Skip to main content

Full text of "Opera quae supersunt omnia"

See other formats 


h  ■  ■^v 


fJr-^ 


>> 


«^  '.  l 


t»  '-i!?^ 


—  V 


..VjT:^^ 


,'Ar-.'*-     *%. 


'  y-t  ^ 


•  i,., 


>*    »1! 


^■•^ 


.  <*• 


s^'^ 


**  > 


<^. 


Digitized  by  the  Internet  Archive 

in  2011  with  funding  from 

University  of  Toronto 


http://www.archive.org/details/operaquaesupersu04spin 


flt. 


fl.BUTTSTAEDT 

Photggraph 
SnHoi.4ffg.Ile  rzcj;;  v.S.Gdbttrl-Gotla, 


AD 


BENEDICTI  DE  SPINOZA 
OPERA 

QUAE    SUPERSUNT    OMNIA 
8UPPLEMENTUM. 


CONTINENS    TRACTATUM     HUCUSQUE    INEDITUM     DE     DEO 

ET    HOMINE,   TRACTATULUM  DE  IRIDE,  EPISTOLA.S 

NONNULLAS    INEDITAS,    ET  AD  EAS  VITAMQUE 

PHILOSOPHI  COLLECTANEA. 


CUM     PHILOSOPHI    CHIKOGRAPHO   EJUSQUE   IMAGINE  PHOTOGRA- 
PHICA  ,    EX   OIUGINALI   HOSPITIS   H.    VAN   DER   SPIJCK. 


AMSTELODAMI 
APUD      FREDERICUM      MULLER. 

186  2. 


TKE  INSTITUir  rf-  v-r'^ri,|,   sjiiQ;^^ 

10  EL  -  ,    .  £ 

TCr  0A;M0A, 


P  R  A  E  F  A  T 1  0. 


Novem  circiter  anni  sunt ,  ex  quo  Ed.  Boehmer  ,  vir 
doctissimus,  Halae  ad  Salam  lineamenta  edidit  Tractatus 
Spinozani  de  Deo  et  Homine ,  quae  autumno  praeceden- 
te,  nostras  perambulans  provincias,  Amstelodami  apud 
literatum  illum  bibliopolam ,  Fredericum  Mullerum ,  vitae 
philosophi  Colerianae  exemplari  adjuncta  sibi  acquisive- 
rat.  Non  diu  post  idem  ille  bibliopola,  in  auctione  publica, 
manuscriptum  quendam  librum  inveniebat,  versioni  Belgi- 
cae  Principiorum  philosophiae  Cartesianae  additum,  quem, 
accuratius  inspectum ,  Belgicam  versionem  continere  vide- 
bat  ejusdem  Spinozae  Tractatus,  seculo  anteriore  medio 
praeterlapso ,  manu  nitissidime  scriptam ,  cuique  philo- 
sophi  vita,  ab  eadem  manu  profecta  piisque  compilatoris 
observationibus  munita,  praemissa  erat.  Brevi  post  idem 
vir  literatus  in  Orphanotropheo  Teleiobaptistarum  Amstel- 
lodamensi  de  Oranje-appel  inscripto  (antea  eorum  qui 
Collegia7iten  audiunt ,  de  quorum  cum  Spinoza  familiaritate 
cf.  Collect.  §  4)  manum  injecit  in  nonnullas  philosophi  ami- 
corumque  epistolas  autographas  ibidem  servatas.  Duplicis 
hujus  inventi  ab  eo  certior  factus ,  chartasque  et  librum 
evolvens  quae  mihi,  ut  inspicerem,  miserat,  epistolas  illas 
partem  esse  earum  vidi,  quae  operum  Spinozae  posthu- 
morum  editoribus  ad  mauum  fuere ,  ab  iis  vero  nec  ora- 
nes  nec  plerumque  integrae  editae  sunt.  Quod  ad  Tractatus 
versionem  rem  se  habere  intellexi,  uti  Mullero  videbatur, 
eamque  eadem  nobis  de  Deo  homineque  integra  exhibere 
capita,  quorum  Boehmerus  lineamenta  in  lucem  produxe- 


II  PRAEFATIO. 

rat.  Jam  et  integrum  Spinozae  Tractatum  publici  juris 
facere  admodum  optabile  visum  est.  Quamvis  enim  (^uod 
in  Praefatione  operum  posthumorum  de  absconditis  phi- 
losophi  scriptis  existiraabatur,  „nil  in  iis  inventum  iri , 
quod  saepius  in  editis  ejus  scriptis  dictum  non  sit" ,  lec- 
toribus  forte  videbitur  etiam  de  nostro  valere  Tractatu, 
operae  pretium  tamen  habebunt  varios  modos  cognos- 
cere,  quibus  Spinoza  Ethicae  suae  principia,  etsi  —  in 
doctrina  praesertim  de  passionibus  —  minus  adhuc  ela- 
borata  professus  est.  In  eodem  autem  Tractatu  capitu- 
lum  quoque  illud  de  Diabolo  extat  cujus  a  Mylio  in 
Bibliotheca  Anonymorum  mentio  fit  ^  Quod  vero  ibidem 
additur  Spinozam  primum  Belgice  Ethicam  conscripsisse 
minus  recte  dicitur,  cum  disertis  verbis  in  annotatione 
ad  Tractatum  nostrum  legatur  illum  Latine  primum  con- 
scriptum,  deinde  vero  Belgice  redditum  esse,  cui  asser- 
tioni  nec  quam  plurimi  contradicunt  versionis  Belgicae 
Latinismi.  Tractatum  edituro  ,  cumque  apud  exteros  Bel- 
gica  fere  non  legantur,  curae  mihi  esse  debuit  Latine 
eum  vertere;  quod  eo  facilius  facere  potui,  quia  alterum 
deinde  mihi  Belgicae  versionis  exemplar,  a  viro  amplis- 
sirao  amicissimo  ,  elegantissirao  poeta  nostrate,  Adriano 
Bogaers  exhibitum  est,  quo  hic  illic,  ubi  Mullerianum 
minus  clare  se  haberet,  usus  sum,  cujusque  et  illa  be- 
nevolae  omnino  manus  annotatio  est ,  de  qua  dicebam 
quamque  ipsi  Tractatus  adscripsi  titulo. 


1  „Ethica,  quae  ab  ancto re  primum  Batavorutn  ser^none  conscripta , 
postea  ab  eodem  in  linguam  Latinarn  tradacta  et  methodo  matheraatica 
est  disposita ,  omisso  tamen  quod  in  exemplari  Hollandico  manuscripto 
adhuc  extare  dicitur  capite  de  Diabolo."  Bibl.  anon.  p.  94<1 ,  6. 


PRAEFATIO.  III 

Quod  ad  alterum  in  Supplemento  hocce  Spinozae  opus- 
culum ,  Tractatulum  de  Iride ,  attinet ,  mirabuntur  forte 
lectores  librum  de  quo  postreraus  operum  editor  affirmavit 
auctorem  eum  ,,sex  mensibus  ante  obitum  in  ignem  con- 
jecisse"  hic,  salamandrae  instar,  intactum  e  flammis  pro- 
cedere;  animadvertant  autem,  velim,  combustionem  illam, 
de  qua  hodie  nullus  dubitare  videtur ,  ipsos  philosophi 
amicos,  posthuma  ejus  opera  edentes,  multo  incertiorem 
habuisse.  Scripserunt  enim:  „tractatulus  de  Iride,  quem 
ante  aliquot  annos ,  ut  quibusdam  notum  ,  composuit,  nisi 
eum  igni  tradiderit ,  ut  probabile  est,  alicuhi  delitescit" 
Quod  vero  ipsi  probabilius  tantum  habuere,  ab  aliis  au- 
tem  —  uti  Colero  Kortholtoque  —  tanquam  res  facti  pro- 
positum  fuit,  locum  non  habuisse  patet,  tractatulumque 
econtra  alicubi  delituisse.  Nec  vero  ineditum.  Decimo  enim 
anno  ex  quo  ultima  obierat  auctor  fata,  Hagae-Comitum 
apud  Lev.  van  Dijck  sine  nomine  auctoris  Belgice  in  lucem 
prodiit,  illius  fortasse  cura  cui  Spinoza  antea  perlegendum 
dederat,  quique  mortuo  philosopho  retinuerat  opuscu- 
lum  ^.  Unicum  hucusque  cognitum  exemplar  Fred^.  iterum 
Mulleri  diligentiae  debemus,  cui  aliquot  jam  ante  annos 
acquisitum  fuit.  Quod  etsi  Belgice  procul  dubio  a  phi- 
losopho  conscriptum ,  extei'orum  praesertim  causa ,  cum 
versione  Latina  hic  edendum  putavi.  Hogo  autem  lectores 
benevolos,  ut  unum  alterumque  perlecturi  opusculum  cor- 
rigenda  inspiciant  sub  calcem  annexa.  Quod  ad  Collectanea 
quae  sequuntur,  ad  vitam  et  epistolas,  sciant,  quaeso, 
illam,    de    qua    §   1    1.    9    et   seq.  legitur,    inscriptionem 


1     Idem    puto    ille   I.    v.  M.   cui  Spinoza  in  epistola  sua  4-3^  quaes- 
tionem  solvit  arithmeticam. 


B 


^V  PKAEFATIO. 

etiamiium  extare,  etsi  culmen  domus  periit;  ibidem  porro 
1.  8  et  §  3.  1.  6.  ipsius  Spinozae  (in  Grammatica  Hebraea) 
exemplo  pro  Portwjali  et  PortwjensiH  legant  LuHitaru/rurn 
et  Lusitanae;  in  eadem  §  3,  in  anatliematis  versione  Latina 
(p.  291  1.  7.).  superfluum  deleant  ejun ,  et  corrigant  de- 
nique    §   4.   1.   13    vitium    typographicum    Colledanten  in 

Collegianten. 

De  variis  rebus  ex  ineditis  epistolis  vitaque  manuscnpta 
nobis  innotescentibus ,    pluribus  liic  agere  non  opus  erit, 
cum  iisdem  in  Collectaneis  speciatim  tractentur.    De  ipsa 
vero    Spinozae    philosophia  ejusque  (uti  videtur)  nondum 
satis  perspecta  indole  genuina  i ,  cum  principiis  praesertim 
philosophicis    hodiernis    collata,     fusius    omnino    egi    m 
libro    meo    Baruch    d'Espinoza;    zijn    leven  en  schriften, 
in    verhand   met    zijnen    en    onzen  tijd,    siraul  cura  Sup- 
plemento    hocce    in    lucem   prodeunte.     Quare  verbo  hic 
tantum    addendum    Spiuozam,    me   judice,    qui  jam  du- 
centos    fere    ante    annos    Deum   (qui  dicitur)  personalem 
causasque  (quae  dicuntur)  finales  abrogavit,  ab  iis  nimis 
parvi    aestimari,    qui    cum  Dogmaticis  ante-Kantianis  ip- 
sum  confundere  soleant.    Dogmatici  speciem  prae  se  ferre 
fortasse    videtur,    nec   vero  fuit.     Nomen  Dei  retmendo, 
dum    ipsius    Dei  personam  et  characterem  aboleret,    fal- 
sam    philosophiae  suae  ideam  superficialibus  suis  lectori- 
bus  dare  debuit.    Qui  vero  ad  rem  ipsam  penetrare,  nec 
cum    rebus    nomina    confundere  soliti,    veram  philosophi 
ejusque  doctrinae  indolem  cognoscere  studeant,    suo  jam 
tempore  eum  illuc  perveuisse  videbunt,  quo  nostra  demum 

1   Eo  imprimis ,  quod  viro  cujus  universura  motu  vitaque  infinitis  gaudet , 
mortuam  quasi  quietem  obtrudere  solent  ipsorura  tantura  opinioms  abortum. 


PEAEFATIO.  T 

aetate  philosoplii  post-Hegeliani  et  philosophiae  scientiae- 
que  naturalium  cultores  pervenerunt.  Quod  in  physicis 
Cartesii  vestigia  premerit  * ,  in  eo  sui  omnino  fuit  tem- 
poris;  in  metaphysicis  autem,  quae  dicuntur,  et  ethicis 
nostri  —  ne  dicam  futuri  —  seculi  ducem  se  praebet. 
Quod  enim  Leibnitzius  tanquam  malum  de  eo  professus 
est  omen:  „Spinoza  incipit ,  ubi  Cartesius  desinit,  in  Na- 
turalismo  ,"  hoc  summam  potius  ipsi  laudem  ducamus, 
quippe  qui  eo  ipso  Cartesiana  non  solum  et  Leibnitziana 
sed  et  Kantiana  Hegelianaque  principia  duo  fere  ante 
secula  jam  superaverit.  Hoc  vero  Leibnitzium  non  cepisse 
ne  miremur,  cui  „nimis  in  partem  necessitatis  Spinoza 
inclinare"  visus  est,  cuique  „metuendum"  videbatur,  „ne 
ita  Deum  aut  toUerent  aut  instar  potentiae  brutae  conside- 
rarent,  sublato  principio  convenientiae  seu  finalibus  causis." 
In  ipsis  enim  illis  causis  Deoque  tollendis  verum  nobis 
philosophus  pretium  suum  exhibet. 

Scripsi  Daventriae ,  ipsis  Spinozae 
natalibus  MDCCCLXI.  j.  tAN  vloten. 


1  Summo  tamea  illo  discriraine  quod  in  ipsam  extensionem  motum 
ilium  assumserit,  apud  Cartesium  nonnisi  a  Deo  e  machina  proce- 
deutem. 


TEACTATUS  BEEVIS 


DE 


DEO  ET  HOMINE  EJUSQUE  YALETUDINE. 


(Primum  Latine  conscriptus  a  B.  D.  S.  in  usura  discipulorum  qui  verae 
philosophiae  sc.  Ethicae  studio  se  tradere  cupiebant;  nunc  vero  Bel- 
gice  redditus  veritatem  virtutemque  amantium  in  usum;  ut  aliquando 
eorum  obteratur  os,  qui  tantopere  de  hisce  jactare  soleant  stercusque 
suum  et  immunditias  simplicibus  tanquam  preciosa  obtrudere ,  atque 
etiara  ut  calumniari  desinant  quod  nondum  capiunt:  Deura  sc.  semet 
ipsos  et  mutuam  suam  valetudiDem  curare,  et  ut  iis  qui  intelleetu 
deficiunt  benignitatis  et  tolerantiae  spiritu,  secundum  Christi  optirai 
nostri  magistri  exemplum,  medeantur.) 


KOETE  YEEHANBELING 


VAN 


GOD,  DEN  MENSCH,  en  DESZELES  WELSTAND. 


(Voor  deze  in  de  Latijnsche  taal  beschreven  door  B.  D.  S.,  ten  dienste 
van  sijne  leerlingen,  die  icich  wilden  begeven  tot  de  oefFeninge  der 
zedekonst,  de  wave  wijsbegeerte ;  en  nu  in  de  Nederduylsche  spraak 
cvergezet  ten  dienste  van  de  liefhebbers  van  waarheid  en  deugdj  op- 
dat ,  die  daarvan  zoo  breed  opgeven ,  eu  han  drek  en  vuyligheid  aan 
de  eenvoudige  v;)or  araber  de  grys  in  de  vuyst  duwen,  eenmaal  de 
mond  gestopt  raogte  werden ,  en  ophouden  te  lastereu  dat  zy  nog  niet 
verstaau :  God ,  hun  zelven ,  en  malkanders  welstand  helpen  in  ackt 
neemen ,  en  die  krank  in  't  verstaud  zijn,  door  den  geest  der  zacht- 
moedigheid  en  verdraagzaamheid  genexeu,  na  't  voorbeeld  van  den 
heer  Christus,  ouzeti  besten  leeiraeester.)  ' 

1 


I  1%  D  E  X. 


Vars  Prma.     De  Deo. 
Cap.   I.     Q,uod  Deus  sit. 
II.     Q,uid  sit  Deus. 

III.  Q,uod  Deus  sit  omnium  causa. 

IV.  De  opeiitius  Dei  necessariis. 
V.  De   Providentia  Dei. 

VI.  De  Praedestinatione. 

VIT.  De  proprietatibus  ad  Deum  non  pertinentibus. 

VIII.  De  natura  naturante. 

IX.  De  natura  naturata. 

X.  Quid  sit  bonuiii  et  inalam. 


Fars  Secunda.     Be  Homine  ejusque  valetudine. 

I.  l^e  opinione,  fide  et  cognitione. 
II.     Q,uid  sit  opinio ,  fides ,  et  cognitione  clara. 

III.  Passionis  origo  ;  passio  ex  opinione. 

IV.  Quid  oriatur  ex  fide,  efc  de  horainis  bono  et  malo. 

V.  De  amore. 

VI.  De  odio. 

VII.  De  laetitia  et  tristitia. 

VIII.  Existimatio  et  contemptus. 

IX.  Spes  et  metus. 

X.  De  conscientiae  morsu  et  poe.nitentia. 

XI.  De  irrisione  et  joco. 

XII.  De  honore,  pudicitia ,  et  impudentia. 

XIII.  De  favore,  gratitudine  et  ingratitudine. 

XIV.  De  commiseratione. 
XV.  De  vero  et  falso. 

XVI.  De  voluntate. 

XVII.  De  discrimine  inter  voluntatem  et  cupiditatem. 

XVIII.  De  precedentium  utilitate. 

XIX.  De  nostra  beatitudine. 

XX.  Precedentium  confirmatio. 

XXI.  De  ratione. 

XXII.  De  vera  cognitione,  regenerafcione  enz. 

XXIII.  De  anirai  iramortalitafce. 

XXIV.  De  Dei  erga  hominem  amore. 
XXV.  De  Diabolis. 

XXVI.  De  vera  libertate. 


REGIISTEB. 


Hoofdd.  I. 

II. 

III. 

IV. 

V. 

VI. 

VII. 

VIII. 

IX. 

X. 


Eerste  deel.     Jlandelende  van  God. 

Dat  God  is. 

Wat  God  is. 

Dat  God  is  een  oorzaak  van  alles. 

Van  Gods  noodzakelijke  werken. 

Van  Gods  voorzienigheid. 

Van  Gods  voorbeschikking. 

Van  de  eigenschappen  die  tot  God  niet  behooren. 

Van  de  naturende  natuur. 

Van  de  genatuurde  natuur. 

Wat  goet  en  kwaat  is. 


Ttoeede  deel.      Handelende  over  den  mensch  en  deszelfs  welstand. 

I.  Van  waan,  geloove  en  weten. 

II.  Wat  waan,  geloove  en  klare  kennis  zij. 

III.  Lijdings  oorsprong;  lijding  uit  waaa. 

IV.  Wat  uyt  geloof  voortkomt,  en  van  't  goet  en  kwaat  der  menschen. 
V.  Van  de  liefde. 

VT.  Van  den  haat. 

VII.  Van  blijdschap  en  droefheid. 

VIII.  Achting  en  versmaading. 

IX.  Hope  en  vreeze. 

X.  Van  knaging  en  berouw. 

XI.  Van  bespotting  en  boerterij. 

XII.  Van  de  eere,  beschaamtheid  en  onbeschaamtheid. 

XITI.  Van  de  gunste,  dankbaarheid  en  ondankbaarheid. 

XIV.  Van  het  beklagh. 

XV.  Van  't  waare  en  't  valsche. 

XVI.  Van  de  wille. 

XVII.  Van  het  onderscheid  tusschen  de  wil  en  begeerte. 

XVIIT.  Van  de  nutti»heden  van  't  voorgaande. 

XIX.  Van  onze  gelukzaligheid. 

XX.  Bevestiging  van  't  voorgaande. 

XXI.  Van  de  rede. 

XXII.  Van  de  ware  kennis,  wedergeboorte,  enz. 

XXTII.  Van  des  ziels  onsterfelijkheiJ. 

XXIV.  Van  Gods  liefde  tot  den  mensch. 

XXV.  Van  de  Duyvelen. 

XXVI.  Van  de  ware  vryheid. 

1* 


PARS   PRIMA. 


CAPUT  PRIMUM. 

QUOD   DEQS   SIT. 

Quod  ad  id ,  quod  Deus  sit,  hoc  dicimus  demonstrari 
posse : 

I.     A  priori: 

1.  Omne  quod  clare  et  distincte  intelligimus  ad  naturam  * 
alicujus  rei  pertinere,  hoc  etiam  vere  ea  de  re  affirmare 
possumus.  Quod  autem  essentia  ad  Dei  naturam  pertineat, 
clare  et  distincte  intelligere  possumus.     Ergo  — 

2.  Rerum  essentiae  sunt  ab  omni  aeternitate  et  manebunt 
imrautabiles  in  aeternum.   Dei  existentia  est  essentia.  Ergo: 


1)  I.  e.  naturam  definitam,  qaa  res  est  id  quod  est,  et  quod  nullo 
modo,  nisi  re  ipsa  destructa,  ab  ea  avelli  potest,  uti  quod  ad  naturam 
montis  pertineat  vallis ,  quae  nempe  vere  aeterna  et  immutabilis  est  et 
semper  esse  debet  in  montis  idea,  etsi  mous  ipsa  nunquam  fuerit 
vel  sit. 


EERSTE   DEEL. 


EERSTE  HOOFDDEEL. 

DAT   GOD   IS. 

Belangendc  dit,  dat  'er  een  God  is,  zulks  zeggen  wy  te 
konnen  beweezen  worden: 

I.     Van  voren,   aldus: 

1.  Alles  wat  wy  klaar  en  onderscheiden  verstaan  ,  aan 
de  natuur  ')  van  een  zaak  te  behooren,  dat  konnen  wy 
ook  met  waarheid  van  die  zaak  bevestigen. 

Maar   dat   de  weezendheid  aan  de  natuur  Gods  behoort, 
konnen  wy  klaar  en  onderscheidendlijk  verstaan. 
Derhalven  — 

2.  De  weezendheden  der  zaaken  zijn  van  alle  eeuwig- 
heid,  en  zulleu  in  alle  eeuwigheid  onveranderlijk  blijven. 

De  weezendlijkheid  Gods  is  weezendheid. 
Derhalven  — 

1)  Verstaat:  de  bepaalde  natuur,  door  welke  de  zake  is  dat  ze  is, 
en  dat  van  haar  in  generlei  wijze  kan  afgescheiden  worden,  zonder 
ook  met  een  die  oorzaak  te  vernietigen :  als  dat  tot  het  weezen  van 
een  Bergh  een  Dal  behoord;  hetwelk  warelyk  eeuwig  en  onverander- 
lijk  is,  en  altijd  moet  zijn  in  't  begrip  van  een  Bergh ,  schoon  hy 
nooit  was  of  is. 


II.     A  posteriori: 
Si  homo  Dei  ideam  habet,  Deus  ')  formaliter  esse  debet. 
Homo  autera  habet  Dei  ideam.     Erfjo  — 


Primum  hac  ratione  demonstramus :  Si  Dei  idea  existit , 
ejus  causa  formaliter  esse  debet,  et  in  se  contineat  oportet 
omne  quod  idca  illa  objective  habet.  Sed  Dei  idea  exis- 
tit.    Ergo  — 


Ad  Majorem  hujus  postremi  syllogismi  demonstrandam 
sequentes  ponimus  regulas : 

1.  Res  cognoscibiles  este  infinitas. 

2.  Intellectum  iinitum  infinitum  comprehendere  non  posse. 

3.  Intellectura  finitum  a  se  ipso,  nisi  ab  aliqua  re  ex- 
terna  determinetur,  nil  posse  intelligere;  quia,  uti  non 
habeat    potentiam   orania  simui  intelligendi,  sic  nec  poten- 


1)  Ex  descriptione,  quae  in  Cap.  2  seqaitur,  qaod  Deus  habeat 
attributa  infinita,  existentiam  ejus  ita  demonstrare  possumus: 

Omne  quod  clare  et  distincte  videmus  pertinere  ad  rem  aliquara,  vere 
de  illa  re  affirmare  possumus.  Sed  ad  naturara  entis,  quod  iiabet  infinita 
attributa,  pertinet  attributum  esse.     Ergo  — 


Ad  boc  si  quis  dicere  vellet,  hoc  de  idea  rei  non  vero  de  re  ipsa 
affirmare,  false  diceret,  nam  idea  non  existit  materialiter  attributi  quod 
ad  ens  illud  pertinet  ,  itaque  id  quod  affirmatur  nec  rei  nec  illius  est 
quod  de  re  affirmatur ;  ita  ut  inter  ideara  et  illius  ideatura  magna  sit 
diiferentia,  et  igitur  illud,  quod  affirmatur  de  re,  non  de  idea  affirmatur 
et  vice  versa. 


II.     Van  achteren  aldus: 

Indien  de  mensch  een  denkbeeld  van  God  heeft  zoo  moet 
God  1)  forraelijk  zijn. 

Maar  de  mensch  heeft  een  denkbeeld  van  God. 

Derhalven  — 

Het  eerste  bewijzen  wy  aldus: 

Als  'er  een  denkbeeld  van  God  is ,  zoo  moet  de  oorzaak 
deszelfs  forraelijk  ziju,  en  in  zich  vervatten  alles  wat  dat 
denkbeeld  voorwerpelijk  heeft. 

Maar  daar  is  een  denkbeeld  van  God. 

Derbalven  — 

Ora  het  eerste  deezes  Bewijsreedens  te  toonen,  zoo  stel- 
len  wy  de  volgende  grond-reegelen : 

1.  Dat  de  kennelijke  dingen  oneindelijk  zijn. 

2.  Dat  eeu  eindig  verstand  het  oneindige  niet  kan  be- 
grijpen. 

3.  Dat  een  eindig  verstand  door  zich  zelfs,  't  en  zij  het 
van  iet  van  buyten  bepaald  wordt,  niet  en  kan  verstaan: 
om  dat,  gelijk  het  geen  magt  heeft  alles  gelijkelijk  te  ver- 
staan ,    alzoo   weinig  heeft  het  ook  raagt  ora  te  konnen  dit 

1)  Uyt  de  beschrijving  hierna,  in  't  2ie  Hoofdd. ,  vau  dat  God  on- 
eindige  cigenschappen  heeft,  konnen  wy  zijn  weezendhjkheid  alduij 
bewijzen  : 

Al  wat  wy  klaar  en  onderscheiden  zien  tot  de  natuur  van  een  zaak 
te  behooren ,  dat  konnen  wy  ook  met  waarheid  van  die  zaak  bevestigen. 

Maar  aan  de  natuur  van  een  weezen  dat  oneindige  eigenschappen 
heeft,  behoort  een  eigenschap  welke  is  sijn. 

Derhalven  — 

Hierop  nu  te  zeggen:  Dat  is  wel  bevestigend  van  het  denkbeeld, 
maar  niet  van  de  zaak  zelfs,  is  vals;  want  het  denkbeeld  bestaat  niet 
stoffehjk  van  de  eigenschap  die  tot  dit  weezen  behoort-  alzoo  het 
geene  bevestigd  wordt  en  is  noch  van  de  zaak,  noch  van  dat  geue 
't  welk  van  de  zaak  bevestigd  wordt;  alzoo  ,  dat  tusschen  het  denkbeeld 
en  zijn  gedenkbeelde  een  groot  onderscheid  is:  en  daarom  dat  gene 
dat  men  bevestigt  van  de  zaak ,  dat  en  bevestigt  men  niet  van  het 
denkbeeld ;  en  dus  over  en  weder. 


tiam    habet    lioc    potius    quam    illud    intelligere   incipiendi. 
Cura  igitur  ncc  unum  nec  aiterum  possit,  nil  potebt. 

Major  sic  demonstratur :  Si  hominis  fictio  sola  causa  esset 
ejus  ideae ,  non  posset  aliquid  intelligere.  Sed  aliquid  in- 
telligere  potest.     Ergo  — 


Deinde  cum  per  primam  regulam  res  cognoscibiies  infi- 
nitae  sint,  et  per  secundam  intellectus  finitus  non  omnia 
possit  comprehendere,  perque  tertiam  non  habeat  potentiam 
lioc  potius  quam  illud  intelligendi,  impossibile  esset ,  ut, 
nisi  a  rebus  externis  determinatus  ,  aliquid  intelligere 
posset. 

Porro,  dicere  illam  ideam  fictionem  esse  falsum  est,  nam 
impossibile  est  illam  ideam  habere  nisi  existat ,  quod  hic 
demonstratur;  ad  quod  hoc  addimus:  Verum  est ,  quod  de 
idea ,  quae  nobis  primum  de  aliqua  re  advenit,  et  ita  in 
abstracto  a  nobis  generaliter  spectatur ,  deinde  in  intel- 
lectu  nostro  plures  particularitates  fingemus ,  quibus  tum 
etiam  plura  alia  et  ab  aliis  rebus  abstracta  attributa  affin- 
gere  possumus;  sed  hoc  fieri  nequit,  nisi  primum  res  ipsa , 
a  qua  abstracta  suut,  cognita  fuerit.  Sed  posito  hanc  ideam 
fictionem    esse ,    et    omnes    aliae    ideae,    quas    habemus  '), 


1)  Aliae  ideae  esse  possunt ,  non  vero  necesse  est  ut  sint,  quarura 
vero,  sint  vel  non  sint,  essentia  semper  necessaria  est,  uti  ideae 
trianguli  et  amoris  iu  animo  sine  corjiore,  etc.  ita  ut,  etsi  primam 
putarem  me  iUas  finxisse,    taraeu  deinde  cogerer  dicere  illas  non  minus 


eer  als  dat,  of  dat  eer  als  dit  te  begiunen,  of  aanvangen 
te  verstaan.  Het  eerste  dan,  noch  het  tweede  niet  kon- 
nende,  zoo  en  kan  het  niets. 

Het  eerste  of  tneerdere  wordt  aldus  beweezen : 

Indien  de  vercieringe  van  den  Mensch  alleen  oorzaak 
van  zijn  denkbeeld  was,  zoo  zoude  het  onmogelijk  zijn 
dat  hy  iet  zou  konnen  begrijpen, 

Maar  hy  kan  iets  begrijpen. 

Derhalven  — 

Wijders ,  wijl  volgens  de  eerste  grondregel ,  de  kennelijke 
dingen  oneindelijk  zijn,  en  volgens  de  tweede  grond-regel 
het  eindige  verstand  niet  alles  kan  begrijpen  ,  en  het  zelve 
volgens  de  derde  grondregel  geen  magt  heeft  om  dit  eer- 
der  als  dat,  en  dat  eerder  als  dit  te  verstaan,  zoo  zou, 
indien  het  door  geen  uyterlijke  dingen  daar  toe  wierd  be- 
paald,  't  onmogelijk  zijn  dat  het  iet  zoude  konnen  verstaan. 

Vorders  te  seggen ,  dat  dit  denkbeeld  eene  verciering 
is,  dat  is  ook  vals;  want  het  is  onmooglijk  die  te  hebben, 
zoo  ze  'er  niet  en  is;  en  dit  wordt  hier  nu  getoond,  daar 
wy  dit  noch  by  doen  :  Het  is  wel  waar ,  dat  wy  van  een 
denkbeeld  dat  ons  eenmaal  eerst  van  een  zaak  is  aange- 
komen,  en  zoo  in  't  afgetrokken  aangemerkt  van  ons  alge- 
meen  zijnde,  daar  na  van  het  zelve,  in  ons  verstand  veele 
bizonderheden  worden  vercierd ,  die  wy  dan  ook  veele  an- 
dere  en  van  andere  zaaken  afgetrokken  eigenschappen  kon- 
nen  toedigten.  Maar  dit  is  onmogelijk  te  doen,  zonder 
al-vorens  de  zaake  zelfs,  van  welke  zy  afgetrokken  zijn, 
gekend  te  hebben.  Doch  eens  gesteld  zijnde,  dat  dit  denk- 
beeld  een  verciersel  is;  zoo  moeten  dan  alle ')  andere  denk- 


1)  Andere  Benkheelden  voel  mogelijk  ,  maar  niet  noodzaakelijk  dat  zy 
zija:  van  welke  nochtans  of  ze  zijn  of  niet  zijn  haar  weezen  altijd 
noodzaakelijk  is;  als  vau  het  denkbeeld  van  een  Drie-hoek,  en  die 
van  de  liefden  in  de  ziel  zonder  't  Lichaam ,  enz. ;  alzoo  dat  schoon 
ik  dagt,    dat  ik  die  vercierd  hadde,    daarna  nocbtanB  gedwongen  worde 


10 

fictiones    esse    debent.     Quod    cura    ita    sit,    unde    in    no- 
bis     tantum    inter    eas    discrimen    oritur?      Nam    rjuasdam 


esse  qiiam  et  futuras ,  etiam  si  dpc  ego  nec  alius  quis  de  iis  crigitas-' 
set.  llinc  a  rae  iion  ficlae  buufc  et  etiam  exlra  me  subjectum  habere 
debent  ,  sine  quo  esse  nequeunt.  Praeter  has  adhuc  tertia  est  idea  et 
haec  nnica,  quae  secum  alfert  necessarium  esse,  nec  quod  tantum ,  uti 
praecedentes ,  esse  possit;  nam  es&entia  illarum  quidem  necessaria  erat , 
non  vero  existentia,  hujus  vero  et  essentia  et  existentia  utraque  necessaria 
est.  Video  ita  a  me  non  penderealicujus  rei  veritatem,  existentiam  veles- 
sentiam;  nam  uti  iu  secundo  idearum  genere  demonstratura  est,  sine  me 
illud  sunt  quod  sunfc  ,  vel  per  solam  essentiara ,  vel  per  existentiam  et  essen- 
tiam  utramque.  Et  idem  ,  imo  magis  etiam  ,  video  verum  esse  in  tertia  illa 
unica  idea.  Nec  tantura  hoc,  quod  uon  a  rae  pendeat,  sed  e  contrario  sola 
debefc  esse  subjectum  ejus  quod  de  eaaffirmo;  itaut,  nisi  esset ,  omnino 
ail  de  ea  affirmare  possem,  sicuti  tamen  fifc  de  aliis  rebus,  etsi  non 
realiter  existant ;  imo ,  nfc  etiara  omnium  aliarnm  rerum  subjectum  esse 
debeat.  Praeterquam  igitur  quod  ex  hucusque  dictis  pateafc  iueam  attri- 
butorum  mlinitorum  in  ente  perfecto  non  esse  nctionem ,  sequenUa  adhuc 
addimus.  Postquam  de  natura  cogitavimus ,  in  ea  hucusque  invenire  po- 
tuimus  nonnisi  duo  attributa,  quae  ad  perfectissiraum  illud  ens  perti- 
neant,  quaeque  nobis  non  ab  omni  {.larte  satisfaciant ,  acsi  omnia  essent 
e  quibus  consisteret  ens  perfectissinium;  nara  e  contrario  iu  nobis  inve- 
niraus  tale  quid ,  quod  nobis  aperte  loquatur  non  de  pluribus  tantum  sed 
et  iniinitis  perfectis  attributis,  quae  enti  il!i  perfecto  propria  sint  ante 
qaam  perfectura  dici  possit.  Unde  vero  illa  idea  perfectionis  ?  Tale  igitur 
quid  ex  duobus  illis  oriri  non  potest,  nara  duo  tantum  duo  nec  infinita 
dabunt;    ergo  unde?    a  rae  saltem  non,  nisi  et  ipse  dare  possem ,  quod 


11 

beelden  die  wy  bebben  niet  min  verciersels  zijn.  Dit  zo© 
zijnde ,  van  waar  dan  komt  ous  in  dezelve  zoo  groot  een 
ondersclieid  ?     Want  wy  zien  eenigen  die  het  onmogelijk  is 

te  zeggen,  dat  zy  niet  te  mia  het  zelve  zijn,  en  zouden  zijn,  schoon 
ik  of  geen  mensch  om  haar  gedacht  hadde.  En  hierom  daii  en  zijn 
7,y  van  my  niet  vercierd ,  en  moeten  ook  buyten  ray  een  ouderwerp 
hebben ,  het  welk  ik  niet  en  ben  ,  zonder  welk  onderwerp  zy  niet  eu 
konneu  zijn.  Boven  deeze  is  'er  noch  een  derde  Denkbeeld ,  en  deeze 
is  maar  een  eenige  en  brengt  met  zich  een  noodzaakelijk  zijn,  en  niet 
als  de  voorgaande  alleeu  dat  ze  kan  zijn ;  want  dit  haar  weezen  was 
wel  noodzaakelijk  ,  raaar  niet  haar  wezeudheid ;  maar  vau  deze  is  de 
Wezeudheid  en  het  weezen  beide  uoodzaakelijk  ,  eu  is  zonder  dezelve 
niet.  AIzoo  zie  ik  dan  nu,  dat  by  my  geen  Waarheid  Weezen  of 
weezendheid  van  eenige  zaak  af  hangt ;  want  als  ia  de  tweede  zoorte 
van  denkbeelden  getoond  is,  zonder  my  zijn  zy  't  geene  dat  zy  zijn, 
of  na  't  weezen  alleen ,  of  na  't  weezen  en  de  weezendheid  beide.  En 
zoo  ook  dan ,  ja  veel  raeer ,  bevinde  ik  dit  waarheid  te  ziju  in  dat 
derde  eenige  deukbeeld.  En  dit  niet  alleen  ,  dat  het  van  my  niet  af 
en  hangt ,  maar  iuteegendeel  dat  hy  alleen  moet  zijn  't  onderwerp  van  't 
geen  ik  van  hem  bevestig:  alzoo  dat  indien  hy  niet  was,  ikgeheelenai 
aiets  van  hem  zou  konnen  bevestigen  gelijk  noclitaus  van  de  andere 
dingen ,  schoon  zy  niet  weezendlijk  zijn,  gedaan  wcrdt;  ja  ook,  dat  hy 
raoet  ziju  het  onderwerp  van  alle  audere  dingen.  Behalveu  dan  dat 
uyt  het  tot  noch  toe  gezegde  klaar  blijkt ,  dat  het  denkbeeld  vao 
oneindige  eigenschappen  aan  het  volmaakte  weezen  geen  vercierzel  is, 
zoo  zulleu  wy  dit  volgende  daar  noch  by  doen.  Na  voorgaaude  over- 
weeging  van  de  nataur ,  zoo  en  hebben  wy  tot  noch  toe  in  de  zelve 
uiet  meer  konnen  vinden  als  alleen  twee  eigenschappen ,  die  aan  dit 
aller  volmaakste  weezeu  toebehooren.  Eu  deeze  geeveu  ons  geen  ver- 
genoeginge  ,  waar  door  wy  ons  zelf  konnen  voldoeu;  want,  dat  deeze 
het  al  zoude  zijn ,  van  de  welke  het  aller  volraaaktste  weezen  zoude 
bestaan,  in  teegendeel  bevinden  wy  in  ons  zulks  iets,  het  welk  ons 
opendlijk  anzeit  van  niet  alleen  noch  meer ,  maar  ook  van  noch  on- 
eindige  volmaakte  eigenschappen,  die  difc  volmaakte  weezeu  eigeu  zijn, 
eer  't  volmaakt  gezegd  kan  worden.  En  van  waar  is  dit  denkbeeld 
van  volmaaktheid  ?  Dit  zulks  iets  dan  en  kan  niet  voortkomen  van 
deeze  twee;  want  twee  en  geeft  maar  twee,  en  geen  oneindige:  erg» 
dan    van  waar?    van  my  altijd  niet,    of  ik  moest  ook  zelf,    dat  ik  niet 


12 

videmus  quae  existere  ncqueant ,  ex.  gr.  omnia  inoii.sfru 
quae  ex  duabus  naturis  componerentur ,  uti  animai  quod 
et  volucrum  et  equus  esset  et  sim.,  quae  in  natura,  quam 
omnino  alio  modo  compositam  videmus,  existere  ncqucunt. 
Ex  quibus  omnibus  tum  altemm  demonstratur ,  nempe  causam 
liominis  ideae  non  esse  lictionem,  sed  aliam  quandam  cau- 
sam  externam ,  quae  eum  cogit  unum  potius  quam  alte- 
rum  intelligere;  quod  niliil  aliud  est  quam  res  illas  forma* 
lifcer  esse  et  ei  quam  alias  propiores ,  quarum  essentia  ob- 
jectiva  in  ejus  inteliectu  est.  Si  igitur  homo  Dei  ideam 
liabet,  patet  Deum  formaliter  esse  debere,  non  vero  eminen- 
ter ,  cum  extra  vel  supra  eum  nil  sit  praestautius  vel  essen- 
tialius. 


Quod  quidem  homo  Dei  ideam  habeat,  patet,  quia  attri- 
buta  ejus  intelligit ' ,  quae  attributa  ab  illo  produci  neque- 
untj  quia  imperfectus  est.  Q,uod  autem  illa  attributa  in- 
telligat,  inde  patet,  quod  scii.  sciat  infinitum  non  ex 
diversis  partibus  finitis  componi  posse,  quod  non  duo  infinita 
existere  possint,  sed  unum  tantum  unicum ,  quod  sit  pcrfec- 
tum  et  immutabile,  cum  bene  sciat  nullam  rem  ex  se  ipsa 
suam    destructionem   quaerere ,    nec    etiam    in   aliquid  me- 


Udu  habeo.  Unde  igitur ,  nisi  ab  infinitis  attributis  ipsis ,  quae  nobis 
dicunt  se  existere,  non  vero  quid  sint  dicentia,  nara  de  duobus  tantum 
scimus  quid  sint. 

1)  Attributa :  melius  esset  illud  quod  Deo  proprium  est,  nam  res 
illae  non  sunt  Dei  attributa.  Etsi  enim  Deus  sine  illis  non  Deus  sit , 
non  tamen  per  illas  Deus  est,  cum  nihil  substantiale  significent,  sed  sint 
tantum  quasi  attributa  quae  substantia  aliqua  indigeant  ut  explicentur. 


13 

dat  ze  zijn :  by  voorbeeld,  alle  Monster-dieren  ^  die  men 
van  twee  naturen  zoude  t'  zamen  zetten;  als  een  Dier  dat 
een  Vogel  en  een  Paard  zoude  zijn  ,  en  diergelijken  ,  die  on- 
mogelijk  in  de  natuur,  die  wy  bevinden  anders  te  zijn  ge- 
steld,  plaats  konnen  Iiebben. 

Uyt  alle  het  welke  dan  het  tweede  beweezen  wordt ,  na- 
mendlijk,  dat  de  oorzaak  van  des  menschen  denkbeeld  niet 
is  zijn  vercieringe,  maar  eenige  andere  uytwendige  oorzaak, 
die  hera  dringt  het  eene  eerder  als  het  andere  te  verstaan : 
zijnde  niet  anders  als  dat  die  dingen  formelijk  zijn,  en  hem 
nader  als  anderen,  welkers  voorwerpelijke  weezendheid  iu 
zijn  verstand  is-  Zoo  nu  de  Mensch  'n  denkbeeld  van 
God  heeft,  zoo  is  het  klaar  dat  God  formelijk  moet  ziju ; 
doch  niet  uytstekendlijk,  aangezien  buyten  of  boven  hem 
niets  voortreffelijker  of  weezendlijker  is. 

Dat  nu  den  mensch  'n  denkbeeld  van  God  heeft,  zulks 
is  klaar,  dewijl  hy  zijne  eigensciiappeo  ')  verstaat :  welke 
eigenschappen  van  hem  niet  konnen  voortgebragt  worden, 
omdat  hy  onvolmaakt  is.  Maar  dat  hy  nu  deeze  eigen- 
schappeu  verstaat  is  hier  uyt  blijkelijk,  dat  hy  namendlijk 
weet ,  dat  het  oneindige  van  geeu  verscheiden  bep.  deelen 
kau  te  zamen  gezet  worden;  dat  *er  geen  twee  oneindelijke 
konnen  zijn  ,  maar  een  eenige  ,  dat  het  volmaakt  en  onveran- 
derlijke  is:  als  wel  weetende ,  dat  geen  zaak  door  zich  zelfs 
haar  eigen  vernietiginge  zoekt ,  en  meede  dat  het  tot  of  in 


had  ,  konnen  geeven.  Van  waar  dau  anders  als  van  de  oneindige  eigeu- 
schappen  zelve,  die  ons  zeggen  dat  z'er  zijii,  zonder  evenvvel  ons 
noch  te  zeggen  wat  zy  zijn ;  want  van  twee  eu  vveeten  v/y  maar  vvat 
zy  zijn. 

1)  Zijne  eigenschappe7i ;  beeter  is  't:  dewijle  hy  't  geene  aan  God 
eigen  is,  verstaat;  want  die  dingen  zijn  geen  eigenschappen  Gods.  God 
is  wel  zonder  deeze  geen  God,  maar  niet  door  deeze,  dewijl  ze  niets 
zelfstandigs  te  kennea  geven,  maar  zijn  alleen  als  toeeigeningen,  die 
'n  zelfstandigheid  vereischen ,  om  verkiaard  te  worden. 


14 

lius  mutari  posse  '),  cuni  sit  pcrfectum,  quod  tum  non 
esset;  vol  ctiam  quod  non  possit  subjectura  csse  afj  aliqua 
rc  externa .  cum  omnipotcns  sit. 

Ex  omnibus  illis  clare  sequitur,  quod  tnm  a  priori , 
quam  a  posteriori  demonstrari  possit  Deum  esse.  Imo  me- 
lius  etiam  a  priori  quam  a  posteriori ;  res  enim,  quae  ita 
demonstrantur ,  per  cxternas  suas  causas  demonstrari  de- 
bent,  quod  in  iis  imperfectio  aperta  est,  quippe  quae  se 
ipsae  non  palefacere  possint  solumque  ex  causis  extraneis 
patefiant.  Sed  Deus,  causa  prima  omnium  rerum  et  etiam 
causa  sui,  se  per  se  ipse  patefacit.  Quare  non  multum  re- 
fert  Thomae  ab  Aquino  dictum ,  Deum  non  a  priori  de- 
moDstrari  posse,  quippe  qui  non  habeat  causam. 

1)  Causa  illius  mutationis  esse  deberet  vel  extra  eam  vel  in  ea.  Non 
vero  extra  eam  est,  nam  nulla  substantia,  quae,  uti  illa,  a  se  ipsa 
est,  ab  aliqua  re  extra  eam  pendet,  nec  igitur  mutationi  ab  ea  subjecta 
est.  Tsiec  etiam  in  ea  est ,  nam  nulla  res,  eoque  minushaec,  suam  vnlt 
destructionera  j  omnis  destructio  extrinsecus  fit.  Porro  quod  con  esse 
possit  substantia  finita  inde  patet,  quod  tum  necessario  aliquid  haberet, 
quod  a  uihilo  haberet;  quod  fieri  nequit ;  unde  enim  illud  haberet  in 
quo  a  Deo  differt?  Saltem  non  a  JDeo ;  nam  hic  nil  imperfecti  vel 
fiuiti  habet:  ergo  unde  nisi  a  nihilo? 


15 

iets  beeters  niet  en  kan  veranderen  ') ,  aangezien  liet  vol- 
maakt  is,  hetwelk  liet  aisdan  niet  en  zoude  zijn;  of  ook 
dat  het  zuiks  niet  kan  onderworpen  zijn  door  iet  dat  van 
buyten  komt,  nadien  dat  't  almachtig  is,  enz. 

Uyt  dit  ailes  dan  volgt  klaarlijk,  dat  men  zoo  van 
vooren  als  van  achteren  bewijzen  kan  dat  God  is.  Ja, 
noch  beeter  van  vooren  als  van  achteren;  want  de  dingen 
die  men  als  zodanig  bewijst  moet  men  door  haar  uyter- 
lijke  oorzaken  betoonen  :  het  welke  in  haar  een  openbare 
onvolmaaktheid  is,  als  dewelke  hun  zeiven  door  hun  zel- 
ven  niet  en  konnen  te  kennen  geeven.  maar  alleen  door 
uyterlijke  oorzaken.  Doch  God ,  de  eerste  oorzaak  aller 
dingen,  en  ook  de  oorzaak  zijns  zeifs.  die  geeft  hem  zel- 
ven  te  kennen  door  zich  zelven.  Weshalven  niet  veel  van 
belang  is  het  zeggen  van  Thomas  de  Aquinas,  namendlijk 
dat  God  a  pHori  niet  zou  konnen  bewezen  worden,  en 
dit  juyst  om  dat  Hy  geene  oorzaak  heeft. 

1)  De  oorzaak  vaB  deeze  verandering  zoude  moeten  zijn  van  buyten , 
of  in  haar.  Niet  van  buyten  ;  want  geen  zelfstandigheid  ,  die  als  deeze 
door  zich  zelf  is,  hangt  van  iet  buyten  hem  af,  en  is  derhalven  geen 
verandering  daar  van  onderworpen.  Ook  niet  in  haar;  want  geen 
zaak ,  veel  minder  deeze,  wil  zijn  zelfs  verderf:  alle  verderf  is  van 
buyten  aankoraende.  Wyders  dat  'er  geen  bepaalde  zelfstandigheid  kan 
zijn  is  hier  uyt  klaar,  om  dat  ze  als  dan  noodzakelijk  iet  zou  moeten 
hebben  dat  ze  van  het  niet  had:  't  welk  onmogelijk  is;  want  van 
waar  heeft  ze  dat  daar  in  ze  van  God  verschilt?  altoos  niet  van  God; 
want  die  heeft  niets  onvolmaakt  of  bepaald,  enz.  ergo  dan  van  waar, 
als  van  't  Niet  P 


10 
CAPUT  SECUNDUM. 

QUID    SIT   DEUS. 

Postquam  jam  demonstravimus  Deum  esse .,  nunc  osten- 
dere  oportet  quid  sit  Deus.  Esse  autem  eum  dicimusens, 
de  quo  omnia  sive  injBnita  attributa  dicuntur  '),  quorum 
attributorum  unumquodque  in  suo  geiiere  infinite  perfectum 
est. 

Ut  igitur  sententiam  nostram  hac  de  re  distincte  expri- 
mamus,  quatuor  sequentia  praemittiraus: 

1.  Non  esse  substantiam  tinitam,  sed  omnem  substantiam 
in  suo  genere  infinite  perfectam  esse  debere,  scil.  quod  in  Dei 
intellectu  infinito  nuUa  substantia  perfectior  esse  possit ,  quam 
quae  jam  in  natura  existit. 

2.  Non  esse  duas  substantias  sibi  pares. 

3.  Unam  substantiam  alteram  non  posse  producere. 

4.  In  Dei  infinito  intellectu  non  esse  substantiam  ,  quam 
quae  sit  formaliter  in  natura.  ") 

1)  Causa  est,  quod  cum  Nihil  nulla  attributa  habere  possit ,  Omne 
omnia  attributa  habere  debet;  et  uti  Nihil  nulla  attributa  habet,  quia 
nihi!  est,  sic  aliquid  quaedam  habet  attributa  quia  aliquid  est,  et  igitur 
quantum  plus  sit,  tanto  plura  attributa  habere  debet.  Hinc  Deus ,  qui 
est  perfectissimus ,  infinitus  sive  omnia.  infinita,  perfecta  et  omnia 
attributa  habere  debet. 

2)  Cum  igitur  uulla  sit  substantia  finita,  omnis  substantia  infinite 
ad  ens  divinum  pertinere  debet.  Q-uod  sic  demonstratur :  1.  enirn  vel  se 
ipsa  determinare  debet ;  2.  vel  ab  aiio  determinari  debuit.  Non  autem  se  ipsa 
deterrainare  potest,  quia,  cura  primum  infinita  fiierit,  omnera  suam  naturam 


17 
TWEEDE  HOOED-DEEL. 

WAT   GOD   IS. 

Na  dat  wy  nu  als  boven  beweezen  hebben  dat  God  is , 
zoo  zal  het  nu  tijd  zijn  om  te  toonen  wat  hy  is.  Namend- 
lijk  hy  is  ,  zeggen  wy ,  een  Weezen  van  de  welke  alles  ofte 
oneindelijke  eigenschappen  gezegd  worden  ') ,  van  welke 
eigenschappen  een  ieder  deszelfs  in  zijn  geslagt  oneindelijk 
volmaakt  is. 

Om  dan  nu  onze  meeninge  in  deezen  klaar  uyt  te  druk- 
ken ,  zullen  wy  deeze  vier  navolgende  dingen  voor  af  zeggen  : 

1  Dat  er  geen  bepaalde  zelfstandigheid  is  ,  maar  dat 
alle  zelfstandigheid  in  zijn  gesJagt  oneindelijk  volmaakt 
moet  zijn;  te  weeten ,  dat  in  het  oneindige  verstand  Gods 
geen  zelfstandigheid  volmaakter  kan  zijn  als  die  alreeds  in 
de  natuur  is. 

2.  Dat  'er  geen  twee  gelijke  zelfstandigheden  zijn. 

3.  Dat  de  eene  zeifstandigheid  de  ander  niet  kan  voort- 
brengen. 

4.  Dat  'er  in  het  oneindelijke  verstand  Gods  geen  zelf- 
standigheid  is",  als  die  formelijk  in  de  natuur  is.  "^) 

1)  De  reeden  is  ora  dat  het  Niet  gcen  eigenschappen  konnende  heb- 
ben,  het  Al  dan  alle  eigenschappen  moet  hebben:  en  zoo  dan  't  Niet 
geen  eigenschappen  hebbende,  om  dat  het  niets  is,  zoo  heeft  het  let 
eigen^chappen  om  dat  het  iets  is;  en  derhalven  hoe  hy  meer  iet  is , 
hoe  hy  meer  eigenscliappen  hebben  moet.  Dienvolgende  dan ,  God  de 
volmaaktsfe,  de  oneindige,  of  alle  iet  zijnde,  zoo  raoet  hy  oneindige 
volraaakte  en  a!Ie  eigenschappen  hebben. 

2)  Konnende  dan  bewijzen,  dat  'er  geon  bepaalde  zelfstandigheid  kan 
zijn,  zoo  raoet  dan  aile  zelfstandigheid  onbepaald  aan  't  Godlijk  weezen 
behooren.  Dit  doen  wy  aldus:  of  1.  ze  moet  haar  zelf  bcpaalen;  of 
3.  haar  moet  een  ander  bepaald  hebben.  Zy  kan  haar  zelf  niet  be- 
paalen;    want    onbepaaid    geweest    zijnde,    zou    zy    hnar    geheel  weezen 


Q,uod  ad  i.  non  cxistere  substantiam  fin.  etc.  ,  si  quis 
contrarium  sustineret  cum  rogamus ,  nimirum:  num  ista 
substantia  igitur  a  so  detorminata  sit,  nempe  quod  se  ita 
determinatam  nec  inlinitam  reddere  voluerit?  An  num  talis 
sit  per  causam  suam  ,  quae  causa  niliii  amplius  ci  dare  vei 
potuerit  vel  voluerit?  —  Primum  vcrum  non  cst,  quia  fieri 
non  potuit,  quod  substantia  se  ipsa  detcrminare  voluerit ,  ct 
quidem  talis  substantia,  quae  de  se  ipsa  exsisteret.  Dico 
igitur  illam  per  causam  suam  determinatam  esse,  quae  causa 
necessario  est  Deus.  Porro,  si  per  causam  suam  determinatu 
est,  hoc  sit  oportet,  vel  quia  causa  iiia  niiiil  amplius  dan; 
potuit   vel  voluit  \     Q,uod  nihil  amplius  dare  potuerit  ejus 


mutare  debuisset.  JNec  vero  ab  alio  determinata  fuit ,  nam  iJlud  vel  deter- 
minatura  vel  infiQitura  esse  debet;  non  autem  primum,  igitur  allerum  ;  erji-. 
est  Deus.  Hic  igiiur  debuisset  determinare  ,  quia  vel  potentia  vel  volunti-> 
ei  defuisset;  primum  autem  est  contra  eius  omnipotentiam  ,  alterura  contra 
ejus  benignitatem.  NuUa  igitur  substantia  nisi  infiaita.  Unde  sequiturnou 
duas  existere  posse  substantias  aequales  et  infiaitas;  his  enim  positis , 
necessario  adesset  determinatio.  Et  ex  his  rursus  sequitur  uoam  substantiain 
alteram  non  posse  pruducere,  eo  modo:  Causa  quae  substantiara  illaia 
produceret ,  debet  habere  eadem  attributa  quae  producta  illa ,  vel  plura 
vel  pauciora;  uon  vero  priraum,  tunc  enim  duae  existerent  sibi  pares;  nec 
alterura,  uam  tunc  uua  tinita  esset;  nec  etiam  tertium,  nam  ex  nihilo 
nihil  tit.  Porro  si  ex  infinita  nasceretur  finita ,  causa  etiam  tiuita  tieret. 
Igitur  una  substantia  aiterara  producere  nequit;  et  liinc  iterum  sequi- 
tur  omuem  substantiam  formaliter  esse  debere ,  nisi  enim  esset,  nasci 
nequeret. 


1)  Dicere,  quod  natura  rei  iliud  juberet,  uec  igitur  alio  modo  existere 
posset,    nihil    efficit;    nara    natura    rei    nihil   jubere  potest  nisi  existat. 


19 

Wat  dan  aangaat  het  Iste,  namendlijk  dat  'er  geen  be- 
paalde  zelfstandigheid  is ,  enz:  zoo  iemand  het  teegendeel 
deszelfs  zou  wilien  staande  houden,  die  vragen  wy  aldus, 
te  weeten :  of  deeze  zelfstandigheid  dan  bepaald  is  door 
zich  zelfs,  namendlijk  dat  ze  zich  zelfs  zoodauig  bepaald 
en  niet  onbepaalder  heeft  willen  maken?  dan  of  zy  zooda- 
nig  is  door  haar  oorzaak ,  welke  oorzaak  haar  niet  meer 
heeft  kunnen  of  willen  geven?  Niet  het  eerste  is  waar,  om 
dat  het  niet  mogelijk  is,  dat  een  zelfstandigheid  zich  zelfs 
zou  hebben  willen  bepaalen ,  en  dat  zoo  een  zelfstandigheid 
die  door  zich  zelf  geweest  is.  Derhalven  dan,  zeg  ik,  is  ze 
door  haar  oorzaak  bepaald ;  welke  noodzakelijk  God  is.  Ver- 
ders,  indien  ze  nu  door  haar  oorzaak  bepaald  is,  zoo  moet 
dat  zijn,  of  omdat  die  oorzaak  niet  meer  heeft  konnen  gee- 
ven;    of  omdat    die    niet  meer  heeft  willen  geven  *).     Dat 

moeten  veranderd  hebben.  Van  een  ander  is  ze  ook  niet  bepaald^  want 
die  nioet  zijn  bepaald,  of  onbepaald;  niet  het  eerste,  derhalven  dan  het 
laatste;  en  dieshalven  is  't  God.  Deeze  dan  zou  moeten  bepaald  heb- 
ben ,  of  om  dat  't  hera  aan  de  magt  of  aan  de  wil  ontbrak :  maar  het 
eerste  is  teegen  de  almagtigheid ,  het  tweede  teegen  degoedheid;  en  der- 
halven  geen  zelfstandigheid  als  onbepaald.  Waar  uyt  volgt,  dafergeen 
twee  gelijke  onbepdalde  zelfstandigheeden  kounen  zijn,  want  deeze  stel- 
lende  is  'er  noodzakelijk  bepaling.  En  uyt  deeze  volgt  wederom,  dat  d' 
eene  zelfstandigheid  de  ander  niet  kan  voortbrengen,  aldus:  de  oorzaak 
die  deeze  zelfstandigheid  zou  voortbrengen  moet  hebben  de  zelve  eigen- 
schappen  vau  deeze  voortgebragte,  of  meerder,  of  minder;  niet  het 
eerste,  want  dan  waren  er  twee  gelijken;  niet  het  tweede,  want  dan 
was  'er  een  bepaalde;  niet  het  derde,  want  van  't  niet  en  korat  geen 
iet;  ten  andere  als  van  de  onbepaalde  een  bepaalde  kwara,  zoo  wierd 
de  oorzaak  ook  bepaald,  enz.  derhalven  en  kan  de  eene  zelfstandigheid 
de  andere  niet  voortbrengen.  En  uyt  dit  volgt  al  weeder,  dat  alle 
zelfstandigheid  formelijk  raoet  zijn;  want  niet  zijnde  is  'er  geen  mooge- 
lijkheid  om  t.e  konnen  komen. 

1)  Hier  op  te  zeggen,  dat  de  natuur  van  de  zaak  zulks  vereischten, 
en  derhalven  niet  anders  konde  zijn,  is  niets  gezegd;  want  de  natuur 
van    een    zaak    kan    niets    vereischen,   als  ze  niet  en  is.     Zegt  gy,    dat 

2* 


•20 

omnipotentiae  contrarium  esset;  rjuocl  noluerit  quamquam 
potuisset,  invidia  vidcretur,  quac  iu  Dco .  qui  cst  omnis 
benignitas  et  plenitudo,  omnino  non  existit. 

Quod  ad  2.,  non  existere  duas  substantias  aequales,  de- 
monstramus  inde,  quod  unaquaeque  substantia  in  genere 
suo  perfecta  sit;  si  enim  duae  aequales  essent,  necessario 
iina  alteram  determinaret  nec  igitur  infinita  esset,  uti  in 
precedentibus  jam  demonstravi. 

Q,uod  ad  3. ,  nempe  quod  una  substantia  alteram  produ- 
cere  nequeat,  siquis  iterum  contrarium  sustineret,  rogamus: 
num  causa  quae  substantiam  istam  produceret,  eadem  babe- 
ret  attributa  ac  productum  ejus,  an  minus?  Non  postremum, 
nam  ex  nihilo  nihil  nasci  potest;  igitur  primum.  Et  tunc 
iterum  rogamus :  num  in  eo  attributo,  quod  causa  hujus  pro- 
ducti  esset,  eadem  perfectio  vel  minor  vel  major  sit  quara 
in    producto    illo?     Minor  esse  nequit  propter  causas  antea 


Si  dicas  videri  tamen  posse,  quid  ad  rei  alicujus  naturam  pertineat, 
quae  uon  existit,  hoc  verum  est  quod  ad  existentiam ,  non  vero  quod 
ad  essentiam.  Et  hoc  interest  inter  creare  et  generare ;  creare  est 
constituere  aliquam  rera  per  utraraque  existentiam  et  essentiam ,  generare 
autem  significat  rem  tantum  quod  ad  existentiara  nasci;  quare  hodie  in 
natuia  non  creatio  sed  generatio  tantura  adest;  itaque  cura  Deus  creat, 
naturam  rei  cum  re  ipsa  simul  creat.  Essetque  igitur  invidiosus,  si, 
bene  potens  uec  taraen  volens ,  rem  ita  creasset ,  ut  cum  causa  ejus 
non  couveniret  in  esseutia  et  existentia.  Sed  id  quod  hic  cr<fare  diciraus, 
proprie  nou  dici  potest  unquara  factum  esse,  estque  tantura  ad  ostenden- 
dum  quid,  distinguentes  inter  creare  et  generare ,  de  utroque  dicere  pos- 
simns. 


21 

hy  niet  meer  zou  hebben  konneu  geeven ,  zou  strijden  tegen 
zijn  almachtigheid.  Dat  hy  niet  meer  zou  hebben  wiilen 
geeven,  aangezien  hy  wei  konde,  smaakt  na  wangunst: 
welke  in  God,  die  alle  goed  eu  volheid  is,  geenzins  en  is. 

Het  2de  beiangende,  dat  'er  geen  twee  gelijke  zelfstandig- 
heeden  zijn,  bewijzeu  wy ,  om  dat  ieder  zelfstandigheid  in 
zijn  geslagt  volmaakt  is  :  want  zoo  'er  twee  gelijken  waa- 
ren,  zoo  moest  noodzakelijk  den  een  den  ander  bepaalen, 
en  dienvolgende  niet  oneindig  zijn,  gelijk  ik  al  voor  deezen 
beweezen  heb. 

Nopende  dan  het  3<ie ,  te  weeten ,  dat  de  eene  zelfstandig- 
heid  de  andere  niet  kan  voortbrengen ,  zoo  weederom  iemand 
het  teegendeel  zou  willen  staande  houden,  die  vragen  wy: 
of  de  oorzaak ,  die  deeze  zelfstandigheid  zou  voortbrengen , 
de  zelve  eigenschappen  van  het  voortgebragte  heeft,  of  niet 
en  heeft?  Niet  het  laatste ;  want  van  het  niet  en  kan 
geen  iet  komen.  Derhalven  dan  het  eerste.  Bn  dan  vra- 
gen  wy  weeder,  of  in  die  eigenschap,  die  oorzaak  zou  zijn 
van  dit  voortgebragte ,  eeven  zoo  veel  volraaaktheid  is? 
of  dat  er  minder,  of  dat  'er  meerder  in  is  als  in  dit  voort- 
gebragte?    Minder  kan  'er  niet  in  zijn ,  om  reeden  te  vooren 

men  nochtans  kan  zien  wat  tot  de  natuar  van  een  zaak  behoort  die 
niet  en  is:  dat  is  waar  na  'r  weezendlykheid,  maar  niet  na  de  wee 
zendheid.  En  hier  in  is  het  onderscheid  tusschen  scheppen  en  teelen. 
Scheppen  is  een  zaak  te  stelleu,  beide  na  weezendheid  en  weezendlijk- 
heid:  maar  Teelen  is  dat  een  zaak  voortkomt  ua  deszeifs  weezendlykheid 
alleen;  en  daarora  is  er  na  in  de  nataur  geen  Scheppen,  maar  alleen 
Teelen.  Zoodat  dan  als  God  schept,  zoo  schept  hy  de  natuur  van  d;» 
zaak  met  de  zaak  te  gelijk.  En  zoo  zoude  hy  dan  wangunstig  zijn,  zoo  hy 
wel  konnende,  maar  niet  en  willende,  de  zaak  zoodanig  had  geschapen, 
dat  ze  met  haar  oorzaak  in  weezendheid  en  weezendlykheid  niet  zou 
overeenkomen.  Doch  't  geen  wy  hier  Scheppen  noeraen ,  en  kan  eigend- 
lijk  niet  gezegd  worden  ooyt  geschied  te  zijn,  en  is  maar  ora  aan  te 
wyzen  wat  wy,  tusschen  Scheppen  en  Teelen  onderscheid  stellende, 
daarvan  konnen  zeggen. 


22 

nis  rcdditas;  nec  ctiam  major,  quia  tunc  altera  illa  finita 
esset,  quod  contrarium  est  ci  quod  jam  a  nobis  fuit  domon- 
stratum.  Igitur  eadem  ,  et  ita  aequalis  esset  utraque  vel 
duae  substantiae  aequales,  quod  ciare  pugnat  cum  demon- 
stratione  nostra  priore.  Porro  illud  quod  crcatum  est,  nuilo 
modo  e  niliilo  natum  est ,  sed  necessario  ab  eo,  qui  essen- 
tialis  est,  creatum  esse  debuit;  quod  autem  ex  eo  aliquid 
aatum  esset,  quod  ipse  non  minus  iiaberet,  postquam  ex  eo 
natum  fuerit,  hoc  intellectu  nostro  capere  nequimus.  Tan- 
dem  si  substantiae  causam ,  quae  principium  est  eorum  quae 
ex  attributo  ejus  proveniunt,  quaerere  volumus ,  iterum  no- 
bis  quaerenda  est  causa  illius  causae,  et  tum  iterum  hujus 
causae  causa,  et  sic  in  infinitum.  Ut,  si  nobis  alicubi 
necessario  haerendum  et  requiescendum  erit ,  hoc  fiat  in  una 
illa  substantia. 


Quod  ad  4.,  quod  non  sint  substantia  vel  attributa  in  Dei 
infinito  intellectu,  quam  quae  sint  formaliter  in  natura,  hoc 
demonstramus:  1.  ex  Dei  potentia  infinita ,  quia  in  eo  causa 
esse  nequit,  qua  moveri  posset  unum  prius  vel  potius 
quam  alterum  creare ;  2.  ex  simplicitate  voluntatis  ejus; 
3.  quia  id  quod  bonum  est  facere  omittere  nequit,  uti 
postea  demonstrabimus;  4.  quia  id  quod  nondum  est, 
nunquam  esse  potest,  cum  una  substantia  alteram  produce- 
re  nequeat.  Ex  quibus  omnibus  sequitur,  quod  de  natura 
omnia  in  omnibus  dicuntur,  et  quod  ita  natura  consistit  ex 
infinitis  attributis,  quorum  unumquodque  in  genere  suo 
perfectum  sit ;  quod  ab  omni  parte  respondit  definitioni 
quae  de  Deo  fit.  — 

Contra  illud  ,  quod  jam  diximus,  nimirum  nihil  esse  in 
Dei  infinito  intellectu  nisi  quod  formaliter  existat  in  na- 
tura,  nonnulli  sic  disputare  volunt: 


gegeeveu.  Meerder  ook  niet ,  om  dat  alsdan  deeze  tweede 
bepaald  zou  ziju;  het  welk  strijdt  teegen  't  geene  nu  al  van 
ons  beweezen  is.  Derhalven  eeven  zoo  veel ;  en  dus  zijn 
zij  dan  gelijk,  of  twee  gelijke  zelfstandigheden :  klaarlijk 
strijdig  met  ons  voorige  bewijs.  Verder,  het  geen  gescha 
pen  is,  is  geenzins  voortgekomen  van  het  niet,  maar  raoet 
iioodzakelijk  van  hem  die  weezendlijk  is  geschapen  zijn:« 
maar  dat  van  hem  iets  zoude  voortgekomen  zijn ,  welk  iets 
hy  alsdan  niet  zou  minder  hebben,  na  dat  het  van  hem 
voortgekomen  is ,  zulks  konnen  wy  met  ons  verstand  niet 
begrijpen.  Eindelijk  zoo  wy  de  oorzaak  der  zelfstandigheid , 
die  het  beginsel  dier  dingen  is  welke  uyt  haare  eigenschap 
voortkomen,  willen  zoeken ;  zoo  staat  ons  dan  al  weederom 
te  zoeken  de  oorzaak  van  die  oorzaak,  en  dan  weeder  de 
oorzaak  van  die  oorzaak ,  en  dus  tot  in  het  oneindige,  Zoo 
dat  indien  wy  ergens  noodzakelijk  moeten  stuyten  en  rus- 
ten,  het  is  op  deeze  een  eenige  zelfstandigheid. 

Ten  4cle  ,  dat  'er  geene  zelfstandigheid  of  eigenschappen  in 
het  oneindelijke  verstand  Gods  zijn,  als  die  formelijk  in  de 
natuur  zijn,  dat  bewijzen  wy  1.  uyt  de  oneindelijke  magt  Gods, 
om  dat  in  hem  geen  oorzaak  kan  zijn,  door  welke  hy  zou 
konnen  bewogen  worden ,  het  eene  eerder  of  meerder  als  't 
andere  te  scheppen ;  2.  uyt  de  eenvoudigheid  van  zijn  wil ; 
3,  om  dat  hy  't  geen  goed  is  niet  kan  nalaaten  te  doen , 
gelijk  wy  hier  na  zullen  bewijzen ;  en  4.  ora  dat  het  geen 
't  welk  nu  niet  is,  onmogelijk  kan  in  weezen  komen ,  dewijl 
de  eene  zelfstandigheid  de  andere  niet  kan  voortbrengen. 
Uyt  alle  deeze  dan  volgt ,  dat  van  de  natuur  alles  in  allen 
gezegd  word,  en  dat  alzoo  de  natuur  bestaat  van  oneinde- 
lijke  eigenschappen,  van  de  welke  een  ieder  deszelfs  m  zijn 
geslagt  volraaakt  is :  het  welk  ten  eene  maale  over  een  komt 
met  de  beschrijving  die  men  van  God  geeft.  — 

Teegen  het  geen  wy  nu  gezegd  hebben,  naraendlijk  dat  'er 
geen  ding  in  het  oneindelijke  verstand  Gods  is,  als  't  geene 
forraelijk  in  de  natuur  is,  willen  eenige  dus  twistreedenen: 


21 

Si  Deus  omnia  creuvit  non  amplius  creare  posset.  Sed 
quod  non  amplius  creare  posset,  pu^^nat  cum  cjus  omni- 
j)otentia ;  erijo  — 

Quod  ad  primum,  conccdimus  Dcum  non  amplius  creare 
posse,  ct  quod  ad  sccundum  dicimus  nos  confiteri ,  nisi  Deus 
omne  creare  possct  quod  crcabilc  cst,  ijoc  cum  cjus  omni- 
potentia  pugnarc,  sed  nullo  raodo  si  nihil  posset  creare  quod 
sibi  contradicit,  uti  dicere  quod  omnia  crcaverit  et  tamen 
piura  etiam  creare  possct.  Certe  multo  major  perfcctio  in 
Deo  est,  quod  omnia  quae  in  inteliectu  suo  infinito  fuerint. 
creaverit,  quam  non  creaverit,  vel  nunquam  creare  potuis- 
set.  Cur  autem  tot  hac  de  re?  Nonne  ex  Dei  omniscientia  ipsj 
sic  argumentare  debent:  Si  Deus  est  omnisciens  ,  nil  am- 
plius  scire  potest;  sed  quod  Deus  nil  amplius  sciret,  pugnat 
cum  perfectione  ejus;  enjo  —  Si  vero  Deus  omnia  in  in- 
tellectu  suo  infinito  habet,  nec  ex  infinita  ejus  omniscientia 
plura  scire  possit ,  cur  igitur  dicere  non  possumus  quod 
etiam  omnia,  quae  in  inteilectu  suo  habuit,  produxerit  et 
effecerit,  ut  et  in  natura  formaliter  siut  vel  essentr 


Quia  igitur  scimus  omnia  simul  esse  in  Dei  intellectu 
infinito,  nec  esse  causam  cur  unum  prius  vel  potius  quam 
alterum  creavisset,  et  omnia  uno  temporis  moraento  pro- 
ducere  potuisset,  videamus  jam,  an  non  contra  ipsos  arma 
adhibere  possimus,  quibus  contra  nos  utuutur,  et  quidem 
hac  ratioue : 

Si  Deus  nunquam  tantum  creare  potest,  quin  et  plura 
creare   posset,    nuuquam    creare  potest  quod  potest  creare. 

Sed  quod  creare  uequeat  quod  creare  potest ,  secum  pug- 
nat.    Ergo  — 


25 

Indien  God  alles  geschapen  heeft,  zoo  kan  hy  niet  meer 
scheppen.  —  Maar  dat  hy  niet  meer  zou  konnen  scheppen , 
strijdt  teegen  zijn  almogendheid.  —  Derhalven  — 

Het  eerste  belangende,  wy  staan  toe ,  dat  God  niet  meer 
kan  scheppen.  En  wat  het  tweede  aangaat,  zeggen  wy  dat 
wy  bekennen,  indien  God  niet  alles  zou  konnen  scheppen 
wat  scheppelijk  is,  dat  zulks  zou  strijden  teegen  zijn  aimo- 
gendheid :  maar  geenzins  indien  hy  niet  zou  konnen  schep- 
pen  't  geen  in  zich  zeif  strijdig  is;  gelijk  het  is  te  zeggen  , 
dat  hy  alles  geschapen  heeft.  en  echter  noch  meer  zou  kon- 
nen  scheppen.  Zeeker,  het  is  een  veel  grooter  volmaaktheid 
in  God ,  dat  hy  alles  't  geen  in  zijn  oneindelijk  verstand  was 
geschapen  heeft,  als  dat  hy  het  niet  zou  geschapen  hebben, 
noch  nooyt  zou  hebben  konnen  scheppen.  Doch  waarom 
hier  zoo  veel  van  gezegd?  en  moeten  zy  uyt  Gods  alwee- 
tendheid  niet  aldus  zelve  redeneeren :  indien  God  alweetende 
is ,  zoo  en  kan  Hy  niet  meer  weeten;  maar  dat  God  niet 
meer  kan  weeten  strijdt  teegen  zijn  volmaaktheid ;  derhal- 
ven.  —  Doch  indien  God  alles  in  zijn  verstand  heeft ,  en 
door  zijn  oneindelijke  volmaaktheid  niet  meer  weeten  kan, 
wel  waarom  dan  en  konnen  wy  niet  zeggen,  dat  hy  ook 
alles  wat  hy  in  zijn  verstand  had  heeft  voortgebragt ,  en 
gemaakt  dat  'et  formelijk  in  de  natuur  is  of  zou  zijn? 

Dewijl  wy  dan  nu  weeten  dat  alles  geiijkelijk  in  het  on 
eindig  verstand  God  is,  en  dat  'er  geen  oorzaak  is,  waarom 
hy  dit  eerder  of  meerder  als  dat  zou  geschapen  hebben,  eu 
alles  in  een  oogenbiik  kon  hebben  voortgebragt,  zoo  laat 
ons  dan  eens  zien  of  wy  niet  teegen  haar  een  en  dezelve 
wapenen  konnen  gebruyken  die  zy  teegen  ons  aannemen  ; 
aldus  namendlijk: 

Indien  God  nooyt  zoo  veel  kan  scheppen,  of  hy  zou  noch 
meerder  konnen  scheppen,  zoo  kan  hy  nooyt  scheppen  't 
geen  hy  kan  scheppen : 

Maar  dat  hy  niet  kan  scheppen  't  geene  hy  kan  scheppen 
is  strijdig  teegen  zich  zelven.     Derhalven  — 


20 

Causa  igitur  dioendi ,  quod  omnia  ista  attributa.  quaf; 
in  natura  sunt ,  non  nisi  una  sint  substantia  nec  diversae 
(quippo  quas  inter  sc  distinguere  et  distincte  concipere  pos- 
simus)  sunt  sequentes  : 

1.  quia  jam  prius  invenimus  existere  debere  ens  infinitum 
et  perfectum,  per  quod  nihil  aliud  inteliigi  polest,  nisi  tale 
de  quo  omnia  in  omnibus  dici  debent.  Quid  enim  '  enti  quod 
esscntiam  aliquam  habet,  attributa  poni  debent ,  et  quanto 
plus  essentiae  ei  adscribitur  ,  tanto  plura  attributa  ei  adscribi 
debent;  itaque  ubi  ens  est  infinitum  et  attributa  ejus  infinita 
osse  debent;   et  hoc  ipsum  est  quod  dicimus  ens  infinitum. 


2.  Propter  unitatem ,  quam  ubique  in  natura  videmus,  in- 
qua  si  existerent  plura  taliaentia,  unum  cum  altero  oranino 
uon  uniri  posset  K 

3.  Quia,  uti  jam  vidimus  quod  una  substantia  alteram 
producere  nequeat ,  nec  etiam ,  si  talis  substantia  non 
est,    possit    esse    incipere  ^) ,    attaraen    videmus ,    quod   in 


1)  I.  e.  Si  diversae  essent  substantiae,  quae  non  ad  unicum  ^uoddam  ens 
referrentur,  anio  fieri  nequeret,  quia  clare  videraus  eas  nullam  habere 
interse  coraraunionem,  uti  cogitationem  et  extensionera  e  quibus  tamKn 
consistimus. 

3)  I.  e.  Si  nulla  substantia  nisi  esistens  esse  possit ,  nec  taraen  existentia 
px  ejus  essentia  sequatur ,  cura  seorsim  concipitur,  sequitur  eam  non 
esse  aliquid  per  se,  sed  aiiqnid  (i,  e.  attributum)  aliuscujusdam  esse  de- 
bere  i.  e.  entis  unici  vel  universi.  Vel  etiam  iia  :  omnis  substantia  est 
existens,  uec  existentia  ullios  substantiae  in  se  conceptae  ex  ejusessentia 


27 

De  reeden  dan,  ora  de  welke  wy  gezegd  hebben,  dat  alle 
deeze  eigenscbappen  die  in  de  natuur  zijn ,  maar  een  enig 
weezen  en  geenzins  verseheiden  bennen  (want  wy  die  den 
eene  zonder  d'  andere  klaar  en  onderscheiden  konnen  ver- 
staan) ,  die  zijn  deeze: 

1.  Omdat  wy  nu  al  vooren  gevonden  hebben  ,  dat  'er  een 
oneindig  en  volmaakt  weezen  moet  zijn,  door  het  welke 
iiiet  anders  en  kan  verstaan  worden,  als  zoodanig  een  weezen 
van  't  welke  alles  in  allen  moet  gezegd  worden.  Want  hoe  ! 
aan  een  weezen,  't  welk  eenige  weezendheid  heeft,  moe- 
ten  eigenschappen  gevoegd  worden  ,  en  zoo  veel  weezendheid 
als  men  het  meer  toeschrijft,  zoo  veel  meer  eigenschappen 
moet  men  het  ook  toeschrijven;  en  gevolglijk ,  zoo  het 
weezen  oneindig  is ,  zoo  moeten  ook  zijne  eigenschappen 
oneindig  zijn :  en  eeven  dat  is  't  dat  wy  een  oneindig  wee- 
zen  noemen. 

2.  Om  de  eenheid  die  wy  al-om  in  de  natuur  zien, 
in  de  weike  ')  zoo  'er  verscheide  weezens  waaren  ,  zoo 
en  konde  de  eene  met  den  andere  onmogelijk  niet  ver- 
eenigen. 

3.  Omdat  wy,  gelijk  wy  nu  al  hebben  gezien  dat  de  eene 
zelfstandigheid  den  ander  niet  kan  voortbrengen  ,  noch  ook  , 
dat  zoo  een  zelfstandigheid  niet  is ,  het  onmogelijk  is  dat 
ze  zoude  beginnen  te  zijn  -),  nochtans  zien  dat  in  geen  zelf- 

1)  Dat  is,  zoo  er  verscheiden  zelfsfcandigheden  waaren,  die  niet  tot 
oen  eenig  wezen  betrokken  wierden  ,  zoo  dan  was  de  vereeniging  onmo- 
gelijk  ,  om  dat  wy  klaarlijk  zien  dat  ze  in  't  geheel  geen  gemeenschap 
t'  zaraen  hebben ,  als  deaking  en  uitbreiding,  waarvan  wy  nochtans 
bestaan. 

2)  Dat  is,  indien  geen  zelfstandigheid  kan  zijn  als  weezendlijk ,  en 
nochtands  geene  wezendlijkheid  volgt  uyt  haar  weezendheid,  wanneer  ze 
afgescheiden  begrepen  word  ,  zoo  vojgt,  dat  ze  niet  iets  bizonders,  maar 
iets  ,  dat  is  een  eigenschap ,  moet  zijn  van  een  ander ,  namendljjk  het  een 
iUleenig  of  al-weezen.  Of  aldus:  alle  zelfstandigheid  is  weezendlijk, 
en  geen  weezendlijkheid  van  eenige  zelfstandigheid  op  zich  zelf  begrepen 


28 

nulla  substantia  (quam  nihilominus  scimus  in  natura  esse) 
feeorsim  concepta ,  aliqua  sit  necessitas  ut  formalitcr  exis- 
tat,  proptcrca  quocl  uulla  existentia  ad  ejus  particularem 
essentiam  pertineat;  hinc  necessario  sequi  debet,  quod  na- 
tura  quae  nullis  de  causis  flt ,  et  quam  tamen  esse  sciraus, 
ens  perfectum  debet  esse  ad  quod  existentia  pertinet. 

Ex  omnibus,  quae  huc  usque  diximus,  patet  nos  exten- 
sionem  habere  Dei  attributum  ;  quod  vero  in  ente  perfecto 
nuilo  modo  fieri  posse  videtur.  Cum  enim  extensio  divisibilis 
sit,  ens  illud  perfectum  ex  partibus  consisteret,  quod  ad 
Deum  quippe  ens  simplex  referri  nequit.  Praeterea  extensio , 
quando  dividitur,  patiens  est,  quod  etiam  in  Deum  ,  quippe 
non  passivum,  uec  qui  ab  alio  pati  possit,  cum  omnium 
prima  causa  efficiens  sit,  cadere  nequit. 


Ad  quod  respondemus :  1.  partem  et  totum  non  esse  en- 
tia  vera  vel  actuaiia,  sed  tantum  entia  rationis ;  quam- 
obrem  in  natura  ')  nec  totum  nec  partes  sunt. 

sequitur ;  nuUa  igitur  substantia  existens  per  se  concipi  potest ,  sed  ad  aliud 
quid  pertinere  debet ;  i.  e.  inteliectu  nostro  concipientes  cogitationein 
et  extensiouem  subst. ,  eam  non  concipiraus  nisi  iu  essentia  ejus  non  in 
existentia;  i.  e.  quod  existentia  ejus  necessaria  ad  ejus  naturam  pertinet. 
Sed  quia  demonstraraus  eam  attributum  Dei  esse ,  inde  demonstramus  a 
priori  eam  esse ;  et  a  posteriori,  quod  &d  extensionera  solam  ,  ex  modis  , 
quippe  qui  necessario  hoc  tamquam  subjectura  habere  debeant. 

1)  Ic  Natura  i.  e.  in  extensione  substantiali,  nam  iiladivisa,  natura 
ejusque  essentia  omnino  destruitur,  quij^pe  quae  solura  consistit  in  eo  qaod 
sit  extensio  infinita  vel ,  quod  idem  est ,  totum  iufinitum. 


29 

staudigheid  (die  wy  niefc  te  min  weeten  dat  in  de  natuur 
is)  ,  afzonderlijlc  begreepen  zijnde,  eenige  noodzakelijkheid 
is  om  weezendlijk  te  zijn,  aangezien  geen  weezendlijkheid 
aan  haar  bizondere  weezeudheid  behoord:  zoo  moet  dan 
noodzakelijk  volgen ,  dat  de  natuur  welke  van  geen  oorza- 
ken  komt,  en  die  wy  nochtans  wei  weeten  dat  'er  is  ,  een 
volmaakt  weezen  moet  zijn,  aan  de  welke  weezendiijkheld 
toe  behoort. 

Uyt  dit  alles  dan,  dat  wy  dus  verre  gezegd  hebben, 
blijkt  dat  wy  de  uytgebreidheid  stellen  een  eigenschap  vau 
God  te  zijn ;  welke  in  een  volmaakt  weezen  geenzins  schijnt 
te  konnen  vallen.  Want  nademaai  de  uytgebreidheid  deel- 
baar  is,  zoo  zou  het  volmaakte  weezen  alsdan  uyt  deeien 
bestaan:  't  welke  aan  God  geheel  niet  kan  worden  toege- 
past,  dewiji  hy  een  eenvoudig  weezen  is.  Daar  'n  boven, 
als  de  uytgebreidheid  word  gedeeld  zoo  is  ze  lijdende  ;  dat 
ook  geenzins  in  God,  als  die  onlijdelijk  is,  en  van  geen 
ander  lijden  kan,  nadien  hy  van  alles  de  eerste  werkende 
oorzaak  is ,  kan  plaats  hebben. 

Waar  op  wy  antwoorden:  1.  dat  deeien  geheel  geen  waare 
of  dadelijke  weezens ,  maar  alleen  weezens  van  reeden  zijn  : 
en  dienvolgende  zijn  ')  in  de  natuur  noch  geheel ,  noch  dee- 

volgt  uyt  zijn  weezen;  derhalve  dan  geen  weezendlijke  zelfstandigheid 
kan  op  zich  zelf  worden  begreepen,  maar  raoet  tot  iet  anders  behooren; 
dat  is  ,  met  ons  verstand  de  zelfstandige  denking  en  uytbreidinge  ver- 
staande,  zoo  verstaan  wy  die  niet  als  in  haar  weezen ,  en  niet  in  haar 
weezendlieid;  dat  is  dat  haar  weezendheid  noodzakelijk  aan  haar  weezen 
toebehoort.  Doch  om  dat  wy  bewijzen  dat  ze  een  eigenschap  van  God 
is,  daaruyt  bewijzen  wy  van  vooren  dat  zeis;  en  van  achtereu,  ten  aan- 
zien  van  de  uitgebreidheid  alleen  ,  uyt  de  wyzen,  als  die  noodzakelijk 
dit  tot  haar  ouderwerp  raoeten  hebben. 

1)  In  de  natuur,  dat  is :  in  de  zelfstandige  uytgebreidheid;  want  die 
gedeeld  wordende  zoo  wordt  haar  natuur  en  vveezen  t'  eenemaal  vernie- 
tigd,  als  dic  alleen  bestaat  in  'u  oneindige  uitgebreidheid  of  geheel  te 
zijn,  dat  het  zelfde  is. 


30 

2.  lles  quae  ex  diversis  partibus  composita  est ,  talis  esse 
debet,  ut  partes  ejus  singulae  separatirn  concipi  vel  intelligi 
possint:  uti  e.  gr.  in  lioroiogio,  quod  ex  diversis  rotis  et  funi- 
bus  confipositum  est;  ubi  quaeque  rota  et  funis  separatim 
concipi  et  iutelligi  potest ,  nec  tamen  totum  ,  uti  compositum 
est,  adliibi  necesse  est.  Eadem  ratione  in  aqua,  quae  constat 
particulis  rectis  et  oblongis,  et  cujus  singulae  partes  con- 
cipi  et  iutelligi  possunt  absque  toto.  Cum  autem  extensio 
substantia  sit,  dici  nequit,  eam  partes  habere,  quia  nec 
major  nec  minor  fieri  potest,  nec  partes  ejus  separatim  in- 
teiligi  possunt,  cum  natura  sua  infinita  sit.  Quod  autem 
talis  esse  debeat ,  inde  sequitur ,  nempequia,  nisi  talis  esset 
sed  ex  partibus  cousisteret ,    natura  sua  infinita  non  esset ; 


At ,  inquis,  nonne  pars  in  extensione  ante  omnes  modos?  Oranino 
non  ,  dico.  At,  dicis,  si  motus  est  inraateria,  in  hujus  parte  esse  debet; 
cum  enira  totum  infinitum  sit,  ubinam  moveretur,  cura  extra  eam  niliil 
existat  ?  Ad  quod  respondeo :  non  est  motus  solus ,  sed  motus  et  quies  siraul , 
et  quidera  iu  toto  ,  inque  eo  esse  debet ,  non  enim  pars  in  extensione.  Quod 
si  negas,  dicas  raihi  igitur,  si  totara  extensionem  dividis,  partem  quam 
intellectu  tuo  ab  ea  scindis  etiam  natura  omnium  partium  ab  ea  scindere 
potes ;  quo  facto  igitur  rogo :  Q,uidnam  est  inter  partem  illam  abscissam 
etreliquum?  Dicas ,  necesse  est,  vel  vacuum  vel  aliud  corpus,  vel  illud  ex- 
tensionis  ipsius;  quartum  non  datur.  Primum  non,  nam  vacuum  non  est 
quod  positivum  nec  corpus  sit.  Nec  alterura,  nam  tum  existeret  modus , 
qui  existere  nequit ,  cura  extensio,  tamquara  extensio,  sine  oranibas 
modis  et  ante  illos  est.  Igitur  tertiura ,  et  sic  nulla  pars  extensionis 
existit,  sed  extensio  una  et  indivisibilis. 


31 

len.  2.  Een  zaak ,  die  van  verscheide  deelen  is  t'  zamen  ge- 
zet,  moet  zoodanig  zijn,  dat  de  deelen  deszelfs  in  't  bizon- 
der  genomen ,  den  een  zonder  den  ander  kan  bevat  en  ver- 
staau  worden  :  als  by  voorbeeld  ,  in  een  uurwerk,  dat  van 
verscheiden  raderen  en  touwen  en  anders  is  t'  zamen  gezet ; 
daar  kan ,  zeg  ik ,  een  ieder  rad,  touw,  enz.  bizonder  be- 
vat  en  verstaan  worden ,  zonder  dat  het  geheel  zoo  als  'i 
te  zamen  gezet  is  daar  toe  van  nooden  is.  Desgelijks  meede 
in  het  Water ,  het  welke  uyt  rechte  en  langwerpige  deelt- 
jes  besTaat,  kan  'u  ieder  deel  deszelfs  bevat  en  verstaan 
worden,  en  bestaan  zonder  't  geheel.  Maar  de  uytgebreid- 
heid,  zijnde  een  zelfsiandigheid ,  van  die  en  kan  men  niet 
zeggen  dat  ze  deelen  heeft,  aangezien  ze  noch  kleinder 
noch  grooter  kan  worden ,  en  geen  deelen  deszeifs  bizonder 
zouden  konnen  verstaan  worden,  dewijl  zy  in  haar  natuur 
oneindeiijk  is.  En  dat  zy  nu  zodanig  moet  zijn,  volgt  hier 
uyt,  namendlijk,  om  dat  indien  zy  zodanig  niet  en  was, 
maar    uyt  deelen  bestond  ,    zoo  en  was  ze  uyt  haar  natuur 

Maar,  zult  gy  zeggen,  is  er  geeu  deel  in  de  uytgebreidheid  voor  alle 
wijzen?  Geeuzins,  zeg  ik.  Maar,  zegt  gy,  als  'er  beweeging  in  de 
stof  is,  die  raoet  in  een  deel  vau  de  stof  zijn,  en  niet  iu  't  geheel; 
want  dewijle  het  geheel  oneiudig  is,  waarheen  zou  dat  bewogen  worden, 
dawrjle  buyteu  haar  niets  is.  Op  het  welk  ik  antwoord:  daar  is  geeu 
bewegiug  alleen,  maar  beweging  en  rust  te  zamen,  en  deeze  is  in  't 
geheel,  en  moet  daar  in  ziju ;  want  daar  is  geen  deel  iu  de  uytgebreid- 
heid.  Zegt  gy  noch  al  Ja;  zoo  zegt  my  dan,  als  gy  de  geheele  uytge- 
breidheid  deeit ,  dat  deel  dat  gy  met  uw  verstand  daar  afsnijdt,  kond  gy 
ook  na  de  natuur  vaa  alle  deeleu  daarvan  afscheiden  :  dat  dan  gedaau 
zijnde,  vraag  ik:  Wat  is  tusschen  dit  afgescheiden  deel  en  de  rest?  Gy 
moet  zeggen,  of  een  idel,  of  een  ander  lichaam,  of  dat  van  de  uytge- 
breidheid  zelve,  daar  is  geen  vierde.  Niet  het  eerste,  want  daar  is  geen 
iedel,  dat  stellig  en  geeu  lichaara  is.  Niet  het  tweede,  want  dan  was 
'er  een  wijze,  die  er  niet  zijn  kan,  alzoo  de  uitgebreidheid  als  uytge- 
breidheid  zonder  en  voor  alle  wijzea  is.  Derhalveu  dan  het  derde;  eu 
zoo  is  'er  geenig  deel  van  d'  uytbreiding,  maar  de  uytgebreidheid  enkel 
en  ondeelbaar. 


32 

ut  vero  in  inrinita  natura  partes  concipiantur,  lieri  nequit, 
partes  enim  omnes  "illac  natura  sua  inlinitae  esse  deberent. 
Adde,  si  ex  diversis  partibus  consisteret,  intelligi  non  posse , 
quod ,  quibusdam  ejus  partibus  destructis  ,  extensio  ta- 
men  maneret ,  nec  cum  partibus  illis  destructis  simul  des- 
trueretur;  quod  clare  secum  pugnat  intaiire,  quae  propria 
sua  natura  inlinita  est,  nec  unquam  terminata  vel  finita 
esse  vel  concipi  potest.  Porro,  quod  attinet  ad  divisionem 
in  natura,  ea ,  uti  jam  dictum  est,  non  lit  in  substautia, 
sed  semper  et  solum  in  modo  substantiae ;  aquam  igitur 
dividens,  non  substantiam  divido ,  sed  tantum  modum  sub- 
stantiae ;  quae  substantia ,  quanquam  diversimode  modifi- 
cata,  semper  tamen  eadem  est. 


Divisio  itaque  vel  passio  in  modo  tantum  fit;  uti,  si  dici- 
mus,  hominem  perire  vel  destrui ,  hoc  tantum  do  homine 
intelligitur ,  prout  tale  compositum  et  modus  substantiae  , 
non  vero  ipsa  substantia  sit,  nec  quoad  substantiam  ,  a  qua 
pendet.  Porro  jam  posuimus  ,  uti  et  postea  fiet,  nihil  extra 
Deum  exsistere  eumque  esse  causam  immanentem.  Sed  pas- 
sio  ,  cum  agens  et  patiens  distincti  sint ,  aperta  est  imperfec- 
tio;  patiens  enim  necessario  ab  eo  pendere  debet,  quod  ex- 
trinsecus  passionem  in  eo  causaverit;  quod  in  Deo .  quippe 
perfecto ,  nullo  modo  fit.  Porro  de  tali  agente  ,  qui  per  se  ope- 
ratur  .  dici  nequit  eum  imperfectionem  patientis  habere  ,  cura 
ab  alio  non  patiatur,  uti  intellectus  qui,  uti  et  philosophi  di- 
cunt,  ejus  idearum  causaest;  cum  vero  sit  causa  immanens  , 
quis    dicere   audebit,    eum   imperfectum  esse  quamdiu  a  se 


33 

dan  niet  oneindig ;    want  dat  in  een  oneindige  natunr  dee- 
len   zoude  konnen  bevat  worden  is  onmogelijk,  nadien  alle 
die  deelen  door  haar  natuur  oneindelijk  zouden  moeten  zijn. 
Doet  hier  noch   by ,  indien  zy  van  verscheiden  deelen  kwam 
te  bestaan,  dan  zou  men  konneu  verstaan,  dat  eenige  dee- 
len  deszelfs  vernietigd  zijnde,  echter  noch  de  uytgebreidheid 
bleef,    en    niet  door  eenige  vernietigde  deelen  meede  wicrd 
vernietigd:  een  zaak ,  die  klaarelijk  teegenstrijdig  is  in  zoo 
iets,  het  ^velke  door  zijn  eigen  natuur  oneindig  is,   en  nooyt 
bepaald    of    eindig  kan  zijn  of  verstaan  worden.     Vorders, 
wat  belangt  de  deelinge  in  de  natuur,  die  en  geschied  (ge- 
lijk    al    reede    gezegd    is)  niet  in  de  zelfstandigheid ,    maar 
altijd  en  alleen  in  de  wijze  van  de  zelfstandigheid  :    ik  dnn 
deelende  het  Water  ,  deel  niet  de  zelfstandigheid  ,   maar  al- 
leen  de  wijze  van  de  zeifstandigheid ,  welke  zelfstandigheid 
schoon  verscheidenlijk  gewijzigd  zijnde ,  altoos  de  zelve  is. 
De    deeling    dan    of   lijding   geschied  alleen  in  de  wijze; 
gelijk  als  wy  zeggen  ,    dat  de  mensch  vergaat  of  vernietigd 
word,    zoo    word  dat  alleen  verstaan  van  den  raensch,  ten 
aanzien    dat  hy  zoo  een  zamenstel  en  wijze  is  van  de  zelf- 
standigheid ,    en    niet    ten    opzigte    van    de    zelfstandigheid 
zelve,    van    wien  hy  afhangt.     Ten  anderen  hebben  wy  al- 
reeds    gesteld  ,    geiijk    ook  hier  na  zal  geschieden  ,    dat  'er 
niet  iets  buyten  God  en  is  ,  en  dat  hy  een  inblijvende  oor- 
zaak    is.     Doch    de    lijding,    zoo  de  doender  en  lijder  ver- 
scheiden    zijn ,    is    een  tastelijke  onvolmaaktheid ;    want  de 
lijder  moet  noodzaakelijk  van  dat  geene  afhangen  het  welke 
hem    van  buyten  het  lijden  veroorzaakt  heeft :    het  geen  in 
God ,  die  volmaakt  is ,  geenzins  plaats  heeft.  Verder  van  zoo 
een  werker ,  die  in  zich  zelfs  werkt,  kan  men  nooyt  zeggen, 
dat  hy  de  onvolmaaktheid  van  een  lijder  heeft,  dewijl  hy  van 
geen  ander  lijdt;    gelijk  als  daar  is  het  verstand ,  hetwelk, 
zoo  ook  de  wijsbegeerige   zeggen ,  een  oorzaak  zijner  begrip- 
pen  is;   maar  aangezien  het  een  inblijvende  oorzaak  is,  wie 
zal  durven  zeggen,  dat  het  onvolmaakt  is,  zoo  dikwils  het 

3 


34 

ipse  patiaturl'  Tandcm  substantia  cum  sit  principium  om- 
nium  ejus  modorum,  jure  majore  agens  quam  patiens  dici 
potcbt.     Quo  dicto  ad  omuia  satis  responsum  esse  putamus, 

Hic  vero  objicitur  necessario  esse  debere  primam  causam  . 
quae  corpus  hoc  moveat ,  cum  se  ipsum  ,  ubi  quiescit , 
nuilo  modo  movere  possit  :  et  quia  ciare  patet  m  nu- 
tura  motum  et  quietem  esse  ,  putant  eos  necessario  ab 
externa  causa  debere  nasci.  Sed  facile  ad  lioc  responderc 
possumus;  concedimus  enim  ,  quod  si  corpus  res  esset  p<;r 
se  existens,  nec  aliud  attributum  haberet  quam  quod  esset 
iongum,  latum ,  et  profundum ,  tum  in  eo  causam  non  esse 
movendi ;  sed  quia  antea  naturam  ens  diximus  ad  quod 
omnia  attributa  pertinent,  nil  ei  deesse  potest  ad  produ- 
cendum  omne  quod  produci  potest. 


Cum  igitur  hucusque  de  Deo ,  quid  sit ,  locutisumus,  de 
attributis  ejus  verbo  tantum  dicemus ,  ea  quae  nobis  cognita 
duobus  tantum  constare,  nempe  extensione  et  cogitatione. 
Dicimus  enim  hic  tantum  de  talibus  attributis ,  quae  vere 
Dei  attributa  dici  possunt,  per  quae  eum  in  se  ipso,  nec 
tanquam  extra  se  operantem  concipimus.  Omnia  igitur 
quae  homines  praeter  duo  ista  attributa  Deo  adscribunt, 
si  omnino  ad  eum  pertinent ,  vel  nominatio  erunt  exter- 
na,  uti  quod  sit  sui  constans,  unicus ,  aeternus ,  et  im- 
mutabilis;  vel  quod  ad  operationes  ejus^  uti  quod  sit  cau- 
sa ,  praedestinator,  et  rector  omnium  rerum  ;  quae  omnia  Deo 
propria  sunt.   nec  vero  quid  sit  patefaciant ;  quomodo  vero 


35 

van  zich  zelven  lijdtr  Eindelijk ,  de,zelfstandiglieid ,  dewiji 
zy  't  beginzel  van  alle  hare  wijzen  is,  zoo  kan  zy  met  veei 
grooter  recht  een  doender  als  een  lijder  genaamd  vvorden. 
En  met  dit  gezegde  achten  wy  alles  genoegzaam  beantwoord. 

Doch  hier  word  teegengeworpen,  dat  'er  noodzakelijk  een 
eerste  oorzaak,  die  dit  lichaam  doet  beweegen ,  moet  zijn; 
alzoo  't  zich  zelven ,  wanneer  het  rust,  onmogelijk  bewee- 
gen  kan :  en  aangezien  het  klaarelijk  blijkt,  dat  'er  in  de 
natuur  rust  en  beweeging  is,  zoo  moet  die ,  meenen  zy, 
noodzakelijk  van  een  uyterlijke  oorzaak  herkomen.  Maar 
't  is  ligt  voor  ons  hier  op  te  antwoorden :  want  wy  staau 
toe,  dat  indieu  't  lichaam  een  zaak  was  door  zich  zelf  be- 
staande,  en  anders  geen  eigenschap  en  had  als  lang  breed 
en  diep,  dat  dan,  wanneer  het  rustte,  in  't  zelve  geen 
oorzaak  zoude  zijn  om  zich  in  beweeging  te  brengen:  doch 
nadien  wy  alvoorens  de  natuur  een  weezen  stelden  te  zijn 
aan  het  welke  alie  eigenschappen  behooren,  zoo  en  kan 
haar  niets  ontbreeken  om  voort  te  brengen  alles  wat  voort 
te  brengen  is. 

Tot  hier  toe  dan  gesproken  hebbende  van  wat  God  is, 
zoo  zullen  wy  van  zijne  eigenschappen  maar  als  met  een 
woord  zeggen ,  hoe  dezelve  welke  ons  bekend  zijn  maar  be- 
staan  in  twee,  namendlijk  denking  en  uytbreiding;  want 
hier  spreeken  wy  maar  alleen  van  zulke  eigenschappen ,  die 
men  waarelijk  Gods  eigenschappen  noemen  kan ,  door  wien 
wy  hem  in  zich  zelf  en  niet  als  werkende  buyten  zich  be- 
vatten.  Al  wat  dan  de  menschen  aan  God  buyten  deeze 
twee  eigenschappen  meer  toeschrijven ,  dat  zal,  indien  het 
anderzins  tot  hem  behoort,  moeten  zijn  6f  een  uytwendige 
benaming,  gelijkerwijs  dat  hy  is  door  zich  zelf  bestaande . 
eenig  ,  eeuwig,  en  onveranderlijk,  enz.  6f  in  opzigt  zijner 
werkingen ,  gelijkerwijs  dat  hy  is  een  oorzaak,  voorbeschik 
ker,  en  regeerder  van  aile  dingen :  welke  alle  eigen  aan 
God  zijn,  zonder  nochtans  te  kennen  te  geeven  wat  hy  is. 
Doch  hoe  en  op  wat  wijze  deeze  eigenschappen  nochtans  in 

3* 


86 

hacc  attributa  tamcn  iii  Dco  locurn  liabere  possint,  |j08tea 
in  seqq.  capitibus  ostcndemus.  Ad  meliorem  vero  praece- 
denlium  intelligentiani ,  et  introductionem  in  illud  quod  di- 
cere  cupimus,   bic  addere  voiuimus  sequcntia,   jiemp<i 

DIALOGUM, 

INTER   INTELLECTUM,    AMOREM  .    RATIONEM  , 
ET   CUPIDITATEM. 

Amor.  Video,  frater,  quod  essentia  et  perfectio  mca  om- 
nino  pendcat  a  tua  perfectione,  ct  quia  perfcctio  objecti 
quod  concepisti  tua  est  perfectio ,  e  qua  tua  mea  provenit; 
dic  mihi,  quaeso,  num  ens  tale  concepcris  quod  summe 
perfectum  sit,  nec  ab  alia  quadam  re  tcrminari  queat,  et 
in  quo  et  ego  comprehensus  sim? 


Intell.  Quod  ad  rae  attinet,  naturam  non  nisi  in  toto 
suo  infinitam  et  summe  perfectam  considero ;  qua  de  re  si 
dubitas,  roga  Rationem,  quae  tibi  dicet. 

Ratio.  Ego  quidem  verum  esse  non  dubito,  nam  si  natu- 
ram  terminare  volumus ,  nihilo  eam  terminare  debemus  (quod 
absurdum  est) ,  et  hoc  cum  sequentibus  attributis,  nempe 
quod  sit  unum,  aeternum,  per  se  infinitum.  Quam  absurdi- 
tatem  evitamus,  ponentes  eam  esse  unitatem  aeternam ,  infi- 
nitam,  omnipotentem,  etc.  naturam  nempe  infinitam  et 
omnia  in  ea  comprehensa;  cujus  negationem  nihil  vocaraus. 

Ciipid.     Hoc  quidem  mirabiliter  quadrat,  unitatem  conve- 
nire  cum  varietate,  quam  ubique  in  natura  video.  Quid  enim, 


37 

God  plaats  konneii  hebben,  zullen  wy  hier  na  in  de  vol- 
gende  Hoofddeelen  toonen.  Maar  tot  beetcr  verstand  vaii 
't  voorgaande,  en  nader  opening  van  hetgeen  wy  meenen 
te  zeggen ,  hebben  wy  goed  gedacht  en  beslooten  om  deeze 
navolgende  reedenen  hier  by  te  voegen,   bestaande  in  'n 

rZAMENSPRAAK, 

TUSSCHEN   HET  VERSTAND ,    DE   LIEFDE ,    DE   REEDEN    EN 
DE   BEGEERELIJKHEID. 

Liefde.  Ik  zie,  broeder ,,  dat  ten  eenemaal  mijn  weezen  en 
volmaaktheid  afhangt  van  uwe  volmaaktheid ;  en  nadien  de 
volmaaktheid  van  het  voorwerp  't  welk  gy  begreepen  hebt 
uwe  volmaaktheid  is,  en  uyt  de  uwe  weeder  de  mijue  voort 
komt,  zoo  zeg  my  eens,  ik  bid  u,  of  gy  zulk  'n  weezen 
begreepen  hebt ,  dat  ten  opperste  volmaakt  is,  niet  konnende 
door  iet  anders  bepaald  wordeii,  en  in  het  welk  ik  ook  be- 
greepsn  ben. 

Verstand.  Ik  voor  mijn  aanschouw  de  natuur  niet  anders 
als  in  ziju  geheel ,  oneindelijk,  en  ten  opperste  volmaakt: 
en  indien  gy  daar  aan  twijffelt,  zoo  vraagt  het  aan  de 
Reeden ;  deeze  zal  't  u  zeggeu. 

