Skip to main content

Full text of "Selected works. Opera rhetorica. Latin. 1804. Opera rhetorica. Recensuit et illustravit Christianus Godofr. Schütz"

See other formats 


Presented  to  the 
LiBRARY  of  the 

UNIVERSITY  OF  TORONTO 

by 

T.illllTx   COLLEGE 
LIBRATci 


Digitized  by  tiie  Internet  Arciiive 

in  2010  witii  funding  from 

University  of  Toronto 


littp://www.arcliive.org/details/p1  p2selectedworl<s01  cice 


M.     T.     C  I  CTT^  O  N  I  S 

OPERA    RHETORICA 


RECENSUIT      ET      ILLUSTRAVIT 

CHRISTIANUS      GODOFR.     SCHtJTZ 


VOL.    I.      PARS    I. 

CONTINENS 
LIBROS       AD       HERENNIUM 

ET 

CICERONIS      RHETORICA 


riPSIAE      APUD      G.      J.      GOESCHEN 
CIOIOCCCIIII. 


LC'^'.'^  01 


*«-^- 


C.    G.    SCHUTZII 


IN     LIBROS     RHETORICOS 


AD       HERENNIUM 


ET 


C  I  C  E  R  O  N  I  S     R  H  E  T  0  R  I  C  0  R  U  M 


LIBROS    DUO 


r  Pt  O  I.  E  G  O  M  E  N  A 


P  R  O  L  E  G  O  M  E  N  A. 

C  A  P  U  T     I. 

DE    LIBRIS     RHETORICORUM 
AD    HERENNIUM. 


I. 

De  vera  liorinn  lihrorurn  aetate, 

Quum  inter  omnes  constet,  quanta  fuerit 
eruditorum  hominum  in  coniecturis  de  li- 
brorum  Rhetoricorum  ad  Herennium  auctore 
dissensio  ,  variaeque  eorum  opiniones  a  Pe- 
tro  Burmanno  secundo  in  praefatione  ad 
editionem  ab  eo  anno  cioiocclxi  cura- 
tam  copiose  expositae  sint,   nolumus  in  re- 


VIII  PROLEGOMENORUM 

futanda  plurimarum  vanitate  tempus  conte- 
rere;  novam  potius  viani  insistemus,  qua 
nisi  verior,  saltem  probabilior  de  aetate 
lioruni  librorum ,  eorumque  auctore  sf^n- 
tentia  reperietur. 

Ac    de    vera    quidem    liorum    librorum 

aetate     coniecturam     facere    licet    adhibitis 

iis  potissimum  locis,    quibus    auctor  men- 

tionem    facit    rerum  Romanarum,    quarum 

recentissimae,   quae  ab  eo  tanguntur,  facile 

nos  ducunt  ad  suspicandum,   auctorem  vel 

eas    ipsum    vivendo    attigisse ,    vel    saltem 

haud  procul  ab  iis  abfuisse.    Meminit  igitur 

le2:is  frumentariae  a  L.  Saturnino  latae,   et 

O.   Caepionis ,    qui    per  vim    ac   seditionem 

impedierat,   quo  minus  ista  lex  ad  populum 

ferretur;   quod  factum  est  A.  V.C.  653.    Me- 

morat  bellum  Marsicum  s.  Italicum  III.  2. 

IV.  9.   quod  exortum  est  A.  V.  C.  664.      De- 

nique  P.  Sulpicii  caedem,  A.  665.,   quae  qui- 

dem  Purgoldo  nuper  novissima,   qua  auctor 

noster  usus  sit,  reruni  Romae  gestarum  me- 


C    A    P    U    T        I.  IX 

moria  videbatur.  Neqiie  vero  ipse  recentius 
aliquod  eventum  reperire  potui,  quod  qui- 
dem  diserte  et  nominibus  personarum  addi- 
tis  commemoratum  sit.  Obscure  tamen  ac 
tecte  mihi  Sylla  tangi  ab  auctore  visus  est 
libro  IV.  c.  54.  de  quo  loco  paulo  post 
agemus. 

Sed  vera  librorum  ad  Herennium  aetas 
certius  etiam  definietur,  si  docuerimus,  hos 
libros  Ciceroni  in  manibus  fuisse  tum,  quum 
adolescens  Rhetorica  sua,  quos  vulgo  libros 
de  Inventione  appellant,  conscriberet.  Est 
enim  dudum  a  viris  doctis  ea  inter  priores 
ad  Herennium  Rhctoricorum  libros  ,  et  Ci- 
ceronis  Rhetoricos  multorum  locorum  simi- 
litudo  observata,  (de  qua  nuper  etiam  Pur- 
goldus  moniiit)  ut,  alterum  ex  alterius  libro 
quaedam  sive  verbotenus ,  sive  immutata 
eloquutione  descripsisse,  manifestum  sit. 

Itaque  iam  locis  utrique  communibus 
diligentius  inter  se  comparatis  efficiemus, 
multo  probabilius  esse,  Ciceronem  in  libris 


X  PROLEGOMENORUM 

suis,  qui  agunt  de  Inventione  Rhetorica,  ex 
Rhetoricis  ad  Herennium  quaedam  trans- 
scripsisse ,  quam  praeceptorem  Herennia- 
num  Ciceronis  libros  compilasse. 

Auctor  ad  Her.  I.  2.  agit  de  tribus  gene- 
ribus  causarum ,  quae  recipere  debeat  ora- 
tor.  Cicero  de  Inv.  I.  5.  definitiones  horum 
generum  iisdem  fere  verbis  enuntiat ;  habet 
tamen  hoc  proprium,  quod  Aristotelem  lau- 
dat,  et  Hermagorae  rationem  impugnat,  qui 
oratoris  materiam  in  causam  et  in  quaestio- 
neni  diviserat. 

Herennianus  ibidem  partes  quinque  ar- 
tis  rhetoricae  enumerat  ac  definit.  Cicero 
I.  7.  easdem  definitiones  paucis  hic  ibi  ver- 
bis  immutatis  affert. 

Sex  orationis  partes  ab  Herenniano  cap. 
3.  deinceps  enumeratas  ac  definitas ,  Cice- 
ro  I.  15.  sqq.  ita  pertractat,  ut  definitiones 
non ,  ut  ille,  una  serie  coniunctas  ponat, 
sed  eas  singularum  partium  tractationi  prae- 
mittat  I.  15.  19.  24.  53.     Verisimilius  igitur 


C    A    P     U     T        I.  XI 

cst,  Ciceronem  Herennii  definitiones  dein- 
ceps  positas  pro  consilio  suo  dispersisse, 
quam  illum  huius  per  plura  capita  sparsas 
definitiones  in  unum  locum  collefrisse. 

Herennianus  I.  3.  genera  causarum  qua- 
tuor  facit:  honestum,  turpe ,  dubium,  hu- 
mile.  Ciccro  quinque  ponit:  honestum,  ad- 
mirabile,  humile,  anceps,  obscurum.  Si 
Herennianus  e  Cicerone  liausisset,  cur  e 
quinque  his  generibus  unum  omitteret? 
Contra  si  Ciceronem  libros  Rhetoricos  ad 
Herennium  inter  ceteros,  e  quibus  praece- 
pta  sua  derivaret,  adhibuisse  ponamus ,  non 
est  mirandum,  eum  quatuor  generibus  apud 
illum  repertis  quintum  addere  voluisse. 

In  praeceptis  dc  exordioHerenniano  I.  4. 
fere  ubique  cum  Cicerone  1.  15.  convenit, 
nisi  quod  hic  structuram  orationis  plerum- 
que  variat,  saepius  ab  illo  dicta  brevius  elo- 
qiiitur,  aliquoties  quaedam  addit,  quae 
apud  illum  haud  reperiuntur.  Interdum 
rst  eadem  verborum  apud  utrumque  series. 


XII  P  R  O  L  E  G  O  M  E  N  O  R  U  M 

Sic  sententia  Herenniani  I.  5.  extr.  ah  rehus 
ipsis  henevoluin  ejjficiemus  auditoremy  si  no- 
stram  causam  laudando  extollemus,  adversa- 
riorum  per  contemtionem  deprimemus,  iisdem 
verbis  apud  Ciceronem  exprimitur. 

De   narratione    similis    est   fere   praece- 
ptorum  apud  utrumque  ratio.      Cicero    ta- 
men  I.  19.  definitionibus    exempla  subiun- 
git,    quae    non    exstant  apud  auctorem  ad 
Herennium  I.  Q,       Omnino,    si    diligentius 
ista  capita  comparaveris,  facilius  Herennia- 
num  a  Ciceronc  additamentis  auctum,  quam 
illius  praecepta  ex  hoc  excer^^ta  iudicaveris 
In  virtutibus  narrationiun  exponendis,   Ci- 
cero  quaedam  omittit,  ab  Herenniano  dicta, 
V.  c.   exemplum  ab  hoc  I.  9.  allatum;  quae- 
dam  vero  interponit,  quibus  ille  caret,  uti' 
Inv.  I.  20.    locum  de  falsa  imitatione  brevi- 
tatis,    et  c.  21.    praeceptum    dc    non  inter- 
ponenda,    aut    quum  obsit,    aut  quum  ni- 
liil  prosit,  narratione. 


C    A    P    U    T        1.  XIll 

Quam  Herennianus  I.  lo.  divisionem 
appellal,  eam  Cicero  partitionem  nomi- 
nat  I.  2  2.  remque  multo  plenius,  quani  ille, 
et  fusius  tractat. 

Quae  deinde  Cicero  I.  24  -  41.  de  argu- 
mentatione  praecipit,  iis  Herennianus  caret, 
eorumque  loco  constitutionum  definitiones 
apud  eum  sequuntur.  I.  11.  sqq. 

Ma£na  autem  similitudo  interccdit  in- 
ter  ea,  quae  Cicero  de  vitiis  argumentatio- 
num  eorumque  reprehensione  disserit  I.  42. 
et  locum  auctoris  ad  Herenn.  II.  20.  de 
vitiosis  argumentationibus.  Uterque  par- 
tim  propriis ,  partim  communibus  exem- 
plis  utitur.  Herennianus  II.  cio.  vitio- 
sam  expositionem,  qua  id  quod  raro  fit, 
fieri  omnino  negatur,  hoc  exemplo  illu- 
strat :  Ncino  potest  uno  aspectu  ,  neque 
praeteriens  in  auioreni  incedere.  Ex  Cice- 
rone,  qui  eodem  utitur,  simul  discimus, 
hoc  esse  ex  oratione  Curionis  pro  Fulvio 
depromtum.      Iterum  haec  auctoris  comme- 


XIV  P  Pl  O  L  E  G  O  M  E  N  O  R  U     M 

moratio,  ni  fallor,  prodit,  eam  a  Cicerone, 
qui  exemplum  sine  aiictore  ab  Herenniano 
prolatum  legeret,  potius  additam ,  quam  ab 
hoc,  si  nomen  Curionis  apud  Ciceronem  le- 
sisset,  omissam  fuisse.  Cur  enim  omitte- 
retis,  qui  alios  scriptores  nominatim  saepe 
citaret  ? 

Magnopere  vero  attendendum  est  ad 
commemorationem  loci  Plautini,  quo  uter- 
que  perperam  abutitur  ad  poetam  sine  causa 
reprehendendum.  Uterque  nimirum  hosce 
versus  e  Trinummo : 

Amlcum  castigare  ob  meritam  noxiam 
Immune  est  facinus.     Verum  in  aetate  utile 
Et  conducibile.     Nam  ego  amicum  hodie  meum 
Concastigabo  pro  commerita  noxia. 

reprehendit,  et  quod  non  intellexit  veram 
particulae  iimn  significationem,  riautum 
infirmae  rationis  insimulat ,  quasi  scnex 
ille,  quem  hic  loquentem  inducit,  ex  eo 
quod  ipsc  facturus  sit,  non  cx  co  quod 
fieri  conveniat,  utile  quid  sit  ratiocinetur. 


C    A    P     U     T        1.  XV 

At  particula  nmii  hic  ut  saepc  ponitur, 
omissa  brevi  sententia,  facile  supplenda; 
ut  hic  intelligi  potest :  quod  milii  quoque 
nuiic  usu  venit  j  ad  quod  referuntur  ista: 
Nani  ego  amicum  etc.  non  autem  ,  ut 
auctor  ad  Herennium,  et  Cicero,  eum  scquu- 
tus,  opinati  sunt,  ad  sententiam:  Veruni  in 
aetate  utile  et  conducihile. 

Auctor  ad  Herennium  lib.  11.  2.  sqq.  de 
causa  coniecturali  disserit;  eam  vero  Cicero 
Inv.  II.  5-16.  multo  aliter  pertractat.  Cau- 
sam  legitimam  ab  Herenniano  II.  9.  cxplica- 
tam  Cicero  alio  loco  II.  40.  42.  47.  conside- 
rat,  multumque  ab  Herennii  praeceptore 
discedit.  Ubi  auteni  hic  agit  de  causa  iuri- 
diciali  II.  13.  primum  docet,  quibus  ex  par- 
tibus  ius  constet.  Hunc  locum  Cicero  bis 
tractavit.  Primum  in  causa  negotiali  II.  22. 
deinde  in  genere  deliberativo  II.  53.  sqq. 
Utroque  tamen  loco  eius  disputatio  latior  et 
plenior  est. 


XVI  P  R  O  L  E  G  O  M  E  N  O  R  U  M 

In  locis  rle  comparatione,  de  translalio- 
necriminis,  de  concessione,  de  remotione 
criminis,  siHerennianum  II.  14.  15.  16.17. 
ciim  Cicerone  Inv.  II.  24.  26.  27.  31.  contu- 
lerimus ,  facile  hunc  omnia  multo  quam 
illum  copiosius  tractasse  perspexeriinus.- 

De  conclusione  Herennianus  agit  II.  30* 
Cicero  de  Inv.  I.  52.  Uterque  tres  eius 
partes  facit,  enumcrationem,  indignatio- 
nem,  (quam  Herennii  doctor  amplificatio- 
nem  vocat)  conquestionem,  s.  ut  Herennia- 
nus  appellat  commiserationem.  Conque- 
stionis  Cicero  quindecim  locos  facit,  Heren- 
nianus  decem  tantum,  in  quibus  tamen  ei 
cum  Cicerone  ita  convenit,  ut  plerumque 
tantum  oratio  varictur,  rcs  fere  e.iedcm  sint 
apud  utrumque;  no]niun(|unm  etiam  iisdcm 
verbis  expositac.  Iterum  liic  nuilto  verisi- 
niilius  cst  Ciccroncm,  quae  apud  Herennia- 
num  non  invenisset,  supplevisse,  quam  He- 
rennianum  Ciceronis  libros  manibus  teren- 
lcm,  quacdam  sinc  causa  omisisse.     Notan- 


C    A    P    U    T        I.  XVil 

diim  est  praecipue,  utriimque  attulisse  di- 
ctum :  NiJiil  lacryina  citius  arescit ,  quod 
Hereunianus,  auctore  non  nominato  ,  pro- 
fert,  Cicero  autem  rhetori  Apollonio  Mo- 
loni  tribuit. 

Denique  in  genere  deliberativo  ac  de- 
monstrativo  Cicero  de  Inv.  II.  51-59.  fere 
brevior  est  Herenniano  III.  2-9. 

lam  si  quaeratur,  unde  orta  sit  illa, 
quae  inter  Ciceronis  et  Herenniani  libros 
intercedit  similitudo,  dixerit  fortasse  quis- 
piam ,  hanc  esse  Graeco  cuidam  scriptori 
tribuendam,  quem  uterque  sequutus  sit; 
e.  c.  Hermagorae,  cuius  libri  ab  utroque 
scriptore  laudantur.  Verum  quo  minus 
haec  nobis  ratio  satisfaciat,  obstat  potissi- 
mum  locus  ille  Plautinus,  quem  neuter  po- 
tuit  ex  Hermagorae  libro  sumere ,  et  in  quo 
reprehendendo  uterque  eodem  modo  erravit; 
quod  sane  vix  fieri  potuit,  nisi  alter  esset 
ab  altero  in  errorem  inductus.  Accedit 
quod,     si    uterque    Graecum    librum  latine 

V  Cic.  Tiheiar.     Vol.  /.  h 


XVin  P  11  O  L  E  G  O  M  E  N  O  R  U  iNI 

vertisset,  difficile  sit  explicare  ,  quomodo 
tot  loca  iisdem  verbis  potuerint  ab  iitro- 
que  eiuiiuiari. 

Positum  igitur  sit  iiobis  hoc  imprimis, 
aut  Herennianum  Ciceronis  libros  rhetori- 
cos,  aiit  Ciceronem,  quum  Rbetorica  scriberet, 
auctoris  ad  Herennium  libros  de  arte  Rhcto- 
rica  usurpasse,  et  qiiae  sibi  viderentur  ido- 
nea,  inde  in  suum  librum  modo  verbotenus, 
modo  leviter  immutata  transtulisse.  lam 
si  vicerimus,  Herennianum  haud  videri  Ci- 
ceronis  libros  compilasse,  eo  ipso  Cicero- 
nem  auctoris  ad  Herennium  libros  adhi- 
bulsse,  ex  iisque,  quae  vellet,  excerpsisse 
docuerinuis. 

Praeter  loca  iam  a  nobis  supra  utrius- 
que  auctoris  consensionem  comparantibus 
notata,  quae  Ciceronem  potius  Herenniani 
tcxtum,  cpiem  exscriberet,  supplevi.sse,  quam 
hunc  illius  verba ,  quibusdaui  omissis,  con- 
Iraxisse   produnt,    praecipue   obbcrvandum 


C    A    P    U    T        I.  XIX 

est  hoc,  quod  Herennianus  nusquam  dicit, 
se  Latinos  quosdam  aitis  scriptores  sequu- 
tum  esse.  Memorat  tantum  Graecos ,  et 
quae  illi  inanis  arro^antiae  causa  sibi  as- 
simiserint,  a  se  relicta  esse  profitetur  I  i. 
Cicero  autem  lib.  II.  Rhetoricorum  etsi  non 
magis,  quam  ille,  Latinos  de  arte  rhetorica, 
qui  sibi  praeiverint,  auctores  laudat,  dicit 
tamen  c.  2.  sibi  ab  ultimo  principio  huius 
praeceptionis  usque  a  d  h  o  c  t  e  m  p  u  s 
omnium  scriptorum  copias  expositas  ex  iis- 
qvie  eligendi  potestatem  fuisse.  Praeterea 
auctor  ad  Herennium  diserte  significat  IV. 
7.  nomina  figurarum  Latina,  quae  de  Grae- 
co  converterit,  remota  esse  a  consuetudine; 
unde  probabiliter  colligitur,  ei  nullum  Rhe- 
toris  latini  librum  cognitum  fiiisse,  e  quo 
figurarum  latina  nomina  ,  sic  iam  usitata  et 
propterea  minus  asperitatis  habitura,  petere 
posset. 

Denique  auctor  librorum  ad  Herennium 
I.  9.   affirmat,  sibi,  quae  de  exordio  et  nar- 


XX  PROLEGOMENORUM 

ratione  dixerat,  ciim  ceteris  artis  scriptori- 
bus  constare ,  nisi  qiiod  de  insinuationibus 
nova  excogitaverit,  quod  eas  solus  in  tria 
tempora  diviserit.  Ex  hoc  loco  Purgoldus 
nuper  recte  collegit,  Herennianum  Ciceronis 
libris  Rhetoricorum  uti  non  potuisse.  Cice- 
ro  enini  Inv.  I.  17.  disertis  verbis  de  iisdem 
tribus  temporibus  agit,  quibus  insinuatione 
potius,  quam  altero  genere  exordii,  quod 
princi|>iLim  dicitur,  utendum  sit.  lam  quum 
Cicero  non  dicat,  se  haec  praecepta  primum 
invenisse,  Herennianus  autem  sibi  eorum 
inventorum  laudem  arroget,  nec  tamen  in 
eum  uMa  vanitatis  cuiusdam  suspicio  cadat, 
nemo  non  videt,  Herenniani  librum  a  Ci- 
cerone,  non  autem  Ciceronis  Rhetoricorum 
libros  ab  Herenniano  usurpatos  esse. 

LibriRhetorici  de  Invcntione,  quos  Cice- 
rodeOrat.  I.  2.  ipse  dicit  sibi  ])uero  aut  ado- 
lescentulo  ex  commentariis  suis  excidisse, 
scripti    videntur   intra   annum    aetatis   eius 


C    A    P    U    T       j.  xxr 

XVIII.  et  XXI.  h.  e.  intra  annum  V.  C. 
66q.  et  667.  lam  Herennianus  inter  exem- 
pla  rerum  a  Romanis  gestarum  nullum, 
quod  quidem  diserte  memoraverit,  attulit 
recentius,  quam  P.  Sulpicii  caedem,  quae 
incidit  in  annum  V.  C.  665.  Purgoldus  qui- 
dem  suspicatur ,  in  his  verbis  Her.  IV.  54. 
Quod  si  iiunc  L.  ille  Bnitus  reviviscat ,  et 
liic  ante  pedes  vestros  adsit,  noii  liac  utatur 
oratione?  Ego  reges  eieciy  iws  tyrannos  in- 
troducitis ;  ego  lihertatein,  quae  non  erat ,  pe- 
peri,  vos  partarn  servare  non  vultis ;  ego 
capitis  mei  periculo  patriam  liheravi ,  vos 
liheri  sine  periculo  esse  non  curatis  —  in 
his  igitur  Mariana  tempora  tangi  suspi- 
catur  h.  e.  annum  urbis  66G,  quo  Ma- 
riani  rerum  potiti  erant.  Verum  id  admo- 
dum  lubricum  et  incertum  est.  Nam  istis 
verbis,  quae  auctor  composuit,  ut  figuram 
orationis,  quam  c  o  n  f  o  r  m  a  t  i  o  n  e  m  dicit, 
exemplo  quodam  illustraret,  facile  fieri  po- 
tuit,    ut    aut  nullum   certum  tempus,    aut 


XXII  P  R  O  L  E  G  O  M  E  N  O  R  U  M 

Gracchoriim  tempora  respiceret.  Ego  vero 
mihi  visiis  siim  Syllani  temporis  obscurum 
aliquodvestigium  reperire  in  hisverbis,  quae 
iiiter  exempla  brevitatis  ponuntur.  Her.  IV. 
54.  Proficiscitur  iii  ylsicnn;  deinde  exsul  et 
hostis  est  dictus  ;  post  bnperator,  -postreino  con- 
sul  factus  est.  Quae  omnia  in  Syllam  qua- 
drare  nemo  negabit,  qui  meminerit,  Syllam 
ad  bellum  Mithridaticum  in  Asiam  profe- 
ctum  esse  A.  V  ()66.  post  sequenti  anno  a 
Marianis  hostem  et  exsulem  iudicatum;  ab 
cxercitu  autem,  devicto  Mithridate,  impe- 
ratorem  salutatimi,  A.  V.  C.  674.  secundum 
consulatiun  gessisse.  Sed  ne  huic  quidem 
coniecturae  multiun  tribuo.  Suflicit  nobis 
ex  eo  loco,  quo  Sulpirii  caedes  memoratur, 
certo  coUigi,  libros  ad  Herennium  scriptos 
esse  post  A.  V.  C.  (>6fy  niliihjuc  in  his  li- 
bris  occurrere,  quod  impediat,  (|uo  minus 
cos  A.  666.  exaratos  esse  statuamus. 


I.  XXlir 


II. 


Novn   de    auctore  librorum   Rhetoricorwn  ad 
Heremiiuiti  coniectura. 

lam  igitur  omnes  eornm  opiniorjes,  qiii 
libros  ad  Hereniiiiim  scriptos  vel  ad  ipsum 
Ciceronem,  vel  ad  alium  quendam  aucto- 
rem  huius  aetate  inferiorem  retulere,  per  se 
concidunt,  nec  est,  quod  in  iis  refutandis 
immoremur,  aut  quae  de  iis  disputavit  Bur- 
mannus  Secundus  in  praefatione  ad  editio- 
riem  suam,  hoc  loco  repetamus. 

Novam  potius  coniccturam  de  horum 
librorimi  auctore  mihi  quoque  proferre 
liceat,  quam  nisi  persuasero  viris  doctis, 
certe  eam  probabilitate,  ultra  quam  in  hu- 
iusmodi  rebus  progredi  non  possumus,  haud 
carere,  ut  fateantur  efficiam. 

Nimirum  libros  Pihetoricos  ad  Heren- 
nium    scripsisse   nobis  videtur    M.  Anto- 


XXIV         P  RO  L  E  G  O  ME  N  O  RUM 

nius  Gnipho,  de  quo  Suetonius  in  li- 
bello  de  claris  Grammaticis  plusciila  me- 
moriae  mandavit.  Omnia ,  quae  de  eo  me- 
morantur,  in  auctorem  librorimi  Rhetori- 
corum  ad  Herennium  conveniunt,  nec 
ullum  est  indicium,   qiiod   repugnet. 

Hic  igitur  M.  Antonius  Gnipho,  Sue- 
tonio  teste,  ingenuus  fuit,  in  Gallia 
natus,  sed  expositus,  a  nutritore 
s  u  o  m  a  n  u  m  i  s  s  u  s  e  t ,  u  t  a  1  i  q  u  i  t  r  a- 
dunt,  Alexandriae  institutus.  Au- 
ctor  librorum  ad  Herennium  se  haud  ser- 
vilis  conditioriis ,  neque  libertinum,  sed 
ingenuum  fuisse  prodit  libro  IV.  extr. 
ubi  Herenniimi ,  civem  Romanum,  c  o  g n  a- 
tum   suum   dicit. 

-  Gnipho  fuisse  dicitur  ingenii  ma- 
gni,  memoriae  singularis.  Auctor 
librorum  ad  Herennium  pro  istius  aetatis 
ratione  sat  beatum  ingenium  sibi  fuisse 
ostendit  scieritiae  co|)ia ,  iudicii  acumine 
ac  sinceritate,    comta  facundia.     Memoriac 


C    A    P    U    T        I.  XXV 

felicitatem  in  eo  facile  agnoscimus,  par- 
tim  ex  ubertate  exemplorum  ex  historia 
vel  Graeca  vel  Romana  petitorum,  partim 
quia  tam  naturalem  quam  artificialem  me- 
moriam  oratori  diligenter  commendat  lib. 
III.  Porro  Antonius  Gnipho  fuit  non 
minusGraece  quam  Latine  doctus. 
Eadem  laus  tribuenda  est  auctori  librorum 
ad  Herennium.  Is  non  soJum  sibi  coirni- 
tos  esse  Graecos  de  arte  rhetorica  libros 
profitetur  I.  i.  III.  23.  sed  in  eorum  le- 
ctione  diligenter  versatum  esse  ipsa  rerum 
tractatione  satis  demonstrat.  Ouippe  non 
solum  technica  quaedam  vocabula  aifert  a  se 
latinis  verbis  expressa,  I.  3.  II.  2.  sed  etiam 
in  doctrina  de  fisiiris  verborum  et  sen- 
tentiarum  Graecos  ita  sequitur,  ut  figura- 
rum  nomina  Graeca  primus  latinis  verbis 
reddere  ausus  sit  IV.  7.  Historiam  Grae- 
corum  mythicam  eum  haud  neglexisse,  in- 
telligitur  ex  I.  10.  Latine  doctum  fuisse 
libri    eius    satis    superque   declarant.     Nam 


XXVI  PROLEGOMENORUIVI 

poetas  lepit  Ennium  II.  '^3.  Pacuvium  II. 
39.  PJautum  II.  58.  Lucilium  IV  12.  Ora- 
tores  Latinos  eum  co^novisse  patet  e  lib. 
IV.  5.  In  historia  autem  Romana  eum 
hosj.item  non  fuisse,  multa  rerum  £:esta- 
rum  exempla  declarant  ab  eo  commemo- 
rata,  ut  I.  12.  11.  12.  I.  15.  II.  13.  III.  2. 
IV.   9.    IV.    11.   IV.   22,    27.   etc. 

Praeterea  Antonius  Gnipho  comi  fa- 
c  i  1  i  q  u  e  n  a  t  u  r  a  f  u  i  t ,  n  e  c  11  m  q  u  a  m 
de  mercedibus  pactus,  eoqueplura 
ex  liberalitate  discentiujii  conse- 
cutus.  Has  laudcs  in  auctorem  librorum 
ad  Herennium  convenire  planum  fit  ijiso 
eoruni  prooemio:  ,,Etsi  nei::otiis  familia- 
ribus  impediti  vix  satis  studio  suppedi- 
tarc  possumus,  et  id  ipsimi,  quod  da- 
tur,  otii  libcntius  in  philoso])hia  consu- 
mere  consuevimns,  tamen  tua  nos,  C.  He- 
renni,  voluntas  commovit,  ut  de  ralione 
diccndi  conscriberemus ,  nc  aut  tua  causa 
uoluissc  nos,  aiit  fugisse  laboreui  puLares." 


C    A    P    U    T        I.  XXVJI 

Auclis  hominem  comitate  et  facilitate  iiisi* 
gnem.  Negotia  familiaria  de  quoti- 
diana  familiares  i,  e.  discipiilos  docendi 
opera  interpretor ,  s  t  u  d  i  u  m  autem  de  me- 
ditatione  ad  scribendum  collata.  Quum  de- 
inde  auctor  ad  Herennium  pergit  :  noii 
ennn  spe  quaestus  aub  gloj'iae  cojmnoti  veni- 
mus  ad  scrihenduin ,  quemadnioduni  ceteriy 
sed  ut  industria  nostra  tuae  inorein  gerainus 
voluntati;  facile  agnoscimus  animum  Gni- 
phonis  a  lucri  cupiditate  alienum,  ut  qui 
ne  de  mercede  quidem  umquam  pactus 
esset. 

Docuit  vero  Gnipho,  Suetonio  aii- 
ctore,  prnmnn  in  divi  lulii  domo  pueri  ad- 
huc ,  deinde  in  sua  privata.  Docuit  autem 
(praeter  Grammaticam)  et  Rhetoricam. 
ita  ut  quotidie  praecepta  eloquen- 
tiae  traderet,  declamaret  vero 
nonnisi  nundinis.  lam  in  auctorc 
librorum    ad    Herenjnium  nemo  non  intel- 


XXVIII        PROLEGOMENORUM 

liiiat  mao^istriim  eloquentiae  docendo  ex- 
ercitatnm;  mnltum  autem  declamasse  ho- 
niinem,  quum  ea  quae  de  pronimciatione 
praecipit,  (de  qua  se  primum  omnium  di- 
linenter  scripsisse  profitetur  IV.  ii.)  satis 
demonstrant,  tum  praecipue  numerosa  de- 
clamationum  fragmenta ,  quorum  exemplis 
doctrinam  de  fiouris  rerum  et  verborum 
illusirat.  Haec  exempla  omnia  sua  esse, 
non  aliena,  diserte  testatur,  et  cur  suis 
potius  quam  alienis  usus  sit  exemplis, 
probabiliter  docet  IV.  6.  sqq.  et  quamquam 
ea  videtur  expresse  conscripsisse,  ut  in  ar- 
tis  formam  convenire  possent  IV.  7.  tamen 
ea  non  poterant,  nisi  ab  homine  multum 
in  declamatione  versato  proficisci. 

^  Pergit  Suetonius:  Scliolmn  cius  claros 
(fuoquc  viros  frcqucntnsse  anuit ;  in  his  M. 
CiceroncuL^  ctinni  cjuuni  jyractura  fun^eretur. 
Hinc  i^itur  pronum  est  iiite11if];ere,  unde  illa 
multorum  locorum  in  libris  ad  Hercnnium 


C    A    P     U    T        I.  XXIX 

et  CiceronisRhetoricis  s.  de  Tnventionelibris 
similitudo  orta  sit.  .Nenipe  quum  esset  Ci- 
ceroni  adolescenti  propositurn  eligere  cjuod- 
cunque  placeret  ex  omnium  doctorum  ,  qui- 
cunque  fuissent,  ab  ultimo  huius  praece- 
ptionis  usque  ad  suum  tempus  expositis  co- 
piis,  quidni  etiam  Gniphonis  doctoris  sui 
dictata  in  consilium  adhiberet,  ex  iisque 
quae  vellet  decerperet? 

Deinde  Suetonius  Gniphonem  multa 
scripsisse  narrat.  Auctor  ad  Herennium 
se,  praeter  Rhetorica,  de  re  militari,  et 
de  rep.  scripturum  profitetur  III  2.  item 
de  arte  grammatica  IV.  12.  et  Atteius 
Philologus,  eodem  Suetonio  referente,  di- 
serte  scripsit,  eum  de  Latino  sermone  duo 
libros  edidisse.  Quod  vero  idem  Atteius 
retulit,  eum  haec  tantum  volumina  scri- 
psisse,  cetera  discipulorum  eius,  non  ipsius 
esse,  id  neque  Suetonius  probasse  videtur, 
nec  est  credibile,  tot  libros  omnes  eius  no- 
mine  falso    inscriptos  fuisse,    qui  essent  a 


XXX  P  R  O  L  E  G  O  IM  E  N  O  R  U  M 

discipulis  editi.  Fieri  contra  facile  potuit, 
ut  Guiphonis  libri ,  quum  iu  bibliothecis 
discipuloruni  reperirentur ,  his  tamquam 
auctoribus  tribuerentur ,  apud  quos  essent 
reperti.  Atque  hoc  pacto  facile  est  expli- 
catu,  qui  factum  sit,  ut  Jibros  ad  Heren- 
nium  alii,  ut  Hieronymus  et  Priscianus,  Ci- 
ceroni,  alii  Cornificio  tribuerent,  nt  Quin- 
tilianus;  nam  Cornific  ium  Ciceronis  aequa- 
leui  itidem  Gniphonis  scholam  frequentasse 
haud  est  incredibile. 

Restat,  ut  doceamus,  Gniphonis  aetatem 
convenire  libris  ad  Herennium  de  arte  Rlie- 
torica  scriptis. 

Gniplionem  aCiccrone  auditumesse  scri- 
bit  iri  et  mius,  etiam  quum  praetura  fun- 
geretur,  h.  e.  ab  eo,  non  solum  adoJescente, 
sed  a  praetorc  quoque  auditum  esse;  eun- 
dem  iam  docuisse  lulio  Caesare  puero  nec 
tamen  ultra  quinquagesimum  annuiu  vi- 
xisse.  lam  Caesarnatus  est  A.  V.  65/f.  fuit- 
que  puer  decennis  A.  664.  Cicerone  annum 


C    A    P    U    T        I.  XXXI 

XVIII.  agente.  Praeturam  Cirero  gessit  A.  637. 
qiii  aniius  si  Gniphonis  fuit  XLV.  nalum 
eum  esse  oportuit  A.  V.  642. ,  ita  ut  A.  V.  C. 
66^.  visresimum  secundum  aetatis  annum 
aoeret,  quo  anno  hominem  ingenio  pariter 
ac  studio  fretum  iam  docere  et  scribere  coe- 
pisse  consentaneum  est.  Sed  si  Cirerone 
praetore  h.  e.  anno  6^7.  Gnij»ho  iam  XLIX. 
annum  egit,  natus  scilicet  fuit  A.  6';]^.  et 
A.  V.  C.  664.  ad  XXVI  annorum  aetatem  per- 
venerat.  Illo  i^itur  annoCicero  eum  audire 
et  libris  ad  Herennium  scriptis  uti  potuit, 
quimi  circa  annum  666.  V  C.  libros  Rheto- 
ricos  suos  ipse  conscriberet.  Neque  vero 
repugnat  librorum  ad  Herennium  ultimum 
caput,  seu  IV.  56.  e  quo  suspicari  possis, 
auctorem  adolescentiae,  quam  robustiori 
aetati  propiorem  fuisse,  quum  Herennii 
coijnati  sui  voluntatiobsequutus  libros  illos 
conscriberet. ' 

Fieri    etiam    potuit,     ut  Cicero    dictatis 
tantum  Antonii  Gniphonis  uteretur,  quum 


XXXII         PROLEGOMENORUM 

esset  in  scribendis  Rlietoricis  occiipatiis, 
quae  dictata  ciim  libris  ipsis  postea  demuni 
forte  conscriptis  multis  locis  convenire  ne- 
cesse  erat.  Hoc  certe  innuere  videturOuin- 
tilianus,  ubi  de  Ciceronis  Rhetoricis  lo- 
quens  III.  6.  ait:  Siint  enun  velut  res^estac 
in  Jios  coimnentarios  s cJiolae, 

Ceterum  dignus  est,  qui  conferatur, 
locus  apud  Suetonium  de  illustiibus  gram- 
niaticis  c.  lo.  de  Atteio  Philologo:  Ipse 
ad  Laelium  Hermam  scripsit,  se 
i  n  G  r  a  e  c  i  s  m  a  g  n  u  m  p  r  o  c  e  s  s  u  m  h  a- 
bere  et  in  Latinis  nonnullum,  au- 
disse  Antonium  Gniphonem  eiiis- 
que  IlerTuaTn,  p  o s  t e  a  d o  c  u i s  s  e.  Hic 
inter  eiusque  et  Hermam  vel  excidit 
nomen  aliquod,  vel  certe  supplendum  est. 
Ernesti  suppleri  volebat  s.  filium  s.  di- 
s  c  i  p  ul  u  m.  Wolfius,  qui  Ernestianam  Sue- 
tonii  editioncm  nuper  egregiis  animadver- 
sionibus     dilavit,     maiebat    servum     vel 

1  i  b  e  r- 


C    A    P    U    T        I,  XXXIII 

libertum.  Sed  nihil  impedit,  quo  minus 
ita  scripsisse  Suetonium  putemus  :  a  u  d  i  s  s  e 
Antonium  Gniphonem  eiusque  do- 
ctorern  Hermam.  Quod  si  codicum  au- 
ctoritate  confirmaretur ,  novum  accedcret 
argumentum,  quo  Antonio  Gniphoni  libros 
ad  Herennium  scriptos  vindicare  posses. 
Nam  horum  auctor  libro  I.  scribit :  N  o  s  t  e  r 
doctor  Ilerrnes  tres  putavit  esse. 
Sed  quoniam  utroque  loco  lectio  vacillat, 
nihil  huic  rationi  tribuimus.  Nihil  enim 
agit  argumentum,  quod,  ut  Horatii  verbis 
utamur,  litem  lite  resolvit. 

Cornificium  seniorem  quo  minus,  ut 
multis  placuit,  auctorem  librorum  ad  He- 
rennium  esse  credamus,  maxime  nobis  ob- 
stat  hoc,  quod  illum  aequalem  Ciceronis 
fuisse  constat,  quem  ex  aequalis  et  condi- 
scipuli  libris  in  suos  rhetoricos  tam  multa 
transtulisse,  haud  est  credibile.  Neque  ta- 
men  ausim  negare,  Quintilianum ,  qui  sae= 
pe  Cornificium  laudat,  quae  ex  eo  attulerit, 

Cic.  Bhetor.  Vol.  I.  C 


XXXIV  PROLEGOMENORUM 

e  libris  Rhetoricis  ad  Herennium  deprom- 
sisse,  ipsumque  eos  Cornificio  auctori  tri- 
buendos  censuisse.  Quod  quum  iam  Ricco- 
bono  visum  esset,  exortus  est  lo.  Marius 
Mattius,  qui  in  annotationibus  suis  in 
varios  auctores  latinos  et  graecos  Riccobo- 
num  refutare  conaretur.  Nuper  autem  Spal- 
dingius,  novissimus  idemque  doctissimus 
Quintiliani  institutionum  oratoriarum  edi- 
tor,  literis  ad  me  scriptis,  mihi  significavit, 
se  Kiccobono  assentiri,  de  eaque  re  singu- 
larem  libellum  meditari.  Nimirum  omnia 
ac  singula  loca,  quae  Quintilianus  ex  Corni- 
ficii  libris  excitat,  in  libris  ad  Herennium 
inveniri  Spaldingius  cumRiccobono  conten- 
dit.  Quod  elsi  ita  manifestum  est,  iit  du- 
bitari  nequeat,  nondum  tamen  hoc  ipso  vin- 
citur,  libros  ad  Herennium  a  Cornificio 
scriptos  esse. 

Quintil.V.  lo,  20.  „Enthymema  —  Cor- 
nificius  contrarium  appellat**.  ^  Apud 
A.  ad  Her.  IV.    iQ.  legitur:    Contrariurn 


C    A    P    U    T        I.  XXXV 

est,  quod  ex  rebus  diversis  alte- 
ram  breviter  et  facile  confirmatj 
idque  in  figuris  numeratur.  Propterea  Mat- 
tius  negabat  Quintiliani  de  argumentis  lo- 
quentis  commemorationem  Cornificii  huc 
pertinere.  Neque  vero  ipse  id  aifirmare 
ausim,  praesertim  quum  ille  Quintiliani 
locus  nondum  satis  expeditus  esse  videatur. 

Quintil.  IX.  2  ,  97.  ,,  Cornificius  licen- 
tiam  vocat  Tzappijaiav.*^  A.  adHerenn.  IV. 
56.  Licentia  est,  quum  apud  eos, 
quos  aut  vereri  aut  metuere  de- 
bemus,  tamen  aliquid  pro  nostro 
iure  dicimus.  Potest  sane  Quintilianus 
h.  1.  Herenniani  nostri  respexisse:  fieri  ta- 
men  etiam  potest,  iit  ad  aliumlibrum  respe- 
xerit ,  in  quo  Cornificius  vocabulo  licen- 
tia  eodem  modo,  quo  Herennianus,  usus 
esset. 

Quintil.  IX.  3,  31.  figurae  complexi- 
onis  s.  6vji7vXoiiys  idem  exemplum  affert, 
quo    utitur   A.   ad  Herenn.  IV.   14.       ,>Qui 


XXXVI  P  R  O  L  E  G  O  M  E  N  O  R  U  iM 

sunt  —  Carthaginienses. "  Quia  tamen 
Quintilianus  haud  addit,  cui  scriptori  hoc 
exempluni  acceptum  referat,  nihil  illa  com- 
memoratione  ad  causani  nostram  efficitur. 

Quintil.  IX.  3,  56.  „Sunt  tamen  eru- 
dita  et  Latina  :  Africano  virtutem 
industria,  virtus  gloriam,  gloria 
aemulos  comparavit.  Et  Calvi :  N o n 
ergo  magis  pecuniarum  riepetun- 
darum  etc."  Hic  Spaldingius  aeute  suspi- 
catur  post  Latina  omissam  esse  a  librariis 
mentionem  auctoris ,  quia  paulo  post  sequi- 
tur:  Et  Calvi.  Sane  si  hic  in  codd.  legere- 
mus  :  Sunt  tamen  erudita  et  Latina 
Cornificii\  hic  locus  me  maxime  moveret, 
ut  existimarem  Quintilianum,  ubi  Cornifi- 
ciuiu  laudat,  auctorem  librorum  ad  Heren- 
nium  intellexisse. 

Quintil.  IX.  3,  69  —  71.  „Aliter  quo- 
que  voces  aut  caedem  diversa  in  signifi- 
cationc  ponuntur,  aut  productione  tantum 
vel    correptione    mutatae,    quod    ctiam    in 


C    A    P    U    T        T.  XXXVII 

iocis  frigidum,  eqiiiclem  tradi  inter  prae- 
cepta  miror;  eormnque  exempla  vitandi 
potius,  quam  imitandi  gratia,  pono.  Amari 
iucuridinn  est ,  si  ciiretur ,    ne  quid  insit  ainari. 

Avium  dulcedo  ad  avium  ducit. Corni- 

ficius  hanc  traductionem  vocat,  videlicet 
alterius  intellectus  ad  alterum."  Si  com- 
paraveris  locum  ad  Her.  IV.  14.  nihil  sane 
obstat,  quo  minus  Quintiliano  Cornificium 
nominanti  hunc  ipsum  locum  obversa-  ' 
tum  esse  putemus ,  et  recte  Spaldingius 
Marii  Mattii  cavillationes  refutat.  Sed  si 
forte^  Cornificius  ipse  ex  auctore  ad  He- 
rennium  ista  mutuatus  esset,  sicut  Cicero 
multa  ex  eodem  desumsit,  nondum  hoc 
exemplo  constaret,  Cornificium  libros  ad 
Herennium  scripsisse. 

Quintil.  IX.  3,  89.  „Haec  omnia  (de 
figuris)  copiosius  sunt  exsequuti ,  qui  non 
ut  partem  operis  transcurrerunt ,  sed  pro- 
prie  libros  huic  operi  dedicaverunt,  sicut 
Caecilius,  Dionysius,  Rutilius,  Cornificius, 


XXXVIII      PROLEGOMENOPtUM 

Visellius  aliique  non  pauci."  Ex  hoc  loco 
an  colligi  possit,  Quintilianum  Cornificium 
nominando  ad  quartum  librum  auctoris 
ad  Herennium  respexisse ,  valde  dubito. 
Nam  primum  quartus  ille  liber  non  est 
proprie  dicatus  doctrinae  de  figuris ,  sed 
omnino  agit  de  eloquutione.  Deinde  quid 
prohibet ,  quo  minus  Cornificium  proprium 
librum  de  figuris  verborum  et  sententia- 
rum  conscripsisse  statuamus;  quem  Quinti- 
lianus  ipse  non  pauca  de  arte  Rhetorica 
scripsisse  dicit? 

Quintil.  IX.  3,  91.  „Quaedam  omnino 
non  sunt  figurae ,  sicut  ordo,  dinume- 
ratio,  cir cumscriptio,  sive  hoc  no- 
mine  significatur  comprehensa  breviter 
sententia  sive  finitio.  Nam  et  haec 
Cornificius  atque  RutiJius  schemata  Xt^eoos 
putant.  **  Recte  Spaldingius  his  verbis, 
(pronomine  haec  tantum  ad  verba  quae 
proxime  praecedunt  relato)  Quintilianum 
hoc  significare  existimat,  sententiam  et 


C    A    P    U    T        I.  XXXIX 

definitionem  a  Cornificio  et  Rutilio 
inter  figuras  verborum  relatas  esse.  Idque 
factum  est  ab  auctore  adHereiin.  IV.  17.  25. 
unde  tamen  non  sequitur,  eum  esse  Corni- 
ficium,  aut  Quintilianum  ad  ista  Heren- 
niani  capita  h.  1.  respexisse.  Nam  si  Cor- 
nificius  proprium  ,  ut  nos  putamus,  librum 
de  figuris  composuit,  potuit  sane  eodem 
modo,  quo  Rutilius,  Herenniani  exemplo 
inductus,  sententiam  et  definitio- 
n  e  m  inter  schemata   A,i<5f  o^s  recipere. 

Quintil.  IX.  4,98-  „  Adiicit  his  (figu- 
ris)  Caecilius  7Z€piopa(5iv ,  de  qua  dixi. 
Cornificius  interrogationem,  ratio- 
s  cinationem,  subiectionem,  trans- 
"lationem,  occultationem;  praeterea 
sententiam,  membrum,  articulum, 
interpr  eta  tionem,  conclusionem  ; 
quorum  priora  alterius  generis  sunt  sche- 
mata,  sequentia  schemata  omnino  non 
sunt.**  Herennianus  utique  in  figuris  ver- 
borum   nominat   interrogationem  IV. 


XL  PR  O  L  E  G  O  ME  N  OR  U  M 

c.  15.  ratiocinati  on  em  c.  16.  siibie- 
ctionem  c.  24.  translationem  c.  54. 
occult ationem  c.  27.  Nam  etsi  in 
omnibus  libris  apud  Herennianum  c.  27. 
legitur  occupatio,  certissimis  tamen  ar- 
gumentis  mihi  persuasit  Spaldingius  ibi 
esse  occultatio  legendum.  Contra  apud 
Quintilianum  pro  translationem  forsi- 
tan  rectius  legatur  transitionem,  quam 
figuram  Herennianus,  et  perperam  quidem, 
in  figuris  verborum  c,  25.  nominat.  Porro 
Herennianus  habet  sententiam  IV.  17. 
membrum,  articulum  c.  19.  inter- 
pretationem  c.  23.  conclusionem 
c.  30.  Hunc  igitur  QuintiJiani  locum  fa- 
teor  argiimentum  ceteris  onmibus  multo 
speciosius  praebere  iis,  qui  Quintilianum, 
ubi  Cornificium  laudaverit,  auctorem  libro- 
rum  ad  Hercnnium  significasse  conten- 
dunt. 

Neque    tnmen    haec  omnia   Cornificium 
essc   verum  librorum  ad  Hercnnium  aucto- 


C    A    P    U    T        I.  XLI 

rem  demoTistraTit.  Etenim  Quintilianus 
non  miniis  errare  potiiit,  hos  libros  Cor- 
nificia  tribuens,  quam  Priscianus  eos  Ci- 
ceroni  assignans;  ne  illud  ambitiosius  ur- 
geam,  loca  illa  Quintiliani,  in  quibus 
Cornificium  laudat,  etsi  probabiliter  ad 
libros  ad  Herennium  trahi  possunt,  non 
tamen  excludere  omnem  dubitandi  ratio- 
nem,  si  cogitemus  fieri  potuisse,  ut  Cor- 
nificii  liber  cum  libris  ad  Herennium  ean^ 
dem  ob  causam,  ex  qua  similitudo  inter 
Herennianum  et  Ciceronem  de  Inventione 
fluxit,  multis  locis  convenirct* 

Ceterum  auctorem  librorum  ad  Heren- 
nium  vel  primum  omnium,  qui  inter  La- 
tinos  artem  rhetoricam  scripserint  (post 
M.  Catonem  scilicet  et  M.  Antonium,  quo- 
rum  ille,  ut  ait  Quintil.  III.  i.  aliqua 
tantum,  hic  imperfectum  opus  scripserat), 
vel  inter  primos  fuissc,  hoc  etiam  nobis 
persuadet,  quod  nusquam  nisi  Graecorum 
de    arte    scriptorum    mentionem    facit,     et 


XLII        PPtOLEGOMENOKUM 

qiiod  se  primum  figuris  sententiarum  et 
verborum  Latina  nomina  ijuposuisse  in- 
nuit  IV.  7.  Itaque  fieri  potest,  ut  eum 
Quintilianus  inter  minus  celebres,  qui 
ante  Ciceronem  de  arte  scripserint,  quos 
lib.  III.  1.  nominatim  haud  recenset,  re- 
tulerit.  Praeterea  tota  orationis  forma 
scriptorcm  prodit,  qui  uteretur  sermone 
Latino  iani  a  Crasso  et  Antonio  ad  elo- 
quentiam  exculto ,  nondum  tamen  ad  sum- 
mam  quam  ei  Cicero  conciliavit  perfectio- 
nem  absolutionemque  provecto;  cuius 
quum  nullibi  mentionem  fecerit,  magno 
nobis  argumento  csse  debet,  eum,  ante- 
quam  illud  ingenium  ad  maturitatem  suam 
pervenisset ,    de  arte  rhetorica  scripsisse. 


C    A    P    U    T       II.  XUII 

C    A    P    U    T       II. 

DE    CICERONIS    RHETORICORUM 

LIBRIS. 

Etsi  constans  multorum  opinio  fuit, 
Ciceronem  adolescentem  artem  Rhetoricam 
quatuor  libris  complexum  esse,  quorum 
priores  tantum  qui  sunt  de  Inventione 
aetatem  tulerint,  reliqui  duo  perierint, 
nobis  tamen  potior  eorum  sententia  vide- 
tur,  qui  Ciceronem  haec  Rhetorica  incho- 
asse  quidem,  sed  non  ad  finem  perduxisse, 
statuunt.  Illustris  de  ea  re  locus  est  ipsius 
Ciceronis  de  Oratore  I.  2.  ubi  diserte  ait, 
hos  libros  sibi  puero  aut  adolescentulo  ex 
comrnentariolis  suis  inchoatos  ac  rudes  exci- 
disse,  Hic  primum  verbum  excidisse, 
quo  Cicero  utitur,  significat,  se  istos  libros 
non  consulto  edidisse,  sed  casu  quodam 
eos  in  nianus  hominum  pervenisse.     Simi- 


XLIV  P  R  O  L  E  G  O  M  E  N  O  R  U  M 

liter  Antonius,  quem  Cicero  loquentem 
inducit  Orat.  I.  2 1 .  „  Tunique  ego  —  scri- 
psi,  quodmn  in  lihello ,  qui  me  hnprudente 
ct  invito  excidit  et  pervcnit  in  manus  liomi- 
num.^'  Deinde  quum  Tullius  dicit,  libros 
istos  Rhetoricos  sibi  inchoatos  ct  ru- 
des  excidisse,  procul  dubio  significat,  se 
istos  libros  partim  non  consummasse,  non 
ad  finem  perduxisse,  partim  iis  extrcmam 
manum  haud  admovisse.  Et  negligentiae 
quidem,  in  qua  limae  laborem  desiderave- 
ris,  vestigia  in  his  libris  occurrunt  quae- 
dam;  ut  quum  locus  de  partibus  iuris  bis 
tractatur,  II.  22.  et  II.  53.  Sunt  quidem  qui 
putent,  vocabulum  inchoata  apud  Cicero- 
nem  ii.  1.  nihil  aliud  ac  rudia  significare. 
Sed  cur  scriptor  in  libro  omnium  politis- 
sime  scripto   bis  idem  diceret? 

Itaque  maneat  nobis  Ciceronem  istis  ver- 
bis,  quae  pueris  aut  adolescentulis  nohis  ex 
commentariolis  nostris  inchoata  et  rudia  exci- 
derunt,  non  so]um  hocaffirmasse, librosRhe- 


C    A    P    U    T        II.  XLV 

toricos  rudes  i.  e.  haud  satis  expolitos  sibi 
videri,  sed  etiam  inchoatos  tantum,  nec 
ad  finem ,  quem  intenderat,  perductos  esse. 
Ciceronem  enimuniversamartem  rhetoricam 
his  libris  complecti  voluisse,  perspicuum 
est  ex  I.  7.  et  ex  clausula  libri  secundi :  Nunc 
quoniam  omne  in  causae  genus  argumentandi 
ratio  tradita  esty  de  inventione^  -prima  ac  maxi" 
ma  parte  rJietoricae ,  satis  dictum  videtur. 
puare  quoniam  et  una  pars  ad  exitum  hunc  ah 
superiore  lihro  perducta  est,  et  liic  liher  non 
paruni  contlnet  literarum^  quae  restant  in  reli- 
quis  dicenms. 

Sed  eum  vel  omnino  consilium  reli- 
quos  libros  perficiendi  abiecisse,  vel  sal- 
tem  eos  in  vulgus  haud  edidisse,  gravissi- 
mum  hoc  est  argumentum,  quod  neque 
Quintilianus  umquam  alios  Rhetoricorum 
Ciceronis  libros,  praeter  duo  priores,  quos 
habemus,  laudavit,  nec  Fabius  Marius  Vi- 
ctorinusin  plures  quam  duo  istos  libros,  qui 
sunt  de  Inventione,  commentarium  edidit. 


^ 


fa 


XLVl         PROLEGOMENOKUM 

LibrOs  rhetoricos  Quiiitilianus  disertc 
his  locis  laudat.  Instit.  or.  III.  6,  49.  „Po- 
siierat  et  Cicero  in  libris  rhetoricis  facti,  no- 
minis,  generis,  actionis;  ut  in  facto  con- 
iectura  ,  in  nomine  finitio ,  in  genere  quali- 
tas,  in  actione  ius  intelligeretur.  luri  sub- 
iecerat  tr  anslatione  m."  Hic  Quintilia- 
xius  respicit  Cic.  de  Inv.   I.  g. 

Ibid.  III,  11,  10.  At  ubi  causa  tractatur, 
ncHiant  eodem  loco  esse  iudicationem ,  quo 
quaestionem.  Idque  et  in  Rhetoricis 
Cicero  et  in  Partitionibus  dicit.  Nam  in 
coniectura  est  quaestioex  illo:  Factum;  non 
factum;  an  factmn  sit?  Ibi  ergo  iudicatio, 
ibi  quaestio ,  quia  in  eadem  re  prima  quae- 
stio,  et  extrema  disceptatio.  At  in  quali" 
tate,  Matrem  Orcstes  occidil ;  rcctc ;  non  rc- 
cte ;  An  rectc  occidcrit?  quaestio,  nec  statim 
iudicalio.  Quando  crgo  ?  llla  patreiii  ineiun 
occiderat;  scd  non  ideo  tu  inatrem  debuisti  oc* 
cidere;  An  dehuerit?  Firmamentum  autem 
verbis  ipsius  ponani:     „Si  velit  Orestes  di- 


C    A    P    U    T         II,  XLVII 

cere ,  eiusmodi  animum  matris  suae  in  pa» 
trem  suum,  in  se  ipsum  ac  sorores,  in  re- 
gnum^  in  famam  generis  ac  familiae,  ut  me- 
rito  ab  ea  poenas  liberi  sui  potissimum  pete- 
re  debuerint.**  Hiclocus  est  apud  Ciceronem 
de  Inv.  I.  14.  (quem  Quintil.  etiam  paulo 
post  III.  11,  13.  tangit,  ubi  ait  Ciceronem 
in  Rhetoricis  Hermagoram  sequutum  esse. ) 
Vocabulum  merito ,  quod  in  textu  librorum 
Ciccronis  rectius  abest,  vel  Quintilianus 
adiecit,  vel  potius,  ut  equidem  opinor,  li- 
brarii. 

Quintil.  III.  5,  14.  seq.  „Sunt  tamen  in- 
scripti  nomine  Hermagorae  Jibri,  qui  con- 
firment  illam  opinionem ,  sive  falsus  est 
titulus,  sive  alius  hic  Hermagoras  fuit. 
Nam  eiusdem  esse  quomodo  possunt,  qui 
de  hac  arte  mirabiliter  multa  composuit, 
quum,  sicut  ex  Ciceronis  quoque  rJietorico 
primo  manifestum  est,  materiam  rhetorices 
in  theses  et  causas  diviserit?  quod  reprehen- 
dit  Cicero,  ac   thesin  nihii  ad  oratorem  per- 


XLVIir        PROLEGOMENORUM 

tinere  contendit,  totiimque  hoc  genus  quae- 

stionis  ad  philosophos  refert.      Sed  me  libe- 

ravit    reprehendendi    verecundia ,     et    quod 

ipse  hos  libros  improbat,  etquod  in  oratore, 

atque  iis ,   quos  de  oratore  scripsit,   libris  et 

topicis  praecipit,  ut  a  propriis  personis  ac 

temporibus  avocemus  controversiam."    Lo- 

cus,  quem  tangit  Quintilianus,  est  apud  Cic. 

de  Inv.  I.  6. 

Ouintil.  III.  6,   57.     „Nec   me  fallit,  in 

primo     Ciceronis     Rhetorico     aliam 

esse  loci  negotialis  interpretationem,  quum 

ita    scriptum    sit:     Negotialis    est,    in   qua, 

quid    iuris   ex   civili    more  et  aequitate  sit, 

consideratur,   cui  diligentiae  praeesse  apud 

nos  iurisconsulti  existimantur.       Sed  quod 

ipsius   de  his   libris   iudicium    fuerit,  supra 

dixi.      Sunt  enim  velut  regestae  in  hos  com- 

mentarios,  quos  adolescens  deduxerat,  scho- 

lae;  et  si  qua  est  in  his  culpa  ,    tradentis  est, 

sive    eum   movit,    quod  Hermagoras  prima 

in  hoc  loco  posuit  exemphi  ex  quaestioni- 

bus 


C    A    P    U    T        II.  XLIX 

bus  iuris ,  sive  quod  Graeci  xpayjdaririovs 
vocant  iuris  interpretes.  Sed  Cicero  qui- 
dem  his  pulclierrimos  illos  de  oratore  sub- 
stituit,  ideoque  culpari,  tamquam  falsa 
praecipiat,  non  potest."  Locus  est  dc  Inv. 
I.  11.  Paulo  post  eodem  capite  Quintil. 
addit:  ,,  Et  M.  TuUius  non  dubitavit  ali- 
quos  iam  editos  libros  aliis  postea  scriptis 
ipse  damnare ,  bicut  Catulum  atque  Lucul- 
lum,  ct  hos  ipsos ,  de  quibus  modo  sum 
loquutus,  artis  rhet  o  ricae.** 

Ouintil.  II.  14,  4.  „Denique  quum  M. 
Tullius  etiam  ipsis  librorum,  quos  hac  de 
re  primum  scripserat,  titulis  Graeco  nomine 
utatur,  profecto  non  est  vcrendum,  ne  le- 
mere  videamur  oratori  maximo  de  nomine 
artis  suae  credidisse."  Significat,  Ciceronem 
libros,  quos  vulgo  de  Inventione  appellant, 
Rhetoricorum  nominc  inscripsisse. 

Quintil.  III.  1,  20.  „Praecipuum  vero 
lumen,  sicut  eloquentiae,  ita  praeceptis  quo- 
c[ue  eius  dcdit,   unicum  apud  nos  specimen 

Cic.  llhelor.  Jol.  I.  ci 


\ 


L  P  11  O  1.  E  G  O  M  E  ]S  O  11  U  M 

orandi ,  docendiqiie  oratorlas  artes  M.  Tul- 
lius,  post  quemtaceremodestissimum  foret, 
iiisi  et  rhetoricos  suos  ipse  adolescenti 
sibi  elapsos  diceret,  et  in  oratoriis  haec 
niinora,  quae  plerique  desiderant,  sciens 
omisisset." 

Ouintil.  II.  15,  G.  ,,Cicero  pluribus  locis 
scripsit,  oratoris  officium  cssc;  dicere  appo- 
site  ad  persuadendinn.  In  r  h  e  t  o  r  i  c  i  s  etiam, 
quos  sine  dubio  ipse  non  probat,  finem  fa- 
cit  p  e  r  s  u  a  d  e  r  e."      Scilicet  de  Inv,  I.  5. 

Aliis  locis  Quintilianus  ita  vel  respexit 
libros  Ciceronis  rhetoricos ,  vel  etiam  quae- 
dani  ex  iis  excerpsit,  ut  expresse  eos  haud 
nominaverit.  Et  lii  quidem  iam  se- 
quuntur. 

Quintil.  II.  17.  2.  „Transeamus  igitur 
ad  eam  (juaestionem ,  quae  scquitur,  an 
rhetorice  ars  sit.  (^iiod  quidem  adeo  ex  iis, 
(jui  praecepla  dicendi  tradiderunt,  nemo 
dubitavit,  ut  etiam  ipsis  Jibrorum  titulis  te- 
statum  sit,    scriptos   eos  de  arte  rhctorica  : 


G    A    P    U    T         II.  Ll 

Cicero  vero  etiam,  quae  rhetorice  vocc- 
tur ,  esse  artificiosam  eloquentiam 
dicat."     Locus  cst  apud  Cic.  de  Inv.   I.  5. 

Ouint.  V.  10,  6.  ,,Ouidam  epicherema 
rationem  appellarunt ,  Cicero  melius  r  a- 
tiocinationem;  quamquam  et  ille  no- 
men  hoc  duxisse  magis  a  sylJogismo  vide- 
tur.  Nam  et  statum  syllogisticum  ratio- 
cinativum  appellat,  exemplisque  utitur 
philosophorum.  Et  quoniam  est  quaedam 
inter  syllogismum  et  epicherema  vicinitas, 
potest  viderihoc  nomine  recteahusus."  Ra- 
tiocinationis  vocabulo  utitur  Cicero  dc 
Inv.  I.  31.  et  saepius;  status  autem  ratio- 
cinativus  occurrit  ibid.  I.  13. 

Ouintil.  V.  10,  73.  ,,Illa  quoqtie,  quae  ex 
rebus  mutuam  confirmationem  praestanti- 
bus  ducuntur,  quae  proprii  generis  videri 
quidam  volunt  et  vocant  iri  rcbv  Tzpos  aA-- 
A,?^Aa  Cicero  c:x:  rehus  mh  eaindein  rationem 
vejiientihus,  fortiter  consequentibus  iunxerim. 
,,Si  portorium  Rhodiis  locare  honestum  est, 


Ln  P  R  O  I.  E  G  O  M  E  N  O  R  U  IM 

et  Hermacreonti  conducere.**"  Locus  est 
apud  Cic.  de  Inv.  I.  29. 

Ouintil.  V.  11.  init.  ,,Tertium  genus  ex 
iis,  quae  extrinsecus  adducuntur  in  causam, 
Graeci  vocant  Trapab^ijjua,  quo  nomine  et 
eeneraliter  usi  sunt  in  omni  similium  appo- 
sitione  et  specialiter  in  iis,  quae  rerum  ge- 
starum  aiictoritate  nituntur.  Nostri  fere 
simili  tudin  em  vocare  maluerunt,  quod 
ab  illis  Ttapa/^oXij  dicitur,  lioc  alterum 
exemplum,  quamquam  et  lioc  simile  est, 
et  illud,  exemplum.  Nos  quo  facilius  pro- 
positum  explicemus,  utrumque  jzapabeijjia 
esse  credamus,  etipsi  appellemus  exemplum. 
Nec  vereor,  ne  videar  repu£rn:jrc  Ciceroni, 
qui  collationem  separat  ab  exemplo. 
Nam  idem  omnem  argumentationem  dividit 
in  duas  partcs,  inductionem  et  ratio- 
rinationcm  ctc.*'  Respicit  (^)uintilianus 
C>iceronis  de  Inv.  I.  29.  et  ",1.  T^ocum  dc 
collationc  iterum  tangit  V.  11.  23. 

Quintil.  V.  1 /),  5.      ,,lCj)iclicrcmatos  etc.*' 


C    A    P    U    T        TI.  iin 

Hoc  loco,  quem  in  notis  p.  175.  exscripsi- 
mus,  Ouintil.  respexit  ad  Cic.  de  Inv.  I.  34. 
Ex  horuni  locorum  inductione  manife- 
stum  est,  Ouintilianum  numquam  alium  Ci- 
ceronisRhetoricorumlibrum  excitare,  quam 
primum  et  secundum,  quos  auctori  supersti- 
tes  habemus.  Unus  tamen  superest  locus 
Quintiliani,  qui  dubitationem  afFerre  possit; 
nimirum  III.  3,  6.  ubi  agit  de  quinque  artis 
rhetoricae  partibus ,  inventione ,  dispositio- 
ne,  eloquutione,  memoria,  pronuntiatione. 
,,His,  inquit,  adiecerunt  quidam  sextam 
parteiu,  ita  ut  iudicium  inventioni  subnecte- 
rent,  quia  primum  esset  i  n  ven  ir  e  ,  dein- 
de  iudicare.  Ego  porro  ne  invenisse  quidem 
credo  euni,  qui  non  iudicavit;  nec  cnim 
contraria,  communia,  stulta  invenisse  dici- 
»  tur  quisquam,  sed  non  vitasse.  Et  Cicero 
quidem  in  Rhetoricis  iudicium  subiecit  in- 
ventioni;  mihi  autem  adeo  tribus  primis 
partibus  videtur  esse  permixtum ,  (nam  ne- 
({ue    dispositio    sine   eo,    neque     eloquutio 


J.IV  P  R  O  L  F  G  O  M  E  N  O  R  U  M 

fuerit)  ut  pionuntiationem  quoque  vel  plu- 
rimum  ex  eo  mutuari  putem.  Ouod  hoc  au- 
dacius  dixerim  ,  quod  in  pa  r  titionibus 
oratoriis  ad  easdem,  de  quibus  supra  di- 
ctum  est,  quinque  pervenit  partes.  Nam 
quum  dupliciter  primum  divisisset,  in  in- 
A  cntionem  atque  cloquutionem  ,  rcs  ac  dis- 
positionem  inventioni,  vcrba  et  pronuntia- 
tionem  cloquutioni  dedit,  quintamque  con- 
stituit  comnumem  ac  veliit  custodem  omni- 
um  mcmoriam.  Idem  in  Oratore  quin- 
que  rebus  constare  eloquentiam  dicit;  in 
qui])us  postea  scriptis  certior  eius  sentenlia 
est.**  Hic  primum  optime  nuper  Spaldin- 
gius  post  Regium ,  quum  Ouintilianus  di- 
cat :  Cicero  in  Jihctoricis  iudiciuni  suhiecit  in- 
ventioui,  eum  nullum  a]ium  librum  (si  mo- 
do  vcra  sit  lectio)  quam  libros  dc  arte  rhe- 
torica ,  quos  adolescens  scrij^scrat,  intclli- 
gere  potuisse.  Nani  Gcsncrus  quidem  et 
nupcr  To.  TJicoj^h.  Krncsli  in  lexico  rheto- 
lico  errabant,   cpium  id,  qiiod  OuintiJianus 


C    A     P     U     T        Jl.  LV 

affert  ex  Rhetoricis,  in  Oratore  ad  M.  Brii- 
tum  quaerendum  esse  putabant.  Sed  si  ve- 
ra  est  apud  Quintilianum  lectio:  in  Rhe- 
toricis,  memoria  sine  dubio  lapsus  est. 
Primum  enim  Cicero  in  hislibris  I.  7.  diserte 
quinque  partes  artis  rhetoricae  facit,  nuUa 
mentione  iudicii  iniecta.  Deinde  nec  alibi  in 
libris  de  Inventione  uspiam  occurrit  locus, 
ubi  iudicium  inventioni  subiecerit.  Nenipe 
illud  subiicere  ap.  QuintiL,  quod  recte 
Spaldingius  monuit,  non  est  i.  q.  secundain 
partein  numerarc,  sed  potius  tanquam  speciem 
sub  genere  comprehendere;  sicut  posteaHer- 
magoram  dicit  iudicium,  partitionem ,  or- 
dinem ,  quacque  eloquutionis  sunt,  oeco- 
nomiae  subiccisse.  Restaret  igitur, 
ut  Cicero  in  reliquis  Rhetoricorum  libris, 
quos  vulgo  deperditos  opinantur,  tale  ali- 
quid  dixerit.  Qui  autem  hoc  fieri  potuit, 
quum  Cicero  totuni  locum  de  inventionc 
prioribus  duobus  libris  absolvisset,  et  pro- 
tinus    libro   tertio    ei    de    altera    rhotoricao 


LVr  P  R  O  1.  E  G  O  M  E  N  O  R  U  IVI 

parte,  iieinpe  de  dJspositione,  ageiidiun  luis- 
set.  Itaqne  hic  ant  piorsus  errasse  C)uinti- 
liannm  ,  au  t  lectioneni  i  n  R  li  e  t  o  r  i  c  i  s  f al* 
sani  esse  necesse  est.  Si  legamus  in  Ora- 
toriis,  quo  nomine  Ouintil.  III.  i,  20.  11- 
bros  de  Oratore  appellat^  Quintiliano  dica- 
mus  licet  obversatum  locum  illum  I.  de  Ora- 
tore  c.  51.  ,,quumque  esset  omnis  oratoris 
vis  ac  facultas  in  quinqne  partes  distributa, 
ut  deberet  reperire  primum,  quid  diceret, 
deinde  inventa  non  solum  ordine,  sed  etiam 
niomento  quodam  atque  iudicio  dispensare 
atque  componere.'*  In  quo  tamen  aliuni 
memoriae  errorem  illusissc  Ouinliliano  ne- 
cesse  essct,  quum  Cicero  h.  \.  iudicium 
non  i  n  V  e  n  t  i  o  n  i,  scfl  d  i  s  p  o  s  i  t  i  o  n  i  po- 
tius  subiccerit.  Nisi  forte  (^uinliliaJiuni 
istum  libri  de  Oratore  locum  ita  in  codice  suo 
legisse  nobis  persuadeamus:  ut  dchcrct  rvpe- 
rirc  priinuiu  ct  iudicdrc,  ijuul  ilucrcty  (sicut  in 
(3ratore  ad  M.  BruUini  c.  i/j.  ait  oratorcm 
i  n  V  ('.  u  i  r  <;  e  t  i  u  d  i  c  a  r  e,  quid  dicat)  dciiidc 


C    A    P    U    T        ir.  LVII 

invenba  non  soliun  ordine,  sed  etiatn  moinento 
quodam  disf)ensare  atque  com-ponere,  Ita  qiium 
Oiiintilianus  huic  loco  Partitiones  Oratorias 
et  Oratorem  opponat,  in  quihus ,  seu,  ut 
legendum  videtur,  in  quibus  lihris  postea  scri- 
ptis  certior  eius  sententia  sit ,  habemus  locum 
similem,  Instit.  Or.  IX.  5,  90.  ,,Namin- 
primis  M.  Tullius  multas  in  tertio  de  Ora- 
tore  libro  posuit,  quas  in  Oratore  postea 
scripto  transeundo  videtur  ipse  damnasse.*' 
Quicquid  sit,  nam  liquido  affirmare  hic 
nihil  possumus ,  hoc  saltim  certissimum 
est,  ex  illo  loco  Quintiliani  haud  effici, 
eum  tertium  aut  quartum  Rhetoricorum 
Ciceronis  librum  leifisse. 

o 

Maximus  autem  arpumento  e  Ouintilia- 
ni  silentio  cumulus  acceditFabii  Marii 
Victorini  auctoritate,  qui  quum  in  libros 
duo  Ciceronis,  quos  de  Inventione  ha- 
bemus,  commentarium  scriberet,  nuspiam 
se  plures  quam  istos  duo  oculis  usurpasse 
significavit. 


LVm  r  R  O  L  E  G  O  M.     C  AP.   II. 

Oiiae  quum  ita  sint,  Ciceronem  adole- 
scentem  statuimus  Rhetorica  scribere  ag- 
gressum,  totam  quidem  dicendi  artem  com- 
plecti  voluisse,  sed  opus  inchoatum  haud 
perfecisse ,  certe  plures  quam  duo  priores 
libros,  qui  sunt  de  Inventione,  nunquam 
editos  in  manus  hominuni  venisse ;  eum- 
que  auctoris  ad  Herennium  seu  libros 
ipsos  ,  sive  dictata  quaedam  his  libris 
niultis  partibus  similia  sic  adhibuissc, 
ut  quaedam  ex  iis  describeret  ,  quaedam 
amplificaret,  nonnulla  corrigeret,  plurima 
vero  vel  suopte  ingenio  excogitata,  vel  apud 
alios  scriptores  reperta  addidisse,  atque  hoc 
modo,  ut  ipse  sencx  dixit,  in  incunabulis 
puerilis  disciplinne  quendam  ordinem  prae- 
ceptorum  instituisse,  in  quibus  ex  omnibus 
unum  in  locum  coactis  scriptoribus ,  quod 
quisque  commodissime  pvaccipere  videre- 
tur,  excerj)serit,  et  ex  suo  ([uoque  nonnihil 
in  commune  contulerit. 


C    o    r    1     i    g    e    ii    d    ii 


\ 

p.  204.     V.  10.     pro  controveisia  leg.  controversiae 

p.  2-7.     V.   17.     pro  conucnnioiiem    1  e  g.    contemtionem 

p.  209.     V.  17.     pro  aliqua  1  e  g.  aliqua  in 


I  N  C  E  R  T  I      A  U  C  T  O  R  I  S 


RHETOPvICORUM 


AD 


C.      HERENNIUM 


LIBRI      QUATUOR. 


Cic.  Bhetor.    VoL  /. 


^ 


RHETORICORUM 


AD 


HERENNIUM 


LIBER     PRIMUS. 


SUMMARIUM 

LIBRI      PRIMI. 

Auctor  de  occasione  et  consilio  scribendi  pauca 
praeiatus ,  (  c.  i.  )  prinium  officium  oratoris  quale 
sit  demonstrat ,  deinde  tria  causarum  genera  ei  propo- 
sita  definit,  d  e  m  o  ns  tr  a  ti  v  um,  d  eli  b  e  r  a  ti  v  um, 
iudiciale;  deinde  ostendit ,  in  oratore  esse  oportere 
iuventionem,  dispositionem,  eloquutio- 
n  e  m  ,  ni  e  m  o  i"  i  a  m  ,  p  r  o  n  u  n  t  i  a  t  i  o  n  e  m  ;  quae 
iile  tiibus  rebus  assequatiu",  arte,  imitatione, 
exeicitatione.     (c.     2.  } 

lam  primum  de  inventione  agit,  quae  in  sex 
partes  orationis  consumitur,  exordium,  narratio- 
nem,  divisionem,  confirmationem,  confu* 
tationem,     conclusionem.     (c.     5.  ) 

Harum  sex  partium  primo  loco  exordium  per- 
tractat,  quod ,  pjaemissa  admonitione  de  quatuor  cau- 
sarum  geneiibus  ,  h  o  n  e  s  t  o  ,  t  u  r  p  i ,  d  u  b  i  o  ,  h  u - 
mili,  (  c.  4-)  dividitur  in  priucipium  (  c.  5.) 
et  iu  s  in  ua  tio  n  e  m  (  c.  6.)  et  quomodo  utrumque 
tractandum  sit,  docetur.  Tum  uberius  exposita  princi- 
pii  et  insinuationis  differentia  vitia  exordiorum 
bieviter  lecensentur.     (  c.  7.  ) 

Sequitur  locus  de  narratione,  cuius  tiia  genera 
memorantur ,  primum  quo  les  gesta ,  de  qua  in  iudicio 
agitur ,  exponitur;  alterum  quod  intercurrit  nonnun- 
quam  fidei  aut    criminationis ,     aut    alia    eiusmodi  causa ; 


6  SUMMARIUM    LIBRI    PRIMI. 

tertium  a  causa  civili  remotum,  cuius  duo  sunt  genera, 
unum  quod  in  negotiis,  alteriun  quod  in  perso- 
nis  positum  est.  lUius  tres  partes  numerantur,  fa- 
bula,  historia,  argumentum.  (c.  3.)  Deinde 
tres  res  narrationi  convenire  ostenditur ,  ut  brevis, 
ut    dilucida,    ut   verisimilis    sit.     (  c.    9.  ) 

Deinde  agitur  de  divisione,  in  qua  primum  ape- 
rui  debeat ,  quid  actori  cum  adversariis  conveniat ,  dein- 
de  ad  distributionem  accedi ,  quae  in  duas  partes  di- 
viditur ,  enumerationem,  et  expositionem. 
(  c.     10.  ) 

lam  procedit  auctor  ad  confirmationem  et 
confutationem;  ubi  primum  agitur  de  generibus 
constitutionum ,  1.  coniecturali  (c.  11.)  2.  legi- 
tima,  quae  in  sex  partes  dividitur,  scriptum  et 
sententiam,  contrarias  leges,  ambiguum» 
definitionem,  translationem,  ratiocina- 
tionem;  quarum  singulae  singulis  exemplis  illustran- 
tur ;  (  c.  12.  13.  )  deniqiie  3.  iuridiciali,  cuius  duae 
partes  sunt ,  altera  absoluta,  al  tera  a  s  6  u  m  t  i  v  a  . 
Assiuntivae  partes  sunt  quatuor,  concessio,  quae  di"» 
viditur  in  purgationem  et  dcprecationem, 
(  c.  i4- )  translatio  criminis,  rcmotio  crimini», 
comparatio.     (  c.     15.) 

Postremo  loco  docetur ,  quomodo  constitutione  re* 
perta,  ratio,  quae  causam  facit,  et  firmamentum 
rationis  quacri  et  constitiii  debeat ;  (  c.  16.)  et  quo- 
modo  ad  cam  omncm  raiionem  orationis  confeni  opor- 
leat.     (  c.     17. ) 


RHETORICORUIM 

AD 

C.      HERENNIUM 

LIBER    PRIMUS. 


