ἐν αὐτῷ" οὐδὲν
γὰρ ἄτοπον, εἰ ἐν ἀπείρῳ χρόνῳ ἄπειρα διέρχεταί
τις" ὁμοίως δὲ τὸ ἄπειρον ἔν τε τῷ μήχει ὑπάρχει
καὶ ἐν τῷ χρόνῳ. '

'AXX αὕτη ἡ λύσις πρὸς μὲν τὸν ἐρωτῶντα ἱκανῶς ἔχει

pu γὰρ εἰ ἐν πεπερασμένῳ ἄπειρα ἐνδέχεται
ιεξελθεῖν ἢ ἀριθμῆσαι). πρὸς & τὸ πρᾶγμα καὶ
τὴν ἀλήθειαν οὐχ ἱκανῶς" idv γάρ τις ἀφέμενος τοῦ
μήκους καὶ τοῦ ἐρωτᾶν εἰ ἐν πεπερασμένῳ χρόνῳ
ἐνδέχεται ἄπειρα διεξελθεῖν, πυνθάνηται ἐπ’ αὐτοῦ

τοῦ χρόνου ταῦτα (ἔχει γὰρ ὁ χρόνος ἀπείρους διαι-
, * e * ,
AU. οὐχέτι ἱκανὴ ἔσται αὕτη ἡ λύσις"

ἀλλὰ τὸ ἀληθὲς λεκτέον, ὅπερ εἴπομεν ἐν τοῖς ἄρτι

λόγοις. ᾿λν γάρ τις τὴν συνεχῆ διαιρῇ εἰς δύο ἡμίση,
οὗτος τῷ ἑνὶ σημείῳ ὡς δυσὶ ye: ποιεῖ γὰρ αὐτὸ
ἀρχὴν χαὶ τελευτήν. Οὕτω ἐ ποιεῖ ὅ τε ἀριθμῶν
χαὶ ὁ εἰς τὰ ἡμίση διαιρῶν. Οὕτω δὲ διαιροῦντος
οὐχ ἔσται συνεχὴς οὔθ᾽ ἡ γραμμὴ οὔθ᾽ ἡ κίνησις" ἡ
γὰρ συνεχὴς κίνησις συνεχοῦς ἐστίν' ἐν δὲ τῷ συν-
eyst ἔνεστι μὲν ἄπειρα ἡμίση, ἀλλ᾽ οὐχ ἐντελεχείᾳ,
ἀλλὰ δυνάμει" ἂν δὲ ποιῇ ἐντελεχείᾳ, οὐ ποιήσει
συνεχῆ; ἀλλὰ στήσει, ὅπερ ἐπὶ τοῦ ἀριθμοῦντος τὰ
ἡμίση φανερόν ἐστιν ὅτι συμβαίνει" τὸ γὰρ ἕν ση-

* Unde et ad dubitationem hoc dicendum. Habet enim

dubitationem hanc. Si enim sit quod est E ei quod est
Z aequale, et A feratur continue ab extremo ad C ; si-
mul autem sit A in B signo, et D feratur continue a
Z extremo ad I, regulariter et velocitate simili ipsi A:
ipsum D ante veniet in I quam A in C. Prius enim
movens et discedens primum venire necesse est. Non
ergo simul affuit A in B et abfuit ab eodem: unde
posterius. Si enim simul, non posterius est: sed neces-
sitas erit stare.

Non ergo ponendum est cum A affuit secundum B, ipsum

D moveri a Z ultimo. Si enim affuit A in B, erit et
abesse, et non simul: sed erat in decisione temporis,
et nonin tempore. Hoc quidem igitur est impossibile
sic dicere in continuo: sed in reflectenti necesse est
sic dicere. Si enim quod est I feratur ad ipsum D, et
iterum reflectens deorsum feratur, ultimo D et fine ute-
tur et principio, uno signo ut duobus: unde stare ne-
cesse est. Neque simul affuit in ipso D, et abiit ab ipso
D: ibi enim simul esset et non esset in eodem nunc.
* At vero olim solutio non danda est. Non enim con-
tingit dicere quod secundum ipsum D sit ipsum I in
decisione, non affuit autem neque defuit: necesse enim
est in finem venire qui actu est, non potentia. Quod
quidem igitur est in medio, potentia est: hoc autem
actu, et finis quidem deorsum, principium autem sur-
sum. Et motuum ergo similiter. Necesse est ergo stare
reflectens in recto. Non ergo contingit continuum mo-
tum in recto et perpetuum esse.

Eodem autem modo obviandum est ad interrogantes Ze-

nonis rationem, et volentes, si semper medium transiri
oportet : haec autem infinita sunt, infinita autem transire
impossibile est. Aut sicut ipsam hanc eandem quidam
rationem aliter interrogant, volentes simul cum. mo-
veri medietatem.prius numerare, secundum unumquod-
que factum medium. Quare abeunte totam, infinitum
accidit numerare numerum. Hoc autem confitentur im-
possibile esse.

tempus infinita habet in seipso. Non enim inconveniens
est si in infinito tempore infinitum transit aliquis: simi-
liter autem infinitum utique in longitudine est et tem-
pore.

Sed haec solutio ad interrogantem quidem se habet suffi-

cienter; interrogabat enim si in finito tempore infinitum

transire atque numerare contingit: ad rem autem et ad

veritatem non sufficienter. Si enim aliquis, dimittens

magnitudinem, et interrogare si in finito tempore con-

tingit infinita transire, interroget in ipso tempore eadem

e enim tempus infinitas divisiones), nec adhuc suf-
ciens haec solutio.

Sed verum dicendum est quod quidem diximus in modo ra-

tionibus. Si enim aliquis continuum quidem diviserit in
duo media, hic uno signo tanquam duobus utitur: facit
enim ipsum principium et finem. Sic autem facit nume-
rans et in media dividens. Sic autem dividente, non erit
continua neque linea neque motus: continuus enim
motus continui est. In continuo autem sunt infinita
media, sed non actu, sed potentia: si vero facit actu,
non faciet continuum, sed stabit. Quod quidem in nu-
merante media manifestum est quia accidit: unum enim
signum necesse est ipsum numerare duo; alterius qui-

* Seq. cap. vri.
Text $6.

* Text. 67.

* [n primis igitur rationibus de motu solvimus, per id quod * Text. 68.

428

μεῖον ἀνάγκη αὐτῷ ἀριθμεῖν δύο’ τοῦ μὲν γὰρ ἑτέ-

- ε , » ^ ᾽

ρου τελευτὴ ἡμίσεος, τοῦ Peter c ἔσται, ἀν

4 μίαν ἀριθμιῇ τὴν συνεχῆ; ἀλλὰ δύο ἡμισείας.

Ὥστε λεχτέον πρὸς τὸν ipo vOv ca εἰ ἐνδέχεται ἄπει-

ρα διεξελθεῖν ἢ ἐν χρόνῳ “ἢ ἐν μήκει, ὅτι ἔστιν ὥς,

ἔστι δ᾽ ὡς oU. ᾿Εντελεχείᾳ μὲν γὰρ ὄντα οὐκ ἐνδέ-

εται, δυνάμει δ᾽ ἐνδέχεται" ὁ yap συνεχῶς χινού-

μενος κατὰ συμβεβηκὸς ἄπειρα διελήλυθεν, ἁπλῶς

L4 , M L4 P ^ ε ,

δ᾽ οὔ: Ἢ eis ed τῇ fere ἄπειρα ἡμίσεα
εἶναι, ἡ δ᾽ οὐσία ἐστὶν ἑτέρα καὶ τὸ εἶναι,

Δῆλον δὲ xal ὅτι ἐὰν μή τις ποιῇ τοῦ χρόνου τὸ διαι-

-— ,
ροῦν σημεῖον τὸ πρότερον καὶ ὕστερον ἀεὶ τοῦ ὑστέ-
ου τῷ πράγματι, ἔσται ἅμα τὸ αὐτὸ ὃν χαὶ οὐχ
t, xa ὅτε γενόμενον οὐκ ὄν. Τὸ σημεῖον μὲν οὖν
ἀμφοῖν κοινόν, καὶ τοῦ προτέρου καὶ τοῦ ὑστέρου,
xai ταὐτὸν xal ἕν ἀριθμῷ, λόγῳ δ᾽ οὐ ταὐτόν’ τοῦ
μὲν γὰρ τελευτή, τοῦ δ᾽ ἀρχή" τῷ δὲ πράγματι ἀεὶ

- ε ,

τοῦ ὑστέρου πάθους ἐστίν. Sas τὶ j

ΕΣ ΄ *, , * -— -— .

ἔστω χρόνος ἐφ᾽ ᾧ ABT, πρᾶγμα EQ ᾧ Δ. Τοῦτο ἐν μὲν
τῷ ἃ χρόνῳ λευχόν, ἐν δὲ τῷ B οὐ λευχόν' ἐν τῷ ἄζα
T λευκὸν καὶ οὐ λευκόν, Ev ὁτῳοῦν ydp τοῦ À λευχὸν
, κι , - * ,
ἀληθὲς εἰπεῖν. εἰ πάντα τὸν ipeum τοῦτον ἦν λευχόν,
M ' M -
xxi ἐν τῷ B μὴ Asuxóv: τὸ δὲ T εν ἀμφοῖν,

ΠΡ dos RETE ( ἀλλὰ πλὴν τοῦ τελευταίου
óx ἄρα δοτέον ἐν παντί & ἐπ ἦν τ ἔν
Ὁ | 8g 4 * M -" i ν

στερον, καὶ εἰ
νῦν ἐφ οὗ τὸ ( “Τοῦτο ὃ ἤδη τὸ ὕστερον; χαὶ

ἐγίγνετο οὐ Aeuxóv, καὶ εἰ ἐφθείρετο λευχὸν ἐν τῷ A

, "^ov l4 e ^
(, γέγονε | ἐν T. Ὥστε λευχὸν

VAT ΤΕΤΡΗΝ X δοῦκα ὧν US In MEN

ἢ μὴ λευκὸν πρῶτον ἐν ἐχείνῳ ἀληθὲς εἰπεῖν, ἢ ὅτε

γέγονεν οὐκ ἔσται, καὶ ὅτε ἔφθαρται ἔσται; ἢ ἅμα

' , ^ 3 0€* , ,
λευχὸν χαὶ οὐ Acuxov, καὶ ὅλως ὃν καὶ μὴ ὃν ἀνάγχη

7
Ly X. "

N. τη »^ ^" / Yi * L4 H [ ὄ

δ᾽ ὃ “ἂν Ti πρότερον μὴ ὄν, ἀνάγχη γίγνεσθαι ὄν, καὶ

J /
ὅτε γίγνεται μή ἔστιν; οὐχ οἷόντε εἰς ἀτόμους χρό-
- ' , , M] ,

νους διαιρεῖσθαι τὸν χρόνον. B gne ἐν ys χρόνῳ

τὸ Δ ἜΣ MORS s Mg » E SMS. Y

ξ ^

ἑτέρῳ, ἀτόμῳ χρόνῳ, ἐχομένῳ, δ᾽ ἐν᾿ τῷ Β, ἃ ἐν τὸ

ἐγίγνετο, οὐχ ἦν; ἐν δὲ τῷ B ἐστί, γένεσιν δεῖ εἰναί
τινα μεταξύ" ὥστε χαὶ χρόνον ἐν ᾧ ἐγίγνετο. Οὐ
* , * » ,
dp ὁ αὐτὸς ἔσται λόγος καὶ τοῖς μιὴ ἄτομα λέγου-
σιν, ἀλλ᾽ αὐτοῦ τοῦ χρόνου, ἐν ᾧ ἐγίγνετο; γέγονε
xai ἔστιν ἐν τῷ ἐσχάτῳ σημείῳ, οὗ οὐδὲν ἐχόμενόν
ἐστιν οὐδ᾽ ἐφεξῆς" οἱ δ᾽ ἄτομοι χρόνοι ἐφεξῆς. Φα-
νερὸν ὅτι εἰ ἐν τῷ ἃ ὅλῳ χρόνῳ ἐγίγνετο, οὐκ
ἔστι πλείων χρόνος ἐν à γέγονε καὶ ἐγίγνετο ἢ ἐν ᾧ
ἐγίγνετο μόνον παντί. Οἷς μὲν οὖν ἄν τις ὡς οἰκείοις
^ , ,
πιστεύσειε λόγοις, οὗτοι xal τοιοῦτοί τινές εἰσι"

Εἰ

ΘΥΝΟΡΘΙ͂Θ — 1. Argumentum et divisio textus — 2. Prima
dubitatio. Sint A et D duo mobilia aeque velocia quae motu
continuo moveantur per aequalem magnitudinem: et quando A
accedit. ad punctum B, mobile D simul discedat a puncto Z
alterius magnitudinis, et inde aeque velociter ferantur ambo per
spatium aequale. Manifestum est quod D prius perveniet ad ter-
minum spatii quam À: quia cum spatia sint aequalia et motus
aeque veloces, quod prius incipit moveri, prius perveniet ad fi-
nem; prius autem incepit moveri D quam A, nam D discessit
a puncto Z, quando A pertingebat ad B. Sequitur ergo quod
A non simul accessit et recessit a puncto B, sed prius accessit
et posterius recessit. Relinquitur ergo quod A, dum continue mo-
vetur, quiescit in B; et ita motus continuus erit compositus ex
quietibus, sicut Zeno ponebat (cf. lib. VI, lect. xr). - 3. Solutio.
Non est concedendum id quod obiectio supponit, nempe quod
mobile, dum continue movetur, accedat et recedat ab aliquo si-
gno medio in magnitudine: hoc enim est impossibile. Oporteret
enim quod mobile esset in illo signo per duo instantia, ita
quod in tempore medio quiesceret; et sic motus esset et non
esset continuus. Quod ergo continue movetur, nulli medio signo
adest neque abest; sed. simpliciter est ibi, non quidem per ali-
quod tempus, sed in aliquo nunc quod dividit tempus. - Sed in
motu reflexo necesse est quod mobile utatur puncto reflexionis
tanquam duobus, nempe ut principio et ut fine in actu: unde
oportet quod ibi quiescat. Nec enim potest dici quod simul ac-
cedat et recedat ab eodem signo, quia simul in eodem instanti
esset ibi et non esset; quod est impossibile. - Neque rursus
potest hic dici, sicut dicebatur in motu continuo, quod mobile
neque accedat neque recedat a termino a quo incipit reflexio, et

finitis quae sunt in tempore. - 6. Sed haec solutio,

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

dem enim medii finis, alterius autem principium erit,
Si non unum numeret continuum, sed duas medietates.
Quare dicendum est ad interrogantem si contingit infi-
nita transire aut in tempore aut in longitudine, quia
est quidem sic, est autem non sic: actu enim cum sint,
non contingit; potentia autem contingit. Quod enim
continue movetur, secundum accidens infinita transivit,
simpliciter autem non: accidit autem lineae infinita me-
.dia esse; substantia autem altera est et esse.

* Manifestum autem et quia nisi aliquis faciat temporis divi- * Text. 69.

dens signum prius et posterius, semper posterioris rei,
erit simul idem ens et non ens, et quando fuit non
est. Signum quidem igitur utrique commune est, et
priori et posteriori, et unum et idem numero: ratione
autem non idem est. Huius quidem enim finis est, il-
lius autem principium: rei autem semper posterioris
passionis est. :
Sit tempus in quo est ACB, res in quo D: hoc in A qui-
dem tempore album, in B autem non album: in C ergo
album et non album. In quolibet enim ipsius A verum

est dicere album, si omni tempore hoc erat album, et

in B non album: C autem in utrisque.

Non ergo dandum est in omni; sed praeter ultimum nunc,

in quo est C. Hoc autem iam postremum: et si fiebat
album, et si corrumpebatur album in A omni, factum
est et corruptum est in C. Quare album aut non album
primum in illo verum est dicere: aut cum est factum,
non erit; et cum corruptum est, erit; aut simul album
et non album, et omnino esse et non esse necessse est.

Si autem quodcumque fuerit prius non ens, necesse est fieri
ens; et cum fit, non est: non possibile est in atoma
tempora dividi tempus. Si enim in A tempore D fiebat
album; factum est autem simul et est in altero indi-
viduo tempore, habito autem, in B: si in A fiebat, non
erat, in B autem est, generationem oportet esse quan-
dam mediam: quare et tempus erat in quo fiebat. Non
enim eadem erat ratio et in non atoma dividentibus:
sed ipsius temporis in quo fiebat, factum est et est in
ultimo signo, cuius nibil est habitum neque consequen-
ter; sed indivisibilia tempora consequenter sunt. Mani-
festum autem est quia si in A toto tempore fiebat, non
est plus tempus in quo factum est et fiebat, quam in
quo fiebat solum omni. * Quibus quidem igitur aliquis
tanquam propriis credet rationibus, hae et huiusmodi
quaedam sunt.

quod non sit ibi nisi in aliquo nunc temporis; quia sicut dictum
est, id a quo incipit reflexio, oportet quod sit in actu et finis
primae partis motus, et principium motus reflexivi. — 4. Alia du-
bitatio, seu Zenonis obiectio. Quod movetur oportet quod prius
pertranseat medium, quam perveniat ad finem: sed cum magni-
tudo sit divisibilis in infinitum, inter quoslibet duos terminos sunt
infinita media; infinita autem non contingit pertransire: ergo
nihil potest per suum motum ad aliquem terminum pervenire. —

"Eadem dubitatio sub alia forma proposita. - 5. Solutio quae

etiam in sexto (lect. rv, n. 4) data est. Eodem modo tempus
habet in seipso infinita, sicut et magnitudo; ergo non est incon-
veniens si infinita quae sunt in magnitudine, transeat quis in in-
uamvis
sufficiens sit ad obviandum interroganti, non tamen sufficit ad
rei veritatem. Si enim quis non amplius quaerat an tempore fi-
nito contingat transire et numerare infinita, sed quaerat an infi-
nita quae sunt in tempore possint pertransiri, tunc oportet aliam
responsionem dare. -- 7. Ad veram ergo solutionem dicitur, quod
in continuo, dum manet continuum, sunt infinita media non in
actu, sed in potentia; quia non fit medium in actu nisi per di-
visionem, quae unum signum in quo dividitur continuum, facit
esse et principium unius partis et finem alterius; divisio autem
solvit continuitatem. Respondetur ergo ad interrogationem: in-
finita pertransire non contingit, cum sunt infinita in actu; con-
tingit autem cum sunt infinita in potentia. Quod autem con-
tinue movetur, infinita in potentia pertransivit per accidens,
non autem per se: per se enim transivit lineam finitam. - 8. Ter-
tia dubitatio, quae solet fieri in generationibus et corruptionibus. —
Quod generatur, in toto tempore AB est non ens, in toto

i Text. 7o.

CAP. VIII, LECT. XVII

tempore BC est ens. Cum ergo hoc signum B sit commune
utrique tempori, videtur quod in illo instanti, id quod generatur
sit simul ens et non ens. — Solutio. Ipsum nunc alia et alia
ratione est commune utrique tempori; est enim finis prioris et
principium posterioris. Quod si zunc accipiatur prout est unum
re, vel si accipiatur prout comparatur ad rem quae movetur,
semper se tenet ex parte posterioris passionis; quia res quae
movetur, in illo instanti est subiecta passioni posterioris temporis.
Unde quod generatur, toto tempore praecedenti est non ens;
in nunc autem quod dividit tempus prius a posteriori, est ens,
quia in illo nunc terminatur generatio. Ergo non sequitur quod
in illo instanti sit simul ens et non ens, neque quod postquam
. generatum est, sit adhuc non ens. - 9. Manifestatur obiectio per
exemplum. — 10. Eodem modo manifestatur etiam solutio. --
11. Corollarium. Tempus non componitur ex indivisibilibus tem-

"wg ostquam Philosophus ostendit quod

“
P

C)motus reflexus non potest esse con-
AN tinuus et unus, hic secundum prae-
missa solvit quasdam dubitationes.
Et dividitur in partes tres, secundum tres dubita-
tiones quas ex praemissis solvit: secunda pars in-
. Cipit ibi: Eodem autem modo obviandum est * etc.;
tertia ibi: Manifestum autem * etc. Circa primum
duo facit: primo ponit dubitationem; secundo
solvit eam, ibi: Non ergo ponendum est * etc.
2. Dicit ergo primo, quod hoc quod dictum est *
ad probandum quod motus reflexus non est con-
tinuus, potest etiam dici ad solvendum quandam
dubitationem. Est enim una talis dubitatio. Sint
duae magnitudines aequales, quarum una dicatur
.E et alia 7 *. Sint etiam duo mobilia aequaliter ve-
locia, quorum unum sit A et aliud sit D; et mo-
veatur A continue ab extremo, idest principio
magnitudinis, ad C; D vero feratur ad 1. Et po-
namus * quod in magnitudine quae est E, signetur
quoddam signum medium quod est B, quod tan-
tum distet a C, quantum in magnitudine quae
est Z, distat Z ab I. Et ponamus * quod simul dum
A in suo motu continuo accedit ad B signum,
quod D mobile in suo motu continuo recedat
a Z,et veniat ad I. Cum ergo motus sint regu-
lares et aeque veloces utriusque mobilis, sequetur
.quod prius veniet D in I, quam A veniat in C:
quia quod prius recedit, prius perveniet * ad finem
aequalis magnitudinis; prius autem recessit D a Z,
quam A recederet a B, quia D recessit a Z quando
A pertingebat ad B. Ergo secundum hoc A non
simul advenit in B, et recessit ab eo; et ita se-
quitur quod posterius recesserit * quam advenerit:
quia si simul adveniret et recederet, non poste-
rius moveri inciperet. Et ita necessitas est quod
A, dum continue fertur, quiescat in B: et sic mo-
tus continuus erit compositus ex quietibus, sicut
Zeno ponebat, ut supra habitum est in sexto *.
3. Deinde cum dicit: Non ergo ponendum etc.,
solvit motam dubitationem secundum praemissa.

l s
px
ων

| SEL

429

poribus. Nam sint A et B duo indivisibilia tempora, quae con-
sequenter se habeant; D vero sit subiectum quod prius est non
album et postmodum est album. In primis non potest dici quod
D in toto tempore A fiat et non sit album, et in B primo factum
sit album; quia fieri et factum esse sunt continua quatenus .fa-
cium esse est terminus fieri; A vero et B non sunt continua,
sed solum consequenter se habent. Neque etiam dici potest quod
D in ipso A fiat et factum sit primo, nam A ponitur esse in-
divisibile. Ergo in hypothesi nequit explicari quomodo D de non
albo factum sit album. Sed si tempus non dividatur in indivisibilia
tempora, unum et idem tempus est in quo fit et factum est; fit et
est non ens in toto tempore praecedenti, factum est et est ens in
ultimo nunc temporis, quod est terminus eius. Et secundum hoc
manifestum est etiam quod non est maius tempus in quo fiebat
et factum est, quam in quo fiebat solum. - Conclusio.

Supponebat enim obiectio praedicta quod A, dum
continue movetur, accedit ad aliquod signum in
medio magnitudinis positum, scilicet ad B, et quod
simul dum accedit A ad B, D recedit a quodam
alio signo, scilicet a Z; quod est contra prae-
missa. Dictum est enim supra *, quod cum aliquid
continue fertur, neque potest adesse neque ab-
esse, idest recedere et accedere, a signo medio.
Ergo non est ponendum hoc quod obiectio sup-

ponebat, quod cum A affuit, idest accessit ad B,

ipsum D simul recessit a Z: quia si detur quod A

.accessit ad B, erit pari ratione dare quod reces-

serit, et quod hoc* non fuerit simul, sed in duobus
instantibus, ita quod in * tempore intermedio quie-
verit. Sed sicut dictum est prius, cum aliquid
continue movebatur, in aliquo signo medio non
aberat et aderat, sed simpliciter erat; non quidem
per aliquod tempus, quia sic quiesceret, sed in
decisione temporis, idest in aliquo nunc, quod
dividit tempus. Hoc ergo quod obiectio suppo-
nebat, scilicet quod A adesset, et quod D ab-
esset ^ ab aliquo signo medio, impossibile est di-
cere in motu continuo.

Sed in reflexo necesse est ut ita dicatur. Si
enim aliquod mobile quod est I, feratur ad pun-
ctum quod est D, et iterum reflectatur, manife-
stum est quod mobile utitur * ultimo quod est
D, quasi principio et quasi fine, scilicet. uno
signo ut duobus: unde necesse est quod ibi
quiescat. Nec est dicendum quod simul acces-
serit * ad ipsum D, et recesserit ab eodem: quia
sequeretur quod simul in eodem instanti esset ibi
et non esset. Omne enim quod motum est, est
in termino ad quem movebatur; et omne quod in-
cipit moveri, non est in termino a quo incipit mo-
veri ὃ: hoc autem significatur *, cum dicimus adesse
vel accedere, quod est terminari motum ad pun-
ctum illud; cum autem dicimus abesse vel recede-
re, significamus motum incipere. Unde necesse est
omne quod accedit vel adest ad aliquod signum,
esse in eo: quod autem abest vel abscedit, non

«) et alia Z. — alia Z edd. Pab, alia F edd. Venett. 1551, 1552; |

;infra etiam Venetae pro Z habent F, et pro a Z, ab Εἰ; P hucusque
in his secuta Venet. 1551, redit ad lectionem codicum et priorum
-editionum ; cf. lib. VI, lect. ri not. f.

Q8) scilicet quod .A adesset, et quod D abesset.— quod scilicet A ades-
' set et quod etiam abesset Pab, cf. supra; quod scilicet habent etiam EG.

y) accesserit. — accresserit P errore typogr.; accessit et statim re-
cessit HN. - Pro ab eodem, ab eadem AIKMQSTVX. — sequeretur
quod om. HN.

ὃ) non est in termino a quo incipit moveri. - Hoc homot. om. E

pG; mendum corrigunt Pab legendo non est adhuc in termino ad quem,
erronee tamen in contextu. Haec est enim argumentatio; in motu re-
flexo. terminus ad quem prioris partis motus, est terminus a quo partis
secundae, et terminus iste vocetur D; si autem mobile I, simul ac motum
est ad D ut ad terminum ad quem, incipiat moveri ab eo ut ἃ termino
a quo suae reflexionis, I erit et simul in eodem instanti non erit in D:
erit, quia quod motum est, est in termino ad quem movebatur ; non
erit, quia quod incipit moveri, non est in termino a quo incipit moveri.
Patet ergo quod non. potest hoc loco acceptari lectio Pab, omne quod
incipit moveri non est adhuc in termino ad quem.

* Lect. praec.
n. 6.

* hoc om. pab.

* in om. pBab.

* ulatur vz, ute-
retur M, utetur
cet. exc. N.

^

ὃ
* significamus €
FGHNZd.

* est νεοικαῦ.

ΕἾ pluries om. E
FGHNRab.
* hic om. Prxab.

* incepit codd.
exc. EGH.

* reflexivi codd.
exc. T.
* Si ACIRMQTVXY.

* supra om. PT
ab.

* Num. seq.

* Num. 7.

* DOM praeced.

* volebat ADEGH
LRS.

* terminum pFGH
LNORSZ.

43o

esse * in eo. Quia ergo impossibile est simul esse
et non esse in aliquo signo, per consequens im-
possibile est quod. simul adsit et absit eidem, ut
superius pluries * est suppositum. -- Est autem
hic * attendendum quod aliter utitur hic litteris
quam supra. Utitur enim hic I pro mobili, D
vero pro termino: supra autem e converso.

Non est autem in motu reflexo danda solutio,
quae prius data est in motu continuo. Non enim
potest dici quod. mobile quod est I, sit in termino
quod est D, a quo incipit * reflecti, solum in deci-
sione temporis, idest in nunc; et quod mobile
neque affuerit neque defuerit eidem, sicut dice-
batur in motu continuo: quia in motu reflexo ne-
cesse est venire ad finem qui est actu finis, et non
in potentia tantum, sicut medium in motu conti-
nuo erat principium et finis solum in potentia.
Illud ergo quod est in medio motus continui, est
in potentia tantum principium et finis; sed hoc a
quo incipit reflexio, est actu principium et finis:
finis quidem motus qui erat deorsum, puta la-
pidis; principium autem est in actu motus reflexi *
qui est sursum, dum lapis cadens in terram re-
silit sursum. Sicut * ergo in magnitudine in qua
est motus, signum a quo reflectitur est princi-
pium et finis in actu; ita et in ipsis motibus est
accipere actu finem unius et principium alterius:
quod non esset, nisi quies interveniret media. Ne-
cesse est ergo quod id quod reflectitur in linea
recta, quiescat. Et ita sequitur quod in recta ma-
gnitudine non possit esse motus continuus et per-
petuus: quia magnitudo recta non est infinita,
et ita non posset esse in perpetuum motus rectus
continuus, nisi reflecteretur.

4. Deinde cum dicit: Eodem autem modo ob-
viandum etc., ponit secundam dubitationem. Et
circa hoc tria facit: primo movet dubitationem;
secundo excludit quandam solutionem supra * in
sexto positam, ibi: Zn primis igitur * etc.; tertio
ponit veram solutionem, ibi: Sed verum dicen-
dum * etc. Dicit ergo primo, quod eodem modo
per ea quae supra * ostensa sunt, possumus obvia-
re ad eos qui ponunt obiectionem Zenonis, qui
sic volebant * argamentari. Omne quod movetur
oportet quod prius pertranseat medium quam
perveniat ad finem *: sed inter quoslibet duos
terminos sunt infinita media, propter hoc quod
magnitudo est divisibilis in infinitum; et ita im-
possibile est transire media, quia infinita non con-
tingit transire: ergo nihil potest movendo ad ali-
quem terminum pervenire. Vel potest eadem

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

dubitatio aliter formari, sicut quidam eam pro-
ponunt. Omne quod pertransit aliquod totum,
prius pertransit * medietatem: et cum medietas "
iterum dividatur in medietatem *, oportet quod
prius pertransierit * medietatem medietatis : et ita
omne quod. movetur, numerat quamlibet medie-
tatem, pertingendo ad i ipsam. Sed medietates sic
accipi possunt in infinitum *: ergo sequitur quod
si aliquid pertransit totam magnitudinem, quod
numeravit numerum infinitum; quod est manife-
ste impossibile.

5. Deinde cum dicit: Zn primis igitur rationi-
bus etc., excludit solutionem quam supra in sexto *
posuerat ad hanc obiectionem: et primo recitat
eam; secundo excludit, ibi: Sed haec solutio * etc.
Dicit ergo primo quod praedicta obiectio. soluta
est supra * in sexto, cum de motu in communi
agebatur, per hoc quod sicut magnitudo dividitur
in infinitum *, ita et tempus; et sic eodem modo
tempus habet in seipso infinita, sicut et magnitu-
do ". Et ita non est inconveniens si infinita quae
sunt in magnitudine, transeat aliquis in infinitis
quae sunt in tempore: quia non est inconveniens
quod infinita magnitudo transeatur tempore infi-
nito; sed sicut in sexto * ostensum est, infinitum
eodem modo invenitur in * magnitudine et in **
tempore.

6. Deinde cum dicit: Sed haec solutio etc.,
excludit hanc solutionem. Et dicit quod haec so-
lutio sufficiens est ad obviandum interroganti qui
sic interrogabat: an contingeret in tempore finito *
transire et numerare infinita. Quae quidem in-
terrogatio repellebatur per hoc quod dicitur *,
quod tempus finitum habet infinita, in quibus pos-
sunt transiri infinita quae sunt in magnitudine.
Sed ista solutio non sufficit ad rei veritatem :
quia si aliquis praetermittat quaerere de magnitu-
dine; et praetermittat * interrogare an in tempore
finito contingat infinita transire; et faciat hanc
eandem interrogationem de ipso tempore, utrum
scilicet infinita quae sunt in tempore possint tran-
sirij propter hoc quod tempus in * infinitum di-
viditur: ad hanc interrogationem non sufficiet *
praedicta solutio, et ideo oportet aliam solutio-
nem quaerere ὅ.

7. Deinde cum dicit: Sed verum dicendum est etc.,
ponit veram solutionem, secundum ea quae supra *
praemiserat. Et dicit quod secundum veritatem
hoc dicendum est ad solutionem dubitationis mo-
tae, illud quod praemisimus in rationibus * supra
positis proxime, scilicet quod si aliquis dividat

£) et cum medietas iterum dividatur in medietatem. — Ita Pab; et
cum medietas medietatem habeat BsC, et cum medietas habeat me-
dietatem DL'TZsHX, et cum medietas medietatem AIKMNQSVYpCH
OX, medietas medietatem EpG, et ante medietatem F, et cum habeat
medietas medietatem sG, et iterum medietas medietatem O, ( prius
pertransit medietatem) medietas (cet. om.) et ita etc. R.

0) sic accipi possunt in infinitum. — sic accipiendo insunt infini-
tum 1, sic acceptae possunt in infinitum ire Pab. -- Pergunt ab: ergo
sequitur quod aliquid pertransit totam magnitudinem quam numera-
vit in infinitum, quod est maxime impossibile; etiam P et Venet, 1504
habent quod aliquid; maxime etiam G(E?).

Ἢ) sicut et magnitudo. — sicut et magnitudo dividitur in infini-
tum Pab, non bene, quia immediate ante iam dictum est quod sicut
magnitudo dividitur in infinitum, ita et tempus. Unde si opus esset
aliquid addere lectioni codicum, legendum potius foret: sicut et magni-

tudo habet in se ipsa infinita. — Lin. seq. pro in infinitis, quod om.
S, infinitis Ba, per infinita L, in infinita PACIKMTVXYb.

0) et ideo... quaerere. -- Haec om. Pab, nec apparet ratio omissionis :
non enim sunt homoteleuton, et aliunde continent conclusionem quae
cum praecedentibus optime congruit.

1) praemisimus in rationibus. — lta legunt editio Piana et Venet.

1545; praemisit rationibus codex G, editiones a b et Venet. 1504 ,.

praemisit in rationibus LRS, praemisi in rationibus O, ex praemis-
sis rationibus HN, ex praemissis in rationibus F, praemissis rationi-
bus E, in. praemissis rationibus DX, praemissis in rationibus ABCIK
MQTVYZ. - Statim. pro supra positis proximé, quod habent Pb, supra
positis proximo EGa, proximo positis H, supra positis N, (in Z) ,pro-
ximo supra positis ABCIKLMOSTVXYZ , proximo. supra positis D,
proximo supra positis in rationibus proximo Q, proximo supra
dictum est R.

pertransivit
codd. exc. EGR. -

*transierit codd,
exc. DFX. 1

* infinito codd.
eXC. LSCHQT. —

*

pb, om. a.

E

; : et om. codd.

E

* transibit eoa.
** etiam codd. et
B

m" ; transit pab.

3
E

* aliis EMNRpFG,
's Pab.

CAP. VIII, LECT. XVII

continuum in duo media, tunc utitur uno signo,
scilicet in quo dividitur continuum, tanquam duo-
bus, quia facit ipsum et principium unius partis,
et finem alterius. Facit autem hoc numerando,
et in duo media dividendo. Cum autem sic di-
visum fuerit continuum, iam non erit continuum *,
sive dividatur magnitudo, ut linea, sive dividatur
motus: quia nec motus potest esse continuus nisi
sit continui, scilicet et* subiecti et temporis et ma-
gnitudinis super quam transit motus. Sic ergo di-
videns numerat, et numerando continuitatem sol-
vit. Sed in continuo dum continuitas durat, sunt
infinita media non * in actu, sed in potentia: quia
si faciat aliquis aliquod medium esse * in actu,
hoc erit per divisionem, ut dictum est, in quan-
tum accipietur ut principium unius et finis alte-
rius; et sic non remanebit continuum, sed s/abit;
idest iam media in actu non erunt infinita, sed
im eis erit status. Quod maxime accidit in eo qui
vult numerare media: quia necesse est ei quod
unum signum numeret quasi duo, inquantum est
unius medietatis finis, et.alterius principium. Et
hoc dico quando non numeratur totum conti-
nuum ut unum, sed numerantur duae medietates
in ipso. Si enim accipietur totum continuum ut
unum, tunc iam dictum est quod signum medium
non accipitur ut finis et principium in actu, sed
in potentia tantum.

His ergo visis, respondendum est ad eum
qui interrogat an contingat infinita transire sive
in tempore sive in magnitudine, quod quodam-
modo contingit, et * quodammodo non contingit.
Cum enim sint infinita in actu, non contingit ea
transire: cum autem sint infinita in potentia,
contingit *. Et sic cum in continuo non sint in-

finita media nisi in potentia, contingit infinita.

transire: quia illud quod continue movetur, se-
cundum accidens transivit * infinita, scilicet ** in
potentia. Per se enim transivit * lineam finitam,
cui accidit quod insint ei infinita media in po-
tentia; sed ipsa linea secundum substantiam | et
rationem est alia ab illis * mediis infinitis: Non
enim linea componitur ex punctis: sed puncta
possunt signari in linea, inquantum dividitur.

8. Deinde cum dicit: Manifestum autem et
quia etc., solvit tertiam dubitationem. Et circa
hoc tria facit: primo ponit * dubitationem et solu-
tionem; secundo manifestat utrumque per exem-
pla, ibi: Sit tempus * etc.; tertio infert quoddam
corrollarium ex dictis, ibi: Si autem quodcum-
que * etc. Ponit ergo dubitationem primo, quae so-
let fieri in generationibus et corruptionibus. Quod
enim generatur, desinit non esse et incipit esse.
Oportet autem aliud tempus assignari ei quod est
esse rei generatae vel corruptae, et aliud ei quod
est non esse: puta si ex aere generetur ignis, in

431

toto tempore AB erat non ignis sed aer; in toto
autem tempore BC est ignis. Cum ergo hoc si-
gnum temporis quod est B, sit utrique tempori
commune, videtur quod in illo instanti communi
sit simul esse ignis et non esse eiusdem.

Hanc ergo dubitationem Philosophus solvens,
dicit manifestum esse quod nisi aliquis illud * si-
gnum temporis, quod dividit tempus prius a po-
steriori, faciat semper esse posterioris rei, idest
quod in illo instanti hoc modo se habeat * res
sicut in tempore sequenti, sequitur quod idem sit
ens et non ens simul, et sequitur quod quando
aliquid factum est, sit non ens. Tunc enim * fa-
ctum est, quando generatio terminatur, scilicet in
illo nunc quod dividit tempus prius et posterius: si
ergo in toto tempore priori erat non * ens, in hoc
etiam nunc quando iam generatum est, est * etiam
non ens, quia istud nunc est finis prioris temporis.
Quomodo autem ista inconvenientia non sequan-
tur ostendit, subdens quod unum et idem numero
signum, scilicet nunc, est commune utrique tem-
pori, scilicet * priori et posteriori: sed quamvis sit
unum * subiecto, non tamen est unum ratione, sed
duo; est enim finis prioris temporis et princi-
pium posterioris. Sed si accipiatur in ipso nunc
quod * res est, idest si accipiatur secundum quod
est unum re, semper tenet se cum posteriori pas-
sione. Vel aliter: quamvis ipsum nunc sit * finis
temporis prioris et principium posterioris, et sic
sit communis utrique; tamen secundum quod est
rei, idest secundum quod comparatur ad rem
quae movetur, semper est posterioris passionis;
quia res quae * movetur, in illo instanti est subie-
cta passioni posterioris temporis.

9. Sic ergo obiectione et solutione posita, ma-
nifestat utrumque per exempla: et primo obie-
ctionem, cum dicit: Sit tempus etc. Dicit ergo:
sit tempus ACB ?; res autem quae movetur sit
D ; quod quidem D in A tempore sit album, in B
autem non album. Videtur ergo sequi quod in C
sit album et non album. Et quomodo hoc sequa-
tur ostendit subdens: si enim in toto tempore A
est album *, sequitur quod in quolibet accepto
in ipso A sit album; et similiter si in toto tem-
pore B est non album, sequitur quod in quolibet
ipsius accepto sit non album: cum ergo C sit
acceptum in utroque, quia est huius finis et illius
principium, videtur sequi quod in C sit album et
non album.

10. Secundo ibi: Non ergo dandum est etc., ma-
nifestat solutionem supra * positam. Et dicit quod
non est concedendum quod in quolibet accepto
in A sit album, sed est excipiendum * ultimum
nunc, quod est C, quod quidem iam est posíre-
mum, idest ultimus terminus mutationis: puta si
album vel fiebat vel corrumpebatur in toto A,

x) Cum enim sint infinita in actu... in potentia, contingit. — Ita
codices exceptis dicendis; editiones vero: Cum enim sint infinita me-
dia in actu, non contingit ea (ea omittunt a b) transire; cum autem
sint in potentia, contingit infinita transire; etiam F media habet, sed
hic sermo est de infinitis in universali; idem F in fine pro contingit,
contingit transire; pro cum autem sint, cum autem sunt codices
exceptis DEFHN et R, qui omittit cum autem... in potentia, contingit. —
Post ultimum contingit pergit C: infinita transire quia illud quod etc. ;

omittit ergo homoteleuton Ef sic cum in continuo non sint infinita media
nisi in potentia, contingit.

X) Dicit ergo: sit tempus ACB. — Pro Dicit ergo, Et dicit PEGab.
Pro ACB, ed. a et codd. exc. pQsCO habent ABC: in textu quidem
Didot legitur ἐφ᾽ ᾧ ABD, sed in ed. Tauchn. (Lips. 1831) ἐφ᾽ 6 a γ f,
itemque apud Prantl (1879), qui errori typogr. tribuit quod Bekker ha-
beat ABD'; in nostris codd. versionis antiquae utroque modo hae lit-
terae dispositae inveniuntur,

* hoc ab.

* habebat A1ksY.-

* aulem rrab.

* non erat PEG
a b.

* est om. EGd.

* et codd. exc.
I qui om.
* idem codd.

* quod... tamen
secundum om. a.

* sit om. b et
codd. exc. BEFG
$CO.

* "0n AIKS.

* ipsum D add.
EFGH.

* Num. 8.

* accipiendum A
BCHIKNSYDQ.

* Num. 8.

* alio codd. exc.
CEGO.

432

in C non corrumpitur nec fit album, sed iam
factum est et corruptum. Quod autem factum est,
est; quod autem corruptum est, non est ^. Unde
manifestum est quod in C primo verum est di-
cere hoc esse album, si ibi terminetur generatio
albi, aut esse non album, si ibi terminetur cor-
ruptio albi. Aut si hoc non dicatur, sequentur
inconvenientia supra posita, scilicet quod cum
aliquid est iam generatum, adhuc est non ens, et
cum corruptum est, adhuc est ens. Aut etiam se-
quitur quod aliquid simul sit album et non al-
bum, et universaliter ens et non ens.

11. Deinde cum dicit: Si autem quodcumque etc.,
infert quoddam corrollarium ex praemissis, scili-
cet quod tempus non dividatur in. indivisibilia
tempora: quia hoc posito, non poterit solvi prae-
missa * dubitatio. Dicit ergo quod necesse est omne
quod est prius non ens et postea ens, aliquando
fieri ens: et iterum necesse est quod cum: ali-
quid fit, non est. Si autem haec duo quae sup-
ponit, sunt vera, impossibile est quod tempus di-
vidatur in indivisibilia tempora. Dividatur enim
tempus in indivisibilia tempora: et sit primum
tempus indivisibile A; secundum autem, conse-
quenter se habens ad ipsum, sit B. D autem, quod
prius non erat album, et postmodum est album,
fiebat album in A, et tunc non erat album: oportet
autem dare quod sit factum in aliquo * tempore
indivisibili et habito, idest consequenter se haben-
te, scilicet in B, in quo iam est. Si autem fiebat
album in A, sequitur quod in A non erat album:
in B autem est album. Cum ergo inter non esse et
esse sit generatio media, quia nihil transit de non
esse in esse nisi per generationem, sequitur quod
inter A et B sit generatio media: ergo erit aliquod

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

tempus medium inter A et B, in quo fiebat album
(quia hoc ponitur tempus B, D generationis *). Et
similiter cum in illo medio tempore indivisibili
fiat album, est non album: unde eadem ratione
oportebit ponere aliud * tempus adhuc medium,
et sic in infinitum. Et hoc ideo, quia non potest
poni quod in eodem tempore fiat et factum sit.
Sed non est eadem ratio si dicatur quod non
sunt indivisibilia tempora in quae tempus dividi-
tur. Dicemus * enim secundum hoc, quod unum

et idem tempus est in quo fiebat et factum est.

Sed fiebat et erat non ens in toto tempore prae-
cedenti: est autem factum et ens in ultimo nunc
temporis; quod quidem non se habet ad tempus
praecedens, sicut habitum aut consequenter, sed
sicut terminus eius. Sed si ponantur tempora in-
divisibilia, necesse est quod consequenter se ha-
beant. iERU
Manifestum. est autem secundum praemissa ,

quod non suppositis. temporibus indivisibilibus ,-

si aliquid fiat album in toto tempore A, non
est maius tempus in quo factum est et fiebat,

quam in quo fiebat solum. Quia in toto tem-
pore fit, in ultimo autem termino temporis est
factum: tempus autem et terminus temporis non

sunt aliquid maius quam tempus tantum, sicut
etiam punctum nihil magnitudinis adiicit lineae.
Sed si ponantur tempora indivisibilia, manifestum
est ex praemissis, quod oportet plus temporis
esse in quo fit et factum est, quam in quo fit
solum. ἥ

Ultimo autem epilogando concludit principale
intentum, dicens quod praemissae * rátiones sunt,
et * similes eis, quibus credendum est tanquam
propriis, quod motus reflexus non est continuus.

9) Quod autem factum... non est. — Quod autem factum et corruptum
est, non est EG; pro altero quod autem, et quod DFHLNOST. -- In-

ferius pro corruptio albi, corruptio non albi ed. a et codd. exc. BL
SsCF. :

." generationis... |
a om. EpG.

mENAB

CAP. VIII, LECT. XVIII

433

LECTIO DECIMAOCTAVA

RATIONIBUS LOGICIS OSTENDITUR QUOD MOTUS REFLEXUS NON EST CONTINUUS

λογικῶς δ᾽ ἐπισχοποῦσι κἂν ix τῶνδε δόξειέ τῳ ταὐτὸ
τοῦτο συμβαίνειν" :

ἅπαν γὰρ τὸ κινούμενον συνεχῶς; ἂν ὑπὸ μηδενὸς ἐχ-
χρούηται, εἰς ὅπερ ἦλθε xacd τὴν qopdv, εἰς τοῦτο
χαὶ ἐφέρετο πρότερον; οἷον εἰ ἐπὶ τὸ B ἦλθε, καὶ
ἐφέρετο ἐπὶ τὸ B, xal οὐχ ὅτε πλησίον ἦν, ἀλλ᾽
εὐθὺς ὡς ἤρξατο χινεῖσθαι" τί γὰρ μᾶλλον νῦν ἢ
πρότερον; Ὁμοίως δὲ ἐπὶ τῶν ἄλλων. Τὸ δ᾽ ἀπὸ
τοῦ À ἐπὶ τὸ T φερόμενον, ὅταν ἐπὶ τὸ T ἔλθῃ,
πάλιν ἥξει ἐπὶ τὸ Α συνεχῶς κινούμενον. Ὅτε ἄρα
ἀπὸ τοῦ À φέρεται πρὸς τὸ Γ, “τότε καὶ εἰς τὸ A
φέρεται τὴν ἀπὸ τοῦ Γ κίνησιν: ὥσθ’ ἅμα τὸς ἐναν-
Tae: ἐναντίαι γὰρ αἱ κατ᾽ εὐθεῖαν.

' "Apa δὲ xai ἐκ τούτου μεταβάλλει ἐν d οὐχ ἔστιν. Εἰ

οὖν τοῦτ᾽ ἀδύνατον, ἀνάγκη ἵστασθαι ἐπὶ τοῦ T.
Οὐχ ἄρα uix ἡ κίνησις" ἡ γὰρ διαλαμβανομένη στά-
σει οὐ μία.

Ἔτι δὲ καὶ ἐκ τῶνδε φανερὸν καθόλου μᾶλλον περὶ mdi
σης κινήσεως" ei γὰρ ἅπαν τὸ κινούμενον τῶν εἰρη-
μένων τινὰ κινεῖται κινήσεων καὶ ἡρεμεῖ τῶν ἀντι-
χειμένων ἠρεμιῶν (οὐ γὰρ ἦν ἄλλη παρὰ ταύτας),
τὸ δὲ μὴ ἀεὶ κινούμενον τήνδε τὴν κίνησιν (λέγω
δ᾽ ὅσαι ἕτεραι τῷ εἴδει, καὶ μὴ εἴ τι μόριόν ἐστι
τῆς ὅλης) ἀνάγκη πρότερον ἠρεμεῖν τὴν ἀντικειμέ-
νὴν ἠρεμίαν: ἡ, γοὸρ ἠρεμία στέρησις κινήσεώς ἐστιν.
Ei οὖν ἐναντίαι μὲν κινήσεις αἱ κατ᾽ εὐθεῖαν, ἅμα
δὲ μὴ ἐνδέχεται κινεῖσθαι τὰς ἐναντίας, τὸ ἀπὸ
τοῦ À πρὸς τὸ T φερόμενον οὐχ ἂν φέροιτο ἅμα καὶ
ἀπὸ τοῦ T πρὸς τὸ Α, ᾿Επεὶ δ᾽ οὐχ ἅμα φέρεται,
χινήσεται δὲ ταύτην τὴν χίνησιν, ἀνάγκη πρότερον
ἠρεμῆσαι τὴν πρὸς τῷ p αὕτη γὰρ ἦν ἡ ἀντικχευ-
μένη ἠρεμία τῇ ἀπὸ τοῦ T κινήσει. Δῆλον τοίνυν
ἐκ τῶν εἰρημένων. ὅτι οὐχ ἔστι συνεχὴς ἡ κίνησις.

Ἔτι δὲ xai ὅδε ὁ λόγος μᾶλλον οἰχεῖος τῶν εἰρημένων.
"Apa γὰρ ἔφθαρται τὸ οὐ λευκὸν καὶ γέγονε λευχόν.
Ei οὖν συνεχὴς ἡ ἀλλοίωσις εἰς λευκὸν καὶ ix λευ-
χοῦ, καὶ μὴ μένει τινοὸὶ χρόνον, ἅμα ἔφθαρται τὸ
οὐ λευκὸν καὶ γέγονε λευχὸν xal γέγονεν οὐ λευχόν᾽
τριῶν γὰρ ἔσται ὁ αὐτὸς χρύνος.

Ἔτι οὐχ εἰ συνεχὴς ὁ χρόνος; x«l ἡ κίνησις, ἀλλ᾽ ἐφε-
ξῆς. Πῶς δ᾽ ἂν εἴη τὸ ἔσχατον τὸ αὐτὸ τῶν ἐναν-
τίων; olov λευκότητος χαὶ μελανίας ;

SywoPsrs — τ. Argumentum et divisio textus - Logice etiam
est manifestum quod motus reflexus non est continuus. -- 2. Pro-
batur primo duabus rationibus in motu locali reflexo. a) Omne
quod motu continuo movetur, iam a principio sui motus, nisi
aliquid impediat, fertur in terminum, ad quem per loci mutatio-
nem pertingit. Si ergo motus reflexus est continuus, quod mo-
vetur ab A in C, et iterum reflectitur ad A, in prima parte motus
qui est ab A in C, movebatur ad terminum ultimae partis, qui
est A; et sic dum movetur ab A, movetur simul in A. Movetur
ergo motibus contrariis, quod esse non potest. — 3. δ) Alia ratio
ex eodem medio. Non potest mobile moveri ad A, nisi ex aliquo
termino contraposito, nempe ex C; sed mobile nondum est in
hoc signo quando incipit moveri ab A; ergo in hypothesi mo-
bile movetur ab illo termino in quo non est, quod est im-
possibile. Ergo impossibile est quod motus reflexus sit conti-
nuus et unus. — 4. Probatur communiter in qualibet specie
motus. a) Mobile quod actualiter non movetur aliqua deter-
minata specie motus, quiescit quiete opposita: quies enim pri-
vative opponitur motui, et duorum quae privative opponuntur,
cum unum non inest, oportet alterum inesse susceptibili. Ergo

Opp. D. Tuowak T. Il.

* Rationabiliter autem et ex his intendentibus videbitur
alicui et idem hoc accidere.

Omne enim quod movetur continue, si a nullo prohi-
beatur, in quod quidem venit secundum loci mutatio-
nem, in hoc et ferebatur prius: ut si in B venit, et
ferebatur in A, et non cum proximum erat, sed mox
sicut incepit moveri. Quid enim magis nunc quam
prius? Similiter autem et in aliis. Quod autem ab A
fertur in C, iterum veniet in A continue motum. Cum
ergo ab A in C ferebatur, tunc et in A fertur secun-
dum motum qui est a C. Quare simul contrariis : con-
trarii enim qui secundum rectitudinem.

Simul autem et ex hoc mutatur in quo non est. Si igitur
hoc impossibile, necesse est stare in C. Non ergo unus
motus: distinctus enim statu non est unus.

* Amplius et ex his manifestum universaliter magis de omni
motu. Si enim omne quod movetur, movetur aliquo
dictorum motuum; et quiescit aliqua oppositarum quie-
tum: non erat enim alius praeter istos. Quod autem
non semper movetur secundum hunc motum (dico
autem quicumque sunt alteri specie, et non si aliqua
pars est totius), necesse est prius quiescere secundum
oppositam quietem: quies enim privatio est motus. Si
igitur contrarii quidem motus sunt qui secundum re-
ctitudinem; simul autem non contingit moveri contra-
rios: quod ab A ad C fertur, non utique feretur simul
ab ipso C ad A. Quoniam autem non simul fertur,
movebitur autem hunc motum, necesse est prius quie-
scere apud C: haec enim opposita quies ei qui est a C
motui, Manifestum igitur ex his quae dicta sunt, quo-
niam non est continuus motus.

* Amplius autem et haec ratio magis propria est his quae
dicta sunt. Simul enim corruptum est quod non album,
et factum est album. Si igitur continua alteratio ad al-
bum et ex albo, et non manet aliquo tempore; simul
corruptum est non album, et factum est album, et fa-
ctum est non album: trium enim erit idem tempus.

Amplius, non si continuum est tempus, et motus; sed con-
sequenter. Quomodo igitur erit ultimum idem contra-
riorum, ut albedinis et nigredinis?

cum mobile non possit simul moveri motibus oppositis de A
ad C et de C ad A, necesse est quod. dum movetur de A ad C,
quiescat quiete opposita. Sed motui qui est a C, opponitur
quies quae est in C: ergo motus reflexus interrumpitur quiete,
seu non est unus et continuus. — 5. b) Si motus reflexus in
quolibet genere sit continuus absque interpositione quietis, se-
quitur quod in eodem tempore simul aliquid corrumpitur et fit ;
quod est impossibile. Patet sequela: nam simul corrumpitur non
album et generatur album, et e converso simul corrumpitur al-
bum et fit non album. Sed si motus reflexus est continuus, ista
tria sunt in eodem tempore, nempe fieri album et corrumpi non
album et iterum fieri non album: ergo manifestum est quod in
hypothesi simul aliquid fit et. corrumpitur. — 6. c) Motus diversa-
rum specierum, etsi sibi succedant in tempore continuo, non
sunt continui, sed sunt consequenter se habentes. Cum igitur
in quocumque genere motus, ille qui est ab A in C, sit contra-
rius motui qui est a C in A, impossibile est quod isti duo motus
sint continui ad invicem, etiam si tempus eorum sit continuum,
nulla interposita quiete. - Quare rationes praemissae dicantur
logicae. --

ὧι
σι

* Seq. cap. viu

et text. 70.

* Text. 71.

* Text. 72.

* Num. seq.

* sit DEFGHNORZ.

* Num. 4.

* aliquis: codd.
et a.

* et motis M, mo-
tis cet. exc. BD
LOSTZSCFGHQY.

* et om. DEFGHM
NRZ$AO. :

Xenon est continuus, hic ostendit idem

L^vrationibus communibus et logicis. Et
circa hoc duo facit: primo dicit de quo est in-
tentio; secundo probat propositum , ibi: Omne
enim quod movetur * etc. Dicit ergo primo, quod
si aliquis velit rationabiliter, idest logice, intendere
ad propositum ostendendum, videbitur hoc idem
sequi, scilicet quod motus reflexus non est * con-
tinuus, ex rationibus quae ponentur.

2. Deinde cum dicit: Omne enim quod move-
iur etc., ostendit propositum: et primo solum
in motu reflexo locali; secundo communiter in
omnibus motibus, ibi: Amplius et ex his manife-
stum * etc. Prima ratio talis est. Omne quod move-
tur continue, a principio sui motus ferebatur sicut
in finem ad hoc ad quod pervenit ^ secundum
loci mutationem, nisi fuerit aliquid prohibens (quia
a prohibente potuisset in aliam partem deflecti).
Exemplificat autem hanc propositionem, dicens
quod si aliquid * per motum localem pervenit ad
B, non solum quando propinquum erat, sed statim
quando incepit moveri, movebatur ad B: non est
enim aliqua ratio quare magis moveatur ad B
nunc quam prius. Et simile est in aliis motibus.
Si autem ita sit quod motus reflexus sit continuus,
verum erit dicere quod id quod movetur ab A
in C, et iterum reflectitur in A, continue move-
tur. Ergo in prima parte motus qui est ab A in
C, movebatur ad terminum ultimae partis qui est
A; et sic dum movetur ab A, movetur ad A.
Sequitur ergo quod simul moveatur contrariis
motibus: quia in motibus rectis * contrarium est
moveri ab eodem et * in idem; in motibus autem
circularibus non est contrarium. Hoc autem est.
impossibile, quod aliquid simul moveatur contra-
ris motibus: ergo impossibile est quod motus
reflexus sit continuus.

3. Deinde cum dicit: Simul autem et ex hoc etc.,
ex eodem medio ducit ad aliud inconveniens. Si
enim aliquid, dum movetur ab A, movetur ad A;
non autem potest moveri ad A nisi ex aliquo
contraposito, quod sit C, in quo mobile nondum
fuit cum incipit moveri ab A: sequitur quod ali-
quid movetur ex illo termino in quo non est;
quod est impossibile. Non enim potest aliquid
recedere a loco in quo non est ^. Sic ergo im-
possibile est quod motus reflexus sit continuus.
Et si hoc est impossibile, necesse est quod in
puncto reflexionis mobile quiescat, scilicet in C.
Ex quo patet quod non est unus motus; quia
motus qui distinguitur per interpositionem quietis,
non est unus.

4. Deinde cum dicit: Amplius et ex his etc.,
probat idem universalius in quolibet genere mo-
tus, tribus rationibus. Quarum prima talis est.
Omne quod movetur, movetur aliqua specierum

^

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

motus supra * assignatarum: et similiter omne quod
quiescit oportet quod quiescat aliqua quietum * op-
positarum praedictis motibus. Ostensum est enim

supra in quinto *, quod non potest esse alius mo-

tus praeter assignatos. Accipiamus ergo aliquem
motum distinctum * ab aliis motibus hoc modo,
quod sit differens specie ab aliis, sicut dealbatio
differt a denigratione; non autem sic quod mo-

|tus qui accipitur distinguatur ab aliis sicut una

pars motus ab aliis partibus eiusdem motus, ut
una pars dealbationis distinguitur ab aliis parti-
bus dealbationis eiusdem. Accepto ergo uno tali
motu sicut dictum est, verum est dicere quod
illud quod non semper movetur hoc motu, ex
necessitate prius quiescebat opposita quiete: sicut
quod non semper dealbatur, aliquando quiesce-
bat quiete opposita dealbationi. Sed * haec propo-
sitio non esset vera, si aliqua pars determinata mo-
tus acciperetur: non enim est necesse ut id * quod
non semper movebatur hac parte dealbationis,
quod antea quiesceret quiete opposita; quia antea

etiam dealbabatur alia parte dealbationis. Et pro- .

pter hoc signanter dixit: e! non si aliqua pars
est totius. Hanc autem propositionem sic probat.
Duorum * privative oppositorum necesse est, cum

unum non inest, alterum inesse susceptibili: quies.

autem opponitur motui privative: ergo si mobile
erat quando sibi motus non inerat, ex necessitate

sequitur quod tunc quies sibi inesset. Hac ergo:

propositione probata, ex ratione supra * posita assu-
mit * minorem, dicens quod si motus recti contra-
rii sunt qui est ab A ad C, et qui est a C ad A;
et non contingit simul esse motus contrarios:
manifestum est quod quando movebatur ab A

ad C, non movebatur tunc a C ad A; et sic isto.

motu qui est a C ad A non semper movebatur.
Unde secundum propositioneni praemissam, ne-
cesse est quod mobile prius quiesceret quiete op-

posita. Ostensum est autem in quinto *, quod mo- * Lec. s n. 3...

tui qui est a C, opponitur quies quae est in C:
ergo quiescebat in C. Non ergo motus reflexus
erat unus et continuus, cum distinguatur per in-
terpositionem quietis.