Reeden.  De  waarheid  hier  van  is  mijn  ontwijffelbaar ; 
want  zoo  wy  de  natuur  wilien  bepaalen ,  dan  zullen  wy 
hem  ('t  welke  ongerijmd  is)  moeten  bepaalen  met  'n  niet , 
en  dat  ouder  deeze  volgende  eigenschappen ,  namendlijk , 
dat  hy  is  een ,  eeuwig ,  door  zich  zelf  oneindelijk.  "Welke 
ongerijmdheid  wy  ontgaan,  stellende ,  dat  hy  is  een  eeuwige 
eenheid ,  oneindig,  almagtig,  enz :  de  natuur  namendiijk 
oneindig,  en  alles  in  dezelve  begreepen  ;  en  de  ontkenninge 
deezes  noemen  wy  'n  niet, 

Begeerelijkheid.  Ey  doch !  dit  stemt  al  wonderlijk  t'za- 
men ,  dat  de  eenheid  met  de  verscbeidenheid,  die  ik  alomrae 
in  de  natuur  zie,  over  een  komt.  Want  hoe !  ik  zie  dat  de 


38 

video  substantiam  intelligentem  communicationem  non  ha- 
bere  cum  substantia  extensa  unamque  alteram  terminare. 
Et  si  praeter  haecce  duo  attributa  tertium  adhuc  ponere  vis, 
quod  in  omnibus  perfectum  est,  ecce  te  apertis  contra- 
dictionibus  implicas;  nam  si  tertium  iilud  extra  duo  priora 
ponatur,  omnes  iliae  ei  deerunt  proprietates  quae  ad  duo 
haecce  pertinenl ;  quod  tamen  in  toto  quodam  ,  extra  quod 
nulia  res  existit ,  locum  habere  nequit.  Praeterea  si  ens 
illud  et  omnipotens  et  perfectum,  tale  erit  quia  ipsum  ip- 
sius  nec  aliud  ejus  auctor  fuit;  attamen  ilie  omnipotentior 
esset,  qui  se  praetereaque  aliura  producere  posset.  Et  tandem 
si  eura  oraniscientem  vocas,  se  ipse  cognoscat  necesse  est ,  et 
simul  concedere  debes  sui  cognitionem  solam  minorem  esse, 
quam  cognitionem  sui  cum  aliarum  substantiarum  cogni- 
tione  conjunctam  ;  quae  orania  apertae  sunt  contradictiones. 
Quare  Amori  consulerem  se  eo  contentare,  quod  ipsi  os- 
tendo  nec  ad  alia  spectare. 


Amor,  Quid ,  o  infame!  mihi  ostendisti  nisi  e  quo  statim 
pernicies  mea  emanaverit;  quodsi  enim  unquam  cum  eo  quod 
mihi  ostendisti ,  me  conjunxissem,  statim  me  persequentes 
vidissem  duos  inimicos  generis  humani ,  Odium  nempe  et  Poe- 
nitentiam  saepeque  etiam  Obiivionem.  Quare  iterum  ad  Rati- 
onem  me  verto,  ut  continuet  et  hosce  inimicos  tacere  faciat. 


Ratio.  Quod  tu  igitur  dicis ,  o  Cupiditas .  diversas  te  vi- 
dere  substantias,  hoc  tibi  dico  falsum  esse:  nam  clare  non- 
nisi  unam  existere  vides,  quae  per  se  ipsa  existit  omnium- 
que  aliorum  attributorum  conservatrix  est.  Si  vero  corporale 


39 

verstandige  zelfstandigheid  geen  gemeenschap  heeft  met  de 
uytgebreide  zelfstandigheid  ,  en  dat  den  een  den  ander  be- 
paalt.  En  indien  gy  buyten  deeze  twee  zelfstandigheden 
noch  een  derde  wilt  stellen  ,  die  in  alles  voimaakt  is ,  ziet , 
zoo  wikkelt  gy  u  zelven  in  openbaare  teegenstrijdigheden ; 
want  zoo  deeze  derde  gesteld  word  buyten  de  twee  eerste , 
zoo  ontbreeken  hem  dan  alle  de  eigenschappen  die  deeze 
twee  toebehooren :  het  vvelk  immers  in  een  geheel ,  buyten 
wien  dat  geenig  ding  is,  geen  plaats  kan  hebben  Daar 
'n  boven.  zoo  dit  weezen  almachtig  en  volmaakt  is ,  zoo 
zal  het  zodanig  zijn  om  dat  't  zich  zelfs  en  niet  om  dat 
liet  een  ander  heeft  veroorzaakt.  En  nochtans  zoude  hy 
almachtiger  zijn ,  die  zich  zelven  en  daar  'n  boven  noch  'n 
ander  konde  voortbrengen.  En  eindelijk  indien  gy  hem  al- 
weetende  noemt.,  zoo  is  het  noodzakelijk  dat  hy  zich  zelve 
kent;  en  met  een  moet  gy  toestaan ,  dat  de  kennisse  van 
zich  zelfs  alleen  minder  is,  als  de  kennis  van  zich  zelfs  te 
zamen  met  de  kennisse  van  de  andere  zelfstandigheden :  alle 
het  welke  openbaare  teegenstrijdigheden  zijn.  Waarom  ik  de 
Liefde  wil  geraden  hebben ;  zich  gerust  te  houden  met  het 
geene  ik  haar  aanwijze ,  en  na  geen  andere  dingen  om  te  zien. 

Liefde.  Wat  doch ,  6  eerlooze!  hebt  gy  my  aangeweezen 
anders  als  dat  geene  uyt  het  welke  terstond  mijn  verderf 
gevloeyd  is;  want  zoo  ik  mijn  ooyt  met  dat  geene  't  welk 
gy  my  hebt  aangeweezen  had  vereenigd ,  aanstonds  was  ik 
vervolgd  geweest  van  twee  hoofd-vyanden  des  menschelijken 
geslachts,  namendlijk  de  Haat  en  't  Berouw ,  en  van  de  Ver- 
geetenheid  ook  meenigmaal.  En  alzoo  keer  ik  my  ander- 
maal  tot  de  Reeden ,  op  dat  hy  maar  voort  ga,  en  aan  deze 
vyanden  de  mond  stoppe. 

Reeden.  Dat  gy  dan,  6  Begeerelijkheid,  zegt  verscheiden 
zelfstandigheeden  te  zien ,  dat  zeg  ik  u  is  valsch ;  want 
klaarelijk  zie  ik,  dat  'er  maar  een  eenige  is ,  die  door  zich 
zelf  bestaat,  en  van  alle  andere  eigenschappen  een  onder- 
houder    is.     En    by   aldien  gy  dan  het  lichamelijke  en  ver- 


40 

et  intollrctualp  substantias  nominare  vis ,  quod  ad  modos  qui 
indn  dc])nndcnt,  illa  otiam  modos  voces  oportet,  quod  ad 
substantiam  a  qua  pendent ;  non  enim  tanquam  per  se  oxis- 
tentia  a  te  ronr>ipiuntur ,  at  eodem  modoquovellc,  s-itire, 
inteljigore.  amarc  ctc.  divorsi  illiu?  modi  sunt  sub>tanliae 
quam  tu  cof]jitantem  nominas,  ad  quam  tu  omnia  ista  refers 
unumque  ex  iis  eflacis;  ita  et  ego  ipsis  tuis  argumentis  concludo 
infinitam  extensionem  et  cogitationem  cum  aliis  attributis  in- 
finitis,  vel.  secundum  tuam  rationem  dicendi,  substantiis, 
niliii  aliud  esse  quam  modos  entis  illius  unici,  aeterni ,  infiniti 
et  a  se  existentis.  iu  quo  omnia  unum  et  unicum  sunt ,  et 
extra  quam  unitatem  nulla  res  fingi  potest. 


Cupid.  In  liac  tua  dicendi  ratione  maximam  confusionem 
video;  velle  enim  videris  totum  aliquid  esse  extra  partes 
suas  vel  sine  illis  ,  quod  omnino  absurdum  est,  cum  omnes 
philosophi  unanime  dicant,  totum  esse  secundam  notio- 
nem,  et  in  natura  nuilam  esse  rem  praeter  conceptum  hu- 
manum  ;  praeterea  ,  uti  ex  exemplo  tuo  concipio  ,  totum 
cum  causa  confundis,  nam  ,  uti  dico,  totum  nonnisi  ex  par- 
tibus  vel  per  partes  existit ;  et  sic  tibi  vim  cogitantem 
tanquam  rem  fingis,  a  qua  pendeat  intellectus,  amor  ( fc. ; 
nec  totum  illam  nominare  potes,  sed  causam  tantum  effec- 
tuum  a  te  jam  nominatorum. 


Ratio.  Video  jam  te  omnes  amicos  tuos  contra  me  con- 
vocare,  itaque,  quod  rationibus  tuis  falsis  nequis  efficere, 
hoc  verborum  tuorum  ambiguitate  efficere  conaris ,  uti  com- 
muniter  illi  agunt  qui  veritati  se  opponunt.  Nec  vero  illo 
medio  pervenies  ad  Amorem  ad  te  trahendum.  Dicis  igitur 
causam^  quippe  quae  sit  causatrix  effectuum,  extra  eos  esse 


41 

standige  wilt  noemen  zelfstandigheeden,  in  opzigt  van  de 
wijzen  die  daar  van  afhangen :  welaan ,  dan  moet  gy  haar 
ook  wijzen  noemen  ten  opzigt  van  de  zelfstandigheid  van 
wien  zy  afhangen ;  want  a!s  door  zich  zelven  bestaande 
worden  zy  van  u  niet  begreepen;  en  op  dezelve  wijs  als 
het  willen,  gevoelen.  verstaan  ,  beminnen,  enz.  verscheiden 
wijzen  zijn  van  het  geen  gy  een  denkende  zelfstandigheid 
noemt,  waar  toe  gy  die  alle  brengt  eu  tot  een  maakt;  zoo 
besluyte  ik  ook,  door  uw  eigen  bewijzen ,  dat  de  oneindige 
uytbreiding  en  denking  mitsgaders  andere  oneindige  eigen- 
schappen,  of  volgens  uw  stijl  zelfstandigheeden,  niet  anders 
zijn  als  wijzen  van  dat  eenig  eeuwig  oneindig  en  door  zich 
zelf  bestaande  weezen ,  waar  in  alles  een^en  eenig  is,  en 
buyten  welke  eenheid   men  geen  zaak  zich  kan  verbeelden. 

Begeerelijkheid.  In  deeze  uwe  wijze  van  spreken  zie  ik, 
zoo  my  dunkt,  een  zeer  groote  verwarring ;  want  gy  schijnt 
te  willen,  dat  het  geheel  iets  buyten  of  zonder  zijne  deelen 
7.0U  zijn:  dat  voorwaar  ongerijmd  is ;  nadien  alle  Wijsgee- 
ren  eenpaarig  zeggen ,  dat  het  geheel  is  een  tweede  kundig- 
heid,  en  dat  in  de  natuur  buyten  het  menschelijk  begrip 
geen  zaak  en  is.  Daar  'n  boven  ,  zoo  als  ik  uyt  uw  voor- 
beeld  afneem ,  zoo  vermengt  gy  't  geheel  met  de  oorzaak ; 
want,  gelijk  ik  zeg,  het  geheel  bestaat  alleen  van  of  door 
zijn  deelen:  en  alzoo  is  't  dat  gy  u  de  denkende  kracht  ver 
beeld  als  een  zaak ,  van  wien  hei  verstand ,  de  liefde  enz. 
afhangt ;  en  gy  kont  die  geen  geheel  noemen ,  maar  een 
oorzaak  van  de  uytwerkzelen,  door  u  al  genoemd. 

Reeden.  Ik  zie  vast,  hoe  gy  teegen  my  alle  uwe  vrinden , 
t'  zamen  roept;  en  alzoo  ,  het  geen  gy  niet  vermogt  met  uwe 
valsche  reedenen  uyt  te  werken,  dat  tracht  gy  nu  te  doen 
met  dubbelzinnigheid  van  woorden ;  gelijk  gemeenelijk  het 
werk  der  geener  is  die  zich  tegen  de  waarheid  kanten. 
Doch  't  eri  zal  u  door  dat  middel ,  om  de  Liefden  tot  u  te 
trekken,  niet  gelukken.  Uw  zeggen  dan  is  ,  dat  d'  oorzaak  , 
aangezien    die    is    een    veroorzaker    van    de    uytwerkzelen , 


42 

debere;  et  hoc  ideo  dicis,  quia  transeuntem  tantum  causam 
non  vero  immanentem  cognoscis,  quae  postrema  niliil  omnino 
extra  se  producat;  ex.  c.  inteliectus  qui  est  causa  suarum 
idearum  ;  quare  et  a  me ,  quousque  ejus  ideae  inde  pendeant. 
causa,  et  iterum  quoad  existentiam  idearum  ,  totum  appel- 
latur.  Sic  et  Deus  qui  cum  effcctibus  vel  creaturis  suis  non 
alia  quam  causa  immanens  est,  et  etiam  totum  quod  ad 
secundam  observationem. 


DIALOGUS    SECUNDA. 

INTER   ERASMUM   ET   THEOPHILUM. 

Erasmus.  Dicentem  te  audivi ,  o  Theophile,  Deum  esse  om- 
nium  rerum  causam  ,  et  propterea  non  aliam  causam  eum 
esse  posse  quam  immanentem.  Cum  autem  omnium  rerum 
causa  sit  immanens,  quomodo  eura  dicere  potes  causam  pri- 
orem?  hoc  enim  in  causa  immanente  fieri  nequit. 

Theophilum.  Deum  causam  dicens  priorem ,  tantum  de 
iis  rebus  hoc  intelligi  volui ,  quas  Deus  nullis  aliis 
mediis  quam  existentia  sua  immediate  produxit;  non  autem 
quod  absolute  causam  priorem  significare  eum  voluerim; 
quod  clare  e  verbis  meis  intelligere  potuisses,  cum  etiam 
dixi  nos  eum  quodammodo  causam  ulteriorem  nominare 
posse. 

Er.  Satis  jam  intelligo  quid  dicere  velis,  animadverto 
vero    etiam,    te    dixisse  effectum    causae  alicujus  interioris 


43 

derhalven  buyten  dezelve  moet  zijn:  en  dit  zegt  gy  daarora 
dewijl  gy  maar  alleen  van  d'  overgaande  en  niet  van  de 
iublijvende  oorzaak  weet,  welke  laatste  geenzins  iet  buyten 
zich  zelven  voortbrengt;  by  voorbeeld  het  verstand ,  't  welk 
oorzaak  zijner  begrippen  is;  waarom  het  ook  van  my,  voor 
zoo  verre  zijn  begrippen  daar  van  afhangen ,  een  oorzaak , 
en  weederom  in  opzigt  het  bestaan  van  zijn  begrippen  een 
geheel  genoemd  word:  alzoo  ook  God ,  die  met  zijn  uyt- 
werkzelen  of  schepzelen  geen  andere  als  een  inblijvende 
oorzaak ,  en  ook  een  geheel  in  opzigt  van  de  tweede  aan- 
merking  is. 


TWEEDE    ZAMENSPRAAK, 

TUSSCHEN   ERASMUS   EN   THEOPHILUS. 

Erasmus.  Ik  heb  u,  6  Theophilus  !  hooren  zeggen ,  dat  God 
een  oorzaak  is  van  alle  dingen  ;  en  daarby ,  dat  hy  geene 
andere  oorzaak  kan  zijn  als  een  inblijvende.  Indien  hy  dan 
een  inblijvende  oorzaak  aller  dingen  is;  hoe  kont  gy  hem  dan 
een  eerder  oorzaak  noemen?  want  dat  is  in  een  inblijvende 
oorzaak  onmogelijk. 

Theophilns.  Wanneer  ik  zei,  dat  God  een  eerder  oorzaak 
is,  zoo  is  dat  van  my  niet  gezegd  als  in  opzigt  van  die 
dingen ,  welke  God  zonder  eenige  omstandigheden  als  alleen 
zijn  weezendlijkheid  onmiddelijk  heeft  voortgebragt:  maar 
geenzins  dat  ik  hem  volstrekt  een  eerder  oorzaak  zou  ge- 
r.oemd  hebben  ;  het  welk  gy  klaar  uyt  mijne  woorden  hebt 
konnen  afneemen,  want  ik  heb  ook  gezegd,  dat  wy  hem 
in  eeniger  wijze  een  verder  oorzaak  konnen  noemen. 

Erasmus.  Het  geen  gy  my  wilt  zeggen  versta  ik  nu  ge- 
noeg:  maar  'k  merk  ook  aan ,  dat  gy  gezegd  hebt,  dat  het 
gewrogt    eener    innerlijke    oorzaak  op  zodanig  'n  wijze  met 


44 

tali  ratione  cum  causa  sua  conjunctum  rnanere,  quod  cum 
ea  unum  totum  cfliciat:  quod  si  ita  est,  Dcus,  uti  milii  vi- 
detur ,  causa  immancns  esse  nequit ;  si  euim  ipse  et  id 
qiiod  ab  eo  productum  est  unum  totura  efficiant,  Deo  uno 
tempore  plus  essentiae  attribuis  quam  alio.  Quod  dubium 
milii,  precor,  adimas, 

Theoph,  Si  te,  Erasme,  confusioni  istae  eripere  cupis, 
bene  pcrpende  quod  tibi  jam  dicara,  Rei  alicujus  esscntia 
non  augetur  conjunctione  alius  rei  quacum  totum  cfficiat , 
sed  e  contrario  in  illa  immufcata  manet.  Quod  ut  melius 
intelligas  tibi  exemplum  proponam :  Statuarius  e  ligno  plu- 
res  figuras  fecit  ad  similitudinem  partium  corporis  humani ; 
unam  ex  iis ,  quae  figuram  habet  pectoris  humani,  Capit.  et 
cum  aiia  conjungit  quae  capitis  humani  habet  figuram ,  ex 
utraque  autem  unum  totum  facit ,  quod  corporis  humani 
partem  superiorem  exhibet.  Dicesne  jam  hinc  capitis  essen- 
tiam  auctam  esse  conjunctione  illa  cum  pectore?  Nullo 
modo ,  nam  idem  adhuc  est  quod  antea.  Ut  et  melius  pa- 
t("at,  aiiud  tibi  exemplum  proponam,  nempo  ideam  quam 
trianguli  habeo,  et  aliam  ex  prolatione  unius  trium  angu- 
lorum  ortam  ,  quem  angulum  prolatum  vel  se  proferentem 
necesse  est,  aequaiem  esse  duobus  angulis  interioribus  op- 
positis  etc. ;  has  ideas  dico  jam  produxisse  novam ,  nempe 
tres  angulos  trianguli  aequales  esse  duobus  angulis  rectis, 
quae  idea  cum  priore  ita  conjuncta  est,  ut  sine  ilia  nec 
esse  nec  concipi  possit.  At  ex  omnibus  ideis,  quas  aliquis 
habet,  unum  tofcum  facimus,  vel,  quod  idem  est,  ens  ratio- 


45 

zijn  oorzaak  blijft  vereenigd  ,  dat  het  met  dezelve  t'  zamen 
een  geheel  maakt;  en  indien  dit  zoo  is,  dan  kan  God ,  zoo 
my  dunkt ,  geen  inbiijvende  oorzaak  zijn ;  want  zoo  hy  en 
't  geen  van  hem  is  voortgebragt  te  zamen  een  geheel  maa- 
ken  ,  dan  schrijft  gy  aan  God  op  d'  eene  tijd  meer  weezen 
toe  als  op  de  andere  tijd.  Neemt,  bid  ik  u,  my  deeze 
twijfeling  weg. 

Theophilns.  Zoo  gy,  Erasmus ,  uyt  deze  verwarrin^  wilt 
geraakcn  ,  zoo  neemt  eens  wel  in  acht  dat  ik  u  hier  zal 
zeggen.  Het  weeze-.i  van  eene  zaak  neemt  niet  toe  door 
het  vereenigen  met  een  andere  zaak ,  waarmee  zy  een  ge- 
heei  maakt:  maar  in  teegendeel  zoo  blijft  ze  daar  in  on- 
veranderlyk.  Ik  zal  u,  op  dat  gy  mijn  te  beeter  zult  ver- 
staan,  dit  voorbeeld  stellen.  Een  beeldhouwer  heeft  van 
hout  gemaakt  verscheiden  gedaautens ,  na  de  gelijkenis  der 
deelen  eenes  menschelyk  lichaam  :  hy  neemt  een  van  deeze 
't  welk  de  gedaante  heeft  van  een  menschlyke  horst,  eu 
voegt  dat  te  zamen  met  een  ander  dat  de  gedaante  heeft 
van  een  menschelyk  hoofd  ,  en  maakt  van  deeze  twee  een 
geheel,  't  welk  het  bovenste  gedeelte  van  'n  menschelyk 
lichaam  vertoont.  Zult  gy  nu  daarom  zeggen,  dat  het 
weezeu  van  't  hoofd  heeft  toegenomen  door  zijn  vereeniging 
met  de  borst?  geenzins;  want  het  is  't  zelve  dat  't  te  voo- 
ren  was.  Tot  meerder  klaarheid  zal  ik  u  een  ander  voor- 
beeld  stellen ,  namendlyk  het  denkbeeld  dat  ik  van  'n  drie- 
hoek  heb,  en  een  ander  ontstaande  door  uytstrekking  van 
een  dier  hoeken,  welke  uytgestrekte  of  uytstrekkende  hoek 
noodzaakelijk  gelijk  is  raet  de  twee  tegengestelde  innerlijke 
hoeken  .  enz.  Deeze ,  zeg  ik,  hebben  voortgebragt  een  nieuw 
denkbenld,  naraendlyk,  dat  de  drie  hoeken  van  een  driehoek 
gelijk  zijn  met  twee  rechte  hoeken:  welk  denkbeeld  met 
het  eerste  zoo  vereenigd  is ,  dat  het  zonder  't  zelve  niet 
kan  bestaan  of  begreepen  worden.  En  van  alle  denkbeel- 
den  die  een  iegelyk  heeft  maaken  wy  een  geheel,  of  't 
welk   't   zelve   is ,    een   weezen  van  reeden ,    het  geene  wy 


46 

nis,  quod  intellectum  voCHmus.  Videsne  jam,  quod , 
quamquam  haecce  nova  idea  cum  praecedente  conjuncta  bit, 
propterea  tamea  in  praecedenti>>  cssenti.-i  nulla  efficiatur  mu- 
tatio,  quodque  e  contrario  sine  uila  mutatione  eadem  ma- 
neat?  Quod  etiam  videre  licet  in  quacunque  idea,  quae 
in  se  amorem  producit;  qui  araor  nulio  modo  ideae  essen- 
tiam  auget.  Sed  quare  tot  exemp]a  afFerremus,  cum  tu  ipse 
in  proposito.  de  quo  jam  diximus,  aperte  lioc  videre  potes; 
clare  enim  dixi ,  omnia  altributa,  quae  ab  alia  causa  non 
pendent  et  ad  quae  describenda  non  opus  sit  genere ,  ad  Dei 
essentiam  pertinere ;  et  quia  res  creatae  non  possunt  attri- 
butum  ponere,  Dei  essentia  iis  non  augetur,  licet  se 
quam  arctissime  cum  ea  conjungant.  Adde,  quod  totum 
ens  rationis  tantum  sit  nec  a  generali  differat  nisi  in  eo, 
quod  generale  fiat  ex  diversis  non  conjunctis  individuis  ejus- 
dera  generis,  totum  autem  ex  diversis  conjunctis  individuis 
tam  aiius  quam  ejusdem  generis. 


Er.  Quod  ad  hoc  attinet,  mihi  satisfecisti.  Sed  praete- 
rea  etiam  dixisti,  immauentis  causae  productum  perire  non 
posse,  quamdiu  ejus  causa  perdurat,  quod  falsum  esse  video; 
hoc  enira  si  ita  est,  quo  modo  Deus  immanens  adhuc  om- 
nium  rerum  causa  esse  potest,  cum  tot  earum  pereant? 
Dices  quidem ,  secundum  anteriorem  tuam  distinctionem , 
Deum  proprie  talium  productuum  causam  esse,  quas  nuUis 
aliis  mediis  quam  solis  suis  attributis  produxit,  nequeeas, 
quaradiu  causa  earum  perdurat  perire  posse ,  non  autem  te 
Deura  immanentem  dicere  causam  earum  productuum,  quarum 
existentia  non  immediate  ab  eo  pendeat,    sed  quae  ab  alia 


47 

verstaiid  iioeineii.  Ziet  gy  nu  wel  dat ,  al  schoon  dit  nieuwe 
denkbeeld  zieh  vereenigt  met  het  voorgaande,  daarom  in 
't  weezen  van  't  voorgaande  geen  veranderinge  valt,  maar 
dat  het  in  teegendeel  zonder  d'  allerminste  verandering 
het  zelfde  blijft?  Het  welke  gy  ook  zien  kont  in  een 
iegelyk  denkbeeld,  dat  in  zich  liefde  voortbrengt,  welke 
liefden  in  geeneriei  wijze  het  weezen  van  't  denkbeeld 
doet  toeneemen.  Maar  waartoe  zoo  veel  voorbeelden  op- 
gehoopt ,  daar  gy  zelf  in  't  voorgebeeide,  waar  af  wy 
nu  gesprookeu  hebben,  dit  klaarelyk  kont  zien :  'k  heb 
duidelyk  gezegd ,  dat  alle  eigenschappen  die  van  geen  an- 
der  oorzaak  afhangen,  en  om  welke  te  beschrijven  geen 
geslacht  van  nooden  is,  tot  het  weezen  Gods  behooren ;  en 
dewijl  de  geschapene  dingen  niet  magtig  zijn  een  eigen- 
schap  te  stellen,  zoo  en  vermeerderen  zy  door  deeze  het 
weezen  Gods  niet,  hoe  nauw  zy  met  het  zelve  ook  komen 
te  vereenigen.  Doet  hier  by,  dat  het  geheel  maar  een 
weezen  van  reeden  is ,  en  niet  verschilt  van  het  algemeen 
als  alleen  hier  in,  dat  het  algemeen  gemaakt  word  van 
verscheiden  niet  vereenigde  ondeelbare ,  van  het  zelfde  ge- 
slagt :  maar  het  geheel  van  verscheiden  vereenigde  ondeel- 
baare,  zoo  van  een  ander  als  van  het  zelfde  geslagt. 

Erasmus.  Zoo  veel  als  dit  belangt,  hebt  gy  my  voldaan, 
Maar  boven  dit  hebt  gy  nog  gezegd ,  dat  het  gewrogt  van 
eeu  innerlyken  oorzaak  niet  kan  vergaan ,  zoo  lang  zijn 
oorzaak  duurt;  het  geen  ik  zie  niet  waar  te  zijn,  want 
dit  zoo  zijnde,  hoe  kan  God  dan  nog  een  innerlijke  oor- 
zaak  aller  dingen  weezen,  daar  zoo  veel  van  dezelve  te 
niete  gaan?  Gy  zult  voigens  uw  voorig  onderscheid  wel 
zeggen,  dat  God  eigendlyk  een  oorzaak  van  zodanige  ge- 
wrogten  is  ,  die  hy  zonder  eenige  meerder  omstandigheeden 
als  alleen  zijn  eigenschappen  heeft  voortgebragt ,  en  dat 
deeze  dan  zoo  lang  haar  oorzaak  duurt  niet  konnen  ver- 
gaan ;  maar  dat  gy  God  geen  innerlyke  oorzaak  noemt  van 
die  gewrogten,  welkers  weezendlykheid  niet  onmiddelyk  van 


48 

quadam  re  orta  sunt,  nisi  quoart  earum  causae  sinc  «-o  ct 
extra  eum  non  operantur  nec  operari  possunt,  unde  etiam  , 
quippe  non  immediafe  a  Deo  productae,  pcrire  possunl.  Hoc 
autem  mihi  non  satisfacit;  video  enim  te  concludcrc,  quod 
humanus  intcllectus  immortalis  sit,  quia  opus  est  a  Deo  in 
se  ipso  productum;  cum  igitur  jam  fieri  non  potuit  plu- 
ribus  opus  fuisse  ad  talem  intellcctum  produccndiim  quarn 
attributis  Dei ,  ut  ens  esset  taiis  perfectionis ,  necesse  est, 
simulac  omnes  aliae  res  a  Deo  immediate  productae,  ab  ae- 
terno  creatum  fuisse;  quod ,  uisi  fallor,  etiam  te  dicentem 
audivi.  Quod  si  ita  est,  quomodo  nulia  difficultate  relicta 
explicabis? 


TheopJi.  Verum  est ,  Erasme,  rcs  quae  ab  aeterno  a  Deo 
creatae  sunt,  propter  ipsarum  existentiam  uulla  alia  re 
nisi  attributis  Dei  opus  habere ;  sed  animadverti  oportet. 
quod,  etsi  necessario  ad  rei  existentiam  modificatio  singu- 
laris  exigitur,  et  res  praeter  attributa  Dei ,  Deum  tamen  non 
^cessare  rem  immediate  produccre  posse;  nara  inter  res  neces- 
sarias,  quae  exiguntur  ut  res  aliqua  sit ,  quaedam  sunt  ad 
rem  producendam  et  aliae  ut  res  producta  esse  possit,  uti 
ex.  gr.  si  in  camera  quadam  lucem  habere  volo,  hanc  ac- 
cendo,  vel  fenestram  aperio ,  quo  facto  camera  illustratur; 
at  vei  sic  tamen  accensio  illa  vel  apertio  lucem  non  facit, 
sed  efficit  tantum  lucem  cameram  illustrare  vel  in  eam  posse 
pervenire;  et  sic  etiarn  ad  corporis  alicujus  motum  exigitur 
aliud    corpus,    quod    omnem    istum    motum   habeat  necesse 


49 

hem  afhangt,  maar  van  eenige  andere  zaak  geworden  zijn, 
als  alleen  voor  zoo  veel  haar  oorzaaken  zonder  en  buyten 
hera  niet  werken ,  noch  konnen  werken ;  en  hier  om  dan 
ook,  aangezien  zy  niet  onmiddelyk  van  God  zijn  voortge- 
bragt,  te  niete  konnen  gaan.  Doch  dit  voidoet  my  niet; 
want  ik  zie  dat  gy  besluit,  dat  het  menschelyk  verstand 
onsterffelyk  is,  om  dat  het  een  gewrogt  is  dat  God  in  zich 
zelf  heeft  voortgebragt:  nu  dan  onmogelyk  zijnde ,  dat  er 
meer  van  nooden  is  geweest  oni  zodauig  een  verstand  voort 
te  brengen  als  alleen  de  eigenschappen  Gods ,  zoo  moet 
het  dan ,  om  een  weezen  van  zoo  'n  uitsteekende  volmaakt- 
heid  te  zijn,  zoo  wel  als  aiie  andere  dingen  die  onmidde- 
Jijk  van  God  afhangen,  van  eeuwigheid  geschapen  zijn, 
Iict  welke  ik ,  zoo  'k  my  niet  bedrieg  ,  u  ook  heb  hooren 
zeggen;  en  dit  dan  zoo  zijnde,  hoe  zult  gy  dit  zonder 
zwaarigheid  over  te  laaten  vereifenen? 

Theophilus.  't  Is  waar ,  Erasmus,  dat  die  dingen ,  om 
haar  weezendlykheids  wille ,  geen  ander  ding  van  doen  heb- 
ben  als  alleen  de  eigenschappen  Gods,  die  van  hem  on- 
middelyk  van  eeuwigheid  geschapen  zijn.  Maar  staat  aan 
te  merken,  dat  alschoon  het  noodzakelyk  is,  dat  'er  tot  de 
weezendlykheid  van  een  zaak  vereischt  word  een  bizondere 
wjjzing  ,  en  een  zaak  buyten  de  eigenschappen  Gods,  dat 
daarom  echter  God  niet  nalaat  een  zaak  onmiddelyk  te 
konnen  vooribrengen :  want  van  de  noodzakelijke  dingen 
die  vereyscht  worden  om  een  zaak  te  doen  zijn,  bennen 
eenige  opdat  zy  de  zaak  zouden  voortbrengen ,  en  anderen 
op  dat  de  zaak  zou  konnen  voortgebragt  zijn ;  als  by  voor- 
beeld,  ik  wil  in  zeekere  kamer  licht  hebben,  ik  steek  dit 
op,  of  ik  doe  een  venster  open ,  waar  op  de  kamer  word 
verlicht,  zoo  maakt  die  opsteeking  of  opening  van  de  ka- 
mer  door  zich  zelfs  het  licht  niet,  maar  brengt  alleen  te 
weeg  dat  het  licht  de  kamer  komt  te  verlichten ,  of  daar  in 
kan  komen;  en  alzoo  word  tot  de  beweeging  van  een  li- 
chaam    ook    vereyscht  een  ander  lichaam  ,    't  welk  alle  die 

4 


50 

est,  qui  cx  eo  ad  aliud  corpus  transit.  Ad  Dei  autem  in  no- 
bis  ideam  produccndam  nulla  alia  res  singularis  exigitur, 
quae  habeat  quod  in  nobis  producitur;  sed  talc  tantum  cor- 
pus  in  natura,  cujus  idea  opus  est  ad  Deum  iminediate  os- 
tendendum;  quod  etiam  ex  dictis  meis  deducere  potcs, 
cum  dixerim ,  Deum  tantum  cx  se  nec  alia  quadam  re  cog- 
nosci.  Hoc  autera  tibi  dico  nos,  quamdiu  ideam  Dci  tam  dis- 
tinctam  non  habemus ,  quae  nos  ea  ratione  cum  eo  conjuu- 
gat,  ut  non  sinat  nos  aliam  rem  praeter  Deum  amare ,  nos 
dici  non  posse  vere  cum  Deo  conjunctos  esse ,  et  sic  imme- 
diate  ab  eo  pendere.  Quod  jam  ad  id  attinet,  quod  adhuc 
rogare  posses,  alio  hoc  fiat  tempore,  cum  in  praesentia  op- 
portunitas  jam  ad  aliud  quid  me  invitet. 


Er.  Pro  tempore  nihil  amplius  habeo ,  in  eo  vero  quod 
hucusque  mihi  dixisti,  me  occupabo  ad  ulteriorem  opportuni- 
tatem,  Deo  iuterea  te  commendans. 


CAPUT  TERTIUM. 

DEUM   OMNnjM  CAUSAM   ESSE. 

Agere  jam  incipiemus  de  iis  Dei  attributis,  quae  propria  ' 
vocavimus,  et  primum  quidem  Deum  esse  omnium  causara, 


1)  Sequentia  propria  dicuntur ,  quia  nihil  aliud  sunt  quam  adjectiva 
quae  concipi  nequeunt  sine  snbstantivis  suis  i.  e.  Deus  sine  iis  Deus 
non  esset,  nec  tamen  per  illa  Deus  est,  nam  nihil  substantiale,  per 
qtiTod  solum  Deus  existit ,  significant. 


51 

beweeging  Lebben  moet  die  van  hem  tot  het  ander  lichaam 
over  gaat.  Maar  om  in  ons  een  denkbeeld  van  God  voort 
te  brengen,  word  geene  andere  bizondere  zaak  vereyscht, 
die  heeft  't  welk  in  ons  word  voortgebragt;  maar  alleen 
zodanig  lichaam  in  de  natuur,  wiens  denkbeeld  noodzake- 
lyk  is  om  God  onmiddelyk  te  vertoonen :  't  geen  gy  ook 
uyt  raijne  woorden  af  kont  neemen,  alzoo  ik  heb  gezegd, 
dat  God  alleen  door  zich  zelfs  en  niet  door  iets  anders 
word  gekend.  Doch  dit  zeg  ik  u,  dat  zoo  lang  wy  van 
God  zoo  een  klaar  denkbeeld  niet  en  hebben ,  't  welk  in 
dier  voegen  ons  met  hem  vereenigt,  dat  het  ons  niet  toe 
laat  eenige  zaak  te  beminnen  buyten  hem ,  wy  niet  en 
konnen  zeggen,  waarelijk  met  God  te  zijn  vereenigd,  en 
zoo  onraiddelyk  van  hem  af  te  hangen.  Belangende  nu 
't  geen  gy  verder  noch  zoudt  mogen  vragen ,  laat  dat  op  een 
andere  tijd  geschieden,  alzoo  my  de  geleegendheid  tegen- 
woordig  tot  wat  anders  noodigt. 

Erasmus  Voor  teegenwoordig  is  er  niets  meer:  maar  ik 
zal  my  met  het  geene  gy  my  nu  gezegd  heb  beezig  hon- 
den  tot  nader  geieegendheid,  en  ondertusschen  u  Gode 
beveelen. 


DERDE  HOOEDDEEL. 

DAT   GOD   OORZAAK  IS   VAN   ALLES. 

Wy  zullen  teegenwoordig  aanvangen  om  te  handelen  van 
die  eigenschappen  Gods,  welke  wy  eigene  *)  genaamd  heb- 
ben ;  en  voor  eerst,  dat  God  een  oorzaak  is  van  alles. 

1)  De  navolgende  worden  eigene  genaamd,  om  dat  ze  niet  anders 
zijn  als  Toeeigeningen ,  die  niet  verstaan  konnen  worden  zonder  hare 
zeifstandigheid ,  dat  is ,  God  zou  wel  zonder  deeze  geen  God  zijn ,  maar 
nochtans  is  hy  door  deeze  gesn  God;  want  zy  niets  zelfstandigs ,  door 
welke  God  alleeu  bestaat,  te  kennen  geeven. 

4* 


52 

Antea  jam  diximus  unam  substantiam  alteram  produccre 
non  posse,  et  Deum  ens  esse  de  quo  omnia  dicunlur  atlri- 
buta;  unde  clare  sequitur,  omnes  alias  res  extra  Deum  non 
existere  nec  concipi  posse ;  quare  omnino  dicere  debemus 
Deiim  omnium  causam  esse.  Cum  autem  causam  operantem 
iu  octo  partes  dividere  solent,  videamus  jam  quomodo  Deu3 
causa  sit: 


1.  Causa  est  ema7iens  vel  operans  operum  suorum,  et,  quoad 
actio  ista  fiat ,  causa  efficiens  vei  agens,  quae  tanquam 
unum  ponimus,  quippe  ad  se  invicem  pertinentia. 

2.  Est  causa  immanens  nec  transiens,  quia  omnia  in  se 
et  nihil  extra  se  operat,  cum  nihil  extra  eum  sit. 

3.  Deus  est  causa  libera  nec  naturalis,  uti  quam  cla- 
rissime  ostendemus,  quando  agemus  de  eo ,  num  Deus  omit- 
tere  possit  aliquid  agere  quod  agit;  ubi  simui  explicabitur 
in  quo  consistat  vera  libertas. 

4.  Deus  est  causa  per  se  uec  per  contingentiam,  quod 
ex  tractatu  de  Praedestinatione  clarius  patebit. 

5.  Deus  est  causa  praecipua  operum  suorum ,  quae  im- 
immediate  creavit,  uti  motum  in  materia ,  etc.  in  qua  causa 
minus  praecipua  locum  habere  nequit,  quippe  quae  semper 
in  rebus  sit  particularibus  ',  quae  in  natura  sunt.  Causa 
miuus  praecipua  incipiens  non  est  in  Deo,  quia  extra  eum 
nihil     est    quod    eum    premere    posset.      Causa    praecedens 


1)     TJti  quando  per  ventum  vehementem  raare  siccat,  et  sic  in  omni- 
!;us  rebus  particularibus. 


00 

Hier  vooren  hebben  wy  alree  gezegd ,  hoe  dat  den  eene 
zelfstandigheid  den  andere  niet  kan  voortbrengen ,  en  dat 
God  een  weezen  is  van  welke  alle  eigenschappen  gezegd 
worden:  waar  uyt  klaarelyk  volgt,  dat  alle  andere  dingen 
buyten  God  niet  kounen  bestaan ,  noch  verstaan  worden  : 
weshalven  wy  dan  met  alle  reeden  moeten  zeggen,  dat 
God  een  oorzaak  is  van  alles. 

Aangezien  men  dan  gewoon  is  de  werkende  oorzaak  iu 
acht  deelen  te  verdeelen,  zoo  laat  ons  nu  eens  onderzoe- 
ken,  hoe  en  op  wat  wijze  God  een  oorzaak  is: 

1.  Hij  is  een  uytvloeyende  of  daarstellende  oorzaak  van 
zijn  werken  ;  en  ,  in  opzigt  dat  deze  werkinge  geschied  ,  een 
doende  of  werkende  oorzaak:  het  welke  wy  voor  een  stel- 
len,  als  op  elkanderen  opzigt  hebbende. 

2.  Hij  is  een  inblijvende  en  geen  overgaande  oorzaak , 
aangezien  hy  alles  in  zich  zelfs  en  niet  buyten  zich  en  werkt, 
gemerkt  niets  buyten  hem  en  is. 

3.  God  is  een  vrye  en  geen  natuureiyke  oorzaak ;  gelyk 
wy  dit  heei  klaarelyk  zuUen  doen  blijken ,  wanneer  wy 
zullen  handelen  aangaande  dit,  of  God  kan  nalaaten  te 
doen  hetgeen  by  doet:  alwaar  met  een  verklaard  zal  wor- 
den  waarin  de  waare  vryheid  is  bestaande. 

4.  God  is  een  oorzaak  door  zich  zelfs,  en  niet  door  'n 
toeval :  het  welke  uyt  de  verhandeling  van  de  Voorschik- 
kiog  nader  blijken  zal. 

5.  God  is  een  voorname  oorzaak  zijner  werken,  die  hy 
onmiddelyk  geschapen  heeft,  als  daar  is  de  roeringe  in  de 
stoffe ,  enz.  in  welke  de  min  voorname  oorzaak  geene  plaats 
kan  hebben,  nadien  dezelve  altijd  in  de  bizondere  dingen 
is  ')  die  in  de  natuur  zijn.  De  min  voornaam  beginnende 
oorzaak  is  God  niet,  vermits  dat  buyten  hem  niets  is  't 
geene  hem  zou  konnen  prangen.    Doch  de  voorgaande  oor- 

1)  By  voorbeeld,  als  wanneer  hy  door  een  harde  wind  de  zee  droog 
maakt,  enz.  in  alle  de  bizondere  dingen. 


54 

voro  est  ipsa  perfcctio  ejus,    pcr  quam  et  sui  et  per  conse- 
quentiam  omnium  aliarum  rerum  causa  est. 

6.  Deus  solus  est  causa  prima  vel  incipiens,  uti  ex  prae- 
cedente  deraonstratione  patet. 

7.  Deus  etiam  est  causa  generalis,  at  in  eo  tantum  quod 
varia  producat  opera;  alio  modo  ita  dici  nequit ,  nam  ne- 
mine  opus  habet  ad  effectus  producendos. 

8.  Deus  est  causa  proxima  eorum  quae  infinita  et  immu- 
tabilia  sunt,  et  quae  ab  eo  immediate  creata  dicimus;  sed 
causa  postrema  est,  et  lioc  quodammodo  omnium  rerum  sin- 
gularium. 


CAPUT  QUARTUM. 

DE  DEI  ACTIONE   NECESSARIA. 

Deum  omittere  posse  id  quod  agit,  negamus;  quod  de- 
monstrabimus  quando  de  Dei  praedestinatione  agemus,  ubi 
ostendemus  omnia  necessario  a  causis  suis  pendere.  Quod 
etiam  demonstratur  ex  Dei  perfectione,  quia  extra  ullum 
dubium  est,  Deum  omnia  aeque  perfecta  efficere  posse  ac 
in  idea  ejus  concepta  sunt;  et,  uti  res,  quae  ab  eo  concipi 
possunt,  non  perfectius  concipi  possint  quam  ipse  ea  conci- 
piat,  sic  omnia  tam  perfecte  ab  eo  effici  possunt,  ut  per- 
fectius  ab  eo  proficisci  nequeant.  Quando  autem  conclu- 
dimus  Deum  omittere  non  potuisse  id  quod  egit,  hoc  de  eo 
affirmamus  propter  ejus  perfectionem ,  quia  in  Deo  id  quod 
agit    omittere  imperfectio  esset,    nec  taraen  in  Deo  causam 


55 

zaak   is   zijne   volmaaktheid    zelve,    door  wien  hy  van  zich 
zeifs ,  en  by  gevolg  ook  van  alle  andere  dingen  oorzaak  is. 

6.  God  is  alleen  de  eerste  of  beginnende  oorzaak,  gelyk 
by  onze  voorgaande  betoging  komt  te  biijken. 

7.  God  is  ook  een  algemeeue  oorzaak;  doch  alleen  in 
opzigt  dat  hy  verscheiden  werken  voortbrengt:  anders  kan 
zulks  nooyt  gezegd  worden ;  want  hy  niemand  van  doen 
heeft,  om  uytwerkzelen  voort  te  brengen. 

8.  God  is  de  naaste  oorzaak  van  die  oneindelyk  en  on- 
veranderlyk  zijn,  en  welke  wy  zeggen  van  hem  onmidde- 
lyk  te  zijn  geschapen.  Doch  de  laatste  oorzaak  is  hy,  en 
dit  eenigzins  van  alle  bizondere  dingen. 


VIERDE  HOOFDDEEL. 

VAN   GODS   NOODZAKELYKE   WERKINGE. 

Dat  God  het  geen  hy  doet  zou  konnen  nalaaten  tedoen, 
ontkennen  wy  ,  en  zullen  't  zelve  ook  bewijzen ,  wanneer  wy 
van  Gods  voorbeschikking  handelen :  alwaar  wy  toonen 
zullen,  dat  alle  dingen  noodzaakelyk  van  hare  oorzaaken 
afhangen.  Het  geen  ^mee  beweezen  word  door  Gods  vol- 
raaaktheid ,  alzoo  het  buyten  alle  twijffe)  is  dat  God  alles 
eeven  zoo  volmaakt  kan  uitwerken  ais  het  in  zijn  denk- 
beeld  is  begreepen  ;  en  gelijkerwijs  de  dingen  die  van  hem 
verstaan  worden  van  hem  niet  volmaakter  konnen  worden 
verstaan  als  hy  die  verstaat,  alzoo  konnen  alle  dingen  zoo 
volmaaktelyk  van  hem  uytgewerkt  worden,  dat  ze  van  hem 
niet  volmaakter  konnen  voortkomen.  Doch  als  wy  beslui- 
ten,  dat  God  niet  kon  nalaaten  te  doen  hetgeen  hy  heeft 
gedaan ,  zoo  bevestigen  wy  dit  van  weegens  zijn  volmaakt- 
heid ,  dewijle  in  God  na  te  laaten  't  geen  hy  doet  een 
onvolmaaktheid  zijn  zou,  zonder  nochtans  in  God  een  min 


56 

minus    praecipue    incipiciiterri    ponimus,    quae  ad  agendum 
eum  movisset;   tunc  enira  iJeus  non  csset. 

Jam  vero  quaestio  movetur,  num  Deus  omne  quod  iu 
idea  ejus  sit  et  quod  tam  perfecte  agere  possit,  omittere 
possct,  et  num  iiiud  omittere  in  eo  perfectio  sit.  Dicimus, 
quia  omnia  quae  fiunt  a  Deo  aguntur,  illa  apud  eum  ita 
uecessario  praedestinata  esse  debere,  cum  aliter  mutabilis 
esset,  quod  magna  in  eo  esset  imperfectio:  et  quod  prae- 
destinatio  illa  apud  eum  ab  omni  aeternitate  esse  debeat, 
in  qua  aeternitate  nec  ante  nec  post  locum  habet.  Unde 
sequitur  Deum  cintea  res  non  aliter  praedestinare  potuisse , 
quam  ab  aeterno  praedestinata  sunt,  et  quod  Deus  nec  ante 
istam  praedestinationem  nec  sine  ea  esse  potuit.  Porro  si 
Deus  aliquid  omitteret,  koc  proficisci  deberet  vel  ex  causa 
in  eo,  vei  ex  nuUa  causa;  si  illud  ,  necesse  est,  eum  id  omit- 
tere  debere;  si  vero  lioc,  tunc  necesse  est  eum  non  omittere 
debere;  quod  per  se  patet.  Deinde,  est  perfectio  in  re  cre- 
ata  esse  et  a  Deo  esse ;  uam  omnium  imperfectionum  maxi- 
ma  est  non  esse;  et  quia  salus  et  perfectio  omniura  est  vo- 
luntas  Dei,  Deo  hanc  rem  esse  nolente,  ejus  salus  et  per- 
fectio  iu  eo  consisteret  quod  non  esset;  quod  sibi  contradi- 
cit;  itaque  negamus  Deum  omittere  posse  quod  agit.  Q,uod 
nonnulli  pro  calumnia  et  diminutione  Dei  habent ;  hoc  vero 
inde  ortum,  quod  nou  bene  capiunt ,  qua  iu  re  vera  liber 
tas  cousistat ,  quippe  quae  uulio  modo,  uti  putant,  in  eo 
sita  sit  ut  aliquid  agere  vel  omittere  possimus;  sed  in  eo 
tantum  vera  libertas  consistit,  quod  prima  causa  a  nulla 
alia   re    pressa    vel  uecessario  coacta ,    sola  sua  perfectione 


57 

voornaara  beginuende  oorzaak  te  stellen ,  die  hem  zou  be- 
woogen  hebben  tot  doen;  want  ais  dan  en  waare  hy  geen 
God. 

Doch  nu  valt  weeder  het  geschil ,  of  God  al  dat  het  welk 
in  zijn  denkbeeld  is,  en  hy  zoo  volmaakt  kan  doeu,  zou 
konnen  nalaaten  te  doen ,  en  of  zulks  na  te  laten  in  hem 
een  volmaaktheid  is.  Wy  zeggen,  wijl  alles  wat  'er  ge- 
schied  van  God  gedaan  word,  hetzelve  alzoo  noodzakelyk 
by  hem  moet  voorbepaald  zijn,  nadien  hy  anderzins  veran- 
derlyk  was,  hetwelk  in  hem  een  groote  onvolmaaktheid 
ziju  zou;  en  dat  deeze  voorbepaaidheid  by  hem  van  alle 
eeuwigheid  moet  zijn,  in  welke  eeuwigheid  geen  voor  noch 
na  is :  waar  uyt  volgt ,  dat  God  te  vooren  op  geen  andere 
wijs  de  dingen  heeft  konnen  voorbepaalen  als  die  nu  van 
eeuwigheid  bepaald  zijn,  en  dat  God  voor  noch  zonder 
deeze  bepaaling  heeft  konnen  zijn.  Vorder  als  God  iet 
zoude  nalaaten  te  doen,  zoo  raoest  dat  voortkomen  uyt  een 
oorzaak  iu  hem,  of  uyt  geen :  ja,  dan  is  't  noodzakelyk  dat 
hy  het  moet  nalaaten  te  doen:  zoo  neen ,  dan  is  het  nood- 
zakelyk  dat  hy  het  niet  moet  nalaaten :  dit  is  in  zich  zel- 
ven  klaar.  Wijders,  het  is  een  volmaaktheid  in  en  gescha- 
pen  zaak  dat  ze  is  eu  van  God  is:  want  van  alie  onvol- 
maaktheid  is  de  grootste  onvolmaaktheid  hefc  niet  zijn:  en 
dewijl  het  heil  en  de  volmaaktheid  van  ailes  is  de  wille 
Gods,  zoo  zou  immers,  als  God  wiide  dat  deeze  zaak  niet 
was,  het  heii  en  de  volmaaktheid  van  dezelve  zaak  bestaan 
in  het  niet  zijn:  het  welke  in  zich  zelf  tegenstrijdig  is,  al- 
zoo  wy  dan  ontkennen  dat  God  kan  nalaaten  te  doen  het 
geen  iiy  doet.  Het  welke  zomraige  voor  'n  laster  en  ver- 
kleininge  van  God  achten;  't  geen  hier  uyt  voortkomt ,  om 
dat  niet  recht  begreepen  word  waar  de  waare  vryheid  in 
bestaat,  als  welke  geenzins  zoo  zy  waanen  hier  in  is  ge- 
leegen,  van  iets  goeds  of  kwaads  te  konnen  doen  of  na- 
laaten ;  maar  de  waare  vryheid  is  alleen  hier  in  geleegen , 
dat   de    eerste    oorzaak ,   van  niets  anders  geprangd   of  ge- 


58 

omnis  pcrfectionis  causa  sit;  quam  ob  rem,  si  Deus  illud 
omittere  possct,  non  perfectus  esset;  nam  boniim  facero  vel 
perfoctionem  omittcre  possc  in  co  quod  eflicit,  locum  in 
illo  habere  uequit,  cum  defectum  includat.  Quod  igitur 
Deus  sola  causa  libera  sii,  non  solum  patet  ex  eo  quod 
diximus,  sed  etiam  inde ,  quod  extra  eum  causa  externa 
non  sit,  quae  eum  cogere  vel  premere  posset;  quae  omnia 
in  rebus  creatis  non  ita  locum  habent. 


Econtra  dicitur  quidem,  bonum  eo  solo  bonum  esse, 
quod  Deus  iilud  velit,  et  Deum  igitur  efificere  posse  malum 
bonum  fieri.  Hoc  autem  aeque  valet  ac  si  dicerem ,  Deum 
Deum  esse  quia  velit  Deum  esse,  et  ita  posse  non  esse 
Deum;  quod  ipsa  est  absurditas.  Porro  si  homines  aliquid 
faciunt  et  rogantur  cur  ita  faciant,  responsio  est:  quia 
justitia  ita  exigit.  Si  iterum  rogatur:  cur  justitia,  vel  po- 
tius  causa  prima  omnium  quae  justa  sint,  ista  exigat?  res- 
pondetur:  quia  ipsa  justitia  ita  vult.  Sed ,  precor!  justiti- 
ane  omittere  posset  justa  esse?  Nullo  modo,  tunc  enim 
non  amplius  justitia  esse  posset.  Et  quamquam  iili ,  qui 
dicunt  Deum  omnia  quae  agit  eo  agere ,  quod  in  se  ipsis 
bona  sint,  putabunt  fortasse  se  nobiscum  non  differre; 
procul  tamen  abest ,  cum  aliquid  bonum  adesse  dicant, 
cui  obligatus  vel  obductus  esset,  quippe  causa  desiderioque 
quod  hoc  bonum  illudque  rursus  justum  sit. 


Deinde  quaestio  oritur,  num  Deus,  etsi  omnia  ab  eo  alio 
modo  creata  fuerint  et  ab  aeterno  aliter  disposita  et  praedes- 


59 

noodzaakt,  alleen  door  zijn  volmaaktheid  oorzaak  vau  alle 
volmaaktheid  is ;  en  dat  dienvolgende ,  zoo  God  dit  konde 
nalaaten  te  doen  hy  niet  volmaakt  zou  weezen;  want  het 
goed  doen  of  d'  volmaaktheid  te  konnen  laaten  in  't  geen 
hy  uitwerkt,  kan  in  hem  geen  plaats  hebben,  als  sluytende 
gebrek  in.  Dat  God  dau  de  eeuigste  vrye  oorzaak  is  ,  is 
uiet  alieen  klaar  uyt  het  geene  wy  gezegd  hebben,  maar 
ook  hier  uyt,  dat  er  buyten  hem  geen  uytwendige  oorzaak 
is,  die  hem  zou  konnen  dwingen  of  noodzaaken ;  al  het 
welk  geen  plaats  heeft  in  de  geschapene  dingen. 

Hier  teegen  word  wel  ingebragt ,  dat  het  goed  alleen 
daarom  goed  is,  om  dat  God  het  wil;  en  dat  dieshalven 
God  wel  maaken  kan,  dat  het  kwaade  goed  word.  Doch 
zulks  sluyt  eeven  zoo  wel  als  of  ik  zeide:  om  dat  God  wil 
dat  hy  God  is,  daarom  is  hy  God ,  eu  dieshalven  is  het 
in  zijn  magt,  geen  God  te  weezen;  hetwelk  de  ongerijmd- 
heid  zelven  is.  Vorders,  als  de  menschen  iets  doen,  en 
men  vraagt  haar,  waarom  dat  zy  zulks  doen?  't  antwoord 
is ,  om  dat  de  rechtvaardigheid  het  vereyscht.  Vraagt  men 
weeder,  waarom  de  rechtvaardigheid  of  liever  d'  eerste 
oorzaak  van  alles  dat  rechtvaardig  is,  het  alzoo  vereyscht? 
zoo  is  't  antwoord ,  om  dat  de  rechtvaardigheid  het  zelve 
zoo  wil.  Maar  eilieven!  zou  de  rechtvaardigheid  wel  kon- 
nen  nalaaten  rechtvaardig  te  zijn?  Geenzins;  want  als  dan 
kon  ze  geen  rechtvaardigheid  weezen.  En  hoewel  de  gee- 
nen  welke  zeggen ,  dat  God  alles  wat  hy  doet,  daarom  doet 
om  dat  het  in  zig  zelven  goed  is,  mogelyk  zullen  denken 
met  ons  geen  verschil  te  hebben ,  zoo  is  dit  nochtans  verre 
daar  van  daan ,  nadien  zy  iets  voor  goed  stellen  te  zijn 
aan  het  welke  hy  verpligt  of  verbonden  zou  weezen,  uyt 
oorzaak  van  en  begeerten  om,  dat  dit  goed  en  dat  weeder 
rechtvaardig  is. 

Nu  valt  wijders  het  geschil,  of  God ,  schoon  alle  dingen 
van  hem  op  een  andere  wijs  geschapen  waren ,  en  van  eeu- 
wigheid   af  anders  geordonneert  en  voorbepaald  als  die  nu 


GO 

tinata  quam  sunt^  aequo  [)orfeotus  esset  ?  Ad  quod  rospon- 
deatur,  quod,  si  natura  ab  omni  aeternitato  alio  modo  cro- 
ata  esset  quam  nunc  crcata  est,  tunc  ex  eorum  opiniono, 
qui  Deo  voluntatem  et  intellectum  adscribunt,  nenossario 
secuturum  ,  Deum  tunc  aliam  utrumquo  ct  voluntatom  ot  in- 
tellectum  liabere  debuisse,  quibus  ros  aliter  fccissot  quara 
facta  sunt;  et  sic  sequeretur  Deum  tunc  alium  fuisse  quam 
est;  quare  ponentes  Deum  nunc  omnium  perfoctissimum  es- 
se,  dicere  cogimur  eum  talem  non  futurum  si  omnia  aliter 
crearet.  Quae  omnia  absurditate  plena  nullo  modo  Deo,  qui 
nunc ,  et  in  omnem  aeternitatem  immutabilis  est,  fuit  eterit, 
tribui  possunt.  Quod  porro  a  nobis  demonstratur  ex  des- 
criptione  quam  dedimus  causae  iiberae ,  quippe  quae  non  in 
eo  consistat  ut  aliquid  vel  agere  vel  omittere  possit,  sed  in 
eo  solo  ut  a  nullo  alio  pendeat,  itaque  omne  quod  agat  Deus 
ab  eo  solo,  tanquam  a  causa  sapientissima  lieri  et  effici. 
Quia  autem  Deus  rerum  prima  causa  est,  aliquid  in  eo  esse 
debet.  per  quod  agat  quod  agit  nec  agere  omittat ;  et  quia 
illud  quod  eum  aliquid  agere  faciat,  nihii  aliud  esse  potest 
quam  ipsa  ejus  perfectio,  concludimus,  nisi  ejus  perfectio 
agere  illud  eum  faceret ,  res  non  CKisterent  nec  esse  ince- 
pissent  eo  modo  quo  jam  sunt. 


Hucusque  de  prima  Dei  proprietate.  Transeamus  jam  ad 
secundum  ejus  attributum,  quod  proprium  in  eo  vocamus, 
et  videamus  quid  nobis  de  ea  dicendum  sit. 


61 

zijn,  of  hy  dan  eeven  zoo  volmaakt  zou  zijn  als  nu?  Waar 
op  tot  antwoord  dient,  dat  zoo  de  natuur  van  alle  eeu- 
vvigheid  op  eene  andere  wijze  als  die  nu  is ,  gesehapen 
was,  dan  na  de  steliing  der  geener  die  God  wil  en  ver- 
stand  toeschrijven ,  noodzakelyk  zal  volgen,  dat  God  dan 
beide  een  andere  wil  en  verstand  als  nu  gehad  moest  heb- 
ben,  volgens  't  welke  hy  de  dingen  auders  had  gemaakt 
als  dezelve  nu  zijn:  en  dus  zou  volgen,  dat  God  dan  an- 
ders  zou  gesteld  zijn  als  nu :  weshalven  wy ,  indien  wy 
stellen ,  dat  God  nu  d*  allervolmaaktste  is,  genoodzaakt 
zijn  te  zeggen ,  dat  hy  zulks  niet  zou  zijn  wanneer  hy  al- 
les  anders  schiep.  Al  het  welke,  zeer  tastelyke  ongerijmd- 
heden  in  zich  besluitende,  geenzins  aan  God  (die  nu  te 
vooren  en  in  aile  eeuwigheid  onveranderlyk  is ,  geweest 
heeft,  en  blijven  zal)  kan  worden  toegepast.  Dit  word  van 
ons  verder  beweezen  uyt  de  beschrijving  die  wy  van  de 
vrye  oorzaak  hebben  gemaakt;  als  de  welke  niet  bestaat 
in  iet  te  konnen  doen  of  iaaten,  maar  alleen  hier  in  dat 
ze  van  niets  anders  afhangt,  alzoo  alles  wat  God  doet 
van  hera  als  van  de  allerwijste  oorzaak  gedaan  en  uytge- 
werkt  word.  Aangezieu  nu  God  de  eerste  oorzaak  aller 
dingen  is,  zoo  moet  iets  in  hem  zijn ,  door  't  welke  hy 
doet  het  geen  hy  doet,  en  niet  nalaat  te  doen:  en  dewijl 
dat  geene  het  welke  hera  iets  doet  doen,  niets  anders  zijn 
kan  als  zijn  eigen  volmaaktheid  zelf,  zoo  besluiten  wy, 
dat  indien  het  zijn  volraaaktheid  zelf  niet  en  was  die  hem 
zulks  deede  doen,  dat  de  dingen  niet  en  zouden  bestaan 
of  in  weezen  gekomen  zijn,  om  te  weezen  het  geene  zy  nu 
zijn. 

Dus  verre  van  de  eerste  eigenschap  Gods.  Nu  zullen 
wij  over  gaan  tot  Gods  tweede  eigenschap ,  die  wy  in  hem 
eigen  noemen;   en  zien  wat  ons  daaraf  te  zeggen  valt,  in 't 


62 

CAPUT  QUINTUM. 

BE    DEI    PROVIDENTIA. 

Secundum  Dei  attributura  quod  proprium  ei  dicimus,  ejus 
Providentia  est,  quae  apud  nos  nihil  aliud  quam  conatus 
ille,  quem  in  tota  natura  et  omnibus  rebus  singularibus 
tendere  videmus  ad  suum  esse  conservandum.  Nam  aper- 
tum  est ,  nullam  rem  natura  sua  ad  suam  ipsius  tendere 
posse  destructionem  ,  sed  e  contrario  rem  omnem  in  se  co- 
natum  habere  se  in  esse  suo  conservandi  et  ad  melius  profe- 
rendi.  Ita  ut  per  hanc  nostram  descriptionem  Providentiam 
ponamus  generalem  et  singularem.  V rovideniia.  generalis  eat 
illa,  per  quam  quaeque  res  producitur  et  conservatur  tan- 
quam  totius  naturae  pars ;  et  Providentia  singularis  ille  est 
conatus ,  quem  quaeque  res  habet  ad  suum  esse  conser- 
vandum ,  quousque  non  tanquam  totius  naturae  pars,  sed 
tanquam  totum  spectetur.  Quod  hocce  illustratur  exemplo: 
omnia  nempe  hominis  membra  provideri  et  curari  quousque 
hominis  partes  sunt ,  generalis  est  Providentia;  conatus  vero 
quem  quodque  membrum  singuiare,  tanquam  totum  neque 
tanquam  hominis  pars ,  ad  conservandam  et  sustinendam 
suam  habet  valitudinem ,  singularis  est  Providentia. 


CAPUT  SEXTUM. 

DE   DEI   PRAEDESTINATIONE. 


Tertia  Dei  proprietas  est  Praedestinatio  divina;  antequam 
iamen  huc  perveniremus  jam  demonstravimus : 


63 

VIJFDE  HOOFDDEEL. 

VAN   GODS   VOORZIENIGHEID. 

De  tweede  eigenscbap  Gods,  die  wy  hem  eigen  noemen, 
is  deszelfs  Voorzienigbeid  ;  welk  by  ons  niet  anders  als  die 
poging  is,  die  wy ,  in  de  gebeele  natuur  en  alie  bizondere 
dingen,  ondervinden  te  strekken  ter  bebouding  en  bewaa- 
ring  van  haar  zelfs  weezen.  Want  het  is  openbaar,  dat 
geen  ding  door  zijn  eigen  natuur  kan  tracbten  tot  zijn  zelfs 
vernietiging,  maar  in  teegendeel,  dat  ieder  ding  in  zich  een 
pooging  heeft ,  om  zicb  zelven  in  zijn  stand  te  bewaaren , 
en  tot  beter  te  brengen.  Zoo  dat  wy,  volgens  deeze  onze 
beschrijving,  stellen  een  algemeene  en  een  bizondere  Voor- 
zienigheid.  De  algemeene  Voorzienigbeid  is  die,  door  welk 
'n  ieder  zaak  word  voortgebragt  en  onderhouden ,  als  een 
deel  van  de  gebeele  natuur.  En  de  bizondere  Voorzienii^- 
heid  is  die  pooging,  die  ieder  bizonder  ding  tot  het  be- 
waaren  van  zijn  zelfs  weezen  heeft,  voor  zoo  veel  ze  niet 
als  'n  deel  der  natuur,  maar  als  'n  geheel  word  aange- 
merkt.  Het  welke  met  dit  voorbeeld  word  verkiaard:  dat 
alle  de  leeden  eens  menschen  voorzien  en  bezorgd  worden , 
voor  zoo  veel  zy  deelen  van  deu  mensch  zijn,  is  de  alge- 
meene  Voorzienigheid;  en  de  pooging  die  en  ieder  bizonder 
iid,  als  en  geheel  en  geen  deel  van  den  mensch,  tot  het 
bewaaren  en  onderhouden  van  zijn  eigen  welstand  beeft, 
is  de  bizondere  voorzienigbeid. 


SESDE  HOOFDDEEL. 

VAN   GODS   VOORBESCHIKKING. 

De  derde  eigenscbap  Gods  is  de  Godlyke  Voorbeschikking. 
Doch  voor  dat  wy  hier  toe  kwamen  hebben  wy  bewezen: 


64 

1.  Deum  omittere  non  posse  agere  quod  agit,  nempo  om- 
nia  tam  perfecta  creasse  ut  perfectiora  esse  nequcant.     Et 

2.  Nullam  rem  sine  co  nec  existere  nec  concipi  posse. 

Jam  quaerendum  est,  num  in  natura  quaedam  possibiiia 
sint  i.  e.  talia  quae  ct  lieri  et  etiam  non  fieri  possint,  et 
porro  ,  num  aliqua  res  sit  de  qua  rogare  possimus  an  sit? 

Nullas  res  possibiles  esse,  hac  ratione  demonstramus: 
Aliquid  quod  causam  essendi  non  habet,  impossibile  est. 
Aliquid  quod  possibile  est  causam  non  habet.  Ergo  — 


Primum  extra  omne  dubium  est.  Secvidum  sic  demon- 
stramus:  Si  aliquid  ,  quod  possibile  est,  causam  habet  cer- 
tam  et  determinatam  ut  sit,  necessario  sit  oportet.  Quod 
autem  aliquid  et  possibile'e^  necessarium  esset,  secum  pug- 
nat.     Ergo  — 


Eortasse  aliquis  dicet,  quoddam  possibile  deterrainatam 
et  certam  quidem  non  habere  causam  ,  at  vero  possibilem. 
Ad  quod  respondeo:  hoc  igitur  esse  debere  vei  in  sensu 
diviso,  vel  in  sensu  composito  i.  e.  vel  quod  existentia 
ejus  causae,  non  tanquam  causa,  possibilis  sit;  vel  quod 
possibile  sit,  quod  aliquid  in  natnra  necessarium  causa  erit 
quod  possibile  hocce  producatur.  Sed  utrumque  falsum 
est;  nam,  quod  ad  primum,  si  possibile  illud  propterea 
possibile  est,  quod  causa  ejus  possibilis,  causa  etiam  pos- 
sibiiis  esse  debet,  quia  causa,  quae  eam  causavit ,  etiam  pos- 
sibilis  est,  et  sic  in  infinitum.     Et  quia  jam  antea  demon- 


65 

1.  Dat  God  niet  kan  nalaten  om  te  doen  het  geeu  hy 
doet ;  iiamendlyk  dat  hy  alles  zoo  volmaakt  geschapen 
heeft,  dat  het  niet  volmaakter  zijn  kan.     En  daar  by 

2.  Dat  geen  ding  zonder  hem  kan  bestaan,  noch  ver- 
staan  worden. 

Nu  staat  aan  te  merken ,  of  'er  in  de  natuur  eenige  ge- 
beurelyke  dingen  zijn,  dat  is  de  zulke  die  gebeuren  en 
ook  niet  gebeuren  konnen.  Ten  andere,  of  *er  eenige  zaak 
is ,  van  welk  wy  niet  konnen  vraagen,   waarom  dat  ze  is? 

Dat  'er  geen  gebeurelyke  dingen  zijn  bewijzen  we  aldus : 

lets  dat  geen  oorzaak  heeft  om  te  zijn ,  is  onmogelyk  dat 
het  zij. 

lets  dat  gebeurelyk  is  heeft  geen  oorzaak. 

Derhalven  — 

Het  eerste  is  buyten  alle  geschil. 

Het  tw£ede  bewijzen  wy  aldus : 

Indien  iets  dat  gebeurelyk  is,  een  bepaalde  en  zeekere 
oorzaak  heeft  om  te  zijn ,  zoo  moet  het  noodzakelyk  zijn. 

Maar  dat  iets  te  gelijk  gebeurelyk  en  noodzakelyk  zou 
zijn  is  strijdig. 

Derhalven  — 

Misschien  zal  iemand  zeggen,  dat  iets  gebeurelyk  wel 
geen  bepaalde  en  zeekere  oorzaak  heeft,  maar  een  gebeu- 
relyke.  Waar  op  dient,  dat  zulks  dan  zou  moeten  zijn  of 
in  een  verdeelde  zin,  of  in  een  zamengevoegde  zin,  te 
weeten :  6f  dat  de  weezendiykheid  van  die  oorzaak,  niet 
als  oorzaak  zijnde,  gebeurelyk  is,  6f  dat  het  gebeurelyk  is , 
dat  dat  iet,  't  welk  noodzakelyk  in  de  natuur  is ,  een  oor- 
zaak  zal  weezen  dat  dit  gebeurelyk  iet  voorkomt.  Doch 
het  een  en  ander  zijn  beide  valsch  ;  want, 

wat  het  eerste  aanbelangt,  indien  dat  gebeurelyk  iets 
daarom  gebeurelyk  is  ,  omdat  zijn  oorzaak  gebeurelyk  is  , 
zoo  moet  die  oorzaak  dan  ook  gebeurelyk  zijn ,  om  dat  de 
oorzaak,  die  hem  heeft  veroorzaakt,  ook  gebeurelyk  is ,  en 
zoo  tot  in  't  oneindig.     En  dewijl  nu  al  te  vooren  bewee- 

5 


66 

stratum  est  ab  una  causa  omnia  pendere,  etiam    causa  illa 
possihilis    esse    deberet;    quod    apfirtc   falsum. 

Et  quod  ad  alterum,  si  causa  illa  non  magib  ad  unum 
quam  ad  alterum  producendum  vel  omittendum  determinata 
esset,  omnino  impossibile  esset ,  ut  illud  vcl  produceret 
vel  omitteret;  quod  secum  pugnat. 


Quod  jam  ad  alteram  quaestionem  attinet ,  nihil  in  na- 
tura  existere  de  quo  ro^^ari  noii  possit,  cur  sit?  Hoc  nos- 
trum  dictum  significat  nobis  inquirendum  esse  per  quamnam 
causam  aliquid  essentiale  existat;  nam  nisi  causa  illa  exis- 
tat ,  impossibile  est  iliud  aliquid  existere. 

Et  haec  quidem  causa  vel  in  re  vel  extra  rem  quaeri  debet. 
Si  autem  regula  quaeritur  ad  inquisitionem  istam  faciendam, 
dicimus  omnino  nulla  opus  esse  videri  ;  nam ,  si  existentia 
ad  rei  naturam  pertinet,  certum  est  causam  non  extra  illam 
nobis  quaerendam  esse.  At  si  tali  modo  non  se  habet,  causam 
extra  illam  quaerere  debemus,  Quia  autem  primum  illud  in 
Deo  tantum  locum  habet,  ostenditur  (uti  jam  antea  fecimusj 
Deus  solus  omnium  primam  causam  esse.  Et  inde  patet 
etiam  hanc  et  illam  hominis  volitionem  (voluntatis  enim 
ejus  existentia  ad  ejus  essentiam  non  pertinet)  causam  exter- 
nam  habere  debere ,  per  quam  necessario  causata  sit.  Quod 
etiam  ex  omnibus  quae  in  hoc  capite  diximus,  ita  se 
habere  patet,  et  magis  etiam  patebit ,  quando  in  parte  se- 
cunda  de  hominis  libertate  agemus  dicemusque. 


Omnibus  hisce  ab  aliis  objicitur,  quomodo  fieri  possit ,  quod 
Deus,    qui    summe   perfectus  et  unicus  causator,   ordinator 


67 

zen  is ,  dat  van  een  eenige  oorzaak  alles  afbangt,  zoo  zou 
dan  ook  die  oorzaak  moeten  gebeurelyk  zijn  :  't  welk  open- 
baar  valsch  is.     En  , 

wat  het  tweede  aanbelangt,  byaldien  die  oorzaak  niet 
meer  was  bepaald  om  het  een  als  't  andere  voort  te  brengen, 
of  zulks  na  te  laaten ,  zoo  was  het  t'  eenemaal  onmogelyk 
dat  hy  het  konde  voortbrengen ,  of 't  zelve  nalaaten :  't 
welke  recht  strijdig  is. 

Aangaande  nu  ons  voorige  tweede,  dat  'er  in  de  natuur 
geen  zaak  en  is  van  wien  men  niet  kan  vragen,  waarom 
dat  ze  is?  dit  ons  zeggen  geeft  te  kennen  ,  dat  by  ons  te 
onderzoeken  staat,  door  welke  oorzaak  dat  iets  weezend- 
lyks  is;  want  die  niet  zijnde,  was  het  onmogelyk  dat  het 
iets  zou  zijn. 

Deeze    oorzaak    nu    is    in    de    zaak  of  buyten  dezelve  te 
zoeken.  Doch  zoo  men  na  de  reegel  vraagt,  om  dit  onder- 
zoek  te  doen,    wy  zeggen,  dat  er  in  't  geheel  geen  schijnt 
van  nooden  te  zijn:  want  indien  de  weezendlykheid  tot  de 
natuur  van  de  zaak  behoord,  het  is  zeeker  dat  wy  dan  de 
oorzaak  niet  buyten  haar  moeten  zoeken.     Doch  iudien  het 
liiet   dit  iet  zodanig  niet  en  is,    zoo  moeten  wy  immers  de 
oorzaak    buyten    haar  zoeken.     Nademaal  nu  het  eerste  al- 
leen  aan  God  teebehoort ,    zoo  word  daardoor  betoond  (ge- 
lyk    wy    zulks   al-voren    hebben  gedaan)  dat  God  alieeu  de  , 
eerste  oorzaak  is  van  alles,    En  hier  uyt  blijkt  dan  meede, 
dat    deeze    en  geene  wille  van  den  mensch    (want  de  wee- 
zendlykheid  van  zijn  wil  behoord  niet  tot  zijn  weezen)  ook 
moet  hebben  een  uytterlyke  oorzaak  ,  van  wien  zy  noodza- 
kelyk    veroorzaakt  word:    het  welke  ook  zoodanig  blijkt  te 
zijn.    uyt    alle    het    geene    wy   in  dit  hoofddeel  hebben  ge- 
zegd;  en  ook  noch  meerder  blijken  zal ,   wanneer  wy  in  het 
tweede   deel  van  des  meuschen  vrijheid  zullen  handelen  en 
spreeken. 

Teegen  dit  alles  word  van  anderen  teegengeworpen  :  Hoe 
is  't  mogelyk  ,  dat  God  ,  die  gezegd  word  ten  hoogsten  vol- 

5* 


08 

et  provisor  omnium  dicitur,  ubicunque  taiem  confusioneru 
in  natura  videri  sinat?  et  etiam ,  cur  hominem  non  lalem 
creaverit,  qui  peccare  non  possct? 


Quod  ad  primum,    naturae  inesse  confusionem,    hoc  non 
recte    dicitur,    quia    nemini    omnes    rerum    causae  cognitae 
sunt ,     ut    ea    de    re   judicare    possit.      Objectio    illa    vero 
oritur    ex    ignorantia    ea,    quod    ideas  generales  posuerint, 
quibuscum    putant  res  singulares  ,    ut  perfectae  sint,    con- 
venire    debere.     Hasce    igitur    ideas    in    Dei    inteilectu  po- 
nunt,  qua  ratione  multi  Platonis  sectatores  dixerunt ,  gene- 
raies    istas  ideas  ,    ut  animal  rationale  etc. ,    a  Deo  creatas 
esse.     Et   quamquam  Aristotelici  dicant  hasce  res  non  vere 
existere    sed    tantum    entia    esse    rationis,    ab    illis    tamen 
saepe  tamquam  res  habentur,  quippe  qui  clare  dixerint  pro- 
videntiam    ejus    uon    ad    individua,    sed  ad  genera  tantum 
se    extendere;    uti  v.  c.  Deus  providentiam  suam  nuuquaru 
in    Bucephaiem    habuit,    sed  tantum  in  equi  genus  univer- 
sum.    Dicunt  etiam  Deum  scientiam  nou  habere  rerum  par- 
ticularium  et  praetereuntium,    sed  tantum  generalium  quae 
eorum  opinione  immutabiles  sunt.   Quod  autem  in  iis  recte 
pro  inscitia  habere  possumus,    quia   particularia  iila  orania 
sola  causam  habent,  non  vero  generalia.,  cum  nihil  sint.  Cum 
igitur  Deus  particularium  tantum  causa  et  provisor  sit ,  par- 
ticularia,   ut  convenirent  cum  alia  natura,  cum  propria  sua 
convenire  non  possent,  et  per  consequentiam  non  essent  quod 
revera    sunt.     V.    c.    si  Deus  omnes  homines  tales  creasset 


69 

maakt,  en  de  eenige  oorzaak,  bescbikker  en  voorzorger 
van  alles  te  zijn,  toelaat,  dat  des  niettegenstaande  alomme 
zulk  'n  verwarriuge  in  de  natuur  gezien  word  ?  en  ook, 
waarom  hy  den  mensch  niet  heeft  geschapen ,  zoodanig  dat 
hy  niet  kon  zondigen? 

Aangaande  het  eerste,    dat  'er  verwarringe  in  de  natuur 
is  ,  zulks  kan  met  recht  niet  gezegd  worden ,  aangezien  dat 
niemand  alle  de  oorzaken  der  dingen  bekend  zijn ,  om  daar 
van    te    kounen   oordeeleu.     Doch  deze  teegenwerping  ont- 
staat   uyt  deeze  onkuude,    van  dat  zy  algemeene  denkbeel- 
den    hebben   gesteld,    met   welke  zy  meenen  dat  de  bizon- 
dere  dingen,   om  volmaakt  te  zijn ,  moeten  overeen  komen. 
Deeze  denkbeelden  dan  stellen  zy  te  zijn  in  Gods  verstaud: 
en    dusdanig    was   het,    dat   veele  der  navolgers  van  Plato 
hebben   gezegd,    dat  namendlyk  deeze  algemeene  denkbeel- 
den,   als  reedelyk-dier  en  diergelyken.,   van  God  geschapen 
zijn.     En   schoon  de  volgers  van  Aristoteles  komen  te  zeg- 
gen,    dat  deeze  dingen  geen  dadelyke-  maar  alleen  reeden- 
weezens    zijn,    zoo    worden    die   nochtans  by  haar  veeltijds 
als  zaaken  aangemerkt,  aangezien  zy  klaarelyk  gezegd  heb- 
beu,  dat  zijne  voorzorge  zich  niet  over  de  bizondere  dingen 
maar  alleen  over  de  geslagten  uytstrekt;  als  by  voorb. ,  God 
heeft    zijne    voorzorge    nooyt  gehad  over  Bucephalus ,    enz. 
maar  alleen  over  het  geheele  geslagte  van  paard,      Zy  zeg- 
gen  ook ,  dat  God  geen  weetenschap  heeft  vau  de  bizondere 
en  vergankelyke  dingen ,  maar  wel  van  de  algemeene  ,    die 
na    haar    meeninge    onvergankelyk    zijn.     Doch   wy  hebben 
dit  met  recht  in  haar  voor  een  onweetendheid  aan  te  mer- 
ken,    aangezien  alle  die  bizondere  alleen  een  oorzaak  heb- 
ben ,    en    niet   de  algemeene,    dewijle  die  niets  zijn.     God 
dan    alleen    een    oorzaak    eu    voorzorger   van   de  bizondere 
dingen  zijnde,  zoo  en  zoude  de  bizondere  dingen,  om  over 
een    te    komen    met   een   andere   natuur,    dan  niet  konnen 
over  een  komen  met  haar  eygen  natuur,    en  dien  volgende 
niet  zijn  hetgeen  zy  waarelyk  zijn.     Bij  voorbeeld ,  als  God 


70 

qualom  Adamum  a,uin  lapsum  ,  Adamum  tantummodo,  non 
vero  Pclrum  nec  Paulum  creasset;  cum  e  contrario  in  Deo 
vera  perfeciio  sit  omnibus  rebus  a  minimis  inde  ad  maxi- 
mas  essentiam  suam  dare,  ve) ,  ut  melius  dicamus,  omnia 
eum  perfecte  in  se  liabere. 

Quod  ad  alterum  attinet,  cur  Deus  homines  non  lales 
creaverit.  ut  peccare  non  possint;  ad  hoc  respondeo .  omnia 
quae  de  peccato  dicuntur  tantum  ratione  nostrum  dici  ; 
nempe,  quando  duas  res  inter  se  vel  unam  vario  adspectu 
comparamus,  uti  v.  c.  si  quis  horologium  apte  fecerit  ad 
sonandum  et  horas  indicandas ,  et  opus  ille  bene  conveniat 
cum  fine  auctoris ,  bonum  dicitur:  at  si  minus,  malmi 
vocatur.  quamquam  et  ita  bonura  esse  posset,  modo  auc- 
toris  finis  fuisset  confusum  illud  reddere  et  sonans  extra 
tempus.  Concludimus  igitur  Petrum  necessario  cum  Petri 
idea ,  at  non  cum  hominis  idea  convenire  debere ,  et  bonum 
malumque  vel  peccata  nihil  aliud  esse  quam  existendi  modos 
ac  nullo  modo  res  quasdam ,  vel  aliquid  quod  essentiam  ha- 
bet,  uti  fortasse  in  sequentibus  amplius  demonstrabimus ;  om- 
nes  enim  res  et  opera,  quae  in  natura  sunt,  perfecta  sunt. 


71 

alle  mensehen  zoo  geschapen  had ,  als  Adam  voor  den  val  , 
zoo  had  hy  dan  ook  alleenig  Adam  en  geen  Petrus  noch 
Paulus  geschapen:  daar  het  in  teegendeel  in  God  de  rechte 
volmaaktheid  is,  dat  hy  alle  dingen  van  de  miuste  tot  de 
meesten  haar  weezendheid  geeft;  of,  om  beeter  te  zeggen  , 
dat  hy  alles  volmaaktelyk  in  hem  zelfs  heeft. 

Wat  het  andere  aanbelangt ,  waarom  God  de  menschen 
zoodanig  niet  geschapen  heeft,  dat  ze  niet  konden  zondi- 
gen  ;  daar  op  dient,  dat  alles  wat  'er  vau  de  zonden  ge- 
zegd  word ,  zulks  alleen  maar  gezegd  word  ten  opzigte  van 
ons ,  te  weeten  wanneer  wy  twee  dingen  met  elkanderen 
of  een  onder  verscheiden  opzigten  vergelyken;  als  by  voor- 
beeld  :  indien  iemand  een  uurwerk  om  te  slaan  en  de  uuren 
aan  te  wijzen  net  gemaakt  heeft,  en  dat  dat  werkstuk  met 
het  oogmerk  van  den  maaker  wel  over  een  komt,  zoo  zegt 
men,  dat  het  goed  is;  en  zoo  niet ,  zoo  zegt  men,  't  zelve 
kwaad  te  zijn;  niet  teegenstaande  het  in  't  laatste  geval 
ook  zelfs  goed  kon  weezen,  zoo  maar  des  Maakers  oog- 
merk  was  geweest ,  om  het  verward  en  buyten  tijds  slaande 
te  maaken.  Wy  besluyten  dan,  dat  Petrus  noodzakelyk 
met  het  denkbeeld  van  Petrus,  en  niet  met  het  denkbeeld 
van  mensch ,  moet  overeen  komen :  en  dat  goed  en  kwaad 
of  zonden  niet  anders  als  wijzen  van  denken,  en  geenzins 
eenige  zaaken  zijn,  of  iets  dat  weezendlykheid  heeft;  ge- 
lyk  wy  zulks  veel-ligt  in  't  navolgende  noch  breeder  zullen 
betoonen ;  want  alle  dingen  en  werken ,  die  in  de  natuur 
zijn ,  die  zijn  volmaakt. 


72 

CAPUT  SEPTIMUM. 

DE   ATTKIBUTIS   QUAE   AD   DEUM   NON    PEUTINENT. 

Hic  jam  incipieraus  dicere  de  iis  attributis  '  quae  Deo 
attribui  solent,  nec  tamen  ei  competunt,  uti  et  de  iis  qui- 
bus,  sed  frustra,  Deum  demonstrare  conantur;  et  denique 
de  verae  definitionis  legibus. 


Ad  hoc  faciendum  non  multum  curamus  imaginationem 
quam  homines  de  Deo  habere  solent,  sed  breviter  tantum 
inquiremus  quid  nos  phiiosophi  de  eo  dicant.  Hi  igitur 
Deum  nobis  deiinierunt  tamquara  ens  de  vel  ex  se  existens, 
omnium  causam  ,  omnipotens.  oranisciens,  aeternum  ,  sira- 
plex,  infinitum  ,  summum  bonum  ,  infinitae  misericordiae  , 
etc,  Sed  antequam  ad  iliam  disquisitionem  accedamus, 
videamus  quid  nobis  concedant: 


Et  primo  quidem  dicunt,    Dei  verara  sive  legitiraara  defi- 

1)  Quod  ad  ea  attributa,  quibus  Deus  existit ,  liihil  sunt  aisi  sub» 
stantias  infinitas,  quarum  quaeque  infinite  i)erfecta  esse  debet.  Q.uod, 
necessario  ita  esse  nobis  persuadet  clara  et  distincta  ratio  ,  quorum  tamen 
hucusque  duo  tantum  ipsa  earum  essentiii  cognita  esse  verum  est ,  copi- 
tatio  nempe  et  eztensio.  Orania  porro  quae  Deo  attribui  solent  non 
attributa ,  sed  certi  tantum  modi  sunt  quae  ei  attribui  possunt,  vel  quod 
ad  orania  vel  quod  ad  unum  ejas  attributorum ,  uti,  quod  ad  orania, 
quod  sit  aeternus,  per  se  consistens,  omniura  causa,  (infinitus,  immuta- 
bilis;  quod  ad  unum  ,  quod  sit  oranisciens,  sapiens  (quod  ad  cogitatio- 
nem) ,  et  quod  sit  ubique ,  quod  omnia  irapleat,  etc.  (guod  ad  extensio- 
nem  pertinet). 


73 

ZEEVENDE  HOOFDDEEL. 

VAN   DE   EIGENSCHAPPEN    DIE   TOT   GOD   NIET   BEHOOREN. 

Alhier  zullen  wy  nu  aanvangen  te  spreeken  van  die  ') 
Eigenschappen ,  welke  gemeenelyk  aan  God  toegepast  wor- 
den,  en  nochtans  aan  Hem  niet  behooren :  als  meede  van 
die,  door  welke  men  poogt  om  God  te  bewijzen;  docb 
vruchteloos ;  en  eindelyk  van  de  wetten  der  waare  beschry- 
vinge. 

Om  dit  te  doen  zullen  wy  ons  niet  zeer  bekommeren 
met  die  verbeeldinge ,  welke  de  menschen  gemeenelyk  van 
God  hebben ;  maar  wy  zullen  alleen  kortelyk  onderzoeken 
wat  ons  de  philosophen  daarvan  weten  te  zeggen.  Deeze 
dan  hebben  God  beschreeven  te  zijn :  een  weezen  van  of 
uyt  zich  zelf  bestaande,  oorzaak  van  alle  dingen ,  almagtig, 
alweetende,  eeuwig,  eenvoudig,  oneindig,  't  opperste  goed, 
van  oneindige  barmhartigheid ,  enz.  Doch  aleer  wy  tot 
dit  onderzoek  treeden ,  laat  eens  voor  af  zien  wat  zy  ons 
ai  toe  staan : 

Eerstelyk    zeggen    zy,    dat    'er  geen   waare  of  wettelyke 

1)  Aangaande  de  Eigenschappen ,  van  welke  God  bestaat,  die  zijn 
niet  als  oneindige  seifstandigheeden ,  vau  dewelke  een  ieder  deszelfs  on- 
eindeiyk  volmaakt  moet  zijn.  Dat  dit  uoodzakelyk  zoo  is,  daar  van 
overtuygt  ons  de  klare  en  onderscheiden  reeden;  doch  dat  'er  van  alle 
deeze  oneindige  tot  noch  toe  maar  twee  door  haar  zelfs  weezens  bekend 
zijn  ,  is  waar:  en  deeze  benuen  de  Denkeug  eu  Uytgebreidheid.  Voorts 
alles  dat  gemeenelyk  aan  God  word  toegeschreven  en  z:jn  geen  Eigen- 
schappen,  maar  alleen  zeekere  wijzen,  dewelke  hem  moogen  toegeeigeud 
vvorden,  of  in  aanmerking-  van  alies,  dat  is  alle  Eigenschappen ,  of  in 
aanmerking  van  een  Eigenschap;  in  aanmerking  van  alle  ,  ais  dat  hy  is 
eeuwig ,  door  zich  zelf  bestaande,  oueindig,  oorzaak  vanalles,  onveran- 
derlyk:  in  anmerking  van  eene,  als  dat  hy  is  alweetende,  wijs,  enz, 
(hetwelk  tot  de  Denking) ,  en  weeder  dat  hy  is  ovei  al ,  alles  vervult , 
enz.  ('t  welk  tot  de  Uytgebreidheid  behoort). 


74 

nitionem  dari  non  posso,  quia  nulla  definitio  (secundurn  eorum 
opinionem)  esse  potest  nisi  generis  et  speciei ;  et  cum  Deus 
non  sit  alicujus  rreneris  forma,  recte  vei  legitime  definiri 
nequit.  Secundo  dicunt ,  Deum  definiri  non  posse ,  quia 
definitio  rem  nude  et  affirmativc  describere  debet,  et  secun- 
dum  eorum  sententiam  de  Deo  nihil  affirmative  sed  negative 
tantum  scire  possumus,  quare  Dei  definitio  legitima  dari 
nequit. 


Praeterea  ab  iis  adhuc  dicitur,  Deum  a  priori  nunquam 
demonstrari  posse ,  quia  causam  non  habet ,  sed  verisimi- 
liter  tantum  vei  per  efTectus  ejus. 

Hacce  eorum  sententia  igitur  nobis  satis  concedunt,  se 
parvam  et  paucam  Dei  cognitionem  habere ,  quare  in  eorum 
jam  inquiramus  definitionem: 

Et  primo  quidem  non  videmus  eos  nobis  quaedam  attri- 
buta  vel  proprietates  dare ,  per  quae  res  (i.  e.  Deus)  cognos- 
citur,  sed  tantum  quaedam  ei  propria ,  quae  quidem  ad  rem 
aliquam  pertinent  nunquam  vero  explicant  quid  revera  sit. 
Etsi  enim  per  se  existere,  causam  esse  omnium ,  summum 
bonum  .  aeternum  ,  immutabilem  ,  etc.  Deo  tantum  proprium 
sit,  non  tamen  hisce  proprietatibus  scire  possumus  quid 
ens  illud  sit,  et  quaenam  attributa  habeat  ad  quae  propria 
illa  pertineant. 

Tempus  etiam  erit  contemplandi  res  quas  Deo  attribuunt 
quaeque  tamen  ad  eum  non  pertinent  ') ,  uti  quod  sit  omni- 
sciens.    sapiens ,    misericors,    etc. ;    quae  res,    quippe  certi 


1)    Intellige  eura  ratione  omnium  quae  est ,  vel  omnium  attributorum ; 
vide  pag.  praecedentem. 


75 

beschrijving  van  God  kan  gegeeven  worden ,  aangezien  geen 
beschrijving  na  haar  waan  bestaan  kan ,  als  van  geslagt  en 
onderscheid ;  en  God  geen  gedaante  vau  eenig  geslagt  zijn- 
de .  zoo  kan  hy  niet  recht  of  wettelyk  beschreeven  worden. 

Ten  anderen  zeggen  zy,  dat  God  niet  kan  beschreeven 
worden,  om  dat  de  beschrijving  de  zaak  naakt  en  bevesti- 
gende  moet  uytbeelden:  en ,  na  haar  stelling,  van  God  niets 
bevestigende,  maar  alleen  ontkennender  wijze  van  ons  kon- 
nende  geweeten  worden,  zoo  en  kan  'er  dieshalven  geen 
wettelyke  beschrijving  van  God  worden  gegeeven. 

Daar  'n  boven  word  van  haar  noch  gezegd ,  dat  God 
van  vooren  uooyt  kan  beweezen  worden  ,  om  dat  hy  geen 
oorzaak  beeft ,  maar  alieen  waarschijnelyk ,  of  door  zijne 
uytwerkingen. 

Dewijl  zy  ons  dan  met  deeze  haare  stellinge  genoegzaam 
toestaan ,  dat  zy  een  zeer  kleine  en  geringe  kennis  van  God 
hebben  ,  zoo  moogen  wy  dan  haare  beschrijvinge  nu  eens 
gaan  onderzoeken  : 

Eerstelyk  ,  wy  en  zien  niet  dat  zy  ons  hier  eenige  Toe- 
eygeningen  of  Eigenschappen  geeven ,  door  welke  de  zaak 
(namendlyk  God)  gekend  word  ,  maar  alleen  eenige  propria 
of  eigenen ,  welke  wel  aan  een  zaak  behooren,  doch  nooyt 
verklaaren  wat  dezelve  is.  Want  hoewel  van  zich  zelf  be- 
staande,  oorzaak  te  zijn  van  alle  dingen,  opperste  goed, 
eeuwig,  onveranderlyk  enz.  aan  God  alleen  eygen  is,  wy 
konnen  nochtans  niet  door  deeze  eygenheeden  weeten  wat 
dat  weezen  is,  en  wat  Eigenschappen  het  heeft,  aan  't  welke 
deeze  eygenheeden  behooren. 

Het  zal  nu  ook  tijd  zijn ,  dat  wy  eens  bezien  die  dingen 
welke  zy  aan  God  toeschrijven ,  en  nochtans  aan  ')  hem 
niet  behooren;  als  daar  is  alweetende ,  wijs,  barrahartig, 
enz.    welke    dingen,    om    dat    ze    maar  zijn  zeekere  wijzen 

1)  Verstaat  hem  genomen  in  aanraerking  van  alles  wat  hy  is,  of 
van  alle  zijne  Eigenscliappen.     Zie  hier  van  pag.  73. 


76 

tantum  rci  cogitantis  modi ,  quaeque  nec  existere  nec  concipi 
queant  sine  subsiantia  ilia  cujus  modi  sunt ,  nec  ei ,  qui 
ost  ens  pcr  se  tantum  existens,  attribui  possint. 


Postremo  eura  summum  dicunl  bonum  ;  quo  si  aliud  quid 
intelligant  quam  jam  dixerint,  nempe  Deum  esse  immuta- 
bilem  et  omnium  causara ,  in  ipsorum  idea  confusi  fuere, 
nec  sc  ipsi  intelligere  potuerunt;  quod  ortum  est  ex  eorum 
de  bono  et  malo  errore,  quo  putant  hominem,  nec  vero 
Deum ,  boni  sui  et  mali  causam  esse ;  quod ,  secundum  id 
quod  jam  demonstravimus,  esse  nequit ,  nisi  liominem  etiam 
sui  causam  esse  ponaraus.  Q,uod  vero ,  ubi  de  liominis 
voluntate  agemus,  clarius  adhuc  patebit. 


Jam  necesse  erit ,  ut  eorum  sophismata,  quibus  inscitiam 
suam  de  Deo  excusare  conantur,  solvamus. 

Dicunt  igitur  primum,  legitimam  definitionem  consistere 
debere  in  genere  et  specie ,  quod  etsi  ab  omnibus  logicis 
concedatur,  nescio  tamen  unde  illud  habeant;  hoc  enira  si 
verum  esset,  nihil  esset  quod  scire  possemus,  quia,  si  rem 
antea  perfecte  cognoscere  debearaus  per  definitionem  generis 
et  speciei,  nunquam  perfecte  cognoscemus  summum  genus, 
quod  supra  se  nullum  genus  habeat ;  atque  nisi  genus  sum- 
mum  ,  quod  omnium  aliarum  rerum  cognitioni  causa  est , 
cognoscatur,  multo  minus  aliae  res,  quae  genere  hocce 
explicantur ,  intelligi  vel  cognosci  possunt. 

Cura  vero  liberi  simus  nec  nos  eorum  opinionibus  devinc- 


77 

van  de  denkeiide  zaak ,  en  geenzins  konnen  bestaan  nocli 
verstaan  worden  zonder  die  zelfstandigheid  van  welke  zy 
wijzen  ziju,  hierom  ook  aan  hem,  die  een  weezen  is  zonder 
iets  als  uyt  hem  zelfs  bestaande ,  niet  en  konneu  toegepast 
worden. 

Eindelyk  uoemeu  zy  hera  het  opperste  goed  ;  doch  indieu 
zy  daarby  iets  auders  als  zy  alreeds  gezegd  hebben  verstaan  , 
te  weeten  dat  God  onveranderlyk  is,  en  een  oorzaak  van 
alle  diugen.,  zoo  zijn  zy  iu  haar  eigen  begrip  verward  ge- 
weest,  of  hebben  hun  zelfs  niet  kounen  verstaan :  hetwelk 
hervoort  gekomeu  is  uyt  haar  doolinge  van  goed  en  kwaad, 
meynende  dat  deu  meusch  zelfs  en  niet  God  oorzaak  is 
van  ziju  goed  en  kwaad;  het  welke,  volgens  't  geeue  wy 
nu  alreede  beweezen  hebben,  uiet  kau  ziju,  of  wy  benuen 
geuoodzaakt  te  stelieu ,  dat  deu  mensch  dan  ook  een  oor- 
zaak  is  zijns  zelfs.  Doch  dit  zal ,  wanneer  wy  van  de 
wilie  des  menschen  hier  ua  haudeleu,  noch  klaarder  blijken. 

Nu  zai  het  uoodig  ziju ,  dat  wy  haare  schiju-reedenen , 
waarmede  zy  hare  onweeteuheid  van  Gods  kennis  zoeken 
te  verschoouen,  ontknoopeu. 

Zy  zeggen  dan  vooreerst,  dat  een  wettige  beschryving 
bestaan  moet  vau  geslagt  eu  ouderscheid.  Maar,  schoon 
dit  van  alle  Reedeukuudige  word  toegestaau ,  zoo  weet  ik 
echter  niet  vau  waar  zy  zulks  hebben ;  want  zeeker  ,  zoo 
dit  waar  was,  zoo  eu  was  'er  dan  uiet  iet  het  geen  wy 
konden  weeteu;  alzoo,  iudien  wy  volmaaktelyk  eeu  zaak 
door  de  beschryvinge  van  gesiagt  en  onderscheid  bestaande 
alvoreus  keunen  moeteu,  wy  alsdau  nooit  volmaaktelyk 
konnen  kenneu  het  opperste  geslagt  het  welke  geen  geslagt 
meer  boven  hem  eu  heeft;  en  wanneer  het  opperste  ge- 
slagt,  het  welk  een  oorzaak  van  de  kenuisse  aller  andere 
dingen  is ,  niet  gekend  word,  veel  minder  konnen  dau  de 
audere  dingen,  die  door  dat  geslagt  worden  verklaard , 
verstaaii  noch  gekend  worden.  Doch  nademaal  wy  vry 
ziju,    en    geenzins  achten  aau  hun  stellingen  verbonden  te 


78 

tos  habeamus  ,  per  veram  logicam  alias  definitioiiis  ieg-es 
proferemus,  nempe  secundura  distinctionem  quam  in  natura 
facimus. 

Vidimus  jam  altributa ,  vei  uti  alii  ea  vocant ,  subslan- 
tias ,  res  esse ,  vel ,  ut  melius  et  proprius  dicamus,  ens  esse 
per  se  existens,  atque  igitur  per  se  se  cognoscere  faciens 
et  ostendens.  Et  quod  ad  cetera  attinet,  haec  nonnissi  at- 
tributorum  modi  sunt,  sine  quibus  nec  existere  nec  concipi 
possunt.  Quare  definitio  duorum  generum  vei  specierum 
esse  debet,  nempe : 


1.  Attributorum  quae  entis  sunt  per  se  existentis,  qnae 
nullo  genere  aliave  re,  quibus  melius  intelligi  vel  explicari 
possunt,  opus  habent;  nam  quia ,  uti  entis  cujusdam  attri- 
buta,  per  se  existunt,  etiam  per  se  nota  fiunt. 

2.  Eorum  quae  non  per  se  sed  per  attributa  tantum  ex- 
istunt,  quorum  modi  sunt  et  per  quae ,  quippe  eorum  genus, 
inteliiguntur. 

Et  hoc  quod  ad  eorum  sententiam  de  definitione  attinet. 

Quod  ad  alterum  vero,  Deum  a  nobis  cognosci  posse  co- 
gnitioue  adaequata,  ad  hoc  satis  responsum  est  a  Cartesio 
in  responsione  sua  ad  objectionem  hac  de  re. 

Et  quod  ad  tertium  ,  Deum  a  nobis  demonstrari  uon  posse 
a  priori .  ad  hoc  jam  antea  a  nobis  responsum;  quia  enim 
Deus  sui  causa  est ,  satis  est  nos  eum  per  se  ipsum  demon- 
strare;  quod  argumentum  etiam  multo  strictius  est  quam 
arg.  a  posteriori,   quod  fieri  non  solet  nisi  causis  externis. 


79 

weezen  ,  zoo  zullen  wy  ,  volgens  de  waare  reedenkonst ,  an- 
dere  wetten  van  beschryvinge  voortbrengen ,  te  weeten  vol- 
o-ens  de  schifting  die  wy  van  de  uatuur  maaken. 

Wy  hebben  nu  alreede  gezien  ,  dat  de  Eigenschappen, 
zoo  anderen  die  noemen ,  zeifstandigheeden ,  zaaken  zijn; 
of,  om  beeter  en  eigendlyker  te  zeggen ,  een  door  Z3ch  zelfs 
bestaande  weezen  is ,  en  derhalven  door  zich  zelf  zich  zelfs 
te  kennen  geeft  en  vertoont.  Eu  wat  d'  andere  aanbe- 
langt ,  dat  zijn  maar  wijzen  van  die  Eigenschappen ,  zonder 
welke  zy  niet  en  konnen  bestaan  uoch  verstaan  worden. 
Weshalven  de  beschryvinge  moet  zijn  van  twee  geslagten 
of  zoorten.     Namendlyk 

1.  Van  de  Eigenschappen ,  die  van  een  zelfbestaande 
weezen  zijn:  welke  geen  geslagt,  of  iet  waar  door  ze  meer 
verstaan  of  verklaard  wordeu  en  behoeven;  want  aangezien 
zy  als  Eigenschappen  van  een  weezen  door  zich  zelf  be- 
staande  zijn,  zoo  worden  zy  ook  door  zich  zelfs  bekend. 

2-  Van  de  geene  die  niet  door  hun  zelfs  bestaan ,  maar 
alleen  door  de  Eigenschappen  ,  van  welke  zy  de  wijzeu  zijn, 
en  door  wien  zy ,  als  haar  geslagt  zijnde,  moeten  worden 
verstaau. 

En  dit  is  voor  zoo  veel  haare  stelling  van  de  beschry- 
vinge  belangt. 

Wat  het  andere  aangaat ,  dat  God  van  ons  gekend  zou 
konnen  worden  met  een  evenmaatige  kennis ,  hier  op  is 
genoegzaara  geantwoord  door  Descartes,  in  zijn  Antwoord 
op  de  Teegenwerping,  deeze  zaak  aangaande. 

En  belangende  het  derde,  dat  God  ons  van  vooren  niet 
zou  konuen  beweezen  wordeu ,  daar  op  is  van  ons  hier 
vooren  al  raeede  geantwoord;  waut  aangezien  God  oorzaak 
van  zich  zelfs  is ,  zoo  is  't  genoeg ,  dat  wy  hem  door  zich 
zelfs  bewijzen:  welk  bewijs  ook  veel  bondiger  als  dat  van 
achteren  is ,  hetgeen  gemeenelyk  niet  geschied ,  als  door 
uytwendige  oorzaaken. 


80 

CAPUT  OCTAVUM. 

DE     NATUKA     NATUBANTE. 


Hic  jam ,  antequam  ad  aliud  transearaus,  breviter  totam 
distinguemus  naturam  in  nat.  naturantem  et  nat.  naturatam. 

Per  naiuram  naturantem  intelligimus  ens,  quod  per  se , 
nec  aiia  quadam  re  opus  habens  (uti  omnes  proprietates  vei 
attributa  quae  hucusque  descripsimus),  clare  et  distincte  in- 
telligimus;  quod  est  Deus ;  uti  et  Thomistae  Deum  per  illud 
inteliexere  ;  natura  vero  eorum  naturans  est  ens ,  uti  pu- 
tabaut ,  extra  omnes  substantias. 


Naturam  naturatam  in  duo  dividemus,  nempe  in  genera- 
lem  et  particularem.  Generalis  consistit  in  omnibus  illis  mo- 
dis  ,  quae  a  Deo  immediate  pendent,  de  quo  in  sequente 
tractabimus  capite.  Particularis  consistit  in  omnibus  istis 
particularibus  rebus  quae  a  modis  generalibus  causantur. 
Ita  ut  natura  naturata,  ut  bene  concipiatur,  quadam 
substantia  indigeat. 


CAPUT  NONUM. 


DE    NATURA    NATURATA. 


Quod  jam  ad  naturam  naturatam  gen.  attinet,  sive  modos 
vel   creaturas,    quae  immediate  a  Deo  pendent,  horum  no- 


81 
ACHTSTE  HOOEDDEEL. 

VAN   DE   NATUURENDE  NATUUR. 

Alhier  zullen  wy,  eer  wy  tot  iets  anders  over  gaan, 
kortelyk  de  geheele  natuur  schiften ,  in  een  natuurende 
natuur,  en  in  een  genatuurde  natuur. 

Door  de  natuurende  natuur  verstaan  wy  een  weezen 
dat  wy  door  zich  zelfs.  zonder  iets  anders  als  zich  zelfs 
van  doen  te  hebben,  (gelijk  alie  de  Eigenschappen  of  Toe- 
eigeniugen  die  wy  tot  noch  toe  beschreeven  hebben)  klaar 
en  onderscheidendlyk  begrijpen;  het  w>elk  God  is:  gelijk 
ook  de  Thomisten  by  het  zelve  God  verstaan  hebben;  doch 
haare  natuurende  natuur  was  een  weezen  (zoo  zy  noem- 
den)  buyten  alle  zelfstandigheeden. 

De  genatuurde  natuur  zullen  wy  in  twee  verdeelen ,  na- 
mendlyk  in  een  algemeene,  en  in  een  bizondere.  De  alge- 
meene  bestaat  in  alie  die  wijzen,  die  van  God  onmiddelyk 
afhangen;  waar  van  wy  in  het  navolgende  Hoofddeel  zul- 
len  handelen.  De  bizondere  bestaat  in  alle  die  bizondere 
dingen ,  welke  van  de  algemeene  wijzen  worden  veroor- 
zaakt.  Zoo  dat  de  genatuurde  natuur,  om  wel  begreepen 
te  worden ,  eenige  zelfstandigheid  van  nooden  heeft. 


NEEGENDE  HOOFDDEEL. 

VAN     DE     GENATUURDE     NATUUR. 

Wat  nu  aangaat  de  algemeene  genatuurde  natuur ,  of  de 
wijzen  of  schepzelen,  die  onmiddelyk  van  God  afhangen  of 
geschapen  zijn ,    deeze  kennen  wy  niet  meer  als  twee,   na- 

6 


82 

nisi  duo  cognoscimus  nempe  motum  ^)  in  materia  et  intel- 
lectum  in  cogiiationc;  quae  dicimus  ab  omni  aeternitate 
fuisse  et  in  omnem  aeternitatem  imrautabiliter  futura.  Opus 
revera  tale,  quale  cum  auctoris  granditate  conveniat! 

Q,uod  ad  motum  igitur ,  cum  proprius  ad  tractatum  de 
scientia  naturae  quam  huc  pertineat,  uti  quod  ab  omni  aeter- 
nitate  fuit  et  in  omnem  aeternitatcm  immutabilis  rnanebit, 
quod  iu  genere  suo  iufinitus  est,  et  quod  per  se  ipse  nec  ex- 
sistere  nec  concipi  potest ,  sed  tantum  extensionis  medio;  de 
his,  dico,  hic  non  agemus,  dicemusque  modo,  quod  sit 
filius,  opus,  vel  efFectus  immediate  a  Deo  creatus. 