Etsi  negotiis  familiaribus  impediti  vix  satis  stuclio 
suppeditare  possumus ,  et  id  ipsum,  quod  datur, 
otii  libeiitius  iu  philosophia  consumere  consuevi- 
mus ;  tamen  tua  nos ,  C.  Hereiuii ,  voluntas  com- 
movit ,  ut  de  ratione  dicendi  conscriberemus ;  ne 
aut  tua  causa  noluisse  nos ,  aut  fugisse  laborem 
putares.  Et  eo  studiosius  hoc  negotium  suscepi- 
mus ,  quod  te  non  sine  causa  velle  cognoscerc 
rhetoricam  intelligebamus.  Non  enim  parum  in  se 
fructus  habet  copia  dicendi ,  et  commoditas  oratio- 
nis ,  si  recta  intelligentia  et  definita  animi  modera- 
tione  gubernetur.  Quas  ob  res  illa,  quae  Graeci 
scriptores    inanis    arrogantiae    causa   sibi    assumse- 


g  Pt  H  E  T  O  P.  I  C  O  R  U  M 

runt,  reliqulmus.  IN^am  illi,  ue  parum  multa  scisse 
videreutur,  ea  couquisierunt,  quae  uihil  attiuebaut, 
ut  ars  difficilior  coguitu  putaretur;  nos  autem  ea, 
quae  vidcbautur  ad  rationem  dicendi  pertiuere, 
sumsimui/  Nou  enim^pe  quaestus  aut  gloriae  com- 
moti  venimus  ad  scribendum ,  quemadmodum  ce- 
teri;  sed  ut  iudustria  nostra  tuae  morem  geramus 
voluntati.  IVunc,  ne  nimium  longa  sumatur  oratio, 
de  re  ip^sa  dicere  incipiemus  ;  si  te  uuum  illud  mo- 
nuerimus ,  artem  sine  assiduitate  dicendi  non  mul- 
tum  iuvare ;  ut  intelligas,  hanc  rationem  praeceptio- 
nis  ad  exercitationem  accommodari  oportere. 

2.  Oratoris  officium  est,  de  his  rebus  posse 
dicere,  quae  res  ad  usum  civilem  moribus  ac  lcgi- 
hus  constitutae  sunt,  cum  assensione  auditorum, 
quoad  eius  fieri  poterit.  Tria  sunt  genera  causa- 
rum ,  quae  recipere  debet  orator;  demonstrati- 
vum ,  deliberativum ,  iudiciale.  Demonstrati- 
vum  est,  quod  tribuitur  in  alicuius  certae  persouae 
hiudem  ,  vcl  vituperationcm.  D  e  l  ib  er  a  t  i  v  um 
est ,  quod  in  consuhatione  positum ,  habet  in  se 
suasionem  et  dissuasionem.  1  u  diciale  est,  quod 
positum  in  controversia  ,  ha])et  accusationem  ,  aut 
j)etitionem  cum  defcnsione.  Nunc ,  quas  res  ora- 
torem  habere  oporteat,  docebimus ;  deinde,  quo 
juodo  has  causas  tractari  conveniat,  ostcudemus. 
Oj)Ortet  igitur  esse  in  oratore  inventionem,  disj)0- 
sitionem,  ekxjuutiouem  ,  memoriain,  j)i'ouunliatio- 
nem.     Invcntio  cst  excogitatio  rcrum  vcrarum  aut 


AD    HERENNIUM     LIB.     I.     2.    3.  9 

verisimiliuin ,  quae  causam  probabilem  reddant. 
Dispositi-o  est  ordo  et  distributio  rerum  ,  quae 
demoustrat,  quid,  quibus  locis  sit  coUocandum. 
Eloquutio  est  idoneorum  verborum  et  senten- 
tiarum  ad  inventionem  accommodatio.  M  e  m  o  r  i  a 
est  firma  animi  rerum  et  verborum  ,  et  dispositionis 
perceptlo.  Pronuntiatio  est  vocis ,  vultus, 
gestus  moderatio  cum  venustate.  Haec  omnia  tribus 
rebus  assequi  poterimus ,  arte ,  imitatione ,  ex6r- 
citatione.  Ars  est  praeceptio ,  quae  dat  certam 
viam  rationemque  dicendi.  Imitatio  est ,  qua 
impellimur  cum  deligendi  ratione ,  ut  aliquorum 
similes  in  dicendo  velimus  esse.  Exercitatio 
est  assiduus  usus  consuetudoque  dicendi. 

3.  Quoniam  igitur  demonstratum  est,  quas  cau- 
sas  oratorem  recipere ,  quasque  res  habere  conve- 
niret,  nunc,  quemadmodum  ad  inventionem  pos- 
sint  oratoris ofFicia  accommodari,  dicendum  videtur. 
Inventio  in  sex  partes  orationis  consumitur ,  in 
exordium ,  narrationem ,  divisionem ,  confirmatio- 
nem  ,  confutationem  ,  conclusionem.  E  x  o  r  d  i  u  m 
est,  per  quod  animus  auditoris  constituitur  ad 
audiendum.  Narratio  est  rerum  gestarum,  aut 
perinde  ut  gestarum,  expositio.  Divisio  est, 
per  quam  aperimus,  quid  conveniat,  quid  in  con- 
troversia  sit ;  et  per  quam  exponimus ,  quibus  de 
rebus  simus  dicturi.  Confirmatio  est  nostro- 
rum  argumentorum  expositio  cum  asseveratione. 
Confutatio  est   contrariorum  locorum  dissolutio. 


10 


RHETORICORUM 


Coiiclusio  est  aitificiosus  tenniiius  orationis. 
Nunc,  quoniam  una  cum  oratoris  oificiis ,  c|uo 
res  connitu  facilior  esset ,  nroducti  sumus ,  ut  de 
orationis  partibus  loqueremur,  et  eas  ad  inventio- 
nis  rationem  accommodaremus ,  de  exordio  primum 
dicendum  videtur. 

4.  Causa  posita ,  quo  commodius  exordiri  pos- 
simus ,  genus  causae  considerandum  est.  Genera 
causarum  sunt  quatuor,  honestum,  turpe,  dubium, 
humile.  Honestum  causae  genus  putatur,  quum 
aut  dcfendimus  id,  quod  ab  omnibus  defenden- 
dum  videtur;  aut  id  oppugnamus,  quod  ab  omni- 
bus  oppugnari  videtur  debere:  ut  pro  viro  forti 
contra  parricidam.  Turpe  genus  intelligitur,  quum 
aut  honesta  res  oppugnatur ,  aut  defenditur  turpis. 
Dubium  genus  est,  quum  habet  in  se  causa  et 
honestatis  et  turpitudinis  partes,  Humile  genus 
est,  quum  contemta  res  aiiertur.  Ouum  haec  ita 
sint,  conveniet  exordioruin  rationcm  ad  genus  cau- 
sae  accommodari, 

5,  l^Lxordiorum  duo  sunt  genera ,  principium, 
quod  (jraecc  npooi^uov  appellatur ;  et  insinuatio, 
quae  t<pobos  nomiuatur. 

rrincipium  est,  quum  statim  auditoris  ani- 
mum  nobis  idoneum  reddinuis  ad  audiendum,  Id 
ita  sumitur,  nt  attentos ,  ut  dociles,  ut  benevolos 
auditores  hal)ere  possimus,  Si  genus  causac  du- 
bium  habe.J)nnus,  a  l)enev()lcntia  ])rincij)ium  consti- 
tuemus ,  ne  quid  illa  turpitudinis  pars  nobis  obessc 


AD    HERENNIUM    LIB,    I.    5.  n 

possit.  Siu  huinile  crit  geuus  causae,  faciemus 
attentos.  Sin  turpe,  insinuatione  utendum  erit,  de 
qua  posterius  dicemus ,  nisi  quid  nacti  erimus, 
quare  adversarios  criminando ,  benevolentiam  ca- 
pere  possimus.  Sin  honestum  causae  genus  erit, 
licebit  recte  vel  uti,  vel  non  uti  principio.  Si  uti 
volemus ,  aut  oportebit  ostendere ,  quare  causa  sit 
honesta,  aut  breviter,  quibus  de  rebus  simus  dictu- 
ri ,  exponere.  Si  principio  uti  nolemus ,  a  lege, 
a  scriptura ,  aut  ab  aliquo  firmissimo  nostrae  cau- 
sae  adiumento  initium  capere  oportebit. 

Quoniam  igitur  docilem ,  benevolum ,  attentum 
habere  auditorem  volumus ,  quomodo  quidque  con- 
fici  possit,  aperiemus.  Dociles  auditores  haberc 
poterimus ,  si  summam  causae  breviter  exponemus, 
ct  si  attentos  eos  faciemus.  Nam  docilis  est ,  qui 
attente  vult  audire.  Attentos  habebimus,  si  pol- 
licebimur,  nos  de  rebus  magnis,  novis,  inusitatis 
verba  facturos,  aut  de  iis,  quae  ad  remp.  pertineant, 
aut  ad  eos  ipsos,  qui  audient,  aut  ad  deorum 
immortalium  religionem;  et  si  rogabimus,  ut  at- 
tente  audiant;  et  si  numero  exponemus  res ,  quibus 
de  rebus  dicturi  sumus.  Benevolos  auditores 
facere  quatuor  modis  poterimus ,  a  nostra,  ab  ad- 
versariorum,  ab  auditorum  persona,  et  a  rebus 
ipsis.  A  nostra  persona  benevolentiam  contra- 
hemus  ,  si  nostrum  oiFicium  sine  arrogantia  lauda- 
bimus  ,  atque  in  remp.  quales  fuerimus  ,  aut  in  pa- 
rentes ,     aut    in    amicos ,     aut    in    eos    ipsos ,    qui 


12  RHETOB.ICORUM 

audieut,  rcferemus ,  duin  haec  omnia  ad  eam  rem, 
de  (jua  agltur,  siut  accommodata.  Item  si  nostra 
incommoda  proferemus,  inopiam ,  solitudinem,  ca- 
lamitatem:  et  si  orabimus ,  ut  uobis  sint  auxilio; 
simul  ostendemus ,  nos  in  aliis  spem  noluisse  ha- 
bere.  Ab  a  d  v  e  r  s  a  r  i  o  r  u  m  persona  beuevolentia 
captabitur,  si  eos  in  odium ,  iu  iuvidiam  ,^  iu  cou- 
temtionem  adducemus.  In  odium  rapiemus ,  si 
quod  eorum  spurce ,  superbe ,  perfidiose,  crude- 
liter,  coufideutcr,  malitiose ,  flafritiose  factum  pro- 
feremus.  In  i  u  v  i  d  i  a  m  trahemus  ,  si  vim  ,  si 
poteutiam  ,  factiouem ,  divitias ,  iucontiuentiam, 
nobilitatem,  clieutelas ,  hospitia ,  sodalitates,  aiFi- 
nitates  adversariorum  proferemus ,  ct  his  adiumentis 
magis ,  quam  veritati  eos  confidere  apcricmus.  In 
contemtionem  adducemus ,  si  inertiam ,  igna- 
viam,  desidiam ,  luxuriam  eorum  proferemus.  Ab 
auditorum  persona  benevoleutia  colligetur,  si 
res  eorum  fortiter,  sapieuter,  mansuete,  magni- 
fice  iudicatas  jiroferemus;  et  si ,  cjuae  de  iis  existi- 
matio,  (juae  indicii  cxsj)ortatio  sit ,  a])crieuius.  Ab 
rel>us  i[)sis  bcncvoUim  cilicicmus  auditorcm,  si  no- 
stram  causam  laudaudo  cxtollcmus,  adversariorum 
per  coutemtionem  deprimemus. 

6.  Dcinceps  de  i  n  s  i  u  u  a  t  i  o  u  e  a|)eriendum  est. 
Tria  sunt  tcmpora  ,  (|uibus  j)riucipio  uti  uou  ])0S- 
sumus ,  (juac  diligentcr  sunt  consideranda:  aut 
(juum  turpciM  rausam  habemus,  hoc  cst,  (juuiu  ip>a 
res  auimum  audit(jris  a  uubis  alicuat  ;  aut  (|uuin 
auiuius     auditoris     j)crsuasus     vidclur    cssc    ab    iis. 


AD     HEPcENNIUM    LIB.    I.    6.        „03 

cjui  coiitra  dixerunt ;  aut  quum  defessus  est  eos 
audiendo ,  qui  ante  dixerunt.  Si  causa  turpitudi- 
neni  habebit,  exordiri  poterimus  his  rationibus : 
rem ,  non  hominem ;  aut  hominem,  non  rem  spe- 
ctari  oportere ;  non  placere  nobis  ipiiis  ,  quae  facta 
dicantur  ab  adversariis ,  et  esse  indigna,  aut  ne- 
faria.  Demde  quum  diu  rem  auxerimus ,  nihil  si- 
mile  a  nobis  factum  ostendemus ;  aut  aliquorum 
iudicium  de  simili  causa,  aut  de  eadem ,  aut  de 
minore,  aut  de  maiore  proferemus.  Deinde  ad 
nostram  causam  pedetentim  accedemus ,  et  simili- 
tudinem  conferemus.  Item  negabimus ,  nos  de  ad- 
versariis,  aut  de  aliqua  re  eorum  dicturos,  et  tamen 
occulte  dicemus  interiectione  verborum.  Si  oratio 
adversariorum  auditoribus  fidem  fccerit:  (neque 
enim  non  facile  scire  poteriin,us ,  quoniam  non  su- 
mus  nescii,  qnibus  rebus  fides  fieri  soleat;)  er<To 
si  fidem  factam  putabimus,  his  nos  rebus  insinua- 
bimus  ad  causam:  de  eo ,  quod  adversarii  firmissi- 
mum  sibi  putaverint,  primum  nos  dicturos  polli- 
cebimur;  aut  ab  adversarii  dicto  exordiemur,  et 
ab  eo  maxime,  quod  ille  nuperrime  dixerit;  aut 
dubitatione  utemur,  quid  potissimum  dicamus ,  aut 
cui  loco  primum  respondeamus,  cum  admiratione. 
Si  def essi  erunt  audiendo ;  ab  aliqua  re ,  quae 
risum  movere  possit ,  incipiemus,  ab  apologo,  a  fa- 
bula  verisimiU,  imitatione  depravata,  inversione, 
ambiguo ,  suspicione,  irrisione  stultitiae,  exsnpera- 
tione,  coUatioiie  ,  Uterarum  mutatione,  dicto  prae- 
ter  cx:speetationem ,    similitudine,    novitate.    histo- 


»4 


Fc  H  E  T  O  R  1  C  O  R  U  M 


ria,  versu;  aut  ab  alicuias  interpellatioue,  aut  arri- 
sione;  et  si  promiserimus ,  aliter,  ac  parati  fueri- 
mus  ,  uos  esse  dicturos  ,  nos  non  eodem  modo  ,  ut 
ceteri  soleaut ,  verba  facturos ,  (juid  alii  soleant, 
quid  nos  facturi  simus ,  breviter  exponemus. 

7.  Inter  insinuationem  et  principium  hoc  inter- 
cst.  Principium  huiusmodi  del)et  esse,  ut  sta- 
tim  et  apcrte  his  rationibus ,  c|ui])us  praescripsi- 
mus ,  aut  benevolum ,  aut  attentum ,  aut  docilem 
faciamus  auditoreio.  At  i  n  s  i  n  u  a  t  i  o  eiusmodi 
debet  esse ,  ut  occulte  per  dissimulationem  eadem 
illa  omnia  conficiamus.  Yerum  hae  tres  utihtates 
tametsi  in  tota  oratione  sunt  comparandae,  hoc 
est,  ut  auditores  sese  perpetuo  nobis  attentos, 
dociles ,  benevolos  praebeant;  tamen  id  per  exor- 
dium  causae  maxime  comparandum  est. 

In  exordienda  causa  servandum  est,  ut  leni* 
sit  sermo  ,  et  usitata  verborum  consuetudo ,  ut  non 
apparata   oratio  esse  videatur. 

Nuno,  ne  quando  vitioso  exordio  utamur,  quae 
vitia  vitanda  sint,  doc(l)0.  Vitiosum  exordium  est, 
quod  iii  plures  causas  potest  accommodari,  quod 
vulgare  dicitur.  Item  vitiosum  est ,  quo  nihilo 
minus  adversarius  potest  uti,  quod  commune 
appellatur.  Item  illud ,  quo  leviter  commutato  ad- 
versarius  poterit  uti  ex  contrario.  Item  vitiosum 
est ,  quod  nimium  apparate  conipositum,  aut  nimis 
lon^uin  est ,  et  quod  non  ex  ip^^a  causa  natum  vi- 
detur,  ut  proprie  cohaereat  cuin  narratione;  et 
quod  neque  benevuluui,     iieque  duciiem,   iieque  at- 


AD    HERENNIUM    LTB.    I.    7.    3.         i5 

tentum  facit  auditorem,      De  exordio  satis  dictum 
cst;   deinceps  ad.  uarrationem  transeamus* 

0«  N  a  r  r  a  t  i  o  n  u  m  tria  sunt  genera.  Unum  est, 
quum  exponimus  rem  gestam ,  et  unumquodque 
trahimus  ad  utilitatem  nostram,  vincendi  causa ; 
quod  genus  pertinet  ad  eas  causas,  de  quibus  iu- 
dicium  futurum  est.  Alterum  genus  est,  quod  in- 
tercurrit  nonnunquam  fidei ,  aut  criminationis  ,  aut 
transitionis  ,  aut  alicuius  apparationis ,  vel  laudatio- 
nis  causa.  Tertium  genus  est  id,  quod  a  causa 
civili  remotum  est ;  in  quo  tamen  exerceri  coiive- 
nit,  quo  commodius  illas  superiores  narrationes  in 
causis  tractare  possimus.  Eius  narrationis  duo  sunt 
genera:  unum,  quod  in  negotiis ;  alterum,  quod 
in  personis  positum  est.  Id,  quod  in  negotio- 
rum  expositione  positum  est,  tres  habet  pirtes, 
fabulam,  historiam,  argumentum*  Fabula  est, 
quae  neque  veras,  neque  verisimiles  continet  res, 
ut  hae,  quae  tragoediis  traditae  sunt.  Histo- 
ria  est  res  gesta,  sed  ab  aetatis  nostrae  memo- 
ria  remota.  Argumentum  est  ficta  res ,  quae 
tamen  fieri  potuit;  velut  argumenta  comoediarum. 
Illud  genus  narrationis ,  quod  in  personis  posi- 
tum  est ,  debet  habere  sermonis  festivitatem ,  ani- 
morum  dissimiiitudinem ,  gravitatem,  levitatem, 
spem,  metum ,  suspicionem ,  desiderium,  dissimu- 
lationem ,  misericordiam  ,  rerum  varietates  ,  fortu- 
nae  commutationem ,  insperatum  incommodum ,  su- 
bitam  laetitiam ,  iucundum  exitum  rerum.  Verum 
haec    iu    exercendo  trausigentur.       Illud,    quod  ad 


1(5  R  H  E  T  O  Pc  I  C  O  R  U  IVI 

veiitatem  pertinet,  cjuomodo  tractari  couveniat, 
aperiemus. 

9.  Tres  convenit  res  hahere  narrationem :  ut 
brevis,  ut  dilucida,  ut  verisimilis  sit;  quae  quo- 
niam  fieri  oportere  scimus  ,  quemadmodum  fdcia- 
mus ,    co^:noscendum   est. 

Rem  breviter  narrare  poterimus,  si  inde  in- 
cipiemus ,  unde  necesse  erit ;  et  si  non  ab  ultimo 
initio  repetere  volemus ;  et  si  summatim,  non  parti- 
culatim  narrabimus;  et  si  non  ad  extremum,  sed 
ust|ue  eo ,  quo  opus  erit ,  persequemur;  et  si  trans- 
itionibus  nullis  utemur;  et  si  non  deerrabimus  ab 
eo ,  quod  coeperimus  exponere;  et  si  exitus  rerum 
ita  ponemus ,  ut  ante  quae  facta  sunt  sciri  pos- 
sint,  tametsi  nos  reticuerimus ,  quod  genus ,  si 
dicam,  me  ex  provincia  rediisse,  profectum  (juoque 
in  provinciam  intelligatur.  Et  omnino  non  modo 
id  ,  quod  obest ,  sed  ctiam  id,  quod  ne((ue  obest, 
necjue  adiuvat,  satius  est  praeterire.  Et  ne  bis  aut 
saepius  idem  dicamus,  caveudum  est;  etiam  ne  quid, 
simul  dixinms,   deinceps  dicainus  ,     hocmodo: 

Atlionis  MrgnraiTi  vcspeii  advcnit  Simo  : 
Ubi  advenit  Megaram ,   insidias  iecii  virgini: 
Insitlias  postquam  fecit,  vini  in  ioco  altuiit. 

Rem    (lilucide    narrabimus ,     si ,     ut    quidtfue 

primum   gcstum    erit,     it.i  j^rimuui  exponenms ,     et 

rerum   ac   tcmporum   ordinem    conservabimus ,   et  si 

ita  narrabiiuus,    ut  gestae  res  eiunt ,   a\it  ut  potuisst* 

geri  videbuntur.      Hic  erit  considerandum,    ne  (|uid 

per- 


AD    HERENNIUM     LIB.    I.    9.    10.        17 

perturbate,  iie  quid  contorte,  ne  quid  ambigue, 
ne  quid  nove  dicamus ,  ne  quam  in  aliam  rem 
transeamus ,  ne  ab  ultimo  repetamus ,  ne  longe 
persequamur,  ne  quid,  quod  ad  rem  pertineat, 
praetereamus.  Et  si  sequemur  ea ,  quae  de  brevi- 
tate  praecepta  sunt.  Nam  quo  brevior,  eo  diluci- 
dior  et  cognitu  facilior  narratio  fiet. 

V  e  r  i  s  i  m  i  1  i  s  narratio  erit ,  si ,  ut  mos  ,  ut 
opinio,  ut  natura  postulat ,  dicemus ;  si  spatia  tem- 
porum ,  personarum  dignitates ,  consiliorum  ratio- 
nes ,  locorum  opportunitates  constabunt;  ne  referri 
possit ,  aut  temporis  parum  fuisse ,  aut  causam 
nullam ,  aut  locum  idoneum  non  fuisse ,  aut  homi- 
nes  ijjsos  facere,  aut  pati  non  potuisse.  Si  vera 
res  erit,  nihilo  miaus  haec  omnia  narrando  con- 
servanda  sunt ;  nam  saepe  veritas  ,  nisi  haec  ser- 
vata  sint ,  fidem  facere  non  potest ;  sin  ficta ,  eo 
magis  erunt  observanda.  De  iis  rebus  caute  con- 
fingendum  est,  quibus  in  rebus  tabulae,  aut  ali- 
cuius  firma  auctoritas  videbitur  interfuisse.  Ad- 
huc,  quae  dicta  sunt,  arbitror  mihi  constare  cum 
ceteris  artis  scriptoribus ,  nisi  quia  de  insinuatio- 
nibus  nova  quaedam  excogitavimus,  quod  eas  soli 
nos  in  tria  tempora  divisimus ,  ut  plane  certam 
viam  et  perspicuam  rationem  exordiorum  habe- 
remus> 

10.  Nunc,  quod  reliquum  est,  quoniam  de 
rerum  inventione  disputandum  est,  in  qua  singu- 
lare  consumitur    oratoris    ofFicium,    dabimus    ope- 

Cic'  Jihetor.    VoL  I,  2 


18 


RHETORICORUM 


ram ,  ut  nihilo  minus  industrie ,  quam  rei  utilltas 
postulahit,  quaesiisse  videamur;  si  prius  pauca  de 
causarum  divisione  dixerimus. 

Causarum  divisio  in  duas  partes  distributa 
est.  Primum  perorata  narratione  debemus  aperire, 
quid  nobis  conveniat  cum  adversariis ,  et  si  ea, 
quae  nobis  utilia  erunt ,  convenient ,  quid  in  con- 
troversia  relinquatur,  hoc  modo :  ,,  Interfectam 
esse  matrem  ab  Oreste ,  convenit  mihi  cum  adver- 
sariis;  iurene  fecerit ,  et  licueritne  facere,  id  est 
in  controversia.*'  Item  e  contrario  :  ,,Agamemno- 
nem  esse  a  Clytaemnestra  occisum  confitentur ;  quum 
id  ita  sit ,  me  ulcisci  parentem  negant  oportuisse.*' 
Deinde,  quum  hoc  fecerimus ,  distributione  uti 
debemus*  Ea  dividitur  in  duas  partes  ,  enumera- 
tionem  et  expositionem.  Enumeratione  ute- 
mur,  quum  dicemus  numero ,  quot  de  rebus  dicturi 
simus.  Eam  plus  quam  trium  partium  esse  noii 
oportet.  Nam  et  periculum ,  ne  quando  plus  mi- 
nusve  dicamus  ,  et  suspicionem  adert  auditori  me- 
ditationis  et  artificii,  quae  res  fidem  abrogat  ora- 
tioni.  E  X  p  o  s  i  t  i  o  est ,  quum  res ,  de  quibus 
dicturi  sumus,   exponimus   breviter  et  absolute. 

11.  Nunc  ad  co  nf  ir  m  a  t  i  o  nem  et  confu- 
tationem  transeamus.  Tota  spes  vincendi ,  ra- 
tioque  persuadendi  j)Osita  est  in  confirmatione  et 
confutationc.  Nam  quum  argumenta  nostra  expo- 
suerimus ,  contraiia(jue  dissolverimus ,  absolute  ni- 
mirum  munus  oratorium  confecerimus.  Iltrumque 
igitur  facere    poterimus ,     si  constitutionem  causae 


AD    HERENNIUM    LIB.    I.    ii.    12.         ig 

cognoverimus.  Causarum  constitutiones  alii  qua- 
tuor  fecerunt ;  noster  doctor  Hermes  tres  putavit 
esse ;  non  ut  de  illorum  quicquam  detraheret  in- 
ventione ,  sed  ut  ostenderet ,  id ,  quod  oportuisset 
simpliciter  ac  singulari  modo  doceri,  iilos  distri- 
buisse  dupliciter  et  bipertito. 

Constitutio  est  prima  deprecatio  defensoris 
cum  accusatoris  insimulatione  coniuncta.  Consti- 
tutiones  itacjue ,  ut  ante  diximus ,  tres  sunt ,  con- 
iecturalis,  legitima,  iuridicialis.  Coniecturalis 
est ,  quum  de  facto  controversia  est,  hoc  modo: 
Aiax  in  silva,  postquam  rescivit,  quae  fecisset  per 
insaniam ,  gladio  incubuit.  Ulysses  intervenit ; 
occisum  conspicatur ;  e  corpore  telum  cruentum 
educit.  Teucer  intervenit;  fratrem  occisum,  ini- 
micum  fratris  cum  gladio  cruento  videt;  capitis 
arcessit.  Hic,  quoniam  coniectura  verum  quaeri- 
tur,  de  facto  erit  controversia ,  et  ex  eo  consti- 
tutio  causae  coniecturalis  nominatur. 

12.  Legitima  constitutio  est,  quum  in  scripto 
aliquid  controversiae  nascitur.     Ea  dividitur  in  par- 
tes  sex,     scriptum  et  sententiam,    contrarias  leges,, 
ambiguum,     definitionem ,    translationem ,    ratioci- 
nationem. 

Ex  scripto  et  sententia  nascitur  contro- 
versia,  quum  videtur  scriptoris  voluntas  cum  scripto 
ipso  dissentire,  hoc  modo:  Sit  lex,  quae  iubeat, 
eos,  qui  propter  tempestatem  navim  reliquerint, 
omnia  perdere ;  eorum  navim ,  ceteraque  esse ,  si 
navis     conservata    sit,     qui    remanserint    in    navi. 


£0 


RHETORICORUM 


Magnltudlne  tcmpestatls  quidam  perterrlti  omnes 
navim  reliquerunt ,  et  in  scapham  conscenclerunt, 
praeter  unum  aegiotum.  Is  propter  moibum  exire 
et  fugere  non  potuit.  Casu  et  tortuitu  navis  in 
portum  incolumis  delata  est;  illam  aegrotus  possi- 
det;  navim  ])etit  ille ,  cuius  fuerat.  Haec  cou- 
stitutio   legitima  est  ex  scripto  et  sententia. 

Ex  contrariis  legibus  controversia  coii- 
stat ,  quum  alia  lex  iubet  aut  peimittit,  alia  vetat 
quippiam  ficri,  hoc  modo  :  Lex  vetat  eum,  qui  de 
pecuniis  repetundis  damnatus  sit,  in  concione  ora- 
tioncm  habere.  Altera  lex  iubet  augurem ,  in  de- 
mortui  locum  qui  petat,  in  concione  nominare, 
Augur  quidam,  damnatus  de  pecuniis  repetundis, 
in  demortui  locum  nominavit.  Petitur  ab  eo  mulcta, 
Constitutio   haec  legitima  est  ex  contrariis  legibus. 

Ex  ambiguo  controversia  nascitur,  quum  re  in 
unam  sententiam  scripta,  scriptum  duas  aut  plures 
sententias  significat,  hoc  modo :  Paterfamilias, 
quum  filium  heredem  faceret ,  testamento  vasa  ar- 
gentca    uxori    legavit:      iieres     meus    uxori    meae 

XXX    PONDO      VASOnUM    ARGENTEOIVUM     DATO  ,        (^JUAE 

VOLET.  Post  mortem  eius  vasa  prctios.i,  et  caelata 
magnificc,  petit  mulier.  Filiusse,  quae  ipse  velit, 
in  XXX  pondo  ei  debere  dicit.  Constitutio  est  legi- 
tima  ex  Mmbiguo. 

Kx  delinitione  constat  causa  ,  (juuni  in  con- 
troversia  est,  <jno  nomine  l.ictuni  ;ij)pelletur.  Eu  est 
huiusniodi:  Onuni  Ij.  Saturninus  b'^ein  frumenta- 
riain  de  seinissibus  et  trientibus   laturus  esset ,    Q. 


AD    HERENNIUM    LIB.    I.    12.  21 

Caepio ,  qui  per  id  temporis  quaestor  urbanus  erat, 
docuit  senatum ,  aerarium  pati  non  posse  largltio- 
nem  tantam.  Senatus  decrevit,  si  eam  legem  ad 
populum  ferat ,  adversus  remp.  videri  eum  facere. 
Saturninus  ferre  coepit.  Collegae  intercedere.  Ille 
nihilo  minus  cistellam  detulit.  Caepio ,  ut  illum 
contra  S.  C.  intercedentibus  collegis ,  vidit  ferre, 
cum  viris  bonis  impetum  facit,  pontes  disturbat, 
cistas  deiicit ,  impedimento  est ,  quo  secius  feratur 
lex;  arcessitur  Caepio  maiestatis,  Constitutio  est 
legitima  ex  definitione.  Vocabulum  enim  definitur 
ipsum ,  quum  quaeritur ,  quid  sit  minuere  maie- 
statem. 

Ex  t  r  a  n  s  1  a  t  i  o  n  e  controversia  nascitur,  quum 
aut  tempus  ditlerendum ,  aut  accusatorem  mutan- 
dum ,  aut  iudices  mutandos  reus  dicit.  Hac  parte 
constitutionis  ,  Graeci  in  iudiciis ,  nos  in  iure  civili 
plerumque  utimur.  In  hac  parte  nos  iuris  civilis 
scientia  iuvabit.  In  iudiciis  tamen  nonnihil  ea 
utimur,  hoc  modo :  Si  quis  peculatus  accusetur, 
quod  vasa  argentea  publica  de  loco  privato  dicatur 
sustulisse,  possit  dicere,  quum  definitione  sit  usus, 
quid  sit  furtum,  quid  peculatus,  secum  furti  agi, 
non  peculatus  oportere.  Haec  partitio  legitimae 
constitutionis  his  de  causis  raro  venit  in  iudicium, 
quod  in  privata  actione  praetoriae  exceptiones  sunt, 
et  causa  cadit  is,  qui  non,  quemadmodum  oportet, 
egerit;  et  in  publicis  quaestionibus  cavetur  legibus, 
utante,  si  reo  commodum  sit,  iudicium  de  accu- 
satore  fiat ,  utrum  illi  liceat  accusare ,  necne. 


22  RHETORICORUM 

13.  Ex  ratiocinatioiie  coutroveisla  constat, 
quum  res  sine  propria  lege  venit  in  iudicium ,  quae 
tamen  ab  aliis  legibus  similitudinem  quandam  aucu- 
patur.     Ea  est  huiusmodi.     Lex  est :     si    furiosus 

ESCIT  ,  AGNATORUM  GENTILIUMQUE  IN  EO  PECUJJIA- 
QUE  EIUS  POTESTAS  ESTO.  Et  lcx :  PATERFAMILIAS 
UTI    SUPER    FAMILIA  PECUNIAVE    SUA   LECAVERIT  ,    ITA 

lus   ESTO.       Et  lex :     SI  PATERFAMILIAS    intestatus 

MORITUR,       FAMILIA     PECUNIAQUE      EIUS      AGNATORUM 

GENTiLiuMQUE  ESTO.  Malleolus  iudicatus  est  ma- 
trem  necasse.  Ei  damnato  statiin  folliculo  lupino 
os  obvolutum  est,  et  soleae  ligneae  pedibus  inductae 
sunt,  et  in  carcerem  ductus  est.  Qui  dcfenderant 
cum ,  tabulas  in  carcerem  afferunt ;  heredes  quos 
iubet  scribunt ;  testes  rite  affuerunt ;  de  illo  suppli- 
cium  paulo  post  sumitur.  li ,  qui  heredes  erant 
testamento ,  hereditatem  adeunt.  Frater  minor 
Malleoli,  qui  eum  oppugnaverat  in  eius  periculo, 
suam  vocat  hereditatem  lege  agnationis.  Hic  certa 
lex  in  rem  nulia  atfertur,  et  tamen  multae  alferun- 
tur,  e  quibus  ratiocinatio  nascitur,  quare  potuerit, 
aut  non  potuerit  iure  testamentum  facere.  Consti- 
tutio  legitima  est  ex  raticcinatione.  Cuiusmodi 
partes  cssent  lcgitimae  constitutionis  ostendinius; 
iiunc  de  iuridiciali  constitutione  dicamus. 

14«   luridicialis  constitutio  est,  quum  factuin 
convenit,  sed  iure,  an  iniuria  factum  sit,   quaeritur. 
Eius  constitutionis  partes  snnt    diiae,    quarum  una       \ 
absoluta  ,   altera  assumtiva  nominatur.     Absoluta 
est,    quum    id  ipsum ,     quod   factuin  est,    ut  aliud 


AD    HERENNIUM    LIB.     I.     14.  25 

iiihil  foris  assumatur,  recte  factum  esse  dicemus. 
Ea  est  huiusmodi:  Mimus  quidam  uominatim  Ac- 
cium  poetam  compellavit  in  sceua.  Cum  eo  Accius 
iniuriarum  agit.  Hic  nihil  ahud  defendit,  nisi  li- 
cere  nominari  eum ,  cuius  nomine  scripta  dentur 
agenda.  Assumtiva  pars  est,  quum  per  se  de- 
fensio  infirma  est,  sed  assumta  extraria  re  com- 
probatur.  Assumtivae  partes  sunt  quatuor:  con- 
cessio ,  translatio  crimiuis,  remotio  criminis,  com- 
paratio. 

Concessio  est,  ijuum  reus  postulat  sibi 
ignosci.  Ea  dividitur  in  purgationem ,  et  depreca- 
tionem.  Purgatio  est,  quum  consulto  se  negat 
reus  fecisse.  Ea  dividitur  in  fortunam ,  impru- 
dentiam ,  necessitudinem.  Fortunam,  ut  Caepio 
ad  tribunos  pl.  de  amissione  exercitus ;  impru- 
d  e  n  t  i  a  m ,  ut  ille  ,  qui  de  eo  servo  ,  qui  domi- 
uum  occiderat,  cui  frater  esset,  supplicium  sumsit, 
antequam  tabulas  testamenti  aperuisset ,  quum  is 
servus  manumissus  testamento  esset;  necessitu- 
dinem,  ut  ille  ,  qui  ad  diem  commeatus  non  ve- 
nit,  quod  eum  aquae  interclusissent.  Depreca- 
tio  est,  quum  et  peccasse  se ,  et  consulto  fecisse 
reus  confitetur,  et  tamen  postulat,  ut  sui  mise- 
reatur.  Hoc  in  iudicio  fere  non  potest  usu  venire ; 
nisi ,  quando  pro  eo  dicimus ,  cuius  multa  recte 
facta  constant ,  hoc  modo  in  loco  communi  per  am- 
plificationem  iniiciemus :  ,,  Quod  si  hoc  fecisset, 
tamen  ei  pro  pristinis  beneficiis  ignosci  conveniret : 
verum  nihil   postulat  ignosci.**       Ergo  in  ludicium 


a^  RHETORICORUM 

iion  venlt;    at  in  senatum,    aut  ante  imperatorem, 
et  in  consilium  talis  causa  potest  venire. 

15.  Ex  translatione  criminis  causa  constat, 
quum  fecisse  nos  non  negamus ,  sed  aliorum  pec- 
catis  coactos  fecisse  dicimus :  ut  Orestes  quum  se 
defendit,  in  matrem  confert  crimen. 

Ex  r  e  m  o  t  i  o  n  e  criminis  causa  constat ,  quum 
a  nobis  non  crimen  ipsum,  sed  culpam  amovemus, 
et  vel  in  hominem  transferimus ,  vel  in  rem  quam- 
piam  conferimus.  In  hominem  transfertur:  ut, 
si  accusetur  is ,  qui  P.  Sulpicium  se  fateatur  occi- 
disse,  et  id  iussu  consulum  defendat;  et  eos  dicat 
non  modo  imperasse,  sed  rationem  quoque  osten- 
disse,  quare  id  facere  liceret.  In  rem  coiifertur, 
ut,  si  quis,  ex  testamento  quod  facere  iussus  sit, 
ex  plebiscito  vetetur. 

Ex  comparatione  causa  constat ,  quum  di- 
cimus  necesse  fuisse  alterutrum  facere,  et  id ,  quod 
fecerimus ,  satius  fuisse  facere.  Ea  causa  huius- 
modi  est :  C.  ropillius,  quum  a  Gallis  obsidere- 
tur,  ne(jue  elfugere  ullo  modo  posset ,  vcnit  cum 
hostium  ducibu5  in  colloquutionem  ;  ita  discessit, 
ut,  si  impedimenta  reliiujueret,  exercitum  educeret. 
vSatius  esse  duxit,  amittere  iinpediuienta ,  quam 
cxercitum.  Exercitum  eduxit;  inqjcdimenta  reli- 
quit ;   arcessitur  maiestatis. 

16.  Quac  CDiistitutioues,  ct  quac  constitutioiuiin 
partcs  sint ,  videor  ostendisse.  Nunc  (juo  modo 
eas,  ct  (|ua  via  tractari  conveniat ,  dcmonstr.indum 
est;  si  prius  aperucrimus,    (|uid  oporteat  ab  ambo- 


AD    HERENNIUM     LIE.    I.    16.  25 

bus  in  causa  destinari,  quo  ratio  omiiis  totius 
orationis   conferatur. 

Constitutione  igitur  reperta,  statim  quaerenda 
cst  r  a  t  i  o ,  quae  causam  facit ,  et  continet  defen- 
sionem,  hoc  modo :  (ut  docendi  causa  in  hoc  po- 
tissimum  consistamus  ; )  Orestes  ,  quum  confiteatur 
se  occidisse  matrem ,  nisi  attulerit  facti  rationem, 
perverterit  defensionem.  Ergo  affert  eam;  quae 
nisi  intercederet ,  ne  causa  quidem  esset:  ,,  illa 
enim,  inquit,  patrem  meum  occiderat.'*  Ergo 
(ut  ostendi)  ratio  ea  est,  quae  continet  defensio- 
nem ,  sine  qua  ne  parva  quidem  dubitatio  potest 
remorari  damnationem. 

Inventa  ratione,  firmamentum  quaerendum 
cst ;  id  est ,  quod  continet  accusationem ,  quod 
atfertur  contra  rationem  defensionis,  de  qua  ante 
dictum  est.  Id  constituetur  hoc  modo :  Quum  usus 
fuerit  Orestes  ratione  ,  hoc  pacto :  ,,  lure  occidi, 
illa  enim  patrem  meum  occiderat;"  utetur  accusa- 
tor  firmamento ,  hoc  pacto :  ,,  Sed  non  abs  te 
occidi,  neque  indemnatam  poenas  pendere  opor- 
tuit. "  Ex  ratione  defensionis ,  et  ex  firmainento 
accusationis ,  iudicii  quaestio  nascatur  oportet; 
quam  nos  iudicationem ,  Graeci  rtpivojiiivop  appel- 
lant.  Ea  constituetur  ex  coniunctione  firmamenti 
et  rationis,  hoc  modo :  Quum  dicat  Orestes ,  se 
patris  ulciscendi  causa  matrem  occidisse ,  rectumne 
fuerit,  a  filio ,  sine  iudicio,  Clytaemnestram 
occidi.  Ergo  hac  ratione  iudicationem  reperire 
convenit. 


26        RHET.    AD    HERENN.     LTB.   I.   17. 

17.  Reperta  iudicatione,  omnem  rationem  totius 
orationis  eo  conferri  oportebit.  In  omnibus  constitu- 
tionibus  et  partibus  constitutionum  bac  via  iudica- 
tiones  reperientur,  praeterquam  in  coniecturali  con- 
stitutione.  Ndin  in  ea  nec  ratio  quaeritur,  quare  fe- 
cerit ;  fecisse  enim  negatur;  nec  firmamentum  ex- 
quiritur,  quoniam  non  subest  ratio.  Quare  ex  in- 
tentione  et  infitiatione  iudicatio  constituitur,  hoc 
modo.  Intentio;  ,,  Occidisti  Aiacem.*'  Infitiatio: 
,,Non  occidi. "  ludicatio:  ,,Occideritne.**  Ratio 
omnis  utriusque  orationis ,  ut  ante  dictum  est ,  ad 
hanc  iudicationem  conferenda  est.  Si  plures  erunt 
constitutiones ,  aut  partes  constitutionum ;  iudica- 
tiones  quoque  plures  erunt  in  una  causa;  sed 
omnes  simili  ratione  reperientur.  Sedulo  dedimus 
operam ,  ut  breviter  et  dilucide,  quibus  de  rebus 
adhuc  dicendum  fuit ,  diceremus.  Nunc,  quoniam 
satis  huius  voluminis  magnitudo  crevit,  commodius 
est  in  altero  libro  de  ceteris  rebus  deinceps  expo- 
nere;  ne  qua  possit  animum  tuum  defatlg.itio 
retardare.  Sed  si  tardius  haec ,  quam  studes  ,  ab- 
solventur,  quum  rerum  magnitudini,  tum  nostris 
quoque  occupationibus  assignare  debebis.  Verun- 
tamen  maturabimus ,  et  quod  negotio  diminutum 
fuerit,  exaequabimus  industria:  ut  pro  tuo  in  nos 
oilicio,  et  nostro  in  te  studio  munus  hoc  accumu- 
latissime  tuac  largiamur  voluntati. 


RHETORICORUM 


AD 


HERENNIUM 


LIBER    SECUNDUS. 


SUMMARIUM 

LIBRI    SECUNDI. 

In  hoc  libro  anctor  praemissa  brevi  qiinm  dictonim 
supeiiori  iibro  tum  dicendoi  um  summa  (  c.  x.  )  pergit 
exponeie,  quae  ad  confirmationem  et  confnta- 
t  i  o  n  e  m  in  genere  iudiciali  peitinent ;  ita  nt  initium 
faciat  docendi,  quibus  argumentationibus  in  unaquaquc 
parte  generis  iudicialis  uti  conveniat.     (  c.    2       17.  ) 

Itaque  primum  c.  2.  seqq.  de  causa  coniecturali 
agit;  et  quoniam  liuius  constitutionis  sex  partes  sunt, 
agit  1.  de  probabili,  per  quod  probatur  expedisse 
reo  peccare ,  et  a  simili  turpitudine  honiinem  nun- 
quam  abfuisse ;  ( c.  2.  3.)  2.  de  collatione,  qimm 
accusator  id,  quod  adversaiium  fecisse  criminatur,  aJii 
nemini,  nisi  reo,  bono  fuisse  demonstrat;  5.  de  signo, 
per  quod  ostenditiu*  idonea  perficienda  facultas  esse 
quaesita ,  cuiusmodi  sunt  locus,  tempus ,  spatium ,  oc- 
casio,  spes  perficiendi,  spes  celandi ;  (c.  4.)  4.  de 
a  r  g  u  m  e  n  t  o  ,  per  quod  reus  coarguitur  certioribus 
indiciis  et  magis  firma  suspicione ;  (  c.  5.  )  5.  de  con- 
sequutione,  quum  quaeritiu' ,  quae  signa  nocenti» 
et  innocentis  consequi  soleant;  (  c.  6.  )  6.  de  appro- 
batione,  qua  utuntur  oratores  ad  extremimi  confir- 
mata  suspicione.  Approbationis  loci  dividuntur  in  lo- 
cos  pr  o  p  ri  o  s  ,  quibus  nisi  accusator,  et  nisi  defensor 
nemo  potest  uti,  et  utriusque  communes.  Huius 
geneiis  sunt,  qui  dicuntur,  a  testibus ,  contra  testes,  a 
quaestionibus,  (h.  e.  ratione  quaerendi  e  sei^vis  per 
tormenta)  contra  quaestiones ,  ab  argumentis ,  contra 
argumenta  ,    a  iiunoi ibus ,    contra    rumores.    (  c.     7.  ) 

Secundo  loco  agitur  de  partibus  legitimae  consti- 
tutionis;  c,  8-  sqq-  et  quidem  i.  de  causa ,  in  qua  vo- 
luntas  scriptoris  ctim  scripto  dissidere  vi- 
deatur;    ( c.    8-9)    2.    de    duabus    Jegibus    inter  se 


30       SUMMARrUM    LIBRI    SECUNDI. 

di  screpantibus ;  (  c,  lo. )    3.  de  ambiguo;  (c.  11.) 

4.  de    causa   in    qua    defiuitione    opus    est;    (  c.    lij.  ) 

5.  de    tr  a  usla  tio  nib  us   et   6.    de    causa   rationali. 
(  c.    12.    extr.  ) 

Tertio  loco  de  partibus  iuridicialis  constitutio- 
nis  agitiu-,  (  c.  13.  sqq.  )  ubi  primum  absoluta 
spectatur,  in  qua  reus  ipsam  rem ,  qiiam  fecisse  con- 
fitetur ,  iuie  factam  dicit  sine  uUa  assumtioue  extra- 
riae  defensionis.  In  hac  igitur  iuris  pai  tes  adhibentur, 
qizae  sunt  natura ,  lex,  consuetudo,  iudicatum ,  aequura 
et  bonum ,  pactum.  (  c.  13.)  Deinde  assumtiva 
pars  iuridicialis  constitutionis  consideratur ,  docetiu- 
que ,  quid  ab  accusatoie  et  defeusore  iieri  debeat  1.  in 
c  o  m  p  a  r  a  t  i  o  n  e,  iibi  quaeritm",  utrum  satius  fuerit 
agere  id  quod  reus  dicat  se  fecisse,  an  id  quod  accusa- 
tor  dicat  oportuisse  fieri;  (c.  14.  )  2.  in  transla- 
tione  criminis  (  c.  i^-  )  quum  ab  reo  facti  causa 
in  aliorum  peccatum  transiertur ;  3'  i'^  concessione 
(  c.  16.  17.  )  per  quam  reus  sibi  ignosci  postulat,  sive 
86   p  u  r  g  a  n  d  o  ,    sive    deprecando. 

Expositis  igitur  argumeutatiouibus  in  imaquaque 
iudicialis  generis  parte  adliibendis,  docet  auctor,  quem- 
admodum  ipsae  argumentationcs  ornate  et  absolute  tra- 
Ctari  possint  c.  ig.  seqq.  Itaque  prinuim  partes  argu- 
jnentationis  enumerantur  ac  definiuntur,  propositio, 
ratio,  rationis  confirmatio,  exornatio,  co  m- 
plexio  ( c,  i3-  19- )j  deiiide  secundum  ordinem  liarum 
paitlum,  quae  vitanda  sint  iu  bingulis  vitia ,  conimon- 
stratur.     (  c.    2o  —  29.  ) 

lam  absoluta  de  cctciis  paitibus  orationis  in  causa 
iiuUctali  disputatioiie ,  (dictiim  enini  erat  do  exordio, 
nanationc,  divisionc,  confirmatione  ct  confutatione) 
sequitur  locus  de  c  o  n  cl  u  si  o  n  i  b  u  s  (  c.  30.  sqq.  ) 
ubi  1.  dc  e  n  u  Mi  c  ra  t  i  o  n  c,  2,  dc  a  m  p  1  if  ica  tio  ne, 
3.    dc    c  o  111  ui  i  s  c  I  a  li  o  n  c     (c.    51.)    agitur. 


^ 


RHETORICORUM 
AD 

C.      HERENNIUM 

LIBE.R    SECUNDUS. 


i.  Iii  primo  libro ,  Herenni,  breviter  exposuimus, 
quas  causas  recipere  oratorem  oporteret,  et  in 
quibus  otFiciis  elaborare  conveniret,  et  ea  otFicia 
qua  ratione  facillime  consecjui  posset.  Verum,  quia 
noque  de  omnibus  simul  dici  poterat,  et  de  maxi- 
mis  primum  scribendum  fuit,  quo  cetera  tibi  faci- 
liora  cognitu  viderentur;  ita  nobis  placitum  est, 
ut  ea,  quae  ditlicillima  essent,  potissimum  con- 
scriberemus. 

Causarum  tria  sunt  genera,  demonstrativum, 
deliberativum ,  iudiciale ;  quod  multo  ditlicillimum 
est.  Ergo  id  primum  absolvemus.  Hoc  et  priore 
libro  egimus ,     quum    de    quiuque    oratoris    otficiis 


32  RHETORICORUM 

tractaremus  ,  quoruin  inventio  et  prima  ,  et  dlfficil- 
lima  est.  Eaque  nobis  erit  hoc  in  libro  propemo- 
dum  absoluta,  sed  parvam  partem  eius  in  tertium 
volumen  transferemus.  De  sex  partibus  orationis 
quum  scribere  instituimus,  in  primo  libro  loquuti 
sumus  de  exordio  ,  narratione,  divisiorie  ,  nec  plu- 
ribus  verbis ,  quam  necesse  fuit,  nec  minus  dilu- 
cide,  quam  te  velle  existimabamus.  Deinde  con- 
iunctim  de  confirmatione  et  confutatione  dicendum 
fuit.  Quare  genera  constitutionum  et  earum  partes 
aperuimus :  ex  quo  simul  ostendebatur ,  quomodo 
constitutionem  et  partes  constitutionis ,  causa  po- 
sita ,  reperiri  oporteret.  Deinde  docuimus ,  iudi- 
cationem  quemadmodum  quaeri  conveniret:  qua 
inventa ,  curandum  ,  ut  oninis  ratio  totius  orationii» 
ad  eam  conferatur. 

Reliquum  videbatur  esse  ,  ut  ostenderemus, 
quae  ratio  posset  inventiones  ad  unamquamque 
constitutionem  aut  partem  constitutionis  accommo- 
dare;  et  item  quas  argumentationes ,  quae  Graeci 
i7rijceipi'/fia7a  a])])cllant ,  sequi ,  et  quas  vitare  opor- 
teret;  quorum  utrunique  ])ertinet  ad  confirmatio- 
iiem  et  confutationem.  Deinde  ad  extremum  docc- 
bimus ,  cuiusmodi  conclusioni])us  orHtionuin  uti 
oi)ortt'at ;  qui  locus  er.tt  postremus  de  sex  partibus 
orationis. 

2.  Primum  ergo  quaeremus ,  queinadmodum 
quaimjue  causain  tractari  couveiiiat.  I".t  niiniruni 
co  n  i  ec  t  ur  ale  m,     (juae  priiua  et  dillicillinia  est, 

.     potis- 


Ai)    HERENNIUM    LIB.    II.    2.    3.       33 

potissimum  consideremus.  In  causa  coniecturali, 
narratio  accusatoris  suspiciones  interiectas  et  disper- 
sas  habere  debet,  ut  nihil  actum,  nihil  dictum, 
nusquam  ventum,  aut  abitum,  nihil  denique 
factum  sine  causa  putetur.  Defensoris  narratio 
simplicem  et  dilucidam  expositionem  debet  habere, 
cum  attenuatione  suspicionis.  Huius  constitutionis 
ratio  in  sex  partes  est  distributa ;  probabile ,  colla- 
tionem,  signum,  argumentum,  consequutionem, 
approbationem.  Horum  unumquidque  quid  valeat, 
aperiemus. 

3.  P  r  o  b  a  b  i  1  e  est ,  per  quod  probatur ,  expe- 
disse  reo  peccare,  et  a  simili  turpitudine  homi- 
nem  nunquam  abfuisse.  Id  dividitur  in  causam  et 
in  vitam.  Causa  est  ea,  quae  induxit  ad  malefi- 
cium ,  commodorum  spe ,  aut  incommodorum  vlta- 
tione ;  ut  quum  quaeritur ,  num  quod  commodum 
maleficio  appetierit,  num  honorem ,  num  pecuniam, 
num  dominationem;  num  aliquam  cupiditatem  amo- 
ris ,  aut  huiusmodi  libidinis  voluerit  explere ;  aut 
num  quod  incommodum  vitarit,  inimicitias,  infa- 
miam ,  dolorem  ,  supplicium.  Hic  accusator  in  spe 
commodi  cupiditatem  adversarii,  in  vitatione  in- 
commodi  formidinem  augebit;  defensor  autem  ne- 
gabit  fuisse  causam,  si  poterit,  aut  eam  vehemen- 
ter  extenuabit;  deinde  iniquum  esse  dicet,  omnes, 
ad  quos  aliquid  emolumenti  ex  aliqua  re  pervenerit, 
in  suspicionem  maleficii  devocari.  Deinde  vita 
hominis  ex  ante  factis  spectabitur.      In  quo  primum 

Cic.  Ji/nftor.    VoL  I.  3 


54 


R  H  E  T  O  R  I  C  O  P.  13  INI 


conslclerabit  accusator,  iiuin  quaiido  slmile  (£uid 
fecerit.  Si  id  iion  reperiet ,  quaeret ,  num  tjuando 
venerit  in  similem  suspicioncm;  et  in  eo  debebit 
esse  occupatus ,  ut  ad  eam  causam  peccati,  quam 
paulo  ante  exposuerit,  vita  hominis  possit  accom- 
modari,  hoc  modo.  Si  dicet  pccuniae  causa  fe- 
cissc,  ostendct  eum  semper  avarum  fuisse;  si  ho- 
noris ,  ambitiosum ;  ita  poterit  animi  vitium  cum 
causa  peccati  conglutinare.  Si  non  poterit  par  vi- 
tium  cum  causa  reperire ,  reperiat  dispar.  Si  non 
poterit  avarum  demonstrare,  demonstret  corrupto- 
rem  vel  perfidiosum ,  si  quo  modo  poterit ;  deni- 
que  aliquo  aut  quam  phirimis  vitiis  contaminabit 
personam ;  deinde  qui  illud  fecerit  tam  net|uiter, 
eundem  hoc  tam  perperam  fecisse  non  esse  miran- 
dum.  Si  vehementflr  castus  et  integer  existimabitur 
adversarius ,  dicet  facta ,  non  famam  spectari  opor- 
tere ;  illum  ante  occultasse  sua  flagitia ;  se  phuium 
facturum  ,  ab  eo  maleficium  non  abesse.  Defensor 
primum  demonstrabit  vitam  integram ,  si  poterit; 
sin  autem ,  confugiet  ad  imjirudentiam  ,  stuhitiam, 
adolescentiam,  vim,  persuasionem ;  quibus  rebus 
vituperatio  eorum,  quae  extra  id  crimen  erunt, 
debeat  assignari.  Sin  vehementer  vitae  homiuis 
turpitudine  impedietur  et  infamia  ,  prius  dabit  ope- 
ram ,  ut  falsos  rumores  dissipatos  esse  dicat  d« 
innoccnte;  ct  utetur  loco  connnuni ,  rumoribus 
credi  non  oportere.  Sin  nihil  horum  ficri  poterit, 
utatur    fxtrcina    dcfensionc,     et  dicat ,     non    sc  df 


AD    HERENNIUM    LIB.    II.    3.  4.        55 

moribus  eius  apud  censores ,  sed  de  criminibus  ad- 
versariorum  apud  iudices  dicere. 

4.  Collatio  est,  quum  accusator  id,  quod 
adversarium  fecisse  criminatur,  alii  nemini,  uisi 
reo,  bono  fuisse  demonstrat;  aut  alium  neminem 
potuisse  perficere,  nisi  adversarium;  aut  eum  ip- 
sum  aliis  rationibus  aut  non  potuisse,  aut  noii 
aeque  commode  potuisse ;  aut  eum  fugisse  alias 
rationes  commodiores  propter  cujjiditatem.  Hoc 
loco  defensor  demonstret  oportet,  aut  aliis  quoque 
bono  fuisse,  aut  alios  quoque  id,  quod  ipse  insi- 
muletur,    facere  potuisse. 

Signumest,  per  quod  ostenditur  idonea  per- 
ficiendi  facultas  csse  quaesita.  Id  dividitur  in  par- 
tes  sex :  locum ,  tempus ,  spatium ,  occasionem, 
6pem  perficiendi ,  spem  celandi.  L  o  c  u  s  quaeritur, 
celebris ,  an  desertus ;  semj^cr  deseitus ,  an  tum, 
quum  id  factum  sit ,  fuerit  in  eo  loco  solitudo ; 
sacer ,  an  profanus  ;  publicus ,  an  privatus  fuerit ; 
cuiusmodi  loci  attingant;  num,  qui  quid  est  pas- 
sus,  perspectus  aut  exauditus  esse  possit.  Horum 
quid  reo ,  quid  accusatori  conveniat ,  perscribere 
iion  gravaremur,  nisi  facile  quivis,  causa  posita, 
posset  iudicare.  Initia  enim  inventionis  ab  arte 
debent  proficisci;  cetera  facile  comparabit  exerci- 
tatio.  T  e  m  p  u  s  ita  quaeritur :  qua  parte  anni ; 
qua  die;  noctu,  an  interdiu;  qua  diei,  qua  noctis 
hora  factum  esse  dicatur,  et  cur  eiusmodi  tempori- 
bus.     Spatium  ita    consideratur:    satisne  longum 


^6  R  11  E  1  O  K  1  C  O  K  U  JNl 

fuerit  ad  eam  rem  transigendam,  et  potueritne  sciri, 
satis  ad  id  perficiendum  spatii  futurum.  Nam  parvi 
refert  satis  spatii  fuisse,  si  id  ante  sciri  et  ratione 
provideri  non  potuit.  Occasio  quaeritur,  ido- 
neane  satis  fuerit  ad  rem  adoriendam,  an  alia  me- 
lior,  quae  aut  praeterita  sit,  aut  non  exspectata. 
Spes  perficiendi  quae  fuerit,  spectabitur  hoc 
modo ;  si ,  quae  supra  dicta  sunt  signa ,  concurre- 
rint ;  si  praeterea  ex  altera  parte  vires ,  pecunia, 
consilium ,  scientia ,  apparatio ;  ex  altera  parte  im- 
becillitas  ,  inopia  ,  stultitia  ,  imprudentia ,  inappa- 
ratio  videbitur  fuisse;  (juare  scire  potuerit,  utrum 
diffidendum,  an  confidendum  fuerit.  Spes  ce- i 
1  a  n  d  i  quae  fuerit ,  quaeritur  ex  consciis  ,  arbitris, 
adiutoribus,  liberis  aut  servis,   aut  utriscpje. 

5.  Argumentum  est,  per  quod  reus  coargui- 
tur  certioribus  indiciis ,  et  magis  firma  suspicione. 
Id  dividitur  in  tempora  tria ,  praeteritum ,  instans, 
consequens.  In  praeterito  tempore  oportet  con- 
sidcrare,  ubi  fuerit,  ubi  visus  sit,  quocum  visus 
sit ,  num  quid  appararit,  num  qiiem  convenerit, 
num  quid  dixerit,  num  quem  habuerit  de  consciis, 
dc  adiutoribus ,  num  quid  de  adiumentis;  num  quo 
in  loco  praeter  consuetudinem  fuerit,  aut  alieno 
tempore.  In  instanti  tenq>ore  quaeritur,  num 
visus  sit,  quum  faciebat,  num  (|ui  strepitus,  cla- 
mor,  crepitus  exauditus,  aut  (UMii(|uc,  num  (|uid 
ali(|uo  sensu  pciccptum  sit,  tactu,  odoratu,  gustatu. 
Nain  (juivis    horum  sensuum  potcst  conflarc  suspi- 


AD   HERENNIUM     LIB.   II.   5.   6.    7.      37 

cionein.  In  consequenti  tempore  spectahitur, 
iium  quid  re  transacta  relictum  sit,  quod  indicet 
aut  factum  esse  maleficium,  aut  a  quo  sit  factum. 
Factum  esse,  hoc  modo :  si  tumore  et  livore  de- 
coloratum  est  corpus  mortui ,  significat  eum  veneno 
necatum.  A  quo  factum  sit,  hoc  modo:  si  te- 
lum ,  si  vestimentum ,  si  quid  eiusmodi  relictum, 
aut  vestigium  rei  repertum  fuerit,  si  cruor  in  vesti- 
mentis ,  si  in  eo  loco  comprehensus ,  aut  visus 
transacto  negotio ,  quo  in  loco  res  gesta  dicitur. 

6.  Consequutio  est,  quum  quaeritur ,  quae 
signa  nocentis  et  innocentis  consequi  soleant.  Ac- 
cusator  dicet,  si  poterit,  adversarium,  quum  ad 
eum  ventum  sit,  eruhuisse,  expalhiisse,  tituhasse, 
inconstanter  loquutum  esse,  concidisse,  polUcitum 
esse  ahquid;  quae  signa  conscientiae  sunt.  Si  reus 
horum  nihil  fecerit,  accusator  dicet,  eum  usque 
adeo  praemeditatum  fuisse,  quid  sihi  esset  usu  ven- 
turum,  ut  constantissime  consistens  responderct; 
quae  signa  confidentiae ,  non  innocentiae  sunt. 
Defensor,  si  pertimuerit,  magnitudine  periculi, 
non  conscientia  peccati  commotum  esse  dicet;  si 
non  pertimuerit,  fretum  innocentia  negahit  esse 
commotum. 

7.  Approhatio  est,  qua  utimur  ad  extre- 
mum ,  confirmata  suspicione.  Ea  hahet  locos  pro- 
prios  atque  communes.  Proprii  sunt,  quihus, 
nisi  accusator,  et,  quihus,  nisi  defensor,  nemo 
potest  uti.      Communes   sunt,    qui  alia  in  causa 


58  R  H  E  T  O  R  I  C  O  Pt  U  INI 

ab  reo ,  alla  ab  accusatoie  tractantur.  Iii  causa 
coniecturali  proprius  locus  accusatoris  est,  quum 
dicit  malorum  niisereri  non  oportere,  et  quum  au- 
get  facti  atrocitntem.  Defensoris  proprius  locus 
est,  quum  misericordiam  captat,  et  quum  accusa- 
torem  calumniari  criminatur.  Communes  loci  sunt 
quum  accusatoris  ,  tum  defensoris ,  a  testibus ,  con- 
tra  testes  ,  a  quaestionibus  ,  contra  quaestiones ,  ab 
argumentis  ,  contra  argumenta ,  a  rumoribus  ,  con- 
tra  rumores.  A  testibus  dicemus  secundum 
auctoritatem  et  vitam  testium ,  et  constantiam  testi- 
moniorum.  Contra  testes,  secundum  vitae  tur- 
pitudinem,  testimoniorum  inconstantiam ;  siautfieri 
non  potuisse  dicemus ,  aut  non  factum  esse  quod 
dicant,  aut  scire  illos  non  potuisse,  aut  cupide 
dicere ,  et  argumentari.  Haec  et  ad  improbationem 
et  approbationem  testium  pertinebunt.  A  quae- 
stionibus  dicemus ,  quuni  demonstrabimus ,  ma- 
iores  veri  inveniendi  causa  tormentis  et  cruciatibus 
voluisse  quaeri ,  et  summo  dolore  bomines  cogi ,  ut 
quidquid  sciant,  dicant.  Et  praeterea  confirma- 
tior  haec  erit  disputatio,  si,  quae  dicta  erunt, 
argumentando ,  iisdem  viis,  quibus  omnis  conie- 
ctura  tractatur ,  trahemus  ad  verisimilem  suspicio- 
ncm ;  idemque  hoc  in  testimoniis  facere  oportebit. 
Contra  quaestiones  hoc  modo  dicemus:  pri- 
mum  maiores  voluisse  certis  in  rebus  interpoui 
quaestiones,  quum,  quae  vere  dicerentur,  sciri, 
quae    iAso    in    f[uaestioiie    pronuntiarentur,    refelli 


AD    HERENNIUM    LIB.    II.    ?•  39 

possent,  hoc  modo:  quo  in  loco  quid  positum 
esset;  et  si  quid  esset  simile,  quod  videri,  aut 
aliquo  signo  percipi  posset;  deinde,  dolori  credi 
non  oportere ,  quod  alius  alio  recentior  sit  in  do- 
lore,  quod  ingeniosior  ad  comminiscendum,  quod 
denique  saepe  scire,  aut  suspicari  possit,  quid 
quaesitor  velit  audire;  quod  quum  dixerit,  intel- 
iigat  sibi  finem  doloris  futurum.  Haec  disputatio 
comprobabitur ,  si  refellemus,  quae  in  quaestioni- 
bus  erunt  dicta,  probabili  argumentatione ;  idque 
partibus  coniecturae ,  quas  ante  exposuimus ,  facere 
oportebit.  Ab  argumentis,  et  signis,  et  cete- 
ris  locis ,  quibus  augetur  suspicio,  dicere  hoc  modo 
convenit:  quum  multa  concurrant  argumenta  et 
signa ,  quae  inter  se  consentiant ,  rem  perspicuam, 
non  suspiciosam  videri  oportere;  item  plus  opor- 
tere  signis  et  argumentis  credi ,  quam  testibus ; 
haec  enim  eo  modo  exponi ,  quo  modo  re  vera 
sint  gesta;  testes  corrumpi  posse  vel  pretio,  vel 
gratia,  vel  metu,  vel  simultate.  Contra  argu- 
menta  et  sigiia  et  ceteras  suspiciones  dicemus 
hoc  modo :  si  demonstrabimus ,  nuUam  rem  esse, 
quam  non  suspicionibus  quivis  possit  criminari; 
deinde  unamquamque  suspicionem  extenuabimus, 
et  dabimus  operam,  ut  ostendamus,  nihilo  magis 
in  nos  eam ,  quam  in  alium  quempiam  convenire ; 
indignum  esse  facinus,  sine  testibus  coniecturam 
et  susiiicionem  firmamenti  satis  habere.  A  rumo- 
ribus  dicemus :   si  negabimus  temere  famam  uasci 


40 


RHETORICORUM 


solere,  quin  subslt  aliquid;  et  si  dicemus  causam 
non  fuisse,  quare  quispiam  confingeret  et  commi- 
nisceretur ;  et  praeterea ,  si  ceteri  falsi  soleant  esse, 
argumentabimur  hunc  esse  verum.  Contra  ru- 
m  o  r  e  s  dicemus  primum  ,  si  docebimus  multos 
esse  falsos  rumores,  et  exemplis  utemur,  de  qui- 
bus  falsa  fama  fuerit;  et  aut  inimicos  nostros ,  aut 
homines  natura  malevolos  et  maledicos  confinxisse 
dicemus ;  et  aut  aliquam  fictam  fabulam  in  adver- 
sarios  afferemus ,  quam  dicamus  omnibus  in  ore 
esse ,  aut  verum  rumorem  proferemus  ,  qui  illis  ali- 
quid  turpitudinis  afferat ,  neque  tamen  ei  rumori 
nos  fidem  habere  dicemus ,  ideo  quod  quivis  homo 
possit  quemvis  turpem  de  quolibet  rumorem  pro- 
ferre,  et  confictam  fabulam  dissipare.  Veruntamen 
si  rumor  vehementer  probabilis  esse  videbitur,  ar- 
gumentando  famae  fidem  poterimus  abrogare.  Quod 
et  difficillima  tractatu  est  constitutio  coniecturalis, 
ct  in  veris  causis  saepissime  tractanda ,  eo  diligen- 
tius  omnes  eius  partes  persequuti  sumus;  ut  ne 
parvula  quidem  titubatione  aut  ofFensione  impe- 
diremur,  si  ad  hanc  rationem  jiraeceptionis ,  assi- 
duitatem  exercitationis  accommodasscmus. 

8-  Nunc  ad  legitimae  constitutionis 
partes  transeamus.  Quum  voluntas  scriptoris 
cura  scripto  dissidere  videbitur,  si  a  scripto 
diccinus,  his  locis  utcmur:  primum  scriptoris  col- 
laudatione;  deindc  scripti  recitatione;  deinde  pcr- 
contatione,    scirentne  adversarii  id   scriptum  fuisse 


AD    HEIIENNIUM    LIE.    II.    ^.    9.       41 

iii  lege ,  aut  in  testamento ,  aut  in  stipulatione ,  aut 
in  quolibet  sciipto,  quod  ad  eam  rem  pertineat; 
deinde  collatione,  quid  scriptum  sit>  quid  adver- 
sarii  se  fecisse  dicant;  quid  iudicem  sequi  conve- 
niat,  utrum  id,  quod  diiigenter  perscriptum  sit, 
an  id ,  quod  acute  sit  excogitatum.  Deinde  ea  sen- 
tentia ,  quae  ab  adversariis  sit  excogitata ,  et  scri- 
ptori  attributa,  conteretur  et  infirmabitur.  Deinde 
quaeretur,  quid  ei  obfuerit,  si  id  voluisset  scri- 
bere,  ut  non  potuerit  perscribi.  Deinde  a  nobis 
sententia  reperietur,  et  causa  proferetur,  quare  id 
scriptor  senserit,  quod  perscripsit:  et  demonstra- 
bitur  scriptum  illud  esse  dilucide ,  breviter ,  com- 
mode ,  perfecte ,  certa  cum  ratione.  Deinde  exem- 
pla  prolerentur,  quae  res,  quum  ab  adversariis 
sententia  et  voluntas  alFerretur,  a  scripto  potius 
iudicatae  sint.  Deinde  ostendetur,  quam  pericu- 
losum  sit  a  scripto  recedere.  Locus  communls  est 
contra  eum,  qui,  quum  fateatur,  se  contra  id, 
quod  legibus  sancitum ,  aut  testamento  perscriptum 
sit,  fecisse ,  tamen  facti  quaerat  dcfensionem. 

9.  A  sententia  sic  dicemus.  Primum  lauda- 
bimus  scriptoris  commoditatem  atque  brevitatem, 
quod  tantum  scripserit  id,  quod  necesse  fuerit: 
illud,  quod  sine  scripto  intelligi  potuerit,  non 
necessario  scribendum  putarit.  Deinde  dicemus, 
calumniatoris  esse  oiFicium,  verba  et  literas  sequi, 
negligere  voluntatem.  Dcinde  id ,  quod  scriptum 
sit,    aut  non  posse  fieri,    autnonlege,  non  more. 


42  RHETORICORUM 

non  natura,  non  aequo  et  bono  posse  fieri;  quae 
omnia  scriptoiem  voluisse  quam  rectissime  fieri^ 
iiemo  clubitet;  at  ea,  quae  a  nobis  facta  sint,  iu- 
^tissime  facta.  Deinde  contrariam  sententiam  aut 
iiullam  esse,  aut  stultam,  aut  iniustam,  aut  non 
posse  fieri ,  aut  non  constare  cum  superioribus  et 
inferioril)us  sententiis ;  aut  cuin  iure  communi ,  aut 
cum  aliis  leaibus  communibus ,  aut  cum  rebus  iu- 
clicatis  disscntire.  Deinde  cxemplorum  a  voluntate, 
et  contra  scriptum  iudic.itorum  enumeratio  fiat; 
deinde  legum  et  stipulationum  breviter  excerpta- 
rum ,  in  quibus  intelUgatur  scriptorum  voiuntas, 
cxpositio.  Locus  comniunis  contra  eum  ,  qui  scri- 
ptum  recitet,  et  scriptoris  voluntatem  non  inter- 
pretetur. 

10.  Ouum  duae  lcgcs  inter  se  discrepant, 
videndum  est  primum,  num  qua  obrogatio ,  aut  de- 
rogatio  sit.  Deinde,  utrum  leges  ita  dissentiant, 
ut  altcra  iubeat ,  altera  vetet :  aii  ita ,  ut  altera  co- 
gat,  altera  permittat.  Infirina  cnim  erit  oius  de- 
fensio,  qui  negabit,  se  fccissc ,  quod  cogeretur  ab 
altera,  quum  altera  \vx  pei  niitteret.  Tlus  enim 
vab'.t  sanctio  ])crmissionr.  Item  illa  defensio  tenuis 
rst,  quum  ostcnditur  id  f.ictum  esse,  quod  ea  lex 
sanciat,  cui  legi  obr4)gatum  ,  vcl  derogatum  sit ;  id, 
quod  ])OSteriori  legc  sancitnin  sit,  esse  neglectum. 
(Jnnin  liaecerunt  considerata,  statim  nostrae  legis  ex- 
positionc,  iccitationc,  collaudatione  utemur.  Deinde 
contrariae    legis    €nodal)imus    voluntatem ,     et    cam 


AD   HERENNTUIM    LIB.   II.   lo.   ii.      43 

traKemus  ad  nostrae  causae  commodum.  Delnde 
de  iuridiciali  absoluta  sumemus  rationcm  iuris ,  efc 
quaeremus,  utrum  cum  ea  faciat;  de  qua  parte 
posterius  disseremus. 

11.  Si  ambiguum  esse  scriptum  putabitur, 
quod  in  duas  aut  in  plures  sententias  trahi  possit, 
hoc  modo  tractandum  est.  Primum,  sitne  ambi- 
guum ,  quaerendum  est.  Deinde,  quomodo  scri- 
ptum  esset,  si  id,  quod  adversarii  interpretentur, 
scriptor  fieri  voluisset,  ostendendum.  Deinde  id, 
quod  nos  interpretemur  ,  et  fieri  posse ,  et  honeste, 
rectc,  lege,  more,  natura,  bono  et  aequo  fieri 
posse  ;  quod  adversarii  intc  pretentur ,  e  contrario : 
nec  esse  ambigue  scriptum ,  quum  intelligatur ,  utra 
sententia  vera  sit.  Sunt,  qui  arbitrentur ,  ad  hanc 
causam  tractandam  vehementer  pertinere  cognitio- 
nem  amphiboliarum  eam ,  quae  a  dialecticis  profer- 
tur.  Nos  vero  arbitramur,  non  modo  nullo  ad- 
iumento  esse,  sed  potius  maximo  impedimento. 
Omnes  enim  illi  amphibolias  aucupantur,  eas  etiam, 
quae  ex  altera  parte  in  sententiam  nullam  possunt 
interpretari.  Itaque  et  alieni  sermonis  molesti  in- 
terpellatores ,  et  scripti  tum  odiosi,  tum  obscuri 
interpretes  sunt ;  et  dum  caute  et  expedite  loqui  vo- 
lunt,  infantissimi  reperiuntur.  Ita  dum  metuunt 
in  dicendo ,  ne  quid  ambiguum  dicant ,  nomeu 
suum  pronuntiare  nou  possunt.  Verum  horum 
pueriles  opiniones  rectissimis  rationibus,  quum 
voles,  refellemus.      lu  praesenti  autem  hoc  interdi^ 


^l  R  II  E  T  O  R  I  C  O  R  U  M 

cere  iioii  alienum  fuit ,  ut  huius  infantiae  garrulam 
disciplinam  contemneremus. 

12.  Cum  definitione  utemur,  primum  afle- 
rcmus  brevem  vocabuli  definitionem ,  hoc  modo : 
„  Maicstatem  is  minuit,  (jui  ea  tollit,  ex  quibus  ci- 
vitatis  amplitudo  constat :  suffragia  populi,  et  ma- 
gistratus  consilium.  Nempe  igitur  tu  et  populum 
sulfragio ,  et  magistratum  consilio  privasti,  quum 
pontes  disturbasti."  Item  ex  contrario  :  ,,  Maiesta- 
tem  is  minuit ,  qui  amplitudinem  civitatis  detri- 
mento  atficit.  Ego  non  aiFeci ,  sed  prohibui  detri- 
mento;  aerarium  enim  conservavi,  libidini  malorum 
restiti,  maiestatem  oi.  aem  interire  non  passus 
sum."  Primum  igitur  vocabuli  sententia  breviter, 
et  ad  utilitatem  causae  accommodate  describetur; 
deinde  factum  nostrum  cum  verl)i  descriptione  con- 
iungetur;  deinde  contrariae  descriptionis  ratio  re- 
felletur,  si  aut  falsa  erit,  aut  inutilis,  aut  turpis, 
aut  iniuriosa.  Id  quoque  ex  iuris  partibus  sumetur 
de  iuridiciali   absohita ,    dc  qua  iam  loquemur. 

In  t  r  a  n  s  ]  a  1 1  o  n  i  I)  u  s  quaeretur  primum,  num 
arujuis  cius  rei  actionem,  petitionem  aut  persequu- 
tioiiem  hal)eat  ,  qucMu  non  oporteat;  num  alio 
inodo ,  tcnipore,  loco  ;  nuin  alia  lege,  num  alio 
(juaerente  sit  agcndum.  Haec  legibus ,  moribus, 
aequo  et  boiio  repericntur ;  de  (juibus  dicetur  iii 
iuridiciali  absoluta. 

In  causa  r  a  t  i  o  n  a  1  i  primum  quaeretur ,  crcjuid 
in  rebus  maioribus,    aut  minoribus ,    aut  similibus. 


AD    HERENNIUM      LIB.   II.   12.    13.        45 

simlliter  scriptum  aut  iudicatum  sit;  deinde,  utrum 
ca  res  similis  sit  ei  rei,  qua  de  agitur,  au  dissimi- 
lis ;  deinde ,  utrum  consulto  de  ea  re  scriptum  non 
sit ,  quod  nolu^rit  cavere  scriptor ,  an  ,  quod  satis 
cautum  putarit,  propter  ceterorum  scriptorum  simi- 
litudinem.  De  partibus  legitimae  constitutionis  satis 
dictum  est,  nunc  ad  iuridicialem  revertamur. 