5. Secundam rationem ponit ibi: Amplius au-

lem et haec ralio etc.: quae talis est. Simul cor-
rumpitur non album et generatur album: et e
contrario simul corrumpitur album et fit * non
album. Sed si motus reflexus in quolibet genere
sit continuus, sequetur quod continue alteratio
terminetur ad album, et incipiat ex albo rece-
dere, et quod non quiescet ibi aliquo tempore:
alioquin non esset continua alteratio, si interpo-
neretur quies. Sed sicut dictum est, cum fit al-

bum, corrumpitur non album; et cum receditur -

ab albo, fit non album *. Sequetur ergo quod
simul corrumpatur non album, et fiat non album:
quia ista tria sunt in eodem tempore, scilicet fieri
album, et corrumpi non album, et iterum fieri

αὐ ferebatur sicut in finem ad hoc ad quod pervenit. — ferebatur
in finem ad quem pervenit PTb; sicut om. ABCIKMQVXYa; pro /i-
nem, fine FNRZ; ad quod oni. E.

8) quod est impossibile ... non est. - Hoc homoteleuton, quod omit-

tunt PABCIKMQTVXYab, restituimus ex ceteris codicibus; pro a loco,
de loco habent EG.

) et cum receditur ab albo, fit non album. — Hoc iterum homot.
om. PACIKMQTVXY; pro ab albo, de albo BDF.

*Lib. V, lect. iv, ]
* quiete p.

* Lect. 111.

*

eterminatum
codd. et a b. .

* Et Pab.

* id om. pb.

* sumit pb, ali- 3
quis sumited.a. —

Ῥβοοο; hanc om.

CAP. VII, LECT. XVIII

non album: si tamen continuetur reflexio absque
interpositione quietis. Hoc autem est manifeste
impossibile, quod simul fiat non album et corrum-
patur non album. Non ergo est possibile quod
motus reflexus sit continuus. - Haec autem ratio
ad generationem et corruptionem pertinere vide-
tur. Et propter hoc *, hanc rationem dicit esse
magis propriam quam praemissas, quia in con-
tradictoriis magis apparet quod non possunt esse
simul vera ὃ, Et tamen quod dicitur in genera-
tione et corruptione, extenditur ad omnes motus;
quia in quolibet motu est quaedam generatio et
corruptio. Sicut enim in alteratione generatur et
corrumpitur album vel non album, ita et in quo-
libet alio motu.
6. "Tertiam rationem ponit ibi: Amplius non si
continuum etc.: quae talis est. Sicut supra in

*Let. vn, 2.4. quinto * habitum est, non est necessarium si conti-

435

nuum est tempus, quod propter hoc motus sit

continuus. Motus enim diversarum specierum,

etsi succedant sibi in tempore continuo, non tamen
sunt continui, sed consequenter se habentes; eo
quod oportet continuorum esse unum communem
terminum; contrariorum autem οἵ ἢ specie diffe-
rentium, ut albedinis et nigredinis, non potest esse
unus communis terminus. Cum igitur motus qui
est ab A in C, sit contrarius motui qui est a C
in A in quocumque genere motus, ut supra in
quinto * ostensum est, impossibile est quod isti duo
motus sint continui ad invicem, etiam si tempus
eoruni sit continuum, nulla interposita quiete. Re-
linquitur ergo quod motus reflexus nullo modo
potest esse continuus. - Est autem considerandum
quod rationes praemissae dicuntur logicae, quia
procedunt ex quibusdam communibus, scilicet ex *
proprietate contrariorum.

2) esse simul vera.— BFHLMNOST ; simul esse vera EG, vera esse simul D, esse simul natura Pab et maior pars ceterorum codd.; de

aliquibus utrum ἢ habeant an 7 non liquet.

ES ΞΟ»

* Lect. vii, n. 7
sqq.

* ex om. EFGNR.-
proprietatibus 5

436

PHYSICORUM. ARISTOTELIS LIB. VIII

LECTIO DECIMANONA

PER RATIONES PROPRIAS OSTENDITUR QUOD MOTUS CIRCULARIS POTEST ESSE CONTINUUS -
ITEM QUOD EST PRIMUS MOTUUM

Ἡ δ᾽ ἐπὶ τῆς περιφεροῦς ἔσται μία xal συνεχής" οὐθὲν

" UA ᾿ ἐς , - ,
γὰρ ἀδύνατον συμβαίνει: τὸ γὰρ ix τοῦ Α κιγούμε-
γον ἅμα κινήσεται εἰς τὸ À χκατὸ τὴν αὐτὴν πρό-
θεσιν- εἰς ὃ γὰρ ἥξει, καὶ χινεῖται εἰς τοῦτο, ἀλλ᾽
οὐχ ἅμα κινήσεται τὰς ἐναντίας οὐδὲ τας ἀντιχει-
μένας" οὐ γὰρ ἅπασα ἡ εἰς τοῦτο τῇ ἐκ τούτου
ἐναντία οὐδ᾽ ἀντικειμένη) ἀλλ᾽ ἐναντία μὲν ἡ ἐπ᾽
εὐθείας (ταύτῃ γάρ ἐστιν ἐναντία κατὰ τόπον, οἷον
ἡ κατὰ διάμετρον' ἀπέχει γὰρ πλεῖστον), ἀντιχει-
μένη δὲ ἡ κατὰ τὸ αὐτὸ μῆχος. "Doc οὐδὲν κωλύει
συνεχῶς κινεῖσθαι xol μηδένα χρόνον διαλείπειν" ἡ
μὲν γὰρ κύκλῳ χίνησίς ἐστιν ἀφ᾽ αὑτοῦ εἰς τὸ αὐτό,
ἡ δὲ χατ᾽ εὐθεῖαν ἀφ᾽ αὐτοῦ εἰς ἄλλο“
χαὶ ἡ μὲν ἐν τῷ κύκλῳ οὐδέποτε ἐν τοῖς αὐτοῖς, ἡ δὲ
xaT εὐθεῖαν πολλάκις ἐν τοῖς αὐτοῖς. Τὴν μὲν οὖν
ἀεὶ ἐν ἄλλῳ καὶ ἄλλῳ γιγνομένην ἐνδέχεται χινεῖ-
σθαι συνεχῶς; τὴν δ᾽ ἐν τοῖς αὐτοῖς πολλάκις οὐκ
ἐνδέχεται’ ἀνάγκη γὰρ ἅμα κινεῖσθαι τὸς ἀντιχει-
μένας. Ὥστ᾽ οὐδ᾽ ἐν τῷ ἡμιχυχλίῳ οὐδ᾽ ἐν ἄλλῃ πε-
ριφερείᾳ οὐδεμιᾷ ἐνδέχεται συνεχῶς κινεῖσθαι" πολ-
λάχις γὰρ ἀνάγκη ταὐτὸ κινεῖσθαι καὶ τὰς ἐναντίας
μεταβάλλειν μεταβολάς" οὐ γὰρ συνάπτει τῇ ἀρχῇ
τὸ πέρας. Ἢ δὲ τοῦ κύκλου συνάπτει, καὶ ἔστι
μόνη τέλειος. ᾿ 3 j 2 Me
Φανερὸν δὲ χαὶ ἐκ ταύτης τῆς διαιρέσεως; ὅτι οὐδὲ τοὺς
ἄλλας ἐνδέχεται κινήσεις εἶναι συνεχεῖς" ἐν ἁπάσαις
γὰρ ταὐτὰ συμβαίνει κινεῖσθαι πολλάκις, οἷον ἐν
ἀλλοιώσει τὰ μεταξύ, καὶ ἐν τῇ τοῦ ποσοῦ τὰ ἀνὰ
μέσον μεγέθη, xal ἐν γενέσει καὶ φθορᾷ ὡσαύτως"
οὐδὲν γὰρ διαφέρει ὀλίγα ἢ πολλὰ ποιῆσαι, ἐν οἷς
ἐστὶν ἡ μεταβολή, οὐδὲ μεταξὺ θεῖναί τι ἢ ἀφελεῖν"
ἀμφοτέρως γὰ συμβαίνει ταὐτὰ χινεῖσθαι πολλάκις,
Δῆλον οὖν ix τούτων, ὅτι οὐδ᾽ οἱ φυσιολόγοι χαλῶς λέ-
γόυσιν οἱ πόντα τὰ αἰσθητὰ κινεῖσθαι φάσχοντες
ἀεί: χινεῖσθάι dp ἀνάγκη τούτων τινὸ τῶν χινή-
σεων, καὶ μάλιστα κατ᾽ ἐκείνους ἐστὶν ἀλλοιοῦσθαι"
ῥεῖν γάρ φασιν ἀεὶ καὶ φθίνειν" ἔτι δὲ χαὶ τὴν γέ-
yecty καὶ τὴν φθορον ἀλλοίωσιν λέγουσιν. Ὃ δὲ λόγος
νῦν εἴρηχε αν ouis περὶ πάσης κινήσεως, ὅτι κατ᾽
οὐδεμίαν κίνησιν ἐνδέχεται κινεῖσθαι συνεχῶς ἔξω
τῆς XUxAo* ὥστ᾽ οὔτε χατ᾽ ἀλλοίωσιν οὔτε κατ᾽ αὖ-
ξησιν. Ὅτι μὲν οὖν οὔτ᾽ ἄπειρός ἐστι μεταβολὴ
οὐδεμία οὔτε συνεχὴς ἔξω τῆς χύχλῳ φορᾶς, ἔστω
τοσαῦθ᾽ ἡμῖν εἰρημένα.

Ὅτι δὲ τῶν φορῶν ἡ κυχλοφορία πρώτη, δῆλον. Πᾶσα

do φορά, ὥσπερ καὶ πρότερον εἴπομεν, ἢ χύχλῳ ἢ
ἐπ᾽ εὐθείας ἢ μιχτή. Ταύτης δ᾽ ἀνάγκη προτέρας
εἶναι ἐχείνας" εξ ἐκείνων γὰρ συνέστηκε. Τῆς δ᾽ εὖ-
θείας ἡ κύκλῳ’ ἁπλῆ γὰρ καὶ τέλειος μᾶλλον. Λπει-
pov μὲν γὰρ οὐκ ἔστιν εὐθεῖαν προς τὸ γὰρ
οὕτως ἄπειρον οὐχ ἔστιν" ἀλλ᾽ οὐδὲ εἰ ἦν; ἐχινεῖτ
ἂν οὐδέν" οὐ γὰρ γίγνεται τὸ ἀδύνατον" διελθεῖν δὲ
τὴν ἄπειρον ἀδύνατον. Ἢ δ᾽ ἐπὶ τῆς πεπερασμένης
εὐθείας ἀνακάμπτουσα μὲν συνθετὴ καὶ δύο χινή-
σεις, y) ἀνακάμπτουσα δὲ ἀτελὴς καὶ φθαρτή. Πρό-
τερον δὲ xal φύσει καὶ λόγῳ καὶ χρόνῳ τὸ τέλειον
μὲν τοῦ ἀτελοῦς, τοῦ φθαρτοῦ δὲ τὸ ἄφθαρτον.
Ἔτι προτέρα ἣν ἐνδέγεται ἀΐδιον εἶναι τῆς μὴ ἐνδεχο-
μένης" τὴν μὲν οὖν κύχλῳ ἐνδέχεται ἀΐδιον εἶναι,
τῶν δ᾽ ἄλλων οὔτε φορὰν οὔτ᾽ ἄλλην οὐδεμίαν" στά-
σιν γὰρ δεῖ γίνεσθαι" εἰ δὲ στάσις, ἔφθαρται ἡ χί-
νησις.

enim impossibile contingit. Quod enim ex A movetur,
simul movebitur in A, secundum eandem positionem:
in quod enim veniet, et movetur in hoc; sed non simul
movebitur contrariis neque oppositis. Non enim omnis
qui est in hoc, ei qui est ex hoc contrarius est neque
oppositus: sed contrarius in recta quidem (hic enim
est contrarius secundum locum: ut oui secundum dia-
metrum; distat enim plurimum? ; oppositus autem qui
est secundum eandem '-.,4itudinem. Quare nihil pro-
hibet moveri cont,ue, et nullo tempore deficere: cir-
cularis quidem enim motus est ab eodem in idem; re-
ctus autem ab eodem in aliud. is

Et qui quidem in circulo, nequaquam in eisdem est: qui
vero secundum rectitudinem , multoties in eisdem est.
Eum quidem igitur qui semper in alio et alio fit, con-
tingit moveri continue: qui vero in eisdem multoties,
non.contingit : necesse est enim simul moveri contrarios.
Quare neque in semicirculo, neque in alia circulatione
neque una contingit moveri continue. Multoties enim
necesse eadem moveri, et contrarias mutationes mu-
tari; non enim copulat principio finem. Qui autem
circuli, copulat, et solus est perfectus.

* Manifestum autem et ex hac divisione, quoniam non
contingit alios motus esse continuos. In omnibus enim
accidit, eadem moveri multoties: ut in alteratione me-
dia; et in eo qui est quantitatis, secundum medium
magnitudinis; et in generatione et corruptione similiter.

Nihil enim differt pauca aut multa facere, in quibus est

mutatio; neque medium ponere aliquid aut auferre:
utrobique enim accidit eadem moveri multoties.

Manifestum igitur ex his quoniam neque physiologi be-
ne dicunt, omnia sensibilia moveri semper dicentes.
Moveri enim necesse est aliquem horum motuum, et
maxime secundum illos est alterari: fluere enim dicunt
semper et corrumpi; adhuc autem et generationem et
corruptionem alterationem dicunt. Ratio autem nunc
dixit universaliter de omni motu, quod secundum nul-
lum motum contingit moveri continue extra eum qui
circulo. Quare neque secundum alterationem neque se-
cundum augmentum. Quod quidem igitur neque in-
finita sit mutatio neque una neque continua extra cir-
culi motum, nobis dicta sint tanta.

* Quod autem lationum circularis prima sit, manifestum est.

Omnis enim secundum locum motus, sicut et prius

diximus, aut in circulo aut in recto aut mixtus est.
Hoc autem necesse est priorés esse illos: ex illis enim
constitutus est. Recto autem circularis: simplex enim
et' perfectus magis est. In infinitum enim non est re-
ctum ferri: sic enim infinitum non est, Sed neque si
esset, moveretur utique nihil: non enim fit impossibile;
transire autem infinitum impossibile.est. In finito au-
tem recto reflectens quidem compositus est, et duo sunt
motus: non reflexus autem imperfectus et corruptus.
Prius autem et natura et ratione et tempore est per-
fectum. quidem imperfecto, corruptibili autem incor-
ruptibile.

Amplius, prior est quem contingit perpetuum esse, non
contingenti, Circularem quidem igitur contingit per-
petuum esse: aliorum autem neque loci mutationem,
neque alium neque unum contingit esse perpetuum.
Statum enim oportet fieri: si autem status est, corru-
ptus est motus prior.

ext. 73.

* Text. 74.

* Qui autem in circulari, erit unus et continuus: nullum ise cap. vm.

b. Num. 4.

E^ εἰ add. Ecuw.

CAP. VIII,

SyNoPsis — 1. Argumentum et divisio textus. -- 2. Duplici
ratione probatur quod motus circularis potest esse in perpetuum
continuus. a) In. motu circulari, id quod movetur, puta ab A,
simul movetur 44 idem secundum eundem processum et servato
eodem ordine partium. Unde etiam in principio motus, dum
mobile recedebat ab A, movebatur simul ad ipsum A; quod
in motu reflexo non contingit. - Nec ex hoc sequitur quod mo-
veatur motibus contrariis: non enim omnis motus qui est in
aliquem terminum, contrariatur motui qui est ex illo termino ;
sed ista contrarietas invenitur in linea recta, secundum quam
attenditur contrarietas in loco. Manifestatur hoc per exemplum. --
Nullum ergo sequitur inconveniens si ponamus motum circu-
larem esse continuum, qui etiam habet suum. complementum
per hoc quod est ab eodem in idem; cum e contra motus rectus

. habeat suum complementum per hoc quod est ab uno in aliud,

per quod impeditur eius continuatio, si ab illo alio revertatur
in idem. - 3. δ) Si aliquid per lineam rectam, puta per diame-
trum, moveatur de A in B, et iterum per eundem diametrum de
B in A, necesse est quod per eadem media pluries moveatur;
sed si moveatur de A in B per semicirculum, et de ipso Bin A
per alterum semicirculum (quod est circulariter moveri), mani-
festum est quod non redit ad idem per eadem media. De ra-
tione autem oppositorum est quod considerentur circa idem.
Ergo moveri de eodem in idem secundum motum circularem,

V tinuus praeter circularem, hic osten-
JA dit quod motus circularis. potest esse
continuus et primus. Et primo ostendit hoc per
proprias rationes ; secundo per rationes logicas et
communes, ibi: Rationabiliter autem accidit * etc.
Circa primum duo facit: primo ostendit quod
motus circularis sit continuus *; secundo quod sit
primus, ibi: Quod autem lationum * etc. Circa pri-
mum duo facit: primo ponit duas rationes ad
ostendendum quod motus circularis potest esse
continuus; secundo ex eisdem rationibus concludit
quod nullus alius motus potest esse continuus,
ibi: Manifestum autem et ex hac divisione * etc.

Quod autem motus circularis possit esse.

unus * continuus, prima ratione sic probat. Illud
dicitur esse possibile, ad quod nullum sequitur
impossibile; nullum autem sequitur impossibile,
si dicamus quod motus circularis sit in perpe-
tuum continuus. Quod patet ex hoc quod in
motu circulari, illud quod movetur ex aliquo,
puta A, simul movetur in idem signum secun-
dum eandem positionem, idest secundum eun-
dem processum mobilis, eodem ordine partium
servato. Quod in motu reflexo non contingit; quia
cum aliquid retrocedit, disponitur secundum con-
trarium ordinem partium in movendo: quia vel
oportet quod pars mobilis quae in primo motu
erat prior, in * reflexione fiat posterior; vel opor-
tet quod illa pars mobilis quae in primo motu
aspiciebat ad unam differentiam loci, puta dex-
trum vel sursum, in reflexione aspiciat ad contra-
rium. Sed in motu circulari servatur eadem positio,
dum aliquid movetur ad id a quo recedit. Sic ergo
poterit dici quod etiam a principio sui motus, dum
recedebat ab A, movebatur ad hoc ad quod tan-
dem perveniet, scilicet ad ipsum A. :

Nec propter hoc sequitur hoc impossibile, quod
simul moveatur motibus contrariis aut oppositis,

LECT. XIX 437

"est absque oppositione; ergo motus circularis potest esse unus
et continuus. Hoc autem ideo non contingit neque in linea recta,
neque in semicirculo vel alia quacumque portione circuli, sed
in solo circulo, quia in ipso solo finis copulatur principio: ex quo
etiam apparet quod solus motus circularis est perfectus. -- 4. Ex
hac autem ratione manifestum est, quod nec in aliis generibus
a motu locali, contingit esse aliquos motus in infinitum conti-
nuos: quia etiam in. aliis generibus motus, si debeat aliquid
moveri ab eodem in idem, necesse est quod multoties pertran-
seat eadem media, et consequenter quod moveatur motibus
contrariis. - 5. Ex praemissis colligitur quomodo non bene di-
xerint antiqui naturales, ponentes omnia semper moveri: et
concluditur principale intentum, nempe quod nulla mutatio po-
test esse infinita et continua nisi circularis. — 6. Motus circu-
laris est primus motuum. Probatur primo. Motus circularis, qui
non est compositus ex pluribus motibus, et qui non corrumpi-
tur cum pervenerit ad finem, sed potest procedere in infinitum,
est simplicior et perfectior motu recto, et consequenter motu
commixto ex circulari et recto. Perfectum autem et incorrupti-
bile est prius imperfecto et corruptibili, natura, ratione et tem-
pore; ergo etc. -- 7. Probatur secundo. Perpetuum est prius
natura et tempore quam non perpetuum: solus autem motus
circularis potest esse perpetuus: ergo ipse est prior omnibus
aliis motibus. :

sicut sequebatur in motu recto *. Non enim omnis
motus qui est ad aliquem terminum, est contrarius
aut oppositus motui qui est ex illo eodem termino;
sed ista contrarietas invenitur in linea recta, se-
cundum quam attenditur contrarietas in loco. Non
enim attenditur contrarietas inter duos terminos
secundum lineam circularem, duaecumque pars
sit circumferentiae; sed secundum diametrum.
Contraria enim sunt quae maxime distant: ma-
xima autem distantia inter duos terminos non
mensuratur secundum lineam circularem, sed se-
cundum lineam rectam. Possunt enim inter duo
puncta infinitae lineae curvae describi, sed non
nisi una linea recta: id autem quod est unum,
est mensura in quolibet genere. Sic igitur patet
quod si sit aliquis circulus, et dividatur per me-
dium, et sit diameter eius AB; motus qui est
per diametrum ab A in B, est contrarius motui
qui est per eundem diametrum a B in A. Sed
motus qui est per semicirculum ab A in B, non
est contrarius motui qui est per alium semicir-
culum a B in A. Contrarietas autem erat quae
impediebat quod motus reflexus non posset esse
continuus, ut ex superioribus * rationibus apparet.
Nihil ergo prohibet, contrarietate sublata, motum
circularem esse continuum, et tamen * nullo tem-
pore deficere. Et huius ratio est, quia motus cir-
cularis habet suum complementum per hoc quod
est ab eodem in idem; et sic per hoc non im-
peditur eius continuatio. Sed motus rectus habet
suum complementum per hoc quod est ab eodem
in aliud: unde si ab illo alio revertatur in idem
a quo inceperat moveri, non erit unus motus
continuus, sed duo.

3. Deinde cum dicit: E? quod quidem etc., po-
nit secundam rationem, dicens quod motus cir-
cularis non est in eisdem; sed motus rectus mul-
toties est in eisdem. Quod sic intelligendum est.
Si enim aliquid moveatur ab A in B per dia-

metrum, et iterum a B in A per eundem dia-

€) motus circularis sit continuus. — continuus om, P et Venet. 1545,
sed videtur errore typographico omissum in aliqua editione post Ve-
net. 1504, quem errorem nullus sequentium editorum correxit; nimis

enim clarum est hic agi de continuitate (ut dicitur immediate infra),
«αἴ non de existentia motus circularis, ut credi possit continuus delibe-
rato consilio expunctum fuisse. Pro sit, potest esse DEG.

7

* Cf. lect. xvt,
n. 3, 4-

* Lect. xv, n. 3,
45 et lect. praec.
passim.

* non Eupo, om.
$GL, cum pr (et
cet? ).

* quod om. P.

* contraria AIK
MYYPpCQ et a.

Y
* sic Páb, om. x.

* Cf. num. 2.

* motus quidem
P.

* continuum v.

* Num. seq.

* quod om. cuv.

* et add. PABEFI
KMQTvYab.

438

metrum, necésse est quod per eadem media re-
deat per quae prius transierat: et sic pluries per
eadem fertur. Sed si aliquid moveatur ab A in B
per semicirculum, et iterum a B in A per alium
semicirculum, quod * est circulariter moveri, ma-
nifestum est quod non redit ad idem per eadem
media. Est autem de ratione oppositorum, quod
circa idem * considerentur: et sic manifestum est
quod moveri ab eodem in idem secundum mo-
tum circularem, est absque oppositione; sed mo-
veri ab eodem in idem secundum motum refle-
xum, est cum oppositione. Sic igitur patet quod
motus circularis, qui non redit ad idem per ea-
dem media, sed semper pertransit aliud et aliud,
potest esse ^ unüs et continuüs, quia non habet
oppositionem: sed ille motus, reflexus scilicet, qui
dum redit in idem, pluries in eisdem mediis fit
pertranseundo 7, non potest esse in perpetuum con-
tinuus; quia necesse esset quod aliquid simul * mo-
veretur contrariis motibus, ut supra * ostensum est.
Et ex eadem ratione concludi potest, quod neque
motus qui est * in semicirculo, neque in quacum-
que alia circuli portione, potest esse in perpetuum
continuus *; quia in his motibus necesse est quod
multoties pertranseantur eadem media, et quod
moveantur contrariis motibus, quasi debeat fieri
reditus ad principium. Et hoc ideo, quia neque
in linea recta, neque in semicirculo, neque in qua-
cumque circuli portione, copulatur finis principio,
sed distant ab invicem principium et finis: sed
in solo circulo finis copulatur principio. Et ideo
solus motus circularis est perfectus: unumquod-
que enim perfectum est ex hoc quod attingit
suum principium.

4. Deinde cum dicit: Manifestum autem et ex
hac divisione etc., ostendit ex eadem ratione quod
in nullo alio genere potest esse aliquis motus
continuus. Et primo ostendit propositum; secundo

infert quoddam corrollarium ex dictis, ibi: 7Mani-

festum igitur ex his * etc. Dicit ergo primo, quod
etiam ex ista distinctione quae ponitur inter motum
circularem et alios motus locales, manifestum est
quod nec in aliis generibus motus contingit esse
aliquos motus in infinitum continuos: quia in
omnibus aliis generibus motus, si debeat aliquid
moveri ab eodem in idem, sequitur quod multo-
ties pertranseat eadem. Sicut in alteratione opor-
tet quod pertranseat medias qualitates: ex calido
enim transitur in frigidum per tepidum; et si de-
beat rediri ex frigido in calidum, oportet quod
per tepidum transeatur. Et idem apparet in motu
qui est secundum quantitatem: quia si quod * mo-
vetur de magno in parvum *, iterum redeat ad
magnum, oportet quod bis sit in media quanti-
tate. Et simile est etiam in generatione et cor-
ruptione: si enim ex igne fiat aer, et iterum ex

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

aere fiat ignis, oportet quod medias dispositiones
bis transeat (sic enim medium potest poni in ge-
neratione et corruptione, secundum quod accipi-
tur cum transmutatione dispositionum *). Et quia

' media transire * contingit in diversis mutationibus *

diversimode, subiungit quod nihil differt vel pauca
vel multa media * facere, per quae aliquid movea-
tur de extremo in extremum; neque accipere ali-
quod medium positive, ut pallidum inter album
et nigrum, vel remotive, ut inter bonum et ma-
lum quod neque bonum neque malum est: quia
qualitercumque media se habeant, semper accidit
quod eadem multoties pertranseantur.

5. Deinde cum dicit: Manifestum igitur etc.,
concludit ex praemissis, quod antiqui naturales
non bene dixerunt, ponentes omnia sensibilia sem-
per moveri: quia oporteret quod moverentur
secundum aliquem praedictorum motuum , de
quibus ostendimus * quod non possunt esse in
perpetuum continui; et maxime quia *, secundum
quod illi dicunt, motus semper continuus est al-
teratio. Dicunt enim quod omnia semper defluunt
et corrumpuntur; οἵ adhuc dicunt quod generatio
et corruptio nihil est aliud quam alteratio: et sic
dum dicunt omnia semper corrumpi, dicunt omnia
semper alterari. Probatum est autem per rationem
supra inductam, quod nullo motu contingit sem-
pér moveri nisi circulari: et sic relinquitur quod
neque secundum alterationem, neque .seéundum
augmentum, possunt omnia semper moveri, ut
illi dicebant *. - Ultimo autem principale intentum
epilogando concludit, scilicet quod nulla mutatio
possit esse infinita et continua nisi circularis.

6. Deinde cum dicit: Quod autem lationum etc.,
probat quod motus circularis sit primus motuum,
duabus rationibus: quarum prima talis est. Omnis
motus localis, ut prius * dictum est, aut est cir-
cularis aut rectus aut commixtus. Circularis au-
tem et rectus sunt priores commixto, quia * ex
ilis constituitur. Inter illos autem duos, circularis
est prior recto: circularis enim est simplicior et
perfectior recto. Quod sic probat. Motus enim
rectus non potest procedere in. infinitum. Hoc
enim esset dupliciter. Uno modo sic quod esset
magnitudo per quam transit motus rectus infi-
nita: quod est impossibile ?. Sed etiam si esset ali-
qua magnitudo infinita, nihil moveretur ad infini-
tum. Quod enim impossibile est esse, nunquam
fit aut generatur; impossibile est autem transire
infinitum; nihil ergo movetur ad hoc quod in-
finita * pertranseat. Non ergo potest esse motus
rectus infinitus super magnitudinem infinitam.
Alio modo posset intelligi motus rectus infinitus,
super magnitudine finita *

6) quod motus circularis... potest esse. - PDRTsCGHLO . quod
motum circularem,.. potest esse cet, ab, et Venet. 1504, 1545, 1551,
1552; sed hanc constructionem grammatica non patitur. — et ante con-
tinuus om. ACIKMQTVXYa.

Ὁ redit in idem, pluries in eisdem mediis fit pertranseundo, — re-
dit pluries in eisdem mediis sit (corr. in. sic) pertranseundo MH; in
idem om. etiam N; ad idem D; sic legunt etiam DO, sit CFN.

8) quod est impossibile. — Huic add. EpG: quia non est de ma-
gnitudine infinita in directum tendens, ἘΠ quia non est magnitudo
recta infinita in directum tendens, DSpL: quia non est magnitudo
in directum tendens, BHOZsGL : quia non est magnitudo infinita in
directum tendens. His adnumerandus est R, qui habet: (transit motus
rectus in infinita) in directum tendens; est lectio Z, omisso homote-
leuto: quod est... infinita.

per reflexionem. Sed ἢ
motus qui est reflexus non est unus, ut supra * "
probatum est, sed est compositus * ex duobus mo-

* Cf. lib. VI,

lect. viu, n
pertrans re 5

CDEFGHLNORSXZ. -

* Num. praec.
* quia om. codd.
et a. 3

*

CAP. IX, LECT. XIX

tibus. Si autem super linea recta finita. non fiat
reflexio, erit motus imperfectus et corruptus: im-
perfectus quidem, quia possibile est ei fieri addi-
tionem; corruptus autem, quia cum pervenerit * ad
terminum magnitudinis, cessabit motus. Sic ergo
patet quod motus circularis qui non est compo-
situs ex duobus, et qui non corrumpitur cum
venit ad terminum (cum sit idem eius principium
et finis), est simplicior et perfectior quam motus
rectus. Perfectum autem est prius imperfecto, et
similiter incorruptibile corruptibili, et natura et
ratione et tempore, sicut supra * ostensum est, cum
probabatur loci mutationem esse priorem aliis

439

motibus. Necesse est ergo motum circularem esse
priorem recto.

7. Deinde cum dicit: Amplius prior etc., ponit
secundam rationem: quae talis est. Motus qui po-
test esse perpetuus, est prior eo qui perpetuus
esse non potest; quia perpetuum est prius non
perpetuo, et tempore et natura. Circularis autem
motus potest esse perpetuus, et nullus aliorum
motuum, cum oporteat eis succedere quietem:
ubi autem quies supervenerit *, corrumpitur mo-
tus. Relinquitur ergo quod motus circularis sit
prior omnibus aliis motibus. Haec autem quae
in hac ratione supponit, ex superioribus * patent *.

:) Haec autem quae... patent. — PCOSXb; Hoc autem quod... patet HNY; patet habent etiam cet. exc. F, quamvis maior pars legat Haec

autem quae.

-

* supervenit ACI
KMOQTVYZ, Zn-
tervenit n.

* Cf. lect.xvi, n.r.
ε

440

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

LECTIO VIGESIMA

PER RATIONES LOGICAS ET COMMUNES OSTENDITUR QUOD MOTUS CIRCULARIS
EST CONTINUUS ET PRIMUS - ITEM PER OPINIONES ANTIQUORUM PHILOSOPHORUM
OSTENDITUR QUOD MOTUS LOCALIS SIT PRIMUS MOTUUM

Εὐλόγως δὲ συμβέβηχε τὸ τὴν κύκλῳ μίαν εἶναι καὶ
συνεχῆ, καὶ μὴ τὴν ἐπ᾿ εὐθείας: τῆς μὲν γὰρ ἐπ’
εὐθείας ὥρισται καὶ ἀρχὴ καὶ τέλος καὶ μέσον, καὶ
πάντ᾽ ἔχει ἐν ἑαυτῇ ὥστ᾽ ἔστιν ὅθεν ἄρξεται τὸ
κινούμενον καὶ οὗ τελευτήσει" πρὸς "yap τοῖς πέρασιν
ἠρεμεῖ πᾶν, ἢ ὅθεν ἢ οὐ’ τῆς δὲ περιφεροῦς ἀόριστα"
τί γὰρ μᾶλλον ὁποιονοῦν πέρας τῶν ἐπὶ τῆς γραρμ.-
Xe; ὁμοίως γὰρ ἕκαστον καὶ ἀρχὴ x«i μέσον xal
τέλος, ὥστ᾽ ἀεί τέ τινα εἶναι ἐν ἀρχῇ καὶ ἐν τέλει
χαὶ μηδέποτε. Διὸ κινεῖται xal ἠρεμεῖ πως ἡ σφαῖ-
px τὸν αὐτὸν γὰρ κατέχει τόπον. Αἴτιον δ᾽ ὅτι
πάντα συμβέβηχε ταῦτα τῷ κέντρῳ' χαὶ γὰρ ἀρ ἢ
καὶ μέσον τοῦ μεγέθους χαὶ πέλος ἐστίν: ὥστε διο
τὸ ἔξω εἶναι τοῦτο τῆς περιφερείας οὐκ ἔστιν ὅπου
τὸ φερόμενον ἠρεμήσει ὡς διεληλυθός" ἀεὶ γὰρ φέρε-
ται περὶ τὸ μέσον; ἀλλ᾽ οὐ πρὸς τὸ ἔσχατον᾽ διὰ
δὲ τὸ τοῦτο μένει, ἀεί τε ἠρεμεῖ πὼς τὸ ὅλον καὶ
κινεῖται συνεχῶς.

Συμβαίνει δ᾽ ἀντιστρόφως" χαὶ γὰρ ὅτι μέτρον τῶν χι-
γήσεων ἡ περιφορά ἐστι, πρώτην ἀναγκαῖον αὐτὴν
εἶναι (ἅπαντα γὰρ μετρεῖται τῷ πρώτῳ), καὶ διότι
πρώτη, μέτρον ἐστὶ τῶν ἄλλων.

Ἔτι δὲ καὶ ὁμαλῇ ἐνδέχεται εἶναι τὴν κύκλῳ μόνην"
τὰ γὰρ ἐπ᾽ εὐθείας ἀνωμαλῶς ἀπὸ τῆς ἀρχῆς φέ-
ρξται xxl πρὸς τὸ τέλος: πάντα Ydo ὅσῳπερ. ἂν
ἀφίστηται πλεῖον τοῦ ἠρεμοῦντος, φέρεται θᾶττον'
τῆς δὲ χύχλῳ μόνης οὔτ᾽ ἀρχὴ οὔτε τέλος ἐν αὐτῇ
πέφυκεν, ἀλλ᾽ ἐχτός.

"Ort δ᾽ ἡ κατὰ τόπον φορὰ πρώτη τῶν κινήσεων, μαρτυ-
ροῖσι πάντες ὅσοι περὶ χινήσεως πεποίηνται μνείαν"
τὰς γὰρ ἀρχὰς αὐτῆς ἀποδιδόασι τοῖς κινοῦσι τοι-
αὐτὴν κίνησιν. Διάχρισις dp καὶ σύγχρισις κινήσεις
χατοὸ τόπον εἰσίν: οὕτω δὲ κινοῦσιν ἡ φιλία καὶ τὸ
wetxog* τὸ μὲν γὰρ διακρίνει) τὸ δὲ συγχρίνει αὖ-
τῶν. Καὶ τὸν νοῦν δέ φησιν ᾿λναξαγόρας διαχρίνειν
τὸν χινήσαντα πρῶτον. Ὁμοίως δὲ καὶ ὅσοι τοιαύ-
τὴν μὲν οὐδεμίαν αἰτίαν λέγουσι; διὰ δὲ τὸ κενὸν
κινεῖσθαί φασι" καὶ γὰρ οὗτοι τὴν χατὰ τόπον χί-
γησιν κινεῖσθαι τὴν φύσιν λέγουσιν" ἡ γὰρ διὰ τὸ
χενὸν χίνησις φορά ἐστι καὶ ὡς ἐν τόπῳ τῶν δ᾽ ἄλ-
λων οὐδεμίαν ὑπάρχειν τοῖς πρώτοις, ἀλλὰ τοῖς ἐκ
τούτων οἴονται" αὐξάνεσθαι γὰρ καὶ φθίνειν καὶ ἀλ-
λοιοῦσθαι συγχρινομένων xal Voi Spon d τῶν ἀτό-

ὧν σωμάτων φασί. Τὸν αὐτὸν δὲ τρόπον καὶ ὅσοι
M πυχνότητα ἢ μανότητα κατασχευάζουσι γένεσιν
ἢ φθοράν' συγκρίσει γὰρ καὶ διαχρίσει ταῦτα δια-
κοσμοῦσιν. "Ect δὲ παρα τούτους οἱ τὴν ψυχὴν αἱἰ-
τίαν ποιοῦντες κινήσεως" τὸ γὰρ αὐτὸ ἑαυτὸ κινοῦν
ἀρχὴν εἶναί φασι τῶν κινουμένων" κινεῖ δὲ τὸ ζῷον
xai πᾶν τὸ ἔμψυχον τὴν κατὰ τόπον ἑαυτὸ κίνη-
σιν. Καὶ χυρίως δὲ χινεῖσθαί φαμεν FP τὸ XiYQU-
μενον τὴν χατὰ τόπον κίνησιν" ἂν ᾿ ἠρεμῇ μὲν ἐν
τῷ αὐτῷ, αὐξάνηται δ᾽ ἢ φθίνῃ ἢ ἀλλοιούμενον
τυγχάνῃ; πῇ κινεῖσθαι, ἁπλῶς δὲ κινεῖσθαι οὐ φαμέν.

Ὅτι μὲν οὖν ἀεί τε κίνησις ἦν καὶ ἔσται τὸν ἅπαντα
χρόνον, καὶ τίς ἀρχὴ τῆς ἀϊδίου χινήσεως, ἔτι δὲ
τίς πρώτη κίνησις, καὶ τίνα κίνησιν ἀΐδιον ἐνδέχε-
ται μόνην εἶναι, καὶ τὸ κινοῦν πρῶτον ὅτι ἀκχίνη-
τον. εἴρηται.

* Rationabiliter autem accidit circularem unum esse et *
continuum, et non rectum. Eius enim qui in recto, T
determinatum est principium et finis et medium, et
omnia. haec habet in seipso. Quare est unde incipiet
quod movetur, et ubi finiet: apud terminos enim quie-
scit omne, aut unde aut ubi. Circularis autem inde-
terminati sunt. Quid enim magis quicumque terminus
eorum qui sunt in linea? similiter enim unumquodque
principium et medium est et finis. Quare semper quae-
dam sunt in principio et fine, et nunquam. Unde mo-
vetur et quiescit quodammodo sphaera: eundem enim
obtinet locum. Causa autem est, quod omnia haec ac-
cidunt centro: principium enim et medium magnitudi-
nis et finis est. Quare, propter id quod extra circu- τ
lationem est, non est ubi quod fertur quiescat, ut
quod pervenit: semper enim fertur circa medium, sed
non ad ultimum. Propter hoc autem manet et semper
quiescit quodammodo totum , et movetur continue.

"Accidit autem conversim: et namque, quoniam mensura

motuum circulatio, primam necesse est ipsam esse
(omnia enim mensurantur primo); et quia primum, men-
sura aliorum est. Maii.

Amplius autem, et regularem contingit circularem esse
solum. Quae enim in recto, a principio irregulariter '
feruntur ad finem: omnia enim, quanto distant quidem
plus a quiescente, feruntur velocius. Circularis autem
solius neque principium neque finis in ipso aptum na-
tum est esse, sed extra. : Brie

* Quod autem secundum locum mutatio primus motuum *
ést, testantur omnes quicumque de motu fecerunt memo-
riam. Principia enim tradunt ipsius moventibus secun-
dum huiusmodi motum. Disgregatio enim et congre-
gatio motus secundum locum sunt: sic enim movent
concordia et discordia; haec quidem enim disgregat,
illa autem congregat. Et ipsum autem intellectum mo-
ventem prius, ait Anaxagoras disgregare. Similiter au-
tem et quicumque huiusmodi quidem neque unam cau-
sam dicunt, propter vacuum autem moveri dicunt. Et
namque hi secundum locum motum natura moveri
dicunt: motus enim qui propter vacuum fit, loci muta-
tio est, aut sicut in loco. Aliorum autem neque unum
inesse primis corporibus, sed his quae sunt ex his, opi-
nantur: augmentari enim et corrumpi et alterari, con-
gregatis et disgregatis atomis corporibus, dicunt. Eo-
'dem autem modo et quicumque propter densitatem aut
raritatem efficiunt generationem et corruptionem: con-
gregatione enim et disgregatione haec componunt. Am-
plius autem et praeter hos animam causam facientes
motus, Ipsum seipsum enim movens, principium esse
dicunt eorum quae moventur; movebit autem animal
et omne animatum, secundum eam quae est secundum
locum, auto-kinesim. Et proprie autem moveri dicimus
solum quod movetur secundum locum motum: si autem
quiescat quidem in seipso, augmentetur autem aut
detrimentum patiatur aut alterari contingat, quodam-
modo moveri, simpliciter autem moveri non dicimus.

Quod quidem igitur semper motus erat et erit omni tem-
pore, et quod est principium perpetui motus, adhuc au-
tem quis motus primus, et quem motum perpetuum
contingit esse solum, et quod primum movens immo-
bile sit, dictum est.

"op

a

Text. 77.

M

E
»

L "Lect. IX, nn. 3,5.

. * alius pab.

3 * et EFGHÍOYpZ.

* et in pGK, et
cet.

- * et DHNO.

L. * Lect. xi; n. 12.

CAP. IX, -.LECT. XX

SxwNopsis. — 1. Prima ratio ad probandum /ogice quod mo-
tus circularis sit continuus et primus. Omnis motus qui nun-
quam est in principio et fine, est continuus ; sed motus circularis
est huiusmodi; ergo etc. Per idem medium probatur quod mo-
tus rectus non potest esse continuus. — 2. Secunda ratio. Haec
duo convertuntur, nempe quod motus circularis sit mensura
omnium motuum, et quod sit primus motuum: omnia enim men-
surantur primo sui generis. Sed motus circularis est mensura
omnium aliorum motuum (cf. lib. IV, lect. xxi, n. 11): ergo motus
circularis est primus motuum. - 3. Tertia ratio. Motus qui est su-
per lineam rectam, non potest esse regularis, seu aequaliter velox
per totum: si enim est naturalis, magis intenditur in fine; si est

' violentus, intenditur in principio. Sed motus circularis potest esse

jj ostquam Philosophus ostendit per pro-
Jprias rationes, quod motus circularis
NE est continuus et primus; hic ostendit
PXidem per quasdam logicas et com-
munes * rationes. Et ponit tres rationes. Circa

quarum primam dicit, quod rationabiliter acci-

dit quod motus circularis sit unus et continuus
in perpetuum , non autem motus rectus. Quia
in recto determinatur * principium, medium et
finis, et omnia haec tria est assignare in ipsa
linea recta: et ideo est in ipsa linea unde incipiat *
motus, et ubi finiatur; quia omnis motus quiescit
apud terminos, scilicet vel a quo vel ad quem (has
enim duas quietes supra in quinto * distinxerat).
Sed in linea circulari termini non sunt distincti:
Nulla enim est ratio quare unum punctum signa-
tum in linea circulari, sit magis terminus quam
aliud *; quia unumquodque similiter est et princi-
pium et medium et finis. Et sic quodammodo
quod movetur circulariter, semper est in principio
et in fine, inquantum scilicet quodlibet punctum
signatum in circulo potest accipi ut principium
vel * finis: et quodammodo nunquam est in
principio vel* fine; inquantum scilicet nullum pun-
ctum circuli est principium vel* finis in actu. Unde
sequitur quod sphaera quodammodo movetur, et
quodammodo quiescit: quia sicut in sexto * dictum
est, sphaera dum movetur semper obtinet eundem
locum secundum subiectum, et quantum ad hoc
quiescit; alium tamen et alium secundum ratio-
nem, et quantum ad hoc movetur. Ideo autem
in ipsa linea circulari non distinguitur principium,
médium et finis, quia haec tria pertinent ad cen-
trum; ἃ quo sicut a principio procedunt lineae
ad circumferentiam, et ad ipsum terminantur lineae
a circumferentia protractae; et est etiam medium
totius magnitudinis secundum aequidistantiam ad

omnia signa circumferentiae. Et ideo, quia prin- |

cipium et finis circularis magnitudinis est exíra
circulationem, scilicet in centro, ad quod non per-
tingit quod circulariter movetur; non est assignare
in motu circulari ubi quiescat illud quod fertur,
cum pervenerit ad ipsum: quia quod circulariter
movetur, semper fertur circa medium, sed non
fertur ad ultimum, quia non fertur ad medium
quod est principium et ultimum. Et propter hoc,
totum quod sphaerice movetur, quodammodo
semper quiescit, et quodammodo continue mo-

441

regularis : nulla enim est ratio quare intendatur vel remittatur ; quia
in circulo principium et finis non est in ipsa circulatione, quae fit
per circumferentiam, sed est extra circulationem, nempe in centro,
cui semper aequaliter appropinquat quod circulariter movetur.
Motus autem regularis est magis unus quam irregularis; ergo mo-
tus circularis est prior naturaliter quam rectus: quanto enim ali-
quid est magis unum , tanto naturaliter est prius. - 4. Per opinio-
nes antiquorum philosophorum ostenditur quod motus localis sit
primus motuum. Antiqui namque qui de motu mentionem fece-
runt, primis principiis attribuunt quod moveant motu locali. Reci-
tantur opiniones antiquorum, et ex illis ostenditur propositum :

quod etiam manifestatur ex communi modo loquendi. — 5. Epilo-

gus eorum quae hucusque in hoc libro determinata sunt.

vetur, ut dictum est. - Ex his ergo quae dicta sunt,
sic ratio extrahi potest. Omnis motus qui nun-
quam est in principio et fine, est continuus: sed
motus circularis est huiusmodi: ergo etc. Et per
idem medium probatur quod motus rectus non
possit esse continuus.

2. Deinde cum dicit: Accidit autem conver-
sim etc., ponit secundam rationem, dicens quod
haec duo conversim se sequuntur *, scilicet quod
motus circularis sit mensura omnium motuum,
et quod sit primus motuum: omnia enim men-
surantur primo sui generis, ut in X AMetaphys. *
ostenditur. Et sic ista propositio convertibilis est:
omne quod est mensura, est primum sui gene-
ris; et omne quod est primum, est mensura. Sed
motus circularis est mensura omnium aliorum
motuum, ut patet ex his quae in fine quarti * sunt
dicta: ergo motus circularis est primus motuum.
Vel si supponatur. quod motus circularis sit pri-
mus motuum * propter supra * dictas rationes, con-
cludetur quod sit mensura aliorum motuum.

3. Tertiam rationem ponit ibi: Amplius autem
et regularem etc., dicens quod solus motus cir-
laris potest esse regularis: quia quae in linea re-
cta moventur, irregulariter feruntur a principio
usque-ad finem £?. Est enim motus irregularis, ut
in quinto * dictum est, qui non est aequaliter velox
per totum: quod necesse est accidere in omni
motu recto; quia in motibus naturalibus, quanto
aliqua quae moventur plus distant a prima quiete,
a qua incipit motus, velocius moventur; in motu
autem violento, quanto plus distant ab ultima quie-
te, ad quam terminatur motus, tanto velocius mo-
ventur. Nam motus naturalis intenditur in fine:
violentus autem in principio. Hoc autem in motu
circulari locum non habet: quia in circulo princi-
pium et finis non est natum esse inter * ipsam
circulationem, quae fit per circumferentiam, sed

extra, idest in centro, ut dictum est *. Unde nulla

est ratio quare intendatur vel * remittatur motus
circularis quasi per approximationem * ad princi-
pium vel finem; cum semper aequaliter appro-
pinquat centro, quod est principium et finis. Ma-
nifestum est autem ex his quae in quinto * dicta
sunt, quod motus regularis est magis unus quam
irregularis: et sic motus circularis est prior na-
turaliter quam motus rectus. Quanto enim aliquid
est magis unum, tanto naturaliter prius est.

«) Vel si ... motuum.— Hoc om. BDEGI. — Pro dictas, inductas codd.—
Pro aliorum, omnium aliorum DEG.
8) irregulariter... ad finem. — regulariter PEpGOab, male ut patet

Opp. D. Τβομαξ T. Ii.

ex.contextu; pro ad finem, in finem ABDIKMQTVXY. - Pro írregu-
laris, regularis codices exceptis CFLZsGHO; est pariter mendum. — i»
quinto omittit P.

56

* sequentur pab,
consequuntur pE
GHN.

* S. Th; lect; n;
Did., lib. ix, cap.
1, nn. 7, 8. ?

* Lect. xxi, n. 11.

a

* Num. praec. ;
lect. praec., nn.6,
7.

8

* Lect vit, n. 9.

* infra Ea, intra
Cet. exc. BLQSVY.

* Num. 1:

* et PABCIKMQTV
xvab.
* appropinqua-
tionem BDEFGHL
NORSZ.

* Lect. vil, n. II.

L)
* Cf. lect. xiv,
n. 2.

* enim DFNORZ

ps.

* Lect. 1£ , n. 1.

442

4. Deinde cum dicit: Quod autem secundum
locum mutatio etc., ostendit per opiniones anti-
quoram philosophorum *, quod motus localis sit
primus motuum. Et dicit quod huic veritati atte-
stantur dicta omnium philosophorum antiquo-
rum, qui de motu fecerunt memoriam; quia princi-
piis attribuunt quod moveant motu locali. - Et hoc
primo ostendit per opinionem Empedoclis, qui
posuit amicitiam et litem prima principia moven-
tia; quorum amicitia congregat, lis vero disgregat:
congregatio autem et disgregatio sunt motus loca-
les. - Secundo ostendit idem per opinionem Anaxa-
gorae, qui posuit intellectum primam causam
moventem; cuius opus, secundum ipsum, est dis-
gregare commixta. -- Tertio ostendit idem per opi-
nionem Democriti, qui non posuit causam mo-
ventem, sed dixit quod omnia moventur propter
naturam vacui. Motus autem * qui est propter va-
cuum, est loci mutatio, vel similis loci mutationi:
quia vacuum et locus non differunt nisi ratione,
ut in quarto * dictum est. Et sic dum ponunt
res primo moveri propter vacuum, ponunt mo-
tum localem naturaliter primum, et nullum alio-
rüm motuum: sed alios motus opinantur conse-
qui ad motum localem. Dicunt enim sequentes
Democritum, quod augmentari et corrumpi et
alterari contingit per quandam congregationem et
disgregationem indivisibilium corporum. - Quarto
ostendit idem per opiniones antiquorum natura-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

lium, qui ponebant unam causam materialem tan-
tum, vel aquam vel aerem vel ignem, vel aliquid
medium. Ex illo enim uno materiali principio
constituunt generationem et corruptionem rerum
per condensationem et rarefactionem ; quae per
quandam congregationem et disgregationem com-
plentur. - Quinto ostendit idem per opinionem
Platonis, qui posuit animam esse primam causam
motus. Posuit enim Plato quod movens seipsum,
quod est anima, est principium omnium eorum
quae moventur. Movere autem seipsum conve-
nit animali et omni animato, secundum eum qui
est secundum locum auto-kinesim, idest. per se
transmutationem localem 7. - Sexto autem ostendit
idem per ea quae communiter et vulgariter lo-
quentes dicunt. Illud enim solum proprie dicimus ?
moveri, quod movetur secundum motum localem.
Si autem aliquid quiescat in loco, sed moveatur
motu augmenti aut decrementi aut alterationis ,
dicitur quod movetur quodammodo, sed non
simpliciter. e

5. Deinde cum dicit: Quod quidem igitur sem-
per motus erat etc., epilogat quae dixerat: scili-
cet quod motus semper fuerit * et semper erit, et
quod est aliquod primum principium motus per-
petui *, et quis sit primus motus, et quem mo-
tum contingat esse perpetuum, et quod primum.
movens sit immobile. Haec enim omnia in prae-
cedentibus declarata * sunt.

q) secundum locum auto-kinesim, idest per se transmutationem
localem. — Pro auto-kinesim codices EQ. spatium album reliquerunt ;
eadem verba editio a et multi ex ceteris codicibus ut fit, diversimode
corrumpunt; in omnibus tamen corruptionibus transparet auto, quod

omittunt Pb; se omittunt PFLRab. Lectio Pb sopprimit ἑαυτό, ἃ qui
hic omnia pendent, Cf. lib. II, lect. x, n. 9.

ὃ) solum proprie dicimus. - DEGORXZ ; solum dicimus proprie C,
proprie dicimus Ἐν, dicimus NpH, solum dicimus Pab et cet.

Ta
Rd

CAP OX: EECT.: XXI | 443

: LECTIO VIGESIMAPRIMA

OSTENDITUR QUOD MOVENS FINITUM SECUNDUM POTENTIAM,
: NON POTEST MOVERE PER TEMPUS INFINITUM - ITEM QUOD IN MAGNITUDINE FINITA

Ὅτι δὲ τοῦτ᾽ ἀμερὲς ἀναγκαῖον εἶναι καὶ μηδὲν ἔχειν
μέγεθος, νῦν λέγωμεν, «πρῶτον περὶ τῶν προτέρων
αὐτοῦ διορίσαντες.

Ε΄. Τούτων δ᾽ ἕν μέν ἐστιν ὅτι οὐχ οἷόντε οὐδὲν πεπερα-

| σμένον χινεῖν ἄπειρον χρόνον. Τρία γάρ ἐστι; τὸ xi-

γοῦν, τὸ χινούμενον; τὸ ἐν ᾧ τρίτον, ὁ χρόνος.

Ταῦτα δὲ ἢ πάντα ἄπειρα ἢ πάντα πεπερασμένα

ἢ ἔνια, οἷον τὰ δύο ἢ τὸ ἕν. Ἔστω δὴ τὸ À χι-

νοῦν, τὸ δὲ χινούμενον B, χρόνος ἄπειρος ἐφ᾽ οὐ T.

|. Τὸ δὴ Δ χινείτω τι μέρος τῆς B, τὸ ἐφ᾽ οὐ E. Οὐ

E. δὴ iv ἴσῳ τῷ Γ΄ ἐν πλείονι γὰρ τὸ μεῖζον. "Occ

L οὐχ ἄπειρος ὁ χρόνος ὁ τοῦ Z. Οὕτω δὴ τῇ Δ προσ-

E τιθεὶς καταναλώσω τὸ À, καὶ τῇ E τὸ B: τὸν δὲ

χρόνον οὐ καταναλώσω ἀεὶ ἀφαιρῶν ἴσον' ἄπειρος

E Ye dos ἡ πᾶσα À τὴν ὅλην Β κινήσει ἐν πεπε-

1 ρασμένῳ χρόνῳ τοῦ r. Οὐχ ἄρα οἷόντε ὑπὸ πεπε-

ρασμιένου κινεῖσηαι οὐδὲν ἄπειρον κίνησιν. Ὅτι μὲν

P οὖν οὐχ ἐνδέχεται τὸ πεπερασμένον ἄπειρον κινεῖν

χρόνον, φανερόν".

ὅτι δ᾽ ὅλως οὐχ ἐνδέχεται ἐν πεπερασμένῳ μεγέθει ἄπει-
ρον εἶναι δύναμιν, ἐκ τῶνδε δῆλον. Ἔστω γὰρ ἡ
πλείων δύναμις ἀεὶ ἡ τὸ ἴσον ἐν ἐλαττονι χρόνῳ

j ποιοῦσα; οἷον θερμαίνουσα 7j γλυχαίνουσα ἢ ῥίπτου-
σα; καὶ ὅλως κινοῦσα. ᾿Αγάγχη ἄρα καὶ ὑπὸ τοῦ πε-

περασμένου μὲν ἄπειρον δ᾽ ἔχοντος δύναμιν πάσχειν

τι τὸ πάσχον, καὶ πλείω ἢ ὑπ᾽ ἄλλου: πλείων γὰρ

ἣν ἡ ἄπειρος kien "AXXd μὴν χρόνον γε οὐχ ἐνὸ ἐ-

,

χεται εἶναι οὐδένα. Εἰ γάρ ἐστιν ὁ ἐφ᾽ ᾧ Α χρόνος,
* »

] , * [i »" , M e0£ "^ov ἐς ;

| ἐν Q ἡ ἄπειρος ἰσχὺς &Üépuavev , ἢ ἔωσεν, ἐν ᾧ

: ὁ AB, πεπερασμένη τις, πρὸς ταύτην μείζω ἀεὶ λαμ-
E βάνων πεπερὰσμένην; ἥξω ποτὲ εἰς τὸ ἐν τῷ À χρόνῳ

| E χεχινηκέναι' πρὸς πεπερασμένον γὰρ ἀεὶ προστιθεὶς

cei.

ὑπερβαλῶ παντὸς ὡρισμένου, καὶ ἀφαιρῶν ἐλλείψω
B» ὡσαύτως. Ἔν ἴσῳ dox χρόνῳ χινήσει ἡ πεπερασμένη
- τῇ ἀπείρῳ- τοῦτο δ᾽ ἀδύνατον.

E Οὐδὲν dpa πεπερασμένον ἐνδέχεται ἄπειρον δύναμιν

: ἔχειν. Οὐ τοίνυν οὐδ᾽ ἐν ἀπείρῳ πεπερασμένην"

χαίτοι ἐνδέχεται ἐν ἐλάττονι μεγέθει πλείω δύναμιν
εἶναι, ἀλλ᾽’ ἔτι μᾶλλον ἐν μείζονι πλείω.

Ἔστω δὴ τὸ ἐφ᾽ οὐ AB ἄπειρον. Τὸ δὴ ΒΓ ἔχει δύνα-
piv τινα; ἢ ἔν τινι χρόνῳ ἐκίνησε τὴν Δ, ἐν τῷ
χρόνῳ ἐφ᾽ οὗ EZ. "Av δὴ τῆς ΒΓ διπλάσιον λαμ-
βάνω, ἐν ἡμίσει χρόνῳ τοῦ EZ: (ἔστω γὰρ αὕτη ἡ
ἀναλογία), doc ἐν τῷ ΖΘ κινήσει. Οὐχοῦν οὕτω

E λαμβάνων ἀεὶ τὴν μὲν AB οὐδέποτε διέξειμι, χρό-

Ε vou δὲ τοῦ δοθέντος ἀεὶ ἐλάττω λήψομαι. "Amstoog

ἄρα ἡ δύναμις ἔσται" πάσης γὰρ πεπερασμένης ὑπερ-

βάλλει δυνάμεως. Πάσης δὲ πεπερασμένης δυνάμεως

; ἀνάγκη πεπερασμένον εἶναι καὶ τὸν χρόνον" si γὰρ

D ἔν τινι ἡ τοσηδί, ἡ μείζων ἐν ἐλάττονι μὲν ὡρι-

' σμένῳ δὲ κινήσει χρόνῳ, κατὰ τὴν ἀντιστροφὴν

: τῆς ἀναλογίας. λπειρος δὲ πᾶσα δύναμις, ὥσπερ

D καὶ πλῆθος x«l μέγεθος τὸ ὑπερβάλλον παντὸς ὡρι-

ἶ "M

LA "E * » -“ / * ,

Ecc. δὲ xai ὧδε δεῖξαι τοῦτο" ληψόμεθα γὰρ δή. τινα
δύναμιν τὴν αὐτὴν τῷ γένει τῇ ἐν τῷ ἀπείρῳ με-

3 γέθει, ἐν “πεπερασμένῳ μεγέθει οὖσαν; 7 καταμετρή-

5 ccv τῊν ἐν τῷ ἀπείρῳ πεπεραάσμιενὴν δύναμιν. O^

E quiv οὖν οὐκ ἐνδέχεται ἄπειρον εἶναι δύναμιν ἐν πε-

περασμιένῳ pues οὐδὲ πεπερασμένην iv ἀπείρῳ,

E £X τούτων δῆλον.

NON POTEST ESSE POTENTIA INFINITA, NEQUE IN MAGNITUDINE INFINITA POTENTIA FINITA

* Quod autem hoc necesse est impartibile esse et nullam "Cx Tent.

habere magnitudinem, nunc dicamus, determinantes pri-
mum de prioribus ipso.