Quod  ad  intellectum  in  cogitatione  attinet,  et  hic  .  ut  ille, 
filius ,  opus  vel  immediata  Dei  creatura  est ,  ab  omni  aeter- 
nitate  et  in  omnem  aeternitatem  immutabilis  manens.  Quod 
ejus  attributum  unum  tantum  est  ,  nempe  omnia  omni- 
bus  temporibus  clare  et  distincte  intelligendi ;  unde  oritur 
laetitia  infinita  vel  summe  perfecta  et  immutabilis,  quae 
omittere  nequeat  quae  agit.  Quod  etsi  satis  per  sepateat, 
tamen  postea  in  tractatu  de  animi  affectibus  clarius  deraon- 
strabiraus;  quare  hic  non  amplius  de  eo  dicemus. 


1)  Q,uod  hic  de  motu  iu  inateria  dicitur  hic  nou  beno  dicitur  j  auctor 
euim  ejns  causara  adhuc  te  iuventurum  putat,  uti  n.  posteriori  quo- 
dammodn  jam  fecit;  hic  autera  ita  dici  potest,  cura  nihil  in  eo  construa- 
tur  vel  ab  eo  pendeat. 


83 

mendlyk  de  beweeging  ')  in  de  stof ,  en  bet  verstaan  in  de 
denkende  zaak.  Welke  wy  zeggen,  dat  van  alle  eeuwig- 
heid  is  geweest,  en  in  alle  eeuwigheid  onveranderlyk  blij- 
ven  zuJlen.  Waarelyk  een  werk ,  zoo  groot,  als  de  groot- 
heid  des  Werkmeestcrs  betaamde! 

Aangaande  dan  de  beweeging,  nadien  die  eigendlyker 
tot  de  verhandeiing  van  de  natuur-weet  als  wel  hier  be- 
hoort,  gelijk  als  daar  is,  dat  ze  van  alie  eeuwigheid  is  ge- 
weest,  en  in  alle  eeuwigheid  onveranderlyk  zai  blijven, 
dat  ze  oneindig  is  in  haar  geslagt,  en  dat  ze  noch  door 
zich  zelfs  bestaan  noch  verstaan  kan  worden,  maar  alleen 
door  middel  van  de  uytgebreidheid;  van  deeze,  zeg  ik,  zui- 
len  wy  alhier  niet  handelen,  maar  alleen  dit 'er  af  zeggen , 
dat  ze  is  een  Zoone,  Maakzel,  of  Uytwerkzel,  onmiddelyk 
van  God  geschaapen. 

Belaugende  het  verstaan  in  de  denkende  zaak ,  deeze  zoo 
wel  ais  d'  eerste  is  een  Zoone,  Maakzei,  of  onmiddelyk 
Schepsel  van  God,  van  alle  eeuwigheid,  en  in  alle  eeuwig- 
heid  onveranderlyk  blijvende.  Deeze  zijne  eigenschap  is 
maar  een ,  namendlyk  alles  klaar  en  onderscheiden  in  alie 
tijden  te  verstaan :  uyt  het  welke  spruyt  een  oneiadelyk  of 
allervolmaaktst  en  onveranderlyk  genoegen,  niet  konnende 
nalaaten  te  doen  't  geen  het  doet.  Het  welke,  hoewel  ge- 
noegzaam  door  zich  zelf  klaar  zijnde,  zoo  zullen  wy  dit 
nochtans  hier  na  in  de  verhandeling  van  de  aandoeniugen 
der  ziele  klaarder  komeu  te  bewijzen:  waarom  wy  'er  thana 
niet  meer  af  zullen  zeggen. 


1)  't  Geen  hier  van  de  beweginge  in  de  stofFe  gezeid  word,  is  hier 
niet  in  ernst  gezeid;  want  den  aiiteur  meent  daarop  de  oorzaak  noch  te 
vinden  ,  gehjk  hij  a  posieriori  al  eenigsins  gedaan  heeft ;  doch  dit  kan 
hier  so  wel  staan ,  dewijl  op  hetzelve  niets  gebouwd  is ,  of  daarvan  af- 
hangig  is. 

6* 


84 
CAPUT  DECIMUM. 

QUID    8IT   BONUM   ET  MALUM. 

Ut  breviter  dicamus,  quid  in  se  sit  bonum  et  maium,  anim- 
advertamus  quaedam  esse  in  intellectu  nostro ,  nec  vero 
eodem  modo  in  natura;  quae  igitur  etiam  nostrum  tantum 
opus  sunt  serviuntque  nonnisi  ad  res  distincte  intelligendas; 
inter  quae  habemus  omnes  relationes  quae  ad  diversas  res 
pertinent,  quaeque  entia  rationis  nominamus.  Quaeritur  igi- 
tur,  num  bonum  et  malum  inter  entia  rationis  an  inter  en- 
tia  realia  referenda,  Cum  vero  bonum  et  malum  nihil  aliud 
sit  quam  relatio,  extra  dubium  est  ea  inter  entia  rati- 
onis  esse  ponenda;  nunquam  enim  aliquid  bonum  dicitur 
nisi  relatum  ad  aliud  quid;  sic  dicitur  homo  malus  esse 
non  aliter  quam  relatus  ad  alium  quemdam ,  vel  etiam  po- 
mum  malum  esse ,  relative  ad  aliud  bonum  vel  melius. 
Quae  omnia  dici  nequirent,  si  melius  vel  bonum  istud  non 
esset  tale  relative  ad  id  quod  sic  dicitur.  Ita  ut ,  si  aliquid 
nomine  boni  nominatur,  hoc  nihil  aliud  significet  quam  ii- 
lud  convenire  cum  idea  generali ,  quam  de  taiibus  rebus  ha- 
bemus ;  cum  tamen  quaeque  res  convenire  debeat  cum  idea 
sua  particulari,  cujus  esse  essentia  perfecta  esse  debet,  nec 
cum  generalibus  (ideis),  quia  tunc  omnino  non  existeret. 


Ad  affirmandum  id  quod  disimus,  quamquam  res  nobis 
perclara  sit,  addemus  adhuc  argumenta  sequentia .  ad  dicti 
couclusionem: 


85 
TIENDE  HOOFDDEEL. 

WAT     GOED     EN     KWAAD     IS. 

Om  kortelyk  te  zeggeu ,  wat  in  zich  zelfs  Goed  en  Kwaad 
is,  zoo  dient,  dat  eenige  dingen  in  ons  verstand,  en  niet 
zoodanig  in  de  natuur  zijn;  en  zoo  zijn  dan  deeze  ©ok 
maar  alleen  ons  eygen  werk ,  en  dienen  enkel  om  de  zaa- 
ken  onderscheidentlyk  te  verstaan;  onder  't  welke  wy  be- 
grijpen  alle  betrekkingen,  die  opzigt  op  verscheide  zaaken 
hebben:  en  deeze  noemen  wy  weezende  van  reeden.  Wu 
is  de  vraag :  of  goed  en  kwaad  onder  de  weezende  van 
reeden,  of  onder  de  zaakelyke  weezens  behooren?  Maar 
aangezien ,  dat  goed  en  kwaad  niet  anders  is  als  betrekkinge , 
zoo  is  het  buyten  twijfel ,  dat  ze  onder  de  weezens  van 
reeden  moeten  geplaatst  worden;  want  nooyt  zegt  men  dat 
iets  goed  is,  als  in  opzigt  van  iets  anders :  zoo  zegt  men 
dat  een  mensch  kwaad  is,  niet  anders  als  in  opzigt  vau 
een  die  beeter  is;  of  ook  dat  een  appel  kwaad  is,  dan  ten 
opzigte  van  een  ander  die  goed  of  beeter  is.  Ai  het  welke 
onmogelyk  niet  zou  konnen  gezegd  worden ,  byaldien  dat 
beeter  of  goed,  in  weiker  opzigt  het  zoodanig  genoemd 
word ,  niet  en  was.  In  voegen ,  als  men  iets  met  de  naam 
van  goed  benoemt,  zulks  is  dan  niet  anders  te  zeggen, 
als  dat  het  over  een  komt  met  het  algemeen  denkbeeld ,  dat 
wy  van  zoodanige  dingen  hebben :  daar  nochtans  ieder  ding 
moet  over  een  komen  met  haar  bizonder  denkbeeld,  wel- 
kers  weezen  een  volmaakte  weezendheid  moet  zijn,  en  niet 
met  de  algemeene  [denkbeelden],  dewijl  ze  als  dan  geen- 
zins  zoude  zijn. 

Noopens  de  bevestiging  van  het  geen  wy  nu  gezegd  heb- 
ben,  schoon  de  zaak  zeer  klaar  by  ons  is,  wy  zullen  ech- 
ter,  tot  besluyt  van  het  gezegde,  daar  noch  de  volgende 
bewijzen  by  voegen : 


80 
Omnia  quae  in  natura  sunt,  vel  res  sunt  vcl  actiones. 

Bonum  autem  et  malum  nec  res  nec  actiones  sunt. 

Ergo  bonum  malumque  non  in  natura  sunt. 

Si  enim  bonum  et  malum  res  essent  vel  actiones,  defini- 
tionem  suam  habere  deberent. 

Sed  bonum  et  malum  ,  uti  v.  c.  Petri  bonitas  et  Judae 
perversitas  extra  Petri  et  Judae  essentiam  definitionem  non 
habent ,  haec  enim  sola  in  natura ,  nec  igitur  extra  eorum 
esseutiam  describi  possunt. 

Unde  ergo  sequitur,  bonum  et  malum  non  esse  res  vel 
actiones  quae  in  natura  sunt. 


87 

Alle  dingen  die  in  de  natuur  zijn,  die  zijn  6f  zaaken  6f 
werkingeu. 

Nu  goed  en  kwaad  zijn  noch  zaaken,  noch  werkingen. 

Derhalven  zijn  goed  en  kwaad  niet  in  de  natuur.  Waut 
indien  goed  en  kwaad  zaaken  of  werkinge  waaren,  zoo 
moesten  zy  dan  haare  beschryvinge  hebben. 

Maar  goed  en  kwaad ,  als  by  voorbeeld ,  de  goedheid  van 
Petrus  en  de  kwaadheid  van  Judas,  hebben  geen  beschry- 
ving  buiten  de  weezendheid  Petri  en  Judae,  want  die  is 
alleen  in  de  natuur,  en  zijn  niet  buyten  haar  weezendheid 
te  beschryven. 

Derhalven  volgt  hier  uyt,  dat  goed  en  kwaad  geen  zaa- 
ken  of  werkingen  zijn,  die  in  de  natuur  bennen. 


«tWi» 


PARS  POSTERIOR. 


PRAEEATIO. 


Cum  in  parte  priori  de  Deo  rebusque  generalibus  et  in- 
finitis  dixerimus,  in  parte  hacce  posteriore  de  rebus  particu- 
laribus  et  finitis  tractabimus,  non  vero  de  omnibus,  quia 
innumerabiles  sunt,  sed  de  iis  tantum  agemus  quae  ad  ho- 
minem  pertinent.  Ibique  primum  animadverteraus,  quid 
homo  sit,  prout  constat  modis  quibusdam  in  duobus  istis 
attributis,  quae  in  Deo  observaviraus.  Dico  modos  quosdam  , 
quia  non  intelligo  hominem  tanquam   spiritum,  mentem  '), 


I)  1.  Mens  nostra  vel  sabstantia  vel  modus  est.  Nec  vero  substaniia , 
demonstravimus  enim  nuUara  substantiam  finitam  in  natura  esse  posse; 
ergo  modus  est. 

2.  Q,uia  mens  raodus  est,  talis  esse  debet  vel  extensionis  vel  cogitatio- 
nis  substantialis.  Nec  vero  extensionis,  quippe,  etc.  ergo  cogitationis. 

3.  Cogitatio  substantialis  cum  finita  esse  nequeat ,  infinita ,  in  genere 
suo  perfecta,  et  attributum  Dei  est. 

■i.  Perfecta  cogitalio  iiabere  debet  cognitionem  vel  cogitationis  modum 
oranium  et  cujusque  rei  existentis,  tam  substantiaram  quara  modorara  , 
nulla  excepta. 


TWEEDE   DEEL. 


VOORREEDEN. 

Dewijl  wy  in  het  eerste  deel  van  God ,  en  van  de  alge- 
meene  en  oneindige  dingen  hebben  gesprooken ,  zoo  zulJen 
wy  in  dit  tweede  deel  tot  de  verhandeling  van  de  bizon- 
dere  en  bepaalde  dingen  komen;  doch  niet  van  allen,  de- 
wijle  die  ontallik  zijn,  maar  alleenlyk  zullen  wy  handelen 
van  de  geenen  die  den  mensch  aangaan ,  en  daar  in  eerste- 
lyk  aanmerken,  wat  den  mensch  is,  voor  zoo  veei  hy  be- 
staat  van  eenige  wijzen,  begreepen  in  die  twee  eigenschap- 
pen,  die  wy  in  God  hebben  aangemerkt.  Ik  zeg  van  eenige 
wijzen,  omdat  ik  geenzins  versta,  dat  den  mensch,  voor 
zoo   veel  hy  uit  geest,    ziel  *)  of  lichaam  bestaat  een  zelf- 

1)  1.  Onze  ziel  is  5f  eene  zelfstandigheid  of  een  wijze.  Geen 
zelfstandigheid ,  want  wy  hebben  beweezen,  dat  er  geen  bepaalde  zelf- 
standigheid  in  de  natuur  kan  zijn.     Derhalven  dan  een  wijze. 

2.  De  ziel  een  wijze  zijnde,  zoo  moet  ze  dat  weezen  of  van  de  zelf- 
standige  uytgebreidheid  6f  van  de  zelfstandige  denking.  Niet  van  de 
uytgebreidheid ,  om  [reedenen]  enz.     Derhalven  dan  van  de  denking. 

3.  De  zelfstandige  denking,  dewijl  ze  niet  bepaald  kan  zijn,  is  on- 
etndig,  volmaakt  in  zijn  geslagt,  en  een  eigenschap  van  God. 

4«.  Een  volmaakte  denking  moet  hebben  een  kennis ,  of  wijze  van 
denken ,  van  alle  en  een  iegelyk  'n  zaak  weezendlyk  zijnde ,  zoo  van 
lelfstandigheeden  als  van  wijzen,    niets  uitgezonderd. 


90 

vel  corpus,    substantiam  esse,    quia  jam  antea  in  tractatus 
initio  ostcndirnus: 

1.  Nullam  substantiam  incipere  posse. 

2.  Nullam  substantiam  alterara  posse  producere. 

3.  Non  existere  posse  duas  substantias  aequales. 

Cum  igitur  homo  non  fuerit  ab  aeterno,  sitque  finitus, 
pluribusque  hominibus  sirailis,  substantia  esse  nequit.    Om- 

5.  Uicimus  existentis,  quia  hic  non  agimus  de  cognitione  vel  idea, 
etc.  quae  totam  naturam  omniura  entium  essentia  sua  internexam  cog- 
noscat  sine  particulari  ejus  existentia,  sed  tantum  de  cognitione  vel 
ideis,   etc.  rerum  particularinm,  quae  continao  existunt, 

6.  Hancce  cognitionem  vel  ideam,  etc.  cujusqne  rei  particularis  quae 
realiter  existit,  dicimus  meutem  illius  rei  particularis. 

7.  Omnis  et  quaecumque  res  particularis ,  quaeexistereincipit,  nascitur 
motu  et  quiete;  suntque  ita  modi  omnes  in  extensione  substantiae, 
quam  corpus  dicimus. 

8.  Varietas  illorum  (modorum)  nascitur  ex  alia  motus  quietisque  pro- 
portione ,  qua  hoc  ita ,  illud  alio  modo  est. 

9.  De  hacce  proportione  motus  et  qnietis  etiara  existere  incipit  corpus 
nostrura,  cujus  tura  non  minus  quam  oraniura  reliquarum  rerum  cognitio 
vel  idea  in  cogitatione  esse  debet,  et  sic  etiam  raens  nostra. 

10.  Sed  in  alia  proportione  motus  et  quietis  erat  hocce  nostrum  corpus 
cum  nondum  natnm  esset,  et  deinde,  et  in  alio  erit  nobis  jam  mortuis. 
Nihilorainus  vero  et  tum ,  et  deinde  aequaliter  idea  vel  cognitio  nostri 
corporis  in  cogitatione  erit  quam  nunc,  non  vero  eadem ,  quia  nunc 
aliter  situm  est  quod  ad  motum  et  quietem. 

11.  Ad  producendura  igitur  talera  ideara  vel  cogitandi  modum  in  cogi- 
tatione  substantiali,  qualis  haec  nostra  jam  est,  non  exigitur  corpus 
quodcunque  (nam  tuuc  aliter  sciri  deberet  quam  est)  sed  tale  quod  in 
raotu  et  quiete  eadem  proportione  situm  est ;  quia ,  quale  corpus ,  talis 
etiam  mens  idea,  cognitio,  etc. 


91 

standigheid  is,  nadien  wy  al-voorens  in  het  begin  van  dit 
boek  getoond  hebben :  1.  Dat  geen  zelfstandigheid  begin- 
nen  kan.  2.  Dat  de  eene  zelfstandigheid  de  andere  niet 
kan  voortbrengen.  En  eindelyk  3.  dat  'er  geen  twee  ge- 
lyke  zelfstandigheeden  konnen  zijn.  Den  mensch  dan  niet 
hebbende  geweest  van  eeuwigheid ,  bepaald ,  en  met  veele 
menschen    gelijk ,    en    kan    geen   zelfstandigheid  zijn.     Zoo 

5.  Wy  zeggeu ,  weezendlyk  zijnde,  om  dat  wy  hier  niet  spreeken 
van  een  kennis  of  deukbeeld,  enz.  die  de  geheele  natuur  van  alle  wee- 
zen  geschakeld  in  haar  weezen  kent,  zonder  haare  bizondere  weezend- 
lykheid:  maar  alfeeu  van  de  kennisse  of  deukbeelden  enz.  der  bizondere 
dingen,  die  t'  elkeus  komen  daar  te  zijn. 

6.  Deeze  kennisse  of  denkbeeld  enz.  van  ieder  bizonder  ding,  dat 
weezendlyk  komt  te  zijn,  is,  zeggen  wy ,  de  ziel  van  dat  ieder  bizon- 
der  ding. 

7.  Alle  eu  eeu  iegelyk  bizonder  ding,  dat  weezendlyk  komt  te  zijn, 
word  zulks  door  beweeging  en  stilte:  en  zoo  zijn  alle  de  wijzen  in  de 
zelfstandige  nytgebreidheid ,  die  wy  lichaam  noemen. 

8.  De  verscheidendheid  der  zelve  [wijzeu]  ontstaat  alleen  door  'n 
andere  en  andere  maat  van  beweeging  eu  stiJte,  waar  door  dit  zoo,  eU 
dat  dat ,  eu  niet  anders  is. 

9.  Uyt  deeze  maate  van  heweegiug  en  rust  komt  ook  weezendlyk  te 
zijn  dit  oas  lichaam :  van  't  welke  dan ,  niet  min  als  van  alle  andere 
dingen,  eeu  kenuis  of  denkbeeld  enz.  moet  zijn  iu  de  denkeude  zaak;  en 
zoo  voort  dan  ook  de  ziel  van  ons. 

10.  Doch  in  'n  audere  maat  van  beweeging  en  stilte  was  dit  ons 
lichaam,  een  ongeboore  kind  zijnde,  en  in  gevolg  daar  naj  en  in  een 
andere  zal  't  bestaan  wanneer  wy  dood  zijn.  Doch  uiet  te  min  was 
doe,  eu  zal  dan,  zoo  wel  een  deukbeeld  of  kenuis  enz.  van  ons  lichaara 
in  de  denkende  zaak  zijn  als  nu:  maar  geenzius  dezelve,  dewijl  het  na 
auders  geschikt  is  iu  beweeging  en  stilte. 

11.  Om  dau  zoo  eeu  deukbeeld  ,  kenuis  ,  of  wijze  van  denkeu  in  de 
zelfstandige  denking  te  veroorzaaken  als  nu  deeze  onze  is,  word  ver 
eyscht,  niet  eeveneens  wat  lichaam  (waut  dan  moest  het  auders  gekend 
worden  als  't  is) ,  maar  ook  zulk  een  lichaam,  dat  eeven  zoodanig  ge- 
steld  is  in  beweeging  en  rust ,  en  geen  ander :  dewijl  zoo  als  het  lichaam 
is  zoodanig  ook  is  de  ziel,  deukbeeld,  keunis,  enz. 


92 

nia  igitur  quae  cogitationis  habet,  nonnisi  modi  sunt  attri- 
buti  cogitationis  quod  Deo  attribuimus.  Et  iterum  omnia 
quae  liabet  formae,  motus ,  et  aliarum  rerura ,  eodem  modo 
aiterius  attributi  sunt,  sc.  extensionis ,  quod  Deo  attribuimus. 


Et  quamquam  nonnuUi,  inde  quod  hominis  natura  sine 
attributis  illis ,  quae  ipsi  substantiam  esse  concedimus,  nec 
existere  nec  intelligi  possit,  demonstrare  conantUr  hominem 
substantiam  esse,  hoc  tamen  non  alio  fundamento,  nisi  falsis 
suppositionibus  nititur;  cum  enim  natura  materiae  vel  corporis 
jam  ante  formam  hujus  corporis  humani  fuerit,  natura  haecce 
corpori  humano  propria  este  nequit,  quiaclarum  est,  eam  ad 
hominis  naturam  pertinere  non  potuisse  antequam  homo  fuerit. 


12.  Tale  igitur  corpus  quod  proportionera  habet  uti  e.  gr.  uuias  ad 
tria,  corpus  illud  et  mens  erunt  uti  nostrum  est,  mutationi  sc.  subjec- 
tum  sed  uon  tali,  ut  extra  fines  eat  anius  ad  tria  j  quantum  vero  mutatuf  , 
tantum  etiam  mens  mutatur. 

13.  Haec  mutatio  ex  aliis  corporibus  —  in  nostrura  operantibus  — 
in  nobis  orta  ,  esse  nequit  nisi  mens,  quae  continuo  tunc  mutata, 
hujus  mutationis  conscia  6.a.t;  quae  mutatio  id  est  quod  sensum  vocamus. 

l^K  Q.uodsi  alia  corpora  tam  vehementer  in  nostrum  operantur,  ut 
proportio  motus  unius  ad  tria  manere  nequeat,  mors  adest  et  mentis 
destructio ,  prout  idea  vel  scientia  est  hujus  corporis  in  ista  proportione 
motus  et  quietis  se  habentis. 

15.  Q,uia  vero  mens  raodus  est  in  substantia  cogitante ,  et  hanc  uti 
extensionis  cognoscere  et  amare,  et  se  ipsa  aeternam  reddere  potuisset, 
si  cum  substantiis  se  uniisset  semper  iisdem  manentibus. 


93 

dat  alles  wat  hy  van  denken  heeft,  dat  zijn  alleen  maar 
wijzen  van  die  denkende  eigenschap ,  welke  wy  aan  God 
hebben  toegepast.  En  weederom  alles  wat  hy  heeft  van 
gestalte,  beweeginge,  en  andere  dingen ,  zijn  desgelijks  vato 
die  andere  eigenschap  [namendlyk  de  uitgestrektheid] ,  die 
door  ons  aan  God  is  toegepast. 

En  hoewel  eenigen  hier  uyt,  dat  de  natuur  van  den 
mensch ,  zonder  die  eigenschappen ,  die  wy  zelfs  toestaan 
zelfstandigheid  te  zijn ,  niet  bestaan  noch  verstaan  kan  wor- 
den,  poogen  te  bewijzen  dat  den  mensch  eene  zelfstandig- 
heid  is ,  zoo  heeft  dat  echter  geen  andere  grondvest  als 
valsche  onderstellingen ;  want  dewijl  de  natuur  van  de  stof 
of  het  lichaam  al  geweest  heeft,  voor  dat  de  gestalte  van 
dit  menschelyk  lichaam  was ,  zoo  en  kan  die  natuur  niet 
eigen  zijn  aan  't  menschelyk  lichaam ,  dewijl  't  klaar  is 
dat  in  die  tijd  als  den  mensch  niet  was ,  het  aan  de  natuur 
van    den    mensch   niet  kon  behooren.     En  dat  zy  voor  een 


12.  Zoodanig  lichaam  dan ,  welk  'n  gelijkmatigheid  heeft  als  by  voor- 
beeld  van  eeu  tot  drie,  zoo  zal  dat  lichaam  en  de  ziel  zijn  gelijk  nu  't 
onze  is :  zijnde  wel  gestadig  verandering  onderworpen,  maar  niet  zoo 
groot ,  dat  ze  buyten  de  palen  van  een  tot  drie  gaat ;  doch  zoo  veel 
het  verandert,  zoo  veel  verandert  ook  t'  elkens  de  ziel.     En 

13.  deeze  verandering  in  ons,  ontstaande  uyt  andere  lichamen,  die 
op  't  onze  werken,  kan  niet  zijn  zonder  dat  de  ziel,  die  als  dan  gesta- 
dig  verandert,  deeze  verandering  gewaar  word;  en  deeze  verandering  is 
eigendlyk  dat,  't  welk  wy  gevoei  noemen. 

14.  Maar  zoo  andere  lichamen  zoo  geweldig  op  het  onze  werken, 
dat  de  gelijkraatigheid  haarer  beweeging  van  een  tot  drie  niet  kan  blij- 
ven,  dat  is  de  dood,  en  een  vernietiging  der  ziel,  zoo  ze  maar  alleen 
is  een  denkbeeld  of  kennis  enz,  vau  dit  zoodanig  in  beweeging  en  rust 
gelykmatigd  lichaam. 

15.  Doch  dewijl  de  ziel  eene  wijze  is  in  de  denkende  zelfstandig- 
heid,  zoo  had  ze  ook  deze,  benevens  die  van  de  uytgebreidheid  konnen 
kennen,  beminnen,  en,  vereenigende  met  zelfstandigheeden  die  altijd 
dezelve  bhjven,  haar  zelven  konnen  eeuwig  maakeu. 


04 


Et  quod  tanquam  re^ulam  ponant  illud  ad  rci  naturam  per- 
tinere,    sine    quo  rcs  nec  existere  nec  concipi  potcst,    hoc 
neffamus;    jam   enim  demonstravimus  sine  Deo  nuilam  rem 
nec    existere    nec    coucipi  posse  li.  e.  Deum  esse  et  concipi 
debere,    antequam    res    particulares    esse    vel    concipi    pos- 
sint      Ostendimus    etiam    non  genera  ad  naturam  dehnitio- 
nis    pertinere,    sed    talia   quae  sine  aliis  existere  nequeunt 
nec  sine  iUis  concipi  possunt.     Quae  cum  ita  sint,    quan. 
nam    res^ulam   ponemus,    qua  sciamus  quid  aa  naturara  rei 
alicuius  pertineat?     Hanc  scil.:  iHud  ad  rei  alicujus  nata- 
ram  pertinet,  sine  quo  res  illa  nec  esse  nec  concipi  potest ; 
nec    sic    tantum,    sed    ita  etiam  ut  propositio  semper  reci- 
proca    sit    i.    e.    ut  neque  praedicatura  sine  re  existere  nec 
concipi  possit. 

Jam  igitur  de  modis,  e  quibus  homo  consistat,  tractare  iu- 
cipiemus,  initio  sequentis  capitis  partis  posterioris  primi. 


-tjfti 


95 

grond-reegel  stellen,  dat  dit  aan  de  natuur  van  een  zaak 
behoort,  zonder  't  welke  de  zaak  noch  bestaan  uoch  ver- 
staan  kan  worden ,  dat  ontkennen  wy ;  want  wy  hebben  al- 
reeds  beweezen ,  dat  zonder  God  geen  ding  bestaan  noch 
verstaan  kan  worden:  dat  is,  God  moet  alvorens  zijn  en 
verstaan  worden.  Ook  hebben  wy  getoond ,  dat  de  geslag- 
ten  niet  aan  de  natuur  van  de  beschryving  behooren ,  maar 
dat  zulke  dingen,  die  zonder  anderen  niet  bestaan  konnen, 
ook  zonder  dezelve  niet  konnen  worden  verstaan.  Het 
weike  zoo  zijnde ,  wat  voor  'n  reegel  zullen  wy  dan  stel- 
len ,  waar  by  raen  weeten  zal  wat  aau  de  natuur  van  een 
zaak  behoort?  Deezen  reegel  namendlyk :  dat  behoort  aan 
de  natuur  van  een  zaak,  zonder  't  welke  die  zaak  noch 
bestaan  coch  verstaan  kan  worden:  doch  dit  niet  zoo  al- 
leen ,  maar  ook  op  zoodanig  een  wijze,  dat  de  voorstelling 
altijd  weerkeerig  is ,  te  weeten ,  dat  ook  het  gezegde  niet 
zonder  de  zaak  bestaan  noch  verstaan  kan  wordeu. 

Van  deeze  wijzen  dan,  uyt  welke  den  mensch  bestaat, 
zullen  wy  nu  beginnen  te  handelen,  in  den  aanvang  van 
het  volgende  tweeden  deeis  eerste  hoofdstuk. 


■  tm« 


CAPUT  PRIMUM. 

DE    OPINIONE ,    FIDE  ,    ET    COGNITIONE. 

Ut  incipiamus  dicere  de  modis ')  e  quibus  consistit  horao  , 
dicemus  1.  quid  sint.  2.  quinam  eorum  effectus.  3.  quaenam 
causa. 

Quod  ad  primum ,  incipiamus  jam  ab  iis ,  qui  nobis  cog- 
niti  sunt,  a  quibusdam  nempe  ideis  vel  conscientia  cognitio- 
nis  nostrum  et  rerum  extra  nos. 

Hasce  ideas  igitur  nanciscamur,        sive 
1.  sola  jBde;  quae  fides  oritur 
1.  ex  auditu,  vel 
II.  experientia  ^) ;  sive 

2.  fide  vera;  sive 

3.  clara  distinctaque  conceptione. 
lum  generaliter  errori  subjectum  est. 

2um  et  3um,  quamquam  inter  se  differentia,  errare  nequeunt. 


1)  Modi  e  quibus  homo  consistit  sont  notiones  divisae  in  opinionem, 
jSdem  et  claram  distinctamque  coguitionem,  es  singulis  rebus  secundum 
cujusque  naturam  ortas. 

2)  Hae  notiones  fidei  cap.  seq.  primo  ponuntur,  ibique  et  alibi  opinio 
dicuntnr,  ut  et  sunt. 


EERSTE  HOOFDDEEL. 

VAN   WAAN,    GELOOF,    EN   LIEFDEN. 

Om  aan  te  vangen  van  te  spreeken  van  die  wijzen  ') 
uyt  welke  de  menscb  bestaat ,  zoo  zullen  wy  zeggen: 
1.  wat  zy  zijn;  2.  haare  uytwerkingen;  en  3.  haare  oorzaak. 

Belangende  het  eerste ,  zoo  laat  ons  beginnen  van  die 
welke  ons  het  aller  eerst  bekend  zijn ,  naamendlyk  eenige 
begrippeu ,  of  het  meedegeweeten  van  de  kennisse  onzes 
zelfs ,  en  van  de  dingen  die  buyten  ons  zijn. 

Deeze  begrippen  -)  dan  verkrijgen  wy,  of 

1.  Enkelyk  door  't  geloof:  welk  geloof  hervoort  komt  of 
I.     Door  hooren  zeggen ;  6f 
II.     Door  ondervinding;  of 

2.  Door  een  waar  geloof;  6f 

3.  Door  een  onderscheiden  bevatting. 
Het  eerste  is  gemeenlyk  dooling  onderworpen. 

Het  tweede  en  derde,  al  schoon  die  onderling  verschil- 
len,  zoo  en  konnen  die  niet  doolen. 

1)  De  wijze  van  welke  de  mensch  bestaat  zijn  begrippen,  verdeeld 
in  waan,  waar  geloof,  en  klaare  onderscheiden  kennis,  veroorzaakt 
door  de  voorwerpen,  ieder  na  zijn  aart. 

3)  Deeze  begrippen  van  dit  geloof  worden  bladz.  101  voor  't  eerst 
gesteld,  als  ook  hier  en  daar  de  waan  geuoerad  ,  gelijk  zy  het  ook  zijn. 

7 


08 

Ad  haec  omnia  vero  melius  iriteliigenda,  exemplum  pro- 
ponemus  ex  reguia  de  tribus  sumtum;  nempe 

1.  Audivit  quis  tantummodo,  quod,  ubi  in  reguia  de  tri- 
bus  numerus  secundus  cum  tertio  rnultiplicatur,  et  bic  pcr 
primum  dividitur,  quartus  numerus  inveniatur,  qui  ejus- 
dem  proportionalitatis  ad  tertium  ac  secundus  ad  primum. 

Et  quamquam  is  qui  hoc  ipsi  ita  proposuit,  mentire  pos- 
set,  laborem  suum  tamen  ea  ratione  instituit,  idque  ma- 
jorem  cognitionem  regulae  istius  de  tribus  non  habens  quani 
caecus  habeat  colorum.  Et  sic  omnia  quae  de  eo  dixerit, 
garrivit,  uti  psittacus  ea  quae  addidicit. 


2.  Alius,-  celerioris  captus,  se  solo  dicendi  auditu  non  ita 
contentari  sinit,  sed  rei  periculum  facit  in  computatione 
particulari  quadam,  vidensque  illam  convenire,  fidern  dat. 
Recte  autem  diximus  et  hunc  errori  subjectum  esse;  quo- 
modo  enim  certior  esse  potest,  experimentum  particularis 
cujusdam  rei  omnium  ei  regulam  futuram. 


3.  Tertius  nec  auditu,  quippe  failaci,  nec  experimento 
particulari,  quippe  quod  omnium  regula  essenequeat,  con- 
tentus,  veram  rationem  experitur,  quae  bene  adhibita  nun- 
quam  fefellit.  Haec  igitur  ei  dicit  rem,  numerorum  propor- 
tionalitatis  causa,  ita  se  habere,  nec  aliter  esse  potuisse  nec 
futuram. 


4.  Quartus  autem,  cognitionem  clarissimam  habens,  neque 
auditu,  neque  experimento,  neque  logica  opus  habet,  quia 
intuitione  sua  statim  proportionalitatem  in  omnibus  computa- 


99 

Doch  ora  dit  alles  wat  duydelyker  te  verstaan,  zoo  zullen 
wy  een  voorbeeld  stellen ,  genomen  van  den  reegel  van 
drien,  namendlyk 

1.  lemand  heeft  alleenlyk  hooren  zeggen ,  dat  als  raen 
in  de  reegel  van  drien  het  tweede  getal  met  het  derde  ver- 
meenigvuldigt ,  en  dit  dan  met  het  eerste  deelt ,  dat  raen 
als  dan  een  vierde  getal  uytvindt,  het  welke  de  zelfde  ge- 
lijkmatigheid  heeft  met  het  derde  als  het  tweede  met  het 
eerste.  Eu  niet  teegenstaande  dat  deeze ,  die  hem  dit  zoo 
voorstelden ,  liegen  kon ,  zoo  heeft  hy  echte  rzijne  werkinge 
daar  na  gericht;  en  dit  zonder  eenige  kennisse  meer  van 
van  den  reegel  van  drien  gehad  te  hebben  als  de  blinde 
van  de  verwen:  en  heeft  alzoo  alles,  wat  hy  daar  van  ook 
gezegd  zou  moogen  hebben,  geklapt  als  een  papegaay  het 
geene  hem  geleerd  is. 

2.  Een  ander ,  van  gauwer  begrip  zijnde ,  laat  zich  zoo 
niet  paayen  met  hooren  zeggen,  maar  neemt  er  de  proef 
van  aan  eenige  bizondere  reekeningen;  en  die  bevindende 
daarmede  over  een  te  komen,  geeft  hy  als  dan  daar  aan 
geloof.  Maar  te  recht  hebben  wy  gezegd,  dat  ook  deeze 
de  dooling  onderworpen  is;  want  hoe  kan  hy  doch  zeeker 
zijn,  dat  de  ondervinding  van  eenige  bizondere  hem  een 
reegel  kan  zijn  van  allen. 

3.  Een  derde,  noch  met  hooren  zeggen ,  om  dat  het  be- 
driegen  kan,  noch  met  de  ondervinding  van  eenige  bizon- 
dere ,  om  dat  die  onmogelyk  een  reegel  van  allen  is ,  te 
vreeden  zijnde,  die  onderzoekt  het  aan  de  waare  reeden, 
welke,  wel  gebruykt  zijnde,  nooyt  bedrogen  heeft;  deeze 
dan  die  zegt  hem ,  dat  door  de  eigenschap  van  de  gelijk- 
maatigheid  in  de  getallen ,  het  alzoo  en  niet  anders  heeft 
konnen  zijn,  of  komen.     Doch 

4.  De  vierde ,  hebbende  de  allerklaarste  kennis ,  die 
heeft  niets  van  nooden,  noch  hooren  zeggen,  noch  onder- 
vinding  of  kunst  van  reeden,  dewijl  hy  door  zijne  doorzig- 
tigheid   terstond    de  gelijkmatigheid  in  alle  de  reekeningen 


100 


•     -i       rr\A.i     Tertius  itaque  certior  quidem  cst  vera  lide , 
tionibus  videt.     ^ertius  uaqu  ^t\evera  Udem  habet; 

iutuitus  est,  nec  alia  re  quam  rebus  ipsis. 


CAPUT   SECUNDUM. 

QUID   SIT  OPIWO,    riDES,    ET   COGNIT.O  CL*.;A, 

T.m  ti-actabimus  de  variae  cogmtionis  effectibus,  de  qua 
eapir  praecedeTti  loquebamur,  et  tanquam  lutrans.tu  d.ce- 
Zs    quidsitopinio,fides,etcogmt,oclara. 

Priraam  vocamus  opinionem,  quippe  quae  errori  subjecta 
ne!  unquam  bcum  habeat  in  re  cujus  certiores  s^mus  s  d 
riUa    tantummodo,    quam    conjicimus,    vel    de    qua  dic. 

''locmldamMem  vocamus,  quia  res ,  sola  ratione  captae 

ceterisque  multo  praecellit. 

Haec  .praefati ,  jeniamus  i-^j  ^^^  -J:^ 
i"tl  eTugVa^t  rrse^rd"  bonos  a^^ppetitus ,  e  tertia  verum 
ef  sincerum  amorem  cum  omnibus  ramis  ejus. 


Ita 


iu  mente  habeamus 


101 

ziet.  De  derde  dan  is  wel  zeeker  door  het  waar  geloove, 
dat  hem  nooyt  bedriegen  kan,  en  is  eigendlyk  geloovende; 
maar  de  vierde  is  nimmer  waanende ,  noch  geloovende, 
maar  de  zaaken  zelf  beschouwende,  niet  door  wat  auders, 
maar  door  de  zaaken  zelfs. 


TWEEDE  HOOEDDEEL. 

WAT  WAAN,    GELOOF,   EN   KLARE  KENNIS  IS. 

1.  Wy  zuUen  nu  verhandelen  de  uytwerkingen  der  ver- 
scheiJe  kennisse,  waar  van  wy  in  't  voorgaande  hoofd-deel 
spraken ;  en  weer  als  in  't  voorby  gaan  zeggen  wat  Waan , 
Geloof,  en  klaare  Kennis  is. 

De  eerste  noemen  wy  Waan,  om  dat  ze  dooling  onder- 
worpen  is,  en  nooyt  plaats  heeft  in  iets  daar  wy  zeeker 
van  zijn,  maar  wei  in  dat  waarna  wy  gissen,  of  meeneu 
dat  van  gesprookeu  word. 

De  tweede  noemen  wy  Geloof,  om  dat  de  dingen,  die  wy 
alleen  door  de  reeden  vatten,  van  ons  niet  worden  gezien, 
maar  eukel  aan  ous  bekend  zijn  door  overtuiging  iu  't  ver- 
stand ,  dat  het  zoo  en  niet  anders  is  of  ziju  kau. 

De  derde  uoemen  wy  klaare  Keunis,  niet  om  dat  ze  zulks 
is  door  overtuyginge  vau  reedeu,  maar  door  gevoeliug  en 
genieting  van  de  zaakeu  zelf;  eu  gaat  de  audere  ver  te 
booven. 

Dit  voor  af  gezegd  hebbende,  laat  ons  nu  komen  tot 
haare  uytwerkingeu:  waarvan  wy  zeggen,  dat  uyt  de  em^^ 
hervoort  komen  alle  de  Lijdingen,  die  strijdig  ziju  teegen 
de  goede  reedeu ;  uyt  de  tweede  de  goede  begeerten ;  eu  uyt 
de  derde  de  waare  en  oprechte  Liefden,  met  alle  haare 
uytspruytzels. 

Invoegen   wy    de  naaste  oorzaak  der  lijdingen  in  de  ziel 


102 

cognitionem ,  cum  omnino  impossibile  ducamus,  qucm- 
quam,  nisi  praedictis  modis  et  rationibus  conoiperet  sive  cog- 
nosceret,  ad  aliquem  amorem ,  cupiditatem ,  vel  alium  voli- 
tionis  modum  moveri  posse. 


CAPUT  TERTIUM. 

DE  PASSIONIS   ORIGINE  EX   OPINIONE. 

Ut  videamus,  quomodo  (uti  diximus)  passiones  ex  opini- 
oue  oriantur,  ad  recte  et  intelligenter  hoc  faciendum  quas- 
dam  eorum  adhibebimus  ,  et  in  iis  tamquam  in  exemplis 
demonstrabimus  quod  dicimus,  et  quidem  primo: 

Admirationem  y  quae  videtur  in  eo  qui  res  jprima  ratione 
cognoscit;  cum  enim  ex  particularibus  quibusdam  conclu- 
sionem  facit  generalem,  tamquam  obstupefactus  est,  ubi 
aliquid  videt  huic  ejus  conclusioni  contrarium  '.  Veluti  quis- 


1)  Q,uod  non  ita  intelligendum  ac  si  admirationi  semper  conclusio  for- 
malis  praecedere  deberet,  cum  et  tacite  adesse  possit,  ubi  res  ita  nec 
aliter  esse  consideratur  quam  eara  videre,  audire  vel  intelligere  solemus. 
Uti  V.  c.  Aristoteles  canem  animal  latrans  dicens  inde  concludebat  omne 
latrans  canera  esse;  ubi  vero  rusticus  canem  nominat,  tacite  omne  id  in- 
tellie;it  quod  Aristoteles  definitione  sua;  ita  ut,  ubi  canem  latrantem 
audiat,  dicat:  canis  est.  Rusticas  igitur,  quanqaam  conclusionem  non 
fecisset,  ubi  aliud  animal  latrans  audiret,  non  minus  miraretur  obstu- 
pesceretque  quam  Aristoteles,  conclusione  facta.  Porro,  aliquid  ani- 
madvertentes,   de  quo  antea  non  cogitassemus,  hoc  non  tale  esse  posset 


103 

de  kennis  stellen,  alzoo  wy  t'  eenemaal  onmoogelyk  ach- 
ten ,  indieu  iemand  op  de  voorgaande  gronden  en  wijzen 
noch  begreep  noch  kenden ,  dat  hy  dan  tot  eenige  liefden 
begeerten  of  andere  wyze  van  willen  zou  konnen  bewoogen 
worden. 


DERDE  HOOEDDEEL. 

VAN   DE  OORSPRONK  DER   LIJDINGE  UYT  WAAN. 

Om  te  zien  hoe,  gelijk  wy  gezegd  hebben ,  de  lijdingen 
uyt  de  waan  ontspruyten ,  zoo  zullen  wy,  om  dit  wel  en 
verstanelyk  te  doeu ,  eenige  derzelve  voor  neemen,  en 
daar  in  als  voorbeelden  vertoonen  't  geen  wy  zeggen ;  en 
wel  eerstelyk  : 

De  verwondering ,  welke  gevonden  word  in  de  geenen ,  die 
de  zaaken  op  de  eerste  wijze  kent;  want  dewijl  hy  van 
eenige  bizondere  een  besluyt  maakt,  dat  algemeen  is,  zoo 
staat  hy  als  verbaasd  wanneer  hy  iet  ziet,  dat  teegen  dit 
zijn  besluyt  ')  aangaat.     Gelijk  iemand ,  nooyt  eenige  scha- 

1)  Dit  wil  niet  zeggen ,  dat  juist  altijd  voor  de  verwonderiug  een 
formeel  besluyt  moet  gaan,  als  zijnde  zonder  dit  ook  als  raen  stil  zwijgt, 
en  de  zaak  zoo  en  niet  anders  raeent  te  zijn  gelijk  wy  die  gewend  ben- 
nen  te  zien,  te  hooren ,  of  verstaan.  Gelijk  by  voorbeeld,  wanneer 
Aristoteles  zei :  de  liond  is  een  bafFend  dier,  zoo  besloot  hy  derhalven, 
al  wat  bait  is  een  hond.  Maar  als  een  boer  zegt:  een  hond  ,  zoo  ver- 
staat  hy  stilzwijgende  al  hetzelve  dat  Aristoteles  raet  zijn  beschryving 
doed;  zoo  dat  als  hy  een  hond  hoort  baffen,  zoo  zegt  hy:  't  is  een 
hond;  en  dus  zou  de  boer,  indien  hy  een  ander  dier  hoorden  baifen  , 
schoon  hy  geen  besluyt  gemaakt  had ,  niet  min  verwonderd  en  verbaasd 
staan  als  Aristoteles,  die  een  besluyt  gemaakt  had.  Vorder,  als  wy 
iets  gewaar  worden,  waarop  wy  van  te  vooren  nooyt  gedagt  hadden, 
zoo  is  dat  echter  niet  zoodanig,    of  wy  hebben  voorheen  iet  desgelijks, 


104 

quam ,  qui  nunquam  oves  vidisset  nisi  curtis  caudis  orna- 
tas,  oves  Maroccanas  miraretur  caudam  longam  habentes. 
Et  sic  narratur  rusticus  quidam ,  qui  sihi  (Inxerat  exlra 
campos  ipsius  nuIJos  alios  essc,  vaccam  desideran.*^  coactus- 
que  iilam  procul  quaerere,  in  admirationem  cecidisse  quod 
praeter  parcum  campum  suum  talis  multitudo  camporum 
adesset.  lloc  autem  certo  locum  habere  debet  in  omnibus 
istis  philosophis ,  qui  sibi  fingunt  praeter  campulum  huncce 
sive  terrae  globulum,  quem  inhabitant,  nuUos  alios  mun- 
dos  existere,  idque  solum  quia  non  alios  contemplati  sunt. 
Nunquam  tamen  admiratio  in  eo  erit  qui  veras  conclusiones 
facit.    Et  hoc  quod  ad  primum. 


Secundus  est  Amor  qui  oritur  sive  ex 

1.  auditu,   sive  ex 

2.  opinione ,  sive  ex 

3.  veris  ideis. 

Quod  ad  primum,  hoc  animadvertimus  communiter  in 
pueris  respectu  patris,  quippe  qui,  propterea  quod  pater 
aliquid  bonum  dixerit,  sine  uila  ulteriore  cognitione ,  ad 
illud  inclinent;  porro  in  iis  qui  patriae  amore  vitam  relin- 
quant;  denique  in  iis,  qui  auditu  alicujus  rei  in  eam  iu- 
clinent. 

Quod  ad  secundum,  certum  est,  hominem ,  ubi  aliquid 
boni  videt,  vel  videre  putat,  semper  inclinare  ad  unionem 
cum  eo,  idque,  propter  bonum ,  quod  in  eo  animadvertit, 
tanquam  optimum  praefert,   praeter  quod  nihil  tunc  melius 


cujus  noa  antea  vel  omnino  vel  pro  parte  consimile  cognovissemus ,  etsi 
non  ab  omni  parte  ita  iustructum  ut  eodem  modo  eo  affecti  fuerimus. 


105 

peu  gezien  hebbende  als  met  korte  staarten,  zich  verwon- 
dert  over  de  schapen  van  Marocque ,  die  ze  lang  hebben. 
Zoo  verhaalt  men  van  een  boer ;,  die  zich  zelf  had  wijs  ge- 
maakt ,  dat  'er  buyten  zijn  velden  geen  anderen  waaren, 
dat  hy  een  koe  komende  te  vermissen ,  en  genoodzaakt 
zijude  die  elders  ver  te  gaan  zoeken ,  in  verwonderiug  viel 
van  dat  buyten  zijn  weinig  velds  noch  zoo  'n  groote  mee- 
nigte  van  velden  waaren.  En  zeeker  zulks  moet  ook  plaats 
hebheu  in  alle  zoodanige  wijsgeeren,  die  zich  zelven  wijs 
maakteu,  dat  er  buyten  dit  veldjen,  of  aardklootjen, 
waar  op  zy  zijn,  geeu  andere  werelden  meer  waaren,  en 
dit  enkel  om  dat  zy  geen  anderen  meer  beschouwden. 
Maar  nooyt  zal  er  verwondering  zijn  in  de  geenen  die 
waare  besluyten  maakt.  En  dit  is  wat  het  eerste  belangt. 
Het  tweede  is  de  Liefden,  welke  ontstaat,  of 

1.  Uyt  hooren  zeggen;  of 

2.  Uyt  waan  :  of 

3.  Uyt  waare  begrippen. 

Wat  belaugt  het  eerste,  wy  bespeuren  dit  gemeenlyk  in 
kiuderen  ten  opzigte  van  hun  vader,  als  de  welke  om  dat 
de  vader  dit  of  dat  zegt  goed  te  zijn,  daar  toe  ook,  zon- 
der  iels  meer  daar  af  te  weeten,  bennen  geneegen :  als 
meede  in  de  zulke ,  die  uyt  liefden  voor  het  vaderland  hun 
leeveu  laaten  ;  en  eindelyk  in  allen,  die  door  eenig  hooren 
zeggen  van  iets  op  't  zelve  verlieveu. 

Aangaande  het  tweede ,  't  is  zeeker ,  dat  zoo  dikmaai 
ieraaud  eeuig  goed  ziet  of  meent  te  zien,  hy  altijd  is  ge- 
neegen  om  zich  daarmede  te  vereenigen;  en  dat,  om  het 
goeds  wilie  't  welk  hy  in  't  zeive  aanmerkt,  verkiest  ais 
't    beste,    buyten    't  welke    hy    alsdan  niets  beeter  of  aan- 


het  zy  in  't  geheel  of  ten  deelen,  al  bekend,  schoon  niet  in  alles  zoo 
gesteld  zijnde,  dat  wy  daar  op  gelyke  wijs  van  bennen  augedaan  ge- 
weest,  enz. 


106 

vel  acceptius  cognoscat.  Ubi  vero,  ut  plerumque  hac  in 
re,  accidit  eum  melius  aliquid  quam  bonum  istud  animad- 
vertere,  amor  ejus  illico  ab  uno  ad  altcrum  sc  vertit.  Quae 
omnia  ciarius  demonstrabimus  in  tractatu  de  hominis  li- 
bertate. 

Q,uod  ad  tertium,  nempe  amorem  ex  ideis  veris,  cum  de 
eo  loquendi  hic  non  locus  sit  '),  eum  nunc  omittemus ,  anim- 
advertentes , 

Odium  esse  amoris  contrarium,  ex  errore  ortum  qui  ex 
opinione  nascitur.  Quando  enim  aliquis  conclusionem  fecit 
aliquid  bonum  esse;  et  alius  aliquid  in  hujus  damnum  efS- 
cit,  odium  in  huncce  apud  illum  nascitur.  Quod  odium 
nunquam  in  eo  locum  habere  posset,  quando  verum  bonum 
recte  cognosceret,  uti  deinde  ostendemus;  omne  enim  quod 
vel  est  vel  etiam  esse  fingitur,  cum  vero  bono  comparatum 
uihil  nisi  ipsa  miseria  est.  Nonne  igitur  talis  miseriae  ama- 
tor  misericordia  potius  quam  odio  dignus  est?  —  Odium 
denique  etiam  ex  solo  auditu  oritur,  uti  videmus  in  Turcis 
contra  Judaeos  et  Christianos,  et  in  Christianis  contra  Tur- 
cos  et  Judaeos ,  etc.  Quid  enim  horum  omnium  turba,  suo- 
rum  inter  se  reiigionis  morumque  nescia? 


Quod  jam  ad   Cupiditatem  attinet,    sive  (uti  nonnulli  vo- 
lunt)    in   appetitu    consistat,    illud   quod  desideramus  obti- 


1)    De    amore    ex    veris    ideis  hic  non  agitur,    quia  uon  es  opinione 
nascitur ;  de  quo  videatur  cap.  23. 


107 

genaamer  kent.  Doch  zoo  wanneer  het  kotnt  te  gebeuren 
dat  hy,  gelijk  in  deeze  geleegendheid  meest  geschied,  iets 
beeters  als  dit  nu  bekende  goed  komt  te  kennen,  zoo  keert 
zijn  Liefden  terstond  vau  het  eene  eerste  tot  het  andere 
tweede :  het  welk  wy  alles  klaarder  zuUen  doen  blijken  in 
de  verhandeling  van  de  vrijheid  des  menschen. 

Betreffende  nu  het  derde,  namendlyk  de  Liefden  uyt 
waare  begrippen,  alzoo  't,  om  daar  van  te  spreeken,  hier 
de  piaats  niet  is'),  zoo  zuilen  wy  dit  nu  voorby  gaan:  en 
aanmerken,  dat 

De  Haat  is  het  recht  teegengesteide  van  de  Liefden :  ont- 
staande  uyt  die  dooling  welke  uyt  de  waan  her-voort  komt. 
Want  zoo  wanneer  iemand  een  besluyt  gemaakt  heeft  dat 
iets  goed  is,  en  een  ander  komt  tot  nadeel  van  hetzeive 
iets  te  doen,  zoo  ontstaat  in  hem  teegen  dien  doender 
haat:  de  welke  nooyt  in  hem  kon  plaats  hebben,  zoo  hy  't 
waare  goed  recht  kenden,  gelijk  wy  zulks  hier  na  zullen 
toonen ;  want  alles  wat  'er  ook  is ,  of  bedagt  word ,  is  in 
vergelyking  van  het  waare  goed,  niet  anders  als  d'  ellen- 
digheid  zelven.  En  is  dan  zoo  een  ellend-beminnaar  niet 
veel  eer  erbarming  als  haat  waardig?  De  haat  komt  eind- 
lyk  ook  voort  uyt  hooren  zeggen  alleen;  gelijk  wy  zulks 
zien  in  de  Turken  teegen  de  Jooden  en  Christenen,  in  de 
Jooden  teegen  de  Turken  en  Christenen,  en  in  de  Chris- 
tenen  teegen  de  Jooden  en  Turken ,  enz. ;  want  wat  is  de 
hoop  van  alle  deeze  onweetende  den  een  van  des  anders 
godsdienst  en  zeden? 

Wat  nu  de  Begeerten  aanbelangt,  het  zy  dat  ze,  gelijk 
zommige  willen,  alleen  bestaat  in  de  lust  of  trek  om  het- 
geen   men    ontbreekt  te  bekomen ;    of,    zoo  andere  willen, 


1)  Yan  de  liefden  uyt  waare  begrippen,  of  klaare  kennis,  word 
hier  niet  gehandeld,  alzoo  die  uyt  geen  waan  liervoort  komt ,  maar  ziet 
daar  van  Hoofdd.  23. 


108 

nendi ,  sive  (ut  alii  diciint)  res  conservandi  quibus  jam  fru- 
imur  ') ;  certum  est  in  nemine  illam  repertam  iri  nec  nasci 
posse  nisi  forma  boni.  Ita  ut  j)ateat,  cupiditatem  (uti  et 
amorem ,  de  quo  antea  dictum  est)  e  priore  cognitionis  modo 
oriri.  Homo  enim  de  re  quadam  audiens  quod  bona  sit, 
appetitum  in  eam  nanciscitur;  uti  patet  in  aegrotante ,  qui 
solo  auditu  medici ,  tale  quoddam  remedium  malo  suo  bo- 
num  esse,  illico  in  ilJud  inclinat  et  cupiditate  ejus  affini- 
tur.  Cupiditas  etiam  ex  experientia  oritur,  uti  videtur  in 
medicorum  exercitatione,  qui,  remedium  quoddam  aliquo- 
ties  bonum  experti ,  in  illud,  tanquam  infaliibile  perfugiunt. 


Omnia  quae  jam  de  hisce  passionibus  diximus,  uti  cuique 
patet,  de  aliis  passionibus  etiam  dici  queunt.  Et  quia  in 
sequentibus  inquiremus  quaenam  earura  nobis  irrationales , 
quaenam  e  contrario  rationales  sint,  hic  jam  consistemus  , 
finem  facientes  earum  quae  ex  opinione  oriuntur, 


1)  Prior  definitio  optima;  quando  enira  re  fruimur,  cupiditas  nostra 
desinit;  et  quae  tunc  in  nobis  est  forma  rera  conservandi  non  cupidita.s 
sed  metus  est  rem  amatam  amittendi. 


109 

in  de  diugen  te  behouden  die  wy  nu  al  reeds  genieten;  ') 
liet  is  zeeker,  dat  ze  in  niemand  kan  gevonden  worden 
of  inkomen,  als  onder  de  gedaante  van  goed.  Zoo  dat  het 
klaar  is  dat  de  begeerten,  gelijk  ook  de  liefden,  waar  van 
hier  voor  gesproken  is ,  uyt  de  eerste  wijze  van  kennen 
voort  komt;  want  iemand  gehoord  hebbende  van  eenig  ding 
dat  het  goed  is ,  zoo  krijgt  hy  lust  en  trek  tot  't  zelve  : 
gelijk  gezien  word  in  een  zieke ,  die  alleen  door  hooren 
zeggen  van  den  geneesmeester ,  dat  dus  of  zoo  een  middei 
voor  zijn  kwaal  tot  hulp  strekt ,  terstond  daar  toe  genee- 
gen  is,  en  tot  het  zelve  'n  begeerte  krijgt.  Ook  komt  de 
begeerten  uyt  bevinding  voort ;  gelijk  dat  word  gezien  in 
de  oeffening  der  geneesmeesters,  die  eenig  hulp-middel 
eenige  maalen  goed  bevonden  hebbende,  daar  toe ,  als  een 
onfeilbaar  ding,  gewoon  zijn  hunne  toevlugt  te  neemen. 

Al  hetgeen  wy  nu  van  deeze  lijdingen  gezegd  hebben 
kan  men,  gelijk  dat  voor  een  ieder  klaar  is ,  van  d'  andere 
iijdingen  ook  zeggen.  En  verraits  wy  in  't  volgende  zul- 
ien  onderzoeken  welke  van  dezelve  aan  ons  onreedelyk ,  en 
weike  daar  'n  teegen  reedeiijk  bennen ,  zoo  zulien  wy  't 
hier  by  iaaten ;  en  eindigen  met  de  geenen  die  uyt  de 
waan  hervoort  komen. 


i)  De  eerste  beschryving  is  de  beste,-  want  als  een  zaak  genooten 
word ,  zoo  houd  onze  begeerte  tot  dezelve  op ;  en  die  gestalte  welke 
daa  in  ons  is,  om  die  zaak  te  behouden ,  is  geen  begeerten,  maar  eene 
vreeze  van  de  geliefde  zaak  te  verliezen. 


110 

CAPUT  QUARTUM. 

gUID   E   FIDE   PROVENIAT   ET   DE   HOMINUM    BONO   ET   MALO. 

Quia  in  capite  praecedente  demonstravimus,  quomodo  ex 
opinionis  errore  passiones  oriantur ,  jam  transibimus  ad 
utriusque  alius  cognitionis  modi  efFectus,  et  quidein  primo 
illius,  quam  veram  fidem  diximus  *).  Q,ui  cognoscendi 
modus  nobis  ostendit  quidem,  quomodo  res  se  habere  de- 
beant ,  nec  vero  quomodo  revera  sint;  quae  causa  est, 
cur  nos  nunquam  cum  re  credita  uniri  faciat.  Dico  igi- 
tur,  eum  nobis  tantummodo  ostendere  quid  rem  esse  opor- 
teat ,  non  vero  qualis  sit;  inter  utrumque  enim  multum 
interest;  nam ,  uti  quis  proportionaiitate  invenire  potest 
quartum  numerum,  qui  ad  tertium ,  uti  secundus  ad  pri- 
mum ,    ita    etiam    (divisione  et  multiplicatione  usus)  dicere 


1)  Fides  fortis  est  rationum  attestatio ,  qua  in  intellectu  meo  persuasus 
sum  rem  revera  et  talem  extra  intellectum  meum  esse,  ac  in  intelleciu 
persuasus  sum.  Fortem  ratiomm  dico  attestationem ,  nempe  ad  eam  dis- 
tinguendam  ab  opinione,  quae  semper  dubia  et  errori  subjecta  est ,  et 
a  cognitione  quae  non  in  rationum  persuasione,  sed  in  immediata  uni- 
one  cum  re  ipsa  consistit.  Rem  revera  et  talem  extra  intellectum  meum 
esse  dico ;  revera  nempe  quia  rationes  me  hac  in  re  fallere  nequeunt ,  bin 
miuus  enim  ,  ab  opinione  non  diversae  essent ;  talem :  solum  enim  mihi 
dicere  potest  quid  rem  esse  oporteat  nec  vero  quid  revera  sit ;  sin  rai- 
nus  enim  ,  a  cognitione  non  difFerret.  Extra :  intellectualiter  enim  nos 
non  illo  frui  facit  quod  in  nobis,  sed  quod  extra  nos  est. 


111 

VIERDE  HOOFDDEEL. 

WAT  UYT  HET  GELOOP  VOORTKOMT ,  EN  VAN  HET 
GOED  EN  KWAAD  DES  MENSCHEN. 

Dewijl  wy  in  't  voorgaande  Hoofddeel  hebben  getooud , 
hoe  uyt  de  dooliug  van  de  waan  de  lijdingen  hervoortko- 
men,  zoo  zullen  wy  nu  overgaan  tot  d'  uytwerkinge  der 
twee  andere  wijze  van  kennen,  en  wel  eerst  van  die  welke 
wy  het  waar  geloof  genoemd  hebben.  ')  Deeze  wijs  van 
kennen  doet  ons  wel  zien ,  hoedanig  de  zaaken  behooren  te 
zijn  ,  maar  niet  hoe  dat  ze  waarelyk  bennen :  het  welk  de 
reeden  is ,  waarom  ze  ons  nooyt  met  de  geloofde  zaak  kan 
doen  vereenigen.  Ik  zeg  dan,  dat  ze  ons  alleen  leert  wat 
de  zaak  behoort  te  zijn,  en  niet  wat  zy  is,  nadien  tus- 
schen  deeze  twee  een  zeer  groot  onderscheid  gevonden 
word ;  want ,  gelijk  wy  in  ons  voorbeeld  aangaande  de  ree- 
gel  van  drieen  toonden,  dat  als  iemand  door  de  gelijkma- 
tigheid  kan  uytvinden  een  vierde  getal ,  dat  met  het  derde 
over  een  komt  geiijk  het  tweede  met  het  eerste,  zoo  kan 
hy    (de    deeling    en    verraenigvuldiging  gebruykt  hebbende) 

1)  Het  geloof  is  eene  kragtige  betuyging  van  reedenen,  door  welke 
ik  in  mijn  verstand  overtuygd  ben  ,  dat  de  zaak  waarelyk  en  zoodanig 
buyten  mijn  verstand  is  als  ik  in  mijn  verstand  daarvan  overtuygd  ben. 
Een  hratjtig  hetuyg  vati  reedenen  zeg  ik,  om  het  daar  door  te  onder- 
scheiden  van  de  waan,  die  altijd  twijfelachtig  en  dooling  onderworpen 
is;  en  van  't  weeten,  dat  niet  bestaat  in  'n  overtuyging  van  reedenen, 
Hiaar  in  een  onraiddelyke  vereeniging  met  de  zaak  zelve.  Dat  de  zaaJc 
waarelyk  en  soodanig  buyten  mijn  verstand  is,  zeg  ik.  Waarelyk:  ora 
dat  my  de  reedenen  iu  deezen  niet  en  konnen  bedriegen^  want  anders 
verschilden  ze  niet  van  de  waan.  Zoodaniy :  want  het  kan  my  maar 
alleen  aanzeggen  wat  de  zaak  behoorden  te  zijn  ,  en  niet  wat  zy  waare- 
lyk  is:  anderzins  verschilden  zy  van  het  weeten  niet.  Buyten:  want 
het  doet  ons  verstandelyk,  niet  het  geen  in  ons  is,  maar  het  geen 
buyten  ons  is  genieten. 


112 

potest  numeros  illos  quatuor  proportionales  esse  debere. 
Quod  cum  ita  sit,  de  eo  nihilominus  tanquam  de  re  extra 
sc  loquitur;  quando  vero  proportionalitatem  considerat,  uti 
in  quarto  cxemplo  ostendimus,  dicit  revera  rem  ita  esse , 
quippe  quae  tunc  in  eo  nec  extra  eum  sit.  Ciuod  sufficiat 
quoad  primum, 

Secmdus  effectus  verae  fidei  hic  est ,  quod  nos  ad  clarum 
ducat  intellectum  quo  Deum  amamus,  et  ita  intellectualiter 
cognoscere  faciat  res  quae  non  in  nobis  sed  extra  nos  sunt. 

Tertius  effectus  est,  quod  nobis  cognitionem  pariat  boni 
et  mali ,  nobisque  ostendat  omnes  passiones  rescindendas, 
At  quia  antea  diximus  passiones  ex  opinione  oriundas  mag- 
no  subjectas  esse  malo ,  pretio  dignum  est  videre,  quomodo 
etiam  secunda  hacce  cognitione  discernantur ,  ad  detegen- 
dum  quid  in  iis  bonum  malumque  ;  quod  ut  apte  faciamus  , 
res ,  eadem  qua  antea  usi  ratione,  e  propinquo  contemple- 
mur,  ut  cognoscamus ,  quaenam  ex  iis  a  nobis  eligendae 
quaenam  vero  rejiciendae  sint.  Antequam  tamen  ad  id  ve- 
niendura ,  breviter  dicamus  quid  sit  hominis  bonum  et  ma- 
lum. 


Antea  jara  dixiraus,  omnia  praedestinata  neque  in  natura 
bonum  esse  vel  malum;  ita  ut  quod  (hac  in  re)  de  homine 
volumus,  ejus  generis  esse  debeat,  quod  non  nisi  ens  ratioGis 
est.  Hominis  perfecti  idea  intellectu  nostro  concepta  causa 
nobis  esset  videndi ,  nosmet  ipsos  examinantibus ,  uum  in 
nobis  medium  adsit  ad  talem  perfectionem  perveniendi. 
Quare  omnia,  quae  ad  perfectionem  istam  nos  conducant,  bo- 


113 

zeggen  ,  dat  die  vier  getallen  moeten  gelijkmatig  zijn ;  en 
dit  zoo  zijnde,  spreekt  hy  des  niet  te  min  daar  af  als  van 
een  zaak  die  buyten  hem  is;  maar  als  hy  de  gelijkmatig- 
lieid  komt  te  beschouwen.,  zoo  als  wy  in  het  vierde  voor- 
beeld  getoond  hebben ,  als  dan  zegt  hy  in  waarheid  dat  de 
zaak  zoodanig  is,  aangezien  die  als  dan  in  hem  en  niet 
buyten  hem  is.     En  dit  zij  genoeg  belangende  het  eerste. 

De  tweede  uytwerking  van  het  waar  geloofis,  dat  ze  ons 
brengt  tot  een  kiaar  verstand,  door  het  welke  wy  God  lief 
hebben,  en  ons  alzoo  verstandelyk  doet  gewaar  worden  de 
dingen  ,  uiet  die  in  ons,  maar  die  buyten  ons  zijn. 

De  derde  uytwerking  is ,  dat  ze  ons  verschaft  de  kennis 
van  goed  en  kwaad ,  en  ons  aanwijst  alle  de  lijdingen  die 
te  vernietigen  zijn.  En  om  dat  wy  nu  te  vooren  gezegd 
hebben ,  dat  de  lijdingen  die  uyt  de  waan  hervoort  komen 
groot  kwaad  ziju  onderworpen,  zoo  is  het  de  pijne  waard 
om  eeus  te  zien ,  hoe  dezelve  ook  door  deze  tweede  kennis 
gezift  worden ,  om  te  ontdekken  wat  in  dezelve  goed  en 
kwaad  is.  Om  dit  bekwamelyk  te  doen  zoo  laat  ons ,  de- 
zelve  wijze  als  voren  gebruykende ,  de  zaaken  eens  van 
na  by  bezien ,  ora  daar  door  te  konnen  kennen ,  welke  van 
dien  het  zijn  die  van  ons  verkooren  ,  en  welke  verworpen 
moeten  worden.  Doch  eer  wy  daar  toe  komen,  zoo  laat 
ons  korteiyk  voor  af  zeggen,  wat  het  goed  en  kwaad  des 
menschen  is. 

Wy  hebben  te  vooren  al  gezegd,  dat  alle  de  dingen  ge- 
noodschikt  zijn,  en  dat  in  de  natuur  geen  goed  noch  kwaad 
is.  Zoo  dat  het  geene  wy  [ten  deezen  opzigte]  van  den 
mensch  willen ,  dat  zal  van  het  geslagt  deszelfs  moeten 
zijn:  't  welk  niet  anders  als  een  wezen  van  B-eeden  is. 
Wanneer  wy  dan  een  denkbeeld  van  eeu  volmaakt  mensch 
iii  ons  verstand  bevat  hebben,  dit  zou  dau  een  oorzaak 
konnen  zijn  om  te  zien ,  als  wy  ons  zelfs  onderzoeken  ,  of 
or  in  ons  ook  eenig  middel  is,  om  tot  zoo  een  volmaakt- 
lioid    te    komen.     Waarom    wy    alles    dat    ons  tot  die  vol- 


114 

num  vocabimus,  et  e  contrario  quod  nos  in  eo  impediat. 
vel  non  eo  conducat,  raalum.  Quamobrem  ,  ad  alifjuid  dc 
hominis  bono  et  malo  tractandum  ,  hominem  perfcctum  co;^- 
noscere  debeo,  quia  de  bono  maloque  tractans  particularis 
eujusdam  hominia,  uti  Adami  v.  c. ,  ens  reale  cum  ente  ra- 
tionis  confunderem ;  quod  a  vero  philosopho  religiose  vi- 
tandum,  ob  causas ,  quas  alia  opportunitate  postea  redde- 
mus.  Adde,  cum  Adami  vel  alius  cujusdam  hominis  parti- 
cularis  finis  nobis  nonnisi  eventu  cognitus  sit,  inde  consequi , 
ut  etiam  id ,  quod  de  hominis  fine  dicemus,  fundatum  esse 
debeat  in  perceptione  hominis  perfecti  in  intellectu  nostro ; 
cujus  finem,  quippe  qni  ens  rationis  sit ,  bene  cognoscere 
possumus ,  uti  etiam  (ut  dictum)  bonum  et  maluQi  ejus. 
quippe  quae  nonnisi  cogitandi  modi  sint. 


Ut  jam  sensim  ad  rem  perveniamus,  merainisse  oportet . 
quia  ex  nostra  perceptione  motus,  affectus,  et  actiones  mentis 
nostrae  oriuntur,  nos  perceptionem  in  quatuor  partes  divisisse 
1.  in  solum  auditura ,  2.  experientiam.  3.  fidem,  4.  cogni- 
tionem  claram. 

Cum  autem  harum  omnium  effectus  jam  viderimus^  inde 
patet  quartam  i.  e.  cognitionem  claram  omnium  perfectissi- 
mam  esse;  opinio  enim  nos  saepe  in  errorera  ducit,  vera- 
que  fides  solum  propterea  bona ,  quod  sit  via  ad  claram 
cognitionem  nosque  excitet  ad  res  quae  vere  amabiles  sunt ; 


1)  E  nulla  enim  creatura  pavticulari  ideam  perfectam  habere  possu- 
raas,  cura  haec  ejus  perfectio  (i.  e.  utrum  vere  perfecta  sit  nec  nej  e 
nulla  alia  re  deduci  possit  nisi  ex  idea  perfecta  generali  vel  ente  rationis. 


115 

maaktheid  vordert  zuilen  goed  noemen,  en  in  teegendeel 
dat  ons  verhindert,  of  niet  vordert  om  daar  toe  te  ko- 
men,  kwaad  noemen.  Weshalven  ik,  om  iets  aangaande 
het  goed  en  kwaad  des  menschen  te  verhandelen,  moet  be- 
grijpeu  een  volmaakt  mensch ;  om  dat  ik ,  handelende  van 
het  goed  ea  kwaad  van  eenig  bizonder  mensch ,  als  by 
voorbeeld  van  Adam,  ik  aisdan  een  dadelyk  weezen  met 
een  weezen  van  reeden  verwarren  zou :  het  weike  wel 
nauwkeurig  van  een  rechtschapen  wijsgeer  moet  gemijd 
worden,  om  reedenen  die  wy  by  andere  geleegendheeden 
hier  na  geeven  zullen.  Waar  by  komt,  dewijl  het  eynde 
van  Adam  of  eenig  ander  bizonder  schepsei  aan  ons  niet 
bekend  is  ais  door  de  uytkomst,  zoo  voigt,  dat  ook  het 
geen  wy  van  het  eynde  des  menschen  konnen  zeggen  ') 
gegrond  moet  zijn  op  het  begrip  van  een  volmaakt  mensch 
in  ons  verstand;  weikers  einde,  dewijl  het  een  weezen  van 
reeden  is,  wy  wel  konnen  weeten,  als  ook  (geiijk  gezegd 
is)  zijn  goed  en  kwaad:  als  het  weike  maar  wijzen  van 
denken  zijn. 

Om  nu  allengskens  ter  zaaken  te  komen,  zoo  hebben  wy 
ons  te  herinneren,  dewiji  uyt  ons  begrip  de  beweegingen, 
togten  en  werkingen  van  de  ziel  ontstaan ,  dat  wy  het  zeive 
begrip  in  vier  deeien  gedeeld  hebben,  ais  1.  in  hooren  zeg- 
gen  aileen;  2.  in  ervaarendheid ;  3.  in  geloof;  en  4.  in 
kiaare  kennisse.  Nademaai  wy  nu  de  uytwerkingen  van 
deeze  aiien  hebben  gezien ,  zoo  is  daar  uyt  openbaar  dat 
de  vierde ,  te  weeten  de  klaare  kennis,  de  voimaaktste  van 
aiien  is;  want  de  waan  brengt  ons  dikmaais  in  dooiinge; 
en  het  waar  geioof  is  aileen  daarom  goed,  vermits  het  de 
weg  is  tot  de  waare  kennis,    en  ons  opwekt  tot  de  dingen 


1)  Want  uyt  geen  byzonder  schepzel  kan  men  een  denkbeeld  dat 
volmaakt  is  hebben,  alzoo  deeze  haare  voimaaktheid  zelve ,  dat  is,  of 
ze  waarelyk  volmaakt  is  of  niet,  geenzins  kan  afgenomen  worden  als 
uyt  een  algemeeu  volmaakt  denkbeeld,  of  weezen  van  reden. 

8* 


116 

ita  ut  ultimus,  quem  quaerimus ,  finis,  et  praecipuum  quod 
cognoscimus,  vera  cognitio  sit.  Quae  vera  cognitio ,  secun- 
dum  objecta  quae  provcniunt ,  diversaest,  ita  ut  quo  objec- 
tum,  quocum  uniatur ,  melius,  eo  melior  etiam  haec  cog- 
nitio ;  ideoque  ille  perfectus  est  homo  ,  qui  cum  cntc  per- 
fectissimo,  Deo ,  unitus  est,  eoque  ita  fruatur. 


Ut  igitur  videamus  quid  in  passionibus  bonum  et  malum, 
singulas  quasque  (uti  dictura)  contemplemur ,  et  primo  qui- 
dem  Admirationem  quae,  vel  ex  praejudicio  vel  ex  ignorantia 
orta ,  imperfectio  est  in  homine  huic  perturbationi  subjecto. 
Dico  imperfectionem ,  quia  adrairatio  per  se  in  nullum  ma- 
lum  conducit. 


CAPUT  QUINTUM. 

DE   AMORE. 


Amorem,  qui  nil  aliud  est  quam  re  quadam  frui  cumque 
ea  uniri,  dividemus  secundum  qualitatem  ejus  objecti;  quo 
objecto  homo  frui  cumque  eo  uniri  conatur. 


Quaedam  objecta  in  se  corruptibilia  ;  alia  causa  sua  in- 
corruptibilia ;  tertium  sua  ipsius  virtute  et  potentia  aeter- 
num  incorruptibileque.  Corruptibilia  omnes  res  particulares 
sunt,  quae  non  ab  omni  tempore  fuere,  sed  existere  incepe- 
runt.  Cetera  ii  modi  generales  sunt,  quos  causam  diximus 
modorum  particularium.  Tertium  vero  Deus  est,  vel  quod 
idem  habemus,  veritas. 


117 

die  waarelyk  beminnenswaardig  zijn;  zoodat  het  iaatste 
einde  dat  wy  zoeken,  en  het  voornaamste  dat  wy  kennen, 
de  waare  kennis  is.  Doch  deeze  waare  kennis  is ,  na  de 
voorwerpen  die  haar  voor  komen ,  ook  verscheiden  ,  zoo  dat, 
hoe  veel  te  beeter  het  voorwerp  is,  met  't  welk  het  zich 
vereenigt,  hoe  veel  te  beeter  ook  deeze  kennisse  is:  en 
dieshalven  is  dat  een  volmaakt  mensch ,  welke  met  God  het 
allervolmaaktste  weezen  is  vereenigd ,  en  hem  zoo  geniet. 

Om  dan  te  ontdekken  wat  in  de  lijdingen  goed  en  kwaad 
is,  zoo  zullen  wy  die  (gelijk  gezegd  is)  een  iegelyk  in  't 
bizonder  voorneemen  [om  te  beschouwen];  en  wel  eerst 

De  Verwondering,  welke  6f  uyt  vooroordeel  of  uyt  on- 
weetenheid  ontstaande,  een  onvolmaaktheid  in  den  mensch 
is ,  die  deze  ontroering  onderworpen  is.  Ik  zeg  een  onvol- 
maaktheid ,  om  dat  de  verwondering  door  zich  zelfs  niet  tot 
eenig  kwaad  brengt. 


VIJFDE  HOOFDDEEL. 

VAN   DE   LIEFDEN. 

De  Liefden ,  die  niet  anders  is  als  een  zaak  te  genieten , 
en  daar  meede  vereenigd  te  worden,  zulien  wy  verdeelen 
na  de  hoedanigheid  van  haar  voorwerp :  welk  voorwerp  de 
mensch  zoekt  te  genieten ,  en  zich  daarmeede  te  vereenigen. 

Zommige  voorwerpen  zijn  vergankelyk  in  haar  zelven; 
anderen  niet  vergankelyk  door  haar  oorzaak;  en  een  derde 
is  door  zijn  eigen  kragt  en  mogelykheid  alleen  eeuwig  en 
onvergankelyk.  De  verganicelyke  zijn  alie  de  bizondere 
dingen,  die  niet  van  alle  tijd  geweest  zijn,  maar  'n  begin 
genomen  hebben.  De  andere  zijn  die  algemeene  wijzen, 
welke  wy  gezegd  hebben  oorzaak  te  zijn  van  de  bizondere 
wijzen.  Maar  de  derde  is  God ,  of  't  geen  wy  voor  het 
zelfde  neemen,  de  waarheid. 


118 

Amor  igitur  oritur  ex  perceptione  et  cognitione  quam  ali- 
cujus  rei  habemus ;  quo  autem  majorem  et  magnificentiorem 
res  se  praebeat,  eo  major  et  magnificentior  etiam  amor  in 
nobis. 


Duplici  modo  amore  nos  liberare  possumus:  vel  enim 
1.  melioris  rei  cognitione:  vel  2.  experientia,  rem  amatam, 
pro  magna  magnificaque  a  nobis  fiabitam ,  raultum  inju- 
riae ,  damni ,  et  doloris  secum  ducere. 

Amor  praeterea  ita  se  habet,  quod  nunquam  conemur 
illa  (uti  admiratione  aliisque  passionibus)  liberari,  et  hoc 
quidem  duplicem  ob  causam :  1.  quia  impossibile  est.  2. 
quia  necessarium  est  nos  ea  non  liberari.  Impossibile  vero 
est,  quia  nullo  modo  a  nobis,  sed  a  solo  bono  utilique  pen- 
det,  quod  in  objecto  aniraadvertimus.  Hoc  enim,  nisi 
amare  vellemus  amaremusque ,  necessario  nobis  antea  cog- 
nitum  esse  non  debuisset;  quod  nullo  modo  a  nobis  pendet 
nec  in  libertate  nostra  consistit;  nisi  enim  cognosceremus 
neque  et  existeremus.  Et  necessarium  est  nos  eo  non  libe- 
rari ,  quia ,  per  debilitatem  nostrae  naturae ,  sine  ullius  rei 
fruitione ,  quacum  uniti  et  qua  corroborati  simus ,  existere 
non  possemus. 


Quaenam  igitur  triura  horum  objectorum  eligenda  vel  re- 
jicienda  nobis  sunt? 

Q,uod  ad  res  corruptibiles ,  quia  (prout  dictum)  propter 
naturae  nostrae  debilitatem  necessario  aliquid  amandum  no- 
bis  est  cumque  eo  uniendum ,  utexistamus,  certum  est  nos 
amando  ea  uniendoque  cum  iis  quae  corruptibilia,  in  natura 
nostra  nuUo  modo  corroborari,  quia  ipsa  debilia  sunt, 
claudusque   claudum   portare  nequit.     Nec  vero  hoc  solum 


119 

De  Liefdeu  dan  outstaat  uyt  Iiet  begrip  eu  kenuis  dat 
wy  van  een  zaak  hebben;  en  na  dat  de  zaak  zich  grooter 
c.n  heerelyker  vertoont,  daar  na  is  in  ons  ook  de  Liefden 
grooter  en  heerelyker. 

Op  tweederlei  wijze  hebben  wy  magt  om  ons  vau  de  lief- 
deu  te  ontslaan :  of  1.  door  de  kennisse  van  een  beeter  zaak; 
of  2.  door  ondervindiug  dat  de  beminde  zaak,  die  van  ons 
voor  wat  groots  en  heerlijks  gehoudeu  is,  veel  ouheil  ramp 
en  nawee  met  zieh  sleept. 

Ook  is  het  met  de  Liefden  zoodanig  gesteld,  dat  wy  uooit 
tragten  om  vau  dezeive  (gelijk  van  de  Verwondering  en 
andere  Lijdingen)  verlost  te  worden ;  en  dit  wel  om  twee 
reedenen :  1.  om  dat  zulks  onmogelijk  is ,  eu  2.  om  dat  het 
noodzakelijk  is,  dat  wy  van  dezelve  uiet  verlost  en  worden. 
Het  is  onmogelijk ,  om  dat  het  geenzius  van  ons  afhangt, 
maar  alleeu  van  het  goed  eu  nut ,  dat  wy  in  het  voorwerp 
aanmerken :  het  welke ,  indien  wy  't  niet  wilden  of  zouden 
beminneu ,  uoodzakelijk  vau  ous  te  vooren  niet  gekend  moest 
zijn ;  dat  geeuzius  vau  ons  afhaugt,  of  iu  ouze  vrijheid  en 
bestaat;  want  zoo  wy  niet  eu  kenden,  voorzeeker  dan  waa- 
ren  wy  ook  niet.  Eu  het  is  noodzakelijk  dat  wy  van  de- 
zelve  uiet  verlost  eu  wordeu,  om  dat  wy ,  vermits  de  zwak- 
heid  vau  ouze  uatuur,  zonder  iets  te  geuieteu  waar  mede  wy 
vereenigd  en  versterkt  wordeu ,  niet  zoudeu  kouueu  bestaan. 

Welke  dan  van  deeze  driederlei  voorwerpen  hebben  wy  te 
verkiezen  of  te  verwerpen? 

Wat  aangaat  de  vergankelijke  dingeu,  dewijl  wy  (als  ge- 
zegd  is)  weegens  de  zwakheid  ouzer  natuur  uoodzaakelijk 
iets  moeten  bemiuuen ,  en  daar  mee  vereenigen ,  om  te  be- 
staau ,  zoo  is  het  zeeker  dat  wy ,  door  't  bemiuueu  en  ver- 
eeuigeu  met  de  dingen  die  vergankelijk  zijn,  in  onze  uatuur 
geenzins  versterkt  worden,  aangezien  zy  zelveu  zwak  ziju, 
eu  den  eene  kreupele  den  andere  niet  kan  dragen.  En  niet 
alleen  dit,  dat  dezelve  ons  uiet  vorderlijk  ziju,  maar  ze  zijn 
ons  zelfs  schadelijk ;  waut  wy  hebben  van  de  Liefden  gezegd , 


120 

quod  nobis  noii  prosunt ,  imo  nobis  nocent;  diximus  enim 
dc  amore ,  eum  esse  unionem  cum  objecto  quod  intellec- 
tus  noster  bonum  magnificumque  judicat ;  qua  unione  ta- 
lem  intelligimus,  qua  amor  et  rcs  amata  una  cademquc 
fiant  res,  sive  ambo  unum  totum  efficiant.  Nonne  ilie 
igitur  vere  miserabilis  est  rebus  qui  nonnullis  corruptibili- 
bus  unitur?  Quae  enim ,  cum  extra  ejus  potentiam ,  multis- 
que  passionibus  obnoxia  sint,  quando  patiuutur,  fieri  nequit , 
ut  ipse  passione  liberatus  maneat.  Quamobrem  conciudiraus, 
quando  illi  qui  res  corruptibiles  amant  quandam  adhuc  es- 
sentiam  habentes,  miserabiles  sunt,  quam  miserabiles  ii, 
qui  honorem,  divitias,  et  voluptates  nullam  omnino  essen- 
tiam  habentes ,  amant ! 

Hoc  igitur  nobis  sujBiciat  ad  demonstrandum,  rationem 
nos  adhortari  rebus  corruptibilibus  ut  renunciemus ;  iis  enim, 
quae  jam  diximus,  clare  ostenditur  venenum  sive  malum  iu 
eorum  amore  situm  cejatumve  esse.  Quod  vero  etiam  in- 
comparabiiiter  clarius  videmus,  animadvertentes  quam  mag- 
nificum  et  praecipuum  bonum  eorum  fruitione  amitta- 
mus. 

Antea  diximus.  res  quae  corruptibiles  sunt  extra  nostram 
potentiam  esse ;  ut  vero  bene  intelligaraur,  hisce  dicere  nolu- 
mus  nos  quandam  causam  liberara,  a  nullo  alio  pendentem 
esse.  Ubi  enim  dicimus,  quaedam  in  potestate  nostra ,  alia 
vero  extra  potentiam  nostram  esse ,  iis  quae  in  potestate 
nostra  sunt  ea  intelligimus,  quae  efficimus  ordine  sive  con- 
junctim  cum  natura  cujus  parssumus;  iis  vero,  quae  extra 
potestatem  nostram  sunt,  ea  quae,  quippe  extra  nos,  nulli 
a  nobis  mutationi  obnoxia  sunt,  cum  procul  omnino  ab  es- 
sentia  nostra  reali ,  natura  ita  constituta ,  absint. 


Transimus   jam    ad   secundum    objectorum   genus,    quae, 


121 

dat  ze  is  een  vereeni^ng  met  het  voorwerp,  het  welke  ons 
verstand  oordeelt  heerlijk  en  goed  te  zijn:  by  welke  ver- 
eeniging  wy  zoodanig  een  verstaan ,  waar  door  de  Liefde 
en  het  geliefde  een  en  de  zelfde  zaak  komen  te  ziju,  of  t' 
zamen  een  geheel  raaaken.  Zoo  is  hy  dan  immers  wel  ellendig 
die  met  eenige  vergankelijke  dingen  vereenigd  word;  want 
dewijl  dezelve  buyten  zijn  magt,  en  veele  toevallen  onder 
worpen  bennen ,  zoo  is  't  onmogelijk ,  dat  als  die  komen  te 
lijden,  hy  daar  van  bevrijd  zou  konnen  zijn.  En  by  gevolg 
besluyten  wy,  by  aldien  deeze,  welke  de  vergankelijke  din- 
gen,  die  eenigzins  noch  weezen  hebben,  beminnen,  zoo  ellen- 
dig  zijn ;  wel,  wat  zullen  dan  de  geenen .  diedeeere,  rijk- 
dommen  en  wellusten,  die  in  't  geheel  geen  weezendheid 
hebben,  beminnen,  wei  ellendig  zijn! 

Laat  ons  dit  dan  genoeg  zijn ,  om  te  betoonen  hoe  ons  de 
reeden  aanwijst,  om  van  de  vergankelijke  dingen  af  te  schei- 
den;  want  door  het  geen  wy  nu  gezegd  hebben  word  ous 
klaarelijk  aangewezen  het  vergif  of  kwaad  ,  dat  in  de  bemin- 
ninge  deezer  dingen  steekt ,  of  verborgen  is,  Doch  wy  zien 
dit  noch  onvergelijkelijk  klaarder,  als  wy  aanmerken ,  van 
wat  voor  een  heerelijk  en  voortreifelijk  goed  wy  door  de 
genietinge  dier  dingen  worden  afgescheiden. 

Wy  hebben  hier  vooren  gezegd ,  dat  de  dingen  die  vergau- 
kelijk  zijn ,  buyten  onze  magt  bennen;  doch ,  op  dat  men 
ons  wel  versta,  wy  willen  hier  mee  geenzins  zeggen,  dat 
wy  eenige  vrije  oorzaak,  van  niets  anders  afhangende,  zouden 
zijn:  maar  als  wy  zeggen,  dat  eenige  dingen  in  en  andere 
buyten  onze  magt  zijn;  zoo  verstaan  wy  door  de  geenen , 
weike  in  onze  magt  zijn,  dezulke,  die  wij  uitwerken  door 
d'  ordere  of  t'  zamen  met  de  natuur ,  waarvan  wy  een  deel 
zijn;  en  welke  niet  in  onze  magt  zijn  dezulke,  die,  als 
buyten  ons  zijnde,  door  ons  geen  verandering  onderworpen 
bennen»  om  dat  zy  zeer  verre  van  onze  dadelijke  weezend- 
heid ,  door  de  natuur  zoodanig  gesteld ,  afzijn. 

Wy    gaan  nu  over  tot  de  tweede  wijze  van  voorwerpen , 


122 

etsi  aeterna  et  incorruptibilia ,  hoc  tamen  non  propria  sua 
virtute,  sed  ut  modi  sint,  immediate  a  Deo  pendentes;  quam- 
obrem  nec  a  nobis  concipi  possunt  nisi  Dei  ideam  habea- 
mus,  in  quo,  quippe  perfecto  necessarioque  amor  noster 
necessario  quiescere  debet,  atque,  ut  verbo  dicamus,  nobis 
intellectu  nostro  usis  impossibile  erit  Deum  non  amare, 
cujus  causae  clarae  sunt: 


1.  enim ,  cum  experti  simus  Deum  solum  essentiam  babe- 
re ,  omnesque  alias  res  modos  tantummodo  esse,  sequitur, 
quia  modi  non  bene  intelligi  possunt  absque  ente  a  quo 
pendent,  et  quia  antea  jam  demonstravimus,  nos  rem  quan- 
dam  amantes,  quando  amata  illa  meliorem  aliquam  cognos- 
cimus,  in  hanc  inclinaturos  illamque  relicturos ;  sequitur^ 
dico,  nos  Deum,  quippe  in  quo  solo  omnes  perfectiones 
sint,  cognoscentes ,  necessario  eum  amare  debere. 


2.  Intellectu  nostro  in  rebus  cognoscendis  recte  usi,  in 
causis  earum  eas  cognoscere  debemus;  at  quia  Deus  rerum 
omnium  prima  causa  est,  Dei  cognitio,  secundum  rerum 
naturam ,  omuium  aliarum  rerum  cognitionem  praecedit  ha- 
rumque  cognitio  cognitionem  primae  causae  sequitur.  Cum 
ita  verus  araor  semper  e  cognitione  procedat,  quod  res  ma- 
gnifica  bonaque  sit,  quidnara  aliud  inde  sequi  potest,  nisi 
in  neminem  eum  vehementius  processurum  quam  in  Deum , 
Dominum  nostrum ,  quippe  qui  solus  magnificus  perfectum- 
que  bonum  sit? 

Videmus  igitur,  quomodo  amorem  corroboremus,  quod- 
que  in  Deo  solo  quiescere  debeat. 

Quod  de  amore  amplius  dicendum,  dicere  conabimur, 
quando  de  postrema  cognitionis  specie  agemus. 


123 

die,  hoewel  eeuwig  en  onvergankelijk ,  dit  nochtans  niet 
zijn  door  hunne  eigen  kragt,  maar  wijzen  bennen  weike 
onmiddelijk  van  God  afhangen ;  en  diesweegen  van  ons  niet 
konnen  begreepen  worden,  't  en  zij  wy  een  begrip  van  God 
hebben ,  in  wien,  om  dat  hy  volmaakt  is,  noodzakelijk  onze 
Liefden  moet  rusten:  en ,  om  met  een  woord  te  zeggen, 
het  zal  ons ,  wanneer  wy  ons  verstand  wei  gebruiken,  on- 
mogelijk  zijn  dat  wy  zoude  konnen  nalaaten  God  te  be- 
minnen;  waar  van  de  reedenen  klaar  zijn,  want 

1.  Om  dat  wy  ondervinden,  dat  God  alleen  maar  weezen 
heeft,  en  alle  andere  dingen  maar  wijzen  zijn,  zoo  volgt, 
uadien  de  wijzen  niet  recht  konnen  verstaan  worden  zonder 
het  weezen,  waar  van  zy  onmiddelijk  afhangen ,  en  wy  al- 
voorens  hebben  getoond ,  dat  als  wy  iet  beminnende  een 
beeter  zaak  dan  het  geene  wy  beminnen  komen  te  kennen , 
wy  hier  op  altoos  zullen  vallen,  en  de  eerste  verlaaten, 
dat  als  wy  God,  die  alle  volmaaktheeden  in  hem  alleen 
heeft,  komen  te  kennen,  wy  hem  noodzakelijk  moeten  be- 
minnen. 

2.  Als  wy  ons  verstand  wei  gebruyken  in  het  kennen  van 
zaaken,  zoo  moeten  wy  deeze  dan  kennen  in  haar  oorzaa- 
ken ;  en  wijl  God  d'  eerste  oorzaak  aller  dingen  is,  zoo  staat 
dan,  volgens  de  natuur  der  zaaken ,  de  kennisse  Gods  voor 
de  kennisse  van  alle  andere  dingen,  welker  kennisse  dan 
uyt  die  der  eerste  oorzaak  volgen  moet.  Nadien  nu  de  waare 
Liefden  aitijd  voort  komt  uyt  de  kennisse  van  dat  de  zaak 
heerlijk  en  goed  is,  wat  kan  'er  dan  anders  volgen ,  als  dat 
ze  op  niemand  geweldiger  zal  komen  uyt  te  storten  als  op 
de  Heere  onze  God ,  alzoo  hy  alleen  heerelijk,  en  een  vol- 
maakt  goed  is? 

Dus  zien  wy  dan ,  hoe  wy  de  Liefden  kragtig  maaken , 
en  ook ,  hoe  dezelve  alleen  in  God  moet  rusten. 

Het  geen  wy  van  de  Liefden  noch  meer  te  zeggen  hadden , 
dat  zullen  wy  tragten  te  doen,  wanneer  wy  van  de  laatste 
wijze  van  kennisse  zuUen  handelen. 


124 

Transimus  jam  ad  inquirendum  —  uti  aniea  promisimus  — 
quaenam  passiones  eligendae  quaenam  vero  rejiciendae  sint. 


CAPUT  SEXTUM. 


DE    ODIO. 


Odium  propensio  est  ad  repellendum  illud  quod  nobis 
damnum  quoddam  vel  impedimentum  causavit. 

Jam  animadvertendum ,  quomodo  actiones  nostras  cuin 
passionibus  vel  sine  ipsis  faciamus.  Cttm  passionibiis ,  uti 
plerumque  videtur  in  dominis  versus  famulos  eorum  in 
aliqua  re  delinquentes ,  quodque  pleruraque  non  sine  ira 
procedit.  Sine  passionibus,  uti  de  Socrate  narratur,  qui 
famulum  ad  ejus  correctionem  castigare  coactus ,  lioc  non 
faciebat,  quamdiu  se  in  famulum  istum  animo  infensum 
cognosceret. 

Unde  sequitur,  quia  actiones  nostrae  cum  passionibus  vel 
sine  iis  fiunt,  taies  res,  quae  nos  impediunt  vel  impedive- 
re,  sine  commotione  nostra,  ubi  necesse  est,  amoveri  pos- 
se.  Quid  vero  melius?  Vel  nos  odio  et  aversione  res 
vitare?  Vel  eas  rationis  virtute,  sine  animi  commotione 
(hoc  enim  fieri  posse  putamus)  subire?  Certum  enim  est 
nullum  inde  malum  oriri  posse ,  quod  res,  quae  nobis  agen- 
dae  sunt,  sine  ira  et  studio  agamus.  Et  quia  inter  bonum 
et  malum  medium  non  adest,  videmus,  quod,  uti  malum 
est  cum  passione  quadam  agere,  bonum  esse  debeat  sine 
illa  agere. 


125 


Wij  gaan  nu  over  om  te  onderzoeken ,  gelijk  wy  hier  voo- 
ren  hebben  beloofd,  wat  Lijdingen  wy  hebben  aan  te  nee- 
men ,  en  welke  te  verwerpen. 


ZESDE  HOOFDDEEL. 


VAN   DE   HAAT. 


De  Haat  is  een  neiging ,  om  dat  geene  af  te  weeren ,  het- 
hetwelk  ons  eenig  leed  of  binder  heeft  veroorzaakt. 

Nu  komt  in  aanmerking,  hoe  wy  onze  werkingen  met 
of  zonder  lijdingen  bedrijven.  Met  lijdingen,  gelijk  men  ge- 
meenelyk  ziet  aan  de  heeren  teegens  hunne  knegten ,  welke 
iets  misdaan  hebben ;  als  't  welke  doorgaans  zonder  toorn 
niet  geschied.  Zonder  lijdingen,  gelijk  men  verhaalt  van 
Socrates ,  die  als  hy  genoodzaakt  was  om  zijn  knegt,  tot 
deszelfs  verbeeteriug ,  te  tugtigen,  zulks  als  dan  niet  en 
deed,  wanneer  hy  ondervond ,  dat  hy  teegen  deeze  zijne 
knegt  in  zijn  gemoed  ontsteld  was. 

Waar  uyt  volgt ,  dewijle  onze  werken  met  of  zonder  lij- 
dingen  van  ons  gedaan  worden ,  dat  zoodanige  dingen ,  die 
ons  hinderen  of  gehinderd  hebben,  zonder  onze  ontstelte- 
nis,  wanneer  het  noodig  is,  konnen  worden  weg  gedaan. 
En  wat  is  beeter:  of  dat  wy  de  dingen  met  haat  en  afkeer 
vlieden?  of  dat  wy  dezelve  door  kragt  van  reeden,  zonder 
ontsteltenis  des  gemoeds  (want  dit  achten  wy  dat  weezen 
kan)  komen  te  ondergaan?  't  Is  immers  zeeker,  dat  als 
wy  de  dingen  ,  die  ons  te  doen  staan ,  zonder  drift  of  togten 
doen,  daar  uyt  als  dan  geen  kwaad  kan  voort  komen.  En 
nadien  er  tusschen  goed  en  kwaad  geen  midden  is,  zoo 
zien  wy  dat,  als  het  kwaad  is  met  eenige  lijdinge  te  wer- 
ken,  het  dan  goed  moet  zijn  met  zonder  die  te  werken. 


12G 

Sed  jam  inquiramus,  num  aliquid  mali  in  eo,  quod  res  odio 
et  aversione  vitentur? 

Quod  ad  odium  ex  opinione  procedens,  certum  est  illud 
in  nobis  esse  non  licere ,  quia  scimus  unam  eandemque 
rem  uno  tempore  nobis  bonam  alio  malam  esse,  uti  in  me- 
dicamentis  videtur. 

Proprie  igitur  ad  hoc  attendendum  ,  num  odium  ex  opinione 
sola ,  neque  etiam  e  vera  ratiocinatione  in  nobis  oriatur.  Ad 
quam  inquisitionem  nobis  videtur  clare  ostendendum  esse.  quid 
verum  odium  sit  illudque  ab  aversione  bene  distinguere, 

Odium  commotio  mentis  est  contra  aliquera  qui  nos  sciens 
et  sponte  sua  ofFendit, 

Aversio  illa  commotio  est  quae  contra  rem  aliquam  in  nobis 
oritur  propter  damnura  vel  injuriam  ,  quae  putamus  vel  intel- 
ligimus  a  natura  in  illa  esse.  Dico  natura,  quia,  quando 
non  ita  putamus  vel  intelligimus,  etsi  ab  ea  damni  vel  in- 
commodi  aliquid  nacti  simus,  ideo  ab  ea  uon  aversamur. 
imo  vero  utilitatem  quandam  ab  ea  exspectare  possumus ; 
uti  aliquis  lapide  vel  cultro  illaesus,  ab  iis  tamen  non  aver- 
satur. 

Hoc  ita  animadverso  jam  breviter  utriusque  effectum  vi- 
deamus : 

Ex  odio  procedit  tristitia,  exque  magno  odio  ira;  quae 
postrema  non  solum ,  uti  odium ,  illud  quod  odit,  vitare 
conatur,  vero  etiam  si  possit  destruere.  Ex  magno  illo  odio 
procedit  invidia. 

Ex  aversione  vero  procedit  quaedam  tristitia,  quia  nos  quo- 
dam  privare  conamur,  quod  realiter  existens,  essentiam 
suam  et  perfectionem  habet. 

Quo  dicto  facile  intelligitur,  nos  ratione  nostra  recte  usos 
in    nullam    rem    odium  vel  aversionem  habere  posse,    quia 


127 

Doch  laat  ons  nu  eens  onderzoeken ,  of  'er  eenig  kwaad 
geleegen  is ,  in  de  zaaken  met  haat  en  af keer  te  vlieden. 

Wat  belangt  de  haat  die  uyt  de  waan  voortkomt,  het 
is  zeeker,  dat  die  in  ons  geen  plaats  mag  hebben,  dewijl 
wy  weeten  dat  een  en  dezelfde  zaak  den  eene  tijd  ons 
goed ,  en  de  andere  tijd  ons  kwaad  is :  s^elijk  dat  in  de 
geneeskruyden  ondervonden  word. 

Het  komt  'er  dan  eindelyk  op  aan ,  of  de  haat  alleen 
door  waan ,  en  ook  niet  door  de  waare  redefieering  in  ons 
komt  te  ontstaan.  Tot  welk  onderzoek  ons  goed  dunkt, 
duydelyk  te  verklaaren  wat  de  waare  haat  is ,  en  die  van 
d'  afkeerigheid  wel  t'  onderscheiden. 

De  haat  is  eene  ontsteltenis  van  de  ziel,  teegen  iemand 
die  ons  misdaan  heeft ,  met  willen  en  weeten.     Maar 

De  afkeerigheid  is  die  ontsteltenis ,  die  in  ons  is  teegeus 
een  zaak ,  weegens  het  ongemak  of  leet,  hetwelk  wy  waa- 
nen  of  verstaan ,  dat  van  natuure  in  dezelve  is.  Ik  zeg 
van  natuure,  alzoo,  wanneer  wy  het  dusdanig  niet  waanen 
of  verstaan ,  of  schoon  wy  van  dezelve  eenig  leet  of  hinder 
hebben  ontfangen ,  daarom  van  dezelve  niet  afkeerig  zijn , 
en  zelf  eenig  nut  daar  van  verwagten  konnen:  gelijk  ie- 
mand ,  met  een  steen  of  mes  beleedigd ,  daarom  geen  haat 
of  afkeer  van  de  zelve  heeft. 

Dit  zoodanig  aangemerkt  hebbeude ,  laat  ons  nu  korte- 
lyk  de  uytwerkingen  deezer  beide  zien : 

Van  de  haat  komt  voort  de  droefheid;  en  de  haat  groot 
zijnde  ontstaat  daaruyt  de  toornigheid.  Welke  laatste 
niet  alleen  als  de  haat  van  't  gehaatene  tragt  te  vlieden, 
maar  ook  't  zelve  poogt  te  vernietigen,  zoo  't  doenelyk  is. 
Uyt  deeze  groote  haat  komt  voort  de  nijd*     Maar 

Van  de  afkeerigheid  komt  eenige  droefheid  voort,  om 
dat  wy  ons  tragten  te  berooven  van  iets,  dat,  weezendlyk 
zijnde ,  zijn  weezendheid  en  volmaaktheid  heeft. 

Uyt  weik  gezegde  ligtelyk  verstaan  kan  worden ,  dat  wy, 
onze    reeden    wel    gebruykende ,   tot   geen  zaak  haat  of  af- 


128 

ita  agendo  ejus  perfectione  nos  privaremus;  cuni  e  contra- 
rio  quando  aliquid  volumus,  conare  debemus  omnia  quae  de 
natura  cupimus,  sive  nobis  ,  sive  rebus  ipsis  in  melius  mu- 
tare.  Et  quia  eorum  ,  quae  ante  oculos  habemus  cognosci- 
musque,  homo  perfectus  nobis  optimus  est,  cuicunque  ho- 
mini  optimum  est,  ut  eum  ad  hanc  perfectionem  educemus; 
tunc  enim  ab  iis,  uti  illi  a  nobis,  maxiraura  fructum  ha- 
bere  possumus.  Ad  quod  conducit  eos  continuo  ita  tractare 
uti  a  bona  conseientia  nostra  semper  edocemur  admone- 
murque;  quia  haec  nunquam  ad  perniciem  nostram,  semper 
autem  ad  salutem  valetudinemque  excitat. 


Finem  facimus  dicendo  odium  aversionemque  in  se  ipsis 
tot  imperfectiones  habere,  quot  e  contrario  amor  perfecti- 
ones  habeat ,  quia  postremus  semper  ad  rautationem  in  me- 
lius,  corroborationem  et  augraentationem  tendit,  quae  per- 
fectio  est,  odiumque  e  contrario  semper  iu  destructionem, 
debiiitationem  et  annihilationem  dueit,  quae  est  ipsa  im- 
perfectio. 


CAPUT  SEPTIMUM. 

DE   CUPIDITATE   ET    LAETITIA. 

Cum  viderimus  odium  et  aversionem  tale  quid  esse,  quod 
in  iis  nunquam  locum  habere  possit,  qui  intellectu  suo 
recte  utantur,  eadem  ratione  persequentes  de  ceteris  pas- 
sionibus   agemus;    et    ut   initium    faciamus,    primae    erunt 


129 

keer  konnea  hebben,  dewijl  wy  ons,  zoo  doende,  van  der- 
zelver  volmaaktheid  komen  te  berooven :  daar  wy  in  tee- 
gendeel,  indien  wy  iet  willen.,  moeten  tragten  om  alles  wat 
wy  van  de  natuur  begeeren  tot  'n  beeter  te  veranderen, 
het  zij  voor  ons  of  voor  de  zaaken  zelf.  En  vermits  van 
de  dingen ,  die  wy  teegenwoordig  kennen ,  een  volmaakt 
Mensch  het  allerbeste  voor  ons  is,  zoo  is  het  dan  voor 
ons  en  een  iegelyk  Mensch  het  besten  ook,  dat  wy  hun  t' 
allen  tijden  tot  die  volmaaktheid  tragten  op  te  leiden;  want 
als  dan  konnen  wy  van  haar,  en  zy  van  ons,  de  meeste 
vrugt  eerst  hebben.  Waar  toe  het  middel  is,  haar  zooda- 
nig  gedurig  waar  te  neemen,  gelijk  wy  van  ons  goede 
raeedeweeten  gestadig  worden  geleerd  en  verraaand :  alzoo 
dit  nooyt  tot  ons  verderf,  maar  altijd  tot  ons  heil  en  wel- 
stand  aanport. 

Wy  besluyten,  met  te  zeggen,  dat  de  haat  en  afkeer  in 
haar  zelven  zoo  veel  onvolmaaktheeden  hebben,  als  in  tee- 
gendeel  de  Liefden  volmaaktheeden  heeft;  alzoo  de  laatste 
altoos  tot  verbeetering,  verstarking  en  verraeerdering  werkt, 
hetwelk  de  volmaaktheid  is;  daar  de  Haat  in  teegendeel 
altijd  uyt  is  op  verwoesting  ,  verswakking  en  vernietiging; 
het  welke  de  onvolmaaktheid  zelven  is. 


ZEEVENDE  HOOFDDEEL. 

VAN    DE    BEGEERTE   EN   BLIJDSCHAP. 

Gezien  hebbende,  hoe  de  haat  en  afkeerigheid  zoodanig 
is,  dat  de  zelve  nooyt  kan  plaats  hebben  in  de  geenen , 
die  haar  verstand  wel  gebruyken,  zoo  zullen  wy ,  op  de 
zelve  wijze  voortgaande ,  van  de  andere  lijdingen  handelen: 
en,    ora   een   aanvang  te  maaken,    zoo  zullen  de  eerste  de 

9 


130 

Cupiditas  et  Laetitia;    de  quibus,   quippe  ex  amore  prove- 
nientibus,   meminisse  oportet,  quod  de  hocce  tunc  diximus. 

His  addemus  Tristitiam ,  quae  er  opinione  indeque  nata 
imaginatione  oritur ;  procedit  enim  ex  privatione  alicujus 
boni. 