13.  Absoluta  iuridiciali  constitutione  ute- 
mur ,  quum  ipsam  rem ,  quam  nos  fecisse  confite- 
mur ,  iure  factam  dicemus ,  sine  ulla  assumtione 
extrariae  defensionis.  In  ea  quaeri  convenit ,  iu- 
rene  factum  sit.  De  eo  causa  posita  dicere  poteri- 
mus,  si,  ex  quibus  partibus  ius  constet,  cognove- 
rimus.  Constat  igitur  ex  bis  partibus:  natura, 
lege,  consuetudine,  iudicato,  aequo  et  bono ,  pacto. 
Natura  ius  est,  quod  cognationis  aut  pietatis 
causa  observatur;  quo  iure  parentes  a  liberis ,  et  a 
parentibus  liberi  coluntur.  Lege  ius  est  id,  quod 
populi  iussu  sancitum  est ;  quod  genus :  Ut  in  ius 
eas,  quum  voceris.  Consuetudine  ius  est  id, 
quod  sine  lege,  aeque  ac  si  legitimum  sit,  usita- 
tum  est;  quod  genus  :  Id ,  quod  argentario  tuleris 
expensum,  a  socio  eius  recte  repetere  possis.  lu- 
d  i  c  a  t  u  m  est  id  ,  de  quo  sententia  lata  est ,  aut 
decretum  interpositum.  Ea  saepe  diversa  sunt,  ut 
aliud  alii  iudici ,  aut  praetori,  aut  consuli,  aut  tri- 
buno  plebis  placitum  sit;  et  fit,  ut  de  eadem  re 
saepe  alius  aliud  decreverit ,  aut  iudicaverit ;  quod 
geuus:    M.    Drusus,    praetor  urbanus,    quod    cum 


46  RHETORICORUM 

herede  mandaM  ageretur,  iudiciinn  reddidit;  S.  lu- 
lius  non  it'd»lidit.  Iteni :  C.  Caeliub  iudex  absolvit 
i^uuriaruin  euni «  qui  Imcilium  poetam  in  scena  no- 
minatim  laeseiat;  V.  Muclus  eum ,  cjui  L.  Accium 
poetam  nominaverat,  condemnavit.  Ergo,  quia 
pos^unt  res  simili  de  causa  dis^imiliter  iudicatae 
proferri ,  cum  id  usu  venerit ,  iudicem  cum  iudice, 
tempus  cum  tempore ,  numerum  cum  numero  iudi- 
ciorim  confer»  mus.  Ex  aequo  et  bono  ius 
constat,  quod  ad  veritatem  et  utilitatem  commu- 
j»em  videtur  pertinere;  quod  genus;  XJt  maior  an- 
pis  Lx ,  et  cui  morbus  causa  est ,  cognitorem  det. 
Ex  eo  vel  novum  ius  constitui  convenit  ex  tempore 
et  komiuis  diguitate.  .  Ex  pacto  ius  est,  si  qui 
quid  iuter  se  p^pi^erunt,  si  (juid  inter  quos  convenit. 
Sunt  pacta ,   quae  legibus  observanda  sunt,  hoc  mo- 

ClO  I  B£M  UBl  FAGUM'  ,  ORATO  ;  NI  PAGUNT  ,  IV  CO- 
MITIO  ,    AUT    Ifi     FORO    ANTE    MEHIDIEM     CAUSAM    CON- 

iiCiTO.  Sunt  item  pacta,  quae  sine  legibus  obser- 
Tantur  ex  convcntu,  (|uae  iuie  pracstare  dicuntur. 
His  igitur  partibus  iniuriam  demonstrari ,  ius  coii- 
firmari  convenit,  idque  in  absoluta  iuridiciali  fa- 
ciendum  vid<*tur. 

14.  Iii  assumtiva,  (|uuni  ex  compara- 
tione  cjuaeretur,  utrum  satius  fuerit  agere  id, 
quod  reus  dicat  se  (ecisse ,  an  id  ,  quod  accusator 
dicat  oportuisse  fier» :  primum  ijuaeri  convenit, 
utrum  fuerit  utilius,  ex  conttntione,  hoc  est,  utruin 
houestius,   faciiius,  conducibiUus.     Deindc  oportc- 


AD   HEREKNIUM    LIB.   II.   14.   35.        47 

bit  quaeri,  ipsumne  oportuerit  iudicare,  utrum 
fuerit  utilius,  an  aliorum  fuerit  statuendi  potestas, 
Deinde  interponetur  ab  accusatore  suspicio  ex  con- 
stitutione  coniecturali ,  cjuare  putetur  non  ea  ra- 
tione  factum  esse ,  quo  melius  deteriori  antepone- 
retur ,  sed  dolo  malo  negotium  gestum.  Deinde 
cfuaeretur ,  jjotueritne  vitari,  ne  in  eum  locum  veni- 
retur.  Ab  defensore  contra  refelletur  argumenta- 
tio  coniecturalis ,  aliqua  probabili  causa,  dc  qua 
aute  dictum  est.  His  ita  tractatis  accusator  utetur 
loco  communi  in  eum,  qui  inutile  utili  praeposuerit, 
quum  statuendi  non  baberet  potestatem.  Defensor 
contra  eos,  qui  i^equum  censeant,  rem  perniciosam 
utili  praeponi ,  utetur  loco  communi  per  conque- 
stionem,  et  simul  quaeret  ab  accusatoribus,  et  ab 
iudicibus  ipsis,  quid  facturi  essent,  si  in  eo  loco 
fuissent;  et  tempus ,  locum,  rem,  deliberationem 
suam  ponet  ante  oculos. 

15.  Translatio  criminis  est ,  quum  ab  reo 
facti  causa  in  aliorum  peccatum  transfertur.  In 
qua  primum  quaerendum  est,  iurene  in  alium  cri- 
men  transferatur.  Deinde  spectandum  est,  si  aeque 
magnum  sit  illud  peccatum ,  quod  in  alium  trans- 
feratur,^  atque  illud,  quod  reus  suscepisse  se  fa- 
teatur.  Deinde,  oportueritne  in  ea  re  peccare,  iu 
qua  alius  ante  peccarit.  Deindc,  oportucritne  iu- 
dicium  ante  fieri.  Deinde,  quum  factum  iudi- 
cium  non  sit  de  illo  crimine ,  quod  in  alium  trans- 
feratur,    oporteatne  de  ea  re  iudicium  fieri,    quae 


4a 


K  11  E  T  O  K  1  C  O  R  U  M 


res  in  iudicium  nondum  veneiit.  Locus  communis 
accusatoris ,  contra  eum ,  qui  plus  censeat  vim, 
quam  iudicia  valere  oportere ;  et  ab  adversariis  per- 
contabitur  accusator,  quid  futurum  sit,  si  idem 
ceteri  faciant,  ut  de  indemnatis  supplicia  sumant; 
quid,  si  ipse  accusator  idem  facere  voluisset?  Dc- 
fensor  eorum  peccati  atrocitatem  proferet ,  in  quos 
crimen  transferetur ;  rem  ,  locum,  tempus  ante  ocu- 
los  ponet ,  ut  ii ,  qui  audient ,  existiment ,  aut  non 
potuisse,  aut  non  fuisse  utile,  rem  in  iudicium 
venire. 

16.  Concessio  est,  per  quam  nobis  ignosci 
postulamus.  Ea  dividitur  in  purgationem,  et  de- 
precationem.  ^ 

Purgatio  est ,  quum  consulto  a  uobis  factum 
negamus.  Ea  dividitur  in  necessitudinem ,  fortu- 
uam ,  imprudentiam.  In  prima  parte  consideran- 
dum  est,  utrum  praeter  culpam  ventum  sit  in  nc- 
cessitudinem ,  an  culj>a  venienti  necessitudinem  fe- 
cerit.  Deinde  quaerendum,  ecquo  modo  vis  illa 
vitari  potuerit,  ac  levari.  Deinde  is,  qui  in  nc- 
cessitudinem  causam  conferet,  expertusne  sit,  quid 
contra  facere,  aut  excogitare  posset.  Deinde,  num 
quae  suspiciunes  ex  coniecturali  constitutione  trabi 
possint,  quae  significent,  id  consuUo  factum  esse, 
quod  necessario  accidisse  dicitur.  Deinde,  si  ma- 
xinie  necessitudo  (juacpiam  fuerit,  conveniatne 
cam  satis  idoneam  causam  putari.  Si  autem  im- 
/))rudcntiH  reus  se  peccasse  dicet,  primum  quac- 

retur, 


AD   HERENNIUM    LIB..II.    16.   17.        4^ 

rctur ,  vitrum  potuerit  scire,  an  non  potucrit. 
Deinde,  utruin  data  sit  opera ,  ut  sciretur,  an  non. 
Dtinde ,  utrum  casu  nescierit ,  an  culpa.  Nam  qui 
se  pro^Jter  vinum ,  aut  amorem ,  aut  iracundiam, 
fugisse  rationein  dicet ,  is  animi  vitio  videhitur 
nescisse ,  non  imprudentia.  Quare  non  impruden- 
tia  se  defendet,  sed  culpa  contaminabit.  Deinde 
coniecturali  constitutione  quaeretur,  utrum  scierit, 
an  igiioraverit,  et  considerabitur,  satisne  in  im- 
prudentia  praesidii  debeat  esse,  quum  factum  con- 
stct.  Ouum  in  fortunam  causa  conferetur,  et 
ea  re  defensor  ignosci  reo  dicet  oportere ,  eadem 
omnia  videntur  consideranda ,  quae  de  nece?situ- 
dine  praescripta  suiit.  Etenim  omnes  hae  tres 
partes  purgationis  inter  se  finitimae  sunt ,  ut  in 
oinnes  eadem  fere  possint  accommodari.  Loci  com- 
munes  in  his  causis:  accusatoris,  coiitra  eum,  qui, 
quum  se  peccasse  confiteatur,  tamen  oratione  iu- 
dices  demoretur;  defensoris,  de  humanitate,  mi- 
sericordia;  voluntatem  in  omnibus  rebus  spectari 
convenire ,  et  quae  consulto  facta  non  sint ,  in  iis 
fraudem  esse  non  oportere. 

17.  Deprecatione  uteinur,  quum  fatebimur 
nos  peccasse,  neque  id  imprudenter,  aut  fortuitu, 
aut  necessario  fecisse  dicemus,  et  tamen  ignosci 
nobis  postulabimus.  Hic  ignoscendi  ratio  quaeri- 
tur  ex  iis  locis ,  si  plura  aut  maiora  oificia  ,  quain 
inaleficia ,  videbuntur  constare ;  si  qua  virtus  aut 
nobiUtas  erit  in  eo,    qui  supplicabit;     si  qua  spos 

Cic.  Tihctor.     Vol.  /.  4 


,^t>  R  11  E  T  O  K  1  C  O  11  U  M 

evit ,  usui  futui  um  ,  si  sine  suppliclo  discesscrit ; 
si  ipse  ille  supplex,  mansuetus  et  misericors  in  po- 
testatihus  ostendetur  fuisse ;  si  ea ,  (juae  peccavit, 
non  odio ,  nccjue  crudelitate ,  sed  oflicio  et  recto 
studio  commotus  fecit;  si  tali  de  causa  aliis  (|uoque 
ignotum  est;  si  nihil  al)  eo  periculi  nobis  futurum 
videbitur,  si  eum  missum  fecerimus ;  si  nulla  aut 
a  nostris  civibus ,  aut  ab  alicfua  civitate  vituperatio 
ex  ea  re  suscipietur.  Loci  communes  ,  de  humani- 
tate,  fortuna,  misericordia ,  rerum  commutatione. 
His  locis  omnibus  ex  contrario  utetur  is ,  c|ui  contra 
dicet ,  cum  amplificatione ,  et  enuineratione  pecca- 
torum.  Haec  causa  iudicialis  fieri  non  potest ,  ut 
in  primo  libro  ostendimus:  sed  quod  potest  vel  ad 
senatum,  vel  ad  consilium  venire,  non  visa  est  su- 
persedenda. 

Quum  a  nobis  crimen  r  e  m  o  v  e  r  e  volemus ,  aut 
in  rem ,  aut  in  honiinein  nostri  peccati  causam  con- 
feremus.  Si  causa  in  h  o  m  i  n  e  m  conferetur ,  quae- 
rendum  erit  primum ,  potueritne  tantum,  (juantum 
reus  demonstral)it ,  is ,  in  (|uem  causa  conferetur, 
ct  (juonam  modo  aut  honeste ,  aut  sine  periculo  po- 
tuerit  obsistere;  si  maxime  ita  sit,  num  ca  re  con- 
cedi  reo  conveniat,  cjuod  alieno  inductu  lecerit. 
Deiiide  in  coniecturalem  trahctur  coutroversiam,  et 
cdisseretur,  nuin  consuUo  fiicluni  sit.  Si  causa  in 
j-em  (|uandam  coiiferetur,  ct  hiiec  cachMn  fcre ,  et 
onniiii ,  (|u;te  de  nccessituclino  ]>raecepimu> ,  consi- 
dcrauda  erunt. 


AD     IIErxENNIUM    LIB.II.i8.  5, 

13»  Quoniam  satis  ostendisse  videmur,  quibus  ai- 
gumentationibus  in  unoquoque  genere  causae  iudi- 
cialis  uti  conveniret ;  consequi  videtur,  ut  doceamus, 
quemadmodum  ijisas  argumentationes  ornate  et  ab- 
solute  tractare  possimus*  Nam  fere  non  dilficile  est 
invenire,  quid  sit  causae  adiumento ;  difficillimum 
vero  est,  inventum  expolire,  et  expedite  pronuntia- 
re.  Haec  enim  res  facit ,  ut  neque  diutius ,  quam 
satis  sit ,  in  eisdem  locis  commoremur ,  neque  eo- 
dem  identidem  revolvamur,  neque  inchoatam  argu- 
mentationem  relinquamus ,  neque  incommode  ad 
aliam  deinceps  transeamus.  Itaque  hac  ratione  et 
ipsi  meminisse  poterimus,  quid  quoquo  loco  dixe- 
rimus  ,  et  auditor  quum  totius  causae  ,  tum  unius- 
cuiusque  argumentationis  distributionem  percipere 
et  meminisse  poterit.  Ergo  absolutissima  et  perfe- 
ctissima  argumentatio  est  ea ,  quae  in  quinque  par- 
tes  est  distributa ,  propositionem ,  rationem  ,  ratio- 
nis  confirmationem ,  exornationem  ,  complexionem. 
Propositio  est,  per  quam  ostendimus  summa- 
tim,  quid  sit,  quod  probare  volumus.  Ratio  est 
causa,  quae  demonstrat,  verum  esse  id ,  quod  in- 
tendimus ,  brevi  subiectione.  R  a  t  i  o  n  i  s  c  o  n  f  i  r- 
matio  est  ea,  quae  pluribus  argumentis  corrobo- 
rat  breviter  expositam  rationem.  Exornatio  est, 
qua  utimur  rei  honestandae  et  collocupletandae  c^u- 
sa  ,  confirmata  argumentatione.  Complexio  est, 
quae  concludit  breviter,  colligens  partes  argumen- 
tationis. 


5.^ 


R  H  E  T  O  R  I  C  O  11  U  M 


19.  Hisce  igitur  quiiiijue  partibus  ut  absolutis- 
sime  utamur ,  hoc  modo  tractabimus  argumentatio- 
iiem:  ,,Causam  osteiidemus  Ulyssi  fuisse,  quare 
iiiterfecerit  Aiacem :  inimicum  euim  acerrimum  de 
medio  tollere  volebat;  a  quo  sibi  nou  iniuria  sum- 
inum  periculum  metuebat.  Yidebat  ilio  incolumi, 
sc  iucolumem  non  futurum ;  sperabat  illius  mortc 
se  salutem  sibi  comparare;  consueverat ,  si  iure 
non  poterat,  quavis  iniuria  inimico  exitium  machi- 
nari ;  cui  rei  mors  indigna  Palamedis  testimonium 
dat.  Ergo  et  metus  periculi  hortabatur  eum  inter- 
imere,  a  quo  supplicium  verebatur;  et  consuetu- 
do  peccandi ,  maleficii  suscipiendi  removebat  dubi- 
tationem.  Orrines  enim  quum  minima  peccata  cum 
causa  suscipiunt ,  tum  vero  illa ,  quae  multo  inaxi- 
ma  sunt  maleficia ,  aliquo  certo  emolumento  ducti 
susclpere  conantur.  Si  multos  induxit  in  peccatum 
pecuniae  spes ,  si  complures  scelere  se  contamina- 
verunt  imjjerii  cupiditate,  si  multi  leve  compendium 
fraude  maxima  commutarunt ;  cui  mirum  videbitur, 
istum  a  maleficio  propter  acerrimam  formidinem 
sibi  non  tcmperasse?  \irum  fortissimum ,  inte- 
gerrimum ,  inimicitiarum  persequcntissimum  ,  iniu- 
lia  lacessitum ,  ira  exsuscitatum ,  homo  timidus, 
noceus,  conscius  sui  peccati,  insidiosus,  iniinicus 
incolumem  esse  noluit:  cui  tandem  hoc  mirum  vide- 
bitur?  Nam  quum  feras  bestias  videamus  alacres 
et  erectas  vadere,  ut  alteri  bestiae  noceant ;  non  est 
iucredibile  putandum,  istius  quoquc  animum  fcrum, 


AD    IIERENNIUM    LIB.   IT.    15.   20.      5-5 

cruclelem ,  atque  iiihumanuTn ,  cupide  ad  iiiimici 
peniiciem  profectum;  praesertim  quum  iu  bestiis 
uullam  necjue  honam  neque  malam  rationem  vi- 
deamus;  in  isto  plurimas  et  pessimas  rationes 
semper  fuisse  inteliigamus.  Si  ergo  pollicitus  sum, 
me  daturum  causam,  qua  inductus  Ulysses  accesse- 
rit  ad  maleficium,  et,  si  inimicitiarum  acerrimam 
rationem ,  et  periculi  metum  intercessisse  demon* 
stravi ;  non  est  dubiuin ,  quin  confiteatur  cavisam 
maleficii  fuisse.**  Ergo  absobitissima  est  argumen- 
tatio  ea ,  quae  ex  quinque  partibus  constat;  sed  ea 
non  semper  necesse  est  uti.  Tum  enim  complexio- 
nc  supersedendum,  si  res  brevis  est,  ut  facile  me- 
moria  comprehendatur;  tum  exornatio  praetermit- 
tenda,  si  parum  locuples  ad  amplificandum  et  ex- 
ornandum  res  videtur  esse.  Sin  et  brevis  erit  argu- 
mentatio,  et  res  tenuis,  aut  humilis:  tum  et  exor- 
natione  et  complexione  supersedendum  est.  Ergo 
amplissima  est  argumentatio  quinquepartita ;  brc- 
vissima  tripartita;  mediocris,  subhita  aut  exorna- 
tione  aut  complexione,   quadripartita. 

20.  Duo  genera  sunt  vitiosarum  argumentatio- 
num :  unum ,  quod  ab  advcrsario  reprehendi  potest, 
idque  pertinet  ad  causam :  alterum ,  quod  tametsi 
nugatorium  est,  tamen  non  indiget  reprehensionis. 
Quae  sint ,  quae  reprehensione  confutari  conveniat, 
quae  tacite  contemni  atque  vitari  sine  reprehensio- 
ne ,  nisi  exempla  subiecero ,  intelligere  dilucide  non 
poteris.     ()  toniam  igitur  ostendimus ,    perfectam  et 


n/,  R  H  E  T  O  R  I  C  O  R  U  M 

pleiiam  argumentationem  ex  quincpie  partibus  con- 
fetare ,  in  unaquacjue  parte  argumentationis  cjuae 
vitia  vitanda  sint ,  consideiemus :  ut  et  ipsi  ab 
his  vitiis  recedere ,  et  adversariorum  argumentatio- 
nes  hac  praeceptione  in  omnibus  partibus  tentare, 
ct  ab   alic|ua  parte  labefactare  possimus. 

21.  Expositio  vitiosa  est,  cjuum  ab  aliqua 
aut  a  maiore  parte  ad  omnes  confertur  id ,  quod 
non  necessario  est  omnibus  attributum ;  ut  si  cjuis 
hoc  modo  exj)onati  ,,  Omnes ,  Vjui  in  j^aupertate 
sunt,  malunt  maleficio  parare  divitias,  cjuam  offi- 
cio  jiaupertatem  tueri.**  Si  cjuis  hpc  modo  exjio- 
suerit  argumentationem ,  ut  non  curet  cjuaerere, 
qualis  ratio  aut  rationis  confirmatio  sit,  ijjsam 
facile  reprehendemus  ex])Ositionem,  cjuum  osten- 
denjus ,  id,  cjuod  in  alicjuo  jiaupere  improbo  sit, 
\\\  onuies  jjauperes  falso   et  iniuria   confcrri. 

Itcm  vitiosa  exjiositio  est,  quum  id  ,  cjuod  raro 
fit,  fieri  omnino  negatur,  hoc  modo :  ,,Nemo 
potest  uno  aspectu ,  nccjue  jiraeteriens ,  in  amoreni 
incidere."  T^am  cjuum  nonnomo  devenerit  in  amo- 
rem  uno  aspectu ,  ct  cjuum  ille  neminem  dixerit 
omnino,  nihil  refert  raro  id  f icri ,  dummodo  ali- 
cjuando   fieri,   aut  j)0sse  fieri   intelligatur. 

Itcm  vitiosa  exj)Ositio  est ,  quum  omnes  res 
ostendimus  nos  collegissc,  et  alicjuam  rem  ido- 
ncam  praeterimus ,  hoc  modo:  ,,Quoniam  igitur 
hominem  occisum  constat  esse,  necesse  est  aut 
a  jiracdouibus,    aut  ab  inimicis  occisum  csse,    aut 


AD     HERENNIUM    LIB.   IT.  £i.  22.       55 

abs  te,  quem  ille  heredem  testamento  ex  parte  fe- 
cerat.  Praedones  illo  loco  nunfjuam  sunt  visi: 
inimicum  nullum  habebat.  Pielinquitur ,  si  nequc 
a  praedonibus,  neque  ab  inimicis  occisus  est,  quo- 
niam  alteri  non  erant,  alteros  non  habebat,  ut 
abs  te  sit  interemtus.**  Nam  in  huiuscemodi  ex- 
positione,  reprehensione  utemur,  si  quos  praeterea, 
quam  ille  dixerit,  potuissc  suscipere  maleficium 
ostenderimus ;  velut  in  hoc  exemplo ,  quum  dixe- 
lit  necesse  esse  aut  a  praedonibus ,  aut  ab  inimicis, 
aut  a  nobis  occisum  esse;  dicemus  potuisse  vel 
a  familia,  vel  a  coheredibus  nostris.  Quum  hoc 
modo  illorum  coUectionem  disturbaverimus ,  nobis 
latiorem  locum  defendendi  relinquemus. 

22.  Item  vitiosa  expositio  est,  quae  constat  ex 
falsa  enumeratione;  ut  si,  quum  plura  sunt,  pau- 
ciora  dicamus,  hoc  modo:  ,,Duae  res  sunt,  iudi- 
ces,  quae  homines  ad  maleficium  impellunt,  luxu- 
ries  et  avaritia.  **  Quid  amor?  inquiet  quispiam  : 
quid  ambitio?  (.{uid  religio?  quid  metus  mortis? 
quid  imperii  cupiditas  ?  quid  denique  alia  permul- 
ta?  Item  falsa  enumcratio  est,  quum  pauciora 
sunt,  et  plura  dicimus ,  hoc  modo:  ,,Tres  res 
sunt,  quae  homines  sollicitant,  metus,  cupiditas, 
aegritudo."  Satis  enim  fuerat  dixisse  metum  et 
cupiditatem;  quoniam  aegritudinem  cum  utraque 
re  coniunctam  esse  necesse  est, 

Item  vitiosa  expositio  est,  quae  nimium  longe 
rejietitur,  lioc  modo :    ,,Omnium  malomm  stultitia 


56  R  H  E  T  O  R  1  C  O  K  U  M 

est  mater ,  quae  parit  immensas  cupiditates.  Im- 
mensae  cupiditates  pariunt  avaritiam.  Avaritia 
porro  hominem  ad  quodvis  maleficium  impellit. 
Ergo  avaritia  inducti  adversarii  nostri ,  hoc  in  se 
facinus  admiserunt.**  Hic  id ,  quod  extremum  di- 
ctum  est,  satis  fuit  exponere,  ne  Enniuin  et  ceto- 
ros  poetas  imitemur,  quihus  hoc  modo  loqui  con- 
cessum   est: 

Utinam  ne  in  nemoie  Pelio  secmibus 

Caesa  accidisset  abiegna  ad  terram  trabes : 

Neve  inde  navis  inchoandae  exordium 

Coepisset,  quae  nunc  uominatur  nomine 

Argo ,    qua  Ajgivi  ,    niille  delecti  viri, 

Vecti  petebant  peilem  inauratam  aiietis, 

Colchis,  imperio  regis  Peliae  per  dolum: 

Nam  nunquam  hera  errans  mea  domo  effeiTCt  pedem 

Medea,  animo  aegra,  amore  saevo  saucia. 

Nam  hic  satis  erat  dicere  (si  id  modo,    quod  esset 
satis  ,  curasset  poeta) 

Utinam  ne  hera  errans  mca ,    domo  effeiTet  pedem 
Medea. 

23.  Ratio  vitiosa  est,  quae  ad  expositioneni 
non  est  accommodata,  vel  proptcr  infirmitatem, 
vel  proptcr  vanitatem.. 

Y  a  n  a  ratio  est ,  quae  ex  falsa  causa  constat, 
hoc  modo :  ,,Amor  fugicndus  non  est;  nam  cx 
eo   Terissima   nascituj"  amicitia.*'       Aut  hoc  modo : 


AD    IIERENNIUM     LIB.    II.    25.  57 

jjPhilosophia  vitanda  est;  alfeit  enim  secordiam 
atque  desidiam.**  Wam  hae  rationes  nisi  falsae, 
essent ,  expositiones  quocjue  earum  veras  esse  con- 
fiteremur. 

Infirma  ratio  est,  quae  non  necessario  osten- 
dit  ita  csse,  quemadmodum  expositum  est;  velut 
apud  Plautum ; 

Amicum  castigare  ob  meritam  noxiam, 
Immune  cst  facinus :  verum  in  actate  utile 
Et  conducibile. 

Haec  exj^ositio  est.     Vidcamus,  quae  ratio  alFeratur : 

Nam  ego  amicum  liodie  meum 
Concastigabo  pro  commerita  noxia. 

Kx  eo ,    quod  ipse  facturus   est ,    non  ex   eo ,    quod 
£ieri  convenit,  utile  quid  sit,  ratiocinatur. 

Item  infirma  ratio  est,  quae  non  necessarlam 
causam  affert  expositionis  ;  velut  Pacuvius  : 

Fortunam   insanam   esse    et   caecam    et  brutam  perhi- 

bent  Pliilosoplii, 
Saxoque  illam  instare  globoso  praedicant  volubili : 
Ideo,  quo  saxum  impulerit  foJS ,  cadere  eo  Fortimaiii 

autumant. 
Caecam  ob  eam  rem  esse   iterant ,    quia   iiihil   cernat, 

quo  sese  applicet. 
Insanam  autem  aiunt,  quia  atrox,   incerta  ,  iustabilis* 

que  sit. 


58 


K  H  E  T  O  R  I  C  O  Pl  U  M 


m 


Brutam ,  quia  dignum  atque  indignum  nequeat  inter- 

nosceie. 
Suut    autein    alii    Pliilosopiii ,    qui    contra    Fortunam 

negent 
Esse  ullam ,    sed   temeritate  omnia  regi.     Id  magis 
Verisimile     aiunt;      qiiod     usus     reapse     expeiiundo 

edocet. 
Velut  Oresies  modo  fuit  lex ,  raodo   mendicus  factus 

est ; 
Naufragio    res    contigit.     Nenipe   ergo   haud  Fortuna 

obtigit. 
Nam  hic  Pacuvius  infirma  ratioiic  utitur,    quum  ait, 
verius    esse    temeritate ,     cjuam    Fortuna    res    regi. 
Nam  utraque  opinione  philosophorum    fieri  potuit, 
ut  is  ,  qui  rex  fuisset ,  mendicus  fieret. 

24.  Item  infirma  ratio  est,  quae  videtur  pro 
ratione  afferri,  sed  idem  dicit,  quod  in  expositione 
dictum  est,  hoc  modo:  „Magno  malo  est  homini- 
hus  avaritia ;  idcirco  quod  homines  magnis  et  mul- 
tis  incommodis  conflictantur  propter  immensani 
pecuniae  cupiditatem."  Nam  hic  aliis  verbis  idem 
])er  rationcm  dicitur,  quod  dictum  e&t  per  exposi- 
tioneni. 

Item  infirma  ratlo  est,  quae  minus  idoneam, 
tjuam  res  postulat,  causam  suhiicit  expositionis, 
hoc  modo:  ,,Iltilis  est  sapientia,  ]>ropterea  quod 
qui  sapientes  sunt,  ])ietatem  colere  consueverunt." 
Item:  ,,TTtile  est  amicos  veros  habere;  habeas  enim 
quihuscum  iocari  possis."    Nam  huiusmodi  in  ratio- 


AD    JTERENNia.M    LIB.  II.    c^.  25.       59 

nibus  11011  uiiiversa  ,  necjue  ahsoluta ,  sed  exteiiuata 
ratioiie  expositio  coiifirmatur.  Itein  infirma  ratio 
est,  quae  vel  alii  expositioni  potest  accommodari, 
ut  facit  Pacuvius,  qui  eandeni  affert  rationem,  qua- 
re  caeca ,   eandem  ,   quare  bruta  Fortuna  dicatur. 

25.  In  confirmafione  rationis ,  iiiulta  et  vitanda 
in  iiostra,  et  observanda  in  adversariorum  ratione 
sunt  vitia;  proptereaque  diligentius  consideranda, 
quod  accurata  confirinatio  rationis  totam  vehemen- 
tissime  comprohat  argumentationem.  IJtuntur  igi- 
tur  studiosi  in  confirmanda  ratione  duplici  conclu- 
sioiie ,  hoc  modo : 

Iniiuia  abs  te  aflicior  indigna,  pater. 
Nani,  si  Crespliontem  existiniabas  iniprobum, 
Cur  me  liuic  iocabas  nuptiis  ?    sin  est  probus, 
Cur  talera  invitam  invitum  cogis  linquere? 

(^uae  hoc  modo  concludentur,  aut  ex  contrario  con- 
vertentur,  aut  ex  simplici  parte  rejuehendentur. 
Ex  contrario ,  hoc  modo  : 

NuIIa  te  indigna ,  nata ,  afficio  iniuria. 

Si  probus  est,  te  locavi:  sin  autcm  improbus, 

Divortio  te  liberabo  incommodis. 

Ex  simphci  parte  reprehendentur,  si  ex  duplici  coii- 
clusione  alterutra  pars  diluetur,  hoc  modo: 

Nam  si  Crespliontem  existimabas  improbum, 
Cur  me  huic  locabas  nnptiis?  —  Duxi  probum. 
ET^ravi;  post  cognovi ,  et  fugio  cogiutum. 


6o  R  II  E  T  O  R  I  C  O  R  U  M 

Ergo  reprehensio  huiiis  conckisioiiis  dnplex  est; 
acutior  illa  superior,  facilior  haec  posterior  ad 
excogitandum. 

Item  vitiosa  est  confirmatio  rationis ,  quum  ea 
re,  quae  plura  significat,  abutimur  pro  certo  unius 
rei  signo  ,  hoc  modo :  ,,Necesse  est ,  quoniam  pal- 
let,  aegrotasse  ;**  aut :  ,,nece8se  est  pepcrisse,  quo- 
iiiam  sustinet  puerum  infantem."  Nam  haec  sua 
sponte  certa  signa  non  habent,  si  non  cetera  quo- 
que  similia  concurrant.  Q.uod  si  concurrerint,  non- 
nihil  llliusmodi  signa.adaugent  suspicionem. 

Item  vitiosum  est,  quum  vel  in  alium  ,  vel  in 
eum  ipsum ,  qui  dicit ,  id ,  quod  in  adversarium 
dicitur,    potest  convenire,  hoc  modo : 

Miseri   sunt,    c^ui    uxores    ducunt.    —     At    tu  duxisti 

alteram.         ^M^ 

Item  vitiosum  est  id,  quod  vulgarem  habct  de- 
fensionem,  hoc  modo:  ,,Ab  iracundia  deductus  pec- 
cavit,  aut  adolescentia  ,  aut  amore."  Huiuscemodi 
€nim  deprecationes  si  probabuntur,  impune  in  maxi- 
ma  peccata  dihibentur. 

Item  \itiosum  est,  quum  id  pro  certo  sumitur, 
quod  inter  omnes  non  constat,  quia  etiam  uunc  in 
controversia  est,  hoc  modo  : 

Elio    lu,     dii,     quibus    cst   potestas    inotus    superum, 

att][uc  inferum, 
Paccm  inter  sese  conciiiant,  ct  confcrunt  concordiani. 


AD    HEP.ENNIUM    LIB.    II.   25.    26.      61 

Nam  ita  pro  suo  iuie  lioc  exemplo  usum  Cresphou- 
teiu  Eniiius  induxit,  quasi  iam  satis  certis  ratio- 
nibus ,  ita  esse,  demonstrasset. 

V  Item  vitiosum  est,  quod  iam  quasi  sero ,  atque 
acto  negotio,  dici  videtur,  hoc  modo:  ,,In  men- 
tem  mihi  si  venisset,  Quirites,  non  commisissem, 
ut  hunc  in  locum  res  veniret;  nam  aut  hoc ,  aut 
hoc  fecissem ;   sed  me  tum  hiiec  ratio  fugit.*' 

Item  vitiosum  est,  quum  id,  quod  in  apcrto  de- 
licto  positum  est,  tamen  aliqua  levi  tegitur  defensi- 
one ,  hoc  modo  : 

Quum  te  expetebant  omnes ,    floreiitissimo 
Regno  reliqui ;    lumc  deseituiu  ab  oniuibus, 
Summo  peiiculo  sola  ut  restituaiu  paio. 

26.  Item  vitiosum  est,  quod  in  aliam  partem, 
ac  dictum  sit,  potest  accipi.  Id  est  huiusmodi,  ut, 
si  quis  potens  ac  factiosus  in  concione  dixerit;  ,,Sa- 
tius  est  uti  regihus,  quam  malis  legihus."  Nam  et 
lioc  tametsi  rei  augendae  causa  potest  sine  malitia 
dici ,  tamen  propter  potentiam  eius  ,  qui  dicit ,  non 
dicitur  sine  atroci  suspicione. 

Item  vitiosum  est,  falsis  ,  aut  vulgarihus  defini- 
tionihus  uti.  Falsae  sunt  huiusmodi,  ut  si  quis 
dicat,  iniuriam  esse  nullam,  nisi  quae  ex  pulsatione, 
aut  convicio  constet.  Vulgares  sunt,  quae  nihilo 
minus  in  aliam  rem  transferri  possunt;  ut  si  quis 
dicat:  ,,Quadruplator ,  ut  hreviter  describam  ,  capi- 
talis  est.      Est  enim  improbus,    et  pestifer  ciyis.*" 


62 


R  11  E  T  O  R  1  C  O  R  U   .M 


jVani  niliilo  magis  quadruplatoris,  fjuam  f  uris,  quam 
sicarii,  aut  proditoris  attulit  definitionem, 

Item  vitiosum  est,  pro  argumento  sumere,  cjuod 
in  discjuisitione  positum  est;  ut:  si  cjuis  quem  furti 
arguat,  et  dicat,  eum  esse  hominem  improLum, 
avarum ,  fraudulentum ;  ei  rei  testimonium  esse, 
quod   sibi   furtum  fecerit. 

Item  vitiosum  est,  controversiam  controversia 
dissolvere,  hoc  modo:  ,,Non  convenit,  Censores, 
istum  vobis  satisfacere  ex  eo ,  quod  ait,  se  non  po- 
tuisse  adesse  ita,  ut  iuratus  fuerat.  Quid?  si  ad 
exercitum  non  venisset ,  idne  tribuno  militum  di- 
ceret?**  Hoc  ideo  vitiosum  est,  cjuia  non  expe- 
dita,  aut  iudicata  res,  sed  impedita,  et  in  simili 
controversia  posita ,   exempli  loco  profertur. 

27.  Item  vitiosum  est,  quum  id ,  de  cjuo  sum- 
ma  controversia  est ,  parum  cx])editur,  et  cjuasi 
transactum  sit,  relincjuitur,  hoc  modo : 


Apertae  fatur  dictio ,  si   iiuelligas. 

Tali  dari    arma ,    qualis ,    qni  gessit,    fuit , 

lubet ,    potiri  si  studeamus  Pcrgamo ; 

Quem  cgo  profiteor  essc  ruc ;  nic  aeqnum  est  i)  ui 

Fiaternis  armis  ,   niijiique  adiudicaiier , 

Vel  quod  propiuqiius,  vcl  quod  virtute  acmulus. 

Itcm  vitiosum   est ,     ipsum  sibi  iu  sua  oratione 

dissentirc,    et  contra  c.i  ,    cjuac  autc  dixerit ,    diccrr, 
hoc  modo  : 


AD    HERENNIUM    LTB.   II.   27.  65 

Qiiare  accusem  liTinc,    neqneo  exputando  evolveie. 
Nam  si  veretur ,  quid  eum  accusem,   qui  est  probus? 
Siu  inverecimdum  animi  ingenium  possidet, 
Quid  eum  accusem,  qui  id  parvi  auditum  existimet? 

Noii    incommoda    ratione    videtur    sibi     ostendisse, 
quare  non  accusaret.     (^uid?    postea  quid  ait?  — 

Nunc  ego  te  ab  summo  iam  detexam  exordio. 

Item  vitiosum  est,  quod  dicitur  contra  iudicls 
voluntatem,  aut  eorum ,  qui  audiunt,  si  aut  partes, 
quibus  illi  student,  aut  homines ,  quos  illi  caros 
habent,  laedantur,  aut  aliquo  huiusmodi  vitio  lae- 
datur  auditoris  voluntas. 

Item  vitiosum  est ,  non  omnes  r£s  confirmare, 
quas  pollicitus  sis  in   expositione. 

Item  verendum  est,  ne  de  alia  re  dicatur,  quum 
alia  de  re  controversia  sit;  inque  huiusmodi  vitio 
considerandum  est ,  ne  aut  ad  rem  addatur  quid, 
aut  quippiam  de  re  detrahatur;  aut  tota  causa  rau- 
tata  iu  aliam  causam  derivetur;  uti  apud  Pacuvium 
Zethus  cum  Amphione,  quorum  controversia  quum 
de  musica  inducta  sit,  disputatio  in  sapientiae  ra- 
tionem  et  virtutis  utilitatem  consummatur. 

Item  considerandum  est ,  ne  ahud  accusatoris 
criminatio  contineat,  aUud  defensoris  ratio  purget; 
([uod  saepe  consulto  muiti  al)  reo  faciunt,  angu- 
i>tiis  causae  coacti ;  uti ,  si  quis ,  quuni  accusetur, 
amhitu  magistratum  petisse ,  ab  imperatoribus  sae- 
penumero    se    apud  exercitum    donatum  esse  dicat. 


C^  11  H  E  T  O  R  I  C  O  P».  U  M 

Hoc  51  dilisenter  iii  adversariorum  oratione  obser- 
vaveriinus ,  saepe  deprehendemus,  eos ,  de  ea  re 
quid  dicant,    non  habere. 

Itcm  vitiosum  est,  artem ,  aut  scientiam,  aut 
studium  quodpiam  vituperare  propter  eorum  vitia, 
qui  in  eo  studio  sunt;  veluti,  qui  rhetoricam  vi- 
tuperant,  propter  alicuius  oratoris  vituperandam 
vitam. 

Item  vitiosum  est ,  ex  eo ,  quod  perperam  fa- 
ctum  esse  constet,  putare  ostendi,  a  quo  homine 
factum  sit,  hoc  modo :  ,,Mortuum  deformatum, 
tumore  praeditum,  decoloratum  fuisse  constat: 
ergo  vcneno  necatus  est."  Deinde,  si  sit  usque 
in  eo  occupatus  (ut  muhi  faciunt ) ,  venenum  da- 
tum,  vitio  nou  mediocri  conflictetur.  Non  enini 
factumne  sit,  quaeritur,    sed  a  quo  factum  sit. 

20,  Item  vitiosum  est,  in  comparandis  rebus 
alteram  rem  elFerre ,  de  altera  mentionem  non  fa- 
cere ,  aut  negligentius  disputare;  ut,  si  quum  coin- 
paretur ,  utrum  satius  sit  popuhiin  fi  uinentum  ac- 
cipere,  an  non?  quae  commuda  sint  in  ahera  re, 
cures  enumerare;  quae  in  akoi<i  incommoda  sint, 
vclut  dcpressa  practcreas ;  aut  ca ,  quae  minima 
siiit,   dic<is. 

Itein  vitiosum  est,  in  rebus  comparandis  nc- 
cesse  putare  alteram  rem  vituperari,  quum  alteram 
laudcs ;  (juod  genus ,  si  quaeratur ,  utris  maior 
honor  li.il)endus  sit,  All)cnsibus ,  an  Vestinis  rin- 
ueusibus ,    quod   i  ei    publicae    populi    Komaui  pro- 

fu(  lint. 


AD    HERENNIUM    LIB.    11.    28-29.      65 

fueriiit,  et  is,  qui  dicat,  alteris,  alteros  laedat. 
Noii  eniin  necesse  est ,  si  alteros  praeponas ,  alteros 
vituperare.  Fieri  eniin  potest,  ut,  quum  alteros 
magis  laudaris,  aliquam  alteris  laudis  partem  at- 
tribuas,  ne  c^l^dius  pugnasse  contra  veritatem 
putcris. 

Item  vitiosum  est ,  de  nomine  et  de  vocabulo 
eius  rei  controversiam  struere,  quam  rem  consue- 
tudo  potest  optime  iudicare;  velut  Sulpicius,  qui 
intercesserat ,  ne  exsules ,  quibus  causam  dicere 
non  licuisset,  reducerentur,  idem  posterius ,  immu- 
tata  voluntate ,  quum  eandem  legem  ferret ,  aliam 
sese  ferre  dicebat,  propter  nominum  commutatio- 
nem ;  nam  non  e  x  s  u  1  e  s ,  sed  v  i  e  i  e  c  t  o  s  se  re- 
ducere  aiebat;  perinde  quasi  id  fuisset  in  contro- 
versia ,  quo  illi  nomine  appellarentur  a  populo  Ro- 
mano ,  aut  perinde  quasi  non  omnes ,  quibus  aqua 
et  igni  interdictum  est,  exsules  appellentur.  Verum 
illi  fortasse  iguoscimus ,  si  cum  causa  fecit ;  nos  ta- 
men  intelligamus ,  vitiosum  esse  intendere  contro- 
versiam  propter  nominum  mutationem. 

29.  Ouoniam  exornatio  constat  ex  similibus, 
et  exemplis,  et  iudicatis,  et  ceteris  rebus,  quae 
pertinent  ad  exaggerandam  et  coUocupletandam 
argumentationem ,  quae  sint  iis  rebus  vitia,  con- 
sideremus. 

Simile   viriosum    est,    quod    ex   aliqua   parte 
^  dissimile  est,  nec  habet  parem  rationem  comparatio- 
nis ,  aut  ipsi  obest ,  qui  ajHert. 

Cic.  lihetor.    Vol.  I.  .G 


66  R  11  £  T  O  Pi.  I  C  O  11  U  xM 

Exemplum  vitiosum  est,  si  aut  falsum  est, 
ut  reprehendatur ;  aut  si  impiobum,  ut  non  sit 
imitandum;  aut  si  maius,  aut  minus,  (£uam  res 
postulabit. 

Res  iudicata  vitiose  profertur,  si  aut  dissi- 
mili  de  re  proferatur;  aut  de  ea  re,  cjua  de  contro- 
versia  non  est;  aut  si  improba;  aut  eiusmodi,  ut 
aut  plures ,  aut  magis  idoneae  res  iudicatae  ab  ad- 
versariis  proferri  possint. 

Item  vitiosum  est  id,  quod  adversarii  factum 
esse  confiteantur,  de  eo  argumentari ,  et  planum 
facere  factum  esse.      Nam  id  tantum  augeri  oportet. 

Item  vitiosum  est,  id  augere,  quod  convenit 
doceri,  hoc  modo;  ut,  si  quis  quem  arguat,  bomi- 
nem  occidisse ,  et  antequam  satis  idoneas  argumen- 
tationes  attulerit,  augeat  peccatum ,  etdicat,  nihil 
indignius  esse ,  quam  hominem  occidere.  Non 
enim,  utrum  indignum  sit,  an  non,  scd  factumne 
sit,  quaeritur. 

Complexio  vitlosa  est,  quac  non,  ut  quod- 
que  primum  dictum  est ,  primum  complectitur ,  et 
quae  non  breviter  concludit,  et  quae  non  ex  enu- 
meratione  certuin  ct  constans  aliquid  relinquit,  ut 
intelligatur,  quid  propositum  in  argumentatione  sit, 
quid  deiude  ratione ,  ((uid  confirmatione ,    quid  tota 

ariiumentatione  demonstratum. 

o 

50.  C  o  n  c  1  u  s  i  o  n  e  s  ,  ({uae  apud  Graeros  *Vi- 
'A.oyoi  nominantur,    tripartituc  sunl.     j\am  constant 


AD    IIERENNIUM     LIB.    II.    go.  (Jy 

ex  eiiumeratione,  amplificatione ,  et  commiseia- 
tione. 

Enumeratio  est,  per  quam  colligimus  et 
commonemvis ,  quibus  de  rebus  verba  fecerimus, 
breviter ;  ut  renovetur,  non  redintegretur  oratio; 
et  oreline,  qaidc|uid  erit  dictum ,  referimus ,  ut 
auditor ,  si  memoriae  mandaverit ,  ad  id ,  quod 
ipse  meminerit,  reducatur.  Item  curandum  est,  ne 
aut  ab  exordio ,  aut  a  narratione  repetatur  enume- 
ratio.  Facta  enim  ,  et  dedita  opera  comparata  ora- 
tio  videbitur  esse ,  aut  artificii  significandi,  aut 
ingenii  venditandi ,  aut  memoriae  ostentandae 
causa.  Quapropter  initium  enumerationis  sumen- 
dum  est  a  divisione,  Deinde  ordine  breviter  expo- 
nendae  sunt  res,  quae  tractatae  erunt  in  confir- 
matione ,     et  confutatione. 

Amplificatio  est,  quae  per  locum  commu- 
nem  instigationis  auditorum  causa  sumitur.  Loci 
communes  ex  decem  praeceptis  commodissime  su- 
muntur  adaugendi  criminis  causa.  Primus  locus  su- 
mitur  ab  auctoritate ,  quum  commemoramus,  quan- 
tae  curae  ea  res  fuerit  diis  immortalibus,  aut  maiori- 
bus  nostris,  regibus,  civitatibus,  nationibus,  bomi- 
nibus  sapientissimis ,  senatui.  Item  maxime,  quo 
modo  de  his  rebus  legibus  sancitum  sit.  Secundus 
locus  est,  quum  consideramus ,  illae  res,  de  quibus 
criminamur,  ad  quos  pertineant;  utrum  ad  omnes, 
quod  atroci^simum  est ,  an  ad  superiores ,  ( quod 
genus  ii  sunt,  a  quibus  auctoritatis  locus  communis 


63  P.  H  E  T  O  R  I  C  O  P.  U  M 

sumitiir,)  au  acl  pares ,  hoc  est,  iu  eisJem  partibus 
auimi,  corporis,  fortuuarum  positos ;  au  ad  iufe- 
riores,  qui  omuibus  his  rebus  autecelluutur.  Ter- 
tius  locus  est,  cjuo  percoutamur,  cjuid  sit  evcutu- 
rum ,  si  omuibus  idem  coucedatur ;  et  ea  re  ueglecta 
osteudimus ,  cjuid  periculorum  atcjue  iucommodo- 
rum  couset|uatar.  Quartus  locus  est ,  cjuo  demou- 
stratur ,  si  huic  sit  remissum  ,  muhos  alacriores  ad 
maleficia  futuros ,  (juos  adhuc  exspectatio  iudicii 
remoretur.  Quiutus  locus  est,  per  cjuem  osteudi- 
mus  ,  si  semcl  aliter  iudicatum  sit,  uuliam  rem  f  ore, 
quae  huic  iucomuiodo  luederi ,  aut  erratum  iudi- 
cum  corrigere  possit.  Quo  iu  loco  uou  iucommo- 
dum  erit,  uti  ceterarum  rerum  comparatioue,  ut 
osteudamus,  alias  res  posse  aut  vetustate  sedari, 
aut  cousilio  corrigi;  huius  rei  aut  leuicudae,  aut 
corrigeudae  uullam  rem  futuram.  Sextus  locus  est, 
quum  osteudemus ,  esse  cousuko  factum,  et  dice- 
uiLis,  voluutario  faciuori  uullaui  cxcusatioueui ;  iui- 
prudeutiae  iustaui  cU'precatioueui  paratam.  Septimus 
locus  est,  c|uo  osteudcmus  tactrum  faciuus ,  cru- 
delc,  uefarium,  tyranuicuiu  csse :  cjuod  geuus ,  iii- 
iuria  mulieruui ,  aut  earum  rerum  ali(|aid  ,  c|uarum 
reruiu  causa  bella  suscij)iuiitur ,  ct  cum  hosti- 
bus  de  vita  dimicatur.  Octavus  locus  est,  quo 
osteudemus ,  uou  vulgare,  scd  siiigulare  esse  male- 
ficium,  spurcuiii,  uefarium ,  iiiusitatuin ,  cjuo 
maturius  et  atrocius  vindicandum  sit.  ^Nouus  locus 
est,  cjui  coustat  cx  pcccatorum  conijiaratioue,  cjuasi 


AD    HERENNIUM     LIB.    II.   30.  69 

cfuum  dicemus ,  maius  esse  maleficium ,  stuj^rare 
iugenuam,  quain  sacrum  legere;  quod  propter 
egestatem  alterum ,  alterum  propter  iutemperan- 
tem  superbiam  fiat.  Decimus  locus  est ,  per 
quem  omnia,  quae  in  negotio  gerundo  acta  sunt, 
quaecjue  rem  consequi  solent,  exponemus  acriter, 
ct  criminose,  et  diligenter,  ut  agi  res,  et  geri 
negotium  videaiur  ,  rerum  consequentium  enu- 
meratione. 

M  i  s  e  r  i  c  o  r  d  i  a  commovehitur ,  si  variam  for- 
tunarum  commutationem  dicemus ;  si  ostendemus, 
in  quibus  commodis  fuerimus,  quibusque  in  incom- 
modis  simus ,  comparatione ;  si ,  quae  nobis  futura 
sint ,  nisi  causam  obtinuerimus ,  enumerabimus ; 
si  supplicabimus ,  et  nos  sub  eorum  ,  quorum  mise- 
ricordiam  captabimus ,  potestatem  subiiciemus ;  si, 
quid  nostris  parentibus ,  liberis,  ceteris  necessariis 
casurum  sit  propter  nostras  calamitates ,  aperiemus, 
et  simul  ostendemus ,  illorum  nos  solitudine  et 
miseria ,  non  nostris  incommodis  dolere ;  si  de 
clementia,  humanitate,  misericordia  nostra,.  qua 
in  alios  usi  sumus ,  aperiemus ;  si  nos  semper  aut 
diu  in  malis  fuisse  ostendemus ;  si  nostrum  fatum, 
aut  fortunam  conqueremur;  si  animum  nostrum 
fortem,  et  patientcm  incommodorum  ostendemus 
futurum.  Commiserationem  brevem  esse  oportet. 
Nihil  enim  lacryma  citius   arescit. 

Fere  locos  obscurissimos  totius  artificii  tractavi- 
mus  in  hoc  libro.     Quapro])ter  huic  volumini  modus 


70      RHET.   AD    HERENNIUM    1,113.  II.  50. 

hlc  sit.  Rellquas  praeceptlones ,  quoad  videhitur, 
in  tertium  librum  transferemus.  Haec  si ,  ut  cou- 
quisite  conscripsimus ,  ita  tu  diligenter  fueris  cou- 
sequutus ,  et  nos  industriae  fructus  ex  tua  scientia 
capiemus ,  et  tute  nostram  diligentiam  laudabis, 
tuaque  perceptione  lactabere:  tu  scientior  eris  j^rae- 
ceptorum  artificio ,  nos  alacriores  ad  reliquum  per- 
solvendum.  Verum  baec  futura  satis  scio  ;  te  enim 
non  ignoro.  Nos  deinceps  ad  cetera  praecepta  trans- 
eamus ,  ut,  quod  libentissime  facimus,  tuae  voluu- 
tati  rectissimae  morem  geramus. 


RHETORICORUM 


AD 


HERENNIUM 


LIBER      TERTIUS. 


Itv. 


SUMMARIUM 

LIBRI      TERTII. 

Hactenus  aiictor,  quemadmodiim  ad  omnem  iudicialeni 
causam  inveniio  lerum  accoramodanda  esset,  demoustia- 
verat.  Nunc  pergit  ad  earum  rationem  rerum  invenien- 
darum,  quae  pertinent  ad  causas  deliberativas  et  demon- 
strativas.   (  c.   i.  ) 

Primum  igitur  agit  de  deliberationibus  (c.2. 
Sqq.  ),  quae  partim  sunt  liuiusmodi  ,  ut  quaeratur, 
utrum  potius  faciendum  sit  ,  partim  huiusmodi, 
ut ,  quid  p  o  tis  sim  um  faciendum  sit,  consideretur  ; 
alio  autem  respectu  vel  propter  naturam  rei,  vel 
piopter  extraneam  causam,  vel  propter  utrum- 
q  u  e  instituuntui-.  Quum  autem  omnibus ,  quibus  in 
deliberando  sententia  dicenda  est ,  propositus  sit  finis 
utiiitatis;  eaque  dividatur  iu  rationem  tutam, 
quae  vel  vim  vel  dolum  vitandum  esse  ostendat ,  et  m 
rationem  lionestam,  quae  constet  recto,  Ii.  e. 
prudentiae ,  iustitiae  ,  fortitudinis  et  modestiae  partibus, 
et  laudabili,  liorum  omnium ,  qui  sint  loci  et  unde 
reperiundi,  docetur  c.  3.  4-  Deinde  quomodo  genus 
deliberationum  per  singulas  partes  orationis  tractandum 
sit    ostenditur.    (  c.  5-  ) 

Sequitur  de  genere  d  e  m  on  s  tr  a  tiv  o  ,  quod  est  iu 
laude  et  vituperatione.  Hic  primum ,  qui  sint  laudis  et 
vitupeiii  loci,  demonstratur ;  deinde  quomodo  m  lioc 
genere ,  partes  orationis ,  exordium ,  narratio  ,  divisio, 
(  nam  de  confirmatione  liic  iterum  agi  necesse  nou 
erat, )  et  conclusio  tractandae  sint,  ostenditur.  (  c.  6  —  8-  ) 

lam  quoniam  auctor  quae  de  i  n  v  e  n  t  i  o  n  e  dicenda 
rrant  lib.  J.  II.  et  istis  octo  libri  III.  capitibus  absolve- 
jat ,  iam  procedit  ad  secundum  oratoris  oiHcium,  quod 
dispositione  continetur;  cuius  duo  gcneia  exponun- 
tur  ,    alterum    a  b    i  n  s  t  i  t  u  t  i  o  n  e    a  j  t  i  s    p  r  o  f  e  c  t  u  m , 


74         SUMMARIUM    LIBRI    TERTII. 

altenn-n  ad  casum  temporis  accommodatum. 
(  c.  9.   10.  ) 

lam  seqnebatnr  locus  de  eloquutione,  quem 
auctor  integrnm  libro  quarto  reservandum  duxit.  Itaque 
restabat,  nt  de  memoria  et  pr  o  n  u  n  t  i  a  t  i  o  n  e  dis- 
sereret.  Prius  autem  agit  de  p  r  o  n  un  t  i  a  ti  o  n  e  .  Ea 
dividitnr  in  vocis  figuram  et  c  or  p  o  ri  s  m  o  t  um  . 
In  voce  spectatnr  magnitudo,  firmitudo,  molli- 
tudo.  Mollitudo  vocis  qnomodo  tenenda  sit  praeci- 
pitui"  in  s  e  r  m  o  n  e ,  in  c  o  n  t  e  n  t  i  o  n  e  ,  in  a  m  p  I  i  f  i  - 
catione.  Sermo  est  vel  in  dignitate,  vel  in 
demonstratione,  vel  in  n  a  r  r  a  t  i  o  n  e  ,  vel  in 
iocatione.  Contentio  dividitur  in  continua- 
tionem  h.  e.  ojationis  continuae  acceleiationem  clamo- 
sam,  et  in  di  s  tri  b  u  ti  o  n  e  m  ;  quae  est  concisione 
oratio  frequens  cum  crebris  et  brevibus  intervallis. 
Amplificatio  dividiiur  in  c  o  h  o  r  t  a  tio  n  e  m  et 
c  o  n  q  u  e  s  ti  o  n  e  m  .  In  his  omnibus  quomodo  vocem 
fiectcre    ac   torqnere    oportcat    docetur    (  c.    13.    14.  ) 

Sequuntur  praecepta  de  corporis  motu,  h.  e.  dc 
vultu    et     gcstu.     (c.     i5-  ) 

Postremo  agiiur  de  memoiia,  quae  est  vcl  natu- 
ralis,  vel  a  r  tif  ici  al  i  s  .  (  c.  16.)  Artificialis 
quum  locis  ct  imaginibus  contineatur,  de  locis 
agitur  (  c.  17  — 19)  dc  imaginibus  (  c.  20.  2i.  ) 
Accedit  brevis  disputatio  de  divcrsa  firmitate  imaginum 
eiusque  causis.  (  c.  22.  )  Fiuit  denique  auctor  in  impro- 
banda  ratione  Graecorum ,  qui  multorum  veiborimi  ima- 
gincs  conscripserint,  (  c.  23.  )  in  commendanda  aitificiali 
verborum  niemoria ,  ct  in  admonitione,  parum  in  his 
rebns  dorninam  valcrc ,  nisi  assiduitas  cxercitationis 
jiccesscrit.    (  c.    24.  ) 


RHETORICORUM 
AD 

C.      H     E    R    E    N    N     I    U    M 

LIBER     TERTIUS. 


1.  Ad  omnem  iudicialem  causam  quemadmodum 
conveniret  inventionem  rerum  accommodari ,  satis 
abundanter,  ut  arbitror,  superioribus  libris  de- 
monstratum  est.  Nunc  earum  rationem  rerum  in- 
veniendarum ,  quae  pertinerent  ad  causas  delibera- 
tivas  et  demonstrativas ,  in  hunc  librum  transtuli- 
mus  ,  ut  omnis  inveniendi  praeceptio  tibi  quampri- 
mum  persolveretur.  Reliquae  quatuor  partes  erant 
artificii.  De  tribus  partibus  in  hoc  Ubro  dicemus, 
dispositione,  pronuntiatione,  memoria.  De  elo- 
quutione,  quia  plura  dicenda  videbantur,  in  quarto 
libro  conscribere  maluimus:  quem ,  ut  arbitror, 
tibi  librum  celeriter  absolutum  mittemus ,    ne  quid 


76  R  H  E  T  O  R  I  C  O  P.  U  M 

tibi  rhetoricae  artis  deesse  possit.  Interea  prima 
quaeque  et  nobiscum,  quum  voles,  et  interdum 
sine  nobis  legendo  consec£uere ;  ne  cjuid  impediare, 
quin  ad  hanc  utilitatem  paritcr  nobiscum  progredi 
possis.  Nunc  tu  fac  attentum  te  praebeas:  nos 
proficisci  ad  instituta  pergemus. 

2.  Deliberationes  partim  sunt  huiusmodi,  ut 
quaeratur,  utrum  potius  faciendum  sit ;  partim 
huiusmodi ,  ut ,  quid  potissimum  faciendum  sit, 
consideretur.  Utrum  potius  ,  hoc  modo  :  Carthago 
tollenda ,  an  relinc£uenda  videatur.  Quid  potissi- 
mum,  hocpacto:  ut,  si  Hannibal  consultet ,  cjuum 
ex  Italia  Carthaginem  arcessitur,  in  Italia  remaneat, 
an  domum  rodeat,  an  in  Acgyptum  profectus  occu- 
pet  Alexandriam.  Item  deliberationes  jjartim  ipsae 
propter  sc  consultandae  sunt :  ut ,  si  deliberet  sena- 
tus ,  captivos  ab  hostibus  redimat,  aiinon;  partim 
propter  alic|uam  extraneam  causam  veniunt  in  deli- 
berationem  et  consultationem:  ut,  si  deliberct 
senatus  bello  Italico ,  solvatne  legibus  Scipionem, 
ut  eum  liccat  ante  tempus  consulem  fieri ;  partim  et 
propter  se  sunt  delibei  andae ,  et  magis  propter 
rxtraiicani  causam  veniuiit  in  consultationem :  ut, 
si  delibcret  senatus  bello  Italico ,  sociis  civitatem 
det,  an  non.  In  (|uibus  causis  rei  natura  faciet 
deliber.itionem ,  omnis  oratio  ad  ipsam  rem  accom- 
modabitur.  In  c|uibus  c  x  t  r  a  n  e  a  causa  conliciet 
deliberationcin ,  in  his  ea  ipsa  causa  erit  adaugenda, 
aut  deprimcnda. 


AD    IIERENNIUM    LIB.    III.    3.    4.       77 

3.  Ojniies  c[ui  seiitentiam  dicent,  finem  sibi 
eonveniet  utilitatis  proponere  9  ut  omnis  eo  totius 
orationis  ratio  conferatur.  Utilitas  in  duas 
partes  in  civili  consultatione  dividitur,  reni  tutam, 
et  honestam.  Tuta  est,  quae  conficit  instantis 
aut  consequentis  periculi  vitationem  qualibet  ra- 
tione.  Haec  distribuitur  in  vim  et  dolum:  (^uorum 
aut  alterum  scparatim ,  aut  utrumque  sumemus  con- 
iunctim.  Yis  decernitur  per  exercitus,  classes, 
arma ,  tormenta ,  evocationes  hominum ,  et  alias 
huiusmodi  res.  D  o  1  u  s  consumitur  in  pecunia, 
pollicitatione ,  dissimulatione,  maturatione,  men- 
tione,  et  ceteris  rebus,  dc  t|uibus  magis  idoneo 
tempore  loc|ucmur,  si  (juando  de  re  militari,  aut 
de  administratione  reipublicae  scribere  volemus. 

4.  Honesta  res  dividitur  ia  rectum  et  lauda- 
bile.  Rectum  est,  cjuod  cum  virtute  et  officio 
fit.  Id  dividitur  in  prudentiam,  iustitiam,  forti- 
tudinem,  modestiam.  Prudentia  est  calliditas, 
(fuae  ratione  quadam  potest  delectum  habere  bono- 
rum  et  malorum.  Dicitur  itcm  prudentia  ,  scieiitia 
cuiusdam  artificii.  Itcm  appellatur  prudentia ,  mul- 
tarum  rerum  memoria  et  usus  complurium  negotio- 
rum.  lustitia  est  aecjuitas,  ius  unicuique  tri- 
buens,  pro  dignitate  cuiuscjue.  Fortitudo  est 
rerum  magnarum  appetitio,  et  rerum  humilium  coa- 
temtio ,  et  laboris  cum  utilitatis  ratione  perpessio. 
Modestia  est  in  animo  continens  moderatio  cupi- 
ditatcm.      rrudentiae  partibus  utemur  in  dicen- 


78 


R  II  E  T  O  R  I  C  O  R.  U  M 


do ,  si  commocla  ciim  incommodls  conferemiis, 
quum  alterum  sequi,  vitare  alterum  cohortabimur ; 
aut  si  qua  iu  re  cohortabimur  alic|uid,  cuius  rei 
alic|uam  disciplinal^ilem  scientiam  poterimus  habere, 
et  cjuo  modo ,  aut  cjua  c|uidc|ue  ratione  fieri  opor- 
teat,  ostendemus;  aut  si  suadebimus  cjuippiam, 
cuius  rei  gestae  aut  praesentem  aut  auditam  memo- 
riam  poterimus  habere ;  (jua  in  re  facile  id ,  c|uocl 
velimus,  exemplo  allato  persuadere  possimus.  lusti- 
tiae  partibus  utemur,  si  aut  innocentum  aut  sup- 
jdicum  dicemus  misereri  oportere ;  si  ostendemus 
bene  merentibus  gratiam  referri  couvenire ;  si  de- 
monstrabimus  ulcisci  male  meritos  oportere;  si 
fidem  magnopere  censebimus  conservandam  ;  si 
leges  et  mores  civitatis  egregie  dicemus  servari 
oportere;  si  societates ,  attpie  amicitias  studiose 
dicemus  coli  convenire;  si,  cjuod  ius  in  parentes, 
deos ,  patriam  natura  comparavit ,  id  religiose 
colendum  demonstrabimus ;  si  hospitia ,  clientelas, 
cognationes,  affinitates  caste  colendas  esse  dicemus; 
si  nec  pretio ,  nec  gratia  ,  nec  periculo ,  nec  simul- 
tate  a  via  recta  ostendemus  deduci  oportere;  si 
dicemus,  in  omnibus  ius  aei|uabilc  statui  convenire. 
His  atque  huiusmodi  partibus  iustitiae  si  (juam  rem 
in  concione,  aut  in  consilio  faciendam  censebimus, 
iustam  esse  ostendcmus ;  contrariis ,  iniustam.  Ita 
fiet ,  ut  eisdem  locis  et  ad  suadendum  ,  et  ad  dis- 
suadendum  simus  compar.)ti.  Sin  fortitudinis 
retincndae     causa     fiiciendum     (]uid    esse    dicemus. 


AD    HERENNIUM    LIB.    III.    4.  j^ 

osteudemus,    res    magiias  et  celsas  sequi  et  appeti 
oportere :     efc    item    res    humiles    et    indignas    viros 
fortes  contemnere  oportere,    nec   idoneas  pro  digni- 
tate  sua  iudicare.     Item  a  nulla  re  honesta ,  periculi 
aut  laboris  magnitudine  deduci   oportere  ;    antiquio- 
rem  mortem  turpitudine  habere;    nullo   dolore  cogi, 
ut    ab    ofFicio    recedatur;     nuUius    pro    rei    veritate 
metuere  inimicitias ;     quodlibet   pro  patria ,    paren- 
tibus ,     hospitibus,      amicis ,      et    iis    rebus ,      quas 
iustitia  colere  cogit ,   adire  periculum  ,    et  quemhbet 
suscipere  laborem.      Modestiae  partibus  utemur, 
si  nimias  libidines  honoris  ,    pecuniae  ,    similiumque 
rerum  vituperabimus ;     si  unainquamque  rem  certo 
iiaturae  termino   definiemus ;    si   quod  cuique   satis 
sit,  ostendemus,  et  nimium  progredi  dissuadebimus, 
et    modum    unicuique   rei    statuemus.       Huiusmodi 
partes  sunt  virtutis :   amplificandae ,   si  suadebimus, 
attenuandae ,    si  ab  his  dehortabimur ,    qufte  supra 
demonstravi.     Nam  nemo  erit,  qui  censeat  a  virtute 
recedendum;  verum  aut  res   non  huiusmodi  dicatur 
esse ,    ut  virtutem  possimus  egregiam  experiri ,    aut 
in  contrariis    potius  rebus ,     quam    in    his,     virtus 
constare  ostendatur.     Item,   si  quo  pacto  poterimus, 
quam  is ,  qui  contra  dicet,    iustitiam  vocarit ,    nos 
demonstrabimus  ignaviam  esse ,     ac  pravam  libera- 
litatem ;    quam  prudentiam  appellarit ,  ineptam ,    et 
garrulam,  et  odiosam  scientiam  esse  dicemus ;  quam 
ille    modestiam  dicet  esse ,     eam    nos  inertiam,     et 
dissohitam  negligentiam  dicemus ;    quam  ille  forti- 


Qo  RHETORICORUM 

tudinem  nomiiiarit,  eam  nos  gladiatoriam  et  incon- 
sideratam  appellabimus  temeritatem. 

Laudabile  est,  cjuod  conficit  hone.stam ,  et 
praesentem ,  et  conseijuentem  commemorationem. 
Hoc  nos  eo  a  recto  separamus,  non  quod  hae 
quatuor  partes,  cjuae  subiiciuntur  sub  vocabulo 
recti,  hanc  honestatis  commemorationem  dare  non 
soleant;  sed  quamcjuam  ex  recto  laudabile  nascitur, 
tamen  in  dicendo  seorsum  tractandum  est  hoc  ab 
illo.  TVec|ue  enim  solum  hiudis  causa  rectum  sec|ui 
convenit:  sed  si  laus  consec|uitur ,  duplicatur  recti 
appetendi  voluntas.  Ouum  igitur  erit  demonstra- 
tumrectum,  laudabile  esse  demonstrabimus  aut  ab 
idoneis  hominibus ,  ut  si  qua  res  honestiori  ordini 
placeat,  cjuae  a  deterioie  ordine  improbetur;  aut 
ab  alic|uibus  sociis,  aut  omnibus  civibus,  exteris 
nationibus ,  posterisc|ue  nostris. 

5.  Quum  huiusmodi  locorum  divisio  sit  in  con- 
sultatione ,  breviter  aperienda  ost  totius  tractatio 
causae.  Kxordiri  licebit,  vel  a  principio,  vel 
ab  insinuatione  ,  iisdem  rationibus  ,  quibus  in  iudi- 
ciali  causa.  Si  cuius  rei  narratio  incidet ,  eadem 
vatione  narrare  oportebit.  In  divisione  cjuoniam 
in  huiusmodi  causis  finis  est  utiUtas,  et  ea  dividitur 
in  rationem  tutam  atcjuc  honestain ,  si  utrumc|ue 
poterimus  ostcndere,  utrumc|ue  poUicebimur  nos  iu 
diccndo  demonstraturos  esse:  sin  aUerum  clemon- 
htratnri  erimus,  simpUciter,  cjuod  cUcturi  sumus, 
ostcncUunus.       At    si    nostram    ratiouem  tutam   esse 

dice- 


AD    HEKENNIUM    LIB.    III.    5.       qi 

dicemus,  divisloiie  utemur  iii  vim  efc  lii  consilium. 
Nam,  quod  in  docendo,  rei  dilucidandae  causa, 
dolum  appellavimus ,  id  m  dicendo  honestius  con- 
silium  appellabiraus.  Si  rationis  nostrae  senten- 
tiam  rectam  esse  dicemus,  et  omnes  partes  recti 
incident,  quadripartita  divisione  utemur:  si  non 
incident,  quot  erunt,  tot  exponemus  in  dicendo. 
In  conf irmatione  et  confutatione  utemur 
locis ,  quos  ante  ostendimus ,  nostris  confirmandis, 
contrariis  confutandis.  Argumentationis  artificio- 
sae  tractanda  ratio  de  secundo  libro  petetur,  Sed 
si  acciderit,  ut  in  consultatione  alteri  ab  tuta  ra- 
tione ,  alteri  ab  honesta ,  sententia  sit ,  ut  in  de- 
liberatione  eorum,  qui  a  Poenis  circumsessi  delibe- 
rant,  quid  agant,  qui  tutam  rationem  adhibebit, 
his  locis  utetur:  Nullam  rem  utiliorem  esse  inco- 
lumitate ;  virtutibus  uti  neminem  posse ,  qui  suas 
rationes  in  tuto  non  collocarit;  ne  deos  quidem 
esse  auxilio  iis,  qui  se  inconsulto  in  periculum 
mittant;  honestum  nihil  oportere  existimari,  quod 
non  salutem  pariat.  Qui  tutae  rei  praeponet  ra- 
tionem  honestam,  his  locis  utetur:  virtutem  nullo 
tempore  relinquendam ;  vel  dolorem ,  si  is  timea- 
tur,  vel  mortem,  si  ea  formidetur,  dedecore  et 
infamia  leviorem  esse;  considerandum,  quae  sit 
turpitudo  consequutura ;  at  non  immortalitatem, 
neque  aeternam  incolumitatem  consequi,  nec  esse 
exploratum,  illo  vitato  periculo,  nullum  in  aliud 
periculum   venturos;     virtute   yel  ultro  ad  mortem 

Cic.  Jihetor.    Vol.  J.  6 


8« 


RHETORICORUM 


proficisci,  esse  praeclarum;  fortituc^iiu  fortunam 
quoque  esse  adiumeuto  solere ;  eum  tute  vivere, 
qui  houeste  vivat ,  uou ,  qui  iu  praeseutia  iucolu- 
mis  sit;  et  euin,  qui  turpiter  vivat,  iucolumem 
iu  pei-petuum  esse  uou  posse.  Cou  cl  usi  ouib  us 
fere  similibus  iu  his ,  et  iudicialibus  causis  uti 
solemus ;  uisi  quod  iu  his  maxime  couducit  quam- 
plurima  rerum  aute  gestarum  exempla  proferre. 

6.  Nuuc  ad  demoustrativum  geuus  causae  trans- 
eamus*  Quouiam  haec  causa  dividitur  in  laudem 
et  yituperationem ,  quibus  ex  rebus  laudem  con- 
stituerimus,  earum  ex  coutrariis  rebus  erit  vitu- 
peratio  comparauda.  Laus  igitur  potest  esse 
rerum  externarum,  corporis ,  et  auimi.  Rerum 
externarum  sunt  ea,  quae  casu,  aut  fortuua 
secunda,  aut  adversa,  accidere  possunt:  ut  genus, 
educatio,  divitiae,  potestates,  gloriae,  civitas, 
amicitiae,  et  quae  huiusmodi  sunt,  ct  ea,  quae 
his  suut  coutraria.  Corporis  sunt  ea,  quae 
iiatura  corpori  attribuit  commoda:  ut  vclocitas, 
vires,  dignitas ,  valetudo,  et  quae  contraria  sunt. 
Animi  sunt  ea,  quae  consilio ,  et  cogitatione 
nostra  constant:  ut  prudentia,  iustitia ,  fortitudo, 
modestia ,  et  quae  coutraria  suut.  In  huiusmodi 
igitur  causa  principium  sumetur  aut  a  nostra,  aut 
ab  eius ,  de  quo  loquemur ,  aut  ab  eorum ,  qui 
audieut ,  persona,  aut  ab  re.  A  nostra:  Si  lau- 
dabimus ,  dicemus  aut  officio  facere,  quod  causa 
necessitudinis    intercedat,     aut  studio,     quod  eius- 


AD    HERBNNIUM    LIB.    III.    6.  35 

modi  virtutis  sit,  ut  omnes  commemorarc  debeant 
velle ,  aut  quod  rectum  sit ,  ex  aliorum  laude  osten- 
dere,  qualis  noster  animus  sit.  Si  vituperabimus, 
aut  merito  facere ,  quod  ita  tractati  simus ,  aut 
studio ,  quod  utile  putemus  esse ,  ab  omnibus  uni- 
cam  malitiam  atque  nequitiam  cognosci,  aut  quod 
placeat  ostendi,  quid  nobis  displiceat,  ex  aliorum 
vituperatione.  Ab  eius  persona,  de  quo  lo- 
quemur:  Si  laudabimus,  vereri  nos  dicemus,  ne 
illius  facta  verbis  consequi  non  possimus ,  omnes 
homines  illius  virtutcs  pracdicarc  oportere,  ipsa 
facta  omnium  laudatorum  eloquentiam  anteire.  Si 
vituperabimus,  ea ,  quae  videbimus  contraria  pau- 
cis  verbis  commutatis  dici  posse,  dicemus:  ut 
paulo  ante  exempli  causa  demonstratum  est.  Ab 
auditorumpersona:  Si  laudabimus ,  quoniam 
non  apud  ignotos  laudemus ,  nos  monendi  causa 
pauca  esse  dicturos ,  aut  si  erunt  ignoti ,  ut  talem 
virum  velint  cognoscere ,  petemus ;  quoniam  in  eo- 
dem  virtutis  studio  sint ,  apud  quos  laudemus ,  quo 
ille,  qui  laudetur,  fuerit,  aut  sit ,  sperare  nos  fa- 
cile  iis ,  quibus  velimus ,  huius  facta  probaturos. 
Contraria  vituperatio:  quoniam  norint,  pauca  de 
nequitia  eius  nos  esse  dicturos ;  quod  si  ignorent, 
petemus  ut  cognoscant,  uti  malitiam  vitare  pos- 
sint :  quoniam  dissimiles  sint,  qui  audiunt,  atque 
ille ,  qui  vituperatur ,  nos  sperare ,  eos  illius  vitam 
vehementer  improbaturos.  Ab  rebus  ipsis:  in- 
certos  nos  esse ,  quid  potissimum  laudemus ;  vereri. 


84 


K  H  E  T  O  K  1  C  O  R  D  M 


iie ,  quum  multa  dixerimus ,  plura  praetereamus, 
et  quae  similes  sententias  habebunt:  cjuibus  sen- 
tentiis  contraria  sumuntur    a  vituperatione. 