Horum autem unum quidem est, quod impossibile est

nullum finitum movere secundum infinitum tempus.
Tria enim sunt, quod movetur, movens, in quo ter-
tium tempus: haec autem aut infinita omnia, aut omnia
finita sunt, aut quaedam, aut duo aut unum. Sit igi-
tur A movens, quod autem movetur B, tempus in-
finitum in quo C. Ipsum D igitur moveat aliquam par-
tem ipsius B, quae est in quo E: non igitur in aequali
ipsi C; in pluri enim maius. Quare non est infinitum
tempus quod est ipsius Z. Sic itaque ipsi D apponens,
auferam ipsum A, et ipsi E ipsum B: tempus autem
non auferam, semper removens aequale; infinitum enim
est. Quare omne A totum B movebit in finito tempore
ipsius C. Non ergo possibile est a finito moveri nihil
secundum infinitum motum. Quod quidem igitur non
contingit finitum in infinito tempore movere, manife-
stum est. :

* Quod autem omnino in finita magnitudine non contingit

infinitam esse potentiam, ex his manifestum est. Sit
enim plus potentia semper aequale in minori faciens
tempore, ut calefaciens aut dulcefaciens aut proiiciens,
et omnino movens. Necesse ergo et a finito quidem,
infinitam autem habente potentiam, pati aliquid patiens,
et plus quam ab alio: plus enim est infinita potentia.
At vero tempus .non contingit esse nullum. Si enim
est in quo A tempus in quo infinita vis calefacit aut
depellit, in quo autem AB finita quaedam ; ad hanc
maiorem semper accipiens finitam, veniam aliquando
ad id quod in A tempore motum est. Ad finitum
enim semper addens, excellam omne determinatum; et
auferens deficere faciam similiter. In aequali ergo tempore
movebit finita ipsi infinitae: hoc autem est impossibile.

Nullum itaque finitum contingit infinitam potentiam ha-

bere: * non igitur neque in infinito infinitam,

Et tamen contingit in minori magnitudine ampliorem po-

tentiam esse: sed adhuc magis in maiori plurima.

Sit igitur in quo est AB infinitum; sed BC habet poten-

tiam quandam, quae in aliquo tempore movet ipsum D,
in tempore in quo est EZ. Si igitur ipsius BC duplam
accipio, in medio movebit tempore ipsius EZ: sit
enim haec proportio. Quare in ZT movebit. Ergo sic
accipiens semper, AB quidem nequaquam transibo ;
tempore autem dato semper minus accipiam. Infinita
ergo potentia erit: omnem enim finitam potentiam
excellit. Omnis enim finitae potentiae necesse est fi-
nitum esse et tempus. Si enim in quodam tanta, maior
in minori quidem, determinato autem, movebit tempore,
secundum conversionem proportionis. Infinita autem
omnis potentia, sicut multitudo et magnitudo, excellens
omne finitum.

* Est autem hoc demonstrare et sic. Accipiémus enim quan-

dam. potentiam eandem genere ei quae est in infinita
magnitudine, in finita magnitudine existentem ; quae
mensurabit eam quae est in infinita magnitudine fini-
tam potentiam. Quod quidem igitur non contingit in-
finitam esse potentiam in finita magnitudine, neque
finitam in infinita, ex his palam est.

7

* Text. 79.

* Text. 80.

* Text. 8r.

* enim add. per
GHLNOSZ.

* Num. seq.

* Lect. vit, sqq.

* huiusmodi P»6
Lonab,

444

SyNoPsis. — Argumentum et divisio textus. — 2. Textus sub-
divisio. — Zmpossibile est aliquod finitum secundum potentiam,
movere per tempus infinitum. Probatur. Ponatur quod A mo-
veat B in tempore C infinito; et simul ponatur quod aliqua
pars ipsius A, nempe D, moveat partem B, quae sit E, in tem-
pore Z. In primis hoc tempus Z oportet esse finitum: est enim
minus tempore C, quia in maiori tempore pertransit aliquod
signum totum mobile quam pars. Si autem ab A et a B subtra-
hantur ita partes, quod totum quod est in A addatur D, et totum
quod estin B addatur E, sequitur quod totum A movet totum
B in tempore finito. Cum enim secundum proportionem qua ad-
ditur ad mobile et ad motorem, addatur ad tempus motus, per
additionem proportionalem ad tempus Z, resultabit tempus fini-
tum, in quo totum movebit totum. Oportet ergo, si movens et
motum sunt finita, quod etiam tempus sit finitum. Unde non
contingit quod finitum movens moveat motu infinito. -- 3. Du-
bitatio Avicennae circa hanc demonstrationem. - Responsio Aver-
rois. — Alia responsio. — 4. Alia difficilior dubitatio. Non videtur
esse contra rationem moventis finiti quod moveat tempore in-
finito: nam si illud finitum est incorruptibile, et non recedit a
sua naturali dispositione, semper eodem modo se habet ad mo-
vendum. Unde non est magis ratio quare non possit movere
post, quam ante. — Solutio. Tempus motus, praecipue in motu
locali, potest accipi vel secundum partes mobilis, vel secundum
partes magnitudinis. In demonstratione autem supra posita ac-
Cipitur priori modo: secus non esset verum quod pars moventis
moveat in minori tempore partem mobilis, quam totum moveat
totum. Sed si tempus motus ita accipiatur, non potest tempore
infinito moveri nisi mobile infinitum; hoc autem requirit mo-
torem infinitum. Ergo oportet finaliter concludere quod motus
infinitus non sit nisi mobilis infiniti a motore infinito. — 5. Obie-
ctio contra hanc ipsam solutionem. Motum esse infinitum non

est probatum ex partibus mobilis, quasi nempe sit motus corpo- :

ris infiniti, quia totum universum corporeum est finitum. Non
ergo videtur quod demonstratio posita possit accipi in sensu
praedicto. - Solutio. Prima causa motus infiniti oportet quod sit
per se causa infinitatis motus, et consequenter quod sit causa
ilius infinitatis quae per se est in motu. Haec autem in motu
attenditur secundum partes mobilis; quia quantitas motus quae
accipitur secundum partes mobilis, competit motui secundum
proprium subiectum, et ita inest ei per se. Prima ergo causa
habet virtutem super infinitatem motus quae est per se, ut sci-
licet possit movere mobile infinitum , si contingat. Unde opor-
tet quod habeat virtutem infinitam. — 6. Textus subdivisio. — In
magnitudine finita non potest esse virtus infinita. Prima suppo-
sitio: maior potentia aequalem effectum perficit in minori tem-
pore quam minor. Altera suppositio: omne quod movetur, mo-
vetur in tempore; ergo ab agente infinitae virtutis patiens, non
potest immutari in non tempore; ergo in tempore immutatur. —
Ex his autem probatur thesis. Sit enim tempus in quo virtus
infinita movet, A; tempus autem in quo aliqua virtus finita
movet, sit AB, quod est maius A. Si accipiatur alia et alia po-
tentia finita maior illa quae movet in tempore AB, semper mi-
nuitur tempus AB, et erit aliquando devenire ad potentiam fini-
tam quae moveat in tempore A. Ex hoc autem sequitur quod
potentia finita perficiat motum in aequali tempore cum potentia
infinita; quod est impossibile. Ergo etc. — 7. Difficultates. Primo
non videtur ratio concludere: nam 4) etiam posita virtute in-
finita, non sequitur quod motus sit in non tempore: esse enim
in tempore per se convenit motui, et ideo per nullam poten-
tiam potest ab eo separari. δ) Motum esse in non tempore

ostquam Philosophus ostendit qualis
Jsit primus motus, hic ostendit quale sit
weprimum movens. Et dividitur in par-
: tes duas: primo * dicit de quo est in-
tentio; secundo exequitur propositum, ibi: Zorum
autem unum quidem * etc. Dicit autem primo, quod
cum dictum sit supra * quod primum fnovens est
immobile, nunc dicendum est quod primum mo-
vens est indivisibile et nullam habens magnitudi-
nem, sicut omnino incorporeum. Sed antequam
hoc ostendamus, oportet praedeterminare quae-
dam quae exiguntur ad huius * probationem.

2. Deinde cum dicit: ZZorum autem unum qui-
dem etc., exequitur propositum. Et primo prae-
mittit quaedam quae sunt necessaria ad princi-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

aequaliter sequitur, secundum rationem praemissam, tam si vir-
tus infinita sit in corpore, quam si sit extra corpus; ergo ex
eo quod sit impossibile moveri in non tempore, non debet
concludi quod nulla virtus infinita sit in magnitudine, sed sim-
pliciter quod nulla virtus movens sit infinita. c) Secundum
excessum in velocitate motus, non. est concludendum quod vir-
tus infinita non potest esse in magnitudine; sed quod virtus
quae movet tempore infinito, propter sui infinitatem moveat
etiam in non tempore. — d) Praeterea ipsa conclusio videtur esse
falsa. Nam si nullius corporis potentia esset infinita, mw
corpus posset in infinitum durare; quod patet esse falsum.

8. Ad primam dubitationem. Demonstratio posita non est οἰῶν.
siva, sed est demonstratio ad impossibile, in qua quia ex ali-
quo dato sequitur impossibile, concluditur primum datum esse
impossibile. Manifestatur responsio. - 9. Quoad secundam dubita-
tionem, excluditur primo una Averrois responsio, utpote quae sit
et contra intentionem Aristotelis, et contra veritatem. — Excludi-
tur pariter altera eiusdem Commentatoris responsio, utpote in-
sufficiens.—- 10. Deinde solvitur dubitatio manifestando differen-
tiam quae est inter agens materiale et agens per intellectum.
Huius enim actio non proportionatur suae naturae, sed formae
per intellectum apprehensae: unde non operatur quantum po-
test, sed secundum quod convenit fini intento et naturae subiecti.
Ex eo ergo quod sit virtus infinita extra omnem magnitudinem
existens, non sequitur quod motus ab ea procedens sit veloci-
tatis infinitae, seu sit in non tempore. - Confirmatur solutio.
-π 11. Hinc solvitur tertia dubitatio: moveri enim tempore infinito
non repugnat rationi magnitudinis, sed eius rationi contrariatur
moveri velocitate infinita. — 12. Quartam dubitationem solvit Ale-
xander, dicens quod corpus caeleste, sicut perpetuitatem motus,
ita perpetuitatem in esse non habet ex infinitate propriae virtutis,
sed ex motore separato, cuius est virtus infinita. - Animadver-
sio Commentatoris in hanc responsionem, et alia eius solutio. -
13. Quae tamen et veritati multipliciter repugnat, et repugnat
etiam intentioni Aristotelis. — 14. Nec convenienter Averroes im-
pugnat solutionem Alexandri, quasi iste posuerit quod corpus
caeleste de se esset corruptibile, et acquireret ab alio esse sem-
per (quod nunc discutere non pertinet ad propositum); sed
posuit quod, cum corpus caeleste non sit suum esse, sed habeat
esse ab alio, consequenter etiam esse perpetuum ab alio habet. —
15. Quomodo in corpore caelesti diversimode se habet poten-
tia ad esse perpetuo et ad moveri perpetuo; ex qua differentia
intelligitur quod si per impossibile corpus caeleste non haberet
esse ab alio, adhuc non posset ex perpetuitate ipsius concludi
quod in eo sit virtus infinita. — 16. /n magnitudine infinita
non potest esse potentia finita. — 17. Excluditur quoddam per
quod alicui videri posset contrarium. — 18. Probatur thesis. a)
Virtus existens in magnitudine infinita debet excedere virtutem
cuiuslibet magnitudinis finitae; sed non excedit si et ipsa sit fi-
nita; ergo etc. Declaratur minór: virtus finita magnitudinis in-
finitae oportet quod moveat tempore finito: accipiatur ergo alia
magnitudo finita alterius generis, cuius virtus se habeat ad vir-
tutem finitam magnitudinis infinitae ut unum ad centum; si
prima movet D spatio unius horae, secunda ad movendum D
insumet 100 horas. Sed magnitudo finita potest centuplicari et
etiam. ulterius augeri; ergo eius virtus movebit in minori tem-
pore quam virtus existens in magnitudine infinita; ergo in quanti-
tate infinita erit minor virtus quam in quantitate finita.- 19. δ) Idem:
probatur alia ratione, quae non differt a prima, nisi quia con-
cludit assumendo potentiam finitam existentem in magnitudine
eiusdem generis cum magnitudine infinita. — Epilogus et conclusio.

palis propositi ostensionem ; secundo ostendit
principale propositum, ibi: Determinatis autem -
his * εἴς. Circa primum tria facit: primo ostendit
quod ad motum infinitum requiritur potentia in-
finita; secundo quod potentia infinita non potest
esse in magnitudine finita, ibi: Quod autem omni-
no in finita magnitudine* etc.; tertio quod primum
motorem oportet esse unum, qui moveat motum
continuum et sempiternum, ibi: De his autem
quae feruntur * etc.

Dicit ergo primo, quod inter ea quae praede-
terminanda sunt ante principale propositum, unum
est quod impossibile est aliquod finitum secundum
potentiam, movere per tempus infinitum, Quod
sic ostendit. Tria sunt in quolibet motu: quorum

1e
T

dn SM ELI

— * id quod om.r,

dd Pd. rodb.

᾿ς *vero codd. exc.

—— EFGM, et Ἢ qui
om.

. "sil codd. exc. x.

IBI * Lect. vit, n. 7.

* addatur P, lac.
᾿ς 4b; cf. text.

E Lect. x, n. 9.

.* motus om. PE
Gab.

ἀτοροταρκανι.

* totum add. ΡῈ
sab.

ebatur PpE
b, moveba-
B.

CAP. X, LECT. XXI

unum est id quod * movetur, aliud est ipsum
movens, tertium autem * est tempus in quo fit
motus. Oportet autem quod aut omnia ista sint
infinita, aut omnia sint finita, aut quod quaedam
sint finita et quaedam infinita ^, vel duo tantum vel
unum. Ponatur ergo primo quod A sit movens,
et B sit mobile, et tempus infinitum sit C. Et po-
natur quod aliqua pars ipsius A, quae est D,
moveat aliquam partem B, quae est * E. His ergo
positionibus factis, concludi potest quod D movet
E in tempore non aequali ipsi C, in quo A mo-
vebat B, sed in tempore minori. Probatum est enim
in sexto ? * quod totum mobile in maiori tempore
pertransit aliquod signum, quam pars eius. Cum
ergo tempus quod est C sit infinitum, relinquitur
quod tempus in quo D movet E, non erit infi-
nitum, sed finitum. Et sit illud tempus Z ; ut sicut
A movet B in tempore C infinito, ita D moveat E
in tempore Z finito. Cum autem D sit pars ipsius
A, 81 subtrahendo ab A addam * ipsi D, totaliter
ipsum A auferetur vel consumetur, cum sit fini-
tum: omne enim finitum consumitur per subtra-
ctionem, si eadem quantitas semper sumatur, ut in
tertio * dictum est.. Et similiter consumetur ipsum
B, si continue subtrahatur aliquid ab ipso et ap-
ponatur ipsi E; quia B etiam ponebatur esse fi-
nitum. Sed quantumcumque auferam ? a tempore
quod est C, etiam secundum eandem quantita-
tem auferendo, non consumetur totum C; quia
ponitur esse infinitum. - Ex hoc concludit. quod
totum A movet totum B in tempore aliquo fi-
nito, quod est pars ipsius C. Quod quidem sic
sequitur ex praemissis, quia secundum proportio-
nem qua additur ad mobile et ad motorem, ad-

ditur etiam ad tempus motus *. Cum ergo sub-

trahendo a toto mobili et motore, et addendo ad
partes ipsorum, consumatur quandoque totum
mobile et totum movens, ita quod totum quod
erat in toto addetur parti; sequetur quod propor-
tionaliter * addendo ad tempus, resultabit tempus
finitum, in quo totum movens movebit totum
mobile. Et sic oportet quod si * movens est
finitum et mobile finitum, quod tempus sit fini-
tum. Sic ergo non est possibile quod a finito mo-
vente moveatur aliquid motu infinito, scilicet se-
cundum tempus infinitum. Et sic patet quod primo
proponebatur *, quod non contingit quod finitum
movens moveat in tempore infinito.

3. Movet autem Avicenna dubitationem circa
hanc Aristotelis demonstrationem. Videtur enim
non esse universalis: est enim aliquod finitum
movens et mobile, a quo non potest aliquid
subtrahi vel auferri, sicut est corpus caeleste ;
quod tamen in hac demonstratione non excipi-
tur ^. Unde videtur quod vel demonstratio sit
particularis, vel procedat ex falsa suppositione. --

445

Huic autem obiectioni respondet Averroes in
Commento, quod quamvis a caelo nihil posset
subtrahi, haec tamen conditionalis est vera: si
a caelo aliqua pars auferatur *, pars illa movebit
aut movebitur in minori tempore quam totum.
Nihil enim prohibet conditionalem esse veram,
cuius antecedens 'est impossibile; sicut patet. in
hac conditionali: si homo volat, habet alas. Quid-
quid autem tollit veritatem conditionalis verae,
est falsum, licet antecedens conditionalis sit fal-
sum. Veritas autem praedictae conditionalis non
potest stare cum hoc quod finitum moveat tem-
pore infinito, ut patet per deductionem Aristote-
lis. Sic igitur ex veritate praemissae conditionalis,
concludit Aristoteles impossibile esse quod fini-
tum moveat tempore infinito.

Potest autem brevius dici, quod Aristoteles
quando in demonstrationibus suis utitur ablatione
vel subtractione, non semper per ablationem * in-
telligenda est solutio continuitatis, quam impossi-
bile est esse in corpore caelesti; sed ablatio intel-
ligi potest secundum quamcumque designationem.
Sicut in ligno continuo manente possum desi-
gnare vel tactu vel cogitatione aliquod punctum,
quasi dividens totum; et per hunc modum auferre
aliquam partem a toto, et dicere quod minor al-
bedo est in parte quam in toto. Et per hunc etiam
modum potest dici quod minor * virtus est ad
movendum in parte corporis caelestis per d :signa-
tionem ablata *, quam in toto.

4. Alia * autem dubitatio est difficilior. Non
enim videtur esse contra rationem moventis fi-
niti, quod moveat tempore infinito: quia si illud
finitum sit incorruptibile vel * impassibile secun-
dum suam naturam, et non recedens a sua natu-
ra, semper eodem modo se habet ad movendum;
quia idem * eodem modo se habens, semper facit
idem. Unde non est magis ratio quare non pos-
sit * movere post, quam ante. Et hoc sensibiliter
apparet: videmus enim quod sol potest in infinito
tempore movere corpora inferiora.

Ad huius autem dubitationis solutionem, in-

* aufertur AnBCI
KLMOQTVXYZ.

* alterationem ^
BIKMSTVXYPCLQ ,

' albationem n.

* minor om.AE

IKLMNSTVXd.

*

minor add. La.

* Numm. 4, 5
om. Q.

* et codd. exc.
EG.

* semper. add.
Pab.

* potest vzb,
posset μα.

vestigandus est processus demonstrationis indu- '

ctae. Certum enim debet esse, quod sic intelli-
genda est conclusio, quemadmodum * sequitur ex
praemissis. Considerandum est igitur quod tem-
pus motus potest accipi dupliciter, praecipue in
motu locali: uno modo secundum partes mobi-
lis; alio modo secundum partes magnitudinis su-
pra quam transit motus. Manifestum est enim
quod prius una pars mobilis pertransit aliquod
signum magnitudinis, quam totum mobile: simi-
liter etiam totum mobile prius pertransit unam
partem magnitudinis, quam totam. Apparet autem
manifeste ex processu Aristotelis, quod hic loqui-
tur de tempore motus, secundum quod tempus

«) quaedam sint finita et quaedam infinita. — Pro et quaedam, aut
H, vel cet. exc. Q et E qui habet lac. — Pro et B sit mobile, et tempus
infinitum sit C cod. R. legit: et C sit tempus infinitum in quo A movet
B; editiones: B quod movetur, tempus vero in quo fit motus sit C; G ut
editiones, sed infinitum margine additur, et pro fit legit sit; EFNpH
lac. Lectio ex codicibus adoptata melior est, vel ideo quia exprimit in-
finitatem temporis C; cf. sequentia.

B) Sed quantumcumque auferam. — et quantumcumque auferatur
PEab; pro sed, aut DH; auferatur etiam FG, auferem L. — Post li-
neam pro consumetur , consumitur habent PEGab; pro quia ponitur,
quod ponitur codices ABCIKMTVXY, secundum quod ponitur codices
LS, componitur codex Q.

Y) non excipitur. - PBLSsGH et a b; non accipitur AIRKMQTVXY,
accipitur CDEFNORZpGH.

* quo modo act
KLMSTVXYDO.

* Accipit.
gnitudinis
4 b.

.. πιᾶ-
om.

* accipiamus
codd. et a b.

e

* potentia om.
codd. exc. EG.

* in om. ACIKL
MNRTVXY.

* sit om. codd.

* Lect. 1 sqq.
** esse om. ACIK
LMOSTVXY.

* Lect. vri, ΙΧ.
** Cap.v sqq. -

S.Th.lect.1x sqq.

* Lect. 1X, n. 13.

* Lect. v1, m. 11.

* Num. praec.
* magnitudinis x
οταῦ; cf. infra.

446
motus accipitur secundum partes mobilis; et non
secundum quod accipitur secundum partes ma-
gnitudinis. Accipit * enim in sua. demonstratione ,
quod pars moventis moveat partem mobilis in
minori tempore quam totum moveat totum: quod
non esset verum si acciperemus * tempus motus
secundum partes magnitudinis quae motu per-
transitur. Eadem enim est proportio partis mo-
toris ad partes mobilis, quae est proportio totius
motoris ad totum mobile. Unde aequali velocitate
semper ὃ pars movebit partem, qua totum movet
totum: et sic in aequali tempore pertransibit pars
mobilis aliquam magnitudinem, mota a parte mo-
toris, et totum mobile motum a toto motore. Vel
forte in minori tempore movebitur totum quam
pars: quia potentia unita maior est quam poten-
tia * divisa, et quanto maior est potentia moven-
tis, velocior est motus, et tempus minus. Oportet
ergo quod hoc intelligatur secundum quod acci-
pitur tempus motus secundum partes mobilis:
quia una pars mobilis in * minori tempore per-
transit aliquod signum, quam totum mobile. Et
secundum hoc est impossibile quod tempore infi-
nito moveatur, nisi sit * mobile infinitum. Impos-
sibile est autem quod mobile infinitum moveatur
a motore finito: quia semper virtus motoris est
maior quam virtus mobilis. Unde necesse est
quod mobile infinitum moveatur a motore infi-
nito. Et sic, sicut impossibile sequitur ex hoc quod
ponitur quod motor finitus moveat mobile fini-
tum, motu qui sit infinitus secundum partes. mo-
bilis; ita, remoto hoc inconvenienti, oportet ul-
terius hoc concludere, quod motus infinitus sit
mobilis infiniti a motore infinito.

5. Sed contra hoc potest aliquis obiicere, quod
Aristoteles supra * non probavit motum esse ** in-
finitum secundum partes mobilis, sicut motus cor-
poris infiniti dicitur infinitus: quia totum univer-
sum corporeum finitum est, ut probatum est in
tertio huius *, et probabitur in I de Caelo **. Unde
non videtur esse demonstratio Aristotelis sic veri-
ficata ad propositum concludendum, ut scilicet
primus motor qui movet motum infinitum, sit
infinitus. - Sed dicendum quod id quod est prima
causa motus infiniti, oportet quod sit per se causa
infinitatis motus: quia semper causa quae est per
se, est prior ea quae est per aliud, ut supra * di-
ctum est. Virtus autem causae per se determinatur
ad effectum per se, et non ad effectum per acci-
dens: sic enim: supra in secundo * docuit Aristo-
teles comparare causas effectibus. Cum autem
contingat motum esse infinitum dupliciter, sicut
dictum est *, scilicet secundum partes mobilis, et
secundum partes longitudinis *supra quam transit

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

motus; per se infinitum est in motu ex partibus
mobilis, per accidens autem secundum partes lon-
gitudinis: quia quantitas motus quae attenditur se-
cundum partes mobilis, competit ei secundum pro-
prium subiectum, et ita inest * ei per se, quantitas '
autem motus quae accipitur secundum partes
longitudinis, accipitur secundum * reiterationem
motus ipsius mobilis, prout scilicet mobile totum,
quod complevit motum suum super * unam par-
tem longitudinis, iterato pertransit aliam. lllud
ergo quod est prima causa infinitatis motus, ha-
bet virtutem super infinitatem motus quae est
per se, ut scilicet possit movere mobile infini- -
tum si contingat: et ideo necesse est quod sit
infinitum. Et quamvis primum mobile sit fini-
tum, tamen habet quandam similitudinem cum
infinito, ut dictum est in tertio *. Ad hoc autem *
quod aliquid sit causa motus infiniti per reitera-
tionem motus (quod * est per accidens), non opor- :
tet quod habeat virtutem infinitam, sed sufficit
si habet virtutem immobilem finitam: quia sem-
per manente eadem virtute; poterit reiterare eun-
dem effectum; sicut sol habet virtutem finitam,
et tamen posset movere inferiora elementa tem-
pore infinito, si motus esset sempiternus, secun-
dum positionem Aristotelis. Non enim est prima
causa infinitatis motus, sed * quasi ab alio mota
ad movendum tempore infinito, secundum "-
sitionem praedictam.

6. Deinde cum dicit: Quod autem | omnino in
finita etc., ostendit quod necesse est virtutem
quae est in magnitudine, proportionari magnitu-
dini in qua est. Et primo ostendit quod *in magni-

- tudine finita non potest esse potentia infinita, quod

principalius intendit; secundo quod nec in ma-
gnitudine infinita potest esse potentia finita, ibi :
Nullum igitur finitum * etc. Quod autem in magni-
tudine finita non contingat esse potentiam infi-
nitam, probat, duas suppositiones praemittendo.
Quarum prima est, quod maior potentia aequa-
lem effectum perficit in minore tempore quam
minor: sicut maior potentia calefactiva ad aequa-
lem caliditatem perducit id in quo agit, in * minori
tempore; et simile est de .potentia dulcorantis
vel proiicientis, vel cuiuscumque moventis. Et ex
hac suppositione concludit, quod cum potentia
infinita sit maior quam potentia finita, necesse *
est quod si sit aliqua magnitudo finita - habens
potentiam infinitam, quod a tali agente sive unum.
patiens sive plura patiantur in eodem tempore
maiorem mutationem *, quam ab alio habente po-
tentiam finitam: vel. e converso quod aequalem
mutationem patiens, ab eo patiatur in minori tem-
pore. Utrumque enim potest intelligi in eo * quod

8) semper. ^ Hoc verbum om. codd. et a. — Lin. seq. pro pertran-
sibit, pertransierit E, pertransiet cet. - Pro mota a parte, motam a
parte ed. a et codd. exc. BDENORSsH; patet legendum esse mofa, et
referendum ad pars mobilis. — Pro et totum mobile motum, quo et
totum mobile movetur L, et totum mobile movet AIMSTVXYa, et to-
tum mobile movetur BCKO: quo et habet etiam sC.

t) quae accipitur... accipitur secundum. — Pro quae, qui BCDFH ,
non PMTVXYab, om. AIpK; pro altero accipitur, sed Pab. Legimus
cum EGLNORSZ«K, quia talem lectionem exigit ipsa argumentatio, quae

est haec: quantitas motus accepta secundum partes mobilis, competit
motui secundum proprium subiectum, et ideo per se; quantitas vero
motus accepta secundum partes longitudinis convenit motui secundum
reiterationem motus ipsius mobilis; et ideo non per se sed per accidens.
Ergo per se infinitum in motu attenditur secundum partes ipsius mobilis.

t) patiantur in eodem tempore maiorem mutationem. — patiantur
corrumpunt AIKSVYpMQ in perficiantur, ed. a in partiatur; in eodem
tempore om. D; pro mutationem, immutationem codd. exc. DEG, item-
que post lineam.

n

.* quod codd. exc.

-* quia rcwab,
po P.-Cum om.

Tasa. v, n. 8.

- * fiet codd. exc.
| BDN et a.

.* Similiter exor.

-* (om. sif) ma-
lam codd. exc

t Jinita Ax.wsTV
:

* conclusit ABIK
-LMQSTXY.

BIKNOV.

t

B

| et Venet. 1504; posteriores editiones:

CAP. X, LECT. XXI

dicit et plus quam ab alio. - Secunda suppositio
est, quod * cum. omne quod movetur moveatur
in tempore, ut in sexto * probatum est, non potest
esse quod patiens immutetur ab agente infinitae
potentiae in non μείνης αρρϑν Immutatur ergo in
tempore.

Ex hoc sic procedit. sit tempus in quo virtus
infinita movet calefaciendo vel impellendo, A ;
tempus autem in quo aliqua virtus finita movet,
sit AB, quod est maius quam A. Qualibet autem *
potentia finita potest accipi alia maior. Si ergo
accipiamus aliam ' maiorem potentiam finitam

quam primam, quae movebat in tempore AB,

sequetur quod haec secunda potentia movebit in
tempore minori; et iterum tertia potentia finita
maior in tempore adhuc minori. Et sic semper

accipiendo finitam potentiam 5, veniam aliquando

ad hoc quod aliqua potentia finita moveat in
tempore A: cum enim semper fiat * additio ad
potentiam finitam, excedetur omnis. determinata
proportio. Simul * autem additur ad potentiam mo-
tivam et subtrahitur a tempore motus; quia maior
potentia in minori tempore movere potest. Sic
ergo sequetur quod finita potentia perficiat mo-
tum in aequali tempore cum potentia infinita,
quae ponebatur movere in A. Hoc autem est
impossibile: ergo nulla magnitudo finita habet
potentiam infinitam.

7. Dubitatur autem circa hanc rationem mul-
tipliciter. Primo namque videtur quod haec ratio
nullo modo concludat. Quod enim per se con-
venit alicui, per nullam potentiam potest ab eo
removeri, quantumcumque sit magna *: non enim
est ex defectu potentiae, vel infinitati potentiae
repugnat, si dicatur fieri non posse quod homo
non * sit animal. Esse autem ** in tempore per se

- convenit motui: ponitur enim motus in definitione

temporis, ut supra in quarto * habitum est. Ergo si
ponatur etiam potentia infinita * movens, non se-
quitur quod motus sit in non tempore, ut Aristote-
les hic concludit *. — Item si consideretur processus
Philosophi, ex hoc concludit quod motus. sit in
non tempore, quia * potentia movens est infinita;
sed potentia infinita movens potest etiam non esse
in corpore'; ergo eadem ratione sequitur quod

talis potentia, si sit infinita, movebit in non tem- |

pore. Non ergo per hoc quod est impossibile mo-
veri in non tempore, potest concludi quod nulla

' virtus infinita est in magnitudine, sed quod simpli-

447

citer nulla virtus movens * sit infinita. - Item, ad
magnitudinem potentiae duo pertinere videntur,
scilicet velocitas motus et diuturnitas ipsius *;
et secundum excessum potentiae videmus fieri
excessum in utroque dictorum. Sed secundum
excessum potentiae infinitae, supra * ostendit quod
motus perpetuus est ab aliqua potentia infinita ,
non autem quod aliqua potentia infinita non sit
in magnitudine. Ergo *
excessum in velocitate non debet concludere quod
nulla virtus infinita sit in magnitudine, sed quod
virtus quae movet tempore infinito, propter sui
infinitatem moveat etiam in non tempore. - Item *
videtur conclusio esse falsa. Quanto enim est
maior virtus alicuius corporis, tanto diutius po-

test conservari in esse: si ergo nullius corporis.
potentia esset infinita, nullum corpus posset in

infinitum durare. Quod patet esse falsum tam
secundum opinionem ipsius, quam * secundum
sententiam fidei christianae, quae ponit substan-
tiam mundi in infinitum * duraturam. - Posset ἡ
etiam moveri sibiecem de divisione et additione
quibus utitur, quae * non cosTppOnt rerum na-
turae; sed quia de hoc superius ? satis dictum est *,
praetermittatur ad praesens.

8. His ergo dubitationibus per ordinem ' re-
spondentes, dicendum est ad primam *, quod Phi-
losophus non intendit hic facere demonstrationem
ostensivam, sed demonstrationem ad impossibile
ducentem *; in qua, quia ex aliquo dato aliquid se-
quitur quod est impossibile, concluditur primum
datum impossibile esse. Non autem est verum
quod primum datum simul cum conclusione esse
sit possibile; sicut si daretur quod esset aliqua
potentia quae posset removere genus a specie,
sequeretur quod illa potentia posset facere quod
homo non esset animal: sed quia hoc est impos-
sibile, impossibile est et primum ^; non autem ex
hoc potest concludi esse possibile, quod sit aliqua
potentia quae faciat hominem non esse animal.
Ita ex hoc quod est aliquam potentiam infinitam
esse in magnitudine, ex necessitate sequitur mo-
tum esse in non tempore: sed quia hoc est im-
possibile, impossibile est infinitam potentiam esse
in magnitudine; nec potest ex hoc concludi esse
possibile quod potentia infinita moveat in non
tempore.

9. Ad secundam autem dubitationem respondet
Averroes in commento huius loci, dicens quod

ἢ) Qualibet autem potentia. — Quaelibet autem potentia PAEGIKN
RSVYsOQ, a et Venet. 1545; legimus cum codicibus BCDFHLMTX
ZpOQ, editione b et Venet. 1504, 1551, 1552. — Post duas lineas, loco
quam primam, codices excepto D quam prima habent.

0) Et sic semper accipiendo finitam potentiam. — Ita codd., edd. a b
et sic semper accipiendo finita
maior, in tempore adhuc minori, et sic semper accipiendo finitam po-
tentiam.

Ὁ) non esse in corpore. — non esse in tempore EFQRT, ras. GH ,
D lac.; legendum est corpore, nam hoc in modo obiicitur contra ra-
tionem positam num. praec.: sicut magnitudo finita (corpus) moveret
in non tempore si esset infinitae virtutis, ita virtus incorporalis infinita
moveret in. non tempore; movere autem in non tempore est impossi-
bile, ergo, si ratio praemissa concludit, dicendum est quod nulla virtus
movens, nec corporalis nec incorporalis, potest esse infinita. — Non
ergo.. in non tempore om, codd. exc. BEFGHNZsCKOS; pro Non
ergo, Non solum ergo P et Venet. 1545. Haec lectio habet et ipsa bo-
num sensum: nam potest dici quod in sententia obiicientis idcirco ratio

praemissa non concludit, quia nimis probat. Non solum enim probat quod
in magnitudine finita non potest esse virtus infinita, sed simpliciter pro-
bat quod nulla virtus movens potest esse infinita. Attamen lectio ado-
ptata videtur magis conformis contextui: nam et ex eo quod in principio
numeri dicitur, nempe, videtur quod -haec ratio nullo modo concludat,
et ex modo quo hic enunciatur conclusio, scilicet sed quod simpliciter
etc., videtur obiectio ordinata ad probandum quod simpliciter ex prae-
missis Aristotelis non potest concludi illud quod ipse inde deducit.

x) et diuturnitas ipsius. — et diuturnitas temporis editiones; sed
lectio ipsius, nempe motus, est praeferenda: nam et paulo infra in hac
ipsa obiectione dicitur quod motus perpetuus est etc.

X) quia de hoc superius. — quia de his superius RZSsH, quia supe-
rius PBEFGINXpH et ab, quia de superius ASTVpCO, quia (spa-
tium alb.) Y, quia de natura ipsius pK, quia de veritate ipsius ('satis
supra dictum sit) sK; legimus cum. DLMsC.

p) sed quia... est et primum. — sed quia hoc est primum EpG et a;
pro et primum, primum cet. — Pro aliqua potentia, aliqua pars ΑἸΜ
QSTVXYpCKO.

similiter et hic, secandum.

* movens om. A
CDIKLMQSVXYpO.

*

* Num. 2.

* et add. ABCIKL
MQsTVXYpO.

* Item et cet. hu-
ius num. om. Q.

*etiam add.codd.
exc. DEFGHI.

perpetuum co-
dices exc. ra.

* quod EroNnab.

λ
* Num. 3.

* primum ed. a
et codd. exc. r.

* deducentem ΑΒ
DIKLMQTYVY.

* conveniunt Ww.
** Lect. τι, n. 2.
v

* est om. codd.
exc. EG.

* Num. 2.

*Lect. XxilI, n. 9.

* et om. Pab.

* alia add. pb

* sequitur PAab.

* moveri Pab.

* aliter om. ADI
KLMOQRSTVYd.

* Num. 2. - con-
cludit rcr.

* item DEGHLNXZ.

448

ratio Aristotelis hic procedit de potentia, ratione
suae infinitatis. Finitum autem et infinitum conve-
nit * quantitati, ut supra in primo ** habitum est *:
unde potentiae quae non est in magnitudine, non
proprie competit quod sit finita vel infinita. - Sed
haec responsio est et contra intentionem Aristo-
telis, et contra veritatem. Contra intentionem qui-
dem Aristotelis est *, quia Aristoteles in prae-
cedenti demonstratione * probavit quod potentia
movens tempore infinito sit infinita: et ex hoc
infra * concludit quod potentia movens caelum
non est potentia in magnitudine. Est etiam contra
veritatem: quia cum omnis potentia activa sit
secundum aliquam formam, eo modo convenit
magnitudo potentiae, et per consequens finitum et
infinitum, sicut convenit formae. Formae autem
convenit magnitudo et * per se, et per accidens:
per se quidem, secundum perfectionem ipsius for-
mae, sicut dicitur magna albedo etiam parvae ni-
vis, secundum perfectionem propriae rationis; per
accidens autem secundum quod aliqua * forma
habet extensionem in subiecto, sicut dicitur ma-
gna albedo propter magnitudinem superficiei.
Haec autem secunda magnitudo non potest com-
petere potentiae quae non est in magnitudine:
sed prima magnitudo maxime ei competit, quia
potentiae immateriales, quanto sunt minus con-
tractae per applicationem ad materiam, tanto sunt
perfectiores et universaliores. Velocitas autem
motus non consequitur * magnitudinem virtutis
quae est per accidens, per extensionem àd magni-
tudinem subiecti, sed magis eam quae est per se,
secundum propriam perfectionem: quia quanto
aliquod ens actu est perfectius, tanto est vehe-
mentius activum. Unde non potest dici quod po-
tentia quae non est in magnitudine, quia non
est infinita infinitate magnitudinis quae est ex
magnitudine subiecti, propter hoc non causet aug-
mentum velocitatis in infinitum, quod est mo-
vere * in non tempore.

Unde et idem Commentator hanc dubitationem
aliter * solvit in XI Metaphys., ubi dicit quod
corpus caeleste movetur a duplici motore, sci-
licet ἃ motorec oniuncto, qui est anima caeli,
et a motore separato, qui non movetur neque
per se neque per accidens. Et quia ille mo-
tor separatus est infinitae virtutis, motus caeli
acquirit ab eo perpetuam durationem: quia vero
motor coniunctus est finitae virtutis, ideo motus
caeli acquirit ab eo velocitatem determinatam. --
Sed nec ista responsio sufficiens est. Cum enim
utrumque videatur consequi potentiam infinitam,
scilicet quod moveat tempore infinito, ut praece-
dens * demonstratio conclusit, et quod moveat in
non tempore, ut videtur concludere haec demon-
stratio: iterum * restat dubitatio quare anima caeli,

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

quae movet in virtute motoris separati infiniti ;
magis ab eo sortiatur ut possit movere tempore
infinito, quam ut moveat velocitate infinita, idest
in * non tempore.

10. Ad hanc igitur dubitationem * dicendum
est, quod omnis potentia quae non est in magni-
tudine, movet per intellectum: sic enim Philo-
sophus probat caelum moveri a suo * motore, in
XI Metaphys. * Nulla autem potentia quae est in

magnitudine, movet quasi intelligens: probatum ΧΗ, ect

est enim in III de Anzma *, quod intellectus non
est virtus alicuius corporis. Háec autem est diffe-

rentia inter agens per intellectum et agens ma-

teriale, quia actio agentis materialis * proportiona-

.tur naturae agentis; tanta enim procedit calefactio
quantus est calor: sed actio agentis per intelle-.

ctum, non proportionatur naturae ipsius, sed for-
mae apprehensae; non enim aedificator tantum
aedificat quantum potest, sed quantum exigit ra-
tio formae conceptae. Sic igitur si aliqua esset
virtus infinita in magnitudine, sequeretur quod
motus ab ipsa procedens esset secundum pro-
portionem eius: et ita procedit demonstratio prae-
sens. Si autem sit virtus infinita non in magni-
tudine, motus àb ipsa non procedit secundum
proportionem "virtutis, sed secundum rationem
formae apprehensae, idest secundum quod con-
venit fini et naturae subiecti.

Est etiam aliud * attendendum, quod sicut pro-

batum est in sexto * huius, nihil movetur nisi

magnitudinem habens: unde velocitas motus est
effectus receptus a movente in aliquo habente
magnitudinem. Manifestum est autem, quod nihil
habens magnitudinem potest recipere effectum
aequalem proportionaliter potentiae quae non est
in magnitudine; quia omnis natura corporea com-
paratur ad naturam incorpoream sicut quoddam
particulare ad absolutum et universale. Unde non
potest concludi, si virtus infinita non sit in magni-
tudine, quod ex ea consequatur in aliquo corpore
infinita velocitas, quae est effectus proportionatus
tali potentiae, ut dictum est. Sed nihil prohibet in
aliqua magnitudine recipi effectum virtutis quae
est in magnitudine, quia causa proportionatur ef-
fectui ^. Unde si poneretur quod aliqua virtus in-
finita esset in magnitudine, sequeretur quod effe-
ctus correspondens esset in magnitudine, scilicet
velocitas infinita. Et hoc est impossibile: ergo et
primum.

11. Ex his autem patet solutio tertiae dubitatio-
nis. Nam moveri tempore infinito non repugnat ra-
tioni magnitudinis oce: convenit enim magnitu-
dini circulari, ut supra * ostensum est. Sed moveri
velocitate infinita, idest in non tempore, contra-
riatur rationi magnitudinis, ut in sexto * probatum
est 7, Unde a primo movente infinitae virtutis, se-

v) supra in primo habitum est. — in primo om. PEGab. — Pro po-
tentiae, quod om, EGa, potentia Venet. 1545 errore typographico, quem
tamen posteriores editione& retinuerunt.

E) Est etiam aliud. — Est autem aliud AISY, Est etiam illud B,
Est etiam C. — Pro huius, Metaph. FNRpC ; cet. om, — Paulo infra
pro effectum aequalem proportionaliter, aequalem effectum proportio-
natum Pab; proportionatum habet etiam L, proportionabiliter DEGH.

o) proportionatur effectui. — P et Venet, 1545; prior est effectu
Mab et Venet. 1504, potentior est effectu EG, portór est effectum Q ,
proportór est effectum R, potior est effectu (effectum) cet.

z) Sed moveri... probatum est. — Hoc om. editiones, quo facto so-
lutio dubitationis est incompleta ut patet, Restituimus omissa ex omni-
bus codd. — Statim secundum Aristotelem om. editiones, contra omnes
codices.

* in om. AIRT.

* solvendam add. E
BEFGHNRZ.

* Lect. v; n. το.

m b. -
Nümm. 12-15 om.

9.

" et add. AmDIK
-LMOSTXYZSV.

edi

lect. m.

Ju
.* ex om. Pab.

^ "on om. DEPG
HNRZSO.

CAPAX EEGCE. XXI

cundum Aristotelem, causatur motus diuturnitatis
infinitae; non autem motus velocitatis infinitae.

12. Ad quartam * vero dubitationem, solvit Ale-
xander, ut Averroes dicit hic in Commento, quod
corpus caeleste acquirit aeternitatem a motore
separato, quod est infinitae virtutis, sicut et per-
petuitatem motus. Unde sicut non est ex infini-
tate caelestis. corporis quod in perpetuum mo-
veatur ^, ita non est ex infinitate corporis caelestis
quod in perpetuum duret; sed utrumque est ex
infinitate motoris separati.

Hanc autem responsionem Averroes improbare
nititur et hic in Commento *, et in XI Metaphys. ,
dicens quod impossibile est quod aliquid acquirat
perpetuitatem essendi ab alio; quia sequeretur quod
id quod in se est corruptibile, fieret aeternum. Sed
perpetuitatem motus potest aliquid acquirere ab
altero: eo quod motus est actus mobilis a movente.
Dicit ergo quod in corpore caelesti, quantum est
de se, non est aliqua * potentia ad non esse, quia
eius substantiae non est aliquid contrarium: sed
in ipso est aliqua potentia ad quietem, quia motui
eius contrariatur quies. Et inde est quod non
indiget acquirere perpetuitatem essendi ab alio:
sed perpetuitatem motus ab alio acquirere indi-
get. Quod autem in corpore caelesti non sit ali-
qua potentia ad non esse, ex hoc contingere dicit,
quod corpus caeleste dicit non esse compositum
ex materia et forma quasi ex potentia et actu;
sed dicit ipsum esse materiam actu existentem,
et formam eius dicit animam ipsius; ita tamen
quod non constituatur in esse per formam, sed
solum in moveri. Et sic dicit in eo esse, non po-
tentiam ad esse, sed solum ad ubi; sicut * Philo-
sophus dicit in XI Metaphys. *

13. Sed haec solutio et veritati repugnat, et. in-
tentioni Aristotelis. Veritati quidem repugnat mul-
tipliciter: et primo quia dicit quod corpus caeleste
non componitur ex materia et forma: hoc enim
est omnino impossibile. Manifestum est enim cor-
pus caeleste esse aliquid actu; alioquin non move-
retur: quod enim est in potentia tantum, non est
subiectum motus, ut in sexto * habitum est. Opor-
tet autem omne quod est actu, vel esse formam
subsistentem, sicut substantiae separatae; vel ha-
bere formam in alio, quod quidem se habet ad
formam sicut materia, et sicut potentia ad actum.
Non autem potest dici quod corpus caeleste sit
forma subsistens: quia sic esset intellectum in actu,
non cadens sub sensu neque sub quantitate. Re-
linquitur ergo quod est compositum ex materia et
forma, et ex * potentia et actu; εἴ sic est in ipso
quodammodo potentia ad non * esse. - Sed dato
quod corpus caeleste non sit Heel eeetun ex ma-

449
teria et forma, adhuc oportet in ipso ponere aliquo
modo * potentiam essendi. Necesse est enim quod "
omnis substantia simplex subsistens, vel ipsa sit
suum esse, vel participet esse. Substantia autem
simplex quae est ipsum esse subsistens, non po-
test esse nisi una, sicut nec albedo, si esset subsi-
stens, posset esse nisi una *. Omnis ergo substan-
tia quae est post primam substantiam simplicem,
participat esse. Omne autem participans compo-
nitur ex participante et participato, et participans
est in potentia ad participatum. In omni ergo
substantia quantumcumque simplici ", post primam
substantiam simplicem, est potentia essendi. - De-
ceptus autem fuit per aequivocationem potentiae.
Nam potentia quandoque dicitur quod se habet ἢ
ad opposita. Et hoc excluditur a corpore caelesti,
et a substantiis simplicibus separatis: quia non est
in eis potentia ad non esse, secundum intentionem
Aristotelis; eo quod substantiae simplices sunt for-
mae tantum, formae autem per se convenit esse;
materia autem corporis caelestis non est in poten-
tia ad aliam formam. Sicut enim * corpus caeleste
comparatur ad suam figuram, cuius est subiectum,
ut potentia ad actum, et tamen non potest non ha-
bere talem figuram: ita materia corporis caelestis
comparatur ad talem formam ut potentia ad actum,
et tamen * non est in potentia ad privationem
huius formae, vel ad non esse. Non enim omnis
potentia. est oppositorum: alioquin possibile non
sequeretur ad necesse, sicut dicitur in II Periher-
meneias *. - Est etiam eius positio contra inten-
tionem Aristotelis, qui in I de Caelo * in quadam *
demonstratione utitur quod corpus caeleste habeat
potentiam vel. virtutem ad hoc quod sit semper.
Non potest ergo evadere inconveniens per hoc
quod dicit quod in corpore caelesti non est po-
tentia * essendi: hoc enim est manifeste falsum,
et contra intentionem Aristotelis.

14. Videamus ergo utrum convenienter impu-
gnet solutionem Alexandri, qui dicit quod corpus
caeleste acquirit aeternitatem ab alio. Esset siqui-
dem conveniens eius improbatio, si Alexander po-
suisset quod corpus caeleste de se haberet poten-
tiam ad esse et non esse, et acquireret ab alio esse
semper. Et hoc dico supposita intentione ipsius,
ut non excludamus omnipotentiam Dei, per quam
corruptibile hoc potest induere incorruptionem:
quod nunc discutere * ad propositum non perti-
net. Sed tamen Averroes, etiam sua intentione
supposita, non potest concludere contra Alexan-
drum, qui non posuit quod corpus caeleste acqui-
rat aeternitatem ab alio, quasi de se habens po-
tentiam ad esse et non esse, sed quasi non habens
a*se esse. Omne enim quod non est suum esse,

9) in perpetuum moveatur. — perpetuum moveatur DF, in perpetuo
moveatur sH, perpetuo moveatur cet. exc. EGRpHO, qui cum a lac.
habent.

c) et hic in. Commento. — et hoc in Commento DEMRSTV, in hoc
Commento Pab. — Pro ab alio, ab aliquo Pab. — Ibi Sed perpetuitatem
motus potest aliquid, EFGNpH corrumpunt sed in secundum, et pro
potest habent unde potest; sed haec lectio non habet sensum. Pro po-
test, bene potest BRZsH; pro aliquid, aliquis PIXZab.

1) sicut... posset esse nisi una. — Hoc om. AEGIZpO et a; pro
posset, non possit pB, non potest NpH, non posset cet. exc. CsO.

v) In omni ergo substantia quantumcumque simplici. — Ergo sub-

Opp. D. Tuowar T. II.

stantia quantumcumque simplex PEGab, sed G ante ergo hab. ras.
unius litterae vel duarum; Nulla ergo substantia quantumcumque sim-
plex N et ut videtur pH.

9) potentia quandoque dicitur quod se habet. — dicitur om. EG,
dicitur quod om. Pab; pro quod, quae ABDIKLMSTV ; addimus dici-
tur quod, quia correspondet superius dicto per aequivocationem poten-
tiae, et ei quod immediate sequitur, Et hoc excluditur.

y) in corpore caelesti non est. potentia. — Ita codd.; pro potentia,
potentiae ed. a, in potentia edd. b et Venet. 1504; hoc corrigunt Ve-
net. 1545 et sequentes: corpus caeleste non est in potentia. Locutio
codd. videtur magis propria. Cf. etiam num. praec. fine.

97

jnodanmado
Pab.

* ergo BFZ, lac.
R, Om. à et cet.
ἄχ, L.

* tamen om. PE
Gab.

* Did. lib. unico

ca ἫΝ n.7 "t
LIBE

s. Th" lect. Pr

* dicere p, dis-
cernere a, dis-
serere cet,

* ex pb.

* ipse pEGab.

* eius codd. exc.

EFGHNR.

* Lect. Y - Did.

lib. IV, cap. v,

* Lect. I, n. 5.

* motum codd.

* secundum se

om. Pxab; x lac.

* vel potentia
om. Pab, virtus
vel om. L.

.

* potest rab.

* Cf. num. 19.

t

450

participat esse a causa prima, quae est suum esse.
Unde et ipsemet * confitetur in libro de Substan-
lia Orbis, quod Deus est causa caeli non solum
quantum ad motum eius, sed etiam quantum ad
substantiam ipsius *: quod non est nisi quia ab
eo habet esse. Non autem habet ab eo esse nisi
perpetuum: habet ergo perpetuitatem ab alio. Et
in hoc etiam consonant dicta Aristotelis, qui di-
cit * in V Metaphys. *, et supra in principio huius
octavi *, quod quaedam sunt necessaria quae
habent causam suae necessitatis. Hoc ergo sup-
posito, plana est solutio secundum intentionem
Alexandri, quod sicut corpus caeleste habet mo-
veri ab alio, ita et esse. Unde sicut motus perpe-
tuus demonstrat infinitam virtutem motoris, non

autem ipsius mobilis; ita et perpetua eius dura-

tio demonstrat infinitam virtutem causae a qua
habet esse.

15. Non tamen omnino eodem modo se habet
potentia corporis caelestis ad esse et ad moveri
perpetuo. Non quidem secundum differentiam
quam ipse assignat, duod in corpore caelesti sit
quantum ad moveri * potentia ad opposita,
quae sunt quies et motus: sed ad opposita quae
sunt diversa ubi.- Sed differunt quantum ad aliud.
Nam motus secundum se cadit in tempore: esse
vero non cadit secundum se * in tempore, sed
solum secundum quod subiacet motui. Si ergo
sit aliquod esse quod non subiacet motui, illud
esse nullo modo cadit sub tempore. Potentia ergo
quae est ad moveri in tempore infinito, respicit
infinitatem temporis directe et per se. Sed poten-
tia quae est ad esse tempore infinito, si quidem
illud esse sit transmutabile, respicit quantitatem
temporis: et ideo maior virtus vel potentia * re-
quiritur ad hoc quod aliquid duret in esse trans-
mutabili maiori tempore. Sed potentia quae est
respectu esse intransmutabilis, nullo modo re-
spicit quantitatem temporis. Unde magnitudo vel
infinitas temporis nihil facit ad magnitudinem vel
infinitatem potentiae respectu talis esse. Dato er-
go per impossibile quod corpus caeleste non ha-
beret esse ab alio, adhuc non posset * ex perpe-
tuitate ipsius concludi, quod in eo esset virtus
infinita.

16. Deinde cum dicit: Nullum itaque fini-
tum etc., probat quod in magnitudine infinita non
potest esse potentia finita. Et hoc duabus ratio-
nibus *: circa quarum primam tria facit. Primo
ponit conclusionem intentam ^, dicens quod sicut
in magnitudine finita non potest esse potentia in-
finita, ita nec in aliquo quanto infinito potest esse
potentia finita secundum totum (nam pars infiniti

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

si accipiatur finita, habebit potentiam finitam). «
Hoc autem inducit non quasi necessarium ad
principale propositum ostendendum, sed quasi
cohaerens * et affine conclusioni prius ** demon-
stratae.

17. Secundo ibi: Et tamen contingit etc., ponit
quoddám per quod alicui videri posset * quod in
magnitudine infinita sit potentia finita: videmus
enim quod aliqua minor magnitudo habet maio-
rem virtutem quam maior magnitudo, sicut par-
vus ignis habet maiorem virtutem activam quam
multus aer. Sed per hoc non potest haberi quod
quantum infinitum habeat potentiam * finitam:
quia si accipiatur aliqua adhuc magis excedens
magnitudo, habebit maiorem virtutem; sicut si
aer maior secundum aliquam quantitatem habet
minus de virtute quam parvus ignis, si multum
augeatur aeris quantitas, habebit maiorem virtu-
tem quam parvus ignis.

18. Tertio ibi: Sit igitur in quo est AB etc.,
ponit demonstrationem intentam: quae talis est.
Sit quantum infinitum AB; etsit BC magnitudo
finita alterius generis, quae habet quandam po-
tentiam finitam ; et sit quoddam mobile D, quod
moveatur a magnitudine BC, in tempore quod
est EZ. Et quia BC est magnitudo finita, poterit
accipi maior magnitudo: accipiatur ergo maior
secundum duplam proportionem. Quanto autem
est maior potentia moventis, tanto in minori tem-
pore movet, ut habitum est in septimo *: ergo
duplum ipsius BC movebit idem mobile, scilicet

D, in medio tempore, quod sit ZT **, ita quod in--

telligatur tempus EZ dividi per medium in puncto
T. Semper autem sic addendo ad BC, minuetur
tempus motus: sed quantumcumque addatur ad
BC, nunquam potest transire AB, quod impro-
portionaliter excedit BC, sicut infinitum finitum.
Et cum AB habeat potentiam finitam, movet in
tempore finito D: et sic semper diminuendo de
tempore quo movebat BC, perveniemus ad ali-
quod tempus minus quam sit tempus in quo mo-
vebat AB, quia omne finitum transcenditur per
divisionem. Sequetur ergo quod minor potentia
moveat in minori tempore; quod est impossi-
bile. Relinquitur ergo quod in magnitudine infi-
nita erat potentia infinita, quia scilicet potentia
magnitudinis infinitae excedit omnem potentiam
finitam ἢ. - Et hoc probatum est per subtractionem
temporis: quia omnis potentiae finitae necesse
est ponere quoddam determinatum tempus in
quo movet. Quod ex hoc apparet: quia si tanta
potentia movet in tanto tempore, maior * movebit
in minori tempore, sed tamen determinato , idest

Y) dicta Aristotelis, qui dicit. - verba quae dicit EG, verba eius
qui dicit Pab. — supra om. ABCDIKLMOSTVXY.

v) conclusionem. intentam. — communem | intentionem EG, conclu-
sionem principaliter intentam Pab; sed quare addendum esset princi-
paliter non liquet; vid. finem num. et etiam supra num. 6.

aa) quod sit ZT. — lta Pb (Venet. 1551 semper in hoc num. pro
Z hab. F et pro 7T, H); pro ZT, et B ed. a, ΖΚ codd. HNRZ, CK
codd. AIKMSTVXY, ἘΚ codd. CLsX; cet. dissident, sed nullus habet
ZT excepto forte sF; post lin. pro 7; C(7'2) cod. F, R codd. ΕΟ(Ζ ὃ),
H cod. O, K cet. Si pro EZ legere CZ codices permitterent, aut si CK
ponitur corruptio esse pro EK in melioribus, eorum lectio cohaeret, sed
nihilominus decedet a textu graeco, quem hucusque secuti sunt, — Va-

riantes sequentium damus recitando lectionem adoptatam. « Semper au-
tem sic (sic om. YpA, ergo I) addendo ad BC, minuetur tempus motus:
sed quantumcumque addatur (addam codd. exc, EG, lac. a b) ad BC,
nunquam potest transire (pertransire codd. exc. LS) AB (BA codd.
exc. BDEFL), quod improportionaliter ('improportionabiliter PEab)
excedit BC, sicut infinitum finitum. Et cum (et tamen si codd. exc.
EG) AB habeat (habebat codd. exc. DGRT) potentiam finitam, movet
in (/n om. codd. exc. BEG) tempore finito D: et sic semper diminuendo
( dividendo semper PEGab) de tempore quo movebat BC, pervenie-
mus (pervenimus Pab) ad aliquod tempus minus quam Sit tempus
(tempus sit EGa, tempus om. cet. exc. FNHRTZsO) in quo movebat
AB. »

* possit ABCDIKM
QSTVXYZpO et a,

* Lect. IX, n.2. [-

«2

TY

- *alia pns, om.uw.

CAP. X, LECT. XXI

finito, secundum conversam proportionem; ut
scilicet quantum additur ad potentiam, tantum
diminuatur de tempore. Et sic quantumcumque
addas ad potentiam finitam, dummodo remaneat
potentia finita, semper habebit tempus finitum:
quia erit accipere aliquod tempus quod erit tanto
minus tempore prius dato, quanto potentia su-
perexcrescens ex additione, est maior potentia
prius data. Sed potentia infinita excellit in mo-
vendo omne determinatum tempus, sicut in omni-
bus aliis infinitis contingit: quiu omne infinitum,

- sicut multitudo et * magnitudo, excedit omne de-

terminatum sui generis. Et sic manifestum est
quod potentia infinita excedit omnem potentiam
finitam, ex quo excessus potentiae super poten-
tiam est sicut minoratio temporis a tempore, ut
dictum est. Unde patet quod conclusio praedicta,
scilicet quod magnitudinis infinitae sit potentia
infinita, ex necessitate sequitur ex praemissis f^.

19. Deinde cum dicit: Est autem hoc demon-
strare etc., ponit ad idem "—- demonstratio-

: nem, quae non differt a prima * nisi in hoc, quod

prima concludebat accipiendo potentiam finitam
existentem in magnitudine finita alterius gene-
ris, haec autem secunda demonstratio procedit
accipiendo quandam aliam potentiam finitam ,

, existentem in alia * magnitudine finita eiusdem

generis, cuius est magnitudo infinita: puta si sit
aer magnitudinis infinitae, habens potentiam fini-
tam, accipiemus quandam potentiam finitam exi-

Sstentem in aliqua * magnitudine finita alterius

aeris 77, Hac positione facta, manifestum est quod

451

potentia finita magnitudinis finitae aliquoties mul-
tiplicata, mensurabit potentiam finitam, quae est in
magnitudine infinita; quia omne finitum mensura-
tur ab aliquo * finito minori aliquoties sumpto **,
vel etiam exceditur. Cum ergo in magnitudine
eiusdem generis oporteat quod maior magnitudo
habeat maiorem potentiam, sicut maior aer habet
maiorem potentiam quam minor; necesse erit
quod illa magnitudo finita quae habebit eandem
proportionem ad magnitudinem finitam prius ac-
ceptam, quam habet potentia finita infinitae ma-
gnitudinis ad potentiam magnitudinis finitae prius
acceptae, habeat aequalem potentiam potentiae
magnitudinis infinitae. Sicut si potentia finita ma-
gnitudinis infinitae erit centupla potentiae finitae
cuiusdam magnitudinis finitae datae, oportebit
quod magnitudo quae est centupla illius magni-
tudinis finitae, habeat aequalem potentiam ma-
gnitudini infinitae 3; ex quo proportionaliter * in
re eiusdem generis augetur magnitudo et poten-

tia. Hoc autem est impossibile quod conclusum

est; quia oporteret * quod vel magnitudo finita

'esset aequalis infinitae, vel quod minor magni-

tudo eiusdem generis habeat aequalem potentiam
maiori. Est ergo impossibile et primum.ex quo
sequitur, scilicet quod magnitudo infinita habeat
potentiam finitam.