Antea  diximus  omnia  quae  agimus  tendere  debere  ad 
progressum  atque  emendationem.  Atqui  certum  est ,  nos . 
quamdiu  tristes  sumus,  impotentes  nos  reddere  ad  boc  effi- 
ciendum;  quare  opus  est  nos  a  tristitia  liberare.  Quod  efficere 
possumus  cogitando  de  mediis ,  amissum ,  si  in  potestate  nos- 
tra  est,  recuperandi ;  sin  minus,  necessarium  tamen  esse  tris- 
titiam  missam  facere,  ne  incidamus  in  omnes  istas  miserias  , 
quas  tristitia  necessario  secum  ducit;  utrumque  vero  iaetitia 
efficiendum.  Inepte  enim  est  bonum  malo  voluntario  et 
vigente  restituere  velle  atque  emendare. 

Quisque  denique  inteliectu  suo  recte  utens  Deum  necessario 
primum  cognoscere  debet,  quippe  qui ,  uti  demonstravimus, 
summum  omneque  sit  bonum;  unde  sequitur  quemcunque 
intellectu  suo  utentem  in  tristitiam  incidere  non  posse.  Quid 
enim?  in  eo  quiescit  bono,  quod  omne  bonum  est,  et  in 
quo  omnis  laetitia  et  suavitatis  plenitudo. 


1 


131 

Begeerten  en  Blijdschap  zijn ;  waar  van,  nadien  ze  uyt  de 
zelfde  oorzaaken  als  de  Liefden  voortkomen,  wy  ons  ber- 
inneren  moeten,  het  geen  wy  doemaals  hebben  gezegd. 

By  deeze  zullen  wy  de  droefheid  voegen:  welke  ontstaat 
uyt  de  meeninge,  en  waan  die  uyt  dezelve  spruyt;  want 
zy  komt  voort  uyt  het  verlies  van  eenig  goed. 

Wy  hebben  te  vooren  gezegd,  dat  alies  wat  wy  doen , 
moet  strekken  tot  vordering  en  verbeetering.  Nu  is  het 
zeeker  dat,  zoo  lang  als  wy  bedroefd  zijn,  wy  om  zulks  te 
doen  ons  zeiven  onbekwaam  maaken:  en  derhalven  is  het 
noodig ,  dat  wy  ons  van  de  droefheid  komen  te  ontslaan ; 
het  weik  wy  konnen  doen,  met  op  middelen  te  denken. 
om  't  verloorene  weeder  te  bekomen,  zoo  het  in  onze  magt 
is;  en  indien  niet,  dat  het  echter  noodig  is  om  ons  de 
droefheid  kwijt  te  maaken,  op  dat  wy  niet  vervallen  in 
alle  de  ellenden  en  rampen,  die  dezelve  noodzakelyk  met 
zich  sleept;  dat  zoo  in  't  een  ais  andere  met  blijdschap 
moet  geschieden ,  nadien  het  zotlyk  is  een  verlooren  goed , 
door  een  zelfs  begeerend  en  opkweekend  kwaad ,  te  willen 
herstellen  en  verbeeteren. 

Eindelyk,  die  zijn  verstand  wel  gebruykt,  moet  God 
noodzakelyk  als  het  eerste  en  allerhoogste  kennen;  en  in 
dezelve  als  het  opperste  goed  berusten :  waar  uyt  volgt , 
dat  hy,  die  zijn  verstand  wel  gebruykt,  tot  geen  droefheid 
kan  vervallen.  Wat  toch  ?  daar  hy  in  dat  goed  berust ,  dat 
alle  goed  is,  en  waarin  alle  blijdschap  en  volle  verge- 
noeginge  is. 


9* 


132 
CAPUT  OCTAVUM. 

DE    AESTIMATIONE   ET    CONTEMPTU ,    DE    GENERGSITATE    ET 
HUMILITATE,    DEtiUE   SUPEKBIA   ET   ABJECTIONE. 


Quibus  in  passionibus  ut  inter  bonurn  et  maium  bene  dis' 
tiuguamus,  illas  stante  pede  suscipientes,  incipianius  ab 

Aestimatione  et  Contemptu  reiative  ad  aliquid  in  nobis  vel 
extra  nos  cognitum,  priore  quod  admajus,  posteriore  quod 
ad  minus  quoddam. 

Generositas  se  extra  nos  non  extendit.  solumque  ad  ilium 
pertinet,  qui,  nullaai  aliam  passionem  habens,  neque  exis- 
timationem  postulans ,  ipsius  sui  perfectionem  secundum 
verum  valorem  cognoscit. 

Uumilitas  est,  ubi  quidam,  sine  ullo  sui  ipsius  despectu , 
imperfectionem  suam  cognoscit;  quae  humilitas  se  extra  ho- 
minem  humilem  non  extendit.  Superbia  est,  quod  homo 
perfectionem  sibi  attribuat,  in  ipso  non  inveniendam. 

Abjeciio  est,  ubi  quidam  imperfectionem  quandam  sibi  at- 
tribuat,  quae  ad  eum  non  pertinet.  Nec  vero  de  hypocritis 
ioquor,  qui  revera  non  ita  opinati ,  tantumque  alios  ut  deci- 
piant,  quasi  se  humiliant;  sed  de  iis,  qui  imperfectiones , 
quas  sibi  attribuunt,  revera  in  se  inveuiri  putant.  His  ita 
animadversis,  patet  quid  boni  et  mali  quaeque  harum  pas- 
sionum  in  se  habeat.    Quod  enim 


ad  Generositatem  Humilitatemque  attinet ,  per  se  ipsae  praes- 
tantiam  suam  indicant ;  ostendunt  euim  earum  possessorem 
5uam    perfectionem  imperfectionemque  secundum  veram  va- 


133 

ACHTSTE  HOOFDDEEL. 

VAN    DE   ACHTING   EN   VERSMADING ,     VAN   DE   EDELMOEDIG- 

HEID    EN   NEEDERIGHEID ,    EN  VAN   DE   VERWAANDHEID 

EN  STRAFBAARE   NEEDERIGHEID. 

Om  in  deeze  lijdingen  het  goed  en  kwaad  wel  te  onder- 
scheiden,  zoo  zullen  wy,  dezelve  voor  de  voet  opneemen- 
de,  beginnen  met 

De  Achting  en  Versmading,  welke  in  opzigt  van  eenig 
gekende  zijn,  dat  in  of  buyten  ons  is;  d'  eerste  met  be- 
trekking  tot  iet  groots ,  en  de  laatste  tot  iet  kleins. 

De  Edelmoedigheid  strekt  zich  niet  buyten  ons  uyt, 
maar  word  alleen  zoodanig  een  toegepast ,  die ,  zonder 
eenige  andere  lijdiag,  of  aanmerking  op  de  achting  zijns 
zelfs  te  hebben,  zijn  eigen  volmaaktheid  na  deszelfs  rechte 
waarde  kent. 

De  Neederigheid  is,  als  iemand,  zonder  eenige  verach- 
tinge  zijns  zelfs ,  zijne  onvolmaaktheid  kent :  strekkende 
zich  de  Neederigheid  niet  uyt  buyten  de  neederige  mensch. 

De  Verwaandheid  is ,  dat  eenig  mensch  zich  een  volmaakt- 
heid  toeeigent,  die  in  hem  niet  is  te  vinden. 

De  strafbaare  Neederigheid  is  als  iemand  zich  eenige  on- 
volmaaktheid  toepast,  die  niet  aan  hem  behoort.  Ik  spreek 
niet  van  de  geveinsde ,  die  zonder  zulks  waarelyk  te  mee- 
nen,  slechts  om  andere  te  bedriegen ,  zich  in  schijn  ver- 
neederen:  maar  van  de  geenen,  welke  de  onvolmaakthee- 
den ,  die  zy  zich  toepassen ,  waarelyk  zoodanig  meenen  in 
hun  te  zijn. 

Dit  dus  aangemerkt  hebbende ,  zoo  blijkt  daar  uyt  ge- 
noegzaam ,  wat  goed  en  kwaad  dat  'n  ieder  deezer  lijdin- 
gen  in  zich  heeft.     Want 

wat  de  Edelmoedigheid  en  Neederigheid  belangt,  die 
geeven  door  zich  zelven  hunne  voortreffelykheid  te  kennen ; 
als  doende  zien,    dat  deszelfs  bezitter  zijn  eigen  volmaakt- 


134 

lorem  cognoscere;  quod ,  uti  ratio  nos  docet,  praecipuum 
est  quo  ad  perfectionem  veniamus.  Ubi  enim  potentiam 
perfectionemque  nosf:ram  bene  cognoscimus,  clare  videmus 
quid  nobis  faciendum  sit,  ad  bonum  nostrura  finem  ut  per- 
veniamus  ;  et  iterum,  defectum  nostrum  et  impotentiam  cog- 
noscentes,  videmus  quid  nobis  vitandum  sit. 

Quod  ad  Superbiam  Abjectionemque,  earum  etiam  defini- 
tiones  satis  indicant  eas  quadam  ex  opinione  oriri ;  diceba- 
mus  enim  priorem  ad  illum  pertinere,  qui  perfectionem 
quandam  ipsi  non  propriam  sibi  attribuat ;  cujus  Abjectia 
ipsum  contrarium  est. 


Patet  igitur  e  dictis ,  quod,  quam  bonae  salutaresque  sint 
Generositas  Humilitasque ,  Superbia  et  Abjectio  e  contrario 
tam  malae  et  perversae;  illis  enim  possessor  non  solum  in 
bonum  ducitur  statum ,  sed  sunt  etiam  ipse  gradus ,  quo  ad 
summam  nostram  salutem  adscendamus;  cum  haecce  e  con- 
trario  non  solum  nos  impediant  ad  perfectionera  nostram 
ut  perveniamus ,  sed  etiam  in  nostram  ruinam  nos  ducant. 
Abjectio  nos  impedit  quominus  illud  faciamus  quod  facere 
debemus  ut  perfecti  reddamur,  uti  videmus  in  scepticis  qui , 
negantes  hominem  uliam  habere  posse  veritatem  se  ipsi 
hacce  negatione  ea  privant;  cum  Superbia  e  contrario  res 
nos  arripere  faciat,  quae  recta  via  ad  ruinam  nostram  du- 
cunt;  uti  patet  videturque  in  omnibus  illis,  qui  opinati  sunt 
opinanturque  se  cum  Deo  mirabiliter  bene  se  habere ,  ideo- 
que  nuUum  periculum  metuentes  sed  ad  omnia  parati,  ignem 
aquamque  contemnunt  et  ita  miserabiliter  pereunt. 


135 

lieid  en  onvolmaaktheid  na  hun  rechte  waarde  kent:  het 
welk,  zoo  ons  de  reeden  leert,  het  voornaaraste  is  waar 
door  wy  tot  onze  volmaaktheid  komen ;  want  als  wy  onze 
macht  en  volmaaktheid  recht  kennen,  dan  zien  wy  daar 
door  klaarelyk  wat  ons  te  doen  staat,  om  tot  ons  goed 
einde  te  geraaken ;  en  weeder  als  wy  ons  gebrek  en  on- 
magt  kennen,  dan  zien  wy  wat  ons  te  vermijden  staat. 

Wat  de  Verwaandheid  en  strafbaare  Neederigheid  aan- 
gaat ,  deszelfs  beschryvingen  geeven  ook  genoeg  te  ken- 
nen ,  dat  zy  uyt  zeekere  waan  ontstaan ;  aizoo  wy  zeiden , 
dat  d'  eerste  word  toegepast  aan  zulk  een ,  die  eenige  vol- 
maaktheid  welke  niet  aan  hem  behoort,  zich  zelfs  toeey- 
gent;  en  dat  de  strafbare  Neederigheid  is  het  rechte  tee- 
gendeel. 

Uyt  dit  gezegde  blijkt  dan,  dat  zoo  goed  en  heilzaam 
ais  de  edelmoedigheid  en  waare  neederigheid  is,  dat  daar 
'n  teegen  de  verwaandheid  en  strafbare  neederigheid  zoo 
kwaad  en  verdervende  is;  want  door  geene  word  den  be- 
zitter  niet  alleen  gesteld  in  een  goeden  stand ,  maar  daar 
by  zijn  zy  ook  de  rechte  trap  door  wien  wy  opkiimmen 
tot  ons  hoogste  heil;  daar  deeze  in  teegendeel  ons  niet  al- 
leen  beletten  om  tot  onze  volmaaktheid  te  geraaken,  maar 
brengen  ons  ook  zelf  geheel  tot  ons  verderf.  De  strafbaare 
Neederigheid  is  't  die  ons  belet  te  doen ,  hetgeen  wy  moe- 
ten  doen ,  om  volmaakt  te  worden :  gelijk  wy  zulks  zien  in 
de  Twijfelaars,  welke,  doordien  zy  loochenen  dat  den 
mensch  eenige  waarheid  kan  hebben,  haar  zelven  door 
deeze  ontkenning  daar  van  berooven.  Daar  de  verwaand- 
heid  in  teegendeel  ons  doet  dingen  ter  hand  neemen ,  welke 
reegel-recht  tot  ons  verderf  strekken ;  gelijk  zulks  gebleeken 
is,  en  gezien  word  in  alle  de  geenen,  die  gewaand  hebben 
en  waanen ,  met  God  wonder  wel  te  staan,  en  door  de 
zelve  geen  gevaar  ontziende ,  maar  alles  getroost  zijnde, 
vuur  en  waater  braveeren ,  en  zoo  ellendelyk  ter  dood  ge- 
raaken. 


130 

Qiiod  ad  Aestimaiionem  el  Contemptum,  nil  amplius  di- 
cendum  est:  meminisse  tantum  juvut  quod  antea  de  amore 
diximus. 


CAPUT    NONUM. 

DE   SPE   ET   METU;    DE   SECURITATE  ,    DE   DESPERATIONE 

ET   FLUCTUATIONE  ;     DE   INTREPIDITATE  •     AUDACIA 

ET    aemulatione;    DE  CONSTERNATIONE  ET 

PUSILLANIMITATE  ,  DENIQUE  DE  INVIDIA. 


Ad  deraonstrandum ,  quales  hae  passiones,  et  quaenam 
earum  nobis  utiles  vel  incommodae  sint ,  attendamus  opor- 
tet  ad  ideas,  quas  circa  res  futuras  habeamus,  sintne  bonae 
an  malae. 

Ideas  quas  de  rebus  habemus ,  pertinent  sive 

1.  ad  res  ipsas,  sive 

2.  ad  eum ,  qui  ideas  habet. 

Ideae  quae  ad  res  ipsas  pertinent,  sunt  sive 

1.  quod  res  a  nobis  tanquam  possibiles  habeantur.  h.  e. 
quod  fieri  queant  vel  nequeant;  sive 

2.  quod  necessario  futurae  sint. 

Ideae  quod  ad  eum ,  qui  eas  habet,  sunt  sive 

1.  ei  aliquid  agendum  esse ,  ut  res  evenire  faciat;  sive 

2.  ei  aliquid  agendum,  ut  impediat  quominus  eveniant. 

Quibus  ex  ideis  igitur  omnes  hae  passiones  hac  ratione 
procedunt. 


137 

De  Achting  en  Verachting  belangende  is  niets  naeerder 
van  te  zeggen:  hebbende  ons  indagtig  te  maaken  hetgeene 
wy  hier  vooren  van  de  Liefden  zeiden. 


NEEGENDE  HOOFDDEEL. 

VAN  DE   HOOP,    EN   VREES ;    VAN   DE   VERZEEKERDHEID ,    DE 

WANHOOP,     EN   WANKELMOEDIGHEID  ;     VAN   DE   MOED , 

STOUTHEID,  EN  VOLG-YVER;    VAN  DE  FLAAUWMOE- 

DIGHEID,    EN    VERVAARDHEID ;     EN    EINDELTK 

VAN   DE   BELGZUGT. 

Om  aan  te  wijzen  hoedanig  deeze  lijdingen,  en  welke 
derzelve  aan  ons  vorderlyk  of  hinderlyk  zijn,  zoo  word 
vereyscht,  dat  wy  opmerken  op  de  begrippen ,  die  wy  ten 
opzigten  van  zaaken  hebben,  welk  toekomende  zijn,  het  zy 
die  goed  of  kwaad  bennen. 

De  begrippen  die  wy  van  de  zaaken  hebben  zijn,  of 

1.  Teu  opzigte  van  de  zaaken  zelf:  of 

2.  Ten  opzigte  van  de  geene  die  de  begrippen  heeft. 
De  begrippen  ten  opzigte  van  de  zaaken  zelf  zijn,  of 

1.  Dat  de  zaaken  van  ons  gebeurelyk  worden  aange- 
merkt;  dat  is,  dat  ze  konnen  komen ,  en  niet  komen.     Of 

2.  Dat  ze  noodzakelyk  moeten  komen. 

De  begrippen  ten  opzigte  van  de  geene  die  dezelve  heeft 
zijn,  of 

1.  Dat  hy  iets  moet  doen ,  om  te  bevorderen  dat  de 
zaaken  komen.     Of 

2.  Dat  hy  iets  moet  doen,  om  te  beletten  dat  de  zaa- 
ken  komen. 

Uyt  deeze  begrippen  dan  komen  alle  deeze  togten  dus 
voort. 


138 

Quando  rem  eventuram  tanquam  bonam,  quaeque  fieri  pos- 
sit  percipimus,  mens  iilam  conatitutionem  nanciscitur  quam 
Sjoem  vocamus:  quae  nihil  aliud,  nisi  quaedam  laetitiae  spe- 
cies  cui  tamen  tristitia  quaedam  interraixta  est. 

Ubi  vero  rem  possibilem  malam  habemus,  iila  inde  con- 
stitutio  in  mente  nostra  nascitur,  quam  Metum  vocamus. 

Si  res  boua  necessarioque  futura  habetur  ,  ilia  inde  tran- 
quiilitas  in  mente  nascitur  quam  Securitatem  nominamus, 
quaeque  species  quaedam  laetitiae  est  nuila  tristitia  inter- 
mixtae,  cujus  in  spe  contrarium  accidit. 

Si  vero  rem  necessariam  malam  habemus,  inde  in  mente 
nascitur  DesperatiOy  quae  nihii  aliud  est  nisi  quaedam  tris- 
titiae  species. 

Hucusque  de  passionibus  hujus  capitis  affirmative  locuti, 
atque  earum  definitione  edocti  ,  quidnam  singulae  sint  , 
eas  etiam ,  ratione  inversa ,  negative  definire  possumus , 
uti:  speramus  malum  non  eventurum;  metuimus  bonum 
non  futurum;  securi  sumus  malum  non  eventurum;  despe- 
ramus  bonum  futurum  esse. 

Quibus  cum  de  passionibus  satis  dictum  sit,  quateaus  ex 
ideis  oriantuf  quae  ad  res  ipsas  pertinent,  jam  de  iis  lo- 
quamur  quae  ex  ideis  procedunt  ad  eum  pertinentibus ,  qui 
res  percipit;  scil.  ubi  ad  rem  efficiendam  aiiquid  facere 
debemus  neque  decisionem  de  eo  faciamus ,  mens  inde 
constitutionem  nanciscitur,  quam  Fluctuationem  vocamus. 

Ubi  vero  mens  viriiiter  ad  rem  quandam  possibilem  produ- 
cendam  resolutaest,  ejus  constitutio /?z^rej9/c?«^a«  vocatur  ;  et 


189 

Als  wy  een  zaak  die  toekomende  is  begrijpen  goed  te 
zijn ,  en  dat  ze  kan  geschieden ,  daaruyt  krijgt  de  ziel 
zoo  een  gestalte ,  die  wy  Hoop  noemen :  welke  niet  anders 
als  een  zeeker  slag  van  blijdschap,  nochtans  vermengd  met 
eenige  droefheid  is.     Maar 

wanneer  wy  de  mogelyk  komende  zaak  oordeelen  kwaad 
te  zijn ,  zoo  komt  daar  uyt  die  gestaite  in  onze  ziel  welke 
wy  Vreese  noemen.     Daar 

zoo  de  zaak  begreepen  word  goed  te  zijn,  en  noodzake- 
iyk  te  zullen  komen,  in  de  ziel  daar  uyt  die  gerustheid 
ontstaat  welke  wy  Verzeekerdheid  noemen:  dat  een  zeeker 
slag  van  blijdschap  is.,  zonder  vermenging  met  droefheid, 
gelijk  in  teegendeei  in  de  hoop  is.     Doch 

Indien  wy  de  zaak  begrijpen  kwaad  te  zijn,  en  noodzaake- 
iyk  te  zullen  komen,  zoo  komt  hier  van  daan  in  de  ziel  Wan- 
hoop:  die  niet  anders  als  een  zeeker  slag  van  droefheid  is. 

Tot  hier  toe  van  de  lijdingen ,  die  in  dit  hoofddeel  zijn 
vervat,  bevestigender  wijze  gesprooken  hebbende,  en  uyt 
derzelver  beschryving  gezien  zijnde,  wat  een  iegelyk  derzelve 
is,  zoo  konnen  wy  ook  hun,  omkeerende,  dus  ontkennen- 
der  wijze  beschrijven ,  als :  wy  hoopen  dat  het  kwaad  niet 
komen  zal,  wy  vreesen  dat  het  goed  niet  komen  zal;  wy 
zijn  verzeekerd  dat  het  kwaad  niet  en  zal  komen :  en  wy 
wanhoopen  dat  het  goed  niet  komen  zal. 

Dus  verre  genoeg  gezegd  hebbende  van  de  lijdingen ,  voor 
zoo  veel  die  voortkomen  uyt  de  begrippen  ten  opzigte  van 
de  zaakeu  zelfs:  laat  ous  nu  spreeken  van  die  leidingen , 
welke  ontstaan  uyt  de  begrippen  ten  opzigte  van  de  gee- 
nen  die  de  zaaken  begrijpt ;  te  weeten, 

als  men  iets  moet  doen  om  een  zaak  voort  te  brengen , 
en  wy  daar  af  geen  besluyt  en  maaken,  zoo  krijgt  de  ziel 
daaruyt  'n  gestalte  die  wy  Wankelmoedigheid  noemen.  Maar 

wanneer  de  ziel  mannelyk  tot  het  voortbrengen  van  een 
zaak  besluyt,  die  voortbrengelyk  is,  alsdan  word  het  Moed 
genaamd. 


140 

si  mens  rem  quandam  efficere  deliberavit,  quae  difficile 
efficitur,  Audacia  vocatur, 

Si  vero  mens  rem  aliquam  agere  deliberavit,  quia  alius 
jam  antea  illam  egit,  cui  bene  evenit,  Aemulationem  voca- 
mus.    Porro 

ubi  aliquis  scit,  quid  deliberare  debeat  ad  rem  bonara 
promovendam  vel  malam  impediendam ,  neque  tamen  hoc 
faciat,  Pusillanimitas  vocatur. 

Quae  ubi  valde  magna  est  Consternatio  dicitur. 

Cura  alicujus,  ut  ilio  quod  acquisitum  est,  solus  fruatur 
sibique  ut  iilud  conservet  Invidia  dicitur. 


Quia  nobis  notum  est,  unde  hae  passiones  oriantur,  nobis 
admodum  facile  erit  demonstrare  quaenam  earum  bonae  , 
quaenam  malae  sint. 

Quod  ad  Spem,  Metum,  Securitatem,  Desperationem  et 
Invidiam  attinet ,  certum  est ,  eas  ex  mala  opinione  nasci ; 
uti  enim  antea  demonstravimus ,  omnes  res  necessarias  suas 
causas  habere ,  sic  et  necesse  est  eas  necessario  ita  fieri,  ut 
fiant;  et  quamquam  securitas  desperatioque  inviolabili  illo 
in  ordine  serieque  causarum  locum  habere  videntur  eumve 
constituere,  (veritate  bene  perspecta)  procul  tamen  abest, 
quia  nunquam  securitas  vel  desperatio  adest ,  nisi  antea  spes 
metusque  (quippe  e  quibus  originem  ducant)  adfuerit ;  ubi 
enim  aliquis,  illud  quod  adhuc  expectat,  bonum  ducit, 
illam  mentis  constitutionem  assequitur,  quam  spem  voca- 
mus ;  atque  ubi  bonum  illud  praesumtum  acquirere  securus 
est,  illam  tranquillitatem  mens  ejus  nanciscitur  quam 
securitatem    vocamus.     Quod    vero    de    Securitate    dicimus 


141 

Zoo  de  ziel  tot  d'  uytvoering  van  een  zaak  besluyt,  die 
beswaarelyk  is  om  voort  te  brengen,  zoo  word  het  Kloek- 
moedigheid  of  Dapperheid  genaamd.     Doch 

indien  iemand  tot  het  doen  van  een  zaak  besluyt,  om 
dat  een  ander  die  voor  hem  gedaan  heeft^  en  zulks  wel 
gelukt  is,  dan  noemt  men  het  Volg-yver.     Wijders 

als  iemand  weet  wat  hy  moet  besluyten ,  om  een  goede 
zaak  te  bevorderen,  of  een  kwaade  te  beletten,  en  hy 
zulks  nochtans  niet  en  doet,  dat  word  Flaauwmoedigheid 
genaamd:  en 

de  flaauwmoedigheid  heel  groot  zijnde,  noemt  men  het 
Vervaardheid.     Eindelyk 

de  zorg  die  iemand  heeft,  om  iets  dat  verkreegen  is  al- 
leen  te  moogen  genieten  en  behouden ,  word  Belgzucht  of 
jalouzie  genaamd. 

Dewijl  ons  nu  bekend  is,  waar  uyt  deeze  togten  komen 
te  ontstaan,  zoo  zal  het  ons  heel  ligt  zijn  om  te  toonen 
welke  van  dezelve  goed,  en  welke  dat  kwaad  zijn. 

Wat  de  Hoop  ,  Vrees,  Verzeekerdheid  ,  Wanhoop  en  Belg- 
zugt  betreft,  het  is  zeeker  dat  ze  uyt  een  kwade  waan 
ontstaau;  want,  gelijk  wy  al-voorens  beweezen  hebben ,  dat 
alle  dingen  haare  noodzaakelyke  oorzaaken  hebben ,  zoo 
moeten  zy  dan  ook  zoodanig  als  zy  geschieden  noodzaake- 
lyk  geschieden.  En  hoewel  de  verzeekerdheid  en  wanhoop» 
in  deeze  onverbreekelyke  order  en  gevolg  van  oorzaaken 
schijnt  plaats  te  hebben,  of  dezelve  vast  te  stellen,  zoo  is 
't  nochtans  (de  waarheid  daar  van  wel  in  gezien  zijnde) 
verre  hier  van  daan ;  alzoo  'er  nooyt  verzeekerdheid  of 
wanhoop  is,  't  en  zy  'er  alvoorens  hoop  of  vrees  (als  waar 
uyt  dezelve  haar  weezen  hebben)  heeft  geweest:  want  als 
iemand  het  geen  hy  noch  verwagt  waand  goed  te  zijn ,  zoo 
krijgt  hy  die  gestalte  in  zijn  ziel  de  welke  wy  hoop  noe- 
men ;  en  van  de  verkrijging  van  dat  gewaaude  goed  ver- 
zeekerd  zijnde  ,  zoo  verkrijgt  de  ziel  die  gerustheid,  welke 
wy  verzeekerdheid  noemen.    En  hetgeen  wy  van  de  verzee- 


142 

de  Desperatioue  etiam  dicendum.  Neutrum  autcm  (secun- 
dum  quod  de  amorc  diximus)  in  homine  perfecto  locum 
babere  potest,  quia  res  supj)onunt  quibus  mutabili  sua  na- 
tura  (uti  in  amoris  definitione  observavimus) ..  cui  subjectae 
sunt,  non  adhaerere,  nec  quibus  (uti  in  odii  definitione 
demonstratum  est)  aversari  debemus;  cui  adhaesioni  aver- 
sionique  homo  tamen  hisce  passionibus  obnoxius,  subjec- 
tus  est. 


Quod  jam  ad  fluctuationem ,  pusillanimitatem  et  conster- 
nationem  attinet,  hae  ipsa  sua  natura  et  indoie  imperfec- 
tionem  patefaciunt ;  omnia  enim  quae  in  utiie  nostrum  fa- 
ciunt  non  ex  actione  earum  naturae,  quippe  negativae,  pro- 
ceduut;  nam  ubi  aliquis ,  aliquid  bonum  ducens,  quod  taraen 
bonum  non  sit,  illud  sperat,  attamen  audacia  illud  elEciendi 
fluctuatione  et  pusillanimitate  sua  caret,  casu  solummodo 
sive  negative  ab  illo  malo  quod  bonum  habet,  iiberatur. 
Neque  igitur  hae  passiones  in  homine,  qui  recta  ratione 
ducitur,  locum  habere  possunt. 


Quod  denique  ad  intrepiditatem,  audaciam  et  aemulatio- 
nem  attinet,  de  iis  nihil  aliud  dicendum,  quam  quod  de 
amore  odioque  jam  diximus. 


CAPUT  DECIMUM. 

DE   (CONSCIENTIAE)    MORflU   ET   DE   POENITENTIA, 

De  hisce  passionibus  breviter  ut  loquamur,  dicere  convenit, 
ilias  nunquam  uisi  per  anticipationem  nasci ;  quod  enim  ad 


148 

kerdlieid  zeggen,  't  zelve  raoet  ook  van  de  wanhoop  wor- 
den  gezegd.  Doch  het  een  en  andere  kan  (volgens  't  geen 
wy  van  de  liefden  hebben  gezegd)  in  'n  volmaakt  mensch 
geen  plaats  hebben ,  dewijJ  zy  dingen  vooronderstellen,  die 
wy  door  hunne  veranderlyken  aart  (gelijk  wy  in  de  be- 
schryving  van  de  liefden  hebbeu  aangemerkt) ,  welke  zy 
onderworpen  zijn,  niet  moeten  aanhangen;  noch  van  wien 
(zoo  als  in  de  beschryving  van  de  haat  getoond  is)  wy  moe- 
ten  afkeerig  zijn:  welke  aankleevingen  en  afkeerigheid  noch- 
tans  den  ipnensch  die  deeze  lijdingen  heeft,  is  onderworpen. 

Wat  uu  de  wankelmoedigheid ,  flaauwmoedigheid  en  ver- 
vaardheid  belangt,  die  geeven  door  hun  eigen  aard  en  na- 
tuur  haare  onvolmaaktheid  zelf  te  kennen  :  want  alles  wat 
zy  tot  ons  voordeel  doen  komt  niet  uyt  de  werking  haa- 
rer  natuur,  als  ontkenniglyk;  nadien  als  iemand,  die  iets 
waant  goed  te  zijn,  dat  nochtans  niet  goed  is ,  zulks 
hoopt,  en  echter  door  zijn  wankelmoedigheid  of  flaauw- 
moedigheid  de  moed  tot  de  uytvoering  vereyscht  komt  te 
ontbreeken ,  zoo  is  't  dat  hy  van  dat  kwaad  't  weik  hy 
waanden  goed  te  zijn  ontkenniglyk  of  by  geval  bevrijd 
word.  En  derhalven  konnen  deeze  lijdingen  ook  geenzins 
plaats  hebben  in  een  mensch ,  die  door  de  waare  reeden 
word  geleid. 

Wat  eindelyk  de  moed ,  stoutheid  en  volg-ijver  belangd , 
van  dezelve  is  niets  anders  te  zeggen  als  het  geene  wy 
nu  al  reede  van  de  liefden  en  haat  gezegd  hebben. 


TIENDE  HOOEDDEEL. 

VAN   I>E   KNAGING,    EN    't   BEROUW. 

Om    kortelyk  van  deeze  lijdingen  te  spreeken ,  zoo  dient 
dat  dezelve  nooyt  als  door  verrassiuge  ontstaau ;   waut  wat 


\u 

morsum  conscientiae  attinet,  hic  inde  tantum  provenit,  fjuod 
faciamus  aliquid  de  quo  dubitamus  num  bonum  malumve 
sit;  et  quod  ad  poenitentiam  ,  illa  inde  nascitur  ,  quod  aliquid 
mali  fecerimus. 

Quamquam  jam  cogitari  posset,  morsum  iiium  conscien- 
tiae  poenitentiamque  multos  homines  ratione  usos,  sed  (quia 
interdum  habitus  ille  ratione  bene  utendi  iliis  deest)  aber- 
rantes,  in  rectam  viam  reducere  posse;  et  quamquam  inde 
conciudere  liceret  (uti  omnes  faciunt)  ilios  bonos  esse ;  alia 
omnino  ratione  res  se  habet,  quia  videbimus  illos  non  solum 
non  bonos  esse ,  sed  etiam  nocere  ideoque  raalos  esse,  Pa- 
tet  enim  nos  semper  veritatis  potius  amore  quam  morsu 
conscientiae  poenitentiaque  reduci.  Noxii  malique  sunt, 
quia  quaedam  tristitiae  species  sunt,  cujus  incommodum 
antea  demonstratum  est,  eamque  tamquam  tale  cavere  et 
et  vitare  debemus. 


CAPUT  UNDECIMUM. 

DE   IRRISIONE   ET   JOCO. 

Irrisio  et  Jocus  falsa  opinione  nituntur,  atque  ia  irrisore 
et  jocoso  imperfectionem  patefaciunt.  Falsa  nituntur  opini- 
one,  quia  putatur  ille  cui  irridetur  prima  actionum  suarum 
causa  esse,    neque  eas  (uti  cetera  in  natura)  a  Deo  neces- 


145 

de  knaging  betreft ,  die  ontstaat  hier  uyt  alleen ,  dat  wy 
iets  doen,  aan  't  welke  wy  dan  twijffelen  of  'fc  goed  of 
kwaad  is;  en  wat  het  berouw  belangt,  't  zelve  komt  hier 
uyt  voort,  dat  wy  iets  gedaan  hebben  't  weik  kwaad  is. 

Hoewel  men  nu  zou  moogen  denken ,  om  dat  veeie  men- 
schen ,  die  haar  verstand  wel  gebruyken ,  zomtijds  (vermits 
haar  dan  die  hebbelykheid ,  welke  vereyscht  word  om  het 
verstand  wel  te  gebruyken,  ontbreekt)  afdwaalen,  dat  haar 
deeze  knaging  en  berouw  te  eerder  zou  konnen  te  recht 
brengen;  en  daar  uyt  zou  konnen  besluyten  (gelijk  d'  ge- 
heele  waereld  doet)  dat  dezelve  goed  zijn :  zoo  is  het  daar 
'n  teegen,  wanneer  wy  huu  te  recht  wel  inzien ,  gausch 
anders  'er  mee  geleegen ,  nadien  wy  bevinden  zullen,  dat 
ze  niet  alleen  niet  goed,  maar  zelf  schadelyk ,  en  dienvol- 
gende  kwaad  zijn:  nadien  het  openbaar  is  ,  dat  wy  altijd 
meer  door  de  reeden  en  liefden  tot  de  waarheid ,  als  door 
knaging  en  berouw  te  recht  komen.  Zij  zijn  schadelyk  en 
kwaad,  vermits  ze  een  zeeker  slag  van  droefheid  zijn;  wel- 
kers  nadeeligheid  van  ons  te  vooren  is  beweezen ,  en  die 
wy  derhalve  als  kwaad  moeten  tragten  van  ons  af  te  wee- 
ren :  gelijk  wy  dan  ook  deeze  als  zoodanig  moeten  schu- 
wen  en  vlieden. 


ELFDE  HOOFDDEEL. 

VAN   DE   BESPOTTING  ,    EN   BOERTERY. 

De  Bespotting  en  Boertery  steunen  op  een  valsche  waan^ 
en  geeven  in  den  spotter  en  boerter  een  onvolmaaktheid  te 
kennen.  Zy  steunen  op  een  valsche  waan,  om  dat  men 
meent ,  dat  den  geene  die  bespot  word  de  eerste  oorzaak 
van  zijn  werken  is,  en  dat  ze  niet  (gelijk  d'andere  dingen 
in   de  natuur)    noodzakelyk  van  God  afhangen.     Zy  geeven 

10 


110 

sario  pendere.  In  irrisore  iraperfectionem  ostendunt,  quia 
illud ,  cui  irridet,  taie  cst ,  quod  sive  risibile  est  sive  non  ; 
si  non  est ,  perversam  suarn  naiuram  ostendit,  irridens  cui 
non  irridendum;  si  est,  ostendit  in  eo  ,^  cui  irridet,  se 
imperfectionem  quandam  videre,  quam  e  contrario  non  irri- 
sione  sed  bonis  rationibus  corrigere  debet. 


Quod  jam  ad  Risum  attinet^  ille  nonnisi  ad  hominern 
pertinet,  qui  aliquid  boni  in  se  animadvertit;  et  quia  lae- 
titiae  quaedam  species  est,  de  eo  nihil  aliud  dicenduni 
nisi  quod  de  laetitia  jam  dictum  est.  De  iilo  risu  loquor, 
qui  ex  idea  quadam  provenit,  ridentem  excitante  alDsque 
omni  boni  malique  cogitatione,  nullo  vero  modo  de  risu  qui 
spirituum  motu  excitatur,  neque  ad  bonum  malumve  perti- 
net;  de  quo  jam  dicere  extra  nostrum  propositum  erat. 


De    Invidia ,    Ira,    et  Indignatione  nihii  dicendum,    nisi 
ut  illius  simus  memores  quod  antea  de  odio  diximus. 


CAPUT  DUODECIMUM. 

DE   HONORE,    PUDORE,    ET    IMPUDENTIA. 

Honos  quaedam  laetitiae  species  est,  quam  quisquam  in  se 
percipit  ubi  acta  sua  ab  aliis  aestimari  laudarique  videt, 
nuilum  lucrum  utileve  respicientibus. 

Fudor  quaedam  tristitiae  species,  quae  in  aliquo  oritur, 
qui  videt  actiones  suas  ab  aliis  despici ,  nullum  damnum 
vel  incommodum  respicientibus. 


147 

in  den  bespotter  een  onvolmaaktheid  te  kennen;  vermits 
het  geene  hy  bespot  zoodanig  is,  dat  het  bespottelyk  of 
niet  bespottelyk  zy:  indien  niet,  zoo  betoonen  zy  hun  kwa- 
den  aard ,  bespottende  hetgeene  niet  te  bespotten  is :  in- 
d.\Gnja,  zoo  betoonen  zy  daar  meede  in  den  geene  die  zy 
bespotten  eenige  onvolmaaktheid  te  kennen ;  welke  zy  daar 
*n  teegen  gehouden  zijn,  niet  met  bespottinge,  maar  door 
goede  reedenen  te  verbeeteren. 

Wat  nu  het  Lacchen  betreft ,  dit  heeft  geen  opzigt  op  een 
ander,  maar  op  den  mensch  alleen  die  in  zich  zelf  eenig 
goed  bemerkt :  en  om  dat  het  een  zeeker  slag  van  blijd- 
schap  is ,  zoo  valt  daar  ook  niet  anders  van  te  zeggen  als 
van  de  blijdschap  alreeds  gezegd  is.  Ik  spreek  van  zulk 
lacchen ,  dat  door  zeeker  denkbeeld  word  verwekt,  hetwelk 
den  laccher  daar  toe  aanport,  zonder  eenig  opzigt  op  goed 
of  kwaad  te  hebben ;  en  geenzins  van  het  lacchen ,  dat  van 
het  zelve  door  de  beweeging  der  geesten  word  verwekt; 
alzoo  hier  van  te  spreeken  buyten  ons  oogmerk  was. 

Wijders  is  van  de  Nijd,  Gramschap  en  Euvelneeming 
niets  anders  te  zeggen ,  als  dat  wy  ons  hiertoe  erinneren 
't  geen  wy  al-voorens  van  de  haat  gezegd  hebben. 


TWAALFDE  HOOFDDEEL. 

VAN   DE    EERE  ,    BESCHAAMDHEID  ,    EN   ONBESCHAAMDHEID, 

De  Eer  is  een  zeeker  slag  van  blijdschap,  die  iemand 
voelt  als  hy  gewaar  word ,  dat  zijn  doen  by  anderen  word 
geacht  en  gepreezen,  zonder  eenige  winst  of  voordeel  te 
beoogen. 

De  Beschaamdheid  is  een  zeeker  slag  van  droefheid,  die 
in  iemand  komt  te  ontstaan ,  wanneer  hy  ziet,  dat  ziju  doen 
van  anderen  word  veracht,  zonder  opzigt  van  eenig  nadeel 
of  schaaden  dat  zy  beoogen. 

10* 


148 

Impudeniia  pudoris  privatio  sivc  excussio  est ,  non  orta 
ratione,  sed  vel  pudoris  ignorantia  (uti  in  pueris,  liomini- 
bus  sylvestribus,  etc.)  vel  quod  aliquis,  in  magno  antea  de- 
spectu  habitus ,  sine  ulla  consideratione  omnia  jam  dcspicit. 

Itaque  passionibus  hisce  cognitis,  cognoscimus  etiam  va- 
nitatem  et  imperfectionem  quas  in  se  habent.  Quod  ad  ho- 
norem  enim  et  pudorem,  uon  solum  inutiles,  vero  etiam  , 
quantum  amore  sui  nituntur  opinioneque  hominem  primam 
operum  suorum  causam  esse,  ideoque  laudem  vituperiumque 
mereri ,  damnosi  adeo  et  rejiciendi  sunt. 

Nec  vero  dicam,  ita  inter  homines  vivendum  esse,  uti 
extra  eos,  ubi  nec  honos  nec  pudor  adest;  concedo  e  con- 
trario,  nobis  non  solum  licere  iis  uti ,  quando  in  proximo- 
rum  nostrorum  commodum,  eosque  ut  emendemus,  illos  adhi- 
beamus,  sed  nobis  etiam  ita  agere  licere  diminutione  nostrae 
(perfectae  alias  licitaeque)  libertatis  ;  uti  v.  c.  quando  ali- 
quis  sumptuose  se  vestit,  eo  ut  aestimetur,  honorem  quae- 
rit  ex  sui  ipsius  amore  procedentem  nullo  proximi  sui  re- 
spectu ;  quando  autem  aliquis  sapientiam  suam  (qua  proxi- 
mo  suo  utilis  esse  posset)  despici  pedeque  calcari  videt, 
quia  maJa  veste  indutus  est,  bene  agit  si  sponte  sua ,  ut 
iis  succurrat,  vestem ,  qua  non  offendantur,  induat ,  itaque,, 
proximum  ut  sibi  vindicet,  proximo  se  similem  reddat. 


Quod  porro  ad  Impudentiam  attinet,  talem  se  nobis  os- 
tendit,  ut,  ad  defectum  ejus  intuendum,  definitione  ejus 
tantum  opus  uobis  sit. 


149 

Onbeschaamdheid  is  een  ontbeering  of  uytschudding  van 
de  schaamte :  niet  door  de  reeden ,  maar  6f  door  de  on- 
kunde  van  schaamten,  gelijk  in  de  kinderen,  wilde  men- 
schen ,  enz.  of  doordien  men ,  in  groote  versmading  ge- 
weest  zijnde ,  nu  over  alles  zonder  omzien  heen  stapt. 

Wy  dan ,  deeze  togten  kennende ,  kennen  ook  met  een 
d'  iedelheid  en  onvolmaaktheid  die  zy  in  haar  hebben. 
Want  wat  de  eere  en  schaamte  aanbelangt,  zy  zijn  niet 
alleen  onvorderlyk ,  maar  voor  zoo  veel  zy  op  de  eigen- 
liefde  en  'n  waan  van  dat  den  mensch  een  eerste  oorzaak 
zijner  werken  is,  en  dienvolgende  lof  en  laster  verdient, 
gebouwd  zijn,  zelf  schadelyk  en  verwerpelyk. 

Doch  ik  wil  niet  zeggen,  dat  men  zoo  by  de  menschen 
leeven  moet,  gelijk  als  buyten  haar,  daar  d'eere  noch  schaam- 
ten  geene  plaats  heeft,  maar  in  teegendeel  sta  ik  toe,  daft 
ons  niet  alleen  vry  staat  om  dezelve  te  gebruyken,  ais  wy 
die  ten  nutte  van  onzen  eeven-menschen,  en  om  haar  te  ver- 
beeteren,  komen  aan  te  wenden,  maar  zuiks  ook  zelfs  moo- 
gen  doen  met  verkortinge  onzer  (anders  volkomene  en  ge- 
oorloofde)  eigen  vryheid.  Als  by  voorbeeld ,  zoo  iemand  zich 
kostelyk  kleed,  om  daar  door  geacht  te  zijn;  deeze  zoekt 
een  eere,  die  uyt  de  liefden  zijns  zelfs  voort  komt,  zonder 
eenig  opzigt  op  zijn  eeven-mensch  te  hebben.  Maar  zoo 
iemand  zijn  wijsheid,  waar  door  hy  aan  zijn  eeven-naasten 
vorderlyk  kon  zijn,  ziet  verachten  en  met  den  voet  tree- 
den,  enkel  om  dat  hy  een  slegt  kleed  aan  heeft,  deeze 
doet  zeer  wel  dat  hy,  uyt  'n  beweeging  om  haar  te  hel- 
pen,  met  een  kleed  waar  aan  zy  haar  niet  stooten  zich 
voorziet:  wordende  dus,  om  zijn  evenmensch  te  wiuneny 
dezelve  gelijk. 

Wat  verder  de  Onbeschaamdheid  aanbelangt,  't  zy  ons 
genoeg  dat  dezelve  zich  zoodanig  aan  ons  toont ,  dat  wy  , 
om  haare  mismaaktheid  te  zien ,  slechts  haare  beschryvinge 
van  nooden  hebben. 


150 
CAPUT  DECIMUM  TERTIUM. 

DE   PAVORE,    GKATITUDINE   ET   INGRATITUDINE. 

Q,uod  ad  priorem  utramque  passionem,  mentis  appetitus 
sunt  proximis  aliquid  boni  concedendi  atque  faciendi.  Con- 
cedenfli,  dico,  quando  ei  qui  bonum  quoddam  fecit,  sua  vice 
bonum  fit;  faciendi ,  dico,  quando  ipsi  aiiquid  bonum  asse- 
cuti  sumus. 

Quamquam  autem  plurimi  homines  judicent  passiones  istas 
bonas  esse,  nihiio  minus  tamen  dicere  audeo  eas  in  homine 
perfecto  locum  habere  non  posse.  Homo  enim  perfectus  ne- 
cessitate  tantum  nullaque  alia  causa  movetur,  ut  proximum 
adjuvet ;  quamobrem  scelestissimis  tanto  magis  obligatum  se 
censet,  quanto  majorem  miseriam  in  iis  adesse  videat. 


Ingratitudo  gratitudinis  est  contemptus  vei  excussio,  uti 
impudentia  pudoris  ,  et  hoc  nuUo  rationis  respectu ,  neque 
nonnisi  ab  avaritia  vel  a  nimis  magno  sui  ipsius  amore  pro- 
cedens;  quare  in  homine  perfecto  locura  habere  nequit. 


CAPUT  DECIMUM  QUARTUM. 

DE   COMMISERATIONE. 

Postrema  passionum,  de  qua  tractare  debemus,  Commi- 
seratio  est,  quae  species  quaedam  tristitiae  de  bono  ali- 
quo  amisso,    quod  recuperare  desperamur.     Imperfectionem 


151 

DERTIENDE   HOOFDDEEL. 

VAN  DE  GUNST,  DANKBAARHEID ,  EN  ONDANKBAAEHEID. 

Wat  de  Gunst  en  Dankbaarbeid  betreft,  zy  zijn  een  nei- 
ging  in  de  ziel  van  zijn  eeven-naasten  eenig  goed  te  gun- 
nen ,  en  te  doen.  Ilc  zeg  te  gtmnen ,  als  aan  hem ,  die 
eenig  goed  gedaan  heeft,  weeder  goed  gedaan  word.  Ik 
zeg  te  doen,  als  wy  zelven  eenig  goed  van  hem  verkreegen 
of  ontfangen  hebben. 

Schoon  nu  raeest  alle  raenschen  oordeelen  dat  deeze  tog- 
ten  goed  zijn ,  zoo  durf  ik  echter  wel  zeggen ,  dat  ze  in 
een  volmaakt  mensch  geen  plaats  konnen  hebben ,  vermits 
die  alieen  door  de  noodzaakelyklieid ,  zonder  eenige  andere 
oorzaak ,  word  bewoogen  om  zijn  even-mensch  te  helpen: 
tot  welke  hulp  hy  zich  aan  de  allergodloosten  des  te  meer 
verpligt  vind ,  hoe  hy  eeu  veel  grooter  nood  en  ellende  in 
hun  ziet  te  weezen. 

De  Ondankbaarheid  is  een  verachting  of  uytschudding 
van  de  dankbaarheid ,  gelijk  de  onbeschaamdheid  van  de 
schaamten  ;  en  dit,  zonder  eenig  opzigt  van  dereeden,  al- 
leen  voortkomende  of  door  gierigheid ,  of  door  eene  al  te 
groote  liefden  tot  zich  zelfs :  waarom  die  in  'n  volmaakt 
mensch  geen  plaats  kan  hebben. 


VEERTIENDE  HOOFDDEEL. 

VAN   HET   BEKLAG. 

De  laatste  der  lijdingen,  waar  van  wy  moeten  handelen, 
is  het  Beklag:  't  welk  een  zeeker  slag  van  droefheid  is, 
over  't  verlies  van  eenig  goed,  het  welk  wy  wanhopen 
weeder    te    krijgen.     Z\]    geeft  haar  onvolmaaktheid  dus  te 


I 


152 

suam  eo  ostendit,  quod  cam  intuentes  statim  malam-^ducamus, 
postquam  malura  esse  demonstravimus  se  rebus  adstringerc- 
et  obligare,  quae  facile  nobis  excidere  et  deficere  possunt; 
atque  quia  quaedam  tristitiae  species  est,  vitare  eam  opor- 
tet,  uti  de  tristitia  tractantes  notavimus. 


Jam  itaque  satis  me  ostendisse  atque  demonstrasse  censeo 
solam  fidem  veram  vel  rationem  esse,  quae  ad  boni  malique 
cognitionem  nos  conducat;  et ,  uti  ostendemus  primam 
praecipuamque  iiarum  passionum  causam  cognitionem  esse  , 
clare  patebit  nos  intellectu  rationeque  recte  usos,  in  nul- 
lam  barum  passionum ,  quae  tamquam  malum  a  nobis  reji- 
ciendae ,  incidere  posse.  Iniellectum  dico ,  quia  rationern 
solam  nuUo  modo  eam  habeo,  quae  hac  in  re  ab  omnibus 
istis  liberare  nos  possit,  uti  suo  ioco  postea  demonstra- 
bimus. 

De  passionibus  vero  tamquam  praestans  aliquid  animad- 
vertendum  adhuc  est,  quae  earum  bonae  suut,  illas  istius 
esse  generis  et  naturae,  ut  sine  illis  esse  et  existere  neque- 
amus,  illasque  igitur  essentialiter  ad  nos  pertinere ,  uti  a- 
morem,  cupiditatem  et  omne  quod  amori  proprium. 

Res  autem  omnino  alio  modo  se  habet  quod  ad  eas  passio- 
nes,  quae  malae  nobisque  rejiciendae  sunt,  quia  sine  illis  non 
modo  esse  possumus ,  vero  etiam  tum  demum  cum  ab  illis 
nos  liberavimus,  vere  tales  sumus  quales  esse  debemus. 

Ut  majorem  autem  in  his  omnibus  evidentiam  praebeamus, 
animadvertendum  porro  est,  omnis  boni  malique  fundamen- 
tum  amorem  esse ;  ubi  enim  objectum  non  amamus  solum 
amore    dignum,    nempe   Deum,    sed    res    quae    natura   sua 


153 

kenneu,  dat  wy,  baar  maar  beschouwende,  dezelve  aanstonds 
kwaad  keuren;  nadien  wy  al-voorens  beweezeu  hebben ,  dat 
het  kwaad  is  zicH  zelven  te  verbindeu  eu  vast  te  maaken 
aau  dingen ,  die  ons  ligtelyk  ontvallen  en  gebreeken  kon- 
nen,  en  wy  niet  kounen  hebbeu  als  wy  willen:  en  dewijl 
het  een  zeeker  slag  van  droefheid  is,  zoo  hebbeu  wy  de- 
zelve  te  schuwen;  gelijk  wy  zulks,  van  de  droefheid  han- 
delende ,  hebben  aaugemerkt. 

Dus  meeu  ik  dau  genoegzaam  aangewezen  en  betoogd  te 
hebben,  dat  alleeu  het  waar  geloof  of  de  reeden  het  geen 
is ,  't  welk  ons  tot  de  kennisse  van  goed  en  kwaad  brengt. 
En,  gelijk  wy  betoonen  zullen,  dat  de  eerste  eu  voornaam- 
ste  oorzaak  van  alle  deeze  togten  de  kennisse  is,  zoo  zal 
't  klaarlyk  blijken,  dat  wy,  ons  verstand  eu  reedeu  wel  ge- 
bruykende ,  nooyt  iu  een  vau  deeze  togten ,  die  vau  ous  als 
kwaad  te  verwerpeu  zijn ,  zuUeu  konnen  vervallen.  Ik  zeg 
ons  versiand :  om  dat  ik  meen  dat  de  reeden  geeuzins  alleen 
magtig  is,  om  ons  hier  in  van  alle  deezen  te  bevrijden;  ge- 
lijk  wy  zulks  op  zijn  plaats  hier  na  bewijzen  zullen. 

Doch  als  een  voortrefFelyke  zaak  is  weegens  de  lijdingen 
noch  aan  te  merken,  dat  zy  die  van  dezelve  goed  zijn  van 
zoodanig  'u  aart  en  natuur  bennen ,  dat  wy  zouder  haar 
niet  konneu  zijn  noch  bestaau  ,  en  dieshalven  als  weezend- 
lyk  tot  ons  behooren,  gelijk  is  de  liefden,  begeerten ,  en 
al  wat  aan  de  liefdeu  eigen  is. 

Maar  gansch  anders  is  het  met  zoodauige  lijdingeu  ge- 
leegen,  weike  kwaad  en  vau  ons  te  verwerpen  zijn,  aau- 
gezien  wy  zonder  deeze  niet  alleen  wel  konneu  ziju,  maar 
ook  dan  eerst  recht  bennen  die  wy  behooren  te  weezen, 
als  wy  ons  vau  dezelve  hebben  vry  gemaakt. 

Om  echter  iu  alle  deezeu  noch  meerder  klaarheid  te  gee- 
ven,  dient  wijders  aangemerkt,  dat  de  grondslag  van  alle 
goed  en  kwaad  de  liefden  is,  vallende  op  zeeker  voorwerp; 
waut  iudien  wy  niet  beminnen  het  voorwerp  dat  alleen  waar- 
dig  is  bemiud  te  wordeu ,  namendlyk  God,  maar  de  diugen 


154 

corruptibiles  multisque  casibus  obnoxiae  sunt,  inde  neces- 
sario  scquitur  odium,  tristitia,  cet.  post  amati  objecti  mu- 
tationem;  odium  ,  ubi  aliquis  araatum  adimat ;  tristitia,  ubi 
amittitur;  honos,  quando  sui  amore  nititur;  favor  et  grati- 
tudo  .  quando  proximus  non  Dei  causa  amatur.  (iuando  e 
contrario  homo  Deum  amare  incipit,  qui  semper  irnmuta- 
bilis  est  manetque,  impossibile  est  in  stagnum  iiium  passio- 
nura  incidere;  quare  tanquam  certam  firraamque  ponimus 
regulam,  Deum  priraam  unicamque  omnis  boni  nostri  cau- 
sam,  malique  nostri  esse  liberatorem. 


Denique  animadvertendum  adhuc  est ,  amorem ,  cet.  inde- 
terminatos  esse  ,  scil.  eos  quo  magis  accrescant  eo  praestan- 
tiores  evadere,  quippe  qui  in  objectum  tendant  infinitum  , 
quare  omni  tempore  accrescere  possunt.  Q,uod  materiam 
nobis  praebebit,  e  qua  capite  vicessimo  tertio  animi  immor- 
talitatem  concludemus  et  deraonstrabimus. 


HuGusque  igitur  de  omnibus  locuti ,  quae  nobis  tertiam 
speciem  vel  effectum  verae  fidei  ostendunt,  jam  capite  se* 
quente  progrediemur  tractare  de  quarto  uitimoque  effectu , 
a  nobis  pag.  110  et  112  nondum  posito. 


CAPUT   DECIMUM  QUINTUM. 

DE   VERO    ET   FALSO. 

TJt  videamus,  quomodo  quartus  ultimusque  verae  fidei 
effectus  verum  falsumque  nobis  ostendat,  veritatis  falsita- 
tisque  definitionem  praemittemus. 


155 

die  door  hun  eigen  aart  en  natuur  vergankelyk ,  en  veele 
toevallen  onderworpen  zijn,  zoo  voigt  liier  op  noodzakelyk 
de  haat ,  droefheid  ,  enz.  na  veranderinge  van  het  geliefde 
voorwerp:  de  haat,  als  iemand  hem  't  beminde  ontneemt; 
droefheid,  als  hy  't  komt  te  verliezen;  eere,  als  hy  op  de 
liefden  zijns  zelfs  steunt ;  gunst  en  dankbaarheid  als  hy  zijn 
eevenmensch  niet  bemint  om  God.  Doch  zoo  den  mensch 
in  teegendeel  God  komt  te  beminnen,  die  altijd  onveran- 
derlyk  is  en  blijft,  dan  is  het  onmogelyk  in  dien  poel  van 
lijdingen  te  vervailen:  waarom  wy  voor  een  vaste  en  onwrik- 
baare  reegel  stellen,  dat  God  de  eerste  en  eenige  oorzaak 
van  al  ons  goed,  en  een  vrymaaker  van  al  ons  kwaad  is. 

Eindelyk  is  noch  aan  te  merken,  dat  de  liefden  enz, 
onbepaald  zijn ,  namendlyk  dat  hoe  dezelve  meer  en  meer 
toeneemt  hoe  die  ook  voortreffejyker  word,  als  vallende  op 
een  voorwerp  't  geen  oneindig  is,  waar  om  ze  t'  allen  tijd 
kan  toeneemen ;  hetwelke  in  geen  andere  zaak  kan  plaats 
grijpen.  En  dit  zal  zelf  de  stoffe  zijn ,  waaruyt  wy  in  het 
drie  en  twintigste  Hoofddeel  de  onsterflykheid  der  ziel  zul- 
len  opmaaken  en  bewijzen. 

Tot  hiertoe  dan  gesprooken  hebbende  van  alles  wat  ons 
de  derde  wijze  of  d'  uytwerkinge  van  't  waar  geloove  aan- 
wijsi ,  zoo  zullen  wy  nu  voortgaan  om  te  handelen  van 
de  vierde  en  laatste  uytwerkinge,  die  by  ons  op  bladz. 
111  en  113  noch  niet  gesteld  is,  in  het  volgende 


VIJFTIENDE  HOOFDDEEL. 

VAN   HET   WAARE  ,    EN   VALSCHE. 

Om  te  zien ,  hoedanig  de  vierde  en  laatste  uytwerkinge 
van  't  waar  Geloof  ons  het  Waare  en  Yalsche  aanwijst, 
zoo  zullen  wy  de  beschrijvinge  van  Waarheid  en  Valschheid 
laaten  vooraf  gaan. 


156 

Veritas  vel  afiirmatio  vel  ucgatio  rei  cujusdani  est ,  quae 
cum  illa  re  convenit. 

Ealsitas  vel  affirmatio  vel  negatio  est  rei  quae  illa  cuni 
re  non  convenit. 

Cum  vero  hoc  iiludve  affirmare  vel  negare  veri  cogitan- 
di  modi  sint,  inter  veram  falsamque  ideam  nihil  aliud  in- 
teresse  videtur  ,  quam  unam  cum  re  convenire,  alteram  non 
convenire,  neque  eas  itaque  nisi  ratione,  nou  vero  facto 
differre.  Quod  siitaesset,  rogari  posset:  quidnam  commodi 
damnive  utraque  sua  sive  veritate  sive  falsitate  habeat?  Atque 
«tiam,  quomodo  utraque  cognoscet  suam  perceptionem  sive 
ideam  magis  quam  alterius  cum  rebus  conventuram?  et  deni- 
que  unde  procedat,  unum  nec  vero  alterum  errare?  Ad  quod 
respondebimus:  res  clarissimas  non  se  solummodo  sed  etiam 
falsitatem  indicare;  ita  ut  magua  esset  stultitia  rogare,  quo- 
modo  earum  conscii  esse  possemus?  cum  enim  clarissimae 
dicantur ,  nullam  certe  alia  evidentia  esse  potest,  qua  illus- 
trari  possent.  Uti  vero  veritas  sui  ipsius  atque  etiam  falsi- 
tatis  index  est ,  falsitas  e  contrario  uunquam  per  se  manifes- 
tari  ostendique  potest;  quare  is  qui  veritatem  habet  dubitare 
nequit  eam  se  habere;  cum  e  contrario  ille,  qui  in  falsi- 
tate  vel  errore  est,  opinari  potest  se  veritatem  habere ;  uti 
aliquis  somnians  putare  quidem  potest,  se  vigilare,  non 
vero  qui  vigilat  putare  se  somniari. 

Quo  dicto  aliquo  modo  explicatur  quod  dicebamus ,  Deum 
veritatem  seu  veritatem  Deum  esse. 


Quod  ad  causam,  cur  unus  veritatis  magis  quam  alter 
consoius  sit,  hoc  inde  procedit,  quod  affirmationis  vel  nega- 
tionis  idea,  quae  cum  rei  natura  omnino  convenit,  in  priore 


157 

De    Waarheid    is  een  bevestiging  of  ontkenning  van  een 
zaak,  die  met  dezelve  zaak  over  een  komt. 

De  Valschheid  is  een  bevestiging  of  ontkenning  van  een 
zaak,  die  met  dezelve  zaak  niet  over  een  komt. 

Doch  dewijl  dit  of  dat  te  bevestigen  of  te  ontkennen 
waare  wijzen  van  denken  zijn,  zoo  schijnt  er  tusschen 
het  waar  en  valsch  denkbeeld  geen  ander  ouderscheid  te 
zijn..  als  dat  het  eene  met  de  zaak  overeen  korat,  en  het 
andere  niet,  en  zy  dus  alleen  door  reeden  en  niet  dadeJijk 
verschillen,  Het  welke  zoo  zijnde,  kon  men  vragen ,  wat 
voordeel  doch  de  eene  met  zijn  waarheid ,  en  wat  schade 
den  andere  door  zijn  valschheid  heeft?  als  meede ,  hoe  den 
eene  zal  weeten ,  dat  zijn  bevatting  of  denkbeeld  meer  met 
de  zaaken  overeenkomt  ais  dat  van  den  ander?  en  einde- 
lyk ,  van  waar  het  komt  dat  den  eene  doolt,  en  den  andere 
niet?  Waar  op  tot  antwoord  dient,  dat  de  allerklaarste 
dingen  niet  alleen  zich  zelfs  maar  ook  de  valschheid  te  ken- 
nen  geeven ;  invoegen  het  een  groote  dwaasheid  zoude  zijn 
te  vragen :  hoe  men  van  haar  bewust  zou  weezen  ?  want 
dewijl  ze  gezegd  worden  de  allerklaarste  te  zijn,  zoo  kan 
'er  immers  geen  andere  klaarheid  weezen ,  door  wien  zy 
zouden  konnen  worden  verklaard.  Maar  gelijk  de  waarheid 
zich  zelfs  en  ook  de  valschheid  openbaart,  zoo  kan  daar 'n 
teegen  de  valschheid  nimmer  door  zich  zelfs  geopenbaard  en 
aangeweezen  worden :  weshalven  degeene  die  de  Waarheid 
heeft  niet  twijffelen  kan ,  dat  hy  ze  heeft,  daar  in  tegendeei 
de  geene'  die  in  valschheid  of  doolinge  steekt,  wel  waanen 
kan  dat  hy  in  de  waarheid  staat;  gelijk  iemand  die  droomt 
wel  denken  kan ,  dat  hy  waakt,  maar  nooit  kan  iemand 
die  waakt  denken  dat  hy  droomt. 

Met  welk  gezegde  eenigzins  verklaard  word  't  geen  wy 
zeiden,  van  dat  God  de  Waarheid,  of  de  Waarheid  God  is. 

Belaugende  nu  d'  oorzaak  waarom  d'  eene  van  de  Waar- 
heid  meer  bewust  is  als  den  ander,  is  om  dat  het  denk- 
beeld  van  bevestiging  of  ontkenning,  't  welk  met  de  natuur 


158 

tanto  plus  essentiae  habeat.  Ad  quod  melius  intelligendum  , 
animadvertendum  est,  t6  intelligere  (quanquam  vocabu- 
lum  liocce  aliter  sonat)  puram  passionem  esse ;  hoc  est , 
mentem  nostram  ea  ratione  mutari ,  ut  alios  cogitandi 
modos  nanciscatur ,  quosque  antea  non  habebat;  iiaque  si 
aiiquis.  cum  totum  eum  objectum  affecit,  talem  formam 
sive  modum  cogitandi  acquirat,  clarum  est  eum  aliam 
omnino  perceptionem  formae  sive  quaiitatis  illius  objecti 
adipisci ,  quam  aiius  qui  tot  non  habuerit  causas,  atque 
igitur  ad  illud  aflBrmandum  vel  negandum  alio  et  leviore 
actu  (quippe  parva  vel  minore  augmentatione  ejus  conscius) 
movetur.  Unde  perfectio  cernitur  alicujus,  qui  in  veritate 
€st,  qua  differt  ab  eo  qui  extra  eam  est;  cum  enira  unus 
facile,  alter  vero  non  facile  mutetur,  sequitur  unum  plus 
constantiae  essentiaeque  habere  quam  alterum ;  uti  etiam 
illi  cogitandi  modi,  qui  cum  rebus  conveniunt,  quia  plures 
causas  habuere,  plus  constantiae  et  essentiae  in  se  habent; 
et  quia  ab  omni  parte  cum  re  conveniunt,  impossibile  est , 
ut  ullo  tempore  aliter  a  re  affici  possint  vel  mutationem 
pati ,  quia  jam  antea  vidimus  rei  alicujus  essentiam  imniu- 
tabilem  esse;  quae  omnia  in  falsitate  locum  non  habent. 
Q,uo  dicto  praecedenti  quaestioni  satis  responsum  erit. 


159 

der  zaak  geheel  overeenkomt,  in  de  eerste  zoo  veel  meer 
weezendheid  heeft.  Om  het  welke  beeter  te  begrijpen  dient 
aangemerkt,  dat  het  verstaau  (schot)n  dit  woord  anders 
luyd)  een  zuyvere  iijding  is;  dat  is  ,  dat  onze  ziel  in  dier- 
voegen  word  veranderd ,  dat 'ze  audere  wijzen  van  denken 
krijgt,  die  ze  te  vooren  niet  en  had :  en  derhalven  ais 
iemand ,  doordien  het  geheele  voorwerp  in  hem  gewrogt 
heeft,  diergelijk  'n  gestalte  of  wijze  van  denkeu  krijgt,  zoo 
is  het  klaar,  dat  die  een  gansoh  ander  gevoel  van  de  ge- 
stalte  of  hoedanigheid  van  dat  voorwerp  hekomt,  als  een 
ander  die  zoo  veele  oorzaakeu  niet  gehad  heeft,  en  dus  tot 
zulks  te  bevestigen  of  te  ontkennen  door  een  andere  en 
ligter  werking  (als  door  weinige  of  raindere  toevoegingen 
van  dien  het  zelve  gewaar  wordende)  bewogen  word.  Waar 
uyt  men  dan  de  voimaaktheid  ziet  van  een  die  in  de  Waar- 
heid  staat,  gesteld  teegen  een  dewelke  daar  buyten  is ;  want 
devvijl  den  eene  ligtelyk,  en  den  andere  daar  'n  teegen  niet 
ligteiyk  verandert ,  zoo  volgt  daaruyt ,  dat  d'  eene  meer  be- 
stendigheid  en  weezendheid  als  d'  andere  heeft:  gelijk  die 
wijzen  van  denken  ook ,  weike  met  de  zaaken  overeenko- 
raen ,  om  dat  ze  meer  oorzaaken  hebbeu  gehad,  meer  be- 
stendigheid  en  weezendheid  in  haar  hebben ,  en  nadien  zy 
geheel  met  de  zaak  overeenkomen ,  zoo  is  't  onmogelijk  dat 
zij  in  eenige  tijd  van  de  zaak  anders  konnen  worden  aau- 
gedaau,  of  eeuige  veranderinge  lijden ,  te  minder  wijl  wy 
alvorens  hebben  gezien ,  dat  de  weezendheid  der  zaaken 
onverauderlijk  is.  Al  het  welke  in  de  valschheid  geene 
plaats  heeft.  En  met  dit  gezegde  zal  het  voorig  gevraagde 
genoeg  beautwoord  zijn. 


160 
CAPUT  DECIMUM  SEXTUM. 

DE   VOLUNTATE. 

Cum  quid  bonum  malumque  verura  falsumque  sit  cognove- 
rimus  atque  in  qua  re  hominis  perfecti  valetudo  consistat , 
tempus  jam  erit  ad  nostram  ipsorum  inquisitionem  transeundi , 
videndique  num  ad  talem  valetudinem  iiberi ,  an  necessarii 
veniaraus. 

Ad  quod  necesse  est,  inquirere ,  quid  apud  eos  qui  vo- 
luntatem  ponunt,  Voluntas  sit ,  et  qua  in  re  a  Cupiditate 
differat.  Cupiditatera  dicimus  illara  inclinationera  mentis, 
quam  habet  in  illud  quod  bonura  ducit ;  ita  ut  inde  se- 
quatur,  quod  priusquam  cupiditas  nostra  externe  ad  aliquid 
tendat,  in  nobis  conclusio  facta  sit  tale  quid  bonum  esse. 
Q,uae  affirmatio  igitur  vel ,  generaliter  sumta ,  potentia  af- 
firmandi  et  negandi  Voluntas  nominatur  '). 

Jam  igitur  videndura ,  nura  affirmatio  ista  libere  an  ne- 
cessario  a  nobis  fiat,  hoc  est  nura  aliquid  de  aliqua  re 
affirraemus  sive  negemus .  nulla  nos  externa  cogente  cau- 
sa;  jam  vero  a  nobis  demonstratum  est,  rem  a  se  ipsa  non 
explicatara ,  cujusque  existentia  ad  ejus  essentiam  non  per- 
tineat,  necessario  causam  externam  habere  debere ,  causam- 


1)  Voluntas,  pro  affirmatione  snmta,  sive  decisio ,  eo  a  vera  fide 
difFert,  quod  ad  illud  etiam  se  extendat,  quod  non  vere  b-jnura  est , 
idque  ideo  qaia  persuasio  non  talis  est,  ut  clare  videatur  rem  non  ali- 
ter  esse  posse;  uti  haec  omnia  in  vera  fide  ita  sunt  et  esse  debent, 
quia  ex  ea  non  nisi  boni  appetitus  proveniunt. 

Ab  opinione  vero  in  eo  differt,  quod  aliquando  infallibilis  certaque 
esse  posset  j  quod  in  opinione ,  quae  conjiciendo  et  opinando  constat, 
locam  non  habet. 

Ita  ut  fides  vocari  posset,  quoad  certa  esset,  opinio  autem  quoad 
errori  subjecta. 


161 
SESTIENDE  HOOEDDEEL. 

VAN   DE   WIL. 

Hebbende  gezien  wat  Goed  en  Kwaad ,  Waarheid  en 
Valschheid  is  ,  als  ook  waar  in  de  welstand  van  een  vol- 
maakt  Mensch  bestaat,  zoo  laat  ons,  met  ons  zelven  t'  on- 
derzoeken,  nu  eens  zien  of  wy  tot  zoo  een  welstand  vry- 
willig  of  genoodzaakt  komen,  Waartoe  vooraf  vereyscht 
word ,  dat  wy  weeten  wat  de  Wil  is ,  eu  waar  in  die  van 
de  Begeerten  onderscheiden  word. 

De  Begeerten  hebben  wy  gezegd ,  eene  neiging  van  de 
ziel  te  zijn  tot  iets  hetwelke  zy  als  goed  keurt.  Waaruyt 
volgt,  dat,  eer  ouze  begeerten  zig  uytterlyk  tot  iets  uyt- 
strekt ,  in  ons  reeds  een  besluyt  gegaan  is ,  van  dat  zulks 
iets  goeds  is:  welke  bevestiging  dan,  algemeen  genoomen 
zijnde  als  een  magt  van  te  bevestigen  en  ontkennen  '), 
de  Wii  genaamd  word. 

Nu  komt  het  'er  op  aan  ,  of  deeze  bevestiging  van  ons 
geschied  vrywillig,  of  genoodzaakt;  dat  is,  of  wy  iets  van 
een  zaak  komen  te  bevestigen  of  te  ontkennen,  zonder  dat 
wy  van  eenige  uytterlijke  oorzaak  daartoe  worden  gedwon- 
gen.  Doch  by  ons  alvoorens  beweezen  zijnde ,  dat  een 
zaak  die  door  zich  zelfs  niet  bestaat ,  of  welkers  weezend- 
lykheid  tot  zijn  wee'zendheid  niet  behoort ,  noodzakeiyk  een 

I)  De  Wil,  geQomen  voor  de  bevestiging,  of  'fc  besluyt,  verschilt 
vaQ  het  waar  Geloof,  en  van  de  Waan.  Ze  verschilt  van  het  waar 
Geloof,  als  zy,  door  n'  overtuyg  van  reedenen,  die  uiet  klaarlyk  doen 
zieu  dat  de  zaak  zoodanig  en  niet  anders  is  ,  zich  uytstrekt  toc  hetgeen 
niet  waar«lyk  goed  is:  dat  iu  het  waar  Geloof  geen  plaats  hoeft,  dewijl 
uyt  het  zelve  niet  als  de  goede  begeerte  voortkomt.  Van  de  Waan  ver- 
schilt  ze  hierin,  dat  zy  ook  't  eeniger  tijd  wel  zeeker  en  onfeilbaar  is; 
dat  iu  de  Waan,  die  in  gissen  en  raeenen  bestaat,  geeu  plaats  heeft. 
Iiivoegen  rnen  haar  een  Geloof  kau  noeraen ,  ten  aanzien  zy  zoo  zeeker 
gaan  kan :  en  een  Waan,  om  dat  zy  de  dooiing  onderworpeu  is. 

11 


162 

que  quac  aliquici  producere  debet,  )ioc  necessario  produ- 
cere  debere.  Unde  sequitur  etiam ,  hoc  illudve  particu- 
lariter  ailirmare  vel  negare,  ab  aiiqua  causa  cxterna  proce- 
dere  debere'),  neque  illam  causam  libcram  esse  posse. 


1)  Certura  est  volitionem  particularera  causara  externam  iiabere 
debere  qua  sit,  cum  ad  essentiam  ejus  existentia  non  pertineat. 

Si  quis  dicere  vellet  quod  causae-  ejus  efficiens  idea  non  sit,  sed 
ipsa  voluntas  ,  neque  hanc  extra  intellectum  esse  posse;  quodque  ergo 
voluntas  indeterminate  surata ,  uti  et  intellectus ,  non  rationis  sed  reale 
ens  sit;  respoudeo ,  ubi  attente  illara  considero,  rae  nihil  reale  illi  attri- 
buere  posse.  Sit  vero  ita,  attamen  concedere  debes,  volitionem  volun- 
tatis  esse  raodificationem,  uti  ideae  modi  intellectus  sunt;  intellectus  igitur 
et  voluutas  variae  et  realiter  a  se  differentes  substantiae  sunt;  substantia 
enim ,  non  vero  modus,  modificatur.  Si  vero  rneiis  utraraque  illam 
substantiara  dirigit,  jam  igitur  tertia  erit  substactia;  quae  omnia  tam 
confusa  sunt,  ut  irapossibile  sit  ciaram  distinctaraque  eorura  haberc 
ideara.  Cum  enira  ideae  non  sint  in  voluntate  sed  in  intellectu,  se- 
cuudura  illara  regulam  quod  unius  substantiae  raodus  in  alterius  transire 
nequeal ,  in  voluntate  araor  oriri  nequit;  contradictioni  enira  se  iraplicat 
aliquid  velle,  cujus  rei  idea  non  in  potestate  volente  sit. 


Si  vero  dicis  voluntatem,  propter  unionem  quam  cam  intellectu  habet, 
etiara  percipere  quod  intellectus  concipit,  atque  ita  etiam  amare;  no- 
tetur,  praeterquam  quod  to  percipere  raodus  etiara  ictelligendi  sit, 
secundum  praecedentia ,  etiam  si  talis  corporis  mentisque  unio  adesset, 
illam  in  voluntate  esse  nou  posse.  Posito  enira  quod  corpus  cum  mente 
unituro  sit  secundum  communem  philosophorum  propositionem ,  nunquarn 
tamen  corpus  percipit  neque  raens  extenditur. 

Si  vero  dicis  mentem  et  intellectum  et  voluntatem  dirigere  ,    hoc  non 


163 

uytterlyke  oorzaak  hebben  moet,  en  dat  een  oorzaak  die 
iets  zal  voortbrengen  zulks  noodzakelyk  moet  voortbrengen ; 
zoo  volgt  daaruyt  onwrikbaar,  dat  dit  of  dat  bizonderlyk 
te  willen,  hetzij  te  bevestigen  of  t'  ontkennen,  dat  zulks 
zeg  ik  door  eenige  ')  uytwendige  oorzaak  voort  moet  komen, 
en  dat  die  oorzaak  geensins  vry  kan  zijn. 


1)  't  Is  zeeker ,  dat  het  bizonder  willen  moet  hebben  een  uytterlyke 
oorzaak,  door  welke  dat  ze  is,  alzoo  deszelfs  weezendlykheid  tot  haar 
weezen  niet  behoort. 

Te  zeggen,  dat  deszelfs  uytwerkende  oorzaak  geenig  denkbeeld,  maar 
de  wil  zelve  is,  en  dat  die  buyten  het  verstand  niet  zijn  kan;  zoo  dat 
derhalven  de  Wil  onbepaald  genomen,  gelijk  ook  het  verstand,  geen 
weezen  vau  reeden,  maar  'n  dadelyk  weezen  is.  Zoo  dient  hierop,  dat, 
wanneer  ik  haar  aandagtelyk  bevat,  ik  aan  dezelve  niets  dadelyks  kau 
toeeygenen.  Doch  het  zij  zod,  nochtans  moet  men  toestaan,  dat  de 
Willing  een  wijze  van  de  Wil  is,  gelijk  de  denkbeelden  van  het  Ver- 
stand :  waaruyt  volgt ,  wijl  de  zelfstandigheid  en  niet  de  wijze  word 
gewijzigd,  dat  het  verstand  en  de  wil  dadelyk  onderscheiden  zelfstandig- 
heeden  zijn=  ludien  nu  de  ziel  deeze  twee  zelfstandigheeden  komt  te 
bestuuren,  zoo  is  er  dan  een  derde  zelfstandigheid.  Welk  alle  zoo  ver- 
warde  dingeu  zijn,  dat  het  onmogelyk  is  een  klaar  en  onderscheiden  be- 
grip  hiervan  te  hebben:  want  wijl  de  denkbeelden  niet  in  de  wil  maar 
in  het  verstand  zijn,  zoo  en  kan  daaruyt,  volgens  deeze  setreegel,  dat 
de  vvijze  van  de  eeue  zelfstaudigheid  niet  kan  overgaan  in  een  andere 
zelfstaudigheid ,  in  de  wil  geen  liefden  ontstaan ;  waut  het  wikkelt  zich 
in  teegenzegging  in,  dat  men  iets  zou  willen  welkers  zaaks  denkbeeld 
niet  is  in  de  willende  raoogendheid. 

Zegt  men,  dat  de  Wil,  weegens  haar  vereeniging  met  het  verstand, 
ook  gewaar  word  het  geene  dat  het  verstand  verstaat,  en  daarom  ook 
bemint ;  zoo  dient  daar  'n  teegen  aangemerkt ,  behalveu  dat  gewaar  wor- 
den  ook  een  wijze  van  verstaan  is,  dat,  schoon  'er  al  zoodanig  een 
vereenigiug  van  ziel  en  lichaam  was,  zulks  volgens  het  voorgaande  in 
de  Wil  uiet  ziju  kan.  Want  neemt  dat  de  ziel  met  het  lichaam  volgens 
de  stelling  der  gemeene  Wijsgeeren  was  vereenigd,  nochtans  gevoelt  het 
lichaam  nooit,  noch  de  ziel  word  niet  uitgebreyd.  En  of  men  zegt, 
dat    de  ziel   beide   het  verstand  en  de  wil  bestiert:    zolks  is  niet  alleen 

11* 


164 

Quod  quibusdam  forte  non  saiisfaciet ,  intellectum  qui 
occupare  solent  in  entibus  rationis,  tamquam  rebus  parti- 
cularibus  in  natura  vere  existentibus,  quique  ita  ens  rati- 
onis  non  tale,  vero  ens  reaie  iiabent,  sequc  ipsi  igitur  qua- 
rundam  rerum  causam  ponunt  ;  uti  in  eo,  de  quo  loquimur, 
saepe  fit.  Cum  enim  homines  jam  lianc  jam  illam  volifi- 
onem  habeant,  in  mente  inde  modum  generalera  ponunt, 
quam  voluntatem  vocant,  eadem  ratione  qua  ex  hoc  iilo- 
que  homine  ideam  hominis  efficiant.  Quando  igitur  quaeri- 
tur,  cur  homines  hoc  illudve  velint,  respondetur:  quia 
voiuntatem  habent.  Cum  vero  voluntas ,  uti  diximus,  dis- 
tincta    ab    hac    illave    volitione ,     nonnisi    modus    quidam 

solum  intelligi  nequit,  sed  et  tibi  contrariura  est,  quia  eo  negare  videris 
voluntatem  liberarc  esse. 

Ut  quidem  finera  faciam,  quanquam  non  libet  omnia  adducere  quae 
contra  propositiouem  substantiae  creatae  habeo ,  breviter  tantum  os- 
tendam ,  voluntatis  Ubertatem  nullo  modo  convenire  cum  illa  con- 
tinua  creatione  quam  profitentur;  cum  enim  in  Deo  postulatur  eadem 
actio  ad  rem  in  esse  conservandum ,  ac  ad  creandum ,  neque  aliter  res 
vel  momentum  quidem  existere  possetj  non  igit.ur  rei  causale  quid 
attribui  potest ,  quippe  quae  potentiam  non  habens  se  conservandi , 
raulto  minus  a  se  aHquid  producere  possit.  Si  igitur  dicis  mentem 
volitionem  a  se  ipsa  producere,  rogo  quanam  potentia  hoc  fiat?  non  ea 
quae  fuit,  haec  enim  non  araplius  adest ;  neque  ea,  quam  modo  habet , 
nullam  enim  habet  qua  vel  mininura  moraentum  esistere  vel  durare 
posset,  quia  continuo  creatur.  Cam  igitur  nulla  res  sit ,  quandam  po- 
tentiam  in  se  habens  se  ipsara  conservandi  aiiquidve  producendi ,  nihil 
restat  quara  concludere  Deum  solum  omnium  rerum  causam  agentem 
esse  et  esse  debere ,  atqae  omnes  volitiones  ab  eo  solo  determinari. 


165 

Het  welke  mogelyk  de  zoodanige  niet  voldoen  zal ,  die 
haar  verstand  meer  vestigen  op  de  weezens  van  reeden  ,  als 
op  de  bizondere  dingen  die  waarelyk  in  de  natuur  zijn ; 
waardoor  zy  zelf  de  weezende  van  reeden  niet  meer  als 
zoodanig,  maar  ais  zaakelyke  weezende  aanmerken :  en  dus 
zich  zelven  oorzaak  van  eenige  diiigen  stellen  te  zijn;  gelijk 
in  het  geene  ,  waar  af  wy  teegenwoordig  spreeken  ,  niet  wei- 
nig  komt  te  gebeuren.  Want  om  dat  den  menscli  nu  deeze 
en  dan  die  wii  heeft,  zoo  maakt  hy  daarvan  in  zijn  ziel 
een  algemeene  wijze,  die  hy  Wil  noemt ;  gelijk  hy  uyt  het 
denkbeeld  van  dit  en  dat  mensch  een  algemeen  denkbeeld 
maakt  van  mensch.  Vraagt  men  dan ,  waarom  den  mensch 
dit  of  dat  wil?  het  antwoord  is,  om  dat  zy  een  wil  heb- 
ben.  Doch  nademaal  de  Wil,  onderscheiden  van  dit  of  dat 
te  willen  ,    slegts  een  wijze  van  denken ,  en  niet  iets  zake- 

onmogelyk    ora    te  begrijpen,    maar  zelfs  ook  teegen  haar ,    nadien  men 
zoodoende  schijnt  te  ontkennen  dat  de  wil  vry  is. 

Doch  schoon  het  my  niet  lust  om  alles  by  te  brengen ,  wat  ik  heb 
teegens  de  stelling  van  een  geschapen  zelfstandigheid,  zoo  zal  ik,  om 
hier  te  eindigen,  echter  toonen  dat  de  vryheid  van  de  Wil  geenzins  op 
zoo'n  geduurige  Schepping  past,  als  van  haar  word  beleeden;  want  in- 
dien  in  God  een  en  het  zelvde  werk  vereischt  word,  om  een  zaak  iu 
weezen  te  behouden  ,  als  om  dezelve  te  scheppen,  vermits  andersins  de 
zaak  niet  eeu  oogenblik  zou  kounen  bestaan,  zoo  en  kan  dan  aan  die 
zaak  ook  niets  oorzakelijks  worden  toegeeigend,  nadien  dezelve,  geen 
kracht  hebbende  om  zich  te  behouden,  veel  minder  door  zich  zelfs  iets 
kan  voorthrengen.  Indien  raen  dan  zegt,  dat  de  ziel  de  willing  van  zich 
zelfs  voortbrengt,  zoo  vraag  ik,  uyt  wat  kracht  dafc  dit  geschied?  niet 
uyt  de  geene  welke  geweest  is  ,  want  die  is  niet  raeer;  ook  iiiet  uyt  de 
geene  welke  ze  nu  heeft,  want  ze  heeft  'er  in  't  geheel  geen  door  wien 
zy  de  minste  oogenblik  zou  konnen  bestaau  of  duuren,  dewijl  ze  geduu- 
rig  geschapeu  word.  Dewijl  'er  dan  geen  zaak  is ,  die  eenige  kracht 
heeft  om  zich  zelfs  te  behouden ,  of  iets  voort  te  brengen  ,  zoo  rest  'er 
niet  als  te  besluyten,  dat  God  alleen  van  alle  dicgen  de  werkende  oor- 
zaak  is,  en  zijn  moet,  en  dat  alle  Willingen  vau  hera  alleen  be.paald 
worden. 


166 

i.  e.  ens  rationis  ,  non  vero  ens  reale  sit,  nihil  ab  ea  caubari 
potest ;  nam  ex  nihilo  nihil  fit,  Neque  igitur  rogandum 
utrum  libera  sit  necne.  Ut  autem  percipiamus  num  iii  liac 
illavc  particularis  Volitione  i.  e.  affirmatione,  vel  negatione , 
liberi  simus  necne,  meminisse  tantum  oportet,  to  intelligere 
puram  esse  passionem,  id  est  rerum  essentiae  existentiaeque 
in  mente  perceptionem ;  ita  ut  nunquam  ipsi  de  re  uliquid 
affirmemus  vel  negemus,  ipsa  vero  sit  res  quae  aliquid  de 
se  in  nobis  affirmet  vel  neget. 


Et  quamquam  nonnuUi  fortasse  hoc  concedere  uolint, 
quippe  quibus  videatur  se  aliud  quid  de  re  affirmare  vel 
negare  posse.  quam  cujus  de  re  conscii  sint;  hoc  tantum 
inde  procedit ,  quod  discrimen  non  faciant  inter  ideam  rei 
in  mente  et  verba  quibus  illa  exprimitur.  Verum  quidem 
est  (quando  rationes  adsunt  quae  ad  illud  nos  movent)  nos 
aliis,  sive  verbis  sive  aliis  instrumentis,  de  re  aliud  iudicare 
quam  cujus  conscii  sumus;  nunquamvero,  neque  verbis  nec 
aliis  quibusdam  instrumentis,  efficiemus,  ut  de  rebus  aliter 
sentiamus  quam  facimus ;  quod  omnibus  clarura  est,  qui 
omnino  extra  verborum  vel  aliorum  signorum  usum  ad  intel- 
lectum  suum  solum  attendunt. 


Cui  nonnuUi  fortasse  contradicere  possent,  quod,  nisi  nos 
tantumque  res  sit  quae  de  se  affirmat  negatque ,  nil  ergo 
affirmari  vel  negari  possit  nisi  quod  cum  re  conveniat , 
neque  igitur  falsitatem  existere ;  quae  enira  in  eo  consistat , 
ut  aliquid  de  re  affirmetur  vel  negetur ,    quod  cum  re  non 


I 


167 

lyks  is,  zoo  en  kan  van  haar  ook  niets  veroorzaakt  wor- 
den;  want  uyt  niet  komt  niet:  en  derhalven  behoeft  men 
niet  te  vragen,  of  dezelve  vry  of  niet  vry  is.  Om  nii  te 
bevatten  of  wy  in  dit  of  dat  bizonderlyk  te  willen ,  dat  is 
te  bevestigen  of  te  ontkennen ,  waarelyk  vry  of  niet  vry 
zijn,  zoo  hebben  wy  ons  te  herinneren  't  geen  wy  alreede 
hebben  gezegd ,  namendlyk  dat  het  verstaan  een  zuyvere 
lijding  is,  dat  is  een  gewaarwording  in  de  ziel  van  de 
weezendheid  en  weezendlykheid  der  zaaken :  invoegen  wy 
zelven  nimmer  iets  van  een  zaak  bevestigen  of  ontkennen, 
maar  de  zaak  het  zelfs  is,  die  iet  van  zich  in  ons  bevestigt 
of  ontkent. 

En  ofschoon  eenige  dit  mogelyk  niet  toestaan,  om  dat 
het  haar  toeschijnt,  dat  ze  wel  iets  anders ,  als  haar  de  zaak 
bewust  is,  van  dezelve  konnen  bevestigen  of  ontkennen; 
zoo  komt  dit  hier  van  daan,  omdat  ze  geen  onderscheid 
maaken  tusschen  het  begrip  hetweik  de  ziel  heeft  van  een 
zaak,  en  de  woorden  waar  meede  het  zelve  word  uitge- 
drukt.  En  dit  wel  aangemerkt  zijnde  is  het  waar  (als  'er 
reedenen  zijn  die  ons  hiertoe  beweegen),  dat  wy  aan  ande- 
ren  door  woorden  of  eenige  andere  werktuygen,  iet  anders 
van  de  zaak  te  kennen  konnen  geeven  als  ojis  daar  van 
bewust  is :  maar  echter  zuUen  wy  door  geene  woorden  of 
andere  werktuygen  ooyt  te  weeg  brengen  dat  wy  van  de 
zaaken  anders  zouden  gevoelen  als  wij  er  waarelyk  van 
gevoelen ;  het  welke  klaar  aan  allen  is,  die  buyten  eenig 
gebruyk  van  woorden,  of  andere  beduyd-teekenen ,  alieeu 
op  haar  verstand  acht  geven. 

Doch  hierteegen  zouden  moogelyk  eenige  konnen  zeggen : 
indien  niet  wy,  maar  alleen  de  zaak  het  is,  die  zich  in  ons 
bevestigt  of  ontkent,  zoo  kan  'er  dan  noch  bevestigd  of 
ontkend  worden  als  het  geene  met  de  zaak  overeen  komt; 
en  dieshalven  kan  'er  dan  geen  valschheid  zijn ,  alzoo  de- 
zelve  bestaat  in  iet  van  een  zaak  te  bevestigen  of  te  ont- 
kennen  dat  met  de  zaak  niet  overeen  komt,    en  't  welk  de 


108 

convenial  i.  e,  quod  res  de  se  non  affirmet  vel  neget,  Censeo 
vero  quod,  ubi  benc  altendimus  ad  iliud  quod  de  veritatc  et 
falsitate  diximus,  huic  objectioni  satis  rcsjjonsum  esse  vide- 
amus  ;  diximus  enim  objectum  causam  esse  iilius  quod 
affirmatur  vel  negatur.  sitne  vcrum  vel  falsum;  falsitas 
enim  inde  oritur,  quod  aliquid  de  objecto  percipi(jntes  ima- 
ginemur  ad  totum  objectum  lioc  pertinere ;  quod  plerumque 
debilibus  in  animis  locum  habet,  qui  levi  objecti  actione 
faciie  raodum  ejus  vel  ideam  in  se  suscipiant,  praeter  quod 
in  iis  nulia  est  affirmatio  vel  negatio. 


Objici  denique  etiam  nobis  posset ,  muitas  esse  res  quas 
volumus  nolumusque,  uti  v.  c.  aiiquid  de  re  affirmare  vel 
non  affirmare ,  veritatem  dicere  vel  non  dicere,  etc.  Hoc 
vero  inde  procedit,,  quod  cupiditas  non  satis  a  voiuntate 
distinguatur.  Q,uamquam  enim  utraque  affirmatio  nega- 
tiove  rei  sit,  in  illo  differunt  quod  postrema  nullo  respectu . 
prima  vero  respectu  boni  malive ,  dicatur,  quod  in  re  con- 
sideratur;  ita  ut  Cupiditas,  etiam  post  affirmationem  et 
negationem  ,  quam  de  re  fecimus,  permaneat,  ad  iliud  scii. 
obtinendum,  quod  experti  sumus  vel  affirmaviraus  bonum 
esse ;  ifca  ut  voluntas  quidem  sine  cupiditate  .  nec  vero  cu- 
piditas  sine  voluntate  esse  possit. 


Omnes  actiones  igitur  de  quibus  supra  diximus,  quippe 
quae  a  ratione  sub  boni  specie  fiant  sive  maii  impediantur. 
appetitus  tantum  .  quae  cupiditas  vocatur,  nullo  vero  modo . 
nisi  valde  improprie.  voluntatis  nomine  comprehendi  pos- 
sunt. 


1G9 

zaak  van  zich  zelven  noch  bevestigt ,  of  ontkent.  Maar 
'k  meen,  als  wy  wel  acht  geeven  op  hetgeene  wy  van  de 
Waarheid  en  Valschheid  gezegd  hebben,  dat  wy  dan  deeze 
leegenwerping  genoeg  beantwoord  zuUen  zien,  als  zijnde 
het  voorwerp  d'  oorzaak  onzer  bevestiging  of  ontkenning 
van  hetzelve,  't  zij  dan  waar,  of  valsch  ;  ontstaande  de 
de  valschheid  hieruyt,  dat  wy  van  het  voorwerp  slechts 
iets  of  ten  deelen  gewaar  wordende ,  ons  inbeelden  zulks 
van  het  geheele  voorwerp  te  zijn :  het  welke  meest  plaats 
in  zwakke  zielen  heeft,  die  door  de  ligte  werking  van  het 
voorwerp  ligtelyk  een  denkbeeld  in  haar  ontfangen;  buyten 
't  weike  in  hun  geen  bevestiging  of  ontkenninge  meer  is. 

Eindelyk  zou  men  ons  noch  konnen  teegenwerpen ,  dat 
'er  veele  dingen  zijn ,  die  wy  zomtijds  wiilen  en  niet  wii- 
len:  of  daarvan  iets  bevestigen ,  en  niet  bevestigen;  de 
waarheid  spreeken  en  niet  spreeken,  enz,  Doch  dit  komt 
voort,  omdat  de  Begeerte  niet  genoegzaam  van  de  Wil 
word  onderscheiden ;  want ,  hoewel  ze  beide  de  bevestiging 
of  ontkenning  van  een  zaak  zijn,  zoo  verschillen  ze  noch- 
tans  hierin,  dat  de  laatste  zonder  eenig  opzigt,  en  de  eer- 
ste  met  betrekking  tot  het  goed  of  kwaad  geschied ,  dat  in 
die  zaak  beschouwd  word :  invoegen  de  Begeerten  zeif,  na 
de  bevestiging  of  ontkenning  die  wy  van  een  zaak  gedaan 
hebben,  biijft,  namendiyk  om  dat  te  verkrijgen  of  te  doen, 
hetwelk  wy  ondervonden  of  bevestigd  hebben  goed  te  zijn, 
Zoodat  de  Wil  wel  zonder  de  Begeerte ,  maar  de  Begeerte 
zonder  de  Wil  niet  kan  zijn. 

Aile  de  werkingen  dan,  waarvan  wy  hier  boven  gespro- 
ken  hebben ,  alieen  door  de  reeden  onder  schijn  van  goed 
gedaan ,  of  door  de  reeden  onder  schijn  van  kwaad  belet 
wordende,  konnen  enkel  onder  die  neiging  der  ziei  welke 
men  Begeerten  noemt,  en  geenzins  (ais  heel  oneigendiyk) 
onder  de  benaming  van  Wii  begreepen  worden. 


170 
CAPUT  DECIMUM  SEPTIMUM. 

IJE     UISCRIMINE    INTER    V0LUNTATP:M    ET    CUPIDITATEM. 

Cum  jam  clarum  sit  nos  affirmandi  vel  negandi  volunta- 
tem  non  habere,  videamus  verum  justumque  discrimen  vo- 
luntatem  inter  et  cupiditatem,  sive  quidnam  illa ,  a  Latinis 
ita  vocata  ,  Voluntas  proprie  sit. 


Ex  Aristotelis  descriptione  cupiditas  videtur  genus  esse 
duas  comprehendens  formas  ;  dicit  enim  voluntatem  illum  esse 
appetitum  quem  habent  ad  bonum  vel  specie  boni ;  unde  mihi 
videtur  per  Cupiditatem  omnes  appetitus  sive  bonos  sive  ma- 
los  intelligere.  Q,uando  vero  appetitus  in  solum  bonum  sive 
sub  specie  boni  est,  illam  voluntatem  nominat  vel  bonum  ; 
si  vero  malus  in  malum  est ,  voluptatem  vel  malam  volun- 
tatem  nominat.  Ita  ut  mentis  appetitus  non  sit  aiiquid  affir- 
mandi  vel  negandi,  sed  appetitus  tantum  aliquid  sub  spe- 
cie  boni  acquirendi ,  malique  vitandi. 


Jam  igitur  restat  inquirendumj  num  Cupiditas  illa  libera 
sit  nec  ne.  Praeter  id  quod  jara  diximus.,  cupiditatem  a  re- 
rum  idea  pendere,  et  ro  intelligere  externam  causam  ha- 
bere  debere  ,  meminisse  oportet  id  quoque  quod  de  voluntate 
diximus. 


Multi  homines,  etsi  bene  videant  cognitionem  quam  variis 
de  rebus  habent,  medium  esse  quo  appetitus  eorum  ab  uno  ad 
alterum  transeat,  non  tamen  animadvertunt  quidilludessepos- 
sit,  quod  appetitum  ita  de  uno  ad  alterum  trahat.  Nos  vero  ,  us 
demonstremus  appetitum  huncce  apud  nos  non  liberum  esse, 


171 
ZEVENTIENDE  HOOFDDEEL. 

VAN    HET   ONDERSCHEID   TUSSCHEN    DE   WIL   EN    BEGEERTEN^ 

Dewijl  het  dan  nu  kennelyk  is  dat  wy  tot  't  bevestigen 
of  outkennen  geen  [vrije]  Wil  en  hebben,  zoo  laat  ons 
thans  eens  zien  het  recht  eu  waare  onderscheid ,  dat  'er 
tusschen  de  Wil  en  Begeerten  is;  of  wat  eigendlyk  de  Wil 
mag  zijn ,  die  de  Latijnen  Voluntas  of  goede  Wil  genaamd 
hebben. 

Na  de  beschrijving  van  Aristoteles  schijnt  de  Begeerte 
een  geslacht  te  zijn,  welke  twee  gedaantens  onder  zich  be- 
vat;  want  hy  zegt  de  Wil  die  lust  of  trek  te  zijn  die  men 
tot  of  onder  schijn  van  't  goede  heeft:  waaruyt  het  my 
voorkomt,  dat  hy  de  Begeerte  (of  Cupiditas)  meent  aile  de 
neigingen,  't  zij  goed  of  kwaad,  te  zijn.  Doch  als  de  nei- 
ging  alleen  tot  of  onder  'n  schijn  van  't  goede  is,  zoo 
noemt  hy  die  Voluntas  of  goede  Wil ;  en  zoo  ze  daar  'n 
teegen  kwaad  tot  het  kwade  is  ,  dat  noemt  hy  Volupias  of 
kwaade  Wil.  Invoegen  de  neiging  van  de  ziei  niet  iets 
is  om  te  bevestigen  of  te  ontkennen  ,  maar  alleen  om  iets 
te  bekomen  onder  schijn  van  goed ,  of  te  vlieden  onder 
schijn  van  kwaad. 

Nu  is  noch  overig  te  onderzoeken  ,  of  deeze  Begeerte  vry 
of  niet  vry  is.  Behalven  dat  wy  alvoorens  gezegd  hebben» 
dat  de  Begeerten  van  het  begrip  der  zaaken  af  hangt ,  en 
dat  het  verstaan  een  uyterlyke  oorzaak  hebben  moet ,  zoo 
hebben  wy  ook  te  herdenken  't  geen  wy  van  de  Wil  ge- 
zegd  hebben. 

Schoon  veele  menschen  zien  ,  dat  de  kennisse  welke  zy 
van  verscheiden  zaaken  hebben,  een  middel  is,  waardoor 
hun  lust  van  't  een  tot  het  ander  overgaat ,  zoo  aanmerken 
zy  echter  niet  wat  het  zijn  mag,  dat  hun  lust  van  't  een 
tot  het  ander  komt  te  trekken.  Maar  wy,  om  te  toonen 
dat  deeze  neiging  niet  vrywillig  is,  en  wat  het  zij  van  het 


172 

et  quid  iUud  sii  ab  uno  ad  alicrum  irausire  irahique ,  puerum 
imaginabiniur ,  qui  prima  vice  ad  alicujus  rei  perceptionem 
perveniat;  ex.  gr.  tinlinnabulum  ei  exhibeo,  quod  auribus 
ejus  gratum  eflBciens  sonum  ,  appetiium  sui  ei  injicit ;  vide 
jam ,  num  omitiere  possii  appetiium  cupidiiatemve  liabere? 
Affirmaniem  te  rogo  ,  qua  do  causa?  non  quidem  aliqua  re 
quam  melius  cognoscit,  quia  solum  esi  quod  cognoscai ;  nec 
eiiam  quia  malum  ei  sii,  nihil  aliud  enim  cognoscii,  et  grata 
illa  perceptio  optima  est  quae  unquam  ei  acciderit.  Habebit 
autem  fortasse  libertatem  appetiium  quem  habei  seponendi; 
unde  igiiur  sequereiur  appetitum  illum  in  nobis  sine  libertate 
nostra  incipere  quidem  posse,  attamen  nos  liberiatem  in  no- 
bis  habere  eum  amovendi.  Haec  vero  libertas  experimeniura 
uon  sustinet;  quid  enim  esset  illud  quod  appetitum  desirueret? 
appeiiius  ipse?  Minime,  profecto ;  nihil  enim  esi ,  quod  ex 
propria  sua  natura  destruciionem  suam  quaerit ;  quid  igitur 
erit,  quod  appetiium  illum  removeai?  nihil  aliud.  sane,  quam 
quod  ei  naiurae  ordine  cursuque  afficiatur  ab  aliqua  re  quae 
priore  gratior  est.  Quamobrem ,  uti  de  voluntate  tractan- 
tes  diximus,  voluntatem  in  homiuibus  nil  aliud  esse  nisi 
hanc  illamque  volitionem  ab  hac  illaque  idea  causatam ; 
ita  et  eupidiias  in  eo  non  est  praeter  hunc  illumve  parti- 
cularem  appetiium.  Ita  ut,  quando  dicimus  cupiditatem  li- 
beram  esse ,  hoc  aeque  valeai  ac  si  diceremus  hunc  illumve 
appeiiium  causam  sui  esse,  h.  e.  aniequam  esset ,  ut  esset 
efFecisse.  Q,uod  ipsa  est  absurditas,  nec  Jocum  habere  po- 
test.     Cupiditas  igitur,   generaliter  sumia,  dum  nihil  aliud 


173 

eene  tot  het  andere  over  te  gaan  en  getrokken  te  worden, 
zullen  ous  hier  toe  verbeelden  een  kind ,  dat  voor  de  eerste 
maal  tot  het  gewaar  worden  van  eenig  ding  komt:  ik  hou  het 
dan  b.  v,  een  belletje  voor,  hetwelk  in  zijn  ooren  een  aan- 
genaam  geluyd  maakt ,  waardoor  hy  begeerten  tot  hetzelve 
krijgt;  en  ziet  nu  eens,  of  hy  wel  nalaaten  zal ,  om  deeze 
lust  of  begeerte  tot  hetzelve  te  krijgen.  Indien  gy  hierop  ja 
zegt,  zoo  vraag  ik ,  door  wat  oorzaak  dit  geschieden  zou? 
Immers  niet  door  iets  hetwelk  hy  beeter  kent..  aizoo  dit 
het  eenig-al  is  wat  hy  kent.  Ook  niet  omdat  het  by  hem 
kwaad  is ;  want  hy  kent  niets  anders ,  en  deze  aangenaam- 
heid  is  het  beste  dat  hem  ooyt  is  voorgekomen.  En  of  gy 
zegt,  dat  het  misschien  een  vrijheid  heeft  om  deeze  lust 
van  zich  te  doen ;  het  welke  zoo  zijnde  wel  waar  is,  dat 
die  lust  in  ons  zonder  onze  vrijheid  kan  beginnen,  maar 
ook  t'  effens  dat  wy  vrijheid  in  ons  hebben  ora  die  van 
ons  weg  te  doen ;  ik  zeg,  dat  deeze  vrijheid  niet  de  aller- 
minste  proef  kan  houden.  Dit  zal  zeer  duidelyk  blijken: 
want  wat  is  't  dat  deeze  lust  zou  konnen  vernietigen?  de 
lust  zelve?  Neen;  alzoo  'er  niets  is  dat  door  zijn  eigen 
natuur  zijn  zelfs  verderf  zoekt.  Wat  mag  het  dan  eigend- 
lyk  zijn  dat  hem  van  deeze  iust  zou  konnen  afbrengen? 
Voorwaar  niets  anders,  als  dat  hy,  door  de  schikking  en 
loop  der  natuur  van  iets  word  aangedaan ,  hetwelk  hem 
aangenamer  als  het  eerste  is.  En  daarom ,  gelijk  wy  in  de 
verhandeling  van  de  Wil  gezegd  hebben ,  dat  'er  in  den 
mensch  geen  Wil  buyten  deeze  en  die  bizondere  Willing 
is;  alzoo  is  'er  ook  in  hem  geene  Begeerte  buyten  deeze 
en  die  bizondere  Begeerte,  welke  van  dit  of  dat  begrip  in 
hem  veroorzaakt  word.  Indien  wy  dan  zeggen  dat  de  Be- 
geerte  vrij  is,  zoo  is  zulks  eeven  zooveel  alsof  wy  zeiden, 
dat  deeze  of  geene  Begeerte  een  oorzaak  van  zich  zelfs  is, 
en  eer  zy  was  gemaakt  heeft ,  dat  zy  zijn  zou :  het  welke 
de  ongerijmdheid  zelve  is,  en  niet  kan  zijn.  En  de  Begeer- 
ten  algemeen  aangemerkt,  niet  anders  als  van  dit  of  dat  in 


174 

sit  nisi  ab  lioc  illove  appetitu  abstracta,  neque  praeterea 
in  natura  realiter  existens ,  nihiletiarn,  tanquam  tale  ,  cau- 
sare  potest. 


CAPUT  DECIMUM  OCTAVUM. 

DE   PRAECEDENTIUxM    UTILITATE. 

Cum  viderimus  hominem,  quippe  totius  a  qua  pendet 
regiturque  naturae  partem ,  ex  se  ipso  ad  salutem  valetu- 
dinemque  suam  nihil  efficere  posse ;  videamus  jam  quaenain 
utiiitates  ex  hisce  propositionibus  nobis  profluant ;  et  hoc 
eo  magis,  quia  non  dubitamus  quin  quibusdam  non  parum 
displiciturae  sint, 

Frimo  sequitur  inde ,  quod  ab  ilio  quod  perfectissimum 
est,  ita  pendeamus,  ut  tanquam  totius  i.  e.  ejus  pars, 
nostrum  etiam  adhibeamus  ad  efficienda  tot  bene  ordinata 
et  perfecta  opera  quae  ab  eo  pendeant ,  inde  (dico)  sequitur 
nos  vere  famulos,  imo  servos  Dei  esse  maximamque  nostram 
6sse  perfectionem ,  hoc  necessario  esse. 


Secmido  etiam  haec  cognitio  efficit,  ut ,  praecipua  aiiqua 
re  peracta,  de  ea  non  superbiamus  (quae  superbia  causa  est 
ut ,  aliquid  magni  nos  reputantes  et  quasi  nihilo  amplius 
egentes ,  sistamus  ubi  jam  sumus;  quod  directe  pugnat  cum 
perfectione  nostra,  in  eo  consistente ,  quod  semper  progredi 
conari  debemus);  sed  e  contrario  omnia  quae  agimus  Deo 
contribuamus,  quippe  qui  prima  solaque  causa  est  oranium 
quae  agimus  efficimusque. 


175 

't  bizonder  te  begeeren  afgenomen ,  en  buyten  dit  niet  da- 
delyk  in  de  natuur  zijnde,  kan  als  zoodanig  ook  niets  ver- 
oorzaaken. 