7.  Principio  igitur  tracto  ab  aliqua  harum, 
quas  ante  commemoravimus ,  rationum ,  n  a  r  r  a  t  i  o 
noii  erit  uUa ,  quae  necessario  consequatur :  sed  si 
qua  inciderit,  quum  aliquod  factum  eius,  de  quo 
loquemur,  nobis  narrandum  sit  cum  laude,  aut 
vituperatione ,  praeceptio  narrandi  de  primo  Ubro 
repetetur.  D  i  v  i  s  i  o  n  c  hac  utemur.  Primo  expo- 
nemus  ,  quas  res  laudaturi  sumus ,  aut  vituperaturi : 
deinde ,  ut  quaeque ,  quove  tempore  res  erit  gesta, 
ordine  dicemus ,  ut,  quid,  quamque  tute  cautecjue 
egerit ,  inteUigatur.  Sed  cxponere  oportebit  animi 
virtutes  aut  vitia:  deinde  commoda  aut  incommoda 
corporis ,  aut  rerum  externarum ,  quomodo  ab  ani- 
mo  tractata  sint ,  demonstrare.  Ordinem  hunc  ad- 
hibere  in  demonstranda  vita  debemus.  Ab  exter- 
nis  rebus:  Genus,  in  laude:  si  bono  genere, 
parem  aut  excelsiorem  fuisse;  si  humiU  genere, 
ipbum  in  suis ,  non  in  maiorum  virtutibus  habuisse 
praesidium ;  in  vituperatione:  si  bono  genere ,  de- 
decori  maioribus  fuisse;  si  malo ,  tamen  his  ipsis 
detrimento  fuisse.  Educatio,  in  laude:  bene  eL 
honeste ,  in  bonis  disci])Unis  per  omnem  pueritiam 
educatum  esse;  in  vituperatione,  contra.  Deiude 
transire  oportet  ad  corporis  commoda.  A  na- 
tura;  in  laude:  si  sit  dignitas  atque  forma  ,  laudi 
fuisse  eam ,  non  quemadmodum  ceteris,  detrimento 


AD    HERENNIUM    LIB.    III.    7.  55 

jitquc  dedecori;  si  vires  atque  velocitas  egregia, 
hoiiestis  exercitationibus  et  industriis  dicemus  com> 
parata ;  si  valetudo ,  perpetua  diligentia ,  et  tem- 
perantia  cupiditatum ;  in  vituperatione :  si  erunt 
haec  corporis  commoda,  male  his  usum  dicemus, 
quae  casu  et  natura,  tanquam  quilibet  gladiator, 
habuerit;  si  non  erunt,  praeter  formam  omnia  ip- 
sius  culpa  et  intemperantia  occidisse  dicemus.  De- 
inde  revertemur  ad  extraneas  res,  et  in  his ,  animi 
virtutes,  aut  vitia  quae  fuerint,  considerabimus: 
divitiae,  an  panpertas  fuerit,  et  quae  potestates, 
quae  amicitiae ,  quae  inimicitiae,  cuius  causa  susce- 
perit  inimicitias ,  et  quid  fortiter  in  inimicitiis 
gerendis  fecerit ;  qua  fide ,  benevolentia ,  officio 
gesserit  amicitias  ;  in  divitiis  qualis ,  aut  in  pau- 
pertate  cuiusmodi  fuerit;  quemadmodum  habuerit 
in  potestatibus  gerendis  animum.  Si  interierit, 
cuiusmodi  mors  eius  fuerit,  cuiusmodi  res  mor- 
tem  eius  sit  consequuta.  Ad  omnes  autem  res,  in 
quibus  animus  hominis  maxime  considerat.ur ,  illae 
quatuor  animi  virtutes  erunt  accommodandae :  ut, 
si  laudemus ,  aliud  iuste ,  aliud  fortiter ,  aliud  mo- 
deste ,  aliud  prudenter  factum  esse  dicamus :  sin 
vituperemus,  e  contrario.  Perspicuum  est  iam  ni- 
mirum  ex  hac  dispositione ,  quemadmodum  sit  tra- 
ctanda  tripartita  divisio  laudis  et  vituperationis, 
si  illud  etiam  assumserimus ,  non  necesse  esse  nos 
omnes  has  partes  in  laudem,  aut  vituperationem 
transferre  ,      propterea    quod    saepe     ne    incidunt 


g6  RHETORICORUM 

quidem,  saepe  ita  tenuiter  iiicidunt,  ut  nou  sint 
necessariae  dictu.  Quapropter  eas  partes ,  quae 
firmissirnae  videbuntur,   legere  oportebit. 

Q.  Conclusionibus  brevibus  utemur,  enu- 
meratione  ad  exitum  causae;  in  ipsa  causa  cre- 
bras  et  breves  ainplificationes  interponemus  pcr 
locos  communes.  Nec  hoc  genus  causae,  eo  quod 
raro  accidit  in  vita,  negligentius  commentandum 
est.  Neque  enim  id ,  quod  potest  accidere ,  ut  fa- 
ciendum  sit  aliquando ,  non  oportet  velle  quam 
commodissime  posse  facere.  Et,  si  separatim  haec 
causa  minus  saepe  tractatur;  at  in  iudicialibus, 
et  in  deliberativis  causis  saepe  magnae  partes  ver- 
santur  laudis ,  aut  vituperationis.  Quare  in  hoc 
quoque  genere  causae  nonnihil  industriae  consu- 
mendum  putamus. 

Nunc,  absoluta  nobis  difficillima  parte  rheto- 
ricae ,  hoc  est,  inventionc  perpolita,  atque  ad  omne 
causae  genus  ticcommodata ,  tempus  est  ad  ceteras 
partes  proficisci.  Deincejjs  igitur  de  dispositione 
dicemus. 

9.  Quoniam  dispositio  est,  per  quam  illa, 
quae  invenimus ,  in  ordincm  redigimus ,  ut  certo 
quidque  loco  pronuntietur :  videndum  est ,  cuius- 
modi  rationem  in  disponendo  habere  conveniat. 
Genera  dispositionum  sunt  duo :  unum  ab  institu- 
tione  artis  Tirofcctum :  alterum  ad  casum  temporis 
accommodatum.  Ex  institutione  artis  dispo- 
neraus ,    cum   se((ucmur  eam  praeceptionem ,  *  quam 


i 


AD    HEHENNIUM    LIB.    III.    9.        37 

in  primo  libro  cxposulmus ,  hoc  est ,  ut  utamur 
priiicipio ,  iiarratione,  divisione,  confirmatione, 
confutatione,  conclusione:  et  hunc  ordinem,  quem- 
admodum  praeceptum  est  ante,  in  dicendo  se([ue- 
mur.  Item  ex  institutione  artis ,  non  modo  totas 
causas ,  sed  singulas  quoque  argumentationes  dis- 
ponemus ,  quemadmodum  in  secundo  libro  docui- 
mus.  Est  autem  et  alia  dispositio ,  quae,  quum 
ab  ordine  artificioso  recedendum  est,  oratoris  iu- 
dicio  ad  tempus  accommodatur ;  ut  si  a  narra- 
tione  dicere  incipiamus ,  aut  ab  aliqua  firmissima 
argumentatione ,  aut  a  literarum  aliquarum  recita- 
tione;  aut  si  secundum  principium  confirmatione 
utamur,  deinde  narratione ;  aut ,  si  quam  huius- 
modi  permutationem  ordinis  faciamus ;  quorum 
nihil  non,  si  causa  postulet,  fieri  oportebit.  Nam 
si  vehementer  aures  auditorum  obtusae  videbuntur, 
atque  animi  defatigati  ab  adversariis  multitudine 
verborum ,  commode  poterimus  principio  superse- 
dere ,  et  exordiri  causam  aut  a  narratione ,  aut  ab 
aliqua  firma  argumentatione.  Deinde,  si  causa 
nostra  magnam  difficultatem  videbitur  habere,  ut 
nemo  aequo  animo  principium  possit  audire ;  a 
narratione  quum  inceperimus ,  ad  principii  senten- 
tiam  revertamur  licebit.  Si  narratio  parum  pro- 
babiUs  est,  exordiemur  ab  aliqua  firma  argumen- 
tatione.  His  commutationibus,  et  translationibus 
partium  saepe  uti  necesse  est,  quum  ipsa  res  arti- 
ficiosam  dispositiouem  artificiose  commutare  cogit. 


88 


R  H  E  1'  O  R  I  C  O  R  U  xM 


10.  In  coiifirmatione  et  confutatlone  argumen- 
tatlonum  dispositiones  huiusmodi  convenit  habere: 
firmissimas  argumentationes  in  primis  et  in  postre- 
mis  causae  partibus  coUocare :  mediocres ,  et  ne- 
que  inutiles  ad  dicendum,  neque  necessarias  ad 
probandum,  quae,  si  separatim  ac  singulae  dican- 
tur,  infirmae  sint,  cum  ceteris  coniunctae  firmae 
et  probabiles  fiant,  interponi  et  in  medio  coUo- 
cari  oportet.  Nam  re  narrata ,  statim  exspectat 
animus  auditoris,  ex  qua  re  causa  confirmari  pos- 
sit.  Quapropter  continuo  firmam  aliquam  oportet 
inferre  argumentationem.  JLt  quoniam  nuperrime 
dictum  facile  memoriae  mandatur ,  utile  est ,  quum 
dicere  desinamus,  recenteni  aliquam  relinquere  iu 
animis  auditorum  bene  firmam  argumentationem. 
Haec  dispositio  locorum ,  tanquam  instructio  mili- 
tum,  facillime  in  dicendo,  sicut  illa  in  pugnando, 
parare  poterit  victoriam. 

11.  Pronuntiationem  multi  maxime  utilem 
oratorl  dixerunt  esse ,  et  ad  persuadcndum  pluri- 
mum  valere.  Nos  quidem  unam  de  quinque  rebus 
plurimum  posse  non  facile  dixerimus ;  sed,  egregie 
magnam  csse  utilitatem  in  pronuntiatione ,  auda- 
cter  confirinaverimus.  Nam  commodae  inventio- 
iies ,  et  concinnae  verborum  eloquutiones ,  et  par- 
tium  causae  artificiosae  dispositiones,  et  horum 
omnium  diligens  memoria,  sine  pronuntiatione, 
non  plus,  quam  sine  his  rebus  pronuntiatio  sola, 
valere  poterit.       Quare,     quia   ncmo  dc  ea  re  dili- 


AD    HERENNIUM    LIB.    III.    ii.   12.     f^^ 

genter  scripsit:  (nam  omnes  vix  posse  putarunt 
de  voce,  et  vultu ,  et  gestu  dilucide  scribi,  quum 
hae  res  ad  sensus  nostros  pertinerent)  et  tjuia 
magnopere  ea  pars  a  nobis  ad  dicendum  compa- 
randa  est,  non  negligenter  videtur  tota  res  consi- 
deranda. 

Dividitur  igitur  pronuntiatio  in  vocis  figuram, 
et  corporis  motum.  Figura  vocis  est,  quae  suum 
quendam  possidet  habitum  ratione  et  industria 
comparatum.  Ea  dividitur  in  tres  partes,  magni- 
tudinem,  firmitudinem ,  moUitudinem.  Magni- 
tudinem  vocis  maxime  comparat  natura ,  nonni- 
hil  adauget,  sed  maxime  conservat  cura.  Fir- 
mitudineiti  vocis  maxime  cura  comparat,  non- 
nihil  adauget,  sed  maxime  conservat  ratio  decla- 
mationis.  Mollitudinem  vocis,  hoc  est,  ut 
eam  torquere  in  dicendo,  pro  nostro  commodo, 
possimus,  maxime  faciet  exercitatio  declamationis. 
Quapropter  de  magnitudine  vocis ,  et  firraitudinis 
parte  ,  quoniam  altera  natura ,  altera  cura  compa- 
ratur ,  nihil  ad  nos  attinet  commonere ,  nisi  ut  ab 
iis ,  qui  non  inscii  sunt  eius  artificii ,  ratio  curan- 
dae  vocis  petatur. 

12.  De  ea  parte  firmitudinis ,  quae  conservatur 
ratione  declamationis ,  et  de  mollitudine  vocis, 
quae  maxime  necessaria  est  oratori,  quoniam  ea 
quoque  moderatione  declamationis  comparatur,  di- 
cendum  videtur.  Firmam  igitur  maxime  poteri- 
mus  in  dicendo  vocem  conservare ,    si  quam  maximf 


go  RHETORICORUM 

sedata  et  deprcssa  voce  principia  dicemus.  Nam 
laeduutur  aiteriae,  si,  antequam  leni  voce  permul- 
sae  sunt,  acri  clamore  compleantur.  Etiam  inter- 
vallis  longioribus  uti  conveniet ;  recreatur  enim 
vox  spiritu ,  et  arteriae  reticendo  acquiescunt.  Et 
continuum  clamorem  remittere ,  et  ad  sermonem 
transire  oportet :  commutationes  enim  faciunt , 
ut  nuUo  genere  vocis  etfuso,  in  omni  voce  integri 
simus.  Et  acutas  vocis  exclamationes  vitare  debe- 
mus.  Ictus  enim  fit,  et  vulnus  arteriae  acuta  at- 
que  attenuata  nimis  acclamatione,  et  si  quis  splen- 
dor  est  vocls,  consumitiir  uno  clamore  universus. 
Et  uno  spiritu  continenter  multa  dicere  in  extre- 
ma  convenit  oratione;  fauces  enim  calefiunt,  et 
arteriae  complentur,  et  vox,  quae  varie  tractata 
est,  reducitur  in  quendam  sonum  aequabilem  at- 
que  constantem.  Saepe  rerum  naturae  gratia  quae- 
dam  iure  debetur,  velut  accidit  in  hac  re.  Nam 
quae  diximus  ad  vocem  servandam  prodesse ,  ea- 
dem  attinent  ad  suavitudinem  pronuntiationis, 
ut,  quod  nostrae  voci  prosit,  idem  voluptate  au- 
ditoris  probetur.  Utile  est  ad  firmitudinem  sedata 
vox  in  principio.  Quid  insuavius ,  quam  clamor 
in  exordio  causae?  I^tervalla  vocem  confirmant: 
eadem  sententias  concinniores  divisione  reddunt, 
et  auditori  spatium  cogitandi  relinquunt.  Conser- 
vat  vocem  continui  clamoris  remissio;  et  audito- 
rem  q\ildi'ni  varietas  maximc  delectat ,  quiim  ser- 
mone  animum  eius  retinet,  aut  exsuscitat  clamore. 


w 


AD    HERENNIUM    LIB.    III.    12.   13.      pi 

Acuta  exclamatio  vocem  et  fauces  vulnerat;  eadem 
laedit  auditorem.  Habet  enim  quiddam  illiberale, 
et  ad  muliebrem  potius  vociferafcionem ,  quam  ad 
virilem  dignitatem  in  dicendo  accommodatum.  In 
cxtrema  oratione  continens  vox  remedio  est  voci. 
Quid?  haec  eadem  nonne  animum  vehementissime 
calefacit  auditoris,  in  totius  conclusione  causae? 
Quoniam  igitur  res  eaedem  vocis  firmitudini,  et 
pronuntiationis  suavitati  prosunt,  de  utraque  re  si- 
mul  erit  in  praesentia  dictum ,  de  firmitudine ,  quae 
visa  sunt,  de  suavitate,  quae  coniuncta  fuerunt; 
cetera  suo  loco  paulo  post  dicemus. 

13.  MoUitudo  igitur  vocis,  quoniam  omnis 
ad  rhetoris  praeceptionem  pertinet,  diligentius  no- 
bis  consideranda  est.  Eam  dividimus  in  sermo- 
nem ,  contentionem ,  amplificationem.  S  e  r  m  o  est 
oratio  remissa,  et  finitima  quotidianae  loquutioni; 
contentio  est  oratio  acris ,  et  ad  confirmandum, 
et  ad  confutandum  accommodata  ;  amplificatio 
est  oratio,  quae  aut  in  iracundiam  inducit,  aut 
ad  misericordiam  trahit  auditoris  animum.  Sermo 
dividitur  in  partes  quatuor,  dignitatem,  demon- 
strationem  ,  narrationem ,  iocationem.  Dignitas 
est  oratio  cum  aliqua  gravitate,  et  vocis  remis- 
sione:  demonstratio  est,  quae  docet  remissa 
voce,  quomodo  quid  fieri  potuerit,  aut  non  po- 
tuerit:  narratio  est  rerum  gestarum,  aut  perinde 
ut  gestarum  ,  expositio  :  i  o  c  a  t  i  o  est  oratio ,  quae 
ex    aliqua    re   risum    pudentem   et  liberalem  potest 


^*i 


92 


RHETORICORUM 


comparare.  Conteiitio  dividitur  iii  continuatio- 
nem  et  distributionem.  Continuatio  est  ora- 
tionis  continuae  acceleratio  clamosa ;  distributio  est 
coiicisione  orationis  frequens ,  cum  crebris  et  brevi- 
bus  intervallis,  acri  vociferatione.  Amplificatio 
dividitur  in  cohortationem  et  conquestionem.  Co- 
hortatio  est  oratio,  quae  aliquod  peccatum  am- 
plificans,  auditorem  ad  iracundiam  adducit;  con- 
questio  est,  quae  incommodorum  amplificatione 
animum  auditoris  ad  misericordiam  perducit.  Quo- 
niam  igitur  mollitudo  vocis  in  tres  partes  divisa 
est,  et  hae  partes  ipsae  in  octo  alias  distributae 
sunt,  quae  cuiusque  idonea  pronuntiatio  sit ,  de- 
moastrandum  videtur. 

14»  Sermo  quum  est  in  dignitate,  plenis 
faucibus  quam  sedatissima  et  depressissima  voce 
uti  conveniet;  ita  tamen,  ut  ne  ab  oratoria  con- 
suetudine  ad  tragicam  transeamus.  Quum  autem  || 
est  in  demonstratione,  voce  paululum  atte- 
nuata,  crebris  intervallis  et  divisionibus  uti  ojior- 
tebit ;  ut  ipsa  pronuntiatione  eas  res ,  quas  demon- 
strabimus ,  inserere  atquc  intersecare  videamur  in 
animis  auditorum.  Quum  autem  sermo  in  nar- 
ratione  est,  tum  vocum  varietate  opus  est,  ut, 
quo  quidquc  pacto  gestumsit,  ita  narrari  videatur. 
Strenue  aliquid  volumus  ostcndcre  factum ;  cele- 
riuscule  dicemus ;  at  aliud  otiosc;  retardabimus.  ' 
Deinde  modo  acriter,  tum  clementer,  moeste,  hi- 
lariter  in  omnes  partes  commutabimus,    ut  verba, 


AD    HERENNICJM     LIB.   III.    14.   15.       ^3 

ita  pronuntiationem.  Si  qua  inciderint  in  narra- 
tione  dicta ,  rogata ,  responsa ,  si  quae  admiratio- 
nes ,  de  quibus  nos  narrabimus ;  diligenter  animuni 
advertemus ,  ut  omnium  personarum  sensus ,  atque 
animos  voce  exprimamus.  Sin  erit  sermo  in  i  o  - 
catione,  leviter  tremebundam  vocem,  cum  parva 
significatione  risus ,  sine  ulla  suspicione  mimicae 
cachirfnationis  lenissime  oj)ortebit  a  sermone  serio 
torquere  ad  liberalem  iocum.  Quuni  autem  con- 
tendere  oportebit;  quoniam  id  aut  per  conti- 
nuationem ,  aut  per  distributionem  faciendum  est : 
in  c  o  ntinuatione,  adaucto  mediocriter  sono 
vocis,  verbis  continuandis ,  vocem  quoque  iungere 
oportebit,  et  torquere  sonum,  et  celeriter  cum 
clamore  verba  conficere,  vt  vim  volubilem  oratio- 
nis  vociferatio  consequi  possit;  in  dis tributione 
ab  imis  faucibus  exclamationem  quam  clarissimam 
adhibere  oportet ;  et  quantum  spatii  per  singulas 
exclamationes  sumserimus ,  tantum  in  singula  in- 
tervalla  spatii  consumere  debemus.  In  amplifi- 
cationibus,  cum  cohortatione,  utemur  voce 
attenuatissima ,  clamore  leni,  sono  aequabili,  com- 
mutationibus  crebris  ,  maxima  celeritate :  in  c  o  n  - 
questione  voce  depressa,  inclinato  sono,  cre- 
bris  intervallis,  longis  spatiis,  magnis  commuta- 
tionibus. 

15.    De  figura  vocis  satis  dictum  est;    nunc  de 
corporis  motu  dicendum  videtur. 


p^  R  H  E  T  O  K  I  C  O  R  U  M 

Motus  corporls  est  gestus,  et  vultus  modera- 
tlo   quaedam ,    quae  proimntianti   convenit ,  et  pro- 
babiliora  reddit  ea ,   quae  pronuntiantur.     Convenit 
igitur    in    vultu    pudorem    et    acrimoniam    inesse: 
in  gestu  nec  venustatem  conspiciendam ,  nec  turpi- 
tudinem ,   ne  aut  histriones ,   aut  operarii  videamur 
esse.       Ad  easdem    igitur  partes ,    in  quas  vox  est 
distributa ,     motus    quoque    corporis    ratio    videtur 
esse    accommodanda.       Kam    si    erit    sermo    cum 
dignitate,     stantes    in    vestigio ,     levi    dexterae 
motu ,  loqui  oportebit ,  hilaritate  ,  tristitia ,  medio- 
critate  vultus  ad  sermonis  sententias  accommodata. 
Sin   erit  in    dem  o  n  s  tr  ation  e    sermo  ,    paululum 
corpus    a    cervicibus    demittemus ;     nam    hoc   est  a 
natura  datum ,    ut  quam  proxime  tum   vultum  ad- 
moveamus  ad  auditores,  si  quam  rem  docere   eos, 
et  vehcmenter  instigare  velimus.     Sin  erit  in  nar- 
r  a  t  i  o  n  e     sermo ,      idem    motus    poterit    idoneus 
esse ,    qui  paulo   ante  demonstrabatur  in  dignitate. 
Sin  in  iocatione,     vultu  quandam   debebimus  hila- 
ritatem  significare,    sine  commutatione   gestus.     Si 
c  o  n  t  e  n  d  e  m  u  s  per  c  o  n  t  i  n  u  a  t  i  o  n  e  m ,  brachio 
celeri ,     inobili  vultu,     acri   aspectu   utemur,        Siu 
c  o  n  t.c  n  t  i  o    fiet   per    d  i  s  t  r  i  b  u  t  i  o  n  e  m  ,     celeri 
proiectione    brachii ,     inambnlatione,     pedis    dextri 
rara  S(i]>plausione,  acri  ct  dcfixo  aspectu  uti  opor- 
tebit.     Si  utcmur  am j>lif ica tione   per    cohor- 
tationem,  paulo  tardiore  et  consideratiore  gestu 
convenict  uti ,     similibus    ceteris  rebus ,     atque    in 


AD   HERENNIUM    LIB.   III.   15.    16,        95 

contentioiie  per  continuatioiiem.  Sin  utemnr  am- 
plif icatione  per  conquestionem,  feminis  plan- 
gore,  et  capitis  ictu,  nonnunquam  sedato  et  con- 
stanti  gestu,  moesto  et  conturbato  vultu  uti  opor- 
tebit.  Non  sum  nescius ,  quantum  susceperim  ne- 
gotii,  qui  motus  corporis  exprimere  verbis ,  imi- 
tari  scriptura  conatus  sim  voces.  Yerum  nec  hoc 
confisus  sum  posse  fieri,  ut  de  his  rebus  satis 
commode  scribi  posset;  nec,  si  id  fteri  aon  pos- 
set,  hoc,  quod  feci,  fore  inutile  putabam ,  pro- 
pterea  quod  hic  admonere  voluimus ,  quid  opor- 
teret,  reliqua  trademus  exercitationi.  Hoc  scire 
tamen  oportet,  pronuntiationem  bonam  id  perfi- 
cere,   ut  res  ex  animo  agi  videatur. 

16.  Nunc  ad  thesaurum  inventorum,  atque  ad 
omnium  partium  rhetoricae  custodem,  memoriam 
transeamus. 

Memoria  utrum  habeat  quiddam  artificii, 
an  omnis  a  natura  proficiscatur ,  aliud  dicendi 
tempus  magis  idoneum  dabitur.  Nunc  perinde  at- 
que  constet,  in  hac  re  multum  valere  artem  et 
praeceptionem ,  ita  ea  de  re  loquemur.  Placet 
enim  nobis  esse  artificium  memoriae ;  quare  pla- 
ceat ,  alias  ostendemus ;  in  praesentia  cuiusmodi 
ea  sit,  aperiemus.  Sunt  igitur  duae  memoriae; 
una  naturalis ,  altera  artificiosa.  Naturalis  est 
ea,  quae  nostris  animis  insita  est,  et  simul  cuni 
cogitatione  nata;  artificiosa  est  ea,  quam  con- 
firmat  inductio   quaedam ,    et   ratio    praeceptionis. 


9<5 


RHETORICORUM 


Sed  quia  in  ceteris  rebus  ingenii  bonitas  imitatur 
saepe  doctrinain,  ars  porro  naturae  commoda  con- 
firmat  et  auget;  ita  fit  in  hac  re,  ut  nonnunquam 
naturalis  memoria,  si  cui  data  est  egregia,  similis 
sit  huic  artificiosae.  Porro  haec  artificiosa  natu- 
rae  commoda  retinet,  et  amplificat  ratione  doctri- 
nae.  Quapropter  et  naturalis  memoria  praeceptione 
confirmanda  est,  ut  sit  egregla:  et  haec,  quae 
doctrina  datur,  indiget  ingenii.  Nec  hoc  magis, 
aut  minus  in  hac  re ,  quam  in  ceteris  artibus  fit, 
ut  ingenio,  doctrina,  praeceptione  natura  nitescat. 
Quare  et  iliis ,  qui  natura  memores  sunt ,  utilis 
haec  erit  institutio;  quod  tute  paulo  post  poteris 
intelligere.  Quod  si  illi  freti  ingenio  suo,  nostro 
non  indigent ,  tamen  iusta  causa  datur ,  quare  iis, 
qui  minus  ingenii  habent,  adiumento  velimus  essc. 

17.  Nunc  de  artificiosa  memoria  loquemur. 
Constat  igitur  artificiosa  memoria  ex  locis  et  ima- 
cinibus.  Locos  apjieliamus  eos ,  qui  breviter, 
peifecte,  insignite,  aut  natura,  aut  manu  sunt 
absoluti,  ut  eos  facile  naturali  memoria  compi*e- 
hendere  et  amplecti  queamus ,  ut  aedes,  interco- 
lunniium ,  angulum ,  fornicem,  et  alia,  quae  his 
similia  sunt.  Imagines  sunt  formae  quaedam, 
et  notae,  et  simulacra  eius  rei,  quam  meminisse 
volumus ;  quod  genus :  equi,  leones  ,  aquilae ;  quo- 
rum  memoriam  si  volemus  habere,  imagines  co- 
lum  certis  in  locis  collocarc  nos  oportebit. 

ifl.  IVnnr 


AD    HERENNIUM    LIB.    III.    iQ.        ^y 

iQ.    Nunc,    cuiusmocli   locos  invenire,     et  quo 

pacto    reperiie,     et   in    locis    imagines    constltuere 

oporteat,    ostendemus.      Quemadmodum  igitur  qui 

literas    sciunt,     possunt   id,     quod    dictatum   est, 

scribere ,     et  rccitare ,     quod  scripserunt :    ita  qui 

fivrjjiovma  didicerunt,  possunt,  quae  audierunt,  in 

locis    collocare,     et  ex    his  memoriter  pronuntiare. 

Loci  enim   cerae  aut  chartae   simillimi  sunt ;    ima- 

gines ,    literis ;    dispositio  et    coUocatio  imaginum, 

scripturae ;  pronuntiatio  ,  lectioni.      Oportet  igitur, 

si  volumus  multa  meminisse,     multos  nobis  locos 

comparare,    ut  in  multis  locis  multas  imagines  col- 

locare  possimus.      Item  putamus  oportere  ex  ordine 

hos  locos  habere,     ne  quando  perturbatione  impe- 

diamur ,  quo  secius  quoto  quoque  loco   libebit ,   vel 

a  superiore,    vel  ab    inferiore,     vel  a  media  parte 

imagines    sequi ,    et  ea ,  quae  mandata  locis   erunt, 

videre   et  proferre  possimus.      Nam  ut,  si  in  ordine 

stantes    notos    complures    viderimus ,     nihil   nostra 

intersit,  utrum   a  summo ,  an  ab  imo ,    an  a  medio 

nomina  eorum   dicere  incipiamus ;    item  in  locis  ex 

ordine  collocatis    eveniet,    ut  in  quamlibet  partem 

quotoquoque   loco  libebit,     imaginibus   commoniti 

dicere    possimus    id,      quod    locis     mandaverimus, 

Quare    placet   et    ex    ordine    locos    compiirare;     et 

locos,  quos  sumserimus,  egregie  commeditari  opor- 

tebit,    ut    perpetuo    nobis    haerere    possint.       Nam 

imagines ,     sicut    literae,     delentur,    ubi    nihil  illis 

fitimur:    loci,     tanquam    cera,     remanere    debent. 

Cic.  Rhetor,    Vol.  /.  7 


9tM 


RHETORICORUM 


Et,  ne  forte  lu  iiumero  locorum  falli  posslmus, 
quintum  qnemque  locum  placet  notari ;  cjuod  genus: 
si  in  cjuinto  loco  manum  auream  collocemus ;  in 
decimo  alicpiem  notum ,  cui  praenomen  sit  Decimo; 
facile  evit  deinceps  similes  notas  cjuinto  cjuocjue 
loco  collocare.  Item  commodius  est  in  derelicta, 
quam  in  celebri  regione  locos  comparare:  propterea 
quod  frecjuentia,  et  obambulatio  bominum  contur- 
bat  et  infirmat  imaginum  notas ;  solitudo  conser- 
vat  integras  simulacrorum  fi^uras.  Praeterea  dis- 
similes  forma  atcjue  natura  loci  comjjarandi  sunt, 
ut  distinctio  interlucere  possit.  Nam  si  quis  multa 
bitercolumnia  sumserit,  conturbabitur  similitudme 
locorum,  et  ignorabit,  quid  quocjue  in  loco  col- 
locarit. 

19.  lam  et  magnitudine  modica  locos  habere 
oportet.  Nam  et  praeter  modum  anqiU  vagas  iina- 
gines  reddunt;  et  nimis  angusti  sae}>e  non  videntur 
pOdse  capere  imaginum  collocationein.  Tum  nec 
iiimis  illustres ,  nec  vehcmenter  obscuros  locos  ha- 
beri  oportet,  ne  aut  obcaecentur  tencbiis  iinagines, 
aut  splendore  pracfulgeant.  Intervalla  locoruin  me- 
diocria  esse  placet,  lere  paulo  plus ,  aut  minus 
peduin  tricenum.  Nam  ut  aspectus ,  ita  cogitatio 
minus  valet,  sive  niniis  procul  removeris ,  sive 
veheinenter  jirojje  adinovcris  id ,  cjuod  oportet 
Yidei  i. 

Sed  quancjuam  facile  cst  ei ,  ([ui  j)auKi  phira 
«xploraverit ,    quainvis  multos  et  idoneos  locoi»  com- 


AD    HERENNIUM    LIB.   III.   19,  20,      p^ 

parare:  tameii  sl  quls  ad  ista  satis  idoneos  inve- 
nire  se  non  putabit,  ipse  sibi  constituat,  quam 
volet  multos ,  licebit.  Cogitatio  enim  quamvis  re- 
giouem  potest  amplecti,  et  in  ea  situm  loci  cuius- 
dam  ad  suum  commodum  et  arbitrium  fabricari  et 
architectari.  Quare  licebit,  si  hac  promta  copia 
contenti  non  erimus ,  nosmetipsos  nobis  cogitatione 
nostra  regionem  constituere ,  et  idoneorum  iocorum 
commodissimam  distinctionem  comparare.  De  locis 
satis  dictum  est:  nunc  ad  imaginum  rationem 
transeamus. 

20.  Quoniam  ergo  et  rerum  simulacra  esse  opor- 
tet,  et  verbis  nosmet  notas  eligere  debemus,  du- 
plices  imagines  esse  debent ,  unae  rerum ,  alterae 
verborum.  Rerum  imagines  expromuntur,  quum 
summatim  ipsorum  negotiorum  similitudines  com- 
paramus  :  v  e  r  b  o  r  u  m  imagines  constituuntur , 
quum  uniuscuiusque  nominis  et  vocabuli  memoria 
similitudine  notatur.  Rei  totius  memoriam  saepe 
una  nota ,  et  imagine  simplici  comprehendemus, 
hoc  modo :  Ilt ,  si  accusator  dixerit ,  ab  reo  ho- 
minem  veneno  necatum ,  et  hereditatis  causa  fa- 
ctum  arguerit,  et  eius  rei  muitos  dixerit  testes  et 
conscios  esse:  si  hoc  primum,  ut  ad  defendendum 
nobis  expeditum  sit,  meminisse  volemus;  in  primo 
loco  rei  totius  imaginem  conformabimus ;  aegro- 
tum  in  lecto  cubantem  faciemus  ipsum  illum,  de 
quo  agetur ,  si  formam  eius  tenebimus ;  si  eum  non 
cognoverimus ,     ahquem  aegrotum    non  de  minimo 


loo  KHETORICORUM 

loco  sumemus,  ut  clto  in  mentem  venire  possit, 
et  reum  ad  lectum  eius  adstituemus ,  dextra  pocu- 
lum,  sinistra  tabulas,  medico  digito  testiculos 
arietinos  tenentem.  Hoc  modo  et  testium ,  et  he- 
reditatis ,  et  veneno  necati  memoriam  habere  pote- 
rimus.  Item  deinceps  cetera  crimina  ex  ordine  in 
locis  ponemus:  et,  quotiescunc|ue  rem  meminisse 
volemus ,  si  formarum  dispositione ,  et  imaginum 
diligenti  notatione  utemur,  facile  ea,  quae  volemus, 
memoria    consequemur. 

21.  Quum  verborum  similitudines  imaglnibus 
exprimere  volemus,  plus  negotii  suscipiemus ,  et 
magis  ingenium  nostrum  exercebimus.  Id  nos  hoc 
modo  facere  oportebit. 

lam  domuitionem  reges  Atridae  parant. 

In  primo  loco  constituere  oportet  manus  ad  coc- 
lum  tollentem  Domitium,  cum  a  Regibus  Marciis 
loris  caedatur.  Hoc  erit,  lam  domuitionem  reges. 
In  altero  loco  Aesopum  et  Cimbrum  subornare  iii 
Iphigenia  agentes  Agamemnonem  et  Menelaum. 
Hoc  erit,  Atridae  parant.  Hoc  modo  omnia  verba 
erunt  expressa.  Sed  haec  imaginum  conformatio 
tum  valet,  si  iiaturalem  memoriam  exsuscitaveri- 
mus  hac  notatione,  ut,  versu  posito,  ipsi  nobis- 
cum  primuin  transcamus  bis ,  aut  ter  eum  versum ; 
deinde  imaginibus  verba  exprimaiiuis.  Hoc  modo 
naturae  suppeditabit  doctrina.  Wain  utraijue  ex 
altera  parata  magis  erit  flrma ;  ita  taincn  ut  uiulto 


AD  HERENNIUIVI    LIU.  III.  21.   22.    101 

plus  iii  doctrlna  atque  arte  praesidii  sit.  Quod 
docere  non  gi*avaremur ,  ni  metueremus ,  ne ,  quum 
ab  instituto  nostro  recessissemus ,  minus  commode 
servaretur  haec  dilucida  brevitas  praeceptionis. 

22.  Nunc,  quoniam  solet  accidere,  ut  imagines 
partim  firmae  et  ad  monendum  idoneae  sint,  par- 
tim  imbecilles  et  infirmae ,  quae  vix  memoriam  pos- 
sint  excitare  :  qua  de  causa  utrumque  fiat,  con- 
siderandum  est;  ut,  cognita  causa,  quas  vitemus, 
et  quas  sequamur  imagines ,  scire  possimus.  Docet 
igitur  nos  ipsa  natura,  quid  oporteat  fieri.  Nam 
si  quas  res  in  vita  videmus  parvas,  usitatas,  quo- 
tidianas ,  eas  meminisse  non  solemus ;  propterea 
quod  nulla  nisi  nova,  aut  admirabili  re  commove- 
tur  animus.  At  si  quid  videmus ,  aut  audimus 
cgregie  turpe ,  authonestum,  inusitatum,  magnum, 
incredibile ,  ridiculum ,  id  diu  meminisse  consuevi- 
mus.  Itemque  quas  res  ante  ora  videmus,  aut 
quod  recens  audivimus,  obliviscimur  plerumque; 
quae  acciderunt  in  pueritia,  meminimus  optime 
saepe;  nec  hoc  alia  de  causa  potest  accidere,  nisi 
quod  usitatae  res  facile  e  memoria  elabuntur,  in- 
signes  et  novae  manent  diutius.  Solis  exortus, 
cursus,  occasus  nemo  admiratur,  propterea  quod 
quotidie  fiunt;  at  eclipses  solis  mirantur,  quia 
raro  accidunt,  et  solis  eclipses  magis  mirantur, 
quam  lunae,  quoniam  hae  crebriores  sunt.  Docet 
crgo  se  natura,  vulgari  et  usitata  re  non  exsusci- 
tari;  novitate  et  iiisigni  quodam  negotio  commoveri. 


102  RHETORICORUM 

Imitetur  igltur  ars  naturam ,  et  quod  ea  desiderat, 
inveniat;  (juod  ostendit,  sequatur.  Nihil  est  enim, 
quod  aut  natura  extremum  invenerit ,  aut  doctrina 
j)rimum;  sed  rerum  principia  ab  ingenio  profecta 
sunt,  exitus  disciplina  comparantur.  Imagines 
igitur  nos  in  eo  genere  constituere  oportebit,  quod 
genus  manere  in  memoria  diutissime  potest.  Id 
accidet,  si  quam  maxime  notatas  similitudines  con- 
stituemus ;  si  non  mutas,  nec  vagas ,  sed  aliquid 
agentes  imagines  ponemus ;  si  egregiam  pulchritu- 
dinem ,  aut  unicam  turpitudinem  eis  attribuemus ; 
51  aliqua  re  exornabimus ,  ut  si  coronis ,  aut  veste 
purpurea ,  quo  nobis  notatior  sit  similitudo ;  aut 
si  qua  re  deformabimus  ,  tit  si  cruentam  ,  aut  coeno 
oblitam,  aut  rubrica  delibutam  inducemus,  quo 
magis  insignita  sit  forma ;  aut  si  ridiculas  res  ali- 
quas  imaginibus  attribuemus.  Tyfam  ea  res  quoque 
faciet,  ut  facilius  meminisse  possimus.  Nam , 
quas  res  yeras  facile  meminimus ,  easdem  fictas  et 
diligenter  notatas  meminisse  non  est  difficile.  Sed 
illud  facere  oportebit,  ut  identidem  priinos  quos- 
que  locos  imaginum  renovandarum  causa  celeriter 
animo   percurramus. 

25.  Scio ,  plerosque  Graecos ,  qui  de  memoria 
scripserunt ,  fecisse,  ut  multorum  verborum  ima- 
gines  consciiberent ,  uti,  qui  edisrere  vellcnt,  pa- 
ratas  haberent,  ne  quid  in  quaerendo  operae  con- 
sumerent.  (^uorum  rationein  aIi(|uot  de  rausis 
improbamus.      rrimum,     quod  in    verboium    inuu- 


AD    HERENNIUM    LIB.  III.  23.    «4.     103 

merabilium  multitudine  ridi.culum  sit,  mille  ver- 
borum  iinagines  comparaie.  Quantulum  enim  pote- 
runt  hae  valere,  quum  ex  infinita  verboium  copia, 
modo  aliud,  modo  aliud  nos  verbum  meminisse 
oportebit?  Deinde  cur  volumus  ab  industria  quem- 
quam  removere,  ut  ne  quid  ipse  quaerat,  quum 
nos  illi  omnia  parata  quaesitaque  tradamus?  Prae- 
terea  similitudine  alia  alius  magis  commovetur. 
Nam  ut  saepe,  formam  si  quam  similem  cuipiam 
dixerimus  esse,  non  omnes  habemus  asseusores, 
quod  alii  videtur  aliud :  ita  fit  in  imaginibus,  ut 
quae  nobis  diligenter  notatae  sint,  eae  parum  vi* 
deantur  insignes  aliis.  Quare  sibi  quemque  suo 
commodo  convenit  imagines  comparare.  Postremo 
praeceptoris  est  docere,  quemadmodum  quaeri  quid- 
que  conveniat ,  et  unum  aliquod  ,  aut  alterum ,  noii 
omnia ,  quae  eius  generis  erunt ,  exempli  causa  sub- 
iicere ,  quo  res  possit  esse  dilucidior.  Ut  quum  de 
prooemiis  quaerendis  disputamus ,  rationem  damus 
quaerendi,  non  mille  prooemiorum  genera  conscri- 
bimus ;  ita  arbitramur  de  imaginibus  fieri  convenire. 
24.  Nunc,  ne  forte  verborum  memoriam,  aut 
nimis  difficilem,  aut  parum  utilem  arbitrere,  et 
ipsarum  memoria  rerum  contentus  sis,  quod  et  uti- 
lior  sit,  et  plus  habeat  facilitatis;  admonendus  es, 
quare  verborum  memoriain  non  improbemus.  Nam 
putamus  oportere  eos ,  qui  velint  res  faciliores  sine 
labore  et  molestia  facile  meminisse,  in  rebus  ditfi- 
cilioribus  esse  ante  exercitatos.      Nec  iios  hauc  ver- 


104  RHETORICORUM 

borum  memoriam  Inducimus,  ut  versus  meminisse 
possimus ,  sed  ut  hac  exercitatione ,  illa  rerum  me- 
moria ,  quod  pertinet  ad  utilitatem,  confirmetur; 
ut  ab  hac  ditficili  consuetudine  sine  labore  ad  illam 
facilitatem  transire  possimus.  Sed  (juum  in  omni 
disciplina  infirma  est  artis  praeceptio  sine  summa 
assiduitate  exercitationis ,  tum  vero  in  p.vrj^ovmols 
minimum  valet  doctrina  ,  nisi  industria ,  studio ,  la- 
bore ,  diligentia  comprobetur.  Quam  plurimos 
locos  ut  habeas ,  et  quam  maxime  ad  praecepta  ac- 
commodatos ,  curare  debebis.  In  imaginibus  collo- 
candis  exerceri  quotidie  conveniet.  Non  enim  sicut 
a  ceteris  studiis  abducimur  nonnunquam  occupa- 
tione ,  ita  ab  hac  re  nos  potest  causa  deducere  ali- 
qua.  Nunquam  est  enim,  quin  aliquid  memoriae 
tradere  velimus,  et  tum  maxime,  quum  aliquo  ma- 
iore  negotio  detinemur.  Quare  quum  sit  utile  ,  fa- 
cile  meminisse,  non  te  fallit ,  quod  tantopere  utile 
sit,  quanto  labore  sit  appetendum.  Pluribus  verbis 
ad  cam  rem  te  adhortari  non  est  sententia ,  ne  aut 
tuo  studio  diirisi ,  aut  minus ,  quae  res  postulat, 
dixisse  videamur.  De  quinta  parte  rhetoricae  dein- 
ceps  diccmus :  tu  primas  quasque  partes  in  animo 
frequenta,  et  quod  maxime  necesse  est,  exercita* 
tioue  confirma. 


RHETORICORUM 


AD 


HERENNIUM 


LIBER     QUARTUS- 


SUMMARIUM 

LIBRI      QUARTI. 

In  libro  quarto  auctor,  quoniam  de  eloquutione  acturus, 
et  suis  quasque.  definitiones  generum  dicendi  et  figura- 
rum  s.  exornationum ,  non  aliunde  petitis  ,  illustraturus 
exempiis  erat,  eam  autem  rem  abliorrere  intelligebat 
a  ceterorum  artis  scriptorum  consuetudine ,  ac  propterea 
fore ,  ut  in  eorum  aliorumque  reprehensionem  incurjeret, 
praefationis  loco,  (c.  i — 7.  )  quo  consilio,  quibusqueratio- 
nibus  ductus  a  reliquorum  more  recesserit,  ostendit.  Ac 
primum  quidem  causas  exponit,  propter  quas  illi  aucto- 
rem  artij  rhetoricae  non  suis,  sed  alienis  oratorum  et 
jjoetarum  exeraplis  uti  oportere  putent.  ( c.  2. )  Has 
deinde  singiilatim  refutat,  (  c.  3.  4«  )  tum  quaedair), 
quae  separatim  contra  eos  dici  possint,  affert ;  ita  ut 
priraum ,  si  concedat  aliena  oportere  assumere  exerapla, 
unius  auctoris  oportere  vincat,  (c.  5.)  deinde  omnino 
aliunde    sumenda   non   esse ,   ostendat.     (  c.   6.) 

lam  sequitur  ipsa  de  eloquutione  praeceptio.  (  c.  ^ 
sqq.)  Eam  facit  auctor  bipartitam.  Primum  dicit,  qui- 
bus  in  generibus  omnis  oratoria  eloquutio  debeat  esse ; 
ubi  agit  de  genere  g  r  a  v  i  ,  (  c.  8- )  de  m  e  d  i  o  c  r  i ,  (c.  9.) 
d^attenuato,  (c.  10.)  monetque  simul  cavendum  esse, 
ne ,  dum  haec  genera  consectamur ,  in  finitiraa  ct  propin- 
qua  vitia  venianuis.  Ostendit  igitur  gravi  generi  pro- 
pinquum  esse  sufflatum,  mediocri  fluctuans  etdis- 
solutum,  attenuato  aridura  et  exsangue.  (c.   11.) 

Deinde  demonstrat  auctor ,  quas  res  habere  debeat 
eloquutio  commoda  et  perfecta.  (  c.  i2.  sqq.  )  Tres 
nimirum  res  in  se  debet  habere ;  primum  elegan- 
tiam,  quae  latinitate  h.  e.  sermone  puro  et  a  bar- 
barisrao     ac    soloecismo    pariter  remoto,    et     explana- 

tione    contineatur,    quae    dilucidam    reddat    orationem 
usitatis    verbis    et    propriis  ;    (  c.     12.)   deinde   c  o  m  p  o- 

sitionera,    (  ib.  )  postremo   dignitatera,   quae  par- 
tim    ex   verborum    partim    e    sententiarum    exornatione 


108        SUMMARIUM    LIBRI    QUARTI. 


(^(jXvfiaGi  '\i£f(d)^  3iai  Siocvomy)  consequatur.  Itaque 
priinum  verborum  exornationes  pertrnctanti\r  exempUs- 
que  illustrantnr ,  quae  sunt  repetitio,  conversio, 
(c.  13.)  complexio,  traductio,  (c.  14)  conten- 
tio,  exclamatio,  interrogatio,  (c.  15.)  ratio- 
cinatio,  (c.  16.)  sententia,  (c.  17.)  contra- 
rium,  (c.  18-  )  membrum,  articulus,  conti- 
nuatio,  (c.  19.)  compar,  similiter  cadens, 
( c.  20.)  annominaiio,  (c.  2i.  22.)  quibus  tribus 
penaro,  quum  in  veritate  dicatur,  utendum  esse  monetur, 
(c.  23  )  porro  subiectio,  (c.  24.)  gradatio,  de- 
f  ini  ti  o,  (c.  25.)  tiansi  tio,  c  or  r  e  c  t  i  o  ,  (c.  26.)  o  c- 
cultatio,  disiunctio,  (c.  27. )  conduplicatio, 
interpretatio,  commutatio.  (c.  23.)  permissio, 
dubitatio,  (c.  29. )  dissolutio,  praecisio,  con- 
clusio.  (  c.  30.)  His  addiintiir  decem  exornationes  ver- 
borum ,  quarum  hoc  proprium  est ,  ut  ab  usitata  ver- 
borum  potestate  recedatur,  utque  in  aliam  rativ>nem  cum 
quadam  venustate  oratio  conferatnr.  Quo  referuntnr  n  o- 
minatio,  pronominatio,  (c.  31.)  denomina- 
tio,  circuitio,  transgjessio.  (c.  32. )  superla- 
tid,  intellectio,  abusio,  (c.  33.)  translatio, 
permutatio.   (c.  34. ) 

Sequuntur  deinceps  sentontiarum  exomatio- 
nes.  ITae  sunt  distribiitio,  (c.  35)  licentia, 
(  c.  36.  37.  )  d  e  ni  i  n  u  t  i  o  ,  (  c.  38-  )  descriptio, 
(c.  39.)  divisio,  (c.  40.  )  f  r  eq  u  e  n  ta  t  i  o,  (c.  ^i.) 
expolitio,  (c.  42  —  <f|4.  )  commoratio,  c  o  n  t  e  n- 
t  i  o  ,  (  c.  45.  )  s  i  m  i  1  i  t  u  d  o  ,  (  c.  /^C)  —  48)  e  x  e  m  - 
plum,  ( c.  49.)  imago,  (c.  ''>o. )  effictio,  nota- 
tio,  (c.  51  )  sermocinatio,  (c.  52.)  conforma- 
tio,  (c.  55.)  significatio,  breviras,  (c.  54-) 
d  e  m  (I  n  s  t  r  a  t  i  o  .    (  c.    55.  ) 

Conclnsio  totius  IJlMi  liabet  brevem  exliortationem 
ad   exercitationis  in  arte   oratoria  diligeutiam.  ( c.  56. ) 


RHETORICORUM 
AD 

C,      HERENNIUM 

LIBER     QUARTUS. 


1.  Ouoniam  in  hoc  libro,  Herenni,  de  eloquu- 
tione  conscripsimus,  et  quibus  in  rebus  opus  fuit 
exemplis  uti ,  nostris  usi  sumus ;  et  id  fecimus 
praeter  consuetudinem  Graecorum,  qui  de  hac  re 
scripserunt;  necessario  faciendum  est,  ut  paucis 
rationem  nostri  consilii  demus.  Atque  hoc  nos 
necessitudine  facere ,  non  studio ,  satis  erit  signi, 
quod  in  superioribus  libris  nihil  neque  ante  rem, 
neque  praeter  rem  loquuti  sumus.  Nunc,  si  pauca, 
quae  res  postulat ,  dixerimus ,  tibi  id ,  quod  reli- 
quum  est  artis,    ita,  ut  instituimus,    persolvemus. 


iio  RHETORICORUM 

Sed  facillus  nostram  rationem  intelliges,     si  prius, 
quid  illi  dicant,   cognoveris. 

2.  Compluribus  de  causis  putant  oportere,  quum 
ipsi  praeceperint ,  quo  pacto  oporteat  ornare  elo- 
quutionem ,  uniuscuiusque  generis  ab  oratore  aut 
poeta  probato  sumtum  ponere  exemplum.  Et  pri- 
mum  se  id  modestia  commotos  facere  dicunt, 
propterea  quod  videatur  esse  ostentatio  quaedam, 
non  satis  habere ,  praecipere  de  artificio,  sed  ipsos 
etiam  videri  velle  artificiose  gignere  exempla;  hoc 
cst ,  inquiunt ,  ostentare  se ,  non  ostendere  artem. 
Quare  pudor  in  primis  est  ad  eam  rem  impedi- 
mento,  ne  nos  solos  probare,  nos  amare,  alios 
contemnere  et  deridere  videamur.  Etenim  quum 
possimus  ab  Ennio  sumtum  aut  a  Graccho  ponere 
exemplum ,  videtur  esse  arrogantia,  illa  relinquere, 
et  ad  sua  devenire.  Praeterea  exempla  testimo- 
niorum  locuin  obtinent.  Id  enim ,  quod  admonue- 
rit,  et  leviter  praeceperit  ars  et  ratio,  exemplo, 
sicut  testimonio ,  comprobatur.  Non  igitur  ridi- 
culus  sit,  si  quis  in  lite,  aut  in  indicio ,  dome- 
stico  testimonio  pugiiet,  ct  suo  ipsius  exemplo 
abutatur?  Ut  enim  testimonium ,  sic  exempUira, 
rei  confirmandae  causa  sumitur.  Non  ergo  opor- 
tethoc,  nisi  a  probatissimo  sumi,  ne ,  quod  aliud 
confirmare  debeat,  egeat  ij)sum  confirmationis. 
Etenim  necesse  est  aut  se  omnil)us  anteponant,  et 
sua  maxime  probent;   aut  negent  optima  esse  exem- 


AD    HERENNIOM    LIH.    IV.    2.  m 

pla,  quae  a  probatissimis  oratoribus,  aut  poetis 
suinta  sint.  Si  se  oinnibus  anteponunt,  intolera- 
bili  arrogantia  sunt:  si  quos  sibi  praeponunt»  et 
eorum  exempla  suis  exemplis  non  putant  praestare, 
non  possunt  dicere ,  quare  sibi  illos  anteponant. 
Quid  igitur  ipsa  auctoritas  antiquorum  ?  Non  quum 
res  probabiliores ,  tum  hominum  studia  ad  imi- 
tandum  alacriora  reddit?  Immo  erigit  omnium 
cupiditates,  et  acuit  industriam^  quum  spes  inie- 
cta  est,  posse  imitando,  Gracchi,  aut  Crassi  con- 
sequi  facultatem.  Postremo  hoc  ipsum  est  sum- 
mum  artificiunij  res  varias  et  dispares  in  tot  poe- 
matibus  et  orationibus  sparsas^  et  vage  disiectas, 
ita  diligenter  eligere ,  ut  unumquodque  genus 
exemplorum  sub  singulos  artis  locos  subiicere  possis. 
Hoc  si  industria  solum  fieri  posset ,  tamen  esse- 
mus  laudandi ,  quum  talem  laborem  non  fugisse- 
mus:  nunc  sine  summo  artificio  non  potest  fieri. 
Ouis  est  enim,  qui  nisi  summe  teneat  artem,  pos- 
sit  ea ,  quae  iubeat  ars ,  de  tanta ,  et  tam  ditfusa 
scriptura  notare,  et  separare?  Ceteri,  quum  le- 
gunt  orationes  bonas  aut  poemata,  probant  ora- 
tores,  et  poetas,  neque  intelUgunt,  qua  re  com- 
moti  probent:  quod  scire  non  possunt,  ubi  sit, 
uec  quid  sit,  nec  quo  modo  factum  sit  id,  quod 
eos  maxime  delectet.  At  is ,  qui  et  haec  omnia 
intelligit,  et  idonea  maxime  eligit,  et  omnia  in 
arte  scribenda  redigit  in  singulas  rationes  praece- 
ptionis,    necesse    est    eius   rei    summus    artifex  sit. 


H2  RHETORICORUM 

Hoc  igitur  Ipsum  maximum  artificium  est,  in  arte 
sua  posse  et  alienis  exemplis  uti. 

3,  Haec  illi  quum  dicunt,  magis  nos  auctori-  | 
tate  commovent,  quam  veritate  disputationis.  Illud 
enim  veremur,  ne  cui  satis  sit  ad  contrariam  ra- 
tionem  probandam ,  quod  ab  ea  steterint  ii ,  qui 
et  inventores  buius  artificii  fuerunt,  et  vetustate 
iam  satis  omnibus  probati  sunt.  Quod  si ,  illo- 
rum  auctoritate  remota ,  rem  omnino  volent  cum  ^ 
re  comparare;  intelligent,  non  omnia  esse  conce- 
denda  antiquitati.  Primum  igitur,  quod  ab  ei5 
de  modestia  dicitur,  videamus ,  ne  nimium  pueri- 
liter  proferatur.  Nam  si  tacere,  aut  nibil  scribere 
modestia  est,  cur  quidquam  scribunt,  aut  loquun- 
tur?  Sin  aliquid  suum  scribunt;  cur,  quo  secius 
omnia  sua  scribant,  impediuntur  modestia?  Quasi 
si  quis  ad  Olympiacum  quum  venerit  cursum ,  et 
steterit ,  ut  mittatur,  impudentes  iilos  dicat  esse, 
tfui  cuirere  coeperint ,  ipse  intra  carceres  stet,  et 
narret  aliis,  quomodo  Ladas  aut  Boius  cum  Si- 
cyoniis  cursitarint:  sic  isti,  quum  in  artis  curri- 
culum  descenderunt,  illos ,  qui  in  eo,  quod  est 
artificii,  elaborant ,  aiunt  facere  immodeste;  ipsi 
aliquem  antiquum  oratorem ,  aut  poetam  laudant, 
aut  scripturam,  sic  ut  in  stadium  artis  rbetoricac 
prodire  non  audeant.  Won  ausim  dicere,  sed  ta- 
men  vereor,  ne ,  qua  in  re  Liudem  modestiae  ve- 
nentur,  in  ea  ipsa  re  sint  iniputlentes.  Quid 
enim  tibi  vis?  aliquis  inquiet.     Artein  tuam  scribis ; 

gignif 


AD    HEP.ENNIUM    LIB.    IV.    3.  113 

fignis  nobis  novas  praeceptiones ;  eas  ipse  confir- 
nare  non  potes ;  ab  aliis  exempla  sumis.  Yide ,  ne 
acias  impudenter,  qui  tuo  nomini  velis  ex  aliorum 
aboribus  libare  laudcm.  Nam  si  eorum  volumina 
n'ebenderint  antiqui  oratores  et  poetae,  et  suum 
|uisque  de  libris  sustulerit ;  nihil  istis ,  quod  suum 
rocent,  relinquetur.  At  exempla,  quoniam  testi- 
noniorum  similia  sunt,  item  convenit,  ut  testimo- 
lia ,  ab  hominibus  probatissimis  sumi.  Primum 
jmnium  exempla  ponuntur  hic  non  confirmandi,  ne- 
^  e  t^stificandi  causa,  sed  demonstrandi.  Non 
3nim ,  quum  dicimus  esse  exornationem ,  quae, 
rerbi  causa,  constet  ex  similiter  desinentibus  verbis, 
;t  ponimus  hoc  exemplum  a  Crasso,  ,,  quibus  possu- 
[Tius  ,  et  debemus  ,  '*  testimonium  coUocamus  ,  sed 
jxemplum.  Hoc  igitur  interest  inter  exemplum ,  et 
testimonium:  exemplo  demonstratur  id,  quod  dici- 
mus,  cuiusmodi  sit;  testimonio,  esseiUudita,  ut 
los  dicimus ,  confirmatur.  Praeterea  oportet  testi- 
monium  cum  re  convenire.  Aliter  enim  rem  non 
potest  confirmare.  At  id,  quod  illi  faciunt,  cum 
re  non  convenit.  Quid  ita?  quia  pollicentur  artem 
se  scribere,  et  exemjjla  proferunt  ab  iis  plerumque, 
qui  artem  nescierunt.  Tum  quis  est ,  qui  possit  id, 
quod  de  arte  scripserit,  comprobarc,  nisi  aliquid  scri- 
bat  ex  arte?  Contraqiie  faciunt,  quam  polliceri  vi- 
dentur.  Nam  quum  scribere  artem  instituunt,  viden- 
tur  dicere  se  excogitasse,  ([uod  alios  docerent:  quum 
vcro  scribunt,  ostendunt  nobis^  quid  alii  excogitarint. 
Cic.  TtJietorU:    Vol.  J.  Q 


114  K  II  E  T  O  R  I  C  O  R  U  .M 

4.  At  lioc  ipsum  clifficile  est,  iiujuiunt,  eligere  dc 
multis.  Ouici  dicitis  diiricile?  Utrum  laboriosum, 
an  artificiosum?  Si  laboriosum ,  non  statim  prae- 
clarum.  Sunt  enim  multa  laboriosa  ,  quae  si  facia- 
tis,  non  continuo  gloriemini;  nisi  forte  etiam,  si 
vestra  manu  fabulas ,  aut  orationes  totas  transscri- 
psissetis ,  gloriosum  putarecis.  Sin  autem  istud  ar- 
tificiosum  egregie  dicitis ;  videte ,  ne  insueti  rerum 
maiorum  videamini,  si  vos  parva  res,  sicuti  magna 
delectat.  Nam  isto  modo  eligere  rudis  quidcm  nemo 
potest,  sed  sine  summo  artificio  multi.  Quisquis 
enim  audierit  de  arte  paulo  plus,  in  eloquutione 
praesertim ,  omnia  videre  poterit,  quae  cx  arte  di- 
cuntur;  facere  nemo  poterit,  nisi  eruditus.  Ita  ut, 
si  de  tragoediis  Ennii  velis  sententias  eligere ,  aut 
dc  Pacuvianis  periodos ;  quia  plane  rudis  id  facere 
nemo  poterit,  quum  feceris,  te  literatissimum  putes, 
ineptus  sis ,  ])ropterea  quod  id  facile  faciat  quivis 
mediocritei"  literatus  ;  item  si ,  quum  ex  orationibus 
aut  poematis  elegeris  exemjjla,  quae  certis  signis 
artificii  notata  sunt,  quia  rudis  id  nemo  facere  pos- 
sit,  artificiosissimc  tc  fccisse  putes  ,  erres  ;  proptcr- 
ea  quod ,  si  artiiiciosum  cst  intelligere,  quae  sunt 
ex  arte  scripta ,  multo  est  artificiosius,  ipsum  scri- 
bere  ex  arte.  Qui  enim  scribit  artif iciosc ,  ab  aliis 
commode  scripta  facile  intclligere  poterit;  qui  eliget 
facile,  non  continuo  ipsc  conimode  scribit.  Et,  si 
est  maxime  artificiosum ;  alio  tempore  utantur  ea 
facuJtate,  iion  tum,  quum  parere  ipsi,  cl  gignere,  et 


AD    HERENNIUM    LIB.   IV.  4-  S-        115 

profene  debent.  Postremo,  in  eo  vim  artificii  con- 
sumant,  ut  ipsi  ab  aliis  potius  eligendi ,  quam  alio- 
rum  boni  electores  exij>timentur.  Contra  ea ,  quae 
ab  iis  dicuntur,  qui  dicunt  alienis  exemplis  uti 
oportere,  satis  est  dictum.  Nunc,  quae  separatim 
dicipossunt,   consideremus. 

5.  Dicimus  igitur,  eos  tum  ideo,  quod  alienis 
utantur,  peccare ,  tum  etiam  magis  delinquere, 
quod  a  multis  exempla  sumant.  Sed  de  eo ,  quod 
postea  diximus ,  ante  videamus.  Si  concederem, 
aliena  oportere  assumere  exeinpla,  vincerem  unius 
oportere.  Primum,  quod  contra  hoc  nulla  staret 
Borum  ratio.  Licet  enim  eligerent,  et  probarent 
quemlibet,  qui  Sibi  in  omnes  res  suppeditaret  ex- 
Bmpla,  vel  poetam,  vel  oratorem,  cuius  auctori- 
tate  niterentur,  Deinde  interest  magni  eius,  qui 
discere  vult,  utrum  unum  omnia,  an  omnia  ne- 
tninem ,  sed  aliud  alium  putet  consequi  posse.  Si 
enim  putabit  posse  omnia  penes  unum  consistere; 
ipse  quoque  ad  omnium  nitetur  facultatem;  sin  id 
ie.Nperabit,  in  paucis  se  exercebit;  ipsis  enim  con- 
tentus  erit.  Nec  mirum ,  quum  ipse  praeceptor 
artis  omnia  penes  unum  reperire  non  potuerit. 
Mlatis  igitur  exemplis  a  Catone ,  a  Gracchis ,  a 
Laelio ,  a  Scipione ,  Galba ,  Porcina  ,  Crasso ,  An- 
tonio ,  ceterisque;  item  sumtis  aliis  a  poetis,  aliis 
ab  historiarum  scriptoribus ,  necesse  erit,  eum, 
^ui  discet,  ab  omnibus  putare  omnia,  ab  uno 
pauca  vix  potuisse  sumi.     Quare,  si  unius  alicuius 


ii6  RHETORICORUM 

esse  se  simllem  satis  habebit,  quae  omnes  hahue- 
riut,  solum  habere  se  posse  diffidet.  Eigo  inutile 
est  ei ,  qui  discere  vult,  non  putare  unum  posse 
omnia.  Atqui  nemo  in  hanc  incideret  opinionem, 
si  ah  uno  excmpla  sumsissent.  Nunc  hoc  signi 
est,  ipsos  artis  scriptores  non  putasse,  unum  po- 
tuisse  in  omnihus  eloquutionis  partibus  enitere, 
quoniam  iieque  sua  protulerunt,  neque  unius  ali- 
cuius,  aut  denique  duorum,  sed  ah  omnihus  ora»  \ 
torihus  et  poetis  exempla  sumserunt.  Denique,  si 
quis  veUt  artem  demonstrare  nihil  prodesse  ad 
discendum,  non  male  utatur  hoc  adiumento ,  quod 
unus  omnes  artis  partes  consequi  nemo  potuerit. 
Quod  igitur  iuvat  eorum  rationem,  qui  omnino 
improbant  artem,  id,  non  ridiculum  est,  ipsum 
scriptorem  artis  suo  iudicio  comprohare?  Ergo 
ah  uuo  sumenda  fuisse  docuimus  exempla,  si  sem* 
per  aliunde  sumerentur.  Nunc  omnino  aliunde, 
sic  intelligemus ,   sumenda  non  fuisse. 

6.  Primum  omnium ,  quod  ah  artis  scriptore 
affertur  exemplum ,  de  eiusdem  arlificio  dehet  esse ; 
nou,  ut,  si  quis  purpuram  aut  aliud  quippiam 
vendens  dicat :  ,,Sume  a  me;  sed  huius  exemplum 
aliunde  rogaho,  tibique  ostendam."  Si  mercem  ipsi 
qui  venditant  aliunde  exempluni  quaeritent  mercis ; 
ut  si  acervos  se  dicant  tritici  hahere ,  et  eorum 
exemphim  pugno  non  haheant ,  quod  ostendant;  ) 
si  Triptolemus  ,  quum  hominibus  semen  largiretur, 
ipsc  ah  aUis  id  hominihus  mutuaretur;  aut  si  Pro- 


J 


AD    HERENNIUM    LIB.    IV.    6.  7.        117 

metlieus,  quum  mortalibus  ignem  dividere  vellet, 
ipse  a  viciiiis,  cum  testa  ambulans,  carbunculos 
corrogaret,  non  ridiculum  videretur?  Isti  magistri 
non  videntur  sibi  ridicule  f acere ,  quum  id ,  quod 
aliis  pollicentur,  ab  aliis  quaerunt.  Si,  qui  se 
fontes  maximos ,  penitus  absconditos ,  aperuisse 
dicat,  et  hoc,  sitiens  quum  maxime,  loquatur, 
neque  habeat,  qui  sitim  sedet,  non  rideatur?  Isti 
quum  non  modo  dominos  se  fontium,  sed  se  ipsos 
fontes  esse  dicant,  et  omnium  rlgare  debeant  in- 
genia,  non  putant  fore  ridiculum,  si,  quum  id 
poUiceantur  aliis ,  arescant  ipsi  siccitate.  Chares 
a  Lysippo  statuas  facere  non  isto  modo  didicit, 
ut  Lysippus  caput  ostenderet  Myronis ,  brachia 
Praxitelae ,  pectus  Pol^^^cleti ;  scd  omnia  coram 
magistrum  facientem  videbat,  ceterorum  opera  vel 
sua  sponte  considerare  poterat.  Isti  credunt,  eos, 
qui  haec  A-^elint  discere,  alia  ratione  doceri  posse 
commodius. 

7.  Praeterea  ne  possunt  quidem  ea,  quae  sumun- 
tur  ab  aliis ,  exempla  tam  esse  accommodata  ad 
artem,  quam  propria ;  propterea,  quod  in  dicendo 
ieviter  unusquisque  locus  plerumque  tangitur,  ne 
ars  appareat;  in  praccipiendo  expresse  conscripta 
ponere  oportet  exempla,  ut  in  artis  formam  con- 
venire  possint;  et  post  in  dicendo,  ne  possit  ars 
eminere  et  ab  omnibus  videri ,  facultate  oratoris 
occultatur.  Ergo  etiam  ut  magis  ars  cognoscatur, 
suis  exemplis  melius  est  uti.     Postremo  haec  quo- 


113  R  II  E  T  O  R  I  C  O  R  U  M 

que  res  nos  duxit  ad  hanc  rationem ,  (juod  nomina 
rerum  Graeca ,  quae  convertimus ,  ea  remota  sunt 
a  consuetudine  Latina;  quae  enim  res  apud  nostros 
non  erant ,  earum  rerum  nomina  non  poterant  esse 
usitata.  Ergo  haec  asperiora  primo  videantur  ne- 
•*  cesse  est,  idque  fiet  rei ,  non  nostra,  difficultate. 
Reliquum  scripturae  consumetur  in  exemplis.  Haec 
aliena  si  posuissemus ,  factum  estct ,  ut ,  quod 
commodius  esset  in  hoc  libro ,  id  nostrum  non 
esset;  quod  asperius,  et  inusitatum,  id  proprie 
nobis  attribueretur.  Ergo  hanc  quoque  incommo- 
ditatem  fugimus.  His  de  causis ,  quum  artis  in- 
ventionem  Graecorum  probassemus,  exemjdoruni 
rationem  sequuti  non  sumus. 

Q.  IVunc  tempus  postulat,  ut  ad  cloquutionis  prae- 
cepta  transeanius.  Bipartita  erit  igilur  nobis  eloquu- 
tiouis  praeceptio.  Primum  dicemus,  quibus  in  gene- 
ribus  semper  omnis  oratoria  eloquutio  debeatesse: 
dcinde  ostendemus ,  quas  res  semper  habere  debeat. 
Sunt  igitur  tiia  genera ,  quae  genera  nos  Figuras  ap- 
pcUamus ,  in  (juibus  omnis  oratio  non  vitiosa  con- 
sumitur;  unam  gravcm,  alteram  mediocrcm,  ter- 
tiam  extenuatam  vocamus.  Gravis  est,  quae 
constat  ex  verborum  gravium  magna  et  ornata  con- 
stiuctione.  Mediocris  est,  quae  constat  ex  hu- 
niiliore,  neque  tamen  ex  infima  et  pcrvulgatissima 
verborum  dignitate.  Attenuata  est ,  quae  de- 
missa  est  usque  ad  usitatissimam  puri  sermonis  con- 
suctudincm. 


AD    IIEP.ENNIUM    LIB.   IV.  g.  n^ 

Iii  gravi  fi^ura  consumetur  ora^io ,  si  (fuae 
cuiuscjue  rei  poterunt  ornatlssima  verba  reperi- 
ri ,  sive  propria  ,  sive  translata,  unamifuamcjue  iii 
rem  accommodabuntur;  et,  si  graves  sententiae, 
quae  in  amplificatione  et  commiseratiOne  tractan- 
tur,  eligentur;  et,  si  exornationes  sententiarum 
aut  verborum ,  quae  gravitatem  habebunt ,  de  qui- 
bus  post  dicemus ,  adhibebuntur.  In  hoc  genere 
figurae  erit  hoc  exemphim :  ,,Nam  c|uis  est  vestrum, 
iudices ,  qui  satis  idoneam  possit  in  eum  poenam 
excogitare ,  cjui  prodere  hostibus  patriam  cogitarit? 
quod  maleficium  cum  hoc  scelere  comparari ,  quod 
huic  malcficio  dignum  supplicium  potest  inveniri? 
In  iis ,  qui  violassent  ingenuam ,  matremfamiljas 
constuprassent,  verberassent  alicjuem ,  aut  postremo 
necassent,  maxima  supplicia  maiores  consumserunt; 
huic  truculentissimo  ac  nefario  facinori  singularem 
poenam  non  relicjuerunt.  Atcjue  in  aliis  malefi- 
ciis  ad  singulos ,  aut  ad  paucos  ex  aUeno  peccato 
iniuria  pervenit ;  huius  sceleris  c|ui  sunt  affines, 
uno  consilio  universis  civibus  atrocissimas  calami- 
tates  machinantur.  O  feros  animos!  o  crudeles 
cogitationes  1  o  derelictos  homines  ab  humanitate] 
qui  id  agere  ausi  sunt ,  aut  cogitare  potuerunt, 
quo  pacto  hostes,  revulsis  maiorum  sepulcris ,  de- 
iectis  moenibus ,  ovantes  irruerent  in  civitatem ; 
cjuo  modo  deum  templis  spoliatis ,  optimatibus 
trucidatis ,  aUis  abreptis  in  servitutem,  matribus- 
familias    et   ingenuis   sub   hostilem   hbidiuem  sub- 


120  R  H  E  T  O  R  I  C  O  R  U  M 

iectis,  mbs  aceibissimo  concideret  incendio;  qui 
se  non  putant ,  id,  quod  voluerint ,  ad  exitum  per- 
duxisse ,  nisi  sanctissimae  patriae  miserandum  sce- 
lerati  viderint  cinerem.  IVequeo  verbis  consequi, 
iudices ,  indignitatem  rei;  sed  negligentius  id  fero, 
quia  vos  mei  non  egetis.  Vester  enim  vos  animus 
amantissimus  reipublicae  facile  ducet ,  ut  eum ,  qui 
fortunas  omnium  voluerit  prodere ,  praecipitem  pro- 
turbetis  ex  ea  civitate,  quam  iste  spurcissimus 
hostium  dominatu  nefario  voluit  obruere." 

9.  In  mediocri  figura  versabitur  oratio ,  si 
haec,  ut  ante  dixi,  aliquantulum  demiserimus,  neque 
tamen  ad  infimum  descenderimus,  sic :  ,,Quibuscum 
bellum  gerimus ,  iudices,  videtis;  cum  sociis,  qui 
pro  nobis  pugnare ,  et  imperium  nostrum  nobiscum 
simul  virtute  et  industria  conservare  soliti  sunt. 
Hi  quum  se ,  et  opes  suas  necessario  norant ;  tum 
vero  nihilo  miaus  propter  propinquitatcm,  etomnium 
rerum  socictatem ,  quid  in  omnibus  rebus  populus 
Romanus  posset,  scire  et  existimare  poterant.  Hi, 
quum  deliberassent  nobiscum  bellum  gercre,  quaeso, 
quae  res  erat,  qua  freti  bellum  suscipere  conarentur, 
quum  multo  maximam  sociorum  partem  in  officio 
manere  intelligerent?  quum  sibi  non  multitudinem 
militum ,  non  idoneos  im])eratores ,  non  pecuniam 
publicam  praesto  esse  viderent  ?  non  deni(|ue  ullam 
rcm,  quae  portineret  ad  bellum  administrandum? 
Si  cum  finitimis  de  finibus  bclluni  gererent ;  si  totum 
certameu  in  uno  proelio  positum  putarent;    tamcn 


'      AD    HERENNIUM    LIB.    IV.    9.    10.      lax 

omiubus  rebus  instiuctiores  ac  paratiores  venirent; 
nedum  illud  imperium  orbis  terrae,  cui  imperio 
omnes  gentes ,  reges ,  nationes ,  partim  vi ,  paitim 
voluntate  concesserunt ,  quum  aut  armis ,  aut  libe- 
ralitate  a  populo  Romano  superati  essent,  ad  se 
transferre  tantulis  viribus  conarentur.  Quaeret  ali- 
c]uis :  Quid  ?  Fregellaiii  non  sua  sjjonbe  conati 
sunt?  Eo  quidem  isti  minus  facile  conarentur, 
quod ,  illi  quemadmodum  discessissent ,  videbant. 
Nam  rerum  imperiti,  qii>.  uniuscuiusque  rei  de  rebuR 
ante  gestis  exempla  petere  non  possunt,  ii  per  im- 
prudentiam  facillime  deducuntur  in  fraudem;  at  ii, 
qui  sciunt,  quid  aliis  acciderit,  facile  ex  aliorum 
eventu  suis  rationibus  possunt  providere.  Nulla 
igitur  re  inducti,  nulla  spe  freti  arma  sustulerunt? 
Quis  boc  credat,  tantam  amentiam  quemquam  te- 
nuisse ,  ut  imi^erium  pojmli  Romani  tentare  auderet. 
nullis  copiis  fretus?  Ergo  aliquid  fuisse  necesse 
est.  Quod  quid  aliud,  nisi  id,  quod  dico ,  potest 
esse?" 

10.  In  a  1 1  e  n  u  a  t  a  e  figurae  genere ,  quod  ad 
infimum  et  quotidianum  sermonem  demissum  est, 
hoc  erit  exemplum:  ,,Nam,  ut  forte  hic  in  bahieas 
venit,  coepit,  postquam  perfusus  est,  defricari. 
Deinde,  ubi  visum  est  ire,  ut  in  alveum  descenderet, 
ecce  ibi  iste  de  transverso,  Jleus ,  inquit,  adole- 
scens,  jjueri  tui  modo  me  jmlsaverunb ;  satisfacias 
ojjortet.  Hi€,  qui  id  aetatis  ab  ignoto  praeter  con- 
suetudinem  appellatus  esset,    erubuit.      Iste  clavins 


122  Pl  H  E  T  O  R  I  C  O  R  U  M 

eadem  et  alia  dicere.  Hic  vix  taiidem  iiiquit:  Suie 
me  catisiderare.  Tum  vero  iste  clamare  i|uod  facile 
vel  cui^  is  rubores  elicei::^  posset :  Jta  petula/is  es  ac 
protervus ,  ut  ne  ad  solarium  quidem ,  ut  mihi  vi- 
detur  i  sed  pone  scenam ,  ct  in  eiusmodi  locis  exer- 
citus  sis.  Conturbatus  est  adolescens ;  nec  mirum, 
cui  etiam  nunc  paedagogi  lites  ad  auriculas  versa- 
rentur,  imperito  eiusmodi  conviciorum.  IJbi  enim 
ille  vidisset  scurram  exhausto  rubore ,  qui  se  putaret 
iiihil  habere,  quod  de  existimatione  perderet,  ut 
omnia  sine  famae  detrimento  facere  posset?"  Igitur 
genera  figurarum  ex  istis  exemplis  intelligi  poterunt. 
Erit  enim  et  in  attenuata  verborum  constructio 
quaedam,  et  item  alia  in  gravitate,  alia  posita  in 
mediocritatc. 

11.  Est  autem  cavendum ,  ne,  dum  haec  genera 
consectamur,  in  finitima  et  propincjua  vitia  venia- 
mus.  ]\am  gravi  figurae  propintjua  est  ea ,  quae 
rectc  videl)itur  appellari,  si  sufflata  nominabitur. 
JVam  ut  corporis  bonam  habitudincm  tumor  imitatur 
saepe  ;  ita  gravis  oratio  sacpe  imjieritis  videtur  ea, 
quae  turget  et  inflata  est ,  quum  aut  novis ,  aut 
priscis  verbis ,  aut  duritcr  aliunde  transhitis ,  aut 
gravioribus,  quam  rcs  postuhit,  ahquid  dicitur, 
hoc  modo :  .,  IVam  qui  perducllionibus  venditat  pa- 
triam  ,  non  satis  supphcii  dederit,  si  praeceps  in 
Neptunias  dcpulsus  erit  Licunas.  Poeniteat  igitur 
istum,  qui  montcs  beUi  fabricatus  est ,  campos  sus- 
tuht    pacis.  **       In    hoc    gcnus    ])h'rique    decHnaut, 


AD    HERENNIUM    LIB.    IV.    ii.        123 

quum  ab  eo ,  quo  profecti  suiit,  aberraverunt ,  et 
specie  gravitatis  falluntur,  nec  perspicere  possunt 
orationis  tumorem. 

Qui  in  mediocre  genus  orationis  profecti  sunt,  si 
pervenire  eo  non  potuerunt,  errantes  perveniunt  ad 
confinium  eius  generis ,  quod  appellamus  fluctu- 
ans,  etdissolutum;  eo  quod  sine  nervis  et  arti- 
culis  fluctuat  huc  et  illuc,  nec  potest  confirmate, 
neque  viriliter  sese  expedire.  Id  est  huiusmodi: 
,,  Socii  nostri  quum  belligerare  nobiscum  vcllentj 
profecto  ratiocinati  essent  etiam  atque  etiam ,  quid 
possent  facere ,  si  quidem  sua  sponte  facerent ,  et 
non  haberent  hic  adiutores  multos ,  malos  homines 
ct  audaces.  Solent  enim  diu  cogitare  omnes ,  qut 
magna  negotia  vokmt  agere.  **  Non  potest  huius- 
modi  sermo  tenere  attentum  auditorcm.  Diffluit 
enim  totus ,  neque  quidquam  comprehendens  per- 
fectis  verbis  amplectitur. 

Qui  non  possunt  in  illa  facetissima  verborum 
attenuatione  commode  versari,  veniunt  ad  aridum 
etexsangue  genus  orationis ,  quod  non  aUenum 
est  exile  nominari ,  cuiusmodi  est  hoc :  ,,  Nam  istic 
ille  ad  balneas  accessit;  ad  hunc  postea  dicit,  hic 
tuus  servus  nie  pulsavit.  Postea  dicit  hic  iUi :  con- 
siclerabo,  Post  ille  huic  convicium  fecit ,  et  magis 
magisque  praesentibus  multis  clamavit.  "  Frivolus 
hic  quidem  iam  et  iUiberaUs  est  sermo.  Non  enim 
adeptus  est  id ,  quod  habet  attenuata  figura ,  puris 
verbis  et  electis  compositam  orationem. 