Sic ergo epilogando concludit ditis conclusio-
nes demonstrativas *, scilicet quod in magnitu-
dine finita non possit esse potentia infinita, et
quod in magnitudine infinita non possit: esse po-
tentia finita.

88) patet quod conclusio praedicta... sequitur ex praemissis. - Omnes
codices habent patet conclusionem praedictam, secundum quod legen-
dum esset sequi, quod tamen habent soli BDHLZsC; sequetur EFGM

- NRSX, sequatur AIKQTVY, sequitur (ut P) OpC.

YY) alterius aeris. — alterius generis OS, sed in S per ipsum ama-
nuensem generis corrigitur in aeris; eiusdem generis Pab, quod in
idem redit quoad sensum cum lectione nostra, sed minus bene se ha-
bet hoc loco, ubi traditur exemplum de magnitudine finita eiusdem ge-
neris cum magnitudine infinita.

. 08) datae, oportebit quod... infinitae. — Hoc homot. omitt. codices

exc. EFGHNRZsO; pro quae est, quae erit FHRZab; pro magnitu-
dinis finitae, magnitudinis potentiae finitae P et Venet. 1504, sed
additio potentiae nedum sit necessaria, potius confusionem ingerit. Poni-
tur enim haec proportio: magnitudo quae est centupla datae magnitu-
dinis finitae (cuius potentia se habet ut r ad 100, respectu potentiae
magnitudinis infinitae), oportet quod habeat potentiam aequalem po-
tentiae magnitudinis infinitae. Melius ergo (et forte haec fuit mens edi-
toris) additio facta fuisset ante magnitudinis infinitae, quod PEG ha-
bent pro magnitudini infinitae, ubi a b et Venet, 1504 magnitudinis
finitae.

* alio codices
exc. N.

** sumpto om. a
et codd. exc. BD
M$0.

δὸ
* proportionabi-
liter reNab.

* oportet v&. - vel
om. EGRáb.

* determinatas
Ls, demonstra-
las PEGRZab; cf.
fin. n. praec. et
num. 6.

452

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

LECTIO VIGESIMASECUNDA

OSTENDITUR QUOD PROPTER DIVERSITATEM MOTORUM, DEFICIT CONTINUITAS
VEL UNITAS MOTUS, IN QUIBUSDAM QUAE VIDENTUR CONTINUE MOVERI

Περὶ δὲ τῶν φερομένων καλῶς ἔχει διαπορῆσαί τινα ἀπο-
ρίαν πρῶτον. Εἰ γὰρ πᾶν τὸ κινούμενον κινεῖται ὑπὸ
τινός, ὅσχ μὴ αὐτὰ ἑαυτὰ κινεῖ, πῶς κινεῖται ἔνια
συνεχῶς μὴ ἁπτομένου τοῦ χινήσαντος ; οἷον τὸ
ῥιπτούμενα. ᾿

Εἰ δ᾽ ἅμα κινεῖ xal ἄλλο τι ὁ χινήσας, οἷον τὸν ἀέρα,
ὃς κινούμενος κινεῖ, ὁμοίως ἀδύνατον τοῦ πρώτου
μὴ ἁπτομένου μηδὲ κινοῦντος κινεῖσθαι, ἀλλ᾽ ἅμα
πάντα καὶ κινεῖσθαι καὶ πεπαῦσθαι, ὅταν τὸ πρῶ-
70» χινοῦν παύσηται, χαὶ εἰ ποιεῖ ὥσπερ ἡ λίθος;
οἷον κινεῖ ὃ ἐχίνησεν. ;

᾿λνάγκη δὴ τοῦτο μὲν λέγειν, ὅτι τὸ πρῶτον κινῆσαν
ποιεῖ olóves κινεῖν, ἢ τὸν ἀέρα τοιοῦτον dj τὸ ὕδωρ

4 τι ἄλλο τοιοῦτον ὃ πέφυχε χινεῖν καὶ κινεῖσθαι.
᾿Αλλ᾽ οὐχ ἅμα παύεται κινοῦν καὶ κινούμενον, ἀλλὰ
χινούμενον μὲν ἅμα, ὅταν ὁ κινῶν παύσηται κινῶν;
χινοῦν δὲ ἔτι ἐστί: διὸ καὶ κινεῖταί τι ἄλλου ἐχό-
μενον᾽ καὶ ἐπὶ “τούτου ὁ αὐτὸς λόγος. Παύεται δέ,
ὅταν ἐλάττων ἡ δύναμις τοῦ χινεῖν ἐγγένηταν τῷ
ἐχομένῳ. Τέλος δὲ παύεται, ὅταν μηκέτι ποιήσῃ τὸ
πρότερον κινοῦν, ἀλλοὶ κινούμενον μόνον. Ταῦτα δ᾽
ἀνάγκη ἅμα παύεσθαι, τὸ μὲν κινοῦν, τὸ δὲ κινού-
μενον, χαὶ τὴν ὅλην κίνησιν.

Αὕτη μὲν οὖν ἐν τοῖς ἐνδεχομιένοις ὁτὲ μὲν χινεῖσθαι
ὁτὲ δ᾽ ἠρεμεῖν ἐγγίγνεται ἡ κίνησις, καὶ οὐ συνεχἧς;
ἀλλὰ φαίνεται: ἣ ydo ἐφεξῆς ὄντων ἢ ἁπτομένων
ἐστίν" οὐ γὰρ ἕν τὸ χινοῦν, ἀλλ᾽ ἐχόμενα ἀλλήλων.
Διὸ xol ἐν ἀέρι xoà ἐν ὕδατι γίνεται ἡ τοιαύτη κί-
νησις, ἣν λέγουσί τινες ἀντιπερίστασιν εἶναι. ᾿Αδύ-

νατον δὲ ἄλλως τὰ ἀπορηθέντα λύειν, εἰ μὴ τὸν

εἰρημένον τρόπον. Ἢ δ᾽ ἀντιπερίστασις ἅμα πάντα
χινεῖσθαι ποιεῖ xal κινεῖν: ὥστε καὶ παύεσθαι. Νῦν
δὲ φαίνεταί τι ἕν κινούμενον συνεχῶς" ὑπὸ τίνος οὖν;
οὐ γὰρ ὑπὸ τοῦ αὐτοῦ.

SywoPsis. — 1. Argumentum et divisio textus. -- Dubitatio.
Corpus proiectum non est de numero eorum quae movent se-
ipsa; ergo movetur ab alio. Sed cum movens corporale moveat per
contactum, quaeritur quomodo proiecta moveantur etiam post-
quam non tanguntur a movente. — 2. Excluditur solutio quae dici-
tur fuisse Platonis, nempe quod proiiciens qui primo movit lapi-
dem, simul movit aliquid aliud, puta aerem, et aer motus movet
lapidem etiam post contactum proiicientis. Sed haec solutio non
evacuat difficultatem : nam similiter videtur impossibile quod aer
moveatur, non tangente neque movente primo motore, nempe
ipso proiiciente: videtur enim necessarium, quod simul dum
primum movens movet, omnia moveantur, et dum primum mo-
vens cessat a movendo, omnia quiescant. —:3. Solutio Aristote-
lis. Primum movens, nempe proiiciens, dat secundo moventi ,
scilicet aeri vel alteri corpori apto ad movendum corpora proiecta,
non solum quod moveatur, sed etiam quod moveat aliud. Quia

jostquam Philosophus ostendit duo
quae sunt necessaria ad principale
propositum ostendendum, scilicet
quod potentia finita non possit mo-
tempore infinito, et quod potentia infinita
non possit esse in magnitudine finita; nunc acce-
dit ad probandum tertium, scilicet * unitatem pri-
mi motoris. Et circa hoc duo facit: primo enim
ostendit quod propter diversitatem motorum, de-
ficit continuitas vel unitas motus, in quibusdam

* De his autem quae feruntur, bene se habet dubitare quan- *
dam dubitationem primum. Si enim omne quod mo- .
vetur, movetur ab aliquo, quaecumque non ipsa seipsa
movent; quomodo moventur aliqua continue, non tan-
gente eo quod movet, ut proiecta?

Si autem simul movet et aliud aliquid qui movet, ut aerem,
qui motus movet, similiter impossibile, primo non tan-
gente neque movente, moveri; sed simul omnia mo-
veri, et quiescere cum primum movens quiescet; etsi
facit sicut lapis, ut movet quod movit. .

Necesse autem hoc quidem dicere, quod primum movens
facit possibile et movere aut aerem huiusmodi, aut
aquam aut aliud aliquid tale quod aptum natum est
movere, et moveri. Sed non simul pausat movens et
quod movetur: sed quod movetur quidem simul cum
movens quievit, movens autem adhuc est. Unde mo-
vetur cum alio habitum, et in hoc eadem ratio est.
'"Pausat autem, cum minor virtus movendi fiat in habito.
Tandem autem quiescit, cum non amplius faciat quod
prius movens, sed motum solum. Haec autem necesse
est simul pausare, hoc quidem movens, hoc autem
motum, et totum motum. ; 2

Hic quidem igitur in contingentibus aliquando quidem mo-
veri aliquando quidem quiescere, fit motus: et non
continuus, sed videtur. Aut enim consequenter entium -
est aut tangentium : non enim unum movens, sed habita
ad invicem sunt: unde et in aere et in aqua fit huius-
modi motus. Quem dicunt quidam antiperistasim esse :
impossibile autem aliter opposita solvere nisi dicto
modo. Antiperistasis autem simul omnia moveri facit
et movere: quare et quiescunt. Nunc autem videtur
unum aliquid quod continue movetur a quocumque
(non enim ab eodem). "5T. Mh

qua y;

vero movere et moveri non sunt de necessitate in eodem, idcirco
secundum movens non simul cessat moveri et movere. Quamvis
enim statim ac primum movens cessat movere, simul secundum
cesset moveri; tamen adhuc movet id quod est sibi consequenter:
de quo est eadem ratio, quod nimirum manet movens etiam
quando non movetur. Sed quia virtus motiva eo minor est quo
magis posteriora moventia distant a primo, ideo erit aliquando
pervenire ad movens quod non det corpori consequenter se habenti
virtutem movendi, sed faciat ipsum tantummodo moveri; et tunc,
dum hoc ultimum movens cessat movere, cessabit per consequens -
totus motus. - 4. Concluditur quod motus proiectionis, qui fit
in corporibus quae contingit aliquando moveri et aliquando
quiescere, licet videatur continuus propter mobilis unitatem, non
tamen est continuus propter diversa moventia. Aut enim est iste
motus a pluribus moventibus consequenter se habentibus, aut
a pluribus moventibus'se tangentibus (cf. lib. V, lect. v).

mobilibus quae videntur continue moveri; secun-
do ostendit ex hoc quod primum motorem neces-
se est esse unum, ibi: Quoniam autem in his ἢ etc.
Circa primum tria facit: primo enim movet du-
bitationem de his quae proiiciuntur ; secundo
solvit dubitationem, ibi: Necesse aulem * etc.;
tertio ostendit ex hoc quod motus corporis proie-
cti non est continuus, ibi: Jic quidem igitur * etc.
Circa primum duo facit: primo ponit dubitatio-
nem; secundo excludit quandam solutionem, ibi:

αὶ dicit ABCDIKLM

CAP. X, LECT. XXII

Si autem simul * etc. Proponit ergo dubitationem
primo de his quae feruntur proiecta: quae talis
est. Ostensum est supra in principio huius octa-
vi*, quod omne quod movetur, ab alio movetur,
dummodo non sit * de illis quae movent seipsa,
sicut sunt animalia; de quorum numero * non est
lapis proiectus. Movet autem corporale per con-
tactum. Est ergo dubitatio quomodo proiecta
continue moventur, etiam postquam non tangun-
tur a movente. Videtur enim quod moveantur,
nullo movente ipsa.

2. Deinde cum dicit: S? autem simul movet etc.,
excludit quandam solutionem, quae dicitur fuisse
Platonis, qui dicebat * quod proiiciens qui primo
movit lapidem, simul etiam cum lapide movit ali-
quid aliud 2, scilicet aerem, et aer motus movet la-
pidem etiam post contactum proiectoris. Sed hanc
solutionem excludit: quia similiter videtur impos-
sibile quod movéatur aer non tangente neque
movente primo, scilicet proiectore, sicut erat
impossibile de lapide; sed videtur esse necessa-
rium quod simul dum primum movens movet,
omnia moveantur, et dum primum movens quie-
scit, idest cessat a movendo, omnia quiescant;

.4 quamvis etiam aliquid * motum a primo movente,

sicut lapis, faciat aliquid moveri, sicut id quod
primo movit movebat.

3. Deinde cum dicit: Necesse autem hoc qui-
dem dicere etc., ponit suam solutionem. Et dicit

453

manet movens etiam quando non movetur. Et
quia secundum movens habet minus de potentia
movendi quam primum, et tertium quam secun-
dum, oportet quod cesset motus proiectionis; ex
hoc scilicet quod minor est virtus movendi zn
habito, idest in consequenti, quam in eo in quo
primo fuit. Et sic tandem, propter minorationem
virtutis movendi, venietur ad hoc quod id quod
erit prius respectu sui consequentis 7, non faciet
ipsum consequens habere potentiam movendi,
sed faciet ipsum tantummodo moveri. Et tunc
necesse est quod simul dum hoc * ultimum mo-
vens pausat a movendo, et motum ab ipso pau-
sabit * a moveri; et per consequens pausabit totus
motus, quia ultimum motum non potest movere
aliquid aliud.

4. Deinde cum dicit: Hic quidem igitur etc.,
concludit ex praemissis quod iste motus proie-
ctionis non sit continuus. Dicit ergo quod hic
motus, scilicet proiectionis, fit in corporibus quae
contingit aliquando moveri et aliquando quie-
scere, si qua vere sunt quibus conveniat ?. Quod
patet ex dictis: quiescit enim proiectionis motus
per defectum virtutis movendi, ut dictum est *.
Patet etiam ex praemissis quod iste motus. non
est continuus, etsi continuus videatur. Videtur
enim continuus propter mobilis unitatem: non
tamen est continuus, quia sunt diversa moventia,
ut dictum est *. Aut enim iste motus est a pluribus

* pauset PEFGb.

e

- * quia BHFNRZSG
-. 9, Epa lac, om.
.. €et. exc. LMT$CQ.

quod si * secundum movens movet motum a pri-
mo movente, necesse est hoc dicere, quod primum
movens, scilicet proiiciens, det secundo moventi,
scilicet aeri vel aquae vel cuicumque tali corpori

moventibus consequenter se habentibus, aut etiam
a pluribus moventibus se tangentibus (quomodo *
autem differant consequenter se habere et tan-
gere, supra dictum est in quinto * et sexto **). Et

* Quid edd. a b
et codd. exc. N.

* Léct. v.
** Lect. I, n. 2.

* scilicet. codd.,

|
|

quod est natum movere corpus proiectum, ut
possit movere et ut possit moveri: utrumque
enim habet aer vel aqua a proiiciente, et quod
moveat et quod moveatur. Sed quia movere et
moveri non de necessitate sunt in eodem, cum
inveniatur aliquod movens non motum; non si-
mul pausat movens et quod movetur, idest aer
motus a proiiciente non simul cessat * movere
et moveri; sed statim cum primum movens, id-
est * proiiciens, cessaverit movere, et aer cessat
moveri, sed adhuc movet. Et hoc manifestum
est ad sensum: quia quando aliquod mobile iam
pervenerit ad terminum motus, in ipso ultimo
perventionis potest movere; sed tunc non mo-
vetur, sed est in motum esse. Dum autem se-
cundum movens movet, movetur illud quod est
habitum, idest consequenter se habens ad ipsum.
Et de hoc etiam tertio est eadem ratio, quia re-

manifestum est ad sensum, quod utroque modo
se habentibus diversis moventibus, possunt mo-
vere unum mobile, secundum quod ipsa * moven-
tur ab aliquo primo movente. In his enim quae
moventur motu proiectionis, non est unum mo-
vens tantum *, sed multa habita ad invicem, et *
consequenter se habentia et contacta. Et quia
diversitas non est absque divisione, ideo prae-
dictus proiectionis motus fit per medium facile
divisibile, scilicet per aerem et aquam, in quibus
propter divisionem de facili contingit diversitas
moventium. - Quem quidem motum proiectionis
aliqui dicunt esse antiperistasim, idest * contra-resi-
stentiam ; ex eo scilicet quod aer circumstans mo-
tus, aliquo modo movet corpus proiectum, sicut
supra dictum est in quarto *. Sed non potest prae-
dicta dubitatio solvi nisi eo modo qui positus
est: quia si ponatur causa * proiectionis antiperi-

«) de quorum numero.— lta PERsG et Venet. 1504; ΡΟ om. nu-
mero, pro quo natura cet. et a b. - Pro Movet autem corporale per
contactum, quod conservamus cum PLNRpHsG et b, Movet autem
* corruptibile per contactum EpG et d, Omne (Esse ΡΒ) autem corpo-
rale movet per contactum BZ, Movet autem corporale movens per
contactum D, Movens autem corporale movet per contactum 'TsCH,
Movet autem corporale movet per contactum cet., quo indigitatur le-
ctio T aut D. — Ibi postquam non tanguntur, editiones om. non; sed
lib. IV, lect. xi, num. 6 et ipsae habent non, quod patet esse retinendum.

B) simul etiam cum lapide movit aliquid aliud. — simul etiam mo-
vet cum lapide aliquid PEab; movet habeht etiam DHTY(N*); aliud
om. etiam FGHNR.

q) quod id quod erit prius respectu sui consequentis. — quod id
quod (quod om. a) est primum respectu sui coniuncti edd. a b, quod

id quod est primum et prius respectu sui consequentis P et Ven. 1504.
Codd. exc. DFGHLQZsCO corrumpunt primum quod in cum.

9) si qua vere sunt quibus conveniat. — si qua vero sint quibus hoc
conveniat D; pro vere, quod om. BLR, »on NQ, ras. pH, vero cet.
exc. sO.

t) quae moventur motu proiectionis, non est unum movens tan-
tum.— ἴτα codices; editiones vero inter proiectionis et nom interpolant
verba quae infra sequuntur post praedictus proiectionis , nempe: mo-
tus fit per medium facile divisibile, scilicet. per aerem et aquam in
quibus propter divisionem; tamen infra editiones haec eadem verba non
expungunt, sed tantum mutant scilicet in idest.

Ὦ si ponatur causa εἴς. -- si ponatur quod causa proiectionis sit
antiperistasis etc. LsO, si ponatur quod causa proiectionis antiperi-
stasis sit (om. aeris) D, si ponatur pro causa FNZsH, si ponatur quod

* ipsi 1, et ipsi
cet.

* idest codd. exc.

454
stasis aeris, sequitur quod omnia simul moveant
et moveantur, idest quod totus aer simul moveat
et moveatur, et per consequens quod simul quie-
scant omnia; quod patet esse falsum. Videmus

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

enim unum aliquid esse quod continue movetur,
a quocumque moveatur. Quod ideo dico, quia
non habet unum et idem determinatum movens,
sed moventia * diversa **. Br

ISUECETDH
? UETARARZ

causa etc. ceteri et a non bene. — Statim codex O et editio a habent:
quod omnia simul moveantur, idest quod totus aer simul moveatur, et
per consequens etc.; ceteri vero codices: quod omnia simul moveant
νυ et moveantur, idest (ita G, omittit Q) quod totus aer simul mo-

: lores teta
veatur et per consequens. Retinemus quoad secundam partem le-
ctionem Pb, sed in prima parte assumimus ex codicibus verba et
moveantur, quibus carent Pb: sic enim expositio planius respondet
textui, et omnia cohaerent. i * E

poa

* moventia

** qd.

CAP. X, LECT. XXIII

455

LECTIO VIGESIMATERTIA

OSTENSA UNITATE PRIMI MOTORIS, A QUO EST MOTUS SEMPER CONTINUUS ET UNIFORMIS,
CONCLUDITUR PRIMUM MOVENS NULLAM HABERE POSSE MAGNITUDINEM

᾿Επεὶ δ’ ἐν τοῖς οὖσιν ἀνάγχη ἀεὶ κίνησιν εἶναι συνεχῆ;
αὕτη δὲ μία ἐστίν, ἀνάγχη δὲ τὴν μίαν μεγέθους
τέ τινος εἶναι (οὐ γὰρ κινεῖται τὸ ἀμέγεθες) χαὶ
ἑνὸς καὶ ὑφ᾽ ἑνός" οὐ γὰρ ἔσται συνεχής, ἀλλ᾽ ἐχο-
μένη ἑτέρα ἑτέρας καὶ διῃρημένη. Τὸ δὴ κινοῦν εἰ
ἕν, ἢ χινούμενον χινεῖ ἢ ἀκίνητον ὄν.

Εἰ μὲν δηὴ κινούμενον, συνακολουθεῖν δεήσει καὶ μετα-
βάλλειν αὐτό, ἅμα δὲ χινεῖσθαι ὑπό τινος" ὥστε
στήσεται χαὶ ἥξει εἰς τὸ χινεῖσθαι ὑπὸ ἀκινήτου.
Τοῦτο qup οὐκ ἀνάγκη συμμεταβάλλειν, ἀλλ᾽ ἀεί τι
δυνήσεται κινεῖν (ἄπονον γὰρ καὶ τὸ οὕτω κινεῖν)

xal ὁμαλὴς αὕτη ἡ χίνησις ἢ μόνη ἢ μάλιστα" οὐ γὰρ
ἔχει μεταβολὴν τὸ χινοῦν οὐδεμίαν. Δεῖ δὲ οὐδὲ τὸ
κινούμενον πρὸς ἐχείνου ἔχειν μεταβολήν; ἵνα ὁμοία
ἢ ἡ κίνησις.

᾿Ανάγκη δὴ ἢ ἐν μέσῳ ἢ ἐν κύχλῳ εἶναι" αὖται γὰρ αἱ
ἀρχαί. ᾿Αλλὰ τάχιστα κινεῖται τὰ ἐγγύτατα τοῦ
κινοῦντος. Τοιαύτη δ᾽ ἡ τοῦ ὅλου κίνησις" ἐχεῖ ἄρα
τὸ κινοῦν.

Ἔχει δ᾽ ἀπορίαν, εἰ ἐνδέχεταί τι κινούμενον χινεῖν
συνεχῶς, ἀλλὼ we ὥσπερ. τὸ ὠθοῦν πάλιν καὶ πάλιν,
τῷ ἐφεξῆς εἶναι συνεχῶς"

ἢ γὰρ αὐτὸ δεῖ ὠθεῖν ἢ ἕλκειν, ἢ ἄμφω, ἢ ἕτερόν τι
ἐχδεχόμενον ἄλλο παρ᾽ ἄλλου, ὥσπερ πάλαι ἐλέχθη
ἐπὶ τῶν ῥιπτουμένων. Εἰ δὲ διαιρετὸς ὧν ὁ ἀὴρ ἢ

τὸ ὕδωρ χινεῖ, ἀλλ᾽ ὡς ἀεὶ κινούμενος, ἀμφοτέρως

δ᾽ οὐχ οἷόντε μίαν εἶναι, ἀλλ᾽ ἐχομένην" μόνη ἄρα
συνεχὴς ἣν κινεῖ τὸ ἀχίνητον" ἀεὶ γὰρ ὁμοίως ἔχον
καὶ πρὸς τὸ κινούμενον ὁμοίως ἕξει χαὶ συνεχῶς.

Διωρισμένων δὲ τούτων, φανερὸν ὅτι ἀδύνατον τὸ πρῶ-
τον χινοῦν καὶ ἀκίνητον ἔχειν τι μέγεθος. Εἰ γὰρ
μέγεθος ἔχει; ἀνάγκη ἦτοι πεπερασμένον αὐτὸ sivo
ἢ ἄπειρον. "Amstpov μὲν οὖν ὅτι οὐκ ἐνδέχεται μέ-
γεθος εἶναι, δέδεικται πρότερον ἐν τοῖς φυσιχοῖς" ὅτι
δὲ τὸ πεπερασμένον ἀδύνατον ἔχειν δύναμιν ἄπει-
ρον, καὶ ὅτι ἀδύνατον ὑπὸ πεπερασμένου κινεῖσθαί
τι ἄπειρον χρόνον, δέδεικται νῦν. Τὸ δέ γε πρῶτον
χινοῦν ἀΐδιον χινεῖ χίνησιν xal ἄπειρον χρόνον. Φα-
νερὸν τοίνυν ὅτι ἀδιαίρετόν ἐστι καὶ ἀμερὲς καὶ
οὐδὲν ἔχον μέγεθος.

ΘΥΝΟΡΒΙΒ — 1. Argumentum et divisio textus. — 2. Necesse
est primum motorem esse unum. Nam necesse est aliquem
motum continuum semper esse. Motus autem continuus opor-
tet quod sit unus. Sed non potest esse unus, "nisi sit et unius
magnitudinis motae, et ab uno motore. Necesse est igitur pri-
mum movens esse unum. — 3. Quomodo ab uno motore pos-
sit esse motus continuus. Cum motorum et mobilium non
possit esse processus in infinitum, oportet pervenire ad aliquod
primum mobile, quod moveatur ab immobili motore. Movens
autem immobile non mutatur a sua dispositione et est infatiga-
bile. Ergo potest movere motu continuo sempiterno. — 4. Mo-
tus qui est a motore immobili, est maxime regularis: est ergo
perfecte unus et continuus. Patet antecedens: nam quod est
semper tale, nec unam habens mutationem, maxime motum
uniformem causat. — Advertendum tamen quod ad hoc ut mo-
tus sit regularis, requiritur etiam. quod mobile non patiatur
aliquam mutationem, per quam varietur eius dispositio ad
motum: sic enim motus non esset uniformis. — 5. Principium
primi motus continui, qui est motus circularis, non est in
centro sed in.circulo. Quanto enim motus est propinquior prin-
cipio moventi, tanto est velocior; sed videmus in motu totius

z ἘΠῚ

* Quoniam autem in his quae sunt necesse est semper * Seq. cap. x.
83.

esse motum continuum, hic autem unus est; necesse

autem unum magnitudinis alicuius esse (non enim mo-

vetur impartibile), et unius et ab uno (non enim erit con-

tinuus, sed habitus alter alteri et divisus): movens igitur
, unum aut motum. movet aut immobile existens.

Si quidem igitur motum, consequi oportebit et mutari ipsum;
simul autem moveri ab aliquo. Quare stabit, et veniet
in ipsum moveri ab immobili. Hoc autem non ne-
cesse est simul mutare, sed semper poterit movere:
infatigabile enim est sic movere.

Et regularis hic motus est aut solus aut maxime: non
enim habet mutationem neque unam movens. Opor-
tet autem neque quod movetur iuxta illud habere muta-
tionem, quatenus similis sit motus.

ext.

* Necesse est autem aut in medio aut in circulo esse: haec * Text. 84.

enim principia sunt. Sed citius moventur proxima mo-
venti; huiusmodi autem est totius motus: ibi ergo est
movens.

* Habet autem dubitationem si contingat aliquod quod mo- * Text. 85.

vetur movere continue; sed non sicut impellens iterum
et iterum, consequenter esse continue.

Aut enim ipsum oportet impellere aut trahere aut utraque,
aut aliquid aliud contingens aliud ab alio, sicut olim
dictum est in his quae proiiciuntur. Si autem. cum
divisibilis sit, aer aut aqua movet, sed sicut semper
motus, utrobique autem non possibile est motum unum
esse, sed habitum. Solus itaque continuus est quem
movet immobile. Semper enim similiter se habens, et
ad id quod movetur similiter se habebit et continue.

* Determinatis autem his, manifestum est quoniam impos- * Text. 86.

sibile est primum movens et immobile habere aliquam
magnitudinem. Si enim magnitudinem habet, necesse
est aut finitam ipsam esse, aut infinitam. Infinitam
quidem igitur quod non contingit magnitudinem esse,
ostensum est prius in physicis. Quod autem impossi-
bile est finitam habere infinitam potentiam, et quod
impossibile est a finito moveri aliquid secundum infi-
nitum tempus, demonstratum est nunc. Primum autem
movens perpetuum movet motum et infinito tempore.
Manifestum itaque quod indivisibile est, et impartibile
et nullam habens magnitudinem.

firmamenti, qui est a primo motore immobili, quod quanto ali-
quod mobile magis appropinquat supremae circumferentiae ,
tanto citius movetur; ergo movens est in circulo et non in cen-
tro. - Declaratur minor argumenti. — 6. Excluditur dubitatio.
Primum movens dicitur esse in una potius quam in alia parte
sui mobilis, non per determinationem suae substantiae, vel
per affixionem ad partem determinatam mobilis, sed per effi-
cientiam motus, quatenus ex aliqua parte mobilis incipit mo-
vere. - Quomodo sphaerae attribuatur quod simul cum motu
habet quandam immobilitatem. — 7. Dubium circa praemissa:
utrum nempe movens motum possit causare motum sine ulla
intercisione continuum. — 8. Respondetur quod nullum movens
motum potest causare motum vere continuum. Sive enim mo-
veat impellendo, sive trahendo, oportet quod moveat vel per
seipsum immediate per totum motum, vel per multa media, quo-
rum unum contingatur ab alio. In utroque casu, propter diver-.
sitatem moventium, motus non potest esse unus et continuus, sed
unus motus erit consequenter ad alium. Ergo solus motus qui est
a motore immobili, qui semper se habet in eadem dispositione,
potest esse semper continuus. - Quomodo sempiternitas con-
tinui motus attribuatur tum immobilitati tum infinitae poten-

* accipit PEGab.

* enim add. rero
NZ.

* Num. 7.

* ostendit. om.
Pàb, cec lac.

* Num. 3.
** unde DL, ut s.
* Num. 5.

* Cf. lect.xiv, n.1.

* semper add. x
GN

** Lect. vit, n. r.
α

* Lect. xu. Cf.
lect. v, n. τὸ.
* motore suo z,
om. EFGHNR.

* erunt add. p.

* Num. seq.

* Num. praec.

T
* Lect. vit seq.

456

tiae motoris. -- 9. Concluditur principale intentum, nempe quod
impossibile est primum movens habere aliquam magnitudinem,
veláta quod ipsum sit corpus vel quod sit virtus in corpore:

oluta dubitatione quam moverat de
4), motu proiectionis, ex cuius solutione
M Waccepit * quod non est unus motus
S745 continuus qui est a pluribus moventi-
bus, hic accedit ad principale propositum, ut scili-
cet ostendat unitatem primi motoris. Et circa hoc
duo facit: primo * ostendit propositum; secundo
movet quandam dubitationem et solvit, ibi: abet
autem dubitationem * etc. Circa primum tria facit:
primo ostendit unitatem primi motoris per conti-
nuitatem motus; secundo ostendit * quomodo ab
uno motore procedit motus continuus, ibi: Si qui-
dem igitur motus * etc.; tertio ubi ** sit principium
motus continui, ibi: Necesse est autem * etc.

2. Quod autem necesse sit esse unum motorem,
probat per continuitatem motus, accipiens quod
supra * probaverat, quod necesse est aliquem mo-
tum continuum semper esse. Motus autem conti-
nuus * est unus, ut dictum est in quinto **: ergo ne-
cesse est semper esse aliquem motum unum *. Ad
hoc autem quod motus sit unus, necesse est quod
sit unius magnitudinis motae (quia non potest
moveri aliquod impartibile, ut probatum est in
sexto *); et etiam oportet quod sit ab uno moto-
re ἢ, Sive enim sint diversa mobilia, sive diversi
motores, non erit unus motus, et per consequens
nec continuus: sed erit unus motus divisus ab
alio, divisione mobilis vel motoris, et * consequen-
ter se habentes. Necesse est igitur movens esse
unum, quod vel moveat motum, vel moveat im-
mobile existens.

3. Deinde cum dicit: Si quidem igitur etc.,
ostendit quomodo ab uno motore possit esse
motus continuus. Et circa hoc duo facit: primo

enim ostendit ^ quomodo ab uno motore possit.

esse motus semper continuus; secundo quomodo
sit regularis, ibi: Εἰ regularis * etc. Dicit ergo
primo, quod motus unus, qui est ab uno mo-
tore, sicut dictum est *, aut est a motore moto,
aut a motore non moto. Si quidem igitur sit
movens motum, sequitur quod movetur ab ali-
quo *, secundum ea quae supra * probata sunt.

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

patet enim ex praemissis quod omnino extra genus magnitudinis
debet esse primus motor, qui est super omnia Deus benedictus
in saecula.

Sed hoc non potest procedere in infinitum, ut
supra * probatum est: quare stabit iste processus
motorum et mobilium, et pervenietur ad aliquod
primum mobile, quod movetur ab immobili mo-
tore; quod quidem non habet necessitatem ut mo-
veat, quia non movetur ab alio. Quod enim ab
alio movetur, ex necessitate movet, secundum
quod imponitur ei necessitas a suo motore. Et
quia mutatur a sua dispositione, non potest sem-
per movere uniformiter, quia variatur dispositio
eius. Sed moventi non moto non imponitur neces-

sitas ab alio, nec mutatur dispositio eius *: unde

non ex necessitate movet, sed potest semper
movere ?; quia sic movere, scilicet absque sui
mutatione, est infatigabile. Ex hoc enim accidit
fatigatio in movendo aliquibus motoribus, quia
simul et ipsi moventur; et ex fatigatione contingit

| quod non possunt semper movere. Unde relin-

quitur quod movens non motum potest movere
motu continuo sempiterno. A

4. Et quia ad perfectam motus continuitatem et
unitatem requiritur quod motus sit regularis et *
uniformis, ut in quinto * habitum est, ideo con-
sequenter cum dicit: Ef regularis hic motus etc. ,
ostendit quod motus qui est a motore immobili
sit regularis. Et dicit quod vel solus iste * motus
qui est a motore immobili, est regularis; vel si
aliqui alii sunt regulares, iste est maxime regu-
laris. Utitur autem hac disiunctione, quia disposi-
tio moventis moti quandoque per aliquod tempus
manet eadem, non variata, ad minus secundum
sensum; et secundum hoc videtur per aliquod
tempus movere motum uniformem. Sed id quod
semper est tale, maxime motum uniformem mo-
vet; quia tale movens non habet nec unam mu-
tationem. Quod dicit ad ostendendum quod quae-
dam moventia sunt, quae non moventur eo motu
quo movent, sicut corpus caeleste non movetur
motu alterationis, sed movetur quodam alio mo-
tu, scilicet motu locali. Sed primum movens *
omnino immobile * nulla mutatione movetur. Nec
solum requiritur ad hoc quod motus sit regularis

«) necesse est semper esse aliquem motum unum. — necesse est semper
accidere aliquem. motum esse unum PBCM et Venet. 1504; necesse est
semper (semper om. a b) aliquem motum esse unum Fab; necesse est
esse (esse om. E) aliquem unum motum EG. — Lin. seq. necesse est quod
sit om. NpH; pro unius, unus ed. a, et unus IKYZpA, et unius CFHLN
QRTVXsA.

&) primo enim ostendit etc. — Pro enim, quod om. Pab, tantum D. —
Pergunt Pab: quomodo ab uno motóre possit esse unus motus conti-
nuus$ semper, contra omnes codices, — Pro quod motus unus qui... aut
est a motore, quod motus unus est qui (quia EN)... aut est a motore
EGHNa, quod motus est unus qui.. aut est a motore Venet. 1504;
hoc P et Venet. 1545 corrigunt: quod motus est unus qui... Aut ergo
est a motore; F: quod motus unus semper... Aut enim est a motore.
Lectio b et cet, quam adoptamus, obvia est.

Y) movetur ab aliquo. — mutetur ab aliquo alio DEGRSNO, mute-
tur et ab aliquo alio cet. — Statim supra om. EFGHNR.

ὃ) sed potest semper movere etc. — sed potest semper movere sci-
licet absque sui mutatione infatigabile ed. a omittens homot. quia sic
movere et est; Pb. corrigunt: sed potest semper movere, scilicet absque
sui mutatione; quia sic movere, scilicet absque sui mutatione, est in-
fatigabile; sed quia verba scilicet absque sui mutatione nihil intendunt
nisi explicare praecedentia, nempe sic movere, ut patet, ideo ea priori
loco expunximus auctoritate omnium codicum.

t) quod vel solus iste etc. — quod iste solus motus est regularis,
qui est a motore immobili, vel si etc, Pab. — Pro Utitur autem hac
disiunctione ... non habet nec unam mutationem , ed. a oscitanter: uti-
tur autem hac demonstratione quia dispositio moventis moti quan-
doque per aliquod tempus movet eodem non variato ad minus secun-
dum sensum, et secundum hoc videtur per aliquod tempus movere mo-
tum uniformem, idest quod semper est tale maxime motum uniformem
motum movet quia tale movens non habet nisi unam mutationem.
Pb om. moti, pro quo motu EG; Pb om. etiam cum D Sed id quod
semper...uniformem movet; insuper pro nec Pb habent nisi cum DNpH.
Homoteleuton Sed id quod semper... uniformem om. AIKLMQRSTVXY
pBCO; cet. non concordant: nam N habet: (uniformiter) id quod sem-
per est tale maxime motum, motum uniformiter movet; sB: movens
autem immobile motum semper uniformem movet; 50 : sed secundum
veritatem solum movens immobile motum uniformem movet; sO: il-
lud quod semper est tale maxime movet motum semper uniformem ;
EFGpH om. Sed. Restat ergo pro lectione adoptata auctoritas codicis Z
et correctoris H. Dicendum tamen quod ipsa lectio A etc.: et secundum
hoc videtur (movens motum) per aliquod tempus movere motum uni-
formem movet quia tale movens non habet nec unam mutationem ,
indicat aliqua verba deficere; quae si restituantur, ut fecimus, ex ed. a
et EFGHNZsBCO secundum lectionem Z, omnia et praecedentia et sub-
sequentia apparent optime cohaerere.

* Léct. 1x.

* eius om, EG.

* idest codd. exc.
KLMS. :
* Lect. vit, n.

νος, " : "
————— ÉÁBÁÓNIII PPAR € RR RA RR

sh cqui ath M OU m ct m m MUS B NIA

τς

* oportet om. EG.

codd. exc. T.

. * eorum n, isto-
rum pab.

* primum »; cf.
finem num.'

* primo p.
* et pab.

* occidente ab.

* oriente rab.

* yero Pab.

* circulorum om.

EG. :
** distlantium uv.

CAP. X, LECT. XXIII

et uniformis, quod movens sit omnino immobile;
sed etiam oportet * ad hoc quod sit motus szmilis,
idest uniformis, quod id quod movetur non ha-
beat aliquam mutationem iuxta hanc qua move-
tur * a motore immobili; sicut corpus caeleste
movetur a motore immobili motu locali, et iuxta
illam mutationem non habet aliquam. Si enim
alteraretur, non remaneret semper eadem di-
spositio eius ad motumy et sic non esset motus
uniformis.

5. Deinde cum dicit: Necesse est autem etc. ,
ostendit ubi sit * principium motus primi continui.
Et quia ostensum est * quod primus motus est cir-
cularis, qui quidem motus competit magnitudini

: circulari, necesse est quod primum * principium

huius motus sit aut in medio, idest in centro,
aut in circulo; quia ista sunt principia magnitu-
dinis circularis. Lineae enim in magnitudine cir-
culari a centro ad circumferentiam ducuntur: unde
necesse est quod alterum horum * accipiatur sicut

principium, et alterum sicut terminus. Ostendit au-

tem consequenter quod principium primi * motus
est in circulo, tali ratione. Omnis motus quanto
est pottpisqiiot principio * moventi, tanto est ve-
locior, quia * magis recipit impressionem moven-
tis: sed ita videmus in motu totius firmamenti, qui
est a primo motore immobili, quod quanto ali-
quod mobile magis appropinquat supremae cir-
cumferentiae, tanto citius movetur: ergo movens
est in circulo et non in centro.

Huius igitur rationis maior manifesta est. Sed

ad evidentiam minoris propositionis, consideran-

dum quod in corporibus caelestibus invenitur du-
plex motus: unus qui est totius firmamenti, quo
scilicet totum firmamentum revolvitur ab oriente
in occidentem * motu diurno; et iste est primus
motus: alius motus est quo stellae moventur e
converso ab occidente in orientem *. In hoc au-
tem secundo motu, tanto unumquodque caelestium
corporum velocius movetur, quanto propinquius
est centro; ut patet secundum computationem
astrologorum, qui motui Lunae deputant tempus
unius mensis, Soli vero, Mercurio et Veneri unum
annum, Marti autem * duos, Iovi duodecim, Sa-
turno triginta, et stellis fixis triginta sex millia an-
norum. Sed secundum motum totius firmamenti
est e converso. Nam quanto aliquod caelestium
corporum est remotius a terra, tanto velocius mo-
vetur; quia pertransit maiorem magnitudinem in
eodem tempore. Maiores enim sunt circumferen-
tiae circulorum * magis a centro distantes **; et
tamen omnia corpora caelestia secundum motum
totius eodem tempore revolvuntur; et sic oportet
superiora esse velociora. Unde relinquitur quod

457
principium primi motus non sit in centro, sed in
circumferentia.

6. Sed tunc oritur dubitatio de conclusione. Pri-
mum enim movens, ut infra * concludet, est indi-
visibile et nullam habens magnitudinem; nec eius
potentia est potentia in magnitudine. Quod autem
est huiusmodi, non videtur habere determinatum
situm in corpore: non ergo convenit * primo mo-
tori esse magis in una parte primi * mobilis, quam
in alia.- Sed dicendum est quod dicitur primum
movens esse in aliqua parte sui mobilis, non per *
determinationem suae substantiae, sed per * effi-
cientiam-* motus, quia ex aliqua parte sui mobilis *
movere incipit *; et ideo potius dicitur esse in
caelo quam in terra, et potius in oriente, unde
incipit. Quod non potest intelligi secundum ali-
quam affixionem motoris illius ad partem deter-
minatam mobilis, cum non sit aliqua pars deter-
minata mobilis semper in oriente, sed quae nunc
est in oriente, postmodum est in occidente ?. Et
sic patet quod "dicitur esse virtus movens in oriente
per influentiam motus, et non per determinatio-
nem suae substantiae.

Est etiam considerandum in motu sphaerae,
quod simul cum motu * habet quandam immobi-
litatem: partes enim moventur mutando locum
et * subiecto et ratione, sed totum movetur mu-
tando locum ratione et non subiecto, ut in sexto *
habitum est. Et haec duo attribuuntur duobus
principiis magnitudinis sphaericae de quibus hic
fit mentio: nam principium motus est ex parte
circumferentiae, principium autem immobilitatis
est ex fixione centri.

7. Deinde cum dicit: Habet autem dubitatio-
nem etc., movet quandam dubitationem circa prae-
dicta. Et primo movet eam; secundo solvit, ibi:
Aut enim ipsum oportet * etc. Dixerat enim ** su-
pra * quod movens immobile potest causare mo-
tum continuum: et ideo hic consequenter inquirit
utrum aliquod movens motum possit causare ali-
quem motum continuum; ita scilicet quod sit vere
continuus sine aliqua intercisione *, sicut accidit
quaedam intercisio, cum aliquis impellit aliquod
corpus et iterum impellit alia vice. Manifestum
est enim quod iste motus qui sic continuatur ex
parte mobilis, non est vere continuus, eo quod
motiones non sunt continuae, sed una se habet
consequenter ad aliam: non enim continue im-
pellit, sed intercise, ita quod impulsio.consequen-
ter se habet ad impulsionem.

8. Deinde cum dicit: Aut enim ipsum oportet etc.,
solvit praedictam dubitationem: et ostendit *
quod nullum movens motum potest causare con-
tinum motum. Necesse est enim dicere, quod

Ὁ iuxta hanc qua movetur. — maxime hoc quod movetur N, pO
lac. iuxta hoc quod movetur cet. et a. — Lin. seq. pro motu locali, lo-
caliter Pb corrigendo lectionem a, quae om. motu cum codd. exc. BE
FGHNRZ. -- Pro non habet aliquam, non habet aliquam aliam HLNZ,
non habet aliam M, non habet aliquid O, non habet R. — Pergunt Pab:
Si enim alteraretur, non semper remaneret eadem dispositio ad motum,
et sic non esset motus eius uniformis; 1 om. semper; AIKQ om. eius.

Ἢ) ubi sit. — Ita P, Venet. 1504 et margo Z; quod unde sit E, quod
unum sit G, unum sit Q, unde sit cet. et ab. Cf. n. 1.

Opp. D. Tuowax T. II

0) postmodum est in occidente. — PBsA et b; om. K; pro est, est
et D, etiam nunc pH, etiam N, nunc est O, etiam est nunc EGXY,
est etiam nunc cet. et a. i

1) quod simul cum motu. — Ita BDOsH; quod finis cum motu cet.,
quod cum mota ed. a, quod finis in motu Pb.

x) sine aliqua intercisione. — sine intercisione EG, absque aliqua
intercisione edd. a b et Venet. 1504, 1545, 1551, 1552, absque alia in-
tercisione P. — Pergit a: sicut accidit quod intercisio; Pb expungunt
istud quod, ita ut om. quaedam cum G.

58

* Num. 9.

* contingit pab.

* primi om. DEG.

* propter codd.
* propter codd.
nu cepa BEF

GLN(H? KE
* incepit Prab.

* et om. Pab.

* Lect. x1, n. 12.

d ;, Num. seq.
* autem codd.
* Num. 3,4

* dicit rExab. :

* Lect. praec.
n.3 4

* contrahendo 4
IY.
* Lect. πὶ, n. 10.

* divisione E,
propter divis.
cet.

* per νάδ.
** Lect. praec.,
n. 4.

* et om. Pxvab.

* Lect. xxt, n. 2.

μ

* per se om. rab.
** Ibid. n. 4, 5.

458

mobile quod continue videtur moveri, aut mo-
veatur immediate per totum motum ab ipso mo-
vente moto; aut per multa media, quorum unum
contingatur ab alio, sicut dictum est * in motu
proiectionis. Et ista divisio habet aequaliter lo-
cum, sive movens motum moveat impellendo,
sive trahendo *, sive utroque modo, ut accidit
in motu vertiginis, ut supra in septimo * habitum
est. Nec contingit pluribus modis aliquid locali-
ter moveri a movente moto, per se et non per
accidens (quod enim vehitur, movetur per acci-
dens ?). - Et quia dixerat quod in his quae proii-
ciuntur, est aliud et aliud movens; et hoc videtur
esse falsum, propter hoc quod corpus proiectum
continue videtur moveri ab aere uno existente:
ideo ad hoc excludendum, subiungit quod cum aer
aut aqua sit facile divisibilis, ex hoc movet quasi
aliud et aliud movens; sed tamen movet sicut
semper motus quamdiu durat motus corporis pro-
iecti; et quamvis videatur esse unus aer, tamen
est alius et alius per divisionem *. - Utrobique au-
tem, idest sive movens motum moveat impellendo
sive trahendo, non potest esse unus motus, sed
oportet quod sit habitus, idest consequenter se
habens, propter * rationem. quae supra ** posita est
in motu proiectionis, scilicet ex diversitate moven-
tium. Relinquitur ergo quod solus motus qui est
a motore immobili, possit esse semper continuus:
quia movens se habet semper similiter secundum
eandem dispositionem in seipso; et ideo semper
et * continue potest se similiter habere ad mobile,
ut scilicet semper uniformiter moveat ipsum.

Est autem hic attendendum quod sempiterni-
tatem continui motus attribuit hic Philosophus
immobilitati motoris, supra * autem infinitae po-

tentiae eius. Nam sempiternitas motus continui,

si attendatur secundum reiterationem motus, re-
spicit immobilitatem moventis; quia si semper
similiter se habet, poterit semper reiterare eundem
motum ^. Sed infinita virtus moventis respicit ad
totam motus sempiternitatem vel infinitatem per
se ἢ, sicut supra ** dictum est. - Est etiam atten-

PHYSICORUM ARISTOTELIS LIB. VIII

dendum quod, quia nullum movéns motum po-
test causare motum continuum sempiternum, ideo
in XI Metaphys. * probare intendit multitudinem
motorum immobilium secundum multitudinem
caelestium motuum, quasi illa consideratio PM
tur ad istam ἢ.

9. Deinde cum dicit: Determinatis autem his etc.,
ex praemissis demonstratis concludit principale
intentum. Et dicit quod ex praedeterminatis * ma-
nifestum est, quod * impossibile est primum mo-
vens immobile habere aliquam magnitudinem,
vel ita quod ipsum sit corpus, vel quod sit vir-
tus in corpore. Quia si haberet aliquam magni-
tudinem, aut esset finita aut infinita. Ostensum
est autem supra in tertio *, in communibus natu-
rae, quod non est possibile esse aliquam magni-
tudinem infinitam. Relinquitur ergo, si habet ma-
gnitudinem, quod habeat magnitudinem. finitam.

. Sed quod non habeat magnitudinem finitam, ex

hoc probatur, quod * impossibile est finitam ma-
gnitudinem habere potentiam infinitam. Primum
autem movens immobile necesse est habere po-
tentiam infinitam: ergo non potest habere magni-
tudinem finitam. Quod autem primum movens
immobile necesse sit habere potentiam infinitam,
probat per id ^ quod demonstratum est supra *,
quod impossibile est a potentia finita moveri ali-
quid secundum infinitum tempus. Primum au-
tem movens causat perpetuum motum et conti-
nuum, et tempore infinito unus et idem existens:
alioquin motus ille non esset continuus. Ergo
habet potentiam infinitam. Et sic non habet ma-
gnitudinem. finitam; nec infinitam magnitudinem
possibile est esse 7, Manifestum est itaque quod
primum movens est indivisibile: et quia nullam
partem habet, sicut etiam est indivisibile pun-

ctum; et etiam sicut omnino nullam habens ma- -

gnitudinem, quasi extra genus magnitudinis exi-
stens.—- Et sic terminat Philosophus consideratio-
nem communem de rebus naturalibus, in primo
principio totius naturae, qui est super omnia
Deus * benedictus in saecula. Amen. .

X) quod enim vehitur, movetur per accidens.— Hoc om. edd. et O,
quia homoteleuton est. — Ibi corpus proiectum, edd. om. corpus.
p) reiterare eundem motum. -- τὰ ADLOXsQ; reiterare eodem mo-

tum TY, reiterare motum eodem modo EG, reiterare eodem modo mo-

tum FHNRZ, reiterare eodem motu Pab et cet. codices.

v) quasi illa consideratio sequatur ad istam. — Venet. 1504 et codd.
exc, INORYpA. — quod illa considerata sequatur ad istam ed. a, quia
illa consideratio sequeretur ad istam ed. b, quare illa consideratio
sequetur ad istam N; sequetur etiam OR; pro illa, quod om. P sola,
sua IYpA.

E) ex praedeterminatis manifestum est, quod. — Haec om. Pab et
codd. exc. EFGHNRZsO; sed cf. textum. B om. manifestum est. quod.

o) Relinquitur ergo... probat per id. Hoc loco codd,, exc., ΟΖ, et
omnes editiones peccant omittendo homoteleuta. Notamhus graviores la-
cunas, Ἐ om. Relinquitur ergo, si habet magnitudinem , quod«habeat
magnitudinem finitam.— Editiones et codd. exc. GEZsCHO om. Sed quod
non habeat magnitudinem finitam; ut hanc lacunam compleant, edi-

. tiones pro ex πος probatur habent Et ex hoc probatur, B: Sed supra

proxime probatum est.- Pb om, Primum autem movens... habere ma-
gnitudinem finitam; a habet quidem ea verba, sed omnia miro modo
confundit: ef ex hoc probatur ergo non potest habere magnitudinem
finitam quod (adde autem) primum movens necesse sit habere poten-

3: 9608 4

tiam infinitam quod impossibile est finitam jnagnitudinem habere po-
tentiam (adde in-) finitam primum autem movens immobile necesse est
habere potentiam infinitam; sublata confusione et atditis quae uncinis
clausimus, est lectio codicum. -- Pro primum movens immobile necesse
sit, primum movens necesse sit codd. et a.

πὴ nec infinitam magnitudinem possibile est esse. — nec infinitam
magnitudinem, quia infinitam magnitudinem impossibile est esse BsK5
magnitudinem om, I. Editiones non habent nisi nec infinitam, quod con-
iungunt cum praecedenti magnitudinem finitam. — Pro et quia nullam,
et quod nullam PDEGsO et a b; pO om. et quia... punctum, Legimus

quia,nam id requirere videtur sensus, nimirum: primum movens est .

indivisibile, non solum quia nullam partem habet (sicut indivisibile est

punctum, quod tamen non existit extra genus magnitudinis, cum sit ter- -

minus eius), sed etiam quia existit omnino extra genus magnitudinis, —
Ibi nullam habens magnitudinem, habens om. Pab et codd. exc. DLsCO.
— Pro quasi, idest IY, quod FNR, quia O; pro existens, est existens F.

9) super omnia Deus. — Deus super omnia B, semper super omnia
Deus HN, semper per omnia Deus EG. — Quae sequuntur E omittit, G
vero habet immediate infra textum, ab eadem tamen manu; saecula sae-
culorum hab. editiones et FGHKNOQ, sed expungimus saeculorum, quia
istud verbum non pertinet ad locum ex s. Script. inductum, et potius
addi quam omitti potest per scriptores codicum.

X Cap. VII
s E Th. Ἴθι
; lect. 1x.

* Lect. xxi, sqq.

* Lect. vili; IX. E 5

0
* Lect. xxt, n. 2.

INDEX

EORUM QUAE IN HOC VOLUMINE CONTINENTUR.

---

IN LIBROS PHYSICORUM ARISTOTELIS

MENU QNEM AM C ANE EQ Iac. puer soe ro RR aC ep Rv 3 od d Qi SS

TEGUA Hi 9A
LECTIO PRIMA

Materia et subiectum scientiae naturalis et huius
libri. Procedendum ab universalioribus principiis
BObIS maps Bods Li quu tUa urn

CAP. II.
LECTIO SECUNDA

Antiquorum philosophorum opiniones de principiis
naturae et entium. Quorundam opiniones im-
probare non pertinet ad scientiam naturalem. .

LECTIO TERTIA
Refelitur opinio Parmenidis et Melissi asserentium

P5* owinià ésse- unum Es ΟΕ ἐῶ VILIS E

CAP. 1π.
LECTIO QUARTA

Quod et posteriores philosophi in errore praedicto-
rum versati sint, scilicet unum et multa nullo
modo concurrere possei (15 E641...

LECTIO QUINTA
&Ralvitur rata. MelisSk Là 2 ose oie ὁ
LECTIO SEXTA

Parmenidis ratio multipliciter solvitur. . . . . . ..

LECTIO SEPTIMA
Improbantur qui dixerint non ens esse aliquid . . .
: CAP. IV.
LECTIO OCTAVA

Opiniones physicorum qui de principiis naturaliter
SEE JOGUE Si uc UC RON di ME Ea IR ἀπ τὸ

CAP. I.
LECTIO PRIMA

Quid sit natura: quaenam sint quae habent natu-
.ram, et sunt secundum naturam. . . . . . . ..
LECTIO SECUNDA

Tam materiam quam formam esse naturam: magis
ἜΘΗ ΤΟ ἀρ s cuc ste Tec E eis qe

΄

CAP. II.
LECTIO TERTIA

In quo differant physicus et mathematicus de ea-
dégp re -CODNUe Antes e vo: e νον ce s o ὁ ὧν

pag.

EXPOSITIO
LIBER I.
LECTIO NONA
Impugnatur Anaxagorae opinio de infinitis prin-
Gpiis ΗΚ WagNDAIAN NNIECHARAD cem ésr eese -
CAP. V.
1 LECTIO DECIMA
De contrarietate primorum principiorum secundum
SUtquoS 4D uo ον d Miu 2e 7 Cd aie Er dbé δ, δ od
CAP. VI.
LECTIO UNDECIMA
7 . : bud ;
Tria rerum naturalium principia esse, non pauciora
Deo pire o2 E MAIRIE vC I E e ς
i CAP. VII.
LECTIO DUODECIMA
In quolibet fieri naturali tria inveniri principia, sub-
lectum, terminum, oppositum . .........
LECTIO DECIMATERTIA
14 | Duo sunt principia per se in esse et in fieri rerum
naturalium, materia et forma; et unum per ac-
cidéns; pHvaHO .. 0 5 v qoe qoe ie. per) On EO
16
CAP. VIII.
8 LECTIO DECIMAQUARTA
I
Ex veritate de principiis determinata solvuntur an-
tiquorum dubitationes et errores provenientes ex
22 ignorantut muutbrine 5. 2 Duo e QUIAE ὙΠῸ
CAP. IX.
LECTIO DECIMAQUINTA
Materiam a privatione distingui: eamque esse per
24 se ingenerabilem et incorruptibilem . . . . . ..
LIBER II.
LECTIO QUARTA
Ad physicam pertinet considerare non solum de ma-
teria, sed et de quacumque forma in materia
55 SESDEHIE V. CI Tree UII E Pu E aet ΡΚ PF
| CAP. UII.
58 LECTIO QUINTA
Ad physicam pertinet determinare de causis.- Quae
.et quot species causarum. . ....... s.
LECTIO SEXTA
De diversis modis causarum: et de his quae con-
61 sequuntur ad diversos modos causandi . . . ..

pag.

Sg.

26

32

36

40

48

51

64.

68

72

460
CAP. IV.
LECTIO SEPTIMA
De diversis opinionibus circa fortunam et casum. .
CAP, V.
LECTIO OCTAVA

Quibusdam divisionibus effectuum et causarum po-

sitis concluditur definitio fortunae
LECTIO NONA

Ratio eorum quae tum a philosophis antiquis tum
ab hominibus vulgariter de fortuna dicuntur . .

Y

"en WR dee SECUTI

CAPP. VI, VII.
LECTIO DECIMA

Differentia inter casum et fortunam. — Non esse plu-
res nec pauciores quam quatuor causas

CAP. I.
LECTIO PRIMA

In scientia naturali determinandum de motu et de
iis quae consequuntur motum. -- Quaedam divi-
siones ad investigandam definitionem motus. . .

LECTIO SECUNDA
Motüs definitid;;sy:5 6G icxUURIMIÁ mis ONUNK bla)
CAP. II.
LECTIO TERTIA

Ostenditur tum directe tum indirecte quod bene as-
signata est definitio motus .. . .... «ese
CAP. III.
LECTIO QUARTA

Motum esse actum mobilis ut subiecti in quo, et
moventis ut causae a qua

LECTIO QUINTA

Utrum actio et passio sint idem motus. . . . . ..

PIA ΔΝ ὅλ ταῦ κι δον ἀπ ἢ

CAP. IV.
LECTIO SEXTA

Pertinere ad physicam considerare de infinito.- An-
tiquorum de illo sententiae. ὦν. πῶ νος,
CAP. V.
LECTIO SEPTIMA

Rationes quae suadent infinitum esse.— Quot modis
infinitum accipiatur. -- Infinitum a sensibilibus se-
paratum esse excludendum

CAP, I.
LECTIO PRIMA

. Ad philosophum naturalem pertinet determinare de
loco. - Rationes ad ostendendum locum esse. .

LECTIO SECUNDA
Sex rationes ad ostendendum quod locus non sit.

CAP. II.
LECTIO TERTIA
Disputatur de loco an sit forma aut materia. . .
CAP. III.
LECTIO QUARTA

Quot modis aliquid dicitur esse in aliquo — Utrum
aliquid possit esse in seipso - Solvuntur quaedam
dubitationes circa existentiam et naturam loci .

pas.

pag.

»

»

INDEX

LECTIO UNDECIMA

Quod naturalis philosophia ex omnibus quatuor cau-
sarum generibus demonstret

ELT ME SERM ee

: 75 CAP. VIII.
LECTIO DUODECIMA

Ratio eorum qui negant naturam agere propter fi-

LECTIO DECIMATERTIA

Demonstratur per rationes proprias naturam agere
propter finem

win" Sys dr. ρα τὰ 45 δ᾽ d VADE
&

LECTIO DECIMAQUARTA

Naturam agere propter finem ex iis ipsis demon-
stratur ex quibus aliqui oppositum concludebant.

CAP. IX.
LECTIO DECIMAQUINTA

83 | Quomodo necessitas in rebus naturalibus inveniatur.

LIBER III. :
LECTIO OCTAVA

Non dari infinitum in actu in sensibilibus, osten-
ditur primo rationibus logicis, secundo rationi-
bus naturalibus, supposito quod elementa cor-
porum sint finita secundum multitudinem. . . .