ACHTTIENDE  HOOFDDEEL. 

VAN   DE   NUTTIGHEDEN   UYT   HET   VOORGAANDE. 

Gezien  liebbende,  dat  den  mensch  als  een  deel  van  de 
geheele  natuur,  van  wien  hy  afhangt  en  geregeerd  word , 
uyt  zich  zelven  tot  zijn  heil  en  welstand  niets  kan  doen  , 
zoo  laat  ons  nu  zien,  wat  al  voor  nuttigheeden  uyt  deeze 
onze  stellingen  voor  ons  ten  besten  zijn ;  te  meer  omdat 
wy  niet  en  tv/ijfelen,  of  zy  zullen  aan  eenigen  niet  weinig 
aanstootelyk  schijnen. 

Voor  eerst ,  daar  uyt,  dat  wy  van  het  geene  't  welk  het 
aldervolmaakste  is,  zoodanig  afhangen,  dat  wy  meede  als 
een  deel  van  't  geheel ,  dat  is ,  vau  hem  zijnde ,  ook  het 
onze  toebrengen,  tot  uytwerkinge  van  zoo  veel  geschikte- 
lyk  geordoneerde  en  volmaakte  werken  als  daarvan  afhan- 
kelyk  zijn,  zoo  volgt  dat  wy  dienaars  Gods  benuen,  en 
dat  het  onze  grootste  volmaaktheid  is  van  zulks  noodzake- 
lyk  te  zijn. 

Ten  tweede,  raaakt  ook  deeze  kennis,  dat  wy  ons ,  na  't 
verrigten  van  eenige  voortreffelyke  zaak ,  daarover  niet  ver- 
hovaardigen  (welke  verhovaardiging  een  oorzaak  is  dat  wy , 
als  meenende  nu  wat  groots  te  zijn,  en  niet  verder  te  be- 
hoeven  ,  staan  blijven:  reegelrecht  strijdende  tegen  onze  vol- 
maaktheid :  welke  daarin  bestaat ,  dat  wy  altijd  verder  en 
verder  moeten  trachten  te  geraaken) ,  maar  dat  wy  daar  'n 
teegeu  alles  wat  wy  doen  aan  Gode  toeeigenen,  als  welke 
de  eerste  en  eenige  oorzaak  is  vau  alles  wat  wy  verrigten , 
en  komen  uvt  te  voeren. 


176 

Tertio ,  coguitio  haecce,  praeter  verum  proxirai  amorem , 
quem  in  nobis  excitat,  nos  ita  constituit,  nunquam  ut  cuni 
odio  habcre  nec  in  eum  irati  esse  possimus,  cupiarnus  autem 
eum  adjuvare  et  ad  meliorem  statum  perducere  ;  quae  omnes 
talium  hominem  actiones  sunt  ,  magnam  qui  perfcctionem 
essentiamve  habeant.  — 

Quarto ,  haecce  cognitio  in  reipublicae  salutem  tendit, 
quippe  qua  judex  partibus  unius  prae  alterins  studerc  nequeat , 
et  unum  punire  coactus  ut  alterum  premio  afficiat,  inten- 
tione  illud  faciat  unum  tantopere  quam  alterum  adjuvandi. 

Quinto,  cognitio  haecce  nos  liberat  a  tristitia,  desperati- 
one ,  iuvidia ,  terrore,  aliisque  malis  passiouibus ,  quae,  uti 
postea  dicemus,   Gehenna  ipsa  sunt. 

Sexto ,  cognitio  haecce  nos  eo  perducit  ,  Deum  ut  non 
timeamus,  uti  alii  Diabolum  ,  ne  quid  mali  iis  faciat.  Quo- 
modo  enim  Deum  timere  possemus  qui  ipsum  summuni  bo- 
num  est ,  et  a  quo  omnia  quandam  essentiam  habentia  sunt 
quod  sunt ,  uti  et  nos  ipsi  ab  eo  sumus,  in  eo  viventes? 

Septimo ,  cognitio  haecce  eo  etiam  perducit ,  ut  Deo 
omnia  attribuamus,  eum  solum  amemus,  quia  augustissi- 
mus  et  perfectissimus  esfc,  itaque  ut  ei  nos  sacrificemus  ; 
iu  proprie  et  vera  religio  et  aeterna  nostra  salus  et  be- 
atitudo  consistunt;  sola  enim  perfectio  et  ultimus  servi 
finis  instrumentique  hic  est ,  ut  officium  illi  manda- 
tum  bene  perficiat;  e.  g.  quando  faber  in  opere  quodam 
fabricando  securi  sua  se  optime  adjutum  videt,  securis 
illa  ad  finem  perfectionemque  suam  ita  pervenit :  si  vero 
cogitare    sibi    veliet:    securis    haecce    mihi    admodum   bene 


177 

Ten  derde ,  maakt  deeze  kennisse,  behalven  de  liefden 
des  naasten,  die  ze  in  ons  te  weeg  brengt;,  ons  zoogesteld, 
dat  wy  dezelve  nooyt  haalen,  noch  op  hun  vertoornd  wor- 
den ,  maar  inteegendeel  geneegen  bennen  haar  te  helpen 
en  tot  beeter  staud  te  brengen :  hetgeen  alle  werkingen  van 
zoodanige  menschen  zijn,  die  'n  groote  volmaaktheid  of 
weezendheid  hebben. 

Ten  vierde ,  dient  ook  deeze  kennis  tot  bevordering  van 
't  Gemeeue-best ;  want  door  haar  zal  den  Rechter  nooyt 
meer  partij  van  den  een  als  van  den  ander  kounen  worden : 
en  genoodzaakt  zijnde  ora  den  eene  te  straffen,  en  den  an- 
dere  te  beloonen ,  zoo  zal  hy  dat  met  'n  inzigt  do6n,  om 
zoowel  den  eene  te  helpen  en  te  verbeeteren  als  den  andere. 

Ten  vijfden,  bevrijd  ons  deeze  kennis  van'de  droefheid, 
wanhoop,  nijdigheid,  schrik,  en  andere  kwaade  togten; 
die  (gelijk  wy  hier  na  zeggen  zuUen)  de  weezendlyke  Helle 
zelf  zijn, 

Ten  sesde  i  brengt  ons  deeze  kennis  daartoe,  dat  wyGod 
niet  en  zullen  vreesen,  gelijk  anderen  voor  den  Duyvei 
doen,  ten  einde  hy  haar  geen  kwaad  zou  doen.  Want  hoe 
doch  zoudeu  wy  God ,  die  het  opperste  goed  zelf  is,  en  van 
wien  alle  dingeu ,  die  eenige  weezendheid  hebben ,  zijn  het- 
geene  dat  ze  zijn ,  gelijk  ook  wy  dus  van  hem  zijn,  die  in 
hem  leeven,   konnen  vreesen? 

Ten  zeevende  geleid  ons  deze  kennis  daartoe,  dat  wy 
alles  aan  God  toeeigenen,  en  hem  alleen  beminnen,  omdat 
hy  de  alderheerlykste  en  allervolmaakste  is .  en  zoo  ons 
zelven  geheelyk  aan  hem  opofferen :  waarin  eigendlyk  de 
waare  godsdienst,  en  ons  eeuwig  heil  en  gelukzaligheid  be- 
staat;  uadien  de  eenigste  volmaaktheid  iu  het  laatste  einde 
van  een  slaaf  en  werktuvg  is  dit .  dat  ze  haar  opgeleide 
dienst  behoorelyk  volvoeren.  Want  als  een  timmerman ,  in 
het  maaken  van  eenig  stuk  werk  ,  zich  van  zijn  bijl  op  't 
beste  vind  gediend,  zoo  is  die  bijl  daardoor  gekomen  tot 
zijn  einde  en  volmaaktheid ;  doch  indien  hy  zou  willen  den- 

12 


178 

serviit,  itaque  jam  quiescere  eam  sineret  nec  quemdarn 
amplius  usum  ab  ea  postularet;  securis  illa  tunc  a  fine  sua 
removeretur  nec  securis  amplius  esset.  Ita  et  homo ,  quam- 
diu  pars  naturae  est ,  leges  naturae  sequi  debet ,  quod  Dei 
servitium  i,  e.  religio  est,  et  quamdiu  hoc  facit  sua  vale- 
tudine  gaudet.  Si  vero  Deus,  ut  ita  dicam  ,  vellct  homines 
non  amplius  ei  servituros  esse,  aeque  hoc  valeret  ac  si  eos 
valetudine  privaret  eosque  destrueret;  quia  omne  quod 
sunt  in  eo  consistit,  Deo  ut  serviant. 


CAPUT  DECIMUM  NONUM. 

DE   BEATITUDINE   NOSTRA. 

Jam  verae  fidei  utilitatibus  perspectis,  promissis  nostris 
satisfacere  conabimur ,  inquirendo ,  an  cosjnitione ,  quam 
jam  possidemus ,  quid  bonum  maiumque,  verum  falsum- 
que  sit,  et  quaenam  generaliter  omniura  horum  utilitas, 
an  (dico)  ea  ad  valetudinum  nostrara  scil.  Dei  amorem 
(quam  tanquam  summam  nostram  beatitudinem  consideravi- 
mus)  pervenire,  atque  etiam  qua  ratione  a  passionibus,  quas 
malas  judicavimus,  iiberari  possimus? 

r 

Ut  igitur  de  postremo,  liberatione  scil.  a  malis  passionibus  ^) 


1)  Omnes  passiones  quae  cum  bona  ratione  pugaant  (ati  antea 
demonstratum  fuit)  ex  opinione  oriuntur;  et  omne  quod  in  passionibus 
bonam    malumve    est,    vera    fide    nobis  ostenditur.     Neutra  tamen,    nec 


179 

ken,  dat  deeze  bijl  hem  nu  wel  had  gediend,  en  hy  daar- 
om  die  nu  wilde  laaten  rusten,  en  geen  gebruyk  daar 
meer  van  neemen,  als  dan  zou  deeze  bijl  van  haar  einde 
afgeraaken,  en  zelf  geen  bijl  meer  zijn.  Dus  moet  ook 
den  mensch ,  zoo  lange  hy  een  deel  der  natuur  is ,  de  wet- 
ten  van  de  natuur  volgen;  het  welk  de  godsdienst  is;  en 
zoo  lang  hy  zulks  doet  is  hy  in  zijn  welstand.  Doch  in- 
dien  God  (om  zoo  te  spreeken)  wilden,  dat  de  menschen 
hem  niet  meer  zouden  dienen,  zulks  was  eeven  zoo  veel, 
als  hun  van  haare  welstand  te  berooven ,  en  te  vernietigen, 
dewijl  al  hetgeen  zy  zijn  daarin  bestaat,  dat  zy  God 
dienen. 


NEEGENTIENDE  HOOFDDEEL. 

VAN    'S   MENSCHEN   GELUKZAALIGHEID. 

De  nuttigheeden  van  het  waar  geloof  gezien  hebbende , 
«ullen  wy  (volgens  onze  gedane  beloften)  nu  onderzoeken, 
of  wy  door  onze  verkreegen  kennisse,  van  wat  goed  en 
kwaad,  waarheid  en  valschheid  is,  en  wat  in  't  gemeen 
de  nuttigheeden  van  alle  deezen  zijn,  of  wy  (zeg  ik)  daar 
door  tot  onze  welstand,  namendlyk  de  liefde  Gods,  waar 
in  (gelijk  wy  hebben  aangemerkt)  onze  hoogste  gelukzalig- 
heid  bestaat ,  geraaken  konnen;  en  ook  op  wat  wijze  wy 
van  de  lijdingeu,  die  wy  hebben  geoordeeid  kwaad  te  zijn, 
konnen  vry  worden. 

Om  dan  van  het  laatste,  namendlyk  het  vry  worden  on- 
zer  ')   lijdingen   die   kwaad  zijn,    eerst  te   spreeken,    zoo 

1)  AUe  de  Lijdingen  die  teegen  de  goede  reeden  strijdig  zijn  (zoo 
als  voor  deezea  aangewezen  is)  ontstaan  uyt  de  waan :  en  alles  wat  in 
de    Lijdingen  goed  of  kwaad  ie ,  dat  is  ons  aangeweezen  door  het  waar 

12* 


180 

primum  loquamur,  dico,  si  supponimus,  eas  non  alias 
causas  habere  quam  posuimus,  nos,  inteliectu  nostro  bene 
utentes ,  uti ,  metrum  habentes  veritatis  et  falsitatis ,  admo- 
dum  facile  possumus   ') ,  nunquam  in  eas  illapsuros. 

Quod  vero  passiones  iliae  non  alias  habeant  causas,  jam 
demonstrandum  erit;  qua  in  re  postulari  mihi  videtur  ut 
nos  totos ,  tam  quod  ad  corpus  quam  ad  mentem  ,  exami- 
nemus,  et  quidem  primum  ostendamus,  in  natura  corpus 
esse,  cujus  constitutione  et  actionibus  afficiamur  ejusque 
igitur  conscii  fiamus.  Q,uod  ea  de  re  facimus,  quia ,  ubi 
actiones  corporis  et  quid  ab  iis  procedat  viderimus ,  pri- 
mam  praecipuamque  causam  omnium  harum  affectuum  in- 
veniemus,  simulque  iilud  quo  afFectus  omnes  everti  pos- 
sint.  Unde  praeterea  videre  poterimus  an  hoc  ratione 
fieri  possit;  et  deinde  etiam  ioquemur  de  amore  nostra  erga 
Deum. 


ambo  ab  iis  nos  liberari  queunt.  Tertia  sola ,  nempe  vera  cognitio , 
fieri  posset ,  ut  ab  eis  nos  liberaret;  absqne  ea,  nti  deinde  adhuc  demon- 
strabitur,  irapossibile  est  ut  ab  iis  liberemur.  Nonne  hoc  iliad  esset, 
de  quo  nonnuUi  aliis  sub  nominibus  tantnra  scripsere?  Quis  enim  non 
videt,  quara  commode  per  opinionem  peccata,  per  fidem  legem  quae 
peccata  manifestat ,  et  per  veram  cognitioneHi  gratiam  quae  a  peccatis 
uos  liberat  intelligere  possimus? 


1)  Intellige:  quando  cognitionem  profundara  habemus  boni  malique, 
veritatis  et  falsitatis;  tunc  enim  impossibile  est ,  ei  snbjectum  esse  ,  a 
quo  passiones  oriuntur  ;  ubi  enira  optimum  cognoscimus  eoque  fruaraar, 
pejus  in  nos  potentiam  nou  habet. 


I 


181 

zeg  ik ,  indien  wy  onderstellen  dat  ze  geen  andere  oorzaa- 
ken  hebben  als  wy  daar  van  gesteld  hebben ,  dat  als  wy 
ons  verstand  maar  wel  gebruyken,  gelijk  wy  (hebbende  nu 
een  mate  van  waarheid  en  valschheid)  wy  zeer  ')  ligtelyk 
konnen  doen,  wy  in  dezelve  nooyt  zuiien  komen  te  ver- 
vaileu. 

Doch  dat  deeze  Lijdingen  geene  andere  oorzaken  hebben , 
is  het  geen  ons  nu  te  betoonen  staat.  Tot  het  well?e  ray 
dunkt  vereyscht  te  worden ,  dat  wy  ons  in  't  geheel ,  zoo  na 
lichaam  als  geest ,  onderzoeken ,  en  voor  eerst  aanwijzen , 
dat  er  in  de  natuur  een  lichaam  is,  door  welkers  gestalte 
en  uytwerkinge  wy  aangedaan  't  zelve  gewaar  worden. 
Het  geen  wy  daarom  doen ,  om  dat ,  als  wy  de  uytwerkiu- 
gen  van  het  lichaam ,  en  wat  die  komen  te  veroorzakeu 
inzien,  wy  ais  dan  ook  de  eerste  en  voornaamste  oorzaak 
van  alle  deeze  togten  zulien  vinden ,  en  met  een  het  gee- 
ne,  door  wien  zy  konnen  vernietigd  worden;  waar  uyt  wy 
dan  ook  t'  effens  konnen  zien,  of  zulks  door  de  reeden 
moogelyk  is  te  konnen  doen.  En  als  dan  zuilen  wy  meede 
vervolgeus  spreeken  van  onze  liefden  tot  God, 


geloof.  Maar  deeze  beide,  noch  geen  van  hun,  is  magtig  om  ons  daar 
van  te  bevrijden.  Alleenlyk  van  de  derde  slag ,  namendlyk  de  waare 
kennib,  is  het  mogelyk  dat  die  ons  hier  van  vry  maakt:  zonder  welke 
het  ook  onmoogelyk  is  ,  dat  wy  hier  van  ooyt  konnen  worden  vry  ge- 
maakt,  gehjk  nu  vervolgens  2al  aangeweesen  worden.  Zoude  dit  het 
niet  wel  zijn,  daar  eenigen  onder  andere  naamen  zoo  veel  vau  schry- 
ven  ?  Want  wie  ziet  niet ,  hoe  gevoegelyk  dat  wy  onder  de  waan  de 
zonden,  onder  het  geloof  de  wet  die  de  zonden  aanwijst,  en  onder  de 
waare  kennis  de  genaden  die  ons  van  de  zonden  vry  maakt,  konnen 
verstaan  ? 

1)  Verstaat:  als  wy  'n  groudige  kennis  van  goed  en  kwaad,  waar- 
heid  en  valschheid  hebben:  want  dan  is  het  onmogelyk  dat  onderwor- 
pen  te  zijn,  waar  uyt  de  Lijdingen  ontscaan,  alzoo,  wanneer  wy  het 
beste  kennen  eu  genieten,  het  slegtere  op  ons  geen  magt  heeft. 


182 

Demonstrare  vero  quod  in  natura  corpus  sit .  difEcile  no- 
bis  non  erit,  scientibus  quod  et  quid  Deus  sit;  qiiem  de- 
finivimus  ens  attributorum  infinitorum ,  quorum  quodque 
infinitum  perfectumque  est ;  et  quia  extensio  attributum 
est,  quod  in  genere  suo  infinitum  esse  demonstravimus, 
necesse  est  iilam  quoque  hujus  entis  esse  attributum;  quia 
vero  etiam  demonstravimus  ens  illud  infinitum  essentiale 
esse,  sequitur  attributum  hocce  etiam  esse  essentiale. 


Praeterea  cum  etiam  demonstraverimus  extra  naturam , 
quae  infinita  est,  nuUum  ens  existere  posse,  clare  patet , 
huncce  corporis  effectum  quo  conscii  fimus,  a  nulla  alia  re 
quam  ipsa  extensione  procedere  posse,  nec  ab  alio  quodam 
quod  eminenter  (uti  nonnuUi  volunt)  hancce  extensionem 
habeat;  quia  (uti  antea  in  primo  capite  demonstravimus) 
hoc  nihil  est. 

Jam  igitur  animadvertendum ,  omnes  actiones,  quas  vi- 
demus  necessario  ab  extensione  pendere,  huic  attributo 
adscribi  debere,  scil.  motum  et  quietem.  Quod  si  enim 
agendi  illae  potentiae  in  natura  non  essent,  fieri  non  posset 
(etsi  in  ea  multa  alia  essent  attributa)  ut  illae  essent.  Ut  enira 
aliquid  aliud  quid  producere  possit,  in  illo  quoddam  adesse 
debet,  quo  magis  quam  alia  res  hoc  producere  queat.  Idem 
vero  quod  hic  de  extensione  dicimus ,  etiam  de  cogitatione 
deque  omni  quod  est  dici  debet. 


Porro  animadvertendum,  nihil  in  nobis  esse  nisi  ca- 
jus  conscii  fieri  queamus;  ita  ut,  quando  experimur  ni- 
hil    in    nobis   esse  nisi  cogitationis  extensionisque  effectus, 


183 

Om  te  toonen,  dat  'er  een  lichaam  in  de  natuur  is ,  zal 
nu  niet  zwaar  zijn  om  uyt  te  voeren ,  wijl  wy  al-reede 
weeten  dat  en  wat  God  is ,  die  wy  beschreeven  hebben  een 
weezen  te  zijn  van  oneindelyke  eigenschappen ,  waar  van 
een  ieder  deszelfs  oneindelyk  en  volmaakt  is;  en  aangezien 
wy  getoond  hebben ,  dat  de  uytbreiding  een  eigenschap  is, 
die  oneindelyk  in  haar  geslagt  is,  zoo  moet  die  noodzake- 
lyk  mee  een  eigenschap  van  het  oneindige  weezen  zijn;  en 
vermits  wy  insgelijks  beweezen  hebben ,  dat  dit  oneindig 
weezen  weezendlyk  is ,  zoo  volgt  meteen,  dat  deeze  eigen- 
schap  ook  weezendlyk  is. 

Daar  'n  booven,  nademaal  wy  ook  getoond  hebben,  dat 
'er  buyten  de  natuur  (die  oneindig  is)  geenig  weezen  meer 
is  of  zijn  kan ,  zoo  is  het  dan  klaarblijkelyk ,  dat  deze  uyt- 
werkinge  van  het  lichaam,  door  het  welke  wy  gewaar  wor- 
den ,  van  niets  anders  kan  komen  als  van  de  uytgebreidheid 
zelve;  en  geenzins  van  iets  anders,  dat  (als  eenige  willen) 
voortreffelyker  wijze  die  uitgebreidheid  heeft ,  alzoo  dit  niets 
is,  gelijk  wy  in  het  eerste  hoofddeel  hebben  beweezen, 

Dieshaiven  staat  nu  aan  te  merken ,  dat  alle  de  uytwer- 
kingen ,  die  wy  zien  noodzakelyk  van  d'  uytgebreidheid  af 
te  hangen,  aan  deeze  eigenschap  moeten  toegeeigend  wor- 
den ,  gelijk  de  beweeging  en  rust.  Want  byaldien  deeze 
kragten  van  uytwerkingen  niet  in  de  natuur  en  waaren , 
het  was  onmogelyk  (of  schoon  'er  in  dezelve  veele  andere 
eigenschappen  waaren)  ,  dat  dezelve  zoude  konnen  weezen : 
nadien  als  eenig  ding  iet  voort  zal  brengen  in  het  zelve 
iets  moet  zijn,  door  't  welke  hy  meer  als  een  ander  dit 
iet  kan  voortbrengen.  En  het  zelfde  dat  wy  hier  zeggen 
van  de  uytgebreidheid ,  moet  ook  van  de  denking,  en 
voorts  van  alles  wat  'er  is,  gezegd  worden. 

Wijders  staat  aan  te  merken,  dat  'er  in  ons  niets  en  is, 
of  de  mogelykheid  is  by  ons  om  het  zelve  bewust  te  zijn: 
invoegen,  zoo  wy  in  ons  niets  anders  vinden  te  zijn,  als  d' 
uytwerkinge  der  denkende  en  die  van  de  uytgebreide  zaak. 


184 

nos  profecto  tunc  dicere  possimus  nil  amplius  in  nobis  esse* 

Ut  igitur  liarum  utriusque  efFcctus  clare  intelligamus , 
utraraque  prirao  pro  se ,  deinde  conjunctim  nobis  propone- 
mus  ,  uti  et  unius  alteriusque  efFectus. 

Exteusionem  igitur  solam  considerantes,  nil  aliud  in  illa 
perspicimus  nisi  motum  et  quietem,  e  quibus  omnes  inde 
procedentes  effectus  invenimus.  Suntque  duo  isti  in  cor- 
pore  modi  ^)  tales,  ut  nulla  eas  alia  res,  quam  se  ipsae, 
mutare  possit :  uti  v.  c.  quando  lapis  immotus  jacet,  im- 
possibile  est  eum  cogitandi  potentia  vel  alia  re  nisi  motu 
solo  moveri,  ubi  nempe  alius  lapis  majorem  motum  quam 
quies  ejus  habens,  eum  movere  faciat;  uti  et  lapis  mo- 
vens  quiescere  nequeat,  nisi  alia  re  minorem  motum  haben- 
te.  Unde  sequitur  nullum  cogitandi  raodum  in  corpore 
motum  vel  quietem  producere  posse. 


Attamen ,  secundum  id  quod  in  nobis  percipimus,  fieri 
potest ,  ut  corpus,  quod  in  unara  partem  motum  jara  habet 
ad  alteram  tendat,  uti  quando  brachium  meum  extendo,  quo 
efficio  ut  spiritus  motum  suum  ,  nec  vero  iliuc,  habentes, 
eo  jara  tendant;  non  semper  vero,  sed  secundum  eorum 
qualitatem,  uti  postea  dicitur.  Cujus  rei  causa  est,  nec 
alia  esse  potest,  quod  mens,  quippe  quae  corporis  sit  idea, 
ita  cum  hocce  unita  est,  ut  conjunctim  unum  totum  efficiant. 


Quod  ad  alterius  sive  cogitantis  attributi  efFectus,  praeci- 
')     Btw  modi:  quies  enim  niliil  non  est. 


185 

wy  dan  ook  met  verzeekering  moogen  zeggen ,  in  ons  niets 
meer  te  zijn. 

Om  dan  uu  klaarelyk  de  werkinge  deezer  beide  te  ver- 
staan,  zoo  zullen  wy  eerst  een  ieder  derzelve  alleen ,  en 
daarna  hun  beide  te  zamen  voorneemen;  als  meede  de 
uytwerkingen,  zoo  van  den  eene  als  van  den  andere. 

Wy  dau ,  de  uytgebreidheid  alleen  aanschouwende ,  wor- 
den  in  dezelve  niets  anders  gewaar  als  beweeging  en  rust, 
uyt  welke  wy  alle  de  werkingen  die  daar  uyt  hervoort  ko- 
men  vinden:  en  zoodanig  zijn  deeze  twee  wijzen  ')  in  het 
lichaam ,  dat  haar  geen  andere  zaak  veranderen  kan  als  zy 
zelf;  gelijk  wanneer  een  steen  sti]  legt,  zoo  is  het  onmo- 
gelyk,  dat  die  door  eenige  kragt  van  denken,  of  iets  an- 
ders ,  zal  konnen  bewoogen  worden ,  raaar  wel  door  de  be- 
weeging  van  iet  anders ,  als  wanueer  een  andere  steen  (die 
'n  grooter  beweeging  als  zijn  rust  heeft)  hem  deed  bewee- 
gen.  Geiijk  ook  alzoo  de  beweegende  steen  niet  zal  kon- 
nen  rusten,  als  door  iet  anders,  dat  minder  beweegt. 
Waar  uyt  volgt ,  dat  geene  wijs  van  denken  in  het  lichaam 
eenige  beweeging  of  rust  zal  konnen  brengen. 

Maar  volgens  het  geen  dat  wy  in  ons  gewaar  worden 
kan  dit  wel  geschieden,  dat  een  lichaam,  't  welk  zijn  be- 
weeging  na  de  eene  zijde  heeft,  nochtans  na  een  andere 
zijde  komt  te  wijken:  gelijk  als  ik,  mijn  arm  uytstrekken- 
de ,  daar  door  te  weeg  breng,  dat  de  geesten,  die  al-reeds 
haar  beweeginge  hadden ,  schoon  niet  zoodanig,  nu  noch- 
tans  dezelve  derwaarts  hebben :  doch  niet  aitijd ,  maar  na 
hunlieder  hoedanigheid,  gelijk  hier  na  gezegd  word.  Waar 
van  de  oorzaak  geene  andere  is,  of  zijn  kan,  als  om  dat 
de  ziel,  een  denkbeeld  van  het  lichaam  zijnde,  met  het 
zelve  zoo  vereenigd  is,  dat  zy  dusdanig  te  zamen  een  ge- 
heel  maaken. 

Wat   nu   de  uytwerkinge  vau  de  andere  of  denkende  ei- 


1)     Twee  wijzen:  om  dat  de  rust  geen  niet  en  is. 


186 

puus  idea  rerum  est,  ita  ut,  prout  illas  percipiat,  vel  odium 
vel  amor,  etc.  inde  procedat.  Qui  igitur  efFectus ,  nullam  ex- 
tensionem  secum  ferentes,  non  etiam  extensioni ,  et  nonnisi 
cogitationi  attribui  possunt,  ita  ut  omnium  mutationum  in 
hocce  modo  provenientium  causa,  nullo  modo  in  extensione, 
sed  in  cogitatione  sola  quaerenda  sit ;  uti  in  amore  videndum, 
quippe  qui ,  vel  destruendus  vel  excitandus,  idea  ipsa  causari 
debeat,  quod  (uti  jam  diximus)  inde  fit,  quod  sive  in  objecto 
amato  bonum  aliquid  sive  in  odioso  malum  cognoscatur. 

Quando  igitur  horum  attributorum  utruraque  in  alterum 
operatur,  passio  inde  oritur,  nempe  determinatione  motus 
quera  quorsum  velimus  mittere  possumus.  Actus  quidem, 
quo  unum  ab  altero  patitur,  talis  est,  ut  mens  et  corpus 
(uti  jam  dictum)  efficere  possint  ut  spiritus,  alias  in  unam 
partem  tendentes,  nunc  in  alteram  tendant;  sed  quia  spiri- 
tus  illi  a  corpore  moveri  itaque  determinari  possunt ,  saepe 
fieri  potest,  ut  illi  corporis  causa  motum  suum  unum  in  locum 
habentes,  mentis  rursus  causa  in  alterum  tendant,  itaque 
in  nobis  efficiant  causentque  tales  angustias ,  quales  inter- 
dum  in  nobis  percipimus,  quarumque  causae,  aliter  nobis 
bene  cognitae,  nescii  sumus. 


Mens  vero  etiam  impediri  potest  quod  ad  potentiam,  quam 
habet    spiritus   movendi,    vel    quia   spirituum    motus  nimis 


187 

genschap  belangt,  de  voornaamste  derzelve  is  een  begrip 
van  zaaken;  zoodanig,  dat.  na  dat  ze  die  bevat,  daar  uyt 
voortkomt  of  liefden  of  haat,  enz.  Deeze  uytwerkingen 
nu,  dewijl  zy  geene  uytgebreidheid  met  zich  brengt,  zoo 
en  kan  ze  ook  aan  dezelve  zonder  de  denking,  niet  wor- 
den  toegepast;  invoegen  van  alle  de  veranderingen,  die  in 
deeze  wijze  komen  te  ontstaan ,  de  oorzaak  geenzins  in  de 
uytgebreidheid ,  maar  alleen  in  de  denkende  zaak  gezogt 
moet  worden ;  gelijk  wy  zulks  in  de  liefden  konnen  zien, 
als  dewelke ,  zullende  of  opgewekt  of  vernietigd  worden , 
dit  moet  worden  veroorzaakt  door  het  begrip  zelven,  het 
geen  geschied  (gelijk  wy  nu  al-reede  hebben  gezegd)  of  om 
dat  het  in  't  beminde  voorwerp  iet  goeds,  of  om  dat  het 
in  't  gehaate  voorwerp  iet  kwaads  kent. 

Wanneer  dan  nu  deeze  eigenschappen  den  eene  in  den 
andere  komen  te  werken,  zoo  ontstaan  daar  uyt  in  den 
eene  Lydingen  van  den  ander ,  namendlyk  door  de  bepaa- 
ling  der  beweeging,  die  wy  alzoo  werwaarts  wy  willen 
vermoogen  hebben  te  doen  gaan.  De  werkinge  dan ,  waar 
door  den  eene  van  den  ander  komt  te  lijden ,  is  zoodanig, 
dat  de  ziel  en  het  lichaam  wel  konnen  maaken  (gelijk  al- 
reeds  gezegd  is)  dat  de  geesten,  die  anderzins  na  de  eene 
zijde  zouden  beweegen,  nu  ter  andere  zijde  haar  beweegen : 
maar  om  dat  ook  deeze  geesten  door  het  lichaam  bewoo- 
gen,  en  alzoo  bepaald  konnen  worden,  zoo  kan  het  dik- 
maals  gebeuren  ,  dat  zy  door  oorzaak  van  het  lichaam , 
haare  beweeging  na  de  eene  plaats  hebbende,  weederom 
door  oorzaak  van  de  ziel  na  een  andere  plaats  geleid  wor- 
den .  en  alzoo  in  ons  zoodanige  benaauwdheden  te  weeg 
brengen ,  als  wy  zomtijds  in  ons  gewaar  worden  te  heb- 
ben ,  zonder  de  reeden  daar  af  te  weeten ,  die  ons  daar 
anders  gewoonelyk  wel  van  bekend  is. 

Doch  de  ziel  kan  ook  belet  worden  in  de  magt,  die  ze 
heeft  om  de  geesten  te  beweegen ;  het  zij  om  dat  de  be- 
weeging  der  geesten  te  veel  verraindert,   of  dat  dezelve  te 


188 

diminutus  vel  quia  nimis  augmentatus  est.  Diminntio  liaecce 
non  tantum  fit  nimis  parco  cibo  sumto,  sccl  etiam ,  post 
longiorem  cursuni ,  majore  quam  communem  quem  corpori 
dederunt  motu  in  quo  fortem  habebant  introitum  transitum- 
que,  quibus  debiiitati  sunt.  Augmentatio\evo  ^i,  quando  ni- 
mis  vini  vel  alius  fortioris  potus  bibentes  bilares  vel  ebrii 
redditi ,  efficimus  ut  mens  potentiam  non  habeat  corpus 
dirigendi. 


Hoc  ita  de  actu  mentis  in  corpus  dictum  sit.  Jam  de 
corporis  actu  in  mentem  videamus.  Praecipuum  iiium  habe- 
mus,  quo  raentem  eaque  alia  corpora  sui  conscia  reddat; 
quod  solis  tantum  motu  et  quiete  conjunctira  causatur ;  ne- 
que  enim  in  corpore  alia  sunt,  quibus  agere  posset;  ita  ut 
omnia  quae  praeter  perceptiones  istas  meuti  fiant,  a  cor- 
pore  causari  nequeant.  Et  quia  primum  quod  mens 
cognoscit  corpus  est,  inde  procedit ,  quod  mens  illud 
amet  uniaturque  cum  eo.  Cum  autem  jam  antea  dixeri- 
mus  amoris,  odii ,  tristitiaeque  causam  non  quaerendam 
€sse  in  corpore  sed  tantura  in  mente;  omnes  enim  corporis 
actiones  ex  motu  et  quiete  procedere  debent;  et  cum  clare 
distincteque  videamus,  alterius  amorem  in  nobis  non  oriri,  nisi 
idea  illud  bonum  melius  esse;  clare  inde  consequitur,  quum 
Deum  cognoscemus,  cognitione  saltem  aeque  clara  ac  ea  qua 
corpus  nostrum  cognoscimus,  nos  arctius  cum  eo  quam  cum 
corpore  nostro  unitos  esse  debere  corporeque  tamquam  li- 
beratos.     Arctius    dico,    antea    enim   jam    demonstravimus 


189 

veel  vermeerderd  is.  Deeze  vermindering  van  beweeging 
geschied  niet  alleen  door  het  te  weinig  nuttigen  van  voed- 
zel,  maar  ook  wanneer  wy  veel  geloopen  hebben,  door  de 
meer  als  gewoone  beweeging,  die  zy  hier  in  aan  het  11- 
chaam  hebben  gegeeven ,  waar  in  zy  een  starke  in-  en  door- 
vloed  hadden ,  die  hun  doet  verzwakken.  Derzeiver  te 
groote  vermeerdering  komt  door  het  te  veel  drinken  van 
wijn  of  andere  starke  drank ,  waar  door  wy ,  vroolyk  of 
dronken  wordende,  maaken  dat  de  ziel  geen  magt  heeft, 
om  het  lichaam  te  bestuuren. 

Zoo  veele  dan  gezegd  hebbende  van  de  werkinge ,  die 
de  ziel  in  of  op  het  lichaam  heeft,  laat  ons  nu  eens  zien 
de  werkinge  die  het  lichaam  in  of  op  de  ziel  heeft :  waar 
van  wy  de  voornaamste  stellen  te  zijn,  dat  zy  haar  zelfs 
aan  de  ziel ,  en  daar  door  ook  aan  andere  lichaamen ,  doet 
gewaar  worden ;  het  welke  door  niets  anders  word  veroor- 
zaakt,  als  door  de  beweeging  en  rust  te  zaamen ,  vermits 
in  't  liehaam  geene  andere  dingen  als  deeze  zijn ,  door 
welke  het  zou  konnen  werken.  Invoegen  dat  ailes,  wat 
buyten  deze  gewaarwordinge  aan  de  ziei  meer  geschied , 
dat  kan  door  't  lichaam  niet  veroorzaakt  worden.  Nadien 
nu  het  eerste  't  welk  de  ziel  komt  te  kennen  het  iichaam 
is,  zoo  komt  daar  uyt  hervoort,  dat  de  ziel  het  zelve  be- 
mint,  en  daar  dus  mee  vereenigd  word.  Doch  nadien  (ge- 
lijk  wy  te  vooren  gezegd  hebben)  de  oorzaak  van  de  lief- 
den,  haat,  en  droefheid  niet  in  't  lichaam  maar  in  de  ziel 
alleen  gezogt  moet  worden ,  alzoo  alle  de  werkingen  van 
het  lichaam  alieen  uyt  beweeginge  en  rust  voortkomen, 
en  dewiji  wy  klaar  en  onderscheiden  zien ,  dat  de  liefden 
tot  iet  anders  niet  in  ons  ontstaat ,  dan  door  'n  begrip  dat 
het  zelve  goede  een  beeter  is ,  zoo  volgt  daar  uyt  duydelyk, 
dat  indien  wy  God  eens  komen  te  kennen ,  ten  minste  met 
zoo  een  klaare  kennis  als  wy  van  ons  lichaara  hebben,  dat 
wy  alsdan  met  hem  ook  nauwer  ais  met  ons  lichaam  ver- 
eenigd ,    en   van   het  lichaam  als  ontslagen  zullen  zijn.     Ik 


190 

nos  sine  eo  nec  existere  nec  concipi  posse ,  et  hoc  ideo 
fit,  quod  illum  (uti  cetera)  nulla  alia  re  quam  se  ipso  co- 
gnoscamus,  et  cognoscere  debeamus,  et  igitur  muito  melius 
quam  nos  ipsos  cognoscimus. 


Ex  eo  quod  hucusque  diximus  facile  deducendum  est, 
quaenam  praecipuae  passionum  causae  sint.  Quod  enim  ad 
corpus  cum  actionibus  ejus,  motu  et  quiete ,  attinet,  men- 
ti  nihil  aliud  afBcere  possunt.  nisi  quod  se  tamquam  ob- 
jecta  illi  patefaciant;  et  secundum  demonstrationes  quas 
illi  exhibent  seu  bonas  seu  malas  *),  mens  etiam  ab  iliis  affi- 
citur ,  neque  hoc  quoad  corpus  (tunc  enim  corpus  praecipua 
esset  passionum  causa) ,  sed  quoad  objectura  sit,  tanquam 
cetera  omnia  quae  eosdem  effectus  habere  possent ,  si  eo- 
dem    modo    menti    se    exhiberent.     Q,uo  dicere  tamen  nolo 


1)  Quaerenti  uude  procedat,  quod  unum  bonum  alterumque  malam 
cognoscamus?  respondeo:  quia  objecta  sunt  quae  se  ipsa  nobis  exhibent, 
ab  uno  aliter  quam  ab  altero  afficimur;  ea  igitur  a  quibus  permodice 
afficimur  (secundum  motus  quietisque  proportionalitatem  qua  consistant) 
pergrata  nobis  sunt.  Unde  varium  sensus  genus,  quod  in  nobis  per- 
cipimus ,  deducendum ,  quodque  quam  plurimura  ab  objectis  corporeis 
in  corpore  nostro  agentibus  quaeque  impulsum  vocamus,  procedit ,  uti 
quod  in  tristitia  aliquem  ridere,  hiiaremque  reddere  possumus  titilla- 
tione,  vinum  bibendo,  etc,  quod  mens  quidem  percipit,  nec  vero  agit; 
illa  enim  agente  hilaritates  ejus  alius  omnino  generis  sunt;  tum  euim 
non  corpus  in  corpore  agit,  sed  mens  intellectualis  corpore  tanquam 
instrumento  utitur,  et  quo  magis  mens  in  eo  agat,  eo  perfectior  sensus 
evadit. 


191 

zeg  nauwer,  als  hebbende  reeds  beweezen  dat  wy  zonder 
bem  noch  bestaan  noch  verstaan  konnen  worden ,  welke 
wy  geenzins  door  iet  anders  (gelijk  het  zoo  met  alle  andere 
dingen  is),  maar  alleen  door  hem  zelfs  konnen  en  moeten 
kennen ,  en  dus  veel  beeter  kennen ,  als  wy  ons  zelfs 
kennen. 

Uyt  het  geen  wy  dan  tot  hier  toe  hebben  gezegd  is  lig- 
telyk  af  te  neemen,  welke  de  voornaamste  oorzaken  der 
lijdingeu  zijn:  want  wat  het  lichaam  met  haar  beweeging 
en  rust,  of  derzelver  uytwerkinge  belangt,  die  konnen  de 
ziel  niet  anders  doen  dan  hun  zelfs ,  als  voorwerpen  zijn- 
de  ,  daar  aan  bekend  te  maaken ,  en  na  dat  de  vertoonin- 
gen  zijn,  die  zy  aan  't  zelve  voorhoud,  het  zij  ')  goed  of 
kwaad ,  daarna  word  de  ziel  ook  van  haar  aangedaan ;  doch 
dit  niet  voor  zoo  veel  zy  een  lichaam  is  (want  dan  was  ze 
de  voornaamste  oorzaak  van  de  Lijdingen),  maar  voor  zoo 
veel  ze  een  voorwerp  is,  gelijk  alle  andere  dingen,  die 
ook  de  zelfde  uytwerkingen  zouden  doen ,  indien  zy  zich 
zoodanig  aan  de  ziei  vertoonden.     Waar  mee  ik  echter  niet 


1)  Indien  men  vraagt,  waar  uyt  het  voortkomt,  dat  wy  het  eene 
goed  en  't  ander  kwaad  kennen  te  zijnP  zoo  dient  tot  antwoord;  nade- 
maal  het  de  voorwerpen  zijn  die  ons  haar  zelven  doen  gewaar  worden  , 
zoo  worden  wy  van  d*  eene  anders  als  van  d'andere  aangedaan.  Die 
dan  ,  van  de  welke  wy  het  aldergemaatigdst  (na  de  maate  hunner  be- 
weeging  en  rust,  waar  af  zy  bestaan)  bewoogen  worden,  zijn  ons  het 
alder  aangenaamst.  En  hier  uyt  is  in  ons  alderlei  slag  van  gevoel, 
dat  wy  in  ons  gewaar  worden,  en  veeltijds  door  lichamelyke  voorwer- 
peu  in  ons  lichaara  werkende  is,  welke  wy  irapulsis  of  voortdrijving 
noemen,  als  dat  men  iemand  in  de  droefheid  kan  doen  lagchen,  of 
verlieugen,  door  kittelen,  wijn  drinken,  enz.  het  welke  de  ziel,  schoon 
zulks  niet  werkende ,  gewaar  word ,  alzoo  die  werkende  haare  verheu- 
gingen  waarelyk  van  een  gansch  ander  slag  zijn;  want  dan  werkt  geen 
lichaam  in  een  lichaam ,  maar  de  verstandelyke  ziel  gebruykt  het  lichaara 
als  een  werktuyg :  en  gevolgiyk  hoe  dat  de  ziel  hier  meerder  in  werkt, 
hoe  dat  het  gevoel  ook  volmaakter  is. 


192 

amorem,  odium ,  et  tristitiam  ex  rerum  incorporearum 
contemplatione  procedentes  eosdem  efFectus  liabere  atque  eae 
quae  ex  corporearum  rerum  contempiatioue  procederent; 
hae  enim  (uti  postea  adiiuc  dicemus)  alios  quoque  effectus 
iiabebunt,  naturae  rei  similes,  ex  cujus  perceplione  amor  , 
odium,  tristitiaque  etc.  in  mente,  incorporea  considerante, 
nascuntur.  Ita  (ut  ad  priora  redeamus)  ut,  quando  aliud 
quid,  corpore  magnificentius,  menti  se  exhiberet,  cer- 
tum  sit,  corpus  tum  potentiam  non  habiturum,  taies  ef- 
fectus  quam  actualiter  liabeat,  causandi.  Unde  sequitur, 
nou  solum  quod  corpus  praecipua  sit  passionum  causa ,  sed 
etiam,  etsi  aiiud  quid ,  quam  iliud  quod  jam  consideravi- 
mus ,  in  nobis  esset,  passionesque  (uti  censemus)  causare 
posset,  illud  tamen  (etiam  si  ita  esset)  nec  plura  nec  alia 
in  mente  agere  posset,  quam  corpus  jam  agit.  Niliil  aliud 
enim  nisi  tale  esse  posset  objectum,  quod  ornnino  a  mente 
differret,  ideoque  et  tale  neque  aliter  se  exhiberet;  uti 
eadem   ratioue  etiam  de  corpore  locuti  suraus. 

Ita  ut  vere  concludere  possimus  amorem  ,  odium,  tristi- 
tiam  aliasque  passiones  in  mente  causari  secundum  cogni- 
tionis  formam  quam  rei  alicujus  habet;  ergo,  si  magnifi- 
centissimum  aliquando  cognosceret,  impossibile  esset, 
quamnam  harum  passionum  vel  minimam  in  illa  emotionem 
producere  posse. 


193 

wil  zeggen,  dat  de  iiefdeu,  haat,  en  droefheid,  welke  uyt 
de  beschouwinge  van  lichamelyke  dingen  komen  te  ont- 
staan,  nadien  zy  (gelijk  wy  hier  na  zullen  zeggen)  gausch 
andere  uytwerkiugen  hebbeu ,  dan  de  geenen  uyt  welkers 
bevattinge  de  liefden  ,  haat,  droefheid  enz.  in  de  ziel,  de 
lichamelyke  dingen  beschouwende,  verwekt  worden.  Zoo 
dat,  om  weeder  tot  ons  voorige  te  keeren ,  by  aldien  iets 
anders  zieh  aan  de  ziei  heerlyker  als  het  iichaam  kwam  te 
vertoonen ,  het  is  zeeker  dat  alsdan  het  lichaam  geen  ver- 
moogen  hebben  zou,  om  zoodanige  uytwerkingen  te  konnen 
veroorzaken  ,  ais  het  nu  wel  doet.  Waar  uyt  voigt,  dat 
het  lichaam  niet  alieen  de  voornaamste  oorzaak  der  Lij- 
dingen  niet  en  is,  maar  ook  dat,  schoon  in  ons  iets  an- 
ders  was,  behaiven  het  geen  wy  aangemerkt  hebben,  dat 
de  Lijdingen  in  ons  konde  veroorzaken,  zoo  zou  zuiks 
echter  niets  anders  of  iet  meerder  in  de  ziei  konnen 
werken ,  ais  nu  het  lichaam  doet.  Ais  moetende  ook  een 
voorwerp  zijn,  dat  van  de  ziei  ten  eenemaai  verscheiden 
was,  en  zich  zoodanig  ais  het  is  en  niet  anders  kan  vertoo- 
nen;  geiijk  wy  op  zoodanig  een  wijs  ook  van  het  iichaam 
hebben  gesprooken. 

Zoo  dat  wy  met  waarheid  moogen  besiuyten,  dat  de 
liefden,  haat,  droefheid,  en  andere  Lijdingen  in  de  ziel 
anders  en  anders  veroorzaakt  worden,  na  de  hoedauigheid 
der  kennisse ,  die  zy  t'  eikens  van  de  zaaken  heeft ;  en  ge- 
voiglyk ,  zoo  zy  eens  het  aiderheeriykste  komt  te  kennen, 
dat  het  aisdan  onmogeiyk  zal  zijn,  dat  eenige  deezer  Lij- 
dingen,  in  haar  de  minste  ontroeringe  zou  veroorzaken. 


13 


194 
CAPUT  VICETINUM. 

PHAECKDENTIUM    AFFIKMATIO. 

Ei,  quod  in  praecedeute  capite  diximus  difficultates  se- 
quentes  objici  possunt: 

Primo,  si  motus  passionum  causa  non  sit ,  quomodo  fieri 
potest  ut  tristitia  noiinuUis  mediis  expellatur,  uti  per  vinura 
saepe  fit?  Ad  quod  respondeo  distinguendum  esse  inter  mentis 
perceptionem  ,  ubi  primum  corpus  percipit  et  judicium  quod 
deinde  statim  facit,  num  bonum  an  malum  sibi  sit  *).  Mens 
igitur  ita  constituta,  ut  supra  jam  dictum  est,  poten- 
tiam  habet  —  uti  jam  antea  ostendimus  —  spiritus  ubi 
velit  movendi;  quae  vero  potentia  ei  adimi  potest,  quan- 
do  per  alias  causas  corporis  in  genere  haec  ejus  consti- 
tutio  adimitur  vel  mutatur;  cujus  ubi  conscia  facta  est, 
tristitia   oritur  *) ,    secundum    mutationem ,    quam    spiritus 


1)     I.    e.    inter   inteUectionem    generaliter    sumtam,   et    quod    ad  rei 
bonam  malumque. 

3)  Tristitia  in  homine  causatur  ex  opinione  aliquid  mali  ei  accidere, 
alicujus  boni  privatione.  Q,uod ,  ita  conceptum  ,  ideam  producit  spiritus  ita 
se  circa  cordem  movere,  idque  aliarum  partium  ausilio  premere  et  cir- 
cumcludere,  cujus  contrarium  oranino  in  laetitia  fit.  PressioDem  hancce 
mens  rursus  percipit  et  inde  dolorem  capit.  Quid  jam  est  quod  niedicina 
vel  vinum  efficiunt  ?  hoc  scil.  ut  actione  sua  spiritus  istos  a  corde 
repellant  locumque  evacuent;  cujus  mens  certior  facta,  recreatureo,  quod 
mali  opinio,    aiia   proportione  quietis  et  motus,    a  ?ino  causata,    diver- 


195 
TWINTIGSTE  HOOFDDEEL. 

TEB,   BEVESTIGING    VAN   HET   VOOJRGAANDE, 

Men  zou,  belangende  het  geen  wy  in  het  voorige  hoofd- 
deel  zeiden .  de  volgende  swaarigheden  konnen  maaken: 

1.  By  aldien  de  beweeging  niet  de  oorzaak  der  Lijdin- 
gen  is ,  hoe  het  dan  kan  zijn ,  dat  men  de  droefheid  door 
eenige  middelen  uitdrijft,  gelijk  zulks  meenigmaaien  door 
't  gebruik  van  wijn  te  drinken  word  verrigt?  Hieropdient, 
dat  men  onderscheid  moet  maaken  tusschen  de  gewaarwor- 
dingen  der  ziel ,  wanneer  zy  eerst  het  lichaam  bemerkt ,  en 
het  oordeel  dat  zy  aanstonds  daar  op  maakt,  van  dat  het 
haar  goed  of  kwaad  is  *).  De  ziei  dan  zoodanig  gesteld 
zijnde,  als  nu  onmiddelyk  gezegd  is,  heeft  (gelijk  wy  te 
vooren  aangeweezen  hebben)  wel  magt ,  om  de  geesten  wer- 
waards  zy  wil  te  beweegen,  doch  zoodanig,  dat  haar  ook 
deeze  magt  kan  worden  benoomen,  wanneer,  door  andere 
oorzaaken  van  *t  lichaam  in  't  gemeen ,  haar  zoo  gemaa- 
tigde  gestalte  word  benoomen  of  veranderd :  het  welke  zy 
gewaar    wordeude   in    haar    een  *)  droefheid   ontstaat,    die 


1)  Ijat  is  tusschen  verstaan  ,  algemeen  genomen  ,  en  tusschen  verstaan , 
als  opzigt  hebbende  op  het  goed  en  kwaad  van  de  zaak. 

3)  De  droefheid  in  den  mensch  word  veroorzaakt  uyt  een  waan- 
begrip ,  van  dat  hem  iets  kwaads  over  komt ,  bestaande  in  het  verlies 
yan  eenig  goed,  Het  welke  ,  dus  bevat  zijnde ,  dit  begrip  te  weeg  brengt, 
'dat  de  geesten  zich  omtrent  't  hart  beweegen  ,  en  het  zelve  met  behulp 
van  andere  deelen  prangen  en  insluyten  (het  geen  in  teegendeel  in  de 
blijdschap  geschied);  en  deeze  pranging  word  de  ziel  weeder  gewaar, 
en  is  pijaelyk,  Nu  wat  brengt  hier  de  medicijn  of  wijn  te  weeg?  Dit 
namendlyk,  dat  ze  door  haar  werking  de  geesten  afdrijven  van  het 
hart,  en  hier  voor  weeder  ruirate  raaaken;  het  geen  de  ziel  gewaar 
wordende  verkwikking  krijgt;  bestaande  daarin ,  dat  het  waanbegrip 
van  kwaad  door  de  andere  maat  van  beweeging  en  stilte,  die  de  wijn 
verwekt,  word  afgeieid,  en  op  wat  anders  vait,  daar  het  verstand  meer 

13* 


196 

subeunt.  Quae  tristitia  causatur  ab  amore  et  unione  quarn 
habet  cum  corpore.  lloc  ita  esso,  facile  inde  deducitur, 
quod  tristitiae  isti  alterutro  liorum  modorum  remediari  po- 
test  vei  I.  spirituum  in  priorem  formam  restitulione ,  j.  e. 
liberando  eam  ab  isto  dolore;  vel  II.  bonis  rationibus  ei 
persuadendo  ut  corpore  non  ampiius  utatur.  Quorum  pri- 
mum,  pro  tempore  tanium  valet  et  relapsui  obnoxium  est; 
alterum  aeternum ,  substantiale  et  imrautabile  est. 


Secmdo :  quia  videmus  mentem ,  quamquam  cum  corpore 
nullam  communionem  habeat ,  efficere  tamen  posse ,  ut 
spiritus,  qui  in  unam  partem  eam  movissent,  jam  in  alte- 
ram  eam  moveant;  quare  efficere  etiam  non  posset,  ut 
corpus  omniuo  quiete  se  habens  se  movere  inciperet?  uti 
etiam  quare  nec  alia  etiam  corpora  motum  jam  habentia, 
movere   posset  quorsum  velit? 

Ad  quod  nobis  dicendum,  ejus  memoribus,  quod  antea  de 
re  cogitante  diximus ,  difficultatem  illam  admodum  facile  tolli 
posse.  Dicebamus  enim  naturam  ,  etsi  varia  attributa  ha- 
beat,  unum  tamen  ens  esse  *),  de  quo  omnia  haecce  attributa 


tatur,  cadatqae  in  aliad  quid  qao  intellectns  magis  contentatur.  Hoc 
vero  immediata  actio  vini  iu  mentem  esse  nequit,  et  nonnisi  actio  vini 
in  spiritus  est. 

1)  Nulla  igitar  difficultas  est ,  quomodo  unus  illemodus,  quiabaltero 
infinite  differt,  in  altero  operetur;  tanquam  totius  nempe  pars  est,  quia 
mens  nunquam  sine  corpore,  nec  corpus  sine  mente,  fuit. 

Clarum  enim  est  in  homine,  cum  esse  inceperit,  nulla  aliud  dari 
attributa  nisi  qnae  antea  erant  in  natura ;  et  quia  e  tali  corpore  consistit 


197 

geschikt  is  na  de  verandering  die  de  geesten  dan  outfan- 
gen;  welke  droefheid  word  veroorzaakt  uyt  de  liefden  en 
vereeniging,  die  ze  met  het  lichaam  heeft.  Dat  dit  zoo- 
danig  is,  kan  daar  uyt  iigtelyk  worden  afgenoomen,  om 
dat  deeze  droefheid  op  een  van  deeze  twee  wijzen  kan 
geholpen  worden :  of  I.  door  herstelling  der  geesten  in  haar 
voorige  gestalte,  dat  is  hem  van  die  pijnelykheid  te  bevrij- 
den;  of  II.  door  goede  reedenen  overtuygd  te  werden,  om 
van  dit  iichaam  geenig  gebruyk  meer  te  maaken :  waar 
van  het  eerste  tijdeiyk  is,  en  weer  te  keeren  staat;  doch 
het  iweede  is  eeuwig,  bestandig,  en  onveranderlyk, 

2.  Aangezien  wy  zien ,  dat  de  ziel ,  hoewel  ze  geen  ge- 
meenschap  raet  het  lichaam  heeft,  nochtans  kan  te  weeg  bren- 
gen  dat  de  geesten  die  haar  na  de  eene  zijde  zouden  bewoo- 
gen  hebben ,  daar  *n  teegen  na  de  andere  zijde  komen  te 
beweegen,  waarom  ze  dan  ook  niet  zou  konnen  maaken  dat 
een  lichaam,  *t  welk  geheel  stil  is,  en  in  rust,  zich  zoude 
beginuen  te  beweegen?  Als  meede ,  waarom  zy  dan  niet 
insgelijks  aile  andere  lichamen ,  die  al-reede  hun  beweeging 
hebben,  niet  werwaards  zy  wil  zou  kounen  beweegen? 

Hier  op  zy  gezegd,  dat  deeze  swaarigheid  heel  ligt  kan 
weggenoomen  worden,  als  men  zich  maar  herinnert  't  geen 
wy  nu  reeds  al  van  de  denkende  zaak  gezegd  hebben , 
namendlyk  dat ,  schoon  de  natuur  verscheiden  eigen- 
schappen  heeft,    dezelve    echter    maar  een  eenig  i)    weezen 


genoegeu  in  vind.  Maar  dit  en  kan  geen  onmiddelyke  werking  van  de 
wijn  op  de  ziel  zijn,  maar  alleen  zoodanig  'n  werking  van  de  wijn  op 
de  geesten. 

1)  Daar  is  dan  geen  swaarigheid ,  hoe  de  eene  wijze ,  die  van  den 
anderen  oneindig  verschilt ,  in  den  anderen  werkt,  alzoo  zy  deelen  van 
't  geheel,  en  de  ziel  nooyt  zonder  't  lichaam,  noch  't  lichaam  zonder  de 
ziel  geweest  is.  Want  het  is  klaar,  dat  in  den  mensch,  nadien  hy  heeft 
begonnen  te  zijn,  geen  andere  eigenschappen  bennen  te  vinden,  ais 
deeze ,  die  alvoorens  in  de  natanr  waaren :    en  vermits  hy  oyt  zoodanig 


198 

dicantur:  uli  etiam  et  rem  cogitantem  unicam  tantum  in 
natura  esse ,  quae  in  infinitis  ideis  expressa  sit  secundum 
infinitas  in  natura  res.  Corpore  enim  talcm  modura  acqui- 
rente  uti  ex.  gr.  Petri  corpus,  et  alium  rursus  uti  Pauii 
corpus,  inde  procedit,  quod  in  re  cogitante  duae  diversae 
ideae  sint  sc.  idea  corporis  Petri ,  quae  mentem  Petri  effi- 
cit,  et  alia  Pauli  corporis  idea  quae  Pauli  efficit  mentem. 
Res  vero  cogitans  Petri  quidem  corpus  Petri  corporis  idea 
movere  potest,  non  vero  corporis  Pauli  idea  ,  quae  tantum 
proprium  suum  corpus  movere  queat ,  non  vero  aliud ,  uti 
v.  c.  Petri,  neque  igitur  lapidem  quiete  se  habentem  mo- 
vere  potest;  cujus  enim  alia  rursus  idea  in  mente  fit; 
ita  ut  nuUum  corpus  omnino  quiete  se  habens  moveri  possit 
aliquo  cogitationis  modo. 


Tertio,    quod  clare  tamen  conspicere  posse  videmur,  nos 
in  corpore  quandam  quietem  efficere  posse;  postquam  enim 


cujus  idea  in  re  cogitante  necessario  dari  debet,  illaque  idea  necessario 
unita  esse  debet  cura  corpore,  tute  ponimus  raentem  ejus  non  aliam 
esse  quam  ideara  hancce  hujus  ejus  corporis  in  re  cogitante.  Q,uia 
vero  corpus  motus  quietisque  proportionem  quandara  habet,  quae  cor- 
poribus  externis  generaliter  mutatur,  neque  ulla  rautatio  fieri  potest, 
nisi  quae  statim  et  in  idea  fiat;  inde  procedit  quod  homines  ideas 
habeant  reflexivas.  Dico  vero  quia  proportionem  motus  quietisque  habet , 
cum  nalla  in  corpore  fieri  possit  actio,  nisi  duo  haec  concurrant. 


199 

is,  van  't  welke  alle  deeze  eigenschappen  worden  ge- 
zegd;  als  ook,  dat  'er  in  de  natuur  maar  een  eenige  den- 
kende  zaak ,  en  deeze  in  oneindelyke  denkbeelden  uytge- 
drukt  is,  na  de  oneindige  dingen  welke  in  de  natuur  zijn. 
Want  het  lichaam  een  zoodanige  wijs  ontfangende ,  als  by 
voorbeeld  het  iichaam  van  Petrus,  en  weeder  een  ander  ais 
het  lichaam  van  Paulus  is ,  zoo  komt  hier  vau  daan ,  dat 
'er  in  de  denkende  zaak  twee  verscheiden  denkbeelden 
zijn,  te  weeten  een  denkbeeld  van  het  lichaam  van  Petrus, 
't  welk  de  ziel  maakt  van  Petrus:  en  een  ander  denkbeeid 
van  Paulus,  't  welk  de  ziei  maakt  van  Paulus.  Nu  kan 
de  denkende  zaak  wel  beweegen  het  lichaam  van  Petrus, 
door  't  denkbeeid  van  het  iichaam  van  Petrus,  maar  niet 
door  't  denkbeeld  van  het  iichaam  van  Paulus,  dat  alleen 
zijn  eigen  lichaam ,  en  geen  ander  als  b.  v.  dat  van  Petrus 
is,  en  hierom  ook  geen  steen,  welk  in  rust  of  stil  is, 
kan  beweegen ,  alzoo  dat  wederom  een  ander  denkbeeld  in 
de  ziel  maakt :  zoo  dat  geen  lichaam ,  dat  geheel  in  rust 
of  stil  is ,  door  eenige  wijs  van  denken  kan  bewoogen 
worden. 

3.  Dat  wy  nochtans  klaarelyk  schijnen  te  zien ,  dat  wy 
in  het  lichaam  eenige  stilte  konnen  veroorzaakeu  ,  alzoo 
wy ,  na  dat  wy  onze  geesten  een  lange  tijd  bewoogen  heb- 

een  lichaam  bestaat,  van  't  welk  noodzakelyk  een  denkbeeld  in  de  den- 
kende  zaak  raoet  zijn,  en  dit  denkbeeld  noodzakelyk  moet  vereenigd 
zijn  met  het  lichaam,  zoo  stellen  wy  onbeschroomdelyk ,  dat  zijn  siel 
niets  anders  is  als  dit  denkbeeld  van  zijn  lichaam  in  de  denkende  zaak. 
Om  dat  nu  het  lichaam  een  zeekere  maat  van  beweeging  en  rust  heeft, 
die  gemeenelyk  door  d'  uyterlyke  voorwerpen  word  veranderd,  en  'er 
geen  verandering  geschieden  kan,  zonder  dat  dit  nu  ook  dadelyk  ge- 
schied  in  het  denkbeeld,  zoo  korat  hier  uyt  voort  dat  de  menschen 
weeroraslagtige  denkbeelden  hebben.  Doch  ik  zegge,  om  dat  ze  een 
zeekere  maat  of  reede  van  beweeging  en  stilte  heeft,  vermits  'er  geene 
werking  kan  geschieden  in  het  lichaam,  zonder  dat  deeze  twee  concor- 
reeren  of  zaamen  loopen. 


'200 

spiritus  nostros  per  aliquod  tempus  moverimus,  lassitudinem 
experimur,  quae  nihii  aliud  cst  quam  quies  in  spirilibus  a 
nobis  efFecta. 

Respondemus  vero,  mentera  hujus  quietis  causam  quidem 
esse,  non  vero  immediate,  sed  eam  aliis  tantum  corporibus 
illam  causare,  quae  necessario  tantum  quietis  spiritibus  motis 
communicent,  quantum  motus  ab  iis  accipiant.  Ita  ut  ab 
omni  parte  clare  pateat,  in  natura  unum  ideraque  motub 
esse  genus. 


CAPUT  VICESIMUM  PRIMUM. 

DE   RATIONE. 

Jam  igitur  videndum  erit,  unde  procedat ,  quod  inter- 
dum  5  quamquam  rem  bonam  malamve  esse  videamus,  non 
tamen  potentiam  in  nobis  inveniamus,  sive  bonum  faciendi 
sive  omittendi  malum ,  interdum  vero  inveniamus  illam. 
Quod  facile  intelligere  possumus,  animadvertentes  causas  quas 
de  opinione  dedimus,  dicentes  illam  omnium  affectuum  nos- 
trorum  causara  *).  Dicebamus  quidem  eos  esse  vel  ex  auditu 
vel  per  experientiam.  Quia  illud  quod  in  nobis  experimur 
majorem  potentiam  in  nos  habet ,  quam  quod  extrinsecus 
nobis  accidit;  sequitur  rationem  causam  quidera  esse  posse 


1)  Idem  erit  sive  vocabulo  opinionis  sive  passionis  utamur;  utroque 
enim  clarura  est ,  cur  nos  eas  quae  experientae  in  nobis  sunt ,  ratione 
vincere  nequearaus  ;  nihil  enim  aliud  in  nobis  sunt  nisi  fruitio  et  unio 
inmediata    cam  re    quadam    quam    bonam    judicamas;   ratio    autem    etsi 


201 

ben,  ondervinden  moede  te  zijn;    het  geen  niet  anders  als 
een  stiite  in  de  geesten  is,  door  ons  te  weeg  gebragt. 

Zoo  zy  tot  antwoord,  dat  schoon  het  waar  kan  zijn  dat 
de  ziel  een  oorzaak  deezer  stilte  is,  dat  ze  nochtans  dezelve 
niet  onmiddelyk  te  weeg  brengt,  maar  alleen  door  andere 
lichamen,  die  aan  de  bewoogen  geesten  noodzakelyk  zjao 
veel  stilte  meede  deelen,  als  zy  daar  beweeging  van  ont- 
fangen.  Waar  uyt  dan  al-ora  klaariyk  blijkt,  dat  er  in 
de  natuur  maar  een  en  dezeive  slag  van  beweeging  is. 


EEN  EN  TWINTIGSTE  HOOFDDEEL. 

VAN   DE    REEDEN. 

Nu  staat  ons  teegenwoordig  te  onderzoeken,  waar  door 
het  komt ,  dat  wy  zomtijds ,  als  wy  zien  dat  een  zaak  goed 
of  kwaad  is,  nochtans  geen  magt  in  ons  bevinden,  om  het 
goede  te  doen ,  of  het  kwaade  te  laaten ;  en  zomtijds  daar 
'n  teegen  wel.  Het  welk  wy  ligtelyk  konnen  bevroedeu , 
zoo  wy  in  acht  neemen  de  oorzaaken,  die  wy  hebben  ge- 
geeven  van  de  waan ,  welk  wy  zeiden  de  oorzaak  onzer 
togten  te  ziju.  Deze  zeiden  wy  te  zijn,  of  door  hooren 
zeggen,  of  door  ondervinding.  Dewiji  nu  het  geene  wy  iu 
ons  beviuden  meer  magt  op  ons  heeft,  als  het  geene  ons 
van  buyteu  aan  komt,  zoo  volgt  wel,  dat  de  reeden  oor- 
zaak   kan   zijn  van  de  vernietigiug  dier  *)  waaneu,    welke 


1)  't  Zal  het  zelfde  zijn ,  of  wy  hier  't  woord  waan  of  lijding  fje- 
bruyken,  als  wanneer  het  klaar  is,  waarom  wy  de  geene  die  door  on- 
dervinding  in  ons  zijn  niet  door  de  reeden  konnen  overwinneu,  nadien 
ze  niet  anders  in  ons  zijn,  als  een  genieting  en  onmiddelyke  vereeniging 
met  iets  het  welke  wy  voor  goed  oordeelen;  en  schoon  de  reeden  ons 
't    geen    beeter    is    korat   aan  te  wijzen ,    zy  doet  ons  *t  zelve  nochtans 


202 

destructionis  illarura  opinionum,  quas  a  solo  auditu  habe- 
mus;  et  hoc  quia  ratio  uobis  non  extrin.sncus  accedit; 
nuilo  vero  modo  earum  quas  per  experientiam  habemus. 
Possibiiitas  enim  quam  res  ipsa  nobis  dat,  seniper  ilia 
major  est,  quam  ex  altera  acquirimus;  uti  pai:.  98  dis- 
crimen  hocce  notavimus,  dicentes  de  ratiocinatione  et  de 
ciaro  intellectu  ex  comparatione  reguiae  de  tribus.  Plus 
enim  possibilitatis  in  nobis  est  ex  ipsa  reguia  quam 
ex.  proportionis  regula  inteilecta.  Quare  saepius  diximus , 
unum  amorem  ab  aitero  majore  d^estrui ,  ad  excludendum 
inde  cupiditatem  ex  ratiocinatione  procedentem. 


CAPUT  VICESIMUM  SECUNDUM. 

DE   VERA   COGNITIONE,    REGENERATIONE  ,    ETC. 

Quia    igitur   ratio  potentiam  non  habet  nos  ad  valetudi- 
nem  nostram  ducendi,   inquirendum  restat,  num  quarta  et 


aliquid  melius  nobis  ostendit,  illo  frui  non  facit.  Cum  vero  illud, 
quo  in  nobis  frnamur,  vinci  nequit  per  illud  quo  uon  fruamur  quodque 
extra  nos  sit,  victoria  illa  fieri  debebit  per  aliquid  quod  potentius  sit, 
quale  erit  fruitio  vel  unio  iramediata  cum  eo  quod  melius  cognoscitur 
quam  primum;  quod  cum  detur,  victoria  semper  necessaria  est.  Fit 
etiam  victoria  illa  fruitione  mali  alicujus  quod  majus  cognoscitur  bono, 
quo  fruebamur,  quodque  illud  immediate  sequitur.  Hoc  vero  malum  non 
semper  necessario  sequi,  experientia  nos  docet;  nam,  etc,  videsupra. 


203 

wy  alleen  vau  hooren  zeggen  hebben,  vermits  ons  de  ree- 
den,  gelijk  deezen,  niet  van  buyten  aangekomen  is,  maar 
geenzins  van  de  geenen  die  wy  door  ondervindins:  hebben. 
Alzoo  de  moogelykheid,  die  ons  de  zaak  zelf  geeft,  altijd 
meerder  is,  als  de  geene  welke  wy  bekomen  uyt  de  gevoi- 
gen  van  een  tweede  zaak:  gelijk  wy  dit  onderscheid  ook, 
met  geiijkenissen  uyt  den  reegel  van  drie  genoomen,  heb- 
ben  aangemerkt  op  bladz.  99,  spreekende  van  de  redenee- 
ring  en  het  kiaare  verstand;  want  veel  meer  moogeiykheid 
is  'er  in  ons  uyt  het  verstaan  van  den  reegel  zelf,  als  uyt 
het  verstaan  van  den  reegel  van  gelijkmatigheid.  Waarom 
wy  ook  zoo  dikmaais  hebben  gezegd,  dat  de  eene  liefden 
door  den  andere,  die  meerder  is,  vernietigd  word;  om  daar 
van  uyt  te  siuyten  de  begeerten ,  die  niet  gelijk  de  liefden 
uyt  waare  kennis,  maar  uyt  de  redeneering  voort  komt. 


TWEE  EN  TWINTIGSTE  HOOFDDEEL. 

VAN    DE   WAAEE   KENNIS,    WEDERGEBOORTE ,    ENZ. 

Nademaal  dan  de  reeden  geene  magt  heeft  om  ons  tot  onze 
welstand  te  brengen,  zoo  blijft  dan  nu  overig  om  te  onder- 
zoeken,  of  wy  door  de  vierde  en  laatste  wijs  van  kennis 
daartoe  geraken  konnen.  Wy  hebben  echter  gezegd,  dat  deze 

uiet  genieten.  Nadien  nu  't  geene  wy  genieten  niet  kan  overwonnen 
worden,  door  iet  het  welke  wy  niet  genieten,  maar  buyten  ons  is, 
zoo  zal  die  overwinning  moeten  geschieden  door  iet  het  welk  magtiger 
is,  hoedanig  zal  zijn  een  genieting  of  onmiddelyke  vereeniging  van  en 
met  iets,  hetgeen  beeter  gekend  word  als  dit  eerste:  het  welke  daar 
zijnde  de  overwianinge  altoos  noodzakelyk  is.  Ook  geschied  die  over- 
winning  wel  door  de  genieting  van  eenig  kwaad ,  dat  grooter  gekend 
word  als  het  genooten  goed,  't  geen  daarop  onmiddelyk  komt  tevolgen. 
Doch  dat  dit  kwaad  niet  altoos  zoo  uoodzakelyk  volgt,  leert  ons  de 
ervaarenis;  want  enz.    Ziet  boven. 


204 

postrema  cognitionis  specie  ad  illatn  pervenire  possimus. 
Diximus  autem  hanc  cognitionis  speciem  non  profluero  ex 
alia  quadam  re,  sed  ex  immediata  ipsius  objecti  intellectui 
manifcstatione.  Quod  si  objectum  illud  magnificens  bo- 
numque  sit,  mens  necessario  cura  eo  unitur ,  uti  et  de  cor- 
pore  nostro  diximus.  Unde  sequitur  cognitionem  esse  quae 
amorem  causet.  Ita  ut  si  illo  modo  Deum  cognoscanius. 
nos  necessario  cum  ipso  (quippe  qui  se  nonnisi  tamquam 
optimum  augustissimumque  exhibere,  neque  a  nobis  cognosci 
possit)  unire  debeamus.  In  quo  solo,  uti  jam  dixirnus,  bea- 
titudo  nostra  consistit.  Quibus  verbis  vero  nuilo  modo  dicere 
cupio,  nos  eum  ,  qualis  est  sive  adaequate  cognoscere  debere, 
satis  enim  nobis  est,  eum,  ut  cum  eo  uniamur,  quodammodo 
cognoscere.  Nam  et  illa,  quam  corporis  habemus ,  cognilio 
non  ea  est,  ut  iliud  cognoscamus  quale  est  sive  perfecte , 
et  tamen  qualis  unio  cum  eo!  qualis  ejus  amor! 


Cognitionera  illam  quartam,  quae  Dei  cognitio  est,  non 
ex  alia  re  profluere,  sed  immediatam  esse,  ex  eo  patet  quod 
antea  eum  esse  1.  demonstravimus  omnis  cognitionis  cau- 
sam ;  2.  quod  per  se  ipse  tantum  nec  per  aliara  ullara  rera 
cognoscitur;  3.  denique,  quod  a  natura  ea  ratione  cum  eo 
uuiti  sumus,  ut  absque  eo  nec  existere  nec  concipi  possimus. 
Unde  clare  sequitur  nos  eum  non  nisi  immediate  intelligere 
posse. 

Quam    nostram    unionem    cum   Deo    natura    et   araore  ex- 
plicare  jam  conabimur. 

Diximus  antea  nihil  in  natura  esse  posse  cujus  non  idea 
in  ejusdem  rei  mente  daretur  ');   et  quo  res  magis  vel  mi- 


1)    Qao  simul  explicatar  qaod  in  parte  priore  dicebaraus ,  intellectam 


205 

kennis  niet  is  uyt  'n  gevolg  van  iet  anders,  maar  door 
een  oumiddelyke  vertooning  van  het  voorwerp  zelven  aan 
't  verstand:  welk  voorwerp  heerlyk  en  goed  zijnde,  zoo 
word  de  ziel  noodzakelyk  daar  mee  vereenigd ,  gelijk  wy 
ook  ten  opzigte  van  ons  lichaam  hebben  gezegd.  Hier  uyt 
volgt  dan  onweerspreekelyk,  dat  het  de  kennisse  is  welke 
de  liefden  veroorzaakt ;  zoo  dat ,  indien  wy  God  op  deeze 
wijze  komen  te  kennen,  het  noodzakelyk  is  (vermits  hy 
hem  niet  anders  als  de  alder  heerelykste  en  alder  goedste 
kan  vertoonen,  noch  van  ons  gekend  worden)  dat  wy  met 
hem  vereenigen ;  in  welke  vereeniging  (gelijk  wy  reeds  ge- 
zegd  hebben)  onze  zaligheid  bestaat  en  geleegen  is.  Doch 
ik  wii  hier  meede  geenzins  zeggen,  dat  wy  hem  zoodanig 
als  hy  is  [of  eevematig]  moeten  kennen ;  maar  het  is  ge- 
noeg  dat  wy  hem ,  om  met  hem  vereenigd  te  zijn,  eenig- 
zins  kennen;  nadien  ook  zelfs  de  kennisse  die  wy  van  het 
lichaam  hebben  niet  zoodanig  is,  dat  wy  het  zoo  als  het 
is  of  volmaaktelyk  komen  te  kennen ;  en  nochtans  wat  een 
vereeniging!  en  wat  een  liefde! 

Dat  deeze  vierde  slag  van  kennis,  welke  is  de  kennisse 
Gods,  niet  door  gevolg  van  iet  anders,  maar  onraiddelyk 
is,  blijkt  uyt  het  geene  wy  te  vooren  hebben  beweezen, 
namendlyk,  1.  dat  Hy  de  oorzaak  van  alle  kennisse  is;  2. 
dat  hy  alleen  door  zich  zelfs,  en  door  geen  andere  zaak 
gekend  word;  en  eindelyk  3.  dat  wy  van  natuure  zooda- 
nig  met  hem  vereenigd  zijn,  dat  wy  zonder  hem  niet  kon- 
nen  bestaan ,  noch  verstaan  worden :  waar  uyt  dan  klaareiyk 
volgt,  dat  wy  hem  niet  als  onmiddelyk  konnen  verstaan. 

Welke  vereeniging,  die  wy  door  natuur  en  liefden  met 
God  hebben,  nu  te  verklaaren  staat. 

Wy  hebben  voor  heen  gezegd ,  dat  *er  in  de  natuur  niets 
zijn  kan,  van  't  welke  niet  een  denkbeeld  zou  zijn  in  de 
ziei  des  zelve  zaaks  *);  en  na  dat  de  zaak  of  meer  of  min 

1)    Hier  door  word  met  een  verklaard ,   't  geen  wy  in  *t  eerste  deel 


206 

nus  perfecta  sit,  eo  et  unio  ideaeque  effectus  curn  iila  re 
vel  cum  Deo  ipso.  Cum  enim  tota  natura  uonnisi  una 
substantia  sit,  cujus  essentia  infinita  est,  omnes  igitur  res 
a  natura  uniuntur,  inque  unum  uniuntur,  nempe  Deum. 
Et  quiu  corpus  primum  est  quod  mens  nostra  percipit. 
cum  (uti  dictum  est)  nihil  in  natura  esse  possit,  cujus  idea 
in  re  cogitante  non  sit,  quae  idea  ejus  rei  idea  est,  res 
illa  necessario  prima  causa  ideae  esse  debet  i).  Quia  vero 
nulla  idea  in  cognitione  corporis  quiescere  potest ,  nisi  in 
ejus  cognitionem  transeat,  sine  quo  nec  corpus  nec  idea 
ejus  existere  vel  concipi  possint,  cum  ilio  etiam  ,  cognitione 
facta ,  statim  amore  unitur.  Quae  unio  melius  intelligitur 
concipiturque  quaenam  esse  debeat,  ex  actione  cum  corpore, 
in  qua  enim  videmus,  quomodo  cognitione  et  affectibus 
rerum  corporearum,  in  nobis  existant  omnes  illae  actiones, 
quas  in  corpore  nostro ,  spirituum  motu ,  continuo  percipi- 
mus;  quantumque  ideo  incomparabiliter  majores  et  mag- 
nificentiores  esse  debeant  illae  actiones  ex  unione  illa  or- 
tae,  quando  cognitio  et  amor  nostra  in  iilud  tendent,  sine 
quo    nec   existere    nec  concipi  possimus;    iliae  euim  neces- 


infinitum  quodque  Dei  filium  vocabamus,  ab  omni  aeternitate  in  natura 
esse  debere;  cum  enira  Deus  ab  aeterno  fuerit,  ejas  idea  quoque  ia  re 
cogitante  i.  e.  in  eo  ipso  ab  aeterno  esse  debet;  quae  idea  objective  cum 
ipso  couvenit. 

1)  1.  e.  in  mente  nostra,  quippe  quae  corporis  idea  sit  et  ab  eo 
quidem  primum  esse  suum  ducat,  neque  tamen  nisi  ejus  repraesentatio 
sive  imago  est,  cum  geueraliter  tum  particulariter  in  re  cogitante. 


207 

volmaakt  is,  daar  na  is  ook  meer  of  min  volraaakt  de  ver- 
eeniging  en  uytwerking  van  dat  denkbeeld  met  die  zaak , 
of  God  zelve.  Nadien  nu  de  geheele  natuur  maar  een 
eenige  zelfstandigbeid  is,  welkers  weezen  oneiudelyk  is,  zoo 
worden  dieshalven  alle  de  dingen  door  de  natuur  vereenigd 
tot  een,  namendlyk  God:  en  dewijl  het  lichaam  't  allereerste 
is  dat  onze  ziei  gewaarword,  verraits  'er  (gelijk  wy  gezegd 
hebben)  uiets  in  de  natuur  kan  zijn  welkers  denkbeeld  niet 
zou  zijn  in  de  denkende  zaak ,  en  dit  denkbeeld  de  ziel 
is  vau  dat  ding,  zal  dat  ding  dan  *)  de  eerste  oorzaak 
van  dit  deukbeeld  zijn.  Doch  omdat  geen  denkbeeld  rust 
kan  vinden  in  de  kennis  van  het  lichaam ,  zonder  dat  ze 
over  gaat  tot  de  kennis  van  het  geene  zonder  't  weik  het 
lichaam  en  het  denkbeeld  zelve  noch  bestaan  noch  verstaan 
konnen  worden  ,  zoo  word  ze  daar  dan  ,  na  voorgaande  ken- 
nis,  ook  terstond  door  liefden  mee  vereenigd.  Welke  ver- 
eeniging  te  beeter  word  begreepen,  en  afgenoomen  wat  die 
zijn  moet,  uyt  de  werking  met  het  iichaam,  als  waar  in 
wy  zien,  hoe  dat,  door  de  kennisse  en  togten  tot  licha- 
melyke  dingen,  in  ons  alle  die  uytwerkingen  ontstaan, 
welke  wy  in  ous  lichaam ,  door  de  beweeginge  der  geesten, 
geduuriglyk  gewaar  'worden;  en  dat  dieshalven,  wanneer 
eens  onze  kennis  en  iiefden  komt  te  vallen  op  het  geene 
zonder  't  welk  wy  noch  bestaan  noch  verstaan  konnen  wor- 
den,    en   geenzins  lichamelyk  is,    ook  onze  uytwerkingen , 


gezegd  hebbeii ,  namendlyk  dat  het  oneindige  verstand ,  't  geen  wy  de 
Zoone  Gods  noemden,  van  alle  eeawigheid  iu  de  natuur  moet  zijn; 
want  dewijl  God  van  eeuwigheid  geweest  is,  zoo  moet  dan  zijn  denk- 
beeld  in  de  denkende  zaak  of  in  hem  zelfs  van  eeuwigheid  ook  ziju; 
welk  denkbeeld  voorwerpeiyk  overeen  komt  raet  hem  zelfs. 

1)  Dat  is,  in  onze  ziel,  als  zijnde  een  denkbeeld  van  het  lichaam, 
heeft  uyt  het  zelve  wel  zijn  eerste  weezen,  doch  zy  is  daar  van  maar 
een  vertoouing  of  afbeeldiug,  zoo  in  't  geheel,  als  bizonder  in  de  den- 
kende  zaak. 


208 

sario  pendent  a  qualitate  rerum  quibuscurn  unio  locum  ha- 
bet.  Quanclo  igitur  cffectus  ilios  percipiraus,  revera  dicere 
possumus  nos  esse  iregeneratos.  Prima  enim  nostra  gene- 
ratio  erat  ubi  cum  corpore  uniebamur ,  qua  talcs  actiones 
spirituumque  motus  exstiterunt;  altera  autem  liaecce  nos- 
tra  generatio  fit,  quando  alios  omnino  amoris  eflFectus,  se- 
cundum  incorporei  hujus  objecti  cognitionem ,  in  nobis 
percipimus,  tantumque  a  priore  differunt,  quantum  nter  se 
difFerunt  corporeum  incorporeumque,  mens  et  corpus.  Q,uae 
igitur  vere  justeque  regeneratio  eo  magis  nominanda,  quo 
ex  amore  et  unione  illis  sequatur  aeterna  inmutabilisque 
stabilitas  ,  uti  ostendemus. 


CAPUT  VICESIMUM  TERTIUM. 

DE  ANIMI   IMMORTALITATE. 

Quum  attente  consideramus  quidnam  mens  sit  et  unde 
mutatio  duratioque  ejus  oriantur,  facile  videbimus,  num 
mortalis  an  immortalis  sit. 

Mentem  igitur  dicebamus  esse  ideam  in  re  cogitante,  ex 
rei  quae  in  natura  est  essentia  ortam.  Unde  sequitur, 
quod  uti  rei  mutatio  duratioque  mentis  etiam  mutatio  et 
duratio  erit:  notavimus  praeterea  mentem  uniri  posse  sive 
cum    corpore   cujus  idea  est  sive  cum  Deo,    sine  quo  nec 


209 

uyt  zoodanig  'n  vereeniging  ontstaande ,  onvergelijkelyk 
meerder  en  heerlyker  zullen  moeten  zijn,  alzoo  dezelve 
noodzakelyk  meede  gesteld  zijn  na  de  hoedanigheid  der 
zaaken ,  met  welke  wy  bennen  vereenigd.  Wy  dan ,  zulke 
voortreifelyke  uytwerkingen  gewaar  wordende,  konnen  als 
dan  niet  waarheid  zeggen,  dat  wy  weedergebooren  zijn: 
want  onze  eerste  geboorte  was  doe  wy  vereenigden  met  het 
lichaam,  door  't  weike  zoodanige  uytwerkingen  en  loopinge 
van  geesten  zijn  ontstaan ;  maar  deeze  onze  tweede  geboorte 
is  ,  wanneer  wy  geheele  andere  uytwerkingen  van  liefden , 
gesteld  na  de  kennis  van  dit  onlichamelyk  voorwerp,  in 
ons  gewaar  worden;  die  zoo  veel  van  d'  eerste  verschillen, 
aJs  het  verschil  tusschen  Jichamelyk  en  onlichameiyk,  of 
geest  en  vleesch  is.  Te  meer  mag  dit  een  weedergeboorte 
worden  genaamd ,  om  dat  uyt  deeze  liefden  en  vereeniging 
eerst  een  eeuwige  en  onveranderiyke  bestendigheid  komt  te 
voigen,  geiijk  wy  zullen  toonen. 


DRIE  EN  TWINTIGSTE  HOOEDDEEL. 

OVER    DE   ONSTERFFELYKHEID   DER  ZIELE. 

Wanneer  wy  maar  aandagtelyk  aanmerken  wat  de  ziel 
is,  en  waer  uyt  haare  verandering  en  duuring  komt  te  ont- 
staan,  zoo  zullen  wy  ligtelyk  zien,  of  zy  sterffeiyk  dan 
of  zy  onsterffelyk  is.  Nadien  wy  nu  gezegd  hebben,  dat 
de  ziel  een  denkbeeld  is,  in  de  denkende  zaak ,  van  de 
weezendlykheid  eenes  zaaks,  die  in  de  natuur  is ,  ontstaan- 
de ,  zoo  volgt  hier  uyt,  dat,  na  dat  de  duuring  en  veran- 
dering  der  zaak  is,  daar  na  ook  de  duuring  en  verande- 
ring  der  ziel  moet  zijn :  vermits  nu  de  ziel  (gelijk  wy 
aangemerkt  hebben)  kan  vereenigd  worden  of  met  het 
iichaam ,    waar   van    zy    een  denkbeeld    is,    of   met   God, 

14 


210 

existere    nec   concipi    potcst.     Undc    facile    deduci  potest : 

1.  quando  mens  cum  corpore  solo  unita  est ,  corpusque 
illud.  amoris  ejus  fundamentum,  perit ,  et  illam  perire  de- 
bere;  corpore  enim  carens  etiam  perirc  debet.  Vero 

2.  quando  cum  alia  re ,  quae  immutabilis  est ,  unitur, 
e  contrario  etiam  immutabilis  continuabit.  Quare  enim 
fieri  posset,  ut  destrueretur?  Non  a  se  ipsa,  uti  enim  uon 
a  se  ipsa  initium  capere  potuit,  cum  nondum  erat,  sic  et 
nunc  cum  jam  est  mutari  destruique  uequit.  Ita  ut  iliud 
quod  solum  rei  esseutiae  causa  est,  etiam  (qnando  pe- 
rit)  ejus  non-essentiae  est  causa,  quia  ipsa  mutatur  des- 
truiturque. 


CAPUT  VICESIMUM  QUARTUM. 

DE   DEI   ERGA   HOMINEM    AMORE. 

Hucusque  satis  ostendisse  nobis  videmur,  quid  sit  amor 
noster  erga  Deum  ejusque  effectus  scii.  aeternitas  nostra. 
Ita  ut  non  necesse  ducamus  aliquid  de  aliis  dicere  rebus , 
uti  de  gaudio  in  Deo ,  animi  tranquiilitate ,  etc.  quia  e 
dictis  facile  videndum  est,  quomodo  ea  se  habeant  et  quid 
de  iis  dicendum  esset. 


Jam    igitur   videndum    restat ,    cum   hucusque   de  uostro 
erga  Deum  amore  dixerimus,  an  etiam  Dei  detur  amor  erga 


211 

zonder  wien    zy    nocb  bestaan  noch  verstaan  kan  worden , 
zoo  is  daar  uyt  ligtelijk  af  te  leiden: 

1.  By  aldien  de  ziel  alieen  met  het  lichaam  is  veree- 
nigd ,  en  dit.  het  welk  de  grondslag  haarer  liefden  is , 
vergaat ,  dat  zy  als  dan  ,  het  zelve  ontbeerende ,  ook  daar 
meede  moet  vergaan.     Maar 

2.  Zoo  de  ziel  met  een  andere  zaak  ,  die  onveranderlyk 
is  en  blijft.  vereenigd  word,  dat  ze  dan  met  dezeive  ook 
onverauderiyk  en  bestendig  blijven  moet.  Want  waar  door 
zou  het  moogelyk  zijn  ,  dat  zy  zou  vernietigd  worden?  Niet 
door  zieh  zelve,  want  zoo  weiuig  als  eenig  ding  uyt  zich 
zelven  ,  doe  het  noch  niet  was ,  kan  beginnen  te  zijn ,  zoo 
min  kan  dat  ook  ,  nu  het  is  ,  uyt  zich  zelven  verauderen 
of  vergaan.  Zoodat  hetgeen  alleen  de  oorzaak  ven  de 
weezendheid  eener  zaak  is ,  ook ,  wanneer  die  komt  te 
vergaau ,  daarom  de  oorzaak  haarer  uiet-weezendheid  moet 
zijn,  om  dat  zy  zelve  verandert   of  vergaat. 


VIER  EN  TWINTIGSTE  HOOEDDEEL. 

VAN   GODS  LIEFDE   TOT   DEN   MENSCH. 

Wy  achten  tot  hier  toe  genoegzaam  te  hebben  getoond, 
wat  onze  liefde  is  tot  God ;  als  ook  deszelfs  uytwerkinge, 
namendlyk  onze  eeuwigduurendheid.  Zoo  dat  wy  't  nu  niet 
noodig  achteu  om  thans  van  andere  dingen  iets  te  zeggen , 
als  van  de  blijdschap  in  God,  de  gerustheid  des  gemoeds , 
enz.  vermits  men,  uyt  het  reeds  gezegde ,  ligtelyk  kan 
zien  ,  wat  daar  af  is,  en  van  het  zelfde  zou  te  zeggen  zijn. 
Maar  dewijl  wy  tot  uoch  toe  hebben  gesprooken,  van  ouze 
liefde  tot  God  ,  zoo  is  'er  nu  noch  overig  om  te  spreeken  , 

14* 


212 

nos,  homines,  quando  ipsi  illum  amamus?  Quia  autem 
dicebamus ,  Deo  nullum  cogitandi  modum  praeter  ilios 
qui  in  creaturis  sunt  attribui  posse ;  ita  et  Deus  dici  ne- 
quit  homines  amare ;  multoque  minus  eos  amaturus  esse 
quia  ipsum  amant  ,  osurus  quia  ipsum  oderunt.  Tunc 
enim  supponendum  esset,  homines  tale  quid  libere  facere , 
nec  a  prima  quadam  causa  pendere;  quod  jam  antea  de- 
monstravimus  falsum  esse;  praeterea  in  Deo  nonnisi  njag- 
nam  mutabilitatem  causaret,  si  amare  et  odisse  inoiperet, 
ad  illud  a  re  quadam  extra  eum  motus  vei  causatus.  Quod 
ipsa  esset  absurditas. 


Q,uando  autem  dicimus  Deum  homines  non  amare,  hoc 
non  ita  intelligendum,  acsi  homines  (ut  ita  dicamus)  solos 
relinqueret,  sed  quia  homo  ,  cum  omnibus  quae  existunt,  ita 
in  Deo  est ,  ut  Deus  ex  omnibus  hisce  ita  consistat ,  ut 
nuUus  proprie  amor  in  ipso  ad  aliud  quid  locum  habere 
possit;  quia  omnia  simul  in  ipso  consistunt. 


Unde  praeterea  sequitur  Deum  hominibus  non  leges 
ferre,  quibus  quando  obediunt,  eos  renumeret,  vel,  cla- 
rius  ut  loquamur,  Dei  leges  non  istius  esse  naturae,  eas 
ut  transgredi  possimus.  Regulae  enim  in  natura  a  Deo  po- 
sitae,  secundum  quas  omuia  proveniunt  durantque,  —  ieges 
si  illas  vocare  volumus  —  tales  sunt,  ut  nunquam  trans- 
gredi  eas  possimus ,  uti  v.  c.  debiliorem  fortiori  cedere 
debere ;  nullam  causara  plus  producere  posse  quam  in  se 
habet ;  et  piurae  jusmodi ,  quorum  natura  talis  est ,  ut  nun- 
quam  mutentur,  nunquam  incipiant,  sed  omnia  iis  subordi- 
nata  sint.     Ut  vero  breviter  aiiquid  de  eo  dicamus,  omnes 


213 

of  'er  ook  een  liefde  van  God  tot  ons  menschen  is,  wan- 
neer  wy  iiem  komen  iief  te  liebben.  Doch  dewijl  wy  ge- 
zegd  hebben,  dat  aan  God  geene  wijzen  van  denken ,  buyten 
de  geene  weike  in  de  schepzelen  zijn ,  konnen  worden  toe- 
gepast,  zoo  kan  men  geenzins  zeggen ,  dat  God  de  men- 
schen  lief  heeft,  en  veel  minder  dat  liy  hun  zou  lieven  om 
dat  zy  hem  lieven,  of  haaten  om  dat  zy  hem  haaten;  want 
dus  doende  zou  men  moeten  onderstelien  ,  dat  de  menschen 
zoodanig  iets  vrywiiiig  deeden  ,  en  niet  afhingen  van  een 
eerste  oorzaak,  het  welke  wy  alvoorens  hebben  beweezen 
vaisch  te  zijn ;  daar  'n  booven  zoude  zulks  in  God  een 
groote  veranderlykheid  verwekken ,  die ,  daar  hy  te  vooren 
noch  bemind  noch  gehaat  had ,  nu  zoude  beginnen  te  be- 
minnen  en  te  haaten,  en  daar  toe  zou  bewoogen  of  veroor- 
zaakt  worden  door  iets  het  welke  buyten  hem  was :  het 
geen  de  ongerijmdheid  zeive  is. 

Maar  als  wy  zeggen ,  dat  God  de  menschen  niet  bemind  , 
zoo  moet  dat  echter  dus  niet  worden  verstaan,  als  of  hy 
de  zelve  (om  zoo  te  spreeken)  alleen  liet  heen  loopen, 
maar  dewyl  den  mensche  met  alles  wat  'er  is  te  zaamen, 
zoodanig  in  God  zijn ,  dat  God  van  hun  allen  dusdanig 
bestaat ,  zoo  moet  het  zoo  begreepen  worden ,  dat  in  hem 
geeue  eigendlyke  liefden  tot  iets  anders  plaats  kan  hebben, 
om  dat  alles  te  zamen  in  hem  bestaat. 

Waar  uyt  volgt ,  dat  God  de  menschen  gecne  wetten 
stelt ,  om  hun  ,  wanneer  zy  die  volbrengen  ,  te  beloo- 
nen ;  of ,  om  klaarder  te  spreeken ,  dat  Gods  wetteu 
van  zoodanig  'n  natuur  niet  zijn ,  dat  ze  konnen  over- 
treden  worden ;  als  daar  is ,  dat  het  swakkere  voor  het 
starkere  moet  wijken  ,  dat  geen  oorzaak  meerder  voort 
kan  brengen  als  hy  in  zich  heeft,  en  diergelyken ,  welke 
van  zoodanig  'n  aart  zijn ,  dat  ze  nooyt  beginnen,  noch 
veranderen,  maar  alles  onder  dezelve  geschikt  en  geor- 
dend  is.  En  om  hier  af  kortelyk  iets  te  zeggen ,  zoo 
dient ,    dat   alle    zoodanige    wetten ,    die    niet   overtreeden 


214 

leges  quas  transgredi  nequimus  divinae  leges  sunt,  cujus 
causa  est,  quod  omnia  quae  fiunt,  non  contra  sed  socun- 
dum  ipsius  decretum  sunt.  Omnes  leges ,  quas  transgredi 
possumus,  humanae  sunt  leges,  quia  omnia  ab  hominibus 
ad  eorem  valetudinem  decrcta ,  non  necessario  ad  totius 
naturae  valetudinem  quoque  tendunt;  sed  e  contrario  ad 
multorum  aliorum  destructionem  tendere  possunt.  Divinae 
leges  ultimus  finis  sunt  cujus  causa  existunt ,  nec  subordi- 
natae  sunt;  non  ita  vero  humanae;  quando  enim  naturae 
ieges  potentiores  sunt  hominum  iegibus,  hae  destruuntur. 


Etsi  vero  homines  ad  suam  valetudinem  leges  faciunt  ne- 
que  alium  finem  habent  nisi  ipsorum  valetudinem  promo- 
vendi ;  finis  tamen  ille  (quippe  aliis  finibus  subordinatus, 
ab  alio  superiore  propositis ,  quique  eos  tamquam  naturae 
partes  ita  operari  faciat)  servire  etiam  potest ,  ut  cum  ae- 
ternis  a  Deo  ab  aeterno  latis  legibus  conveniat,  itaque  cum 
omnibus  aliis  omnia  ef&cere  auxilietur.  Uti  e.  gr.  apes , 
quamquam  labore  suo  bonoque  ordine  quem  inter  se  servant 
uon  alium  finem  habent,  nisi  hiberno  tempori  quandam 
sibi  provisionem  conservare,  homo  tamen  super  iis  excellens , 
eos  sustentans  et  observans  prorsus  alium  finem  habet  scil. 
mel  sibi  acquirendi.  Ita  et  homo  ,  tanquam  res  particularis  , 
finem  uiteriorem  non  habet,  quam  finita  ejus  essentia  tendit ; 
cum  vero  etiam  pars  et  instrumentum  totius  naturae  sit, 
finis  ille  hominis,  ultimus  naturae  finis  esse  nequit,  quippe 
quae  infinita  sit,  illoque  inter  cetera  omnia,  tanquam  in- 
struraento  uti  debeat. 


Hucusque    igitur  de  legibus  a  Deo  latis.     Animadverten- 


215 

Ivonnen  worden,  waarelyk  Gods  wetten  zijn,  ora  dat  alles, 
wat  'er  volgens  dezelve  geschied ,  niet  teegen  maar  na  zijn 
eigen  besluyt  is-  Daar  in  teegendeel  alle  dusdanige  wet- 
ten,  die  overtreeden  konnen  worden,  slechts  menschelyke 
wetten  zijn,  vermits  alles,  wat  de  menschen  voor  hun  wel- 
stand  komen  te  besluyten,  daarom  niet  en  volgt  tot  wel- 
stand  van  de  geheele  natuur  te  zijn,  maar  daar  'n  teegen 
zelf  ter  vernietiging  van  veele  andere  dingen  kan  verstrek- 
ken.  De  Goddelyke  wetten  zijn  het  laatste  einde  om  het 
welke  zy  zijn,  en  niet  geonderordend':  maar  de  mensche- 
lyke  wetten  niet ;  want  als  de  wetten  der  natuur  magtiger 
als  dezelve  zijn ,  dan  worden  zy  vernietigd. 

Doch  niet  teegenstaande  de  menscheu  wetten  tot  hun 
eigen  welstand  maaken,  en  geen  ander  einde  als  dit  daar- 
mee  beoogen,  zoo  kan  nochtans  zoodanig  einde  (als  zijnde 
geonderordend  ouder  andere  eindens ,  welk  een  ander  die 
booven  haar  is  beoogd ,  en  die  haar  als  deelen  van  de  na- 
tuur  zijnde  zoodanig  laat  werken)  ook  dienen,  ten  einde  het 
met  die  onbegonne  wetten  Gods,  door  God  van  eeuwigheid 
gesteld,  te  zaamen  loopt,  en  zoo  met  alle  anderen  alles 
helpt  uytwerken.  Want  by  voorbeeld ,  schoon  de  beyen 
met  alle  hunne  arbeid  en  geschikte  ordening,  die  zy  onder 
elkanderen  onderhouden,  geen  ander  einde  beoogen  als 
voor  hun  zelven  teegen  de  winter  zeeker  voorraad  te  be- 
zorgen ,  zoo  heeft  nochtans  den  menseh ,  die  booven  haar 
gesteld  is ,  en  dezelve  onderhoud  en  gade  slaat,  voor  zich 
gansch  ander  einde  daar  mee  voor,  namendlyk  om  voor 
hem  den  Hooning  te  bekomen.  Dus  heeft  ook  den  mensch, 
ten  aanzien  hy  een  bizonder  ding  is,  geen  verder  oogmerk 
als  zijn  bepaalde  weezendheid  bereiken  kan :  maar  ten  op- 
zigte ,  dat  hy  ook  een  deel  en  werktuyg  der  geheele  natuur 
is,  zoo  kan  deszelfs  einde  het  laatste  einde  der  natuur  niet 
zijn ,  dewijle  die  oneindelyk  is,  en  dat  als  alle  anderen 
meede  als  een  werktuyg  van  haar  gebruykt. 

Dus    verre   van  de  Godlyke  wetten  hebbende  gehandeld. 


216 

dum  jam  est,  liominem ,  in  se  ipso  duplicem  legem  percipere; 

1.  in  eo  qui  intellectu  suo  recte  utitur  adque  Dei  pervenit 
cognitionem ;  quae  lex  causatur  communione  quam  cum  Deo 
habet.  Et 

2  ex  ea  quam  habet  cum  naturae  modis. 

Q,uarum  una  necessaria  est ,  altera  vero  non  ;  quia  nun- 
quam  desinere  potest  cum  illo  unitus  esse  legesque  ante 
oculos  habere  debet,  secundum  quas  ei  Deo  et  cum  Deo 
vivendum  est.  Cum  e  contrario  a  lege,  quae  ex  commu- 
nione  cum  modis  nascitur,  quia  ab  hominibus  seciudere  se 
potest,  liberare  se  possit. 

Cum  igitur  talem  inter  Deum  hominesque  ponamus  com- 
munionem ,  juste  quaeri  posset,  quomodo  Deus  homini- 
bus  se  cognoscendum  praebeat,  illudque  num  fiat  fierive 
posset  verbis  enunciatis  vel  immediate  nuUaque  aiia  re  in- 
tercedente,  qua  illud  faceret.  Respondemus  verbis  omnino 
non;  tunc  enim  homo  eorum  significationem  jam  cognoscere 
debuisset,  antequam  ei  enunciata  fuerint;  uti  ex.  gr.  Deus 
si  Israelitis  dixisset:  ego  Jehovah  sum,  Deus  vester,  jjtni 
absque  verbis  noscere  debuissent  eum  esse  Deum ,  ante- 
quara  certiores  fieri  possent ,  illum  Deum  esse.  Vocem 
enim  illam  et  fulgurem  Deum  non  esse  sciebant,  etsi  di- 
eebat  vox  se  esse  Deum.  Idemque  quod  hic  de  verbis  dici- 
mus,  de  omnibus  signis  externis  aeque  dici  volumus ,  quibus 
impossibile  ducimus  Deum  se  ipsis  hominibus  cognoscendum 
praebere.     Quae  cognitio  igitur  sola  Dei  essentia  hominum 


217 

zoo  staat  nu  aan  te  wijzen .,  dat  den  mensch  in  hem  zelven 
tweederlei  wet  gewaar  word : 

1.  In  de  geeue  die  zijn  verstand  wel  gebruykt,  en  tot 
de  kennissc  Gods  komt ,  ontstaande  door  de  gemeenschap 
die  hy  met  God  heeft.     En 

2.  Die  uyt  zijne  gemeenschap  met  de  wijzen  der  natuur 
voortspruyt. 

Waar  van  de  eerste  noodzakelyk  is,  maar  de  andere 
niet;  alzoo  hy  nooyt  kan  nalaaten  van  met  God  vereenigd 
te  zijn,  maar  altoos  de  wetten,  volgens  de  welke  hy  voor 
en  met  God  leeven  moet,  noodwendig  moet  voor  oogen 
hebben ;  daar  hy  zich  in  teegendeel  van  de  wet ,  die  uyt 
zijne  gemeenschap  met  de  wijzen  ontstaat,  aangezien  hy 
zich  van  de  menschen  af  kan  zonderen,  kan  ontslaan. 

Dewijl  wy  dan  een  zoodauige  gemeenschap  tusschen  God 
en  de  menschen  stellen,  zoo  zou  men  met  recht  mogeu 
vragen ;  hoe  God  zich  zelven  aan  de  menschen  komt  be- 
kend  te  maaken?  en  of  zulks  geschied  of  geschieden  kan 
door  gesprooken  woorden?  of  onmiddelyk  door  zich  zelven., 
zonder  eenig  ander  ding  te  gebruyken? 

Waar  op  wy  antwoorden,  dat  zulks  door  woorden  niet 
geschieden  kan ,  nadien,  zulks  zoo  zijnde  ,  den  mensch  ai- 
voorens  de  beteekenis  dier  woorden  moest  geweeten  heb- 
ben ,  eer  die  uytterlyke  bekendmaking  daar  door  tot  hem 
wierd  gedaan.  Waut  als  God  by  voorbeeld  tot  de  Israeli- 
ten  zeide :  Ik  ben  de  Jehovah  uwen  God,  zoo  moesten  zy 
al-voorens ,  zouder  die  woordeu,  hebben  geweeten  dat  God 
was,  eer  ze  daar  door  konden  verzeekerd  zijh  ,  dat  hy  het 
was  [die  tot  hun  sprak] :  want  die  sterame ,  douder  en 
blixem  ,  wisten  zy  als  doe  wel  dat  God  niet  en  was,  of- 
schoon  de  stemme  zeide  ,  dat  hy  God  was.  En  het  zelfde , 
dat  wy  hier  van  de  woorden  zeggen ,  willen  wy  meede  ge- 
zegd  hebbeu  van  alle  uytterlyke  teekeuen,  waar  van  wy  't 
insgelyks  onmogelyk  achten ,  dat  God  zich  daar  door  aan  de 
menschen    zou    bekend    maaken.       Weike    bekendmaaking 


218 

intellect.ui  fiori  dohct;  cum  enim  illud  in  nobis  fjuod  Deum 
cognoscere  debct,  intellectus  sit,  qui  tam  immediatc  cum 
ipso  unitus  est,  ut  absque  eo  nec  existere  nec  concipi  pos- 
sit,  indubitabiliter  patet,  nullam  rera  tam  propric  intellcctui 
attribui  posse  quam  Deum  ipsum.  quia  talis  res  nobis  no- 
tior  esse  deberet  quam  ipse  Deus;  quod  aperte  pugnat  cum 
omnibus  quae  hucusque  clare  ostendimus,  Dcum  ncmpe 
causam  esse  ct  cognitionis  nostrae  et  omnis  essentiac  om- 
nium  rerum  particularium ,  quarum  nulJa  absque  eo  non 
solum  existere  sed  ne  concipi  quidem  potest.  Imo,  etsi 
res  quaedam  finita  et  determinata  Deo  notior  nobis  esset, 
ea  tamen  nunquam  ad  Dei  cognitionem  pcrvenire  posse- 
mus;  quomodo  enim  fieri  posset ,  ut  e  re  finita  ad  infinitara 
et  indeterminatam  concludamus?  etsi  enim  quandam  actio- 
nem  vel  eifectum  quendam  in  nature  videreraus  ,  cujus  nobis 
cansa  incognita  erat ,  impossibile  tamen  esset  ut  inde  con- 
cluderemus,  ad  illud  producendum  re  infinita  et  indetermi- 
nata  opus  esse.  Quomodo  enim  noscere  possumus .  num  ad 
illud  producendum  plures  causae  an  una  sufficeret  sola? 
Quisnam  nobis  dicet?  Ita  ut  denique  concludamus,  Deum  , 
ut  hominibus  se  cognoscere  faciat,  neque  verbis,  neque 
miraculis ,  neque  alia  re  creata,  et  non  nisi  se  ipso  neces- 
cario  uti  posse  vel  debere. 