124  RHETOR.ICORUM 

Omne  genus  orationis,  et  grave,  et  mediocre, 
et  attenuatum,  dignitate  afficiunt  exornationes ,  de 
quibus  post  loquemur:  quae  si  rarae  disponentur, 
distinctam ,  sicuti  coloribus ;  si  crebrae  collocabun- 
tur,  oblitam  reddent  orationem.  Sed  figuram  in 
diceado  commutari  oportet,  ut  gravem  mediocris, 
mediocrcm  excipiat  attenuata.  Deinde  identideni 
commutentur,  ut  satietas  varietate  vitetur. 

12.  Quoniam,  quibus  in  generibus  eloquutio 
versari  debeat,  dictum  est,  videamus  nunc ,  quas 
res  debeat  habere  eloquutio  commoda  et  perfecta. 
Quae  maxime  ad  officium  oratoris  accommodata  est, 
tres  res  in  se  debet  habere,  elegantiam,  composi- 
tioncm ,  dignitatem. 

I. legantia  est,  quae  facit,  ut  unumquodque 
pure  et  apertc  dici  videatur.  Haec  distribuitur  in 
Latinitatem,  et  explanationem.  Latinitas  est, 
quac  sermoncm  purum  conservat,  al)  omni  vitio 
vemolum.  Yitia  in  scrmonc ,  quo  minus  is  Latinus 
sit,  duo  ])0ssunt  esse:  soloecismus,  et  barbarismus. 
Soloccismus  cst,  quum  in  verbis  pluribus,  conse- 
qucns  verbum  supcriori  non  accommodiitur.  IJar- 
barismus  est,  quum  v('il)um  aliquod  vitiose  efler- 
tur.  Hacc  qua  ratione  vitare  possimus ,  in  arte 
Grammatica  dicemus.  Explanatio  est ,  quae 
reddit  apertam  et  dilucidam  orationJ.m.  Ka  compa- 
ratur  dual)us  rebus ,  usitatis  verbis,  et  jjropriis. 
Usitata  sunt    ea ,     quae   versantur  in   scrmone  et 


AD    HERENNIUM   LIB.    IV.    12.        125 

cohsuetudine  quotidiana ;  propria,    quae  eius  rei 
verba  sunt,  aut  esse  possunt,  qua  de  loquemur. 

Compositio  est  verborum  constructio  aequa- 
biliter  perpolita.  Ea  conservabitur ,  si  fugiemus 
crebras  vocalium  concursiones ,  quae  vastam  atque 
hiantem  orationem  reddunt,  ut  hoc  est:  ,,Baccae 
aeneae  amoenissimae  iiiipendebant;  **  et  si  vitabi- 
mus  eiusdem  literae  nimiam  assiduitatem ;  cui  vitio 
versus  hic  erit  exemplo:  (nam  hic  nihil  prohibet  iii 
vitiis ,  alienis  exemplis  uti : ) 

O  Tite ,  tute ,  Tati,   tibi  tanta   tyrannc  tiilisti, 

ct  hic  eiusdem  poetae: 

Quidquam  quisqiiam  cuiquam  quod  conveniat,   neget. 

et,  si  eiusdem  verbi  assiduitatem  nimiam  fugiemus : 
ea  est  huiusmodi:  ,,Nam  cuius  rationisrationonex- 
stet ,  ei  rationi  ratio  non  est  fidem  habcre ;  "  et ,  si 
non  utemur  contincnter  similiter  cadentibus  verbis, 
hoc  modo: 

Flentes,  plorai\tes,  lacrimantes  ,  obtestantcs. 

et,  si  verborum  transiectionem  vitabimus,  nisi  quae 
erit  concinna ,  qua  de  re  posterius  loquemur ;  quo 
in  vitio  est  Lucilius  assiduus,  ut  hoc  est  in  priore 
libro : 

Has  res  ad  tc  scriptas ,  Luci ,  niisimus  ,  Acli. 

Item  fugere  oportet  longam  verborum  continuatio- 
nem,  quao    et  auditoris  aures ,  et   oratoris  spiritum 


126  R  11  E  T  O  R  I  C  O  R  U  M 

laedit.     His  vitiis  iu  coinpositione  vitatis ,    reliquum 
operis  cousumeudum  est  in  diguitate. 

13,  Dignitas  est ,  quae  reddit  ornatam  ora- 
tionem ,  varietate  distinguens»  Haec  in  verborum 
et  in  sententiarum  exornationem  dividitur.  Yer- 
borum  exornatio  est,  quae  ipsius  sermonis  insi- 
gnita  continetur  perpolitione.  Sententiarum 
exornatio  est,  quae  non  in  verbis,  sed  in  ipsis  re- 
bus  quandam  habet  dignitatem.  *  *  * 

Repetitio  est,  quum  continenter  ab  uno  atque 
eodem  verbo  in  rebus  similibus  et  diversis  principia 
sumuntur,  hoc  modo :  ,,yobis  istud  attiibuendum 
est,  vobis  gratia  habenda,  vobis  res  ista  erit  ho- 
iiori.  **  Item;  ,,  Scipio  Numantiam  sustulit,  Scipio 
Carthaginem  delevit,  Scipio  pacem  peperit,  Scipio 
civitritem  servavit.  "  Item :  ,,  Tu  in  forum  prodire, 
tu  lucem  conspicere,  tu  in  horum  conspectum  venire 
conaris?  audes  Acrbum  facere?  audes  quidquam  ab 
istis  petere?  audes  supplicium  deprecari?  Quid  est, 
quod  possis  defendire?  quid  est,  quod  audeas  po- 
stuLire?  quid  est,  quod  tibi  putes  concedi  oportere? 
Non  iusiurandum  contemsisti?  non  amicos  prodi- 
disti?  non  parenti  manus  intulisti?  non  denique  in 
omui  dedecore  volutatus  es?"  Haec  exornatio, 
quum  multum  venustatis  habet ,  tum  gravitatis  et 
acrimoniac  plurimum.  Quare  videtur  esse  adhibenda 
et  ad  ornandam,   et  ad  exaugendam  orationem. 

C  o  n  V  e  r  s  i  o   est ,  per  quam  non ,  ut  ante ,  pri- 
mum  repetimus   verbum,    sed  ad  postremum  conti- 


AD    IIERENNIUM    LIB.    IV.    15.    14.      127 

nciiter  revcrtimur,  hoc.modo:  ,,  Poenos  populus 
Komanus  iustitia  vicit ,  armis  vicit ,  liberalitate  vi- 
cit.  '*  Item:  ,,ex  qiio  tempore  concordia  de  civitate 
sublata  est,  libertas  sublata  est,  fides  sublata  est, 
amicitia  sublata  est,  respublica  sublata  est.  **  Item  : 
,,  C.  Laelius  liomo  navus  erat,  ingeniosus  erat, 
doctus  erat,  bouis  viris  et  studiosis  amicus  erat. 
Ergo  in  civitate  primus  erat.  "  Item  :  ,,  Nam  quum 
istos  ,  ut  absolvant  te  ,  rogas  ,  ut  peiereut,  rogas; 
ut  existimationem  negligant,  rogas;  iit  leges  populi 
Romani  tuae  libidini  laiMantur,   rogas.  ** 

14.  C  o  m  p  1  e  X  i  o  est ,  quae  utramque  comple- 
ctitur  exornationem ,  et  banc,  et  quam  ante  expo- 
suimus ,  ut  et  repetatur  idem  primum  vcrbum  sae- 
pius ,  et  crebro  ad  idem  postremum  revertamur, 
hoc  modo:  ,,  Qui  sunt,  qui  foedera  saepe  ruperunt? 
Cfirthaginienses.  Qui  sunt,  qui  crudeic  bcllum  in 
Italia  gesserunt?  Carthaginienses.  Qui  sunt ,  qui 
Italiam  deformaverunt?  Carthaginienses.  Qui  sunt, 
qui  sibi  postulant  ignosci  ?  Carthaginienses.  Yidete 
ergo  ,  quid  conveniat  eos  impetrare. "  Item : 
,,  Quem  senatus  damnarit,  quem  popukis  Romanus 
damnarit,  quem  omnium  existimatio  damnarit,  eum 
vos  sententiis  vestris  absolvetis?  ** 

Traductio  est,  quae  facit,  ut,  quum  idem 
verbum  crebrius  ponatur,  non  modo  non  oifen- 
dat  animum ,  sed  etiam  concinniorem  orationem 
reddat,  hoc  pacto:  ,,  Qui  nihil  habet  in  vita  iucun- 
dius  vita,    is  cum  virtute  Titam  non  potcst  colerC' 


128  R  H  E  T  O  R  I  C  O  R  U  M 

Item:  ,,Euin  tu  Iiominem  appellas,  qui  si  fuisset 
homo ,  iiuiif|uam  tam  crudeliter  vitam  homiiiis  pe- 
tiisset.  At  erat  inimicus.  Ergo  iiiimicum  sic  ul- 
cisci  voluit,  ut  ipse  sibi  reperiretur  inimicus  ?  "  Item : 
„  Divitias  sine  divitum  esse ;  tu  virtutem  praefer  di- 
vitiis.  Kam  si  voles  divitias  cum  virtutecomparare, 
vix  satis  idoneae  tibi  videbuntur  divitiae ,  quae  vir- 
tutis  pedissequae  sint. "  Ex  eodem  genere  exonia- 
tionis  est,  quum  idem  verbum  modo  ponitur  in  hac, 
modo  in  altera  re ,  hoc  modo  :  ,,  Cur  eam  rem  tam 
studiose  curas,  quae  multas  tibi  dabit  curas  ?  "  Item  : 
jjAmari  iucuudum  est,  si  curetur,  iie  quid  insit 
amari.  *'  Item:  ,,Veiuam  ad  vos,  si  mihi  senatus 
det  veniam.  "■  In  his  quatuor  generibus  cxornatio- 
iium,  quae  adhuc  propositae  sunt,  non  inopia  ver- 
borum  fit,  ut  ad  idem  verbum  redeatur  saepius; 
sed  iiiest  festlvitas  quaedam,  quae  facilius  auribus 
diiudicari ,   quam  vcrbis  demonstrari  potest. 

15.  Contentio  est,  quum  ex  contrariis  verbis 
aut  rebus  oratio  conficitur,  hoc  j^acto :  „Habetas- 
sentatio  iucuuda  priiicipia ,  eadein  exitus  amarissi- 
mos  aftert.  "  Item  :  ,,  Iiiirnicis  te  placabilem  ,  ami- 
cis  inexorabilem  praebes. '*  Item:  „  hi  otio  tumul- 
tuaris,  iii  tumultu  es  otiosus.  Iii  re  frigidissima 
cales,  in  ferventissima  friges.  —  Tacito  quum  opus 
est,  clainas;  ubi  loqui  conveuit,  obmutescis.  — 
Adcb?  abesse  vis :  abes?  rcverti  cupis.  —  In  pace 
bellum  quaeritas ;  in  bello  pacem  dcsideras.  —  lii 
€oacione  de  virtute  loqueris ;  in  praelio  prae  iguavia 

tubac 


AD     HERENNIUM    LIB.   IV.   15.        129 

tubae  soiiitum  perferre  non  potes."  Hoc  genere  si 
distinguenius  orationem,  et  ornatl  et  graves  pote- 
rimus   esse. 

Exclamatio  est,  c|uae  conficit  significatio- 
nem  doloris ,  aut  indignationis  alicuius ,  per  lio- 
minis ,  aut  urbis,  autloci,  aut  rei  cuiuspiam  com- 
pellationem  ,  lioc  modo  :  ,*  Te  nunc  alloquor,  Afri- 
cane,  cuius  mortui  quoque  nomen  splendori  ac 
decori  est  civitati.  Tui  clarissimi  nepotes  suo 
sanguine  ahlueruiit  inimicorum  Crudelitatem. " 
Item:  ,,0  perfidiosae  Fregellae,  quam  facile  sce- 
lere  vestro  contabuistis]  ut,  cuius  nitor  urbis 
Italiam  nuper  illustravit,  eius  liunc  vix  fundamen- 
torum  reliquiae  maneant*  **  Item  J  ,,  Bonorum  in- 
sidiatores  latrocinio  vitam  innocentissimi  cuiusque 
petistis :  tantamne  ex  iniquitate  iudiciorum  vestris 
calumniis  assumitis  facultateml  **  Hac  exclama- 
tione  si  loco  utemur  <  raro  *  et  quum  rei  magni- 
tudo  postulare  videbitur;  ad  quam  volemus  indi- 
gnationem  animum   auditoris    adducemus* 

Interrogatio  non  omnis  gravis  est ,  neque 
concinna ,  sed  haec «  quae ,  quum  enumerata  sunt 
ea ,  quae  obsunt  causae  adversariorum,  confirmat 
superiorem  orationem,  hoc  pacto:  „(^uum  igitur 
haec  omnia  faceres,  diceres,  administrares ,  utruin 
animos  sociorum  ab  republica  removebas ,  et  ab- 
alienabas,  an  non?**  Et:  ,,  Utrum  aliquem  exor- 
nari  oportuit,  qui  ista  prohiberet ,  ac  fieri  non 
sineret ,     an  non  ?  *' 

CiC'  Jihetor.    J  ol.  l.  o 


i5o  tl  il  E  T  O  R  1  C  O  K  0  M 

16.  Ratiociiiatio  est,  per  quam  ipsi  a  nobis 
lationem  poscimus ,  quaie  (|uidt|ue  dicamus,  et 
crebro  nosmet  a  nobis  petimus  uniuscuiusque  pro- 
positionis  exjjlanationem,  Ea  est  huiusmodi :  ,,Ma- 
iores  nostri  si  quam  unius  peccati  mulierem  damna- 
bant ,  simplici  iudicio  multorum  maleficiorum  con- 
victam  putabant.  Quo  pacto  ?  quoniam  ,  quam  im- 
pudicam  iudicarant,  eam  veneficii  quoque  damna- 
tam  existimabant.  CMid  ita?  quia  necesse  est, 
eam,  quae  suum  corpus  addixerit  turpissimae  cu- 
piditati ,  timere  permultos.  Quos  istos  ?  virum, 
parentes,  ceteros ,  ad  quos  videt  sui  dedecoris  in- 
famiam  pertinere.  Quid  postea?  quos  tantopere 
timeat ,  eos  necesse  est,  ut,  quoquo  inodo  possit, 
veneficio  petat.  Cur?  quia  nulia  potest  honesta 
ratio  retincre  eam,  quam  magnitudo  peccati  facit 
timidam ,  intemj^erantia  audacem  ,  natura  muliebris 
incon&ideratam.  Quid  veneficii  damnatum?  quid? 
putabant  impudicani  quoque  neccssario.  Quare? 
quia  nulla  facilius  ad  id  maleficium  causa ,  quam 
turpis  amor  et  intemperans  libido  commovere  po- 
tuit;  cuius  mulieris  animus  esset  corruptus,  eius 
corpus  castum  esse  non  putaverunt.  Quid  in  viris? 
idenine  obscrvabant?  minime.  Quid  ita?  quia  vi- 
ros  ad  unumquodque  maleiicium  singulae  cupidi- 
tates  impcUunt;  iiuilieres  ad  omnia  maleficia  cupi- 
ditas  una  ducit.  *'  Item:  ,,]iene  maiores  hoc  com- 
paraverunt,  ut  nemincm  regem ,  quem  armis  cepis- 
sent,   vita  })rivurent.      Quid  ita?    quia,   quam  nobis 


AD   HERENNIUiM:    LIB.    IV.   16.   17.      151 

facultatem  fortuna  dedisset,  iniquum  erat  in  eorum 
supplicio  consumere,  quos  eadem  fortuna  paiilo 
ante  in  amplissimo  statu  coUocarat.  Quid  quod 
exercitum  contra  duxit?  desino  meminisse.  Ouid 
ita?  quia  viri  fortis  est,  qui  de  victoria  contcndant, 
eos  hostes  putare;  qui  victi  sunt,  eos  homines  iudi- 
care,  ut  possit  bellum  fortitudo  minuere ,  pacem 
humanitas  augere.  At  ille ,  si  vicisset ,  num  idem 
fecisset?  non  profecto  tam  sapiens  fuisset.  Quid 
i^itur  ei  parcis?  quia  talem  stultitiam  contemnere, 
non  imitari  consuevi.**  Haec  exornatio  ad  sermo- 
nem  vehementer  accommodata  est,  et  animum  au- 
ditoris  retinet  attentum,  tum  venustate  sermonis, 
tum  rationum  exspectatione. 

17.  Sententia  est  oratio  sumta  de  vita ,  quae 
aut  quid  sit ,  aut  quid  esse  oporteat  in  A^ta ,  hrevi- 
ter  ostendit,  hoc  pacto :  ,,Difficile  est  primum  vir- 
tutem  revereri,  qui  semper  secunda  fortuna  sit 
usus."  Item;  ,,Liber  is  est  existimandus ,  qui 
iiulii  turpitudini  servit."  Item  :  ,,  Egens  aeque  est 
is ,  qui  non  satis  habet ,  et  is ,  cui  nihil  satis  potest 
esse.  *'  Item:  ,,  Optima  vivendi  ratio  est  eligenda ; 
eam  i|icundam  consuetudo  reddet.  **  Huiusmodi 
sententiae  simplices  non  sunt  improbandae,  pro- 
pterea  quod  habet  brevis  expositio ,  si  rationis  nul- 
lius  indigct ,  magnam  delectationem.  Sed  illud 
quoque  probandum  est  genus  sententiae,  quod  con- 
firmatur  subiectione  rationis ,  hoc  modo  :  ,,  Omnes 
bene  vivendi  rationes   in    virtutc    sunt  coUocandue, 


w^ 


15:2  R  H  E  T  O  R  1  C  O  R  U  IN 

propteiea  quod  sola  virtus  in  sua  potestate  est, 
omnia  praeter  eam  subiecta  sunt  sub  fortunae  do- 
minationem.**  Item:  ,,()ui  fortunis  alicuius  inducti 
amicitiam  eius  sequuti  sunt,  hi,  simul  ac  fortuna 
dilapsa  est,  devolant  omnes.  Quum  enim  recessit 
ea  res ,  quae  f uit  consuetudinis  causa ,  nihil  supei- 
est,  quare  possint  in  amicitia  teneri.*'  Sunt  item 
sententiae,  quae  dupliciter  efferuntur,  sine  ratioiie, 
et  cum  ratione.  Hoc  modo  sine  ratione:  „Er- 
rant,  qui  in  prosperis  rebus  omnes  impetus  fortunae 
se  putant  fugisse.  Sapienter  cogitant,  qui  tempo- 
ribus  secundis  casus  adversos  reformidant."  Cum 
ratione,  hoc  pacto :  ,,  Qui  adolescentium  pecca- 
tis  ignosci  putant  oportere,  falluntur,  propterea 
quod  aetas  illa  non  est  impedimento  bonis  studiis. 
At  hi  sapienter  faciunt ,  qui  adolescentes  maxime 
castigant,  ut,  quibus  virtutibus  omneni  vitam  tueri 
possint,  eas  in  aetate  maturissima  velint  compa- 
rare. '*  Sententias  interpoui  raro  convenit,  vit  rei 
actores ,  non  vivendi  praeceptores  esse  videamur. 
Quum  ita  interponentur ,  multum  afFerent  orna- 
nienti.  IVecesse  est  eniin,  eain  comprobet  tacitus 
auditor,  quuin  ad  caubam  videat  accommodari  rem 
certam ,  ex  vita  et  moribus  sumlam. 

iQ.  Contrariuiu  est,  quod  ex  rebus  diversis 
duabus  alteram  breviter  et  facilc  confirniat,  hoc 
pacto :  „]Vam,  qui  suis  rationibus  inimicus  fucrit 
semper,  eum  quomodo  alienis  rebus  ainicum  fore 
speres?**     I.t  item:    ,,]Vam,    quem  in  amicitia  per- 


AD    IIERENNIUM    LIB.    IV.   13.    19.      153 

fidiosuin  coguoveris ,  eum  quare  putes  inimicitias 
cum  fide  habere  posse  ?  **  Et :  ,,  Qui  privatus  in- 
tolerabili  superbia  fuerit,  cum  commodum  et  sui 
cognoscentem  fore  in  potestate,  qui  speres?**  Et: 
,,  Qui  in  sermonibus  et  in  conveutu  amicorum  ve- 
rum  dixerit  nunquam,  eum  sibi  iu  concionibus  cre- 
dis  a  mendacio  tempcraturum?**  Item:  ,,Quos 
ex  collibus  deiecimus ,  cum  iis  in  campo  metuimus 
dimicare?  Qui  quum  plures  crant,  paucis  nobis 
exaequari  non  poterant;  bi  postquam  pauciores 
sunt,  metuimus,  ne  sint  superiores?**  Hoc  exor- 
nationis  genus,  brevibus  et  continuatis  membris  per- 
fectum  csse  debet ,  et  quum  commodum  est  auditu, 
propter  brcvcm  et  absolutam  conclusionem ;  tum 
vero  vehementor,  id ,  quod  opus  est  oratori ,  com- 
probat  contraria  re ,  et  ex  eo ,  quod  dubium  non 
cst,  exjjcdit  illud,  quod  du])ium  est ,  ut  aut  dilui 
non  possit,  aut  multo  difficillime  possit. 

19.  Membrum  orationis  appellatur  res  brevi- 
ter  absoluta  sine  totius  sententiae  demonstratione, 
quae  denuo  alio  membro  orationis  excipitur,  hoc 
modo :  ,,  Et  inimico  proderas.  **  Id  est  unum, 
quod  appellatur  membrum:  deiiide  hoc  excipiatur 
oportet  ab  altero:  ,,Et  amicum  laedebas.**  Ex 
duobus  membris  hacc  exornatio  potest  constare : 
sed  commodissima  et  absolutissima  est,  quae  ex 
tribus  constat,  hoc  pacto :  ,,Et  inimico  proderas, 
Et   amicum  laedebas,  et  tibi  ipsi  non  consulebas.** 


154  R  U  E  T  O  R  I  C  O  Pc  U  M 

Item:    ,,Nec  reipublicae  consuluisti,  nec  amicis  pro- 
fuisti ,  nec  inimicis  restitisti.  *' 

Articulus  dicitur ,  quum  singula  verba  inter- 
vallis  distinguujitur  caesa  oratione ,  hoc  modo : 
,,Acrimonia,  voce,  vultu  adversarios  perterruisti." 
Item:  ,,  Inimicos  invidia ,  iniuriis ,  potentia,  per- 
fidia  sustulisti.**  Inter  huius  generis,  et  illius  su- 
perioris  vehementiam  hoc  interest ,  c£uod  illud  tar- 
dius  et  rarius  venif ,  hoc  crebrius  et  celerius  per- 
venit.  Itaque  in  illo  genere,  ex  remotione  brachii, 
e.t  contortione  dexterae  gladius  ad  corpus  afFerri ; 
in  hoc  autem  crebro  et  celeri  vulnere  corpus  con- 
sauciari  videtur. 

Continuatio  est  densa  et  continens  frequen- 
talio  verborum  cum  absolutione  sententiarum.  Ea 
utemur  commodissime  tripartito ;  in  sententia ,  in 
contrario,  in  conclusione.  In  sententia,  hoc 
pacto :  ,,  Ei  non  multum  potest  obesse  fortuna, 
qui  sibi  firmius  in  virtute ,  quam  in  casu ,  praesi- 
dium  coUocavit.  *'  In  contrario,  hoc  modo : 
„Nam  si  quis  spei  non  multum  coUocarit  in  casu, 
quid  est,  quod  ei  magnopere  casus  obesse  possit?*' 
In  conclusione,  hoc  pacto:  ,,  Quodsi  in  eos 
plurimum  fortuna  potest,  qui  suas  rationes  omnes 
iu  casum  contulerunt ;  non  sunt  omnia  committenda 
fortunae,  ne  magnam  nimis  in  nos  habeat  domi- 
nationem.  **  In  his  tribus  generibus  continuationis 
ad  vim  adeo  frequentatio  est  neccssaria ,  ut  infirma 
facultas  oratoris  videatur,  nisi  sententiam ,   et  cou- 


AD  HERENNIUM     LIB.   IV.    19.    20.      155 

traiium ,  et  concluslonem  frecjuentibus  efferat  ver- 
bis.  Sed  et  alias  quoque  nonnunquam  non  alie- 
iium  est,  tametsi  necesse  non  est,  eloqui  res  aliquas 
per  huiuscemodi  continuationes. 

20.  Compar  appellatur,  quod  habet  in  se 
membra  orationis ,  de  quibus  ante  diximus ,  quae 
constant  ex  pari  fere  numero  syllabarum.  Hoc 
noii  dinumeratione  fiet :  ( nam  id  quidem  puerile 
esset , )  sed  tantum  aiFeret  usus  et  exercitatio  facul- 
tatis ,  ut  animi  quodam  sensu  par  membrum  supe- 
riori  referre  possimus,  hoc  modo :  ,,In  proelio 
mortem  j^ater  oppetebat,  domi  filius  nuptias  com- 
parabat;  haec  omnia  giaves  casus  administrabant.*' 
Item:  ,,Alii  fortuna  facilitatem  dedit,  huic  indu- 
stria  virtutem  comparavit.  '*  In  hoc  genere  saepe 
fieri  potest,  ut  non  plane  par  sit  numerus  sylla- 
barum ,  et  tamen  esse  vidcatur,  si  una  aut  etiam 
altera  syllaba  est  alterutrum  brevius :  aut  si ,  quum 
in  altero  plures  sunt,  in  altero  longior,  aut  lon- 
giores ,  plenior ,  aut  pleniores  syllabae  erunt ;  ut 
longitudo  aut  plenitudq  harum  multitudinem  alte- 
rius    assequatur  et  exaequet. 

Similiter  cadens  exornatio  appellatur,  quum 
in  eadem  constructione  verborum,  duo  aut  plura 
sunt  verba,  quae  similiter  iisdem  casibus  etFerun- 
tur,  hoc  modo  :  ,,  Hominem  laudas  egentem  virtu- 
tis  ,  abundantem  feUcitatis.**  Item:  ,,  Huic  omnis 
in  pecunia  spes  est ,  a  sapientia  est  animus  remo- 
tus. "     —     „  Diligentia    comparat    divitias ,     negli- 


136  P..  H  E  T  O  R  I  C  O  R  U  M 

geiitia  corrumpit  animum;  et  tameii  quum  ita  vivit, 
nemiiiem    prae    se  ducit  hominem.  *'       Similiter 
d  e  s  i  n  e  n  s  est ,    quum ,    tametsi   casus   non  insunt 
in  verbis ,    tamen  similes    exitus  sunt ,    hoc  pacto ; 
,,Turpiter  aucles  facere ,  nequiter  studes  dicere."— ^ 
,,Yivis     invidiose ,      delinquis     studiose,      loqueris 
odiose. '*       Item:     ,,Audacter    territas,     humiliter 
placas.  "      Haec  duo   genera ,     quorum    alterum    in 
exitus,  alterum  in  casus  similitudine  versatur,  inter 
se  vehementer  conveniunt ;    et  ea  re ,    his  qui  bene 
utuntuv ,    plerumque    simul    ea  collocant  in  iisdem 
p.irtibus    orationis.      Id    hoc  pacto    facere   oportet: 
,,rerditissima   ratio    est  amorem  petere,    pudorem 
fugere;    diligere  formam ,     nogligere  famam,"     Hic 
et  ea  verba,   quae  casus  habent,    ad  casus  similes; 
et  illa,  quae  non  habent,  ad  similes  exitus  veniunt. 
21.    A  n  n  o  m  i  n  a  t  i  o  est ,    quum    ad  idcm  ver» 
hum    et    ad   jdem    nomen    acceditur    commutatione 
unius  literae  aut  literarum ;     aut   ad  res   dissimiles 
similia   verba  accommodantur.     Ea  multis  et  varjis 
rationibus   conficitur,     Attenuatione  aut  c o  m- 
plexione     eiusdcm    literae  ,      sic  ;      „  Hic  ,      qui 
se    magnifice    iactat    atquc    ostentat    'veiiiit    ante, 
quam    Piomam    venitf^*'       Ex    contrario  :        ,,  Hic, 
quos    homines    alea  vicit\      eos    ferro    statim    vifi- 
cii.  '*        P  r  o  d  u  c  t  i  o  n  c     eiusdcm  litcrae,     hoc 
modo:     ,,  Hunc    aviiun    dulcedo    ducit   ad  avijim,*^ 
B  r  e  v  i  t  a  t  c     (Musdem    literae  ,     hoc    modo  :     ,,  Hic 
tametsi    videtur   essc    honoris   cupidus,     tamen  non 


AD    HERENNIUM    LIB.   IV.   21.    22.      157 

tantum  ciiriam  dillgit ,  quautum  Curiam."  Ad- 
deudis  literis  ,  hoc  pacto  :  ,,  Hic  sibi  posset  ^^772- 
perare ,  nisi  .imori  mallet  ohtemperare.**  Demen- 
dis  literis,  sic:  ,,Si  lenoiies  vitasset  tanquam 
leones  y  vitae  se  tradidisset.  **  Transferendis 
literis,  sic:  ,,Videte,  iudices,  utrum  homim  jiavOy 
an  ■vano  credcre  malitis,**  Item :  ,,Nolo  esse  laii" 
dabor ,  ne  videar  adulator.*'  Commutandis, 
hoc  modo :  ,^Dcligere  oportet,  quem  velis  J//i- 
gere.*'  Hae  sunt  annominationes,  quae  in  litera- 
rum  commutatione,  brevitate,  aut  productione, 
aut  translatione ,  aut  aliquo  huiusmodi  genere  vcr- 
santur. 

22.  Sunt  autem  aliae,  quae  non  habent  tam 
propinqnam  in  verbis  similitudinem ,  et  tamen  dis- 
similcs  non  sunt;  quibus  de  geaeribus  unum  est 
huiusmodi:  ,,Quid  veniam,  qui  sim,  quare  veniam, 
cpiem  insimulem,  cui  prosim,  quem  postulem,  brevi 
cognoscetis.  **  Nam  hic  est  in  quibusdam  verbi.s 
quaedam  similitudo  non  tam  afFectanda ,  quam  illae 
superiores ,  sed  tamen  adhibenda  nonnunquam. 
Alterum  genus  huiusmodi:  ,,Demus  operam ,  Qui- 
rites,  ne  omnino  Patres  Conscripti  circumscripti 
putentur.  **  Haec  annominatio  accedit  magis  ad 
similitudinem ,  quam  superior;  sed  minus,  quam 
illae  superiores:  propterea  quod  non  solum  addi- 
tae,  sed  uno  tempore  demtae  quoque  literae  sunt. 
Tertium  genus  est,  quod  versatur  in  casuum  com- 
mutatioue ,      aut     unius ,      aut    plurium    nominum. 


130  R  H  E  T  O  R  I  C  O  Pt  U  M 

TJiiius  nomluis,  lioc  inoclo:  ,,  Alexander  Macedo 
sunimo  labore  animum  ad  virtutem  a  pueritia  con- 
formavit.  Alcxandri  virtutes  per  orbem  terrae  cum 
laude  et  gloria  sunt  pervulgatae.  Alexandro  si  vita 
longior  data  esset,  Oceanum  manus  Macedonum 
transvolasset.  Alexandrum  omnes ,  ut  maxime  me- 
tuerunt,  item  plurimum  dilexerunt.  *'  Yarie  hic 
unum  nomen  in  commutatione  casuum  volutatum 
est,  Plura  nomina  casibus  commutatis,  hoc  mo- 
do  facient  annominationem:  ,,  Ti.  Gracchum  rem- 
publicam  administrantem  indigna  prohibuit  nex  diu- 
tius  in  ea  commorari.  C.  Graccho  similiter  occisio 
oblata  est ,  quac  virum  reipubUcae  amantissimum 
subito  de  sinu  civitatis  eripuit.  Saturninum ,  fide 
captum ,  malorum  perfidia  et  scelus  vita  privavit. 
Tuus,  o  Druse,  sanguis  domesticos  penates ,  et 
vultum  parentis  aspersit.  Sulpicium,  cui  paulo 
ante  onniia  concedebant,  eum  brevi  spatio  non 
modo    vivcre,   sed  etiam  sepeliri  prohibuerunt." 

23.  Haec  tria  gencra  proxima  oxornationum, 
quorum  unum  in  similiter  cadcntibus,  alterum  in 
simililer  desinentibus  verbis ,  tertium  in  annomi- 
iiationibus  posituin  est ,  perraro  sumenda  fcunt, 
quum  in  veritate  dicemus;  ])ropterea  quod  non 
haec  videntur  repcriri  possc  sine  elaboratione  et 
i.onsumtionc  operae.  Eiusmodi  autem  studia  ad 
delectatioiiem ,  quam  ad  veritatem ,  videntur  ac- 
«  oinmodatiora.  (hiippe  fides ,  ct  gravitas,  et  se- 
Acritas    oratoria    niinuifur    his    cxornationibus    fre- 


AD    HERENNIUM    LIB.    IV.   25.   24.       139 

quenter  coUocatis ;  et  noii  modo  tollitur  auctori- 
tas  dicendi ,  sed  offenditur  quoque  in  eiusmodi 
oratione  auditor ;  propterea  quod  est  in  his  lepos 
et  festivitas ,  non  dignitas ,  neque  pulchritudo, 
Quare ,  quae  sunt  ampla  et  pulchra ,  diu  placere 
possunt ;  quae  lepida  et  concinna ,  cito  satietate 
afficiunt  aurium  sensum  fastidiosissimum.  Quo 
modo  igitur,  si  crebro  his  generibus  utemur,  pue- 
rili  videbimur  eloquutione  delectari;  ita ,  si  raro 
has  interseremus  exornationes ,  et  in  causa  tota 
varie  dispergemus ,  commode  luminibus  distinctis 
illustrabimus  orationem. 

24,  Subiectio  est,  quum  interrogamus  ad- 
versarios ,  aut  quaerimus  ipsi ,  quid  ab  illis ,  aut 
quid  contra  nos  dici  possit:  deinde  subiicimus  id> 
quod  dici  oportet,  aut  non  oportet,  aut  nobis  ad- 
iumento  futurum  sit,  aut  obfuturum  illis  e  con- 
trario ,  hoc  modo :  ,,Quaero  igitur,  unde  iste  tam 
pecuniosus  sit  factus.  Amplum  patiimonium  reli- 
ctum  est?  at  patris  bona  venierunt.  Hereditas 
aliqua  venit?  at  etiam  a  necessariis  omnibus  ex- 
heredatus  est.  Praemium  aliquod  ex  lite  aut  iu- 
dicio  cepit?  non  modo  id  iion  fecit,  sed  etiam  in- 
super  ipse  grandi  sponsione  victus  est.  Ergo  si 
his  rationibus  locupletatus  non  est,  sicut  omnes 
videtis ;  aut  isti  domi  nascitur  aurum ,  aut ,  unde 
licitum  non  est,  pecunias  accepit.**  Item:  ,,Saepe, 
iudices,  animadverti,  multos  aliqua  ex  honesta  re, 
quam    ne    inimici    quidem    criminari   possint,    sibi 


i4o  R  H  E  T  O  R  I  C  O  R  U  M 

piaesidium  petere:  quorum  nihil  potest  adversarius 
facere.  Nam  utrum  ad  patris  virtutem  coufugiet? 
at  eum  vos  iurati  legibus  capite  damnastis.  An 
ad  suam  revertetur  antiquam  vitam?  Quam?  aut 
ubi  honeste  tractatam?  Nam  hic  quidem  aiite 
oculos  vestros  quomodo  vixerit,  scitis  omnes.  Aii 
cognatos  suos  enumerabit,  quibus  \^s  conveniat 
commoveri?  at  hi  quidem  nulli  sunt.  Amicos  pro- 
feret?  at  nemo  est,  qui  sibi  non  putet  turpe, 
istius  amicum  nominari."  Item :  ,,Credo,  inimi- 
cum,  quem  nocentem  putabas  ,  in  iudicium  ad- 
duxisti?  nonl  nam  indemnatum  necasti.  Leges, 
quae  id  facere  proMbeiit,  veritus  es?  at  ne  scri- 
ptas  quidem  iudicasti.  Quum  ipse  te  veteris  ami- 
citiae  commonefaceret ,  commotus  es?  at  nihilo 
minus,  sed  etiam  studipsius  occidisti.  Quid?  quum 
tibi  pueri  ad  pedes  volutarentur,  misericordia  mo- 
tus  es?  at  eorum  patrem  crudelissime  sepultura 
quoque  pruhibuisti.*'  Multum  inest  acrimoniae  et 
giavitatis  in  hac  exornatioue,  propterca  quod, 
quum  quaesitum  est ,  quid  oporteat ,  subiicitur  id 
non  esse  factum.  Quare  facillime  fit,  ut  exaugea- 
tur  indignitas  negotii.  Ex  eodem  genere,  ut  ad 
nostram  quoque  personam  referamus  subiectionem, 
sic:  „Nam  quid  me  facere  convenit,  quum  a  lanta 
Gallorum  muhitudine  circuniftederer?  an  dimica- 
rcm?  at  cum  parva  manu  tum  prodiremus ,  locum 
quoque  inimicissimum  habebamus.  Sederem  m 
ca^tris?    at    neque    subsidium ,    quod   exspectarem. 


AD  IIERENNIDM     LIB.   IV.  24.  25.      141 

habebamus ,  neque  erat,  qui  vitam  produceremus. 
Castra  relhic|uerem  ?  at  obsidebamui'.  Yitam  mili- 
tum  negligerem?  at  ea  videbar  eos  accepisse  con- 
ditione ,  ut ,  quoad  posscm ,  incolumes  patriae  et 
parentibus  conservarem.  Hostium  conditionem  re- 
pudiarem?  at  salus  antiquior  est  militum ,  quam 
impedimentorum.  **  Huiusmodi  consequuntur  iden- 
tidem  subiectioncs ,  ut  ex  omnibus  ostendi  videa- 
tur,  nihil  potius ,  quam,  quod  factum  sit ,  facien- 
dum  fuisse. 

25.  Gradatio  est,  in  qua  non  ante  ad  con 
sequens  verbum  descenditur,  quam  ad  superius 
conscensum  est,  hoc  modo:  ,,]Vam  quae  reliqua 
spes  manet  libertatis,  siillis,  et  quod  libet,  licet ; 
et  quod  licet,  possunt;  et  quod  possunt,  audent; 
et  quod  audent,  faciunt;  et  quod  faciunt ,  vobis 
molestum  non  est?**  Item :  ,,lN'on  sensi  hoc,  et 
non  suasi;  neque  suasi,  et  non  ipse  statim  facerc 
coepi;  neque  facere  coepi,  et  non  perfeci;  neque 
perfeci,  et  non  probavi. "  Item :  ,,Africano  in- 
dustria  virtutem ,  virtus  gloriain ,  gloria  aemulos 
comparavit."  Item :  ,,Imperium  Graeciae  fuit 
penes  Athenienses,  Atheniensium  potiti  sunt  Spar- 
tiatae ,  Spartiatas  superavere  Thebani ,  Thebanos 
Macedones  vicerunt,  qui  ad  imperium  Graeciae 
brevi  tempore  adiunxerunt  Asiam  bello  subactam.** 
Habet  in  se  quendam  leporem  superioris  cuiusque 
crebra  repetitio  verbi,  quae  Tjropria  est  huius  ex- 
yrnationis. 


i4$i  R  H  £  T  O  R  1  C  O  R  U  M 

Definitio  est,  (|uae  rei  alicuius  proprias  ani- 
plectitur  potestates  breviter  et  absolute ,  hoc  modo  : 
,,Maiestas  reipublicae  est,  iu  qua  contiuetur  digni- 
tas  et  amplitudo  civitatis."  Item:  ,,Iniuriae  sunt, 
quae  aut  pulsatione  corpus ,  aut  convicio  aures, 
aut  ali(|ua  turpitudine  vitam  cuiuspiam  violant." 
Item :  ,,Non  est  ista  diligentia,  sed  avaritia;  ideo 
quod  diligentia  est  accurata  conservatio  suorum, 
avaritia ,  iniuriosa  appetitio  alienorum.  **  Item : 
,,  Non  est  ista  fortitudo ,  sed  temeritas ;  propterea 
quod  fortitudo  est  contemtio  laboris  et  periculi 
cum  ratione  utilitatis ,  et  compensatione  commo- 
dorum ;  temeritas  est  cum  inconsiderata  laborum 
perpessione  gladiatoria  periculorum  susceptio.  ** 
Haec  ideo  commoda  putatur  exornatio,  (|uod  omnem 
rei  cuiuspiam  vim  et  potestatem  ita  dilucide  pro- 
ponit,  et  breviter  explicat,  ut  ne(jue  pluribus  ver- 
bis  oportuisse,  nequ,e  lucidius  potuisse  dici  vi- 
deatur. 

26.  Transitio  vocatur,  (juae  quum  ostendit 
breviter,  (juid  dictum  sit ,  proponit  item  brevi, 
quid  se(juatur,  hoc  modo:  ,,  In  patriam  cuiusmodi 
fuerit,  habetis :  nunc  in  parentes  qu>ilis  exstiterit, 
considerate. "  Item :  „  Mea  in  istum  beneficia 
cognoscitis :  nunc,  (|uomodo  iste  milii  gratiam  re- 
tulerit,  accipite.  "  Troficit  haec  aliquantulum  ex- 
ornatio  ad  duas  res.  Nam  et  quid  dixerit  com- 
monet,   et  ad  reliquum  comparat  auditorem. 


AD   HERENNIUM     LIB.    IV.   26.   117.      143 

Correctio  est ,  quac  tollit  icl,  quod  dictum 
est,  et  pro  eo  id ,  tjuod  magis  idoneum  videtuv, 
repouit,  lioc  pacto  :  ,,()uod  si  iste  suos  hospites 
rogasset ,  immo  iiinuisset  modo ;  hoc  facile  perfici 
posset. "  Item:  ,,Postf{uam  isti  viceruut,  atque 
adeo  victi  sunt:  nam  quomodo  victoriam  appel- 
lem ,  quae  victoribus  pUis  calamitatis ,  quam  boni 
dederit?*'  Item:  ,,0  virtutis  comes  invidia,  quae 
l)onos  iusequeris  plcrumque ,  atque  adeo  iirsecta- 
risl"  Commovetur  hoc  genere  animus  auditoris. 
Res  enim  commuui  verbo  elata ,  tantummodo  dicta 
videtur ;  post  ipsius  oratoris  correctionem  magis 
insignis  idonea  fit  proniuitiatione.  Non  igitur  satius 
est,  dicet  aliquis ,  abinitio,  praesertim  quum  scri- 
bas ,  ad  oj^timum  et  electissimum  verbum  devenire? 
Est ,  quum  non  est  satius ,  si  commutatio  verbi 
id  erit  demoustratura ,  eiusmodi  rem  esse ,  ut, 
quum  eam  commuui  verbo  appellaris ,  levius  dixisse 
videaris :  quum  ad  electius  verbum  accedas ,  insi- 
gniorem  rem  facias.  Quod  si  continuo  venisses  ad 
id  verbum ;  ncc  rei  nec  vcrbi  gratia  animadversa 
esset. 

27.  Occultatio  est,  quum  dicimus,  nos  prae- 
terire,  aut  nou  scire,  aut  nolle  dicere  id,  quod 
tunc  maxime  dicimus,.  lioc  modo :  ,,Nam  de  pue- 
ritia  quidem  tua,  quam  tu  omni  intemperautiae 
addixisti ,  dicerem ,  si  hoc  tempus  idoncum  puta- 
rem;  nunc  consulto  relinquo.  Et  illud  praetereo, 
quod  to  tri]»uni  rei  militiiris    infrequentcm  tradide- 


144  r^  II  E  T  O  R  I  C  O  II  U  iM 

iunt;  Jeiude  quod  iniuriaruiii  satisfecisli  L.  La- 
heoni ,  nihil  ad  rem  pertinere  puto.  Horum  nihil 
dico ;  revertor  ad  illud ,  de  quo  iudicium  est.  ** 
Item:  ,,]Nion  dico ,  te  ab  sociis  pecunias  accepisse; 
iion  sum  in  eo  occupatus ,  (|uod  civitates ,  regna, 
domos  omnium  depeculatus  es  ;  furta ,  rapinas  tuas 
omnes  omitto.'*  Haec  utilis  est  cxornatio,  si  aut 
rem,  quam  non  pertineat  aliis  ostenderC)  occulte 
admonuisse  prodest ,  aut  si  longum  est,  aut  igno- 
Lile ,  aut  planum  iion  potest  fieri ,  aut  facile  potest 
reprehendi;  ut  utilius  sit  occulte  fecisse  suspicio- 
iiem ,  quam  huiusmodi  iuteiidisse  orationem ,  quae 
redar<iuatur. 

Disiunctio  est ,  quum  eorum ,  de  quibus  di- 
cimus  ,  aut  utrumque  ,  aut  unumquodque  certo  cou- 
cluditur  verbo,  sic:  ,,ropulus  Romanus  Numan- 
tiam  delevit ,  Carthaginem  sustuUt ,  Corinthum  dis- 
iecit,  Fre^ellas  evertit.  Nihil  ]>fumantinis  vires 
corporis  auxiUatae  sunt;  nihil  Carthaginiensibus 
scientia  rei  militaris  adiumento  fuit ;  iiihil  Coriu- 
thiis  erudita  calliditas  praesidii  tuiit;  nihil  Fregel- 
lanis  morum  et  sermonis  societas  opitulata  est.** 
Item :  ,,Form?ie  dignitas  aut  morbo  defiorescit, 
aut  vetustate  exstinguitur.  *'  Hic  utrumque,  et  in 
superiore  exemplo  unamtjuamque  rein  certo  verbo 
concludi  videmus.  Con  i  unc  tio  est,  quum  inter- 
positione  verbi  ct  suj)erioros  orationis  partes  com- 
prehenduntur,  et  inferiores,  hoc  modo:  ,,Formae 
dignitas     aut    morbo    dcflorescit,     aut    vetustate.  *' 

Ad- 


AD    HERENNIUM    LIB.    IV.   27.   23.      145 

Adiuiictio  est,  quum  verbum,  quo  res  compre- 
benditur,  non  interponimus ,  sed  aut  primum,  aut 
postremum  collocamus.  Primum ,  boc  jiacto:  ,,De- 
florescit  formae  dignitas  aut  morbo ,  aut  vetustate." 
Postremum  sic:  ,,  Aut  morbo ,  aut  vetustate  for- 
mae  dignitas  deflorescit."  Ad  festivitatem  disiun- 
ctio  est  apposita ;  quare  rarius  utemur  ea ,  ne  sa- 
tietatem  pariat;  ad  brevitatem  coniunctio;  quare 
saepius  adhibenda  est. 

2Q,  Condupli  ca  tio  est,  cum  ratione  ampli- 
ficationis  ,  aut  miserationis ,  eiusdem  unius ,  aut 
plurium  verborum  iteratio ,  hoc  modo  :  ,,  Tumul- 
tus  Gracchi ,  Gracchi  tumultus  domesticos  et  iu- 
testinos  comparant.  "  Item:  ,,  Commotus  non  es, 
quum  tibi  mater  pedes  amplexaretur ,  non  es  com- 
motus?"  Item:  ,,Nunc  etiam  audes  in  horum 
conspectum  venire,  proditor  patriae,  proditor,  in- 
quam ,  patriae,  venire  audes  in  horum  conspe- 
ctum?"  Yehementer  auditorem  commovet  eiusdeni 
redintegratio  verbi ,  et  vuhius  maius  efficit  in  cou- 
trario  causae;  quasi  aUquod  telum  saepius  perye- 
iiiat  in  eandem  partem  corporis. 

Interpretatio  est,  quae  non  iterans  idem 
redintegrat  verbum ,  sed  id  commutat ,  quod  posi- 
tum  est,  alio  verbo,  quod  idem  valeat,  hoc  modo: 
,,IVempublicam  radicitus  evertisti,  civitatem  fundi- 
tus  deiecisti.**  Item :  ,,Patrem  nefarie  verberasti, 
parenti  manus  scelerate  intuUsti.*'     Necesse  est  eius, 

Cic.  TiJietor.    Vo/.  I.  10 


i^^6  R  il  E  T  O  R  I  C  O  R  U  M 

qui    audit,     aniTnum    commoveri ,      quum    giavitdb 
priovis  clicti  renovatur  interpretatione  verborum. 

Commutatio  est ,  (juum  duae  sententiae  intcr 
se  discrepantes  ex  transiectione  ita  eireruntur,  ut 
a  priore  posterior,  contraria  priori,  proTiciscatur, 
iioc  modo;  ,,Esse  oportet,  ut  vivas ;  non  vivere, 
ut  edas."  Item :  ,,Ea  re  poemata  non  facio  ,  quia, 
cuiusmodi  volo ,  non  possum ;  cuiusmodi  possum, 
nolo.**  Item:  ,,  Quae  de  illo  dicuntur,  dici  noa 
possunt;  quae  dici  possunt,  non  dicuntur."  Item: 
„  Si  poema  loquens  pictura  cst ;  pictura  tacitum 
poema  debet  esse."  Item:  ,,  Si  quia  stultus  es, 
ea  re  taces ;  non  tamen ,  quia  taces ,  ea  re  stultus 
es.  "  Non  potestdici,  quam  commode  fiat,  quum 
contrariae  sententiae  translatione  verba  quoque  con- 
vertantur.  Plura  subiecimus  exempla,  ut,  quo- 
iiiam  difficile  est  boc  genus  exornationis  inventu, 
quum  benc  esset  intcllectum ,  facilius  in  dicendo 
inveniretur. 

29.  Permissio  est,  quum  ostendimus  in  di- 
cendo,  nos  aliquani  rem  totain  tradere  et  conce- 
dere  alicuius  voluntati,  sic:  ,,  Quoniam,  omnibus 
rebus  ereptis ,  sobis  supercst  animus  et  corpus, 
haec  ipsa ,  quae  inihi  de  multis  sola  relicta  sunt, 
vobis  et  vestrae  condono  potestati.  Vos  me  vestro, 
quo  pacto  vobis  vidcbitur,  utamini,  atque  abuta- 
iiiini  licebit  impune;  in  me ,  quidquid  Ubct,  sta- 
tuite;  dicite,  atque  obteniperal)o. '*  lloc  genus 
tainetsi  uiiab   quoque  nonnuiiquam  tractandum  est» 


AD    HERENNIUM     LIB.   IV.   29.   30.      147 

tamen  ad  misericordiam  commovendam  veliemen- 
tissime  est  accommodatum, 

Dubitatio  est ,  quum  quaerere  videtur  ora- 
tor,  utrum  de  duobus  potius,  aut  (juid  de  pluri- 
bus  potissimum  dicat,  hoc  modo:  ,,  Obfuit  eo 
tempore  plurimum  reipublicae  consulum  sive  stul- 
titiam,  sive  malitiam  dicere  oportet,  sive  utrum- 
que.  "  Item ;  ,,  Tu  istud  ausus  es  dicere ,  homo 
omnium  mortalium?  nam  quo  te,  digno  moribus 
tuis,  appellem  nomine?" 

Expeditio  est,  quum  rationibus  compluribus 
cnumeratis,  quibus  aliqua  res  aut  fieri  aut  non 
fieri  potuerit,  ceterae  tolluntur,  una  relinquitur, 
quam  nos  intendimus ,  hoc  modo:  ,,Necesse  est, 
quum  constet  istum  fundum  nostrum  fuisse,  osten- 
das ,  te  aut  vacuum  possedisse ,  aut  usu  tuum  fe- 
cisse,  aut  emisse,  aut  hereditate  tibi  venisse,  Va- 
cuum,  quum  ego  adessem,  possidere  non  potuisti; 
tuum  usu  fecisse  etiamnum  non  potes;  emtia  nulla 
profertur;  hereditate  tibi,  me  vivo ,  mea  pecunia 
venire  non  potuit.  Relinquitur  ergo ,  ut  me  vi  de 
meo  fundo  deieceris."  Haec  exornatio  plurimum 
iuvabit  coniecturales  argumentationes.  Sed  nou 
erit,  tanquam  in  plerisque,  ut,  quum  velimus,  ea 
possimus  uti.  Nam  facere  id  non  poterimus,  nisi 
nobis  ipsa  negotii  natura  dabit  facultatem. 

30.  Dissolutio  est,  quae,  coniunctionibus 
verborum  e  medio  sublatis,  partibus  separatis  ef- 
fertur,    hoc  modo:     „  Gcre    morem  parenti,    pare 


148 


R  H  E  1'  O  11  I  C  O  Pu  U  xM 


cogiiatis ,  obsequere  amicis ,  obtempera  legibus.** 
Item  :  ,,  Desceiide  iii  integram  clefeiisioiiem ;  noli 
quidquam  recusare;  da  servos  in  quaestionem ; 
stude  verum  invenirc.**  Hoc  genus  et  acrimoniam 
liabet  in  se ,  et  vehementissimum  est ,  et  ad  bre- 
vitatem  accommodatum. 

Traecisio  est ,  quum  ,  di<  tis  quibusdam  ,  rc- 
liquum ,  quod  coeptum  est  dici ,  relinquitur  iu- 
choatum  in  audientium  iudicio ,  sic :  ,,Mihitecum 
praecertatio  non  est,  ideo  quod  populus  Romanus 
me  .  .  .  nolo  dicere ,  ne  cui  forte  arrogans  videar ; 
te  autem  saepe  ignomiuia  dignum  putavit.*'  Item : 
,,Tu  ista  nunc  audcs  dicere,  qui  nuper  alicnae  do- 
mui!  .  .  .  non  ausim  dicerc,  ne ,  quum  te  digna 
dixero,  me  indignum  tjuidpiam  dixisse  videar.  ** 
Hic  atrocior  tacita  suspicio ,  quam  diserta  expla- 
natio  facta  est. 

Conclusio  est,  quae  brevi  argumentatione  ex 
iis,  quae  ante  dicta  sunt,  aut  facta,  conficit  id, 
(juod  necessario  consequatur,  boc  modo :  ,,Quod  si 
Danais  datum  erat  oraculum,  non  posse  capi  Troiam 
sine  rhiloctetae  sagittis  ,  hae  autem  nihil  aUud  fe- 
cerunt,  nisi  Alexandrum  perculerunt :  hunc  exstin 
guere,   id   nimirum   cajiere  fuit  Troiam. " 

5i.    Kestant    etiam    dccein    cxornationes    verbo- 
rum ,    (juas    idcirco    non    vage    dispersimus,    sed  .» 
superioribus  separavimus,    (jiiod  onnics   in  uno  g<' 
nere  ])Osilae  sunt.       Nam    e.iruin   oninium   hoc  pro- 
prium   est,   ut  ab  usitata   vcrl)oruin   potest.itc   rcce- 


AD   IIERENNIUM    LIB.    IV.   31.52.       149 

datiir,  atque  iii  aliam  rationem  cum  quadam  ve- 
nustate  oratio  conferatur. 

De  quibus  cxornationibus  nominatio  est  pri- 
ma,  quac  nos  admonet,  ut,  cui  rei  nomen  aut 
non  sit,  aut  satis  idoneum  non  sit,  eam  nosmet 
idqneo  verbo  nominemus ,  aut  imitationis ,  aut  si- 
gnificationis  causa.  Imitationis,  hoc  modo, 
ut  maiores  rudere ,  et  vagire ,  et  mugire  y  et  7/2z//> 
murare ,  et  sibilare  appella\  erunt.  Significan- 
dae  rei  causa,  sic:  ,,Postquam  iste  in  rempubli- 
cam  fecit  impetum ,  fragor  civitatis  imprimis  est 
auditus."  Hoc  genere  raro  utendum  est,  ne  novi 
verbi  assiduitas  odium  pariat :  sed  si  commode 
quis  eo  utatur ,  et  raro ,  non  modo  non  offendet 
iiovitate,  sed  exornabit  etiam  orationem. 

Pronominatio  est,  quae  sicuti  cognomine 
quodam  extraneo  demonstrat  id,  quod  suo  nomine 
appellari  non  placet;  ut,  si  quis,  cum  loquatur 
de  Gracchis ,  ,,At  non  Africani  nepotes,**  inquiet, 
,,istiusmodi  fuerunt.  **  Item,  si  quis  ,  de  adversa- 
rio  quum  dicat,  ,,Videte  nunc,"  inquiet ,  ,,  iudi- 
ces  ,  quemadmodum  me  Plagiosippus  iste  ti^actarit.** 
Hoc  pacto  non  inornate  poterimus  et  in  laudando, 
et  in  laedendo,  aut  corpore,  aut  animo,  aut  ex- 
traueis  rebus  dicere,  sicubi  sit  cognomen,  quod 
pro  certo  nomine  coUocemus. 

32.  Denominatio  est,  quae  a  propinquis  et 
finitimis  rebus  trahit  orationem,  qua  possit  intel- 
ligi  res,   quae  non  suo  vocabulo   sit  appellata.      Id 


i5o  RHETORICORUM 

aut  ab  inventore  conficitur,  ut  si  quis  de  Tar- 

peio  lot|ueiis ,     eum   Capitolinum  nomiiiet;    aut  ab 

i  n  V  e  n  t  o ,    ut  si   cjuis   pro  Libero  -vijiuin ,    pro  Ce- 

rere  frugem  appellet ;    aut  ab    i  n  s  t  r  u  m  e  n  t  o  do- 

minus  noiniiiatur,    ut  si  cjuis  Macedoiias  appellarit 

hoc  modo :     ,,  Non    tam    cito    sarlssae  Gi  aecia  po- 

titae  suiit ;  "    aut  idem  ,    Gallos  significans  ,     dicat : 

„  Nec  tam  facile  ex  Italia  viateris  Transalpina   de- 

pulsaest;"   aut  id,  cjuod  fit,  ab  eo ,  cjui  facit; 

ut ,     si    quis ,     quum    bello  velit    ostendere  alicjuid 

cjuempiam  feclsse ,   dicat :    Mars  isbud  te  Facere  7ie- 

cessario  coegit :  aut  si,   cjuod  facit,   ab  eo,  cjuod 

fit,    ut,    quum    desidiosam    artem    dicemus ,    quia 

desidiosos    facit;     et  frigus    pigrum,     quia    pigros 

facit.      Ab  eo,    quod   continet,    id,    quod  con- 

tinetur,  hoc  modo  denominabitur:  ,,Armis  Italia 

non   potest  vinci,    nec  Graecia  discij)linis."      Nam 

hic    pro   Graecis  et  Italis ,    quae  continent,    iiomi- 

nata  suiit.     Ab  eo,   quod   continetur,  id,  cjuod 

c  o  n  t  i  n  e  t ,  ut ,  si  cjuis  aurum ,    vel  argentum ,   aut 

ebur   nominet,    cjuum  divitias  velit  nominare.     Ha- 

rum    oinnium    denominationum   magis  in    praecipi- 

endo  divisio ,  quam  in  quaerendo   difficilis  inventio 

est ,     ideo    cjuod   plena    consuetudo    est    non    modo 

poetarum    et    oiatorum ,     sed   etiam  quotidiani  ser- 

monis ,  huiusmodi  deuominaticnmm. 

Circuitio  est  oratlo,  rem  simjdicem  assumta 
circumscribcns  eloquutione ,  hoc  jiacto  :  ,,Scipionis 
providentia    Carthaginis    ojH'g    fregit.  **       Nam   hic. 


AD    HERENNIUINI    LIB.  IV.  32-  33-      i5i 

nisi    ornandi  ratio    quaeaam    esset  habita,     Scipio 
potuit  et  Carthago  simpliciter  appellari. 

Transgressio  est,  quae  verborum  perturbat 
ordinem  perversione,  aut  transiectioue.  Peryer- 
sione  sic;  „Hoc  vobis  deos  immoiJtales  arbitror 
dedisse  pietate  pro  vestra."  Tr ansiectione  hoc 
modo:  „  InstabiUs  iu  istum  plurimum  fortuna  va- 
luit."  Item:  „  Omnes  invidiose  cripuit  tibi  bene 
vivendi  casus  facultates.  *>  Huiusmodi  transiectio, 
quae  rem  non  reddit  obscuram ,  multum  proderit 
ad  continuationes ,  de  quibus  ante  dictum  est;  in 
quibus  oportet  vcrba  sint  ad  poeticum  quendam 
cxstructa  numerum,  ut  perfecte  et  perpolitissime 
possint  esse  absolutae. 

33.  Superlatio  est  oratio  superans  veritatem 
augendi,  minuendive  causa.  Haec  sumitur  separa- 
tim,  aut  cum  comparatione.  Separatim  sic: 
„Quod  si  concordiam  retinebimus;  imperii  magni- 
tudinem  solis  ortu  atque  occasu  metiemur."  Cum 
comparatione,  aut  a  similitudine ,  aut  a  prae- 
stantia.  A  similitudine  sic:  „  Corpore  niveum 
candorem,  aspectu  igneum  ardorem  assequebatur.** 
A  praestantia  hoc  modo:  „  Cuius  ore  sermo 
melle  dulcior  profluebat."  Ex  eodem  genere  hoc 
est:  „Tantus  erat  in  armis  splendor,  ut  soli» 
fulgor  obscurior  videretur.  ** 

Intellectio  est,  quum  res  tota  parva  de  parte 
cognoscitur,  aut  de  toto  pars ,  aut  ab  uno  plura, 
aut  a  pluribus  unum.      De  partc  totum  sic  iit- 


i/j-i  R  II  E  T  O  R  I  C  O  Pl  U  M 

telligitur :  ,,  Nou  illae  te  nuptiales  tibiae  elus  ma- 
trimonii  coinmouebaut? "  IVam  hic  omuis  saucti- 
mouia  uuptiarum  uuo  siguo  tibiarum  iutelligitur. 
D  e  t  o  t  o  j)  a  r  s  ;  ut  si  quis  ei ,  qui  vestitum  aut 
oruatum  sumtuosum  ostentet ,  dicat ,  ,,  Osteutas 
mHii  divitias,  et  locupletes  copias  iactas. "  Ab 
uuo  plura  iutelliguutur ,  hoc  modo ;  ,,Poei^  fuit 
Hispauus  auxilio ,  fuit  immanis  ille  Trausalpinus ; 
iu  Italia  quoque  idem  uounemo  togatus  seusit." 
A  pluribus  uuum  sic:  ,,Atrox  calamitas  pectora 
mocrore  pulsabat.  Itaque  anhelaus  ex  imis  pubno- 
nibus  prae  cura  spiritus  ducebatur."  Nam  iu  su- 
perioribus  plures  Hispaui,  et  Galli ,  et  togati,  hic 
unum  pectus,  et  uuus  pulmo  intelligitur :  ct  erit 
illic  diminutus  numerus  festivitatis ,  hic  adauctus 
gravitatis   gratia. 

Abusio  est,  quae  verbo  simili  et  propinquo 
pro  ceito  et  proprio  abutitur,  hoc  modo:  Vlres 
hoiniiiis  breves  siint ;  aut:  parva  statura ;  aut: 
loiigitm  in  honiine  consiliuni ;  aut :  oratio  niagna; 
aut:  nti  pauco  sermone.  Nam  hic  facile  est  iu- 
tellcctu ,  finitima  verba  rerum  dlssimilium,  ratioue 
abusiouis  esse  traducta, 

34.  Translatio  est,  quum  verbum  iu  quau- 
dam  rem  transfertur  ex  aUa  re ,  quod  propter  si- 
inilitudinem  rectc  videbitur  posse  trausferri.  Ea 
utimur  rei  ante  oculos  ponendae  causa ,  sic :  ,,Hic 
Italiam  tumultus  expergefecit  tcrrore  subito."  Bre- 
\itatis    causa,    sic:     ,,Recens    adventus    ejLcrcitus 


AD    HERENNIUM    LIB.    IV.    34.        155 

subito  civitatem  exstiiixit. "  Obscoenitatis  vitaii- 
dae  causa ,  sic;  ,,Cuius  mater  quotidianis  nuptiis 
delectatur."  Augeudi  causa ,  sic :  ,,Nullius  moeror 
et  calamitas  istius  explere  inimicitias,  et  nefariam 
saturare  crudelitatem  potuit.  **  Minuendi  causa, 
sic :  ,,Magno  se  praedicat  auxilio  fuisse ,  quia  pau- 
lulum  in  rebus  difricillimis  aspiravit.  *'  Ornandl 
causa,  sic:  ,,Aliquando  reipublicae  rationes,  quae 
malitia  nocentum  exaruerunt,  virtute  optimatium 
revirescent.**  Translationem  dicunt  pudentem  esse 
oportere,  ut  cum  ratione  in  oonsimilem  rem  trans- 
eat,  ne  sine  delectu  temere  et  cupide  videatur  iu 
dissimilem  transcurrisse. 

Permutatio  est  oratio ,  aliud  verbis,  aliud 
sententia  demonstrans.  Ea  dividitur  in  tres  par-» 
tes ,  similitudinem ,  argumcntum,  contrarium.  Per 
similitudinem  sumitur,  quum  translationes, 
una ,  aut  plures ,  frequenter  ponuntur  a  simplici 
ratione  ductae,  sic:  ,,Nam  quum  canes  funguntur 
officiis  luporum ,  cui  j^raesidio  pecua  credemus?** 
Per  argumentum  tractatuy,  quum  a  persona, 
aut  a  loco ,  aut  a  re  aliqua ,  similitudo  augendi 
aut  minuendi  causa  ducitur:  ut  si  quis  Drusum 
Gracchi  iiitorem  obsoletum  dicat.  Ex  contrario 
ducitur  sic;  ut  si  quis  hominem  prodigum  et  lu- 
.xui'iosum  illudeus,  parcum  et  diUgentem  appellet. 
Et  in  hoc  postremo ,  quod  ex  contrario  sumitur, 
et  in  illo  primo,  quod  a  similitudine  ducitur,  per- 
mutatione     per    argumentum    poterimus   uti.       Per 


■r  z* 


104 


n  H  E  T  O  R  I  C  O  R  U  xM 


simllitudinem,  sic:  ,,  Quid  ait  hic  rex,  atque 
Agamemuon  noster,  sive,  ut  crudelitas  est,  potius 
Atreus?'*  Ex  contrario,  si  quem  impium,  qui 
patrem  verberaverit ,  Aeneam  vocemus :  intempe- 
rantem  et  adulterum,  Hlppolytum  nominemus.  Haec 
sunt  fere,  quae  dicenda  videbantur  de  verborum 
exornationibus. 

35«  Nunc  res  ipsa  monet ,  ut  deinceps  ad  s  e  n- 
tentiarum   exornationes   transeamus. 

Distributio  esr,  quum  in  plures  res,  aut  per- 
sonas ,  negotia  quaedam  dispertiuntur ,  hoc  modo  : 
,,  Qui  vestrum ,  iudices ,  nomen  senatns  diligit, 
hunc  oderit  necesse  est;  petulantissime  enim  sem- 
per  iste  oppugnavit  senatum,  Qui  equestrem  lo- 
cum ,  splendidissimum  cupit  esse  in  civitate ,  is 
oportet  istum  maximas  poenas  dcdisse  velit,  ne 
sua  turpitudine  ordini  honestissimo  maculae  atque 
dedecori  sit.  Qui  parentes  habetis  ,  ostcndite  istius 
supplicio ,  vobis  homines  impios  non  placerc.  Qui- 
bus  Hberi  sunt,  statuite  exemplum,  quantae  poe- 
nae  in  civitate  sint  hominibus  istiusmodi  compa- 
ratae."  Item :  ,,  Senatus  olFicium  est,  consilio  ci- 
vitatcm  iuvare.  Magistratus  olHcium  est,  opera 
et  diligentia  consequi  voluntatem  senatus.  Populi 
officium  est,  rcs  optimas ,  et  homines  idoneos  ma- 
xime,  suis  sententiis  deligcre  et  probare.  Accusa- 
toris  officium  est,  inferre  crimina.  Detensoris ,  di- 
luere  et  propulsarc.  Testis  est,  dicere,  ((uae  sciat, 
aut  audierit.     Quacsitoris  cst,  unumquemque  horum 


AD   HERENNIUM    LIB.   IV.  35.  36.      155 

in  ofiFicio  suo  contiiiere.  Quare,  L.  Cassi,  si 
testein ,  praeteiquam  quod  sciat ,  aut  audierit ,  ar- 
gumentari ,  et  coniectura  prosequi  patieris ;  ius 
accusatoris  cum  iure  testimonii  commiscebis ,  testis 
improbi  cupiditatem  confirmabis,  reo  duplicem 
defensionem  parabis."  Est  haec  exornatio  copiosa. 
Comprehendit  enim  brevi  multa,  et  suum  cuiqu^ 
tribuens  otficium ,    separatim  res  dividit  plures. 

36.  Licentia  est,  quum  apud  eos,  quos  aut 
vereri,  aut  metuere  debemus,  tamen  aliquid  pro 
iure  nostro  dicimus,  quod  eos  minime  offendat, 
aut  quos  ii  diligunt,  quum  in  aliquo  errato  vera 
reprehendi  posse  videantur ,  hoc  modo  :  ,,Miramini, 
Quirites,  quod  ab  omnibus  vestrae  rationes  dese- 
rantur?  quod  causam  vestram  nemo  suscipiat? 
quod  se  nemo  vestri  defensorem  profiteatur?  id 
tribuite  vestrae  culpae ;  atque  desinite  mirari.  Quid 
enim  est,  quare  non  omnes  istam  rem  fugere  ac 
vitare  debeant?  Recordamini,  quos  habueritis  de- 
fensores ;  studia  eorum  vobis  ante  oculos  propo- 
nite ;  deinde  exitus  omnium  considerate.  Tum  vo- 
bis  veniet  in  mentem ,  ut  vere  dicam ,  neghgentia 
vestra,  sive  ignavia  potius  illos  omnes  ante  oculos 
vestros  trucidatos  esse,  inimicos  eorum  vestris 
suffragiis  in  amplissimum  locum  pervenisse.**  Item  : 
,,Nam  quid  fuit,  iudices ,  quare  in  sententiis  fe- 
rendis  dubitaveritis ,  aut  istum  hominem  nefarium 
ampliaveritis?  non  apertissimae  res  erant  crimini 
datae?  non  omnes  hae  testibus  comprobatae?   non 


i56  R  H  E  T  O  R  I  C  O  P.  U  M 

coiitra  teiiuiter  et  nugatorie  responsuin?  Hic  vos 
veriti  estis ,  si  primo  coetu  condemnassetis ,  ne 
crudeles  existimaremini  ?  Dum  eam  vitastis  vitu- 
perationem,  quae  louge  a  vobis  erat  abfutura,  eam 
iuvenistis ,  ut  timidi  atc{ue  ignavi  putaremini.  Ma- 
ximas,  et  privatas ,  et  publicas  calamitates  acce- 
pistis:  quum  etiam  maiores  impendere  videantur, 
sedetis  et  oscitamini.  Luce  noctem,  nocte  lucem 
cxspcctatis.  Aliquid  quotidie  acerbi  atque  incom- 
modi  nuntiatur,  et  eum,  cuius  opera  vobis  haec 
n.ccidunt ,  remoramini  diutius  et  alitis ;  ac  reipu- 
blicae  perniciem  rctinetis,  quoad  potestis,  in  ci- 
vitate.  " 

37.  Eiusmodi  iicentia  si  nimium  videbitur  acri- 
moniae  habere,  multis  mitigationibus  lenietur. 
IVam  continuo  aliquid  huiusmodi  licebit  inferre: 
„  Hic  ego  virtutera  vestram  quaero ,  sapientiairi 
desidero,  veterem  consuetudinem  requiro;"  et 
quod  erit  commotum  hcentia ,  id  comprimetur 
laude,  ut  altera  res  ab  iracundia  et  molestia  ret 
moveat,  altera  ab  errato  dcterreat.  Haec  res,  sicut 
in  amicitia ,  ita  in  dicendo ,  si  loco  fit ,  maxime 
facit,  ut  et  illi,  qui  audient,  a  culpa  absint,  et 
nos,  qui  dicimus ,  tam  ipsorum  quam  veritatis 
amici  esse  videamur.  Est  autem  quoddam  genus 
licentiae  in  diccndo,  quod  astutiore  ratione  com- 
paratur:  quum  aut  ita  obiurgamus  eos ,  qui  au- 
diuut,  quomodo  ipsi  se  cupiant  obiurgari:  aut  id, 
quod  scimus  facile  omnes  audituros ,     dicimus  nos 


AD    HERENNIfJM    LIB.   IV.  37.   38-       io7 

timere,     quomodo    accipiant,     sed   tamen    veritate 
commoveri,  ut  nihilo  sccius  dicamus.     Horum  am- 
borum  generum  exempla  subiiciemus.     Prioris ,  hu- 
iusmodi:      „lMiminm,    Quirites ,     animis   estis   sim- 
plicibus    et    omissis :     nimium    creditis     unicuique. 
Existimatis  unumqucmque  eniti,   ut  perficiat,  quae 
vobis  pollicitus  sit.      Erratis,    et  frustra  falsa  spe 
iam  diu  detinemini.     Stultitia  vestra  id,  quod  erat  iii 
vestra  potestate ,  ab  aliis  petere ,  quam  ipsi  sumere 
maluistis."     Postcrioris  licentiae  hoc  erit  exemplum : 
,iMihi  cum  isto,  iudices,  fuit  amicitia,  sed  ista  ami- 
citia,  tametsi  vereor  quomodo  acccpturi  sitis,  dicam 
tamen,     vos    me    privastis.       Ouid   ita?    quia ,    ut 
vobis   essem  probatus,    evim,    qui  vos   oppvignabat, 
inimicum,     quam  amicum  habere    malui. "      Ergo 
haec   exornatio,     cui   licentiae   nomen  est,     sicuti 
demonstravimus ,  duplici  ratione  tractabitur;    acri- 
monia,  quae  si  nimium   fuerit  aspera,  mitigabituv 
laude;  et  assimulatione ,  de  qua  postcrius  diximus, 
quae  non  indiget  mitigationis ,  propteiea  quod  imi- 
tatur  insinuationem ,    et  sua  sponte  ad  animum  au- 
ditoris   se   accommodat, 

58.  Deminutio  est,  quum  aliquid  esse  in 
nobis,  aut  in  iis ,  quos  defendimus,  avit  natura, 
aut  fortuna,  aut  industria  dicemus  egregium :  quod, 
ne  qua  significetur  arrogans  ostentatio,  deminui- 
tur  et  attenuatur  oratione,  hoc  modo :  ,,Wam  hoc 
pro  meo  iure,  iudices ,  dico ,  me  labore  et  indu- 
stria    curasse,      ut   disciplinam    militarom   non    in 


i53  R  H  E  T  O  R  I  C  O  P».  U  M 

postremis  tenerem."  Hic  si  quis  dixissct,  ut  optime 
tenerem^  tametsi  vere  dixisset,  tameii  arrogans 
visus  esset.  Nunc  et  ad  invidiam  vitandam,  et 
ad  laudem  comparandam  satis  dictum  est.  Item: 
,,  Utrum  igitur  avaritiae  causa  an  egestatis  accessit 

ad  maleficium?    Avaritiae?     at  laroissimus    fuit  in 

o 

amicos.  Egestatis?  at  huic  quidem  pater  (nolo 
nimium  dicere)  non  tenuissimum  patrimonium  re- 
liquit.**  Hic  cjuoqae  vitatum  est,  ne  magnum  aut 
maximum  diceretur.  Hoc  igitur  in  nostris ,  aut 
eorum ,  quos  defendemus ,  egregiis  commodis  pro- 
ferendis  observabimus.  Nam  eiusmodi  res  et  in- 
vidiam  contrahunt  in  vita,  et  odium  in  oratione, 
5i  inconsiderate  tractes.  Quare,  quemadmodum 
ratione  in  vivendo  fugitur  invidia,  sic  in  dicendo 
consilio  vitatur  odium. 

39.  Descriptio  nominatur,  quae  rerum  con- 
sequentium  continet  perspicuam  et  dilucidam  cum 
gravitate  expositionem  ,  hoc  modo :  ,,  Quodsi  istum, 
iudices ,  vestris  senteutiis  liberaveritis ,  statim  sicut 
e  cavea  leo  missus ,  aut  aliqua  teterrima  bellua 
soluta  ex  catenis,  volitabit  et  vagabitur  in  foro, 
acuens  dentes  in  cuiusque  fortunas;  in  omnes  ami- 
cos  atqiie  inimicos ,  notos  atcjue  ignotos  incursans ; 
aliorum  famam  depeculans ,  aliorum  caput  oppu- 
gnans ,  aliorum  domum  atque  omnem  familiam  per- 
fringens,  rempublicam  funditus  labefactans.  Quare, 
iudices,  eiicite  eum  de  civitate,  liberate  omnes  for- 
midine,     vobis    denique    ipsis    consulitc.       rfam  si 


AD    HERENNIUM    LIB.    IV.  59-        109 

istum  impunituin  dimiseritls ,  in  vosmetipsos ,  mlhi 
credite,  feram  et  truculentam  bestiam  immiseritis.** 
Item :  „  Nam  si  de  hoc ,  iudices  ,  gravem  sentcn- 
tiam  tuleritis,  uno  iudicio  simul  multos  iugulave- 
ritis.  Grandis  natu  parens ,  cui  spes  senectutis 
omnis  in  huius  adolescentia  posita  est,  quare  velit 
in  vita  manere ,  non  habeBit ;  filii  parvi ,  privati 
patris  auxilio ,  ludibrio  et  despectui  paternis  ini- 
micis  erunt  oppositi;  tota  domus  huius  indigna  con- 
cidet  calamitate;  at  inimici  statim  sanguinolenta 
palma,  crudelissima  victoria  potiti,  insultabunt  in 
horum  miserias,  et  superbi  re  simul  et  verbis  iu- 
vehentur."  Item:  ,,Nam  neminem  vestrum  fngit, 
Quirites ,  capta  urbe ,  quae  miseriae  consequi  so- 
leant.  Arma  qui  contra  tulerint,  statim  crudelis- 
sime  trucidantur;  ceteri,  qui  possunt  per  aetatem 
et  vires  laborem  ferre,  rapiuntur  in  servitutem; 
qui  non  possunt,  vita  privantur;  uno  denique  at- 
que  eodem  tcmpore  domus  hostili  flagrant  incendio, 
et  quos  natura ,  aut  voluntas  necessitudine ,  aut 
benevolentia  coniunxit,  distrahuntur ;  Uberi  par- 
tim  e  gremiis  parentum  diripiuntur,  partim  in  sinu 
iugulantur,  partim  ante  pedes  constuprantur.  Ne- 
mo ,  iudices ,  est ,  qui  possit  satis  rem  consequi 
verbis ,  aut  referre  oratione  magnitudinem  calami- 
tatis.  "  Hoc  genere  exornationis  ,  vel  indignatio, 
vel  misericordia  potest  commoveri,  quum  res  con- 
sequentes  comprehensac  universae  perspicua  brevi^ 
tev  exprimuntur  oratione. 


i(5e  R  H  E  T  O  Pv  I  C  O  R  U  M 

40.  Divisio  cst,  quae  rem  seinoveiis  ab  rc, 
utramque  absolvit ,  ratioiie  subiecta  ;  hoc  modo : 
„  Cur  ego  nuiic  tibi  quidquam  obiiciam?  si  probus 
es,  nou  meruisti ;  sinimprobus,  non  commoveris.*' 
Item :  ,,Quid  nunc  ego  de  meis  meritis  praedicem? 
si  meministis,  obtundam;  sin  obliti  estis,  quum 
re  nihil  egerim,  quid  cst,  quod  verbis  proficere 
possim?**  Item :  ,,Duae  res  sunt,  quac  possunt 
homines  ad  turpe  compendium  commovere,  inopia 
atque  avaritia.  Te  avarum  in  fraterna  divisione 
cognovimus ;  inopem  atque  egentem  nunc  videmus. 
Qui  potes  igitur  ostendere,  causam  maleficii  non 
fuisse?**  Inter  hanc  divisionem,  et  illam ,  quae 
de  partibus  orationis  tertia  est,  de  qua  in  hbro 
primo  diximus  secundum  narrationem ,  hoc  inter- 
est:  illa  dividit  per  enumerationem ,  aut  per  expo- 
sitionem ,  quibus  de  rebus  in  tota  oratione  dispu- 
tatio  futura  sit :  haec  se  statim  expUcat ,  et  brevi 
duabus  aut  pluribus  partibus  subiiciens  lationes, 
exornat  orationem. 