LECTIO NONA

IOI

10. jr: imp : "s :
4 Simpliciter, sine suppositione, probatur non dari

corpus sensibile actu infinitum

CAP. VI.

ἜΣ LECTIO DECIMA

Ostenditur quomodo infinitum sit, nempe non sicut
ens in actu, sed sicut ens in potentia. - Compa-
rantur ad invicem diversa infinita

LECTIO UNDECIMA

De definitione infiniti

ἄς MUATELISEAAT I S

109

wo 0T ψυί εν Me Mosahs e δι δ ὁ AO

III CAP. VII.

LECTIO DUODECIMA

Ex tradita definitione infiniti assignatur ratio eorum
quae de infinito dicuntur

116
CAP. VIII.

LECTIO DECIMATERTIA

Solvuntur rationes quae lect. VII inducebantur ad
ostendendum quod infinitum non solum sit in

120 potentia sed etiam in actu

LIBER IV.

CAP. IV.
LECTIO QUINTÁ

Praemittuntur quaedam necessaria ad investigandam
definitionem loci

145

149 Definitio. loch... vos n on pbi oa s Br US

CAP. v.
LECTIO SEPTIMA

Quaenam sint in loco simpliciter. - Quomodo id
quod non est in loco simpliciter, sit in loco
secundum quid

151

LECTIO OCTAVA

Ex tradita definitione loci solvuntur dubitationes
lect. II. positae, et assignatur ratio proprieta-
tum loci

&*4 ** 9:8 Mid c9 νῷν S * τὸ AW M.

pag.

pag.

pag.

97

124

127

131

135

. 138

143

158

161

166

170

— 5
- ^ à: TOTO NET ANIME NENNEN Ἢ

E

EO
y.

B.

CAP. VI.
LECTIO NONA

Ad naturalem pertinet determinare de vacuo.- Opi-
niones et rationes affirmantium et negantium
(usb c Vaptumo cor QUE XC EL MS

CAP. VII.
LECTIO DECIMA

Quid nomine vacui significetur. - Excluduntur ratio-

nes ponentui vaoutti » s cuu n. eite rue

CAP. VIII.
LECTIO UNDECIMA

Ex parte motus ostenditur non esse vacuum sepa-
ratum... .. VPN VEI WaFrTECE e. eee

LECTIO DUODECIMA

Ex parte velocitatis et tarditatis in motu ostenditur
δ yacuum. separatum non.esse.... «s.

LECTIO DECIMATERTIA

Ex parte ipsius vacui ostenditur quod vacuum se-
paratim non ub. qu. ue cr. ΔΎ, ΩΝ

CAP. IX.
LECTIO DECIMAQUARTA
Quod non sit vacuum corporibus inditum. . . ...
CAP. X.
LECTIO DECIMAQUINTA

Disputatur an tempus sit, et utrum sit idem nunc

du toto tempore ^. e RR RR to. me *
CAP. I.
. LECTIO PRIMA
Distinguitur motus per se a motu per accidens. De-
terminandum esse solum de primo .......

LECTIO SECUNDA

Species mutationis assignantur, et ostenditur quae-
nam ex illis sit motus stricte acceptus

CAP. II.
LECTIO TERTIA
Quod in aliis praedicamentis a quantitate, qualitate
et ubi, non est motus per se... .......
LECTIO QUARTA

Concluditur motum esse solum in quantitate, qua-
litate et ubi. -- Qualiter motus sit in his tribus
generibus. - Quot modis dicatur immobile. . . .

CAP. III.
LECTIO QUINTA
Definitiones eorum quae pertinent ad hoc quod est

langere, et ad hoc quod est esse consequenter
et ad commi (6 ullus oCUD. GS aO CIT

CAP. I.
LECTIO PRIMA

Ostenditur nullum continuum ex indivisibilibus com-

LECTIO SECUNDA
Si magnitudo ex indivisibilibus componitur, motum
ex iis componi oportet: huius impossibilitas
ostenditur, |, 0. dessus VixteTeIR 40CH- nd

CAP, II.

LECTIO TERTIA
Tempus in divisibilitate magnitudinem sequitur et
δ ὁ euhnYeréo ον, ον ρον pn or Qn AIR A

INDEX
CAP. XI.
LECTIO DECIMASEXTA
Quid sit tempus, et quomodo se habeat ad motum,
disputative inquiritun .* 335 .. s.l.
pag. 173 LECTIO DECIMASEPTIMA
Temporis definitio traditur et explicatur. . . . .. $
LECTIO DECIMAOCTAVA
Quomodo sit vel non sit idem nunc in toto tem-
*. 176 pore. Ratio eorum quae dicuntur de nunc..
CAP. XII.
-LECTIO DECIMANONA
Manifestantur quaedam quae de tempore dici solent.
* 5 Md LECTIO VIGESIMA
Quomodo motus et alia in tempore sint. — Quae sint
; et quae non sint in tempore. .... .... κ᾽.
»o« 183
CAP. XIII:
LECTIO VIGESIMAPRIMA
» 189 | Quid significent nunc, tunc, iam, modo, olim et
YODeHie s d xoc HRS RURAL UM
CAP. XIV.
ioi LECTIO VIGESIMASECUNDA
» 4 ^
Quomodo corruptio attribuatur tempori. — Omnis
motus et mutatio est in tempore .. ......
LECTIO VIGESIMATERTIA
Solvuntur dubitationes circa existentiam et unita-
» . I97 ÍoHm JenDOC. ἀντι τ ον v I Ao S pedes
LIBER V.
CAP. IV.
! LECTIO SEXTA
pag. 227 De unitate generica, specifica et numerica motus. .
LECTIO SEPTIMA
3 | Iterum de unitate numerica motus, - Duo alii modi
M RM secundariüi unitatis motus... ....... s...
CAP. V.
LECTIO OCTAVA
3:234 :
De contrarietate motuum; i; 4x yell
CAP. VI.
». 240 LECTIO NONA
De contrarietate quietis ad motum et quietum ad,
METCEEU UI A 4 ue dope C AUR RIS
; LECTIO DECIMA
».. 243 | Solvuntur quaedam dubitationes . . ...... νων
LIBER VI.
LECTIO QUARTA
Finitum et infinitum similiter inveniuntur in magni-
oA ATO tudine et in tempore -- Nullum continuum indi-
2e 7 visibile esse demonstratur, .... .... . es
CAPP. III, IV.
Χ
» 270 LECTIO QUINTA
Quod nunc sit indivisibile temporis: quod in ipso
nihil moveatur nec quiescat: et quod omne quod
movetur. sit divisibile - Dubitationes quaedam re-
315273 ΤΟΥ ΠΡ. Ὁ cou mies tup ipte uite ua oe RISE {2

pag.

»

pag.

461

Y99

201

204.

208

216

219

221

247

255

259

262

277

281

462

LECTIO SEXTA

Duo modi quibus dividitur motus: quae simul cum
ipso dividantur. |... .. E

CAP. V.
LECTIO SEPTIMA

Illud temporis in quo primo mutatum est aliquid ,
est indivisibile - Quomodo in motu possit accipi
primum, et quomodo non possit

Bs r9.» ὁ ἀν οὐδεν,

CAP. VI.
LECTIO OCTAVA

Ante omne moveri invenitur mutatum esse, et ante

omne mutatum esse praecedit mutari. . . . ..
CAP. VII.
LECTIO NONA
Finitum et infinitum simul invenitur in magnitudi-
ne, tempore, mobili et motu... ..... e
CAP. I.
LECTIO PRIMA
Necesse est omne quod movetur ab aliquo alio
ΤΟΥ . 25.9 μον θεν P τὸ τὴν δον Ὁ

LECTIO SECUNDA

In moventibus et motis non potest procedi in infi-
nitum, sed oportet devenire ad aliquod primum
movens-immobile 7; , 7... NV VE

CAP. II.

LECTIO TERTIA

Probatur in motu locali quod movens et motum
oportet esse simul... 222.

LECTIO QUARTA

Ostenditur in alteratione, et in augmento et decre-
mento, quod movens et motum sunt simul . .

CAP. III.
LECTIO QUINTA

Ostenditur alterationem non esse in quarta specie
qualitatis, idest in forma et figura. - Idem pro-

CAP. I.
LECTIO PRIMA

Utrum motus aliquando esse inceperit, et aliquando
deficiat: aut e contrario neque unquam incepit,
neque unquam deficiet. - Opiniones ad utram-
que partem. — Utilitas huius considerationis .

LECTIO SECUNDA
Rationes ad ostendendum motum esse sempiternum.
LECTIO TERTIA

Rationes contra Anaxagoram et Empedoclem, qui
ponebant motum non semper esse. . . . . . ..

; CAP. II.
LECTIO QUARTA

Solvuntur rationes, ex quibus sequi videtur quod
motus non semper fuerit

CAP. III.
LECTIO QUINTA

Dispositio rerum quantum ad motum et quietem
quinque modis se habere potest. - Excluduntur
duo primi modi

AW wood A m AU AURI RERO E

LECTIO SEXTA

Reprobatur tertium membrum divisionis positae in
superiori lectione. - Reassumuntur dicta in hac

pag.

INDEX

» 292

» 297

288:

CAP. VII.
LECTIO DECIMA

De his quae pertinent ad divisionem stationis et -
quietis

et non le as VIMIETRUI IA. RÉRONIN ἢ

CAP. IX.
LECTIO UNDECIMA

Solvuntur rationes Zenonis, quibus motum omnem
excludere conatus est. . ee

CAP. X.
LECTIO DUODECIMA

Impartibile secundum Longe ng non potest mo-.

veri nisi per accidens . .
LECTIO DECIMATERTIA

Nulla mutatio est infinita secundum - propriam spe-
ciem - Quomodo motus possit esse infinitus tem-
pore

LIBER VII.

pag. 321

$1945

» 329

35334

batur de prima specie qualitatis quoad habitus
et dispositiones corporis

V VIS. a 7s v P 9. M». «4

LECTIO SEXTA

Ostenditur non esse per se alterationem in prima
specie qualitatis quantum ad habitus animae .

CAP. IV.

LECTIO SEPTIMA

De comparatione motuum. -- Ostenditur in communi
quid requiratur ad hoc quod aliqua sint com-
parabilia

LECTIO OCTAVA

Ex principiis positis in praecedenti. lectione osten-
ditur qui motus sint comparabiles ad invicem .
CAP. V.
LECTIO NONA
Regulae comparationis motuum

LIBER VIII.

» 376

et praec. lectione, et ostenditur quid remanet

dicéndum:; Στ 227 7. ΕΣ NEST

CAP. IV.
LECTIO SEPTIMA

Ostenditur in omnibus mobilibus et moventibus uni-
versaliter verificari, omne quod movetur ab alio
moveri... 1 s ou e cO UL P RENE

LECTIO OCTAVA

Ostenditur a quo moveantur gravia et levia, et con- -

cluditur quod omnia quae moventur ab alio mo-

CAP. V.
LECTIO NONA
Ostenditur non esse possibile quod in infinitum ali-

quid moveatur ab alio. — Item non esse neces-
sarium quod omne movens moveatur. . . . . .

LECTIO DECIMA

Moventis seipsum una pars movet et alia move-
tur. - Excluduntur alii duo modi qui possent ex-
cogitari in motu moventis seipsum

LECTIO UNDECIMA

Qualiter partes moventis seipsum se habeant ad in-

vicem, et qualiter secundum eas totum dicatur

seipsum movere ,

$5805. 78 Ὁ αν ΟΝ

à pag.

307

2; $916

pag.

CAP. VI.
LECTIO DUODECIMA

Per principia moventia se, quae quandoque sunt
et quandoque non sunt, ostenditur primum mo-
vens neque per se neque per accidens moveri,
sed esse perpetuum et unum. ...... ss

LECTIO DECIMATERTIA

Ostenditur primum movens esse perpetuum et omni-
no immobile, ratione sumpta ex principiis mo-
ventibus. — Ostenditur insuper quod primus mo-
tüs es aBIhDHUPADSO ur τῶν ire e e een

CAP. VII.

LECT IO DECIMAQUARTA

Multiplici ratione ostenditur quod loci mutatio est
prima inter omnes motus... .... ee

LECTIO DECIMAQUINTA

Nullus motus praeter localem potest esse continuus
MLDODOHUS. V Luo Uc oues d e AIEO

CAP. VIII.
LECTIO DECIMASEXTA

Demonstrative ostenditur quod nulla loci mutatio
potest esse continua et perpetua nisi circularis.

LECTIO DECIMASEPTIMA

Ex dictis in praecedenti lectione solvuntur dubita-
(UC IDPECDLIs τ, ,. ἐφ OM CUP pp ME

peg

INDEX

407

4LI

415

420

423

427

LECTIO DECIMAOCTAVA

Rationibus logicis ostenditur quod motus reflexus
BO est contunmus i ou veu dr ΚΕΝ

CAP. IX.
LECTIO DECIMANONA

Per rationes proprias ostenditur quod motus circu-
laris potest esse continuus.— Item quod est pri-
TES THOUIUIE CO o Eoo s doe iei Iona κόνιν 5

LECTIO VIGESIMA

Per rationes logicas et communes ostenditur quod
motus circularis est continuus et primus. -- Item
per opiniones antiquorum philosophorum osten-

- ditur quod motus localis sit primus motuum. .

CAP. X.

LECTIO VIGESIMAPRIMA

Ostenditur quod movens finitum secundum poten-
tiam, non potest movere per tempus infinitum. —
Item quod in magnitudine finita non potest esse
potentia infinita, neque in magnitudine infinita
BERE BEBLOS vou di ds e ROC Dele) PNG

LECTIO VIGESIMASECUNDA

Ostenditur quod propter diversitatem motorum, de-
ficit continuitas vel unitas motus, in quibusdam
quae videntur continue moveri. .. .. .....

LECTIO VIGESIMATERTIA

Ostensa unitate primi motoris, a quo est motus sem-

per continuus et uniformis, concluditur primum :

movens nullam habere posse magnitudinem.

463

«

Ῥαξ-;

433

436

443

452

455

" me 2 i
E ὡς 2e : Je
,
΄
EB IT
1 ΤΡ. Amir
- : ix j: ^ :
Co BB RNDIN
Ps -üufoq miden.
p dünida I 2:
(ET GUHTATONVE
Ἐῶ o. eus p.a BH aita
: DOTT
à ly: «ose d
ur δόξετε Is tiia
BA o et t Soma» AUS
à : "ADU Ve ODE:
3 foa. εν 9 ΘΝ ὦ ONIOTT niet δε
diem ) βαρ.
? ur salua
4
ζ
E d A.
: " agr arbxeteiie κακῶι qtii
j
; ;
'
1

INDEX ALPHABETICUS

EORUM

QUAE IN COMMENTARIIS DIVI THOMAE

SUPER

ARISTOTELIS LIBROS PHYSICORUM

CONTINENTUR

SicNA — Litteris romanis maioribus indicatur /iber; minoribus lectio; numeralibus arabicis paragraphus.

A

ABESSE — An aliquid possit abesse et adesse

eidem signo magnitudinis, i. e. recedere et
accedere in motu continuo. VIII, xvr, 6. --
An in motu reflexo. VIII, xvii, 3.

AnBLATIO — Vide SumsTRACTIO.

ABSTRAHERE — Quid sit abstrahere unum intel-
lectum ab alio. II, 11, 5. — Universale a par-
ticulari. ibid. — Abstrahentes non mentiuntur.
ibid. — Error Platonis circa abstracta. II, rrr, 6.
Gf. MarREMATICA , METAPHYsICA, PHYSICA.

AccIDENS — Per se inest et praedicatur de sub-

iecto, scilicet substantia. Ll, rr, 2. vr, 7. Xil, -

10. IV, nr, 8. VIII, ix, 8. — Non est simpli-
citer unum cum ea. I, rri, 2, — Diversa genera
accidentium. III, v, 15. — Accidens separa-
bile et inseparabile. I, vr, 10. — Quo ordine
accidentia adveniant substantiae. II, mr, 5.
III, 1, 6. — Fiunt secundum quid. I, xir, 12. —
Consequuntur formam substantialem Il, 1, 4.
— Sunt secundum naturam. II, 7, 7. In qua
scientia considerentur. II, mr, 2. -- Medium
demonstrandi propria accidentia. IV, v, 3.—
Uni infinita possunt accidere. V, 1, 10. — Ac-
cidens dicitur praedicatum: quare. I, xr, 10.
— Alia eius nomina. IV, xxm, 2. — Opinio
Platonis circa accidentia. I, vir, 3. — Refu-
tatur. I, vir, 5.

Per accidens. — Quod est per accidens,
non est prius eo quod est per se. II, x, 12.
— Reducitur ad id quod est per se. I, xiv, 7.
VIII, rr, 3. — Non est necessarium. VIII, 1x, 7.
X, 7. — Lato sensu accipi potest. VIII, vir, 2. —
Coniuncta per accidens. VIII, 1x, 8.

AcHILLES — Achilles Zenonis, quare sic di-
ctus. VI, xr, 5.

Acri0 — Est actus activi. III, v, 2. — Denomi-
natur a suo principio. II, 11, 7. — Utrum actio
et passio sint idem motus: solvuntur plures
dubitationes. III, v, 3 et sqq. — An differat
ἃ motu. III, v, 10, 11. — Non datur motus in
genere actionis et passionis. V, trt, 9. — Actio
non est inter contingentia. I, x, 4. — De eius
praedicamento. III, v, 15, 16.

AcrivUM — Quanto ens actu est perfectius,
tanto vehementius est activum. VIII, xxr, 9. —
Vide Aarws. ἡ :

Acrus — Est una ex primis entis differentiis,
III, 1, 6. n, 3. — Quid sit. III, 1r, 5. Est per-
fectio et bonum potentiae. I, xv, 7. — Prior
motu. III, r, 3. — Prior potentia. VIII, xiv, 5.--
Actus perfectus et imperfectus. III, τι, 3, 5.—
Quaedam sunt simul in potentia et actu. III,
1, 6. — Non autem secundum idem. III, m, 6.
VIII, vir, 2. - Non est idem secundum ra-
tionem esse in potentia et esse in actu. III,
rt, 7. — Cuius proprie sit actus. III, τι, 6. — In
quo sit. III, 1v, 7. — An actus unius possit

Opp. D. TnowakE T. Il.

Aristotelis opera litteris italicis designantur.

esse in altero. III, v, 9g. — An idem actus
possit esse duorum. II], v, 10. — Actus non
est generatio; potest tamen consequi gene-
rationem vel alterationem. VII, v1, 6. — Magis
entia sunt quae sunt magis in actu. I, 1, 7.—
Unumquodque est actu per propriam for-
mam. I, xv, 7. II, x, 15. III, 1v, 6. - Omne
quod est in actu, vel est forma subsistens,
vel habet formam in alio. VIII, xxt, 13. - Quod
est in actu, fit ex eo quod est in potentia. IV,
Xiv, 10. — Quod est in actu, naturaliter movet.
VIII, vrr, 1. — Cuius sit dominium proprii
actus. II, x, 4.

AcurTux — Velocius fertur quam latum: quare.
IV, xr, 13. - Aequivoce dicitur, VII, vr, 7.

Ap ALiQum — Vide RELATIO. :

ApDISCERE — Quid sit, et in quo differat ab
invenire. V, vi, 9. — Eius contrarium. ibid. —
Per actionem docentis addiscens reducitur in
actum cui adiungitur potentia. VIII, vnr, 3.—
Etsi doctio et doctrina addiscentis sint idem,
non tamen docere et addiscere. III, v, 12. —
Actus docentis quomodo sit in addiscente.
ΠῚ, v, 9. — Naturalis ordo addiscendi. I,1, 7. —
Nemo addiscit propter tempus. IV, xx, 5. —
Vide PuEni.

ΑΡΕΒΒΕ — Vide Anxssk.

ApiUvANs — Species causae efficientis: defini-
tur. III, v, 5.

ADNATA — Adnata ad invicem faciunt unum
continuum. V, v, 8. - Quorum ultima sunt
adnata, necessario se invicem tangunt, sed
non vice versa. V, v, 10.

AbvENIRE — Nihil de novo advenit alicui absque

mutatione eius cui advenit. V, mm, 8.

AzprFiCATIO — Definitur. III, v, 18. — Aedifica-
tio passiva quid sit. III, τι, 5. - Non domus
sed aedificatio est actus aedificabilis. III, ur, 2.

AEDIFICATOR — An sit simul cum aedificio. II,
VI, 9. — Per suam artem est aedificator. III,
V, 10. à

AxavaLrTAs — Quid significet aequale: aequi-
voce sumitur. VIL, vr, 9. — Aequalitas fun-
datur super unitatem numericam, III, 1, 6. —
Aequalitas et inaequalitas sequuntur muta-
tionem secundum quantitatem. V, rr, 7. — In
aequalibus, ex parte utriusque extremi inve-
nitur relatio realiter existens. V, rm, 8. -- Quo-

' modo in vno oriatur per solam mutationem
alterius. ibid. — Non invenitur in qualitate.
VII, virt, 10. - Quodammodo opponitur ma-
gno et parvo. VIII, xv, 6.

AxkoUILATERUS TnrANGULUS — Quid sit: quo-
modo sit eadem figura aequilaterus et gra-
datus, sed non idem triangulus, IV, xxu, 13.
— A Pythagora annumeratur inter principia.
III, i, 5. it

Axaurvoca — Quid sint. V, vir, 2. - Exemplum
nominis aequivoci, VII, vit, 7. — Non sunt
comparabilia. ibid. — Quaedam logico vel

mathematico non aequivoca, naturali quo-
dammodo sunt talia. VII, vir, 9. — Diversi
gracus aequivocationum secundum propin-
quitatem generis vel similitudinis. VII, vri, 7.

AER — Unum ex elementis. I, vim, 2, 5. 1x, 3.
II, 1, 2. — Aer est aliquid, ideoque plenum
aere non est vacuum. IV, ΙΧ, 4. xut, 3. —
Quare quidam contrarium opinati sint. IV,
1x, 4. — Eius partes sunt eiusdem speciei. III,
1x, 3. - Nullus est in aere primo et per se.
IV, v, 7. — Locus aeris. IV, σι, 17. — Eius
illuminatio. VII, vr, 9. — Eius calefactio. VI,
v, 16. — Aer estin potentia ad aquam ut per-
fectum ad imperfectum: se habet ad ipsam
ut forma et totum: inter ea quandoque est
tactus, quandoque continuatio. IV, vrr. 7. —
Est subtilior aqua. IV, xir, 3. — Minus sensi-
bilis quam ipsa. IV, xut, r. — Cedit corpori
immisso. ibid. — Generato aere ex aqua,
maior est quantitas aeris quam aquae ex
qua generatur. IV, xit, 2, 8. - Quomodo hoc
sit ostenditur. IV, xiv, 11. — Aer et aqua an
sint comparabilia secundum quantitatem. VII,
vir, 8, 9. — Aer immutat corpora animalium,

. et motus quosdam in eis causat. VIII, 1v, 6.
xi, 4. — Pythagorici posuerunt extra caelum
quendam quasi aerem infinitum. IV, ΙΧ, 12.—
Vide DiocENES, ῬΕΟΙΕΟΤΙΟ.

AETERNITAS — Quid sit. IV, xvi, 5. — Aeter-
nitas Dei. Vide Drvs. — Rationes Aristotelis
ad probandum mundum fuisse ab aeterno,
et in aeternum duraturum: refutatur quoad
primam partem. VIII, n per totam.

AcrNs — Denominatur ab effectu. III, v, 15. —
Dicitur ab Aristotele principium. I, 1, 5. —
Necesse est dari causam agentem. II, x, 15. —
Dat formam. I, r, 5. - Movet secundum for-
mam aliquam. III, 1v, 6. Cf. VIII, n, 18. —
Quanto perfectius est aliquid, tanto magis est
activum. VIII, xxr, 9. — Est prius et posterius
fine: quomodo. II, v, 7. — Movetur a fine,
IIl, v, 15. VII, nur, 1. — Agit propter ipsum.
II, v, τι. — Agit quod est sibi conveniens. Il,
x, 15, — Eius opus et finis est actio. III, v, 2.
Cf. Acro. — Transfundit actionem suam in
aliud. III, τ, 6. — An requirat materiam ad
operandum. VIII, τι, 4. — Per suam praesen-
tiam reducit passivum in actum. VII, vr, 9.
VIII, vir, 3. — Dividitur a patiente. VIIT, vir,
8.— Quaedam agentia agendo patiuntur. III,
m, 6. 1v, 5. — Utrum agentia, sive naturalia
sive voluntaria, incipiant movere vel a motu
cessent absque sui immutatione. VIII, m, 6,
7, 8, 15. — Agens propter finem. Il, vri, 5,
7. τ Agens a proposito. II, vir, 8. — Agens
per intellectum et agens materiale: differen-
tia inter ipsa. VIII, xxi, 10. — Actio agentis
per intellectum non proportionatur naturae
ipsius, sed formae apprehensae, ibid. — Quo-
modo non deliberare contingat agenti. IT,

59

466

xiv, 8. — Agentia univoca et non univoca. II,
xi 2. — Vide Causa, FiNis, MovENs.

Agentia a proposito. Agunt per suam scien-
tiam. II, v, 5. VIII, 1, 18. — In iis contingit
finem esse malum. II, v, 1. - Eorum pro-
prie est agere. II, x, 4. — Agunt a fortuna.
II, x, 5. — Comparantur ad agentia naturalia.
VIII, 11, 7, 18. xxt, 10.

Agens universale. Non praesupponit mate-
riam. VIII, r1, 4. — Operatur materiam qua
utuntur agentia particularia. ibid. - Non mu-
tatur agendo. VIII, rr, 18. — Producit totum

esse absque ulla mutatione, sive ex parte.

rei creatae sive ex parte sui. VIII, 1r, 4, 17,
18. - Ipsum tempus cum ceteris producit.
VIII, 11, 19.

ALEXANDER — Dixit ultimam sphaeram nullo
modo esse vel moveri in loco. IV, vit, 4. —
Nullam. transmutationem esse indivisibilem
vel in non tempore: reprobatur haec opinio:
benigna interpretatio. VI, v, 12, 14. — Cor-
pora caelestia aeternitatem ab alio acquirere:
impugnatur haec positio ab Averroe: appro-
batur, VIII, xxr, 12-15.

ALIMENTUM — Per ipsum augentur corpora. IV,
ix, 10. VIII, xiv, 3. - Quomodo. IV, x, 13. --
Alimentum abundans quandoque causat aug-
mentum innaturale. V, x, 4. — Per alimentum
causantur motus in animalibus. VIII, tv, 6.
xul, 4.— In principio est dissimile ei quod
nutritur; sed quando additur, fit illi simile.
VH, xiv, 3. -

ALrauip — Vide Hoc arraurp.

Arrmp — Duplici sensu accipi potest. VII, vri,
9. — Quid significet aliud fieri ex alio. I, xu, 4.

ALruM — Alia impediunt vim alterativam ma-
gnetis. VII, nr, 7.

ALTERATIO — Est motus secundum qualitatem,

^. Ill, πὶ, 4. VIII, xiv, 10. — Secundum qualitates
passibiles, V, 1v, 2. VII, 1v, 2. - Est mutatio
in contrarium. V, 1v, 5. VI, xim, 2. VIII, xv,
2. — Ad alterationem reducitur mutatio quae
est secundum magis et minus. V, iv, 5. Cf.
VI, vn, 8. — Non est primo et per se in
qualitatibus primae, secundae, vel quartae
speciei, VII, v, 2. — Probatur quoad quar-
tam speciem. VII, v, 3, 4. — Quoad primam
speciem : quantum ad habitus et disposi-
tiones corporis, VII, v, 5. — Idem probatur,
quantum ad habitus et dispositiones animae.
VII, vi per totam. — Alteratio est omnium
corporum sensibilium, animatorum et inani-
matorum, VII, rv, 2. — In animatis invenitur
alteratio secundum sensum: magis proprie
est in sensu quam in intellectu. ibid. — Dan-

tur alterationes latentes etiam in animatis.'

ibid. — Non est in parte animae intellectiva.
VII, 1v, 2. v1, 5 sqq. -- Alterans et altera-
tum sunt simul. VII, 1v per totam. — An
id quod alteratur, dum alteratur, sit partim
in termino a quo, partim in termino ad
quem. VI, v, 15 sqq. — An sit in ea accipere
primum, VI, vir, 8. — Alteratio non est infi-
nita secundum speciem. VI, xm, 2. — Falsum
est quod omnia semper alterentur. Vlil, v,
6-8. xix, 5. — Alteratio non potest esse in
infinitum continua. VIII, xv, 2. xix, 4. — Ante
omnem alterationem est motus localis. VIII,
xiv, 3. — Quod alteratur, dicitur moveri quo-
dammodo, non simpliciter. VIII, xx, 4. —
Utrum quaedam aiterationes sint violentae,
quaedam naturales. V, x, 2, 4. — De compa-
ratione alterationum. VIL, vi, 10—14. 1x, 8,
9. - Alterari quandoque nominatur generari
seu fieri, et corrumpi. I, v, 5. VI, vit, 14. —
Antiqui Naturales dicebant nihil causari nisi
per alterationem. I, xiv, 2, 4« VIII, m, 3.
xix, 5. — Democritus opinatus est omnem al-
terationem fieri per congregationem et disgre-
gationem. VIII, xx, 4.

AijvkRITAS — Vide: Morus.

ÁirT&RUM — Quid significet. V, iv, 2. - Alterum
fieri ex altero, quid importet, I, xi, 4. — Al-
tera, ex eo quod altera sunt, non est neces-
sarium quod moveantur. III, zm, 4.

ἌΜΙΟΙΤΙΑ --- Amicitiam et litem, seu concor-
diam et discordiam, Empedocles posuit prin-
cipia rerum. I, 11, 2, et pluries habetur, Vide
EwPrpocLEs. -- De ratione amicitiae est ut
conzreget. VIII, 1, 5. 1, 4. — Non convertitur
in inimicitiam. VIII, πὶ, 4. Cf. I, xi, 9. — Cor
amantis dicitur inesse amato. IV, 1v, 2. —
Quare. IV, iv, 3

INDEX ALPHABETICUS

ANAXAGORAS — Posuit infinita principia, sed
non unius generis. I, m, 2. vir, 5. - Unum
etiam confusum principium posuit; differen-
ter tamen ab Anaximandro. I, viri, 4. — Quod-

libet actu esse in quolibet. I, 1x, 4. III, vr, 9."

— Omnia a principio fuisse commixta. I, vit,
5. 1x, 3, 15. III, vi, 9. VIII, τ, 3. — In quiete
ab aeterno. VIII, r,
tum incepisse extrahere et distinguere. I,
vi 5.3x, 15. ΠῚ ἩΒΙ ΘΗ VII, 1, 3. xx, 4. —
Explicatur et refutatur eius systema quoad
infinita principia. I, 1x per totam. — Philo-

sophus disputat contra ipsum negantem mo- :

tus aeternitatem. VIII, ur, 1, 2, 3. — Recte
dixit, ponens intellectum impassibilem et im-
mixtum. VIII, 1x, 9. — Posuit ex infinitis nu-
mero fieri unum infinitum per contactum:
differenter tamen a Democrito. III, vr, 9. —
Inconvenienter assignavit rationem quietis in-
finiti. III, 1x, 7, 8, 9. - Eius modus demon-
strandi non esse vacuum. IV, 1x, 4.

ANAXIMANDER — Unum principium confusum
posuit: in quo differat ab Anaxagora et Em-
pedocle. I, vmm, 4. — Ipsum divinum appella-
bat: quo sensu. III, vr, 10.

ANIMA — Est natura et forma animalis. VIII,
vii, 3. — Constituitur in suo esse per unio-
nem ad corpus. VIII, xm, 6. — Non est ali-
qua anima communis quae constituit animal,
praeter illam quae constituit speciem anima-
lis. VII, vir, 8. — Videtur se habere ad cor-
pus sicut nauta ad navim. VIII, vit, 4. — Est
primum movens in animali. VIII, xut, 4.
Cf. VIII, xx, 4. — Quare non moveat semper.
VIII, xur, 4, 5. — Movetur et ipsa per acci-
dens: quomodo. VIIL, 1v, 6. xm, 4, 5, 6. --
Est in loco secundum accidens. IV, vit, 13. —
An omnes animae sint incorruptibiles. VIII,
xii, 2. — De partibus animae solus intellectus
est incorruptibilis, ibid. — Tamen etiam aliae
partes animae sunt moventes, ibid. — Anima
rationalis, quomodo sit separata, et tamen
in materia: ad quam scientiam pertineat con-
siderare de ea. II, iv, 10. — Successio motuum
in anima indicat tempus. IV, xvrt, 2. — Quo-
modo numeratio, tempus et motus depen-
deant ab anima intellectiva. IV, xxur, 4. —
'Transmutationes animae vegetabilis seu nu-
tritivae dicuntur motus naturales; quare. VIII,
1v, 6. —- Evigilantur animalia ex opere animae
nutritivae. ibid. — Liber de Anima. 1,1, 4. -:
Vide Praro.

ΑΝΙΜΑΙ,-ΑΝΊΜΑΤΟΝ — Animalia et quaelibet par-
tes eorum sunt a natura. II, 1, 2. - Movere
seipsum est proprium animatorum, VIII, vir,
6. — Movent seipsa secundum motum loca-
lem tantum. VII, 1v, 6. xur, 4. -- Nonnisi per-

fectis animalibus inest motus localis. VIII, xiv, .

8. — Movent seipsa inquantum anima movet
corpus. VII, 1, 2. VIII, vir, 3, 4. — Per suum
appetitum moventur et stant. VIII, 1v, 6. vir,
7. - Non semper a seipsis moventur: quare.
VIII, xn, 4. — In animalibus motum localem
praecedunt motus naturales qui-oriuntur ab
extririseco vel ab intrinseco, ipsum causantes.
VIII, 1v, 6. xur, 4. — Incipiunt moveri cum
prius quieverint. ibid. — Animalibus dormien-
tibus nullus inest motus a sensibili appre-
hensione proveniens: quomodo evigilentur.
ibid. - Motus animalis quo seipsum movet,
quomodo naturalis et quomodo violentus.
VIII, vi, 3. — Loci mutatio est postrema
tempore inter omnes motus in animali quod
*de novo generatur. VIII, xiv, 8. — In anima-
libus quae habent motum localem, non est
perfecta continuatio, VIII, vrr, 8. — Vita ani-
malium motu apparet. VIII, 1, 2. vir, 6. —
Quomodo Averroes explicet differentiam ve-
locitatis in corporibus animatis. IV, xri, 9. —
De aiteratione corporum animatorum. VII,
1v, 2. — Animalia habent quantitatem deter-
minatam. I, ix, 8. -- In animatis quomodo
determinentur differentiae loci. ΠῚ, 1x, 11. Cf.
V, vit, 9;— Species animalium certissime
diiudicatur ex figura. VII, v, 5. -- Generantur
animalia, pars post partem. VI, vir, 12. — In
eorum generatione est determinatus finis. II,
XiV, 4, 5, 6. Gf. MowsrRA. — Generationis et
corruptionis animalium causa est primum
aliquod movens perpetuum et penitus immo-
bile. VIII, xu, 6 sqq. — Animal esse corru-
ptibile est necessarium absolute. II, xv, 2. —
Animal habet similitudinem quandam cum

. — Intellectum immix-

mundo. VIII, rv, 3. — Animalia aliqua corpore

* aerea posuerunt quidam Platonici. VIII, vi,
3. -- De animatis tractatur in libro de Anima.
Ϊ, 1, 4. — Vide Avia.

Animalia irrationalia. Propter aliquid ope-
rantur: per naturam tamen. II, xir, 5 — Be-
stia non agit a fortuna, potest tamen pati,
Il x, 5.— In iis invenitur casus. II, x, 7. —

, Quomodo talibus attribuatur praedicamentum
habitus. III, v, 15.— Natura illis providit suffi-
cienter ad conservationem vitae. ibid.

ANNULUS — Quomodo infinitus. III, xr, 3.

ANTE — Ante est differentia loci. III, 1x, 11. —
Vide Locvs.

Ly ante in definitione principii temporis,
quid significet. VIII, 11, 20.

ANTIPERISTASIS — Quid significet. IV, xr, 6. —
Secundum quosdam est causa motus proie-
ctorum. ibid. — Quid de hac opinione sen-
tiendum. VIII, xxii, 4. — Vide PnorEcTIO.

ANTIPHON — Putabat se invenisse quadraturam
circuli: eius rationem dissolvere non pertinet
ad geometram. I, 1, 7. — Materialia subsi-
stentia formis naturalibus dixit esse naturam
et substantiam rerum. Il, m, r.

APPETITUS — Est propter indigentiam. I, xv, 8.
— Dividitur in appetitum cum cognitione et
appetitum naturalem. I, xv, 9. — Quid sit ap-
petitus naturalis, ibid. — Appetitus coniunctus
cognitioni vel est sensitivus vel intellectua-
lis. VIII, 1v, 6. — Appetitus quiescit in bono
amato. IV, 1v, 3. — Movetur ab appetibili.
VIII, xri, 2. -- Appetitus movet animalia quoad
motum localem. VIII, 1v, 6. vrt, 7. xm, 4. —
Am appetitus animalis moveatur a transmu-
tationibus factis in corpore. VIII, 1v, 4. — An
sit alteratio in parte animae appetitiva, VII,
V1, 2-4. — Omnis appetitivae potentiae ope-
ratio terminatur ad delectationem et tristi-
tiam. VII, vi, 4. — Vide VoruNTAs. ;

ἈΡΡΟΒΙΤΊΟ — Est quaedam congregatio. VII, 1v,
4. - Apponens et id quod apponitur sunt
simul. ibid. — Appositio in infinitum. Vide
INriNiTUM, MaGNrTUDO, NUMERUS.

AavA — Unum ex elementis. I, vin, 2, 5. 1x, 3.
II, 5, 2. - Aqua habet partes similes specie.
III, 1x, 3. — Locus eius. IV, vi, 17. — Se habet
ad aerem ut materia, ut imperfectum, et ut
pars. Inter ea quandoque est tactus, quan-
doque continuatio, IV, vir, 7. Cf. Aen. — Ge-
nerato aere ex aqua, maior fit quantitas aeris
quam erat aquae. IV, x, 13. xiv, 2, 8, 11. —
Cum aer generatur ex aqua, vel e converso,
eadem est materia utriusque. IV, xiv, 11. —
Quare non sint comparabilia secundum mul-
titudinem, VII, viz, 8, 9. — Aqua et ignis,
quomodo inter se contrarientur. V, m, 4.
Cf. loNis. — Aqua et vox non sunt compara-
bilia secundum magnitudinem. VII, vir, 10. —
Aqua cedit corpori in ipsam immisso. IV,
xm, 1. — Congelatio aquae fitne tota simul.
VI, v, 15, 16. VIII, v, 6. — Vide Tuarzs.

ARANEI — Ostenditur quod non operentur ex
intellectu, II, x, 13. 4

ARGUMENTUM — Argumentum debita forma pro-
latum est efficax in omni materia. I, vi, 5.

AnisrorELEs — Opiniones aliorum refert ante- -
quam suam sententiam probet. ΠῚ, vm, 5.
VII, v1, 8. — Pervenit ad cognoscendum cau-
sam totius esse. VIII, n, 5. — 'atu
eius opinio de aeternitate motus. VIII, τι,
16 sqq. — Quidam negabant ipsum contra fi-
dem locutum esse. ibid. — Credidit Deum
esse causam essendi ipsi mundo. VIII, ni, 6.

Sequentia eius P citantur. Liber Prae-
dicament. III, 1, 3. V, mi, 2. VII, iv, 2. —
II Periher. VIII, xxx, 13. — 7 Poster. I, 1, 5,8.
Il, xv, 6. — 7I Poster. III, 1, 5. VII, νι, 5. —
I Topic. l, n, 5. VIII, v, 3. — VI Topic. l,
vi, 10. — De Sensu et Sensato. Vl, v, 15,
16. - I De Gen. et Corr. I, x, 2. II, n, 8.
ΠῚ, 1v, 5. IV, vm, 7. x, 11. — 77 De Gen. et
Corr. 11, 1, 8. V, nt, 4, 5. - 7 De Caelo et
Mundo. 11], vim, 5. IV, v, 2. V, m, 4. VII,
v1, 8. VIII, xx1, 5. 13.— 77 De Caelo et Mundo.
V, x, 3. - III De Caelo et Mundo. l, vn, 3.
xi, 12. - 7 De Anima. VIII, vn 6. — 77 De

- Anima. VII, 1v, 4. VIII, vit, 4. — ΠΠ1 De Ani-
ma. VII, vi, 8. VIII. xxr, 10. — 7 Metaph. VII,
vi, 5. — II Metaph. 1, 1, 7. VIII, n 4. m, 6. —
IV Metaph. l, ut, 5. vi, 7. III, 1, i vn, 6.
IV, 1, 2. iv, 3. V, v1, 7. — V Metaph. 1, 1, 5.
IIl, 1, 6. xu, 3. IV, 1v, 3. V, m, 2, 8. VIII,

xxi, 14. -- IV Metaph. 1, vi, 3. V, n, 8. -- VII
Metaph. 1, xu, 10. Il, m, 5. v, 4. III, r, 5.
VIII, xu, 5. - VIII Metaph. V, m, 4, 5.—
IX Metaph. 1, xiv, 8. xv, 3. — .X Metaph. 1,
x, 7. Ill, 1, 8. vim, 4. iV, xvm, 6. xx, 2. xxii,
.10. V, m, 4. vnt, 1, 6. 1x, ας VIII, xv, 6.

- Xx, 2. — XI Metaph. V, 1v, 8. VIII, xxr, 10.
xxm, 8. — XII Metaph. ΠῚ, τι, 6. VIII, 1, 6. m,
16. — I Ethic. 11, x, 4. — 11 Ethic. VII, v1, 3. —
III Ethic. VIL, vii, 4.

Ans — Est principium extrinsecum. II, xiv, 8. --
In agendi ordine et in hoc quod finem ap-
petant, conveniunt ars et natura. II, xui, 3,
41 — Quaedam facit quae natura facere non
potest. II, xiv, 4. — In aliis imitatur naturam.
II, 1v, 5. xr, 4. xiv, 5. VII, v, 5. — Quare na-
turam imitetur. II, 1v, 6. xiv, 6. - Non semper
.agit eodem modo. II, xm, 5. — Quomodo in
arte contingat fieri peccatum. II, xiv, 3. —
Non deliberat. II, xiv, 8. — Materia qua utitur,
fit a natura. VIII, 1t, 4. — Scientia artificialis
cognoscit materiam et formam. II, 1v, 5. —
Diversa genera artium respectu materiae et
formae. II, 1v, 8. - Sub arte non cadunt nisi
determinata. V, 1, 10. — Omnes artes utuntur
motu. VIII, v, 3.

ARTIFICIALIA — Non habent in seipsis princi-
pium mutationis, nisi per accidens. II, 1, 2, 5.
— Formae eorum sunt accidentales. I, n, 3.
xm, r1. VII, v, 3. Gf. lI, n, 1. — Formae ar-
tificiales sunt figurae vel aliquid propinquum.
VII, v, 5. - Secundum earum acceptionem
non est alteratio. VII, v, 3-5. -- Quomodo ma-
teria artificialium de ipsis praedicetur. ibid.—
Usus est finis operis artificiosi. II, 1v, 8. —
Nos sumus quodammodo finis omnium ar-
tificialium. ibid. — Dicuntur fieri simpliciter.
l, xu, r1, — Eorum factiones non sunt natu-
rales. II, 1, 5. — Necessitas in artificialibus. II,
xv, 4, 6. -- Vide Ans, NaTUnA.

AsTROLOGIA — Est scientia media inter mathe-
maticam et naturalem, magis tamen naturalis
quam mathematica: in quo differat a natu-
rali scientia. 4Hf;"tr, 8. 9.

Aroxr — Vide Dkwocnrrus.

ATTRAHERE — Vide 'TRAHERE.

AvucronRmTAs — Vide Dxvus.

AUGMENTUM — Est motus secundum quantita-
tem. III, 1, 4. — Ab imperfecta magnitudine
in perfectam. V, 1v, 3. VI, xm, 2. Cf. V, ui,
6. — Motus. augmenti et decrementi est in
contrarium, VI, xn, 2. VIII, xv, 2. - Non
est specie infinitus. VI, xni, 2. — Non est
motus continuus absque interpositione tem-
poris. VIII, v, 5. — Quae augentur, non sem-
per augebantur. VIII, v1, 2. — Motus augmenti
et decrementi non potest esse continuus et
perpetuus. VIII, xv, 2. xix, 4. — Impossibile est
omnia semper augeri vel diminui. VIII, xix,
5. - Augmentum vel decrementum non po-
test esse prinius motuum. VIII, xiv, 2 sqq. —
Est motus localis ex consequenti. IV, v, 5.
VIII, xiv, 4. -- Non datur primum in ipso. VI,
vu, 8. — Quod augetur vel decrescit, dicitur
moveri quodammodo. VIII, xx, 4. — In aug-
mento generatur Aoc. VIII, v, 2. - Quomodo
fiat augmentum. IV, 1x, 10. x, 13, 14. — In
augmento et decremento movens et motum
oportet esse simul. VII, iv, 4. - Augmentum
vel decrementum naturale et violentum. V,
X, 2, 4. - De comparabilitate in motu aug-
menti et decrementi, VII, viz, 3. - Augmen-
tum et decrementum invenitur in animalibus
et plantis. II, r, 2. VIII, x1, 4. -- Augmentum

- terrae nascentium, an a natura intendatur ut

29 dinis. 1T, xim, 3,5. j
YEMPACE — Quid dixerit de loco ultimae
sphaerae. IV, vri, 5. — Conatur solvere du-

.bium de mente Philosophi circa divisibilita-
tem mobilis. VI, v, 12, 18.

AvERROES — Commentator appellatus. — Impro-
batur eius expositio litterae circa processum
scientiae Physicae. I, 1, 8. — Item, circa uni-
tatem entis, contra Parmenidem. I, vi, 11. —
Quid dixerit de loco sphaerae ultimae, et
totius universi: expositio litterae. IV, vir, 6,
.15. — Quomodo defendat doctrinam Philoso-
phi, nullam dari proportionem inter motum
per vacuum et motum per plenum. IV, ΧΙ,
9, 10, 11, — Interpretatur litteram circa sta-
tionem quietis violentae. V, x, 11. — De di-
visibilitate mobilis: an Philosophus loquatur
de omni mobili: affert solutiones plurium :

INDEX ALPHABETICUS

reiicitur sua interpretatio. VI, v, 11, 14.—
Philosophus dicit, factum esse praecedere
fieri et vice versa, in divisibilibus et conti-
nuis; quare hoc addat. VI, vn 12. — Quo-
modo tueatur argumentum Aristotelis quo
probat, omne quod movetur, ab alio moveri.
VII, 1, 6. — De veritate conditionalis. VII, 7,
6. VIII, χχι, 3. — Expositio litterae circa vir-
tutes corporales. VII, v, 6. — Quod non sit
alteratio in virtutibus animae. VII, vj, 2. —
An diversitas speciei fiat in loci mutatione
Secundum instrumenta. VII, vir, 6. — Dicit
Philosophum in initio libri octavi inquirere
de primo motu tantum. VIII, 1, 2. xim, 7. —
Arguit contra creationem. VIII, 1, 3. — Dicit
quod nunc semper sit principium et finis.
VIII, 11, 13. — Defendit Philosophi sententiam,
finitum secundum potentiam non posse mo-
vere tempore infinito. VIII, xxi, 3. — Item,
magnitudinem finitam non habere potentiam
infinitam: improbantur eius solutiones dubi-
tationis allatae. VIII, xxt, 9. — Quid opinetur
de aeternitate corporis caelestis, quoad" esse
et quoad motum: negat ipsum constitui in
esse per formam. ibid. 12. — Improbantur eius
positiones. ibid 13—15. — Liber de Substan-
tia Orbis. VIII, xx, 14.

AVICENNA — Negat materiam appetere formam :
solvuntur eius obiectiones. I, xv, 9, 10. —

. Naturam esse, demonstrari posse dixit. II, 7,
8. — Quomodo contingentia ad utrumlibet sint
a fortuna. II, vur, 3. - Quod motus ultimae
sphaerae sit motus in situ, non in loco. IV,
VII, 4. — Obiicit contra Philosophum proban-
tem .omne.quod movetur, ab alio moveri.
VII, 1, 5. — Item, contra ipsum demonstran-
tem finitum secundum potentiam non posse
movere tempore infinito. VIII, xxr, 3.

B
ΒΕΒΤΙΑ — Vide AwiwAL. ) δ
BoNux — Bonum vel finis. Vide Fiwis. -- Βο-
num apparens quomodo moveat. Il, v, 11..—
Pythagorici ponebant bonum inter principia.
ΠῚ, τα, 5. - Medium inter bonum et malum.
VIII, xix, 4. — Bonitas divina. Vide Dxvs.
BoviGENAE — Bovigenae, seu bovigenae viri-
prora (cf. II, xiv, 5), quid sint. II, xiv, 3.

Gf. ΤΠ, xu, 4. — Quare non potuerint conser-
vari in esse. II, xiv, 3.

C

CaECUM — Quid sit. IV, x, 5. — Caeci nati nihil
de coloribus intelligunt: quomodo de eis syl-
logizent. II, 1, 8. : í

CazLUM — ConPUS 'CAELESTE — Corpus caeleste
componitur ex materia et forma, potentia et
actu. VIIL, xxr, 13. - Eius materia non est in
potentia ad aliam formam. ibid. — Tempore
Aristotelis , opinio communis erat, corpus
caeleste esse de natura quatuor elemento-
rum. ΠῚ, vu 5. IV, x, 4. — Ipse contrarium
probat in 7 de Caelo et Mundo. 11, vur, 5.
Gf. III, 1v, 5. — Ibi etiam ostendit quod non
sit neque grave neque leve. IV, v, 2. -- Cor-
pora caelestia non alterantur. VIII, xxm, 4.
— Est impossibile quod in ipsis sit solutio
continuitatis. VIII, xxr, 3. — Habent in seipsis
principium motus localis, II, 1,.2. — Motus
caeli est naturalis. II, 1, 4, — Non tamen eius
quies. II, 1, 5. - Caelum movetur solum cir-
culariter, IV, vri, 14. — Velocitas corporis
caelestis est determinata: quid ipsam deter-
minet. IV, xir, 8, 9, το. VIII, xxi, 9 sqq. —
Duplex motus corporum caelestium. VIII,
xim, 6. xxr, 5. — Motus diurnus firmamenti
est primus motuum, maxime regularis, omnes
alios mensurans. IV, xxu, m. — Hic primo
mensuratur tempore et secundum ipsum
mensuratur tempus, IV, xxr, π, 13. — Prin-
cipium huius motus est in circumferentia,
et in oriente. VIII, xxi, 5. « Est ab oriente
in occidentem. VIII, xxiu, 5. Cf. VIII, xir, 6.

- Causatur a primo motore immobili. VIII, -

xxi 5.- Ex motu primi orbis deferuntur
inferiores, VIII, xir, 6. — Secundum hunc mo-
tum corpora remotiora a terra sunt velo-
ciora. VIII, xxim, 5. — Secundus motus est
stellarum et orbium inferiorum ab occidente

467

in orientem. VIII; xir, 6. xxnr, 5. — Secun-
dum positionem Aristotelis est sempiternus.

. VIII, xu, 6. - Hunc motum habent a propriis
motoribus; quomodo ipsi motores movean-
tur. VIII, xij, 6. — Velocius moventur secun-
dum hunc motum corpora ad centrum pro-
pinquiora, VIII, xxiy, 5. - Secundum motum
caeli determinantur quaedam loci differen-
tiae. III, ix, 11. IV, 7, 7. τ An motus sphaerae
caelestis sit tempus. IV, xvi, 1, 2. ΧΧΠῚ, 12. —
An ipsa sphaera sit tempus. IV, xvi, 1, 3. --
Corpus sphaericum caeli habet quandam im-
mobilitatem : undenam. IV, v1, 14. — Turbatio
caeli, quid significet. IV, xiv, 8. — An caelum
sit totum continens omnia. IV, vit, 14, xv1, 3.
Cf. PLATo, PyrHAGORAs. — Quomodo aliquis
dicatur esse in caelo, sicut in loco. IV, v, 7. —
An ipsa sphaera caelestis sit locus. IV, vi,
17. VII, 14. — Quare quidam putabant caelum
esse in loco. IV, v, 5. — An, et quomodo
ultima sphaera sit in loco; diversae opinio-
nes; solvitur quaestio. IV, v1 per tot.—
Corpus caeleste est supremum inter omnia,
et nobilissimum. IV, vir, 6. — Corpora cae-
lestia sic agunt in inferiora, quod ab eis non
patiuntur. IIT, 1v, 5. — Causant motus in cor-
poribus animalium. VIII, 1v, 7. xm, 4. --
Quomodo in nos agant. VIII, 1v, 7. — A qui-
busdam dii appellantur. VIII, xvj, 3. - Quo-
modo ab eis aliquid auferri dicatur. VIII, xx1, 3.

Corpora caelestia, quomodo sint semper,
et quomodo tempore mensurentur. IV, xx, 6.
— Undenam habeant perpetuitatem "essendi,
VIII, xxi, 14. Cf. ALEXANDER, AVERROES. —
Differentia inter potentiam corporis caelestis
ad esse semper et ad moveri semper. ibid.—
Corpora caelestia Aristoteles posuit esse sem-
per, causata tamen. VIII, τι, 6. — Plato po-
suit caelum esse factum: quomodo intelli-
gendum. VIII, Π, 11. — An caelum sit a casu.
II, vu, 6, 7, 8. x, 12. — Liber de Caelo. I, 1, 4.

Caripuu-Fnicipuw — Qualitates sensibiles. VII,

* 1v, 2. V, 2. — Tactu percipiuntur. VII, 1v, 2, --
Sequuntur rarum et densum. VIII, xiv, 4. —
An calidum fiat éx frigido, et vice versa. I,
XI, 7, 9. — Ex calido transitur in frigidum per
tepidum. VIII, xix, 4. ;

Casus — Casus in graeco dicitur automatum,
idest per se frustra. ll, x, 9. — Casus et for-
tuna computantur inter causas. ll, vn, 1. —
Casum et fortunam esse dubitaverunt qui-
dam: disputatur contra illos. II, vir, 2, 3, 4,
5. — Est causa per accidens. Il, v, 6. vm, 8.
IX, 9. X, 11, 12. xiv, 7. — In his quae con-
tingunt non simpliciter, neque frequenter. II,
vH, 8, 9. 1X, 9. xiv, 7. — Est in his quae
fiunt propter finem, II, vu, 8, 9. 1x, ὃ. x,
8; 9. — Quando scilicet non fiunt causa eius
quod accidit. II, x, 8. — Reducitur ad genus
causae moventis. Il, x, 11. — Est causa po-
sterior quam intellectus et natura. II, x, 12. —
Eorum multitudo est infinita. ll, 1x, 1, 4. X,
11. — Casualia et fortuita non possunt sic dici
respectu causae superioris ordinantis. II, x,
13. — Casus est non solum in agentibus a
proposito, sed in his quae non voluntarie
agunt et in inanimatis. II, x, 7. — In quo diffe-
rat a fortuna. II, x, 2, 8, ro. — Comparatur
ad vanum. Il, x, 9. - Quidam, ut Democri-
tus, posuerunt casum esse causam caeli et
omnium partium mundi. II, vir, 6. x, 12. VIII,
L4.-Improbatur haec opinio. II, vit, 7, 8.
X, 12. — Vide, ExPEDocLzs.

Causa — Quid sit. I, 1, 5. II, x, 15. - In quo
differat a principio et ab elemento. I, τ, 5. —
In sua ratione non dependet a materia. II,
V, 1... Ád quem pertineat determinare de
causis. ibid.

- Species causarum manifestae. Materialis.
II, v, 3, 8. — Formalis, seu species et exem-
plum. ll, v, 4, 8. — Movens vel efficiens. II,
V, 5, 10. - Finalis, II, v, 6, 11.

Modi earum. Causa communior et prior,
propria et posterior. Il, v1, 2, 3. — Causae
per se et per accidens. II, vi, 4. vm, 8. —
Subdivisiones causae per accidens. Il, v1, 4.
vni, 8. 1x, 5. — Causa per accidens est infi-
nita et indeterminata; causa autem per se
est finita et determinata. II, viri, 8. — Unius
et eiusdem contingit esse multas causas per
se. II, v, 7. — Causa per se producit effectum
suum ut semper vel ut frequenter; causa
per accidens ut in paucioribus. II, viz, 8.

468

IX, 4. — Causa per se est prior causa per
accidens. Il, x, 11. VIII, xxi, 5. — A causa
per accidens nihil fit simpliciter. IL, 1x, 2. —
Causae in potentia et in actu. Il, νι, 5. —
Causae in actu simul sunt et non sunt cum
suis effectibus; non sic causae in potentia.
II, vi, 9. — Causae per se et per accidens
quandoque complexe accipiuntur. II, vr, 7. —
Omnes modi sunt numero duodecim. II, v1, 8.

Causae immanifestae sunt casus et for-
tuna. II, vr, 1. Vide sub propriis titulis.

Non sunt plures quam quatuor causae. II,
X, 14. — Necesse est esse quatuor. II, x, 15.—
Tres saepe concurrunt in unum. II, ΧΙ, 2. —
Quaedam sibi invicem sunt causae, secun-
dum diversam speciem causae. II, v, 7. —
Idem est causa contrariorum quandoque. II,
v, 7. Gf. VIII, rt, 7. ^ Causis debent respon-
dere effectus. II, vr, 11. Cf. VIII, xxi, 5. —
Quod non est semper, non potest esse causa
eius quod est semper et ex necessitate. VIII,
xm, 6. — Quae non simul sunt, non possunt
esse causa alicuius directe. ibid. — Causa su-
perior ordinans non potest dici fortuna. II,
vit, 9. X, 13. — Specialis significatio causae.
I, 1, 5. — Causa prima est suum esse et dat
esse aliis. VIII, xxr, 14.

CavusaTuM — Vide ErrkcTUS.

CrxrRUM — Est principium, medium et finis
circularis magnitudinis. VIIJ, xx, 1. Cf. VIII,
xxu, 5.— Principium immobilitatis sphaerae
est ex fixione centri. IV, vt, 14. vir, 6. VIII,
xxm, 6. — Centrum, seu medium caeli dici-
tur esse deorsum. IV, νι, 17.— Vide Cincurvs.

Cuaos — Secundum Hesiodum primo factum
est chaos: quid sit. IV, 1, 9.

Cixis — Vide Vas.

CicurATIo — Vide Loci MUTATIO.

CigcuLUs — Species figurae. IV, xxm, 13. —
Principia magnitudinis circularis.sunt cen-

trum et circumferentia, VIII, xxi, 6. — Cir-
culus non est proprie infinitus. III, xr, 3. —
Lineae a centro ad circumferentiam ductae,
sunt aequales. VIII, xx, 1. Gf. ΠῚ, x1, 5.—
Quomodo in eo se habeant concavum et con-
vexum. IV, xxr, 6. — Lineae circularis est
regularis et uniformis. V, vir, 8. — Circulus,
seu linea circularis, et linea recta non sunt
comparabiles ad invicem. VII, vit, 5. vni, 4.
— Differunt specie. VII, vir, 5. — Non atten-
ditur contrarietas inter duos terminos secun-
dum lineam circularem. VIII, xix, 2. — In
solo circulo finis. copulatur principio. VIII,
xix, 3. — In linea circulari quodlibet punctum
est principium, medium et finis, in potentia,
non in actu. VIII, xx, 1. - Quando magnitudo
circularis in seipsa movetur, quomodo totum
et partes mutent locum, VI, xr, 12. Cf. IV,
vn, 7.— Ferri secundum circulum et ferri
circulariter. VIII, xvi, 5. -- Vide TgrRAGO-
NISMUS.

CiRCUMFERENTIA — Est quoddam principium
magnitudinis circularis. VIII, xxur, 6. -- Cir-
cumferentia maioris circuli restricta ad mi-
norem, quomodo fiat magis curva. IV , xiv,
12, 13. — Maiores sunt circumferentiae circu-
lorum magis a centro distantes. VIII, xxr, 6. —
In sphaera. principium motus est ex parte
circumferentiae. ibid.— Vide Cincurvs.

CLzPsYpRAE — Quid sint: per eas antiqui pro-
babant plenum aere non esse vacuum. IV,
X, 4.