219 

dieshalven  dan  alleen  door  Gods  weezendheid  an  't  ver- 
stand  des  menschen  moet  geschieden:  want  nademaal  't 
geen  in  ons  God  moet  kennen  het  verstand  is,  en  't  zelve 
zoo  onmiddelyk  met  hem  vereenigd  is,  dat  het  zonder  hem 
niet  kan  bestaan  noch  verstaan  worden ,  zoo  blijkt  daar 
nyt  onweederspreekelyk,  dat  geenig  ding  zoo  na  aan  het 
verstand  kan  worden  toegevoegd  als  God  zelve,  om  dat 
zoodanig  ding  als  dan  meer  zou  bekend  zijn  als  God  zelf; 
het  welk  opendlyk  teegen  alles  strijd  ,  wat  wy  tot  hier  toe 
klaarelyk  beweezen  hebben ,  dat  God  een  oorzaak  onzer 
kennisse  en  van  de  weezendheid  aller  bizondere  dingen  is, 
waar  van  den  een  noch  ander  zonder  hem  niet  kan  be- 
staan  noch  verstaan  worden.  Ja,  schoon  dat  eenige  eindige 
en  bepaalde  zaak  ons  al  bekender  was  als  God  ,  zoo  zouden 
wy  echter  nimmer  daar  door  tot  de  kennisse  Gods  geraa- 
ken  konnen;  want  hoe  is  't  mogelyk,  dat  wy  uyt  een  ein- 
dige  en  bepaalde  zaak  een  oneindige  en  onbepaalde  zaak 
zouden  konnen  besluyten?  En  hoewel  wy  al  eenige  werkinge 
of  werk  in  de  natuur  bemerkten,  welkers  oorzaak  aan  ons 
onbekend  was ,  zoo  waar  't  dan  echter  noch  onmoogelyk 
voor  ons  om  daar  uyt  te  konnen  besluyten  dat  'er,  om  het 
zelve  voort  te  brengen ,  een  oneindelyke  en  onbepaalde 
zaak  moet  zijn :  want  of  'er,  om  zoodanig  'n  gewrogt  voort 
te  brengen ,  veele  oorzaken  hebben  te  zamen  geloopen ,  dan 
of  daar  van  maar  een  eenige  is  geweest,  hoe  konnen  wy 
dit  hier  uyt  weeten?  of  wie  zal  ons  dat  zeggen?  Weshal- 
ven  wy  met  recht  besluyten ,  dat  God ,  ora  zich  aan  de 
menschen  bekend  te  maaken,  noch  woorden ,  noch  wonder- 
werken ,  noch  eenige  andere  geschapen  ding  gebruyken 
kan ,  maar  daar  toe  noodzakelyk  zich  zelf  alleen  behoeft. 


220 
CAPUT  VICESIMUM  QUINTUM. 

DE   DIABOLIS. 

De  Diabolis  utrum  sint  an  non  sint  breviter  jam  diceraus. 

Si  Diabolus  res  est  Deo  omnino  contraria,  et  quae  a 
Deo  nihil  habet ,  cum  ipso  nihiio  convenit ,  de  quo  jam 
antea  diximus. 

Si  eum  (cum  nonnullis)  rem  quandam  cogitantem  habe- 
mus,  quae  nullum  omnino  bonum  vult  nec  facit ,  seque 
totam  contra  Deum  vertitur,  certe  valde  miserabilis  est, 
et  si  preces  valerent ,  pro  ejus  conversione  orandum  esset. 


Videamus  autem  an  res  tam  miserabilis  vel  unum  exi- 
stere  posset  momentum ;  quo  facto  statim  inveniemus  quod 
non  ;  e  rei  enim  perfectione  omnis  ejus  duratio  proce- 
dit,  et  quo  plus  essentiae  et  divinitatis  in  se  habeat ,  eo 
stabilior  erit.  Diabolus  vero  ne  vei  minimam  quidem  perfec- 
tionem  in  se  habens,  quomodo  existere  posset?  Adde ,  quia 
stabilitas  sive  duratio  modi  in  re  cogitante  ab  amore  et 
unione  ejus  cum  Deo  pendet,  contrariumque  prorsus  hujus 
unionis  cum  in  Diabolis  detur,  fieri  non  posse,  ut  existaut. 


Cum  vero  nulla  detur  necessitas  Diabolos  ponendi ,  quia 
causas  odii,  invidiae,  iracundiae  et  ejusmodi  passionum 
invenire  possumus,  uti  fecimus,  neque  ad  illud  ejusmodi 
fictionibus  nobis  opus  sit,  quare  illos  poneremus? 


221 


VIJF  EN  TWINTIGSTE  HOOFDDEEL. 

VAN    DE   DUYVELEN. 

Van  de  Duyvelen,  of  die  zijn ,  of  niet  zijn,  zuilen  wy 
nu  kortelyk  iets  zeggen. 

Indien  den  Duyvei  eendingis,  dat  ten  eenemaale  teegen 
God  is ,  en  van  God  niets  en  heeft ,  dan  komt  hy  over  een 
met  het  niet,  waar  van  wy  al  te  vooren  gesprooken  heb- 
ben.     En 

Stellen  wy  den  Duyvel  (gelijk  eenige  willen)  een  den- 
kend  ding  te  zijn ,  het  welke  in  't  geheel  geen  goed  en 
doet,  noch  wil,  en  zich  alzoo  ten  eene  maale  teegens  God 
komt  aan  te  kanten :  zeeker  zoo  is  hy  wel  ellendig;  en , 
indien  de  gebeeden  mogten  helpen ,  zoo  was  als  dan  voor 
hem  te  bidden ,  tot  bekeeringe. 

Doch  laat  ons  zien ,  of  zulk  'n  ellendig  ding  wei  een 
oogenblik  zou  konnen  bestaan ,  en  wy  zuUen  terstond  be- 
vinden  van  neen :  want  dewiji  uyt  de  voimaaktheid  eener 
zaak  alie  deszeifs  duuring  ontstaat ,  en  dat  hoe  ze  meer 
weezendheid  en  Godlykheid  in  haar  heeft  haare  duuring  des 
te  bestendiger  is;  hoe  zou  dan  den  Duyvel,  als  hebbende 
in  zich  geene  de  minste  volmaaktheid ,  konnen  bestaan? 
Doet  hier  by,  nadien  de  bestandigheid  of  duuring  eener 
wyze  in  de  denkende  zaak  afhangt  van  derzelver  vereeni- 
ging  en  liefde  met  God ,  dat ,  het  rechte  teegendeel  van 
deeze  vereeniging  in  de  Duyvelen  gesteld  zijnde,  het  dies- 
halven  ook  onmogelijk  is,  dat  dezeive  konnen  bestaan. 

Maar  dewijl  'er  geen  de  minste  noodzaakelykheid  is  om 
Duyvelen  te  moeten  stellen ,  nadien  wy  de  oorzaaken  van 
haat,  nijd,  toornigheid,  en  diergelyke  iijdingen  konnen 
vinden ,  gelijk  wy  hebben  gedaan ,  zonder  daar  toe  zooda- 
nige  vercieringen  te  vereysschen ,  waar  toe  dezelve  dan 
gesteld  ? 


222 
CAPUT  VICESIMUM  SEXTUM. 

DE    VEHA    LIBERTATE. 

Praecedentis  capitis  propositione  non  solum  ostendere  vo- 
luimus,  Diabolos  iion  esse ,  vero  etiam  causas  sive  (melius  ut 
dicamus)  illud  quod  pcccata  nominamus,  quao  nos  impediunt 
quominus  ad  perfectionem  nostram  perveniam.us ,  in  nobis 
ipsis  esse.  In  praecedentibus  quoque  demonstravimus,  quo- 
modo  quarta  cognitionis  specie  ad  beatitudinem  nostram  per- 
veniamus,  et  passiones  destruantur;  non  ita ,  ut  commu- 
niter  dicitur ,  quod  nempe  supprimenda  sint ,  antequam  ad 
cognitionem  et  amorem  Dei  pervenire  possimus.  Quod  ideni 
est,  ac  si  quidam  ignorans  primo  ignorantiam  suam  depo- 
nere  deberet,  antequam  ad  cognitionem  pervenire  posset. 
Cum  vero  sola  cognitio  earum  destructionis  causa  sit,  uti 
ex  omnibus  quae  dicebamus,  patet;  ita  ex  praecedentibus 
clare  deducendum  est,  quomodo  sine  virtute ,  sive  (ut  melius 
dicamus)  sine  inteliectus  directione  omnia  in  destructionem 
vertant,  et  nulla  quiete  frui  possimus ,  et  quasi  extra  ele- 
mentum  nostrum  vivamus.  Ita  ut,  quamvis  et  intellec- 
tui,  uti  ostendimus,  cognitionis  divinique  amoris  vi,  non 
aeterna,  sed  temporalis  tantum  quies  consequeretur,  offi- 
cium  nostrum  est  et  hanc  quaerere ,  quia  talis  quoque 
est,  ut  ea  fruentes ,  nuUis  aliis  mundi  rebus  eam  com- 
mutare  vellemus. 


Q,uod  cum  ita  sit,  magnara  omnino  absurditatem  habere 
putamus ,    quod   multi ,    magni   ceterum  Theologi    habiti , 


223 


SES  EN  TWINTIGSTE  HOOEDDEEL. 


VAN   DE   WAARE   VRIJHEID. 

Met  de  stelling  van  't  voorgaaude  hoofddeel,  hebben  wj 
niet  alleen  te  kennen  willen  geeven,  dat  'er  geene  Duyvelea 
zijn,  niaar  ook  dat  de  oorzaaken,  of  (otn  beeter  te  zeggen) 
het  geen  wy  zonden  noemen ,  die  ons  verhinderen  om  tot  onze 
volmaaktheid  te  geraaken ,  in  ons  zelven  zijn.  Ook  hebben 
wy  in  het  voorgaande  getooud ,  hoe  wy  door  de  vierde  slag 
van  kennis  tot  onze  gelukzaligheid  geraaken  ,  en  onze  Lijdin- 
gen  vernietigd  worden ;  niet  zoo.  gelijk  gemeenelyk  gezegd 
word ,  namendlyk  dat  zy  al-voorens  moeten  bedwongen  wor- 
den  ,  eer  wy  tot  de  kennisse  ,  en  gevolglyk  de  liefden  van  God 
konnen  geraaken,  vermits  dat  eeven  zoo  veel  is  als  of  men 
wilde ,  dat  iemand  die  onweetende  is  eerst  zijne  onvvee- 
tendheid  verlaaten  moet ,  voor  dat  hy  tot  de  kenuisse  ko- 
meu  kan :  maar  gelijk  alleen  de  kennisse  een  oorzaak  van 
de  vernietiging  derzelve  is  (zoo  als  dat  over  al  uyt  het 
geene  wy  gezegd  hebben  blijkt) ,  zoo  is  ook  uyt  het  ove- 
rige  desgelijks  klaar  af  te  neemen,  hoe  zonder  deugd  of  (om 
beeter  te  zeggen)  zonder  het  bestuur  des  verstands  alles 
ten  verderve  stort,  zonder  voor  ons  eenige  rust  te  konnen 
genieten,  en  wy  als  buyten  ons  beginsel  leeveu.  En  al 
waar  't  schoon  dat  voor  het  verstand,  uyt  kragt  van  de 
Godlyke  kennis  en  liefden,  zoo  ais  wy  hebben  getoond, 
geen  eeuwige  maar  alleen  een  tijdelyke  rust  kwam  te  voi- 
gen ,  zoo  is  het  echter  onze  pligt  om  deeze  zelfs  te  zoeken, 
nadien  die  ook  zoodanig  is,  datmen,  deeze  genietende,  de- 
zelve  voor  geene  andere  zaaken  des  waerelds  zoude  willen 
verwisselen. 

Het  welke  dan  zoodauig  zijude,  zoo  raoogen  wy  raet 
reeden  voor  eene  groote  ongerijmdheid  stellen,  't  geen  vee- 


224 

dicunt ,  scil.  nisi  Dei  amorem  vita  acterna  sequeretur  ,  se 
huum  commodum  quaesituros,  quasi  aliquid  I^co  melius 
invenirent.  Quod  aeque  ineptum  est,  ac  si  piscis  quaedam 
(cui  extra  aquam  vita  non  est)  diceret:  nisi  vitam  liancce  in 
aqua  vita  aeterna  sequatur,  ex  aqua  in  terram  transire  vo- 
io;  quid  vero  ii,  Deum  qui  ignorant,  aliud  nobis  dicere 
possent  ? 

Videmus  itaque ,  nobis  ut  veritatem  nanciscamur  illius 
quod  affirmamus  de  salute  et  quiete  nostris;,  nuilis  aliis 
principiis  opus  esse  nisi  ilio,  proprium  nostrum  utiie  cordi 
habere,  re  omnium  maxime  cum  natura  conveniente.  Et 
quia  experimur ,  quod  sensualitates,  voluptates  et  munda- 
nas  quaerendo  res,  non  salutem  nostram  sed  e  contrario 
perditionem  in  iis  nanciscimur ,  eo  ipso  intellectus  prae- 
ferimus  directionem.  Quod  vero  cum  effici  nequeat,  an- 
tequam  ad  Dei  cognitionem  et  amorem  perveniamus,  omnino 
necesse  fit  iiunc  (Deum)  quaerere ;  et  quia  eum ,  delibe- 
ratione  habita ,  tanquam  optimum  omnium  bonorum  ex- 
perti  sumus ,  coacti  sumus  hic  consistere  ac  quiescere; 
uam  extra  eum  nuilam  rem  esse  vidimus  quae  aliquam 
salutem  nobis  dare  possit,  veramque  esse  libertatem  amoris 
ejus  vinculis  iigatum  esse  et  manere. 

Videmus  denique  etiam ,  quod  ratiocinatio  -in  nobis 
optimum  non  sit,  sed  tanquam  gradus  tantum  ,  per  quem 
ad  locum  desideratum  adscendimus,  sive  uti  bonus  spiri- 
tuSj  qui  extra  omnera  falsitatem  fraudemque  optimum  bo- 
num  nobis  annunciat,  eoque  illud  ut  quaeramus  et  cum 
eo  ut  uniamur,  nos  incitat;  quae  unio  summa  nostra  salus 
et  beatitudo  est. 

Restat  igitur,  operi  ut  finem  faciamus,  ut  breviter  de- 
monstremus,    quaenam    humana    libertas    sit    et  qua  in  re 


225 

len ,  die  men  anders  voor  groote  Godgeleerden  acht,  komen 
te  zeggen,  namendlyk  dat,  by  aldien  op  de  liefden  Gods 
geen  eeuwig  leeven  kwam  te  volgen,  men  alsdan  zijn  zin- 
nelykheeden  wellusten  en  waereldse  vermaaken  zoeken  en 
betragten  zou  :  eeven  als  of  zy  daar  dan  iets  beeters  als 
God  is  meede  konden  uitvinden  en  bekomen ;  dat  net  zoo 
dwaas  is,  als  of  een  vis,  voor  wie  toch  buyten  het  waa- 
ter  geen  bestaan  of  leeven  is,  zou  zeggen:  by  aldien  my 
op  dit  leeven  in  het  waater  geen  eeuwig  leeven  komt  te 
volgen,  zoo  wil  ik  uyt  het  waater  na  het  land  toe;  wat 
toch  konnen  ons  de  geene,  welke  God  niet  kennen,  daar 
doch  anders  meede  zeggen? 

Dewijle  wy  nu  ondervinden,  dat  in  de  zoeking  onzer 
zinnelykheeden  en  wellusten,  en  andere  waereidse  dingen, 
niet  ons  heil  en  welstand,  maar  in  teegendeel  ons  verderf 
is  geleegen,  zoo  verkiesen  wy  hierom  't  bestier  van  ons 
verstand;  waartoe  al-voorens  de  kennisse  en  liefden  Gods 
vereyscht  word:  waarom  ten  hoogsten  noodig  is,  dat  wy 
God  zoeken,  die  wy  (na  voorgaande  bedenkingen  en  over- 
weegingen)  hebben  ondervonden  het  beste  goed  van  alle 
goed  te  zijn,  buyten  wien  wy  gezien  hebben,  dat  geenig 
ding  ons  eenig  heil  kan  geeven ;  en  dat  dit  onze  waare  vrij- 
heid  is,  dat  wy  met  de  lieffelyke  keetenen  zijner  liefde  ge- 
boeyend  zijn  en  blijven. 

Uyt  het  welke  wy  dan  eindelijk  zien ,  dat  de  redeneering 
geenzins  het  voornaamste,  maar  alleen  gelijk  een  trap  is, 
iangs  wien  wy  na  de  gewenste  plaats  komen  op  te  klim- 
men ;  zijnde  zy  ook  als  een  goede  geest ,  die  ons  buyten  alle 
valscheid  en  bedrog  van  het  opperste  goed  boodschapt,  om 
ons  daardoor  aan  te  porren  tot  het  zelve  te  zoeken,  en  ons 
daar  meede  te  vereenigen :  in  welke  vereeniging  ons  opper- 
ste  heil  en  gelukzaaligheid  geleegen  is. 

Op  dat  wy  van  dit  werk  nu  een  einde  maaken,  zoo  staat 
ons  thans  noch  kortelyk  aan  te  wijzen ,  welke  de  mensche- 

15 


226 

consistat ;  quod  ut  faciatn  sequentes  propositiones  ,  tanquam 
res  certas  et  demonstratas  ,  adhibebo : 

1.  Q,uo  res  plus  essentiae  habet,  eo  plus  etiam  actionis 
passionisque  habet  miuus;  certum  enim  est  agentem  agere 
illo  quod  habet,  patientem  vero  pati  eo  quod  non  habet. 


2.  Omnis  passio  quae  a  non  essendo  ad  essendum  vel 
ab  essendo  ad  non  essendum  est,  procedere  debet  ab  agente 
externo  non  vero  ab  interno ;  nuUa  enim  res  per  se  consi- 
derata  in  se  causam  habet  se  destruendi,  quando  est,  vel 
efficiendi  ut  non  sit. 

3.  Quodcunque  non  ab  externis  causis  productum  est , 
cum  iis  communionem  habere  nequit,  quare  ab  iis  nec 
mutari  nec  commutari  poterit.  Ex  Ila  et  111^  prop.  con- 
cludo: 

4.  Omnia  a  causa  immanente  vel  interna  (quod  mihi 
unum  est)  producta  destrui  vel  mutari  nequeunt,  quamdiu 
causa  ea  manet ;  taie  enim  productum ,  uti  non  procedit  a 
causis  externis,  mutari  etiam  nequit  per  secundam  propo- 
sitionem.  Et  quia  nulla  omnino  res  nisi  externis  causis 
destrui  potest,  impossibile  est  productum  illud  perire  pos- 
se ,  quamdiu  causa  ejus  duret. 


5.  Causa  liberissima  et  quae  Deo  optime  respondet  im- 
manens  est;  ab  illa  enim  causa  productum  ita  pendet,  ut 
sine  illa  nec  existere  nec  concipi  possit ,  nec  etiam  (per 
Ilm  et  Illm  prop.)  alii  causae  subjectum  sit ;  praeterea  cum 
illa  ea  ratione  unitum  est,  ut  totum  cum  illa  unum  efficiat. 


Ex  omnibus  hisce  propositionibus  jam  concludam: 


227 

lyke  vrijheid  is ,  en  waar  dezelve  in  bestaat :  waartoe  ik 
dau  de  volgende  stellingen,  als  zaaken  die  zeeker  en  be- 
weezen  zijn,  gebruyken  zal : 

I.  Voor  zoo  veel  een  zaak  nieer  weezen  heeft ,  zoo  veel 
te  meer  heeft  zy  van  de  doening,  en  des  te  minder  van 
de  iijding.  Want  het  is  zeeker  dat  de  doender  werkt  door 
'tgeen  hy  heeft,  en  den  lijder  lijd  door  't  geen  hy  niet  en 
heeft. 

II.  AUe  de  lijdinge,  welke  is  van  niet  zijn  tot  zijn , 
of  van  zijn  tot  niet  zijn,  moet  voortkomen  van  een  uyter- 
lyke ,  en  uiet  van  een  inneriyke  doender.  Want  geen  zaak , 
op  zich  zelven  aangemerkt ,  kau ,  wanneer  ze  niet  is ,  des- 
zelfs  zijn  veroorzaken;  of,  wanneer  ze  is,  een  oorzaak  wee- 
zen  om  zich  te  vernietigen. 

III.  Al  wat  niet  is  voortgebragt  van  uytlerlyke  oorza- 
ken,  kan  met  dezelve  ook  geen  gemeenschap  hebben ;  en 
dienvolgende  van  dezelve  ook  niet  veranderd ,  noch  verwis- 
seJd  worden.    TJyt  deeze  Ilde  en  Illde  stelling  besiuyt  ik  : 

IV.  Alle  het  gewrogte  eener  innerlyke  of  inblijvende 
oorzaak  ('t  welk  by  mijn  een  is)  is  niet  mogelyk  van  te 
konnen  vergaan,  noch  veranderen,  zoo  lang  als  deeze  zijne 
oorzaak  blijft.  Want  dewijl  zoodanig  'n  gewrogt,  hetwelke 
van  geen  uyterlyke  oorzaak  is  voortgebragt ,  ook  door  de- 
zelve  (volgens  de  Ilde  stelling)  niet  veranderd  kan  worden , 
zoo  en  is  het  dan  niet  mogeiyk  dat  dit  gewrogt  zou  kon- 
neu  vergaan,  of  veranderen ,  zoo  lang  als  deeze  zijne  oor- 
zaak  duurt. 

V.  De  alder  vrijste  oorzaak,  en  welke  God  best  past, 
is  de  inblijvende.  Want  van  deeze  oorzaak  hangt  het  ge- 
wrogt  zoodanig  af,  dat  het  zelve  zonder  l;aar  niet  bestaan 
uoch  verstaan  kan  worden,  noch  ook  [volgens  de  Ilde  en 
Illde  stelling]  aan  eenige  andere  oorzaak  onderworpen  is; 
waar  by  komt ,  dat  den  een  zoodanig  met  den  andere  is 
vereenigd,  dat  ze  t'  zamen  een  geheel  maaken. 

Uyt  alle  deeze  stellingen  zal  ik  nu  besluyten: 

15» 


228 

Primo ,  quia  Dei  cssentia  infinita  est,  et  actionem  infi- 
nitam  passionisque  inUnitam  negationem  liabet,  secundum 
primam  propositionem ,  et  res ,  quanto  magis  per  essentiam 
suam  majorem  cum  Deo  unitae  sunt,  tanto  plus  etiam 
actionis  babent  passionisque  minus;  tanto  magis  etiam  a 
mutatione  et  perditione  liberae  sunt. 

SecimdOy  quia  (per  Ilm  prop.)  nuila  res  suae  destructio- 
nis  causa  esse  potest,  nec,  ab  ulla  externa  producta  causa , 
ab  ea  (per  Illm  prop.)  mutari,  sed  (per  IVm  prop.)  inter- 
nae  causae  productum  destrui  vel  mutari  nequit,  quamdiu 
haec  ejus  causa  perdurat;  sequitur  verum  intellectum  nun- 
quam  perire  posse,  quia  non  e  causis  externis,  sed  a  Deo 
provenit,  quippe  quae  causa  ejus  aeterna  est. 


Tertio  ^  omnia  intellectus  producta  quae  cum  eo  unita  sunt 
prae  aliis  omnibus  aestimanda  sunt,  quia  producta  interna 
causae  internae  praestantissima  sunt  (secundum  quintam 
prop.).   Unde  sequitur , 


Quarto,  omnia  quae  extra  nos  operamur  producta ,  quanto 
perfectiora  sunt,  tanto  magis  fieri  posse,  nobiscum  ut  uni- 
antur,  ad  unam  nobiscum  eflBciendum  naturam.  Ea  ratione , 
cum  per  unionem  meam  cum  Deo  ideas  in  me  veras  pro- 
duco,  easque  et  proximis  meis  notifico,  aequalis  mecum 
salutis  ut  participes  fiant,  efficitur  in  iis  eandem  cupiditatem 
ac  in  me  produci  et  eorum  meamque  voluntatem  eandem 
esse,  et  unam  eamdemque  nos  efficere  naturam  semper  in 
omnibus  inter  se  convenientem. 


229 

1.  Nademaal  het  weezen  Gods  oneindig  is  ,  en  dus  een 
oneindige  doening ,  en  een  oneindige  ontkenning  van  alle 
Lijding  heeft  (volgens  de  Iste  stelling) ,  zoo  hebben  dan 
de  dingen,  hoe  ze  door  haare  meerder  weezendheid  te 
nauwer  met  God  vereenigd  bennen,  dies  te  meer  van  de 
doening,    en    minder   van   de  Lijding;    en  zijn  zoo  veel  te 

j  meer  ook  vry  van  verandering  en  verderving. 

2.  AIzoo  (volgens  de  Ilde  stelling)  geen  zaak  een  oor- 
zaak  zijner  vernietiging  kan  zijn,  noch  dezelve,  van  geen 
uytterlyke  oorzaak  voortgekomen  zijnde,  daar  van  (volgens 
de  Illde  stelling)  niet  kan  worden  veranderd,  maar  (vol- 
gens  de  IVde  stelling)  het  gewrogt  eener  innerlyke  oorzaak 
niet  vergaan  noch  veranderen  kan,  zoo  lang  als  deeze  zijne 
oorzaak  duurt;  zoo  volgt,  dat  het  waare  verstand ,  nadien 
dit  door  geen  uyterlyke  oorzaaken,  maar  van  God  onmid- 
delyk  is  voortgebragt ,  vermits  deeze  zijne  oorzaak  eeuwig 
en  onveranderlyk  is,  niet  vergaan  noch  veranderen  kan , 
maar  met  dezelve  noodzakelyk  eeuwig  en  bestendig  blijft. 

3.  Dewijl  de  innerlyke  gewrogten  eener  inblijvende  oor- 
zaak  (volgens  de  Vde  sfcelling)  de  aldervoortreffelykste  zijn , 
zoo  moeten  dan  alle  de  gewrogten  van  het  waare  verstand , 
die  met  het  zelve  vereenigd  zijn,  ook  booven  alle  ande- 
ren  worden  gewaardeerd,  en  met  haare  oorzaak  noodzake- 
lyk  eeuwig  zijn.     Waar  uyt  volgt,  dat 

4.  Hoe  de  gewrogten ,  die  wy  buyten  ons  zelven  wer- 
ken,  te  volmaakter  zijn,  hoe  ze  meer  m.ogelyk  bennen  om 
met  ons  te  konnen  vereenigen,  en  een  en  dezelfde  natuur 
met  ons  uyt  te  maaken.  In  deezer  voegen  is  't,  wanneer 
ik  door  mijne  vereeniging  met  God  in  miju  waarachtige 
denkbeelden  voortbreng,  en  deeze  dingen  aan  mijn  naasten 
kom  bekend  te  maaken,  opdat  dezelve  met  mijn  gelijkelyk 
dat  heil  deelachtig  zijn,  dat  hier  door  in  hunlieden  een 
gelijke  begeerten  als  in  my  ontstaat,  en  dat  hun  wil  en 
de  mijne  een  en  dezelve  is,  en  wy  aldus  een  eenige  na- 
tuur,  die  in  alles  over  een  komt,  uytmaaken. 


230 

Ex  omnibus  dictis  facile  intelligitur  quaenam  sit  libertas 
humana  ') ,  quam  igitur  definio  ,  csse  eam  firmam  existentiam 
quam  inteliectus  noster  immediata  sua  curn  Deo  unione 
acquirit,  ut  in  se  producat  ideas,  et  extra  se  opera  cum 
ejus  natura  bene  convenientia,  cum  tamen  nec  eae  nec 
opera  ejus  quibusdam  externis  subjecta  sint  causis,  per 
quas  mutari  vel  coramutari  possint,  Uti  et  ex  eo  quod  dic- 
tum  est  patet,  quaenam  res  in  potestate  nostra  nec  pxter- 
nis  causis  subjectae  sint,  Quo  etiam  simul  demonstratur 
aeterna  et  constans  intellectus  nostri  duratio,  et  denique 
quaenam  sint  opera,  quae  prae  omnibus  aliis  aestimanda 
sint. 


Jam  mihi  restat,  omnia  ut  ad  finem  perducamus.  ami- 
cos,  quibus  haec  scribo,  adhortari,  ne  mirentur  uova 
(quae  hic  forte  viderent) ;  res  enim  vera  esse  non  desinit. 
quia  non  a  pluribus  accepta  est,  At  quia  conscii  quoque 
estis  qualitatis  seculi  in  quo  vivimus,  quam  maxime  vos 
precor  ut  curam  habeatis  circa  manifestationem,  horum  aliis. 
Non  dicere  volo,  vos  ea  omnino  vobiscum  servare  debere, 
sed  tantum,  si  unquam  incipiatis  illa  euidam  patefacere, 
nullus  vobis  adsit  scopus  nisi  proximorum  vestrorum 
salus,    certioribus  simul  quam  evidentissime ,  iaboris  vestri 


1)     Rei    servitium  in  eo  consistit,    quod  causis  externis  subjecta  sit; 
libertas  vero  contra ,  quod  ea  iis  non  subjecta  sed  ab  iis  libera  sit. 


231 

Uyt  alle  dit  gezegde  kan  ligtelyk  begreepen  worden, 
welke  de  menschelyke  ')  vrijheid  is ;  die  ik  aldus  beschrijf 
te  zijn ,  namendlyk ,  dat  ze  is  eene  vaste  wezendlykheid , 
die  ons  verstand  door  derzelver  onmiddelyke  vereeniging 
met  God  verkrijgt,  om  in  zich  voort  te  brengen  denkbeel- 
den  ,  en  buyten  zich  gewrogten ,  die  met  haar  natuur  wel 
over  een  komen ,  zonder  dat  zy  of  haare  gewrogten  aan 
eenige  uytteriyke  oorzaak  onderworpen ,  noch  door  dezelve 
veranderd  of  verwisseld  konnen  worden.  Gelijk  ook  uyt 
ons  gezegde  blijkt,  welke  de  dingen  zijn,  die  in  onze 
magt.  en  aan  geen  uytterlyke  oorzaak  onderworpen  ben- 
nen,  AVaar  meede  dan  ook  t'  effens  de  eeuwige  en  bestan- 
dige  duuring  van  ous  verstand  beweezen  word :  en  einde- 
lyk  welke  de  gewrogten  zijn,  die  wy  booven  alle  anderen 
te  waardeeren  hebben. 

Nu  is  my  ,  om  van  dit  alles  een  eynde  te  maaken ,  ai- 
leen  noch  overig  de  vrienden ,  tot  welke  ik  ditschrijve,  te 
vermaanen ,  dat  ze  zich  niet  verwonderen  over  de  nieuwig- 
heeden  [die  hun  hier  mogten  voorkomen] ;  alzoo  een  zaak, 
schoon  zy  van  veelen  niet  is  aangenomen,  daarom  niet  na- 
laat  waar  te  zijn.  En  dewijl  u  ook  niet  onbewust  is,  de 
hoedanigheid  der  eeuw,  in  welke  wy  leeven,  zoo  wil  ik  u 
dan  ten  hoogsten  gebeeden  hebben ,  wel  goede  zorge  te 
te  willen  dragen ,  omtrent  het  gemeen  maaken  deezer  din- 
gen  aan  anderen.  Ik  wil  niet  zeggen,  dat  gy  die  ten  eene 
maai  zult  by  u  houden,  maar  alleen,  zoo  gy  dezelve  ooit 
aan  anderen  wiit  gemeen  maaken ,  dat  aisdan  u  oogmerk 
niets  anders  als  alleen  het  heil  van  uwen  naasten  is :  met 
eene  door  baarblijkelykheid  verzeekerd  zijnde ,  dat  de  be- 
iooninge    uwer    arbeid   u  daar  in  niet  bedriegen  zal.     Ein- 


1)  De  slaverny  van  een  zaak  bestaat,  in  onderworpen  te  zijn  aan 
uytteriyke  oorzaaken  ;  de  vrijheid  daar  'n  teegen ,  aan  de  zelve  niet  on- 
derworpen,  maar  daar  van  bevrijd  te  zijn. 


232 

prctium  in  eo  vos  non  deceplurum.  Dcniquc  si  in  ie- 
gendo  isto  tractatu  uila  diUicultas  contra  illud  quod  cer- 
tum  habeo  oriretur,  rogo  vos  non  statim  festinare,  ut  ei 
contradicatis  5  antequam  satis  temporis  et  perpensionis  ei 
dederitis;  quo  facto,  nou  dubito,  quin  vobis  optatus  inde 
procedat 


F  I  N  I  s. 


^«t-»^ 


233 

delyk  zoo  u,  in  liet  doorleezen  deezer  dingen,  teegens  't 
geene  ik  voor  vast  stel,  eenige  swaarigheid  mogt  toeschij- 
nen,  zoo  verzoek  ik,  dat  gy  u  daarom  aanstonds  niet  ver- 
haast  om  het  zelve  te  weederleggen ,  voor  en  al  eer  gy  het 
met  genoegzame  tijd  en  overweeginge  zult  hebben  over- 
dagt;  het  welke  zoo  doende,  ik  mijn  verzeekerd  houde, 
dat  gy  zult  geraaken  tot  het  gewenschte 

K  I  N  D  E. 


APPENDIX. 

I. 

DE    SUBSTANTIAE    NATURA. 


AXIOMATA. 

I.  Substantia  natura  sua  suis  modificationibus  prior  est. 

II.  Res  quae  differunt  vel  realiter  vel  modaliter  distin- 

guuntur. 

III.  Res  quae  realiter  distinguuntur  vel  attributa  di- 
versa  habent,  uti  cogitationem  et  extensionera,  vel  diversis 
adscribuntur  attributis,  uti  intellectus  et  raotus,  quorum 
unus  ad  cogitationera ,  alter  ad  extensionem  pertinet. 


IV.  Res  quae  attributa  liabent  diversa,  uti  et  illae 
quae  ad  diversa  attributa  pertinent,  una  alterius  nihil  in 
se  habent. 

V.  Illud  quod  nihil  alterius  rei  in  se  habet,  nec  causa 
esse  potest  existentiae  istius  rei. 

VI.  IUud  quod  sui  ipsius  causa  est  se  ipsum  non  potuit 
determinare. 

VII.  Ulud  per  quod  res  conservantur ,  natura  sua,  illis 

rebus  prius  est. 


ANHANGZEL. 

I. 

VAN    DE   NATUUR   DER  ZELFSTANDIGHEID. 


KUNDIGHEDEN. 

I.  De  zelfstandigheid  is,  weegens  zijne  natuur,  eerder 
als  deszelfs  wijzen. 

II.  De  dingen  welke  verscheiden  zijn  worden  onder- 
scheiden  6f  dadelyk  6f  wijziglyk. 

III.  De  dingen ,  welke  dadelyk  onderscheiden  worden , 
hebben  6f  verscheide  eigenschappen ,  geiijk  als  de  denking 
en  uitgebreidheid ,  6f  worden  toegepast  aan  verscheide 
eigenschappen,  als  de  verstaning  en  beweeging,  welke 
eerste  behoort  tot  de  denking,  en  het  andere  tot  de  uit- 
gebreidheid. 

IV.  De  dingen  welke  verscheide  eigenschappen  hebben, 
als  meede  de  dingen  welke  tot  verscheide  eigeuschappen 
behooren,  hebben  in  zich  geen  ding  den  eene  van  den 
ander. 

V.  Dat  geene,  't  welk  in  zich  niet  iets  heeft  van  een 
ander  ding,  kan  van  de  weezendlykheid  van  zulk  'n  ander 
ding  geen  oorzaak  zijn. 

VI.  Dat  geene,  't  welk  een  oorzaak  van  zich  zelven  is, 
kan  onmogelyk  zich  zelfs  hebben  bepaald. 

VII.  Het  geen,  door  't  welk  de  dingen  onderhouden 
worden,  is  weegens  zijn  natuur  eerder  als  zoodanige  dingen. 


286 

PROPOSITIONES. 

I. 

Nulli  substantiae  realiter  existenti  adscribi  potest  unum 
idemque  attributum,  quod  alii  adscribitur  substantiae ,  sive 
(quod  idem  est)  duae  in  natura  substantiae  unius  ejusdem- 
que  naturae  existere  nequeunt. 

Demonslratio.  Substautiae  eaim  cam  duae  sint,  diversae  sant ,  itaque 
(per  IIi^  axioma)  vel  realiter  vel  modaliter  distingauntur;  non  modaliter , 
tum  enim  raodi  natura  sua  substantia  essent  priores ,  contra  axioraa  1: 
ergo  realiter,  itaque  (per  IVm  axioma)  de  una  dici  nequit  quod  de 
altera  dicitur;  quod  erat  deraonstrandum. 


II. 

Una  substantia  alterius  existentiae  causa  esse  nequit. 

Bem.  Talis  causa  aliquid  effectus  talis  (per  I™  prop.)  in  se  habere 
nequit ;  utriusque  enim  difFerentia  realis  est ,  itaque  (per  Vra  axioma) 
una  alteram  producere  nequit. 


III. 

Omnis  substantia,    sive    ejus  attributa,    sua  natura  in(i- 
nita,  et  in  genere  suo  summe  perfecta  est. 


Dem.  Nulla  substantia  (per  Ilm  prop.)  ab  alia  causata  est;  itaque  si 
realiter  existit,  sive  Dei  attributum  est  sive  extra  Deum  sui  caasa  fuit. 
Si  primum,  necessario  infinita  et  in  genere  suo  summe  perfecta  est,  uti 


237 

VOORSTELLINGEN. 

L 

Geen  zelfstandigheid ,  weezendlyk  zijnde,  kan  worden 
toegepast  een  en  de  zelfde  eigenschap,  welke  aan  een  an- 
dere  zelfstandigheid  word  toegepast;  of  (het  welk  't  zelfde 
is)  in  de  natuur  en  konnen  geen  twee  zelfstandigheeden , 
van  een  en  de  zelfde  natuur,  gesteld  worden. 

Betoging.  De  zelfstandigheeden ,  twee  zijnde,  zijn  verscheiden;  endies- 
halven  worden  zy  (volgens  de  tweede  kundigheid)  onderscheiden  6f  da- 
delyk  of  wijziglyk-  niet  wijziglijk,  want  dan  waaren  de  wijzen  door  haar 
natuur  eerder  als  de  zelfstandigheid ,  teegens  de  eerste  kundigheid:  der- 
halven  dan  dadelyk.  En  dienvolgende  kan  {volgens  de  vierde  kundigheid) 
van  den  eenen  niet  gezegd  worden,  dat  van  den  auderen  word  gezegd  j 
het  welke  te  bewijzen  was. 

IL 

De  eene  zelfstandigheid  kan  geen  oorzaak  zijn  van  de 
weezendlykheid  van  een  andere  zeifstandigheid. 

Betoging.  Zoodanig  een  oorzaak  kan  in  zich  niets  hebben  van  zulk 
een  gewrogt  {gelijk  blijkt  uit  de  eerste  voorstelling);  want  het  verschil 
tusschen  hun  is  dadelyk:  en  dieshalven  kan  {volgens  de  vijfde  kundig- 
heid)  den  een  den  anderen  niet  voortbreugen. 

III. 

AUe  zelfstandigheid ,  of  derzelver  eigenschappen ,  is  door 
haar  natuur  oneindig,  en  ten  opperste  volmaakt  in  haar 
geslagt. 

Betoging.  Geen  zelfstandigheid  is  veroorzaakt,  van  een  ander  {vol- 
gens  de  tweede  voorstelling):  en  by  gevolg,  zoo  ze  weezeudlyk  is  ,  zoo 
is  ze  of  een  eigenschap  van  God,  6f  ze  heeft  buyten  God  geweest  een 
oorzaak    van    zich  zelfs.     Indien  het  eerste,    zoo  is  ze  noodzakelyk  on- 


238 

omnia  sunt  Dei  attributa.    Si  accundum^  etiam  uecessario  talis  cst,  quia 
(per  Vlm  axionia)  se  ipsa  determinare  non  potuit. 


IV. 

Ad  substantiae  essentiara  existentia  natura  tantopere  per- 
tinet,  ut  impossibile  sit  in  intellectu  infinito  ideam  es- 
sentiae  alicujus  substantiae  ponere,  quae  non  realiter  in  na- 
tura  existat. 


Dem.  Vera  ideae  objecti  essentia ,  aliquid  realiter  ab  ea  idea  diversum 
est,  et  vel  realiter  existens  (per  Illni  axioma)  vel  in  aiia  re  compre- 
hensum  est  quae  realiter  existit,  et  a  qua  non  realiter  sed  modaliter 
tautum  distinguiturj  quales  sunt  omnia  entia  sive  res  quas  videmus  an- 
tea  non  in  estensione,  nec  in  ejus  motu  et  quiete  compreheusa  fuisse, 
et  quando  existunt  non  realiter  sed  modaliter  tautum  ah  extensione  dis- 
tingui.  Contradictioni  vero  se  implicat,  ens  substantiale  tali  modo  in 
alia  re  comprehensum  esse,  quippe  quod  ab  ea  non  realiter  distingue- 
retur,  contra  prop.  I,  nec  quoque  producta  esse  posset  a  subjecto  quod 
eam  comprehendit,  contra  prop.  II,  nec  denique  natura  sua  infinita 
et  iu  genere  suo  summe  perfecta  esse  posset,  contra  prop.  III;  ergo^ 
quia  essentia  ejus  in  nuUa  alia  re  comprehensa  est,  res  est  per  se  ipsa 
existens. 


COROLLARIUM. 

Natura  per  se  ipsa  et  per  uullam  aliam  rem  cognoscitur. 
Infinitis  constat  attributis,  quorum  unumquodque  ipsum 
infinitum  et  in  genere  suo  perfectum  est,  ad  cujus  essen- 
tiam  existentia  pertinet,  ita  ut  extra  illam  nulla  sit  es- 
sentia  sive  esse,  illaque  accurate  conveniat  cum  essentia 
solius  augusti  et  benedicti  Dei. 


239 

eindig,  en  ten  hoogste  volmaakt  in  haar  geslagt,  als  hoedanig  zijn  alle 
de  eigenschappen  Gods.  ludien  het  tweede ,  zoo  is  ze  nootwendig  ook 
zoodanig,  nadien  ze  zich  (voUjens  de  zesde  kundigheid)  niet  kan  liebben 
bepaald. 

IV. 

Tot  het  weezen  eener  zelfstandigheid  behoort  van  natuure 
weezendlyk  te  zijn :  zoo  zeer  dat  het  onmogelyk  is,  in  een 
oneindig  verstand  te  konnen  stellen ,  een  denkbeeld  van 
het  weezen  eener  zelfstandigheid ,  welke  in  de  natuur  niet 
weezendlyk  en  zij. 

Betoging.  Het  waare  weezen  van  het  voorwerp  eenes  denkbeeld  is 
iets  dat  van  dit  denkbeeld  onderscheiden  is:  en  dit  iets  is  {volgens  de 
derde  kundigheid)  hi  dadelyk  weezendlyk  6f  begreepen  in  een  andere 
zaak,  die  dadelyk  weezendlyk  is,  van  de  welke  het  niet  dadelyk  maar 
alleen  wijziglyk  onderscheiden  word;  hoedanig  zijn  alle  de  weezens  of 
dingen  die  wy  zien ,  dat  te  vooren  in  de  uitgebreidheid  uoch  derzelver 
beweegiug  of  rust  begreepen  waaren,  en  wanneer  zy  weezendlyk  zijn, 
daarvan  niet  dadelyk  maar  alleen  wijziglyk  onderscheiden  worden.  Doch 
het  wikkelt  zich  in  teegenstrijdigheid,  dat  een  weezen  van  zelfstandig- 
heid  op  deeze  wijze  in  een  andere  zaak  begreepen  zoude  zijn,  als  waar- 
van  hy  dan  niet  dadelyk  zou  konnen  onderscheiden  worden,  teegens  de 
eerste  voorstellingj  als  ook  dat  zy  van  een  onderwerp  't  ^&^ne  haar 
begreep  zou  worden  voortgebragt ,  teegens  de  tweede  voorstelling ;  en 
eindelyk  dat  ze  dan  door  haar  natuur  niet  kon  oneindig  en  ten  opper- 
ste  volmaakt  in  haar  geslagt  zijn,  teegen  de  derde  voorstelling.  Der- 
halven  dan ,  dewijl  haar  weezen  niet  in  eenig  ander  ding  begreepen  is , 
zoo  is  ze  dan  een  zaak  die  door  zich  zelve  bestaat. 

TOEGIFT. 

De  natuur  word  door  zich  zelfs  en  niet  door  eenig  ander 
ding  gekend.  Zy  bestaat  uyt  oneindige  eigenschappen , 
waar  van  eeu  iegelyk  oneindig  en  volmaakt  in  haar  geslagt 
is.  Invoegen  tot  deszelfs  weezen  zoodanig  de  weezendlyk- 
heid  behoort,  dat  buyten  dezeive  geen  weezen  meer  en  is, 
noch  zijn  kan;  en  zy  aldus  bestiptelyk  over  een  komt  met 
het  weezen  van  den  alleen  heerlyke  en  gezegende  God. 


240 

II. 

DE    MENTE    HUMANA. 

Homo  cum  sit  res  creata  finita,  etc. ,  necesse  cst  illud, 
quod  cogitationis  habeat,  quodque  mentem  vocamus,  mo- 
dum  illius  esse  attributi  quod  cogitationem  vocamus,  nec 
aliud  quid  nisi  hanc  modificationem  ad  ejus  essentiam  per- 
tinere;  et  hoc  tantopere,  ut,  si  modificatio  ilia  destruitur, 
mens  etiam  destruatur,  etsi  praecedens  immutabile  manet 
attributum.  Eodem  quoque  modo  iliud  quod  mens  exten- 
sionis  habet,  quodque  corpus  vocamus,  nihil  aliud  est  nisi 
modificatio  aiius  illius  attributi,  quod  extensionem  vocamus  , 
quo  destructo,  nec  corpus  humanum  ampiius  est,  etsi  exten- 
sionis  attributum  immutabile  manet. 


Ut  vero  intelligatur  qualis  illa  sit  modificatio  quam  men- 
tem  vocamus ,  et  quoraodo  a  corpore  originem  ducat  muta- 
tioque  ejus  a  soio  pendeat  corpore  (quod  apud  me  est  unio 
corporis  et  mentis)  notetur: 

1.  Modificationem  immediatissimam  attributi,  quod  co- 
gitationem  vocamus ,  in  se  habere  objective  essentiam  for- 
malem  omnium  rerum;  quadam  enim  re  formali  posita,  cujus 
essentia  objective  non  esset  in  attributo  praedicto,  omnino 
non  infinita  nec  in  genere  suo  perfecta  esset ,  contra  illud 
quod  tertia  propositione  jam  demonstratum  est.  Atque  cum 
natura  sive  Deus  sit  ens ,  de  quo  infinita  dicuntur  attributa, 
quodque  in  se  comprehendit  omnia  rerum   creatarum  essen- 


241 

II. 

VAN    DE    MENSCHELIJKE    ZIEL. 

Den  mensch  een  geschapen  eindige  zaak  enz.  zijnde.  is 
't  noodzakelyk  dat  het  geen  hy  van  de  denking  heeft,  en 
't  welke  wy  ziel  noemen ,  zulks  een  wijziging  van  die  ey- 
genschap  zij  welke  wy  de  naam  van  denking  geeven .  zon- 
der  dat  tot  zijn  weezen  eenig  ander  ding  als  deeze  wijzi- 
ging  behoort;  en  dit  zoodanig  zelf,  dat  als  deeze  wijziging 
te  niete  gaat  de  ziel  dan  ook  vernietigd  word,  of  schoon 
de  voorgaande  eygenschap  onverandelyk  de  zelve  blijft.  En 
op  de  zelve  wijze  is  ook  het  geen  by  van  de  uytgebreid- 
heid  heeft ,  en  't  welke  wy  lichaam  noemen ,  niet  anders 
als  een  wijziging  van  de  andere  eygenschap,  die  wy  de 
naam  van  uytgebreidheid  geeven ,  zoodanig  ook ,  dat  als 
deez  wijziging  vernietigd  word  dan  't  menschelyk  lichaam 
ophoud  te  bestaan ,  ofschoon  de  eigenschap  van  uytgebreid- 
lieid  mee  onveranderJyk  dezelve  blijft. 

Om  nu  te  verstaan  wat  deeze  wijze  die  wy  ziel  noemen 
is,  en  hoe  dezelve  haar  oorspronk  van  het  lichaam  heeft, 
als  ook  hoedanig  haare  verandering  alleenig  afhangt  van 
het  lichaam  ('t  welk  by  my  de  vereeniging  van  ziel  en  li- 
chaam  is) ,  zoo  heeft  men  aan  te  merken : 

1.  Dat  de  alderonmiddelykste  wiiziging  van  de  eigen- 
schap .  die  wy  denking  noemen ,  voorwerpelyk  in  zich  heeft 
het  vormelyk  weezen  aller  dingen ;  want  indien  men  stel- 
den  eenig  vormelyk  ding,  welkers  weezen  in  de  voornoem- 
de  eigenschap  niet  voorwerpelyk  en  was,  zoo  waar  dezelve 
dan  niet  oneyndig,  noch  ten  hoogste  volmaakt  in  haar 
geslagt,  't  geen  strijdig  is  teegen  het  geene  in  de  derde 
voorstelling  is  beweezen.  En  nadien  de  natuur,  of  God, 
een  weezen  is ,  tot  de  welke  oneindige  eigenschappen  be- 
hooren ,    waar  in  de  weezens  van  alle  de  geschapen  dingen 

16 


242 


tias;  est  necesse  ejus  in  cogitationc  produci  infinitam  id.  arn  . 
quae.  objective  iu  se  habeat  totam  naturam  ,  quahs  realitei- 
in  se  est, 

2     Notetur,  omnes  reliquas  modificationes,  uti  aniorem, 
cupiditatem,    laetitiam,  etc.    originem  ducere  a  prima  ista 
immediata  modificatione ,  ita  ut ,  nisi  ista  praecederet,  amor  , 
cupiditas,    laetitia,    etc.    esse  non  possct.     Unde  evidenter 
concluditur,    amorem    naturalem,    qui   in    quaque    re   est , 
suum    corpus    conservandi    nullam    aliam    originem   habere 
posse,    nisi    ideam    sive    essentiam    objectivam ,    quae   talis 
corporis    in    attributo   cogitante  est.     Porro     quia  ad  exis- 
tentiam    ideae    sive    essentiae  objectivae   nihii  aliud  postu- 
latur    nisi    attributum    cogitans    et    objectum  sive  essentia 
formalis,    certum    est    quod  dicebamus,    ideam  sive  essen- 
tiam  objectivam  attributi  cogitantis  immediatissimam ')  esse 
modificationem.  Quare  in  attributo  cogitante  nulla  alia  dan 
potest  modificatio,  quae  pertineret  ad  essentiam  mentis  cu- 
Lcunque   rei ,    nisi    sola    iUa  idea.    quae    necessario  taus 
revera  existentis  rei  in  attributo  cogitante  esse  debet      U- 
lis    enim   idea  ceteras  modificationes,    amoris,    cupiditatis, 

laetitiae  etc.  secum  trahit.  Quia  ^gi^'.  f  ro''tdet 
objecti  existentia,  objecto  mutato  vel  destructo  eadem 
mutationis    vel    destructionis    ratione  ipsa  quoque  idea  mu- 


1)     Inmediatissimam    attributi    modificationem    iliam    dico,    quae    ut 
existat,  nuUa  alia  modificatione  ia  illo  attributo  opus  habet. 


243 

zijn  bevat;  zoo  is  't  noodzakelyk  dat  daar  van  in  de  den- 
kiug  word  voortgebragt  een  oneindig  denkbeeld  ,  hetwelk 
in*  zich  voorwerpelyk  de  geheele  natuur  bevat,  zoodanig 
als  die  dadelyk  in  zich  is. 

2.  Staat  aan  te  merken,  dat  alle  de  overige  wijzingen, 
als  liefde,  begeerte,  blijdschap ,  enz.  haare  oorspronk  van 
deeze  eerste  en  onmiddelyke  wijzing  bebben,  zoodanig  dat, 
iudien  dezelve  die  niet  voor  ging,.  daar  geen  liefde  ,  be- 
geerte  nocli  blijdschap  enz.  zoude  kounen  zijn,  Waar  uyt 
klaarelyk  beslooten  word ,  dat  de  natuurlyke  liefden^  die 
in  iedere  zaak  is,  tot  behoudinge  zijnes  lichaams,  geen 
audere  oorspronk  hebben  kan  als  van  het  denkbeejd  of 
voorwerpelyk  weezen,  dat  van  zoodanig  lichaam  is  in  de 
denkende  eigenschap.  Verder ,  wijl  tot  het  weezendlyk  zijn 
vau  een  deukbeeld  of  voorwerpelyk  weezen ,  geenig  ander 
ding  als  de  denkende  eigenschap ,  en  het  voorwerp  of  vor- 
melyk  weezen ,  word  vereyscht,  zoo  is  't  dau  zeeker ,  het 
geene  wy  gezesjd  hebben ,  dat  het  denkbeeld  of  voorwerpe- 
lyk  weezen ,  de  *)  alderonmiddelykste  wijziging  is  van  de 
denkende  eigenschap.  Dienvolgende  kan  er  in  deeze  eigen- 
schap  geen  andere  wijziging  gegeeven  worden,  welke  zou 
behooren  tot  het  weezen  vau  de  ziel  eenes  iegelyk'n 
ding ,  als  alleen  't  denkbeeld,  't  welk  noodzakelyk  van 
zulken  ding  weezendlyk  zijnde  moet  weezen  in  de  den- 
kende  eigenschap;  want  zulk  'n  denkbeeld  sleept  met  zich 
de  overige  wijzingen ,  van  liefde,  begeerte ,  blijdschap  enz. 
Nademaal  nu  het  denkbeeld  voort  komt  van  de  weezeud- 
lykheid  des  voorwerps,  zoo  moet  dan  ook,  het  voorwerp 
veranderende  of  vernietigende ,  na  deszelfs  hoedanigheid 
en    maat   van    verandering   of  vernietiging ,    ook    dit    haar 


1)  Ik  noem  de  alderonraiddelykste  wijziging  van  de  eigenschap  de 
geene,  die,  om  weezendlyk  te  zijn,  niet  noodig  heeft  eenige  andere 
wijziging  in  dezelve  eigenschap. 

16* 


244 
tari  sivc  destrui  debet,  quippe  quac  cum  objecto  unita  sit, 

Ut  igitur  mcntis  essentiae  adscribamus  illud  quo  reaiiter 
existat  vei  sit,  nihil  aiiud  inveniri  poterit  nisi  attributum 
iiiad  et  objectum  de  quibus  locuti  sumus;  quae  tamen  ad 
inentis  essentiam  non  pertinent,  quia  cogitationis  objectum 
nihil  ejus  habet,  et  ab  eo  realiter  distinguitur.  Et  quod  ad 
attributum  illud,  jam  demonstravimus  illud  ad  essentiam 
praedictam  pertinere  non  posse,  quod  per  illud  quod  deinde 
dicemus  evidentius  adhuc  videbitur;  attributum  nempe 
tamquam  attributum  cum  objecto  non  unitum  est ,  quia 
neque  mutatur  neque  destruitur  etsi  objectum  mutatur  vel 
destruitur. 


Mentis  igitur  essentia  in  eo  solo  consistit ,  quod  idea  sive 
essentia  objectiva  in  attributo  sit  cogitante,  ex  essentia 
objecti  originem  ducens ,  quod  in  natura  existit.  Dico  objecti 
quod  realiter  existit,  etc.  sine  alia  particularitate ,  ut  com- 
prehendam  non  solum  extensionis  modum  sed  et  omnium  in- 
finitorum  attributorum ,  quae  aeque  uti  extensio  mentem  ha- 
bent.  Ut  vero  haecce  definitio  melius  intelligatur ,  attendatur, 
necesse  est ,  ad  illud  quod  jam  dixi,  de  attributis  loquens, 
ea  non  secundum  eorum  existentiam  distingui ,  uti  etiam 
essentiam  omnium  modificationum  in  noraioatis  attributis 
comprehensam  esse,  et  denique  omnina  attributa  entis  infi- 
iiiti  attributa  esse.  Quare  etiam  attributum  cogitans,  sive 
iutellectum  in  re  cogitante ,  iu  cap.  IX  partis  prioris ,  filium 
sive  creaturam  diximus  Dei  immediatam,  ab  omni  aeternitate 


245 

deDkbeeld  veranderen ,    of  vernietigen ,    als  zijnde  dus  ver- 
eenigd  met  het  voorwerp. 

Om  dan  aan  't  weezen  van  de  ziel  't  geen  toe  te  sctirij- 
ven ,  waar  door  ze  weezendlyk  bestaat  of  is ,  men  zal  niets 
anders  konnen  vinden  ,  als  die  eigenschap  en  't  voorwerp , 
van  wien  dat  wy  gesprooken  bebben ;  welke  nochtans  niet 
bebooren  tot  het  weezen  van  de  ziel  ,  nadien  het  voorwerp 
vau  de  denking  daar  van  niets  en  heeft ,  maar  van  het  zelve 
dadelyk  is  onderscheiden.  En  wat  die  eigenschap  aangaat , 
wy  hebben  ook  al-ree  beweezen,  dat  ze  daar  toe  niet  be- 
hooren  kan;  dat,  door  het  geen  wy  hier  na  zullen  zeggen , 
noch  klaarder  zai  gezien  worden,  alzoo  de  eigenschap  niet 
is  vereeuigd  met  het  voorwerp,  wijl  ze  niet  verandert 
noch  vernietigt,  schoon  het  voorwerp  veranderd  of  vernie- 
tigd  word. 

Derhalven  dan  zoo  bestaat  het  weezen  van  de  ziel  al- 
leen  in  het  zijn  van  een  denkbeeld  of  voorwerpelyk  wee- 
zen  in  de  denkende  eigenschap ,  ontstaande  van  het  weezen 
eenes  voorwerps,  dat  in  de  natuur  dadelyk  weezendlyk  is. 
Ik  zeg,  van  een  voorwerp  dat  dadelyk  weezendlyk  is,  enz. 
zonder  eenige  meerdere  bizonderheid,  om  hier  onder  niet 
alleen  te  begrijpen  de  wijzinge  van  de  uytgebreidheid, 
maar  ook  die  van  alle  de  oneindige  eigenschappen ,  welke 
zoo  wel  als  d'  uytgebreidheid  meede  een  ziel  hebben.  Doch 
om  deeze  beschrijving  wat  bizonderlyker  te  verstaan,  dient 
acht  geslagen  op  het  geene  ik  al-reeds  gezegd  heb,  spree- 
kende  van  de  eigenschappen ,  dat  namendlyk  dezelve  niet 
na  haar  weezendlykheid  worden  onderscheiden ,  als  meede 
dat  het  weezen  aller  wijzingeu  in  de  nu  genoemde  eigen- 
schappen  zijn  begreepen,  en  eindelyk  dat  alle  de  eigen- 
schappen  zijn  eigenschappen  van  een  oneindig  weezen. 
Waarom  wy  ook  de  denkende  eigenschap ,  of  het  verstaan 
in  de  denkende  zaak ,  in  't  9de  hoofddeel  van  het  eerste 
deel  een  zone ,  maakzel  of  onmiddelyk  schepzel  van  God , 
vau  alle  eeuwigheid  van  hem  geschapen,  hebben  genoemd. 


246 

creatam  ,  quia  in  se  objective  habet  essentiani  formalem  om- 
nium  rerum,  nec  augetur  aut  diminuitur.  Notandum  enim , 
modilicationes  praedictas,  etsi  carum  nulla  realis  sit ,  tamen 
aequaliter  comprehensas  esse  iu  earum  attributis;  et  quia 
nec  in  attributis  nec  in  eorum  modificationibus  inaequalitas 
est,  neque  in  idea  ullum  esse  potest  particulare,  quod  in 
natura  non  esset.  Ubi  vero  particularis  ejus  existentia  affi- 
citur  ab  aliqua  modificatione  quocunque  modo  distincta  ab 
attributis  ejus  (quia  particularis  ejus  existentia,  quam  iu 
attributo  habet,  ejus  essentiae  subjectum  est) ,  particulare 
quoddam  se  in  modificationum  ostendit  essentiis ,  et  perinde 
in  essentiis  objectivis,  quae  necessario  earum  in  attributo 
cogitante  comprehenduntur.  Quae  causa  est,  cur  in  defini- 
tione  verbis  hisce  usi  simus,  quodmens,  idea  sive  essentia 
objectiva  (quod  mihi  idem  est)  in  attributo  cogitante  originem 
ducat  ex  essentia  objecti  in  uatura  realiter  existentis.  Quibus 
satis  explicatum  habemus,  quidnam  mens  generaliter  sit, 
dicto  non  modo  ideas  intelligentes,  quae  ex  corporeis  oriun- 
tur  modificationibus,  sed  et  iilae  quae  oriuntur  ab  existentia 
cujuscunque  modificationis  ceterorum  attributorum. 


Cum  autem  ceterorum  attributorum  non  talem,  qualem  ex- 
tensionis,  cognitionem  habeamus  ,  videamus  jam,  num  at- 
tendentes  ad  extensionis  modificationem  invenire  possimus 
definitionem  particulariorem  magisque  adaptatam  ad  men- 
tium  nostrarum  essentiam  exprimendam ;  hoc  enim  revera 
nobis  in  proposito  est. 

Supponimus  itaque  tanquam  rem  demonstratam,  in  ex- 
tensione  nuUam  aliam  esse  modificationem  nisi  motum  et 
quietem,  et  quamcumque  rem  corpoream  particuiarem  nihil 


247 

nadien  zy  in  zich  hceft  liet  voorwerpelyk  weezen  aller 
dingen ,  zonder  te  neemen  of  te  geeven,  Want  staat  aan 
te  merken,  dat  de  voorzeide  wijzingen,  schoon  geen  derzelve 
dadelyk  is ,  nochtans  gelijkmatig  in  hare  eigenschappen 
zijn  begreepen ;  en  nadien  er  in  de  eigenschappen ,  noch 
derzelver  wijzen  geene  ongelijkheid  is ,  zoo  en  kan  'er  in 
geenig  denkbeeld  eenige  bizonderheid  zijn ,  welke  in  de 
uatuur  niet  zijn  zou.  Maar  als  haare  bizondere  weozciid- 
lykheid  word  aangedaan  van  eenige  wijze,  welk  zich  dus 
of  zoo  ouderscheid  van  haare  eigenschap  (dewijl  als  dan 
haare  bizondere  weezendlykheid ,  die  zy  in  d'  eigenschap 
heeft,  het  onderwerp  van  haar  weezen  is)  ais  dan  vertoont 
'er  zich  een  bizonderheid  in  de  weezens  van  de  wijzingen, 
en  gevoiglyk  ook  in  de  voorwerpelyke  weezens,  die  van  de 
zoodanige  noodzaakelyk  begreepen  worden  in  de  denkende 
eigenschap.  En  dit  is  de  reeden ,  waarom  wy  in  de  be- 
schryving  gebruykt  hebben  deeze  woorden ,  dat  de  ziel, 
het  denkbeeld ,  of  voorwerpelyk  weezen  in  de  denkende 
eigenschap  [dat  by  my  't  zelfde  is]  ontstaat  van  het  wee- 
zen  eens  voorwerps  dat  in  de  natuur  dadelyk  weezendlyk 
is.  Waar  meede  wy  genoegzaam  achteu  verklaard  te  heb- 
ben  wat  in  het  algemeen  de  ziel  is :  verstaande  onder  het 
gezeide  niet  alleen  de  denkbeelden ,  welke  ontstaan  uyt  de 
weezendlykheid  der  lichamelyke  wijzingen,  maar  ook  die* 
welke  ontstaau  uyt  de  weezendlykheid  van  een  iegeiyk  'n 
wijziging  der  overige  eigenschappen. 

Maar  nademaal  wy  van  die  overige  eigenschappen  niet 
zoodanig  'n  kennis  als  van  de  uytgebreidheid  hebben .  zoo 
iaat  ons  zien  of  wy  ten  opzigte  van  de  wijzinge  der  uyt- 
gebreidheid  een  bizonderder  beschryving  konnen  uytvinden , 
die  meer  eigen  is  om  't  weezen  onzer  zielen  uyt  te  druk- 
ken,  als  't  welke  ons  eigendlyke  voorneemen  is. 

Wy  vooronderstellen  dan ,  als  een  beweeze  zaak ,  dat  'er 
in  de  uytgebreidheid  geene  andere  wijziging  en  is  als  be- 
weeging  en  rust,  en  dat  'n  ieder  bizonder  lichamelyk  ding 


248 

aliud  esse,  nisi  certam  motus  quietisque  proportionem ;  at- 
quc  hoc  ea  ratione ,  ut,  nisi  in  extensionc  aliud  non  esset , 
quam  sivo  motus  sive  quies  sola,  nuUa  in  illa  res  parti- 
cularis  ostendi  vei  esse  posset ;  ita  ut  corpus  humanum  nii 
aliud  sit  nisi  certa  motus  quietisque  proportio. 

Essentiam  objectivam  vero  quae  hujus  proportionis  essen- 
tialis  motus  quietisque  in  attributo  cogitante  datur ,  dicimus 
mentem  corporis ;  quando  igitur  una  harum  modificationuui 
(sive  sit  motus  sive  quies)  in  plus  vel  in  minus  mutatur, 
eadem  ratione  et  idea  mutatur ;  uti  e.  gr.  quando  quie.s 
augmentatur  motusque  diminuitur ,  illo  dolor  vel  tristitia 
illa  causatur  quam  frigus  nominamus,  Si  vero  motus  auge- 
tur,  dolor  oritur  quem  nominamus  calorem. 


Quando  autem  motus  quetisque  gradus  in  omnibus  cor- 
poris  partibus  non  aequales  sunt,  sed  nonnuiiae  pius  quam 
aliae  motus  et  quietis  habent ,  inde  differentia  sensus  ori- 
tur,  qualem  experimur,  quando  baculo  in  oculos  vel  ma- 
nus  ferimur. 


Et  quando  fit  ut  causae  externae  inter  se  differant ,  uec 
omnes  eandem  habeant  effectam ,  oritur  inde  differentia  sen- 
sns  in  nna  eademque  parte,  uti  experimur  lignc  vel  ferro 
in  eadem  manu  icti. 

Et  rursus  si  mutatio  in  quadam  parte  facta  causa  est , 
ut  ad  priorem  proportionem  redeat ,  oritur  inde  laeLitia , 
quam  trauquillitatem ,  exercitationem  jucundam,  et  hiiari- 
tatem  nominamns. 

Q,uia  igitur  explicavimus ,    quid  sensus  sit,    facile  videre 


249 

niet  auders  als  'n  zeekere  maat  deezer  beweeging  eu  stilte 
is ,  zoo  dat,  indien  'er  in  de  uytgebreidheid  niets  auders 
als  alieeu  bevveeging  of  alleen  rust  was,  'er  in  dezelve 
geen  bizonder  ding  zou  kounen  zijn ,  of  aangeweezen  wor- 
den:  invoegen  het  menschelyk  lichaam  niet  anders  als  'n 
zeekere  gelijkmatigheid  deezer  beweeging  en  stiite  is. 

Het  voorwerpeiyk  weezen  nu  't  weik  van  deeze  weezend- 
lyke  eevenreedigheid  van  beweeging  en  rust  in  de  den- 
kende  eigeuschap  is,  dat  zeggen  wy  is  de  ziel  vau  zulk 
'n  lichaam.  Waar  uyt  volgt,  dat  wanneer  een  van  deeze 
twee  wijzingen,  het  zy  de  beweeging  of  rust,  in  meer  of 
min  veranderd,  dat  na  die  maate  als  dan  ook  dit  denk- 
beeld  of  de  ziel  veranderd.  Want  by  voorbeeld,  zoo  't  ge- 
beurt  dat  de  stiite  komt  te  vermeerderen ,  eu  de  beweeging 
te  verminderen ,  zoo  word  daar  door  als  dan  veroorzaakt 
die  pijn  of  droefheid  weik  wy  koude  noemen. 

Maar  wanneer  in  teegendeei  de  beweeging  komt  te  ver- 
meerderen,  zoo  word  daardoor  veroorzaakt  die  pijne  welke 
wy  dan  hitte  noemen. 

Doch  indien  de  trappen  van  beweeging  en  stilte  in  alle 
de  deelen  onzes  iichaams  niet  gelijk,  maar  dat  eenige  der- 
zelve  van  meerdere  beweeging  of  stilte  ais  de  andere  voor- 
zien  zijn ,  zoo  ontstaat  daar  uyt  'n  verscheidendheid  vau 
gevoel ,  zoo  ais  wy  onderzinden ,  wanneer  wy  met  een  stolcje 
in  de  oogen  of  op  de  handen  worden  geslagen. 

Daar  by  zoo  de  uytterlyke  oorzaaken  komen  te  verschil- 
len,  eu  niet  alie  de  zeifde  uytwerking  en  hebben,  zoo  spruyt 
daar  uyt  de  verscheidendheid  van  't  gevoel ,  in  een  en  het 
zelfde  deel;  gelijk  wy  ondervinden,  ais  met  een  hout  of 
ijser  op  een  zelve  hand  geslagen  word. 

Maar  als  de  verandering,  welk  in  eenig  deel  geschied  ,  eeu 
oorzaak  is  dat  het  zelve  tot  haar  voorgaande  eevenreedig- 
heid  van  beweeging  en  rust  wederkeert ,  zoo  zulien  wy  dit 
vermaakelyke  oeffening,  en  vrolykheid  komen  te  noemen. 

Dewiji  wy  dus  verklaard  hebben,  wat  het  gevoelis,  zoo 


250 


possumns,  quomodo  indc  procedat  idea  reciproca  sive  nostra 
ipsorum  cognitio,  et  quomodo  ratiocinatio  inde  proveniat. 
Ex  quibus  omnibus  etiam,  quia  mens  nostra  cum  Deo  unita 
et  pars  infinitae  cogitationis  est  a  Deo  imraediatc  ortae,  clare 
videnda  est  clarae  cognitionis  et  animi  immortaiitatis  origo. 
In  praesentia  vero  dictum  suf&ciet. 


F  I  N  I  s. 


251 

konnen  wy  nu  ligtelyk  zien ,  hoe  hier  uyt  een  weerkeerig 
denkbeeld  of  de  kennisse  onzes  zelfs  ontstaat,  en  hoe  hier 
uyt  ook  de  redeneering  voort  komt.  Gelijk  ook  uyt  aile 
deeze,  om  dat  onze  ziel  met  God  vereenigd,  en  een  deel 
van  het  oneyndig  denkbeeld,  van  God  onmiddelyk  ont- 
staande,  is,  zeer  duydelyk  de  oorspronk  van  de  klaare 
kennis  en  onsterifelykheid  der  ziele  word  gezien.  Doch 
voor  teegenwoordig  zal  het  gezegde  ons  genoeg  zijn. 


EI  N  D  E. 


H-3Mh 


IRIDIS 


COIPUTATIO  ALGEBEAICA, 


AD  MAJOREM  PHYSICAE  MATHESEOSQUE 
CONNECTIONEM. 


Iq  summo  apud  illos  hoaore  Geometria  fuit ,  itaque 
uihil  Mathematicis  illustrius.  At  nos  metiendi  ratio- 
ciuandique  utilitate  hujus  artis  terminaviraus  modura. 
Cicero,  Tusculanarum  (juoestionum  Lib,  I.  in  jyrinc. 


U^^ 


HAGAE  COMITUM, 

Apud  LEVINUM  YAN  DYCK. 

M.  DC.  LXXXVII. 


STELKONSTIGE  EEECKENING 


VAN   DEN 


REEGENBOOG, 


DIENENDE  TOT  NAEDERE  SAMENKNOPING  DER 
NATUURKUNDE  MET  DE  WISKONSTEN. 


By  iiaer  (te  weten  by  de  Griecken)  is  de  Meetkonst 
in  zeer  groot  aenzien  geweest.  Zo  datter  niet  uytne- 
mender  was  als  de  Wiskonstenaers;  maer  wy  (na- 
mentlyck  de  E.omeynen)  hebben  de  raate  van  deze 
konst  bepaeld  met  de  nuttigheydt  van  meeten  en  van 
tellen.     {Cicero,  Tusc.  Q.  I.) 


IN   'S  GRAVENHAGE , 

Ter  Druckerye  van  LEVYN  VAN  DYCK. 

M.  DC.  LXXXVII. 


LECTORI  SALUS. 


Quamqiiam,  Lector  discrete,  hacce  computatione  ernditis  dis- 
plicere  nolimus ,  conjidemus  tamen ,  praecipuum  puUicationis 
cupisdam  esse  debere  consilium  indoctos  adjuvare.  Qua  in  re . 
hisce  in  provinciis  juvenibus  docilibus  bonum  exemplum  ha- 
bernus  Domini  Hudde  ConsuUs  Amstellodamensis ,  in  Compa- 
rationum  ejus  Abbreviatione  regulisque  firmis  et  generalibus 
maximorum  et  minimotum;  Bomini  Huygens  —  dilecti  illius  pro- 
fecto  ab  omnibus  artes  istas  amantibus  -■  in  pluribus  ingeniosis 
nec  minus  perfectis  ejus  operibus;  et  Domini  De  Witt  ^  dum 
videbat  Consiliarii-pensionarii  Hollandae ,  in  clara  ejus  seg- 
mentorum  descriptione  conorum  et  computatione  redituum  ad  vi- 
tam  contra  reditus  solventes.  Tanto  magis  itaque  ei,  qui  a 
quoquam ,  vel  tantillum  docili,  intelligi  velit ,  a  cognitis  in- 
cipienti  sensim  sensimque  licet  adscendere ,  et  de  Iride  tamquam 
a  principiis  initium  facere.  Quodam  ergo  prioribus  sex  Euclidis 
libris  operamdante,  hae  annotationes ,  quae  ,  secundum  Horatii 


AEN  DEN  LEZER. 


Allioewel  men,  Bescheyde  Lezer ,  met  deze  Reeckeningh  niet 
geerne  de  Geleerde  zoude  mishagen;  zoo  is  eghter  het  vertrou- 
wen ,  dat  het  voornaemste  oogmerck  van  iet  aen  den  dagh  te 
brengen  behoorde  te  zijn,  om  de  ongeleerde  te  hulp  te  komen. 
Hier  van  heeft  men  in  deze  landen  voor  de  jonge  lieden ,  die 
neerstigh  willen  zijn,  de  goede  voorbeelden  van  de  Heer  Hud- 
de ,  Burgemeester  van  Amsterdam,  in  zijne  verkortinge  der 
vergelijckingen,  en  vaste  en  algemeene  Regels  der  grootste  en 
der  klei/nste;  van  de  Heer  Huygens,  voorwaer  den  Ooghappel 
van  alle  die  geene ,  die  deze  Konsten  beminnen,  in  verscheyde 
van  zyne  geestige  en  nogtans  zeer  doorwerkte  schriften ;  en  van 
de  Heer  de  Witt.  in  zijn  leven  Raedtpensionaris  van  Hol- 
landt ,  in  zijne  klare  beschrijvinge  der  Kegelsneden ,  en  waer- 
dye  van  Lijfrenten  tegens  Losrenten.  Waerom  het  te  me^r 
voor  die  geene ,  die  geerne  van  een  ieder ,  een  weynigh  leer- 
gierig  zijnde,  zoude  verstaen  werden ,  geoorloft' is ,  van  het 
bekende  een  aenvang  nemende  allenskens  op  te  klimmen,  en  met 
den  Regenboogh  als  van  den  grondt  te  beginnen.  By  gelegent- 
heydt  dan,  dat  iemandt  bezigh  was  met  zigh  te  oefenen  in  de 
zes  eerste   Boecken  van  Euclides,   zo  heeft  men  deze  aanmerc- 


256 

praecepium ,  plus  quam  decem  preasae  jacuerunt  annon  {^)  ,  eo  solo 
in  lucem  editae  sunt,  ut  adolescentes  utilitatem  usumque  per- 
spicerent  principiorum  quae  edocti  essent,  et  etiam  quantum 
Algehrae  cognitione  iis  opus  sit ,  qui  subtilihus  istis  penicillis 
Dei  insignes  creaturas ,  etsi  pro  parva  tantum  parte ,  imi- 
tari  student.  Quo ,  amate  Lector ,  si  exciteris  ,  ui  /amiliarem 
huncce  contemplationis  modum,  naiuralisque  rationis  perqui- 
sitionem  non  rejicias ,  leve  hocce  specimen  plus  boni  causaverit , 
quam  auctor  sibi  polliceri  ausus  fuerit.     Vale. 

(1)  Ante  quos,  uti  cognitum ,  philosophus  mortuus  erat. 


■**4I-H- 


257 

kingen ,  die  volgens  de  lesse  van  Horatitis  meer  dan  tien  jaren 
in  een  hoeck  hadden  gelegen ,  alleen  het  light  toevertrouwt  met 
dit  inzight ,  op  dat  de  aenkomelingen  zoiiden  kunnen  zien  de 
nuttigheydt  en  het  gebruyck  der  heginselen,  die  zy  zouden 
mogen  hebben  geleert ,  ende  oock ,  hoe  zeer  de  kennisse  der  Stel- 
konst  den  geenen ,  die  met  deze  Jijne  pincelen  Godts  heerlijcke 
schepselen  maer  voor  een  kleyn  gedeelte  zoecken  natebootzen , 
van  noden  is.  Indien  ghy  hier  door,  beminde  lezer ,  wert  op- 
geweckt ,  om  deze  gemeenzame  wyze  van  betraghtinge  en  nae- 
vorssinge  der  natuurlijke  reden  niet  te  verwerpcn:  zo  zal  deze 
geringe  proeve  meer  goedts  veroorzaeckt  hebhen ,  als  men  zigh 
zoude  hebben  derven  heloven.     Vaert  wel. 


^H-»- 


17 


1  R  1  D  1  S 

COMPUTATIO. 


Uli  qui  modicam  tantum  cognitionem  habent  scientiarum, 
quae    visui    nostro,    nobilissimo    illi    exteriorum    sensuum , 
inserviunt,   vel  adjuvando  illum  vel  delectando ,  non  igno- 
rant,    solis    lucisque    radios ,    ubi  oblique  incidunt  in  vitri 
aquae    aliusve    humoris    superficiem ,     in     superficiei    iUius 
principio   non    amplius  recte,    sive  per  lineam  rectam,    sed 
oblique    sive    abrumpte   transire,    eodem  modo  quo  per  ex- 
perientiam   quotidianam   baculum  vel  remum  m  aqua  quasi 
ruptum  videmus,   iUamque    radiorum    ruptionem   refracUo- 
nem    vocari.     Neque  illis  ignotum  est,    eorundem  radiorum 
repulsui,  quando  per  foiium  sub  vitro  vel  speculo  rumpere 
nequeunt,  nomen  refleGtionis  dari. 


Cum   idturlris,  theologis  illud  augustum  foederis  insigne  , 
a  physicis,  secundum  leges  a  Deo  rebus  creatis  datas ,  cau- 


REECKENING    VAN    DEN 

R  E  G  E  N  B  0  O  G. 


— -*£-§:- 


Die  geene  die  een  weynig  kennisse  hebben  van  de  We. 
tenschappen,  dienende  om  het  gezigt,  het  edelste  van  onze 
uyterlijke  zinnen,  behulpzaem  te  zijn,  ofte  om  hetzelve  te 
verlustigen ,  zijn  niet  onkuudig,  dat  als  de  stralen  van  de 
zon ,  ofte  van  het  ligt  scheefachtig  valien  op  een  vlack 
van  glas,  van  water,  ofte  van  eenige  andere  voghtigheyt , 
dezelve  in  't  begin  van  dat  vlack  niet  meer  recht,  ofte 
volgens  een  reghte  linie,  maer  schuyns  ofte  afgeschampt 
doorgaen ,  op  dezelve  wijze,  gelijck  men  by  dagelijxze  on- 
dervindinge  een  stock  ofte  roeyriem-  in  't  water,,  als  ge- 
broken  ziet,  en  dat  men  dit  breecken ,  ofte  schampen  der 
straleu  huune  refractie  noerat.  Hun  is  raede  niet  onbe- 
kent,  dat  men  aen  de  weerstuyt  van  dezelve  straleu ,  wan- 
neer  ze  door  de  foelie ,  die  achter  een  glas  of  spiegel  is , 
ofte  iet  diergelijx,  niet  kunnen  doorbreken,  maer  weder- 
keren,  oock  gewoon  is  te  geveu  de  uaem  van  reflectie, 
waerom  wy  geen  swarigheyt  zullen  maken  zoratijts  dierge- 
lijcke  woorden,  beter  verstaen  werdende  als  de  neder- 
duytze  ,  te  gebruycken. 

Dewijle  dan  deu  Regenboogh,  dat  heerlijck  teecken  des 
Yerbonts  voor  de  Godtsgeleerde ,  by  de  natuurkundige  vol- 
gens  de   grontwetten,    door   Godt  de  Heere  de  geschapeue 

17* 


2G0 

sari  judicatur  (*)  per  refractionom  et  reflcctionem  radiorum 
solis,  in  innumerabilcm  incidentium  multitudincm  guttu- 
larum  aquae  ,  juvcnibus  Matlieseos  amatoribus  res  admo- 
dum  animadversione  digna  est,  magnum  eorum  antecesso- 
rem ,  Cartesium,  non  solum  demonstrare  Iridem  inferio- 
rem  principalemque  per  duas  vidcri  refractiones  unaraque 
reflectionem,  superiorem  autem  per  duas  refractiones  et  re- 
flectiones  duas,  eoque  se  priore  vel  principali  minus  lucidam 
exhibere;  eumque  praeterea  coraputatione  determinare  et 
rationibus  demonstrare.  angulum  maximum,  quo  inferior 
Iris  observari  potest,  vel  dimidium  ejus  diametri  non  mino- 
rem  esse  posse  quam  41°  47',  et  angulum  minimum,  quo 
superior  Iris  observari  potest  sive  diametri  ejus  dimidium 
non  minorem  quam  51°  37'.  Ut  vero  pergamus,  mejudice, 
pergrata  inventio  est,  quam  de  rubro  ,  flavo ,  viridi,  caeruleo 
sim.  Iridis  coloribus  profert,  qua  praesertim  ingeniosam  suam 
mentera  manifestat ,  rationes  afi^erens ,  cur  rubrum  conspi- 
ciatur  a  parte  convexa  sive  exteriore  Iridis  inferioris,  a 
parte  vero  concava  sive  interiore  superioris ;  scilicet  quia 
in  leges  umbrae  lucisque  inquirens  demonstrat  centrum  cu- 
Jusque  aquae  guttulae,  ubi  maxima  datur  umbra  sive  den- 
sitas ,  supra  refractionem  radiorum  venire  in  Iride  inferiore 
ad  oculos  nostros  pervenientium,  quapropter  color  fortissimus 
sc.  ruber  umbrae  subest  ideoque  a  parte  convexa  cernitur; 
in  maximo  autem  Iridi  cujusque  guttulae  centrum  venire 
sub  refractione  ad  oculos  nostros  perveniente,  quapropter 
lubrum  inveniatur  supra  umbram  i.  e.  a  parte  concava. 


(*)     Nerao     non    in   hacce   Theologorum    et    Physicorum  oppositione 
Spinosam  (puto)  recognoscet. 


261 

dingen  medegedeelt ,  wert  geoordeelt  veroorzaeckt  te  wer- 
den  door  de  refractie  en  reflexie  van  de  stralen  van  de 
zon ,  vallende  op  een  ontallijcke  menighte  van  kleyne  drop- 
pelen  waters:  zoo  is  het  zeer  aaiimerkens  weerdigh  voor 
de  jonge  liefhebbers  der  Wiskonsten ,  dat  haeren  groten 
voorganger  de  heer  Descartes  niet  alleen  aenwijst,  dat  de 
onderste  en  voornaemste  Regenboogh  wert  gezien  door  mid- 
del  van  twee  refractien ,  en  een  reflexie ,  en  de  bovenste 
door  twee  refractien  en  twee  reflexien ,  en  daerom  zigh 
flaeuwer  vertoont ,  als  de  eerste  of  voornaeraste ;  maer  daer 
en  boven,  dat  hy  oock  door  reeckeningh  bepaelt,  ende 
met  redenen  aenwijst,  dat  den  grootsten  hoeck ,  waer  in 
de  kleynste  Regenboog  kan  gezien  worden,  of  zijn  halven 
middellijn  niet  groter  kan  zijn  als  41  graden  47  minuten, 
en  den  alderkleynsten  hoeck,  waer  in  de  grootste  llegeu- 
boog  kan  gezien  worden ,  of  zyn  halven  middellyn  niet 
klynder  kan  zyn ,  als  51  graden ,  37  minuten.  Dog  om 
wat  verder  te  gaen  ,  't  is  mijns  oordeels  een  aengename 
uytviudinge,  die  hy  voortbrenght  over  het  root,  geel , 
groen,  blaeuw  en  diergelijke  couleuren  van  den  Regen- 
boog,  maer  byzondcr  ziet  men  daer  uyt  een  merckteecken 
van  zyneu  aerdigen  geest,  als  hy  reden  geeft,  waerom  de 
rode  couleur  wert  gezien  aen  de  bolle  ofte  de  uytwendige 
zyde  van  den  ondersten  Regenboog,  en  aen  de  holle,  ofte 
de  iuwendige  zyde  van  de  bovenste,  te  weten ,  om  dat  hy, 
ouderzogt  hebbende  de  wetten  van  de  schaduwe  en  het 
light,  betoont ,  dat  het  middelpunt  van  ieder  droppel  wa- 
ters,  alwaer  de  grootste  schaduwe  of  dickte  is ,  komt  bo- 
ven  de  refractie  der  stralen ,  die  tot  ons  oogh  komen  in 
den  onderste  llegenboogh ,  en  dat  daerom  de  krachtighste 
coleur  te  weten  het  root  is  onder  de  schaduwe,  nament- 
lijck  aen  de  bolle  zyde,  maer  dat  in  de  grootsten  Regen- 
boog,  het  middelpunt  van  ieder  droppel  waters  komt  onder 
de  refractie ,  die  tot  ons  oogh  komt ,  en  dat  daerom  het 
root  komt  boven  de  schaduwe ,  te  weten  aan  de  hoUe  zyde. 


2G2 

Cum  vero  algebran  amatoribus,  ut  solet ,  occultum  to- 
neat,  quomodo  duas  refractionum  regulas  invenerit .  quibus 
tabulam  suam  computavit,  eas  solummodo  describens,  bre- 
viter  eas  iiic  algebraice  demonstrabimus.  Quarc  globum  vi- 
treum  sive  aquae  guttam  pcr  circulum  A  F  D  G  K  B  Z  ex- 


263 

Maer  vermits  hy  voor  de  beminnaers  der  stelkonst ,  nae 
zijne  gewoonte,  verborgen  hout,  op  wat  wyze  hy  de  twee 
regels  der  refractien ,  waer  door  hy  zijn  tafel  heeft  uytge- 
reeckent,  die  hy  blotelijck  ter  neder  stelt,  heeft  gevon- 
den ;  zoo  zullen  wy  dezelve  hier  korteJijck  stelkonstigh  be- 
wijzen,  dies  wy  een  glaze  bol  ofte  grote  droppel  waters 
vertonen,  met  den  cirkel  A  F  D  G  K  B  Z,    waerinne  geno- 


264 

bibemus.  iii  quo  circulo ,  lon;^itudino  f|uadani  pro  iinca 
H  F  sumta,  invcnitur  porro  linea  C  I  ideoque  etiam  ar- 
cus  F  G  et  FK,  et  denique  anguli  quoque  0  N  P  et 
X  Q,  R  sequenti  modo : 

Posito  ,  quod  diversi  radii  e  solis  corpore  provenientes , 
quorum  unus  hic  per  lineam  Y  F  repraesentatur ,  diametro 
A  B  paralleli  sint ,  quodque  diameter  dimidia  C  D  in 
10000  partes  divisa  sit ,  et  quod  dicta  linea  Y¥  9000  ha- 
rum  partium  ,  sive  distantiam  H  F  a  dicto  diametro  A  B 
distet;  scire  cupimus  primum  ,  quanta,  linea  HF  data,  linea 
erit  C  I,  postea  quanti  arcus  F  G  et  F  K ,  et  denique  quo- 
nam  angulo  eundem  radium ,  post  reflectionem  in  K  et 
duas  refractiones  in  F  et  N  observare  possemus  in  P ,  et  etiam 
post  duas  refractiones  in  F  et  Q,,  et  duas  reflectiones  in 
K  et  N,  in  R;  i.  e,  scire  cupimus  amplitudinera  anguli 
O  N  P  et  auguii  X  Q  R. 


Ut  igitur  primum  inveniamus  longitudinera  lineae  C  I,  cum 
sciam  rationem  refractionis  aquae  esse  ut  250  ad  187,  HF 
ad  C  I  —  quippe  quae  lineae  sint  refractionem  dimetientes  — 
eandem  rationem  habere  debet.  Dico  igitur,  secundum  regu- 
lam  de  tribus,  250  :  187  =  9000  (sive  H  F)  :  x,  quo  compu- 
tato  pro  C  I  inveniam  6732.  Ut  vero  etiam  demonstremus 
lineas  H  F  et  C  I    refractionem  aquae  dimetiri,    in  figura 


1)  Vida  imaginem  pag.  363. 


265 

men  zijnde  zekere  lengte  voor  de  linie  HF,  verders  ge- 
vondeu  werdt  de  linie  C  I,  en  bygevolg  mede  de  bogeu 
r  G  eu  F  K,  en  eindelijk  ook  mede  de  hoeken  0  N  P  en 
X  Q,  R  op  de  volgende  wijze: 

Onderstelt  zijnde ,  dat  verscheyde  stralen  komende  uyt 
het  lighaem  der  Zonne ,  waer  van  hier  een  is  afgebeeldt  * , 
met  de  linie  YF,  evenwijdig  zyn  met  de  middellijn  AB, 
eu  dat  de  halve  middellijn  C  D  zy  gedeelt  in  10000  delen, 
en  dat  de  voorsz.  Y  T  9000  diergelijcke  deelen  verre  is 
van  de  voorsz.  middellijn  AB,  ofte  de  wijte  van  H  E :  wy 
willen  weten ,  hoe  groot  eerst,  HF  gegeven  zynde,  zal 
zijn  de  linie  C  I ,  daer  nae  de  grote  van  de  bogen  E  G  en 
E  K ,  en  eyndelijck  in  wat  voor  een  hoeck  wy  dezelve 
strael,  nae  een  reflexie  in  K  en  twee  refractien  in  F  en  N 
zallen  kunnen  zien  in  P ,  en  oock  nae  twee  refractien  in 
¥  en  Q  en  twee  reflexien  in  K  en  N  zullen  kunnen  zien 
in  R;  dat  is :  wy  willen  weten  de  grote  van  den  hoeck 
0  N  P ;,  en  de  grote  van  den  hoeck  X  Q  E,. 

Om  dan  voor  eerst  te  vinden  de  lenghte  van  de  linie 
CI,  dewyle  ick  wete,  dat  de  reden  van  de  refractie  van 
het  water  is  als  250  tegens  187,  zoo  moet  H  P  tot  C  I  — 
zijnde  de  twee  linien ,  die  de  refractie  afmeten  —  ook  de- 
zelve  reden  hebben.  Ick  zegge  mits  dien,  volgens  den  re- 
gel  van  dryen :  250,  geeft  187,  wat  geeftQOOO,  ofteHP? 
ende  komt  voor  CI  6732.  Dog  om  nu  mede  te  bewijzen, 
dat  de  linien  H  E  en  C  I  de  refractie  van  het  water  af- 
meeten,    zo   stelle  ick  voor  de  strael:    in  de  nevensgaende 


(1     Ziet  de  groote  figuur  op  blaciii.  2G3. 


2C6 


B'^ 


adjecta,  radium  exhibeo  0  F,  et  per  punctum  F,  unde  re- 
fractio  ad  K  procedit,  duco  lineam  tangentem  ad  circulum 
AFB  in  F;  at  quia,  secundum  Cartesii  doctrinam  in  &e- 
cundo  tractatus  de  Telescopis  capite ,  liueae  O  P  et  R  L 
refractionem  illam  dimetiuntur,  linae  H  E  et  C  I  refractio- 
nem  illam  etiam  dimetientur,  cum  linea  H  F  lineae  0  P, 
et  iinea  C  I  lineae  R  L  aequales  siut;  nam  quia  trian- 
gulorum  P  0  r  et  H  F  C  latera  0  E  et  P  C  aequalia  sunt, 
quippe  duorum  aequalium  circulorum  diametrorum  dimidia . 
et  quia  rectangulus  0  P  F  etiam  aequalis  est  rectangulo  P  H 
C  angulusque  externus  OPP  interno  H  C  P;  sequituri)  li- 
neas  O  P  et  P  H  inter  se  aequales  etiam  esse.  Eadem  ratione 
demonstratur  lineas  R  L  et  C  I  inter  se  esse  aequales. 
Q,uia  vero  lineae  0  P  et  E.  L  refractionem  metiunt,  etiam 
lineae  P  H  et  C  I  ipsam  dimetientur,  Q,uod  erat  demon- 
strandum. 


1)     Per  26m.  prioris. 


267 


figuur,  0  F,  ende  in  het  punt  E,  van  waer  de  refractie 
gaet  naer  K,  trecke  ik  een  raecklyn,  raeckende  de  cirkel 
A  F  B  in  r ;  dewijle  nu  volgens  de  leere  van  Descartes  in 
zijn  tweede  Hooftstuk  vau  de  Verhandelinge  der  Verrekij- 
kers ,  0  P  en  R  L  deze  refractie  afmeten  :  zoo  zullen  H  E 
en  C  I  mede  deze  refractie  afmeten ,  om  dat  H  F  is  even 
zoo  groot  als  0  P,  en  C  I  even  zoo  groot  als  R  L;  want 
dewijle  van  de  dryhoecken  P  0  E  en  H  F  C  de  zyden  O  P 
en  F  C  gelijck  zijn,  ofte  even  groot,  te  weten  halve  raid- 
dellynen  van  twee  gelijke  cirkels ,  den  reghten  hoeck  0  P  F 
mede  gelijck  aen  den  reghten  hoeck  FH  C,  en  den  uyt- 
wendigen  hoeck  0  F  P  mede  gelijck  aen  den  inwendigen 
hoeck  H  C  F;  zoo  volgti),  dat  de  linien  0  P  en  F  H  mede 
elkanderen  gelijk  zijn.  Op  gelijke  wijze  wert  mede  betoont, 
dat  de  linien  II  L  en  C  I  elkanderen  gelijk  zijn.  Vermits 
nu  de  linien  0  P  en  R  L  de  refractie  afmeten ,  zo  zullen 
dan  mede  de  linien  F  H  en  C  I  de  refractie  afmeten.  't  Welk 
stonde  te  bewijzen. 


1)     Door  de  26ste  van  't  eerste. 


,208 


Secundo:  spectando  rursus  magnam  imaginem  ,  lineis  11  ]' 
et  C  I  inventis,  inveniuntur  etiam  facile  arcus  E  G  et  E  K. 
Quando  enim  quadratum  lineae  H  F  subtrahimus  quadrato 


diametri  dimidii  C  E,  quadratum  obtinemus  cujus  radix 
sinus  sive  gonometrum  est  arcus  E  D,  sive  angulus  E  C  D  , 
quae    radix    est    supra   4358.     Quem    numerum    per  Lans- 


269 

Ten  tweeden,  wederom  naegezien  werdende  de  groote 
figuur,  als  deze  linien  HF  en  CI  gevonden  zijn ,  zoo  vint 
men  ook  lightelijck  de  bogen  F  G  en  P  K.  Want  als  men 
het    vierkant   van  H  F    aftrekt  van   het  vierkant  van  den 


halven  middellijn  CE,  zoo  bekomt  men  een  vierkant, 
wiens  wortel  is  de  sinus  of  den  hoeckmaet  van  den  boog 
F  D,  ofte  den  hoeck  F  C  .0,  welcke  wortel  is  ruym  4358. 
Dit    getal    over  een  brengende  met  de  Tafelen  van  Lants- 


270 

bergii  Schotenii  vcl  alius  cujuscunque  tabuias  computantes  , 
pro  FCD  angulum  invcnimus  25  ^racluum  50  min.,  vel 
ut  proi)ius  adiiuc  accedamus  25 <*  50j',  cujus  duplex.  est 
arcus  FG  sive  51°  41'.  Eadem  ratione  arcus  Y  K  etiam 
invenitur  esse  95  °  22  '.  Quod  tantummodo  e  trigouometria 
ostendere  voluimus. 

Ut  autem  tertio  perveniamus  ad  inveniendos  angulos 
O  N  P  et  X  Q,  R  i.  e.  ^)  diametros  dimidios  sive  altitudi- 
nem  utriusque  Iridis,  uti  facile  imaginari  nobis  possumus'*), 
proferentes  lineas  N  P  et  Q,  R,  et  ex  earum  finibus  P  et  K 
sive  ex  oculis  spectatoris  ducentes  parallelas  diametro  A  B: 


PRIOR  IIEGULA 

est :  quod,  ad  inveniendum  anguluni  0  N  P  sive  diametri  dimi- 
dium  i.  e.  altitudinem  inferioris  Iridis ,  arcus  F  G  addenda 
sit  180  gradibus,  et  deinde  subtrahendus  duplex  arcus  F  K. 


ACTIO     ET     DEMONSTRATIO. 

Quam  regulam,  a  Cartesio  lougo  claroque  sermone  indictam, 
uti  fieri  debet ,  quando  iilis  scribitur  qui  soio  usu  contenti  sunt, 
quamque  tamen  iis,  qui  fundamentum  sive  rationem  omnium 
cognoscere  amant ,  occultam  tenuit;  quam,  dico,  regulam  ut 
ad  terminos  algebraicos  reducaraus  sive  in  iis  ponamus. 
a   pono  quadram  sive  augulum  rectum  sive  arcum  90  gra- 


1)  Per  39m.  prioris. 

2)  Vide  imagiDem  Iridis  apud  Cartesiam. 


271 

bergen,  van  Van  Schoten  ,  ofte  van  ymandt  anders,  zo  be- 
vint  mea  voor  P  C  D  een  hoeck  van  25  graden  50  minu- 
ten ,  ofte  om  nogh  naeder  te  komen  van  25  graden  50[ 
minuten ,  waer  van  het  dobbel  is  de  boog  F  G,  ofte  5i 
graden  41  minuten.  Op  dezelve  wyze  wert  de  boogh  P  K 
raede  bevonden  te  zijn  95  graden  22  minuten.  't  Welck 
wy  alleen  uyt  de  driehoexmeeting  hebben  willen  aanwyzen. 
Maer  om  ten  derden  te  komen  tot  het  vinden  van  de 
hoecken  ONP  en  XQK,  dat  is  om  te  vinden  '),  de 
baive  middellijnen,  ofte  de  hooghtens  van  beyde  de  E,e- 
genbogen ,  gelijck  men  zigh  lightelijck  kan  verbeelden  ^)  door 
het  verleugen  van  de  linien  N  P  en  Q  R,  en  uyt  P  en  R 
hare  eynden  ,  ofte  het  oogh  des  aauschouwers,  evenwydige 
te  trecken ,  met  de  middellijn  A  B :  zo  is  den 

EERSTEN   REGEL 

Dat  men  om  te  bekomen  den  lioeck  0  N  P ,  ofte  den  halven 
middellyn ,  dat  is ,  de  Jioogte  van  de  kleinsten  Regenboogh. 
den  boogh  F  G  moet  optellen  met  180  graden ,  en  daer  van 
aftrecken  het  dobbel  van  den  boogh  F  K- 

WERKING     EN     B  E  W  IJ  S. 

Om  dezen  regel,  die  Descartes  met  lange  en  klare  woor- 
den  heeft  bekleedt,  gelijck  men  doen  moet,  als  raen  schrijft 
voer  de  geene ,  die  met  het  enkel  gebruyck  te  vreden  zijn  , 
en  die  hy  nogtans  voor  die  geene,  die  geerne  den  grondt 
of  de  reden  van  alles  weten ,  heeft  verduystert,  te  bren- 
gen  ofte  te  stellen  in  stelkonstige  termen:  zo  neme  ik 
a  voor  een  winkelhaeck  ,  of  reghten  hoeck ,  ofte  een  boog 
van    90    graden,    b    voor    de    boog  F  G,    c  voor  de  boogh 

1)  Door  (le  29ste  van  't  Eerste. 

2)  Ziet  de  Piguur  van  den  ilegeuboog  in  Descartes. 


272 


(luum,  h  arcum  F  G,  c  arcum  F  K  (qui  arcus  quippe  antea 
inveiiti  cogniti  sunt),  x  angulum  ONP,  et  y  angulum 
G  P  K  ,  quem  angulura  dicimub  refractionis  et  qui  cum  arcu- 
bus  datis  continuo  mutatur;  secundum  regulam  propositam 
igitur  angulus  O  JN  P  sive  ar  =  ^  +  2^  —  2c.  Q,uod  ut  jam 
inveniamus    demonstremusque,    x    pro   angulo    0  N  P  et  y 


273 

F  K  (want  deze  twee  bogen ,  te  voren  gevonden  zijnde,  zijn 
bekent) ,  x  voor  den  hoek  0  N  P,  en  y  voor  den  hoek 
G  F  K,  die  wy  noemen  den  hoeck  der  refractie ,  en  die 
volgens  de  gegevene  bogen  felkens  verandert ;  zo  is  dan 
volgens  den  voorgestelden  regel  den  hoeck  0  N  P  ofte 
X  =  b  "^  2  a  —  2  c.  Om  dit  nu  uyt  te  vinden  ende  te 
bevvyzen,  zo  neme  ik  x  voor  den  hoeck  O  N  P,   en  y  voor 


18 


274 

pro  P  N  M  (quippc  etiam  rnfractioiiis)  angulo  positis,  ari- 
guliis  O  '^  'M  =z  X  -\-  7/.  Jarn  absoluto  etiarn  triangulo 
E  L  K,  angulus  E  L  K  ')  etiam  =  x  +  y.  Patet  porro , 
aiigulum  E  KL  ctiam  et)Se  =c,  uti  imperitorum  in  usum 
inlrci  demonstrabimus ,  et  angulus  L  E  K  =  y;  x  igitur 
-+-  2i/  +  c  =  2a^)y  icleoqut;  x  sive  O  N  P  =  2  «  — 
2  ?/  +  c.  Jam  arcus  G  K,  tanquam  arcuum  F  K  et  F  G 
differeutia ,  scil.  c  —  b,  sive  angulus  G  C  K  ad  centrum 
usque  productus,  duplo  major  ^)  angulo  G  F  K  ad  circuru- 

c—h 

lerentiam  producto;  G  F  K  itaque  =  — ,  sed  G  F  K  =  y , 

c — b  _ 

itaque    i/  =  -^;^  et  2  y  =  c — 0 ,et  —  2y  =  —  c  -\-  l/.    His 

igitur  —  c  +  <5',  in  comparatione  supra  dicta ,  loco  —  2  y 
positis,  0  N  P  sive  x  =  b  -\-  2  a  —  2c,  uti  secundum 
regulam  pouebatur  et  quod  demonstrandum  erat. 


Si  porro  aliquis  dubitare  vellet,  num  angulus  F  K  L,  uti  et 
augulus  Q,NM,  aequalis  sit  arcui  PK  sive  c,  scil.  anpruio 
PCK,  hujus  demonstratio  sic  procedit:  Anguli  C  E  K  et 
C  K  F  cum  iuter  se  aequales  siut  ^)  propter  triangulum 
aequicrurum  CKF,  sequitur  illos  simul  aequales  esse  dupiici 
cujusque  sc.  angulo  E  K  N  ^);  sed  anguli  C  P  K  et  C  K  F 
cum  angulo  F  C  K  ^)  sive  c,  180  gradus  sive  duo  angulos 
rectos  efficit;  et  F  K  N,  iisdem  rectis  aequalis,  cum  F  K  L 


1)  Per  29ni  prioris. 

2)  Per  32[u. 

3)  Per  20fa  tertii. 

4)  Per  5tn  prioris. 

5)  Per  refiectionis  proprietatem. 

6)  Per  33m  prioris. 


275 

deii  hoeck  PN  M,  zijnde  mede  den  hoeck  der  refractie, 
zoo  is  daii  den  hoeck  O  N  M  =  a;  +  y.  Laet  nu  mede 
voltooyt  werden  den  driehoeck  i^  L  K ,  zo  zal  dan  den 
hoeck  F  L  K  *)  mede  zijn  x  -\-  y,  Het  is  nu  verder  open- 
baer,  dat  den  hoeck  FKL  mede  is  =  c,  gelijck  wy  ten 
dienste  van  de  onervarene  nader  hier  onder  bewyzen ,  en 
den  hoeck  L  F  K  =  y:  zo  is  ^)  dan  x  -^-  2  y  ■+■  c  —  2  a, 
en  mitsdien  x  of  ONP  =  2«  —  2y  —  c.  Nu  den 
boogh  GK,  zijnde  het  verschil  der  bogen  F  K  en  E  G, 
le  weten  c  —  b ,  ofte  den  hoeck  G  C  K  getrocken  tot  het 
middelpunt ,  is  ^)  eens  zoo  groot  als  den  hoeck  G  F  K  ge- 

trocken    tot    deu    omtrek;    zo    is   dan  GPK  =— -,    maer 

c—b 

G  P  K  was  gestelt  =  y  ,  zoo  is  dan  y  =  —— ,  en  2  y  =  c — h 

en  —  2  y  =  —  c  +  h.  Deze  —  c  -k-  h  dan  in  de  boven- 
gemelde  vergelijkingh  gestelt  zijnde  in  de  plaets  van  —  2y, 
zo  komt  O  N  P  ofte  x  z=.  h  -\-  2  a  —  2c,  gelijck  volgens 
den  regel  was  gestelt ,  en  't  welk  wy  moesten  bewyzen. 

Indien  nu  verders  iemant  moghte  twijffelen ,  dat  den  hoek 
P  KL,  als  mede  den  hoek  QNM  even  zo  groot  is,  als 
dcn  boogh  FK,  ofte  c,  te  weten ,  als  den  hoeck  PCK, 
daervan  is  het  bewijs  aldus:  De  hoecken  CPK  en  C  K  F 
elkander  gelijk  wezende  "*) ,  om  den  ghelijckbeenigen  drie- 
hoek  CKF;  zo  volgt,  dat  zy  tsamen  even  zoo  groot  zijn 
als  van  ieder  het  dobbel,  te  weten  den  hoek  F  K  N  ^) ;  maer 
dc  hoekeu  C  F  K  ,  en  C  K  F  maken  met  den  hoek  F  C  K^) 
ofte    c  ,    180    graden ,    of   twee    reghte  ;    en   F  K  N ,    die 


1)  Door  de  29dte  vau  't  eerste. 

2)  Door  (le  SSste  van  't  eerste. 

3)  Door  de  20ste  vau  't  derde, 
4-)  Door  de  5de  van  't  eerste, 

5)  Om  d'eygenbchap  der  Reflectie. 

6)  Door  de  S^ste  vau  't  Eerste. 

18* 


276 

etiam  180  efficit  gradus  sive  duos  rectos  ^);  unde  sequi- 
tur ,  do  aequalibus  hisce  aequalibus  abstractis ,  rcliqua 
F  C  K  et  F  K  L  etiam  inter  se  aequalia  futura'^),  utrumque 
sc.  =c,  quod  erat  demonstrandum,  Porro  facile  etiam  demon- 
stratur  Q  N  M  aequalem  esse  F  K  L,  quare  hic  etiam  =c  est. 


REGULA  POSTERIOR. 

Quod ,  ad  invenienduni  angulum  X  Q  R  sive  diametri  dimidium 
i.  e.  superioris  iridis  altitudineni ,  angulus  inventus  0  N  P 
abstrahendus  sif  ab  arcu  F  K. 

ACTIO   ET   DEMONSTRATIO. 

Terminis  algebraicis  angulus  X  Q,  R  igitur  =  c — x,  cu- 
jus  demonstratio  sic  procedit :  angulus  Q,  N  M  supra  de- 
monstratus  est  =  c  ,  et  O  N  M  =  x+y ,  quare  Q  N  O  = 
c — X — y -,  ideoque  X  Q  T  etiam  =  c—x — y  ^).  Adde  angu- 
lum  refractionis  T  Q  E,  sive  y,  quo  pro  angulo  X  Q  R 
habebis  c — x\  quod  erat  demonstrandum. 

D.  Sluzius,  dum  in  vivis  Ecclesiae  cathedralis  Leodiensis 
canonicus ,  et  consiliarius  Principis  illius  urbis  secretus, 
seculi  hujus  doctissimis  alacerrimisque  in  omuibus  scientiis 
adnumerandus  viris,  postea  demonstravit  *)  omnes  hasce  li- 
neas,  arcus  angulosque  etiam  mathematice  posse  inveniri, 
angulum   scil.  0  N  P  semper  aequalem  esse  duplici  angulo 


1)  Per  13m  prioris. 

2)  Per  3m  ax.  prioris. 

3)  Per  29m   prioris. 

4)  Vide  ISia  Barrovi  de  opfica  lectionem. 