14.  Frequentatio  est,  quum  res  in  tota 
causa  dispersae  coguntur  in  unum,  quo  gravior, 
aut  aciior,  aut  criminosior  oratio  sit,  hoc  pacto: 
„A  quo  tandem  abcst  iste  vitio?  quid  est,  iudices, 
cur  velitis  eum  hberare?  Suae  pudicitiae  proditor 
cst,  insidiator  ahenae;  cupidus,  intemperans,  pe- 
tulans,  superbus ;  impius  in  parentes,  ingratus  in 
amicos,  infestus  cognatis,  in  superiorcs  contumax, 
in  aequos  et  pares  laslidiosus,  in  inferiores  crudeUs, 

deni-' 


AD    HERENNIUM    LIB.    IV.    41.         161 

denique  in  omnes  intolerabilis. "  Eiusdem  geneiis 
est  illa  frequentatio ,  quae  plurimum  coniecturali- 
bus  causis  opitulatur,  quum  suspiciones,  quae  se- 
paratim  dictae ,  minutae  et  infirmae  erant ,  unum 
in  locum  coactae  rem  videntur  perspicuam  facere, 
non  suspiciosam ,  hoc  pacto  :  ,,  Nolite  igitur ,  no- 
lite  ,  iudices  ,  ea ,  quae  dixi ,  separatim  spectare : 
sed  omnia  colligite,  et  conferte  in  unum.  Si  et 
commodum  ad  istum  ex  illius  morte  veniebat ,  et 
yita  hominis  est  turpissima,  animus  avarissimus, 
fortunae  familiares  attenuatissimae ,  et  res  ista  bono 
nemini  praeter  istum  fuit;  neque  alius  quisquam 
aeque  commode ,  neque  ipse  aliis  commodioribus 
rationibus  facere  potuit;  neque  praeteritum  quid- 
quam  est  ab  isto ,  quod  opus  fuerit  ad  maleficium; 
et  quum  locus  idoneus  maxime  quaesitus ,  tum 
occasio  aggrediendi  commoda,  tempus  adeundi  op- 
portunissimum,  spatium  conftciendi  longissimum 
sumtum  est,  non  sine  maxima  occultandi  maleficii 
spe;  et  praeterea  ante,  quam  occisus  homo  is  est, 
iste  visus  est  in  eo  loco ,  in  quo  est  occisio  facta, 
solus;  paulo  post  in  ipso  vox  illius ,  qui  occide- 
batur,  audita;  deinde  post  occisionem  istum  multa 
nocte  domum  rediisse  constat;  postera  die  tituban- 
ter  et  inconstanter  de  occisione  illius  loquutum ; 
haec  partim  testimoniis  ,  partim  quaestionibus  et 
argumentis  omnia  comprobantur,  et  rumore  populi, 
quem,  ex  argumentis  natum,  necesse  est  esse  ve- 
rum :    vestrum   est ,     iudiccs ,     his  in    unum  locum 

Cic.  TiJietor.    Vol.  J.  11 


i62  RHETORICORUM 

collatis ,  certam  sumcre  sclentiam,  non  suspicio- 
nem  maleficii.  Nam  unum  aliquid ,  aut  alteium 
potest  in  istum  casu  cecidisse  suspiciose;  ut  omnia 
inter  se  a  primo  ad  postremum  conveniant ,  cer- 
tum  est  casu  non  posse  fieri.  *•'  Vehemens  est 
haec  exornatio ,  et  in  coniecturali  constitutione 
causae  ferme  semper  necessaria,  et  in  ceteris  ge- 
neribus  causarum,  et  in  omni  oratione  adhibenda 
nonnunquam. 

42.  Expolitio  est,  quum  in  eodem  loco  ma- 
nemus ,  et  aliud  atque  aliud  dicere  videmur.  Ea 
dupliciter  fit,  si  aut  eandem  plane  rem  dicemus, 
aut  de  eadem  re.  Eandem  rem  dicemus,  non 
eodem  modo,  (nam  id  quidem  obtundere  audito- 
rem  est,  non  rem  expolire)  sed  commutate.  Com- 
mutabimus  tripliciter,  verbis,  pronuntiando,  tra- 
ducendo.  Verbis  commutabimus ,  quum ,  re  se- 
mel  dicta,  itcrum,  aut  saepius  aliis  verbis ,  quae 
idem  valeant ,  eadem  res  proferetur ,  hoc  modo : 
,,Nullum  tantum  est  periculum,  quod  sapiens  pro 
salute  patriae  vitandum  arbitretur.  Quum  agetur 
incolumitas  civitatis ,  qui  bonis  erit  rationibus  prae- 
ditus,  profecto  nuUum  vitae  discrimen  sibi  pro 
fortunis  reipublicae  fugiendum  putabit:  et  erit  in 
ea  sententia  semper,  ut  pro  patria  studiose  quam- 
vis  in  inagnam  desceiidat  vitae  dimicationem.  ** 
Pronuntiando  comniutabimus ,  si  tum  in  ser- 
mone,  tum  in  acrimonia ,  tum  in  alio  at(jue  alio 
genere  vocis  atque  gestus ,     cadem  verj)is  commu- 


AD    IIERENNrUM    LIB.   IV.  42.   43.       163 

taiido ,  pronuiitiationem  quoque  vehementius  im- 
mutabimus.  Hoc  neque  commodissime  scribi  pot- 
est,  neque  parum  cst  apertum.  Quare  non  cget 
exempli. 

43.  Tertium  genus  est  commutationis ,  quod 
t  r  a  d  u  c  e  n  d  o  conficitur ,  si  sententiam  traiicie- 
mus  aut  ad  sermocinationem,  aut  ad  exsuscita- 
tionem, 

Sermocinatio  est,  (de  qua  planius  paulo 
j^ost  suo  loco  dicemus ,  nunc  breviter  ad  hanc  rera, 
quod  satis  sit,  attingemus,)  in  qua  constituetur 
niicuius  personae  oratio  accommodata  ad  dignita- 
tem,  hoc  modo:  (ut,  qao  facilius  res  cognosci  x 
possit,  ne  ab  eadem  sententia  recedainus;)  ,,  Sa- 
piens,  qui  omnia  reipublicac  causa  suscipienda  pe- 
ricuia  putabit,  saejie  ipse  sccum  sic  loquetur: 
jSou  mihi  soli ,  sed  cbiani ,  atqite  aclco  muUo  po- 
tiuSy  uatus  SU7U  patriae :  vita,  quae  Jato  debetuv, 
saluti  -patriae  potissimum  solvatur,  Aluit  hacc 
me ;  tute  atque  honcste  produxib  usque  ad  hanc 
aetabem  ;  muniib  meas  rationes  honis  lcgibus  ^  opti- 
mis  moribus y  honestissimis  disciplinis.  Ouid  est, 
quod  a  me  satis  ei  persoLvi  possit,  unde  haec 
acccpta  sunt?^*  Item  mutatur  res  traducendo, 
si  traducitur  ad  exsuscitationcm ,  quum  et  nos 
commoti  dicere  videmur ,  et  auditoris  animum 
commovemus,  sic:  ,,  Quis  cst  tam  tenui  cogitatione 
j)raeditus ,  cuius  animus  tantis  angustiis  invidiae 
continetur ,     qui    non  hunc  hominem  studiosissinie 


i54  R  H  E  T  O  R  I  C  O  R  U  M 

laudet,  et  sapientissimum  iudicet,  qui  pro  salute; 
pHtnae,  pvo  incolumitate  civitatis ,  pro  reipublicae 
fortunis,  (jur»mvis  magnum  atque  atrox  perirulum 
studiose  sascipiat,  et  libenter  subeat?  Equidem 
hunc  hominem  magis  cupio  satis  laudare,  quam 
possum:  idemque  hoc  certo  scio  vobis  omnibus 
usu    venire."  . 

44.  Sed  de  eadem  re  cpium  dicemus ,  pluri- 
bus  utemur  commutationibus.  Nam  quum  rem 
simpliciter  pronuntiaverimus ,  rationem  poterimus 
subiicere:  deinde  dupiiciter,  vel  sine  rationibus 
vel  cum  rationibus,  pronuntiare  sententiam;  deinde 
aflerre  contrarium;  (de  quibus  omnibus  diximus 
in  verborum  exornationibus;)  deinde  simile  et 
exemplum;  (de  quo  suo  loco  plura  dicemus;)  de- 
inde  conclusionem  ;  (  de  qua  in  secundo  libro  ,  quae 
opus  fuerunt,  diximus,  demonstrantes ,  argumenta- 
tionem  quemadmodum  concludere  oporteat. )  Ergo^ 
huiuamodi  vehementer  ornata  poterit  esse  expoli- 
tio  ,  quae  constabit  ex  frcquentibus  verborum  ex- 
ornationibus  et  sententiarum.  Hoc  modo  igitur 
septem  partibus  tractabitur.  Sed  ab  eiusdem  sen- 
tentiae  non  recedemus  exemplo,  ut  scire  possis, 
quam  facile  praeceptione  rhetorica  res  simph'x  mul- 
tipiici  ratione  tractetur.  ,,  Sapiens  nuUum  pro  re- 
pubUca  periculum  vitabit;  ideo  quod  saepe  fit,  ut, 
quum  pro  repubhca  perire  noluerit,  necessario 
cum  republica  pereat.  Et  quoniam  sunt  omnia 
commoda    a    patria    accepta ,    nullum  incommodum 


AD    HERENNIUM     LIB.    IV.    44.       165 

pro  patria  grave  putaudum  est.  Ergo  qui  fugiunt 
id  periculum ,  quod  pro  republica  subeuudum  est, 
stulte  faciuut.  Nnm  neque  eifugere  incommoda 
possunt,  et  ingrati  in  civitatem  reperiuntur.  At, 
qui  patriae  pericula  suo  periculo  expetunt ,  bi  sa- 
pientes  putandi  sunt ,  cum  et  eum ,  quem  debent, 
honorem  reipublicae  reddunt ,  et  pro  multis  perirc 
malunt,  quam  cum  multis.  Etenim  vehementer 
est  iniquum,  vitam,  quam  a  natura  acceptam  pro- 
pter  patriam  conservaveris ,  naturae ,  quum  cogat, 
reddere;  patriae,  quum  roget,  non  dare;  et  quum 
possis  cum  summa  virtute  et  honore  pro  patria 
interire,  malle  per  dedecus  et  per  ignaviam  vivere: 
ct ,  quum  pro  amicis  et  parentibus  et  ceteris  ne- 
cessariis  adire  periculum  velis ,  pro  republica ,  in 
qua  et  haec ,  et  illud  sanctissimum  nomen  patriae 
continentur,  nolle  in  discrimen  venire.  Itaque  uti 
contemnendus  est,  qui  in  navigando  se,  quam  na- 
vim,  mavult  incolumem;  ita  vituperandus ,  qui  in 
reipublicae  discrimine,  suae  plus ,  quam  communi 
saluti ,  consuht.  Nave  enim  fracta ,  multi  incolu- 
mes  evaserunt:  ex  naufragio  patriae  salvus  nemo 
potest  enatare.  Quod  mihi  bene  videtur  Decius 
intellexisse ,  qui  se  devovisse  dicitur,  et  pro  legio- 
jiibus  in  hostes  intuUsse  medios  :  unde  amisit  vi- 
tam ,  at  non  perdidit.  Re  enim  vanissima  certam 
et  parva  maximam  redemit.  Dedit  vitam,  accepit 
patriam ;  amisit  animam ,  potitus  est  gloria ,  quae 
cum  summa  iaude  prodita  vetustate  quotidie  magis 


1^6  II  II  E  T  O  R  I  C  O  R  CJ  M 

enltcscit.  Quod  si ,  decere  pro  repuhlica  accedere 
ad  jjericuluin,  et  ratione  demonstratum  est ,  et 
exemplo  coinprobatum,  ii  sapientes  sunt  existi- 
mandi ,  (jui  nullum  pro  salute  patriae  periculum 
vitant."  Jn  his  igitur  generibus  expolitio  versatur, 
de  qua  producti  sunuis ,  ut  plura  diceremus ,  quod 
non  modo ,  cum  causam  dicimus ,  adiuvat  et  ex- 
ornat  orationem ,  sed  multo  maxime  per  eam  exer- 
cemur  ad  eloquutionis  facultatem. 

45«  Commoratio  est,  quum  in  loco  firmis- 
simo,  quo  tota  causa  continetur,  manetur  diutius, 
et  eodem  saepius  reditur.  Hac  uti  maxime  coii- 
venit,  et  id  est  oratoris  boni  maxime  proprium. 
Non  enim  datur  auditori  potestas  animum  de  re 
firmissima  dimovendi.  Huic  exemplum  satis  ido- 
neum  subiici  non  potuit ,  propterea  quod  hic  locus 
iion  est  a  tota  causa  separatus,  sicuti  membrum 
aliquod,  sed,  tanquam  sanguis ,  perfusus  est  per 
totum  corpus  oratiouis. 

Contentio  est ,  per  quam  contraria  contrariis 
referuntur.  Ea  est  in  verborum  exoruationibus, 
ut  antc  docuimus,  eiusmodi :  ,,  Inimicis  te  placa- 
bilem ,  amicis  inexorabilem  praebes.  "  lu  senten- 
tiarum ,  huiusmodi:  ,,Yos  huius  incommodis  luge- 
tis  ,  istc  reipublicae  calamitate  laetatur.  Vos  vestris 
fortunis  diifiditis,  iste  solus  suis  eo  mnj»is  confi- 
dit."  Intcr  haec  duo  contentionum  genera  hoc 
interest:    illud    ex    verbis    celeriter    rclatis  constat; 


AD   HERENNIUM    LIB.   IV.   45.  46.      167 

liic  sententiae  contiariae  ex  comparatione  referan- 
tur  oportet. 

46.  Similitudo,  est  oratio  traducens  ad  rem 
quampiam  aliquid  ex  re  dispari  simile.  Ea  sumi- 
tur  aut  ornandi  causa ,  aut  probandi ,  aut  apertius 
dicendi ,  aut  ante  oculos  ponendi.  Et  quomodo 
quatuor  de  causis  sumitur,  ita  quatuor  modis  di- 
citur ;  per  contrarium ,  per  negationem ,  per  bre- 
vitatem,  per  collationem.  Ad  unamquamque  su- 
meudae  causam  similitudinis  accommodabimus  sin- 
gulos  modos  pronuntiandi. 

Ornandi  causa  sumitur  ner  contrarium, 
sic:  ,,Non  enim ,  quemadmodum  inpalaestra,  qui 
taedas  ardentcs  accipit,  celerior  est  in  cursu,  quam 
jUe,  qui  tradit;  ita  continuo  melior  imperator  no- 
vus,  qui  accipit  exercitum,  quam  ille,  qui  dece- 
dit:  propterea  quod  defatigatus  cursor  integro  fa- 
cem ,  hic  peritus  imperator  imperito  exercitum  tra- 
dit. "  Hoc  sine  simili  satis  plane,  et  perspicue, 
et  probabiliter  dici  potuit,  hoc  modo:  „Minu5 
bonos  imperatores  a  melioribus  exercitum  acciperc 
solere;"  sed  ornandi  causa  simile  sumtum  est,  ut 
orationi  dignitas  quaedam  compararetur.  Dictum 
est  autem  per  contrarium.  Nam  tunc  similitudo 
sumitur  per  contrarium,  quum  ei  rei,  quam  nos 
probamus ,  aliquam  rem  negamus  esse  similem. 
Ver  negationem  dicetur ,  p r o b a n d i  causa ,  hoc 
modo :  „Neque  equus  indomitus,  quamvis  natura 
bene    compositus  sit,    idoneus    potest  csse    ad  eas 


i6a  RIIETORICORUM 

utilitates,  quae  desiderantur  ab  equo;  neque  homo 
indoctus ,  quainvis  sit  ingeniosus ,  ad  virtuteiu' 
potest  pervenire.**  Hoc  probabilius  factum  est, 
quod  magis  est  verisimile,  non  posse  virtutem  sine 
doctrina  comparari;  quoniam  ne  equus  quidem  in- 
domitus  idoneus  possit  essc.  Ergo  sumtum  est 
probandi  causa.  Dictum  est  autem  per  negatio- 
iiem.  Id  enim  perspicuum  est  de  primo  similitu- 
dinis  verbo. 

47-  Sumetur  et,  apertius  dicendi  causa, 
similitudo  per  brevitatem,  hoc  modo :  ,,  Iii 
amicitia  gerenda ,  sicut  iu  certamine  currendi ,  non 
ita  convenit  exerceri ,  ut,  quoad  necesse  sit,  per- 
venire  possis;  sed  ut  productus  studio,  et  viribus, 
ultra  facile  procurras."  Nam  hoc  simile  sumtum 
est^  ut  apertius  intelligeretur ,  mala  ratione  facere, 
qui  reprehendant  eos ,  qui ,  verbi  causa  ,  post  mor- 
tem  amici  liberos  eius  custodiant,  propterea  quod 
in  cursore  tantum  velocitatis  esse  oporteat,  ut  effe- 
ratur  usque  ad  finem;  in  amico  tantum  benevo- 
lentiae,  utnltra,  quam  amicus  sentire  possit ,  pro- 
currat  amicitiae  studio.  Dictum  autem  simile  est 
per  brevitatcm.  Non  enim  ita  ,  ut  in  ceteris  rebus, 
res  ab  re  separata  est,  sed  utraque  res  coniuncte  et 
confuse  comparata.  Ante  ocvilos  ponendi 
negotii  causa  sumetur  similitudo ,  quum  dicetur 
per  collationem,  sic:  ,,  Uti  citharoedus ,  quum 
])rodierit  opime  vestitus ,  palla  inaurata  indutus, 
cum  chlamydc  purpurca ,     coloribus    variis  intexta. 


AD  HERENNIUM    LIB.   IV.   47.    48-      169 

et  cum  corona  aurea ,  magnis  fulgentibus  gemmis 
illuminata ,  citharam  tenens  exornatissimam ,  auro 
et  ehore  distinctam ,  ipse  praeterea  forma  et  specie 
sit  et  statura  apposita  ad  dignitatem ;  si,  quum 
magnam  populo  commoverit  his  rebus  exspectatio- 
nem ,  repente  silentio  facto  ,  vocem  emittat  acerbis- 
simam  cum  turpissimo  corporis  motu;  quo  melius 
ornatus  et  magis  fuerit  exspectatus ,  eo  magis  de- 
risus  et  contemtus ,  eiicitur :  ita  si  quis  in  excelso 
loco,  et  in  magnis  ac  locupletibus  copiis  colloca* 
tus ,  fortunae  muneribus ,  et  naturae  commodis 
omnibus  abundabit;  si  virtutis ,  et  artium ,  quae 
virtutis  magistrae  sunt,  egebit;  quo  magis  ceteris 
rebus  copiosus  erit,  et  illustris,  eo  vehementius 
derisus  et  contemtus ,  ex  omni  conventu  bonorum 
eiicietur.**  Hoc  simile,  exornatione  utriusque  rei, 
et  alterius  inertiae  artificis,  alterius  stultitia  simili 
ratione  coUata,  sub  aspectum  omnium  rem  subie- 
cit.  Dictum  autem  est  per  collationem ,  propterea, 
quod  proposita  similitudine ,  paria  sunt  omuia 
relata. 

48.  lu  similibus  observare  oportebit  diligenter, 
ut ,  quum  rem  atferamus  similem  ,  cuius  rei  causa 
similitudinem  attulerimus ,  verba  quoque  ad  simi- 
litudinem  habeamus  accommodata.  Id  est  huius- 
modi:  ,,Ut  hirundines  aestivo  tempore  praesto 
sunt,  frigore  pulsae  recedunt.  .  .  **  Ex  eadem  si- 
militudine  nunc  per  translationem  verba  sumimus : 
„  Ita  falsi  amici  sereno  vitae  tempore  praesto  sunt ; 


1-0  R  H  E  T  O  P.  I  C  O  R  U  M 

simulatniie  hiemem  fortuiiae  videiint,  devolaut 
omues.'*  Sed  inventio  similium  facilis  eiit,  si  quis  "^ 
sibi  omnes  res  animatas  et  inanimatas ,  mutas  et 
locTuentes ,  feras  et  mansuetas ,  terrestres  et  coele- 
stes  et  maritimas ,  artificio,  casu,  natura  compa- 
ratas ,  usitatas  atque  inusitatas ,  frequenter  ante 
oculos  poterit  ponere,  et  ex  his  aliquam  venari 
similitudinem ,  quae  aut  ornare ,  aut  docere ,  aut 
apertiorem  rem  facere,  aut  ponere  ante  oculos 
possit.  Non  enim  res  tota  toti  rei  necesse  est  si- 
niilis  sit,  sed  ad  ipsum ,  ad  quod  conferetur,  si- 
militudinem  habeat  oportet. 

49.  Exemplum  est  alicuius  facti,  aut  dicti, 
cum  certi  auctoris  nomine  propositio.  Id  sumitur 
iisdem  de  causis,  quibus  similitudo.  Rem  orna- 
t  i  o  r  e  m  facit ,  quum  nuUius  rei  nisi  dignitatis 
causa  sumitur ;  a  p  e  r  t  i  o  r  e  m ,  quum  id ,  quod  sit 
obscurius,  magis  dilucidum  reddit ;  probabilio- 
rem,  quum  magis  verisimilem  facit;  ante  ocu- 
los  ponit,  quum  exprimit  omnia  perspicue,  ut 
res  prope  dicam  manu  tentari  possit.  Uniuscuius-  ^ 
que  generis  singula  subiecissemus  exempla,  nisi 
exemplum,  quod  genus  esset,  in  expolitione  de- 
monstrassemus ,  et  causas  sumendi  in  similitudine 
aperuissemus.  Quare  noluimus,  neque  pauca,  quo 
minus  intelligeretur ,  neque,  re  intellecta,  plura 
conscribere. 

50.  Imago    est    formae    cum    forma    cum  qua- 
dam  similitudine  coUatio.      Haec  sumitur  aut  laudis. 


AD   IIERENNIUM    LIB.    IV.   50.   51.       171 

aut  vituperationis  causa.  Laudis  causa,  sic: 
„  Ibat  iii  proelium,  pectore  tauri  validissimi ,  im- 
petu  leonis  acerrimi  similis.**  Vituperationis, 
ut  in  odium,  aut  in  invidiam,  aut  in  contemtio- 
nem  adducat.  L^t  in  odium,  hoc  modo:  ,,  Iste 
quotidie  per  forum  medium ,  tanquam  iubatus 
draco,  serpit,  dentibus  aduncis ,  aspectu  rabido, 
spiritu  venenato ,  circumspectans  huc  et  illuc ,  si 
(juem  reperiat,  cui  aliquid  mali  faucibus  afflare, 
dentibus  insecare,  lingua  aspergere  possit. "  Ut 
in  invidijam  adducat ,  hoc  modo :  ,,l5te,  qui 
divitias  suas  iactat ,  sicut  Gallus  e  Phrygia ,  aut 
ariolus  quispiam ,  depressus  et  oneratus  auro ,  cla- 
mat,  et  deierat. "  Ut  in  co  ntemtionem,  sic: 
,,Iste,  qui  tanquam  cochlea ,  abscond^ns  et  reten- 
tans  sese  tacitus ,  cum  domo  sua  totus ,  ut  come- 
datur,   aufertur.** 

51.  Effictio  est,  quum  exprimitur  et  effin- 
gitur  verbis  corporis  cuiuspiam  forma,  quod  satis 
sit  ad  intelligendum ,  hoc  modo :  ,,  Hunc  dico, 
iudices  ,  rubrum ,  brevem ,  incurvum ,  canum,  sub- 
crispum ,  caesium ,  cui  sane  magna  est  in  mento 
cicatrix;  si  quo  modo  potest  vobis  in  memoriam 
redire. "  Habet  hacc  exornatio  quum  utilitatem, 
si  quem  velis  demonstrare ;  tum  venustatem ,  si 
breviter  et  dikicide  facta  est. 

Notatio  est,  quum  alicuius  natura  certis  de- 
scribitur  signis ,  quae ,  sicuti  notae  quaedam ,  na- 
turae    sunt    attributa.       Ut    si   velis    nou    divitem. 


172 


RHETORICORUiM 


sed  ostentatoi  em  pecuniae  descrihere :  ,,  Iste ,  in- 
quies,  iudices ,  qui,  se  dici  divitem ,  putat  esse 
praeclarum ,  primum  nunc  videte ,  quo  vultu  nos 
intueatur.  TVonne  vobis  videtur  dicere:  Darern, 
si  rnihi  rnolesLi  non  essetis?  Quum  vero  sinistra 
mentum  sublevat,  existimat  gemmae  nitorem  et  auri 
splendorem  aspectus  omnium  praestringere.  Quum 
puerum  respicit  hunc  unum ,  quem  ego  novi ,  (vos 
non  arbitror  novisse,)  alio  nomine  appellat ,  deinde 
alio  atque  alio :  Heus  tii,  inquit,  ^)ejii  Sannio ,  ne 
^uid  isti  barbari  turbent ;  (ut  ignoti,  qui  audiunt, 
unum  putent  eligi  de  multis ; )  ei  dicit  in  aurem, 
aut  ut  domi  lectuli  sternantur,  aut  ab  avunculo 
rogetur  Aethiops ,  qui  ad  bahieas  veniat ,  aut  astur- 
coni  locus  ante  ostium  suum  detur,  aut  aliquod 
fragile  falsae  choragium  gloriae  comparetur.  De- 
inde  exclamat,  ut  omnes  audiant:  J^ideto ,  ut  di- 
ligenter  numeretur ,  si  potest ,  ante  noctern.  Puer, 
qui  iam  bene  hominis  naturam  novit:  Tu  illo 
fjlures  rnittas  oportet ,  inquit,  si  hodie  vis  trans- 
nurnerari.  -^gGy  inquit,  duc  tecum  Libanum  et 
Sosiam.  -—  Sane.  —  Deinde  casu  veniunt  hospites 
homini,  qui  istum  splendide,  dum  peregrinaretur, 
invitarant.  Ex  ea  re  homo  hercle  sane  conturba- 
tur;  sed  tamen  a  vitio  naturae  non  recedit.  Bene, 
inquit,  Facitis  y  qunm  venilis :  sed  rectius  Jecisse- 
tis ,  si  ad  me  domum  recta  abiissetis.  —  Id  je- 
cissemus ,  inquiunt  illi,  si  domum  novissemus  — 
Ab    istud   quidcm    facile  Juit    undelibet    invenire. 


AD    HERENNIUM    LIB.    IV.    51.      173 

yerum  ite  niecuni.  —  Sequuntur  illi.  Senno  inter- 
ca  huius  consuinitur  omnis  in  ostentatione,  Quae- 
rit,  in  agris  cuiusmodi  frumenta  sint;  negat ,  se, 
quia  villae  incensae  sint,  accedere  posse  ,  nec  aedi- 
ficare  etiam  nunc  audere;  tametsi  in  Tusculano 
quidem  coepi  insanire ,  et  in  iisdem  fundamentis 
aediFicare.  Dum  haec  loquitur,  venit  in  aedes 
quasdam,  in  quibus  sodahtium  erat  eodem  die 
futurum:  quo  iste  pro  notitia  domini  aedium  in- 
gieditur  cum  hospitibus.  Hic ^  inquit,  habito, 
Perspjcit  argentum ,  quod  erat  expositum ,  tricli- 
nium  stratum  probat.  Accedit  servulus ;  dicit  ho- 
mini  clam  ,  dominum  iam  venturum,  si  veht  exire, 
Jtane?  inquit.  Kamus  hospites ;  j-rater  venit  ex 
Salerno ;  eao  illi  ohviam  pergam ;  vos  huc  decu- 
ma  venitote.  Hospites  discedunt.  Iste  se  raptira 
domum  suam  coniicit;  iUi  decuma,  quo  iusserat, 
veniunt ;  quaerunt  hunc;  reperiunt,  domus  cuia 
sit;  in  diversorium  derisi  conferunt  sese.  Vident 
hominem  postera  die;  narrant,  expostulant,  accu- 
sant.  Ait  iste ,  eos  similitudine  loci  deceptos, 
angiporto  toto  deerrasse;  se  contra  valetudinem 
suam  ad  noctem  multam  exspectasse.  Sannioni 
puero  negotium  dederat,  ut  vasa ,  vestimenta, 
pueros  corrogaret.  Servuhis  non  inurbanus  satis 
strenue  et  concinne  comparat :  iste  hospites  domum 
deducit.  Ait  se  aedes  maximas  cuidam  amico  ad 
nuptias  commodasse.  Nunciat  puer,  argentum  re- 
peti;  pertimuerat  enim,    qui  commodarat.      Apage 


174  R  H  E  T  O  R  1  C  O  11  U  M 

te  i  inquit,  aedes  comntodavi ,  familiam  dedi,  ar- 
gentum  qjwque  vult?  tametsi  hospites  haheo  y  ta- 
meii  utatur  licet ,  nos  Samiis  deleciahimur.  Quid 
ego ,  quae  deinde  elliciat,  narrem?  Eiusmodi  est 
hominis  natura ,  ut ,  quae  singulis  diebus  efficiat 
gloria  atque  ostentatione ,  ea  vix  annuo  sermone 
enarrare  possim. "  Huiusmodi  notationes ,  quae 
describunt,  quid  consentaneum  sit  uniuscuiusque 
naturae ,  vehementer  habent  magnam  delectationem. 
Totam  enim  naturam  cuiusj)iam  ponunt  ante  ocu- 
los ,  aut  gloriosi,  ut  nos ,  exempli  causa,  coepe- 
ramus ,  aut  invidi ,  aut  timidi ,  aut  avari ,  ambi- 
tiosi  ,  amatoris  ,  luxuriosi ,  furis  ,  quadruplatoris  : 
denique  cuiusvis  studium  protrahi  potest  in  me- 
dium  lali  notatione. 

52.  Sermocinatio  est,  quum  alicui  personae 
sermo  tittribuitur ,  et  is  exponitur  cum  ratione  di- 
gnitatis  ,  hoc  pacto ;  ,,  Quum  militibus  urbs  redun- 
daret ,  et  omnes  timore  oppressi  domi  contineren- 
tur ,  venit  iste  cum  sago ,  gladio  succinctus ,  tenens 
iaculum:  quinque  adolescentes  hominem  simili  or- 
natu  subsequuntur.  Irrumpit  in  aedes  subito ,  de- 
inde  magna  voce:  Uhi  est  iste  beatus ,  inquit, 
aedium  dominus?  quin  mihi  praesto  fit?  quid 
tacetis?  Hic  alii  omnes  stupidi  tiniore  obmutue- 
runt.  Uxor  illius  infclicissimi  cum  maximo  fletu 
ad  istius  pedes  abiecit  sese.  Parce ,  inquit,  ci 
per  ca^  quae  tihi  dulcissima  sunt  in  viia,  mise- 
rcrc  1/ostri:  noli  exstingnere  exstinctos,     Fer  tnan^ 


AD    HERENNIUM    LIB.    IV.   52.        x75 

snete  fortunam,  Nos  quoqiie  fiiimus  beati ;  nosce 
te  esse  hominem.  At  ille :  Quiii  illum  mihi  datis^ 
ac  vos  auribus  meis  opplorare  desinitis?  non  abihit. 
lUi  iiuiitiatur  iuterea  veuisse  istura ,  et  clamore  ma- 
ximo  mortem  minari.  Quod  simul  ut  audivit: 
Jleus  ^  inquit,  Gorgia^  pedisseque  puerormji,  abs- 
conde  pueros ;  dejende ;  faCj  ub  incolumes  ad 
adolescentiam  perducas,  Yix  haec  dixerat,  quum 
ecce  iste  praesto,  Rtiam  sedes y  int|uit,  audax? 
Jion  vox  mea  tibi  vitam  ademit?  exple  inimici- 
tias  meas  ^  et  iracundiam  satura  tuo  sanguine. 
Ille  cum  magno  spiritu ,  meLuebam  ^  iaujuit,  ne 
plane  victus  essem.  Nunc  video ;  in  iudi^io  me- 
cum  contendere  non  vis ,  ubi  superari  turpissimum, 
et  superare  pulcherrimum  est ;  interficere  me  vis, 
Occidar  equidem  ,  sed  victus  non  peribo.  At  iste : 
Jn  extremo  vitae  tempore  etiam  sententias  loque- 
ris?  neque  ei ,  quem  vides  dominari^  vis  suppli' 
care?  Tum  mulier:  imo  quidem  ilie  rogat  et  sup- 
plicat ;  sed  tUy  quaeso  ^  commovere ;  et  tu^  pcr 
deosy  inquit,  hujic  exajjiplexare.  Dojjiiitus  est ; 
vicit  hic  te ,  vince  tu  nunc  aiiimujji,  —  Quin  de- 
sinis  ^  inquit,  uxor ,  loqui  ^  quae  me  digjia  Jioii 
sunt?  tace .,  et ,  quae  curanda  swit ,  cura.  Tu 
cessas  mihi  vitajn ,  tibi  onuiejji  bejie  vivejidi  spem 
mea  niorte  eripere?  Iste  mulierem  repulit  ab  se 
lamentantem;  illi ,  nescio  quid  incipienti  dicere, 
quod  dignum  videlicet  illius  virtute  esset,  gladium 
in  iatere  defixit."      Puto  in  hoc  exemplo  datos  esse 


176  R  11  E  T  O  R  1  C  O  R  U  M 

unicuique  sermones  ad  dignitatem  accommodatos : 
id  quod  oportet  in  hoc  genere  observare.  Sunt 
item  sermocinationes  consequentes  hoc  genus : 
jjNam  quid  putamus  illos  dicturos ,  si  hoc  iudicaw 
veritis?  nonne  hac  omnes  utentur  oratione?"  de- 
inde  subiicere  sermonem. 

53.     Conformatio  est ,     quum  aliqua ,     quae 

non  adest,    persona  confingitur,    quasi   adsit ,    aut 

quum  res  muta,    aut  informis,    fit  loquens  et  for- 

mata ,  et  ei  oratio  attribuitur  ad  dignitatem  accom- 

jpodata ,  aut  actio  quaedam ,  hoc  pacto  :    „  Quodsi 

uunc  haec  urbs  invictissima  vocem  mittat ,  non  hoc 

pacto  loquatur?    Ego  illa  plurimis  tropaeis  ornalay 

triumphis    ditata   certissimisy     clarissimis  locuple- 

tata  victoriis ,    iiunc  vestris  seditionibus ,    o  cives^ 

vcxor ;    quam    dolis  malitiosa    Carthago ,     viribus 

probata  Numantia^    disciplinis  erudita  Corinthus 

labefactare   non    potuit  ^     eam    patiemini    Jiunc   ab 

homunculis  deterrimis  proterS  atque  conculcari?  *•'- 

Item:    ,,  Quodsi  nunc  L.   ille  Brutus  reviviscat,    et 

hic  ante  pedes   vestros  adsit,    non  hac  utatur  ora- 

tione?    £^go  reges  eieci ;  vos  tyrannos  introducitis ; 

ego  Libertatem  ^    quae  non  erat ,    peperi ;    vos  par- 

tam  servare  non  vultis ;    ego  capitis  mei  periculo 

patriam  liheravi ;  vos  llhcri  sine  periculo  essc  non 

curatis?*-^      Haec  conformatio ,     licet  in  plures  res 

mutas  atque  inanimas   transferatur ,    proficit  tamen 

plurimum    iu    amplificationis  partibus    et  commise- 

ratione, 

54-  Si- 


At)   HERENNIUM     LIB.    IV.   54.         177 

^04*  Significatio  est,  qiiae  pliis  in  suspicione 
relinquit,  quam  positum  est  in  oratione.  Ea  fit 
per  exuberationem ,  ambiguum ,  consequentiam, 
abscis-ilonem ,  similitudinem.  Per  exuberatio- 
nem,  quum  plus  dictum  est,  quam  jiatitur  vcritas, 
augeiidae  suspicionis  causa,  sic:  ,,Hic  de  tanto  pa- 
trimonio  tam  icito  testam ,  qua  sibi  petat  ignem, 
noii  reliquit."  Per  ambiguum,  quum  verbum 
potest  in  duas  pluresve  sententias  accipi,  sed  ac- 
cipitur  in  eam  partem,  quam  vult  is,  qui  dixit; 
ut  de  eo  si  dicas ,  qui  multas  hereditates  adierit, 
,,Prospice  tu ,  qui  plurimum  cernis.  **  Ambigua 
quemadmodum  vitanda  sunt,  quae  obscuram^red- 
dunt  orationcm,  ita  haec  consequenda,  qua^'*' eon- 
ficiunt  huiusmodi  significationem.  Ea  reperientur 
facile,  si  noverimus  et  animadverterimus  verborum 
ancipites  aut  multiplices  potcstates.  Per  conse- 
quentiam  significatio  fit,  quum  res ,  quae  se- 
quuntur  aliquam  rem ,  dicuntur,  ex  quibus  tota  res 
relinquitur  in  suspicione,  ut  si  salsamentarii  filio 
dicas :  ,,  Ouiesce  tu ,  cuius  pater  cubito  se  emun- 
gere  solebat.  *'  Per  abscissionem,  si,  quum 
incepimus  aliquid  dicere,  deinde  inaecidimus ,  ct 
ex  eo ,  quod  iam  diximus ,  satis  relinquitur  suspi- 
cionis ,  sic :  „  Oui  ista  forma  et  actate  nuper  alie- 
nae  domui  .  .  .  nolo  plura  dicere. "  Per  simi- 
litudinem,  quum  aliqua  re  simili  allata,  nihil 
amplius  dicimus,  sed  ex  ea  significamus,  quid  sen- 
tiamus,     hoc  modo :     ,,Noli,     Saturnine,    nimium 

Cic.  li/u-lor.    J  ol.  l.  12 


178  R  H  E  T  O  K  I  C  O  R  U  M 

populi  frequentia  fretus  esse ;  inulti  iacentGiacchi.** 
Haec  exornatio  plurimuin  festivitatis  habet,  inter- 
dum  et  dignitatis:  sinit  enim  quiddam,  tacito  ora- 
tore,  ipsum  auditorem   suspicari. 

Brevitas  est  res  ipsis  tantummodo  verbi» 
necessariis  expedita  ,  hoc  modo :  ,,  Lemnum  prae- 
teriens  ccpit:  inde  Thasi  praesidium  reliquit :  post 
urbem  in  Bithvnia  sustulit :  inde  appulsus  in  Hel- 
lespontum  ,  statim  potitur  Abydo.**  Idem :  ,,Modo 
consul ,  quondam  tribunus ,  deinde  primus  erat  ci- 
vitatis.**  Tum:  ,,Proficiscitur  in  Asiam,  deinde 
exsnl  et  hostis  est  dictus,  post  imperator,  postre- 
mo  consul  factus  est."  Habet  paucis  comprehensa 
brevitas  multarum  rerum  expeditionein.  Quare  ad- 
hibenda  saepe  est,  quum  aut  res  iioii  egent  loii- 
gae   oiationis,   aut  tempus  non  sinit  immorari. 

f^f^,  Demonstratio  est,  quum  ita  res  vcrbis 
exprimitur,  ut  geri  negotium ,  ct  res  ante  oculos 
esse  videatur.  Id  fieri  potcrit ,  si,  quae  ante,  et 
post,  et  in  ipsa  re  facta  erunt,  comprehendcmus, 
aut  si  a  rebus  consequenti.bus,  aut  a  circumstan- 
tibus  non  rccedemus  ,  hoc  modo  :  ,,  Quod  siniu^ 
atque  Gracchus  prospexit,  fluctuare  popuhun  ,  ve- 
rentcm,  ne  ipse  auctoritate  scnatus  commotus  a 
sententia  desisteret,  iubct  advocari  concionem. 
Iste  interea  scelere  et  inahs  coaitationil)us  redun- 
dans,  evohit  ex  templo  lovis ,  ct  sudans,  ocuHs 
ardentibus,  erecto  capillo,  contorta  toga,  cum 
pluribus  ahis  ire  celeriui»  coepit.     IIU  pracco  facie- 


AD   HERENNIUM    LIB.   IV.   55.    56.      17^ 

bat  audientlain ;  hic  subsellium  quoddam  calce  pre- 
mens,  dextra  pedem  defringit,  et  alios  hoc  idem 
iubet  facere,  Quum  Gracchus  deos  inciperet  pre- 
cari ,  cursim  isti  impetum  faciunt ;  ex  aliis  alii 
partibus  convolant;  atque  e  populo  unus,  yw»^, 
inquit,  Tlberi ,  fugc!  non  vides?  respice^  in- 
quani.  Deinde  vaga  multitudo,  subito  timore  per- 
territa ,  fugere  coepit.  At  iste  spumans  ex  ore  sce- 
lus ,  anhelans  ex  intimo  pectore  crudelitatcm ,  con- 
torquet  brachium ;  et  dubitanti  Graccho ,  quid  es- 
set,  neque  tamen  locum,  in  quo  constiterat,  relin- 
quenti,  percutit  tempus.  lUe  nuUa  voce  delibans 
insitam  virtutem  concidit  tacitus.  Iste  viri  fortis- 
simi  miserando  sanguine  adspersus,  circumspectans, 
quasi  facinus  praeclarissimum  fecisset,  et  hilare 
sceleratam  gratulantibus  manum  porrigens ,  in  tem- 
plum  lovis  contulit  sese.  **  Haec  exornatio  pluri- 
mum  prodest  in  amplificanda  et  commiseranda  rc, 
huiusmodi  enarrationibus.  Statuit  enim  totam  rem, 
et  prope  ponit  ante  oculos. 

q6,  Omnes  rationes  honcstandae  eloquutionis 
studiose  coUegimus ,  in  quibus ,  Herenni ,  si  te  di- 
ligenter  exercueris,  et  gravitatcm,  et  dignitatem, 
et  suavitatem  habere  in  diceudo  poteris,  ut  ora- 
torie  plane  loquaris ;  ne  nuda  atque  iuornata  in- 
ventio  vulgari  sermone  proferatur.  Nunc  identidem 
nosmet  ipsi  nobis  instemus.  Res  enim  communis 
agitur,  ut  frequenter  et  assidue  consequamur  artis 
rationem    studio    ct    excrcitatione ;    quod    alii   cum 


iQo    RHET.   AD   HERENNIUM    LIB'.   IV.   56. 

molestia  tribus  cle  causis  maxime  faciuiit:  aut  si, 
quicum  libenter  exerceantur,  non  habent;  aut  si 
sibi  difFidunt;  aut  si  nesciunt,  cjuam  viam  sequi 
debeant :  quae  a  nobis  absunt  omnes  diiiicultates. 
Nam  et  simul  libenter  exercemur  propter  amicitiam, 
Guius  initium  cognatio  fecit,  cursum  philosophiae 
ratio  confirmavit;  et  nobis  non  diffidimus ,  propter- 
ea  quod  et  alic|uantulum  processimus ,  et  alia  mc- 
liora  sunt,  quae  multo  intentius  petimus  in  vita, 
ut,  etiamsi  non  pervenerimus  in  dicendo,  c|uo  vo- 
lumus,  parva  pars  vitae  perfectissimae  desideretur; 
et  viam  quam  secjutimur,  habemus ,  propterea  cjuod 
in  his  libris  nihil  praeteritum  est  rhetoricae  praece- 
ptionis.  Demonstratum  est  enim ,  quomodo  res  in 
omnibus  generibus  causarum  inveniri  oporteret;  di- 
ctum  est,  cfuo  pacto  eas  disponcre  conveniret;  tra- 
ditum  est,  qua  ratione  esset  pronuntiandum  ;  prae- 
ceptum  est,  cjua  via  meminisse  possemus;  demon- 
stratum  est,  cjuibus  modis  perfecta  elocjuutio  com- 
pararetur.  Quae  si  exsequimur,  acute  et  cito  repe- 
riemus ,  distincte  et  ordinate  disponemus ,  grayitcr 
et  venuste  pronuntiabimus ,  firme  et  jjerjjctuo  iiie- 
minerimus ,  ornate  et  suaviter  eloc|uemur.  Ergo 
amplius  in  arte  rhetorica  nihil  est.  Haec  omnia 
adipiscemur,  si  rationes  praeceptionis  diligentia  con- 
secjuemur  exercitationis. 


M.     TULLII     CICERONIS 
RHETORICORUM 

L   I  B   R  I      D   II   O 

Q  U  I      S  U  N  T 

DE     INVENTIONE     RHETORICA 

QUI    RELIQUI    SUNT    EX    QUATUOR. 


S     U     M     M     A     R     I     U     M 

L  I  B  Pt  I     P  R  I  M  I. 

Prooemium  de  eloquentiae  ad  remp.  utilitate,  (c.  i.) 
eiusque  inventae  et  peifectae  causis,  ( c.  2.)  deinde  de 
invecto  eius  abusu,  (c.  3.)  disserit,  niliilo  secius  tamen 
eloquentiae  studendum  eamquG  cum  sapientia  coniungen- 
dam  esse,    docet.  (  c.  4.) 

Huic  p  r  o  o  e  m  i  o  subiungitur  brevis  disputatio  d« 
artis  oratoriae  genere,  officio,  fine,  materia 
et  partibus.  (c.  5— '7-)  Ac  materia  quidem  se- 
cundum  Aristotelem  tribus  orationura  generibus ,  de- 
monstrativo,  deliberativo,  iudiciali  defini- 
tur,  et  Hermagoias,  qui  oratoris  materiam  in  caus-ara 
et  in  quaestionera  diviserat,  reprelienditur.  (c.  6.) 
P  a  r  t  e  s  autem  rhetoricae  numerantur  quinque  ,  i  n  v  e  n- 
rio,  dispositio,  eloquutio,  memoria,  pro- 
nuntiatio.    (c.    7. ) 

Sequitur  locus  de  inventione;  ubi  primum  quid 
sit  constitutio,  quaeque  sit  constitutio  c  o  n  i  e  c  t  u- 
ralis,  definitiva,  generalis,  translativa, 
exponitur.  (c.  8«  9-)  Obiter  Hermagor^s  refutatur,  qui 
constitutioni  generali  partes  quatuor  supposuerat,  deli- 
berativam,  demonstrativam ,  iuridicialem ,  negotialem, 
(  c.  10.  )  Tum  generalis  constitutio  dividitur  in  i  u  r  i  - 
dicialem  et  negotialem.  luridicialis  in  duas  dis- 
nibnitiir  partes  ,    ab  s  o  lu  tam  et  a  S8  um  t  i  vam  .      As- 


134  SUMMARIUM    LTBRI    PRIMI. 

sumtivae  sunt  partcs  quatuor,  concessio,  remotio  ciimi- 
nis ,  relatio  criminis,  comparatio.  Translativam  consti- 
tutionem ,  Hermagorae  inventioni  tributam ,  pei^peram 
a  multis  repreliensam  csse  aflFirmatur. 

Constitutione  causae  reperta  videndura  esse,  utruni 
causa  sit  simplex  an  coniuncta,  et  si  coniuncta 
fuerit,  utrum  sit  ex  pluribus  quaestionibus  iuncta,  an 
€x  aliqua  comparatione ;  ( c.  12.)  Jeinceps  esse  viden- 
dum,  quae  quaestio ,  quae  ratio ,  quae  iudicatio,  quod 
firmamentum  causae  sit.    ( c.  13. ) 

riis  repejtis  ordinandas  esse  partes  orationis,  quae 
Omnino  sint  sex  ,  exordium  ,  narratio  ,  partitio  ,  confir? 
matio,  repreliensio ,  conclusio.  ( c.  14.) 

Primum  igitur  praecijoitur  de  exordio,  quod 
quum  debeat  auditorem  benevolum ,  attentum,  docilem 
facere,  consideranda  esse  genera  causarum  quinque,  Ii  o- 
nestiim,  admirabile,  liumile,  anceps,  ob- 
ecurum;  quorum  in  unoquoque  dispari  ratione  exor- 
diendum  esse.  (c.  15.)  Ipsum  autem  exordium  dividitur 
in  principium  et  i  n  s  in  u  a  t  i  o  ii  e  m  .  De  prin- 
cipio  exponitur  c.  15.  16.  de  insinuatione  c.  17.  de- 
inde  c.  ig.  de  communibus  exordiorum  virtutibus  et 
vitiis. 

Secundo  loco  de  narratione  praecipitur  ita,  ut  ge- 
neribus  narrationum  expositis,  ( r.  19.)  fusius  pertracte- 
tur  narratio  quae  causae  continct  exposidonem.  (c.  20.) 
Ilanc  oportere  ties  ics  liabere ,  ut  brevis,  ut  aperta,  ut 
probabilis  sit,  (c.  20.)  deinde  cavcnduni  esse ,  ne  aut 
quum  obsit  narratio,  aut  quum  niliil  prosis,  tamen  inter- 


SUMMARIUM     IMBP.I    PRIMI.  135 

ponatur,  aut  non  loco ,  aut  non,  quemadmodum  causa 
postulat,  narretur.  (c.  21.) 

Tertio  loco  agitur  de  partition^,  (c.  22.)  cuius 
duae  partes  sunt,  una  quae,  quid  cum  adversariis  conve* 
niat,  et  quid  in  controversia  relinquatur,  ostendit,  altera 
quae  rerum ,  de  quibus  orator  dicturus  est,  distributam 
conti^et  expositionem.  Alteram  hanc  partitionem  brevi- 
tate,  absolutione,  paucitate  laudari;  ordinemque  par- 
tium  in  dictione  eundem  esse  debere,  qui  fuerit  in  pai^ 
titione ,  docetur.  (  c.  25.  ) 

Quarto  agitur  de  confirmatione,  (c.  24.  sqq. ) 
ubi  primum  ostenditur,  omnes  rcs  argumentando  confir- 
mari,  aut  ex  iis  quae  personis  sint  attiibuta,  quaUa  sunt 
nomen ,  natura,  victus,  fortuna,  habitus,  afFectio ,  s^tu- 
dia,  consilia,  facta,  casus ,  orationes :  ( c.  25. )  aut  ex 
iis  quae  negotiis  attributa  sint ,  quae  partim  sint  conti- 
nentia  cuni  ipso  negotio,  partim  in  gestione  negotii  con- 
siderentur ,  (c.  26. )  partim  adiuncta  negotio  sint,  partim 
gestum  negotium  consequantur.  (c.  £7.)  Deinde  docetur 
omnem  argumentationem  aut  necessariam  aut  probabi- 
lem  esse.  Genus  argumentandi  necessarium  ti*actaii  in 
dicendo  aut  per  complexionem ,  aut  per  enumerationem, 
aut  per  simplicem  conclusionem.  (c.  2Q.)  Probabile  au- 
tem  esse  id^  quod  fere  fieri  soleat,  aut  quod  in  opinione 
positum  sit,  aut  quod  habcat  in  se  ad  haec  quandam 
similitudinem.  Omne  autem  probabile,  quod  suma- 
tur  ad  argumentationem,  aut  signum  esse,  aut  credi- 
bile,  aut  iudicatum ,  aut  comparabile.  (  c.  29.  extr.  ) 
Sequuntur    praecepta  .  de    rationc     inventas     argumenta- 


186         SUMMARIUM    LIBRI    PRIMI. 

tlones  exornandi,  (c.  50. )  ubi  primum  disseritur  d« 
argumentatione  per  i  n  d  u  c  t  i  o  n  e  m ,  (  c.  51  —  55* )  <^e- 
inde.  de  ea  quae  fic  per  ratiocinationem.  (c.  54. ) 
Hic  primum  quaeritur,  utrum  3'atiocinatio  in  quinque 
partes ,  an  in  tres  rectius  distribuatur ,  ubi  postquam 
ostensum  est,  quae  sit  quinquepartita »  quae  autem  tri- 
partita,  quinquepartitam  maxime  probandam  esse  doce- 
tur.  (c.  55.  56.)  Eius  partibus,  propositione,  proposi- 
tionis  approbatione ,  assumtione,  assumtionis  approba- 
tione ,  complexione,  enumeratis  ,  (  c.  57.  )  agitur  de  argu- 
xnentatione  per  ratiocinationcra  quadripartita  et  tripar- 
tita,  (c.  33.  39.)  et  an  ex  duabus  quoque  partibus  vel 
una  constare   possit   argumentatio  quaeritur.    ( c.  40«  41«) 

Quinto  loco  agitur  de  rcpreliensione,  s.  con- 
futatione  aigumentorum  adversarii,  eiusque  fontibus. 
( c.  42.  sqq.  )  Nimirura  argumentatio  reprehenditur ,  si 
aut  ex  iis ,  quae  sumta  sunt,  non  conceditur  aliquod 
unum  plurave,  (c.  43 — '46.)  aut  liis  concessis,  comple- 
xio  confici  ex  his  negatur,  ( c.  47-  48-)  ^^^  si  genus 
ipsum  argumentationis  vitiosum  osteuditur,  (c.  49-  5o. ) 
aut  si  contra  firmam  argumentationem  alia  aeque  firma 
aut  firmior  ponitur.  (c.  51.) 

Ultimo  loco  Ciceto,  (postquam  obiter  de  Hermagorae 
ratione  ,  qui  d  e  g  r  e  s  5  i  o  n  e  m  iii  partium  orationis  nu- 
mero  posuerat,  (c.  52. )  dixit)  conclusionem  per- 
tractat ,  ciusque  partes  tres,  c  n  u  m  c  r  a  t  i  o  n  e  m  ,  (c.  53.) 
i  n  d  i  g  n  a  t  i  o  n  e  m ,  (c.  5').)  c  o  n  q  u  e  s  t  i  o  n  e  m  ,  (c.  55.) 
uberius    explicat. 


M.     T   U   L  L   I   I 

CICERONIS 

RHETORICORUM 

LIBER     PRIMUS. 


l,  Sacpe    et  multum    hoc  mecum  cogitavi,  boninc 
»11  mali  plus  attulerit  hominibus    et  civitatibus  co- 
pia     dicendi,     ac    summum    eloquentiae    studium. 
■^am  cjuum  et    nostrae    reipublicae  detrimenta  con- 
sidero ,  et  maximarum  civitatum  veteres  animo  ca- 
lamitates    colligo:     non   minimam    video  per  diser- 
tissimos  bomiues  invectam  partem  incommodorum. 
Quum  autem  res  ab  nostra  memoria  propter  vetu- 
statem    remotas    ex  literarum   monumentis  repetere 
instituo:    multas  urbes    constitutas,    plurima  bella 
restincta,  firmissimas  societates,   sanctissimas  ami- 
citias   intelligo  quum    animi    ratione,    tum  facilius 
eloquentia   comparatas.      Ac   me   quidem  diu  cogi- 


igQ  C  I  0  E  B  O  N  I  S 

tautem,  ratio  ipsa  iii  baiic  potissimuin  senteutiam 
(lucit,  ut  existimem,  sapientiam  siue  eloc^uentia 
parum  prodesse  civitatibus ,  eloquentiam  vero  sine 
sapientia  nimium  obesse  plerumque,  prodesse  nun- 
quam.  Ouare  si  quis,  omissis  rectissimis  atque 
honestissimis  studiis  rationis  et  ofiicii,  consumit 
omnem  operam  in  cxercitatione  dicendi ,  is  inutilis 
sibi,  perniciosus  patriae  civis  alitur;  qui  vero  ita 
sese  armat  cloquentia ,  non  ut  oppugnare  commoda 
patriae,  sed  pro  his  propuguare  possit,  is  mihi 
vir  et  suis ,  et  publicis  ratiouibus  utilissimus,  at- 
que  amicissimus  civis  fore  videtur. 

2.  Ac  si  volumus  huius  rei,  quae  vocatur  elo- 
quentia  ,  sive  artis ,  sive  studii ,  sive  exercitationis 
cuiusdam,  sive  facultatis  a  natura  profectae  con- 
siderare  principium:  reperiemus  id  ex  honestissi- 
mis  causis  natum,  atque  optimis  rationibus  pro- 
fectum.  Nam  fuit  quoddam  tempus ,  quum  iu 
agris  homincs  passim  bestiarum  more  vagabantur, 
et  sibi  victu  fero  vitam  propagabant;  nec  ratione 
animi  quidquam ,  sed  plcraque  viribus  corporis 
administrabant.  Nondum  diviuae  rehgionis ,  non 
humaiii  oiFicii  ratio  colebatur;  nemo  legitimas  vi- 
derat  nuptias;  non  certos  quisquam  aspexerat  li- 
beros ;  non ,  ius  aetjuabile  quid  utilitatis  haberet, 
acceperat.  Ita  projtter  errorem  at(|ue  iuscientiani 
caeca  ac  temcraria  dominatrix  animi  cupiditas  ad 
se    explcndam    viribus    corporis  abutebatur,    perni- 


PcIIETORICORLiM    LIB.    i 


11J9 


ciosissimis  satellitibus.  Quo  tempore  quidam, 
magnus  videlicet  vir  et  sapiens ,  cogiiovit,  quae 
materia ,  et  quanta  ad  maximas  res  <>^portunitas 
inesset  in  animis  liominmn ,  si  quis  eam  posset 
elicere,  et  praecipiendo  meliorem  reddere;  qui 
dispersos  homines  in  agris ,  et  in  tectis  silvestri- 
bus  abditos ,  ratione  quadam  compulit  unum  in 
locum  et  congregavit ,  et  eos  in  unamquamque  rem 
inducens  utilem  atque  honestam ,  primo  propter 
insolentiam  reclamantes ,  deinde  propter  rationem 
atque  orationem  studiosius  audientes ,  ex  feris  et 
immanibus  mites  reddidit  et  mansuetos.  Ac  mihi 
quidem  videtur  hoc  iiec  tacita  nec  inops  dicendi 
sapientia  perficere  potuisse,  ut  homines  a  consue- 
tudine  sublto  converteret,  et  ad  diversas  vitae  ra- 
tiones  traduceret.  Age  vero ,  urbibus  constitutis, 
ut  fidem  colere ,  et  iustitiam  retinere  discerent,  et 
aliis  parere  sua  voluntate  consuescerent,  ac  uon 
modolabores  e.xcipiendos  communis  commodi  causa, 
sed  etiam  vitam  amittendam  existimarent,  qui 
tandem  fieri  potuit ,  nisi  homines  ea  ,  quac  rationo 
invenissent,  eloqucntia  persuadere  potuissent?  Pro- 
fecto  nemo,  nisi  gravi  ac  suavi  commotus  ora- 
tione,  quum  viribus  plurimum  posset,  ad  ius  vo- 
luisset  sine  vi  descendere;  ut,  inter  quos  posset 
excellere,  cum  iis  se  paterelur  aequari,  ct  sua  vo- 
luntate  a  iucundissima  consuetudine  rccederet, 
quae  praesertim  iam  naturae  vini  obtineret  j)roptcr 
vctustatem. 


ipo 


C  I  C  E  R  O  N  I  S 


3.  Ac  piimo  quidem  sic  et  nata ,  et  progiessa 
longius  eloquentia  videtur;  et  item  postea  maximis 
iu  lebus  jncis  et  belli  cum  summis  hominum  uti- 
litatibus  esse  versata.  Postquam  vero  calliditas 
quaedam ,  prava  virtutis  imitatrix ,  sine  ratione 
officii,  dicendi  copiam  consequuta  est :  tum  ingenio 
freta  malitia  ,  pervertere  urbes ,  et  vitas  hominum 
labefactare  assuevit.  Atque  huius  quoque  exor- 
dium  malia  quoniam  principium  bonidiximus,  ex- 
plicemus. 

Verisimillimum  mihi  videtur,  qu6dam  tempore 
ne({ue  in  publicis  rebus  infantes  et  insipientes  ho- 
mines  solitos  esse  versari,  nec  vero  ad  privatas 
causas  magnos  ac  disertos  homines  accedere;  sed 
quum  a  summis  viris  maximae  res  administraren- 
tur,  arbitror  ahos  fuisse  non  incallidos  homines, 
qui  ad  parvas  controversias  privatorum  accederent. 
Ouil)us  in  controversiis  quum  saepe  a  mcndacio 
contra  verum 'homines  stare  consuescerent ,  dicendi 
assiduitas  aluit  audaciam ,  ut  necessario  superiores 
illi  propter  iniurias  civium  resistere  audacibus,  et 
opitulari  suis  quisque  necessariis  cogerentur.  Ita- 
que  quum  in  dicendo  saepe  par,  nonnunquam  etiam 
superior  visus  esset  is ,  qui ,  omisso  studio  sapien- 
tiae ,  nihil  sibi  j)raeter  eloquentiam  comparasset, 
fiel)at,  ut  et  multitudinis  et  suo  iudicio  dignus, 
qui  rempublicam  gereret,  viderttur.  Hinc  nimirum 
noii  iniuria ,  quum  ad  gubernacula  reipublicae  tcme- 


RHETOPi-ICORUM     LIB.    I,    3.    4.        ip, 

rarii  atque  audaces   liomines  accesserant,     maxlma 
ac  miserrima  naufragia  fiebant. 

4.  Quibus  rebus  tantum  odii  atque  invidlae 
suscepit  eloquentia ,  ut  homines  ingeniosissimi, 
quasi  ex  aliqua  turbida  tempestate  in  portum,  sic 
ex  seditiosa  et  tumultuosa  vita  se  in  studium  ali- 
quod  traderent  quietum,  Quare  mihi  videntur  post- 
ea  cetera  studia  recta  atque  honesta ,  per  otium 
concelebrata  ab  optimis,  enituisse;  hoc  vero  a  ple- 
risque  eorum  desertum  obsolevisse  eo  tempore,  quo 
multo  vehementius  erat  retinendum,  et  studiosius 
adaugendum.  Nam  quo  indignius  rem  honestissi- 
mam  et  rectissimam  violabat  stultorum  et  impro- 
borum  temeritas  et  audacia ,  summo  cum  reipubli- 
cae  dctrimento,  eo  studiosius  et  illis  resistendum 
fuit,  et  reipublicae  consulendum.  Quod  nostrum 
illum  non  f  ugit  Catoiiem ,  neque  Laelium  ,  nequc 
horum  (vere  dicam)  discipulum  Africanum ,  nequc 
Gracchos  Africani  nepotes ;  qui])u8  in  hominibuj^ 
erat  summa  virtus ,  et  summa  virtute  amplificata 
auctoritas,  et,  quae  his  rebus  ornamento ,  et  rei- 
publicae  praesidio  esset,  eloquentia.  Quare,  meo 
quidem  animo,  nihilo  minus  eloquentiae  studendum 
est,  etsi  ea  quidam  et  privatim,  et  publice  abu- 
tuntur;  sed  eo  quidem  vehenientius,  ne  mali  magno 
cum  detrimento  bonorum ,  et  communi  omnium 
pernicie,  phirimum  possint;  quum  praesertim  hoc 
unum  sit ,  quod  ad  omnes  res ,  et  privatas  et  pu- 
blicas,    maxime  pertinear;    hoc  tuta,  hoc  hcnesta. 


192 


C  I  C  E  R  O  N  I  3 


lioc  illustris ,  lioG  eoclem  yita  iucuuda  fint.  Nam 
hiuc  ad  rempublicam  pluiima  commoda  veuiuut, 
si  moderatrix  omuium  rerum  praesto  est  sapientia. 
Ilinc  ad  ipsos ,  cjui  eam  adepti  sunt ,  laus ,  houor, 
dignitas  conflujt;  hinc  amicis  quoque  eorum  cer- 
tissimum  ac  tutissimum  praesidium  comparatur.  Ac 
mihi  quidem  videntur  homines,  quum  multis  rehus 
humiliores  et  infirmiores  sint ,  hac  re  maxime  he- 
stiis  praestare,  cjuod  loqui  possunt.  C^uare  prae- 
clarum  mihi  cjuiddam  videtur  adeptus  is,  (jui,  c|ua 
re  homines  hestiis  praestant,  ea  in  re  hominibus 
ipsis  antecellat.  IIoc  si  forte  non  natura  inodo, 
uecjue  exercitatione  conficitur;  verum  etiam  arti- 
ficio  quodam  comparatur:  nou  alienum  est  viderc, 
quid  dicant  ii ,  qui  c|uaedam  eius  rei  praecepta  uo- 
bis  relic|uerunt. 

5.  Sed  antecjuam  de  praeceptis  oratoriis  dica- 
jnus ,  videtur  dicendum.  de  genere  ipsius  artis ,  dc 
olFicio ,  de  fine ,  de  materia ,  de  partibus.  Nam 
his  rehus  cognitis ,  facilius  ct  expcditius  uuiuscu- 
iusque  animus  ipsam  ratiouem  ac  viam  artis  con- 
ftidcrarc  poterit. 

Civilis  c|uaedam  ratio  est,  cjuae  mullis  et  maguit 
ex  rchus  constat.  Kius  cjuacdam  magna  et  ampla 
pars  est  artificiosa  eloquentia ,  quam  rhctoricam 
vocaut.  IVam  neque  cum  his  sentimus ,  qui  civilem 
scientiam  elocjuentia  nou  putant  indigere;  et  ab 
iis,  qui  eam  putaut  onuiem  rhetoris  vi  et  artificio 
contineri,     maguopere     disseutimus.        Quarc    hanc 

orato- 


RHETORICORUM     LIB.    I.    5,         j^-^ 

oratoriain  facultatcm  iii  eo  geiiere  poiiemiis ,  ut 
eam  civilis  scientiae  partem  esse  dicamus.  Officium 
autem  eius  facultatis  videtuv  esse,  dicere  apposite 
ad  persuasionem;  finis,  persuadere  dictione.  Inter 
otficium  autem  et  finem  hoc  interest,  quod  in  offi- 
cio ,  cjuid  fieri ;  in  fine ,  quid  otficio  conveniat, 
consideratur.  Ut  medici  otficium  dicimus  essc ,  cu- 
rare  ad  sanandum  apposite;  finem,  sanare  curatione. 
Item  oratoris  quid  otficium,  et  quid  finem  esse  di- 
camus,  intelligemus ,  quum  id,  quod  facere  debet, 
otficium  esse  dicemus,  illud,  cuius  causa  facere 
debet,  finem   appellabimus. 

Materiam  artis  eam  dicimus ,  in  qua  omnis 
ars  ,  et  ea  facultas ,  quae  conficitur  ex  arte ,  versa- 
tur.  Ut  si  medicinae  materiam  dicamus  morbos  ac 
vulnera,  quod  in  his  omnis  medicina  versetur :  item, 
quibus  in  rebus  versatur  ars ,  et  facultas  oratoria, 
eas  res  materiam  artis  rhetoricae  nominamus.  Has 
autem  res ,  alii  plures ,  alii  pauciores  existimave- 
runt.  Nam  Gorgias  Leontinus ,  antiquissimus  fere 
rhetor,  omnibus  de  rebus  oratorem  optime  posse 
dicere  existimavit.  Hic  infinitam  et  immensam  huic 
artificio  materiam  subiicere  videtur.  Aristoteles  au- 
tem ,  qui  huic  arti  plurima  adiumenta  atque  orna- 
menta  subministravit ,  tribus  in  generibus  rerum 
versari  rhetoris  otficium  putavit ,  demonstrativo, 
deliberati vo ,  iudiciali.  D  e  m  o  n  s  t  r  a  t  i  v  u  m  est, 
quod  tribuitur  in  alicuius  certae  personae  laudem 
aut  vituperationem ;  deliberativum,  quod  posi» 

Cic.  Jihetor.     Vol.  T.  l^ 


194 


CICERONIS 


tum  in  disceptatioiie ,  et  coiisultatione  civili,  habet 
in  se  sententiae  dictionem;  iudiciale,  quod  po- 
situm  in  iudicio ,  habet  in  se  accusationem  et  de- 
fensionem  ,    aut  petitionem  et  recusationem. 

6.  Et,  quemadmodum  nostia  quidem  fert  opinio, 
oratoris  ars  et  facultas  in  hac  materia  tripartita  ver- 
sari  oxistimanda  est.  Nam  Hermagoras  quidem,  nec 
quid  dicat ,  attendere,  nec  quid  polliceatur,  intelli- 
gere  videtur;  qui  oratoris  materiam  in  causam  et 
in  quaestionem  dividat.  Causam  esse  dicit  rem, 
quae  habeat  in  se  controversiam  in  dicendo  positam 
cum  personarum  certarum  interpositione;  quam  nos 
quoque  oratori  dicimus  esse  attributam.  Nam  trcs 
ei  partes ,  quas  ante  diximus ,  supponimus ,  iudi- 
cialem ,  deliberativam  ,  demonstrativam.  Q  u  a  e  - 
s  t  i  o  n  e  m  autem  eam  appellat ,  quae  habeat  in  se 
controversiam  in  dicendo  positam,  sine  certarum 
personarum  interpositione ,  ad  hunc  modum;  ,,Ec- 
quid  sit  bonum  praeter  honestatem?  verine  sint  sen- 
sus?  quae  sit  mundi  forma?  quae  solis  magnitudo?" 
Quas  quaestiones  procul  ab  oratoris  officio  remotas 
esse,  facile  omnes  intelligere  existimamus.  Nam, 
quibus  in  rebus  bumma  ingenia  philosophorum  plu- 
rimo  cum  laborc  consumta  intelligimus ,  eas ,  sicut 
aliquas  parvas  res ,  oratori  attribuere,  magna  ameu- 
tia  videtur.  Ouodsi  magnam  in  his  Hermagoras 
habuisset  facuitatem,  studio  et  disciplina  compara- 
tam,  viderctur  fretus  sua  scientia ,  falsum  quiddam 
constituisse   de    oratoris   otficio,     et  non  quid  ars. 


RIIETORICORUM    LIB.    I.    6.    7.        195 

secl  quid  ipse  posset,  exposuisse.  Nunc  vero  ea 
vis  est  iii  homine,  ut  ei  multo  ihetoricam  citius 
quis  ademeiit,  quain  philosophiam  concQSserit.  Ne- 
que  id  eo  dico ,  quod  eius  ars,  quam  edidit,  mihi 
mendosissime  scripta  videatur;  nam  satis  in  ea  vi- 
detur  ex  antiquis  artibus  ingeniose  et  dihgenter 
electas  res  collocasse ,  et  nonnihil  ipse  quoque  novi 
protulisse;  v.erum  oratori  minimum  est  de  arte 
loqui,  quod  hic  fecit;  muho  maximum  ex  arte  di- 
cere;  quod  eum  minime  potuisse  omnes  videmus. 

7.  Quare  materia  quidcm  nobis  rhetoricae  vi- 
detur  ea,  quam  Aristoteli  visam  esse  diximus;  par- 
tes  autem  hae,  quas  plerique  dixerunt,  inventio, 
dispositio,  eloquutio,  memoria,  pronuntiatio.  In- 
ventio  est  excogitatio  rcrum  verarum,  aut  veri- 
similium  ,  quae  causam  ijrobabilem  reddant.  D  i  s- 
p  o  s  i  t  i  o  est  rerum  inventarum  in  ordinem  distri- 
butio.  Eloquutio  est  idoneorum  verborum ,  et 
sententiarum  ad  iiiventionem  accommodatio.  Me- 
moria  est  firma  animi  rerum  ac  verborum  percc- 
ptio.  P  r  o  n  u  n  t  i  a  t  i  o  est ,  ex  rerum  et  verborum 
dignitate ,  vocis  et  corporis  moderatio. 

IVunc  his  rebus  breviter  constitutis,  eas  ratio- 
nes ,  quibus  ostendere  possimus  genus ,  et  ofFicium, 
et  finem  huius  artis,  aliud  in  tempus  dilFeremus. 
Nam  et  multorum  verborum  indigent,  et  non  tan- 
topere  ad  artis  descriptionem  et  praecepta  tradenda 
pertinent.  Eum  autem ,  qui  artem  rhetoricam  scri- 
bat,  de  duabus  reliquis  rcbus,   de  materia  artis,  ac 


1^6  CICERONIS 

partlbus  scrlbere  oportere  existimainus.  Ac  mihi 
quidem  videtur  coniuncte  agendum  de  materia  ac 
partibus.  Quare  inventio,  quae  princeps  est  omnium 
partium,  potissimum,  in  omni  causarum  genere 
qualis  debeat  esse,   consideretur. 

8.  Onuiis  res ,  quae  habet  in  se ,  positam  in 
dictione  ac  disceptatione ,  aliquam  controversiam, 
aut  facti,  aut  nominis ,  aut  generis ,  aut  actionis 
continet  quaestionem.  Eam  igitur  quaestionem, 
ex  qua  causa  nascitur,  constitutionem  appellamus. 
Constitutio  est  prima  conflictio  causarum  ex 
depulsione  intentionis  profecta,  hoc  modo :  ,,Fe- 
cisti;**  —  ,,TVon  feci,**  aut:  „  lurc  feci.  **  Quum 
facti  controversia  est,  quoniam  coniecturis  causa 
firmatur,  constitutio  coniecturalis  appellatur. 
Quum  autem  nominis ,  quia  vis  vocabuli  def inieiida 
verbis  est,  constitutio  definitiva  nominatur. 
Quum  vero ,  qualis  sit  res ,  quaeritur ,  quia  et  de 
vi,  et  de  genere  negotii  controversia  est,  consti- 
tutio  generalis  vocatur.  At  quum  causa  ex  eo 
pendet,  quod  aut  non  is  agere  videtur,  quem  opor- 
tet,  aut  non  cum  eo ,  quicum  oportet,  aut  noii 
apud  quos ,  quo  tempore ,  qua  lege ,  quo  crimine, 
qua  poena  oportet ,  t  r  a  n  s  1  a  t  i  v  a  dicitur  consti- 
tutio ;  quia  translationis  et  commutationis  actio 
indigere  videtur.  Atque  harum  aliquam  in  omne 
causae  genus  incidere  necesse  est.  Nam  in  quam 
rem  non  incidcrit,  iii  ea  nihil  esse  poterit  contruver- 
siae.    Quare  eam  ne  causam  quidem  convenit  putari. 


IIIIETORICORUM    LIB.   I,   9.    10.        197 

9.  Ac  facti  quidem  contioversia  in  omnia  tem- 
pora  potest  distribui.  Nam  ecquid  factum  sit, 
potest  quaeri,  hoc  modo :  ,,  Occideritne  Aiacem 
IJlysses;*'  ecquid  fiat,  hoc  modo ;  ,,Bonone  ani- 
mo  sint  erga  populum  Romanum  Fregellani;"  ec- 
quid  futurum  sit ,  hoc  modo:  ,,  Si  Carthaginem 
reliquerimus  incolumem ,  num  quid  sit  incommodi 
ad  rempublicam  perventurum.  ** 

N  o  m  i  n  i  s  est  controversia ,  quum  de  facto  con- 
venit,  et  quaeritur,  id  quod  factum  est,  quo  no- 
mine  appelletur.  Quo  in  genere  necesse  est  esse 
controversiam ,  non  quod  de  facto  non  constet ,  sed 
quod  id,  quod  factum  sit,  aliud  alii  videatur  esse, 
et  idcirco  alius  alio  nomine  id  appellet.  Quare 
in  huiusmodi  generibus  definienda  res  erit  verbis, 
et  breviter  describenda;  ut,  ,,si  quis  sacrum  ex 
privato  surripuerit,  utrum  fur,  an  sacrilegus  sit 
iudicandus.'*  Nam  id  quum  quaeritur,  necesse  erit 
definire  utrumque ,  quid  sit  f  ur ,  quid  sacrilegus, 
et  sua  descriptione  ostendere,  alio  nomine  illam 
rem ,  de  qua  agitur ,  appellari  oportere ,  atque  ad- 
versarii  dicant. 

10.  Generis  est  controversia ,  quum  ccquid 
factum  sit,  convenit,  et  quo  id  factum  nomine 
appellari  oporteat,  constat;  et  tamen,  quantum, 
et  cuiusmodi,  et  omnino  quale  sit,  quaeritur,  hoc 
modo:  ,,Iustum,  an  iniustum;  utile,  an  inutile ; " 
et  omnino,  in  quibus ,  quale  sit  id,  quod  factum 
cst,  quaeiitur,  sine  ulla  uominis  contrpversia. 


19(3 


CICERONIS 


Huic  geiieri  Hermagoras  partes  quatuor  suppo- 
suit,  delibcrativain ,  demonstrativam ,  iuridicialem, 
negotialem.  Quod  eius ,  ut  nos  putamus ,  non  me- 
diocre  peccatum  reprehendendum  videtur;  veruAi 
brevi,  ne  aut,  si  taciti  praeterierimus ,  sine  causa 
non  sequuti  eum  putemur;  aut,  si  diutius  in  hoc 
constiterimus ,  moram  atque  impedimentum  reliquis 
praeceptis   intulisse  videamur. 

Si  deliberatio  et  demonstratio  genera  sunt  cau- 
sarum ,  non  possunt  recte  partes  alicuius  generis 
causae  putari.  Eadem  enim  res  alii  genus  esse ,  alii 
pars  potest;  eidem  genus  esse  et  pars  non  potest. 
Deliberatio  autem ,  et  demonstratio ,  genera  sunt 
causarum.  ]Vam  aut  nullum  causae  genus  est,  aut 
iudiciale  solum ,  aut  et  iudiciale ,  et  demonstrati- 
vmn,  et  deliberativum.  Nullum  dicere  causae  esse 
genus ,  quum  causas  esse  multas  dicat ,  et  in  eas 
praecepta  dct,  amentia  est;  unum  autem  iudiciale 
solum  esse  qui  potest,  quum  deliberatio  et  demon- 
stratio ,  neque  ipsae  similes  inter  se  sint,  et  ab 
iudiciali  genere  plurimum  dissideant,  et  suum  quae- 
que  finem  habeat,  quo  referri  debeat?  Relinquituv 
crgo ,  ut  omnino  tria  genera  sint  causarum.  Deli- 
beratio  igitur,  et  demonstratio,  non  possunt  recte 
partes  alicuius  generis  causae  putari.  Male  igitur 
cas  generalis  constitutionis  partes  esse  dixit. 