Coewiri0. — Magis nota nobis et magis nota
secundum naturam. 1, 1, 7. - Quomodo. magis
nota secundum naturam sint magis nota sim-
pliciter. ibid.— Minus nota naturae sunt no-
tiora nobis. ibid. — Cognoscendo procedimus
a magis notis nobis ad notiora naturae. I, 1, 6.
— A confusis ad distincta. I, 1, 7. 9 sqq. —
Ab universalibus, i, e. generibus, ad singu-
laria, i. e. species. I, 1, 6 sqq. — Cognitio
nostra ortum habet a sensu. ἷ,1, 7. II, 1, 8.
1v. 6, - Communius sensibile est prius notum
nobis. I, 1, 11. - Notiora secundum rationem
sunt priora simpliciter; notiora secundum
sensum sunt posteriora simpliciter et priora
quoad nos. I, x, 6. - Universalia sunt notiora
secundum rationem; singularia secundum
sensum. I, x, 7. — Quidam volunt demon-
strare notum propter se per id quod non est
notum propter se: quomodo. II, r, 8. Cf. VIII,
v1, 5. — Vide INTELLECTUS , SENSUS.

Conon — Species qualitatis, V, vr, 3. — Dividitur

INDEX ALPHABETICUS

in diversas species. V, vj, 3. VII, vn, 12.—
Non est comparabile secundum quod de eis
praedicatur: quare, VII, vri, 12. — Subiectum
coloris. VII, 1v, 3. vii, 12. Vide CaEcux ,
Vacuux,

CoxwENTATOR — Vide Avknnors.

CowxwuNE — Speculatio de communibus debet
praecedere eam quae est de propriis. I, 1, 4.
xu, 2. ΠῚ, 1, 4. - Communia naturae. Vide
NATURA.

CowPAnRATIO — "Tria requisita ad comparatio-
nem. VII, vr 6 sqq.

CoxPosiruw — Quando dicatur esse cognitum.
1, 1X, 7. - Opposita compositorum non sunt
nominata. I, x, 4.— Compositum fit ex incom-
positis, ibid.— Quomodo seipsum alteret, II,
7, 3. - Non dicitur natura. ll, 3, 4. — An eius
motus sit naturalis, II, 1, 5. - Compositum
se habet ut formale, II, v, 8.

CoNcLvusro. — Quomodo propositiones syllogi-
smi sint causa materialis conclusionis: quo-
modo causa efficiens. II, v, 8, 9, 10.

CowconpiA — Concordiam esse causam agen-
tem Empedocles dixit. — Vide Awicrria.

CowpENsATIO — Qui unum principium mate-
riale ponebant, dicebant omnia fieri per con-
densationem et rarefactionem. I, 1, 2. vin 2.
1x, 3. VIII, xiv, 4. xx, 4. — Quas ponebant

. fieri per quandam congregationem et disgre-
gationem. VIII, xiv, 4. xx, 4. - Quidam dice-
bant condensationem et rarefactionem fieri
propter vacuitates. IV, 1x, 9. xiv, 2, 8. - Ex-
cluditur necessitas ponendi vacuum. 1V,x, 12.
— Ostenditur quomodo contingat condensari
et rarefieri sine vacuo. IV. xiv, 9 sqq.

CowpiTIoNALIS — Vide PmoPosiTio.

CoxrEnRnE — Rationis est conferre. IV, xxi, 4.

CoxrusuM — Confusa sunt magis et prius nobis
nota quam distincta: quomodo hic intelligere
oporteat confusa. I, 1, 6 sqq. - Unum con-
fusum quidam posuerunt principum rerum
materiale, I, 1x, 3. Gf. ANaxaconas, EMPE-
DOCLES,

Coxa&ELATIo — Vide Aaua.

CowanREGATIO — Pertinet ad attractionem VII,
I. 9. — Congregatio et disgregatio, alia per-
tinet ad motum localem, alia ad alterationem.
VIII, xiv, 4. — Congregans vel disgregans est
simul cum his quae congregantur vel disgre-
gantur. VII, nz, 11. — Quidam posuerunt omnia
fieri per congregationem et segregationem. I,
virt, 4, 5. 1x, 3. x, 2. VIII, xiv, 4. Vide RaAnvx.

CowiuNcTA — Multa sunt coniuncta secundum
rem, quorum unum non est de intellectu al-
terius. I], 17, 5. - Duorum quae coniunguntur
per accidens, si unum inveniatur sine alio,
probabile est quod aliud inveniatur sine illo:
necesse est autem quod possit inveniri sine
illo. VIIL 1x, 8.

CoxskavENTER — Quid sit consequenter se ha-
bere ad alterum. V, v, 6. VI, 1, 2. v, 5. -
Omne quod dicitur consequenter, est conse-
quenter respectu alicuius, tanquam posterius.
ibid. — Distinctio inter consequenter et habi-
tum. ibid. — Consequenter se habens compa-
ratur ad contactum. V, v, 9. — Dignius est esse
continuum quam consequenter. VIII, xiv, 6.

CowsEGUENTIA — Proverbium circa ea quae se
consequuntur. III, xr, 5.

CoxsipERATIO — Quid sit: an sit generatio. VII,
vit, 6. Cf. VIII, vis, 4. — Qui est sciens, sta-
tim considerat, nisi aliquid prohibeat, VIII,
vint 7.

CoxsiLIANS — Quid sit, II, v, 5. — Est in genere
causae moventis. Il, v, 5, 10.

CoNsoNANTIA — Consonans fit ex inconsonanti,
et corrumpitur in inconsonantiam oppositam.
I, x, 4. — Consonantia ordinis et compositio-
nis. ibid. — Consonantiae musicales. Il, v, 4.

CowrAcTUM — Vide 'TANGERE.

CoNxTENTUM — Contentum continuum continenti,
est in ipso sicut pars in toto. IV, v, 8, 1o.
Gf. νι, 7. - Non movetur in eo, sed simul
cum eo. IV, v, 9. -- Contentum divisum a con-
tinente, quomodo sit in ipso. IV, v, 8, 10. -
Quomodo possit esse aequale continenti. IV,
v, 8. Gf. IV, vi, 17. - Est mobile localiter. IV,
v1, 7, 12. — Movetur in continente, IV, v, 9.—
Movetur per accidens ad motum continentis :
an tunc mutet locum. IV, vr, 9. — Tangit con-
tinens, IV, v, 8. vr, 4, 7. - In mundo non est
nisi unum corpus quod non continetur exte-
rius, IV, vir, 2.

CowTiGUUM — Vide TANGERE.

CowrINENs — Terminus continentis est locus:
non tamen ut superficies istius corporis. IV,
vi, 12, 15. Gf. Locus. — Infra extremitates
continentis non est, praeter corpus conten-
tum, aliquod spatium. semper manens in eo-
dem loco, et penetrans corpus contentum.
IV, νι, 6 sqq. — Primum continens est cae-
lum. IV, vr, 15. - Vide CoxTENTUM, Locus.

CowriNGENs — Contingens simpliciter, seu ut
semper. II, 1x, 9. xi, 7. — Contingens μέ
frequenter. ll, vm, 2, 4, 7. — Contingens ut
in paucioribus. 11, vir, 2, — Contingentia ad
utrumlibet. |l, vm, 3.. Cf. Errkcrus. — Bene
vel male contingere. Vide EvronTuNiUM, IN-
FORTUNIUM. — Ín perpetuis non differt con-
tingere et esse. III, vir, 6. — Ex contingenti
supposito, etiam falso, non sequitur impos-
Sibile. VII, 1i, 5. — Quomodo accipiendum
Sit contingens in demonstrationibus de ge-
nere et de specie. VII, τι, 6. — Duplex in-
terpretatio huius vocabuli, I, x, 4.

CowriNvUM — Dicitur a continendo: est species
habiti. V, v, 8. — Continuum definitur, quod
est divisibile in infinitum. I, nr, 3. III, 5, 3.
IV, vi, 7. VI, 1, 6. 1v, 2. VIII, x, 2. — Aliter
definitur, cuius partes ad unum communem
terminum copulantur. lI, 1, 3. V, v, 8. Vl, 1,
2, 8. VIII, xvm, 6. — Differentia inter has
duas definitiones. III, 1, 3. — Finitum et infi-
nitum pertinent ad eius rationem. VI, xx, 1.
Cf. III, 1, 3. — Licet unum, est quodammodo
multa, I, 1, 3. vi, 5. — Non componitur ex
indivisibilibus. VI, 1 per tot. n1, 4. — Dividitur
id semper divisibilia, VI, 1, 6, 7, 8. - Nullum
continuum est indivisibile. VI, 1v, 9, 10. —
Quomodo hoc sit intelligendum. 1, 3x, 9, 12.
VIII, x1, 6. — In continuo est accipere in infini-
tum partes quae alias continent, IV, vr, 7. —
Partes continui sunt potentia in ipso. I, 1x, 8.
— Quomodo sint in loco. IV, vr, 8, 12. - In
continuo sunt infinita media in potentia. VIII,
xvn, 7.— Qui dividit continuum in duo me-
dia, utitur uno signo ut duobus. ibid.— Inter
quaelibet duo indivisibilia in continuo est
continuum medium. VI, 1, 7. v, 5. - Terminus
communis duabus partibus est divisio conti-
nui, VI, v, 6. — Ubi est continuum, ibi non est
accipere ultimum in actu. IV, v, 8. — Cuius-
libet continui finiti est accipere ultimum extra
quod nihil est eius cuius est ultimum, VI,
v, 3. - In omnibus continuis, sive fluentibus,
sive permanentibus, eiusdem rationis est in-
ceptio et terminatio. VIII, rr, 13. — Continuum
est solum in his ex quibus natum est fieri
unum per contactum. V, v, 8. - Comparatur
ad contactum:' quomodo ultima continuorum
dicantur esse simul. V, v, ro. — Dignius est
esse continuum quam consequenter: quare.
VIII, xiv, 6. - Nullum continuum movet se-
ipsum. VIII, vri, 8. — Continuitas solvitur di-
visione. ὙΠ, xvn, 7. — Si continuum divida-
tur, non retinebit eandem potentiam ad hoc
quod moveat vel moveatur. VIII, xr, 6. — So-
lutio continuitatis impossibile est esse in cor-
pore caelesti. VIII, xxr, 3. Ξ

CoxrRADICTORIA — Non praedicantur de se in-
vicem. I, vi, 7, 8. - Non possunt esse simul
vera. VIII, xvm, 5. . j

COoNTRARESISTENTJA — Vide ANTIPERISTASIS.

CoxTRARIETAS — Communis radix omnis .con-
trarietatis. ést excellentia et defectus, seu pri-
vatio et habitus. X Metaph. l, vin, 2. X, 7.
ΠῚ, τ, 8. V, im, 5. 1x, 1. - Est una prima con-
trarietas in omni genere secundum differen-
tias ipsum dividentes, I, xi, 4, 15. V, m, 5.
Ad hanc aliae reducuntur. I, xi, 15. — Non
autem oportet quod sit contrarietas secun-
dum propriam rationem huius et illius spe-
ciei, V, m, 5. — Contrarietas est differentia
secundum. formam. V, vim, 6, 8. — A quo ali-
quid recipit nomen et speciem, recipit con-
trarietatem. V, vim, 6. — Contrarietas est inter
terminos maxime distantes in illo genere in
quo invenitur. V, m, 5. VI, xm, 3. VIII, xix, 2.—
Contraria differunt ab invicem secundum spe-
ciem, I, v, 7. VIII, xvi, 3. — Cf. HERACLITUS. —
Priora et posteriora contraria, I, x, 3, 6. x1, 6.
— Continentia et contenta, 1, xr, 7. — Tres
species contrarietatis a Democrito assigna-
tae, I, 1, 2. x, 2. - Prima contrarietas est in
genere substantiae. I, xt, 4, 15. Gf. SuBsTAN-
TIA. — Prima contraria sunt prima principia. 1,

vi, 3 sqq. - Non omnia contraria sunt prin-
cipia. I, xr, 6. Cf. PriNciPiuM. — Contraria nata
sunt se alterare. I, 11, 2. xv, 8. - Quomodo ab
invicem patiantur. 1, xi, 5. — An. unum fiat
ex altero. I, 1x, 4. x, 3. x1, 6, 7, 9. - Non pos-
sunt esse simul. VIII, xv, 2. — Non habent
terminum communem. VIII, xvm, 6.— Uni
non sunt duo contraria. .X Metaph. VIII, xv,
6. — Contrariorum sunt contrariae causae. V,
ΠῚ, 4. — ldém est quandoque causa contra-
riorum absentia sua et praesentia. Il, v, 7.
VIII, 1 7. — Contrariorum est una scientia.
ibid.— Nata sunt fieri circa idem. V, m, 14.

ConPus — Definitur, determinatum planitie:
quid de hac definitione sentiendum. III, vni,
2, 4. — Determinatur tribus dimensionibus.
III, vni, 7. IV, rr, 2. Cf. II, rm, 2. — Plato po-
suit corpora resolvi in superficies. I, vir, 3. —

.Corpora naturalia non habent quantitatem
indeterminatam. 1, 1x, 8, 9. VI, im, 9. - De
divisibilitate corporis tam naturalis quam
mathematici. I, 1x, 9, 12. Cf. CowTINvuM, ΕἸ-
NiTUM. — Nullum corpus est infinitum. III,
ὙΠ ΙΧ per tof. Cf. IwriwrrUM. — Communis
erat opinio tempore Aristotelis , non dari
corpus sensibile praeter quatuor elementa.
HII vir, 5. Gf. IV, x, 4. — Item, omne ens
esse corpus. IV, x, 4. — Et omne corpus
esse grave vel leve. III, 1x, 10. IV, x, 4. —
Haec ultima fuit opinio Platonis. VII, νι, 8.
— Corpus aequivoce quodammodo dicitur de
corpore caelesti et corruptibili. VII, viri, 8.

Corpus sensibile est in loco. III, rx, 2, 11.

Cf. IV, vn, 2. — Aequatur loco. III, ix, 6. - An

corpus et locus eius sint ab invicem distincta.
IV, u, 3. vir. 3. — Locus non est de necessi-
tate corporis. IV, vr, 4, 7. — Propria loca na-
turalium corporum: ad illa feruntur; quare.
IV, v, 2. v1, 17. vii, 6. Quomodo debeatur

* locus corpori moto, motu recto et motu cir-
culari. IV, vir, 5, 7. — Corpus naturale neces-
sario quiescit in proprio loco. VIII, v, 10. —
Quare. IV, vri, 7. — Soli corpori convenit esse
in loco. IV, x, 4. — Duo corpora non possunt
esse in eodem loco: quare. III, vir, 7. IV,
Xni, I. — Corpus cedit alteri corpori in se
immisso. IV, xr, 1. 5
Motus est quasi vita naturalium corporum.
VIII, 1, 2. — Illis ex necessitate debetur motus
localis. IV, vir, 7. - Quomodo corpus moveat
seipsum. VII, 1, 2. - Quo sensu Platonici di-
xerint nullum corporeum movere seipsum.
VII, 1, 7. — Corporale movet per contactum.
ΠῚ, 1v, 5. VIII, xxn 1. — Corpora naturalia in-
feriora moventur movendo. III, 1, 6. — Unde
hoc eis accidat. III, 1v, 5. — De alteratione
corporum secundum qualitates sensibiles.
VII, 1v, 2. — Corpus naturale habet determi-
natam raritatem : quare. IV, xit, 12. — Com-
paratur ad incorporeum ut particulare ad
absolutum et universale. VIII, xxr, 10. — Cor-
porale non tangit incorporeum, licet ab in-
corporeo moveatur. VIII, x1, 3. — Habitus cor-
porales ad aliquid sunt: quomodo. VII, v,
4. Gf. ArrERATIO. — Corpora caelestia. Vide
CaxLvxM.-— Corpora simplicia. — Omnia cor-
pora simplicia habent motus locales natu-
rales. IV, xr, 2. — Vide EvEwENTA. — Corpus
mixtum. Vide Mixrux. — Corpora indivisibilia.
Vide Deuócnrrus.

-ConnuPTIO — Quid sit: in quo differat a motu
et generatione. I, xir, 7. V, m, 7. VIII, vr, 2.
:— Corruptibile potest induere incorruptionem
per Dei omnipotentiam. VIII, xxi, 14. —
Vide GENERATIO, INCORRUPTIBILE.

CnzEATI0 — Est quaedam simplex emanatio re-
rum a Deo: non praesupponit subiectum :
Aristoteles et Plato pervenerunt ad eius co-
gnitionem : solvuntur obiectiones Averrois
contra creationem. VIII, rr, 4, 5. Cf. VIII, m, 6.
— Non est ab aeterno: solvuntur argumenta
Aristotelis. VIII, rm, 16 sqq. — Vide CazLvx.

Cunvux — Quomodo dependeat a materia. I
1, 2. — Contrariatur recto. I, 11, 2.

D

Dzcrei — Quid sit: duplex est: quale oppona-
tur ei quod est addiscere. V, viri, 9.

DrcREMENTUM — Est motus in quantitate. III.
H, 4. — A perfecta magnitudine ad imperfe-
ctam. V, iv, 3. VI, xur, 2. - Vide AvaMENTUM.

INDEX ALPHABETICUS

Dzrrecrus — Vide CoNTRARIETAS.

DrricERE — In quo differat a mutari. VI, vri, 2.

ΒΕΕΊΝΙΤΙΟ — Est oratio indicans speciem. IV,
v, 3. VII, vm, 9. - Quae definitio sit propria
rei, seu declarans speciem. VII, vm, 9. — De-
finimus ex cognitione causarum. I, 1, 5. - De-
finitio est ex prioribus et notioribus. VI Topic.
I, vi, 10. - Quaedam necessaria ad perfectam
definitionem. IV, v, 3. — Triplex definitio in
scientiis demonstrativis. II, xv, 6. — Definitio
est principium, sicut in demonstrativis ita et
in artificialibus, ibid. — Completa definitio est
demonstratio sola positione differens. 7 Po-
ster. 1,1, 5. II, xv, 6. — Definitio resolvitur in
componentia rem definitam. I, xr, 2. — Partes
speciei in ea ponuntur, Il, v, 4. — An partes
materiae. II, v, 4. xv, 6. Gf. II, 1m, 7. — Partes
definitionis reducuntur ad causam formalem.
II, v, 4. — Definitiones rerum sunt sicut nu-
meri. VIII Metaph. V, m, 5. — Definitum se
habet ad definientia ut totum integrale: quid-
nam sit prius notum. I, 1, 10. — Definitio quo-
rundam dependet a materia. I, 1, 2. — Quae-
dam definitiones sunt aequivocae. VII, vr, 9.
— Ea dicuntur esse unum quorum definitio
est una. T, m, 3. VII, vm, 9. - Definitio cir-
cularis. I, vr, 10. — Via ad inveniendum de-
finitiones convenientissima. III, r, 5. — Vide
SciENTIA, :

DzrLECTATIo — Unde proveniat: delectatio se-
cundum actum, per memoriam et per spem:
est secundum partem sensitivam. VII, v1, 4.
— Delectatio intellectualis. ibid. j

DEwocnirus — Posuit atomos, seu corpora in-
divisibilia, esse principia omnium rerum. I,
I1, 2. x, 2. Ill, v1, 9. — Atomos esse unius na-
turae, diversas tamen figura, ordine et posi-
tione. I, 11, 2. x, 2. -- Inter atomos unumquod-
que corpus constituentes, esse poros seu va-
cuitates. I. x, 2. IV, 1x, 5. -- Corpora ab invi-
cem distingui per vacua. IV, xx, 5. -- Omnia
constare ex firmo et inani, seu pleno et va-
cuo. I, x, 2. IV, 1x, 5. — Atomos esse per se
mobiles. II, vir, 6. VI, xt, 1. xir, 1. VIII, 1, 4.
— Reprobatur haec positio. VI, xm per fot.
— Eorum concursu caelum et omnes partes
mundi esse casualiter constitutum. II, vr, 6.
VIII, 7, 4. — Improbatur. II, vii, 7, 8. — Omnia
fieri congregatione et segregatione. II, 1v, 4.
VIII, 7, 4. xx, 4. - Motum semper esse. VIII,
1,4. H, 11, — Omnia moveri propter vacuum.
VIII, xx, 4. — Dari mundos infinitos. III, vir,
6. VIII, 1, 4. - Ex multis infinitis fieri unum
per contactum: in quo ab Anaxagora differat.
ΠῚ, vi, 8, 9. — Non assignat principium iis
quae sunt semper : quid de hoc sentiendum.
VIII, m, 5.

DzMoNsTRATIO — Eius medium est definitio, I,
1, 1. — Procedit ex cognitione causarum. I, 1, 5.
— Non oportet demonstrare manifesta per im-
manifesta. II, 1, 8. - Demonstratio simpliciter
et ad contradicendum. 1, 11, 5 — Contra ne-
gantes principia qualis demonstratio adduci
debeat. ibid. — Demonstratio signi seu quia,
et demonstratio propter quid. VII, 1, 6.—
Ostensiva et ad impossibile. VIII, xxi, 8. -- In
demonstrationibus de genere et de specie
quomodo accipiantur contingens et impossi-
bile. VII, 1, 6. — Vide DxriNiTIo, SciENTIA.

DrNowiNATIO. —- Denominationes extrinsecae.
Ill, v, 15.

DxrNsuw — Densum est ex hoc quod materia
recipit minores dimensiones; plus habet de
materia quam rarum. IV, xiv, 13. — Ad ipsum
sequitur grave, durum et frigidum. IV, xiv,
13. VIII, xiv, 4. - Vide Ranux.

Dronsux — Est differentia loci. III, 1x, 11. —
Deorsum est quasi imperfectum. III, 1, 8. —
Medium et terminus continens versus me-
dium, vocatur deorsum. IV, vt, 17. — Vide
Locus, Sunsux.

Dzvus — Nullo modo dependet a materia. I, 1,
2. — Esse divinum est actus purus. I, xv, 7. —
Deus, seu prima substantia simplex, est ipsum
esse subsistens. VIII, xxr, 13.— Ipse solus est
ab aeterno. VIII, τι, 16. — Aeternitas cius est
ante tempus, et non est eiusdem rationis cum
tempore. VIII, 11, 20. 17, 3. — Deus est omnino
immobilis motu proprie dicto. VIII, x, 16.
Cf. xi, 3. — Ipse est causa essendi omnibus
alis. VIII, nz, 4. Cf. xxi, 14. — Produxit
res in tempore: ex nihilo: per intellectum
et voluntatem: propter suam bonitatem ma-

469

nifestandam. VIII, rt, 4, 19. Gf. IV, xxr, 5.—
Quare non creaverit ab aeterno. VIII, 11, 19. —
Subtracta actione divina res in nihil decide-
rent. II, vi, 9. - Deum esse causam essendi
mundo non negavit Aristoteles. VIII, mr, 6.
- Deus, seu divinum ordinans, nequit dici
fortuna. II, vr, 9. x, 13. — Valor auctorita-
tis divinae. VIII, 1r, 1. — Corruptibili incor-
ruptionem tribuere potest Deus. VIII, xxr, 14.
— Vide AaENs, Moron.
Dii appellantur Heroes. IV, xvi, 16. — Item,

corpora caelestia. VIIL, xvi, 3.

DrxrRonsux — Est differentia loci. III, 1x, 11.—
Dextrum et sinistrum sunt relationes reales
in animali. V, 11, 5. — Vide Locvs.

DraAPAsoN — Consonantia quaedam musicalis.

II, v, 4. — Causa formalis eius propria et po-
sterior est proportio dupla; prior et commu-
nior est multiplicitas. II, v, 4. vi, 2.

DirrERENTIA — Differentia est in specie sicut
pars in toto. IV, 1v, 2. — Nulla differentia
consequitur omnem speciem sui generis. V,
vit, 10. — Cuiuslibet generis differentiae sunt
contrariae. III, 1, 8. VIII, xvr, 3. Cf. CoxrRA-
RIETAS. — ldem et diversum, seu differens,
opponuntur. IV, xxu, 13.

DiwENsioNES — Dimensiones sunt distinctae a
qualitatibus sensibilibus. IV, xri, 1. - Dimen-
siones aequales non possunt differre nisi se-
cundum situm. ibid. — Putaverunt antiqui di-
mensiones separatas esse locum. IV, rni, 4.—
Argumentatio Platonis ad probandum eas
esse materiam. IV, nr, 5. — Vide ConPvus.

ῬΙΜΙΝΌΤΙΟ — Vide DECREMENTUM.

DioaENEs — Aerem posuit omnium naturalium
principium. I, ri, 2. — Comparatur haec ad
alias opiniones. I, xr, 12.

Disconpra — Discordiam et concordiam causas
generationis et corruptionis, posuerunt se-
quaces Empedoclis. I, x, 6. — Vide Lis, E«-
PEDOCLES. :

ῬΙΒΟΒΕΘΑΤΙΟ — Disgregatio, seu segregatio,
pertinet ad pulsionem. VII, πὶ, 9. — Vide Cow-
GREGATIO, j

DisPosrrio — Vide Hanrrus.

DissiuiLITUDO — De dissimilitudine non transi-
tur ad similitudinem nisi per alterationem.
VIII, xiv, 3. — Vide GENERATIO, SiwiLITUDO.

DisrANTIA — Maxima distantia inter extrema
determinata, in quibus generibus inveniatur.
V, m, 5,.6. - Vide CowxrRAniETAs, Locus.

DisriNCcTIo — Distinctionem rerum vacuum ap-
pellabant Pythagorici: ipsam in res ingredi
dicebant ex aliquo quasi respirante. IV,
3161512;

DivERsrTAS — Plato posuit diversitatem rerum
propter diversitatem susceptivi tantum: im-
probatur haec positio. VII, vi, 11, 12. — Vide
DirFERENTIA.

Diviwus — Omne immortale et incorruptibile
divinum appellabant antiqui. ΠῚ, νι, 10.
Divisipiug — Omne divisibile vel est numerus
vel magnitudo. III, vi, ro. — Non potest

esse primum ens: quare. VII, 1, 6.

Divisio — Causat multitudinem. III, xit, 5. —
Divisio formalis et divisio secundum quan-
titatem. ibid. — Divisio in infinitum. Vide
CowrINUUM, IxFiNITUM, MaGNITUDO, NUMERUS.

DockeRE — Doctio est actus docentis: in alte-
rum tendens continue. III, v, 5, 9. — Doctri-
natio est motus ad scientiam, V, νι, 3. —
Una specie, non tamen simpliciter. 7614. — Do-
cens non potest addiscere dum docet: quare.
ΠῚ, v, 6, 11. VIII, 1x, 11. — Vide AppiscERE.

DonwimE — Dormire apud Heroas quid signi-
ficet: quare qui ita dormiebant, non perce-
perint tempus elapsum inter initium somni
et finem. IV, xvi, 6. — Vide AwiwAL, ScirENTIA.

DvarnrrAs — Est minimum. in genere numeri,
habens rationem numeri. IV, xix, 2. — Nihil
aliud est quam bis unum. VII, vn, 9. Cf.
γε ES

DuPLuM — Est proportio duorum ad unum. II,
v, 4. VII, vr, 9. — Continet aequivocationem.
VII, vim, 9.

DvuRATIOo — Duratio, seu esse aliquorum tem-
pore mensuratur; aliorum autem non. IV,
xx, 2, 6, 12. — An aliquid possit ab alio acqui-
rere durationem perpetuam. VIII, xxi, 14.

DunuMx — Quid sit. IV, xiv, 13, 14. - Durum
et molle, seu durities et mollities, sunt qua-
litates tangibiles. VII, 1v, 2. — Consequuntur
rarum et densum, et secundum ea distinguun-

479 -

tur. IV, xiv, 13. VIII, xiv, 4. — Secundum
contrarietatem duri et mollis qualis, et a
quo, causetur motus. IV, xiv, 14.

E

ErrECTUs — Effectus, seu causata, quaedam
sunt semper, quaedam sicut frequenter, quae-
dam ut in paucioribus. II, vm, 2. — Quid de
his quae sunt ad utrumlibet. II, vm, 3. —
Vide CowrINGENS, NECESsARIUM. — Quaedam
fiunt propter finem, quaedam non: quid hic
significet propter finem. IL, vnt, 5, — Quae-
dam fiunt secundum voluntatem, quaedam
non: ambo propter aliquid. II, vii, 6. — Tres
divisiones praefatae se includunt. II, vm, 7.

Effectus per se causae naturalis, et causae
agentis a proposito. II, vii, 8. — Effectus per
accidens, quid sit. II, vi, 6. vm, 8. — Quod
semper vel ut frequenter adiungitur effectui
in voluntariis, censetur effectus per se. II,

vm, 8.— Tum effectus per se tum effectus |

per accidens, distinguitur in id quod est po-
sterius et magis proprium, et id quod est
prius et magis commune. 1], v1, 6.

Causis respondere debent effectus. II, v1,
II, — Effectus non scitur nisi sciatur causa.
I, vi, 10. — Includitur sub potentia activa
agentis, et dicitur esse:in eo. IV, 1v, 2, 3.

ErriciENs — Causa efficiens. Vide Movzws.

ErgMENTUM — Quid sit: in quo differat a causa
et a principio. I, 1, 5. — Sunt proprie primae
causae materiales. I, 1, 5. 11, 3. — Prima mo-
bilia. 1,1, 4. — Elementa, seu corpora simpli-
cia, quae sint. I, vir, 2, 5. ix, 3. 1], 1, 2. —

- Sunt a natura, ll, i, 2. — Habent in se prin-
cipium alterationis; quomodo: excluditur falsa
opinio. Il, 1, 2, 3, 4. - A quibusdam ponun-
tur prima rerum principia. I, 11, 2. virt, 2, 5.
ΙΧ, 3. — Sunt contraria ad invicem. III, vri, 8.
— Nullum elementorum potest esse infinitum.
ΠῚ, vir, 9. - Medium inter elementa quidam
dicebant esse principium rerum. ], i1, 2. vij,
2. 1x, 3. — Non datur principium elementare
praeter quatuor elementa. III, vii, 8. — Etiamsi
daretur tale principium, non posset esse in-
finitum. III, virt, 9. — Elementa non sunt extra
genus elementatorum. IV, 1r, 4. — In quibus
libris de elementis tractetur. I, r, 4. — Vide
CaELUM, ConPvus.

EwPEpocrEs — Unum confusum δὲ simul plura
principia posuit. I, vir, 4. 1x, 3. — Quatuor
nempe elementa. I, rt, 2. ὙΠῚ, 5. - Simul cum
his amicitiam et litem, seu concordiam et di-
scordiam. I, 11, 2. vir, 5. x, 6. III, vr, 1o. VIII,
1, 5. xx, 4. — Omnia fieri congregatione et
segregatione. I, x, 2. II, 1v, 4. — Negabat ele-
menta fieri ex invicem. I, xi, 7. — Circulatio-
nem docuit mixtionis et segregationis: mun-
dum infinities factum et corruptum. I, vm, 5.
II, vi, 5. VIII, 1. 5. — Successionem quietis

et motus. VIII, 1, 5. vi, 3. — Dispositionem:

mundi casualiter accidisse. 11, vir, 5. — Item ,
plures partes animalium fortuito factas esse:

de bovigenis. — II, vir, 5. xri, 4. xiv, 3. - Com- ,
paratur eius positio circa originem mundi et,

motus, cum opinione Anaxagorae. I, vni, 5.
VIII, τ, 5. τα, 3. — Disputatur contra ipsum ne-

. gantem aeternitatem mundi. VIII, rr per tot.

Ews — Ens, seu id quod est. I, 1t, 3. mm, 2.
vi, 4. — Diversitas opinionum circa entia:
unde .oriatur. I, rr, 3. — Ens nullo modo de-
pendet a materia. T, 1, 2. — Communis opinio,
omne ens esse corpus. IV, x, 4. — Accipitur
ut substantia vel ut accidens (et utrumque
multipliciter), vel ut commune utrique. I, ri,
2. VI, 4. — Dividitur per actum et potentiam.
I, xv, 3. III, 1, 6. — Haec divisio non distin-
guit genera entium. III, 1, 6. — Magis entia
sunt quae sunt magis in actu. I, 1, 7. - Omne
ens actu, vel est forma subsistens vel habet
formam in alio. VIII, xxi, 13. — Ens actu, to-
tum simul, et successive. III, ἢ, 4. — Quanto
ens actu est perfectius, tanto vehementius
est activum, VIII, xxi, 9. — Ens in potentia
est medium inter purum non ens et ens actu.
I, 1x, 3, 4. - Ens dividitur secundum decem
genera: non univoce, sed secundum modum
essendi: est eis commune secundum analo-
giam. III, 1, 6, 7. v, 15. Cf. PraTO. — Tri-
plex divisio entis et non entis. V, m, 8. Cf.
Now ἘΝΒ. — Quaedam sunt semper entia, et
habent causam sui esse. VIII, trt, 6.

INDEX ALPHABETICUS

Non est scientiae naturalis probare quod
ens non sit unum et immobile: est tamen
utile. I. rt, 4 sqq. — Quo sensu. possit dici
ens esse unum. 1, vr, 4. — Quidam Naturales
dixerunt omnia entia esse unum secundum

. materiam, non secundum speciem. I, v, 7.
Xiv, 2. - Quidam negaverunt ens generari:
quare. I, v, 3. xiv, 2. — Est manifeste falsum
ens non generari. I, v, 2. vi, 3. — Respon-
detur obiectionibus. I, xiv, 3 sqq. — Vide
GrNERATIO, MELISSUS, PARMENIDES.

Omne ens est aliquo modo causa. IV, r1,
5. — Maxime ens est omnium aliorum causa.
II Metaph. VIII, z, 4. — Vide CnEATIo, Με-
TAPHYSICA.

EssE — Esse quorundam dependet a materia,
quorundam vero non. l, 1, 2. — Causam to-
tius esse non cognoverunt antiqui Naturales :
posteriores ad ipsius cognitionem pervene-
runt. VIII, it, 5. Cf. AnisroTELES, PLATO. —
Esse subsistens est unum tantum: dat esse
omnibus aliis: cetera sunt potentiae essendi.
VIII, xxi, 13, 14. Cf. Deus. — Eadem est
dispositio rerum in esse et in veritate. II
Metaphys. VII, nt, 6. — Esse non cadit in
tempore nisi quatenus subiacet motui. ibid.
Cf. DunaTIO. — Inter esse et non esse est
generatio media. VIII, xvi, 11. — Inter ea
non mediat tempus. VI, vir, 9. VIII, xviij, 11.

Medium ad cognoscendum an passio aliqua
insit subiecto: item, an aliquid sit. IV, x, 2.
— Quaestio quid est sequitur quaestionem an
est. ibid. — Dictio est, Vide PRoposrrIo.

EvronruNIUM — Quid sit, II, 1x, 7. — Quare in-
certum. II, xx, 8. -- In quibus sit eufortunium
vel infortunium. II, x, 5. — Quomodo possint
dici de his quae non agunt a proposito, II, x, 6.

ExcELLENTIA — Vide CONTRARIETAS.

ἘΧΕΜΡΙΌΜ — Vide Fonwa.

ἘΧΡΕΒΙΜΕΝΤΟΝ — Vide PniNCIPIUM, SCIENTIA.

ExPuLsi0 — Species pulsionis: definitur. VII,
m,

ExrRa — Significat locum. III, νι, 6. — In defi-
nitione principii magnitudinis quid significet
ly extra. VIII, n, 20.

F

ΕΆΘΕΒΕ — Vide GENERATIO.

Farsuw — Posito falso, semper remanet diffi-
cultas. T, xiv, 2. — Aliquando ex falsis potest
concludi verum: falsum autem non syllogi-
zatur nisi ex falso. II, xv, 5. — Vide Vxknuw.

FaAriGATIO — Unde accidat motoribus: ex ea
contingit quod non semper possunt movere.
VIII, xxi, 3.

Faruw — Ordo causarum naturalium fatum .

dici potest. V, x, 4.

ἘΈΠΙΟΙΤΑΒ — Est operatio virtutis perfectae: an
idem fortunae. I], x, 4.

FERRI — Proprie ferri sola illa dicuntur, quae
sic moventur secundum locum, quod non
est in potestate eorum quod stent: quaenam
sint illa. V, 1v, 4. — Ferri circulo et ferri
circulariter non est idem. VIII, xvi, 5. —
Vide LaT10.

ΕἼΡΕΒ — Non assimilantur figmento quae per
fidem divinam tenentur. VIII, mr, 1. — Fides
nostra docet, res non esse productas ab ae-
terno, sed in tempore: nec etiam motus:
mundi substantiam in aeternum duraturam :
semper quóque fore aliquos motus. VIII, rt, 4,
16. xxr, 7.

ΕἼΕΕΙ — Vide GreNERATI!O.

FiGERE — Quod habet fixionem per alterum,
quomodo sit in loco, secundum Averroem.
IV, vn, 6.

ΕἸόῦπα — Qualitas circa quantitatem. VII, v, 2, 5.
— In eius definitione materia non cadit. I, r,
2. — Inter omnes qualitates figura maxime
consequitur et demonstrat speciem: quare.
VII, v, 5. - Quidam posuerunt figuras esse
substantiales formas. ibid, — Condensationem
et rarefactionem sequitur mutatio secundum
figuram. VII, v, 2. — Contrarietas secundum
figuram. I, n, 2. x, 2. — Vide Fonwa, Loci
MUTATIO , VELOCITAS.

ΕἾΝΙΒ — Finis est perfectio. II, xr, 2. Cf. III,
ΧΙ, 4. XH, 10. — Finis aequivoce dicitur. III,
NI, IO,

Finis, idest causa finalis, quid sit. II, 1v, 8. |

v, 6. x, 15. - Finis cuius et quo, II, 1v, 8

Probatur quod sit causa. II, v, 6. — Est
ultimum in generatione. II, v, 6. xv, 5. --
Omnia intermedia inter primum movens et
ultimum finem sunt quodammodo fines. II,

. v, 6. - Non omne ultimum est finis. II, 1v, 8.
— Finis est causa causarum. Il, v, 11. — Quo-
modo finis sit causa materiae, sed non e
converso. II, xv, 4, 5. - Habet rationem boni,
If, 1v, 8. v, 11. — In agentibus & proposito
contingit finem esse bonum apparens tantum,
Il, v, 11. — Non propter finem fieri, duplici
modo accipitur. II, vimm, 5. — Finis eundem
ordinem tenet in his quae sunt propter fi-
nem, quem tenet principium in demonstra-
tivis: est ratio necessitatis in iis quae fiunt
propter finem: sumitur a definitione et ra-
tione. II, xv, 4, 5, 6. Cf. II, 1v, 7. — Finis
dicitur trahere, VII, m, 7. Cf. IV, 1, 7. —
Aliquando distans est ab agente quem mo-
vet. VII, 1, 1. — Multoties contingit causam
finalem generationis causae formali eandem
esse numero, specie autem-causae moventi.
II, xr, 2. — Eiusdem scientiae est considerare
finem et ea quae sunt ad finem. II, 1v, 7.

FixiTUM — An omne finitum includatur ab ali-
quo altero. III, vu, 5. xir, 3. — Nullius divi-
sibilis finiti potest esse unus terminus tan-
tum. IV, xv, 6. — Finitum consumitur per
ablationem, si eadem quantitas semper su-
matur. I, 1X, 10, 11, 12. III, x, 9. VIII, χχι, 2.
Cf. VI, 1v, 5. VIII, χχι, 18. — Si autem secun-
dum eandem proportionem ab ea subtraha-
tur, nunquam consumetur. I, 1x, 12. III, x,
9. — Finiti ad infinitum non est proportio.
III, vnr, 6. — Ad finitum tamen potest esse.
VIII, m, 3, -- Finitum et infinitum similiter
inveniuntur in magnitudine, tempore, mobili .
et motu. VI, 1v, 1x per tot. ;

FinwAMENTUM — Vide CaELUM.

FinuvM — Firma, i. e. soliditates, II, my, 2.—
Vide Dgwocnirvs. .

FonwA — Forma, seu species, est principium
per se essendi et fiendi. I, xi, 2, 3. — Causat
quidditatem rei. II, rj, 3. v, 8. x1, 5. IV, n, 5. —
Natura dicitur de forma. II, rt, 3 sqq. 1v, 2. —
Est magis natura quam materia. II, r, 5. —
Natura dicitur de forma incompleta et de
forma completa. 11, 1, 8. — Differt ratione a
matería, licet ab ea non separetur. II, 1, 3.—
Aliquid est ens actu per formam. I, xv, 7.
Il, x, 15. III, 1v, 6. — Dicitur quod quid est.
II, xt, 4. — Quod quid erat esse. 1], xi, 8. —
Dat esse materiae. VIII, 1x, 8. Gf. IV, m, 3.—
Ipsi per se competit esse. VIII, xxi, 13. — E
actus vel perfectio. II, xr, 2. — Est
divinum, optimum et appetibile, I, xv, 7. —
Est terminus eius cuius est forma: kh.
IV, m, 3. v1, 5. — Forma continet. ΠῚ, xir, 2.
IV, νι, 4. — Limitatur a materia, II, vr, 3. Cf.
VIII, xxr, 9. - Entia superiora habent formas
minus contractas. Il, vi, 3. — Forma dicitur
esse in materia vel subiecto. IV, 1v, 2, 3. — Est
finis materiae: quomodo. I, xv, 10. II, 1v, 8. —
Est finis generationis. II, x1, 2, 6, 8. — Est
ab agente propter finem, nisi ipsa sit finis.
1,1, 5. - Forma rei naturalis non agit. II, 1,3.—
Movere competit alicui propter formam. II,
x1, 2. III, 1v, 6. Cf. VIII, x1, 6. — In. agi 5
intellectualibus forma apprehensa est men-
sura actionis, VIII, xx;, 10. — Forma naturalis
requirit determinatam quantitatem. I, 1x, 9.
IV, m, 3. VIII, xi, 6. — Quomodo formae -
competat magnitudo. VIII, xxr, ὁ. di

Non omnes formae sunt accidentales. II,
n, 2. — Vide SunsrANTIA. — Formae subsi-
stentes et formae quae sunt in alio. VIII,
xx, 13. — Formae separatae complete et in-
complete. II, 1v, 10. ^ Forma ultima, simpli-
citer una est in rerum natura. VII, vim, 8.
Cf. DirrERENTIA, GENUS, SPECIES.

Causa formalis. Forma est causa. II, v,
4, 8. x, 15. - Causa formalis dicitur species
et exemplum: quare duplici nomine appel-
letur. Il, v, 4. — Natura speciei composita ex
forma et materia communi pertinet ad cau-
sam formalem: quomodo. II, v, 4. -- Ad cau-
sam formalem reducuntur genera speciei et
omnes partes definitionis. ibid. — Causa for-
malis et causa finalis generationis sunt ea-
dem numero. II, xi; 2, 6, 8. — Causa formalis
et movens quandoque specie conveniunt. II,
ΧΙ, 2. - Quomodo sumatur demonstratio per
causam formalem. II, xi, 8. *

'Considerare de formis absolute, pertinet
ad philosophum primum. Il, 1v, 10. — Natu-

materia: quid de formis separatis et de anima
rationali, ibid. — Naturalis etiam considerat
formam secundum. quod est finis generatio-

nis. II, xi, 6. Vide ΜΑΤΈΒΙΑ. — Antiqui phy- .

sici vel nihil vel modicum de formis tracta-
verunt. Il, 1v, 4. Cf. I, 1, 3. - Ponebant omnes
formas naturales esse accidentales. I, 11, 3. II,
n, 1. — Duplex differentia ab antiquis posita
inter principium formale et materiale. II, 1, 1.
Forma et Figura. Qualitas circa quanti-
"tatem. VII, v, 2. — Quid sit forma et quo-
modo differat a figura. VII, v, 3. - Quomodo
de talibus praedicetur materia. ibid. — Se-
cundum acceptionem formae et figurae non
est alteratio primo et per se, sed: perfectio.
VII, v, 2—5. — Formae artificialium sunt figu-
rae vel aliquid propinquum. VII, v, 5. — Vide
- PLATO. 1
FonwicAE — Non ex intellectu, sed per natu-
ram operantur. II, x, 5.
FonmrUNA — Quid sit, II, vm, 8, 9, 10. — Causa
immanifesta: quomodo. Il, vir, 9. Ix, 1. —
. Convenit agentibus a proposito tantum. 11,
x, 4, 5, 8. — Est circa practica. II, x, 4. —
Vel est idem felicitati vel ei propinqua. ibid.—
Quomodo sit verum quod a fortuna nihil fit.
Il, 1x, 2. — Quomodo sit sine ratione. II, 1x,
4.- Quando dicatur bona vel mala. II, 1x, 6.
Vide EvronruNIUM, IwronTUNIUM, — Est in-
certa, II, xx, 8. — An omnis causa per acci-
dens possit dici causa eius quod fit a for-
tuna. II, 1x, 5. — Vide Casus.
FnEQuENTER — Contingens ut frequenter. Vide
CONTINGENS.
FnriaimpuM — Vide Cavipvw.
FnusrRA — Vide Casus, Vawuw. .
FvruRuM — Vide PRAETERITUM.

G

GarENus — Dicit quod id quod movetur se-
cundum partem, movetur per se: quo sensu
sit verum, VII, 1, 4. i

GzNERATIO — Quid sit: in quo differat a motu
et corruptione. I, xr, 7. V, r1, 6. VIII, vr, 2. —
Probatur quod generatio et corruptio non
sint motus nec quies. V, n, 8, 9, 10. — Ge-
neratio, seu fieri, et corruptio simpliciter
(i.e. secundum substantiam), et generatio
secundum quid. I, ΧΙ, 4, 10. I], n, 8. V, n
6, 7. — Per se et per accidens. I, xiv, 4 sqq.
— Simplex, seu momentanea, et includens al-
terationem I, v, 5.' VI, vir, 14. — Secundum
naturam et extra naturam. V, x, 2 sqq. —
Dulcis et tristis, V, x, 5. — Corporum simpli-
cium et compositorum. VI, vir, 15. — Ex si-
milibus in similia, et ex dissimilibus in dis-
similia. I, 1x, 16. — Diversi modi fiendi. I,
xij, 1 1,— Diversitas in modo loquendi de fieri.
I, xii, 2, 5, 9. — Termini factionis accipiun-
tur ut simplices vel ut compositi. I, xit, 4.
MEME quae oriuntur ex terminis, I,
xus: 5. :

Nomen generationis ad esse pertinet, cor-
ruptionis ad non esse. V, 1, 6. — Non esse a
quo recedit generatio, quale sit. V, rx, 8. —
Generatio et corruptio (proprie dictae) sunt
transmutationes secundum substantiam. V,
ut, 14. VIII, xiv, 9. Cf. χνι, 3. — In quolibet

- motu est quaedam generatio et corruptio. I,

. XII, 2. xri, 7. VIII, vi, 2. xvi, 5. — Sunt specie
finitae. VI, xim, 2.

Generatio et corruptio sunt mutationes se-
cundum contradictionem. V, n, II. ΠΙ, II.
VI, vr, 2. vii, 12. xui, 2. VIII, xv, 2. — Con-
trariantur : quomodo. V, r1, 10. III, 14. VIII, 2,
11.-1x, 6. -- Duplex oppositio inter eas. VIII,
xv, 3.— Illis non opponitur quies. V, 1x, 9. —
Non mutatio quae est in esse, opponitur cor-

ruptioni, non autem generationi. V, Ix, 10, —

Generatio potest contrariari generationi, et
corruptio corruptioni. V, x, 5. — Corruptio op-

. ponitur generationi secundum rationem sui
generis: corruptioni secundum rationem spe-
ciei. ibid. - De comparatione in generatione
et corruptione, VII, vi, 15, 16. Cf. Praro.
Principia factionis, seu generationis natu-
ralis sunt tria. I, xni, 6 sqq. — Subiectum et
forma per se: contrarium yel privatio per

ralis de ipsis considerat inquantum sunt in,

INDEX ALPHABETICUS

accidens. I, xr, 1—5. VIII, π, 5. Non sem-
per requiruntur duo contraria. I, xri, 6, 7. —
Vide Fonwa, PnivaTI0, SunBIECTUM.

Fieri, seu generationem entium negave-
runt primi philosophi: quare. I, xiv, 2, 4. —
Quae naturaliter fiunt, fiunt ex ente in po-
tentia. I, 1x, 3. — Ex non ente fit aliquid per
accidens, ex ente in potentia per se. I, xiv,
5, 8. V, i, 8. - Quomodo ex ente fiat aliquid
per accidens. I, xiv, 6. — Quidam dixerunt ali-
quid fieri simpliciter et per se ex non ente.
], xv, 2. — Quae naturaliter fiunt, fiunt ex con-
trariis. I, x, 3, 4. — Quodlibet non fit ex quo-
libet, nec in quodlibet corrumpitur, nisi per
accidens. I, x, 4. — Ex nihilo nihil fieri ab
omnibus Physicis supponitur, I, rx, 2. xiv, 2.
VIII, πὶ, 3. - Ex hoc alii inferebant fieri esse
alterationem , alii congregationem et segre-
gationem, secundum quod diversimode res
in principio praeexi&tere ponebant. I, 1x, 3.
Cf. VIII, xix, 5.— Fieri et facere aequivoce
dicuntur in creatione et in aliis productioni-
bus. VIII, 1r, 4. Cf. AvEeRnoss, CnzATIO.

Quo sensu generatio et corruptio habeant j

principium et finem. I, v, 5. ΠῚ, vi, 10. — Non
est medium in iis secundum extrema, sed se-
cundum transmutationem dispositionum. VI,
vim, 9. VIII, xix, 4. Cf. VI, v, 11, 14. -- Gene-
ratio mediat inter esse et non esse: quo-
modo. VIII, xvi. 11. — Quod generatur, non
est: quod corrumpitur, est. V, ri, 14. VIII,
xvrt, 11. Cf. VIII, vr, 2. — Quod prius est non
ens et postea ens, aliquando fit ens. VIII,
xvi, 11. — Id quod fit vel corrumpitur, prius
factum vel corruptum est, et vice versa: quo-
modo. VI, vir, 14, 15. — Generationis non est
generatio. V, rr, 9 sqq. — Omne quod gene-
ratum est, quando generatum est, est in esse:
pariter dicendum de corruptione. VI, vrt, 2, 3.
— Non datur ultimum instans in quo id quod
generatur, sit non ens; sed est primum in

quo est ens: similiter dicendum est de cor-

ruptione. VI, vri, o. VIII, xvri, 8, 10. — Simul
corrumpitur aliquid et generatur oppositum ;
et e converso. VIII, xvrr, 5. - Idem non po-
test simul generari et corrumpi. ibid.

Generatio et corruptio non possunt esse
in perpétuum continuae. VIII, xv, 3 sqq. xix, 4.
-— Quidam ponebant omnia semper generari
et corrumpi: quo sensu. VIII. xix, 5. — Se-
cundum plures, generationes et corruptiones
in perpetuum durant. III, vir, 4. VIII, τ, 4,5. —
Hoc non postulat corpus sensibile infinitum
actu. III, xir, 2. — Corruptio unius est gene-
ratio alterius. ibid. — Quidquid generatur po-
test corrumpi. V, rrt, 14. VIII, xiv, 8. — Ge-
neratio et corruptio mutua sunt ad conser-
vandum perpetuum esse in inferioribus. II,
Xm5

Generatio et corruptio substantialis, an et
quomodo divisibiles. V, v, 11 sqq. -- Sunt in
instanti. VI, vrt, 4. — Quomodo. VI, vit, 9. —
Aliquo modo sunt in tempore. VI, vm, 9. —
Generabilia et corruptibilia tempore mensu-
rantur. IV, xx, 12. xxii, 12. — Corruptio ma-
gis attribuitur tempori quam generatio, licet
utraque sit in tempore. IV, xxr, 2, 3. — Est
circulus quidam. in generabilibus et corru-
ptibilibus, IV, xxur, 12. — Infinitum temporis
et generationis, III, x, 5, 6, 7. — Generatio et
corruptio non sunt immediate a primo mo-
tore immobili: hoc non impedit quin sint
perpetuae. VIII, xir, 8.

Quem locum inter motus habeat genera-
tio. VIII, xiv, 7,.8. — Posterius generatione est
prius natura. VIII, xiv, 8. - Generans movet
gravia et levia; quomodo. Il, 1, 4. v, 5. IV,
xit, 9. VIII, vir, 7, 8. — In generatione et cor-
ruptione movens et motum sunt simul. VII,
ni, 2. - Omne quod fit, dum fit, est imper-
fectum, et tendit ut assimiletur suo princi-
pio. VIII,.xiv, 8. — Fieri et corrumpi sunt ter-
mini alterationis. Vl, vrt, 4. vi, 14. VII, πὶ, 2.
— Alterari quandoque sumitur pro fieri yel
corrumpi. I, v, 5. VI, vm, 14. — Alteratio non
est eorum quae fiunt, inquantum fiunt. VII,
v, 4. — Liber de Generatione. 1, 1, 4.

GzNus — Genus est unum /ogíce, non physice :

quare. VII, vri, 8. Gf. Fonwa, — Platonici po-
suerunt ipsum esse simpliciter unum. VII,
vin, 9. — Genera (hic dicta universalia) sunt
confusa, non composita: continent species in
potentia: sunt magis nobis nota'quam spe-

471

cies. I, , 6 sqq. -- Genus dicitur esse in spe-
cie. IV, 1v, 2, 3. Gf. SPEciEs. — Genera rerum
non sunt infinita. VIII, xx, 10. — In omni ge-
nere est perfectum et imperfectum. III, 1, 8. —
Actus et potentia. I, xv, 3. III, r, 6. — Sunt de-
cem rerum genera. III, 1, 6. v, 15. Gf. PRaE-
DICAMENTUM, — Genus cum additione unitatis
vel identitatis praedicatur de individuis: item
genus remotum de speciebus; non autem
genus propinquum. IV, xxu, 13. - In demon-
stratione de genere, quomodo accipiatur con-
tingens et impossibile. VII, it, 6. — Quae non
sunt unius generis non sunt comparabilia;
VII, vim; 7. — Vide AEovutvocuw, CoNTRARIE-
TAS, MENSURA.

GroMETRIA — Scientia pure mathematica. II,

m, 8.— Ad quem pertineat disputare contra
destruentem eius principia. I, 11, 4. — Vide
MATHEMATICA.

νομὸν — Quid sit: ex similitudine gnomones

possunt dici numeri. III,' vr, 7.

GnapaTUs TniaNGULUS — Quid sit: aequilate-

G

rus et gradatus non sunt idem triangulus,
sed sunt eadem figura. IV, xxm, 13.

RAVE — Gravia feruntur ad medium, seu deor-

sum. IV, vi, 17. et pluries habetur. — Grave
est principium motus deorsum. VII, vii, 3. —
Esse grave est habere aptitudinem ad hoc
quod sit deorsum. VIII, vim, 6. — Gravitas et
levitas sunt qualitates sensibiles, tactu per-
ceptibiles. VII, 1v, 2. — Consequuntur rarum
et densum : quare. IV, xiv, 13. VIII, xiv, 4. —
Ponuntur in ubi: sunt quasi perfectum et
imperfectum. III, 1, 8. - Non sunt idem ve-
locitati et tarditati. V, vir, 10. — Multipliciter
dicitur aliquid esse grave vel leve in po-
tentia, VIII, viz, 5, 7. - Habent motum natu-
ralem. II, 1, 2. VIII, vir, 7, 8. — Est in iis prin-
cipium formale passivum motus localis. II, r,
2. 4. VIII, vir, 7. - Cum moventur secundum
naturam non movent seipsa. VIII, v, 6 sqq.
— Per se moventur (motu naturali) a gene-
rante; per accidens a removente prohibens.
VIII, vin per tot. Cf. II, 1, 4. v, 5. V, xu, 9. —
Gravia et levia moventur per violentiam in
loca contraria. VIII, vii, 5. — De causa diffe-
rentiae velocitatis in motu gravium et le-
vium. IV, xii, 9 sqq. - Maxima distantia in
motibus gravium et levium, V, v, 5. VI, xir, 3.
— Communis erat opinio omne corpus esse
grave vel leve. III, 1x, 10. IV, x, 4. — Materia
est quodammodo causa gravitatis et levita-
tis. IV, xiv, 14. — Grave et durum in aliqui-
bus dissonant. IV, xiv, 13.

GurrTA — Guttae pluviae successive cadentes

conterunt lapidem , quaedam disponendo,
quaedam causando. VIII, v, 5. xit, 6.

H

HanrrUM — Est species eius quod est comse-

quenter: quid sit. V, v, 6,

Hanrrus — Praedicamentum habitus. Homini

speciali modo attribuitur: quodammodo etiam
animalibus. III, v, 15. — In eo non est motus:
quare. V, m, 3. :

Habitus et dispositio. Habitus et dispositiones,

etiam corporis, sunt quaedam virtutes et ma-
litiae: sunt alicuius perfecti per comparatio-
nem ad optimum': quomodo sint ad aliquid: :
in iis non est alteratio primo et per se. VII,
v, 6. v1 per tot. T

Habitus et privatio. Sunt prima contrarietas

cuiuslibet generis. I, vir, 2. x, 7. ΠῚ, 1, 8.
V, m, 5. ix, 1. :

HeRACLITUS — Posuit ignem .esse unicum na-

turae principium. I, 11, 2. — Comparatur haec
opinio ad opiniones aliorum. I, ΧΙ, 12. — Dixit
quandoque futurum esse quod omnia con-
vertantur in ignem. III, vir, 9. — Dixit omnia
semper moveri: comparatur positionibus alio-
rum; refutatur haec positio. I, r1, 5. VI, xm
per tot. VIII, v, 4 sqq. — Nihil esse verum
contendit. I, 1t, 5. - Eandem esse rationem
contrariorum. ZV Metaph. lI, m, 5.

HgRoEs — Animae bonorum et magnorum He-

roes vocabantur. IV, xvi, 6. Vide DonwinE.

Hzsiopus — Poeta theologus: posuit primo fa-

ctum esse chaos; postea terram latam ad
recipiendum corpora. IV, 1, 9.

Hoc ALIQUID — Significat individuum demon-

stratum. I, xm, 9. Cf. III, x, 6. -- Fit per for-

472 i

mam. IV, x, 7. — Est substantia, seu res quae-
dam per se stans. III, 1, 6. IV,'xvj, 6.

Hoxo — Generatur ex materia et ab homine et
a sole: anima eius est in materia, separata
tamen quodammodo. II, 1v, 10. - Componitur
ex partibus difformibus. IIl, vu, 12. X, 3. -
Corpus eius constat ex elemento gravi prae-
dominanti. VIII, viz, 3. — Anima rationalis con-
stituit speciem hominis: non habet homo
animam communem quae constituat animal,
praeter illam animam. VII, vir, 8. — Brachia

flectit ad anterius, tibias ad posterius. ibid.—

Ipsi specialiter attribuitur praedicamentum
habitus. III, v, 15. — Non habet ex natura ea
quae ad conservationem vitae et ad opera
illi convenientia exercenda pertinent: loca
omnium inest illi ratio. ibid. — Dictus est
parvus mundus. VIII, 1v, 3. - Quomodo cor-
pora caelestia in ipsum agant. VIII, 1v, 7. —
Est finis omnium artificialium. IL, 1v, 8. - Sem-
per remanebunt homines incorruptibilem vi-
tam agentes, miseram vel beatam. VIII, τι,
16, — In rebus humanis est quidam circulus.
IV, xxn, 12, - Nomen /tomo potest sumi ae-
quivoce. VII, vir 8.

I

IAM — Quid significet. IV, xxr, 8,

ΙΡΕΑ — Vide PraTO.

IpnENTITAS — Est relatio rationis tantum. V. ΠΙ, 8.
— Fundatur super unitatem numericam. III,
1, 6. - Idem subiecto et ratione: idem subie-
cto, sed non ratione. III, v, 11, — Omnia ea-
dem conveniunt nonnisi iis quae sunt idem
re et ratione. ibid. — Quae sunt idem defini-
tione, sunt idem simpliciter. VII, vim, 9. —
Quae uni et eidem sunt eadem, sibi invi-
cem sunt eadem. I, n, 3. — Idem eodem
modo se habens, semper facit idem. VIII,
XXI, 4. — Idem et differens, seu diversum,
opponuntur. IV, xxi, 13.

IcNis — Unum ex elementis. I, vn1, 2, 5. 1x, 3.
II, 1, 2. - Secundum nobilitatem naturae venit
post corpus caeleste, IV, viij 6. — Locus eius.
IV, νι, 17. Gf. IV, vn, 14. VI, νι, 17, xm, 3.—
Movetur sursum. IV, ΧΙ, 2. — [In eo non est
accipere partem in qua non sit caliditas et
claritas. IV, xiv, 12. — Calor non est eius for-
ma substantialis. V, ΠῚ, 4. — Ignis manet ijdem
quoad formam, licet materia varietur, con-
sumptis et additis lignis. IV, v1 14. — Quando
materia mutatur de privatione ad formam
ignis, in ipso mutari est partim sub forma
ignis: quo sensu. VI, v, 14. Gf. VI, v, 11.—
Ignis contrariatur aquae secundum qualitates,
non secundum formas substantiales. V, ri, 4.
—Differt ab aqua secundum calidum et fri-
gidum, ab aere vero secundum magis et mi-
nus calidum. VII, rv, 2. — Calefacit aerem ,
partem post partem. VI, v, 16. — Vide HeRa-
CLITUS.