277 

dezelve  twee  hoecken  gelijck  was,  maeckt  met  F  K  L  oock 
180  graden  *) ,  ofte  twee  reghte ;  zoo  volgt  dan  ,  als  men  van 
deze  gelijke  diugen  gelijcke  diugen  afueemt,  dat  ^)  hunne 
resten  E  C  K  en  F  K  L  mede  zullen  gelijk  zijn,  te  we- 
ten  beyde  gelijk  c,  't  vvelk  stonde  te  bewijzeu.  Verders 
bewijst  men  zeer  lichtelijk  mede ,  dat  Q.  jM  M  even  zoo  groot 
is  als  F  K  L ,  waeromme  die  mede  is  =  c. 

TWEEDEN  REGEL. 

Bat  men ,  om  te  hehomen  den  hoeck  X  Q  R  of  den  halven  mid- 
dellijn ,  dat  is  de  hooghte  van  den  grootsien  Regenboog ,  den 
gevonden  hoeck  0  N  F  moet  aftrecken  van  den  hoogh  F  K, 

WERKING    EN   BEWIJS. 

In  stelkoustige  termen  is  dan  den  hoek  X  Q  R  =  c — x  , 
en  is  het  bewijs  daer  van  aldus :  Den  hoek  Q  N  M  is  hier 
boven  aengewezen  te  zijn  =c,  enONM  =  a:-f-y,  zois 
dau  Q  N  O  =  c  —  x  —  i/ ,  en  by  gevolge  ^)  mede  X  Q  T  = 
c  —  X  — y.  Doet  hier  nu  by  den  hoeck  der  Refractie  T  Q  R 
of  y,  zo  komt  voor  den  hoek  X  Q  R  c  —  x;  't  welk  stondt 
te  bewyzen. 

Mijn  Heer  de  Sluze,  in  zijn  leven  Canonik  van  de  Ca- 
thedrale  Kerk  tot  Luyck ,  en  geheymen  Raedt  van  den 
Prince  dcr  voorsz.  Stadt,  zijnde  geweest  een  van  de  gaeuste 
en  geleerste  mannen  van  deze  eeuwe,  in  alle  wetenschappen  , 
heeft  naderhandt  aangewezen  *) ,  dat  men  alle  deze  linien, 
bogen ,  en  hoeckeu  oock  meetkonstig  kan  vinden  ,  te  weten, 
dat  den  hoeck  0  N  P  altijdt  is  gelijck  aan  het  dobbel  vaa 


1)  Door  de  13de  van  't  Eerste. 

2)  Door  de  3de  gera.  bek.  van  't  Eerste. 

3)  Door  de  29ste  van  't  Eerste. 

4)  Ziet  de  12de  losKe  van  Barrow  over  de  Qezigtkonst. 


278 

K  C  B,  ideoque  ad  inveniendurn  angulurn  X  Q  R  ,  dupli- 
C('m  iiium  ani^ulum  K  C  B  ab  arcu  F  K  .siil)lraheDduni  esse. 
Quod   breviter  ita  demonstro  : 

Ponamus  anguium  K  C  B  sive  arcum  K  B  =  ^r ,  no- 
bisquc  demonstrandura  jam  erit,  quod  'iz  =  x.  (J  N  M 
supra  =  x+y ,  itaque  ')  A  W  N  et  K  W  V  ctiam  =  a:+y, 
anguius  K  V  W  =y,  propter  lineas  paraliclas  Y  L  et  A  V, 
quare  exteruus  angulus  T  K  N  =  a;  -I-  2y  '^).  Porro  angu- 
lus  externus  E  K  C  =  ^  +  y-) ,  sed  P  K  N  =  duplex  P  K  C ; 
itaque  P  K  N  =  2^^  +  2y ;  atqui  P  K  N  supra  etiatn 
=  a;  +  2y,  quare  2^  +  2y  =  ^  +  2y.  Sublraiie  ab  utra- 
que  parte  2y,   et  erit  2^  =  .r ;  quod  erat  demonstrandum. 


Vel  sequenti  etiam  modo,  uti  a  magno  mihi  demoustratum 
amatore  ;  Arcus  K  B  sive  ^^  =  «  +  V-2  d—c  Nam  B  D 
=  a,  D  P  =  V2  "^ '  ^^  utroque  substracto  F  K  sive  c, 
K  B  sive  2  erit  —  a  +  ^l^  b  —  6.  Q.uo  ab  utroque  parte 
dupiicato,  2^  erit  =  2  «  +  (^  —  2c ;  sed  secundum  priorem 
Cartesii  regulam  x  etiam  =  2«  +  <^  —  2c ;  itaque  2^  etiam 
=  X.  3)    Q,uod  erat  demonstrandum. 

Antea  jam  secundam  per  regulam  demonstratus  est  angu- 
lus  X  Q,  H  =6*  —  X,  itaque  idem  ille  angulus  X  Q  R 
■=.  c  —  2^,  et  ab  arcu  P  K  tantum  subtraliendus  erit  ar- 
cus  K  Z. 


1)  Per  29m  et  15m  prioris. 

2)  Fer  32in  prioiis. 

3)  Per  Im  ax.  prioris. 


279 

den  hoeck  K  C  B .  en  dat  men  derhalven .  om  mede  den 
hoeck  X  Q  R  te  vindcn,  het  voorsz.  dobbel  van  K  C  B  van 
deu  boogh  F  K  moet  aftrekken.  't  Welck  ick  kortelijck 
aldus  bewijze : 

Laet  den  hoeck  K  C  B,  of  de  boogh  K  B  zijn  =  ^ ,  wy 
moeten  dan  betonen ,  dat  2  2  h  =  .v.  0  N  M  was  hier  vo- 
ren  =  ar  -h y ,  *)  zo  is  dan  A  W  N  en  K  W  V  mede  = ;?;  +y, 
den  hoeck  K  V  W  is  =  y ,  om  de  evenwydige  linien  Y  L 
en  A  V,  zo  is  dan  raitsdien  den  uytwendigen  hoek  F  K  N  ■* 
=  X  +  2  y.  Verders  zo  is  den  uytwendigen  hoek  2  F  K  C 
=  2"  +  _y,  maer  E  K  N  is  het  dobbel  van  F  K  C,  zoo  is 
dan  F  KN  =  2^H-2y:  maer  F  K  N  was  hier  boveu 
mede  =  s;  -\-  2  9/ ,  zo  is  dan  by  gevolge  2  ^  +  2  y  oock 
=  X  +  2  y.  Neemt  ten  wederzyden  wegh  2  y,  zo  komt 
2  e  =  .r;  't  welk  stonde  te  bewyzen. 

Ofte  wel  aldus  ,  gelijk  my  door  een  groot  liefhebber  is 
getoont:  Den  boogh  K  B  ofte  z  is  =  ^  +  V^  /^  —  c.  Want 
B  D  is  =  «:,  D  F  =  V.^  S ;  van  beyde  genomen  F  K  ofte  c  ,^ 
zoo  is  K  B  ofte  z  =  a  -\-  ^/^  b  —  c.  Dit  ten  wederzyden 
verdobbelt ,  zo  \s  2  z  =  2  a  -\-  b  —  2c:  maer  volgens  den 
eersten  regel  van  Descartes  was  x  mede  =  2  a  -\-  b  —  2c, 
zo  is  3)  dan  2  z  mede  =  x.     't  Welk  wy  mosten  bewyzen. 

Nu  hier  voren  is  in  den  tweeden  regel  bewezen,  dat  den 
hoek  X  Q  R  is  gelijk  c  —  .r,  zo  is  dan  ook  den  zelven 
hoeck  X  Q,  K  gf^lijck  c  —  2  z ,  en  bygevolge  moet  men  van 
den  boog  F  K  alleenlijck  aftrecken  den  boog  K  Z. 


1)  Door  de  29stc  en  15de  van  't  Eerste. 

2)  Door  de  32ste  van  't  Eerste» 

3)  Door  de  Iste  gem.  bek.  van  't  Eerste. 


280 

Cum  itaque  arcus  K  N  ctiam  arcui  F  K  aequalis  sive  c 
sit,  i.  e.  95  gradus  22  min. ,  sccundum  duas  regulas  praece- 
dentes  pro  x,  sive  angulo  O  N  P  i.  c.  arcu  K  Z  =  'ia+fj 
—  2c,  ohtinomus  40  gradus  57  min. ,  et  pro  X  U  K  sive 
arcu  Z  N,  i.  e.  c  —  2^,  54°  25'. 


E  praecedentibus  itaque  ciare  cernitur  arcus  K  N  sive 
c  aequalis  esse  utrique  Iridi  ,  et  arcu  hocce  K  N  in  duas 
aequales  in    L  diviso  partes,    K  L  sive  V2  c  aequalem  esse 


281 

Den  boog  K  N  dan  raede  zijnde  zo  groot  als  den  boogli 
¥  K,  ofte  G,  dat  is  95  graden  22  minuten,  zoo  bekomt  men 
volgens  de  twee  voorgaende  Regels ,  voor  x  of  den  hoek 
O  N  P,  dat  is  den  boog  KZ  =  2«-+-^  —  2c,  40  gra- 
den  57  minuten;  Ende  voor  X  Q,  R,  ofte  den  boog  Z  N, 
dat  is  c  —  2  2,  54  graden ,  25  m.inuten. 


Men  ziet  dan  klaerlijck  uyt  het  voorgaende,  dat  den  boogh 
K  N  ofte  c  zoo  groot  is ,  als  beyde  de  JRegenbogen ,  en 
dat,  als  men  dezelve  boogh  K  N  in  twee  gelyke  deelen 
deelt  in  L ,  K  L  ofte  V2  ^  zoo  groot  is  ais  twee  halve  Re- 


282 

duabus  dimidiis  Iridibus ,  ideoque  K  B  sive  z  ipsum  dimi- 
dium  esse  Iridis  inferioris  sive  anguli  0  N  P;  et  BL  i.  e. 
1/2  c  —  z  dimidium  suporioris  Iridis  sive  anguli  X  Q  R; 
unde  proccdit  solutio  duarum  quaestionum  delectabilium  ,  dc 
quibus  initio  jam  dicebamus  ,  scil.  quomodo  inveniamus  maxi- 
mam   inferiorem   Iridem,    in  amplitudine  sua  determinatarn 


M 


283 

genbogen,  en  dat  mitsdiea  K  B  ofte  z  net  de  helft  is  van 
den  ondersten  Regenboogh  .  of  den  hoeck  0  N  P :  en  B  L 
zijnde  V^  G  —  z  net  de  helft  is  van  de  bovenste  Regen- 
boogh  ,  ofte  den  hoeck  X  Q  R;  waer  uyt  dan  vloeyt  de 
oplossinge  van  twee  vermaeckeJijcke  Werkstucken,  waervan 
wy  iii  't  begin  iet  hebben  gesproken ,  te  weten ,  hoe  men 
den  aldergrootsten  ondersten  Regenboog,  die  in  zyne  groote 


281 

per  umbram  desuper  procedentern  ,  et  minimam  superiorem  Iri- 
dera,  in  parvitate  sua  determinatam  per  umbram  inferiorem. 

Tamquam  refractionis  ratio  enim  in  quaestionibus  include- 
batur  et  per  Algebrae  sagacitatem  et  Domini  Hudde  regulam 
inveniebatur  sinus  arcus  K  B  maximus  et  rursus  arcus  B  L 
minimus,  sive  minimus  maximusque  sinus  eorum  arcuum  ; 
unde  hujus  artis  studiosus  arcus  hosce  in  charta  determi- 
nans ,  inquirit  quanam  altitudine  coeli  Iris  maxima  infe- 
rior  superiorque  minima  se  ostendant. 


At  quia  parvi  nostri  laboris  illum  fractum  habuimus,  ut 
hujus  solutio  nobis  ab  amica  manu  provenerit,  neque  tamen 
ab  una  parte  novitios  nimis  gravare  vellemus,  ab  altera 
parte  lectorem  peritum  delectatione  privare  nolumus ,  hujus 
pluriumque  aliarum  quaestionum,  quas  adjungere  possemus, 
per  tabuias  gonometricas  earumque  Logarithmos  ipsos  quae- 
rendi  inveniendique. 


285 

bepaelt  is  door  de  scbaduwe  van  boven ,  en  den  alderkleyn- 
sten  bovensten  Regenboog,  dio  in  zyne  kleynte  bepaelt  is 
door  de  schaduwe  van  onderen  ,  zal  kunnen  vinden. 

Want,  als  de  reden  van  de  refractie  in  de  Werkstucken 
wert  ingesloten  ,  en  door  de  behendigheydt  der  Stelkonst, 
en  den  Regei  vau  de  Heer  Hudde  wert  gevonden  den  groo- 
sten  sinus  van  den  boogh  K  B  en  wederom  den  kleynsten 
sinus  van  den  boogh  B  L,  ofte  wei  den  kleynsten  en  groo- 
sten  sinus  van  hunne  schilboogen  :  zo  ondersoekt  den  Oeffe- 
naer  van  deze  konst ,  door  het  bepalen  van  deeze  bogen  op 
liet  papier,  op  welcke  hooghte  sich  den  grootsten  ondersten 
Regenboogh  ,  en  de  kleynste  bovensten  Regenboogh  aen  den 
Hemel  zal  vertonen. 

Maer  dewyle  wy  voor  de  kleyne  moeyte ,  die  wy  hebben 
genomen,  deze  vrught  hebben  genoten,  dat  de  oplossinge 
hier  van  ons  van  goeder  handt  is  toegekomen ,  ende  wy 
de  nieuwelingen  aen  d'eene  zyde  niet  geerne  te  veel  zouden 
beswaren,  zoo  willen  wy  aen  d'andere  zyde  den  ervaren 
Lezer  het  vermaek  niet  benemen ,  van  de  ontbindinge  van 
deze  en  meer  andere  Vragen ,  die  wy  hier  zouden  kunnen 
byvoegen,  door  de  Hoeckmaets  Tafeleu  en  hare  Logarith- 
men,  zelfs  te  zoeken  en  te  vinden. 


— •+ifr^ 


EE,RATA  TYPOTHETICA  IN  rRAECEDD.  EMENUANDA. 


Pag. 


V.  n  c 

:.   III.            1 

)ro 

ro(jn'dione 

)eg. 

coguitio. 

4  iu  aniiot. 

// 

ipsa 

II 

ipse. 

6  reg. 

ulti 

ima 

// 

habeat 

II 

haljet. 

10  in  annot. 

// 

acsi 

II 

quasi. 

16 

II 

// 

1) 

// 

quantutn 

II 

quanto. 

18  reg. 

2 

// 

num 

II 

utrum. 

V 

II 

4 

II 

Antium 

II 

an. 

u 

II 

7 

II 

quod 

II 

ut,. 

u    i 

in  ann. 

II 

tiequeret 

II 

neqairet. 

20  : 

reg. 

// 

II 

oium 

II 

utrum. 

// 

n 

8 

ann. 

II 

henepolens 

II 

potens  quidem. 

22 

II 

1 

del. 

nis. 

30 

II 

6 

pro 

adhihi 

II 

adhiberi. 

// 

II 

4 

sursum 

II 

dixi 

II 

dixerim. 

42 

II 

3 

u 

producat 

II 

producit. 

44 

II 

1 

II 

quod 

II 

ut. 

48 

II 

16 

del. 

quod. 

52 

II 

2 

sursum. 

pro 

in  Deo 

II 

Deus. 

60 

II 

1 

sursum. 

II 

ea 

II 

eo. 

72 

n 

1 

auu. 

» 

■  as-  as 

II 

-ae-ae. 

76 

II 

4 

sursura 

II 

cognitioni 

11 

cognitionis. 

90 

II 

7ann.sursum  / 

quam 

II 

ac. 

96 

II 

9 

II 

nanciscamur 

II 

nanciscimur. 

97 

in 

inscriptione 

II 

llefden 

II 

Mcten. 

104 

reg. 

.  1 

sursum 

II 

praefert 

II 

praeferre. 

118 

r/ 

10 

et  11 

II 

illa  et  ea 

II 

illo  et  eo. 

122 

// 

2 

II 

sint 

II 

sunt. 

128 

// 

4 

II 

conare  dehemus 

II 

couari  debeamus. 

132 

// 

1 

sursum 

II 

veram 

II 

verura 

176 

u 

7 

// 

II 

in 

II 

in  quo. 

194 

II 

3 

ann.  2) 

II 

cordem 

II 

00  r. 

196 

u 

2 

ann.  1) 

II 

aliud 

II 

alia. 

300 

II 

3 

II 

II 

experientae 

II 

esperientia. 

212 

II 

10 

sursum 

II 

renumeret 

II 

rerauneret. 

216 

II 

5 

II 

II 

fulgurem 

II 

fulgura. 

218 

II 

9 

a 

II 

naiure 

II 

natura. 

226 

II 

6 

II 

II 

liberisslma 

II 

liberriraa. 

246 

II 

11 

II 

II 

illae 

II 

illas. 

254 

II 

5 

et  10 

H 

kahernus  et  videhat  " 

habemus  et  vivebat, 

COlLECfANEA  AD  VlTAl  SPIPZAE 

EJUSQUE  ET  ALIOHUM 

EPISTOLAE, 

SIVE    NONDUM  SIVE    MINUS    INTEGEE 
HUCUSQUE  EUITAE. 


IN    SEQUENTIBUS    CONTINENTUR  : 

EDICTUM   QUO    SPINOZA   A   JUDAEIS   EXCOMMUNICATUS   EST. 
VRIEZII  AD  SPINOZAM  EPISTOLA  INTEGRIOPv ,    CUM  RESPONSO. 
SPINOZAE   EPISTOLA   AD   BLYENBERGHUM   ULTIMA   BELGICE. 
OLDENBURGII   EPISTOLAE  DUAE   INEDITAE. 
SPINOZA   AD    ANONYMUM   (BRESSER?)   EPISTOLA   INEDITA. 
SCHALLERI  AD  SPINOZAM  EPP.  DUAE  .  INTEGRIOR  ET  INEDITA. 
SPINOZAE   AD   SCHALLERUM   EPISTOLA   INEDITA. 
TSCHIRNHAUSII   ET    CHRIST.   HUGENII   EPISTOLAE   INEDITAE. 


COLLECTANEA    AD   SPINOZAE   VITAM 
ET   EPISTOLAS. 


-^H-^ 


1. 

Praefationi  Hollandicae  tractatus  de  Deo,  [etc.  versioni 
praefixae ,  brevis  quaedam  philosophi  vitae  narratio  inserta 
est,  ipso  testante  auctore  ex  Coleri  maxime  excerpta,  quam- 
que  igitur  hic  de  novo  edentes  supervacaneum  prorsus  la- 
borem  faceremus.  Annotemus  tantum  perpauca  quae  hic 
illic  addita  invenimus,  et  primum  quidem  aedes  philosophi 
natales  fuisse  ad  canalem  dictum  HoutgracM ,  veteri  Judaeo- 
rum  e  Portugali  ecclesiae  proximas,  quibusque  anno  1743 
novum  datum  est  culmen ,  inscriptione  7  Oprechte  Ta- 
'pijthuys  ornatum  ').  Quod  quidem  culmen  hodie  non  am- 
plius  exstat,  ipsis  aedibus  posteriore  tempore  in  duas  di- 
visis  minores.  Ecclesia  vqjud  dicta,  anuo  1670  ad  canalem 
Mudensem  nova  extructa,  in  domum  privatara  transmutata 
est,  cujus  in  loco  postea  Ecclesia  Romano-Catholica,  a  ve- 
tere  illarum  aedium  quadam  inscriptione  Mosis  et  Aaronis 
dicta,  aedificata  est. 

S  2. 

Quod  ad  historiolam  illam  de  Medici  F.  van  den  Ende 
filia  attinet^  notandum  hancce,  nomine  suo  Claram  Mariam, 

1)  „0p  de  Hout-gragt,  naast  de  oude  Portugeesche  kerk,  iiieenfraai 
koopmanshuis,  waarvoor  in  het  jaar  1743  een  nieuwe  gevel ,  en  in  die 
't   Oprechte  Tapijthuys  is  gezet." 

19 


290 

anno  demutn  1671,  aetatis  27'',  Diderjco  Kerckkrinck  ,  aeta- 
tis  32  annorura,  matrimonio  junctam  fuisse '.  Dilficile  igi- 
tur  Korckkrinckii  rivalem  Spinozam  babere  possumus,  qui , 
puellam  illam  si  unquam  conjugem  ducere  cupierit,  dudum 
antea  eum  hoc  sibi  proposuisse  necesse  est,  quam  cum 
Rhenoburgi  vel  Voorburgi  Hagaeve  Comitum  degens  de 
matrimonio  iueundo  cogitare  omnino  noa  potuit. 

§  3. 

Minus  recte  dicunt  Spinozam  circa  annum  1660  a  Judaeis 
excommunicatum  fuisse.  Quod  enim  exhibebo  excommunica- 
tionis  documentum  erae  Judaicae  annum  S^l^m ,  Christia- 
nae  1656m,  prae  se  fert.  Debeo  illud  humanissimae  libe- 
ralitati  Viri  plurimum  venerandi  J.  v.  Raphael  Jesschurun 
Cardozo  Ecclesiae  Portugensis ,  quae  Amstelodami  est,  a 
secretis : 

Anathema  quod  edictum  est  de  Herem  que  se  publicou  da 
sanctuario  die  6o  mensis  Ab  Theba  em  Qde  M  contra 
contra    Baruch   de    Espi-        Baruch  de  Espixoza. 

NOZA. 

Consilii  Ecclesiastici  domi-  Os    SSrs  do   Mahamad   fa- 

ni  Vobis  communicant ,  quod  zem   saber  a  Vms,    como  ha 

jam  dudum  cognoscentes  ma-  diaz  que  tendo  noticia  dasmas 

las    opiniones  operaque  mala  opinioens  e  obras  de  Baruch 


1)  XJti  patet  ex  aunotatione  sequente  in  Tabulis  publ.  Amstelodamensibus 
vulgo  Puyhoecken  dictis:  „5  Pebr.  ]671,  Dirck  Kerckkrinck,  van  Am- 
sterdam,  Med.  Doct.  oud  32  jaer,  ouders  dood,  geadsisteert  met  sijne 
moey  Petronella  Kerckkrinck,  woont  op  de  Keyzersgraft,  ter  eenre  — 
en  Clara  Maria  van  den  Ende,  van  Antwerpen  ,  oud  27  jaer ,  geadsis- 
sisteert  met  Franciscus  van  den  Ende,  woont  op  de  Cingel,  ter  andere 
zijde." 


291 


Earuchii  de  Espinoza,  perva- 
rios  studuerunt  modos  et  pro- 
missiones  eum  a  malis  distra- 
bere  viis  *);  cum  vero  nihil 
in  eo  remediari  potuerint,  e 
contrario  autem  quotidie  ma- 
gis  cognoscerent  horribiles  ejus 
hereses  ab  eo  actas  doctasque, 
et  insolentia,  quae  operaba- 
tur,  opera,  cumque  multos 
ejus  rei  fide  dignos  tenerent 
testes^),  qui  deposuerunt  et 
testati  sunt,  dicto  Espinoza 
praesente,  a  quibus  convictus 
fuit;  examine  de  omnibus  ha- 
bito,  in  praesentiaDominorum 
Sapientium ,  deliberaverunt , 
ipsis  assentientibus,  dictum 
Espinozam  anathematizare  et 
sejungere  a  natione  Israelis, 
uti  jam  eum  in  anathema 
ponunt,  cum  anathemate  se- 
quente : 

Judicio  angelorum  sancto- 
rumque  judicio  anathemati- 
zamus,  sejungimus,  maledici- 
mus  et  execramus  Baruch 
d*Espinoza,  assentiente  tribu- 
nali  Ecelesiastico ,  et  consen- 


de  Espinoza ,  procurarao  por 
differentes  caminhos  e  pro- 
messas ,  retiralo  de  seus  ma- 
os  caminhos,  e  nao  podendo 
remedialo  ,  antes  ,  pelo  contra- 
rio  ,  tendo  cada  dia  mayores 
noticias ,  das  horrendas  here- 
gias  que  praticava  e  ensinava, 
e  ynormes  obras  que  obrava, 
tendo  disto  muitas  testimun- 
has  fidedignas,  que  depuzerao 
e  testemunharao  tudo  em  pre- 
zen^a  de  ditto  Espinoza,  de 
que  ficou  convencido  ;  o  qual 
tudo  examinado  em  prezenpa 
dos  SSrs  Hahamim  ,  delibera- 
rao  com  seu  parecer  que  ditto 
Espinoza  seja  enhermado  e 
apartado  da  na^ao  de  Israel , 
como  actualmente  o  poin  era 
Herem,  com  oHeremsequinte: 
Com  senten^a  dos  Anjos , 
com  ditto  dos  Santos,  nos  en- 
hermamos  ,  apartamos  e  mal- 
disoamos  e  praguejamos  a 
Barueh  de  Espinoza,  com 
consentiminto  del  D.  B.  e 
consentimto  de  todo  este  K.K. 
diante   dos    santos   Sepharim 


1)  Pertinet  quoque  huc  siue  dubio  quod  narratur  in  vita  Spinozae 
de  stipendio  ei  a  Judaeis  promisso. 

2)  Facile  quis  inter  eos  recognoscet  falsos  illos  amicos  de  quibus  in 
vita  Spinozae  sermo  est  „qui  se  disant  ses  amis  particnliers  le  conjure- 
rent  de  leur  dire  ses  veritables  sentiments,"  etc. 

19* 


292 


tiente  omni  ista  sanctu  com- 

munitate,    coram    sanctis   li- 

bris ,  cum  sexcentis  et  trede- 

cjm    preceptis,    quae    in    iis 

scripta  sunt,  cum  anathema- 

tc  quo  Josua  Jerichontem  ana- 

thematizavit,  cum  maledicti- 

one    qua    Elisa    pueris  male- 

dixit,  et  cum  omnibus  male- 

dictionibus  quae  in  libro  legis 

scripta    sunt :    maledictus  sit 

per    diem    et    maledictus   sit 

per    noctem,     maledictus    sit 

in    dormiendo    at  maledictus 

sit    in  exsurgeudo,    maledic- 

tus    sit   in  exeundo  et  male- 

dictus  sit  in  intrando;  Domi- 

nus    nunquam    illi    ignoscere 

velit ,  furorem  Domiui  et  ze- 

lum  in  hominem  istum  post- 

hac  ardere  faciat,  illique  im- 

ponat    omnes    maledictiones, 

quae    scriptae    sunt    in  libro 

legis,  et  destruet  nomen  ejus 

inlracoelum,  et  Dominus  se- 

junget  eum  in  malum  ab  om- 

nibus  Israelis  tribubus,  cum 

omnibus    maledictionibus  fir- 

mamenti ,    in   libro  legis;    et 

vos  Domino   Deo  vestro    ad- 

haerentes    vos    omnes    hodie 

salvete! 

Advertentes,  quod  nemo 
eum  alloqui  possit  oraliter, 
xiemo  per  scriptum ,  nemo   ei 


cstes,    com   os   seis  centos   e 
treze    preceitos  ,     que    estao 
escritos  nelies,  com  o  Herem 
que  enhermou  Jeosuah  a  Je- 
richo,    com   a  maldissao  que 
maldixe  Elisah  a  os  Mossos  , 
e  com  todas  as  raaldisois  que 
estao   escrittas  na  ley;    mal- 
ditto  seja  de  dia  e  mal  ditto 
seja    de  noite,    malditto  seja 
em  seu  deytar  e  malditto  seja 
em     seu    levantar ,    malditto 
elle    em   seu  saijr  e  malditto 
elle  em  seu  entrar;  nao  que- 
rera  A.  perdoar  a  elle ,    que 
entonces   fumeara  o  furor  de 
A.   e  seu  zelo  neste  homem , 
e   yazera  neile  todas  as  mal- 
disois,    as  escritas  no  Libro 
desta  Ley,  e  arematara  A.  a 
seu  nome  debaixo  dos  Ceos, 
e  apartalo-a  A.  para  mal,  de 
todos  os  tribus  de  Israel,  com 
todas   as  maldisois  do  firma- 
mento ,    as  escritas  no  Libro 
da    Ley  esta;    e  vos  os  ape- 
gados  com  A.  vosso  Ds  vivos 
todos  vos  oye! 


Advirtindo  que  ninguem 
Ihe  pode  failar  bocalmente, 
nem  por  escrito ,  nem  dar  ihe 


293 

facere  possit  uUutn  favorem,  nemhum  favor,  nem  debaixo 

nemo  sub  tecto  cum  illo  sta-  de  techo  estar  com  elle ,  nem 

re,  nemo  quatuor  distantibus  junto     de     quatro     covados, 

ulnis,  uemo  documentum  ul-  nem    leer    papel   algum  feito 

lum  legere  ab  eo  factum  vel  ou  escrito  por  elle. 
scriptum. 

Apologia,  quam  a  Spinoza,  in  anathematis  hujus  respon- 
sionem  scriptam  dicunt,  hodie  saltem  non  ampiius  exstat. 

§  4. 

Quo  tempore  anathemate  interdictus  est ,  Spinozam  absen- 
tem  fuisse  cognitum  est,  cumque  vita  nostra  manuscripta 
disertis  nobis  narret  verbis  eum  ,  post  togam  a  zelota  quodam 
ictu  perforatam  ,  Amstelodamum  reliquisse  et  ruri  habita- 
tionem  quaesivisse  ^),  verisimile  est  eum  jam  tunc  urbem 
inter  et  Ouderkerkam  apud  familiarem  istum  recessisse,  quo- 
cum  ad  ultimum  anno  1660  Rhenoburgum  se  contulit.  Cogni- 
tum  enim  est  anno  sequenti  Oldenburgum  eum  ibi  visitasse. 
Eum  vero  cum  hospite  Ouderkerckiano  illuc  venisse  rursus 
e  vita  M.  S.  nostra  patet,  ubi  legimus  philosophum  cum 
60  habitasse  usque  ad  tempus  quo  cum  eo  Rhenoburgum  se 
recepit").  Videtur  igitur  hospes  ille  eorum  sectae  adnu- 
merandus,  qui  Rijnsburgers  vel  Collectanten  dicti,  illo  in 
vico,  ad  initium  usque  hujus  seculi  versati  sunt,  quibuscum 
—  nonnullis  saltem  eorura,  uti  et  Mennonitarum  —  Spinozam 
et  deinde  araicitia  junctum  fuisse  scimus,  quorumque  ex  Or- 
phanotropheo  Amstelodamensi  —  de  Oranjeappel  inscripto  — 
nobis  hodie  Spinozae  Tractatus  cura  vita  manuscripta  epis- 
tolisque  provenerunt. 

1)  „Dit  geval  bewoog  hem  om  zich  voor  altoos  van  haare  saraenspre- 
kingen  en  verkiezingen  te  ontslaan,  en,  ver  van  zijne  vrienden  en  be- 
kenden ,  Arasterdam  te  verlaaten  en  op  het  land  zijne  vk^oonplaats  te  neeraen." 

2)  „Totte  tijt  l:y  sich  met  deselve  na  E,ijnsburg  by  Leiden  begaf." 


294 

Rhenoburgi  philosophus  admodum  parvam  habitavit  do- 
mum ,  quae  et  hodie  ibidem  exstat,  inscriptione  sua  ex  an- 
no  1667  cognitu  facilis: 

Ach  ,  waren  alle  menschen  vrijs, 

En  wilden  daarby   wel: 
De  aard  waar  haar  een  Paradijs, 

Nu  is  ze  meest  een  Hei.  ') 

Cohabitavit  cum  eo  —  anno  saltera  1663  —  adolescens 
quidam ,  nomine  tantum  casearii  (contubernaiis?)  nobis  in- 
dicatus ,  in  quo  vero  recognoscere  vellemus  Albertum  istura 
Burghiura  cujus  ad  Uomano-Catholicismum  transitus  ,  duo- 
decim  annos  post,  indoli  non  contradicit  anno  1663  a  Spi- 
noza  ei  —  uti  jam  videbimus  —  adscriptae.  Inter  epistolas 
enim  autographas  nostras  exstant  quoque  illarnm  origi- 
nales  quae  numeris  26  et  27  in  Bruderi  editione  leguntur, 
quasque  hic  integriores  edituri  consulere  quoque  poterimus 
de  variis  a  prioribus  editoribus  minus  recte  omissis.  Patet 
enira  ex  iis  et  quod  hic  de  adolescente  isto  jam  annotavimus, 
et  inter  adolescentes  Amstelodamenses  —  Judaeos  quam 
maxime,  uti  videtur  —  nonnulios  habuisse  Spinozam  dis- 
cipulos,    coUegio    quodam  convenientes ,    in  quo  philosophi 


1)  Versus  sunt  uoti  poetae  D.  Rz.  Karaphuyzen;  ibi  vero  domici- 
lium  habuisse  Spinozam  a  vita  m.  s,  docemur,  quae  autem  minus  recte 
annum  inscriptionis  1660  indicat :  „Het  Huys ,  waerbinnen  hy  in  dit 
dorp  gewoond  heeft,  staat  aan  het  westeinde  van  hetzelve,  bezuyden  de 
Vliet,  tusschen  de  wagen-weg  en  het  voetpad  naar  Katwijk  aan  den 
E.ijn,  in  de  laan ,  en  is  kennelijk  door  eensteen,  die  in  haar  gevel  staat, 
waarin  is  uytgehouwen  het  15e  en  laatste  vers  van  den  Meysche  Mor- 
genstond ,"  etc. 

Spinozae  nomen  Rhenoburgi  domus  illius  causa  nondum  in  oblivionem 
ivit;  via  enim,  ad  quam  sita  est,  et  hodie  interdum  „Spinoza-laantjen" 
audit.  — 


295 

manuscripto  duce ,  in  philosopbiam  ejus  moraiem  incumbe- 
rent.  Cujus  ut  jam  certiores  fiamus  ipsas  hic  adeamus 
epistolas : 

(Ep.  Bruderi  XXVI«). 
Amice  integerrime, 

Jam  dudum  exoptavi  tibi  semel  ^)  adesse,  sed  tempus 
magnaque  hiems  non  satis  mihi  propitia  fuerunt.  Aliquando 
de  sorte  mea  queror ,  quod  nobis  intercedit  sjpatium ,  quod  nos 
ab  invicem  tam  longe  dividit.  Felix ,  imo  felicissimus  tuus  socius 
casuarius  sub  eodem  tecto  remorans ,  qui  inter  prandendum , 
coenandum ,  ambulandumque  tecum  optimis  de  rebus  sermones 
habere  potest.  Quamvis  autem  corpora  ab  invicem  tam  longe 
diversa  sint ,  animo  tamen  saepissime  praesens  adfuisti  meo, 
praesertim  tuis  in  scriptis  cum  versor  manibusque  tracto.  Sed 
ciim  nostris  collegis  non  omnia  satis  clara  appareant  {ideoque 
iterum  collegij  iniiium  fecimus) ,  neque  me  tui  immemorem  esse 
putes ,  aniraum  ad  hasce  litteras  scribendas  appulj. 

Collegitm  quod  attinet ,  eo  instituitur  modo :  Unus  {sed 
suae  cuique  vices)  perlegit ,  pro  suo  conceptu  explicat  porroque 
omnia  demonstrat  secundum  tuarum  propositionum  seriem  ac 
ordinem ;  tum ,  si  accidat ,  ut  alter  alteri  satisfacere  non  possit , 
operae  pretium  esse  duximus  illud  annotare  atque  ad  te  scribere , 
ut ,  si  possibile ,  nobis  clarius  reddatur  et  duce  te  contra 
superstitiose  religiosos  christianosque  veritatem  defendere ,  tum, 
totius  impetum  mundi  stare  possimus.  Quare  cum  prius  perle- 
gentibus  explicantibusque  dejinitiones  non  omnes  nobis  clarae 
videbantur ,  non  idem  de  natura  dejinitionis  judicium  tulimus. 
Iterum ,  te  absente,  auctorem  quemdam  mathematicum  sc.  qui 
Borellus  vocatur,  consuluimus ,  ille  enim  dejinitionis  naturae , 
axiomatis ,  et  postulati  mentionem  facit ,  atque  aliorum  de  ea  re 
sententias  affert.  Ipsius  vero  sententia  sic  sonat ,  etc.  (Reliqua 
uti  in  editione  vulgari;  deinde  vero:) 

1)     Belgicismus,  ab  editoribus  recte  correctus. 


296 

Porro  definiiio  3tia  nohis  non  saiis  conniat;  in  exemplum 
attuli  quod  Dominus  mihi  dixit  Hagae  Comitis  *)  sc.  quod 
res  duobus  modis  potcst  considerari ,  vel  prout  in  se  est 
vel  prout  respectum  habet  ad  aliud ;  uti  intellectus,  vel 
enim  potest  considerari  sub  cogitatione  vel  ut  constaris 
ideis.  Sed  quaenam  hic  esset  distinctio ,  non  bene  videmus. 
Nam  existimamus,  quod  nos,  si  cogitationem  rects  conei- 
piamus ,  oporteat  comprehendere  sub  ideis,  quia  remotis  ab 
ea  omnibus  .ideis  cogitationem  destrueremus.  Qua  de  re 
cum  exemplum  nobis  satis  clarum  non  est,  manet  adhuc 
res  ipsa  aliquo  modo  obscura  et  alteriore  explicatione  in- 
digemus.  ^Novissime,  in  scholio  'itio  prop.  8,  hahetur  ah 
initio:  ex  his  apparet,  etc.  Hic  Dorainus  videtur  snpponere , 
substantiae  naturam ,  etc.  In  quod  etiam  clariorem  explica- 
tionem  te  rogamus, 

Porro  gratias  arjo  maximas  pro  tuis  scriptis ,  mihi  a  P.  Bal- 
ling  commurdcatis ,  quae  magno  me  gaudio  affecerunt ,  sed  po- 
tissimum  scholiim  prop.  19.  Si  hic  et  tibi  in  aliquo  quod  in 
mea  potestate  sit ,  servire  possim ,  ibi  tibi  sum ;  tantum  opus  , 
ut  me  scientem  facias.  Ego  collegium  anatomiae  inivi ,  medium 
fere  ahsolvi;  ahsoluto  incipiam  chimicum,  sicque  suasore  te 
percurram  totam  Medicinam.  Desino  et  exspecto  responsionem , 
et  a  me  sis  salutatus ,  qui  sum 

Tibi  addictissimus 
1663.     Datum  Amstelodami,  S.  J.  d'Vries. 

die  24  Eebruarij. 

S.  Benedictus  Spinosa 
Tot 
1663.  Rijnsburgh. 


1)  Ibidera  Spinozam  pro  terapore  saltem  versatura  fuisse,  jam  ab 
auctore  vitae  nostiae  m.  scriptae  hinc  inducitur,  colL  ep.  9  ad  Oldeu- 
burgium. 


297 

RESPONSIO. 
(Ep.  Brud.  XXVIIa.) 

Amice  colende, 

Tuas  mihi  dudum  desideratas  literas  accepi ;  pro  quibus 
tuoqzie  erga  me  affeciti  maximas  habeo  gratias;  non  minus  mihi 
quarn  tibi  diuturna  tua  absentia  molesta  fuit ;  interim  tamen 
gaudeo ,  quod  meae  lucubratiunculae  tihi  nostrisque  amicis 
usui  sint.  Sic  enim  dum  abestis  absens  vobis  loquor.  Nec  est 
quod  caseario  invideas ;  nullus  nempe  mihi  magis  odiosus  nec  a 
quG  ego  magis  cavere  curavi  quam  ab  ipso ;  quamobrem  te 
omnesque  notos  monitos  vellem ,  ne  ijosi  meas  opiniones  communi- 
cetis,  nisi  ubi  ad  maturiorem  aetatem  pervenerit  ^).  Nimis 
adhuc  est  puer  parumque  sibi  constans ,  et  magis  novitatis  quam 
veritatis  studiosus.  Verum  puerilia  haec  vitia  ipsum  paucis 
jpost  annis  emendaturum  spero ;  imo ,  quantum  ex  ipsius  ingenio 
judicare  possum ,  fere  pro  certo  habeo ;  quare  ejus  indoles  me 
eum  amare  monet. 

Quod  ad  quaestiones  in  collegio  vestro  {satis  sapienter  instituto) 
propositas  attinet,  video  vos  iis  haerere,  etc.  (Ueliqua  uti 
in  ed.  vulg.) 

§5. 

Anni  1664  mense  migrationi  quam  maxime  destinato, 
nempe  Majo ,  Voorburgum  transmigrasse  philosophum ,  ex 
epistola  ejus  XXIXa  deducendum ;  vitae  M.  S.  compilator 
narrat    eum    hospitem    ibidem   habuisse  Danielem  Tydeman 


1)  Facile  inde  deduces  et  Burghium  adolescentem  fuisse  cui  Principia 
philosophiae  Cartesianae  destinata  fuere,  cum  Amstelodamensibus  e  cou- 
trario  Spinoza  verum  suum  systema  exponeret. 


298 

pictorem  ad  viam  dictam  Kerklaan  *),  quem  liberaliores  fovisse 
ideas  quam  quae  tunc  temporis  in  Ecciesia  Rcformata  va- 
lebant ,  certiores  fimus  e  documento  a  nonnuliis  Voorburgi 
incolis  novi  V.  D.  Ministri  causa,  civitatis  Delphensis  —  vici 
dominae  iilo  tempore  — Magistratui  anno  1005  exhibito,  in 
quo  aliegant  nonnullos ,  uti  Rotteveel  et  Daniel  Tydeman  se 
ministro,  quem  optant,  opponere ,  et  ,,Tydemanni  contuber- 
nalem,  Spinozam  quendam ,  a  Judaeis  parentibus  ortum, 
atheistam  (uti  dicitur)  etc"  rogationem  composuisse,  qua 
candidatum  suum  magistratui  commendaverunt  2. 

Anno  exeunte,  epistolis  suis  Blyenberghius  Spinozam  ad- 
gressus  est,  quae  Latine  versae  in  coliectione  editae  sunt ; 
earum  tres  autographae  conservatae  sunt,  quas  tamen  in 
originali  hic  addere ,  omnino  supervacaneum  videtur.  Note- 
mus  tantum  secundam  (Bruderi  XXXIIIf")  iuscriptionem 
ferre:  ,,Mijnheer,  D'heer  Benedicius  de  Spinosa,  op  den 
langen  Boogaert ,  buyten  Schiedam" ,  ubi  per  hebdomades 
aliquot  phiJosophum ,  apud  Vriesii  sui  Amstelodamensis  fra- 
trem,  versatum  fuisse  ,  ipsis  ex  epistolis  cognitum  est. 

Ultima  Spinozae  ad  Dordracenum  epistola  (Bruderi 
XXXVIIIa)  Hagae  Comitum  in  Archivis  Neerlandicis  auto- 
grapha  exstat;  quae ,  quippe  unica  Neerlandice  a  philosopho 
scripta,  hic  sequatur: 

Mijnheer  en  vriendt 
Toen  ik  UE  brief  van  den  27  Maart  ontfing,  was  op  raijn 
vertrelc  na  Amsterdam ,  en  derhalve  ik  die  maar  half  gele- 
zen  thuys  liet,  om  tegen  mijn  wederkomst  te  beantwoorde, 
denkende,  dat  se  niet  anders  begreep  als  dingen  noopende 
de  eerste  quaestien;    maar  die  daar  na  lesende,    bevont  se 

1)  „Zijnde  hier  wonachtig  in  de  Kerklaan,  ten  hayse  van  Daniel  Ty- 
deman,  meester  schilder ,  die  hem  waarschijnHjk  de  eerste  aanleiding  en 
kennis  tot  de  Teekenkonst  gegeven  heeft." 

2)  Plura  de  hisce  vide  in  meo  Baruch  cTEspinoza ,  cap.  VII.  Rogatio 
ipsa  non  amplius  adest. 


299 

van  een  heel  anderen  inhout,  en  niet  alleen  het  bewijs  van 
die  dingen  versoekende,  die  alleen  om  ieder  van  mijn  ge- 
voelen  en  meening  te  waarschouwen,  maar  niet  om  ze  te 
bewijse  noch  om  te  verklaaren,  heb  in  de  voorreden  laten 
setten ,  maar  ook  van  een  groot  deel  van  de  Ethica,  die, 
gelijk  een  ieder  weet  op  de  meta])hisica  en  phisica  gegront 
moet  werden;  en  derhalve  heb  niet  konnen  resolveren  daar- 
op  te  voldoeu,  maar  gelegenthijt  gewenst  om  mondeling, 
op  het  vriendelijkst  te  moogen  versoeken  van  u  versoek  te 
willen  afstaan,  en  dan  sou  ik  met  eenen  reden  van  mija 
weygering  geven ,  en  eindlijk  tooneu,  dat  die  dingen  tot  de 
solutie  van  UE-eerste  questie  niet  en  doen,  maar  in  tegeu- 
deel  de  meeste  van  die  questie  af  te  hangen.  So  dat  het 
var  is ,  dat  men  mijne  meening  aangaande  de  noodsaaklik- 
hijt  der  dingen  sonder  de  solutie  van  dese  nieuwe  vraagens 
niet  sou  konnen  verstaan ,  dewijl  de  solutie  van  deze  en 
wat  er  toe  behoort  niet  kan  gevat  werden,  sonder  dat  men 
die  nootsaaklickheyt  ter  degen  verstaat.  Want,  gelijk  UE 
weet,  der  dingen  nootsaakiikhijt  raakt  de  methaphisica ,  en 
de  kennis  van  die  moet  altijd  voorafgaan.  Doch  eer  ik  die 
gewenste  gelegenthijt  heb  konnen  krijgen,  heb  ik  deze  week 
weer  een  brief  onder  cubert  van  mijn  hospes  ontfangen,  die 
eenige  misnoeging,  door  het  lange  waghten  veroorzaakt, 
schijnt  te  toonen,  en  daarom  my  genoodzaakt  heeft,  deze 
wijnige  regels  te  schrijven  ,  om  mijn  resolutie  en  voorneera 
in  't  kort  te  seggen,  gelijk  ik  nu  al  gedaan  heb.  Wil  hoope, 
dat  UE  de  saak  overwoogen  hebbende  sal  van  sijn  versoek 
williglijk  afstaan ,  en  niet  te  min  sijn  goede  genegenthijt  my- 
waart  behowe.  Van  mijn  kant,  in  al  wat  ik  ben  of  mag, 
zal  toonen  dat  ik  ben  UE.  toegenegen  Dr 

Voorburg,  den  3  Juni  0  1665.  B.  de  Spinoza. 

Mijnheer ,  mijnheer  Willem  van  Bleyen  Bergh 
Pontgaarder  tot  Dort  hy  de  groote  kerck, 

1)  Male  igitur  apud  Bruderum  mensis  Aprilia  indicatur. 


300 


§  6. 

Praeter  Blyenbergicas  hujus  temporis  Oldenburgii  quoque 
epistola,  et  haec  latine  quiclem  scripta  et  inedita  superest , 
cui  —  quippe,  uti  videtur,  mensis  Septembris  1665  —  inter 
Bruderianas  XIII  et  XIV  locum  dare  debebimus: 

Vir  praestantissime,  colendissime  amice , 

Ex  postremis  tuis,  4  Sept.  ad  me  exaratis  literis  *),  elu- 
cet,  tibi  nostra  non  obiter  cordi  esse.  Devinxisti  non  me 
modo  sed  praenobilem  Boylium  nostrum,  qui  tibi  mecum 
60  nomine  maximas  gratias  agit,  omni  ofiBciorum  genere , 
quae  quidem  ab  ipso  proficisci  possunt,  humanitatem  et  af- 
fectum  tuum  data  occasione  compensaturus ;  idem  quoque 
de  memetipso  firmiter  tibi  poteris  persuadere.  Sed  virum 
illum  quod  spectat  nimis  officiosum,  qui  nonobstante  illa 
versione  tractatus  de  coloribus,  quae  hic  jam  expeditaest, 
adornare  aliam  voluit,  sentiet  fortassis  se  male  sibi  prae- 
postero  illo  studio  consuluisse.  Quid  enim  de  ipsius  fiet 
translatione  si  author  Latinam  illam,  hic  in  Anglia  para- 
tam,  quamplurimis  experimentis,  quae  in  Anglico  non  re- 
periantur,  fecerit  auctiorem?  Necesse  est  nostram  brevi 
nunc  disseminandam  suae  omnino  tunc  praeferri  et  multa 
pluris  apud  quosvis  sanos  aestimari.  Sed  abundet  suo  sen- 
su,  si  velit:  nos  nostra,  prout  maxime  consultum  visum 
fuerit,  curabimus. 

Kircheri  Mundus  Subterraneus  noudum  in  mundo  nostro 
Anglico  comparuit,  ob  pestem  orania  fere  commercia  pro- 
hibentem.  Accedit  bellum  atrocissimum  quod  nonnisi  ma- 
lorum  Iliada  secum  trahit  et  humanitatem  omnem  tantum 
non  in  mundo  exterminat.  Interim  tamen,  licet  societas 
nostra  philosophica  nulios,   periculoso  hoc  tempore,  coetus 

1)  Non  amplius  extant,  uti  uec  eae  qaibus  Spinoza  hisce  Oldenbur- 
gii  litteris  respondit. 


301 

ao-it  publicos:  hi  tamen  illive  ejus  socii ,  tales  se  esse  non 
obliviscuntur.  Hinc  alij  experimentis  hydrostaticis,  alii 
anatomicis,  alii  mechanicis,  alii  aiiis  privatim  incumbunt. 
Bnus  Boylius  originem  formarum  et  qualitatum,  prout  ea 
hactenus  in  scholis  et  a  paedagogis  tractata  fuit ,  sub  exa- 
men  vocavit  et  tractatum  de  eo  (haud  dubie  insignem) 
praeio  brevi  subjiciendum  concinnavit.  Video  te  non  tam 
philosophari  quara ,  si  ita  loqui  fas  est ,  theologizare ,  de  an- 
gelis  quippe,  prophetia,  miraculis  cogitata  tua  consignas ; 
sed  forsan  id  agis  philosophice  ') :  utut  fuerit ,  certus  sum 
opus  esse  te  dignum  et  mihi  imprimis  desideratissimum. 
Cum  diflBcillima  haec  tempora  commerciorum  obstent  liber- 
tati,  id  saltem  rogo,  ut  consilium  et  scopum  tuum  in  isthoc 
tuo  scripto  mihi  in  proximis  tuis  significare  non  graveris. 

Quotidie  nova  hic  exspectamus  de  secundo  praelio  nava- 
11,  nisi  forte  classis  vestra  se  rursum  in  portum  subduxerit. 
Virtus,  de  qua  disceptari  inter  vos  innuis ,  ferina  est,  non 
huraana.  Si  enim  juxta  rationis  ductum  agerent  homines, 
non  ita  se  invicem  dilaniarent,  ut  est  in  propatulo.  Sed 
quid  queror?  Vitia  erunt  donec  homines,  sed  nec  illa 
perpetua  et  interventu  meliorum  pensantur. 

Dum  haec  scribo,  traditur  epistola  ab  insigni  illo  Astro- 
nomo  Dantiscano,  Dno  Johanne  Hevelio,  ad  me  scripta, 
in  qua  inter  alia  mihi  significat,  Cometographiam  ipsius 
sub  praelo  sudasse,  et  paginas  jam  400  sive  9  libros  priores 
absolutos  esse.  Indicat  praeterea  se  mihi  exemplaria  ali- 
quot  transmisisse  Prodromi  sui  Cometici,  in  quo  priorem 
binoraen  nuperorum  cometarum  fuse  descripserit,  sed  ea  non- 
dum  ad  manus  meas  pervenerunt.  Statuit  insuper  de  pos- 
teriori  quoque  cometa  librum  alium  edere  et  doctorum  ju- 
dicio  subjicere. 


1)  NiiEis  omnino  philosophice  pro  scriptoris  captu;  vide  quae  postea 
de  Tractatu  Theol,  Pol.  Spinozae  objecerit,  in  epistola  Brud.  3a  et  in 
ea,  quam  infra  §  10  exhibebimus. 


302 

Quid  ,  amabo  ,  vestrates  judicant  de  Pendulis  Hugenianis, 
inprimis  do  illorum  generc ,  quae  adco  cxactam  tcmporis 
mensuram  exhibere  dicuntur,  ut  iongitudinibus  in  mari  inve- 
niendis  possint  inservirc?  Q,uid  etiam  fit  de  ipsius  Dioptrica 
et  tractatu  de  motu  quem  utrumque  diu  jam  exspectavi- 
mus.  Certus  sum  eum  non  otiari ;  scire  tantum  cupcrem 
quid  promoveat.     Tu  optime  vaieas  et  amare  pergas 

A  Monsicur  Tui  studiosissimum 

Monsr  Benedictus  Spinoza  H,  0. 

a  la  Haye. 
In  de  Baggijnestraet, 
ten  huyse  van  mr  Daniel  de  scMlder  '), 
in  Adam  en  Eva. 


§7. 


Inter  eas,  quae  jam  editae  sunt,  Spinozae  epistolas,  lit- 
terae  ejus  occurrunt  quoque  -)  ad  Amstelodamensem  quendam 
amicum,  initialibus  tantum  et  titulo  J.  B.  Med.  Dr.  nobis 
cognitura,  quique  iisdem  initialibus  versus  quoque  Latinos 
signavit,  Spinozae  Cogitatis  Metaphysicis  praemissos.  Yi- 
detur  autem  mihi  ignotus  iste  philosophi  amicus  juvenibus 
istis  Amstelodamensibus  adnumerandus,  quorura  et  Vrie- 
sius  unus  ,  quique  in  collegio  suo  philosophi  Ethicam  ma- 
nuscriptam  tractare  solebant. 

Nomen  autera  habuisse  videtur  Bresseri,  quod  in  epistola 
quadam  anni  1675  invenitur,  infra  communicanda.  Ad  eun- 
dem  virum  doctum  literae  etiam  sequentes  ineditae  nobis 
pertinere  videntur,  quae  anno  1665,  mense  Majo  vel 
Junio,    scriptae    fuere.    De    quibus  vero  mensibus  cogitare 


1)  Videtur  igitur  Tydemannus  Hagae  quoque  habitaculum  habuisse. 

2)  Apud  Bruderum  XLII. 


803 

persuademur  eo ,  quod  in  postrema  ad  Blyenberghium  epis- 
tola  3ii  Junij  legimus,  pbilosophum  mense  Aprili  Am- 
stelodamum  se  contulisse,  quo  de  itinere  et  hisce  in  literis  , 
ipso  initio,  sermo  esse  videtur.  Deinde  et  classis  in  iis 
sermo  fit,  quae  mensi  Junij  ineunte  contra  Anglos  in  mare 
missa  est.  Eas  autem,  a  prioribus  editoribus,  quasi  ,,nul- 
lius  pretii"  '),  sepositas ,  quam  plurimum  econtra  valere  ad 
amabilem  philosophi  indolem  et  generosum  ejus  animum 
melius  cognoscendum ,  lectores  judicare  poterunt : 

Amice  singularis, 

Nescio  an  mej  prorsus  oblitus  sis;  multa  tamen  concur- 
runt  quae  suspicionem  afferunt.  Primo  cum  profecturus  tibi 
vaiedicere  volebam  et  te ,  a  te  ipso  invitatus ,  domi  sine 
dubio  offendere  putabam  ,  Hagam  petiisse  intellexi ;  revertor 
Voorburgum,  nullus  dubitans  quin  hic  saltem  in  transitu 
nos  inviseris,  at  tu,  si  Diis  placet,  insalutato  amico,  do- 
mum  reversus  et.  Tres  denique  septimanas  expectavi ,  nec 
hoc  temporis  litteras  tuas  videre  contigit.  Si  igitur  opini- 
onem  hanc  meam  a  te  amotam  vis ,  tuis  litteris  facile  amo- 
vebis,  quibus  etiam  indicare  poteris  modum  instituendi  com- 
mercium  nostrum  epistolarium ,  de  quo  semel  in  tuis  aedi- 
bus  locuti  sumus.  Velim  interim  te  enixe  rogatum  habere , 
imo  jam  per  nostram  amicitiam  te  oro  rogoque .  ut  serium 
opus  vero  studio  navare  velis ,  atque  intellectus  animaeque 
cultui  meliorem  vitae  partem  sacrare  digneris ,  jam  ,  inquam, 
dum  tempus  est,  et  antequam  de  tempore ,  imo  de  te  lapso 
conqueraris.  Porro  ut  de  commercio  nostro  instituendo  ali- 
quid  dicam,  quo  liberius  mihi  scribere  audeas,  scias  me 
antehac  suspectum  fuisse  et  fere  pro  certo  habere  te  tuo 
ingenio  aliquomodo  et  magis  quam  par  est  diffidere ,  et  ve- 
reri  ne  aliquid  roges  aut  proponas ,  quod  virum  doctum  non 

1)  Adscripserunt  enim:  „is  van  geender  waarde." 


304 

redoleat.  Verum  te  coram  laudare  et  tuas  dotes  narrare 
non  decet.  Si  tamen  vereris  ne  ego  tuas  epistolas  aliis 
communiccm,  quibus  postea  ludibrio  sis,  de  hac  re  fidem 
tibi  dehinc  do,  me  eas  reiigiose  servaturum,  nec  ulli  mor- 
talium,  nisi  tua  venia,  communicaturura.  His  conditioni- 
bus  commercium  nostrum  aggredi  potes ,  nisi  forte  de  mea 
fide  dubites,  quod  minime  credo,  Tuam  circa  haec  tamen 
sententiam  ex  primis  tuis  litteris  scire  expecto ,  et  simul  ali- 
quid  conservae  rosarum  rubrarum ,  ut  promiseras,  quamvis 
jam  longe  melius  me  habeam.  Postquam  inde  profectus  sum 
venam  semel  aperui,  nec  tamen  febris  cessavit  (quamvis  ali- 
quomodo  agilior  eram  etiara  ante  venae  sectionera;  ut  opi- 
nor,  propter  aeris  mutationem),  sed  tertiana  bis  aut  ter  labo- 
ravi;  quam  tamen  bona  dieta  tandem  expuli  misique  in 
maximam  raalara  crucera ;  nescio  vero  quoivit,  curo  tamen 
ne  huc  redeat. 

Quod  ad  3am  partera  nostrae  philosophiae  attinet ,  ejus 
aliquam  brevi  vel  tibi ,  si  translator  esse  vis,  vel  amico  De 
Yries  mittam ;  et  quamvis  decreveram  nihil  mittere  ante- 
quara  eara  absolverera,  tamen,  quia  praeter  sententiam  lon- 
gior  evadit ,  nolo  vos  nirais  diu  detinere ;  mittam  usque 
ad  80  propositionem  circiter.  De  rebus  Anglicanis  multa 
audio ,  nihil  tamen  certi ;  populus  omnia  mala  suspicari 
non  cessat,  nec  ullus  rationem  aliquam  invenire  scit,  cur 
classi  non  immittantur  habenae ;  at  res  quidera  nondura 
videtur  esse  in  vado.  Vereor  ne  nostrates  nirais  velint  esse 
docti  et  providi;  res  taraen  ipsa  tandera  indicabit  quid  in 
animo  gestiant  quidve  raoliantur,  quod  Dii  vertant  bene. 
Quid  nostri  ibi  sentiant  quidque  certi  sciant  audire  desi- 
dero;  sed  magis  et  supra  orania,  ut  raej,  etc. 


305 


§  8. 

Cum,  quibus  hic  utimur  epistolarum  Spinozae  autogra- 
phis ,  ipsa  illa  esse  pateat,  quae  philosopho  mortuo  ab 
hospite  Van  der  Spijck  librario  Johanni  Rieuwerts  remissa 
sunt  '),  non  mirum  inter  ea  primos  ab  auctore  exaratos  epis- 
tolarum  conceptus  iuveniri,  quales  jam  in  epistola  praece- 
'dente  atque  illis  ad  Vriesium  et  Bresserum  habuimus, 
quique  nominis  subscriptione  privati  tanquam  tales  se  ex- 
hibent.  Tertius  adhuc  similis  epistolae  conceptus  inveni- 
tur ,  illius  sc.  quam  ad  Is.  Orobio  de  Castro  scripsit  (ap. 
Brud.  XLIX») ,  cujus  hic  ea  de  causa  mentionem  facere 
operae  pretium  habemus ,  quia  in  conceptu  nonnuUa  ab 
ipso  scriptore  erasa  fuere ,  quibus  primum  ex  Velthusii  ,.in- 
eptiis"  apud  eum  oriundum  sensum  nobis  manifestat,  raox 
in  ipsa  ad  Orobio  missa  epistola  verbis  admodum  mitigatis 
expressum.  Legimus  enim  in  conceptu ,  pro  illis  ,,ad  li- 
belium  illius  viri  quem" :  ,,ad  ineptias  illius  viri .  cujus 
scriptum  .  etc. ;  pro  ,.sed  ad  rem" :  ,,tam  enim  versuti  quam 
superstitiosi  ignorantes  malum  animuni  habere  solent.  Quidquid 
sit  ejus  me  maledicta  nihil  movent ,  quia  novi  qua  ratione  is- 
tud  hominum  genus  assiietum  sit  viros  ingenuos  tractare.  Ut 
igitur  id ,  quod  ostendere  volo ,  breviter  ahsolvam ,  pauca  tantum 
ex  multis  quae  dixit  notabo,  tu  reliqua  conijcito.  ,,Epistola 
porro  procedit  uti  jam  edita  legitur  usque  ad  §  5  mediam^ 
ubi  post  intelligat  pro  sequentibus  primum  legebatur:  ,,Sed 
haec  captum  illius  viri  superare  videntur ,  nec  cum  suo  Carte- 
sio  concepisse  ieum)  credo ,  quod  libertas  non  consistat  in  m- 
differentia ,  sed  nos  tum  maxime  liberos  esse,  cum  rebus  clare 
et  distincte  perceptis  assentimus ,  tametsi  impossibile  est  iisdem 
non  assentire ,  quando  eas  ita  perce])imusJ'  —  Cetera  uti  in 
editione  habentur. 

J")     Vide    quae  Paalus  ex   Kortholti  Praefatione  Cixcerpsit  in  ed.  sua  , 
T.  II,  p.  669. 

20 


306 


§  9- 

Intcr  eos  qui  post  Spinozam  ciim  eo  comparari  eique 
praeferri  fere  solent  philosophi,  Hanoveranus  ille  Leib- 
nitzius  praesertim  nobis  in  exemplum  proponitur;  quippe 
qui  (uti  dicunt)  fidem  Cliristianam,  a  Spinoza  nimis  ne- 
glectam,  cum  philosophia  arctissimo  vinculo  conjunxerit  *)• 
Alibi ')  de  vera  Leibnitzianae  ad  Spinozae  philosophiarn 
ratione  pluribus  egi,  statuens ,  quum  Cartesianam  Spino- 
za  philosophiam  a  tenebris  Ecclesiasticis  liberavisset ,  Leib- 
nitzium  eam  in  ipsas  illas  tenebras  iterum  immersisse;  quam 
argumentationem  hic  repetere  inutile  ducens ,  de  virorum 
tantum  commercio  agam,  ex  epistola  illa  nobis  primum  cognito 
quam  de  Opticis  Leibnitzius  anno  1671  Spinozae  scripsit. 
De  qua ,  cum  integra  fere  inter  epistolas  editas  reperia- 
tur,  hic  tantum  addam  ejus  superscriptionem  se  habere: 
A  Monsieur  Spinosa ,  Medecin  tres  celebre  et  philosophe  tres 
profond,  a  Amsterdam;  par  couvert.  Ceterum ,  quod  in  editi- 
one  (apud  Brud.  p.  300)  reticetur  nomen  amplissimi ,  non 
(uti  in  annotatione  legitur)  Diemerbroeckii  est ,  sed  Hudde- 
uii  burgomestri  illius  Amstelodamensis  mathematici  cujus 
et  in  praefatione  tractatus  de  Iride  mentio  fit.  Additur 
insuper  in  fine :  P.  S-  si  qua  me  responsione  dignabere,  cura- 
bit  eam  spero  non  illibenter  Nobilmus  Biemerbroeckius  JCtus. 
Puto  visam  tibi  hypothesin  meam  fysicam  novam  •  sin  rninus , 
mittam.  Quo  et  in  responsione  Spinozae  quod  legitur  P.  S. 
(in    ed.    Brud.    p.    302)   melius  intelligetur. 

Non  diu  post,  anni  sequentis  mense  Januario,  Leibnitzius, 

1)  Sic  Galli  iraprimis,  Cousin  et  (quo  nemo  de  Spinoza  ignorantius 
locutus  est)  Foucher  de  Careil,  eorumque  premens  vestigia,  apud  no.s- 
trates  Opzoomer.  Rectius  omuino  recentioris  philosophiae  historiogra- 
phus,  Kuno  Fischer,  nec  taraen  et  ille  Spinozae  ab   orani  parte  aequus. 

2)  In  Miscellaneis  meis  Tselkout  (Deventer,  1855)  p.  508  sqq.  et 
nuperrime  in  libro  citato  Baruch  d^Espinoza. 


307 

quasi  non  ipse  commercium  illud  epistolarium  cum  philosopho 
jam  habuisset,  et  tanquam  de  omnino  sibi  ignoto  viro, 
magistro  suo  Thomasio  scribebat:  ,,Spinosa,  Judaeus 
oLTrctTUUcx.yitiyog ,  ob  opinionum  monstra ,  ut  mihi  ex  Batavis 
scrihittir ;  ceterum  homo  omni  literatura  excultus  et  imprimis 
insignis  opticus  ,  praeclarorum  admodum  tiiborum  laborator" 
{Epist.  ad  Div.  III.  p.  6S).  Neque  postea  de  monstris  istis 
opiniouum  in  scriptis  suis  majore  favore  locutus  est,  etsi 
(uti  io  sequenti  §  pluribus  videbimus)  anno  1675  Tschirn- 
hausio  suo  Parisiis  dicebat  se  Tractatum  Theologico-politicum 
magni  habere  pretii.  Qaod  vero  a  cl.  Paulo  jam  observa- 
tum  est,  ,,satis  sibi  cavendum  judicavit  vir  illustris,  ne 
multum  cum  illo  Judaeo,  imo  Atheo ,  communicasse  videre- 
tur",  idem  a  magno  Leibnitzii  e  Gallis  fautore  Foucher 
de  Careil  (in  opusculo  F\.ejutation  inedite  de  Spinoza  par 
Leibnitz;  Paris ,  1854,  pag.  LXIII)  animadvertitur :  ,,Spi- 
noza  e'tait  au  XVIIe  siecie  un  philosophe  compromettant, 
et  c'etait  d^ja  pour  beaucoup  etre  suspect  que  de  Tavoir 
visite."  Hoc  vero  per  Angliam  HoUandiamque  e  Gallia 
redeuntem  Leibnitzium  fecisse  ex  epistola  ejus  ad  abhatem 
Galioys  cognitum  est ,  ubi  legimus:  ,,je  l'ai  vu  en  passant 
par  la  Hollande  et  je  luy  ay  parle  plusieurs  fois  et  fort  long 
temps.  II  a  uue  etrange  metaphysique  pleine  de  paradoxes." 
Ne  vero  in  malam  partem  illud  cum  Spinoza  commercium 
Hagae  Comitum  sibi  haberetur,  ubi  in  Theodicea  sua  (§376) 
uarrat  se  eum  visitasse,  nomini  ejus  scriptoris  politici 
P.  de  la  Court  nomen  adjungit ,  et  quasi  de  politicis  tan- 
tum  inter  ipsos  sermo  fuisset ,  dicit:  ,.je  vis  M.  de  la  Court 
aussi  bien  que  Spinoza  a  mon  retour  dePrance,  etj'appris 
d'eux  quelques  bons  anecdotes  sur  les  affaires  de  ce  temps-ci," 
Qua  de  re  et  supra-citatus  Foucher:  ,,Leibnitz''  inquit , 
,,toujours  prudent,  quelquefois  meme  un  peu  diplomate, 
savait  donner  aux  choses  un  tour  fin  auquel  on  se  laisse 
prendre;  —  si  Ton  croit  que  l'entretien  ne  fut  qu'anecdo- 
tique    et    plaisant,    on    se    trompe."    Leibnitzium  vero  nec 

20* 


308 

philo.sophi  mentem  nec  viri  summi  veram  indolem  sive  ex 
colloquiis  istis  sivc  ex  ejus  scriptis  ccpissc  cuique  facile  ex 
iis  patebit,  quae  de  priore  v.  c.  in  epistola  sua  ad  Nicasium 
anno  1097  scripsit;  ,.que  Spinosa  n'a  fait  que  cultiver  cer- 
taiTies  scmcnces  de  la  philosophie  de  M.  Descartes,"  eoque 
in  errorem  dc  causis  iinalibus  etc.  ductus  fuerit ;  imo,  istis 
in  causis  tollendis  summum  Spinozae  meritum  ponendum 
erit ,  nec  quod  (uti  alibi  apud  Leibnitzium  le^itur)  neces- 
sitatem  nimis  urgeat  philosophus,  ,,in  nccessitatis  partem 
nimis"  inclinet,  ei  objiciendum.  De  quibus  vero  hic  non 
amplius  dicendi  locus.  Q,uod  ad  viri  indolem  a  Leibnitzio 
non  bene  captam  attinet,  videatur  quod  in  ed.  Pauli  fll 
673)  ex  Otio  Hanoverano  excerptum  legitur ,  Spinozam  nempe 
,,scripta  sua  imperfecta  combussisse,  ne  sc.  reperta  post 
ejus  obitum  yloriam,  quam  scrihendo  quaerebat ,  imminue- 
rent."  Digna  profecto  vani  non  minus  quam  illustris  homi- 
nis  imputatio,  cujus  ab  utraque  parte  veracitatem  ipsa  dene- 
gant  facta.  Nec  enim  imperfecta  ,  nondum  absoluta,  sua 
sfcripta  —  Politicam ,  de  intellectu  Tractatum,  cet.  —  com- 
bussit  philosophus ,  nee  comburiendi  causam  habere  potuis- 
set  vanum  tale  gloriae  desiderium  qui  Ethicae  suae  aucto- 
ris  nomen  quominus  adderetur  prohibuit,  .,nulla  alia  rati- 
one,  quam  quia  noluit .  ut  discipiina  ex  ipso  haberet  voca- 
bulum."  (Vide  Praef.  ad  Opera  posthuma  p.  3  in  f.)  Q,uod 
si  Spinozae  indoUs  parum  sui  studiosae  testimonium  cum 
Leibnitzii  contraria  omnino  agendi  ratione  conferas ,  profecto 
non  dubitas  anonymi  illius  Angli  sententiam  probare  qui  in 
diario  Westminster  Review  (anno  1855)  causam  quaerens,  cur 
,,the  influence  of  Spinoza  has  been  so  deep  and  enduring, 
whiie  Leibnitz  has  only  secured  for  himself  a  mere  admi- 
ration  of  his  talents ;  it  is"  iuquit  ,,because  Spinoza  was 
not  afraid  to  be  consistent  even  at  the  price  of  the  world's 
reprobation,  and  refused  to  purchase  the  applause  of  his 
own  age  at  the  sacrifice  of  the  singleness  of  his  heart." 


309 


§  10. 

Praeter  ilJam  quam  §  6  dedimus  Oidenburgii  epistolara  , 
altera  ejus  inedita  invenitur,  qua  ad  Spinozae  illam  in  Bru- 
deri  editione  vicesimam  quintam  (p.  202  sqq.)  respondit, 
quaque  stolidiorem  suam  in  philosophicis  mentem  manifes- 
tat,  in  eo  vero  quod  de  Christi  resurrectione  aeque  literaii- 
ter  ac  cetera  tractanda  animadvertit ,  recte  omnino  judicasse 
dicendus  erit. 

Clarissimo  viro  Dom.  Benedicto  de  Spinoza 
Henr.  Oldenhurg 
S.  P. 
In  novissimis  tuis  7  Pebr.  ad  me  exaratis  supersunt  non- 
nulla  quae  stricturam  mereri  videntur.  Ais ,  queri  homi- 
nem  non  posse ,  quod  Deus  ipsi  veram  sui  cognitionem  et 
suflficientes  ad  peccata  vitanda  vires  negaverit,  cum  natu- 
rae  cujusque  rei  nihil  aliud  competat,  quam  quod  ex  causa 
ejus  necessario  sequitur.  At  dicoego,  quandoquidem  Deus 
creator  hominum  ipsos  ad  sui  imaginem  formaverit ,  quae 
sapientiam  et  bonitatem  et  potentiam  in  conceptu  suo  vi- 
detur  implicare,  omnino  sequi  videtur,  magis  in  potestate 
hominis  esse  mentem  sanam  quam  corpus  sanum  habere, 
cum  physica  corporis  sanitas  a  principijs  mechanicis,  sani- 
tas  vero  mentis  a  '7rpocx,ipi(rs,t  et  consiiio  dependeat.  Subjun- 
gis  posse  homines  esse  inexcusabiles  et  tamen  multis  modis 
cruciari.  Hoc  durum  primo  adspectu  videtur,  quodque 
probationis  ioco  subnectis,  ex  morsu  canem  furentem  excu- 
sandum  quidem  esse,  sed  tamen  jure  trucidari,  rem  confi- 
cere  non  videtur;  cum  ejusmodi  canis  occisio  saevitiam  ar- 
gueret ,  nisi  necessaria  ad  id  foret ,  ut  alij  canes  aliave  ani- 
malia,  et  ipsi  homines  a  furibundo  ejusmodi  morsu  essent 
praeservandi.  At  si  Deus  mentem  sanam  inderet  hominibus, 
uti  potest,  nulla  foret  vitiorum  contagies  pertimescenda.  Et 


310 

sane  crudele  admodum  videtur,  Deum  aeternis  vel  saltem 
diris  ad  tempus  cruciatibus  devovere  homines  ob  peccafa, 
quae  nullatenus  poterant  ab  ijs  evitari.  Ad  haec  totius  S, 
Scripturae  tenor  id  supponere  et  implicare  videtur,  posse 
homines  ahstinere  a  peccatis :  abundat  quippe  abominatio- 
uibus  et  promissis,  praemiorum  et  poenarum  denunciationi- 
bus,  quae  omnia  videntur  contra  peccandi  nccossitatcm  mi- 
litare,  et  poenarum  evitandarum  possibilitatem  inferre.  Quo 
negato,  mens  humana  non  minus  mechanice  quam  humanum 
corpus  agere  dicenda  foret. 

Porro,  quod  miracula  et  ignorantiam  pro  aequipollentibus 
sumere  pergis,  hoc  fundamento  niti  videtur,  quod  creatura 
possit  debeatque  infinitam  creatoris  poteutiam  et  sapientiam 
perspectam  habere;  quod  utique  secus  se  habere  mihi  hac- 
tenus  est  persuasissimum. 

Denique  quod  affirmas  Christi  passionem ,  mortem  et  se- 
pulturam  literaliter  quidem  accipienda  esse ,  resurrectionem 
vero  ejus  allegorice ,  nullo,  quod  mihi  apparet,  argumento 
a  Te  fulcitur.  Aeque  literaliter  tradi  in  Evangelijs  videtur 
resurrectio  Christi,  ac  reliqua.  Et  hoc  resurrectionis  arti- 
culo  tota  religio  Christiana  ejusque  veritas  nititur,  eaque 
sublata  Christi  Jesu  missio  ac  doctrina  coelestis  collabascit. 
Latere  te  non  potest  quantopere  laboravit  Christus  a  mor- 
tuis  resuscitatus ,  ut  discipulos  suos  de  resurrectionis  pro- 
prie  sic  dictae  veritate  convinceret.  Omnia  illa  in  allegorias 
vertere  velle  idem  est,  ac  si  quis  omnem  Evangelicae  His- 
toriae  veritatem  convellere  satagat. 

Pauca  haec  rursus  in  medium  adferre  volui  pro  mea  phi- 
losophandi  libertate,  quam  ut  boni  consulas,  enixe  rogo. 

Dabam  Londini  d.  11  Eebr.  1676. 

Proxime  de  Regiae  societatis  studijs  et  exercitijs  praesen- 
tibus  tecum  agam,  si  Deus  vitam  et  valetudinem  concesserit. 


311 


§11. 

Quamquam,  uti  animadvertimus,  in  epistola  praecedente 
Oldenburgium  Theologiae  suae  nimis  adhaerere  videmus, 
eoque  minus  aptum  se  praebere  ad  illa  capienda  quae  Spinoza 
philosophice  tractaverat,  eum  tamen ,  ipso  in  epistola  ante- 
riore  *  teste,  antea  iniquiorem  adhuc  sententiam  de  Tractatu 
Theologico  Politico  fovisse  scimus,  tamquam  ,,nimisimma- 
turam"  ab  ipso  deinde  revocatam.  Mentis  illam  in  melius  mu- 
tationem  praesertim  debuisse  videtur  Nobili  cuidara  Germano, 
e  Lusazia  oriundo,  nomine  Von  Tschirnhaus,  cujus  in  editione 
epistolarum  vulgari  mentio  quidem  non  facta  est,  de  quo 
vero  integriora  nostra  autographa  saepius  loquuntur.  Idem 
vir  nobilissimus  ,,amicus"  est  ille  in  LXIa.  epistola  (apud 
Bruderum  p,  323)  a  Spinoza  citatus ,  ad  cujus  judicium  in 
litteris  praecedentibus  de  Spinozae  et  Cartesii  de  libero  ar- 
bitio  sententiis  respondet,  cujusque  judicium  illud,  cum  epis- 
tola  anonyma  hucusque  Medicinae  doctoris  Amstelodamensis 
G.  H.  Schaller  (collegii  isti  Spinozani  sociis  adnumerandi), 
ad  Spiuozam  pervenit-),  Minus  itaque  recte  epistola  haecce, 
uti  et  sequentium  nonnullae ,  Meyeri  haberi  solet;  aeque 
ac  LXIIIa,  LXVIla,  LXIX,  LXXIa,  Tschirnhausii  est, 
cui  ,,nobiIissimo  atque  doctissimo  viro"  Spinoza  epistolis 
suis  LXIVa,  LXVIIIa,  LXXa  et  LXXlIa  respondit.  Epis- 
tola  autem  Spinozae  LXVIIa  ad  Schallerum ,  virum  „doc- 
fissimum  expertissimura"  data  est,  quippe  qui  Tschirnhausii 
,,dubitationes"  suis  inseruisset  litteris,  quas  jam  integrio- 
res  exhibebimus  quam  in  epistola  LXVa  nobis  datae  suut. 
Ad  eundem  Schallerum  inedita  quoque  exstat  Spinozae 
magni  satis  momenti  epistola,  e  Bibliotheca  Voorstiana  pro- 

1)  Apud  Bruderum  p.  191. 
•     2)  „Misit    mihi    amicus   noster    J.    E.(ieuwerts)    literas,    quas    ad    me 
digri.atus    es    scribere,    una    cum  judicio  tui  amici  (i.  e.  Tschirnhaus)  de 
mea  et  Cartesii  de  libero  arbitrio  sententia,  etc."  1.  c. 


812 

veniens    cujusque    apographum    benevola  Fred.  Mulleri  ina- 
nus  mihi  transmisit. 

Tschirnhausius  anno  1G51  in  villa  patris  Kisslingowalda 
natus,  juvenis  circiter  viginti  annorum  Hollandiam  profec- 
tus  erat ,  rei  militari  ,  uti  videtur,  operam  daturus.  Anno 
1674«  Amstelodami  eum  reperimus  studiis  philosophicis  oc- 
cupatum ,  et  collegii  Spinozani  sociorum  commercio  gau- 
dentem.  Cartesianum  se  nobis  praebet  in  epistola,  ipsius 
causa  m.  Oct.  die  8^  a  Schallero  ad  Spinozam  missa,  ubi 
in  quaestione  de  libertate  ,,Cartesii  sententiae  absolutam 
veritatem  competere"  dicit  ^).  Paulo  post  ipsum  Spinozam 
sive  Hagae  Coraitura  sive  (uti  probabilius  fortasse)  Araste- 
lodami  vidit,  qui  ,,praesens  (ei)  methodum  indicavit ,  qua 
in  indagandis  necdum  cognitis  veritatibus,"  utebatur,  quam 
,,methodum  vaide  praecellentera  et  taraen  valde  facilem"  S(- 
expertum  esse ,  in  ep.  primo  anni  sequentis  mensi  data . 
fatetur.  '  Mox,  teste  Schallero,  Spinozam  ,,intiraius  ei  ape- 
ruisse  sensum"  dixit  "*.  Versabatur  tunc  in  Gallia  ,  quo . 
mensibus  aliquot  in  Anglia  peractis,  se  contulerat;  cujus 
itineris  idera  nos  certiores  reddit  Schailerus  in  utraque . 
quam  jam  exhibebimus,  epistola.  In  Anglia.cura  Oldenbur- 
gio  et  Boylio  fuerat ,  quorum  (uti  jam  dicebamus)  ,,de  Spi- 
nozae  persona  mirum  conccptum"  e  Tractatu  Theoiogico- 
politico  oriundum  ,,ademerat";  in  Gallia,  Christiani  Hugenii 
imprimis  cura  ,  Colberti  filio  in  Matheraaticis  instructor  datus 
est;  ibidera  et  Leibnitzium  cognovit,  cujus  deinde  araicus 
studiorumque    factus    est    comes  quiqu^  (a.  170S)  mortuura 

1)  Q,uod  iu  hacce  epistola  ad  illara  de  iufinito  (apud  Brud.  XXIXmj 
—  quae  ad  Meyeram  inscripta  est  —  provocet,  nil  efficit.  Q,uara  enira 
Sp.  in  illa  tractavit  quaestio  a  sociis  Amstelodamensibas  omnibus  potius 
profecta  habenda  est ,  Spinozaeque  igitur  responsio  ad  eos  aeque  generaliter 
scripta  fuit,  cujus  deinde  et  Tschirnhausium  parcicipem  reddiderunt. 

2)  Vide  ep.  Brud.  LXIra. 

3)  Ilud  ep.  LXIIIa. 

4)  Yide   quam  adjicieraus  ep,  Schalleri  d.  25a  Julij   1675. 


313 

amicitiae  illo  testimonio  honoratus  est:  ,,perdidi  ego  anii- 
cum  veterera  et  praeclarum  studiorum  communium  adsis- 
torem."  *  Plura  autem  deinde  de  eo  ejusque  studiis  adhuc 
addituri,  antea  Schalleri  Spinozaeque  de  quibus  sermo  fuit 
epistolas  iuspiciamus: 

Vir  nobilissime  ac  praestantissime, 

Erubescerem  ob  diuturnum  hactenus  silentium  meum , 
unde  pro  favore  a  benevolentia  Tua  mihi  immerito  exhibito 
ingratitudinis  accusari  possem  ,  nisi  et  cogitarem  ,  generosam 
Tuam  bumanitatem  ad  excusandum  potius  quam  incusan- 
dum  inclinare,  et  scirem  eandem  pro  communi  amicorum 
bono  tara  serijs  vacare  meditationibus,  quales  sine  sontica 
turbare  causa  eidem  noxium  atque  damnosum  foret.  Hanc 
itaque  ob  causam  silui,  contentus  ex  amicis  prosperam  Tu- 
am  valetudinera  interea  percipere ,  sed  per  praesentes  sig- 
nificare  nitor,  eadem  Nobilissimum  amicura  nostrum  Dum 
de  Tschirnhaus  nobiscum  in  Anglia  adhuc  frui,  qui  ter  in 
suis ,  quas  ad  rae  dedit,  literis  Domino  summa  oflS.cia  cum 
salute  honorifica  impertiri  jussit,  me  iterato  rogans,  ut  se- 
quentium  dubiorum  solutionem  tibi  proponerem,  insimui- 
que  ad  ea  responsionem  desideratam  expeterem  ;  nimirum , 
num  placeret  domino  demonstratione  aliqua  ostensiva ,  sed 
non  ad  impossibile  deducente  convincere ,  nos  non  posse 
plura  Dei  attributa  cognoscere  quam  cogitationem  et  exten- 
sionem ;  praeterea,  num  inde  sequatur ,  quod  creaturae  quae 
alijs  attributis  constant  econtra  nuliam  possint  concipere  ex- 
tensionem ,  etc.  [uti  in  ep.  LXV  apud  Brud.  p.  330;  deinde :] 

Atque  haec  sunt  qnae  a  praestantia  Tua  praedictus  nos- 
ter  Tschirnhaus  illustrari  mecum  desiderat,  si  forte  otium 
subsecivum  id  concesserit ;  caeterum  refert  Dm  Boyle  et 
Oldenburg  mirum  de  Tua  persona  formasse  conceptum , 
quam  ipse  eisdem  non  solum  ademit,  sed  rationes  addidit, 

1)  Ep.  ad  Div.  III  p.  73. 


314 

quarum  inductionc  iterum  non  solum  dignissime  et  faven- 
tissime  dc  cadcm  sentiant,  sed  et  Tr.  Theoi.  Politicura  sum- 
me  aestiment,  cujus  pro  regimine  Tuo  Tc  ccrtiorem  faccre 
non  fui  ausus,  certissimus  me  ad  quaevis  officiaesse  et  vivere, 

Nobilissimi  viri 
Amsterd.  25  Julij   IG75.  servum  paratissimum 

G.  H.  Schaller. 
D.  a  Gent  1)  officiose  salutat,  uno  cum  J.  llieuw(erts). 
Viro  Nobilissimo  ac  praestantissimo 
Domino  Benedicto  de  Spinoza  , 
Hagam. 

Amsterd.  14  Novemb.  1675. 
Doctissime  ac  praestantissime  Domine ,  fautor  summopere 
colende.  Ultimas  meas  una  cum  processu  anonymi^)  Tibi  rite 
fuisse  traditas  spero  simulque  Te  adhuc  bene  valere  ,  prout 
ego  bene  valeo.  Caeterum  intra  trimestre  spatium  a  nostro 
Tschirnhausio  nihil  literarum  habui ,  unde  tristes  conjecturas 
formaveram,  ipsum  ex  Anglia  in  Gallias  tendentem  iter 
funestum  fecisse ;  jam  vero  ijs  acceptis,  gaudio  plenus,  eas 
(juxta  ejus  petitum)  cum  Domino  communes  facere  debui 
atque  significare ,  cum  officiossima  salute,  eum  salvum  Pa- 
risios  advenisse,  Dm  Hugenium  ibidem  ,  prout  praemonuera- 
mus,  offendisse ,  quaque  de  causa  se  ipsius  ingenio  omnimode 
accommodaverat,  adeo  ut  ab  ipso  magni  aestimetur.  Men- 
tionem  fecerat  Dominationem  Vestram  ei  conversationem 
ipsius  (Hugenij)  commendasse  ejusque  personam  plurimi 
facere ,  quod  ei  valde  arriserat,  adeo  ut  et  se  similiter  ves- 
tram  personam  magni  facere  responderit,  jamque  nuper  Tr. 
Theol.  Pol.  ab  illa  obtinuerit,  qui  a  multis  ibidem  aesti- 
raatur,  seduloque  inquiritur,  numquid  plura  ejusdem  autho- 
ris  scripta  lucem  videant;  ad  quod  Ds.  Tschirnh.  responde- 

1)  CoJnraunis,  uti  videtur,  amicas  ,  Tschirnhaasii  postea  a  secretis. 

2)  Cf.  infra  p.  318. 


315 

rat,  sibi  nulla  praeter  Demonstr.  in  1  et  2  partem  Princ. 
Cartesij  esse  nota.  Caeterum  de  Domino  niliii  praeter  jam 
dicta  retulit,  unde  sperat  id  ei  quoque  non  ingratum  fore. 
Nuper  Hugenius  nostrum  Tschirnhausium  ad  se  accersi  cu- 
raverat  eique  indicaverat  Dominum  Colbert  desiderare  ali- 
quem,  iqui  ejus  filiura  in  Mathematicis  instrueret,  quod  si 
ejusmodi  conditio  ei  arrideret,  eam  compararet;  ad  quae 
noster  aliquod  dilationis  tempus  petens  tandem  se  promp- 
tum  declaraverat.  Redijt  itaque  Hugenius  cum  responso , 
quod  Do  Colbert  ista  propositio  maxime  placuisset,  prae- 
sertim  cum  ex  imperitia  linguae  Gallicae  ejus  filium  Latine 
alloqui  tenebitur.  Ad  nuperrime  factam  objectionem  res- 
pondet,  pauca  illa  verba,  quae  jussu  Domini  scripseram  ') , 
ipsi  sensum  intimius  aperuisse  seque  easdem  cogitationes 
jam  modo  fovisse  (quandoquidem  hisce  duobus  modis  expli- 
cationem  praecipue  admittant);  quod  vero  eam ,  quae  nuper 
in  objectione  erat  contenta,  secutus  fuerit ,  duae  sequentes 
efFecerant  rationes,  quarum  prima,  quod  sibi  alias  videantur 
adversari  prop.  5  et  7  lib,  2di.  In  prima  n.  harum  statui- 
tur  ideata  esse  causam  idearum  efficientem ,  quod  tamen 
per  demonstrationem  posterioris  videtur  evinci  propter  ci- 
tatum  axioma  4  p.  1.  ,  Yel  (quod  mihi  potius  persuadeo) 
applicationem  hujus  axiomatis  juxta  authoris  intentum  non 
recte  instituo,  quod  sane  perlibenter  ab  ipso,  si  negotia 
ejus  ferant,  perciperem,  Secunda,  quominus  exhibitam 
explicationem  sequerer,  causa  fuit,  quod  hac  ratione  attri- 
butum  cogitationis  se  multo  latius  quam  attributa  caetera 
extendere  statuatur.  Cum  vero  unumquodque  attributorum 
essentiam  Dei  constituat,  non  video  sane,  qua  ratione  hoc 
huic  non  contrarietur.  Hoc  saltem  insuper  dicam ,  si  alia 
ingenia  ex  meo  judicare  liceat,  propositiones  7  et  8am 
lib.    2    admodum  difficulter  intellectum  iri,   idque  non  aiia 

1)    Illa  Eempe  quae  in  ep  LXVIHa,  18  Augusti  leguntur,  apud  Brad. 
p.  334. 


31 G 

de  causa  quam  quia  aulhori  placuit  (cum  non  dubitr^m, 
quod  ipsi  tam  planac  fuerunt  visae)  demonstrationns  ijs  ad- 
juuctas  tam  brevibus  et  non  verbosius  expiicatis  compiecti. 

Refert  praeterea  se  Parisijs  invenisse  virum  insigniter 
eruditum  ,  inque  varijs  scientijs  versatissimum ,  ut  et  a  vul- 
garibus  Theologiae  praejudicijs  liberum  ,  Leibniz  appeliatum  , 
quocum  familiaritatem  contraxit  intimam,  cum  sit  subjec- 
tum ,  quod  una  cum  eo  inteilectus  perfectionem  continuare 
allaborat,  imo  hoc  ipso  nihil  melius  aestimat  utiliusve  cen- 
set.  In  moralibus  eum  inquit  esse  exercitatissimum,  qui 
sine  uUo  affectuum  impetu  ex  solo  rationis  dictamine  loqui- 
tur.  In  Physieis  et  praesertim  Metaphysicis  studijs  de  l)eo 
et  anima  pergit  illum  esse  expertissimum.  Tandem  conclu- 
dit  eum  esse  dignissimum  cui  scripta  Domini ,  concessa 
prius  venia,  communicentur,  cum  credat  quod  authori  mag- 
num  inde  proveniet  commodum,  prout  prolixe  ostendere 
promittit,  si  Dominationi  Tuae  id  placuerit;  sin  vero  mi- 
nus ,  nuUum  moveat  scrupulum ,  quin  iuxta  datam  fidem 
ingenue  ea  sit  celaturus,  uti  ne  vei  minimam  eorum  men- 
tjonem  fecit.  Idem  iile  Leibniz  magni  aestimat  Tr.  Theol. 
Polit.  de  cujus  materia  Domino,  si  meminerit,  epistoiam 
aliquando  scripsit.  '  Rogarem  itaque  Dominum ,  ut ,  nisi 
sontica  subsit  causa,  id  pro  generosa  Tua  humanitate  per- 
mittere  ne  graveris,  sed  si  fieri  possit,  quara  proxime  reso- 
lutionem  Tuam  aperias,  cum  acceptis  responsorijs  Tuis  uostro 
Tschirnhausio  respondere  potero ,  quod  avide  Die  Martis 
vesperi  facerem ,  nisi  impedimenta  graviora  Domini  moram 
nectere  coegerint. 

D.  Bresserus  ^)  ex  Clivia  redux  factus,  multam  cerevisiae 
patriae  quantitatem  huc  misit;    monui  ipsum,    ut  dimidiam 

1)  Nisi  Leibnitzii  ad  Spinozam  epistola  quaedam  interierit,  errat  L.; 
unica  enim  quae  extat  ep.  de  opticis  agit;  v.  s. 

3)  Idem  Eimirura  ds  quo  supra  p.  302  sermo  fuit ;  cf.  et  infra , 
p.  318. 


817 

tonnam  Domino  concederet,  quod  cum  amicissiraa  salutatione 
praestare  promisit. 

Denique  styli  ruditati  calamique  celeritati  ignoscas  quaeso 
miliique  ad  servitia  Tua  exequenda  imperes ,  ut  occasionem 
realem  habeam  testandi  me  esse ,  vir  praestantissime , 

servum  tibi  paratissimum 
G.  H.  Schaller. 

Responsio. 
Expertissime  De,  amice  plurimum  colende, 
Pergratum  mihi  fuit,    ex  literis  tuis,  hodie  acceptis,  in- 
telligere,    quod  bene  valeas,  et  quod  Tschirnhausius  noster 
feliciter    iter    suum  in  Galliam  confecerit.     In  sermonibus , 
quos  cum  Do.  Hugenio  de  me  habuit ,  prudenter  sane ,   meo 
quidem  judicio,  se  gessit,  et  praeterea  summopere  gaudeo, 
quod  tam  opportunam  occasionem  ad  finem  ,  quem  sibi  des- 
tinaverat,  invenerit.     Quid  autem  in  axiomate  4iO  p.  1,  re- 
pererit,  ex  quo  contradicere  videatur  prop.  5  p.  2  non  video ; 
in    hac  enim  prop,  aflBrmatur,    quod  ideae  cujuscumque  es- 
sentia   Deum ,    quatenus   ut  res  cogitans  consideratur ,    pro 
causa    habet;    in    illo    autem   axiomate ,    quod  effectus  cog- 
nitio ,  sive  idea,  a  cognitione  sive  idea  causae  pendet.    Sed 
ut  verum  fatear ,  tuae  epistolae  sensura  hac  in  re  non  satis 
assequor,    et    vel   in    tua  epislola,    vel  in  ipsius  exemplari 
errorera  festinantis  calami  esse  credo,  Nam  scribis,  in  prop. 
5    affirmari ,    ideata   esse  causam  efficientem  idearum ,    cum 
tamen    hoc    ipsum  in  eadem  propositione  expresse  negetur; 
atque    hinc    omnem    confusionem    oriri    nunc    existimo,    ac 
proinde    frustra    in    praesentiarum  de  hac  materia  prolixius 
scribere    conarer,    sed  expect^ndum  mihi  est,    donec  ipsius 
mentem  mihi  clarius  explices,  et  sciam  an  satis  emendatum 
habeat  exemplar.  Lijbnizium  de  quo  scribit  me  per  epistolas 
novisse    credo ,    sed  qua  de  causa  in  Galliam  profectus  sit, 
qui  Erancfurti  consiliarius  erat ,  nescio.    Quantum  ex  ipsius 
epistolis   conjicere  potui,    visus  est  mihi  homo  liberalis  in- 


318 

genii  et  in  omni  scientia  versatus.  Sed  tamen  ut  tam  cito 
ei  mea  scripla  credam,  inconsultum  esse  judico.  Cuperem 
priusscire,  quid  in  (jlallia  agat,  et  judicium  nostri  Tschirnh. 
audire ,  postquam  ipsum  diutius  frequentaverit,  et  ipsius 
mores  intimius  novcrit.  Caeterum  nostrum  istum  amicum  meo 
nomine  saluta,  et  si  qua  in  re  ipsi  servire  possum,  quicquid 
velit,  imperet,  et  me  sibi  ad  omnia  obsequia  paratissimum 
reperiet.  Adventum  sive  reditum  Domini  et  amici  colen- 
dissimi  Bresseri  gratulor,  pro  })romissa  deinde  cerevicia  tnag- 
nas  ago  gratias,  et  quocumque  modo  potero  etiam  referam. 
Tui  denique  parentis  processura  nondum  experiri  tentavi, 
nec  credo  quod  animum  ad  id  tentandum  applicare  potero. 
Nam  quo  magis  rem  ipsam  cogito  ,  mihi  magis  persuadeo, 
te  non  aurum  confecisse ,  sed  parum  quod  in  antimouio  la- 
tebat  separavisse.  Sed  de  hoc  alias  fusius,  nunc  temporis 
angustia  praecludor;  interim  si  aliqua  in  re  tibi  operam 
praestare  possum,  ecce  me,  quem  semper  invenies, 
vir  praestantissime , 

Tibi  amicissimum  et  servum 
Hagae  Comitis ,  18  Novembri  paratissimum 

1675.  B.  Despiuoza. 

Mijn  Heer , 
Mijn  Heer  G.  H.  Schaller , 
der  medecijnen  Doctor ,  woo- 
nende  in  de  Kortsteegh  in  de 
gestofeerde  hoet  f 

Port.  Amsterdam. 

Tschirnhausius,  Gallia  mox  relicta,  Italiam  Siciliamque 
et  Meliten  insulam  visitavit  Vindobonique  in  Austria  tem- 
pus  aliquod  versatus  est.  Anno  1682  iterum  in  Galliam  se 
contulit,  ibiquc  inter  socios  Academiae  Scientiarum  recep- 
tus  est;  mox  et  Amstelodaraum  rediit,  in  studiorum  suorum 
fructu  edendo  occupatus,  quem  anno  demura  1687  ,,Medi- 
cina   mentis    sive    artis  iuveniendi  praecepta  generalia"  in- 


319 

scriptum  in  lucem  prodire  fecit  '.  Ad  natalem  suam  Kiss- 
lingswaldam  reversus,  patriis  in  terris  tunc  degebat,  ubi 
anno  praedicto  morte  abreptus  est, 

De  philosophia  sua,  qualem  in  Medicina  illa  Mentis  postea 
exposuit,  a.  1682  ex  Amsteiodamo  Hugenio  suo  scripsit  in 
epistola,  quam  ex  collectione  Hugeuiana  in  Bibliotheca 
Lugdunensi  Academica  jam  in  lucem  proferemus,  Addemus 
alteram  anno  sequente  e  Kisslingswalda  missam ,  in  qua 
de  vita  historiaque  de  habitis  studiisque  suis  profuse  disse- 
rit  indolemque  suam  et  ferventem  omnino  scientiisque  abso- 
lute  devotum  animum  nobis  manifestat.  Hugenius ,  libro 
post  quinquennium  edito,  pro  exemplari  ipsi  remisso  gratias 
agens,  observationes  suas  de  auctoris  methodo  sententiisque 
ipsi  communicat,  quibus  Tschirnhausius,  sua  vice ,  longi- 
oribus  respondet  litteris.  Et  hanc  utriusque  epistolam  pro 
magna  saltem  parte  hic  exhibendam  duximus;  de  Tschirn- 
hausii  philosophia  ex  Spinozae  de  emendatione  intellectus 
tractatu  ,  etsi  autoris  nomen  anxie  reticuerit ,  integra  fere 
hausta  pauca  deinde  addemus : 

Monsieur ,  mon  tres  cher  et  tres  honore  amy 

Non    possum    exprimere  qua  laetitia  affectus  fuerim  cum 

nobilissimum    virum    in  optima  sanitate  constitutum  Hagae 

non    ita    pridem    oJGTenderim ,    praesertim    cum   observarem , 

quod    probe    adhuc    in  memoria    ipsi    essent    tam    generosa 

officia,  quibus  olim  me  Parisijs  cumulatus  est,  et  quod   si- 

milia    in    futurum    quae  meis  studijs  continuandis  inservire 

possent  liberrime  mihi  promitteret;  nunquam  mihi  aliud  pro- 

miseram    a    tanto  viro ,    quem   singulari  semper  prosecutus 

fui  aestimio,   nec  possunt  alia  a  generosis  mentibus  expec- 

tare  veritatis  solidae  cultores.    Quo  vero  innotescere  possit 
( 

1)  Editio  nova  a.  1695  Lipsiae  prodiit ,  adjecta  Medkina  corporis 
eodem  anno  ibidem  prodeunte.  Q,uod  nobis  inservit  exemplar  e  libris  est 
Bibliothecae  Acad.  Lugdunensis. 


,320  • 

Dominationi  Vcstrae ,  num  acque  ac  alius  merear,  ut  mihi 
succurratur  no  studia  mea  penitus  intermittcre  coactus  sim  , 
idquc  ob  solas  vanitatcs  hujus  mundi  ,  a  quibus  ego  qui- 
dem  iiactenus  me  feliciori  successu  ,  quam  unquam  spera- 
veram  ,  liberavi;  uique  videat ,  si  mihi  procuret  Parisijs  ut 
pensio  (de  qua  nondum  absolute  securus)  lionorabilis  assigna- 
tur;  num  ea  aeque  di^nus  ac  alius  aut  num  haec  recomen- 
datio  mei  in  sui  honorem  in  futurum  cadet,  ipsi  hac  vice 
transmitto  scriptum  de  sanitate  conservanda  ,  quod  te  ap- 
prime  desiderare  praesens  indicasti,  et  quod  ea  intentione 
quoque  communico,  ut  possis  liinc  coUigere,  quod  non  so- 
lum  sludia  mathematica  hactenus  excoiuerim,  hoc  ipsum  , 
qualecumque  est  (circa  materiam  quae  mihi  videtur  satis 
difficilis  esse,  ut  aliquid  certum  determinetur)  Tuae  cen- 
surae  subjicio.  Alius  forte  hoc  statim  typis  mandaret ,  sed 
ego  admodum  caute  et  lento  pede  soleo  circa  similia  ver- 
sari,  et  postquam  cum  amicis  hac  de  re  consilia  habui. 
Aliquando  vero  hoc  Do.  Colbert,  si  ita  tibi  visura ,  sed 
uecdum  impressum ,  communicabo;  quando  nimirum  tracta- 
tum  mathematicum  de  quo  coram  et  quem  regi  destinavi 
publici  juris  faciam  ;  si  haec  dominationi  vestrae  grata  esse 
scio,  alio  tempore  ,  quaedam  communicabo  circa  tractatum 
quem  conscripsi  de  emendatione  intellectus ,  qui  si  non  me 
admodum  fallit  opinio,  ipsi  non  displicebit;  jam  saltem 
contenta  hic  indicabo.  Consistit  autem  in  hisce  tribus 
partibus :  1.  qua  occasione  et  methodo  in  viam  incide- 
rim  quam  praestantissimam  judico,  ad  quam  in  hac  vita 
aspirare  licet ,  quaeque  est  inventio  veritatis  per  nos  ipsos. 
2.  Artis  inveniendi  generalia  praecepta  quibus  adjuti  non 
solum  impossibiie  erit,  ut  unquam  in  falsa  incidamus ,  sed 
potius  certo  semper  veritatem  simus  cognituri;  quod  infal- 
libiter  semper  his  medijs  ulterius  propediemur,  nova  ac 
nova  continuo  detegendo,  modo  nos  ad  talia  applicare  ani- 
mus  nobis  sit ,  idque  exiguo  labore.  3.  In  quo  praecipue 
subjecto    perscrutando    istam  suaviter  et  cum  oblectamento 


321 

consumere  liceat.  Haecce  omnia  si  vidisset  Illustrissimus 
vir  et  sciret  quo  in  statu  et  honore  inter  meos  vivam ,  qui- 
bus  impedimentis  hactenus  vexatus ,  miraretis  forte,  quod 
mens  mea  sub  tanto  onere,  et  tot  vanitatibus  circumdata  et 
involuta,  caput  erigere  adhuc  valuit;  sed  jam  quia  receptus 
sum  in  Academiam  Regiam  (de  quo  poterit  videre  quid  im- 
pressum  Parisijs  dans  le  Mercure  galant,  du  Moy  de  Juillet , 
anno  1682,  pag.  308)  res  haec  tantae  difficultatis  non  erit, 
modo  de  pensioue  aunua  mille  Imperialium  magis  securam 
spem  haberem.  Ego  interim  tanto  animo  confisus  omnia 
mea  sic  disponam,  quasi  ejusdem  absolute  certus  essera , 
et  aliquos  coadjutores  mihi  procurabo,  ut  aliquid  singu- 
lare  praestare  valeam  si  spe  excidam.  Fateor  equidem, 
si  respiciam  itineris  hujus  impensas,  quod  solura  eo  fine 
in  me  recepi,  nec  non  quod  in  adjutores  impendere  opus 
habeo,  ac  praeterea  quod  hic  desinem  omnia  officia  licet 
honore  et  divitijs  non  destituta  prae  ijs  quae  nondum  abso- 
lute  possideo  .  fateor  ubique  me  damnum  tunc  non  singulare 
reportaturura  ;  sed  satis  mihi  tunc  erit ,  quod  pro  viribus 
conatus  fuerim  publico  sic  prodesse  et  intellectum  meum 
quantum  possibile  excolere.  Si  vero ,  prout  firmissime 
spero ,  tanti  mediatoris  ope,  et  qui  in  tanto  aestimio  apud 
Dfi».  Colbert,  obtineam  ut  studia  mea  continuare  licet,  pe- 
nitus  omnibus  dignitatibus  et  officijs  in  patria  renunciabo 
(prout  hacteuus  magno  conaraine  feci ,  licet  id  rarum  ad- 
modum  esse  reputem  in  meae  conditionis  hominibus),  quo 
coUigant  et  alii  num  indigne  sint  in  me  haec  officia  col- 
lata;  caeterum  sequenti  die  Lunae  hinc  abiturus  sum  in 
patriam  ;  si  mihi  aliquod  responsum  dare  placeat  aut  alia 
occasione  quaeso  literas  inscribas: 

A  Mr,  Ehrenfried  Walther  de  Tschirnhaus .   Seigneur 

de    Kisslingswalde    et    Stolzenberg,    present  a  Am- 

sterdam ,    op     de    Warmesstraat    in  de  Kloeck ,    by 

Mijnheer  Ameldong  Bloeck. 

De   reliquo    latinitatem    meam   excuset ,    cum    hoc  rarum 

21 


322 

sit  inter  nostrates  in  nobili  viro;  cum  essem  in  Acaderaijs 
ea  utcunquc  tinctus  eram ,  sed  tot  annorum  itinera  et  nc- 
gotia  effecere ,  ut  jam  non  omnia  tam  congruenter  hujus 
linguae  genio  exprimam ;  sed  tam  levia  absque  dubio  non 
respiciet.  Locutus  fui  cum  Bibliopola  mihi  nominato  in 
signo  capitis  Ciceronis  et  ipbi  librum  de  remedio  Anglico 
circa  febras  tibi  transmittendum  dedi ,  quod  jam  receptum 
erit.  Hisce  me  tibi  recommendo  qui  sum  omni  affectu  et 
studio, 

Monsieur, 
Votre  treshumbie  et  tres  obeissant  serviteur 
E.  W.  de  Tschirnhaus. 
Amsterdam,  11  Sept.  anno  1G82. 
Aan  den  Wel-Edelen  Heer , 
d'Heere  Christiaan  Hugens  y 
Heer  van  Zulichem; 
's  Gravenhage. 