Quod  si  generis  causae  partes  non  possunt  recte 
putari ,  multo  minus  recte  partis  causae  partes  pu- 
tabuntur.     Pars  autem  causae  constitutio  est  omnis. 


RHETORICORUM    LIB.  I.    lo* 


199 


Non  enim  causa  ad  constitutionCm ,  sed  constitutio 
ad  causam  accommodatur.  At  demonstratio  et  de- 
liberatio  generis  causae  partes  non  possunt  recte 
putari,  quod  ipsa  suntgenera;  multo  igitur  miuus 
recte  partis  eius,  quod  hic  dicit,  partes  putabun- 
tur.  Deinde  si  constitutio ,  et  ipsa ,  et  pars  eius 
quaelibet ,  intentionis  depulsio  est :  quae  intentio- 
nis  depulsio  non  est,  ea  nec  constitutio ,  nec  pars 
constitutionis  est.  At  si ,  quae  intentionis  depulsio 
non  est ,  ea  nec  constitutio ,  nec  pars  constitutionis 
est:  demonstratio  et  deliberatio  neque  constitutio, 
nec  pars  constitutionis  est.  Placet  autem  ipsi ,  con- 
stitutionem  intentionis  esse  depulsionem  ;  placeat 
igitur  oportet,  demonstrationem  et  deliberationem 
non  esse  constitutionem ,  nec  pa^tem  constitutionis. 
Atque  hoc  eodem  urgebitur,  sive  constitutionem 
primam  causae  accusatoris  confirmationem  dixerit, 
sive  defensoris  primam  deprecationem.  Nam  eum 
eadem  omnia  incommoda  sequentur. 

Deinde  coniecturalis  causa  non  potest  simul  ex 
eadem  parte ,  eodem  in  genere ,  ct  coniecturalis  esse 
et  definitiva.  Rursus  nec  definitiva  causa  potest 
simul  ex  eadem  paite,  eodem  in  genere ,  et  dermi- 
tiva  esse  et  translativa.  Et  omnino  nuUa  constitu- 
tio,  nec  pars  constitutionis ,  potest  simul  et  suam 
habere,  et  alterius  in  se  vim  continere;  ideo  quod 
unaquaeque  ex  se,  et  ex  sua  natura,  simpliciter 
consideratur ;  altera  assumta  numerus  constitutio- 
num  duplicatur,  non  vis  constitutionis  augetur.     At 


200  CICERONIS 

deliberativa  causa  simul  ex  eadem  parte,  codem  in 
geuere ,  et  coniecturalem ,  et  generalem ,  et  defini- 
tivam  et  translativam  solet  habere  constitutionem, 
et  unam  aliquando ,  et  plures  nonnunquam.  Ergo 
ipsa  neque  constitutio  est,  nec  pars  constitutionis. 
Idem  in  demonstratione  solet  usu  venire.  Genera 
igitur ,  ut  ante  diximus ,  haec  causarum  putanda 
sunt,  non  partes  alicuius  constitutionis. 

11.  Haec  ergo  constitutio,  quam  generalem  no- 
minamus ,  partes  nobis  videtur  duas  habere ,  iuridi- 
cialem ,  et  negotialem.  luridicialis  est ,  in  qua 
aequi  et  iniqui  natura,  praemii  aut  poenae  ratio 
quaeritur ;  negotialis  est ,  in  qua ,  quid  iuris  ex 
civili  more,  et  aequitate  sit,  consideratur;  cui  dili- 
gentiae  praeesse  apud  nos  iurisconsulti  existiman- 
tur.  Ac  iuridicialis  quidem  ipsa  in  duas  distribuitur 
partes ,  absolutam  et  assumtivam.  Absoluta 
est,  quae  ipsa  in  se  continet  iuris  et  iniuriae  quae- 
stionem :  assumtiva,  quae  ipsa  ex  se  nihil  firmi 
dat  ad  recusationem,  foris  autem  aliquid  defensio- 
nis  assumit.  Eius  paites  sunt  quatuor,  concessio, 
remotio  criminis ,  relatio  criminis  ,  comparatio. 
Concessio  est,  quum  reus  non  id,  quod  factum 
est ,  dcfendit ,  sed  ut  ignoscatur ,  postulat.  Haec 
in  duas  partes  dividitur,  purgationem  et  depreca- 
tionem.  Purgatio  est,  quum  factum  conceditur, 
culpa  removetur.  Hacc  partes  habet  tres ,  impru- 
deutiam,  casum ,  necessitatem.  Deprecatio  est, 
quum  ct  peccassc  et  consulto  peccasse  reus  se  con- 


RHETORICORUM    LIB.    T.    ii .  sLoi 

fitetur,  et  tamen ,  ut  ifijnoscatur ,  postulat;  quod 
geiius  perraro  potest  accidere.  Remotio  crimi- 
nis  est,  quum  id  crimen ,  quod  infertur,  ab  se 
et  ab  sua  culpa,  vi  et  potestate  in  alium  reus  re- 
movere  conatur.  Id  dupliciter  fieri  poterit,  si  aut 
causa ,  aut  factum  in  alium  transferetur.  C  a  u  s  a 
transfertur ,  quum  aliena  dicitur  vi  et  potestate 
factum:  factum  autem,  quum  alius  aut  debuisse, 
aut  potuisse  facere  dicitur.  Relatio  criminis 
est ,  quum  ideo  iure  factum  dicitur ,  quod  aliquis 
ante  iniuria  lacessierit.  Comparatio  est ,  quum 
aliud  aliquod  alicuius  factum  rectum  aut  utile  con- 
tenditur,  quod  ut  fieret,  illud,  quod  arguitur,  di- 
citur  esse  commissum. 

In  quarta  constitutione ,  quam  translativam 
nominamus ,  eius  constitutionis  est  controversia, 
quum  aut  quem ,  aut  quicuni ,  aut  quomodo ,  aut 
apud  quos,  aut  quo  iure,  aut  quo  tempore  agere 
oporteat ,  quaeritur ,  aut  omnino  aliquid  de  com- 
mutatione,  aut  infirmatione  actionis  agitur.  Huius 
constitutionis  Hermagoras  inventor  esse  existimatur, 
non  quod  non  usi  sint  ea  veteres  oratores  saepe 
multi,  sed  quia  non  animadverterunt  artis  scripto- 
res  eam  superiores ,  nec  retulerunt  in  numerum 
coustitutionum.  Post  autem  ab  hoc  inventam  multi 
reprehenderunt ,  quos  non  tam  imprudentia  falli 
putamus  ,  ( res  enim  perspicua  est , )  quam  invidia 
atque  obtrectatione  quadam  impediri.i 


202  C  I  C  E  R  O  N  I  S 

Et  constitutiones  tjuidem,  et  earum  partes  ex- 
posuimus :  exempla  autem  cuiusque  generis  tunc 
commodius  exposituri  videmur,  quum  in  unum- 
«juodque  eorum  argumentorum  copiam  dabimus. 
Nam  argumentandi  ratio  dilucidior  erit ,  quum  et 
ad  genus ,  et  ad  exemplum  causae  statim  poterit 
accommodari. 

12.  Constitutione  causae  reperta ,  placet  consi- 
derare ,  utrum  causa  sit  simplex ,  an  coniuncta ;  et 
si  coniuncta  erit,  utrum  sit  ex  pluribus  quaestio- 
nibus  iuncta ,  an  ex  aliqua  comparatione.  S  i  m- 
plex  est,  quae  absolutam  in  se  continet  unam 
quaestionem,  hoc  modo :  ,,Corinthiis  bellum  indi- 
camus ,  an  non?"  Coniuncta  ex  pluribus 
quaestionibus,  in  qua  plura  quaeruntur ,  hoc 
pacto:  ,,Utrum  Carthago  diruatur,  an  Carthagi- 
niensibus  reddatur,  an  eo  colonia  deducatur."  Ex 
comparatione,  in  qua  per  contentionem ,  utrum 
potius ,  .  aut  quid  potissimum  sit ,  quaeritur ,  ad 
hunc  modum :  ,,IJtrum  potius  exercitus  in  Mace- 
doniam  contra  Philippum  mittatur,  qui  sociis  sit 
auxilio ,  an  teneatur  in  Italia ,  ut  quam  maximae 
contra  Hannibalem  copiae  sint.** 

Deinde  considerandum  est,  in  ratione,  an  in 
scripto  sit  controversia.  Nam  scripti  contro- 
versia  est  ea,  quae  ex  scriptionis  genere  nasci- 
tur.  Eius  autem  genera,  quae  separata  sunt  a  con- 
stitutionibus,  quinque  sunt.  Nam  tum  verba  ipsa 
videntur    cum    sententla   scriptoris    dissidere;    tum 


RHETORICORUIM    LIB.   T.   12.    15.        203 

inter  se  duae  leges ,  aut  plures  disciepare ;  tuin  id, 
quod  scriptum  est,  duas  aut  plures  res  significare 
videtur;  tum  ex  eo,  quod  scriptum  est,  aliud  quo- 
que,  quod  non  scriptum  est,  inveniri;  tum  vis 
verbi ,  quasi  in  definitiva  constitutione ,  in  quo  po- 
sita  sit,  quaeri.  Quare  primum  genus ,  de  scri- 
pto  et  sententia;  secundum,  excontrariis 
legibus;  teitium,  ambiguum;  quartum,  ra* 
tiocinativum;  quintum ,  definitivum  nomi- 
namus,  «Ratio  est  autem ,  quum  omnis  quaestio 
non  in  scriptione,  sed  in  aliqua  argumentatione 
consistit. 

13.  At  quum ,  considerato  genere  causae,  et 
cognita  constitutione,  simplexne  an  coniuncta  sit, 
intellexeris ,  et,  scripti  an  rationis  habeat  contro- 
versiam ,  videris :  deinceps  erit  videndum ,  quae 
quaestio ,  quae  ratio ,  quae  iudicatio ,  quod  firma- 
mentum  causae  sit;  quae  omnia  a  constitutione 
proficiscantur  oportet.  (^uaestio  est  ea,  quae  ex 
confiictione  causarum  gignitur  controversia.  Cau- 
sarum  autem  baec  est  confiictio ,  in  qua  constitutio 
constat,  hoc  modo :  ,,Non  iure  fecisti;" —  ,,Iure 
feci.**  Ex  ea  igitur  nascitur  controversia ,  quam 
quaestionem  dicimus  ,  hoc  modo  :  „  lurene  fecerit?  ** 
Ratio  est,  quae  continet  causam,  quae  si  sublata 
sit ,  nihil  in  causa  controversiae  relinquatur ,  hoc 
modo ,  ut  docendi  causa  in  facili  et  pervulgato 
exemplo  consistamus :  Orestes  si  accusetur  mati*i- 
cidii,  nisi  hoc  dicat:  ,,Iure  feci;  illa  enim  patrem 


204 


CICERONI5 


meum  occiderat;  *'  non  habet  defensionem.  Ergo 
eius  causae  ratio  est ,  quod  illa  Agamemnonem  occi- 
derit.  ludicatio  est,  quae  ex  ratione  et  infirma- 
tione  rationis  nascitur  controversia.  IVam  sit  ea 
nobis  exposita  ratio  ♦  quam  paulo  ante  exposuimus. 
,,Illa  enim,**  inquit ,  ,,patrem  meum  occiderat.**  — 
„At  non  ,**  inquit  adv^ersarius,  ,,abs  te  filio  matrem 
necari  oportuit.  Potuit  enim  sine  tuo  scelere  illius 
factum  puniri.*'  Ex  hac  deductione  rationis  illa 
summa  nascitur  controversia ,  quam  iudicationem 
appellamus.  Ea  est  huiusmodi:  ,,Rectumne  fue- 
rit ,  ab  Oreste  matrem  occidi,  quum  illa  Orestis 
patrem  occidisset.*'  Firmamentum  est  firmis- 
sima  argumentatio  defensoris ,  et  appositissima  ad 
iudicationem ;  ut  si  velit  Orestes  dicere ,  eiusmodi 
animum  matri  suae  fuisse  in  patrem  suum>  in  se 
ipsum  ac  soroi  es ,  in  regnum  ,  in  famam  generis  et 
familiae ,  ut  ab  ea  poenas  liberi  sui  potissimum 
petere  debuerint.  Et  in  ceteris  quidem  constitutio- 
nibus  ad  hunc  modum  iudicationes  reperiuntur;  in 
coniecturali  autem  constitutione,  quia  ratio  non 
est,  (factum  enim  non  conceditur,)  non  potest  ex 
ea  et  ex  deductione  rationis  nasci  iudicatio.  Quare 
necesse  est  eandem  esse  quaestionem  et  iudicatio- 
nem :  ,,Factum  est;**  —  ,,Non  est  factum;**  — 
„  Factumne  sit?**  Quot  autem  in  causa  constitu- 
tiones ,  aut  earum  partes  erunt ,  totidem  necesse 
erit  quaestiones,  rationes,  iudicationcs ,  firmamcu- 
ta  reperiri. 


RHETORICORUM    LIB.   I.    14.15.        205 

i/|.  His  omiiibus  iii  causa  repertis,  tum  deni* 
que  singulae  partes  totius  causae  considerandae 
sunt.  Nam  non  ut  quidtjue  dicendum  primum, 
ita  primum  animadvertendum  videtur ;  ideo  quod 
Hla ,  quae  prima  dicuntur ,  si  vehementer  velis 
congruere ,  et  cohaerere  cum  causa ,  ex  his  ducas 
oportet,  quae  post  dicenda  sunt.  Quare  quum 
iudicatio ,  et  ea ,  quae  ad  iudicationem  oportet  ar- 
gumenta  inveniri,  diligenter  erunt  artificio  reperta, 
cura  et  cogitatione  pertractata ;  tum  denique  ordi- 
nandae  sunt  ceterae  partes  orationis.  Hae  partea 
sex  esse  omnino  nobis  videntur:  exordium,  narra- 
tio  ,  partitio  ,  confirmatio  ,  reprehensio ,  conclusio. 
Nunc  quoniam  exordium  princeps  omnium  esse 
debet,  nos  quoque  primum  in  rationem  exordiendi 
praecepta  dabimus. 

i5«  Exordium  est  oratio  animum  auditoris 
idonee  comparans  ad  reliquam  dictionem ;  quod 
eveniet,  si  eum  benevolum ,  attentum ,  docilem 
fecerit.  Quare  qui  bene  exordiri  causam  volet, 
eum  necesse  est  genus  suae  causae  diligenter  ante 
cognoscere.  Genera  causarum  sunt  quinque ,  ho« 
nestum,  admirabile,  humile,  anceps,  obscurum. 
H  o  n  e  s  t  u  m  causae  genus  est ,  cui  statim  sine  ora- 
tione  nostra  auditoris  favet  animus  ;  a  d  m  i  r  a  b  i  1  e, 
a  quo  alienatus  est  animus  eorum,  qui  audituri 
sunt;  humile,  quod  negligitur  ab  auditore,  et 
non  magnopere  attendendum  videtur;  anceps,  in 
quo  aut  iudicatio  dubia  est ,  aut  causa  et  honesta- 


2o6  CIC£ROISIS 

tis,  et  ttupitudiiiis  particeps  ,  ut  et  benevolentiam 
pariat,  et  offensionem;  obscurum,  in  quo  aut 
tardi  auditores  sunt,  aut  difficilioribus  ad  cogno- 
scendum  negotiis  causa  implicata  est.  Quare  quo- 
niam  tam  diversa  suut  genera  causarum ,  exordiri 
quoquc  dispari  ratione  in  unoquoque  genere  ne- 
cesse  est.  Igitur  exordium  in  duas  partes  dividi- 
tur,  in  principium  et  insinuationem.  Princi- 
pium  est  oratio',  perspicue  et  protinus  efficiens 
auditorem  benevolum,  aut  docilem,  aut  attentum. 
insinuatio.  est  oratio  quadam  dissimulatioue  et 
circuitione  obscure  subiens  auditoris   animum. 

In  admiiabili  genere  causae ,  si  non  omnino  in- 
festi  auditores  erunt,  princijjio  benevolentiam  com^ 
parare  licebit;  sin  erunt  vehementer  abalienati,  cou- 
fugere  necesse  erit  ad  insinualionem.  Nam  ab  iratis 
si  perspicue  pax  et  benevolentia  petitur,  non  modo 
ca  non  invenitur,  sed  ira  .lugetur  atque  inflamma- 
tur  odio.  In  humili  autem  genere  causae ,  con- 
tcmtionis  tollendae  causa,  necesse  erit  attentum  etii- 
cere  auditorem.  Anceps  genus  causae,  si  dubiam 
iudicationem  habebit,  ab  ipsa  iudicatione  exordien- 
dum  est;  sin  autem  partem  turpitudinis  et  partem 
honestatis  habebit,  benevolentiam  captare  opoite- 
bit ,  ut  in  genus  honcstum  causa  transl.ita  videatur. 
In  obscuro  causae  gencic ,  pcr  prlncipium  dociles 
audilores  etTicere  oportebit.  Quum  autem  erit  ho- 
nestum  causae  genus ,  vel  praeteriri  principium  po- 
terit,    et  ki  comniodum  fueiit,    aut  a  narratione  in- 


RHETORICORUM     LIB.  I.   15.   16.      207 

cipiemus ,  aut  a  lege ,  aut  ab  aliqua  flrmissima  ra- 
tioue  nostrae  dictionis :  sin  uti  principio  placebit, 
benevolentiae  partibus  uteudum  est,  ut  id,  quod 
est ,    augeatur. 

16.  Nunc,  quoniam ,  quas  res  exordio  conficere 
oporteat,  dictum  est;  reliquum  est,  ut  ostendatur, 
quibus  quaeque  res  rationibus  confici  possit. 

Benevolentia  quatuor  ex  locis  comparatur: 
ab  nostra,  ab  adversariorum ,  ab  iudicum  persona, 
ab  ipsa  causa.  Ab  n  o  s  t  r  a  p  e  r  s  o  n  a ,  si  de  no- 
stris  factis  et  otficiis  sine  arrogantia  dicemus ;  si 
crimina  illata,  et  aliquas  minus  honestas  suspicio- 
nes  iniectas  diluemus;  si,  quae  incommoda  acci- 
derint ,  aut  quae  instent  difficultates ,  proferemus ; 
si  prece ,  et  obsecratione  humili ,  ac  supplici  ute- 
mur.  Ab  adversariorum  autem,  si  eos  aut  iii 
odium ,  aut  in  invidiam ,  aut  in  comtemtionem  ad- 
ducemus.  In  odium  adducentur,  si  quod  eorum 
spurce ,  superbe ,  crudeliter ,  malitiose  factum  pro- 
feretur;  in  invidiam,  si  vis  eorum,  potentia, 
divitiae ,  cognAtio ,  pecuniae  proferentur ,  atque 
eorum  usus  arrogaus  et  intolerabilis,  ut  his  rebus 
magis  videantur ,  quam  causae  suae  confidere ;  in 
contemtionem  adducentur,  si  eorum  inertia, 
negligentia ,  ignavia ,  desidiosum  studium ,  et  luxu- 
riosum  otium  proferetur.  Ab  iudicum  persona 
benevolentia  captabitur,  si  res  ab  his  lortiter,  sa- 
pienter,  mansuete  gestae  proferentur,  ut  ne  qua 
assentatio  nimia  significetur :     et   si  de  his,    quam 


205  CICEROMIS 

honesta  existlmatlo ,  quantaque  eomm  iudicli  et 
auctoritatis  exspectatio  sit,  ostendetur.  Ab  ipsis 
rebus,  si  nostram  causam  laudando  extollemus, 
adversariorum  causam  per  contemtionem  deprime- 
mus. 

Attentos  autem  faciemus  auditores ,  si  de- 
monstrabimus ,  ea,  quae  dicturi  erimus ,  magna, 
nova ,  incredibilia  esse ,  aut  ad  omnes  ,  aut  ad  eos, 
qui  audient,  aut  ad  aliquos  illustres  bomines ,  aut 
ad  deos  immortales,  aut  ad  summam  rempublicam 
pertinere;  et  si  pollicebimur,  nos  brevi  nostram 
causam  demonstraturos ,  atque  exponemus  iudica- 
tionem ,   aut  iudicationes ,   si  plures  erunt. 

Dociles  auditores  faciemus,  si  aperte  et  bre- 
viter  summam  causae  exjionemus;  hoc  est,  in  c£uo 
consistat  controversia.  Nam  quem  docilem  velis 
facere ,  simul  attentum  facias  oportet.  Nam  is 
maxime  docilis  est ,  qui  attentissime  est  paratus 
audire. 

17.  Nunc  insinuationes  quemadmodum  tractari 
conveniat,  deinceps  dicendum  videtur.  Insinua- 
tione  igitur  utendum  est,  quum  admirabile  genus 
causae  est,  hoc  est,  ut  ante  diximus ,  quum  ,ani- 
mus  auditoris  infestus  est.  Id  autem  tribus  ex 
causis  fit  maxime:  si  aut  inest  in  ipsa  causa 
quaedam  turpitudo;  aut  si  ab  iis,  qui  ante  dixc- 
runt,  iam  quiddam  amlitori  persuasum  videtur; 
aut  eo  tenipore  locus  dicendi  datur,  quum  iam 
illi,    quos    audirc   oportet ,    dcfessi    sunt    audiendo. 

Wdm 


RHETOP.ICORUM     LIB.    I.    17.        sop 

Nam  ex  hac  quocjue  re  iiou  miuus ,  quam  ex  prl- 
mis  duabus ,  iu  oratore  uouuuuquam  auimus  audi- 
toiis  offeuditur.  Si  causae  turpitudo  coutra- 
het  olFeusiouem ,  aut  pro  eo  homiue ,  iu  quo  of- 
fenditur ,  alium  homiuem ,  qui  diligitur  ,  iuterpoui 
oportet ;  aut  pro  re ,  iu  qua  otFeuditur ,  aliam  rem, 
quae  probatur;  aut  pro  re  homiuem ,  aut  pro  ho- 
miue  rem,  ut  ab  eo ,  quod^odit,  ad  id,  quod 
diligit ,  auditoris  auimus  traducatur;  et  dissimu- 
lare  id  te  defensurum ,  quod  existimeris  defensu- 
rus;  deiude,  quum  iam  mitior  factus  erit  auditor, 
iugredi  pedetentiin  in  defeusionem,  et  dicere,  ea, 
quae  iudiguentur  adversarii,  tibi  quoque  iudigua 
videri;  deiude  demonstrare,  uihil  eorum  ad  te 
pertinere,  et  negare  te  quidquam  de  adversariis 
esse  dicturum ,  neque  hoc,  ueque  illud;  ut  ueque 
aperte  laedas  eos ,  qui  diliguntur ,  et  tamen  id 
obscure  faciens ,  quoad  possis ,  alieues  ab  eis  au- 
ditorum  voluutatem ;  et  aliquorum  iudicium  simili 
de  re ,  aut  auctoritatem  proferre  imitatioue  dignam ; 
deinde  aut  eaudem,  aut  cousimilem,  aut  maiorcm, 
aut  minorem  agi  rem  iu  praesenti  demonstrare. 
Siu  oratio  adversariorum  fidem  videbitur  audi- 
toribus  fecisse,  id  quod  ei ,  qui  intelUgit,  qui- 
dus  rebus  fides  fiat,  facile  erit  coguitu;  oportet 
aut  de  eo ,  quod  adversarii  sibi  firmissimum  puta- 
rint ,  et  maxime  ii ,  qui  audient ,  probarint ,  pri- 
mum  te  dicturum  poUiceri ,  aut  ab  adversarii  dicto 
exordiri,  et  ab  eo  potissimum,  quod  ille  uuperrimc 
CU-  lihetor.    Vol.  L  l.\ 


210  C  I  C  E  R  O  N  1  S 

dixerit;  aut  dubitatioiie  uti,  quid  primum  dicas, 
aut  cui  potissimum  loco  respondeas ,  cum  admira- 
tione.  Nam  auditor  quum  eum,  quem  adversarii 
perturbatum  putat  oratione ,  videt  animo  f  irmissi- 
mo  contra  dicere  paratum ,  plerumque  se  potius 
temere  assensisse ,  quam  illum  sine  causa  confidere 
arbitratur.  Sin  auditoris  studium  defatigatio 
abalienavit  a  causa ,  te  brevius ,  quam  paratus  fu- 
eris ,  esse  dicturum ,  commodum  est  polliceri;  nou 
imitaturum  adversarium.  Sin  res  dabit,  non  in- 
utile  est,  ab  aliqua  re  nova  aut  ridicula  incipere, 
aut  ex  tempore  quae  nata  sit,  quod  genus ,  stre- 
pitu,  acclamatione ;  aut  iam  parata,  quae  vel  apo- 
logum,  vel  fabulam,  vel  aliquam  contineat  irrisio- 
nem;  aut,  si  rei  dignitas  adimet  iooandi  faculta- 
tem  ,  aliquid  triste ,  novura,  borribile ,  statim  noii 
incommodum  est  iniicere.  Nam  ut  cibi  satietas  et 
fastidium  aut  subamara  aliqua  re  relevatur,  aut 
dulci  mitigatur ;  sic  animus  defessus  audiendo ,  aut 
admiratione  integratur,   aut  risu  novatur. 

iQ.  Ac  separatim  quidem,  quae  de  principio 
ct  de  insinuatione  dicenda  videbantur ,  baec  fere 
sunt.  iVunc  quiddam  brevi  communiter  de  utro- 
que  ])raecipiendum  videtur.  Exordium  sententia- 
rum  et  gravitatis  pbuimum  debet  babere,  et  omnino 
omnia ,  quae  portinent  ad  dignitatem,  in  se  con- 
tinere,  ]jropterea  quod  id  oj)time  faciendum  est, 
quod  oratorem  auditori  maxime  conunendat ;  splen- 
doris,  et  fcstivitatis^    et  concinnitudinis  ininimum. 


RIIETORICORUM    LIB.   I.    lO.    19.       211 

propterea  quod  ex  liis  suspicio  quaedam  appara- 
tionis  atque  artificiosae  diligentiae  nascitur,  quae 
maxiine  orationi  fidem,  oratori  adimit  auctori- 
tatem. 

Yitia  vero  haec  sunt  certissima  exordiorum,  quae 
summopere  vitare  oportebit;  vulgare,  commuiie, 
commutabile,  longum,  separatum,  translatum,  con- 
tra  praecepta.  Yulgare  est,  quod  in  plures  cau- 
sas  potest  accommodari ,  ut  convenire  videatur; 
commune,  quod  nihilo  minus  in  hanc,  quam  in 
contrariam  partem  causae ,  potest  convenire;  com- 
mutabile,  quod  ab  adversario  potest,  leviter  mu- 
tatum ,  ex  contraria  parte  dici ;  longum,  quod 
pluribus  verbis ,  aut  sententiis ,  ultra  quam  satis 
est,  producitur;  separatum,  quod  non  ex  ipsa 
causa  ductum  est,  nec,  sicut  aliquod  membrum, 
annexum  orationi.  Translatum  est ,  quod  ahud 
conficit,  quam  causae  genus  postuiat;  ut  si  quis 
docilem  faciat  auditorem ,  quum  benevolentiam 
causa  desiderat;  aut  si  principio  utatur,  quum  in- 
sinuationcm  res  postulat.  ,  Contra  praecepta 
est,  quod  nihil  eorum  efFicit,  quorum  causa  de 
exordiis  praecepta  traduntur ;  hoc  est ,  quod  eum, 
qui  audit ,  neque  benevolum ,  neque  attentum ,  ne- 
que  docilem  elficit;  aut,  quo  profecto  nihil  pcius 
est,  ut  contra  sit,  facit.  Ac  de  exordio  quidem 
satis  dictum  est. 

19.  Narratio  est  rerum  gestarum,  aut  ut  ge- 
staruni ,  expositio.      Narrationum  tria  sunt  gcnera. 


ii:i  JC  I  C  E  R  O  N  1  5 

Uiium  geiius  est,  iu  tjuo  ipsa  causa ,  ct  omnis 
latio  controversiae  continetur.  A  1 1  e  r  u  m  ,  in  quo 
digressio  aliqua  extra  causam  aut  criminationis, 
aut  similitudinis ,  aut  delectationis  non  alienae  ab 
to  negotio,  quo  de  agitur,  aut  amplificationis 
causa ,  interponitur.  Tertium  genus  est  remo- 
tum  a  civilibus  causis ,  quod  delectationis  causa, 
non  inutili  cum  exercitatione ,  dicitur  et  scribitur. 
Eius  partes  sunt  duae',  quarum  altera  in  ncgotiis, 
altera  in  personis  maxime  versatur.  Ea ,  quae  iu 
negotiorum  expositione  posita  est ,  tres  ha- 
bet  partes,  fabulam  ,  historiani ,  arjrumentum.  Fa- 
bula  est ,  in  qua  nec  verae ,  nec  verisimiles  rcs 
contineutur;    cuiusmodi  est: 

Angues  ingentes  alites,   iuncti  iugo. 

Historia  est  gesta  res,  ab  aetatis  nostrae  me- 
moria  remota  ;  quod  genus :  ,,  Appius  indixit  Car- 
t]ia<»iniensibus  bcUum.  **  Argumentum  est  ficta 
res ,  quae  tamen  lieri  potuit.  Huiusmodi  apud 
Terentium : 

Nam  is  postquam  excessit  cx  ephebis ,    Sosia. 

llla  autnin  narratio,  quac  versatur  in  personis, 
ciusmudi  est,  ut  iu  ea  simul  cum  rebus  ipsis  j)er- 
sonarum  sermonrs  et  animi  perspici  possint,  hoc 
niodo : 


RIIETOPvICORUM     LIB.   I.   19,   -o.       «13 

V^enit  ad  me  saepe  clamitans :    Quid  agis ,  Micio? 
Ciir  peidis  adolesceuteni  nobis  ?    cur  amat? 
Cur  potat?    cur  tu  Iiis  rebus  sumtum  suggeris? 
Vestitu  nimio  indulges ,  nimiura  ineptus  es. 
Nimium  ipse  durus  est  praeter  aequumque  et  bonum. 

Hoc  iu  geneie  narrationis  multa  iuessc  debet  festi* 
vitas ,  conf  ecta  ex  rerum  varietate ,  auimorum  dis- 
similitudihe ,  gravitate,  levitate ,  spe,  metu,  suspi- 
cione ,  desiderio  ,  dissimulatione ,  errore  ,  miseri- 
cordia,  fortunae  commutatione,  insperaVo  incom- 
modo ,  subita  laetitia ,  iucundo  exitu  rerum.  Vc- 
rum  haec  ex  his ,  quae  ])OStea  de  elocjuutione  prac- 
cipientur,   ornamenta   sumentur. 

20.  IMunc  de  narratione  ea,  quae  causae  con- 
tinet  expositi  on  em,  dicendum  videtur.  Opor- 
tet  igitur  eam  tres  habere  res:  ut  brevis,  ut  aj^erta, 
ut  probabilis  sit.  Brevis  erit,  si,  unde  neccssc 
est,  inde  initium  sumetur,  et  non  ah  ultimo  repe- 
tetur,  et  si  cuius  rei  satis  erit  summam  dixisse, 
eius  partes  non  dicentur ;  (nam  saepe  satis  est,  quid 
factum  sit,  dicere,  non  ut  enarres ,  quemadmodum 
sit  factum ; )  et  si  non  longius ,  quam  quoad  scitu 
opus  est,  in  narrando  procedetur;  et  si  nullam  in 
rem  aliam  transibitur ;  et  si  ita  dicetur ,  ut  nonnun- 
quam  ex  eo ,  quod  dictum  sit,  id,  quod  dictum 
non  sit,  intelligatur ;  et  si  non  modo  id,  quod 
ohest,  verum  etiam  id,  quod  nec  obcst,  nec  ad- 
iuvat,  praeteribitur ;  et  si  semel  umunquodque  dice- 


2l4 


CICEP^ONIS 


tur;  et  si  non  ab  eo ,  in  quo  proxime  desitum  erit, 
deiuceps  iucipietur.  Ac  multos  imitatio  decipit  bre- 
vitatis ,  ut ,  quum  se  breves  putcnt  esse ,  longissi- 
mi  sint :  quum  dent  operam ,  ut  res  multas  brevi- 
ter  dicant ,  non  ut  omnino  paucas  res  dicant ,  et 
non  plures  ,  quam  necesse  sit.  Nam  plerisque  bre- 
viter  diCere  videtur,  qui  ita  dicit:  ,,  Accessi  ad 
aedcs,  puerum  evocavi;  respondit;  quaesivi  domi- 
num;  domi  negavit  esse. '*  Hic,  tametsi  tot  res 
brevius  non  potuit  dicere,  tamen  fit  rerum  multi- 
tudine  longus.  Quare  hoc  quoque  in  genere  vi- 
tanda  est  brevitatis  imitatio ,  et  non  minus  rerum 
non  necessariarum,  quam  verborum  muUitudine  su- 
persedeudum  est, 

Aperta  autcm  narratio  poterit  esse,  si,  ut 
quidque  primum  gestum  erit ,  ita  primum  expone- 
tur ,  et  rerum  ac  temporum  ordo  servabitur ,  ut 
ita  narrentur ,  ut  gestae  res  erunt ,  aut  ut  potuisse 
geri  videbuntur.  Ilic  considerandum  erit,  ne  quid 
perturbate,  ne  quid  contorte  dicatur,  ne  quam  ia 
aliam  rem  transeatur,  ne  ab  ultiino  repetatur,  ne 
ad  extremum  prodeatur,  ne  (juid ,  quod  ad  rem 
pertineat,  praetereatur ;  etomnino,  (|uae  praecepta 
de  brcvitate  sunt,  hoc  quo(jue  in  genere  sunt  con- 
servanda,  Nam  saepe  res  ])arum  cst  intellecta  lon- 
gitudine  magis,  cjuam  obscuritatc  narrationis.  Ac 
verbis  ([uo(|ue  dilucidis  utendum  est ;  quo  de  ge- 
nere  dicendum  est  in  praeceptis  elo(|uutionis. 


RHETOPcICORUM    LIB.   I.   20.   21.        215 

Probabills  erit  narratio ,  si  in  ea  videbuntur 
inesse  ea ,  quae  solent  apparere  in  veritate ;  si  per- 
sonarum  dignitates  servabuntur;  si  causae  factoruin 
exstabunt;  si  fuisse  facultates  faciundi  videbuntur; 
si  teinpus  idoneum ;  si  spatii  satis ;  si  locus  oppor- 
tunus  ad  eam  rem,  qua  de  re  narrabitur,  fuisse 
ostendetur;  si  res  et  ad  eorum,  qui  agent,  iiatu- 
ram ,  et  ad  vulgi  morem ,  et  ad  eorum ,  qui  au- 
dient,  opinionem  accommodabitur.  Ac  veri  qui-. 
dem  similis  ex  his  rationibus  esse  poterit. 

21.  Illud  autem  praeterea  considerare  oportebit, 
ne  aut,  quum  obsit  narratio ,  aut  quum  nihil  pro- 
sit,  tamen  interponatur ;  aut  non  loco ,  aut  non, 
queinadmodum  causa  postulat,  narretur.  Obest 
tum ,  quum  ipsius  rei  gestae  expositio  magnam  ex- 
cipit  oflensionem ,  quam  argumentando,  et  causam 
agendo  leniri  oportebit.  Quod  quum  acciderit, 
membratim  oportebit  partes  rei  gestae  dispergere 
in  causam ,  et  ad  unamquamque  confestim  rationem 
accommodare,  ut  vulneri  praesto  medicamentum 
sit,  et  odium  statim  defensio  mitiget.  Nihil 
p  r  o  d  e  s  t  narratio  tunc ,  quuin  aut  ab  adversariis 
re  exposita ,  nostra  nihil  interest ,  iterum  aut  alio 
inodo  narrare:  aut  quum  ab  iis,  qui  audiunt,  ita 
tenetur  negotium ,  ut  nostra  nihil  intersit  eos  alio 
pacto  docere.  Quod  quum  acciderit,  omnino  nar- 
ratione  supersedendum  est.  N  o  n  1  o  c  o  dicitur, 
quum  non  in  ea  parte  orationis  collocatur,  iii  qua 
res  postulat;    quo  de  genere  agemus    tum,    quum 


±i6  C  I  C  E  Pl  O  N  T  S 

de  dispositione  dicemus.  Nam  lioc  ad  dispositio- 
nem  pertinet.  Non  cjuemadmodum  causa 
p  o  s  t  u  1  a  t ,  nariatur ,  tjuum  aut  id ,  quod  adver- 
sario  prodest ,  dilucide  et  ornate  exponitur ,  aut  id, 
quod  ipsum  adiuvat,  obscure  dicitur,  et  negligen- 
ter.  Quare,  ut  hoc  vitium  vitetur,  omnia  tor- 
quenda  sunt  ad  commodum  suae  causae,  contraria, 
tf uae  praeteriri  poteruiit ,  praetereundo ,  quae  illius 
erunt ,  leviter  attingendo,  sua  diligenter  et  enodate 
narrando.  Ac  de  narratione  quidem  satis  dictum 
videtur ;    deinceps  ad  partitionem  transearaus. 

22.  Recte  habita  in  causa  partitio,  illustrem  et 
perspicuam  totam  etticit  orationem.  Eius  partes 
duae  sunt,  quaruin  utraque  magnopere  ad  aperien- 
dam  causarft,  et  ad  constituendam  pertinet  contro- 
\ersiam.  Una  pars  est,  quae,  quid  cum  adversa- 
riis  conveniat ,  et  quid  in  controversia  relinquatur, 
ostendit;  ex  qua  certum  qiiiildam  designatur  audi- 
tori ,  in  quo  animum  debeat  habcre  occupatum. 
Altera  est,  in  qua  rerum  earum,  de  quibus  eri- 
mus  dicturi ,  breviter  expositio  ponitur  distributa; 
ex  qua  conficitur,  ut  certas  animo  res  teneat  au- 
ditor,  quibus  dictis  iiitelligat  fore  peroratum. 
Nunc  utroque  genere  partitionis  quemadniodum 
conveniat  uti ,    breviter  dicendum  videtur. 

Quae  partitio ,  quid  conveniat,  aut  quid 
non  convcniat,  ostendit ;  haec  del)et  illud, 
quod  convenit,  inclinare  ad  suae  causae  commo- 
^um,  hoc  modo  :    ,,  Inteifectam  matrem  esse  a  filio» 


RHETORICOPlUM     LIB.    I.    «2.         217 

convenit  mihi  cum  adversariis."  Item  contra :  ,,In- 
terfectum  esse  a  Clytaemnestra  Agamemnonem,  con- 
venit."  Nam  hic  utercjue  et  id  posuit,  quod  con- 
veniebat ,  et  tamen  suae  causae  commodo  consuluit. 
Deinde,  quid  controversiae  sit,  ponendum  est  in 
iudicationis  expositione;  quae  quemadmodum  in- 
veniretur ,   ante  dictum   est. 

Quae  autem  partitio  rerum  distributam 
continet  expositionem,  haec  habere  debet  bre- 
vitatem,  absoUitionem ,  paucitatem.  Brevitas 
est ,  quum ,  nisi  neccssarium ,  nullum  assumitur 
verbum,  Haec  in  hoc  genere  idcirco  utilis  est, 
quod  rebus  ipsis ,  et  partibus  causae ,  non  verbis, 
neque  extraneis  ovnamentis  animus  auditoris  tenen- 
dus  est.  Absolutio  est,  per  quam  omnia,  quae 
incidunt  in  causam ,  genera ,  de  quibus  dicendum 
est,  amplcctimur  partitione.  In  quo  videndum  est, 
ne  aut  aliquod  genus  utile  relinquatur,  aut  sero 
extra  partitionem,  id  quod  vitiosissimum  ac  tur- 
pissimum  est,  inferatur.  Paucitas  in  partitione 
servatur,  si  genera  ipsa  rerum  ponuntur,  neque 
permixte  cum  partibus  implicantur.  Nam  geuus 
est,  quod  plures  partes  amplectitur,  ut  animal. 
Pars  est,  quae  subest  generi,  ut  equus.  Sed  saepe 
eadem  res  alii  genus ,  alii  pars  est.  Nam  homo, 
animali  pars  est;  Thebanis  aut  Troianis,  genus. 
Haec  ideo  diligentius  inducitur  descriptio ,  ut  aperte 
intellecta  generali  praescriptione ,  paucitas  generum 
in  partitione  servari  possit.      Nam  qui  ita  partitur: 


2ig  C  I  C  E  R  O  N  I  S 

,,  Ostendam  ,  propter  cupiditatem ,  et  audaciam  ,  et 
avaritiam  adversariorum,  omnia  incommoda  ad 
rempublicam  pervenisse ; '*  is  non  intellexit,  in  par- 
titione,  exposito  genere,  partem  se  generis  ad- 
miscuisse.  Nam  genus  est  omnium  nimirum  libi- 
dinum  cupiditas :  eius  autem  generis  sine  dubio 
pars  est  avaritia.  Hoc  igitur  vitandum  est,  ne, 
quum  genus  posueris ,  eius  speciem  alicjuam ,  sicuti 
diversam  ac  dissimilem  partem ,  ponas  in  eadem 
partitione.  Ouod  si  quod  in  genus  plures  incident 
partes ,  id  quum  in  prima  partitione  causae  erit 
simpliciter  expositum,  distribuetur  eo  tempore  com- 
modissime,  quum  ad  ipsum  veutum  erit  explicaii- 
dum  in  causae  dictione  po^t  partitionem.  Ati[ue 
illud  quoque  pertinet  ad  paucitatem ,  ne  aut  plura, 
quam  satis  est,  demonstraturos  nos  dicamus ,  boc 
modo :  „  Ostendam ,  adversarios ,  quod  arguimus, 
et  potuisse  facere,  et  voluisse,  et  fecisse;**  nam 
fecisse  ostendcre  satis  est;  aut ,  quum  in  causa 
partitio  nulla  sit,  et  quum  simplex  quiddam  agatur, 
tamen  utamur  distributione;  id  quod  perraro  potest 
accidere. 

23.  Ac  sunt  alia  quoque  praecepta  partitionum, 
quae  ad  hunc  usum  oratorium  non  tantopere  per- 
tinent,  sed  versantur  in  pbilosopbia ,  de  qua  haec 
ipsa  transtuUmus,  quae  convenire  videbantur,  quo- 
rum  nibil   in   ceteris  artibus  inveniebamus. 

Atque  his  de  partitione  praeceptis ,  in  omni  di- 
ctione  mcminisse  oportebit,     ut  ct  prima  quae([ue 


RHETORICOrxUM    LIB.   I.  23.   24.        219 

pars ,  ut  exposita  est  iii  partitione ,  sic  ordiiie 
transigatur;  et  omnibus  explicatis ,  peroratum  sit, 
ut  ne  quid  posterius  praeter  conclusionem  inferatur. 
Hoc  modo  partitur  apud  Terentium  breviter  et 
commode  senex  in  Andria ,  quae  cognoscere  liber- 
tum  velit: 

Eo  pacto ,    et  gnati  vitam ,    et  consilium  nieum 
Cognosces,  et  quid  facere  in  liac  re  te  velim. 

Itaque  quemadmodum  in  partitione  prdposuit,  ita 
narrat ,  primum   gnati   vitam ; 

Nam  is  postquam  excessit  ex  epbebis,    Sosia  — ; 

deinde  suum  consilium : 

Et  nunc  id  operam  do. 

Deinde  quid  Sosiam  velit  facere,  id  quod  postre- 
mum  posuit  in  partitione ,  postremum  dicit : 

Nmic  tuum  cst  ofFiciura. 

Quemadmodum  igitur  hic  et  ad  primam  quamque 
partem  primum  accessit ,  et  omnibus  absolutis , 
finem  dicendi  fecit,  sic  nobis  placet,  et  ad  singu- 
las  partes  accedere,  et  omnibus  absolutis  perorare. 
Nunc  de  confirmatione  deinceps ,  ita  ut  ordo  ipse 
postulat,   praecipiendum   videtur. 

24.  Confirraatio  est,  per  quam  argumen- 
tando  nostrae  causae  fidem ,  et  auctoritatem ,  et 
firmamentum  adiungit  oratio.       Huius   partis    certa 


220    •  C  I  C  E  K  O  N  1  5 

sunt  praecepta ,  cjuae  iu  siugula  causarum  gencra 
divideutur.  Verumtameu  uou  iucommodum  vide- 
tur ,  quaudam  silvam  atque  materiam  universam 
aute  permistam  et  coufusam  expouere  oinuium  ar- 
gumeutatiouum ;  post  autem  tradere,  quemadmo- 
dum  uuumquodque  geuus  causae ,  omnibus  hine 
argumeutaudi  rationibus  tractis,  confirmare  opor- 
teat. 

25.  Omnes  res  argumeutando  coufirmantur,  aut 
ex  eo ,  quod  personis ,  aut  ex  eo ,  quod  negotiis 
est  attributum.  Ac  persouis  quidem  has  res  at- 
tributas  put.imus,  uomen,  naturam,  victum,  for- 
tuuam,  habitum,  aifectiouem ,  studia ,  cousilia,  fa- 
cta  ,  casus  ,  orationes.  Nomeu  est ,  quod  uuicui- 
que  personae  attribuitur,  quo  suo  quaeque  proprio 
et  certo  vocabulo  appclletur.  Naturam  ipsam 
defiuire  ditiicile  est;  partes  autem  eius  enumerarc 
eas ,  quarum  iudigemus  ad  hauc  praeceptiouem, 
facilius  est.  Hae  autem  partim  diviuo,  partim 
mortali  iu  aeuere  versantur.  M  o  r  t  a  1  i  u  m  autem 
pars  iu  homiuum,  pars  iu  bestiarum  genere  nu- 
meratur.  Atque  homiuum  genus  et  in  sexu  con- 
sideratur,  virile  au  muliebre  sit;  ct  iu  natione, 
patria,  coguatione,  aetate.  Natioue,  Graius  au 
Baibarus;  patria,  Athenieusis  an  Lacedaemonius; 
cognatioue,  quibus  maioribus ,  quibus  consan- 
guiueis ;  aetate,  puer  an  adolesceus,  natu  gran- 
dior  au  senex.  rraeterea  c  o  m  m  o  d  a  et  i  n  c  o  m  - 
moda    cousiderantur    ab    natura    data    animo    aut 


RHETOP.ICOP.UM    LIB.    I.    25.         esi 

corpori ,  hoc  modo :  valeiis  aii  imbecillus ;  longus 
aii  brevis ;  formosus  an  deformis ;  velox  an  tardus 
sit;  acutus  aii  hebetior;  memor  aii  obliviosus; 
comis,  facetus,  pudens,  patiens ,  an  contra.  Et 
omnino ,  cjuae  a  natura  dantur  aiiiino  et  corpori, 
in  natura  consideranda  sunt.  Nam  quae  industria 
comparantur ,  ad  habitum  pertinent ,  de  quo  poste- 
rius  dicendum  est.  Iii  victu  considerare  oportet, 
apud  quos ,  et  quo  more ,  et  cuius  arbitratu  sit 
educatus ,  quos  habuerit  artium  liberalium  magi- 
stros ,  quoS  vivendi  praeceptores ,  quibus  amicis 
utatur ,  quo  in  negotio ,  quaestu ,  artificrb  sit  oc- 
cupatus ;  quo  modo  rem  familiarem  administret, 
qua  consuetudine  domestica  sit.  Iii  fortuna 
quaeritur,  servus  sit,  an  liber;  pecuniosus ,  an  te- 
nuis ;  privatus  ,  an  cum  potestate ;  si  cum  potestate, 
iure  aii  iniuria ;  felix ,  clarus ,  an  contra ;  quales 
liberos  habeat.  Ac  si  de  non  vivo  quaeretur,  et- 
iam  quali  morte  sit  atfectus ,  erit  considerandum. 
Habitum  «iutem  appellamus ,  animi  aut  corporis 
constantem  et  usu  absolutam  aliqua  in  re  perfe- 
ctionem;  ut  virtutem ,  aut  artis  perceptionem  ali- 
cuius  ,  aut  quamvis  scientiam  ;  et  item  corporis  ali- 
quam  commoditatem,  non  natura  datam,  sed  stu- 
dio  et  industria  partam.  Affectio  est  animi  aut 
corporis  ex  tempore ,  aliqua  de  causa ,  commuta- 
tio  ,  ut  laetitia ,  cupiditas ,  metus ,  molestia ,  mxor- 
bus ,  debihtas ,  et  alia ,  quae  genere  iii  eodein  re- 
periuntur.      S  t  u  d  i  u  m  est  animi  assidua   et   vehe- 


222  CICERONIS 

mens  ad  aliquam  rem  applicata  magna  cum  volun- 
tate  occupatio ,  ut  philosophiae  ,  poeticae ,  geome- 
triae,  literarum.  Consilium  est  aliquid  faciendi, 
non  faciendive  excogitata  ratio.  Facta  autem, 
et  c  a  s  u  s,  et  o  r  a  t  i  o  n  e  s  tribus  ex  temporibus  con- 
siderabuntur;  ^juid  fecerit ,  aut  quid  ipsi  acciderit, 
aut  quid  dixerit ;  aut  quid  faciat ,  quid  ipsi  accidat, 
quid  dicat ;  aut  quid  facturus  sit ,  quid  ipsi  casu- 
rum  sit ,  qua  sit  usurus  oratione.  Ac  perscnis  qui- 
dem  haec  videntur  esse  attributa. 

2<^.  Negotiis  autem  quae  sunt  attributa ,  par- 
tim  suut  continentia  cum  ipso  negotio  ,  partim  in 
gestione  negotii  considerantur,  partim  adiuncta 
negotio  sunt  ,  partim  gestum  negotium  conse- 
quuntui*. 

Continentia  cum  ipso  negotio  sunt  ea  ,  quae 
seniper  atfixa  esse  videntur  ad  rem,  neque  ab  ea 
possunt  separari.  Ex  his  prima  est  brevis  com- 
plexio  totius  negotii ,  quae  summam  continet  facti, 
hoc  modo :  Parentis  occisio ,  patriae  proditio.  De- 
inde  causa  eius  suminae,  per  quain ,  et  quamob- 
reni ,  et  cuius  rei  causa  factum  sit ,  quaeritur;  de- 
inde  ante  reni  gestam  quae  facta  sunt,  continenter 
usque  ad  ipsuin  negotiuin ;  deinde,  in  ipso  gerendo 
negotio  (|uid  actuni  sit ;  deinde,  quid  postea  fa- 
ctuui  sit. 

In  gestione  autein  negotii,  ([ui  locus  se- 
cundus  eiiit  de  iis ,  quae  negotiis  attiil)uta  sunt, 
quaeritui"   locus ,    teinpus ,    occasio ,    modus  ,    f  acul- 


tates.  L  o  c  u  s  consideratur ,  iii  quo  res  ge.sta  sit, 
ex  opportunitate,  quain  videatur  habuisse  ad  ne- 
gotiuin  adininistrandum.  Ea  autem  opportunitas 
quaeritur  ex  magnitudine,  inteivallo,  longinqui- 
tate ,  propinquitate,  solitudine ,  celebritate,  natiira 
ipsius  loci,  et  vicinitate  totius  regionis;  ex  bis  et- 
iam  attributionibus:  sacer  an  profanus ,  publicus 
an  privatus,  alienus  an  ipsius,  de  quo  agitur,  lo- 
cus  sit  aut  fuerit.  T  e  m  p  u  s  est ,  id  quo  nunc 
utiinur ,  ( nam  ipsum  quidein  generaliter  definire 
difficile  est,)  pars  quaedam  aeternitatis ,  cuin  ali- 
cuius  annui ,  mensurni ,  diurni ,  nocturnive  spatii 
certa  significatione.  In  hoc  e  t  quae  praeterierunt, 
considerantur ;  et  eorum  ipsorum,  quae  propter  ve- 
tubtatem  obsoleverunt ,  ut  incredibilia  videantur ,  et 
iam  in  fabularum  numero  reponantur;  et  quae  iam 
diu  igesta  ,  et  a  meinoria  nostra  reinota ,  tamen  fa- 
ciunt  fidem ,  vere  tradita  efese ,  quod  eorum  monu- 
menta  certa  in  literis  exstent;  et  quae  nuper  gesta 
sunt ,  quae  scire  pierique  possunt;  et.  item  quae 
instant  in  praesentia  et  quum  maxime  fiunt;  et 
quae  consequuntur;  in  quibus  potest  considerari, 
quid  ocius ,  quid  serius  futuium  sit.  Et  item  com- 
muniter  in  tempore  perspi.ciendo  longinquitas  eius 
est  consideranda.  Nam  saepe  oportet  commetiri 
cuin  tempore  negotium,  et  videie,  potueritne  aut 
magnitudo  negotii ,  aut  multitudo  rerum  in  eo 
traiiSigi.  Consideratur  autein  teinpus  et  anni, 
et    mensis,    et    diei,    et    noctis,    et    vigiiiae,    et 


224 


CI  C  E  R  O  N  1  S 


horae ,  et  ia  aliqua  parte  alicuius  horum.  0  c  c  a- 
s  i  o  est  pars  teniporis ,  habeiis  in  se  alicuius  rei 
idoneain  faciendi,  aut  non  faciendi  opportunita- 
tem.  Quare  cum  tempore  hoc  dilFert;  (nam  genere 
quidem  utrumque  idem  esse  intelligitur ; )  verum 
in  tempore  spatium  quodammodo  declaratur,  quod 
in  annis,  aut  in  anno,  aut  in  aliqua  anni  parte 
spectatur;  in  occasione,  ad  spatium  temporis ,  fa- 
ciendi  quaedam  opportunitas  inteliigitur  adiuncta. 
Quare  quum  genere  idem  sit ,  fit  aliud ,  quod 
parte  quadam ,  et  specie,  ut  diximus,  differat. 
Haec  distribultur  in  tria  genera,  publicum,  com- 
mune,  singulare.  Publicum  est,  quod  civitas 
universa  aliqua  de  causa  frequentat,  ut  ludi,  dies 
festus  ,  bellum.  C  o  m  m  u  n  e ,  quod  accidit  omni- 
bus  eodem  fere  tcmpore,  ut  messis,  vindemia, 
calor,  frigus.  Singuiare  autem  est,  quod  ali- 
qua  de  causa  privatim  solet  alicui  accidere,  ut 
nuptiae,  sacrificium,  funus ,  convivium,  somnus. 
Modus  est ,  in  quo  ,  quemadmodum ,  et  quo  ani- 
mo  factum  sit,  quaeritur.  Eius  partes  sunt ,  pru- 
dentia  et  imprudentia.  P  r  u  d  e  n  t  i  a  e  ratio  quae* 
ritur  ex  iis,  quae  ciam ,  palam ,  vi,  persuasione 
fecerit;  imprudentia  autem  in  purgationem 
confertur ,  cuius  partes  sunt  inscientia,  casus ,  ne- 
cessitas;  et  in  a  f  fe  ct  ion  em  animi,  hocest,mo- 
lestiam,  iracundiam,  amorem,  et  cetera ,  quae  in 
simili    genere   veisautui".     Facultatcs  sunt,    aut 

tjui- 


RHETORICORUM    LIB.   I.  26.   27.        225» 

quibus  facilius  fit,  aut  sine  quibus  aliquid  conflci 
non  potest. 

27.  Adiunctum  autem  negotio  id  intelll- 
gitur,  quod  maius,  et  quod  minus^  et  quod  aeque 
magnum,  et  quod  simile  erit  ei  negotio,  quo  de 
agitur,  et  quod  contrarium,  et  quod  disparatum, 
et  genus ,  et  pars,  et  eventus.  Maius  et  minus, 
et  a  e  q  11  e  m  a  g  n  u  m ,  ex  rerum  et  personarum  vi, 
et  numero ,  et  ex  figura  negotii ,  sicut  ex  statura 
corporis ,  consideratur,  S  i  m  i  1  e  autem  ex  specie 
ccmparabili ,  aut  ex  conferenda  atque  assimilanda 
natura  iudicatur.  Contrarium  est,  quod  posi- 
tum  in  genere  diverso ,  ab  eo ,  cui  contrarium  esse 
dicitur,  plurimum  distat,  ut  frigus  calori ,  vitae 
mors.  Disparatum  autem  est  id,  quod  ab  ali- 
qua  re  per  oppositionem  negationis  separatur,  hoc 
modo :  sapere,  non  sapere,  Genus  est,  quod  par- 
tes  aliquas  amplectitur ,  ut  cupiditas.  P  a  r  s  est, 
quae  subest  generi,  ut  amor,  avaritia.  Eventus 
est  alicuius  exitus  negotii,  in  quo  quaeri  solet, 
quid  ex  quaque  re  evenerit,  eveniat,  eventurum 
sit.  Quare  hoc  iii  genere ,  ut  commodius ,  quid 
eventurum  sit,  ante  animo  coUigi  possit,  quid  qua- 
q  e  ex  re  soleat  evenire,  considerandum  est,  hoc 
modo :  Ex  insolentia  arrogantia ;  ex  arrogantia 
odium. 

Quarta  autem  pars  est  ex  iis ,  quae  negotiis  di- 
cebamus  esse  attributa  ,    c  o  n  s  e  q  u  u  t  i  o  .      In  hac 
6,ae  res  quaeruntur,  quae   gestum  negotium  conse- 
Cic.  lihetor.    Vol.  /.  15 


226  CICERONIS 

quuntur:  primuin,  quod  factum  est,  quo  id  nomiiie 
ap|jellari  conveniat  ;  deinde,  eius  facti  qui  sint 
principes  et  inventores,  qui  denique  auctoritatis 
eius  et  inveiitionis  comprobatores  atque  aemuli; 
deinde ,  ecqnae  ea  de  re ,  aut  eius  rei  sit  lex,  coii- 
suetudo,  actio ,  iudicium,  scientia ,  artificium ;  de- 
inde,  natura  eius  evenire  vulgo  soleat,  an  insolen- 
ter  et  raro ;  postea ,  homines  id  sua  auctoiitate 
compTobare,  an  oflendi  in  liis  consueverint ;  et  ce- 
tera ,  quae  factum  aliquod  similiter  aut  confestim, 
aut  ex  intervallo  solent  consequi.  Deinde  postremo 
atteudendum  est ,  num  quae  res  ex  iis  rebus ,  quae 
sunt  positae  in  partibus  honestatis,  aut  utilitatis, 
con»equantur;  de  quibus  in  deliberativo  genere 
causae  distinctius  erit  dicendum.  Ac  negotiis  qui- 
dem  fere  res  eae,  quas  commemoravimus ,  sunt 
attributae. 

2{3.  Omnis  autem  argumentatio,  quae  ex  iis 
locis ,  quos  commemoravimus,  sumetur,  aut  pro- 
b  a  b  i  l  i  s  ,  aut  n  e  c  e  s  s  a  r  i  a  debebit  esse.  Ktenim, 
ut  breviter  describrimus ,  argumentatio  videtur 
csse  inventum,  ex  aliquo  gejiere  rem  aliquam  aut 
probabiliter  ostendens ,   aut  necessarie  demonstrans. 

Necessarie  demonstrantur  ea  ,  quae  aliter  ac 
dicuntur,  nec  fieri,  nec  probari  possunt,  hoc  modo : 
,,  Si  |jeperit,  cum  viro  concubuit.  **  Hoc  genus 
argnmentandi ,  (juod  in  necessaria  demonstrationc 
versatur,  maxime  tractatur  in  Hicendo  aut  per  com- 
plexionem ,     aut  per  euumerationem ,    aut  per  sim- 


RHETORICORUM    LIB.   I.   28.  29.        227 

pricem  conclusionem.  Complexio  est,  in  qua, 
utium  concesseris,  reprehenditur,  ad  huncmodum: 
,,Si  improbus  est,  cur  uteris?  sin  probus ,  cur 
accusas?"  E  numer  ati  o  est,  in  qua,  pluribus 
rebus  expositis ,  et  ceteris  infirmatis ,  una  relicjua 
necessario  confirmatur,  hoc  pacto :  ,,Necesse  est 
aut  inimicitiarum  causa  ab  hoc  esse  occisum,  aut 
metus ,  aut  spei ,  aut  alicuius  amici  gratia ,  aut, 
si  horum  nihil  est ,  ab  hoc  non  esse  occisum ;  nam 
sine  causa  maleficium  susceptum  esse  non  potest. 
Sed  neque  inimicitiae  fuerunt,  nec  metus  uUus, 
nec  spes  ex  morte  iilius  alicuius  commodi ,  neque 
ad  amicum  huius  aliquem  mors  illius  pertinebat. 
Relinquitur  igitur ,  ut  ab  hoc  non  sit  occisus. " 
Simplex  autem  conclusio  ex  necessaria  conse- 
quutione  conficitur,  hoc  modo :  ,,Si  vos  me  istud 
eo  tempore  fecisse  dicitis ,  ego  autem  eo  ipso  tem- 
pore  trans  mare  fui,  relinquitur,  ut  id,  quod  di- 
citis ,  non  modo  non  fecerim ,  sed  ne  potuerim 
quidem  facere."  Atque  hoc  diligenter  videre  opor- 
tebit,  ne  quo  pacto  genus  hoc  refelli  possit,  ut  ne 
confirmatio  modum  ia  se  argumentationis  solum 
habeat,  et  quandam  similitudinem  necessariae  con- 
clusionis,  verum  ipsa  argumentatio  ex  necessaria 
ratione  consistat. 

29.  Probabile  autem  est  id,  quod  fere  fieri 
solet ,  aut  quod  iu  opinione  positum  est ,  aut  quod 
habet  in  se  ad  haec  quandam  similitudinem,  sive 
id  falsum  est,    sive  verum.       lu  eo  genere,    quod 


223  C  I  C  E  R  O  N  I  S 

fere  solet  fieri,  probabile  huiusmodi  est;  „Si 
mater  est ,  diligit  filium ;  '*  —  „  si  avarui  est ,  ne- 
gligit  iusiurandum.**  In  eo  autem,  (juod  in  oj^i- 
nioiie  positum  est,  huiusmodi  sunt  probabi- 
lia :  ,,  Impiis  apud  inferos  poenas  esse  paratas  ;  "  — * 
,,eos,  qui  philosophiae  dentoperam,  non  arbitrari 
deos  esse."  Similitudo  autem  in  contrariis  et 
paribus,  et  in  iis  rebus,  quae  sub  eandem  cadunt 
rationem,  maxime  spectatur.  In  contrariis,  hoc 
modo :  ,,  Nam  si  iis ,  qui  imprudentes  laeserunt, 
ignObci  convenit,  iis ,  qui  necessario  profuerunt, 
haberi  gratiam  non  oportet."  Expari,  sic:  ,,Nam 
ut  iocus  in  mari  sine  portu  naviJms  esse  non  potest 
tutus,  sic  animus  sine  fide  stabilis  amicis  non  potest 
esse."  In  iib  rebus ,  quae  sub  eandem  ratio- 
nem  cadunt,  hoc  modo  probabile  consideratur: 
,,Nam  si  Rhodiis  turpe  non  est  portorium  locare,  ne 
Hermacreonti  quidem  turpe  est  conducere.*'  Haec 
tum  vera  sunt,  hoc  pacto  :  ,,Quoniam  cicatrix  est, 
fuit  vulnus;*'  tum  verisimilia ,  boc  modo:  ,,  Si 
muhus  erat  in  calceis  pulvis,  ex  itinere  eum  venire 
oportebat.  " 

Onme  autem ,  ( ut  certas  quasdam  in  partes 
distribuamus , )  probabile  ,  quod  sumitur  ad  argu- 
mentationem ,  aut  signum  est,  aut  credibile,  aut 
iudicatum,  aut  comparal)ile.  Signum  est ,  quod 
sub  sensum  aH({uem  radit ,  et  quiddam  significat, 
quod  ex  ipso  profectum  videtur,  (|U()d  aut  lute 
fuerit,    aut   iu    ipso    negotio ,     aut    post  sit  cons€- 


RHETORICORUM    LIB.    I.    29.         229 

quntum ,  et  taraen  indiget  testimonii  et  gravioris 
confirmationis;  ut  cruor,  fuga,  pallor,  pulvis,  et 
quae  his  sunt  similia.  Credibile  est,  cjuod  sine 
ullo  teste ,  audi^oris  opinione  firmatur,  hoc  modo  : 
,,lVemo  est,  qui  non  hberos  suos  incolumes  et 
beatos  esse  cupiat.**  ludicatum  est,  res  assen- 
sione,  aut  auctoritate,  aut  iudicio  alicuius,  aut 
aliquorum  comprobata.  Id  tribus  in  generibus 
spectatur,  religioso  ,  communi ,  approbato.  Reli- 
giosum  est,  quod  iurati  legibus  iudicarunt,  Com- 
m  u  n  e  est ,  quod  omnes  vulgo  probarunt ,  et  se- 
quuti  sunt,  huiusmodi:  ut  maioribus  natu  assur- 
gatur,  ut  suppUcum  misereatur.  Approbatum 
est,  quod  homines,  quum  dubium  esset,  quale 
haberi  oporteret,  sua  constituerunt  auctoritate  : 
velut  Horatii  factum  a  populo  approbatum ,  qtiod 
occidit  sororcm,  quum  illa  devictum  Curiatium  ho- 
stem  doleret;  vel  ut  Gracchi  patris,  quem  popu- 
lus  Romanus  ob  id  reum  factum ,  quod  insciente 
coUega  in  censura  nonnihil  egisset,  post  censuram 
consuiem  fecit.  Comparabile  autem  est ,  quod 
in  rebus  diversis  similem  aliquam  rationem  con- 
tinet.  Eius  partes  sunt  tres :  imago ,  collatio, 
cxemplum.  Imago  est  oratio  demonstrans  aut 
corporum,  aut  naturarum  similitudinem.  Colla- 
tio  est  oratio ,  rem  cum  re  ex  similitudine  confe- 
rens.  Exemplum  est,  quod  rem  auctoritate, 
aut  casu  alicuius  hominis ,  aut  negotii  confirmat, 
aut  infirmat.      Horum  exempla  et  descriptiones  in 


-3«  C  I  C  E  R  o  N  r  s 

praeceptis  eloquutionis  cognoscentur.  Ac  fons  qui- 
dem  conrirmationis ,  nt^  facultas  tulit ,  apertus  est, 
nec  minus  dilucide,  quam  rei  natura  ferebat,  de- 
monstratus. 

30.  Quemadmodum  autem  quaeque  constitutio, 
et  pars  constitutionis ,  et  omnis  controversia ,  sive 
in  ratione ,  sive  in  scripto  versetur ,  tractari  debeat, 
et  quae  in  quasque  argumentationes  conveniant, 
singillatim  in  secundo  libro  de  unoquoque  genere 
dicemus.  In  praesentia  tantummodo  numeros ,  et 
modos ,  et  partes  argumentandi  confuse  et  permixte 
dispersimus ;  post  descripte  et  electe  in  genus 
quodque  causae,  quod  cuique  conveniet,  ex  hac 
copia  digeremus. 

Atque  inveniri  quidem  omnls  ex  his  locis  ar- 
gumentatio  poterit;  inventam  exornari,  et  certas  in 
partes  distingui  et  suavissimum  est ,  ct  summe  ne- 
cessarium,  et  ab  artis  scriptoribus  maxime  negle- 
ctum.  Quare  et  de  ea  praeceptione  nobis  in  hoc 
loco  dicendum  visum  est,  ut  ad  inventionem  argu- 
menti,  absoluta  quoque  ratio  argumentandi  adiun- 
geretur.  Et  magna  cum  cura  et  diligentia  locus 
hic  omnis  considerandus  est,  quod  non  solum  rei 
magna  utilitas  est,  sed  praecipiendi  quoque  summa 
diiFicultas. 

31.  Omnis  igitur  argumentatio  aut  per  indu- 
ctionem  tractanda  est,  aut  per  ratiocinationem. 
Inductio  est  oratio,  quae  rebus  non  dubiis  ca- 
ptat  assensiones  eius ,  quicum  instituta  est;  quibus 


RHETORICORUM    LIB.    I.    5x.  g^I 

assensiouibus  facit ,  ut  illi  dubia  quaedam  res ,  pro- 
pter  similitudiiiem  earum  rerum ,  quibus  assensit, 
probetur.  Velut  apud  Socraticum  Aeschinem  de- 
monstrat  Socrates ,  cum  Xenophontis  uxore ,  et 
cum  ipso  Xenophonte  Aspasiam  loquutam ;  ,,  Dic 
mihi ,  quaeso ,  Xenophontis  uxor,  si  vicina  tua 
melius  habeat  aurum  ,  quam  tu  habes ,  utrum  illius 
an  tuum  malis?  —  IUius,  inquit.  —  Quid  si  ve- 
stem,  et  ceterum  ornatum  muliebrem  pretii  maio- 
ris  habeat,  quam  tu  habes ,  tuumne  an  illius  ma- 
lis?  —  lUius,  respondit.  —  Age  vero ,  si  virum 
illa  meliorem  habeat ,  quam  tu  habes,  utrum  tuum 
malis  an  illius?"  Hic  mulier  erubuit.  Aspasia 
autem  cum  ipso  Xenophonte  sermonem  instituit. 
,,Quaeso,  inquit,  Xenophon,  si  vicinus  tuus  equum 
mehorem  habeat,  quam  tuus  est ;  tuumne  equum 
malis,  an  ilHus?  —  Illius ,  inquit.  —  Ouid  si  fun- 
dum  meliorem  habeat ,  quam  tu  habes ,  utrum  tan- 
dem  fundum  habere  malis?  —  Illum,  inquit,  me- 
liorem  scilicet.  —  Quid  si  uxorem  meliorem  ha- 
beat ,  quam  tu  habes ,  utram  malis  ?  "  —  Atque 
hic  Xenophon  quoque  ipse  tacuit.  Post  Aspasia  : 
,,  Quoniam  uterque  vestrum,"  inquit,  ,,id  mihi 
solum  uon  respondit,  quod  ego  solum  audire  vo- 
lueram,  egomet  dicam,  quid  uterque  cogitet.  Nam 
et  tu  mulier  optimum  virum  vis  habere,  et  tu  Xe- 
nophon  uxorem  habere  lectissimam  maxime  vis. 
Quare ,  nisi  hoc  perfeceritis ,  ut  neque  vir  mehor, 
ueque  femina  lectior  in  terris  sit,  profecto  id  sem- 


232  C  I  C  E  R  O  N  I  S 

per ,  quod  optiinum  putabitls  esse ,  multo  maxime 
requiretis ,  tu,  ut  maritus  sis  quam  oj)timae  mu- 
lieris ,  haec,  ut  cjuam  optimo  viro  iiupta  sit.  *• 
Hic  quum  rehus  non  dubiis  esset  assensum ,  fa-? 
ctum  est  propter  similitudinem ,  ut  etiam  illud, 
quod  dubium  videbatur,  si  qui  separatim  quaere- 
ret,  id  pro  certo ,  propter  rationem  rogandi ,  con- 
cederetur.  Hoc  modo  sermonis  plurimum  Socrates 
usus  est,  propterea  quod  nihil  ipse  atferre  ad  per- 
suadendum  volebat,  sed  ex  eo,  quod  sibi  ille  de- 
derat,  quicum  disputabat,  aliquid  conficere  male- 
bat,  quod  ille  ex  eo ,  quod  iam  concessisset,  ne- 
cessario  approbare   deberet. 

32.  Hoc  in  genere  praecipiendum  nobis  videtur, 
primum ,  ut  illud ,  quod  inducemus  per  similitudi- 
nem,  eiusmodi  sit,  ut  sit  necesse  concedi.  Nam 
ex  quo  postulabimus  nobis  illud ,  quod  dubium 
sit ,  concedi ,  dubium  esse  id  ipsum  non  oportebit, 
Deinde  illud ,  cuius  confirmandi  causa  fiet  indu- 
ctio ,  videndum  est ,  ut  simile  iis  rebus  sit ,  quas 
res ,  quasi  non  dubias ,  ante  induxerimus.  Nam 
ante  aliquid  nobis  concessum  esse  nihil  proderit, 
si  ei  diijsimile  erit  id,  cuius  causa  illud  concedi 
primum  voluerimus.  Deinde  ne  intelligat  is ,  qui- 
cum  agimus ,  quo  spectent  illae  primae  inductiones, 
et  ad  quem  sint  exitum  perventurac.  Nam  qiii  vi- 
det,  si  ei  rei,  quam  primo  rogetur ,  recte  assense- 
rit,  illam  quoquc  rem ,  quae  sibi  displiceat,  esse 
necessario  concedendam,  plerum{[ue  aut  non  rcspou- 


RHETORICORUM    LIB.  I.  52.  35.     ^  233 

dendo,  aut  male  respondciido  longius  pvocedere 
rogationem  nou  sinit.  Quare  ratione  rogationis 
imprudens  ab  eo  ,  quod  concessit,  ad  id,  quod  non 
vult  concedere,  deducendus  est.  Extremum  autem 
aut  taceatur  oportet,  aut  concedatur,  aut  negetur. 
Si  negabitur,  aut  ostendenda  est  similitudo  earum 
rerum,  quae  ante  concessae  sunt,  aut  alia  utendum 
inductione.  Si  concedetur,  concludenda  est  argu- 
mentatio.  Si  tacebitur,  aut  elicienda  est  respon- 
sio ;  aut,  quoniam  taciturnitas  imitatur  confessio- 
nem ,  pro  eo ,  ac  si  concessum  sit,  concludere  opor- 
tebit  argumentationem.  Ita  fit  hoc  genus  argu- 
mentandi  tripartitum.  Prima  pars  ex  similitudine 
constat  una,  pluribusve.  Altera  ex  eo,  quod  con- 
cedi  volumus,  cuius  causa  similitudines  adhibitae 
sunt.  Tertia  ex  conclusione,  quae  aut  confirmat 
concessionem,  aut,  quid  ex  ea  conficiatur,  ostendit. 
33.  Sed  quia  non  satis  alicui  videbitur  dilucide 
demonstratum ,  nisi  quid  ex  civili  causarum  genere 
cxempli  subiecerimus :  videtur  huiusmodi  quoque 
utendum  exemplo ,  non  quo  praeceptio  differat ; 
aut  aliter  hoc  in  sermone,  atque  in  dicendo  sit 
utendum;  sed  ut  eorum  voluntati  satisfiat,  qui, 
quod  aliquo  in  loco  viderint ,  alio  in  loco ,  uisi 
monstratum ,  nequeunt  coguoscere.  Ergo  in  hac 
causa,  quae  apud  Graecos  est  pervagata,  quod 
Epaminondas ,  Thebanorum  imperator ,  ei ,  qui  sibi 
ex  lege  praetor  successerat,  exercitum  non  tradi- 
dit,    et  cum  paucos  ipse  dies  contra  legem  exerci- 


234 


CJCERONIS 


tum  teiuiisset ,  Lacedaemonios  fuiuUtus  viclt,  po- 
terlt  accusator  argumeiitatione  uti  per  iuductionem, 
q^uum  scriptum  legis  contra  sententiam  defendat, 
ad  hunc  modum  :  ,,  Si ,  iudices  ,  id  ,  quod  Epami- 
nondas  ait  legis  scriptorem  sensisse,  ascribat  ad 
leiiem ,    et  addat  exceptionem   hanc,     extra    quam 

Sl     QUIS    REIPUBLICAE     CAUSA     EXERCITUM     TS  ON     TRA- 

DiDERiT ,  patiemini?  Non  opinor.  Quod  si  vos- 
inetipsi,  quod  a  vestra  leligione  et  sapientia  remo- 
tissiinum  est ,  istius  honoris  causa  hanc  eandem  ex- 
ceptionem',  iniussu  populi ,  ad  legem  ascribi  iubea- 
tis,  populus  Thebanus  id  patieturne  fieri?  rrofecto 
non  patietur.  Quod  ergo  ascribi  ad  legem  nefas 
est ,  id  scqui,  quasi  ascriptum  sit,  rectum  vobis 
videatur?  Novi  vestram  intelligentiam ,  non  potest 
ita  videri ,  iudices.  Quod  si  literis  corrigi  neque 
ab  illo,  neque  a  vobis  scriptoris  voluntas  potest; 
videte  ne  multo  indignius  sit ,  id  re  et  iudicio 
vestro  mutari,  quod  ne  verbo  quidem  commutari 
potest." 

Ac  de  inductione  quidem  satis  in  praesentia 
dictum  videtur.  Nunc  deinceps  ratiocinationis  vim 
et  naturam   consideremus. 

34.  Katiocinatio  est  oiatio  ex  ipsa  re  pro- 
babile  aliquid  eliciens,  quod  expositum  et  per  se 
cognitum,  sua  se  vi  et  ralione  confirmet.  Hoc  de 
genere  qui  diligentius  considerandum  j)utaverunt, 
quum  id(im  usu  dicendi  se((uerentur ,  pauhilum  in 
praecjpiendi    ratione     dissenseruut.       Nam    partim 


RHETORICORUM     LIB.    I.    34.         235 

quinque  eius  partes  esse  dixerunt,  partim  non  plus, 
quam  in  tres  partes  posse  distribui  putavevunt. 
Eoium  controveisiam  non  incommodum  videtur 
cum  utrorumque  ratione  exponere.  Nam  et  brevis 
est ,  et  non  eiusmodi ,  ut  alteri  prorsus  nihil  dicere 
putentur ,  et  locus  hic  nobis  in  dicendo  minime  ne- 
gligendus   videtur. 

Qui  putant  in  quiiujue  tribui  partes  oportere, 
aiunt,  primum  convenire  exponere  summam  argu- 
mentationis  ,  ad  hunc  modum  :  ,,  Melius  accurantur, 
quae  consilio  geruntur,  quam  quae  sine  consilio  ad- 
ministrantur.  **  Hanc  primam  partem  numerant; 
eam  deinceps  rationibus  variis ,  et  quam  copiosissi- 
mis  verbis  approbari  putant  oport€%e,  hoc  modo : 
,,Domus  ea ,  quae  ratione  regitur ,  omnibus  instru- 
ctior  est  rebus,  et  apparatior,  quam  ea ,  quae  te- 
mere  et  nullo  consilio  administratur.  Exercitus  is, 
cui  praepositus  est  sapieus  et  callidus  imperator, 
omuibus  partibus  commodius  regitur,  quam  is, 
qui  stultitia  et  temeritate  alicuius  administratur. 
Eadem  navigii  ratio  est.  Nam  navis  optime  cursum 
conficit  ea ,  quae  scientissimo  gubernatore  utitur." 
Quum  propositio  sit  hoc  pacto  approbata ,  et  duae 
partes  transierint  ratiocinationis ,  tertia  in  parte 
aiunt ,  quod  ostendere  velis  ,  id  ex  vi  propositionis 
oportere  assumere,  hoc  pacto:  ,,Nihil  autem 
omnium  rerum  melius ,  quam  omnis  mundus ,  ad- 
ministratur.  **  Huius  assumtionis  quarto  in  loco 
aliam   porro  inducunt  approbationem ,    hoc  modo  : 


256  CICERONIS 

,,Nam  et  signorum  ortus  et  obitus  defiiiltum  quen- 
dam  ordinem  servant ,  et  annuae  commutationes,' 
et  diurnae  nocturnaecjue  vicissitudines  non  modo 
(juadam  ex  necessitate  semper  eodem  modo  fiunt, 
verum  ad  utilitates  (juoc|ue  rerum  omnium  sunt 
accommodatae ;  nec  ulla  in  re  untjuam  mutatae 
quidcfuam  nocuerunt.  (^)uae  signo  sunt  omnia,  noii 
mediocri  quodam  consilio  naturam  mundi  admini- 
vStrari."  Quinto  inducunt  loco  complexionem,  cjuae 
aut  id  infert  solum ,  f|uod  ex  omnibus  partibus 
cogitur,  hoc  modo :  ,,  Consilio  igifur  mundus  ad- 
ministratur ;  **  aut  unum  in  locum  cjuum  condnxerit 
breviter  propositionem  et  assumtionem ,  adiungit, 
(|uid  ex  his  comiciatur ,  ad  huiic  modum :  ,,  Quod 
si  melius  geruntur  ca ,  (|uae  consilio ,  (juam  (|uae 
sine  consilio  administrantur;  nihil  autem  omnium 
rerum  melius  administratur ,  (juam  omnis  mundus; 
consilio  igitur  mundus  administratur.**  Quinque- 
partitam  igitur  hoc  pacto  putant  esse  argumenta- 
tionem. 