InLvwINATIO — Est terminus motus localis: in
ea mutari praecedit mutatum esse, et vice
versa: quomodo. VI, vr, 15. — Fit in non
tempore. VI, v, 12

ἹΜΑΟΙΝΑΤΙΟ — Antiqui non distinguebant ima-
ginationem ab intellectu. III, xr, 4. - Quidam
putabant quod res responderent apprehen-
sioni intellectus et imaginationis , ZV Meta-
phys.; reprobatur haec opinio. III, vi1, 6. xim, 4.
— Infinitas eius apprehensionis. III, vir, 6.

IxAGo — Secundum figuram potissime attendi-
tur: quare. VII, v, 5.

IwwonrLE — "Tribus modis dicitur immobile. V,
1v, 6. — In immobilibus consideratur solum
causa formalis. II, x, 15. — Necesse est quod
ab uno immobili gradatim descendatur ad
diversitatem quae est in mobilibus. IV, vir, 9.
- Vide Movkws.

IwwonTALE — Vide DiviwUM.

IwwUTATIO. — lmmutatio, seu non mutatio, op-
ponitur mutationibus quae non sunt inter
contraria, V, 1x, 7. - Non mutatio quae est in
esse contrariatur vel nulli immutationi, vel
non mutationi quae est in non esse, quate-
nus non esse habet subiectum: haec con-
trarietas est sicut inter quietes. V, 1x, 8, 10. —
Opponitur etiam corruptioni; non autem ge-
nerationi, V, 1X, 10. ^

IwPAn — Finitas et identitas attribuuntur im-
pari: quare, I, x, 6, III, vj, 7. — Vide Pan,
PyrHAGORAS.

INDEX ALPHABETICUS

IwPAnTIBILE — Vide IwpivisiBILE.

IuPassipILE — Impassibile, idest absque passio-
nibus sensibilibus. IV, xir, 2. — Vide PassiBILE.

IwPERFECTUM — Reducitur ad genus perfecti.
III, 7, 7. v, 17. — Vide PERFECTUM. lmperfe-
ctum potest dici unum, si sit continuum.
V; vin, 7.

IwPossisiLE — Duplici modo dicitur impossi-
bile. VI, xim, 4. - Quomodo accipiatur in de-
monstrationibus de genere et de specie. VII,
7, 6. — Vide CoNrTINGENS. :

IwPorENTIA — Vide PoTENTIA.

IwPursio — Species pulsionis: quid sit. VII,
1, 5. — Impeilere intercise, quid significet.
VIII, xxm, 7. — An motus impulsionis a mo-
tore moto possit esse continuus, VIII, xxi, 8.

IxaEovALiTAS — Vide AxgaUuALITAs, Morus.

INANE — Vide D&wocniTUS

IANIMATUM — Non agit a fortuna, potest tamen
pati. II, x, 5. — In ipsis est casus. II, x, 7. —
Positiones loci dicuntur de illis per compa-
rationem ad nos. III, 1x, 11. Cf. IV, 1, 7. — In-
animata alterantur secundum qualitates sen-
Sibiles: non autem cognoscunt suam altera-
tionem, VII, 1v, 2. Cf. ConPus. — Incipiunt
moveri cum prius quieverint: principium
motus est ab extrinseco. VIII, 1v, 3, 6, 7.

ΙΝΟΙΌΡΙ — Dicitur respectu alterius. III, xni, 3.

INCONSONANTIA — Inconsonantia ordinis et com-
positionis. I, x, 4. — Inconsonum fit ex con-
sonanti. ibid. Cf. CowsoNANTIA.

INCONVENIENS — Non est inconveniens si, uno
inconvenienti dato, alia sequantur. I, n, 6.
v, 2. VIII, 1, 2.

INcoRPenEUM — Íncorporeum potest tangere
corpus sua virtute movendo ipsum, non au-
tem contingitur a corpore. VIII, xr, 3.

INconnRuPTIBILE — Prius est corruptibili. VIII,

xix, 6. - Vide ConnuPrio, DrviNUM, GENE-
RATIO.

INpETERMINATUM — Indeterminatum,; idest in-
completum et imperfectum. III, ui, 5. — Vide
PxrHAGORAS.

INpivipvUM — Individuum naturae, seu suppo-
situm. Vide SPzciEs. — Individua sensibilia.
Vide SiwavLARE. — Individua, idest species
specialissimae. VIII, 1x, 10.

ἸΝΡΙΨΊΒΙΒΙΠΕ — Est unum. 1, mr, 2. vj, 7. - Non
est quantum, nec finitum: quo sensu non sit
quale. I, r1, 4. - Quomodo sit infinitum. III,
VII, 10, — Indivisibilia non continuantur ad
invicem: se invicem non tangunt: nec unum
se habet consequenter ad aliud. VI, 1, 3 sqq.—
Duo indivisibilia quantitatis simul" coniuncta
non sunt nisi unum. IV, 1, 3. — Impartibile
non movetur, nisi forte per accidens: quo-
modo hic accipiatur impartibile. VI, xi1 per

tot. VIII, x, 2. Cf. VI, v, τὸ sqq. — Impar- ᾿

tibilia non generantur nec corrumpuntur per
se. VIII, xir, 5. — Vide CowrINUvUM.

INEssE — Octo modi quibus aliquid dicitur esse
in alio: modus maxime proprius est sicut
aliquid est in loco: omnes alii ab hoc deri-
vantur, IV, iv, 2, 3. - Quomodo aliquid possit
esse in seipso: quomodo non possit. IV, 1v,
5 sqq. — Vide. ANAxAGORAS.

IxriNiTUM — Consequitur motum intranee, et
pertinet ad considerationem Physicae. III, 7,
3, 4. v1, 2, 3. - Opiniones antiquorum de
infinito. à) Pythagorae et Platonis. III, v1, 5,
6, 7. — b) Philosophorum naturalium. III, v1,
8. — Specialiter Anaxagorae et Democriti. III,
VI, 9. — Quatuor in quibus concordabant an-
tiqui circa infinitum; scilicet, quod sit prin-
cipium (cf. III, vr, 5); ingenitum et incorru-
ptibile: continens et gubernans omnia (cf.
III, xi, 10): quoddam divinum. III, vr, 10.—
Difficultates de infinito, an sit et qualiter sit.
III, vir, 8. — Quinque rationes ad suadendum
quod infinitum sit. III, vir, 2—6. Cf. III, x, 2.—
Quaedam ex his sunt partim verae, quaedam
nullo modo concludunt. III, xm per tot. —
Infinitum idem est quod intransibile: triplex
est, scilicet quod non est natum transiri ,
quod est male transibile, et quod est tran-
sibile sed non habet transitum ad finem. III,
vH, 9. -- Excluditur infinitum separatum ἃ
sensibilibus in sensu Platonico. III, vir, 10,
II, 12. - Non quaeritur. de infinito in ma-
thematicis et intelligibilibus; sed an in sen-
sibilibus sit corpus infinitum in augmentum,
IIl, vr, 13. — Non datur infinitum in actu in
sensibilibus : probatur rationibus logicis :

ostenditur quod istae rationes non ex fleces-
sitate concludunt. III, vnr, 2, 3, 4. — Idem
probatur rationibus naturalibus : a) supposito
quod sint elementa finita multitudine. III,
vij, 5 sqq. — b) Ostenditur simpliciter absque
omni suppositione. III, 1x per tot. — Exclu-
ditur error Anaxagorae circa quietem infiniti,
III, xx, 7, 8, οἱ

Definitur infinitum: cuius est semper ali-
quid extra. III, xr, 2. — Per quoddam signum
ostenditur, quod assignatio haec infiniti sit
bona. III, xi, 3. — Incompetens est definitio
antiquorum , dicentium quod infinitum est,
extra quod nihil est. III, xi, 4. — Ratio in-
competentiae assignatur. ibid.

Infinitum quodammodo est, quodammodo
non est. III, x, 2. — Est in potentia ens: est
per appositionem vel per ablationem. III, x,
3. — Quomodo sit in potentia et actu simul.
III, x, 4. — Est aliquid successivum : quidquid.
in actu de eo accipitur, est finitum. III, x, 6.—
Infinitum temporis et generationis. ibid. —
Quomodo differat ab infinito quod est in
magnitudinibus. III, x, 7. — In magnitudini-
bus, infinitum secundum appositionem est
quodammodo idem cum infinito secundum
divisionem : quomodo sit infinitum divisione.
III, x, 8, 9. - Utrumque est ens in potentia
simul cum actu. III, x, 9. — Divisio in infini-
tum excedit omnem determinatam parvita-
tem: appositio autem non excellit omnem ma-
gnitudinem determinatam. III, x, 10. Cf. n. 3.
III, xy, 4. — Ratio huius differentiae. III, xir,
2. — Per appositionem non est possibile esse,
ne in potentia quidem, ut omnis determinata
quantitas excellatur: manifestatur per dictum
Platonis. ΠῚ, x, 11, 12. xij, 6. — Infinitum
habet determinatum gradum in entibus. III,
V1, 10. Cf. III, xit, 10. — Infinito repugnat prin-
cipium et finis magnitudinis. III, vi, 10.

Infinitum in numeris comparatur ad ma-
gnitudines. Quare in numeris inveniatur ter-
minus in minus, quem non est dividendo
transcendere, non autem terminus in plus. III,
xi, 3, 4. Gf. III, x, 3. — Numerus in infinitum
multiplicatus, non est separatus a decisione
magnitudinum: explicatur. III, xi; 4, 5. — Quo-
modo mathematici utantur infinito. ΠῚ, xit, 9.

Infinitum est principium sicut materia, seu
continuum sensibile. III, xr, 10.— In hoc con-
cordabant antiqui qui utebantur infinito sicut
principio materiali. ibid. — Infinitum, cum sit
semper in potentia, assimilatur materiae, quae
est semper in potentia. III, x, 9. xit, 2, 10.

Finitum et infinitum inveniuntur in tem-
pore, magnitudine et motu. lI, vr, 2. — Non
univoce, sed secundum prius et posterius.
III, xii, 8. - Quomodo finitum et infinitum
similiter inveniantur in magnitudine, tem-
pore, mobili et motu. VI, tv, 1-8. 1x per tot.—
Non datur mutatio specie infinita. VI, xn,
I—4. — An, et qualis motus possit esse infi-
nitus duratione, VI, xn, 5. VIII, xix per tot.

Infinita non sunt in infinitis infinities. I,
1x, 14. Cf. III, vir, 12. — Per se loquendo non
est nisi in quantitate. I, nr, 2. Cf. III, vr, 5.—
Duo infinita non habent ordinem ad invicem.
VIII, 11, 3. - Omne infinitum excedit omne
determinatum sui generis. VIII, xxr, 18. — Nul-
lum infinitum mensuratur a finito. VI, τχ, 3. —
Impossibile est quod pars infiniti mensuret
totum. VI, 1x, 4.

Infinitum est quod non habet principium
rei vel magnitudinis, I, v, 5. vt, 10. — Ex
tali infinitate non sequitur immobilitas. I, v,
6. — Nec unitas secundum speciem; sed forte
secundum materiam. l, v, 7.

Infinitum est ignotum, secundum quod est
infinitum. I, 1x, 7. xr, 3. II, 1x, τ.

Infinita transire sive in tempore, sive in
magnitudine, quodammodo contingit, et quo-
dammodo non contingit. Explicatur utrum-
que. VIII, xvir, 7.

IxronTuNIUM — Quid sit. II, 1x, 7. — Vide Ev-
FORTUNIUM.

ἸΝΙΜΙΟΙΤΙΑ — De eius ratione est ut disgreget:
non convertitur in amicitiam, VIII, n, 4. Gf.
VIII, τ, 5. - Vide Lis.

INsrTRUMENTUM —- Non movet nisi ipsum mo-
veatur a principali agente. VIII, 1x, 5, 8. —
In instrumentis non est procedere in infini-
tum. VIII, 1x, 5. — Instrumentum movetur et
movet; quare, VIII, 1x, 8. "

Ψ

DEPIEWIIS yo CU nn gr St

Í

Omne quod movet et movetur habet ra-
tiohem instrumenti. VIII, 1x, 8.

Per instrumenta motus, loci mutatio non
diversificatur specie; ratio: quia instrumenta
se tenent ex parte mobilium. VII, viu, 6.

IvrELLECTUS — Intellectus divinus est causa
rerum, ideoque esse rerum numeratarum de-
pendet ab ipso. IV, xxm, 5. — Intellectu ae-
terno Deus potest intelligere rem non ae-
ternam. VIII, m, 18.

Solus intellectus numerare potest. IV, xxr,
4. — Numeratio, non tamen numerus rerum,
sicut nec esse, dependet ab intellectu ani-
mae, IV, xxm, 5.

Scientia, idest cognitio intellectus, quo- |

modo fiat in anima, iuxta opinionem Aristo-
telis, VII, vi, 8. — Intellectus agens et pos-
sibilis. ibid. — Passibilitas intellectus alia est
ac passibilitas sensus. ibid.

Per intellectum movet omnis potentia quae
non est in magnitudine. VIII, xxr, 10. — Ope-
ratio intellectus non est per organum corpo-
reum. VII, 1v, 2. VIII, 1v, 7. — Ideoque alte-
ratio non proprie de intellectu dicitur. ibid.
VII, v1, 5 sqq. — Intellectus non est virtus ali-
cuius corporis, II, tv, 10. VIII, xxr, 10. — Nulla
potentia quae est in magnitudine movet quasi
intelligens. VIII, xxr, 10.

Agentia per intellectum. — Vide AakNs.

An corpora caelestia influant in actus in-
tellectus. VIII, 1v, 7. - Intellectus et scientia
procedit ex cognitione principiorum, causa-
rum et elementorum, in omnibus scientiis,
quarum sunt principia aut causae aut ele-
menta. I, 1, 5.

Omnis scientia est in intellectu. I, 1, 1.—
Cognitio intellectus est universalium. I, 1, 8.—
Est perfectior cognitione sensitiva. ibid. —
Quod est notum apud intellectum, compre-
henditur ab ipso quantum ad omnia quae
ipsius sunt. I, 1x, 7. Cf. ANAxAGORAS. — Quan-
doque naturaliter attingit veritatem, licet eius
rationem non percipiat. I, x, 5.

Infinitas apprehensionis intellectus vel ima-
ginationis. ΠῚ, vir, 6. xi, 4. — Apprehensio-
nem intellectus ab imaginationis repraesen-
tatione non distinguebant antiqui, infinitum
esse ponentes. III, vir, 6. — Intellectum ab
imaginatione non distinguebant antiqui. III,

- XII, 4.

Intellectus immixtus secundum Anaxago-

.ram. IIl, vr, 9. VIII, 1x, 9.

In partibus animae solus intellectus est
incorruptibilis, VIII, xr, 2.

Ex quadam intellectus infirmitate procedit,
quod aliqui dicunt omnia quiescere. VIII, v, 3.

Intellectus, idest actus definiendi. Vide De-
FINITIO.

Appetitus intellectivus. Vide VoruNTAs.

INTELLIGERE — Est quoddam pati. VII, vr, 8.

Dicere simpliciter quod divinum intelligere
sit motus, est loqui aequivoce. VIII, πὶ, 16. —
Potest tamen improprie motus nominari,
sicut omne intelligere, prout intelligere in-
— operationem quae est in operante. VIII,

xm, 3.

Intelligendo | procedimus de potentia in
actum. I, 1, 7. A

Intelligere, idest definire. Vide Dxr1NITIO.

INTELLIGIBILE — Aliquid fit intelligibile per abs-
tractionem a materia. I, 1, 1. — Totum in-
telligibile (prout est universale) est notius
secundum intellectum. I, 1, 9. — Universalius
intelligibile est prius notum nobis secundum
intellectum. I, 1, 1r. ;

IwTRANSIBILE — Tripliciter dicitur. III, vir, 9. —
Quomodo infinitum dicatur intransibile. III,
Vil, 9, 10. — Vide INriNrTUM.

Iwrus — Significat locum. III, vr, 6.

Invisming — Tripliciter dicitur. III, vrr, 9. — In-
visibile dicitur quod 'non est natum videri.
V5 Vl D.

IuPrreR — Quod Zupiter pluit; intellige Deum
vel naturam universalem. II, xz, 3. — Motui
Iovis tempus duodecim annorum deputant
astrologi. VIIL, xxu, 5.

IvvENEs — Vide ῬΌΕΕΙ,

K

ΚΈΒΚΕΙΒ — In graeco est quoddam instrumen-
tum quo utuntur textores, quod ad se tra-

Opp. D. Tuowaz T. Il.

INDEX ALPHABETICUS

hunt texendo , quod latine radius dicitur.
VII, ni, 9.
Krnkrsis — Est attractio. VIi, mr, 9.

L

LawPas — Zn diffusione lampadis, idest cum
candela. de manu in manum transfertur; —
vel (secundum aliam expositionem) cum
motum localem liquoris quo flamma susten-
tatur (qui diffusio dicitur), consequitur mo-
tus localis flammae (quae nomine /ampadis
significatur) — patet quod in eodem genere
loci mutationis, una loci mutatio est conse-
quenter se habens ad aliam, cum tamen non
sit continua, V, vit, 2.

Larrs — QGutta pluviae multiplicata conterit
lapidem. VIII, v, 5. — Per lapidis effossionem,
causatam a guttis successive cadentibus, pa-
tet quod eorum quae non sunt simul, et
ideo causa alicuius esse non possunt, quae-
dam tamen disponunt, et quaedam causant.
VIII, xir, 6.

Lario — Latio quod significat nomen com-
mune, imponitur motui secundum locum, qui
non habet nomen commune generis, neque
nomina propria specierum: ratio quare hoc
nomen motui secundum locum imponi po-
tuerit. V, 1v, 4.

LxvciPPUsS — Corpora ab invicem distingui per
vacua posuit. IV, 1x, 5.

LrzvE — Esse levis est habere aptitudinem ad
hoc quod sit sursum. VIII, vir, 6. — Actus
levis inquantum huiusmodi, est esse in ali-
quo loco determinato, scilicet sursum. VIII,
vnu, 5. — Leve fit ex gravi, sicut ex frigido
calidum: unde prius est leve in potentia,
postmodum vero in actu. ibid. — Leve est
principium motus sursum. VII, vir, 3. — Le-
via feruntur sursum. IV, vr, 17. et pluries
habetur. — Vide GnAvE.

LiszRUM — In solis agentibus liberum arbi-
trium habentibus contingit aliquid a fortuna
esse. Il, x, 4, 5.

LiNEA — Diversimode consideratur a mathema-
tico et a naturali. II, rr, 4, 5, 8.

Est una, sicut continuum est unum. I, ni,
3. — Punctus motus facit lineam, secundum
geometras. IV, xvii, 4. -- Non componitur ex
punctis. VIII, xvi, 7. — Sed puncta possunt
signari in linea, inquantum dividitur. ibid. —
Partes lineae sunt lineae, non puncta. IV,
xvi, 11. Vl, 1 per tot. - Quomodo a pun-
cto dividatur. IV, xxr, 2. — Non excedit pun-
ctum. IV, xit, 4. — Infinitae lineae curvae pos-
sunt describi inter duo puncta; sed una tan-
tum linea recta. VIII, xix, 2. — Lineae sunt
ultima superficierum. IV, ur, 5. xv, 6. V, v,
2. - Ultima linearum sunt puncta. ibid. et
VI, vir, 4, 5. — Lineae finitae, sicut nec ul-
lius divisibilis finiti, non potest esse unus
terminus tantum. IV, xv, 6. — Est species
magnitudinis. IV, πὶ, 5. — Ultima duarum 11-
nearum se tangentium continentur sub uno
puncto loci continentis. V, v, 2.

An rectum et circulare sint species lineae.
VII, vm, 5. — Linea recta est imperfecta.
IV, vii, 5. — Circularis in seipsa perficitur.
ibid. — In linea recta determinatur princi-
pium, medium et finis. VIII, xx, 1. — In cir-
culari termini non sunt distincti. ibid. — In
linea recta invenitur contrarietas, consistens
inter motum qui est ad aliquem terminum,
et motum qui est ex illo eodem termino.
VIII, xix, 2. — In circulari autem non inveni-
tur. ibid. — Ratio differentiae. ibid.

Partes linearum quomodo sibi succedant.
V, vi, 8. - Ante consummationem lineae to-
tius, est semper accipere punctum dividens.
VI, vir, 4. — Punctum ante divisionem est in
linea in potentia — in actu quando iam linea
divisa est. ibid. — In qualibet linea est si-
gnare infinities punctum ante punctum. VI,
vir, 5. — Est dividere et addere in infinitum
in lineis. VI, vir, 13. — Ante quamlibet par-
tem lineae est accipere punctum in medio
illius partis, et ante illud punctum medium

aliquam partem lineae, in infinitum. ibid. —.

Linea tamen non est infinita. ibid.

Omnis linea est media inter duo puncta.
V, v, rr. VI, vig, 5. — Linea recta est mi-
nima distantia inter duo puncta — est una

: 473

tantum inter duo puncta — lineas autem cur-
vas inter duo puncta in infinitum multipli-
cari contingit. V, v, 5. — Secundum lineam
curvam distantia maxima quae est inter duo,
non potest mensurari — secundum lineam
rectam solam hoc potest. ibid.

Superficies in lineas, et lineas in indivisi-
bilia resolvi, Plato ponebat. I, vir, 3. - Non
est difficile destruere opinionem ponentium
indivisibiles esse lineas; idest ostendere li-
neas, quas quidam ponunt indivisibiles, esse
partibiles, ΠῚ, x, 3.

Lis — Empedocles posuit, cum quatuor ele-
mentis duo alia esse, scilicet amicitia et lis.
I, 1, 2, et pluries habetur. — Lite separante
et distinguente, mundum ;jterum generari ,
cum corruptum fuit, amicitia omnia confun-
dente in unum. I, vri, 5. — Sub dominio
amicitiae et litis omnia quandoque moveri.
VIIL, vri, 3.— Vide Disconpia, EwPEDOCLES.

Loci wuTATIO0 — Est species motus. V, mt, 2.
VII, nr, 2. VIII, xiv, 3. - Dicitur latio. V,
IV, 4. — Est prima motuum. III, 1, 3. IV, xvi,
6. V,m, 9. VII, m, 1. VIII, xiv, 3, 4. - Est
prima a) eo sensu, quod ea non existente,
removentur alii, dum ipsa sine aliis existere
potest; b) et tempore; c) et perfectione. VIII,
xiv, 5-9. — Est prima motuum etiam ex parte
mobilis. VIII, xiv, 11. — Est prima motuum,
qua remota, removentur alii. III, 1, 3. V,
ΤΙ, 9. — Eam esse primam motuum probant
dicta omnium philosophorum antiquorum.
VIII, xx, 4.

Est motus continuus. IV, 1, 3. xvn, 6. VIII,
xv 5646. -- Nec alius a motu locali continuus
esse potest. VIII, xv per tot.— Solus autem
motus localis circularis potest esse perpetuo
continuus, VIII, xvi per tot.; xix per tot.—
De continuitate motus reflexi. VIII, xvn, xvi.

Est motus perfectus. IV, 1, 3. VIII, xv sqq.

Est maxime communis inter omnes motus.
IV, 5, 3.

Est de necessitate corporis. IV, vit, 7. —
Omnia corpora habent motum localem. IV,
xxn, 2.— Impartibile non potest moveri, nec
localiter. VI, xn, 5.

Est motus mutabilis secundum locum. III,
H, 4. — Loci mutatio naturalis requirit loco-
rum differentiam. IV, xi, 5. — Motus secun-
dum locum per se et ex consequenti. IV ,
v, 5. - Qualiter sit in ubi. V, 1v, 5. - Quo-
modo loci mutatio sit unus motus genere.
V, νι, 2. — Non est infinita specie. VI, xim,
3, 4. - An duratione. VI, xir, 5. — Non di-
versificatur specie secundum diversa instru-
menta motus. VII, vm, 6. — In loci mutatione
inveniri potest regularitas. IV, xxnr, 11. —
Ratio: potest esse aliquis motus localis con-
tinuus et uniformis. ibid.

De contrarietate et continuitate in motu
locali. V, v, 4. Cf. V, nr, 6. 1v, 4. vin, 9. —
An loci mutatio sit ex opposito in opposi-
tum. VI, xir, 3. VIII, xv, 2. — In eodem ge-
nere loci mutationis, una loci mutatio est
consequenter se habens ad aliam, cum tamen
non sint continua. V, vii, 2. — Motus natu-
ralis et violentus. IV, xr, 5, 6. V, πι, 6. VI,
xm, 3. ΝΗ], xx, 3. - Quidam motus locales
et quietes non possunt latere. VIII, v, 9.

"Tempus motus localis dupliciter accipitur.
VIII, xxi, 4.

Motus circularis inter alios motus locales
est primus, et magis simplex et regularis.
IV, xxmr, 10. VIII, xiv sqq. -- Est mensura
omnium motuum. IV, xxm, 11. — Circulatio
quae nunc est, non numero sed specie ea-
dem est cum illa quae fuit. IV, xxr, 6. Cf.
xix, 5. — Tamen totus motus est unus con-
tinuitate, quia una circulatio continuatur al-
teri. ibid.; VIII, xix. — Pars circulationis non
est circulatio. IV, xvi, 2.

Quaenam differentia inter motum rectum
et circularem. IV, vir, 7. — Motus circularis
et rectus non sunt idem secundum speciem,
quamvis sint inter eosdem terminos. V, vi,
4.- Motus circularis et rectus non compa-
rantur in velocitate, VII, vr, 7. vim, 4, 5.
Inter alios motus circulares maxime unifor-
mis et regularis est primus motus, qui re-
volvit totum firmamentum motu diurno. IV,
xxii, 2. — Unde illa circulatio tanquam prima
et simplicior et regularior , est mensura
omnium motuum, ibid. -- Est unus primus

60

474

motus, qui est causa omnis alterius motus.
IV, xvit, 4. - Unde quaecumque sunt in esse
transmutabili, habent hoc ex illo primo motu,
qui est motus primi mobilis, ibid.

Loci mutatio .est principium alterationis.
VIII, xiv, 4. — Motus localis, sicut requiritur ad
alterationem, ita etiam ad augmentum. ibid.—
Est naturaliter prior et alteratione et aug-
mento. ibid. — Loci mutatio non est aequalis
in velocitate alterationi, neque maior, neque
minor. VII, vri, 2. - Non comparantur in ve-
locitate loci mutatio et alteratio, VII, vri, 2. —
Loci mutationis et alterationis, simul existen-
tium, tempus est idem, si numerüs sit ae-
qualis. IV, xxi, 9.

Omne quod movetur in loco oportet ab
altero moveri. VII, ri, 1. — In motu locali,
sicut in omni alio motu, movens et motum
sunt simul, idest nihil medium est inter ipsa.
VII, πὶ per tot. — In mutatione locali osten-
ditur quod id quod mutatur, quando iam
mutatum est, est in termino ad quem. VI,
vii, 3. — Congregatio et disgregatio corporum
existentium in actu, ad motum localem per-
tinent. VIII, xiv, 4. - Non autem ad ipsum
pertinent congregatio et disgregatio, secun-
dum quod eadem materia continetur sub
magnis vel parvis dimensionibus. ibid.

Quinam motus locales sint aeque veloces.
VII, vii, 7. -- Quatuor secundum quae motus
locales comparentur oportet. VII, 1x, 1 sqq.

Quamvis motus localis maxime videtur
causa ponendi vacuum, propter ipsum tamen
vacuum ponere non oportet. IV, xr, 2.

Rationes Zenonis quibus probare intendit
motum localem non esse — solutiones earun-
dem. VI, xt, 4-11.

In motu locali ostenditur falsitas rationis
Melissi, dicentis ens, quod ponebat esse infi-
nitum, esse immobile. I, v, 6.

Locus — De loco determinare pertinet ad na-
turalem. IV, t, 1, 4. — Quia.locus consequitur
motum, qui pertinet ad considerationem phy-
sicae, ideo locus pertinet ad considerationem
philosophi naturalis. IIT, 1, 3.

Rationes disputativae quod locus sit. IV,
1, 5 sqq. — Rationes disputativae quod locus
non sit. IV, πὶ per tot. — Refutatio earun-
dem. IV, vir, 2, 3, 4, 5. - Motus localis cor-
porum naturalium simplicium non solum
ostendit quod locus sit aliquid, sed etiam
quod locus habeat quandam potentiam. et
virtutem. IV, τ, 7. "- Removetur ratio Zenonis,
quae inducebatur ad probandum quod locus
non sit. JV, 1v, 10. ;

Prius quam manifestum fiat quid sit locus,
oportet accipere quatuor quasi suppositiones
et principia per se nota, quae videntur per
se inesse loco. IV, v, 2. — Qualis debeat esse
loci definitio. IV, v, 3. — Praemittuntur qua-
tuor. IV, v, 5 sqq.- De eius definitione. IV, νι.
— Quod non sit forma. ibid. 4, 5,6. IV, τι, 8.—
Nec spatium. IV, νι, 6, 7, 8. — Nec materia.
ibid. 9, 10. 1t, 8 sqq. — Quid sit. vr, 16.—
Ostenditur quod definitio sit bene assignata.
ibid. 17. — Antiqui putaverunt locum esse
spatium, quod est inter terminos rei conti-
nentis, quod quidem habet dimensiones lon-
gitudinis, latitudinis et profunditatis. IV, ni,
4. — Secundum ponentes vacuum, locus, va-
cuum et plenum sola ratione differunt. IV,
1X, 1. — Solvuntur dubitationes de quidditate
loci. IV, 1v, 11.

Sex differentiae loci. III, xx, 11. IV, 1, 7, V,
2. VIII, xvr. 3. — Contrarietas inter eas. VIII,
xvi, 3. Cf. V, vin, 9.

Non sunt infinitae species locorum. III, ix, 6.

Ratio eius proprietatum. IV, vri, 6 sqq. —
Eius immobilitas. IV, r1, 8. νι, 13, 14. — Locus
consequitur formam substantialem. II, 1, 4. —
Non datur locus infinitus. III, 1x, 12. :

De eius contrarietate, V, IV, 4. V, 4, 5. III,
6. VI, xii, 3. VIII, xvi, 2. — De contrarietate
secundum locum. V, v, 5. — Contrarietas in
loco attenditur secundum lineam rectam. VIII,
xix, 2. — Maxima: distantia secundum Iocum
quomodo accipienda, V, v, 5. VI, xu, 3. — Men-
suratur secundum lineam rectam, V, v, 5.
VIII, xix, 2. - Minima distantia secundum lo-
cum mensuratur secundum lineam rectam
inter duo puncta. V, v, 5.

Prius et posterius in loco. IV, xvit, 7. —
Esse in loco simpliciter et secundum quid.
*

INDEX ALPHABETICUS

IV, v per tot.— Locus est seorsum a lo-
cato. IV, xi, 3.— Esse in alio ut locatum in
loco. IV, 1v, 3. — Locus communis et pro-
prius. IV, m, 2. — Idem est locus naturalis
totius et partis. III, rx, 2, 9.

Omne corpus sensibile habet aptitudinem
naturalem ut sit in loco. III, 1x, 2.— Cuilibet
corpori naturali convenit locus. ibid.

Circulatio, idest locus circularis. IV, vri, 7.
VI, x1, 12.

LocicA — Ad logicam vel metaphysicam, non
ad scientiam naturalem pertinet inducere ra-
tionem contra destruentem principia natu-
rae. I, τι, 4. — Rationes logicae et naturales,
ΠῚ, vir, 1. — Quare logicae dicantur. ibid.—
Rationes propriae et logicae. VIII, xix, 1.—
Rationes logicae et communes. VIII, xx, r.

Lowerrupo — Vide MacNrrUDo, LiNEA.

ΓΌΝΑ — Ad naturalem pertinet considerare
ipsius naturam et substantiam, cum sit quod-
dam corpus naturale. 1I, rr, 2. — Philosophi
naturales inveniuntur determinasse de ipsius
figura. ibid. — Secundum Aristotelis positio-
nem motus lunae, sicut et aliarum planeta-
rum, sunt sempiterni - quomodo sempiter-
nitas istorum motuum salvatur, quamvis mo-
tores earum videntur moveri per accidens.
VIII, xim, 6. — Motui lunae tempus unius men-
sis deputant astrologi. VIII, xxm, 5. ᾿

LxcoPunoN — Quare auferebat verbum est in
propositionibus. I, 1v, 2.

M

Maaxxs — Dat ferro qualitatem per quam fer-
rum movetur ad ipsum. VII, rr, 7. - Perun-
ctus aliis ferrum attrahere non potest. ibid.

MacNrruDo — Cf. CowrINUUM, LiNEA, Morus,
TrwPus, PrATo. Omnis magnitudo divisi-
bilis est. I, νι, 9. III, x, 2. - In magnitudine
non est minimum. I, 1x, 15. IV, xix, 2. — Non
est infinita actu. III, vr, 1x, x. — Magnitudo
et infinitum. III, xr, 5.— Non componitur ex
indivisibilibus. VI, rt per tot. — Magnitudinis
divisionem sequitur divisio temporis. VI, n
per tot. — Magnitudo regularis et irregularis.
V, vir, 8. - Recta et circularis non sunt ae-
quales. VII, vim, 4, 5. — Virtus magnitudinis
proportionatur magnitudini in qua est. VIII,
xxi, 6 sqq. xxr, 9. — Moveri tempore infinito
magnitudini non repugnat. VIII, xxi, 11. —
Convenit magnitudini circulari. ibid. — Tria
sunt in magnitudine quae pertransitur: prin-
cipium, medium et finis. VIII, xvi, 6.

MacNuM ET PARVUM — Vide PraTO.

MarrriA — Est corruptio. VII, vr, 2. Gf. VIRTUS.

MaLuw — Opponitur bono et removet illud.
I, xv, 7.

ΜΑΝΙΡΈΒΤΑ — Cf. CoaNiTIo.

Mans — Astrologi deputant Marti duos annos

.

ut moveatur ab occidente in orientem. VIII,

xxm, 5. :
MarEn1A — Habet altissimam speculationem et
difficilem. IV, rm, 7. vj, 3. — Est ultimum in
cognitione. I, 1, 5. — Cognoscitur non per se,
sed per analogiam. I, xu, 9.

Quid sit. I, xir, 9. xv, 11. — Est natura. II,
H, 1, 2. — Alio tamen modo quam forma.
ibid. 3. — Quo sensu sit ad aliquid. II, 1v, 9. —
Praedicatur denominative de figura et forma
quantitativa, in recto de qualitate et pas-
sione VII, v, 3.

Quomodo sit ens et unum. I, xui, 9. —
Non est sine privatione. ibid. 4. — Non est
privatio. I, xv, r1.— Est per formam. VIII, 1x, 8.
— Et propter formam. I, 1, 5. — Coarctat vir-
tutem formae. II, vi, 3. — Est incorruptibilis
et ingenerabilis, sed creari potest. I, xv, 11. —
Materiam appetere formam quid sit. I, xv, 10.
— Quomodo sit potentia, una potentia et mul-
tae potentiae. ibid. 3.— Habet potentiam ad
determinatam quantitatem. III, xu, 6. — Est
causa. IL, v, 3, 8. x, 15. — Non concurrit in
unam causam cum agente, fine et forma. II,
ΧΙ, 2, — Est causa per modum matris, I, xv; 7.
— Comparatur cum infinito. III, xi 10. - Cum
loco. IV, im, 4—12. v1, 10, 11. — Quod habet
materiam mobile est. I, 1, 3. — Materia indi-
vidualis et communis. II, v, 4. — Materia cor-
porum caelestium. VIII, xxr, 13. — In materia
non est principium activum. VIII, vim, 7. —
Cf. Causa, Fiwrs, FonwA, SUBIECTUM.

MarHEMATICA — Non sunt in loco, sed attri-
buitur eis positio per respectum ad nos.IV,1,7.

MaTrukMATICI — Quomodo abstrahant a materia. -
sensibili. I, 1, 2. II, 17, 5. — In quo mathema-
ticus differat a naturali philosopho. II, rr, Cf.
PraTo.- Demonstrat per causam formalem.
I, 1, 5. — Mathematici utuntur infinito. IIT, vir,
3. xi1,.9. — Utuntur moto imaginario. IV, xvi,
4. VIII, v, 3. Gf. AkEavuivoca.

Mzpivw — Definitur. V, v, 3. — Media fiunt ex
contrariis, I, x, 4. — Medium inter elementa.
I, vin, 2. III. virt, 8. - Medium resistens mo-
tui. IV, xi, 4, 14. — Quod motus sit in me-
diis. V, 1, 10, 11. Gf. CoNsEaQvENTER, Ha-
BITUM.

Medium actu et potentia in continuis. VIII,
xvi, 6. xvii, 7. - Medium in motu non circu-
lari. VIII, xix, 4. :

Mzrissus — Ponit ens esse infinitum. I, ni, 2, 4.
VIII, vr, 5. - Ponit unum principium naturae
immobile. I, n, 2. — Huius improbatio non
pertinet ad Naturalem. ibid. 3, 7. — Est tamen
utilis. ibid. 8. — Reflectitur eius opinio. I, nr,
2 sqq. — Origo eius erroris. 1, jv, 1. — Ratio
eius sophistica est. I, v, 2. v1, 3. — Solvitur.
I, v, 3 sqq. -- Comparatur cum ratione Par-
menidis. I, vr, 2. — Minus bene dixit quam
Parmenides. III, xi, 5. — Probat motum non
esse quia vacuum non est. IV, 1x, 8, -- Exclu-
ditur haec ratio. IV, x, 11.

MzNsunA — Mensuratio proprie debetur quan-
titati. IV, xx, 10. — Proprium mensurae est
certificare quantitatem. V, v, 5. — Debet esse
finita. ibid. — Certissima. IV, xxm, 11. — Men-
sura extrinseca et intrinseca. III, v, 15. — Illud
in quo aliquid est sicut in mensura, ex ne-
cessitate consequitur. IV, xx, 3. - Unumquod-
que mensuratur per aliquid sui generis. IV,
xx, 2. -- Per maxime notum sui generis. IV,
xvii, 6. — Quod mensuratur non videtur esse
aliud. quam mensura. IV, xxi, 12. — Quae-
cumque mensurantur ab uno oportet esse
finita. Vl, 1x, 4. -- Quod est unum est men-
sura in quolibet genere. VIII, xix, 2. -- Quod
est mensura est primum sui generis et quod
est primum est mensura. VIII, xx, 2. Cf.
ὕνυκ. :

MrzrAaPHYsICA seu ῬΗΙΠΟΒΟΡΗΙΑ PRIMA — Quo-
modo abstrahat a materia. I, 1, 3. II, m, 5.—
Per quas causas demonstret, ibid. 5. — Su-
biectum eius. I, xv, 12. II, 1v, 10. ΧΙ, 3. HI,
vi 2.—Error qui spectat ad omnia entia et -
ad omnes scientias non reprobandus est a
naturali sed a metaphysico. VIII, v, 3.

MxrkEononuMx — Liber Meteororum. lI, 1, 4.

MrrHopus — Idest ars, idest artificialis consi-
deratio. VIII, xv, 1.

MixERALIBUS — Liber de Mineralibus.l,1, 4. ——

MiNvs — Ex hoc aliquid est minus quod habet
mixtionem contrarii. V, vy, 11.

Mixruw — Quae requirantur ad compositionem
corpons mixti. III, vim, 6, 7. Cf. Cowposrruw.

Mopo — Definitur. IV, xxi, 8.

MoniLE — Est subiectum scientiae naturalis. I,
1, 3. II, xv, 12. Cf. II, x, 3. — Varia systemata
circa principia entis mobilis. I, 1, 2. — Omne
mobile est corpus I, 1, 4. — Mobile causat dif- -
ferentiam velocitatis et tarditatis, IV, xu, 13.— —
Raritas in rebus naturalibus non est deter-
minata ex natura mobilis inquantum est mo-
bile. ibid. 12. — Per mobile cognoscimus mo-
tum. JV, xvim, 4-— Mobile idem subiecto,
aliud ratione. ibid. — Mobile dat unitatem
motui. ibid. 8. j

Morrx - Est quod facile patitur divisionem, IV,
xiv, 14. Vide Dunvx.

MoweNTUM — Dicitur quodlibet nunc indivisi-
bile in motu acceptum. VIII, 1, 20. -- A mo-
mento denominatur motum esse. VI, τι, 5. --
Per momentum intelligimus hoc quod est
mutatum esse. VI, xii, 5. - Ex momentis non
componitur motus. VI. π, 5 sqq.

MowsrRA — Sunt peccata naturae, Il, xiv. 2. —
Probant natura agere propter aliquid. ibid. 3.
— In animalibus et plantis, ibid. 4, 5, 6.

Moron — Motor coniunctus est finitae virtutis.
VIII, xxr, 9. — Vide MovzNs.

Morus — Cognoscitur ex mobili. IV, xvni, 4.
Cf. IV, xix, 7. — Definitio motus in generali.
ΠῚ, 1 3. — Declaratur per omnes species mo-
tus ibid. 4. — Quare dicatur actus. ibid. 5.—
Quare, actus existentis in potentia, ibid. 6.
- Quare addatur inquantum huiusmodi. ibid.

ἔ
Ἢ
ἔ
f
í
|
d
᾿

vi

7; 8. — Quare definitio bene assignata sit. III,
11, 2, 3. — Quare impossibile aliter eam assi-
gnare quam per actum et potentiam. III, 13.
— Difficile est videre quid sit motus. III, i, 6.
— Falsae definitiones. III, τι, 2. 11, 4. — De-
struuntur, ibid. — Origo harum definitionum.
III, m, 5, 6. — Motus est actus mobilis est
definitio materialis, III, 1v, 1. — Motus est
actus moventis et moti diversimode. ibid.
6, 10. — Exemplum huius. ibid. 11. — Obie-
ctiones ponuntur et solvuntur. III, v, 1, 17.
— Definitio motus in particulari. ibid. 18.—
Motus non est praeter genera rerum in qui-
bus est. III, 1, 7. — Dividitur cum ipsis. ibid.
8. — Quo modo se habeat ad praedicamentum
actionis et passionis. III, v, 17. — Motus in
rerum natura et in ratione. ibid. — Non ha-
bet esse perfectum extra animam. IV, xxm, 5.

Motus stricte sumptus est species muta-
tionis. I, xu, 7. v, rn, 1. — Est mutatio de sub-
iecto in subiectum. ibid. 11. V, vm, ro.
— Motus ut actus perfecti. VII, 1, 7. — Motus

naturalis, Il, 1, 2, 4. VIII, vir, 3. ὙΠῚ, 1. — In -

motibus naturalibus quanto aliqua quae mo-
ventur, plus distant a prima quiete a qua
incipit motus, velocius moventur. VIII, xx, 3.
— Motus violentus. Vide VionENTUM. — Ad
motum requiruntur quinque, V, 1, 4, tria VIII,
ix, 8.

Divisio motus secundus species. V, 1, 2,
9. ur, VIL, my 2. — in praedicamento sub-
stantia non est motus. V, 17, 3, 6. — Neque
in ad aliquid. ibid. 7, 8. — Neque in genere
actionis et passionis. ibid. o9. — Neque in
quando, situ et habere. ibid. 3. — Motus in
qualitate est a/teratio. V, 1v, 2. — In quanti-
tate est augmentum et decrementum. ibid.
3. — In ubi est latio. ibid. 4. — Motus se-
cundum magis et minus non ad quantitatem
refertur, sed ad qualitatem. ibid. 5. — Velo-
Citas et tarditas non sunt species motus. V,
vH, 10. — Velocitas motus est effectus re-
ceptus a movente in aliquo habente magni-
tudinem. VIII, xxi, 10.

Unitas motus — Motus unus et diversus
genere V, v, 2; specie ibid. 3, 4; numero
ibid, 5, 8. — Unitas motus est eius continui-
tas. V, vr I. — Ad continuitatem motus re-
quiritur unitas speciei, subiecti et temporis :
unitas motus secundaria secundum perfectum
et imperfectum. ibid. 5. — Secundum regu-
lare et irregulare. ibid. 6..— Regularitas et
irregularitas differunt ut magis et minus
unum. ibid. 6, 12. — Modi regularitatis et
irregularitatis. ibid. 7, 9 — Continuitas motus
primo et per se est in motu locali. VI, v, 16.

Contrarietas motus potest accipi secun-
dum quinque. V, vir. 2; - quorum duo exclu-
duntur tamquam ad nihil utiles. ibid. 3, 6; —
duo pertinent ad contrarietatem mutationis

- ibid. 11. — Ad contrarietatem motus requiritur

contrarietas ex parte utrorumque termino-
rum, ibid. 8. — Contrarietas motus ad quie-
tem. V, ix, 3, x per tot.

Divisio motus in partes quantitativas —
Motus non componitur ex indivisibilibus, Cf.
CowTINUUM, MaaNrTUDO, Nuwc. — Motus di-
viditur secundum tempus et secundum par-
tes mobilis. VI, vr, 2, 6. — Duplex intellectus
divisionis secundum partes mobilis. ibid. 2.
^ Simul dividuntur motus, tempus, moveri,
mobile et locus vel.qualitas vel quantitas.
ibid. 7—10. — Et sequuntur se in hoc quod est
esse finita vel infinita. ibid. 11. — Haec divisi-
bilitas oritur ex mobili. ibid. 12. -- Primum
in motu. Vide MovEni, MurATIO.

Comparatio motuum — In comparatione
motuum praecipue considerandum est quae
Sit differentia motus. VII, vr, 7. -- Ad com-
parationem motuum tria requiruntur. VII,
vu per tot. — Motus comparabiles debent
esse eiusdem speciei. VII, vim, 1, 7. — Qui
motus comparentur. ibid. 10 sqq. — Duae
regulae generales comparationis motus loca-
lis secundum divisionem mobilis. VII, 1x, 2.
— Comparatio secundum divisionem moven-
tis. ibid. 3. — Excluduntur duae falsae com-
parationes. ibid. 4. — Et opinio Zenonis. ibid.
5. — Comparatio secundum congregationem
moventium. ibid. 6. — Regulae comparationis
aliorum motuum. ibid. 7, 8. — Falsa compa-
ratio. ibid. 9.

MovzNs — Movens physicum movetur. Ill, x,

INDEX ALPHABETICUS

6. — Moventi accidit moveri et non per se ei
competit. III, 1v, 5, 6. - Non omne movens
movetur. VIII, 1x, 6 sqq. - Quomodo movens
et motum sunt simul, VII, rr, 1v. — Moventia
mota et non mota. II, xr, 5. — Movens pri-
mum et secundum. VIII, 1x, 2, 3. — Movens
seipsum. VIII, x. - Quomodo partes moventes
seipsum ad invicem se habeant. VIII xr. -
Necesse est esse primum movens immobile
et incorruptibile. VII, πὶ per tot. VIII, xi,
1. — Quod est perpetuum et unum. ibid. et
sqq. xur per fof. — Infinitae virtutis. xxi, 2,
5, — Indivisibile ut extra genus magnitudinis
existens. xxur, 9. — Quomodo sit in primo
mobili. xxi. 6. — A. primo movente non ex-
cluditur motus Jarge sumptus. VIII, xi, 3. —
Potentia movens caelum non est potentia in
magnitudine. VIII, xxr, 9. Cf. AGENS.

MovEeRi — Quod movetur ab alio movetur.
VII, 1. VIII, vr, 4 sqq. — Nihil movetur nisi
magnitudinem habens. VIII, xxj, 10.

MurriPLICATUM — Mensuratur a submultiplici.
VI, 1x, 3. - Multiplicitas. II, v, 4, v1, 2.

MurrrTUDO — Causatur a divisione. III, xit, 4. —
Est de transcendentibus. III, vr, 4* - Quando
causatur a formali divisione. III, xu, 5. Cf.
NuuEnux.

MurrUw — Apponitur uni et pauco diversi-
mode. VII, vi, 9.

Muwpus seu UNivERsUM — Estne a casu? Il,
vit, 6, 8. x, 12. Cf. DEwocnirUs.

MvrATIO — Cf. Morus. — In omni mutatione est
quoddam fieri. I, xir, 2. — Mutatio est de quo-
dam in quiddam. VII, 2. — Habet tres species.
quarum una est motus. ibid. 3 sqq. — Muta-
tionis non est mutatio. V, im, 10, 17. — Nisi
per accidens. ibid. 18. — Qualiter sit contra-
rietas in mutationibus. V, vir, 10, 11. — Quae-
nam mutationes contrariae sint. V, ix, 6 sqq.
— Omnis mutatio est in tempore. IV, xxi, 4, 5.

N

NASCENTIA — Augmentum et conservatio terrae
nascentium accidit ex pluvia ut in pluribus.
II. xir 5. — Nascentia, idest plantae in lapi-
dibus nascentes, lapides dividunt. VIII, v, 5.

NamrrvrrAs — Denominatur a natura; quare.
Ily. 15:7. j

NaTURA — Quid sit. I, 7, 3, 7; Il, 1, 5; III, z, 2.
— Quid sit secundum naturam. Il, 1, 7. Cf.
VII, vr, 2; NaTURALIA. — Natura dicitur de
materia et de forma. ll, 11 per tot. — De for-
ma completa et incompleta. II, rr, 8. — Opinio
quorundam antiquorum. I, n, 1, 2. - Non
dicitur de composito. II, zt, 4. Cf. AaEws,
VoruNTAS. — Quandoque significat nativitas.
Il, 1; 7.

In scientia quae est de natura oportet in-
cipere a determinatione principiorum I, 1, 5.
- Naturae principia definiuntur. I, xu, 2. —
Ipsius principia i» esse. Varia systemata. I,
ni, 2. — De his qui noz naturaliter de prin-
cipiis locuti sunt. I, mr-vr. -- De his qui zatu-
raliter de iis sunt locuti. I, vit “5644. — Opi-
niones philosophorum de principiis naturae.
Dui vIupd i: Eb ον 12,12;.xmv, 2,45. IH;
HN, 1, 2. — De contrarietate in principiis. I,
m, 2. x per tot. x1, 4, 6. xm, 5 sqq. - Nu-
merus principiorum. I, ΧΙ per fof. xm per
tot. — Duo principia per se: unum per ac-
cidens. I, xm per tot.— Subiéctum unum
numero, duo ratione. I, xni, 3, 5, 10.

Naturam esse non demonstratur. II, r, 8.

Principia factionis naturalis. — Vide Gx-
ΝΈΒΑΤΙΟ. — Primum Principium totius na-
turae est Deus. VIII, xxu, 9.

Virtus naturae est signum completionis
naturae. VII, v1, 2.-— Id quod plus est in
unoquoque, hoc videtur esse natura rei. I,
1x, 6. — Quod similiter se habet in omnibus,
est naturale. VIII, xv, 7.

Natura et individuum. II, v, 4, 9. Cf. SPzE-
CIES. — Ars et natura, II, xiv. 8. — Ars imita-
tur naturam: ratio huius. — Vide Ans.— An
natura agat propter finem. II, xir. xni. xiv. —
Non deliberat. II, xiv, 8. — Facit quod melius
est. II, xr, 9. xu, 3. — Ordinate agit — est cau-
sa ordinationis — nihil naturale est absque
ordine. VIII, n; 3. — Quae sunt secundum
naturam, sunt optime disposita. VIII, xit, 7.
— Semper in natura debemus accipere quod

475

dignius est, VIII, xiv, 6. xi, 7. — Peccata na-
turae. ll, xiv, 2, 3.

Secundum naturam et extra naturam in
motu et quiete. V, x per tot. — Ordo situs
in partibus universi attenditur secundum or-
dinem naturae. IV, vir, 6. — In illis quae
magis comprehendunt naturam, idest quae
magis perveniunt ad perfectionem naturae,
est loci mutatio. VIII, xiv, 9. - Quod non
impeditur ex ratione communi rei, potest
impediri ex applicatione ad materiam deter-
minatam. VI, ni, 9.

Communia naturae. VIII, xxiv, 9. — Uni-
versalia naturae VIII, x, 2.

NarURALIA — Cf. Pnuysica. Naturalia sunt quae

habent naturam. ], 1, 3. IL, 1, 6. xiv, 7. —
Quaenam sint huiusmodi. II, 1, 2. -- In quo
differant ab artificialibus. II, 1, 2. — Quare
sint imitabilia per artem. II, rv, 6.

Naturalia moventur. I, n, 7. - Quomodo
in eis sit principium motus Il, 1, 4. — De
motu naturali simplicium corporum. Il, 1, 3, 4.
— In naturalibus est quidam motus immor-
talis et incessabilis. VIII, 1. zr. xm, 5, 7.

Definitiones naturalium et metaphysico-
rum: quomodo differant. II, nr, 7. — Partes
materiae in definitione naturalium: quomo-
do sumantur. 11, xv, 6.

Necessitas in naturalibus. II, xg, r; xv

| per tot.

Naturalia abstracta posuit Plato. II, rr, 6.
- Qualem opinionem antiqui philosophi na-
turales accipiebant de formis naturalibus :
undenam eorum opinio. I, xu, 11. II, m, rz.

NarURaLis ---- Scientia naturalis. — Vide Pmux-

SICA. Naturales. — Vide Puvsicri.

ΝΕΘΕΒΒΑΒΙΌΝ — Definitio. II, viz, 4. — Neces-

sarium simpliciter et ex conditione. II, xv, 2
sqq. — Vide NaTuRaLia. — Quaedam sunt
necessaria, quae habent causam suae neces-
sitatis, VIII, xxi, 14.

ΝΈΘΑΤΙΟ — Duae negationes non sunt oppositae

nec contrariae, nec contradictoriae. V, i1, 4.
— Quascumque negationes contingit esse si-
mul veras de aliquo uno et eodem. ibid. —
Ex negatione in negationem non est mutatio
per se, sed solum sic mutatur aliquid per
accidens. ibid.

Nm — Ex nihilo nihil fit I, 1x, 2 sqq. xiv, 2.

VIII, rz, 3. - Quomodo ex hoc principium ni-
hil concludi potest contra sententiam fidei
nostrae circa creationem rerum ex nihilo.
VIII, π, 4, 5. Gf. CREATIo. — Numerus non
excedit nihil secundum aliquam proportio-
nem. IV, xu, 4. i

NoxEN.— Est quoddam totum et indistinctum.

I, 1, 10. - Cum dubitatur de aliquo an sit,
oportet accipere pro medio quid significet
nomen. IV, x, 2.

Now ENs — Quidquid est praeter ens, est non

ens. I, vi, 4. xv, 7. - Non ens quot modis
dicatur. V, 11, 8. — Quo sensu dicto movea-
tur: quomodo. ibid. — Non entis non sunt
differentiae. IV, xr, 4, 5. — Non ens secun-
dum accidens, et non ens per se. l, xv, 4.
- Non omne non ens est in tempore. IV,
XX, 12. — An et quomodo ex non ente aliquid
fiat. I, xiv, 2, 4, 5, 8. -- Improbantur qui di-
xerunt non ens esse aliquid. 1, vm per tot.
- Quidam dixerunt motum esse quod non
est, idest non ens: ista definitio destruitur
a Philosopho. III, zz, 4. Vide Morvs.

Now rssE. — Quot modis dicatur — secundum

quem modum dictum inveniri potest, quo-
modo una non mutatio sit contraria alii non
mutationi. V, 1x, 8.

* Norux — Vide Coaowrir!o.
NuwERUs — Principium numeri est unitas. III,

1, 6. - De ratione numeri est quod sint plura
uno. III, xr, 3. - Numerus est quantitas di-
screta. IV, xvi, 11. — Est aggregatio uni-
tatum. VII, vim, 16. — Formaliter perficitur
unitate. III, xu, 4. V, πὶ, 5.

Numerus numeratus et absolute. IV, xvn,
11. XIX, 2. — Perfectus et superfluus. IV,
XX; 3.

Aliquid est in numero dupliciter. IV, xx, 3.
— Non est contrarietas in numeris. V, 17, 5;
— opinio Platonis VII, vm, 16. — Esse con-
sequenter invenitur in numeris, non autem
contactus, V, v, 9, 11. — Neque continuitas.
V, m, 5. - In numero invenitur aliquis ter-
minus in minus, quem non est dividendo

476

transcendere. III, χα, 3. — Non est terminus
in plus; unde quolibet numero est invenire
alium maiorem per additionem. ibid, 3, 4, 5.
— Opinio Platonis. III, x, 12.

Quomodo infinitum sit in numeris, III,
vH, 9, 11. vi, 3, 4. — Comparatur infini-
tum in numeris cum infinito in magnitudine.
ΠῚ, xu 3 sqq. - Numerus et multitudo. III,
xu, 4 sqq. — Prima distinctio et pluralitas
invenitur in numeris. IV, 1x, 12. -- Numeri
secundum rationem sunt priores continuis
quantitatibus. V, v, 9. — Estne minimum
in numeris; quomodo. IV, xix, 2. Cf. III,
xu, 3. V, m, 5. — Quomodo dici possit,
quod si aequalis sit numerus diversorum,
quod eorum idem sit numerus, IV, xxi, 13.

Cognoscitur aliquando per numerabilia, et
vice versa. IV, xix, 6. — Cuius sit numerare.
IV, xxuu, 4. -- Numerata quomodo depen-
deant a numerante ibid., 5. —

Relationes quaedam fundantur super nu-
merum. ΠΠ, 1, 6. — Numerus non excedit
nihil secundum aliquam proportionem; sed
solum attenditur proportio numeri ad nume-
rum vel ad unitatem. IV, xi, 4.

Pythagorici et Platonici quid sentirent de
numeris. I, x, 6. III, vr, 6, 7. VII, vim, 16.
Nuxc — Quid significet nunc. IV, xxt, 2, 3, 4.

— Est in tempore. IV, xx, 3. xxi, 5. -- Quo-

modo. IV, xx, 3. — In quolibet tempore sunt

infinita nunc. VI, viz, 5. — Ex ipsis nunc

non componitur tempus. VI, 1 sqq. xu, 5.

— Est principium et finis temporis. IV, xxr, 6.

VI, v, 3 sqq. Cf. VIII, 11, 12 sqq. xvu, 8.
— An sit de ratione eius esse principium et
finis. VIII, τι, 12 sqq. -- Ipsa nunc non sunt
partes temporis. VI, xi, 2. - Se habet ad

tempus sicut punctum ad lineam. VIII, i5 13;
et pluries habetur. — Quomodo se habeat

ad momentum. VIII, 11, 20. - Quomodo ex-

plicandum primum nunc est principium tem-
poris, ante quod nihil est tempus. ibid. — An
sit idem nunc in toto tempore. IV, xv, 4 —

7. ΧΥΠῚ, 2, 3, 4. — Unde habeat mensurare

tempus. IV, xvir, 6. — Assignatur ratio plu-

rium quae de ipso dicuntur. IV, xvi, 7 sqq.

— Ipsa nunc, ut prius et posterius, sunt al-

tera. IV, xix, 4.

Ipsum nunc quomodo indivisibile. VI, v,

2, 3 sqq. - In nunc nihil movetur nec quie-

scit -Vi, v, 8, 0, 16. €, 6. Xy a. 1r, -

'TTamen quod movetur est in ipso nunc ali-

cubi vel secundum aliquid. VI, x, 8. — Mo-

tum esse est in nunc. VI, vm, 5. Cf. xit, 5.

— Duo nunc non sibi invicem immediate con-

iunguntur, VI, 1, 5. vm, 8.

O

OsLrvi0 — Accidit propter tempus. IV, xx, 5.

xxm, 2.

Orm — Quid significet. IV, xxi, 8.

OrvwPrA — ldest festa agonalia quae celebra-

bantur in monte Olympo. III, x, 4.

ΟΡΙΝΙΟ — Importat motum quendam. VIII,

vi, 5. — Opiniones, idest artes. VIII, v, 3.

OrPosrrio — Vide CowPosrrA, SuBsTANTIA. —
Est de ratione oppositorum, quod circa idem
considerentur. VIII, xix, 3. — Oppositis om-
nibus commune est, quod non contingunt
esse simul. VIII, xv, 5. — Quomodo aliquid
ex opposito fiat. VIII, π, 3, 5. Gf. 1, xiv, 6.
— Oppositum negative et privative. I, xn, 5.
— Oppositum non est causa sui oppositi. V,
1X, 5. — Opposita non possunt eidem inesse
secundum idem. VIII, x, 3. — Duorum pri-

' vative oppositorum necesse est, cum unum
non inest, alterum inesse susceptibili. VIII,
xvn, 4. - Cum duobus simplicibus attribua-
tur fieri, scilicet subiecto et opposito. alte-
rum istorum est permanens, et alterum non
permanens, I, xim, 5.

Onnazs — Vide PrAwETAE. — Liber de Substan-
tia orbis. Cf. AveRnRoEs.

OnnpixANs — Vide Cavsa, DEvs.

OnpiwATIO — Duae ordinationes rerum secun-
dum Pythagoram. III, m, 5.