Kislingswalda,  d.  30  Aug.  1683. 
Monsieur , 
Mon  tres  cher  et  tres  honorS  patron  , 
Quantum  delectatus  fuerim  visis  tuis  litteris ,  quas  ad  me 
dirigere  dignatus  es,  vix  est  ufc  exprimam;  sed  mirum , 
quantum  temporis  in  itinere  permoratae,  quare  jam  conor 
omnia  sic  disponere  ,  ut  tale  quid  amplius  non  accidat,  quo 
mihi  similes  deiicias  et  saepius  posthac  promittere  possim. 
Caeterum  nunquam  deceptus  fui  in  opinione,  quam  semper 
de  te  fovi;  te  nimirum  eum  esse,  qui,  posthabitis  omnibus 
temporalibus  delicijs  (quatenus  intellectus  cultui  obsunt)  stu- 
dijs  bonis  tam  serio  addictus  es,  ut  existimem  paucos  (quam- 
vis  permulti  jam  in  eo  sint.  ut  sapientiam  pro  viribus  au- 
geant)  tui  similes  reperiri.  Verum  si  firmissime  credidi,  quod 
ita  tuum  esse,  quantum  concipi  potest ,  optime  conservari 
coneris ,  non  minus  persuasus  fui  te  tam  generosam  men- 
tem  possidere,  ut  ad  simile  obtinendum  etiam  proalijs,  si- 
quidem  eos  promovendae  veritati  aptos  cognoscas ,  procurare 


323 

nulla  in  re  desis.  Tot  enim  testimonia  hac  de  re  habeo  et 
adhuc  ex  praesentibus  literis  idem  inteiligo,  ut  nihil  magis 
imposterum  conaturus  sim ,  quam  ut  tanti  viri  spem  de  me 
concej)tam  nuUatenus  frustrer;  quod  ut  facilius  conjicere 
possis  ,  num  scil.  collati  in  me  tui  favoris  unquam  poeni- 
teat ,  et  proinde  aliquo  merear,  cui  generose  succurrere 
imposterum  allabores,  quo  studia  mea  ex  voto  (qua  re  nihil 
in  hac  vita  exopto)  mihi  prosequi  iiceat,  sequentia  ad  te 
paulo  fusius  et  candore  Germanico  scribere  decrevi,  Exis- 
timavi  semper  paucos  inveniri,  qui  tantum  ardorem  discendi 
ostenderunt  a  prima  aetate  ac  ego :  sed  si  hoc  certum,  non 
minus  utique  verum,  quod  tantas  difficultates  superandas 
habuerim  ad  bona  studia  prosequenda ,  ut  paucis  simile 
quid  obtigisse  credam  ;  quamquara  mihi  hac  de  re  gratulor : 
nunquam  enim  absque  illis  ejusmodi  habitum  incognitas 
veritates  detegendi  acquisivissem  prout  rae  jara  possidere 
confidi.  Cum  enim  talia  impedimenta  (ob  delectationem  quam 
in  studijs  experiebar)  nullatenus  possent  ef&cere,  ut  hisce 
abstinerem ,  coactus  fui  eadem  tractare  quandoque ,  imo 
saepissime  in  praesentia  multorum  tumultuantium ,  atque 
sic  mihi  haec  acquisivi,  ut  non  solum  saepe  in  curiosa  the- 
oremata,  nonobstante  magno  tumultu  externorum,  incide- 
rim ,  sed  quod  deinceps ,  si  otium  fata  concedebant,  facilius 
me  ab  omnibus  externis  cogitationibus  potuerira  liberare , 
atque  hac  ratione  brevi  tempore  magnos  facere  progressus. 
Ad  tale  autem  otium  acquirendum  ,  proh  boneDeus!  quan- 
tos  non  habui  labores  exantlandos.  Primo  ultra  decem  an- 
nos  in  peregrinis  locis  ob  id  praecipue  me  continui,  quia 
in  patria  idem  non  poterat  obtineri  ob  parentum  virtutem ; 
postea  cum  ob  provectissimam  aetatem  curarum  impatiens 
nobis  omnia  sua  bona  concessit ,  et  quia  sorores  duae  mari- 
tatae  atque  etiam  talem  dotem  iam  tum  receperant,  ut  nihil 
amplius  a  nobis  duobus  sc.  fratribus  desiderandum  haberent , 
interim  vero  nobis  bona  reliquerunt  quae  viginti  mille  impe- 
rialium   non    venduntur ,    satis    bonorum  habebam  (licet  ea 

21* 


324 

exigua  essent  in  aliis  locis ,  ubi  care  vivitur)  ut  satis  com- 
rnodc  hic  possem  vivere.  Nam  certe  nobiles  hic  liberrime 
vivunt:  tenemur  siquidem  Electori  Saxonico  pro  his  bonis 
tempore  pacis  singulis  annis  vix  50  imperiales  solvere;  de 
caeteris,  quia  hic  omnia  in  magna  abundantia,  quae  ad  vic- 
tum  requiruntur,  laute  admodum  vivitur.  Interim  quantum 
ad  studia ,  cum  administratio  taiium  bonorum  integrum 
iiominem  desiderant,  illa  nullatenus  prosequi  mihi  licitura 
esset;  vendere  autem,  ut  me  in  aliam  regionem  reciperem , 
nec  parentes  nec  amici  permisissent ,  neque  id  quoque  meum 
interesse  inclusisset,  cum  simili  pecunia  in  aliis  locis  non 
aeque  commodis  potuissem  meis  prodesse.  Hinc  tria  im- 
pedimenta  oriebantur;  primum  erat  administratio  bonorum, 
de  qua  modo  locutus  sum;  2nr),  quod  ii  qui  nondum  mari- 
tati  hic  imprimis  ubique  locorum  invitantur  ad  convivia, 
qui  virginibus  civiliter  ab  his  inserviatur  (convivia  autem 
hic  per  aliquot  dies  protrahuntur,  et  frequentissima  sunt 
ob  funeralia  Nobilium,  Sponsalia ,  Baptismata,  etc),  et 
quod  reciproce  ab  aliis  rursus  visitantur;  3™  impedimentum 
erat  tale.  quod  omnes  homines  admodum  appetunt,  et  quod 
ego,  quantum  possum  aversor,  honores  sciiicet  seu  secula- 
res  dignitates.  Haec  tria  impedimenta  primo  intuitu  mihi 
insuperabilia  videbantur.  Omnibus  vero  bene  perpensis  et 
diu  deliberatis, ,  unicum  adhuc  medium  ad  haec  removenda 
praevidebam :  hoc  autem  cogebar  necessario  exsequi  (cum 
aliud  non  recurrebat,  quicquid  et  mente  volverem  et  agita- 
rera),  licet  duo  includeret,  ad  quae  nullo  tempore  inclina- 
tionem  habui  (ut  qui  me  novere  omnes  unanimiter  testa- 
buntur).  Primum  erat  ut  conjugem  ducerem  ,  alterum  ut 
pensionem  a  Rege  Galliarum  conarer ,  ut  alii  recipiunt, 
impetrare.  Miraberis  forte,  quod  haec  et  praecipue  primum 
sufficientia  requisita  existimaverim  ad  praedicta  impedimenta 
toUenda.  Sed  quaeso  judicium  paulisper  suspende ,  usque 
dum  omnia  perlegere  dignatus  fueris,  Quoad  Im  itaque  no- 
tandum,  quod  pleraeque  conjuges  horum  locorum,  praeser- 


325 

tim  ex.  Nob.  steniQiate  natae ,  toto  caelo  differunt  ab  Hol- 
landicis  foeminis  aut  et  Gallicis  vel  Anglicis;  nam  liae  ho- 
nori  sibi  ducunt ,  si  maritis  nuUa  in  re  contrariae  sunt , 
imrao  ne  contradicant  quidem  iliis  aliis  praesentibus ,  quia 
hoc  hic  indecorum  admodum  judicatur.  Deinde  administra- 
tio  bonorum  magna  ex  parte  hic  a  foeminis  dependet ,  quoad 
culinam  ad  hospites  laute  tractandum,  ut  hic  moris  est , 
et  omnia  ilia,  quae  spectant  ad  mensam  et  cubicula  bene 
prospicienda,  item  ut  ancillis  praesint,  quas  in  magno  nu- 
mero  habemus,  et  similia,  quae  ut  superflua  hic  retineo. 
Reliqua  quae  spectant  servos  et  subditos ,  viro  quidem  con- 
veniunt ,  sed  uou  diflBculter  pro  50  imperialibus  potest  im- 
petrari,  ut  ab  aliquo  nobis  haec  administrentur,  prout  ipsi 
desideramus ,  adeo  ut  fere  in  totum  ducta  muliere  et  50 
imperialium  impensis  administrationis  negotio  sublevemur. 
Porro,  quia  maritati  non  invitantur ,  nisi  ad  illos  ex  quo- 
rum  familia  sunt,  sed  nondum  uxorati  ubivis,  quo  sibi 
aliquam  eligendi  occasionem  habeant ,  atque  ita  multae  in- 
vitationes  proscinduntur ,  et  per  consequens  denuo  multum 
temporis  lucri  fit.  Ulterius,  mariti  non  tot  visitationes 
habent:  hae  non  fiunt ,  nisi  ab  amicis  aut  proximis.  raro 
vero  ab  aliis.  Tandem  si  quoque  conviviis  intersunt,  tot 
negotia  non  habent ,  quia  hic  non  est  moris ,  uti  in  GalJia, 
ut  quis  conversetur  tam,  muitum  cum  virginibus  aut  etiam 
aliis  foeminis,  ea  ratione  ac  ibidem  fieri  solet.  Denique 
nec  tenemur  conviviis  per  tantum  temporis  spatium  inte- 
resse  ob  rei  domesticae  caussam.  Quae  omnia  si  bene  con- 
sideres ,  conficies  quantum  temporis  hinc  lucremur,  et  pro- 
inde  quantum  bonis  studiis  destinari  possit ,  id  quod  si 
quis  nondum  conjugem  habet,  minime  hic  locorum  inter 
Nobiles  fieri  potest;  ut  taceam  multa  alia  incommoda ,  prae- 
sertim  duella,  quae  hic  in  magna  consuetudine  ,  et  a  ma- 
ritis,  qui  tot  conviviis  non  intersunt ,  et  nullam  virginem 
habent,  pro  qua  obtinenda,  ut  saepe  fit,  certent,  non  dif- 
ficulter    declinantur.    Interim    vero    hinc    magnum   impedi- 


320 

mentum    oritur    mariiis,    quod  quia  mulieres  ut  pluri- 

mum  ambitiosae  sunt,    et  in   iiac  regione  libere  ab  ip- 

sis  IMobilibus  regitur,  permulta  ofBcia  et  admoclurn  lucrosa 
exstent,  hae  maritos  quam  maxime  ad  similia  impetranda 
incitant,  id ,  quod  iis ,  qui  perigrinati  et  studiis  imbuti 
sunt  non  difficile  est,  praesertim  si  ex  bona  et  antiqua  fa- 
milia  sunt ,  veluti  est  nostra  ,  et  ubi  Parentes ,  proutmei, 
publica  officia  habuere.  Hic  itaque  nullum  remedium  erat, 
siquidem  primum  eligerem  (quod  quoque  subeundum  erat 
ob  supra  recensitas  rationes)  quam  ut  pensionem  a  Rege 
Galliarum  impetrarem.  Hoc  enim  Eamiliae  meae  esset  de- 
cori ,  alias  dignitates  possem  declinare,  respondendo,  quod 
me  obstrinxerim  ea  lege,  ne  alias  ullas  acceptarem ,  quibus 
ob  negotia  quae  hinc  recepissem  quoque  non  praeesse  mihi 
iiceret ;  atque  sic  me  toturn  studiis  bonis  perficiendis,  ut 
hactenus  non  infeliciter  exorsus  ,  possem  consecrare.  Q,ua- 
propter  cum  cognovi ,  haec  sola  esse  ,  quibus  concessis  stu- 
diis  amplius  vacere  liceret,  et  quibus  negatis  penitus  fere 
iisdem  valedicendum  esset,  dicam  amplius,  qua  ratione 
haec  conatus  fui  exsequi: 

lura ,  quoad  conjugem  ducendam.  Q,uia  tunc  31  anno- 
rum  eram ,  cum  haec  sic  deliberabam,  passiones  jam  tum 
in  hac  aetate  magis  in  mea  potestate  erant,  utile  ab  illo 
quod  nos  solum  delectat  distinguendum,  quam  si  tale  quid 
suscepissem  ,  quum  20  annorum  eram ,  adeoque  spes  erat  . 
me  non  adeo  posse  circa  similia  decipi.  2.  Quia  nihil 
magis,  quam  praecipitatio  in  similibus  nocere  potest;  certe 
ultra  annum  haec  sic  direxi,  priusquam  publice  me  decla- 
ravi ,  tantamque  hic  prudentiam  adhibuisse  confidentia 
teste  scio,  quam  credo  paucos  circa  similia  adhibere:  sic- 
que  ad  omnia  respexeram ,  ut  non  possem  praevidere  uUum 
ex  hoc  conjugio  damnum  posse  oriri,  quara  quod  cum 
amasia  mea  ex  illustri  admodum  familia  quoque  esset  (pa- 
rens  siquidem  ipsius  nostri  Electoris  Gubernator,  Consilia- 
rius  intimus  et  Legatus  quondam  ad  Regem  Daniae  fuerat, 


327 

ac  alia  negotia  aulica  administraverat)  amici  ejus  maxime 
a  me  flagitarent,  ut  aulicas  dignitates  sectarer.  Quod  qui- 
dem  ego  consilium  ultra  modum  et  non  secus  ac  Cyrus, 
cum  ipsi  a  Judaeis  regnum  offerebatur,  aversabar,  ac 
proinde  ,  ut  conamina  aliorum  penitus  eluderem  ad  2um  ob- 
tinendum ,  quam  subito  fieri  posset,  me  contuli,  nempe  ut 
me  Parisios  reciperem.  (Jam  quaeso  ad  sequentia  attendas: 
tunc  euim  clarissime  constabit,  quod  uxorem  ob  nullum 
carnalem  affectum  duxerim).  Hoc  vero ,  ut  nemo  facile 
penetraret ,  ne  mihi  hoc  iu  futurum  noceret,  ob  fratris 
mei  negotia  Vidunam ,  aulam  imperatoris,  procuranda  (hic 
etenim  boiia  in  Silesia  quoaue  ope  uxoris  obtinuit)  me  re- 
cepi,  cum  ille  utpote  uxoratus  haec  non  tam  commode 
poterat  exsequi ;  sic  tamen  omnia  satis  feliciter  brevi  com- 
posui,  ut  mea  praesentia  amplius  opus  non  esset,  E-ever- 
sus  itaque  post  aliquot  menses  fratri  haec  aperui,  ut  simul 
meum  propositum  abeundi  Parisios  (quod  ab  illo  quidem 
facile  impetravi  ob  magnam  benevolentiam ,  quae  inter  nos), 
aliis  vero  notum  feci  ad  haec  negotia  ad  finem  perducenda 
meam  praesentiam  Vidunae  denuo  opus  fore,  unde  artifici- 
ose  ab  amasia  et  aliis  amicis  venia  impetrata,  ut  me  per 
aliquod  tempus  subducerem,  neque  temporis  hyemalis  rigo- 
rem  (erat  m.  Decembr.  1682),  aut  sumptus ,  qui  ad  pere- 
grinandum  requiruntur,  respexi  meque  primo  in  HoIIandiam 
recepi :  hic  autem  ob  certa  studia,  quae  in  ordinem  redi- 
gere  incepi ,  partim  propter  exundationem  illam  memorabi- 
lem  aquarum  impeditus,  factum  est,  ut  non  ante  Palma- 
rum  Uominicam  Parisios  venirem,  ubi  quantum  prudentia 
mihi  suppeditare  potuit,  consilia  effeci,  ut  intentionem 
meam  obtinerem.  Primo  communicavi  quaedam  Academiae 
vestrae,  quae  etiam  in  Journal  des  Sgavans  inserta  sunt, 
inventa  mathematica,  ac  insuper  demonstrationes  eorundem 
in  particulari,  quae  nondum  publicatae  exstant,  quo  quid 
efficere  possem ,  judicare  possent;  tum  praecipue  D.  Mari- 
otte    generosam    mentem    expertus  suni ,    et  ope  hujus  Mr. 


328 

TAbb^  Gallois  innotui,  qui  quidem  se  mihi  admodum  favo- 
rabilem  exliibuit.  Cumquc  prolixe  explicarem ,  quid  mca 
intentio  es.set  efficere,  qua  ratioue  vero  impedirer  in  meis 
studiis  continuandis,  quaque  ratione  his  subveniri  posset, 
se  ita  explicuit,  ut  de  mea  intentione  obtinenda  magna 
spes  mihi  affulserit;  sed  ultra  modura  quam  credi  pote.st 
magnum  antagonistam  habui  in  D.  de  la  Hire.  Quod  cum 
observarem ,  ipsum  quantura  potui  generositate  vincere  stu- 
dui ,  sed  omnia  frustra.  Hic  ex  intiinis  D.  TAbbe  Gailois, 
ut  ex  frequentissima  praesentia  collegi ,  et  quod  pessimum 
credit  hie  vir,  ut  saepe  audivi,  mathematicum  ipsi  aequa- 
lem  vix  reperiri.  Est  autem  D.  de  la  Hire  intentio ,  ut 
satis  aperte  mihi  indicavit,  aliquando  vices  D.  Cassini  in 
Observatorio  Regio  supplere,  et  potius  efficere,  ut  extenii 
ab  Acad.  vestra  penitus  excludantur,  sic  nempe  libere  mihi 
aliquando  retulit:  hisce  enim  pecuniae  destinatae  multo  ex- 
actius  solverentur,  quam  ipsis  Gallis ,  et  praeterea  non 
tantum  Gallicae  gentis  gloria  hinc  oriretur.  Imo  ipse  au- 
divi,  quod,  cum  in  Academia  D.  Marriotte  referret ,  quod 
D.  Boyle  rogasset,  ut  cum  ipso  commercium  iiterarium  in- 
stitueret ,  hic  ultra  modum  hoc  dissuasit ,  adductis  variis 
experientiis  ,  quibus  evincere  conabatur ,  quantum  damnum 
Academiae  ex  ejusmodi  commercio  cum  extraneis  accesserit. 
Ac  proinde  cum  simiiia  perciperem,  non  mirabar,  quod 
nullus  meum  propositum  mihi  tam  dissuaderet  ac  ille ,  et 
tam  contrarium  se  mihi  ostenderet ,  ut  cum  aliquando  in 
Academicorum  omnium  consessu ,  ipsis  phosphori  genuinum 
processum  communicarem ,  et  omnes  couseutirent ,  ut  apud 
ipsos  permanerem,  quia  jam  conclusum  erat  me  receptum 
iri,  hic  solus  in  mea  praesentia  admodum  impudenter  con- 
trarius  esset,  referendo ,  quod  forte  Do.  Colbert  displice- 
ret ,  quia  necdum  ipsius  consensum  per  literas  accepissent. 
et  sic  statim  surgens  me ,  una  cum  D.  Mariotte ,  usque  ad 
fores  comitabatur.  Praeterea  incerta  mea  inventa  et  nul- 
lius   raomenti   esse  publice  dixit,    uti  ab  amicis  mihi  rela- 


329 

tum ;  item  quia  animadverterat,  quod  ulfcra  modum  D.  Hu- 
genium  aestimarem  ,  absque  dubio  ipsius  vestigia  secuturus, 
qui  omnes  Academicos  apud  alios  contemneret,  et  sic  efFe- 
cisset.  ut  illorum  Academia  nou  in  tanto  aestimio  esset , 
adeoque  mei  receptionem  dissuaderet.  Quae  omnia  a  D. 
Borello  relata ,  qui  mihi  sincere  retulit ,  quid  de  nie  in  ipsa 
Academia  dictum.  Haec  et  multa  similia  cum  scirem  ,  non 
mirabar .  quod  TAbbe  Gallois ,  qui  tam  confidenter  me 
multoties  securum  fecerat  de  meo  intento  obtinendo ,  post- 
modum  ,  cum  me  jam  longo  tempore  detinuissent  satis  inu- 
tiliter  Parisiis ,  et  ipsum  visitarem  ,  mibi  indicaret,  quod 
saltem  me  ad  abitum  possem  pferare,  quia  id  quod  deside- 
rabam  ob  instans  bellum  hac  vice  impetratu  impossibile 
esset.  Q,uapropter  ultimum  remedium  erat,  ut  ipsi  signi- 
ficarem  rae  contentum  fore  (quia  rae  haud  ita  ac  alii  no- 
runt,  et  forte  crederent  me  tale  quid  ob  pecunias  recipien- 
das  desiderare)  ,  si  saltem  me  in  membrum  Academiae  re- 
ciperent,  nulla  assignata  pensione,  sed  me  tales  progressus 
tunc  non  posse  facere ,  quos  promiseram ,  si .  pensione  ob- 
tenta,  coadjutores  mihi  potuissem  conciliare,  qui  una  juxta 
meam  dispositionem  mihi  adjumento  essent.  Cum  itaque 
candidum  meura  pectus  (quod  numquam  sibi  conscium  vi- 
lissirai  lucri  ergo  studia  tractasse)  melius  hinc  perspiceret , 
mihi  brevi  significavit ,  ut  ad  ipsum  reverterer ,  quo  facto 
effecit ,  ut  brevi  in  Academiam  receptus  fuerira  :  de  pen- 
sione  autem  ita  locutus  est  verbis  ambiguis ,  ut  interim  nec 
certus  nec  incertus  sim;  cumque  rogarera,  num,  quod  re- 
ceptus  essem ,  ejusdem  rei  literis  certis  non  confirmarer. 
ut  alias  fieri  solet  in  similibus,  retulit  super  hac  re  non 
dari  ullam  scripturam ,  nec  de  pensione  aliara  asseveratio- 
nem  que  de  la  parole  de  Mr.  Colbert.  Similibus  verbis  ute- 
batur  quoque  D.  Colbert,  cum  ipsi  ob  receptionem  agerem 
gratias ,  dicendo,  quod  quae  hactenus  communicassem  Aca- 
demiae  ipsi  placuissent,  si  continuarem  sic  progredi ,  se  efii- 
cere  velle  ut   me  ejusdem  rei  non  poeniteret,  aliaque  pauca. 


330 

scd  iclem  sif^nificantia.  Dcinde  per  mensem  adhuc  ibi  mo- 
ratus ,  ac  imprirnis  miiii  omnium  Academicorum,  etiam  D. 
de  la  Hire  (nam  philosopho  niiiil  faciiius,  quam  inimicis 
bene  faccre  ,  saltcm  ci,  qui  mca  principia  sequitur;  conci- 
iiare  studui.  Post  haec  rcdicns  in  Hollandiam  Tc  Hagae- 
Comitum  visitavi,  ubi  quacdam  horum  retuli,  ut  nosti ,  et 
praecipue  ex  generosis  tuis  promissis  (quae  adhuc  praesen- 
tibus  literis  confirmas)  magnum  solatium  percepi ,  verum 
de  sponsa  mea,  ut  et  Parisiis,  nihil  aliis  indicavi,  quia 
tempus  nimis  breve;  Parisiis  autem  difficultatibus ,  quas 
mihi  magno  numero  formabant,  nolebam  ipse  plures  cumu- 
lare.  Sed  modo  audies  me'in  eadem  experientia  confirma- 
ri.  Nam  certe  multo  liberius  jam  hic  ac  ante  vivo ,  quod 
magis  imposterum  addisces ,  modo  adjuver,  ut  spero.  Sed 
propero  ad  finem ,  ut  incepi ,  et  refero  me  posthac  rever- 
sum  in  patriam  esse ,  quod  tamen  ob  longum  et  taediosum 
iter  non  citius  absolvi  (ob  pestem  variis  in  iocis  grassan- 
tem  ,  aliasque  rationes)  quam  mense  Novembri.  Hic,  ultra 
modum,  mei  dclectati  fuerunt,  quod  in  Academiam  Regiam 
receptus  essem  ,  et  eo ,  quod  loquerer  de  pensione  obtinenda 
(quasi  hujus  non  dubiam  sed  absolute  certam  spem  habe- 
rem)  quo  mihi  libertas  relinqueretur  mea  studia  ex  voto 
continuandi,  Imprimis  hoc  mihi  multum  honoris  concilia- 
vit  apud  alios ,  cum  viderent  ea  ,  quae  de  me  narrautur 
dans  le  Mercure  Galant  du  mois  de  Jmllet  a.  1682 ,  qai  libri 
hic  plurimorum  manibus  teruntur ;  et  hoc  porro  efi^ecit,  ut 
satis  libere  hic  jam  studiis  meis  vacare  liceat,  (Vero)  cum 
tempore  mei  animadverterent,  quod  hinc  nuiiae  utilitates , 
certe  impossibile  foret  mea  studia  continuare ,  quura  jam 
modo  hoc  anno  tentarent ,  ut  leviusculum  saltem  officium 
acciperem ,  quod  salarium  300  imperialium  habet ;  et  quia 
uon  adeo  laboriosum ,  credebant  facile  me  hoc  innoxiis 
meis  studiis  posse  sustinere,  sed  hoc  absolute  rejeci.  Sic 
itidem  in  aula  nostri  Eiectoris  circa  me  quid  moliuntur,  ut 
ab  amicis  mihi  relatum  ,    et  credo  ut  praesim  operibus  me- 


331 

tallicis  Friburgi ,  quia  sciunt  m,e  aliquatenus  in  metallurgia 
versatum.  Sed  quidquid  offeratur ,  certus  sis  me  id  non 
aecepturum.  De  reliquo,  quia  multa  ex  Gallia  et  Holian- 
dia  attuleram  pro  amicis ,  ubique  satis  acceptus  eram.  Spon- 
salia  autem  nolebant  ut  ea  differrem  ulterius,  adeoque 
adhuc  mense  finita  est,  qua  in  re  ipsis  contrariari  nolebam, 
quo  accedeute  hyeme  (quod  praecipue  tempus  studiis  per- 
accommodum  expertus  sum)  finitis  turbis,  studiis  me  serio 
applicare  possem,  Ex  quibus,  credo,  perspicuum  satis  erit, 
quantas  difBcultates  hactenus  superandas  habuerim  ob  mea 
studia,  meque  necdum  in  portu  esse,  sed  tua  generosa 
dextra  hoc  assequi  non  despero.  Ad  quod  2»  loco  jam 
destinavi  expiicandum. 

Omnes  homines  natura  ad  otium  a  labore  proclives  sunt ; 
quare  magna  difficultas  hic  alios  adjuvandi  oritur,  quia 
postquam  efFecimus ,  ut  illis  bene  sit ,  saepe  accidit .  ut 
frustreraur  spe,  quam  de  iilis  habuimus;  sed  notandum  ma- 
xime,  quod  omnia  praecipue  laboriosa  nobis  videantur,  quae 
contra  nostram  inclinationem  cogimur  patrare ;  quare  non 
dubitandum,  si  adjutnento  simus  aliis  in  iis  ipsis  rebus  ,  ad 
quas  ipsi  inclinant  haecque  inclinatio  non  sit  levis,  sed  quae 
per  longos  annos  quasi  in  habitum  conversa .  hoc  nullatenus 
exspectandum  fore.  Unde  conjicere  poteris ,  si  ultimum 
hoc  ,  quod  studiis  meis  continuandis  inservire  queat,  pro 
me  impetrare  posses ,  cum  certe  fortiorem  inclinationem  pro 
nulla  re  habeam  (prout  satis  demonstravi  per  primam  par- 
tem ,  cum  haec  nullis  difficultatibus  potuerit  supprimi)  tibi 
hac  in  re  timendum  fore.  Facile  autem  ex  superioribus  col- 
ligendum  ,  unicum  hoc  adhuc  superesse,  ut  mihi ,  velut  aliis 
Acad,  membris,  assignetur  talis  pensio,  qua  recipienda  se- 
curus  esse  possim;  nec  tamen  plus  unquam  desidero  (nec 
acceptarem  licet  offerretur  ob  multas  rationes)  quam  singu- 
lis  annis  1000  imperiales,  quod  quidem  non  adeo  multum 
esse  judicabit,  cui  perspectum,  quod  studia  non  leviter 
excolere  meum  propositum  est. 


3:32 

Primo  ctenim  efficiam  ut  aliquem  habeam ,  qui  bonis  meis 
praesit,  prout  satis  mihi  jam  prospexi  hac  in  re,  quo  rei 
domesticae  nullis  curis  detinear. 

2o,  Astronomum,  qui  mecum  observationes  caelestes  in- 
stituat,  uti  hactenus  talem  Lipsiae  Mr.  Kirch  habemus. 
Hunc  ad  nutum  meum  possum  habere  quando  volo,  et  res 
conclusa  esset  inter  nos ,  nisi  timerem  mihi  forte  non  suc- 
cursum  iri  prout  desidero.  Hic  nempe  vir  D.  Hevelij  per 
multos  annos  fuit  observator  et  calculator  in  rebus  astro- 
nomicis.  Hic  jam  Lipsiae  degit ,  et  singulis  annis  Epheme- 
rides  contiuuat. 

3o.  Faciam  ut  Medicum  habeam,  qui  pecunia  aliqua  sin- 
gulis  annis  soluta,  mihi  in  Chymicis  et  Anatomicis,  qualia 
experimenta  et  observationes  desidero,  instituat.  Scio  quo- 
que  aliquem,  quem  ad  nutum  meum  habebo,  cum  per  mui- 
tos  annos  simul  hic  et  in  exteris  locis  studiorum  gratia 
conjunctim  vixerimus.  Hic  mihi  jam  phosphori  processum 
elaborabit. 

4o.  Egregiura  analystam  scio,  et  quem  conduxissem ,  si 
modo  absolute  certus  essem  ejus  quod  desidero,  qui  mi- 
hi  quidem  in  calculo  analytico  multum  sublevaminis  posset 
adferre. 

5o.  Mechanicum  hic  habeo  ultra  modum  praestantem ,  qui 
a  nullo  nisi  a  se  ipso  propria  inclinatione  instructus,    .... 

egregie   laborare  novit.     Sesinidrius  est ,    horologia 

fabricat ,  libros  compingit  et  similia  multa,  quae  modo  vi- 
det ,  ipse  eflScere  conatur.  Hic  vero  meus  subditus  est ; 
huic  30  imperiales  annuatim  do  ,  unde  nulii  rei  domesticae 
(hinc  enim  ruri  hic  cum  suis  satis  commode  vivere  potest) 
nec  ulli  alii  servitio  est,  quam  soii  mihi.  Hunc  non  soiicito 
ad  labores ,  cum,  sive  adsim  sive  minus ,  internus  incitator.. 
propria  inclinatio  efficit,  ut  aeque  res  peragat,  ac  quum 
adsim;  ex  quo  solo  colligendum,  quales  conditiones  debeant 
habere  Academici,  ut  pensione  digni  sint.  Jam  autem  in  eo 
est,  ut  varia  vitra  optica  mihi  perficiat;  sed  quia  admoduni 


333 

desidero  (ob  singulares  rationes)  ut  tale  speculum  ustorium 
habeam ,  quale  est  vestrum  Parisiense,  hanc  curam  lentes 
varias  eflSciendi  filio  ejus  concessi ;  ut ,  postquam  ad  vitra 
D.  Borelli  tubos  mihi  paraverat  aliaque  quaedam  curiosa, 
jam  iu  eo  totus  est,  ut  simile  perficiat.  Et  certe  in  eo  pa- 
rando  talia  didici ,  ut  jam  exiguis  sumptibus  et  labore  haud 
adeo  magno  similia  parare  valeam. 

Ex  occasione  referam  Anglum  esse  in  Altena  prope  Ham- 
burgum  ,  quem  dicunt  vitrum  mollefacere  et  indurescere  posse 
pro  lubitu,  et  multa  miranda  hisce  praestare  posse.  Tuit 
peregrinus  in  Lusatia  nostra  hic,  qui  vitrum  ab  ipso  habuit 
utrimque  convexum ,  iu  cujus  medio  magna  aranea  incor- 
rupta  haerebat,  Vellem  me  ipsum  hoc  vidisse,  et  dabo  ope- 
ram ,  quo  resciscam  quid  rei  siet,  et  numne  hoc  inventum 
aliquam  fallaciam  includat.  Delector  quoque  eo ,  quod  scri- 
bis ,  quod  ipsa  experientia  edoctus  es  te  vitra  poliendi  ar- 
tem  ad  summum  perduxisse:  optarem  mihi  aliquod  vitrura 
hac  arte  paratum ,  imo  ut  hoc  in  Dioptrica  tua  publicatum 
aliquando  secretum  exstaret. 

60.  Yellem  quoque  correspondere  eum  extraneis  in  variis 
regionibus,  uti  Amstelodarai  habeo  D.  van  Gent  J ,  virum  ta- 
lem  ,  quales  optarem  ,  ut  similes  corresponsores  aliis  in  locis 
mihi  acquirere  possem ;  id  quod  soluta  aliqua  pecunia  facile 
obtinetur,  ut  hic  subito  resciamus,  quid  in  aliis  locis  pera- 
gatur,  et  novi  ab  eruditis  inveniatur.  Quae  omnia  qui 
bene  considerabit ,  non  existimabit  nimium  esse,  quod  1000 
imperiales  desiderem  ad  studia  bona  excolenda,  et  dubito 
an  multi  inveniantur  jam,  qui  simile  quid  ea  pecunia  sint 
praestituri  ac  in  me  suscipio ;  quamquam  etiam  (siquidem 
impossibile  est  eam  summam  obtinere)  minori  pensione 
contentus  essem  (uti  haec  et  similia  satis  superque  cum 
Parisiis  essem  Mr.  I'  Abbe  Gallois  indicavi);  praesertim  si 
quis  velit  ad  hoc  reflectere,  quod  me  obstringam ,  me  nulla 

1)     Vide  supra,  p,  SM. 


334 

secularia  officia  umquarn  ambire  velle ,  quorum  hic  quidem 
quaedam  satis  lucrosa  sunt,  et  practerea  ad  ca  ,  quae  mo- 
do  referam ,  et  quid  ipse  raihi  proposuerim  exsequi ,  si  otium 
habeam  desideratum ,  de  quo  jam  superiorc  loco  quaedam 
aperire  constitui.  Dico  itaquc  me  jam  talem  commoditatem 
habere  studia  mea  hic  prosequendi ,  qualem  hactenus  liabere 
non  licuit,  cum  nec  amici  nec  nupta  mea  uUo  rnodo  con- 
trarii  sint ,  plane  ut  praevideram  ,  adeo  ut  hoc  anno  talia 
praestiterim  et  laboraverim,  quantum  uUo  ex  praecedenti- 
bus,  et  quidem  quoad  Mathesin  omnes  difficultates,  quas 
mihi  unquam  forraavi,  jam  penitus  superavi ,  ut  nihil  jam 
opus  habeam,  quam  ut  ea  tantum,  quae  prolixo  calculo 
constant,  compendifaciam,  quod  in  quibusdam  sic  peregi, 
ut,  quae  calculum  tam  prolixum  requirunt,  credam  eundem 
ab  hominibus,  si  quandoque  integram  vitam  consumerent, 
nou  posse  absolvi,  ego  eadem  perfaciie  ex  tempore  assignem, 
Sed  prius  quam  res  eo  redigatur,  multum  temporis  et  la- 
boris  requiritur,  et  mens  ultra  modum  attenta.  Quae  au- 
tem  hoc  anno  in  similibus  peregerim ,  numquam  quis  cre- 
deret,  nisi  praesens  harum  rerum  spectator  fuisset. 

Et  siquidem  mibi  succurratur  a  Parisiensibus,  certe  iu- 
audita  experimenta  facturus  sum ,  quae  nescio ,  num  in  cu- 
jusdam  jam  viventis  cogitationem  pervenere ,  de  quorum 
successu  non  possum  desperare ,  cum  experientias  similes  a 
Natura  jam  peractas  videam,  sed  quas  attentissime  circum- 
spicientes  vix  percipient,  nisi  mea  principia  sciant. 

Dum  vero  similia  narro  anceps  haereo ,  ne  bonam  opinio- 

nem,  quam  de  me  concepisti  tes,    ac  existimes  potius 

me  talia  tautum  et  falso  jactare.  Quare ,  quo  hac  in  re 
magis  securus  sis,  singula,  quae  ea  de  re  constitui,  tuo  prius 
semper  judicio  exponam ;  et  utinam  tanti  viri  tale  judicium 
semper  de  iisdem  experiar,  ac  hactenus  mihi  rescribis  de 
cogitationibus  meis  circa  sanitatem  conservandam ,  quera 
Tractatum  in  medio  tumultu  Parisiis  conscribere  incepi, 
in  Hollandia  aliquo  modo  polivi,  sed  jam  ei  multa  adjeci. 


335 

quae  forte  noa  minus  placebunt.  Brevi  quoque  tibi  trans- 
mittam  primam  partem  Logices  meae,  seu  Tractatum  de  rati- 
one  excolenda,  in  qua  parte  Ima  describo  quales  dotes  animi 
esse  debeant  ei ,  qui  ad  veritatem  detegendam  se  accingit ; 
in  2<ia  parte  artis  inveniendi  generalia  praecepta  exhibeo ; 
in  3a  in  quo  subjecto  exercenda ,  et  qua  ratione  applicanda 
sint  haec  praecepta.  Quibus  visis  adhuc  melius  colliges , 
num  mercar  ,  ut  mihi  succurratur  ea  ratione  ac  desidero, 
namque  etiam  pecuniae  desideratae  frustra  in  me  expen- 
dantur,  quamquam  mihi  persuadeo  inter  tot  expensas  Jlegias 
multa  millia  absque  ulia  utilitate  dispergi.  Ultimum  quod 
rogo  est ,  ut  literas  responsorias  ad  me  velis  D.  van  Gent 
transmittere .  hinc  nempe  eas  secure  recipio ;  et  quod  velis 
iguoscere , 'quod  non  erubescam  tam  prolixis  literis ,  imo  ob 
temporis  angustiam  adeo  impolitis,  tam  illustri  viro  nobile 
otium  interpellare.  Soilicitudo  haec,  quae  me  tenet,  noa 
parum  miuuitur,  reflectendo  ad  singulares  tuas  qualitates, 
qua  magis  realia  sectaris.  Optime  scio  haec  (quae  si  tem- 
pus  permittat  haud  difficulter  emendantur)  te  tauti  non  fac- 
turum:  imprimis  rogo ,  ut  me  velis  dignari  eodem  favore 
prosequi ,  quo  aeternum  hactenus  mihi  obligasti,  utpote  qui 
gloriae  summae  mihi  hoc  reputo ,  et  quod  credas  me  ex 
integro  esse  , 

lliustrissimi  ac  Nobilissimi  Viri 

ad  quaevis  officia  praestanda 
hudtnillimum  servum 
Ehrenfried  Walther  de  Tschirnhaus. 

Viro  Nobilissirao  Clarissimoque 
Ds.  Erenfrido,  Gualthero  de  Tschirnhaus 
Chr.  Hugenius  S.  P. 

Cum  exemplaria  genuinae  medicinae  tuae  ,  vir  Nobnie  atque 
amicissime,  proximo  Octobri  mense  a  Doct».  Gentio  una 
cum  literistuis  accepissem,  ea  continuo  in  Galliam  mittenda 


330 

curavi,  exceptis  tribus  quae  mihi  donaveras.  Atque  iila 
quidem  pridein  Parisijs  reddita  fui^se  ex  L)i.  Uarnelij  iiteris 
procui  dubio  iutellexisti.  Quod  vero  nullas  hucusque  a  rne 
acceperis,  id  quaeso  ne  aegre  feras,  neve  ita  interpreteris 
ac  si  parum  gratae  milii  fuerint  bae  ingenij  tui  prirnitiae: 
fuerunt  enim  longe  gratissimae  et  absque  uiia  mora  per- 
lectae;  sed  cum  de  ijs  judiciam  meum  te  requirere  vide- 
rem,  non  propere  nec  ieviter  mihi  examinandas  putavi.  Fuit 
autem  et  ipsum  examen  opinione  mea  difiicilius  propter  doc- 
trinae  novitatem,  et  in  eo  saepe  interpellatus  fui  vel  af- 
fecta  valetudine  vel  aiiarum  occupationum  et  rei  domesti- 
cae  avocamentis,  sed  illa  praecipue  quae  me  jam  ab  ali- 
quot  annis  nonnisi  paucas  horas  quotidie  studijs  impertiri 
siuit.  Legi  itaque  avide  ejus  universum,  cujus  pars  ilia, 
quae  ad  corporis  sanitatem  tuendam  attinet,  jam  ante  (ut 
scis)  mihi  plurimum  fuit  probata  ' ;  de  qua  itaque  nihil  jara 
dicam ,  nisi  placere  ibi  omnia  eorumque  utilitatem  aliquo- 
ties  mihi  experiendo  compertam.  Revolvi  deinde  saepius 
partem  alteram  quae  raentis  b^YjyicKV  compiectitur ,  in  qua 
plurima  quoque  inveni  quae  bene  prorsus  ac  sapienter  raini 
disserere  videris.  Sunt  tamen  pluscula  quoque  quibus  non 
plane  acquiesco;  sunt  quae  tantum  obiter  attigisti ,  quae 
mihi  vel  confidentius  asserta  vel  etiam  'Trcf.poido^orzpix.  vi- 
dentur,  quaeque  adeo  ut  aliquaudo  amplius  expiices  valde 
expecto.  E  prioribus  est  illud  veri  y.piTripLQV  tuum,  quod 
nescio,  an  cuiquam  apf)robaturus  sis;  ut  enim  facile  quis 
concesserit  id  quod  verum  est  mente  concipi  posse  et  debere, 
ita  conversionis  necessitatem  non  aguoscet ,  nempe  quodcun- 
que  concipi  potest,  verum  esse.  Quid ,  quod  haec  tua  veri 
notio  non  nisi  ad  priraa  Mathematices  et  Physices  principia 
spectare  videtur,  non  autera  ad  veritatem  in  ijs  quoque 
rebus  dijudicandum ,  praesertim  in  Physicis,  quae  per  con- 
sequentias  ex  ante  eognitis  derivantur;  ut  non  videam  quo- 

1)     Conf.  supra,  pag.  334,  in  f. 


337 

modo  in  his  ab  errore  inmunes  nos  praestes.  Veluti ,  exem- 
pli  gratia ,  quoniam  radij  solis  per  fenestras  vitreas  trans- 
missi  oculos  perstringunt ,  hinc  certo  concludis,  vitrum 
poris  pervium  esse;  nec  quisquam  fere  erit  cai  non  hoc 
idem  persuadeas,  adeoque  secundum  regulam  tuam  hocjam 
verum  erit.  Ajo  tamen  consequentiam  illam  nequaqnam  le- 
gitimam  aut  necessariam  esse,  cum  etiam  absque  vitri  poris 
ille  lucis  efFectus  optime  explicari  possit.  Etsi  uon  nego 
vitro  poros  inesse ,  cum  id  aiijs  argumentis  probetur.  Porro 
specimina  methodi  tuae  qua  existimas  omnia  problemata 
geometrica ,  mechanica,  physica  resolvi ,  ea  vellem  accura- 
tius  tractasses.  Doces  enim  tantum  quae  ad  inveniendam 
solutionem  demonstrationemve  adjumento  esse  possint;  de- 
monstrationem  nullam  ,  quae  certitudinem  mathematicam  ha- 

beat ,     adducis.     In  quo  tamen  praecipua  est  difficultas 

proflteris  quidem  te  summam  curam  non  adhibuisse  soiven- 
dis  his  quae  affers  problematibus.  Sed  cum  adeo  leviter  ea 
transvoles ,  quomodo  quaeso  methodi  tuae  utilitas  hiuc  elu- 
cescet?.,..  Q,uod  Physices  studium,  ut  omnium  jucundissimum 
laudas ,  plane  tecum  sentio;  sed  miror,  quomodo  ita  methodo 
tuae  confidas ,  ut  nihii  non  in  hoc  scientiae  jam  pervium 
exploratumque  fore  pollicearis ;  adeo  ut  jam  maguetis  et 
succini  attractionem ,  aestus  marini  causas ,  lucis  sympto- 
mata  omnia  atque  innumera  hujusmodi  exiguo  labore  ex- 
plicata  habituri  simus,  in  quibus  ego  tamen  summam  dif- 
ficultatem  restare  existimo,  nec  aliter  eam  superare  posse 
quam  ab  experimentis  incipiendo  (hoc  autem  et  tibi  pro- 
bari  video)  ,  deinde  hypotheses  quasdam  comminiscendo  ad 
quas  experimenta  expendantur;  qua  in  re  egregia  mihi  vi- 
detur  ^''erulamij  methodus,  et  quae  amplius  excoli  merea- 
tur.  Sed  ita  quoque  permagnus  labor  superest ,  nec  solum 
sagacitate  insigni  opus ,  sed  saepe  et  felicitate  aliqua. 

Porro  in  his  quae  spire  vellem  quibus  rationibus  tibi 
persuaseris,  praecipua  sunt  ista.  Quod  in  physica  scientia 
clarissime   cognosci    vis  terram  esse  perituram.     Quod  infi- 

22 


838 

nitum  stcllarum  numcrum  statuis.  Quod  pag,  44  motum 
corpus,  etsi  iiiliil  obstet,  rion  vis  per^ere  moveri ;  cui  con- 
trarium  tamen  pag.  99  adsumsisse  videris.  Denique  quod 
tibi  extensio  absque  motu  concipi  nequit;  unde  vereor  ne 
alterutrum  nostrum  conceptio  failat,  quod  tamen  irnpossibile 
existimas.  Plura  non  recenseo,  et  si  non  pauca  practerea 
toto  libro  tuo  ad  marginem  annotata  habeo,  de  quibus  uti- 
nam  aliquando  coram  tecum  agendi  facultas  detur.  Scis 
enim  quam  difficile  ac  longum  sit  per  epistolas  disceplare, 
praesertim  tanto  regionum  intervallo  remotis.  Non  dubito 
autem ,  quin  et  alij  nunc  praeter  me  negotium  tibi  faces- 
sant,  interrogando  ac  disputando  super  ijs  quae  in  tuis 
hisce  scrupulum  ipsis  moverunt;  neque  tameu  id  tibi  dis- 
plicere  arbitror,  dummodo  amico  fiat  animo ,  qaod  de  me 
quidem  certo  affirmare  possum,  nec  quenquam  esse  qui  tibi 
studijsque  tuis  magis  faveat.  Et  merito  ,  quum  non  verita- 
teni  solum  easque  quibus  semper  deditus  fui  discipiinas, 
sed  et  me  ipsum  diligas;  uti  piuribus  indicijs  iu  hoc  ipso 
opere  tuo  declarasti,  quae  equidem  gratus  agnosco.  Vale, 
vir  Nobilissime,  et  cum  vacabit  aliquid  responsi  mitte. 
Datum  Hagae  Com.  10  Mart.  1687. 

Responsio. 
Viro    Nobilissimo    clarissimoque  D.  Christiano  Hugenio 
Ehrenfr.  Walter  de  Tschirnhaus  S.  P. 

Literas  tuas ,  10  Martij  exaratas  hic  circa  finem  mensis 
Aprilis  accepi,  easque  magna  aviditate  perlegi.  Quantum 
vero  mentem  meam  exhilararunt ,  cum  ubique  indicias  men- 
tis  vere  generosae  et  sinceri  amici  sufficienter  colligere  po- 
tuerim,  non  satis  exprimere  possum.  Opto  sane ,  ut  qui- 
cunque  mihi  judicium  suum  in  posterum  circa  hunc  trac- 
tatum  meum  exponent,  simili  amica  intentione  dubia  sua 
proponant;  certe  talibus  accuratam  ,  quoad  per  negotia  po- 
tero,  responsionem  semper  promitto ,  et  licet  ibidem  jam 
permultis   negotijs   distrahar,    cum  funeralibus  serenissimae 


339 

Electricis   adesse   coactus   sum ,    non  solum  tamen  accurate 
respondere   animus   est,    sed    et  vehementer   rogo ,    ut  alia 
quaecumque,  quae    ad  marginem,    ut  scribis,  annotata  ha- 
bes,    mihi   data    occasione    quoque  communices;    cognosces 
etenim    ex    mea   semper   responsioue   quantum     amicos   tui 
similes  in  singulari  aestimio  habeam ,  eorumque  benevolen- 
tia   continuationem  mihi  conservare  omni  studio  allaborem, 
Jam   ad    rem  ipsam :    primo  perhibetur,    quod  procui  dubio 
ex   D.  Hamelij    literis   inlellexerim  mea  exemplaria  Parisijs 
accepta   fuisse ;    hac   de   re   certe    hactenus  nihil  mihi  con- 
stat,  cum    nec  a  D.  Hamelio ,    nec  a  quovis  alio  hac  de  re 
certior  factus  fuerim,    quod  hic  ideo  in  principio  insinuare 
volui.     Secundo.    admodura    mihi    satisfecit   tanti  viri  judi- 
cium  de  mea  medicina  corporis,    cum  permulti   e   contrario 
indicarunt  me  melius  fecisse.  se  hocce  scriptum  nuilatenus 
publico   communicassem ;    prout   me,    ejus  praestantiam    ita 
compertam    habeo,    ut    de   nullo    morbo   sciam ,     postquam 
haecce    secutus    (quanquam  hic  locorum  magnos  non  saepe 
excessus    contra  sanitatem  committimus)  et  idem  alijs,    im- 
primis  tibi   ex    animo  opto.     Tertio,    quo  ad  meum  tracta- 
tum  ,  quem  medicinae  mentis  nomine  insignivi ,  dubito  num 
brevi    tempore    mens    mea    semper   recte    assequetur,    quia 
in    exiguo  tractatu  plurima  nova,    veluti   ipse  perhibes,    et 
saepe    talia   occurrunt,    quae    non    videntur  ulla  attentione 
digna,    cum    tamen   haec  imprimis  omnem  attentionem  me- 
reatur  ;  quapropter  ex  pluribus  objectionibus  hactenus  mihi 
factis ,    addidici  e  re   fore,    ut  perplurima  in  nova  editione 
adjiciam;    prout  imprimis    praefationem  operi  adjunxi,    ubi 
multa   scitu    necessaria   extant,    et   imprimis   scopus    meus 
primarius  manifestatur ;  ibidem  quia  observavi  ea  quae  circa 
criterium    veritatis  a  me  traduntur  a  paucis  recte  assequi , 
quia  multam  meditationem  requirunt,    eadem  brevi  synopsi 
inclusi    et   primo   membro   meae   responsionis  inserui ,    quo 
faciiius    mens     mea    assequatur,     et    sic     in     varijs    locis 
varias  et  necessarias  admonitiones   interserui ,  ut  et  crassos 

22* 


uo 

errores  qui  propter  meam  absentiam  irrepserant  correxi. 
Omnia  ante  aliquod  tempus  Lipsiae  mandavi,  quo  judi- 
cium  in  Actis  Eruditorum  de  meis  eo  accuratius  ferant. 
Haec  ipsa  quoque  D.  Bloeck  et  Gendt  misi ,  quo  secundae 
editioni  possint  adjungi ,  quos  hac  occasione  rogavi,  ut  tibi 
una  cum  hisce  literis  eadem  communicentur.  Jam  ad  ea 
quae  objiciuntur  me  converto.  Circa  veri  criterium  existi- 
mat  Nobilissimus  vir,  quod  nesciat  an  umquam  hoc  appro- 
baturus  sim,  quia ,  licet  quod  verura  sic  mente  possit  ac 
debeat  concipi ,  tamen  conversionis  necessitas  non  agnos- 
cetur,  nec  inserviet  hoc  ad  consequentias  lepritime  hinc 
derivandas;  idque  exemplo  radiorum  soiarium  vitrum  pene- 
trantium  illustrat.  Ad  quae  haec  respondeo:  quodcunque 
verum  est  potest  et  debet  concipi  ,  hoc  mihi  concedis;  ad- 
eoque  mihi  conceditur  quod  facultas  in  nobis  sit  verum 
concipiendi;  haec  ipsa  vero  facultas  non  poterit  falsum  con- 
cipere;  nam  falsum  nequit  concipi;  adeoque  quod  concipi- 
tur  per  hanc  facultatem  semper  verum  erit ,  et  per  conse- 
quens  conversionis  necessitas  debet  agnosci ,  nempe ,  quod- 
cunque  concipi  potest ,  verum  est.  Sed  raaxime  notandum., 
quodcunque  concipi  potest,  non  ideo  verum  est  physice  et 
hoc  absque  dubio  sis ,  quod  libentissime  concedo,  nam  in 
sequentibus  2da  et  3tia  sectione  expresse  docui ,  quod  va- 
ria  conceptuum  genera  dentur  deeademre:  imaginabilium, 
rationalium,  et  realium ;  quod  facillime  hi  conceptus  inter 
se  confundantur;  qua  ratione  hoc  evitari  possit;  omniaque 
haec  multis  exeraplis  illustravi.  Fateor  itaque :  quodcunque 
concipitur  non  verum  est,  physice  scilicet;  sed  tamen  po- 
test  esse  verum,  mathematice  seu  abstracte  aut  ope  imagi- 
nationis  activae,  et  quia  plura  dantur  conceptuum  ge- 
nera,  semper  quodcunque  concipitur  juxta  aliquem  horum 
verum  erit.  Porro  quia  clare  varia  haec  conceptuum  ge- 
nera  exposui  et  in  specie  exemplum  attuli,  non  video  qua 
ratione  hoc  criterium  (non  quidem  solum  et  in  se  specta- 
tum  sed  annotatis  quae  modo  dixi)  nou  possit  inservire  ad 


341 

legitimas  consequentias  formandas,  seu  quae  errori  non  ob- 
noxiae;  nam  omnis  error  a  diversarum  rerum  confusione, 
quas  distinguere  docui.  Quoad  exemplum  quod  affers  de 
radijs  solaribus,  certe  ingeniosum  est,  et  credo  quod  pauci 
assecuturi  siut  quid  velis;  quoad  me,  quia  juxta  praecepta 
mea  Physices  edoctus,  corporum  quae  vel  solidissima  alijs 
videntur  (veluti  vitrum)  partes  in  continuo  motu  esse,  non 
difficulter  concipio  forte  possibile  esse,  quod  solis  actio  ad 
nos  possit  pervenire  absque  ut  vitrum  poros  habeat;  et  si 
haec  vera  causa  esset  hujus  effectus ,  utique  errassem,  quia 
diversos  conceptus  confundissem ;  sed  ideo  non  minus  ea 
quae  concepi  de  poris  vera  essent  in  se  considerata,  cum 
utrumque  fieri  possit  physice ,  sed  saltem  in  eo  error  esset 
positus,  quod  ea  quae  diversa,  licet  ambo  conceptibiliaj  non 
bene  dixtinxissem ,  et  uni  horum  proinde  attribuissem  quod 
alteri  conveniret;  quamquam  hunc  quoque  errorem  (siqui- 
dem  error)  juxta  ea  quae  tradidi  optime  praecavere  potuis- 
sem ,  nam  opus  saltem  habuissem  considerare  proprietates 
actionis  rectilineae ,  quae  ope  pororum  solidi  corporis  ad 
nos  pervenit,  quae  utique  in  certa  re  debent  diversae  esse, 
atque  hinc  experientia  faciie  cognovissem  utrum  primae  aut 
secuudae  causae  hic  sit  assignandus  effectus ;  hoc  autem 
dum  facio,  adhuc  dum  sum  in  ea  sententia ,  hunc  effectum 
solis,  qui  (in  quaracunqne  partem  me  vertam)  efficit,  ut 
oculi  non  sustinere  valeant  tara  fortem  actionem ,  licet 
vitrum  satis  crassura  interpositum  sit  longeque  ab  ipso  hoc 
vitro  remotus  sim,  poros  necessario  in  eodem  requirere, 
licet  aliunde  hoc  non  constaret.  Sed  de  hac  re  ulterius  dis- 
serere  non  opus  esse  credo,  cum  non  perfecte  certussim  tuas 
cogitationes  cum  meis  convenire ;  satis  est  jam  exposuisse 
qua  ratione  id  quod  concipitur  semper  verum  sit,  quaque 
ratione  absque  errore  legitimae  hinc  consequentiae  possint 
fieri.  Hoc  tamen  necesse  est,  ut  adjiciam  haecce  nondum 
adhuc  sufficere  ad  legitimas  consequentias  formandas ,  sed 
necesse  est,  ut  quis  circa  definitiones  alicujus  rei,    hoc  est 


312 

circa  primas  rerum  genorationes ,  semper  demonstratione  ab 
impossibili  evincat  ,  non  pliiros  ciari  ejus  rei  generationes , 
quod  ego  quoque  evidenter  et  forte  omnium  primus  docui , 
in  eo  siquidem  solo  genuinum  artificium  consistit  iinprimis 
in  Physicis  legitimas  conscquentias  formaudi. 

Ad  verba  ,,porro  specimina  methodi  tuae,  etc,  vellenj 
accuratius  tractasses"  haec  jam  occurrunt  quae  reponam: 
certe  admiratus  fui  quod  spccimina  voces  et  imprimis  eo 
sensu  quo  ea  accipis,  quasi  hisce  levibus  voiuissem  osten- 
dere ,  quid  mea  methodo  praestari  posset ;  certe  hoc  mihi 
in  mentem  nunquam  venit,  imo  in  eo  eram ,  ut  plane  haec 
nolebam  publicare ,  sed  quia  tyronibus  Philosophiae  sola 
praecepta  non  sufficiuut,  his  pessime  consuluissem ,  adeo- 
que    ea    huic  Tractatui  inserui  et  expresse  monui  haec  pro 

iis  saltera  scripta  esse Qui  desiderant  specimina  methodi 

meae  debent  expectare  usque  dum  artis  inveniendi  specialia 
praecepta  exhibebo;  ibidem  certe  non  tara  levia,  sed  quae 
oranium  difficillima  in  Mathesi  et  Physica  occurrunt  aggre- 
diar  ,  et  tunc ,  cum  lectores  videbunt  quanta  facilitate  pro- 
grediar  in  rebus ,  quae  nullo  non  conatu  a  rnagnis  viris 
quaesita  necdum  inventa,  methodi  meae  praestantia  suffi- 
cienter  cognoscetur,  Interim  tamen  credo,  me  satis  accu- 
rate  tractasse  (quantum  nimirum  praecepta  artis  inveniendi 
generalia  requirunt,  non  vero  quantum  specialia  quae  suo 
loco  reservantur) ,  qua  ratione  problemata  geometrica,  me- 
chanica,  physica,  etc.  solvantur,  non  quidem  in  eodem  loco 
ubi  de  methodo  solvendi  problemata  tracto,  sed  partim  in 
hoc,  partim  et  potissimum  in  priori  ubi  de  definitionibus, 
axiomatibus,  et  theorematibus  prolixe  disserui.  Nara  me- 
thodus  solvendi  omnia  problemata  ex  tribus  praeceptis  con- 
stat,  ad  quae  omnia  superiora,  fuse  meo  judicio  explicata, 
referuntur,  quae  ideo  prolixius  de  uovo  nolebam  repetere ; 
atque  hinc  facile  colliges,  quare  ea  tantum  doceo  circa  pro- 
blematum  solutionem,  quae  ad  inveniendam  solutionem  de- 
monstrationemque    adjumento    esse    possunt;    quare  quoque 


343 

demonstrationem  nullam ,    quae  certitudinem  mathematicam 
habeat    adducam,    quia   nimirum  tunc  omnia  per  accuratas 
definitiones ,    axiomata    et    theoremata  debuissem  exponere, 
hocque    in    prioribus    abundanter,    quantum   in  generalibus 
praeceptis    fieri    potest,    exposueram,    adeoque    haec  omnia 
repetendo  et  specialibus  exemplis  applicando,  uitra  modum 
prolixus  evasissem.    Interim  tamen  credo  me  satis  ostendis- 
se,  qua  ratione  accuratae  demonstrationes  sint  perficiendae, 
nara  accuratiores  definitiones  non  novi  quam  quae  exjustis 
definitionibus  axiom.  et  theor.  constant.    Jara  vero  ego  de- 
finitiones    per   ipsam   generationem  exhibui  (quae  certe  om- 
nium    praestantissimae    sunt    definitiones)    non  solum  ipsa- 
rum  definitionum  sed  et  axiomatum  et  theorematum,    quae 
sane    quotquot   authores   pervolvi   nullibi   offendi,    adeo   ut 
non    videara    quid    praetermissura    ad    accuratas   formandas 
demonstrationes.     Verum   quidem   est  me  admodum  errare, 
si    existimarem    haecce    sola   ad  orania  problemata  solvenda 
sufficere;   sed  hoc  nuilibi  afiirmavi ;    expresse  enim  pag.  18 
habetur   artis   inveniendi  generalia  praecejota,    quo   lectores 
colligere    possint    me  jam  tractare  solum  de  his  quae  com- 
munia  sunt   circa  omnia  incognita  determinanda,   quae  oc- 
currunt  in  raathematicis,    physicis ,  mechanicis  problemati- 
bus;    deinde   quae   solura  physicis ,    atque  sic  porro  mecha- 
nicis  solvendis  conveniunt  exponem;  hisce  peractis  lectores 
melius  judicare  poterunt,  num  ars  mea  inveniendi  absolute 
omnibus  determinandis  sufficiat.    Haec  autem  specialia  prae- 
cepta   variis  in  locis  promisi;    nam  mea  intentio  est  artem 
inveniendi    solam ,    et    una    cum    hac    totam  philosophiam, 
quautum  possibile  ,  explicare  ,  cujus  artis  inveniendi  nonnisi 
radices  modo  exposui.    Unicum  hic  adhuc  notandum  ,  quod 
licet    specialia    artis    inveniendi   praecepta  aliquando  pluris 
tient,  hoc  tamen  ex  perverso  judicio  fieri,  nam  utique  artis 
inveniendi   generalia   praecepta,    quae  jam  exposui ,    muito 
praestautiora  et  magis  ideo  aestimanda,  quia  specialia  unice 


344 

hinc  derivantur.  Tandem  hoc  quoqun  notandum  ,  quod  non 
opus  liabuissem  ulla  specimina  cxliibere  ad  })raeccptorum 
meorum  praestantiam  ostendendam;  nam  sanc  modo  prae- 
cepta  optima,  applicatio  eorum  quoque  non  inutilis  essc 
poterit,  adcoque  quis  specimina  mea  non  debct  ag^redi , 
sed  potius  ostendere  ,  quod  praecepta  nihil  vaieant.  Hoc  si 
ostendi  poterit,  victum  me  dabo ,  methodumque  meam  nihil 

valere 

.  .  .  .  ,,Miror  quomodo  ita  raethodo  tuae  confidas," 
etc.  Ego  hic  econtra  non  miror  quod  omnes  aliter  sen- 
tiant,  sed  quoad  me  causas  hujus  rei  satis  novi ,  uam  eos 
breviter  contraxi  pag.  213;  quia  1.  innumeris  praejudicijs 
circa  haec  praeoccupati  sunt ;  2.  statim  specialia  in  phy- 
sicis  aggrediuntur ;  3.  in  hisce  specialibus  nuUa  alia  effec- 
ta,  quam  quae  admi^anda  considerant;  qui  in  hoc  statu ,  ijs 
certe  Physica  difficillima  scientiarum  absque  dubio  videbi- 
tur;  prout  contra  ego  eodem  in  loco  ostendi  nullam  scien- 
tiam  Physica  faciliorem  esse.  Si  qui  igitur  aliquid  singu- 
lare  in  physicis  vult  praestare :  1.  non  debet  ea  aggredi 
nisi  priusquam  clare  in  conscientia  convictus  tam  ratione 
quam  experientia  hanc  scientiam  omnium  esse  facillimam. 
Hoc  si  verum  est,  prout  quilibet  scire  potest,  raodo  ex 
conscientia  velit  loqui,  certum  est  quod  primaria  impedi- 
menta  quae  nou  a  parte  rei  sed  a  nostra  sola  imaginatione 
proveniunt,  absunt.  Haec  autem  impedimenta  praecipua, 
ni  fallor  (in  sectione  tertia)  auferre  docui;  2.  bona  me- 
thodo  debet  instructus  esse  detegendi  incognitas  veritates  a 
priori ,  non  autem  meliorem  novi  quam  quae  per  perfectas 
defin.  axiom  et  theorem.  procedit.  Hinc  enim  quidquid  hu- 
maniter  sciri  potest  innotescit;  talem  autem  methodum  in 
sect.  secunda  multis  explicavi.  3.  scire  debet  methodum 
experientias  legitimo  modo  instituere ;  quod  sane  ego  nec  in 
Verulamio  nec  ullibi  fateor  adinveni.  Quia  itaque  nulla  alia 
quam    haec  tria,   saltem  ad  difficillima  quaeque  in  physicis 


345       ' 

superanda ,  opus  esse  video,  liaecque  quantum  praeceptis 
generalibus  fieri  potest ,  conatus  fui  explicare ;  non  video  , 
quare  aliquid  impervium,  inexploratum  in  posterum  erit 
ijs ,  qui  hisce  stricte  adhaerebunt. 

,,Adeo  ut  jam  magnetis,"  etc.  Sane  qui  tecum  specia- 
lia  volunt  aggredi  priusquam  multo  alia  in  Physicis  detecta 
sint,  illis  tecum  judico  (prout  jam  quoque  insinuavi)  sum- 
mam  adorturam  difficultatem  ;  sed  hoc  ijs  non  accidet,  qui 
ea  observant  quae  modo  indicavi.  Nam  quoad  succinum, 
si  quis  circa  generalia  physices  determinaverit  primum  iu 
quibuslibet  fere  corporibus  dari  atmosphaeram  certorum 
effluviorum,  quod  si  corpora  haec  fricentur  haec  effluvia 
concitatiori  motu  agitantur;  item  quae  differentia  inter  ef- 
fluvia  corporum  durorum  et  pellucidorum  et  similia  alia 
generalia;  hinc  attractio  succini  deinde  non  difficilis  expli- 
catu  erit,  sed  ejusmodi  specialia  non  magnam  habent  uti- 
litatem.  Eadem  ratione  aliquando  in  praeceptis  specialiori- 
bus  artis  inveniendi  non  omnia  particuiaria  explicabo  (hoc 
enim  impossibile),  sed  viam  eo  perveniendi  ostendam;  ge- 
neralia  autem  omnia,  quibus  datis  caetera  omnia  innotcs 
cent ,  exhibebo.  Sic  e.  g.  in  magnete  ostendam,  qua  ratione 
experientiae  instituendae  ,  ut  ejus  natura  determinetur ; 
unde  constabit  quod  proprietates  ejus  facillime  possent  ex- 
plicari ,  si  generaiia  circa  cognitionem  metallorum  primo 
determinarentur ;  deinde  si  experimenta  possent  fieri  prope 
polum  cum  magnete  quae  ex  eodem  loco  effossa ,  hujus  loci 
constitutio  probe  consideranda  juxta  leges  bonae  methodi ; 
porro  deberent  duo  loca  determinari  per  certas  experien- 
tias,  quae  in  aequatore  occurrunt  et  nondum  detecta  sunt, 
et  sic  similia  alia  ostenderem  ;  quamquam  de  maguete  tot 
experimenta  cognita  sunt,  ut  modo  omnes  certae  essent, 
tertia  pars  sufficeret  ad  ejus  proprietates  explicandas  meo- 
que  judicio  absque  particulis  ullis  striatis.  Fiuxus  et  re- 
fluxus  maris  non  difficulter  detegeretur,  si  lunae  motus, 
terrae  motus ,  maris  motus  generalis  et  principaliter  specia- 


lis  in  fretis  et  similibus  locis  experimentis  justis  nobis  per- 
specta  essent ;  lucis  symptoraata  liacc  mihi  optirne  perspecta 
esse  vitieniur,  non  quidem  omma,  nec  quoque  quatenus 
corpora  pellucida  transit  (hic  enim  varia  mihi  adhuc  deter- 
minanda  videntur,  licet  hic  plurima  quoque  optime  detecta 
sint)  ,  sed  quatenus  in  se  consideratur.  Verum  meo  judicio 
similia  (excipio  lucem)  rion  tam  cito  debent  examinari, 
juxta  meam  methodum  supersuut  enim  magni  momcnti  ve- 
ritates  cognoscendae ,  priusquam  ad  similia  descendere  con- 
cessum ,  et  si  demum  hac  ratione  procedamus  ,  tunc  non 
solum  haec  nobis  superatu  facilia  videbuntur ,  sed  et  reliqua 
multo  his  adhuc  speciaiiora  pari  deinceps  facilitate  cognos- 
cemus;  licet  itaque  fatear  quod  ego  in  physicis  non  sum 
tractaturus  nisi  geueralia,  eousque  tamen  descendam  ,  ut 
horum  quae  intra  terram  crescunt  veluti  metaliorum  et  mi- 
neralium ,  etc.  sed  imprimis  vegetabilium  et  animalium  ge- 
nerationem  a  priori  et  experimentis  determinabo  ;  ubi  certe 
tara  singulares  exhibebo  experientias,  quae  nuUibi  adhuc 
extant,  nec  forte  adhuc  per  aliquot  secula  extabunt;  nam 
omnia  nimis  ad  specialia  properant  quae  paucam  habent 
utilitatem,  cum  mea  inventa  objecta  perquam  generalia 
respiciant,  e.  g.  omnium  volucrum  piscium  reptilium  etc. 
generationem  non  unius  alteriusve  avis  ,  piscis ,  etc.  natu- 
ram ,  et  ob  id  immensam  utilitatem  habent.  Nam  ego  talia 
experimenta  facio ,  ut  unicum  mihi  viam  aperiat  ad  infi- 
nita  excogitanda,  et  si  unicum  utile  fere  infinita  utilia  hic 
resultant  ,  prout  aliquando  similia  videbis  ,  ubi  nova  agri- 
cultura  (non  tritici  saltem  sed  omnnium  vegetabilium), 
nova  medicina  (quae  prorsus  alia  continet  quam  ea  quae 
hactenus  publicavi  sub  titulo  medicinae  corporis),  nova 
chymica,  nova  oeconomica,  nova  mechanica ,  ubi  certe  non 
inutiles  speculationes  sed  experimenta  quae  sensibiliter  rei 
veritatem  ante  oculos  ponunt.  Tunc  apparebit  quae  diffe- 
rentia  sit,  si  similia  a  philosopho  tractentur,  qui  bona  sit 
methodo    instructus    et    ab   empirico.     Sic   e.  g.  videbis  in 


347 

chymica  vulgari  omnia  praeparata  circa  vegetabilia  non  esse 
nisi  corruptiones  et  falsificationes  salium,  nihil  stultius 
esse  ordinaria  agricultura,  nec  hic  aliquid  esse  quod  phi- 
losophum  sapit  nisi  aratri  inventionem  etc.  Sed  haec 
absque  dubio  tibi  quoque  nimis  confidenter  dicta  videbun- 
tur;  verum  opto ,  ut  Deus  vitam  et  commoditatem  mihi 
suppreditet  mea  cogitata  in  hunc  ordinem  redigendi  prout 
in  idea  habeo ,  hoc  est  ut  artis  inveniendi  specialia  prae- 
cepta  possim  exhibere ,  et  laijdem  specialissima  ubi  de  solo 
homine  tractabitur.  Quae  omnia  non  erunt  nisi  medicinae 
mentis  et  corporis  continuatio  specialior  et  specialissima. 
Haec ,  inquam  ,  si  perficere  potero,  credo  quod  posteri  non 
dicent  haec  confidentius  a  me  dicta  esse  quam  par  est. 

,,Nec  aliter  eam  superare  posse"  etc.   Non  aiiter  sc,  nisi 
juxta    meam    methodum   solvendi   omuia  problemata,    alias 
aetas  inutilibus  consumitur,  prout  multos  jam  facere  probe 
scio,    cum    contra    ego    semper   paucis   sumptibus   et  facili 
negotio    perquam  utilia  detego,    sicuti  singulis  annis  innu- 
mera   incognita   detego   et    detexi ,    et  quae  forte  non  adeo 
cito  detegerentur,  si  aliam  viam  sequamur.    ,,Deinde  hypo- 
theses  quasdam  comm. ,"    etc.     Quod  utique  probo,  si  hae 
bypotheses    ex   generalibus  legibus  universi  secundum  quas 
omnia  firunt,  ubicunque  fiant,  necessario  fluant.     ,,Sed  ita 
quoque    permagnus  labor"  etc.     Concedo  totum ,    si  specia- 
lia  in  Physicis  determinanda,   nam  nulla  aetas  hic  sufficiet 
ad  omnia  in  lucem  deducenda;    sed  si  generalia  h.  e.  pro- 
prietates  corporum  a  priori  determinandae,  quae  ubique  in 
toto  universo,    hoc  est  lucis  ,  solium ,  planetarum,  minera- 
lium,  vegetabilium,  animalium,  existimo  brevi  tenipore  iu- 
credibilia    posse    fieri ,    si    quis   meam  methodum  sequatur; 
adhibendo    experientias   hactenus  detectas  et  reliquas  insti- 
tuendas  juxta  reg.  pag.  64  et  65 ,  absque  ut  ulla  felicitate 
opus    sit,    quamquam    si   talis  quoque  alicui  offeratur,    hic 
illam  non  sciet  aestimari  quanti  sit,  quam  qui  bona  methodo 
instructus;  quamquam  certe  mihi  quaedam  nota  sunt,  quae 


348 

non  in  lucem  deducentur  ab  ullo,  quaecunque  felicitas  ijs 
obtigerit;  quod  Curtesius  optime  noverat,  unde  dicit  quod 
quaedam  sint  investiganda  magna  solertia,  quac  nunquani 
se  casu  ofFerrent.  Crede  milii ,  in  Cartesio  multa  extunt, 
quae  vix  puri  Cartesiani  percipient,  vixque  ab  uUo  alio 
nisi  quis  eo  cognitionis  pervenerit. 

,,Porro  in  his  —  terram  esse  perituram."  Id  quod  absolute 
infinitum    est    solum  non  potest  perire ,   nam  interitus  ejus 
si  fieret,    non  posset  fieri  nisi  a  re  externa;  jaui  vero  actu 
infinitum    nullum    externum    liabet;    hinc    econtra  sequitur 
omnia    finita    interitui    esse    obnoxia;     conservatio   illoruna 
etenim    dependet   ab  eo  ,    quod  vires  propriae  cum  externis 
in  aequilibrio  sint,  adeoque  si  externae  fortiores  fiant  (quod 
infinitis  de  causis  accidere  potest)  aequilibrium  tollitur  h.  e. 
res  finita  destruitur,    et  idem  de  terra  non  solum  ,    sed  de 
sole  et  absolute  omnibus  corporibus  universi  verum.    Quod 
etiam    experieutia    sufficienter    confirmat :     nonne    videmus 
stellas    fixas    extingui ,     et    antequam    extinguantur    varias 
colluctationes  fieri ,   prout  e.  g.  jam  in  stella  Ceti ,  quae  hoc 
anno  fere  stellae  primae  magnitudinis  evadit ,  absque  dubio 
sequenti   autumno   adeo  immunita  exit,    ut  visu  uon  perci- 
piatur,     aut    forte    penitus    extinguetur.      Optime    quoque 
Aristoteli  respondebatur ,  quod  terra  nou  ab  aeterno  esset, 
nam    alias,    quia    montes   semper  ac  semper  pluvijs  et  alia 
ratione  iraminuuntur,  nec  novas  moutes  exsurgere  videmus, 
eam   jam    debere    necessario    absolute    rotundam  esse ;    sed 
Cartesius  aliud  quid  respondet;  dicit  siquidem  :  si  mundus 
ab  aeterno ,  alia  ac  alia  terra  in  ejus  locum  de  novo  gene- 
rata  esset.    Sed  non  est,  quod  timeas;  stella  non  tain  cito 
moritur  ac  homo,    prout  nunc  videmus  in  stella  Ceti;    nec 
quoque    de   terra  id  tam  cito  augurandum,    tam  ob  multas 
rationes    quam    imprimis,    quod    satellitam  habet.     Excipio 
saltem  si  Deo  ,    extremo  suo  judicio,  mundi  machinae  rni- 
nam  intimebit;    quod  utique,    ut  scis,    extra  nostram  con- 
troversiam  cadit.  —  ,,Quod  infinitam  stellarum,"  etc.  Hoc 


349 

certe   non   recordor  me  ullibi  statuisse ;    nam  quod  pag.  44 

sq.  infinitum  idem  mihi  est  ac  indefinitum,  bac  de  re  alias 

non  possum  mentem,  nisi  in  Physice  mea,  aperire ;  pag.  150 

hoc  non  absolute  affirmo ,  dico  enim  :  ,,siquidem  infinitae." 

,,Ciuod  assumpsisse  videris."    Q,uod  corpus  semel  motum 

in    motu    permanebit    in    plano ,    si    nulla  corpora  obstent , 

statuo    adeoque    id  assumpsi  p.  99 ;    sed  nego  e^us  causam 

a    manu   provenire,    seu  quod  corpus  semel  a  manu  incita- 

tum  ad  motum,    si  corpora  non  obstarent  h.  e.  si  in  vacuo 

esset,  moveretur  absque  fine,  prout  vult  Cartesius,  in  plano 

utique,  ut  dixi,  res  succedit:    sed  hoc  non  procedit  a  ma- 

nu ,    sed    ab    alijs  corporibus,    qui  hocce  postquam  e  manu 

continuo    pellunt   usque   dum  corpora  externa  hunc  motum 

tollunt ;    sed    ut   hoc    intelligatur  permulta  ex  mea  physica 

deberem  recensere  ,    ubi  observationibus  et  experientijs  cla- 

rissimis,  ni  fallor,  haec  res  confirmabitur. 

,,Denique  extensio  —  impossibile  existimas."  Quod  ex- 
tensionem  absque  motu  cum  Cartesio  concipias  ,  ego  e  con- 
tra  cura  motu  ,  nihil  hic  contra  me;  nam  potest  esse  quod 
extensionem  abstracte  concipias  itidem  motum ,  adeoque,  li- 
cet  utrique  nostri  conceptus  diversi  sint,  veri  tamen  erunt, 
sed  non  physice  ;  adeoque  certe  conceptio  non  fallit  in  se 
spectata.  Scis  enim,  quod  (p.  131  sq.)  tres  diversos  con- 
ceptus  de  extensione  exhibuerim ,  qui  non  debent  confundi ; 
in  Physice  mea  similia  de  motu  proferam ,  ubi  certe  adhuc 
majora  habemus  praejudicia,  sed  omnium  maxime  de  quiete. 

Haecce  omnia  jam  sunt  quae  temporis  brevitas  et  multi- 
tudo  diversarum  occupationum  vix  permisere,  ut  in  ordinem 
redigere  potuerim  ;  quae  si  forte  satisfaciant ,  non  interim 
abnego  in  meo  tractatu  plurima  esse  quae  confidentius  dicta 
videntur;  satis  enim  scio ,  quam  multa  nobis  admodum  pro- 
babilia  videantur  antequam  ad  ipsam  praxin  accedamus,  et 
hic  quandoque  tales  difiicultates  exsurgere,  quas  ne  qui- 
dem  ulla  ratione  in  principio  suspicati  essemus.  et  ideo  me 


nihil   unquam  affirmare,    nisi  ad  minimum  simile  quid  ipsa 
praxis    me  ndocuit, ;    imo  praeterea  optime  scio ,  quod  liunc 
tractatum  ad  eam  perfectionem  non  potuerim  reducere,  prout 
in    idea    habeo ,    et    mihi  proposueram  omnia  mea  non  pu- 
blicare,    nisi    ad  hanc  perfectionis  ideam  acccdant.    Verum 
quia    praevideo    posse    lieri  ,    ut  mea  studia  publico  aliquid 
communici|ndi    penitus  abrumperentur  ,    judicavi  e  re   fore, 
publico    hoc    in    tempore  significare  ,    licet    nondum    omnia 
ad  omnimodam  perfectionem  reduxerim  ,  modo  talia  sint  quo 
judicare  valeant,  num  capax  sim,  si  mihi  commoditas  pare- 
tur,  publico  cum  fructu  inserviendi.    Si  nullum  hinc  reme- 
dium    expectandum   sit ,   iraposterum  mihi  soli  studebo  abs- 
que    ut    aliquid  publicem.     Ex  hisce  antem  colliges  ,  quam 
gratae    mihi    fuere  litterae  tuae  ,    et  quod  nihil  in  hisce  se 
obtulerit ,    quod    mihi   potuerit   dispiicere,    prout  tale  quid 
suspicatus  es  in  literis  ad  D.  de  Gendt.  Hoc  sane  magna  in 
me  esset  (im)perfectio,    si  tam  levibus  animus  meus  turba- 
retur,  quamque  si  in  me  animadverterem  statim  corrigerem; 
mihi  enim  circa  haec  non  blandior;   ad  quod  remedia  secura 
in  manibus  habeo,  ,,Estote  perfecti ,    sicut  pater  vester  per- 
fectus  est ,"   praecipuum  meum  est  Ethices  praeceptum;    et 
si  scirem  meliora  praecepta,  quae  me  in  perfectiorem  statum, 
quam  jam  possideo  interne ,  possent  redigere,  nihil  quantum 
possibile  intermitterem  ,  ut  mihi  eadem  compararem. 

Sum  ex  integro 
Dresdae,  die  12  Maji,  Tuus  Totus 

anno  1687.  E.  W.  von  Tscbirnhaus. 

Here   interfui  convivio  ubi  ultra  viginti  nobiles ,    sed  co- 
gitationes  admodum  ab  bisce  diversae  existebant,  haec  his- 

ce aria,  jam  nonnisi  matutinis  horis ,  nec 

quoque  semper  talibus  vacare  licet, (q)uaeso 

erroribus  meis  condones. 

Nobilissimo   Clarissimoque  viro 
Dno   Christiano   Hugenio ,    Seigneur 
de  Zulichem ,  present  a  la  Haye. 


851 

Quicunque  Spinozae  in  tractatu  de  emendatione  intellectus 
proposita  et  ejus  de  indaganda  veritate  ibidem  principia  ante 
animum  habet,  Tschirnhausiique  Medicinam  evolvit  Mentis , 
in   hujus  elucubrationibus  faciie  Spinozae  discipulum  recog- 
noscet,  eadem  qui  principia,  ipsis  philosophi  interdum  ver- 
bis,  exposuit  adhibuitque.  Sic  in  ipsa  jam  operis  praefatione , 
ubi  de  artis  inveniendi  praestantia  agitur,  ,,actiones/'  inquit, 
,,quorutnque  hominum  manifestum  facile  faciunt,  eos  inipri- 
mis,    quidquid    etiam  praetendant  aliud ,    eo  collimare,    ut 
bonum ,    quo    utique    nullum    praestantius  datur,    videlicet 
tranquiliitatem  mentis  seu  conscientiae,  possideant:  sed  ad 
hanc  comparandum  uulla  alia,    ratione  quidem  naturali  pa- 
rabilis  ,    via  patet,    quam  quae  actiones  nostras  non  in  ap- 
parentia  saltem  sed  revera  virtuosas  exhibet.     At  vero  vir- 
tus   genuina    absque  sapientia  vera  absolute  nequit  concipi. 
Q.UO    autem  medio  sapientia  in  rebus  pure  naturaiibus  cer- 
tius  acquirenda  erit,  quam  accurata  methodo,  cujus  auxilio 
omnes    cadentes   sub  intellectum  veritates  in  lucem  indubie 
proferre    licet?  —  adeoque  haec  omnia  ex  genuina  philoso- 
phia  unice  dependent."  Mirum  equidem  videri  debet ,  inter 
eos ,  qui  ,,talem  philosophia  ut  recluderent",  deinde  nomine 
suo    indicantur ,    Cartesii ,    Arnaultii,    Malebranchii ,    Mar- 
rottii ,  non  vero  Spinozae  nomen  inveniri;  imo  hunc  ipsum  — 
uti  jara  dictum  —  per  totum  librum  ne  vel  uno  loco  citari. 
Q,uod    nonnisi    adraodum   puerili  ex  metu  expiicari  poterit , 
viri  a  Leibnitzio  aliisque  tamquam  naturalistae  et  pantheis- 
tae  damnati  discipulus  ne  haberetur ,  quodque  rainus  gratura 
certe    animum    in  auctore  nobis  ostendit  erga  virum  a  quo 
omnia  fere  artis  sua  principia  duxerat ,  in  eo  solo  —  neque 
hoc  in  veritatis  incrementura  —  ab  eodera  discedente,  quod 
Leibnitzianas  potius  —  uti  videbimus  —  de  Dei  personali- 
tate  ideas  araplexus  fuerit.     Quod  ut  magis  perspicuum  no- 
bis  adhuc  reddamus,  Tschirnhausii  tractatum  ejusque  prae- 
fationera    jam    evolvere    pergamus.     Pergit    autem  in  hacce 
scopura  suura  nobis  patefaciendo ,  expositionera  sc,  rationis 


352 

,,qua  veritatem  per  te  ipsum  certo  acquirere ,  passionis  tuas 
sapienter  raoderari,  sanitatem  conservare,  liberos  prudenter 
educare,  et  similia  facili  negotio  exequi  liceat."  NuUam 
deinde  occupationem  illa  praps*antiorem  praedicat,  quae  in 
,,studio  acquirendae  veritatis  perse  ipsum"  consistit ;  prae- 
ter  hanc  ,,veritatis  acquisitionera"  nihil  aliud  desiderari, 
quam  ,,ipsam  methodum  veritatem  infallibiliter  detegendi." 
Omnia  vero  ,,quae  circa  talem  Methodum  exponerentur  frus- 
tanea  forent,  si  quid  verum  et  falsum  sit  ignores,"  quare 
,,determinandum  esse"  dicit  infallibile  remedium  ,  quo  ve- 
rum  et  falsum  certo  cognosci  unumque  ab  altero  discerni 
queat.  Hoc  autem  —  quid  nempe  verum  falsumque  — 
perspecto ,  ,,via  erit  praemonstranda  cognitionem  semper 
nostram  |de  veritate  ad  veritatem  absque  fine  extendendi", 
et  denique  ,,impedimenta  removenda"  erunt,  quae  veri- 
tati  acquirendae  obstant.  Quae  praefationis  cogitata  si 
omniuo  Spinozana  jam  redolent  priucipia.  eadem  quoque 
facile  recognosces  in  Tschirnhausii  consilio,  in  libri  sui 
parte  prima  nobis  exposito,  ea  sc.  tantum  amplectendi  ,,quae 
—  uti  dicit  —  esse  meum  conservant  seu  conservationi 
meae  conducunt,  et  contra  quae  mihi  nocent,  h.  e.  quae 
esse  meum  destruunt  seu  conservationi  meae  obsunt,  de- 
clinandi";  ad  quod  efficiendum  ,  et  ,,ut  feiicitas  durabilis 
conservaretur ,  ingeniura  (inquit)  meum  excolere  decrevi, 
quantum  huraanitus  fieri  potest^  quo  vere  utilia  ab  iis  quae 
talia  dumtaxat  videntur,  certo  dignoscerem."  Nec  minus 
illud  Spinozanum,  quod  ei  ,,sapiens  ignaris  infinito  interval- 
lo"  ideo  ,,beatior  sit",  quia  ,,hi  nunquam  solidam  animi  tran- 
quillitatem  sibi  acquirant" ;  cujus  quidem  ei  ,,genuina  haec 
est  causa :  partim  quod  fere  semper  unice  ad  id  attendant, 
quod  ipsis  deest,  cumque  hoc  magni  aestiment  (licet  sae- 
pissime  nonnisi  ad  mutabilia  bona  spectet)  ac,  in  quocun- 
Que  statu  vivant ,  necessario  contingat ,  ut  ipsis  semper  ali- 
quid  desit ,  frequentissima  etiam  tristandi  detur  occasio; 
partim    quod    nunquam    aut  raro  ad  id,    quod  ipsis  adest. 


353 

seu   quod    revera    possident,    sat    bene  respiciant.    Et  quia 
quoque    quanti    haec    sint   aestimanda,    ignorant,    laetitia , 
quam    eam  ob  rem  animo  concipiuut,  aut  non  nisi  puerilis 
aut    stulta    est.     Econtra    sap^i^ns   non  attendit  sibi  aliquid 
deesse;  scit  enim  boc  perquam  necessarium  esse  in  ente  fi- 
nito,    multoque    minus    propterea  tristatur,    cum  bene  ipsi 
perspectum  sit,  boc  ipsum  idem  esse  ac  si  tristaretur,   tres 
angulos  in  triangulo  aequari  duobus  rectis.    Sed  praesentis- 
simae    ejus   cogitationes  sunt  circa  bona  quae  possidet ,    ac 
quanti  ea  sint  facienda;    quae  consideratio  nonnisi  solidam 
laetitiam  in  mente  ejus  potest  excitare.    .    .    Sapiens  quoque 
multo   facilius  suas  superabit  passiones,    quoniam  passiones 
semper  ex  falso  supposito  oriantur  ;   quod  cum  ab  ipso  bene 
detegatur ,    uec  ille  falso  acquiescat,  eo  faciiius  eas  supera- 
bit ,   quo  majores  progressus  in  acquisitione  veritatis  fecit." 
.     .     .     .     .     .     ,,Tria  baec:  sapientiam,  virtutem,  ac  ani- 

mi  tranquillitatem  perfecte  in  nullo  bomine  nisi  conjunctim 
existere ,  et  in  his  tribus,  ita  conjunctis ,  summum  hominis 
bonum,  quod  in  hac  via  naturali  possideri  potest,  soium 
consistere,"  Tschirnbausius  Spioozae  vestigia  secutus ,  dicit. 
Neque  minus  quam  in  prima  hacce  parte,  in  secunda  quo- 
que  auctor  philosopbi  praecepta  fideliter  admodum  adhibuit, 
ubi  nempe  ,,ea  quae  vera  sunt ,  semper  simplicissima  ac 
proinde  intellectu  quoque  facillima  esse"  scribit,  et  ,,fal- 
sitatem  in  eo  consistere"  dicti,  ,,quod  non  potest  concipi , 
veritatem  in  eo  quod  concipi  potest."  Tschirnbausio  uti 
Spinozae  ,,afjirmare  et  negare  nihii  aliud  quam  voces  exter- 
nae ,  quibus  indicamus  nos  aliquid  interne  seu  in  mente 
vel  posse  vel  non  posse  concipere."  Sceptici  ei  ,,ut  amen- 
tes  considerandi"  videntur.  Duplicem  porro  in  homine  cog- 
noscendi  facultatem  distinguit,  intellectum  sc.  et  imaginatio- 
nem,  quam  postremam  ,,non  ita  a  natura  nostra  dependere 
ac  priorem"  dicit;  ,,ubi  enim  intellectu  quaedam  concipi- 
mus  vel  concipere  non  possumus,  ea  omnia  quasi  a  nobis 
ipsis  peragi  videntur;    at  per  hanc  posteriorem,  omnia  po- 

23 


854 

tius  extrinsecus  quasi  adveniunt,    adeoquc  f^intummodo /3cr- 

cipiuntur    non    vcro  concipiuntur Q,uia  autcm  ca  quae 

imaginamur,  quandoquc  possunt  concipi.  quandoquc  nuilus 
de  iis  liabetur  conccptus,  magni  refert  ne  quod  tantum 
imaginamur,  cum  eo  quod  concipimus  confundamus.  Quippe 
hinc  faciie  poterit  neri ,  ut  quaedam  a  nobis  coricipi  pute- 
raus,  quae  revera  tantum  imaginamur  ii.  e.  ut  credamus 
nobis  quaedam  esse  nota ,  quae  tamen  ignota  sunt."  li 
vero  qui  ,,res,  uti  easdem  imaginantur,  conjungunt  aut 
disjungunt  ,  si  earum  tentarent  formare  conceptus,  ipso 
eventu  perspicerent ,  se  cas  vei  posse  tantum  vel  non  posse 
conjungere ,    atque    ita    a    ficta  dubiaque  cognitione  libera- 

rentur" jNec  mirum  ingenia  vel  praestantissima  quau- 

doque  errasse ,  utut  veritatis  cognitio  sit  simplicissima, 
concipiendi  (enim)  facultas  non  sola  in  nobis  est  —  veluti 
liaec  soia  absque  imaginatione  existit  in  mente  infinita  seu 
Deo,  qui  vel  ideo  errare  non  potest ;  —  sed  etiam  imaginandi 
facultas,  quemadmodum  mentium  finitarum  conditio  se  ha- 
bet,  nobis  inest ,  ac  proin  ab  externis  impressiones  pati- 
mur."  Q,uod  hic  de  Deo  additum  videmus  deinde  in  Leib- 
nitzianum  omnino  vertit  sensum,  ,,ea  pro  omnium  certissi- 
rais  nobis  habenda  esse"  dicens  ,,quae  a  Deo,  qui  solus 
nulli  obnoxius  est  errori ,  revelantur." 

Ipsa  vero  Spinozae  verba  adhibita  rursus  videmus ,  ubi 
de  veritatis  cognoscendae  raediis  legimus:  ,,ubi  notum  est 
rem  posse  concipi  aut  non  posse ,  nil  amplius  ])otest  deside- 

rari  ad  rem  eam  melius  intelligendam  seu  concipiendam 

Nec  uUa  ratione  video,  quidve  clarius  quidve  distinctius 
tali  cognitione  esse  possit;  nec  etiam  conjicio ,  quare  melior 
veritatis  aut  falsitatis  noscendae  sit  exoptanda  norma.  Nam 
certe ,  sicuti  lux  se  ipsam  tenebrasque  manifestat,  sic  veritas 
svA  et  falsi  est  norma;  hoc  est:  quod  vere  concipitur,  non 
tantum  affirmat  id  eo  ipso  esse  possibile  seu  verum ,  sed 
simul  ostendit,  ejus  contrarium  eo  ipso  non  posse  conci- 
pi,  et  per  consequens,  impossibile  seu  falsum  esse." 


355 

Non  ad  verbum  quidem ,  ad  sensum  vero  ab  omni  parte 
cum  Spinozae  de  definitione  prineipiis  convenit  quod  apud 
Tschirnhausium  de  iis  scriptum  est.  Ipsi  nempe  ,,nobilissimo 
viro*',  in  epistola  64a ,  philosophus  scripserat  illam  optimam 
esse  definitionem  ,  quae  ,,rei  causam  efficientem  exprimit;" 
hoc  autem  Tschirnhausium  cordi  habuisse  ex  iis  patet 
quae  verbis  tantum  —  nec  in  melius  —  mutatis  pag.  67  sqq. 
dicit:  ,,omnem"  scilicet  ,,rei  singularis  definitionem  semper 
ejusdem  rei  primum  formationis  modum  oportere  inciudere, 

quem    alicujus  rei  generationem  nuncupabo Ejusmodi 

data  definitione  nuUum  amplius  dubitationis  locum  de  rei 
definitae  certitudine  relinqui"  putat.  ,,Nam  (inquit)  re 
quadam  concepta  quisnam  eam  concipiens  dubitabit^  an 
concipiatur?  Aut  quis ,  monstrata  sibi  rei  alicujus  genera- 
tione ,  ejusdem  possibilitatem  desiderabit?"  Quapropter  et 
Cartesianam  motus  definitionem  rejiciendam  judicat,  quippe 
quae  ,,genuinam  motus  naturam  sive  generationem  non  in- 
cludat,"  eaque  ,,motus  effectum"  describi  ,  non  vero  ,,Gau- 
sam  efficienteni"  (ecce  jam  ipsius  Spinozae  verba)  ,,exhibe- 
ri;"  imo  pergit  dicendo  ,,illos  ad  sententiam  (suam)  ali- 
quanto  propius  accedere ,  qui  dixerunt  bonam  quamque  de- 
finitionem  causam,  efficientem  debere  includere;"  addit  vero  : 
,,eos  tamen  magis  experientia  quam  a  priori ,  uti  nos  de- 
duximus,  didicisse  videntur."  Quo  quid  proprie  sibi  velit, 
fateor  me  nescire  ,  gratiorem  autem  animum  ipsi  agnoscendum 
maluissem  quam  quo  summum  philosophum,  benevolum  suum 
praeceptorem ,  inter  anonymos  illos  recelare  ausus  sit  quos 
propius  tantum  ad  suam  ipsius  sententiam  accedere  dicat. 

Multo  indignius  adhuc  alio  loco  Spinozam  tractavit,  ubi 
de  ordine  mathematico  locutus  quo  nonnulli  cogitata  sua 
exhibuerint,  ,,quidam"  inquit  ,,item  primam  ac  secundam 
partem  Principiorum  Philosophiae  (Cartesianae)  reducit  ad 
ejusmodi  methodum.  Nec  defuere  qui  omnia  sua  cogitata 
Ethica  in  talem  redigere  ordinem  sunt  conati."     In  quibus 


;55G 

certe  nemo  dubius  haerebit,  quisnam  quidam  ille  et  quaenarn 
Ethica  fuerit,   quorum   mentionem  fecit, 

Ut  vero  raanifesiius  etiam  reddamus,  quantum  in  omni 
philosopliia  sua  ,,cuidam"  ilii  ejusque  Ethices  ct  Physices 
praeceptis  debuerit ,  plura  adhuc  loca  evolvamus,  in  quibus 
omnibus  ipsum  Spinozam  audire  putares.  Sic  virtutem  ali- 
cubi  definit  .,potentiam  in  homine,  cx  legibus  sanae  rationis 
suam  naturam  conservandi ,  h.  e,  omnes  reales  perfectiones 
mentis  et  corporis  sibi  comparandi,  seu  naturae  nostrae  ex 
legibus  sanae  rationis  reaiem  perfectionem,"  Sic  alibi  de 
qua  jam  diximus  imaginandi  facultatem  tanquam  omnium  in 
rite  philosophaudo  impedimentorum  matrem  dicens,  videbi- 
mus"  inquit,  ,,quantopere  nobis  noceat  imaginatio :  siqui- 
dem  clare  monstrabo,  cuncta  haec  impedimenta  unice  ex 
illa  ortum  habere."  Sic  aiibi  rursus  inter  bona  et  mala 
realia  apparentiaque  distinguf^ndo  dicentem  audimus:  ,,.5unt 
autem  meo  judicio  bona  realia,  quae  propter  se  expeten- 
da,  nulla  alia  quam  sapientia  sive  acquisitio  veritatis  per 
se  ipsum  seu  per  proprias  meditationes  juxta  genuinam  me- 
thodum  institutas ;  virtus  seu  naturae  nostrae  ad  acquisitae 
veritatis  leges  directa  perfectio;  ac  tandem  mentis  tranquil- 
litas  seu  ex  hisce  duabus,  sapientia  et  virtute,  exoriens  in 
nobis  status  quietus.  Unde  simui  haud  difl&culter  conjicies, 
quid  per  mala  realia  intelligam:  mala  nimirum  bonis  hisce 
directe  opposita,  ignorantiamj  vitiuni ,  et  statum  mentis 
inquietum.  Bona  vero  apparentia  sunt  honor,  divitiae  ,  et 
delectationes  sensuales ,  quae  si  acquisitioni  bonorum  rea- 
lium  adjumento  sunt  ex  apparentibus  fiunt  realia  bona :  si 
autem  iisdem  impedimento,  prout  saepissime  accidit,  haec 
revera  non  nisi  realia  mala  sunt,  licet  alii  secus  judi- 
cent.  Hine  quoque  facile  colligitur ,  quaenam  e  coutra 
mala  apparentia  sint :  status  nempe  obscurus  seu  non  adeo 
illustris  in  mundo,  paupertas,  et  absentia  delectationum 
sensualium.     Et   haec    quidem    si  adjumento  nobis  sunt  ad 


857 

bona  reRlia  acquirenda,  id  quod  etiam  tantum  non  semper 
accidit,  revera  bona  realia  existunt,  si  autem  impedimento, 
ex  apparentibus  malis  in  realia  mala  degenerant."  Physica 
mox  ,,vere  divina"  apud  eum  audit  ,,scientia;  etenim  in 
hac  explicantur  leges,  quae  a  solo  Deo  suis  inditae  sunt 
operibus,  secundum  quas  omnia  constanter  operantur,  et 
quae  nuUo  niodo  a  nostro  intellectu  sed  a  Deo  realiter  exi- 
stente  dependent;  adeo  ut  opera  Physices  considerare  nihil 
aliud  sit,  quam  ipsius  Dei  actiones  considerare."  Quibus 
si  Leibnitziana  quoque  intermixta  tibi  videantur ,  sequentia 
certe  solum  Spinozam  prae  se  ferunt  ,,nil  evidentius''  dicen- 
tia  ,,quam  nos  unice  quovis  momento  a  Deo  pendere ,  adeo 
ut  ne  manum  quidem  elevare  ullamve  formare  cogitatio- 
nem ,  et  nihil  unquam  absolute  sive  mente  sive  corpore 
possimus  praestare  ad  quod  actualis  Dei  concursus  quovis 
momento  non  requiratur;  cui  adeo  etiam  unice,  uon  nobis  de- 
betur  gloria,  Haec  et  similia  si  attente  et  frequenter  dig- 
narentur  considerare ,  mirarer  si  adeo  impense  gloriam  quae- 
rereut,  et  hoc  ipso  aliis  forent  molesti."  Uti  vero  antea 
jam  dixerat ,  ,,paucissimi  mentem  vere  generosam  habent, 
parum  de  lectorum  utilitate  augmentoque  scientiarum  soli- 
citi ,  multum  autem  in  hoc  occupati,  ut  alios  in  sui  admi- 
rationem  rapere,  atque  sic  propriam  ,  quam  impense  sectan- 
tur,  gloriara  quovis  modo  magis  magisque  stabilire  queant." 
Quodsi  jam  —  finis  enim  nobis  faciendus  erit  —  post 
hasce  omnes  Tschirnhausii  lucubrationes  ,  benevolos  eum 
ailoquentem  audimus  lectores :  ,,spero  ut  mihi  noni  vertant 
vitio,  quod  post  tot  ingeniosissimorum  virorum  lucubrati- 
ones  aliaque  praeclara  cogitata,  concernentia  methodura 
detegendae  veritatis,  meas  etiara  cogitationes  in  publicum 
edere  non  dubitarim ;  cum  videam  res  inter  humanas  abso- 
lute  nihil  esse  arte  inveniendi  utilius  neque  quod  scire  plus 
referat;"  talia  (dico)  ab  eo  audientes,  cogitationes  ilias 
optaremus,  ut  eum  non  puduisset  illarum  autori  attribuere. 


358 


§  12. 

Narrante  Colero  epistolae  nonnullae  inter  Spinozam  et 
Sfcoupium  Helveticum,  praefectum  Francorum  militarem,  duin 
Trajecti  ad  Ilhenum  degebat,  datae  fuere,  quas  Spinozae 
iter  ad  urbem  illam  (mensi  Julio,  uti  videtur,  1073)  secutum 
est.  Kecte  autem  in  vita  nostra  M.  S,  animadvertitur  Stou- 
piura  ,  in  libello  suo  de  Hollandorum  lleligione  ,  in  litteris 
die  7  m.  Maji  datis,  Spinozam  adliuc  ,,malum  Judaeum  nec 
meliorem  Christianum ,  Atheistamque"  vocare  ,,AtheiLsmura 
palam  profitentem"  cujus  neque  habitationis  locum  omnino 
cognitum  habuisse  videtur  ^);  unde  concludendum  ipsura  , 
adhortante  Principe  Condaeo,  ei  demum  scripsisse,  quippe 
qui  scientiarum  et  philosophiae  amator  philosophum  Ultra- 
jectum  ad  se  invitari  cupierit.  Princeps  vero  ante  Spinozae 
adventum  jam  abiisse  videtur. 

Idem  Colerus  Spinozae  mortem  referens,  moribundo  ab 
amico  suo  medico  Lud.  Meyero  fraudulenter  quaedam  ablata 
esse  narrat,  cui  rejiciendae  omnino  fabulae  recte  vitae  nos- 
trae  auctor  in  annotatione  se  opposuit,  incredibiie  prorsus 
judicans  Meyerum  aliquid  tam  vile  facere  voluisse ;  autumat 
potius  moribundum  ei  philosophum  pauca  ilia  in  sui  me- 
moriam  et  ad   servitia  ejus  remuneranda  donavisse  *j.  Vide- 


1  „Uien  heer  had  weinig  tijds  voor  dat  hx  Spinoza  binnen  Utrecht 
verzocht,  een  werkje  by  wijze  van  Brieven  iu  't  licht  gegeven;  in  we!ker 

,  3e  brief  van  den  7den  May  1673  hy  toont,  doe  noch  onkundig  van 
Spinoza's  verblijfplaats  te  zijn  geweest;  voorts  geeft  hy  wel  te  keoDen 
't  Tract.  Theol.  Pol.  te  hebben  gelezen,  en  Spinoza  voor  deszelfs  schrij- 
ver  te  houden;  doch  hy  heeft  van  den  een  en  ander  geen  breed  deuk- 
beeld.  Waaruyt  'k  besluyt ,  dat  hy  kort  daaran  eerst  kennis  gekregen 
hebbeude,  waar  Spiuoza  zich  onthield,  niet  alleen  door  aanprikkehng 
van  eigen  nieuwsgierigheid,  maar  meest  op  ordere  en  begeerte  van  den 
Prins  van  Conde  tot  zijnent  hem  verzocht  heeft." 

2  jjColerus  beschuldigt  hem ,  dat  hy  een  ducaton  en  eenig  klein  geld  , 
beneveus  een  mes  raet  een  silver  hecht,  twelke  Spinoza  op  de  tafel  had 


859 

tur  igitur  Colerus,  in  incredulum  nimis  infensus  Meyerum , 
facinus  ei  attribuisse  a  viri  indole  non  minus  quam  a  com- 
mercii  ejus  amicitiaeque  cum  Spinoza  vinculo  alienissimura. 
Eodem  judicandum  erit  modo  de  alio  Theologo  ipsi  Spi- 
nozae  actionem  attribuente ,  viri  summi  aliuride  satis  cog- 
nitae  indoli  prorsus  contrariam.  Narrat  enim  Philippus 
a  Limborch  * ,  Remonstrantium  (qui  dicuntur)  suo  tera- 
pore  professor  Amstelodamensis,  in  epistola  quadam  ad 
Clericum  *:  ,,memini  me  ante  sexennium  ad  convivium  vo- 
catum,,  cui ,  praeter  meam  expedationem''  (vide,  quam  liberalis 
fuerit  mentis!)  ,,author  hic  [i.  e.  Spinoza]  intererat:  inter 
precandum  signa  animi  irreligiosi  ostendebat,  adhibitis  ges- 
tibus,  quibus  nos,  qui  Deum  precabamur,  stuititiae  arguere 
videbatur."  Quid  inde  deducendum?  hoc  nempe  1.  Limbor- 
chiura  inter  precaudum  non  precibus  Deoque  sed  Spinozae 
ejusque  praesumtis  gestibus  intentum  fuisse.  2,  ipsum  gestus 
illos  —  sij  quidem  fuerint,  quod  valde  dubitandum  —  perpe- 
ram  prorsus  explicasse ;  non  enim  Spinozae  prudentis  aeque 
ac  humanae  indolis  erat  istiusmodi  gestibus  indulgere, 
quibus  alterius  fidei  sectatoribus  irrideret.     Praejudicio  suo 


laten  leggen,  by  zich  kwam  te  steekeu,  en  daarraee,  denzelven  dag  dat 
Spinoza  was  gestorven,  's  avonds  in  de  nachtschuyt  na  Arasterdam  ver- 
trok  en  doorging.  Doeh,  schoon  de  deugd  die  Dr.  Meyer  had  my  gansch 
onkundig  is,  ora  hera  van  zulk  een  daad  heel  vry  te  keuren;  ik  wil 
nochtans  daartoe  veel  liever  overhellen ,  om  te  gelooven  dat  hy,  als 
zijnde  geensins  van  't  geringste  slag  des  volks  in  zijn  tijd,  nog  te  veel 
eerzucht  hiertoe  zal  gehad  hebben,  om  zijn  naara  door  zulk  'n  verachte- 
lijk  doen  en  klein  genot  te  bekladden :  raaar  vertrouw  veeleer,  dat  Spi- 
noza,  voelende  zijn  einde  naderen,  aau  hera  dit  raes  eu  geld,  zoo  tot 
zijner  gedachtenis,  als  voor  deszelfs  moeyten  en  reiskosten,  uyt  erken- 
tenis  van  dieu  geschonken  heeft." 

1  Idem  cujus  amicam  habemus  cum  docto  Judaeo  (Is.  Orobio  de  Castro) 
disputationera.     Versionis  Belgicae  ed.  2a  A.msteIodarai  prodiit,  a.  1735. 

2  Citatur  epistola  in  Dissertatione  Theol.  inaug.  de  Phil.  a  L.  Theol. 
auct.  A.  Des  Amorie  v.  d.  Hoevenjun.  Amstelodami,  apud  F.  Muller.  184i3. 


300 

Limborchius  occupatus  male  verisimiliter  et  vidisse  et  judi- 
casso  dicendus  erit. 

Verbum  adhuc  addendum  erit  de  diversis  phiJosophi  imagi- 
nibus  deque  ea  qua  hocce  demum  volumen  ornari  curavi- 
mus  photographica.  Cognitum  est  duas  imagines  extare  pic- 
tas,  quarum  una  in  Bibliotheca  Guelferbytana  servatur,  al- 
tera  e  cl.  Pauli  Heideibergensis  manibus',  ante  hos  quin- 
decim  annos,  in  meas  transiit.  Tertiae  picturae  mentio  fit 
in  epistola  Gust.  Brinckmanni,  anno  1802  ad  virum  clarissi- 
mum  missa,  ubi  se  vidisse  scribit  philosophi  imaginem  pic- 
tam  apud  Ampl.  comitem  Von  Aivensleben,  quae  ubinam 
hodie  babeatur,  nescio.  Quarta  in  argento  picta  multoque 
minoris  igitur  dimensionis,  servatur  in  collectionibus  Saxo- 
Gothanicis;  cui  in  dorso  inscriptum  eam  ab  ipso  Spinozae 
hospite  Van  der  Spijck  a.  1676  Amstelodami  (?)  confectam 
esse.  Nec  est  cur  huic  inscriptioni  fidem  non  haberemus, 
cum  et  aliunde  sciamus  Spijckium,  ,,pictorem  perquam  arti- 
jficiosum,  athei"  —  uti  legitur  —  ,,vu]tum  expressisse,"  et 
faciei  similitudo  —  quamquam  ab  antea  cognitis  iconibus 
iisque  similibus  sculpturis  paullisper  diversae  —  satis  magna 
sit ,  ut  de  identitate  personae  non  dubitemus.  Hanc  igi- 
tur  —  quippe  hucusque  ineditam  —  imaginem  ,  ab  artificiosa 
Butstettii  photographi  Gothani  manu  lucis  ope  fideJissime 
transpositam ,  volumini  nostro  adjungendam  duximus. 

Adjiciamus  denique  ineditum  hucusque  in  Spinozae  ima- 
ginem  anonymi  distichon,  quod  alteri  Tractatus  de  Deo  ho- 
mineque  exemplari  inscriptum  invenimus: 

Hier  schaduwt  ons  de  konst  in  prent  Spinoza's  wezen, 
En  beeldt  's  maus  diep  gepeins  in  't  zedig  trony  af; 

Terwijl  de  vrucht  zijns  geest,    en  't  geen  't  vernuft  hem  gaf, 
Best  wordt  gekend  van  hun  die  zijne  schriften  lezen. 

'IWI" 


r 


I 


3. 


■^''m&j^% 


-'•^af^. 


-^ 


\ 

r^  ■  'y^' 

> 

^.^^- 

4r 

'^^    * 

•-<»- 

V 

^ 

1H£  INSTiTUTE  OF  MrOIAEVAL  STUD;lS 
10  ELMSLEY  PLACE 
TORONTO  6,  CANADA, 


4-b  35  .