Onpo — Quod non habet ordinem non est
secundum naturam. VIII, m, 3. — Ordo po-
test esse in quibus non est tactus. V, v, 9,
— Inter tres contrarietates quas Democritus
posuit, una erat secundum ordinem, quae
est prioris et posterioris. I, r, 2. Cf. I, x, 2.

INDEX ALPHABETICUS

OniENS — In oriente incipit motus. VIII, xxn, 5.
— Quomodo in eo primus motor esse dica-
tur. ibid.

p

Pan — Par est propria passio numeri IV, xx, 3.
Vide IwPan, Pythagorici.

PanapiGMA — vide Fonwa, PLATO.

PaARMENIDES — Posuit ens esse unum. I, n, 2.
— Discutitur haec opinio. ibid. 3 sqq. nr per
tot. — Radix huius erroris. I, 1v. — Ratio Par-
menidis est sophistica ex duplici capite. I, v,
2. — Refellitur. I, vi. - Melius dixit quam
Melissus. I, 1, 6. III, xt, 5; — quia ponit ens
finitum. I, π|, 4. - Dixit quod totum univer-
sum finitur per aeque pugnans a medio. III,
xi, 5. — Posuit ens immobile, seu omnia
semper quiescere. I, m, 2. VIII, v, 10. — Po-
suit duo principia contraria. I, NH, 2. X, 2.
— Dixit quod quidquid est praeter ens sit
non ens. I, xv, 2.

Pano — De secta Pythagoricorum, posuit quod
tempus est penitus indisciplinabile. IV, xxr, 2.

Pans — Partes in actu et in potentia. I, 1x, 8.
— Partes quantitatis et rationis. I, vi, 9. —
Quantitas partium est determinata. I, 1x, 8,11.
— Partes materiae et speciei. II, v, 4. — Pars
totius integralis et totius universalis. IV, tv, 3.
— Pars et totum suntne unum? I, m, 3. --
Partes causae totius. II, v, 8, 9. — Pars est in
toto et totum in partibus. IV, 1v, 2. - Totum
et pars locum non habent nisi in divisibilibus.
VIII, x, 2. — Partes ad totum dupliciter com-
parantur. III, 1, 3. — Habent rationem mate-
riae. III, xii, 2. IV, vm 7. — Partes in cor-
pore circulari et non circulari. IV, vir, 13.
— Partes sunt in loco et moventur per ac-
cidens. IV, vri, 7, 8 sqq. - Pars movetur
actu per accidens. IV, v, 6. — Motus partium
sunt potentia diversi et ab invicem et a motu
totius. VI. xu, 3. — Pars in toto non est di-
visa in actu, unde non est actu ens neque
una, sed in potentia tantum. VII, 1x, 5. Gf.
'Torvx.

PanrICIPANS — Participans componitur ex par-
ticipante et participato, et est in potentia ad
participatum. VIII, xxr 13.

PanTICIPATUM — Est in participante. IV, rr, 10.

PanvirAs — [n condensatione corporis sen-
sibilis. IV, xiv, 12.

Panvux ET MAGNUM — Vide PrATO. -— Principia
rerum. l, vir, 3. xr, 13. — Opponuntur ae-
quali. VIII, xv. 6.

Passio — Denominatur a termino. II, rj, 7. —

Non est inter contingentía. I, x, 4. — Est,

actus passivi. III, v, 2. — An differat a motu.
ibid. 10. 11. — De praedicamento passionis.
ibid. III, v, 14, 16. — In eo non est motus.
V, m, 9. — Passiones partis sensitivae; for-
tiores in iuvenibus; quomodo fraenentur. VII,
VL 7, 9:

Passio, idest passibilis qualitas, non con-
finetur sub finito vel infinito. III, vr, 2. —
Passiones sensibiles, VII, 1v, 2.

Passrva — Recipiunt actionem activorum se-
cundum proprium modum VII, 1v, 1.

ῬΑΤΙΕΝΒ — Non immutatur ab agente infinitae
potentiae in non tempore. VIII, xxr, 6.

PreccATUM — Fit in arte et in natura. lI, x,
iv, 3, -- Vide MowsrRa.

PrzR ACCIDENS — Vide ACCIDENS.

PzRrECTUM — Perfectum et totum quomodo
differant. III, xi, 4. - Perfectum est unum-
quodque quando pertingere potest ad pro-
priam virtutem. VII, vi, 2. -- Ex hoc quod
attingit suum principium. VIII, xix, 3. — Prius
est imperfecto. VIII, xiv, 5. xix 6. — Perfe-
ctum et imperfectum sunt in omnibus gene-
ribus. III, 1, 8.

ῬΕΒΡΊΟΙΕΝΒ — Causa perficiens. II, v, 3. —
Unumquodque perficitur et fit inquantum ac-
cipit formam propriam et figuram. VII, v4.
— In non permanentibus. 1, vit, 9.

PrmrPATETICI — Quid opinentur de ratione vir-
tutis, VII, νι, 3.

PERMANENS — !n permanentibus dicimus /toc
fit hoc et ex hoc fit hoc, in non permanenti-
bus ex hoc fit hoc. 1, xm, 9.

PreRPETUUM — Potest habere causam, VIII, πὶ,
5. — Perpetuum est quod non potest quan-
doque esse, quandoque non esse. VIII, xir, 5.

— Perpetuum est simpliciter loquendo prius
tempore et natura quam non perpetuum.
VIII, xiv, 7. Xix, 7.

PrR 88 — Opponitur ei quod est per accidens ;

per se primo opponitur ei quod est per se
secundum partem VII, 1, 4. — Vide Morus. —
— Quod convenit alicui per se non potest
ab eo removeri. VIII, xxt, 7.

PrnsPECTIVA -— Est scientia media inter ma-

thematicam et naturalem. Il, mr, 8.

PuawTAsiA — Est motus sensitivae partis fa-

ctus a sensu secundum sensum. VIII, vr, 5.

PurLosoPHiA — Triplex studium philosophiae.

Il, xur, 3. - Philosophia prima. Vide Μετα-
PHYSICA.

Pmuysica — De quo tractet. LI, 1, 3. 1, 1. xvi,

2. Xi, 3. - In quo differat a mathematica.
II, m, — Debet supremam causam inquirere.
Il, vi, 10. — Demonstrat per omnes causas,
quomodo II, xr. — Determinat de infinito.
ΠῚ, vi, 1, 3. - Quomodo de causis determi-
netlLl, v, 1. — Tractat de materia, forma et
composito. II, 1v, 1, 4, quousque de forma.
ibid. 10.

Pnysicr — dest naturales: quare sic vocentur,

I, vmi, 1. ^ Non cognoverunt nisi causam
materialem, de aliis autem causis parum teti-
gerunt, I, τι, 3. — Non nisi accidentales formas
admittunt. II, 1t. per tot. m per tot. — Nihil
opinati sunt fieri, quia non perceperunt di-
stinctionem inter fieri per se et per accidens.
I, xiv, 4.— Nihil opinabantur illi antiqui esse
a fortuna. II. vir, 2, 5. — Reduxerunt omnes
effectus in necessitatem materiae. II, xit, 1. —
Ponebant nihil ex nihilo fieri. VIII, 1r, 3. —
Non potuerunt pervenire ad causam primam
totius esse. ibid. 5. — In Physicis, per quod
dat intelligere praecedentes libros. VIII, 11, 2.

Pnuysiconux LisER — Est primus liber scien-

tiae naturalis. I, 7, 1. — Subiectum, necessi-
tas, titulus. ibid. 4. — Prooemium. ibid. 5. —
Finis huius operis. VIIL, v, 2.

Piscis — Quidam in reti detentus stupefacit ma-

nus trahentis rete, absque eo quod stupe-
faciat rete. VII, 1v, 1. j

PraNuM — Idest superficies. II, rm, 2. IV, ni, 5.
PrLANETAE — Quomodo moveantur eorum mo-

tores. VIII, xim, 6.

PraNTAE — An agant propter finem. II, xri, 3,

5. — Vide. MowsrRa. — Diversitas earum spe-
cierum maxime demonstratur per earum fi-
guras. VII, v, 5.

PrATro — Docuit de accidente quod sit non

ens, non tamen nihil. I, vir, 3. - Quod ma-
gnitudines resolvuntur in indivisibilia. ibid. —
Quod ens est genus et univoce dictum. ibid.
5. VII, vri 11. — Ponebat genus esse simpli-
citer unum. VII, vir, 7. — Ponebat magnum

"et parvum principia ex parte materiae. I,

vir, 3. xr, 13. VII, vr, 11. vnr, 16. — Ma-
gnum et parvum fecit duo infinita. III, x,
12, VI, 7.

Ponebat unum ex parte formae. I, xr, 13.
VII, vun, 11. — Quomodo in hoc differat
ab Aristotele. I, xv, 3, 8. — Posuit omnia
quae sunt abstracta secundum intellectum
esse abstracta secundum rem. Il, 1m, 6. —
Posuit naturas specierum esse quasdam for-
mas abstractas quas dicebat exemplaria et
ideas. II, v, 4. — Quomodo differat a Pytha-
goricis in ponendo infinitum. III, vr, 5, 7.
— Excluditur infinitum quod Plato ponebat
in intelligibilibus. lII, xr, 8. — Plato volebát
locum esse materiam. IV, πὶ, 5, 6, 11. —
Plato et Aristoteles de motu ab alio. VII,
1, 7. -- Platonis opinio de acquisitione scien-
tiae VII, νι, 8. — Solus Plato generat tem-
pus. III, vr, 2. VIII, n, 11. — Posuit animas
animalium perpetuas. VIII, xir 2. — Posuit
animam esse primam causam motus. VIII,
XX, 4. — Opinio quae dicitur fuisse Platonis
de proiiciente. VIII, xxi, 2. — Plato pervenit
ad cognoscendum principium totius esse. VIII,
Aa 5

PrAToNiGi — Plures Platonicorum posuerunt

rerum productionem esse a Deo ab aeterno.
VIII, zi, 4. -- Quomodo explicent Platonici
et Aristoteles dictum Platonis caelum esse
factum. ibid. 11. — Quidam Platonici posue-
runt quod aliqua animalia essent corpore
aerea, VIII, vr, 3. Vide PraTO.

PrLENuM — Plenum et vacuum. I, x, 2. — Ple-

num, locus et vacuum quomodo differant.

ΙΝ, τχ, 1...- Plenum non excedit vacuum se-
cundum proportionem. IV, xi, 4, 12.

PruwsuM — Est gravius ferro sed mollius,
quare. IV. xiv, 14.

PoETaE — Theologizantes. Il, 11, 1. IV, 1, 9.

Porux — Vide CrNTRUM.

Pom — Vide Drgwocnirus.

Posrro — De ratione positionis est prius et
posterius. IV, xvi, 7. — Sex positiones. Vide
Locus. - Positiones secundum naturam et
secündum intellectum. IV, 1, 7, V, vuj, 9. —
positiones vel probfÉmata. VIII, v, 3.

PossmiLE — Possibili posito non sequitur im-
possibile. VIII, 1x, 7. — Possibile illud dicitur
ad quod nullum sequitur impossibile. VIII,
X2.

PosrERIUS — Posteriora non sunt de intellectu
priorum sed e converso. Il, m, 5. -- Vide
, Prius.

PorENTIA — Esse in potentia medium est in-
ter non ens et ens in actu. !, 1x, 3, 4. — Esse
in potentia et esse in actu, et medio modo
se habens inter potentiam et actum. III, 11,
3, 8. — Dupliciter aliquid est in potentia.
Ill, x, 4. -- Potentia reducitur ad genus actus.
V, m, 2. — Nihil secundum idem est in po-
tentia et in actu. VIII, vis, 1. — Quod est
in potentia movetur ab eo quod est actu.
ibid: 2 sqq. x, 4. II, x, 15. — Potentia seu
virtus. VI, 1v, 3. — Obiecto proportionatur.
II, vi, 3. — Maior potentia aequalem effe-
ctum perficit in minori tempore quam mi-
nor. VIII, xxr, 6. — Ab agente infinitae poten-
tiae patiens non immutatur in non tempore.
ibid. — Potentiae immateriales, quanto. sunt
minus contractae per applicationem ad ma-
teriam, tanto sunt perfectiores et universa-
liores. ibid. 9. — Potentia movens caelum non
est potentia in magnitudine. ibid. — Omnis
potentia quae non est in magnitudine, movet
per intellectum. ibid. 10. — Nulla potentia
quae est in magnitudine movet quasi intel-
ligens. ibid.-— Potentia finita non movet tem-

INDEX ALPHABETICUS

modo posterius. IV, xvi, 4. — Quomodo
prius et posterius se habeant in motu. IV,
xvi, 8, 0. — Prius et posterius non sunt sine
tempore. IV, xxi, 5. VIII, π, 9, 15, - Re-
stringitur haec positio. VIII, 1, 20. — Modi
prioris et posterioris, VIII, xiv, 5. — In prae-
terito prius est remotius ab ipso nunc, po-
sterius propinquius ipsi; in futuro prius est
propinquius ipsi nunc, posterius remotius ab
ipso. IV, xxi, 5.

ῬΒΙΝΑΤΙΟ — Quid sit. I, xir, 4. xv, 2, 7 — Non

est principium activum, II, 1, 3. — Est quod-
dam contrarium. V, 1v, ὃ. vir, 1. — Quan-
doque significatur affirmative. V, m, 11. —
Non inest susceptivo nisi propter aliquam
causam. VIII, u, 6. — Quomodo privatio sit
principium naturae. I, xir. xiv. — Distinguitur
a materia. I, xv.

PnivarivE — Privative dicta quomodo dividan-

tur. III, vr 9.

PnomimrNs — Prohibens potentiam reduci in

actum. IV, xir, 13. VII, νι, 8. VIII, vir, 4-6.

ῬΒΟΙΕΟΤΙΟ — Quid, sit. VIE, nr, 12. — Quare
. proiecta moveantur postquam non tanguntur

a proiiciente. IV, xi, 6. VIII, xxi, 1 3. - An
proüciens et proiectum sint simul. VII, mr,
12. — An motus proiectorum sit continuus.
VIII, xxi per fot.

ῬΒΟΡΟΒΙΤΙΟ — Diversi modi exprimendi pro-

positionem, I, 1v, 2. — Propositiones sunt
materia conclusionis. Il, v, 8, 9. — Et eius
causae efficientes. ibid. 10. — Propositio con-
ditionalis. VII, 1, 6. VIII, xxr, 3.

Pnorosrruw — Vel voluntas. II, viz, 10. — Li-

berum arbitrium. Il, x, 5.

PnoPrER GuiD — Ad Propter quid non respon-

detur nisi aliqua quatuor causarum. Il, x, 14.

PnmovipENTIA — Providentiae opus. II, xu, 1,
PnRupENTIA — Prudentia est ratio practica, VII,

ΥἹ, 7.

ῬΌΕΕΙ — Non habent liberum arbitrium, non

agunt a fortuna. I], x, 5. — Passiones in eis
fortiores sunt. VII, vr, 7.

477

V, rv, 1r. - Qualiter, V, 1v, 2. — Genus quali-
titatis constituit speciem motus. V, 1, 2. —
Quale substantiale et quale passivum. ibid.—
Divisio qualitatis per accidens. VI, vr, 8. —
An sit eadem ratio de unitate qualitatis et
motus. V, v1, 8.

In generatiope mutari est secundum qua-
litatem. VI, viz, 14. — Qualitas, simul cum
forma substantiali, est terminus ipsius alte-
rari. ibid. - Secundum qualitates tertiae spe-
ciei corpora differunt, et alterantur. VII, 1v, 2.
Cf. Passio. — Secundum alias qualitates non
datur alteratio. VII, v per tot. viper tot. --
De potentia prima et secunda in qualitatibus.
VIII, vi, 5. :

Contrarietas in qualitatibus tertiae speciei.
V, n 6. — Secundum qualitates activas et
passivas, ignis est contrarius aquae. V, 11, 4.

QuaNpo — Praedicamentum quando. III, v, 15.

V, m, 3. — In quando non est motus. V, m, 3.

QvaxrITAS — Praedicamentum quantitatis. III,

1, 6. v, 15. Quantitas potest abstrahi a ma-
teria sensibili. IL, rz, 5. — An in quantitate sit
contrarietas, V, rr, 6. - Quomodo. V, iv, 4.—
In quantitate est motus. V, 1v, 1. - Quomodo.
V,1v, 3. - Genus quantitatis constituit spe-
ciem motus. V, ΠῚ, 2. - Quantum ad motum
in quantitate ponuntur duo nomina. III, 11, 4.

Quantitas est accidens. I, mz, 2. — Propin-
quissime se habet ad substantiam inter alia
accidentia. VII, v, 5. — Quantitates sunt sub-
stantiae secundum Pythagoricos et Platoni-
cos. Ill, vr, 5, 6, 7.

Eius divisibilitas. I, rz, 4. — Quantitas cor-
porum est determinata. I, ix, 8 sqq. - Quan-
titas continua. III, vri, 10. IV, xn, 10. Cf. IV,
xvn, 11. — Et discreta. lI, vir, το. Cf. 1v,
ΧΥ͂Π; 11. — Quantitas intensiva. IV, xr, 10.

Finitum et infinitum conveniunt quanti-
tati, I, 11, 4. Cf. 2. — Termini quantitatis. IV,
n, 3. - Quantitas potest esse mensura etiam
alicuius exterioris. III, r, 6. — Super quantita-
tem et actionem fundatur relatio. ibid. — Fi-

gura est qualitas circa quantitatem. VII, v, 5.
QuipprrAs — Considerare quidditates ad quem
pertineat. II, 1v, 10. Il, xz, 4. — Ad quidditatem

Pursio — Quid sit, et quaenam sint species
eius. VII, n1, 5. ᾿
Puxcruw — Ultima linearum sunt puncta. V,

pore infinito. ibid. 2. — Potentia infinita non
potest esse in magnitudine finita. ibid. 6 sqq.
— Potentia finita non potest esse in magni-

tudine infinita. ibid. 16 sqq.

PnacTICA —- Vita practica. Il, x, 4.

PnaEDICAMENTUM — De decem praedicamentis.
Ill, v, 15. Gf. Ill, 1, 6-8.

PnaEpicATUM — Pro accidente. I, x1, 10.

PnaEPARANs — Causa praeparans. Il, v, 5.

PRAETERITUM — Est aliud a futuro IV, xix, 4,
xxi, 6. — Praeteritum et futurum ad unum
communem terminum compilantur, IV, xxr,
2, 6. VI, v, 3. — Vide Pmivs.

PnaESBYTER — Presbyter in graeco idem est
quod senior in latino; quare seniores melius
possunt iudicare quam iuvenes. VII, vi, 7.

Pmimux — Vide MeNsuna. — Primum in quo-
libet genere est causa eorum quae sunt post.
VII, 1, 6. "

ῬΒΙΝΟΙΡΙΌΜ — Quid sit et quomodo differat ab
elemento et causa. I, 1, 5. — Principium tem-
poris et generationis, vel originis, et princi-
pium rei, vel quantitatis. 1, v, 5. III, vi, 10.
— lgnoratis principiis ignorantur quae sunt
ex eis. L, 1x, 7..x1, 3. — Ad rationem princi-
piorum tria pertinent. I, x, 3. — Principia
naturalia per inductionem ex sensibilium ex-
perimento accipiuntur. VIII, mr, 4. — Incre-
pantur volentes probare principia, VIII, νι, 5.
— Oportet accipere principium quod sit se-
cundum rei naturam. VIII, 17, 4. — Melius
est finitum principium quam infinitum', et
unum quam. plura. L 1x, 17. VIII, xu, 7. —
Qualis demonstratio contra negantes prin-
cipia. 1, nr, 5. — Principium activum et pas-
sivum. VIII, viz, 7. — Contraria principia.
Vide CowrRAmi4. — Principia naturae. Vide
Fonwa, MarERIA, Puysicj, PnivATIO.

Pnius — Prius est a quo non convertitur con-
sequentia essendi. Cf. VIII, xiv, 5. — Remoto
priori removentur posteriora. IV, xr, 5. V,
H, 9. — Prius in causando invenitur esse
prius quodammodo secundum rationem uni-
versalioris praedicationis. II, vr, 3. — Nihil pro-
hibet aliquid esse prius et posterius altero se-
cundum diversas rationes. II, v, 7. — Prius et
posterius in causis et effectibus. II, vr. -- Prius
et posterius sunt prius in magnitudine et lo-
co, deinde in motu et tempore. IV, xviij, 7, 10.
— Quomodo iudicamus prius in motu, quo-

Opp. D. Tuowaz T. Il.

v, 2. — Est terminus quantitatis, IV, 1r, 3.
— Punctum nihil magnitudinis adiicit lineae.
VIII, xvn, 11. — Non est de ratione eius
esse medium. Vill, m, 13. — Duo puncta
duarum linearum se tangentium continentur
sub uno puncto loci continentis. V, v, 2. —
Punctum continuans partes lineae est unum.
IV, xxi, 2. — Linea non potest componi
ex punctis neque per modum continuationis
neque per modum contactüs; inter duo pun-
cta est linea media. VI, 1. — Imaginamur
quod punctus motus faciat lineam. IV, xvir.
4. — Punctum potest bis sumi. IV, xxi, 2,
VIII, 11, 13. — Punctum in motu circulari et
reflexo. VIII, xv, 5, 6. — Inter duo puncta mi-
nima distantia est linea recta. V, v, 5. —
Locus puncti est aliud a puncto. IV, viij, 3.
— In puncto non est corpus tangibile. IV,
x, 5. — Punctum non continetur sub finito
vel infinito. Ill, vr, 2. — Punctum non mo-
vetur nisi per accidens. VIII, x, 5.

PvrHAGORAs — Ponebat duas ordinationes re-

rum in quarum utraque ponebat decem prin-
cipia. III, nr, 5. — Non ponebat infinitum
nisi in sensibilibus extra caelum. III, v1, 6.
— Ponebat infinitum non esse accidens alicui
alteri naturae, sed esse quoddam per se sub-
sistens, ibid. 5. — Attribuebat infinitum nu-
mero pari; quare. ibid. 7. — Inconvenienter
dixit infinitum esse substantiam et simul cum
hoc ponentes ipsum esse divisibile. III, vzr,
12. — Quomodo distinctionem in rebus fieri
affirmaverit. IV, ix, 12. — Aequivoce loque-
batur de vacuo; ponebat vacuum primo in
numeris. ibid.

PvrHaconiíci — Vide PyvrHAGORAS.

Q

QvapRATURA — Quadratura circuli. Cf. TErRA-

GONISMUS.

QuarrTAs — Non dicitur infinita nisi per acci-

dens, in quantum scilicet est simul cum
quantitate. I, m, 2. — Qualitas fundata super
quantitatem. I, r1, 4. — Praedicamentum qua-
litatis, III, v, 15. — Motus est in qualitate.

duo posuit pertinentia Aristoteles, scilicet
speciem et exemplum, propter diversas opi-
niones de essentiis rerum. Il, v, 4.

Quizs — Natura est principium quietis, VIII,

V, 4. — Opinio Anaxagorae de ratione quietis
infiniti. III, 1x, 8. -- Quies est privatio motus.
IV, xx, 9. V, 1x, 1.. V], v, 9. VIII, 1,6, v,.4. —
Quies in largo sensu. VIII, v1, 2. — Quies est
naturale. VIII, v, 4. — Habet causam. VIII, τ,
6 sqq.- Tempore mensuratur. IV, χχ, 7 sqq.
— Non est in nunc. Vl, v, 9. — An id quod
non est possit quiescere. VIII, xv, 5. — Non
datur primum in quiete. VI, x, 6. — Quid pro-
prie quiescat. V, 1v, 6. VIII, v, 2. - Quaedam
quietes non possunt latere. VIII, v, 9.

Quaedam modo quiescunt, modo moven-

tur. VIII, vr, per tot. — Excluditur quod omnia

* t mna
semper quiescunt. VIII, v, 3. — Opinio de-
struens quietem est contra scientiam natu-
ralem. VIII, v, 4. -- Tamen minus quam opi-
nio destruens motum. ibid.

De contrarietate inter quietem et motum.
V, 1x, 1, 2, 3. VIII, xv, 5, 6. — De contrarie-
tate quietum ad invicem. V, 1x, 4. -- De con-
trarietate quietis in mutationibus. V, 1x, 6
844. ;

Consideratio ad distinguendum motum a
quiescente, VI, x, 7, 8. — Triplex dispositio
rerum quantum ad motum et quietem. VIII,
V, 2. VI, 4. — An sit motus et quies secundum
naturam et extra naturam in omni genere
motus. V, x, 1-6. — Quies violenta. Vide
VioLENTUM. — An omnis quietis quae non
semper fuit, sit aliqua generatio. V, x, 7, 8.—
An quies in aliquo termino contrarietur mo-
tui, quo ab illo receditur. V, x, 9 sqq.

Qvop aui» EsT — Quod quid est, idest defi-
' nitio. II, x, 14. — Quod quid est, idest forma.

II, xi, 4-8.

R

RawNaE — Aliquo artificio procuratur generatio

ranarum. V, x, 4.

Ranrracri0 — Contingit sine vacuo. IV, 4,

10, 12. — Est motus alterationis. VIII, xiv, 4.

RanuMx — Rarum et densum. I, vir, 2. x, 2. —

6o *

478

Secundum antiquos numerantur inter prin-
cipia rerum, I, ΠῚ, 2, vir, 2, 1x, 3. IV, xir, 12.—
Reducuntur ad magnum et parvum, excellen-

τ tiam et defectum. I, xr, 13.

Rario — Inest homini ratio qua exteriora quae
ad conservationem vitae pertinent sibi prae-
parat, loco horum quae aliis animalibus in-
trinseca sunt. ΠῚ, v, 15. Vide DrriNiTIO ;
Fonxa, LociCA.

RrcEpERE — Vide AnrssE.

RecEPrIVUM — Vide SuscEPTIVUM.

RecrUM — Rectum, angulare et circulare sunt
contraria in genere figurae. I, x. 25 n, 2.—
Vide LiNEA.

RxrLEXxIo — In πτοία. VIII, xv1, 3, 4, 5. xvn, 2, 3.

RzrATIO — Praedicamentum relationis seu ad
aliquid. MI, v, 15. — Super aliud accidens
fundatur, III, 1, 6. — Variae divisiones ibid. --
Relatio rationis et realis. V, rz, 7. — In ad
aliquid non est motus. ibid. et 8. — Relationes
incipiunt per consequentiam ad aliquos mo-
tus. VII, v, 6. .

RzMovENs — Removens prohibens. VII, νι, 8, 9.
VIIL1v, 3. vm 7, 8. τ᾽

RxPrNTE — Quid significet. IV, xxr, 8.

Rzs — Vide Ews.

RrsPrRANs — Dividens res. IV, 1x, 12.

ΒΕΒΡΙΒΑΤΙΟ. — Causa motus animalium. VIII,
XIII, 4.

RzrRo — Est differentia loci. III, 1x, 11. — Vide
ἌΝΤΕ, Locus.

Rosa — Si aliquis facit nasci rosas temporibus
non suis est generatio violenta. V, x, 4.

S

SawrTAS — Sanitas et aegritudo pertinent ad
primam speciem qualitatis. VII, v, 2. — Di-
citur ad aliquid. ibid. 6. - Quomodo sit in
calidis et frigidis. IV, 1v, 2. — Fit ab arte et
a natura. I], xis, 3. — In. qua materia sit. II,
T, 5.

SaruRNvs — Motui Saturni deputant astrologi
triginta annos. VIII, xxi, 5.

ScimiLE — Quomodo relative dicatur. V, nr, 7.

ΘΟΙΕΝΤΙΑ — Primum suppositum in scientiis
est quod contradictoria non praedicantur de
se invicem. I, v1 7. - In qualibet scientia pri-
mo oportet cognoscere subiectum eius, et
medium per quod demonstrat. II, 1, r. - Ratio
diversitatis scientiarum. I, 1, 1, 3. Quasnam
opiniones et rationes non solvat. I, 3, 4—7.—
Scientia est una contrariorum, non tamen
aequaliter utrarumque, VIII, 11, 7. — Necessi-
tas in scientiis comparatur necessitati in re-
bus naturalibus. II, xv, 5, 6. Vide DEriNITIO.
— Scientia est assimilatio scibilis in sciente.
VII, vr, 5. — In acceptione scientiae non est
'alteratio. ibid. et 6 sqq. — Dupliciter aliquis
est in potentia ad sciendum. VIII, vir, 4. —
Omnes scientiae utuntur motu. VIII, v, 3. —
Scientiae mediae quid sint. II, rrr, 8.

SEcuLuM — Vide DgMocnirUs. f

SEcnEGATIO — Vide DisanEGATIO.

SewPrTERNUM — Vide PrRPETUUM.

SgxEx — Vide PnespYTER.

SsxiUM — Attribuitur tempori. IV, xx, 5. xxit, 3.

SENsiBILE. — Sensibile prius nobis notum est.
I, 7, 7, 10. — Sensibilia primo differunt et al-
terantur secundum qualitates sensibiles. VII,
Iv, 2.

SgNsus — Praecedit intellectum in nobis. I, z, 8.
— Cognitio sensus est singularium. I, 1, 8, x, 7.
— Sentiendo patiuntur, VII, 1v, 2.

Sronsuw vel SEPARATIM — Quae sint. V, v, 2.

SEPARABILE — Secundum essentiam. II, 1v, 10.
Cf. FonMa.

SiwrLiTUDO — Sequitur qualitatem. seu muta-
tionem. V, m, 7. — Per similitudinem ad uni-
tatem generis multorum aequivocatio latet.
VII, vm, 8.

ΘΙΜΡΙῈΧ — In simplicibus non est fotum, sed
perfectum, MI, xi, 4. Vide IxpivismiLE.

SiwPriCyTER — ldest uno modo, non multipli-
citer. I, v1, 4. — Idest semper. II, 1x, 9; ΧΙ, 7.—
Simpliciter absque omni suppositione. III,
1X, 1. — Idest universaliter. V, 1x, 2, x, 5. —
Idest eodem modo. VIII, m, 3. *

Siwvr, — Secundum locum. V, v, 2. — Simul
secundum tempus. IV, v, 7. -- Simul in mo-
vente et moto. VII, rtt, 1,- Quae non simul
— non possunt esse causa alicuius. VIII,
xit, 6,

INDEX ALPHABETICUS

SiwcvLARE — Duplex significatio. I, 1, 8. Cf.
SkNsiBILE, — Est notius secundum sensum.
I, x, 7. Gf. ExPERIENTIA.

ΘΙΝΙΒΥΒΟΆΒΟΝ, — Cf. Locus.

Srros — Praedicamentum situs. III, v, 15. IV,
VU, 4. — Ín eo non est motus; quare. ibid.
V,mnr, 2. — Situs naturalis et violentus. VI,
vim, 6. ; Ἶ

Son — Esse plures soles non impeditur ra-
tione formae solis, sed ratione materiae. VI,
ΤΠ, 9. — Sol calefacit aerem sine hoc quod
calefaciat orbes medias. — VII, rv, 1. - De mo-
tu solis et eius motore. VIII, xm, 6. — Motui
solis tempus unius anni deputant astrologi.
VIII, xxm, 5.

SoNus — In actu et in aptitudine. VII, 1v, 2. —
Sonus est qualitas in aere consequens mo-
tum localem. ibid. — In sono non est altera-
tio. ibid.

SpATHESIS — Quid sit. VII, πὶ, 9.

SPATIUM — An sit locus. IV, vj, 6-8. — Spatia
imaginari extra caelum, III, vir, 6.

ΘΡΕΟΙΕΒ — Sunt notiores secundum naturam. I,
1, 8. Gf. SiNGULanE. — Species abstractae, se-
paratae. Vide IpEA, PLATO. — Species indivi-
dua et quae alias continet. V, vr, 3. — Quo-
modo praedicetur de individuo. IV, xxm, 13,
— Species est una natura aliquid unum sim-
pliciter. VII, vir, 8. -- Sumitur ab ultima for-
ma. ibid. — Quae sunt unius speciei compa-
rabilia sunt. ibid. 7. — Quo modo accipitur
contingens et impossibile cum demonstratur
aliquid de genere, et cum demonstratur ali-
quid de specie. VII, 11, 6. Cf. Causa, Fonwa,
GrNus, PLATO. E

ΘΡΗΔΕΒΑ — De motu sphaerae et partium eius.
VI, xr, 3. - Ultima sphaera quomodo sit in
loco. IV, vn per tot. — Sphaera, idest pila. VIII,
vm, 17.

Spemrrus — Vide RxsPrRANs.

Srang — Idest pervenire ad quietem, quod
forte in graeco magis proprie sonat. V, x, 7.—
Idest generari quietem, ibid. 8. — Tendere in
quietem. VI, x, 1. — Quies violenta non ha-
bet stationem. ibid. — Quod stat videtur ferri
'velocius. ibid. 7.— Non est accipere primam
partem in statione. VI, x; 5. - Quomodo ste-
tur in tempore. ibid. 4. — Stare quod est
quiescere. Vide Quies.

SrELLAE — Stellae fixae secundum astrologos
complevit motum triginta sex millibus an-
norum. VIII, xxm, 5. Ἷ

ὅτοιοι -- Dixerunt virtutes esse impassibilitates
quasdam. VII, vr, 3.

SuPiECTUM — Subiectum dicitur quod sustinet
formam; et subiectum dicitur omne illud
quod affirmative significatur. V, ir, 2. — Sub-
iectum est aliquid positive ex quo fit aliquid
per se et. non per accidens. I, xim, 3. — In
omni factione naturali oportet esse subiectum.
I, xit, 10. xiv, 2. Cf. ΜΑΤΕΒΙΑ. — Subiectum ut
principium fieri et esse rerum naturalium. I,
Xl, 9 Sqq. ΧΠ, 7 sqq. xum, xiv, 2. — Non est
eadem ratio subiecti inquantum est ens et
inquantum est potentia. III, ri, 8. — Cf. Acci-
DENS, Morus.

SvprrUM — Quid sit. III, m, 1.

SunsTANTIA. — Ens per se. I, ΧΙ, 11. - Primum
genus entis. ibid. xui, 8. — Variae divisiones.
I, m, 2. — Praedicamentum substantiae. III,
v, 15. — Eius oppositio et contrarietas. 1, x1;
4, 10, 15. xm, 8. V, m, 4, 5. - De quibus di-
catur. II, 1. 1—4. — Quo ordine ei adveniant
accidentia. II, m, 5. — Non habet subiectum.
I, xn, 10. — Substantiae separatae. lI, 1. 2, 7.
VIII, 11, 6. — Substantiae simplices sunt po-
tentiae essendi, praeter unam. VIII, xxr, 13. —
Non habent potentiam ad opposita. ibid. Cf.
NATURA, FonMa, EssENTIA.

SuprRACTIO — Est quaedam disgregatio.. VII,
JV, 4. -- Subtractum est simul cum eo a quo
abstrahitur. ibid. —In demonstrationibus Ari-
stotelis, quando utitur ablatione, ablatio in-
telligi potest secundum quancumque designa-
tionem. VIII, xxr, 3.

SuPERFICIES — Non est pars corporis, sed se
habet per modum partis. IV, 1v, 6. — Est pri-
mum subiectum generis, non autem alicuius
speciei coloris. VII, vm, 12. — Cf. Locus.

SosckPTIVUM — Tripliciter se habet ad for-
mam suscipiendam, VII, vr, 9. - Unum est
primo susceptivum unius. ΝῊ, vy, t1.

"d

'TANGERE a rere se tangere dicantur, V,
v, 2. - Indivisibilia non unt se tangere.
VI, τ, 4. — Quod tangit enm ; in quibus ve-
rificetur. III, 1v, 5. — Differentia inter tangi et
finiri. ΠῚ, xr, 3. — Tactus discernitur illud
quod tangitur. IV, xir, 3. - Secundum com-
munem hominum opinionem, omne corpus
est tangibile, IV, x, is

Contacta sunt quorum ultima sunt simul.
V, v, 2. VI, 1, 2. - Omne contactum necesse

est esse consequenter, non e converso. V,

Y, 9 à

Quid sit contiguum. IV, xxi, 2. — Totum
contiguum. I, rr, 3 — Partes contiguae sunt
actu in loco, IV, vir, 12. — Continens et con-
tentum sunt contigua ad invicem. IV, vi, 4. —
Vide CowTINUvUM.

'TaxruM — Vide AkavaALtrTAS.

Tanpux — Quid sit. IV, xvr, 5. — Determinatur '
tempore. ibid., xxm, 4. — Causae tarditatis.
IV, xn, 1, 3. - Velocitas et tarditas non sunt
species motus, nec differentiae . specificae.
V, vn, 10. — Nec gravitas et levitas. ibid. —
Determinant regularitatem et irregularitatem
motus. V, vit, 9. — Vide VErox.

TrewPus — Pertinet ad considerationem Phy-
sici. III, τ, 3, 4. — An tempus sit. IV, xv, 2, 3.
— Quid sit disputatur. IV, xvr, per tot. "m
VIII, 11, 10. — Investigatur eius definitio. IV,
xvi per tot. Cf. III, v, 15. VIII, 11, 9.

Consequitur motum. III, i, 3. — Comparatur
ad motum. IV, xx, 2; xxi, 6 sqq. — Est nu-
merus primi motus. IV, xviir, 8; xxu, 12, 13.
— Quisnam numerus motus tempus sit. IV,
xm, 2.

Nihil est (actu) temporis nisi nunc. III,
xm, 5. IV, xvm, 7. VIII, π, 12. — Tempus
continuatur et dividitur secundum nunc. IV,
XVI, 9, 10; XX, 2. — Non componitur ex
nunc. VI, 1, 5. — Ratio plurium quae de
tempore dicuntur. IV, xix, 3 sqq.

Infinitum temporis, Ill, x, 5, 6, 7. xi, 8.
xm, 5. An tempus sit sempiternum. VIII,
n, mr. — Finitum et infinitum simul inveniun-
tur in magnitudine et tempore, VI, 1v, 1-8. —
Secundum antiquos est infinitum. III, vir, 2.—
Secundum ponentes aeternitatem mundi, re-
putatur inconveniens tempus habere
cipium et finem. III, x, 2. - Omnes philoso- "Ὁ
phi, excepto Platone, posuerunt tempus in-
genitum. VIII, zt, 11.

Quid sit esse in tempore. IV, xx, 3, — Quae-
nam sint, et quaenam non sint in tempore.
IV, xx, 4-7. - Omnis mutatio fit in tempore. -
IV, xxr, 4, 5. — Quomodo corruptio tempori
attribuatur. IV, xxr, 2, 3.

Tempus est mensura extrinseca. III, v, 15.
— Mensurat etiam qui . IV, xx, 7 sqq. -
Quare videatur esse ubique. IV, xxi, 1, 2. —
Quomodo se habeat ad.animam. IV, xxu,
3 sqq.

Tempus est indivisibile secundum s;
ciem, VII, vim, 5..— Non dividitur in indivi-
sibilia tempora. VIII, xvi, 11. -- Tempus et
motus simul dividuntur. VI, vr, 6, 7, 8..—
Quanto maius est potentia moventis, velo-
cior est motus et tempus minus. VIII, xxr, 4.
— Ad divisionem magnitudinis sequitur divi-
sio temporis. VI, im per tot. — Duo tempora
non sunt simul, IV, xvi, 2. -

TrmwiNvs — Non est nisi eius quod termina-
tur, IV, xvm, 11. — Terminus indivisibilis est
finis et non finitus. I, m, 4. - Quomodo ter-
mini sint materia conclusionis. Il, v, 9. — Cf.
MvrATIO. d

TranA — Terram nullus posuit principium

^ unicum rerum. I, rt, 2. vin, 2. ΧΙ, 12. ΠῚ, 1x, 5.
— Terram quasi compositam existimabant
quidam antiqui. I, 1, 2. — Terram esse na-
turam et substantiam omnium rerum, dixe-
runt primi poetae theologizantes. II, n, 1.

De figura terrae determinasse philosophi
naturales inveniuntur. Il, 17, 2. — Quod terra
sit sphaerica demonstratur a naturali et ab
astrologo; tamen non per idem medium.
ΤΠ, m, Ὁ.

Terrae locus est medium. IV, vi. 17. —
Motus terrae est deorsum et ad medium,
IV, xt, 2. — Centrum terrae, 1, ri ve Gy. M,
rit, 9. - De quiete terrae in medio. IV, x1, 4. —

Lj

Augmentum et conservatio: terrae nascen-
tium. 1I, xr, 5. nes
TrrRAGONISMus — De tetragonismo circuli.

I n

"lTHanEes — Posuit aquam unicum principium
entis. mobilis. I, 1, 2. - De hac opinione in
comparatione ad alias opiniones. I, x1, 12.

"TuguisTIUs — Dixit ultimam sphaeram esse in
loco per suas partes; approbatur. IV, xi 7. —
Reiicitur eius textus expositio ἃ Commen-
tatore. VI, v, 12. — An recte. Vl, v, 14.

"TTugoPHRasTUs — Quaedam in littera videntur
esse assumpta de dictis Theophrasti. V, x, 11.

Toruw — Eius definitio. III, xr, 4. — Extra to-

"tum nihil est. IV, viz, 14. — Totum integrale
et totum universale est confusum et indi-
stinctum. I, r, 9. — Totum integrale et totum
secundum rationem. IV, 1v, 3. — Totum con-
tinuum et contiguum. IL, 11, 3. — Totum con-
sistens in consonantia ordinis, et in conso-
nantia compositionis, I, x, 4.

Quomodo totum sit in seipso. IV, iv, 5. —
Quodnam totum secundum se sit unum et

. continuum. V, v, 8. — Totum et perfectum
comparantur. III, ΧΙ, 4. -- Quomodo perfectum
et totum dicatur unum. V, vr, 5. :

Totum est prius cognitum quam partes.
1, 1, 9. - Quomodo sit unum et multa. 1, 1v, 3.
— Est forma respectu partium. If, v, 8, 9. IV,
1v, 3. - Quomodo sit in partibus. 1V, 1v, 2. —

. "Totum et partes an sint unum. I, 1, 3. —

: Quomodo totum contineat partem. IV, v7, 7.
— Totum et pars non habent locum misi in
rebus divisibilibus. VIII, x, 2. — Dimensiones
partium et totius an eaedem. IV, v1, 7. —
Quantitas totius consurgit ex partibus. I, 1x, 3.
— Partes comparantur ad totum, ut imper-
fectum ad perfectum. II, v, 9. — Pars natu-
raliter quiescit in toto. IV, vim, 7.

"Totum cadit in definitione partium mate-
riae. ibid.— Partes materiae sunt causa ma-
terialis totius. [I, v, 8, 9. — Partes speciei sunt
causa formalis totius. II, v, 4, 8, 9.

Locus totius et partis. III, 1x, 2, 9. xi, 4. —
In motu recto et circulari, quomodo totum
sit in loco. IV, vr, 7.

"Totum non potest movere se totum. VIII,
X, 3, 4. — Qualiter secundum partes moventis
seipsum, totum dicatur seipsum movere.
VIII, xi, 4 sqq. — Totum movetur mutando
locum ratione et non subiecto. VI, xr, 12.
VIII, xxn, 6. — Motus totius et partium an
idem. VI, xr, 3.

Totum, idest universum. III, xr, 4, 5. VI,
vi, 15. Gf. UNivEnsUM. :

ὙὝΒΑΗΕΒΕ — Triplex est. VII, mr, 7. — Tractio
seu tractus secundum locum, comparatur
cum pulsione. ibid. — Modi tractionis. VII,
m, 8, 9. ;

ΤΆΑΝΒΝΌΤΑΕΙ --- Vide MuTATIO.

'"TRiaNGULUs — Quae species trianguli. IV ,
xxm, 13. — Vide AEaviLATERUS, GRADATUS.
— Habet tres angulos aequales duobus re-
ctis, II, xv, 2. — A Pythagoricis ponitur inter
decem principia primae ordinationis. III, nr, 5.

ὙΒΙΒΤΙΤΙΑ — Causa eius. VII, vr, 4. — Est in
parte sensitiva. ibid. — Est secundum actum
et secundum memoriam. ibid.

TuNc — Quid significet. IV, xxr, 4. — Differt a
nunc; in quo. ibid.

"TunBATIOo — Turbatio caeli. IV, xiv, 8.

U

Unr — Praedicamentum ubi. III, v, 15. — Quo-
modo aliquid esse dicatur in praedicamento
ubi. ibid. - Motus in ubi. V, 1, 2. — Qualiter
V, 1v, 4. — Contrarietas in ubi. V, nr, 6. — In
ubi ponuntur grave et leve ratione inclina-
tionis. 1II, x, 8.

ὕτινῦμ — Distinguitur a fine. II, 1v, 8. - Ipsum
ultimum, et quod est versus ultimum, di-
citur esse sursum: quare tali modo loquendi
utatur. IV, vr, 17. — Ultima continuorum. V,
V, 10. — Ultima se contingentium. ibid. IV,
v, 8. — Ubi est continuum, ibi non est acci-
pere ultimum in actu. IV, v, 8. — Requiritur
autem ad locum. IV, v, 7, 8. — Vide Cowmi-
NUUM. — Ultima corporum, superficierum, li-
nearum. V, v, 2. -- Ultima punctorum non
possunt esse unum nec simul. VI, 1, 3. — In-
divisibilia non habent ultima. V, vit, 2. VI,

INDEX ALPHABETICUS

1, 3.— Nec formae. V, vr, 2. - Quaedam ul-
tima sunt divisibilia. ibid. — Infinitum in ul-
timis. VI, 1v, 2, 3.

UuivERsALE — Universalia sunt magis nota na-
turae. (1 Post. ). 1. 1,.8. Gf. Coaxririo. — Sunt
intelligibilia in actu. 1,1, 8. — Sunt notiora
secundum rationem. I, x, 7. — Abstractio uni-
versalis a particulari, II, 11, 5. Cf. VII, v1, 5.
— Universale, idest genus. Vide GEwvs.

Universalia naturae. VIIL x, 2. Cf. xxii, 9.

UxivERsUM — Est vere et proprie totum. III,
ΧΙ, 4. — Melissus dixit quod sit infinitum ;
comparatur haec opinio cum illa Parmeni-
dis. ΠῚ, xi, 5. — Non est infinitum. IlI, 1x, 11.
— Causa totius universi prior esse videtur
quam causa alicuius partis universi. II, x, 12.
— An sit alicubi. IV, vit, 14, 15. — An mo-
veatur. ibid. — An sit idem quod caelum.
ibid. —- Sursum et alia de numero sex di-
stantiarum determinantur in universo se-
cundum naturam. IV, 1, 7. - Totum ens, id-
est universum, habet quandam immobilita-
tem. VIII, xiu, 5, — Universum ,corporeum.
VIII, xxi, 5. — Est finitum. ibid.

Uxivoca — Agentia univoca. lI, xr, 2. — Quare
quaedam univoca sint comparabilia, quaedam
non. VII, v, 10 sqq. — Aliquid univocum,
idest eiusdem generis, esse medium inter
duos terminos, est impossibile. VI, v, 5.

ὕκυκ — Quid sit. V, vr, 6, VII, xx, 5. — Tri-
pliciter dicitur. I, m, 3. - An ea sint unum
quae sunt simul. V, v, 10. - Omne unum,
inquantum unum, est indivisibile. IlI, xij, 3.
— Quanto aliquid est magis unum, tanto
naturaliter prius est. VIII, xx, 3. - Unum
est mensura in quolibet genere. VIII, xix, 2.
Unum est de ratione numeri. III, xy, 3. —
Ab uno denominatur omnis alius numerus.
ibid. — Perfectum et totum ad unitatis ra-
tionem pertinent. V, vi, 5.

Unum genere, specie et numero. V, vi, 2.
— Unum potentia seu ratione, et numero
seu subiecto. I, xv, 2-4. — Unum potentia
et in actu. f, π|, 3. — Unum continuum,

' indivisibile, et ratione. I, rr, 3.

Unum potest esse si non sunt duo, sed
non e converso. VIII, xiv, 5. — Uni duo non
possunt esse contraria. VIII, xv, 6.

Quae sunt unum secundum rationem, ita
se habent, quod de quocumque praedicatur
unum, et aliud. 1, 12, 5.

Modi quibus unum potest esse multa. I,
1v, 3. vi, 5. — Uni opponitur multum, prout
absolute accipitur. VII, vit, 9. — An et quo-
modo unum et multa concurrere possint. I,
iv, per tot. - Unum continuum quomodo
fiat ex multis. V, v, 8. :

Unum quod est principium numeri, con-
fundit Plato cum uno quod convertitur cum
ente. VII, vmm, 16.

Unitas est principium numeri. III, 1, 6. —
Perficit species numeri. V, ir, 5. — Unitas
quae est principium numeri non. secundum
eandem rationem contingit inveniri in cor-
poribus caelestibus, et in igne, aere et aqua.
VII, vr, 9. — Unitas unitati non est conti-
nua. V, m, 5. — Non tangit unitatem. V,
v, 11. — Non est necesse esse medium in-
ter eas, ibid. — Unitas generis et speciei. —
Vide GxzNvus, SPECIEs. — Unitas et punctum
an idem. V, v, 11. — Idem et simile et ae-
quale fundantur super unitatem. III, 1, 6.

Plato posuit unitatem ex parte formae.
VII, vii, 11, Gf. vir, 16. — Una unitas ab
alia distingui per naturam vacui, ponebant
Pythagorici. VI, 1x, 12.

Urnrs — Per eos demonstrabant antiqui ae-
rem esse aliquid. IV, 1x, 4.

V

VaAcvuuM — Plenum et vacuum. I, x, 2. — Con-
sequitur motum. III, 1, 3, — Pertinet ad con-
siderationem philosophi naturalis. III, 7, 3,
41V. SE,

Quid. sit. III, vrr, 6. IV, τ, 8. — Significatio
nominis. IV, x, 2-7. Cf. xur, 1. — Quid aliqui
vacuum dixerint. IV , x, 8. — Quare illud
posuerint. IV, x, 9. — Excluduntur rationes
eorum. IV, x, 1o. — Ponentes vacuum di-
cunt locum, vacuum et plenum subiecto esse
idem, sed secundum rationem solum differre.

479

IV, 1x, 1. VIII, xx, 4. — Opiniones et rationes
affirmantium et negantium vacuum esse, IV,
UV 4 sqq.

Ex parte motus probatur non esse vacuum
separatum. IV, x1 per tot. — Idem ex parte
velocitatis et tarditatis in motu. IV, xir per
tot. — Idem ex parte ipsius vacui. IV, xur
per tot. - Non datur vacuum in corporibus.
IV, xiv per tot.

Vawuw — Quid sit: comparantur ad invicem

casus et vanum. Il, x, 9.

Vapron — Vaporem, tanquam medium inter

aerem et aquam, quidam posuerunt esse

principium omnium naturalium. I, x, 2. III,

vii, ὃ, Cf. I, vm, 2. — Ponebant etiam istud

principium esse infinitum: reprobatur. III,
vim, 8. — Quomodo ab isto principio dixe-

rint omnia alia generari. I, vii, 2. — In quibus

conveniant cum Platone, et differant ab eo.

I, vm, 3.

Vas — Aliquid dicitur esse in aliquo sicut in

vase: quo quidem modo maxime proprie di-
citur esse in aliquo. IV, 1v, 2, 3. — Sic autem
solum potest aliquid dici esse in aliquo, cum
contentum sit divisum a continente. IV, v, 10.
— ldem est locus vasis continentis et rei
contentae. IV, vr, Ὁ. — Quomodo dici pos-
Sit, quod vas sit locus transmutabilis, οἵ
locus vas immobile. IV, vr,, 14, 15. — Quo-
modo ex vase pleno cinere quidam sumpse-
rint argumentum ad probandum vacuum in
corporibus esse. IV, 1x, 11. — Refutatio huius
argumenti, IV, x, 14.

Vgcri0 — Fundatur in tribus aliis motibus:

quod vehitur non movetur per se. VII, rr, 6.

VrLox — Eius definitio. IV, xvr, 5. — Causae

velocitatis. IV, xri, 1. — Velocior est motus
quando est propinquior primo moventi. VIII,
xxnur 5. — Quilibet motus habet determina-
tam velocitatem, ex proportione potentiae
motoris ad mobile. IV, xir, 8. — Velocitas
motus est effectus receptus a movente in
aliquo habente magnitudinem. VIII, xxi, 10.—
Velocior est motus et minus tempus, quanto
maior est potentia moventis. ibid. 4. — Velo-
cius in uno indivisibili tempore movebitur per
plus quam per unam indivisibilem magnitudi-
nem, et per minus quam per duas. VI, iv, 10.—
Diversae proportiones inter excessum in ve-
locitate et excessum in longitudine pertran-
sita. ibid. — Secundum excessum in velocitate

' non potest concludi quod nulla virtus infi-

nita sit in magnitudine. VIII, xxr, 7. — Velo-
cius in mutatione. IV, xxi, 4.

Quid sit aequaliter velox. VI, rr, 2, 8. VII,
VI, I. Vili, 4. — Velocitas et tarditas non sunt
idem quod gravitas et levitas, V, vir, 10. —
Non sunt species motus, nec differentiae
specierum. ibid. — Velocius comparatur ad
tardius quantum ad moveri per maiorem et
aequalem magnitudinem. VI, m, 5 sqq. - In
omni tempore contingit velocius et tardius
moveri. VI, iv, 10. - Quomodo velocius po-
terit attingere tardius quod prius movere
inceperit. VI, xr, 6.

De comparabilitate motus secundüm ve-
locitatem et tarditatem. VII, vir, 1. vint, 4.

VzNus — Motui Veneris tempus unius anni de-

putant astrologi. VIII, xxii, 5.

VznTIGO — Quid sit. VII, rz, 10. — In motu ver-

tiginis movens motum movet et impellendo
et trahendo. ibid. VIII, xxu, 8.

Vxnux — Est bonum intellectus. I, x, 5. - Qua-

re intellectus interdum naturaliter in ipsum
tendat, eius ratione non percepta. ibid. — Ex
vero non potest sequi impossibile. VII, rr, 5.
Idem cum vero et falso sunt ens et non
ens secundum compositionem et divisionem
propositionis, V,'r, 8. -- Maxime verum et
maxime ens est causa essendi omnibus exi-
stentibus (17 Metaphys.) . VIII, 1t, 4.

Veritas excludit omnem falsitatem et du-
bitationem. I, xiv, 2. — Cognitio veritatis est
solutio dubitatorum, IV, v, 3. — Eadem est
dispositio rerum in esse et in veritate (7I
Metaphys.). VIII, rn, 6.

Omne quod videtur esse verum, putabant
antiqui. III, vir, 6. -- Quidam antiquorum
putaverunt, quod quidquid apprehendatur
intellectu vel imaginatione, sit verum: ista
opinio reprobatur (1 Metaphys.). III, xni,
4. — Vide HreRACLITUS.

VioLENTUM — Quid sit. V, x, 4, VIII, vr, 4.

480

— Invenitur in quolibet genere motus. V, x,
4. — Qualiter inveniatur in motis a seipsis
vel ab alio. VIII, vii, 3. — Quomodo acci-
piatur maxima distantia in motibus violentis.
VI, ΧΠῚ, 3. — Motus violentus est recessus
a quiete naturali. VIII, vi, 2. - Est quaedam
declinatio a motu naturali. IV, xi, 5. — In
principio intenditur. VIII, xx, 3. — In fine
remittitur. V, x, 11. — Quae moventur per
violentiam, ab alio moventur. VIII, vit, 4. —
Ita quod motus eorum est extra naturalem
ipsorum potentiam. Cf. VIII, vr, 1. — Ali-
quando cessat motus violentus, ubi deficit
repercussio vel impulsio aeris. IV, x1, 7. —
In motu violento quanto aliqua quae mo-
ventur plus distant ab ultima quiete ad quam
terminatur motus, tanto velocius moventur.
VIII, xx, 3.

Erit quandoque quies violenta. V, x, 11.
— Quies violenta non generatur per motum
naturalem. V, x, 8. — Non habet generatio-
nem: ratio. V, x, 7. — Non habet genera-

tionem proprie, sed per accidens. V, x, 11.

De contrarietate in motu et quiete per id
quod est naturale et violentum. V, x, 6, 12.
VinEs, — "Vires animae quae sunt actus cor-
poralium organorum, per accidens moven-
tur a continente exterius. VIII, 1v, 7.

Vimrus — Quid sit. VII, v, 6. — Ratio exten-

sionis virtutis. II, νι, 3. — Virtus et malitia
dicuntur ad aliquid. VII, v, 6. — Virtus cor-
poris et animae. ibid. — An sit alteratio se-
cundum virtutes et malitias corporis. ibid. —
An secundum virtutes et malitias animae.

INDEX ALPHABETICUS

VII, νι per tot. — Virtus est perfectio quae-
dam. Vil, vi, 2. — Opinio Stoicorum et Pe-
ripateticorum circa virtutem et malitiam. ibid.

'3. - Omnis virtus moralis consistit in de-

lectatione et tristitia, ibid. 4. — Exercitium
virtutum moralium multum valet ad scien-
tiam acquirendam. ibid. 7. — Secundum
virtutem vel vitium operari invenitur in his
qui habent dominium sui actus. Il, x, 4.
Virtus quae est in magnitudine necesse
est ut proportionetur magnitudini in qua
est. VIII, xxi, 6 sqq. — Virtus motoris sem-
per est maior quam virtus mobilis. ibid. 4.

εν Semper manente eadem virtute poterit rei-

terare eundem effectum. ibid. 5.

ΨΊΒΙΒΙΠΕ — Nonnisi visibilia a vulgo reputantur

existentia. VIII, 11, 3. — Aliquid potest discer-
ni, licet visu non percipiatur. Cf. IV, xm, 3.

VirrA — Ad rationem vitae pertinet movere

seipsum. VIII, vn, 6. — Vita practica sive
activa est eorum qui habent dominium sui
actus. II, x. 4.— Vita animalium cognoscitur
ex motu. VIII, 1, 2. — Naturalium corporum
motus consideratur ut vita quaedam. ibid.
— Incorruptibilis vita vel misera vel beata.
VIII, 11, 16.

Qaedam viventia sunt penitus immobilia:

secundum locum. VIII, xiv, 9.

VirIGENA — Quid sint: utrum fiant in plantis.

II, xiv, 5.

VoruNTARIUM — Quomodo accipiatur maxima

distantia in motibus voluntariis, VI, xm, ^3.
— Quaenam differentia inter movens volunta-
rium et naturale. VII, m, 8.

VoruNTAs — Quid sit principium agendi in
agentibus per voluntatem. VIII, m, 18, —
Quare voluntas postponat facere quod vult.
ibid. 19. — Non utitur organo corporeo. VIII,
1v, 7. — Per accidens movetur ab exteriori
ed scilicet aere vel corpore caelesti.
ibid. :

Voluntas aeterna potest producere rem
non aeternam. VIIL mz, 18. -

Vurcus — Ex opinione vulgi assignat Aver-
roes duas causas, ex quibus positio antiquo-
rum philosophorum, qua ponebant ex nihilo
nihil fieri, ortum habuit. VIII, 1r, 3.

Vox — Vox ultima in melodiis. VII, vit, 7.
— Media vox inter gravem et acutam. V,
I, DT à

Χυτηῦβ — Dixit totum universum uno motu
moveri. IV, xiv, 2. . Phan;

ZENO — Arguit contra existentiam loci. IV,
π, 6. — Refutatur, IV, rv, 11. — Zeno vult pro-
bare nihil moveri de uno loco ad alium. VI,
1v, 3. — Refutatur. ibid. — Solvuntur eius ra-
tiones contra motum. VI, xr per tot. VIIL,
xvm, 3 sqq. Cf. VIII, v, το. — Solvitur eius
ratio, qua volebat probare quod quaelibet
pars milii sonet. VII, 1x, 5. is

j

p

^
*s

ἦν

s; e
Fere

» s : "

τ 2
am
΄
x
S
X
" ^

PEPPER
ον A —À À M

-— e e *-
πο Fb der e lc ee E man BUM NR. DAD
τεσσ τευμα,

Mer Mee MEAE SEQ
EE ee EPI MAP eee a IRE

εν : —À : tgrenm we ν e 3 e : " es Ra 4 | σὸν μ rmm SA ELIT SIT QST aue eal ^tm tas eme
MOTTSa Uti ὡς φυσϑαφν σὸν à | ν à z

, me A E ee PAL "imam:
x Ἢ - ^ τ ρον αν ii e 2 im.
S Lut an quiim wer) 1st ini a ara 1 -

um

P pasan Fi at σι dont

EIS

v
ΣΝ
ΩΝ

aedem etra δ aq T coq PAM CIR
SUE

Lr mgr ce vi Lu m mci tr cuin
vs m : 1 Vm Mate ee Sure. τ ara niai

ETATE δαὶ
τ T

Ate