Qui  autem  triparlitam  esse  dicunt,  ii  non  aliter 
putant  tractari  opoitere  argumentationem ,  sed  par- 
titionem  horum  reprehendunt.  Ncgant  cnim  necjue 
a  propositione ,  necjue  ab  assumtione  apj)robationes 
earum  separari  ojjortere ,  necjue  jirojiositionem  ab- 
sohitam,  necjue  assumtionem  sibi  perfectam  videri, 
quae  approbatione  confirmata  uon  sit.  Quare  (juas 
illi  duas  |)ijrtes  numerent ,  j)roj)Ositionem  et  aji])ro- 
bationeui ,  sibi  unam  parteni  videri,  propositionem ; 


RHETORICORUM    LIB.  I.   34.  35.  56.     237 

quae  si  approbata  iiou  sit,  propositio  uou  sit  ar- 
giimentationis.  Item ,  quae  ab  illis  assumtio ,  et 
assumtiouisapprobatio  dicatur,  eaudem  sibi  assum- 
tionem  solam  videri.  Ita  fit,  ut  eadem  ratione 
argumeutatio  tractata,  aliis  tripartita,  aliis  cjuia- 
quepartita  videatur.  Quare  eveuit,  ut  res  uon  tam 
ad  usum  dicendi  pertiueat ,  quam  ad  ratiouem  prae- 
ceptionis. 

33.  Nobis  autem  commodior  illa  partitio  vide- 
tur  esse,  quae  iu  quinque  partes  distributa  est, 
quam  oinues  ab  Aristotele  et  Theopbrasto  profecti, 
maxime  sequuti  sunt.  Nam  quemadmodum  illud 
superius  geiius  argumentandi ,  quod  per  inductio- 
iiem  sumitur,  maxime  Socrates  et  Socratici  pertra- 
ctarunt;  sic  hoc,  quod  per  ratiociuationem  expoli- 
tur ,  summe  est  ab  Aristoteie ,  et  Theophrasto ,  at- 
que  a  Peripateticis  frequeutatum ;  deinde  a  rheto- 
ribus  iis,  qui  eiegautissimi  atque  artificiosissimi 
putati  sunt.  Quare  autem  uobis  illa  magis  partitio 
probetur,  dicendum  videtur,  ne  temere  sequuti 
putemur;  et  breviter  dicendum,  ne  iu  huiusmodi 
rebus  diutius ,  quam  ratio  praecipiendi  postulet, 
commoremur. 

36.  Si  quadam  in  argumeutatioue  satis  est  uti 
propositione,  et  non  oportet  adiungere  approbatio- 
nem  propositioni;  quadam  autem  in  argumeuta- 
tione  infirma  est  propositio ,  nisi  adiuncta  sit  ap- 
probatio ;  separatum  quiddam  e.^t  a  propositione 
approbatio.      Quod  enim  et  adiuugi  et  separari  ab 


23» 


C  1  C  E  R  O  N  1  S 


aliquo  potest,  Id  non  potest  idem  esse,  quod  est 
id ,  ad  quod  adiuiigitur ,  et  a  quo  separatur.  Est 
autem  quaedam  argumentatio ,  in  qua  propositio 
iion  indiget  approbatione ;  et  quaedam,  in  qua  nihil 
valet  siue  approbatione,  ut  ostendemus.  Sejjarata 
est  igitur  a  propositione  approbatio.  Ostendetur 
autem  id,  quod  polliciti  sumus  ,  hoc  modo:  Ouae 
propositio  in  se  quiddain  continet  perspicuum,  et 
quod  constare  inter  omnes  necesse  est,  hanc  velle 
approbare  et  firmare  nihil  attinet.  Ea  est  huius- 
modi:  ,,Si,  quo  die  ista  caedes  Romae  facta  est, 
eero  Athenis  eo  die  fui,  interesse  in  caede  non 
potui.**  Hoc  quia  perspicue  verum  est,  nihil  attinet 
approbari.  Quare  assumi  statim  oportet ,  hoc  mo- 
do:  ,,Fui  autem  Athenis  eo  die."  Hoc  si  non 
constat ,  indiget  approbationis  ;  qua  inducta  ,  com- 
plexio  consequetur.  Est  igitur  quaedam  propositio, 
quae  non  indiget  apjn-obatione.  Nam  esse  quan- 
dam ,  ([uae  indigeat ,  quid  attinet  ostendere ,  quod 
cuivis  facile  perspicuum  est?  Quod  si  ita  est ,  ex 
hoc,  et  ex  eo  ,  quod  proposueramus  ,  hoc  confici- 
tur,  separatum  esse  quiddam  a  propositione  appro- 
bationem.  Si  autem  ita  est,  falsum  est  non  esse 
plus,   quam  tripartitam  argumentationem. 

Simili  modo  liquet,  alteram  quoque  approbatio- 
iiem  separatam  esse  ab  assnmtione.  Si  quadam  in 
ariinmentatione  satis  est  uti  assumtione ,  et  non 
oportet  afHuiigere  ;ip])rol)ationem  assunitioni ;  qua- 
dnm  autem  in  argumentatione  infirma  e^t  assumtio» 


RHETORICORUM     LII3.    T.    56.        23^ 

nisi  adiuncta  sit  approbatio;  separatum  quiddam 
est  extra  assumtionem  approbatio.  Est  autem  argu- 
mentatio  quaedam ,  in  qua  assumtio  non  indiget 
approbatiouis ;  quacdam  autem^,  in  qua  nihil  valet 
sine  approbatione,  ut  ostendemus.  Separata  est 
igitur  ab  assumtione  approbatio.  Ostcndemus  au- 
tem  id ,  quod  poUiciti  sumus ,  hoc  modo :  ,,Si 
oportet  velle  sapcre,  dare  operam  philosophiae  con- 
venit."  Haec  propositio  indiget  approbationis. 
Non  enim  perspicua  est,  neque  constat  inter  omnes, 
propterea  quod  ;multi  nihil  prodesse  philosophiam, 
phrique  etiam  obesse  arbitrantur.  Assumtio  est 
haec:  ,,Oportet  autem  velle  sapere."  Hoc  quia 
ipsum  ex  se  perspicitur,  et  verum  esse  inteUigitur, 
nihil  attinet  approbari.  Quare  statim  conchidenda 
est  argumentatio.  Est  ergo  assumtio  quaedam, 
quae  approbationis  non  indiget.  Nam  quandam 
indigere  perspicuum  est.  Separata  est  igitur  ab 
assumtione  approbatio.  Falsum  ergo  est,  non  esse 
plus  quam  tripartitam  argumentationem. 

Atque  ex  his  illud  iam  perspicuum  est,  essequan- 
dam  argumentationem,  in  qua  ncc  propositio,  ne- 
que  assumtio  indigeat  approbationis,  huiusmodi,  ut 
certum  quiddam ,  et  brcve ,  exempli  causa ,  pona- 
mus :  ,,Si  summo  opere  sapientia  petenda  est,  sum- 
mo  opere  stultitia  vitanda  est;  summo  autem  opere 
sapientia  petenda  est ;  summo  igitur  opere  stultitia 
vitanda  est.  **  Hic  et  a>sumtio ,  et  propositio 
perspicua  est.     Quare  neutra  quoque  indjget  appro- 


^o 


CICERONIS 


batione.  Ex  hisce  omiiibus  illud  perspicuum  est, 
approbatioiiem  tum  adiungi,  tum  non  adiungi.  Ex 
quo  cognoscitur ,  neque  in  propositione,  neque  iu 
assumtione  contineri  approbationem  ,  sed  utranujue 
suo  loco  positam ,  vim  suam ,  tancjuam  certam  et 
propriam,  obtinere.  Quod  si  ita  est,  commode  par- 
titi  sunt  illi,  qui  in  quinque  partes  distribuerunt 
argumentationem. 

37.  Quinque  sunt  igitur  partes  eius  argumenta- 
tiouis ,  quae  per  ratiocinationem  tractatur :  P  r  o  p  o- 
sitio,  per  quam  locus  is  breviter  exponitur,  ex  quo 
vis  omnis  oportet  emanet  ratiocinationis;  Tropo- 
sitionis  approbatio,  per  quam  id,  quod  bre- 
viter  expositum  est ,  rationibus  aflirmatum  ,  proba- 
bilius  et  apertius  fit;  Assumtio,  per  quam  id, 
quod  ex  propositione  ostendendum  pertinet,  assu- 
mitur;  Assumtionis  approbatio,  per  quam 
id,  quod  assumtum  est,  rationibus  firmatur;  C  o  m- 
plexio,  per  quam  id ,  quod  conficitur  ex  omni  ar- 
gumentatione ,  breviter  exponitur.  Quae  plurima» 
habet  argumentatio  partes ,  ea  constat  ex  his  quin- 
que  partibus.  Secunda  est  quadripartita.  Tertia 
tripartita.  Dein  bipartita  ;  quod  in  controversia  est. 
Dem  ex  una  quoque  parte  potest  alicui  videri  con- 
sistere.  Korum  igitur,  quae  constant,  exempla  po- 
nemus:  horum ,  quae  dubia  sunt,  rationes  aile- 
rcmus. 

30.  Quinquepartita  argumentatio  est  huiusmodi: 
„  Omues  leges ,  iudices ,  ad  comniodum  reipublicae 

refer- 


RIIETOKICORUM     LIB.    I.     58.        241 

vefene  oportet ,  et  eas  ex  utilitate  communi ,  noii 
ex  scriptione,  quae  in  literis  est,  interpretari, 
Ea  enim  virtute  et  sapientia  maiores  nostri  fue- 
runt,  ut  in  legibus  scribendis  nibil  sibi  aliud ,  nisi 
salutem  atque  utilitatem  reipublicae  proponerent. 
Neque  enim  ipsi,  quod  obesset,  scribere  volebant; 
et,  si  scripsissent ,  quum  esset  intellectum,  repu- 
diatuni  iri  legem  intellioebant.  Nemo  enim  leaes 
legum  causa  salvas  esse  vult ,  sed  reipublicae,  quod 
ex  legibus  omnes  rempublicam  optime  putant  ad- 
ministrari.  Quam  ob  rem  igitur  leges  servari  opor- 
tet,  ad  eam  causam  scripta  legum  omnia  interpre- 
tari  convenit.  Nam  ut  ex  medicina  nihil  oportet 
putare  proficisci ,  nisi  quod  ad  corporis  utilitatem 
spectet ,  quoniam  eius  causa  est  instituta ;  sic  a 
legibus  nibil  convenit  arbitrari,  nisi  quod  reipu- 
blicae  conducat,  proficisci,  quoniam  eius  causa 
sunt  comparatae.  Ergo  in  boc  quoque  iudicio  de- 
sinite  literas  legis  perscrutari,  et  legem,  ut  aequum 
est,  ex  utilitate  reipublicae  considerate.  Quid 
enim  magis  utile  Thebanis  fuit,  quam  Lacedaemo- 
nios  opprimi?  Cui  rei  magis  Epaminondam ,  The- 
banorum  imperatorem ,  quam  victoriae  Thebano- 
rum,  consulere  decuit?  Quid  hunc  tanta  Theba- 
norum  gloria ,  tam  claro  atque  exornato  tropaeo 
carius  atque  antiquius  habere  convenit?  Scripto  vi- 
delicet  legis  omisso,  scriptoris  sententiam  conside- 
rare  debebat.  Atque  hoc  quidem  satis  considera- 
tum  est ,  nullam  esse  legem ,  nisi  reipublicae  causa 

Cic.  IKhctor.    Vol.  I.  16 


242 


CICERONIS 


scri])tam.  Summam  igitur  amentiam  esse  existi- 
mabat ,  quod  scriptum  esset  reipublicae  sakitis 
causa ,  id  non  ex  reipublicae  salute  interpretari. 
Quod  si  leges  omnes  ad  utilitatem  reipublicae  re- 
ferri  convenit ,  hic  autem  saluti  reipublicae  profuit; 
profecto  non  potest  eodem  facto  et  communibus  for- 
tunis   consuluisse,   et  legibus  nou  obtemperasse." 

39.  Quatuor  autem  partibus  constat  argumeii- 
tatio ,  quum  aut  proponimus ,  aut  assumimus  sine 
approbatione.  Id  facere  oportet,  quum  aut  pro- 
positio  ex  se  intelligitur,  aut  assumtio  perspicua 
est,  et  nnllius  approbationis  indiget.  Propositio- 
nis  apj)robatione  praeterita ,  quatuor  ex  partibus 
argumentatio  tractatur  ad  hunc  modum :  ,,Iudices, 
qui  ex  iege  iurati  iudicatis,  legibus  obtemperare 
debetis.  Obtemperare  autem  legibus  non  potestis, 
nisi  id ,  quod  scriptum  est  in  lege ,  sequamini. 
Quod  enim  certius  legis  scriptor  testimonium  vo- 
luntatis  suae  relinquere  potuit,  quam ,  quod  ipse 
magna  cum  cura  atque  diligentia  scripsit?  Quod 
si  hterae  non  exstarent,  magnopere  eas  requirere- 
mus  ,  ut  ex  his  scriptoris  voluntas  cognosceretur; 
nec  tamen  Epaminondae  permitteremus ,  ne  si  extra 
iudicium  ((uidem  esset,  ut  is  nobis  sententiam  legis 
interpretaretur,  nedum  nunc  istum  patiamur,  quum 
praesto  lex  sit ,  non  ex  eo ,  quod  apertissime  scri- 
ptum  est,  sed  ex  eo ,  quod  suae  causae  convenit, 
scriptoris  voKmtatem  interpretari.  Quod  si  vos, 
iudices ,  legibus  obtemperare  debetis ,    et  id  faccre 


RHETOKICORUM     LIB.   1.   39-   4o.        245 

non  potestis ,  nlsi  id ,  quod  scriptum  est  in  lege, 
secjuamiiii ,  quid  causae  est,  quin  istum  contia 
legem  fecisse  iudicetis?" 

Assumtionis  autem  approbatione  praeterita,  qua- 
dripartita  sic  fiet  argumentatio ;  ,♦  Qui  saepenu- 
mero  nos  per  fidem  fefellerunt,  eorum  orationi 
fidem  habere  non  debemus.  Si  quid  enim  perfi- 
dia  illorum  detrimenti  acceperimus ,  nemo  erit, 
praeter  nosmetipsos ,  quem  iure  accusare  possimus. 
Ac  primo  quidem  decipi  incommodum  est;  iterum, 
stultum ;  tertio  ,  turpe.  Carthaginienses  autem  per- 
saepe  iam  nos  fefellerunt.  Summa  igitur  amentia 
est  in  eorum  fide  spem  habere,  quorum  perfidia 
toties  deceptus  sis.  " 

Utraque  approbatione  praeterita  trjpartita  fit, 
hoc  pacto :  ,,Aut  metuamus  Carthaginienses  opor- 
tet,  si  incolumes  eos  reliquerimus ;  aut  eorum  ur- 
bem  diruamus.  Ac  metuere  quidem  non  oportet. 
Kestat  igitur,   ut  urbem  diruamus." 

40.  Sunt  autem,  quiputent,  nonnunquam  posse 
complexione  supersederi ,  quum  id  perspicuum  sit, 
quod  conficiatur  ex  ratiocinatione.  Quod  si  fiat, 
bipartitam  quoque  fieri  argumentationem ,  hoc  mo- 
do:  ,,  Si  peperit,  virgo  non  est;  peperit  autem." 
Hic  satis  esse  proponeie  et  assumere ;  quoniam  per- 
spicuum  sit ,  quod  conficiatur.  Nobis  autem  vi- 
detur  et  omnis  ratiocinatio  concludenda  esse ;  et 
quod  illis  displicet,  magnopere  vitandum,  ne,  quod 
perspicuum  sit,  id  in  complexionem  inferamus.    Hoc 


244 


€ICERONIS 


autcm  fieri  poterit,  si  complexionum  genera  intel- 
ligantur.  Nam  aut  ita  complectemur,  ut  in  unum 
conducamus  propositionem  et  assumtiojiem,  hoc 
modo :  ,,Quod  si  leges  omnes  ad  utilitatem  reipubli- 
cae  referri  convenit,  hic  autem  saluti  reipublicae 
profuit;  profecto  non  potest  eodem  facto,  et  saluti 
communi  consuluisse,  et  legibus  non  obtemperasse.** 
Aut  ita,  ut  ex  contrario  sententia  conficiatur,  hoc 
modo :  ,,  Summa  igitur  amentia  est,  in  eorum  fide 
spem  habere ,  quorum  perfidia  toties  deceptus  sis." 
Aut  ita ,  ut  id  solum,  quod  conficitur,  inferatur, 
ad  hunc  modum  :  ,,Urbem  igitur  diruamus."  Aut, 
ut  id ,  quod  eam  rem ,  quae  conficitur ,  sequatur 
iiecesse  est.  Id  est  huiusmodi :  ,,  Si  peperit ,  cum 
viro  concubuit:  peperit  autem.  "  Conficitur  hoc: 
,,Concubuit  igitur  cum  viro."  Hoc  si  nohs  inferre, 
et  inferas  id,  quod  sequitur:  ,,Fecit  igitur  ince- 
stum ;  "  et  concluseris  argumentationem  ,  et  perspi- 
cuam  fugeris  complexionem.  Ouare  in  longis  argu 
mentationibus  ,  ex  conductionibus  ,  aut  ex  contrari 
complecti  oportet ;  in  brevibus  id  solum ,  quo 
conficitur,  exponere ;  in  iis ,  in  quibus  exitus  per 
spicuus  est ,   consequutione  uti. 

41.  Si  qui  autem  ex  una  quoque  parte  puta-* 
bunt  constare  argumentationem ,  poterunt  dicere, 
saepe  satis  esse  hoc  modo  argumentationem  facere: 
,,  Quoniam  peperit ,  cum  viro  concubuit.  **  Nam 
hoc  nullius  neque  approbationis,  neque  comple- 
xionis    indigere.       Sed   nobis    ambiguitate    nominis 


rxIIETORICORUM    LIB.    I.    41.       .245 

.^identur  eiTare.  Nam  argumentatio  nomine  uno 
res  duas  significat ,  ideo ,  tjuod  ct  inventum  ali- 
quam  in  rem  pi  obabile ,  aut  necessarium ,  argu- 
mentatio  vocatur,  et  eius  inventi  artificiosa  expoli- 
tio.  Quando  igitur  proferent  aliquid  huiusmodi: 
,,Quoniam  peperit ,  cum  viro  concubuit;*'  inven- 
tum  proferent,  non  expolitionem,  Nos  autem  de 
cxpolitionis  partibus  loquiinur.  Nihil  igitur  ad 
hanc  rem  ratio  illa  pertinebit:  Ptque  hac  .  distin- 
ctione,  alia  quoque,  quae  videbuutur  otHcere  huic 
partitioni,  propulsabimus,  si  qui  aut  assumtio- 
uem  aliquando  tolli  posse  putent,  aut  propositio- 
nem.  Quae  si  quid  habet  probabile,  aut  necessa- 
rium ,  quoquo  modo  commoveat  auditorem  necesse 
est.  Quod  si  solum  spectaretur,  ac  nihil,  quo 
pacto  tractaretur  id,  quod  excogitatum  esset,  re- 
ferret;  nequaquam  tantum  inter  summos  oratores 
ct  mediocres  interesse  existlmaretur. 
i  Yariare  autem  orationem  magnopere  oportcbit. 
Nam  omnibus  in  rebus  simihtudo  est  satietatis 
mater.  Id  fieri  poterit ,  si  non  similiter  semper 
ingrediamur  iii  argumentationem.  Nain  primum 
omnium  generibus  ipsis  distinguere  convenit,  hoc 
est,  tum  inductione  uti,  tum  ratiocinatione ;  de- 
inde  in  ipsa  ratiocinatione  non  semper  a  proposi- 
,tione  incipere,  nec  semper  quinque  partibus  abuti 
convenit ,  neque  eadem  ratione  partes  expolir^ :  sed 
tum  ab  assumtiOne  incipere  licet,  tum  ab  approbatio- 
ne  alterutra,  tum  utraque,   tum  hoc,  ,tum  illo  generc 


246  C  I  C  E  R  O  N  I  S 

complexionis  uti.  Id  ut  melius  perspiciatur ,  aut 
i^si  scribamus ,  aut  in  quolibet  exemplo  de  iis, 
<juae  proposita   suut,  hoc  idem  exerceamus. 

Ac  de  partibus  quidem  argumentationis  satis 
iiobis  dictum  videtur.  lUud  autem  volumus  intel- 
iigi ,  nos  probe  tenere ,  aliis  quoque  rationibus  tra- 
ctari  argumentationes  in  philosophia  multis  et 
obscuris,  de  quibus  certum  est  artificium  consti- 
tutum.  Verum  illa  nobis  abhorrere  ab  usu  ora- 
torio  visa  sunt.  Quae  pertinere  autem  ad  diceii- 
dum  putamus ,  ea  nos  commodius,  quam  ceteros, 
attendisse ,  non  afFirmamus ;  perquisitius  et  diligen- 
tius  conscripsisse  pollicemur.  Nunc,  ut  instituimus, 
proficisci    ordine    ad    reliqua    pergemus. 

42.  Reprehensio  est ,  per  quam  argu- 
mentando  advcrsariorum  confirmatio  diluitur ,  aut 
elevatur.  Haec  fonte  inventionis  eodem  utetur, 
quo  utitur  confirmatio ,  propterea  quod ,  quibus 
ex  locis  ahqua  res  confirmari  potest,  iisdem  potest 
ex  locis  infirmari.  IVihil  enim  considerandum  est 
in  his  omnibus,  nisi  id ,  quod  personis,  aut  ne- 
gotiis  attributum  est.  Quare  inventionem,  et  argu- 
mentationum  expolitionem,  ex  illis,  quae  ante 
praecepta  sunt,  hanc  quoque  in  partem  orationis 
transferri  oportebit.  Verumtamen ,  ut  quaedam 
praeceptio  detur  huius  quoque  partis,  exponemus 
modofi  reprehensionis ;  quos  qui  observabunt ,  fa- 
cilius  ca,  quae  coutra  dicentur,  diluere  aut  infir- 
mare  poterunt.  »  *'^«»   n 


RHETORICORUM    LIB.   I.    43.   /|4.        247 

43.  Omiiis  argumentatio  reprehenditur ,  si  aut 
ex  iis ,  cfuae  sumta  sunt,  non  conceditur  aliquod 
unum  plurave ;  aut ,  his  concessis ,  complexio  con- 
fici  ex  his  negatur;  aut  si  genus  ipsum  argumen- 
tationis  vitiosum  ostenditur;  aut  si  contra  firmam 
argumentationem ,  alia  aeque  firma,  aut  firmior 
ponitur.  Ex  iis,  quae  sumuntur,  aliquid 
non  conceditur,  quum  aut  id,  quod  credibile, 
aut  quod  sigiium  esse  adversarii  dixerunt,  id 
eiusmodi  negatur  esse;  aut  quod  comparabile  pu- 
tant,  dissimile  ostenditur;  aut  iudicatum  aliam  in 
partem  traducitur;  aut  omnino  iudicium  improba- 
tur ;  aut  si  complexio ,  aut  una ,  aut  utraque  ex 
parte  reprehenditur ;  aut  si  enumeratio  falsa  osten- 
ditur;  aut  si  simplex  conclusio  falsi  aliquid  con- 
tinere  demonstratur,  Nam  omne ,  quod  sumitur  ad 
argumentandum ,  sive  pro  probabili ,  sive  pro  ne- 
cessario ,  necesse  est  sumatur  ex  his  locis ,  ut  ante 
ostendiinus. 

44,  Quod  pro  credibili  sumtum  erit,  id  in- 
firmabitur,  si  aut  perspicue  faisum  erit,  hoc  modo: 
„Nemo  est,  qui  non  pecuniam,  quam  sapientiam 
maUt;"  aut  ex  contrario  quoque  credibile  aliquid 
habebit,  hoc  modo:  ,,  Quis  est,  qui  non  ollicii 
cupidior  sit,  quam  pecuniae?"  aut  erit  omnino 
incredibile,  ut  si  aliquis,  quem  constat  esse  ava- 
lum,  dicat,  ,,  alicuius  mediocris  olficii  causa,  se 
maximam  pecuniam  neglexisse; '*  aut  si,  quod  in 
quibusdam   rebus  ,  aut  hominibus  accidit ,  id  omni- 


248 


C  I  C  E  R  O  N  I  S 


bus  dicatur  usu  venirc,  hoc  pacto :  ,,  Qui  pauperes 
sunt,  iis  antiquior  ofricio  pecunia  est ;  " —  »» Qui 
locus  desertus  est,  in  eo  caedein  factam  esse  opor- 
tet;  in  loco  celebri  homo  occidi  c|ui  potuit?*'  aut 
si  id ,  quod  raro  fit ,  fieri  omnino  negetur ;  ut 
Curio  pro  Fulvio;  ,,Nemo  potest  uno  aspectu,  ne- 
que  jjraeteriens  ,  in  amorem  incidere.  ** 

Quod  autem  pro  signo  sumetur,  id  ex  iisdem 
locis,  quibus  confirmatur,  infirmabitur.  Nam 
in  signo,  primum  verum  esse  ostendi  oportet;  de- 
inde  eius  esse  rei  signum  proprium,  qua  de  re 
agitur,  ut  cruorem  caedis ;  deinde  factum  esse, 
quod  non  oportuerit;  aut  non  factum,  quod  opor- 
tuerit ;  postremo  scisse  eum ,  de  qua  quaeritur, 
eius  rei  legem  et  consuetudinem.  Nam  eae  res 
sunt  signo  attributae;  quas  diligentius  aperiemus, 
quum  separatim  de  ipsa  coniecturali  constitutione 
dicemus.  Ergo  horum  unumquodque  in  reprchen- 
sioue,  aut  non  esse  signo ,  aut  parum  magno  esse, 
aut  a  se  potius ,  quam  ab  adversariis  stare ,  aut 
omnino  falso  dici ,  aut  in  aliam  quoque  suspicio- 
nejn  duci  posse,   demonstrabitur, 

Quum  autem  pro  comparabili  aliquid  indu- 
cetur,  quoniam  id  per  similitudinem  maxime  tra- 
ctatur,  in  rcprehendendo  conveniet,  simile  id  ne- 
gare  esse,  quod  conferetur,  ci  quicum  conferetur. 
Id  fieri  poterit,  si  demonstrabitur  diversum  esse 
genere,   natura,    vi,    magnitudine ,    temporc,  loco. 


RHETORICORUM     LIB.    I.    44.  149 

persona ,  opinione;  ac  si,  quo  in  numero  illud, 
tjuod  per  similitudinem  afreietur,  et  quo  in  loco 
hoc  genus ,  cuius  causa  afferetur ,  haberi  couTeniat, 
Ootendetur.  Deinde,  quid  res  cum  re  difFerat,  de- 
monstrabitur;  ex  quo  docebimus ,  aliud  de  eo, 
quod  comparabitur ,  et  de  eo ,  quicum  comparabi- 
tur,  existimari  oportere.  Huius  facultatis  maximc 
indigebimus ,  quum  ea  ipsa  argumentatio ,  quae  per 
inductionem  tractatur,   erit  reprehendenda, 

Sin    iudicatum    aliquod    inferetur,     quoniam  id 
cx  his  locis  maxime  f irmatur :    laude    eoium ,     qui 
iudicarunt;     similitudine    eius  rei,     qua  de  agitur, 
ad  eam  rem ,   qua  de  iudicatum  est ;  et  commemo- 
rando ,  non  modo  non  esse  reprehensum  iudicium, 
sed    ab    omnibus     approbatum;     et    demonstranda, 
difficilius    et    maius  fuisse  id  iudicatum ,    quod  af- 
feratur,   quam  id,   quod  instet:    ex  contrariis  locis, 
si    res  aut  vera ,     aut   Yerisimilis    permittet ,     infir- 
mari  oportebit.       Atque    erit  observandum  diligen- 
ter,  ne  nihil  ad  id,    quo   de  agatur,    pertineat  id, 
quod  iudicatum  sit ;    et  videndum ,    ne  ea  res  pro- 
feratur ,  in  qua  sit  offensum ,    ut  de   ipso ,    qui  iu- 
dicarit,     iudicium  fieri  videatur.        Oportet   autem 
animadvertere  ,  ne ,   quum  alitcr  multa  sint  iudicata, 
soHtarium  aliquod  iudicatum,   aut  rarum  afferatur. 
Nam   his    rebus   auctoritas    iudicati    maxime.  potest 
infirmari,     Atque  ea  quidem ,  quae  quasi  p  r  o  b  a  - 
bilia    sumentur,     ad   hunc   modum    tentari  opor- 
tebit. 


256  C  I  C  E  Pl  O  N  I  S 

4,5.  Quae  vero  sicuti  necessaria  inducentur, 
ea  si  forte  imitabuntur  modo  necessariam  argu- 
mentationem,  necjue  erunt  eiusmodi,  sic  reprehen- 
dentur. 

Primum  complexio,  quae,  utrum  concesse- 
ris ,  debet  tollere ,  si  vera  est ,  nuAquam  reprehen- 
detur;  sin  falsa,  duobus  modis,  aut  conversione, 
aut  alterius  partis  infirmatione.  C  o  n  v  e  r  s  i  o  n  e , 
hoc  modo : 

Nam  si  veretur,    quid  eum  accuses,    qui  est  probus? 

Sin  inverecundum  animi  ingenium  possidet, 

Quid  eum  accuses ,   qui  id  parvi  auditum  existimet? 

Hic ,  sive  vereri  dixeris ,  sive  non  vereri ,  conce- 
deiidum  hoc  putat,  ut  neget  esse  accusandum. 
Quod  couversione  sic  reprehendetur :  ,,  Immo  vero 
accusandus  est.  Nam  si  vcretur,  accuses ;  non 
enim  parvi  auditum  aestimabit.  Sin  inverecundum 
animi  ingenium  possidet,  tamen  accuses.  Non  enim 
probus  est. "  Alterius  autem  partis  infir- 
matione,  hoc  modo  reprehendetur :  ,,Verum  si 
veretur ,  accusatione  tua  correptus ,  ab  errato  re- 
cedet.  ** 

E  n  u  m  e  r  a  t  i  o  vitiosa  intelligitur ,  si  aut  prae- 
teritum  quiddam  dicemus ,  quod  velimus  concodere, 
aut  inf  irmum  aliquid  annumeratum ,  quod  aut  con- 
tra  dici  possit,  aut  causa  non  sit,  quare  non  ho- 
neste    possimus    conccdere.       Praeteritur    quid- 


RIIETORICOrxUM    LIB.   I.    45.  «51 

clain  in  eiusmodi  enumerationibus :  „  Quoniam  ha- 
bes  istum  equum ,  aut  emeris  oportet,  aut  heie- 
ditate  possideas ,  aut  munere  acceperis  ,  aut  donii 
tibi  natus  sit,  aut,  si  horum  nihil  est,  surripu  - 
ris  necesse  est ;  sed  neque  emisti ,  neque  hereditate 
venit,  neque  donatus  est,  neque  domi  natus  est; 
necesse  est  ergo  surripueris.  **  Hoc  commode  re- 
prehendetur,  si  dici  possit  ex  hostibus  equus  esse 
captus,  cuius  praedae  sectio  non  venierit;  quo 
illato ,  infirmatur  enumeratio ;  quoniam  id  est  in- 
ductum ,   quod  praeteritum  sit  in  enumeratione. 

Altero  autem  modo  reprehendetur ,  si  aut  c  o  n  - 
tra  aliquid  dicetur,  hoc  est,  si,  exempli  causa, 
ut  in  eodem  versemur,  poterit  ostendi  hereditate 
venisse;  aut  si  extremum  illud  non  erit  turpe 
concedere ;  ut  si  quis ,  quum  dixerint  adversarii ; 
,,aut  insidias  facere  voluisti,  aut  amico  morem  ges- 
sisti,  aut  cupiditate  elatus  es;"  amico  se  morem 
Sessisse  fateatur. 

S i m p  1  e x  autem  conclusio  repr ehend etur, 
si  id,  quod  sequitur,  non  videatur  necessario  cum 
eo  ,  quod  antecessit ,  cohaerere.  Nam  hoc  quidem  : 
„  Si  spiritum  ducit,  vivit;*'  —  ,,  Si  dies  est,  lu- 
cet;**  eiusmodi  est,  ut  cum  priore  necessario  po- 
sterius  cohaerere  videatur.  Hoc  autem :  ,,  Si  mater 
est,  diligit;**  —  „Si  aliquando  peccavit,  nun- 
quam  coiTigetur ;  **  sic  conveniet  reprehendi,  ut 
demonstretur  non  necessario  cum  priore  posterius 
cohaerere. 


252  CICERONIS 

4^'  ^oc  genus ,  et  cetera  necessarla ,  et  omnino 
omnis  argumentatio ,  et  eius  reprehensio  maiorem 
quandam  vim  continet ,  et  latius  patet,  quam  hic 
exponitur;  sed  eius  artificii  cognitio  huiusmodi  est, 
ut  non  ad  huius  artis  partem  alic|uam  adiungi  pos- 
sit ,  sed  ipsa  sej^aratim  longi  temporis ,  et  magnae 
atque  arduae  cogitationis  indigeat.  Quare  illa  no- 
bis  alio  tempore  atcjue  ad  aliud  institutum ,  si  fa- 
cultas  erit,  exphcabuntur.  Nunc  his  praeceptioni- 
bus  rhetorum  ad  usum  oratorium  contentos  nos 
esse  oportebit.  Quum  igitur  ex  iis,  quae  su- 
muntur,  aliquid  non  conceditur,  sic  infirma- 
bitur. 

47.  Quum  autem ,  his  concessis,  complexio 
cx  his  non  conficitur,  haec  erunt  consideran- 
da ;  num  aliud  conficiatur ,  aliud  dicatur ,  hoc  mo- 
do :  Si ,  quum  aliquis  dicat  se  profectum  esse  ad 
cxercitum,  contra  eum  quis  velit  hac  argumenta- 
tione  uti :  ,,  Si  venisses  ad  exercitum,  a  tribunis 
militaribus  visus  esses ;  non  es  autem  ab  his  visus ; 
iion  es  igitur  profectus  ad  exercitum."  Hic  quum 
concesseris  propositionem  et  assumtionem,  com- 
plcxio  est  infirmanda.  Aliud  enim,  quam  cogeba- 
tur,  illatum  est. 

40*  Ac  nunc  quidcm ,  quo  facilius  res  cognosce- 
retur ,  perspicuo  et  grandi  vitio  praeditum  posui- 
mus  cxemplum ;  sed  saepc  obscurius  vitium  pro 
vcro  probatur,  (juum  aut  parum  memineris ,  quid 
concesscris ,    aut  ambiguum  aliquid  pro  ccrto  con- 


PtHET0RIC01lL'M     LIB.   I.   48-         253 

cesseris.     Ambiguum  si  concesseris  ex  ea  parte, 
quam  ipsc  iutellexeris ,     eam  partem  si  adversarius 
ad    aiiam    partem    per    complexionem    velit  accom- 
modare;  demonstrare  oportebit,    non  ex  eo,  quod 
ipse    concesseris,    sed    ex    eo ,    quod    ille    sumserit, 
confici    complexionem ,    ad  hunc  modum:     „  Si  pe- 
cuniae  indigetis,    pecuniam    non  habetis ;     si  pecu- 
niam  non  habetis ,  pauperes  estis.     Indigetis  autem 
pecuniae;   mercaturae  enim,  nisi  ita  esset,   operam 
non  daretis.     Pauperes    igitur    estis."      Hoc  sic  rc- 
prehenditur:    „  Quum    dicebas ,     Si  iiidigetis  pecu-^ 
niae,  pecuniaju  non  habetis ;  hoc  intelligebam:    Si 
yropier   inopiam   in  egestate  estis,    pecuniam  non 
habetis;  et  idcirco  concedebam.      Quum  autem  hoc 
sumebas:"     Indigetis  aulem  pccuniae ;    illud  acci- 
piebam:    Fultis  autevi  pecuniac  pliis  habere,      Ex 
quibus  concessionibus  non  conficitur  hoc:    Paupe- 
res  iaitur  estis ;  conficeretur  autem,   si  tibi  primo 
quoque  hoc  concessissem  :     (^ui  pecuuiam  maiorem 
vellet  habere,  eum  pecuniam  non  habere,^^ 

Saepe  autem  oblitum  putant,  quid  concesserls, 
et  idcirco  id,  quod  non  conficitur,  quasi  confi- 
ciatur,  in  conclusione  infertur,  hoc  modo:  „Si  ad 
illum  hereditas  veniebat,  verisimile  est,  ab  illo 
necatum."  Deinde  hoc  approbant  plurimis  verbif. 
Post  assumunt:  „Ad  illum  autem  hereditas  venie- 
bat."  Deinde  infertur:  „  Ille  igitur  occidit;"  id 
quod    ex    iis,     quae    sumserant,      non    conficitur. 


ii^^  CICEROJSIS 

Quare  observare  diligenter  oportet,    et  quid  suina- 
tur,  et  qiiid  ex  his  conficiatur. 

49.  Ipsum  autem  genus  argumentatio- 
n  i  s ,  vitiosum  his  de  causis  ostendetur ,  si  aut  in 
ipso  vitium  erit,  aut  si  non  ad  id,  cjuod  institui- 
tur,  accommodabitur.  Atque  in  ipso  vitium 
erit,  si  omnino  totum  falsum  erit,  si  commune, 
si  vulgare ,  si  leve ,  si  remotum ,  si  mala  defmitio, 
si  controversum ,  si  perspicuum ,  si  non  conces- 
sum ,  si  turpe ,  si  ottensum ,  si  contrarium ,  si  in- 
constans ,  si  adversum.  Falsum  est,  in  quo  per- 
spicue  mendacium  est,  hoc  modo :  ,,]Non  potest 
esse  sapiens ,  qui  pecuniam  negligit.  Socrates 
autem  pecuniam  negligebat.  Non  igitur  sapiens 
erat.*'  Commune  est,  quod  nihilo  magis  ab  ad- 
versariis ,  quam  a  nobis  facit ,  hoc  modo  :  ,,  Id- 
circo  ,  iudices  ,  quia  veram  causam  habebam,  brevi 
peroravi."  Vulgare  est,  quod  in  aliam  quoque 
rem  non  probabilem ,  si  nunc  concessum  sit,  trans- 
ferri  possit,  hoc  modo :  ,,  Si  veram  causam  non 
haberet,  vobis  se,  iudices,  non  commisisset."  Leve 
est ,  quod  aut  post  tempus  dicitur ,  hoc  modo : 
„  Si  in  mentem  venisset,  non  commisisset;  "  aut 
si  perspicue  rem  turpem  levi  tegere  vult  defen- 
sione ,  hoc  modo: 

Quum  te  expetebaiit  omnes ,  floreiuissimo 
Kegno  reliqui:    nuuc  desertuni  ab  onuiibus, 
Sunrimo  periclo ,  sola  ut  resutuani,  paro. 


RHETORICOaUM    LIB.    I.    49.         255 

Remotum  est,  (juod  ultra  quam  satis  est,  peti- 
tur,  hoc  modo:  ,,  Ouod  si  non  P.  Scipio  Corne- 
liam  filiam  Ti.  Graccho  coUocasset,  atque  ex  ea 
duos  Gracchos  procreasset,  tantae  seditiones  natae 
non  essent.  Quare  hoc  incommodum  Scipioni  ad- 
scribendum  videtur."  Huiusmodi  est  illa  quoque 
couquestio : 

Utinam  ne  in  nemore  Pelio  securibus 
Caesa  accidisset  abiegna  ad  terram  trabes! 

Longius  enim  repetita  est,  quam  res  postulabat. 
Mala  definitio  est ,  quum  aut  communia  de- 
scribit,  hoc  modo:  ^,  Seditiosus  est  is ,  qui  malus 
atque  inutilis  est  civis ; "  (nam  hoc  non  magis  se- 
ditiosi,  quam  ambitiosi,  quam  calumniatoris,  quam 
alicuius  improbi  hominis  vim  describit;)  aut  fal- 
sum  quiddam  dicit,  hoc  pacto:  ,,  Sapientia  est  pe- 
cuniae  quaerendae  intelligentia ;  "  aut  aliquid  non 
grave,  nec  magnum  continens,  sic :  ,,  Stultitia  est 
immensae  gloriae  cupiditas. "  Est  haec  quidem 
stultitia ,  sed  ex  parte  quadam ,  non  ex  omni  ge- 
nere,  definita.  Controversum  est,  in  quo  ad 
dubium  demonstrandum  dubia  causa  alfertur,  hoc 
modo: 

Eho    tu,    dii,     quibus    est   potestas   motus  superura 

atque   inferura, 
Pacem  inter  sese  conciiiant,  conferunt  concordiam. 


25<^ 


CICERONIS 


Perspicuum  est,  de  quo  nou  est  controver- 
sia :  ut ,  si  quis  ,  quum  Orestem  accuset ,  plauum 
faciat,  ab  eo  niatrem  esse  occisam.  Non  con- 
c  e  s  s  u  m  est ,  quum  id ,  quod  augetur ,  in  contro- 
versia  est,  ut ,  si  quis,  quum  Ulyssem  accuset,  iii 
hoc  maxime  commoretur;  Indignum  esse,  ab  ho- 
mine  ignavissimo  virum  fortissimum ,  Aiacem ,  ne- 
catum.  Turpe  est,  quod  aut  eo  loco ,  in  quo 
dicitur,  aut  eo  homine,  qui  dicit,  aut  eo  tempore, 
quo  dicitur,  aut  iis ,  qui  audiunt,  aut  ea  re,  qua 
de  agitur ,  indignum ,  propter  inhonestatem ,  vi- 
detur.  Offensum  est,  quod  eorum,  qui  audiunt, 
voluntatem  laedit;  ut,  si  quis  apud  equitos  Roma- 
nos ,  cupidos  iudicandi ,  Caepionis  legem  iudicia- 
riam  laudet.  C  o  n  t  r  a  r  i u  m  est ,  quod  contra  ea 
dicitur,  quae  ii ,  qui  audiunt,  fecerunt;  ut,  si 
quis  apud  Alexandrum  Macedonem  contra  aliquem 
urbis  expugnatorem  diceret,  nihil  esse  crudelius, 
quam  urbes  diruere ,  quum  ipse  Alexander  Thebas 
diruisset.  I  n  c  o  n  s  t  a  n  s  est ,  quod  ab  codem  de 
eadem  re  diverse  dicitur;  ut,  si  quis ,  quum  di- 
xerit,  qui  virtutem  habeat,  eum  nullius  rei  ad 
bene  vivendum  indigere ,  neget  postea  sine  bona 
valetudine  posse  bene  vivcre;  aut,  se  amico  adesse 
propter  benevolentiam  aiat;  sperare  tamen  aUquid 
commodi  ad  se  perventarum.  Adversum  est, 
qiiod  ipsi  causae  alifjua  ex  parte  olFicit ;  ut ,  oi  (|uis 
ho.^tiuin  vim,  et  copias,  et  felicitatem  augeat, 
quum   ad   pugnandum   nulitcs  adhortetur. 

50.   Si 


P.lIETOIlICOP«.UM    LIB.   I.    50.  ^57 

50.     Si     non    ad    id,     quod    instituitur, 
accoinmodabitur  aliqaa    pars  argumentationis,   ho- 
rum  aliquo   in  vitio  reper^Jtur;    si  plura  polUcitus 
pauciora  demonstrabit ;    £<nt ,   si,    quum  totum   de- 
bebit    ostendere,     de    paite    aliqua    loquetur,    hoc 
modo;  „Mulierum  genus  avarum  est;  nam  Eriphyle 
auro  viri  vitam  vendidit ; "    aut,    sl  non  id ,   quod 
accusabitur,  defendet ;  ut,    siquis,  quum  ambitus 
accusetur,  manu  se  fortem  esse  defendat ;    ut  Am- 
phion  apud  Euiipidem,  item  apud  Pacuvium,   qui, 
vituperata  musica,     sapientiam    laudat;     aut  si  res 
ex  hominis  vitio  vituperabitur,  ut ,   si  quis  doctri- 
iiam    ex    alicuius    docti    vitiis  reprehendat;    ant,  si 
quis,  quum  aliquem  volet  laudare,  de  felicitate  eius, 
non  de  virlute  dicet;  aut,  si  quis  rem  cum  re  ita 
comparabit,  ut  alteram  se  non  putet  laudare,  nisi 
alteram    vituperarit ;    aut ,  si  alteram  ita  laudabit, 
ut    alterius    non    faciat    mentionem;    aut  si,  quum 
de    certa    re    quaeretur,     de    communi     instituetur 
oratio;    ut,    si  quis,    quum  aliqui  deliberent ,    bel- 
lum  gerant ,    an  non  ,    pacem  laudet  omnino ,    noii 
illud  bellum  inutile  esse  demonstret;  aut,    si  ratio 
alicuius  rei  reddetur  falsa,    hoc   modo:    „Pecunia 
bonum  est,  propterea   quod  ea  maxime  vitam  bea- 
tam  efficit;"  aut  si  infirma ,  ut  Plautus, 

Amicum  castigare  ob  meritam  noxiam, 
Immune  est  facinus ;  verum  in  aetate  utile 
Et  conducibile ;   nara  ego  amiciun  hodie  meum 
Cic.  Jihtitor.    Vol.  J.        -  ^^ 


a58  CICERONIS 

Concastiga.b6  pro  commfiiita  noxia, 
Invitus,    ni  me  id  invitet  ut  faciam  fides, 

aut  eadem ,  lioc  modo :  ,,Maximum  malum  est 
avaritia;  multos  enim  magnis  incominodis  afficit 
pecuniae  cupiditas  :  "  aut  parum  idonea ,  hoc  modo : 
„  Maximum  bonum  est  amicitia ;  plurimae  enim  de- 
lectationes  sunt  in  amicitia.  '* 

51.  Quartus  modus  erat  repreliensionis ,  per 
quem  coutra  firmam  argumentationem,  aetjue 
firma  aut  firmior  ponitur.  Hoc  genus  iu  de- 
liberationibus  maxime  versatur  ,  quum  aliqaid, 
quod  contra  dicatur,  aequum  esse  concedimus; 
sed  id ,  quod  nos  defendamus ,  necessarium  esse 
demonstramus;  aut  quum  id,  quod  illi  defendant, 
utile  esse  fatemur;  quod  nos  dicamus,  demonstra- 
mus  esse  honestum.  Ac  de  rcprchensione  haec 
quidem  existimavimus  esse  dicenda. 

52.  Hermagoras  degressionem  deindc  ,  tum 
postremam  conclusionem  ponit.  In  hac  autem 
degressione  ille  putat  oportere  quandam  inferri  ora- 
tionem ,  a  causa ,  atque  a  iudicatione  ipsa  remo- 
tam,  quae  aut  sui  laudem ,  aut  adversarii  vitupe- 
rationem  contineat,  aut  in  aliam  causam  deducat, 
ex  qua  conficiat  aliquid  confirmationis ,  aut  repre- 
hensionis,  non  argumentando ,  sed  augendo  per 
quandam  amplificationem.  Hanc  si  quis  partem 
putarit  orationis,  sequatur  Hermagoram  hcel)it. 
N*m  ct  augendi,   ct  laudandi,   et  vituperandi  prac- 


RHETOPuICORUM     LIB.   I.52.   53.      25^ 

cepta  a  nobis  partiin  data  sunt,  partim  suo  loco 
dabuntur.  Nobis  autem  non  placet,  hanc  partem 
in  numero  reponi ,  quod  de  causa  degredi ,  nisi 
per  locum  communera,  displicet;  quo  de  genere 
posterius  est  dicendum.  Laudes  autem  et  vitupe- 
rationes  non  separatim  placet  tractari,  sed  in  ipsis 
argumentationibus  esse  implicitas.  Nunc  igitur  de 
conclusione  dicemus. 

53.  Conclusio  est  exitus  et  determinatio 
totius  orationis.  Haec  habet  partes  tres ,  enume- 
rationem  ,  indignationem  ,  conquestionem.  Enu* 
meratio  est,  per  quam  res  disperse  et  difFuse 
dictae ,  unum  in  locum  coguntur ,  et  reminiscendi 
causa ,  unum  sub  aspectum  subiiciuntur.  Haec  si 
semper  eodem  modo  tractabitur ,  perspicue  ab  omni* 
bus  artificio  quodam  tractari  intelligetur ;  sin  varie> 
et  hanc  suspicionem ,  et  satietatem  vitare  poterit. 
Quare  tum  oportebit  ita  facere,  ut  plerique  fa- 
ciunt  propter  facilitatem,  singillatim  unamquam- 
que  rem  attingere ,  et  ita  omnes  transire  breviter 
argumentationes :  tum  autem ,  id  quod  difficilius 
est,  dicere,  quas  partes  exposueris  in  partitione, 
de  quibus  te  pollicitus  sis  dicturum,  et  reducere 
in  memoriam ,  quibus  rationibus  unamquamque 
partem  confirmaris ;  tum  ab  iis,  qui  audiunt, 
quaerere,  quid  sit,  quod  sibi  velint  amplius  de- 
monstrari»  Ita  simul  et  in  memoriam  redibit  au- 
ditor,  et  putabit  nihil  esse  praeterea,  quod  debeat 
desiderare.     Atque  in  his  generibus  (ut  ante  dictum 


26o  C  I  C  E  K  O  N  I  S 

est)  tum    tuas   arguinentationes  transiie   separatim, 

tum ,  id  quod  artificiosius  est ,  cum  tuis  contrarias 

coniungere;    et  quum  tuam  argumentationem  dixe- 

ris,    tum,    contra  eam  quod   aiFereliatur,     quemad- 

modum  dilueris ,  ostendere.      Ita  per  brevem  com- 

parationem  auditoris  memoria  et  de  confirmatione, 

et    de    reprehensione    redintegiabitur.      Atque  haec 

aliis     dictionis    quoque    modis     variare     oportebit. 

W^am    quum    ex  tua    persona   enumerare  possis ,  ut, 

quid,   et  quo  quidque  loco  dixeris,    admoneas ;  tum 

vero  personam  ,    aut  rem  aliquam  inducere ,  et  enu- 

merationem  ei  totam  attribuere.     Personam  hoc 

modo :      ,,lVam  si  legis  scriptor  exsistat,   et  quaerat 

a  vobis ,  quid  dubitetis ;  quid  possitis  dicere,  quum 

vobis    hoc  et  hoc  sit    demonstratum.  **     Atque  hic, 

item  ut  in  nostra  persona,  licebit  alias  singillatim 

transire  omnes  argumentationes ;    aUas  ad  partitio- 

nes   singula  genera  referre;  alias  ab  auditore ,  quid 

desideret ,    quaerere ;     alias  haec  facere  per  compa- 

rationem  suarum  et  contrariarum  argumentationum. 

IV  es  autem  inducetur,    si  legi,  loco,    urbi ,   monu- 

mento    aut    aUcui  rei    huiusniodi   attribuetur  oratio 

per    enunierationem ,    hoc    modo :     ,,  Quid    si  leges 

loqui  possent?    nonne  haec  apud  vos  quererentur '? 

Quidnam  anipUus  desideratis ,   iudices ,   quum  vobis 

hoc   et  hoc   planum  factum  sit?"      In   hoc    quoquc 

gcncre    omnibus    eisdem    modis    uti    Ucebit.      Com- 

mune    autem    praeceptum    hoc    datur    ad    enumera- 

tiouem ,     ut    ex    unaquaquc    argumentatione ,    quo- 


RHETORICORUM    LIB.    I.   53.  54.      261 

iiiam  tota  iterum  dici  non  potest,  id  eligatur, 
quod  erit  gravissimum ,  et  unumquodc£ue  quam 
brevissime  transeatur;  ut  memoria,  non  oratio  re- 
novata  videatur. 

54*  I"dignatio  est  oratio,  per  quam  confi- 
citur ,  ut  in  aliquem  hominem  magnum  odium  ,  aut 
in  rem  gravis  offensio  concitetur.  In  hoc  genere 
illud  primum  intelligi  voiumus ,  posse  omnibub  ex 
locis  iis,  quos  in  confirmandi  praeceptis  posui- 
mus ,  tractari  indignationem.  Nam  ex  iis  rebus, 
quae  personis  et  quae  negotiis  attributae  sunt, 
quaevis  amplificationes  nasci  possunt :  sed  tamen 
ea,  quae  separatim  de  indignatione  praecipi  pos- 
sunt,  consideremus.  Primus  locus  sumitur  ab  au- 
ctoritate,  quum  commemoramus,  quantae  curae  res 
ea  fuerit  diis  immortahbus ,  aut  eis ,  quorum  au- 
ctoritas  gravissima  debeat  esse.  Qui  locus  sume- 
tur  ex  sortibus ,  oracuUs ,  vatibus ,  ostentis  ,  pro- 
digiis ,  responsis ,  et  simiUbus  rebus ;  item  ex  ma- 
ioribus  nostris,  regibus,  civitatibus,  gentibus,  ho- 
minibus  sapientissimis ,  senatu,  populo,  legum  scri- 
ptoribus.  Secundus  locus  est,  per  quem,  iUa  res 
ad  quos  pertineat,  cum  ampUficatione ,  per  indi- 
gnationem,  ostenditur,  an  ad  omnes,  aut  ad  maio- 
rem  partem ,  quod  atrocissimum  est ;  an  ad  supe- 
riores ,  quales  sunt  ii ,  quorum  ex  auctoritate  in- 
dignatio  sumitur,  quod  indignissimum;  an  ad  pares 
animo,  fortuna,  corpore,  quod  iniquissimum  est; 
au    ad    inferiores,     quod   superbissimum.       Tertius 


•  62  C  I  C  E  R  O  N  I  S 

locus  est ,  per  quem  quaeiimus,  quidnam  slt  eveh- 
turum ,  si  idem  ceteri  iaciant :  et  simul  ostendimus, 
liuic  si  concessum  sit,  multos  aemulos  eiusdem 
audaciae  futuros;  ex  quo,  quid  mali  sit  eventu- 
rum,  demonstrabimus.  Ouartus  locus  est,  per 
quem  demonstramus ,  multos  alacres  exspectare, 
quid  statuatur,  ut  ex  eo ,  quod  uni  concessum  sit, 
siJji  quoque  tali  de  re  quid  liceat,  intelligere  pos- 
sint.  Quintus  locus  est ,  per  quem  ostendimus,  ce- 
teras  res  perperam  constitutas ,  intellecta  veritate, 
commutari  aut  corrigi  posse ;  hanc  esse  rem ,  quae 
si  sit  semel  iudicata,  neque  alio  commutai^i  iudi- 
cio,  neque  uUa  potestate  corrigi  possit.  Sextus 
locus  est ,  per  quem  consulto .  et  de  industria  fa- 
ctum  esse  demonstratur,  et  illud  adiungitur,  vo- 
luntario  maleficio  veniam  dari  non  oportere;  im- 
prudentiae  concedi  nonnunquam  convenire.  Septi- 
mus  locus  est,  per  quem  indignamur,  quod  tetrum, 
crudele,  nefarium,  tyrannicum  facinus  esse  dica- 
mus ,  factum  csse  per  vim ,  manum ,  opulentiam, 
quae  res  ab  legibus  et  ab  aequabili  iure  remotis- 
sima  sit.  Octavus  locus  est,  per  quem  demonstra- 
mus,  non  vulgare,  neque  factitatum  esse,  ne  ab 
audacissimis  quidem  hominibus ,  id  maleficium,  de 
quo  agitur;  atque  id  a  feris  quoque  hominibus, 
et  a  barbaris  gentibus ,  et  immanibus  bestiis  remo- 
tum  esse,  Haec  erunt,  quae  in  parentes,  liberos, 
coniuges,  consanguineos,  supplices,  crudeli,ter  facta 
dicentur;    ct  deinceps   si  qua  proferantur  in  maiores 


RHETORICORUM    LIB.    I.    54.  263 

iiatu,  iii  hospites ,  iii  viciuos,  ia  amicos,  in  eos, 
quibuscum  vitam  egeris,  in  eos,  apud  quos  edu- 
catus  sis ,  in  eos ,  a  (juibus  eruditus ,  in  mortuos, 
in  miseros  et  miseiicordia  dignos ,  iu  homines  cla- 
ros,  nobiles  et  honore  usos ,  in  eos,  qui  neque 
laedere  alium ,  nec  se  defendere  potuerint,  ut  in 
pueros ,  senes ,  mulieres :  quibus  ex  omnibus  acri- 
ter  excitata  indignatio,  summum  in  eum,  qui  ho» 
rum  aiiquem  violarit,  odium  commovere  poterit. 
Nonus  locus  est,  per  quem  cum  aliis,  quae  constat 
esse  peccata,  hoc,  quo  de  quaestio  est,  compara- 
tur ;  et  ita  per  contentionem,  quanto  atvocius  et 
indignius  sit  illud ,  quo  de  agitur ,  ostenditur,  De- 
cimus  locus  est,  per  quem  omnia,  quae  in  ncgotio 
gerendo  acta  sunt,  quaeque  post  negotium  conse- 
quuta  sunt,  cum  uniuscuiusque  indignatione  et  cri- 
minatione  coUigimus,  et  rem  verbis  quam  maxime 
nnte  oculos  eius,  apud  quem  dicitur,  pouimus,  ut 
id,  quod  indignum  eSt,  perinde  illi  videatur  indi- 
gnum ,  ac  si  ipse  interfuerit ,.  ac  praesens  viderit» 
Undecimus  locus  est,  per  quem  ostendimus ,  ab  eo 
factum ,  a  quo  minime  oportuerit ,  et  a  quo ,  si 
alius  faceret,  prohiberi  conveniret.  Duodecimus 
locus  est,  per  quem  indignamur,  quod  nobis  hoc 
primis  acciderit,  nec  alicui  unquam  usu  venerit. 
Tertiusdecimus  locus  est,  si  cum  iniuria  contume-. 
lia  iuncta  demonstratur ,  per  quem  locum  in  super- 
biam  et  arrogantiam  odium  concitatur.  Quartus- 
decimus  locus  est ,    per  quem  petimus  ab  iis ,    qui 


Z6i  C  I  C  E  R  O  N  I  S 

audiuiit,  ut  ad  suas  res  nostras  iniurias  referaht ; 
si  ad  pueros  pertinebit,  de  liberis  suis  cogitent; 
fei  ad  mulieres ,  de  uxoribus ;  si  ad  senes ,  de  |>a- 
tribus  aut  parentibus.  Quintusdecimus  locus  est, 
per  quem  dicimus ,  inimicis  quocjue  et  hostibus  ea, 
quae  nobis  acciderint,  indigna  videri  solere.  Et 
indignatio  quidem  his  fere  de  locis  gravissime  su- 
metur. 

55.  Conquestio  est  oratio,  auditorum  mise- 
ricordiam  captans.  In  hac  primum  animum  audi- 
toris  mitem  et  misericordem  conficere  oportet,  quo 
facilius  conquestione  commoveri  possit.  Id  locis 
communibus  efficere  oportebit,  per  quos  fortunae 
vis  in  omnes ,  et  hominum  infirmitas  ostenditur ; 
qua  oratione  habita  graviter  et  sententiose ,  maxi- 
me  demittitur  animus  hominum ,  et  ad  misericor- 
diam  comparatur;  quuni  in  alieno  malo  suam  in- 
firmitatem  considerabit.  Deinde  primus  locus  est 
misericordiae ,  per  quem ,  rei  quibus  in  bonis  fue- 
rint,  et  nunc  quibus  in  malis  sint ,  ostenditur.  Se- 
cundus,  qui  in  tempora  tribuitur,  per  quem  ,  qui- 
bus  in  mahs  fuerint,  et  sint,  et  futuri  sint,  de- 
monstratur.  Tertius,  per  quem  unumquodque  de- 
ploratur  incommodum  ,  ut  in  morte  filii,  pueritiae 
delectatio,  amor,  spes,  solatium,  educatio ,  et,  si 
qua  simili  in  genere  quolibet  incommoda,  per  cou- 
questionem  dici  poterunt.  Quartus,  per  quem  res 
turpes  ,  et  humiles  ,  et  iUll^erales  proferentur  ,  et 
indignae  aetate,   genere ,  fortuna,    pristino  honore. 


RHETORICORUM     LIB.    I.    55.        265 

benieficiis;  quas  passi  perpessurive  sint.  Quintus, 
pev  (£uem  omnia  ante  oculos  singillatim  iiicommoda 
ponentur,  ut  videatur  is,  qui  audit,  videre,  et  re 
quoque  ipsa ,  quasi  adsit ,  non  verbis  solum ,  ad 
misericordiam  ducatur.  Sextus,  per  quem  aliquis 
praeter  spem  in  miseriis  demonstratur  esse ;  et, 
quum  boni  aliqiiid  exspectaret,  non  modo  id  non 
adeptus  esse,  sed  in  summas  miserias  incidisse. 
Septimus ,  per  quem  ad  ipsos ,  qui  audiunt ,  simi- 
lem  casum  convertimus  ,  et  pttimus  ,  ut  de  suis 
liberis ,  aut  parentibus ,  aut  aliquo ,  qui  illis  carus 
debeat  esse,  nos  quum  videant,  recordentur.  Octa- 
vus,  per  quem  aliquid  dicitur  esse  factum,  quod 
non  oportuerit,  aut  non  factum  ,  quod  oportuerit, 
hoc  modo :  „  Non  aiiui ,  non  vidi ,  non  postremam 
cius  vocem  audivi,  non  extremum  spiritum  ex- 
cepi,"  Item:  „  Inimicorum  in  manibus  mortuus 
est,  hostili  in  terra  turpiter  iacuit  insepultus,  a 
feris  diu  vexatus ,  communi  quoque  honore  in 
morte  caruit.**  Nonus,  per  quem  oratio  ad  mutas 
res  et  expertes  animi  refertur:  ut,  si  ad  equum, 
domum ,  vestem ,  sermonem  alicuius  accommodes, 
quibus  animus  eorum ,  qui  audiunt  et  aliquem  di- 
lexerunt,  vehementer  commovetur.  Decimus,  per 
quem  inopia,  infirmitas ,  solitudo  demonstratur. 
Undecimus ,  per  quem  aut  Uberorum ,  aut  paren- 
tum ,  aut  sui  corporis  sepeliendi ,  aut  alicuius  eius- 
modi  rei  commendatio  fit.  Duodecimus,  per  quem 
disiunctio    deploratur    ab    aliquo,     quum    diducaris 


^66      CICERONIS  RHETOR.    LIB.  I.  55.   56. 

ab  eo ,  quicum  libentissime  vixeiis,  ut  a  parente, 
filLo,  fiatre,  familiari.  Tertiusdecimus ,  per  quem 
cum  indignatione  conquerimur,  quod  ab  iis,  a  qui- 
bus  minime  conveniat,  male  tractemur ,  propinquis, 
amicis,  quibus  beuefecerimus ,  quos  adiutores  fore 
-putaverimus,  aut,  a  quibus  indignum  sit,  servis ,  li- 
bertis ,  clientibus ,  supplicibus.  Quartusdecimus, 
qui  per  obsecrationem  sumitur :  in  quo  orantur  mo- 
do  illi,  qui  audiunt,  humili  et  supplici  oratione,  ut 
misereantur.  Quintusdecimus,  per  quem  non  no- 
stras  ,  sedeorum,  qui  cari  uobis  debent  esse,  for- 
tunas  conqueri  nos  demonstramus.  Sextusdecimus, 
per  quem  animum  nostrum  in  alios  misericordem 
esse  ostendimus ;  et  tamen  amplum ,  et  excelsum, 
et  patientem  incommodorum  esse,  et  futurum  esse, 
si  quid  acciderit,  demonstramus.  Nam  saepe  virtus 
et  magnificentia ,  in  quo  gravitas  et  auctoritas  est, 
plus  proficit  ad  misericordiam  commovendam,  quam 
humilitas  et  obsecratio. 

Commotis  autem  animis,  diutius  in  conquestione 
morari  non  oportebit.  Quemadmodum  enim  dixit 
ibetor  Apollonius ,  lacrima  nihil  citius    arescit. 

56.  Sed  quoniam  et  satis  videmur  de  omnibus 
partibus  orationis  dixisse ,  et  huius  voluminis  ma- 
gnitudo  longius  processit;  quae  sequuntur,  dcin~ 
ceps  in  secundo   libro  diccmus. 


M.        T    U    L    L    I    I 
CICERONIS 

RHETORICORUM 


LIBER     SECUNDUS. 


SUMMARIUM 

LIBRI      SECUNDI. 

Prooemium  diicitur  a  consilio  Zeuxis  Heracleotae ,  quo 
iu  pingendo  Crotoniatis  Helenae  simulacro  usus  erat, 
ut  e  quinque  formosissiniis  viiginibus ,  quae  venustis- 
sima  essent,  ia  imaginem  etiam  transferret ,  cui  quidem 
consilio  ratio  auctoris  comparatur,  quippe  qiii  omnibus 
in  unum  coactis  scriptoribus,  quod  qikisque  commodissime 
praecipere  visus  esset,  excerpendum  putarit,  ita  tamen, 
ut  de  suo  quoque  nonnihil  in  commune  conferret, 
(c.  1—3.) 

Sequitur  locorum  confirmandi  et  repreliendendi  in 
singula   genera  causarum  expositio. 

Ac  primum  quidem  Cicero  de  iudiciali  genere 
agit,  in  quo  proficiscitur  a  coniecturaii  consti- 
tutione  (c.  4)  cuius  exemplo  proposito  exponit  locos, 
quorum  pars  aliqua  coniectural^m  incidit  controveisiam. 
(c.  5-  sqq. )  Coniectura  autein  capitur  i.  cx  caus;, 
quae  distribuitur  in  impulsionem  et  ratiocina- 
t  i  o  n  e  m  ;  ad  utramque  et  accusatoris  (  c.  6.  7.  )  et  de- 
fensoris  (c.  80  ^oci  exponuntur ;  2.  ex  persona, 
cuius  coniecturae  argumentis  breviter  repetitis  (c.  9.) 
quomodo  accusator  ( c.  10.)  et  defensor  (c.  11.)  utatur, 
docet;  3.  ex  facto,  ubi  suspiciones  ducuntur  partim 
ex  negotio  separatim,  in  quo  spectantur,    quae  sint  cum 


-\^ 


270        SUMMARIUM    LIBRI    SECUNDI. 

eo  continentia,  qiiid  in  gestione  ipsa  negotii  occurrati 
quid  sit  adiunctum ,  et  quae  consequantut ;  ( c.  12.) 
partim  communiter  ex  personis  atque  negotio* 
Postea  docet  auctor  hic  nec  facile  esse  nec  necessarium 
distinguere,  ut  in  superioribus  partibus ,  quo  pacto 
quidque  accusatorem ,  et  quomodo  defensorem  tractare 
oporteat;  (c.  14.)  exponitque  locos  communes ,  qui  in 
coniecturalem  constitutionem  incidere  soleant.  (c.  15.  16.) 

Secundo  loco  de  nominis  controversia  s.  con-* 
stitutione  definitiva  agit ;  cuius  exemplum  ponit, 
(c.  i'/. )  et  qui  sint  accusatoris  et  defensoris  loci,  (c.  ig.) 
ostendit, 

Tertio  constitutionem  translativam  pertra- 
ctat,  quae  cur  rarius  in  consuetudine  Romana  incidant, 
postquam  demonstravit ,  ( c.  19.)  exemplum  cius  propo- 
nit ;  et  quae  in  liac  causa  ab  utroque  quaerenda  sint, 
demonstrat.     (cap.  20.) 

Quarto  accedit  ad  constitutionem  genera- 
lem;  in  qua  primum  negotialis  exemplo  propo- 
sito  (c.  21.)  et  praeceptis  (c.  22.)  illustratur.  De- 
inde  iuridicialis,  in  qua  aequi  et  iniqui  na- 
tura ,  et  praemii  aut  poenac  ratio  quacritur,  eiusque 
partes  duae  tum  absoluta  (c.  23.)  tum  assumtiva. 
In  assumtiva  primum  c  o  m  p  ar  a  tio  nis  (c.  24.)  exem- 
pluni  et  loci  traduntur ;  deinde  simili  modo  relatio 
criminis,  (c.  26 — 28-)  tum  remotio  criminis, 
(in  qua  tum  causa  (c.  29.)  tum  ipsa  res  (c  30. ) 
removetur )  tum  denique  concessio  pertractatur.     Cu- 


SUMMARIUM    LIBRI    SECUNDlv        271 

'ius  diiae  partes  sunt:  primum  purgatio,  vel  ex  im« 
prudentia,  vel  ex  casii,  vel  ex  necessitudine,  (c.  31 — 33.) 
dcinde  deprecatio.  (c.  34  —  36.)  Restabat  eatum  cau- 
taru-m  iti  inridiciali  parte  constitutionis  generaliis  expo- 
sitio ,  in  quibus  de  praemio  et  poena  quaeritur, 
Hanc  subiungit  auctor  c.  37  —  39.  ita  tamen,  ut  de  prae- 
mii  tantum  ratione  agat. 

Sequitur  locus  de  iis  controversiis ,  quae  in  scripto 
versantur. 

Hic  primum  exponitur  controversia  ex  ambiguo, 
(c.  40«  4^0  deinde  e^,  quae  ex  scripto  et  sententia 
consistit,  (c.  ^2.)  in  quo  scriptoris  sententia  ab  eo ,  qui 
sententia  se  defendit,  tum  semper  ad  idem  spectare  de- 
monstratur ,  tum  aut  ex  facto ,  aut  ex  cventu  aliquo  ad. 
tempus  accommodatur.  Sequuntur  loci  eius ,  qui  scri- 
ptum  defendit,  (c.  43  —  46.)  ^^  eius,  qui  contra  sciiptum 
dicit,  (c.  47")  cum  locis  communibus  utriusque.  (c.  48.) 
Tum  controversia,  quae  ex  contrariis  legibus  nasci- 
tur,  (c.  49-)  et  quae  ex  ratiocinatione,  (c.  50.)  deni- 
que  ea,  quae  ex  definitione  exsistit,  (c.  51.)  pertra- 
ctatur. 

Hactenus  de  argumentationibus ,  quae  in  iudiciale  ge- 
nus  accommodantur. 

Deinceps  agitur  de  genere  deliberativo  ac  de-f 
monstrativo,    (c.  52.) 

In  deliberativo  genere  quaeritnr  de  iis,  quae  honest?, 
quae  honesta  et  utilia,  et  quae  utilia  sint.  (c.  53.)  Itaque 
primum   de   genere   honestatis,    quod  omni  ex  part© 


272       SUMMARIUM    LIBRI    SECUNDI. 

propter  se  petitiir,  (c.  54.)  deinde  de  lionesto,  cid  uti- 
litas  adiimcta  est,  (c.  55.)  prostremo  de  utilitate  agitur. 
(c.  56.)  Et  quoniam  his  tribus  rebus  attributae  eiant  ne- 
cessitudo  et  afFectio,  de  necessitudine  dicitur  c.  57. 
de  affectione     c.  53- 

Ultimo  loco  de  genere  demonstrattivo  breviter 
exponitur,  ita'  ut  loci  laudum  et  vituperationum  demon- 
strentur,  (c.-Sp.)  totaque  disputatio  de  inveUiiaOne 
T  li  e  t  o  r  i  c  a    finitur.    ( c.    60.  )  ,  -     , ,   . ,  ^ 


M.  Tur. 


M.       T    U    L    L    I    I 

CICERONIS 

RHETORICORUM 

LIBER      SECUNDUS. 


1.  Crotoniatae  quondain,  quum  florerent  omnibtis 
copiis ,  et  in  Italia  cum  primis  beati  numerarentur, 
templum  lunonis ,  quod  religiovsissime  colebant , 
egregiis  picturis  locupletare  voluerunt.  Itaque  He- 
racleotem  Zeuxin,  qui  tum  longe  ceteris  excellere 
pictoribus  existimabatur ,  magno  pretio  conductum 
adhibuerunt.  Is  et  ceteras  complures  tabulas  pin- 
xit,  quarum  nonnuila  pars  usque  ad  nostram  me- 
moriam  propter  fani  religionem  remansit:  et,  ut 
excellentem  muliebris  formae  pulchritudinem  muta 
in  sese  imago  contineret,  Helenae  se  pingere  simu- 
lacrum  velle  dixit ;  quod  Crotoniatae ,  qui  eum 
muliebri  in  corpore  pingendo  plurimum  aliis  prae- 
CU.  lihetor.    VoL  I,  iQ 


274 


CICEIIONIS 


stare  saepe  acceplssent,  libenter  audlerunt.  Puta- 
veruut  enim ,  si ,  quo  in  genere  pluriinum  posset, 
iii  eo  magnopere  elaborasset ,  egregium  sibi  opus 
illo  in  fano  relicturum.  Necjue  tum  eos  opinio 
fefellit.  Nam  Zeuxis  illico  quaesivit  ab  eis ,  quas- 
iiam  virgines  formosas  baberent.  Illi  autem  sta- 
tim  hominem  deduxerunt  in  palaestram ,  atque  ei 
pueros  ostenderunt  multos,  magna  praeditos  digni- 
tate.  Etenim  quodam  tempore  Crotoniatae  inul- 
tum  omnibus  corporum  viribus  et  dignitatibus  an* 
testeterunt,  atque  honestissimas  ex  gymnico  certa- 
mine  victorias  domum  cum  maxima  laude  retule- 
runt.  Quum  puerorum ,  igltur  corpora  et  formas 
magno  hic  opere  miraretur;  „  Horum ,  inquiunt 
illi,  sorores  sunt  apud  uos  virgines.  Quare,  qua 
siiit  illae  dignitate,  potes  ex  his  suspicari. "  — 
,,  Praebete  igitur  mihi,  quaeso  ,  inquit ,  ex  istis  vir- 
ginibus  formosissimas ,  dum  pingo  id ,  quod  pol- 
licitus  sum  vobis ,  ut  mutum  in  simularrum  ex  ani- 
mali  exemplo  veritas  transferatur. "  Tum  Croto- 
niatae ,  jiublico  de  consiUo ,  virgines  unum  in  lo- 
cum  conduxerunt ,  et  pictori ,  quas  vellet ,  eligendi 
potestatem  dederunt.  llle  autem  quinque  delegit ; 
quarum  nomina  muhi  poetae  memoriae  tradideiuut, 
quod  eius  essent  iudicio  probatae,  qui  verissimum 
pulchritudinis  habtre  iudicium  debuisset.  Neque 
enim  putavit,  omnia ,  quae  quaereret  ad  venusta- 
tem,  uno  in  corpoio  se  rejjerire  posse ;  ideo  quod 
nihil,  simplici  iu  genere,   omuibus  ex  partibus  per- 


RHETORICOrxUIM    LIB.   II.   1.2.         27-) 

fectum  iiatura  expoUvit.  Itaque ,  tanquam  ceteris 
nou  sit  habitura  quod  largiatur,  si  uni  cuncta  con- 
cesserit,  aliud  alii  commodi,  aliquo  adiuncto  in- 
commodo ,  muneratur. 

2.  ()uod  quoniam  nobis  quoque  voluntatis  acci- 
dit,  ut  artcm  dicendi  perscriberemus ,  non  unum 
aliquod  proposuimus  exenqjlum,  cuius  omnes  par- 
tes ,  quocunque  essent  in  genere ,  exprimendae  nobis 
necessario  viderentur ;  sed  ,  omnibus  unum  in  lo- 
cum  coactis  scriptoribus ,  quod  quisque  commo- 
dissime  praecipere  videl)atur,  excerpsnnus,  et  ex 
variis  ingeniis  cxcellentissima  quaeque  libavimus. 
Ex  his  enim  ,  qui  nomine  et  memoria  digni  sunt, 
nec  nihil  optime ,  nec  omnia  praeclarissime  quis- 
quam  dicere  nobis  videbatur.  Ouapropter  stultitia 
visa  est,  aut  a  bene  inventis  alicuius  recedere,  si 
quo  in  vitio  eius  oflenderemur ,  aut  ad  vitia  quo- 
que  eius  accedere ,  cuius  aliquo  bene  praecepto 
duceremur.  Quod  si  in  ceteris  quoque  studiis  a 
multis  eligere  homines  commodissimum  quodque, 
quam  sese  uni  alicui  certo  vellent  addicere,  minus 
in  arrogantia  ofFenderent;  non  tantopere  in  vitiis 
perseverarent ;  aliquanto  levius  ex  inscitia  labo- 
rarent.  Ac  si  par  in  nobis  huius  artis ,  atque  in 
illo  picturae,  scientia  fuisset,  fortasse  magis  hoc 
suo  in  genere  opus  nostrum ,  quam  ille  in  sua  pi- 
ctura  nobilis  eniteret.  Ex  maiore  enim  copia  uobis, 
quam  illi ,  fuit  exemplorum  eligendi  potestas.  Ille 
una  ex  urbe,  et  ex  eo  numero  virginum,  quae  tum 


276  C  1  C  E  H  O  M   I  S 

eraiit,  eligere  potuit;  nobls  omnium ,  quicunque 
fuerunt ,  ab  ultimo  piincipio  huius  praeceptionis 
usque  ad  hoc  tempus ,  expositis  copiis ,  quodcun- 
que  placeret,   eligendi  potestas  fuit. 

Ac  veteres  tjuidem  scriptores  artis,  usque  a  prin- 
cipe  illo  atque  inventore  Tisia  repetitos ,  unum  in 
locum  conduxit  Aristoteles  ,  et  uominatim  cuiusque 
praecepta  magna  conquisita  cura  perspicue  conscri- 
psit,  atque  enodata  diligenter  exposuit ;  ac  tantuin 
inventoribus  ipsis  suavitate  et  brevitate  dicendi 
praestitit,  ut  nemo  illorum  praecepta  ex  ipsorum 
libris  cognoscat ,  sed  omnes ,  qui ,  quod  illi  prae- 
cipiant,  velint  intelligere,  ad  hunc,  quasi  ad  quen- 
dam  multo  commodiorem  explicatorem ,  revertan- 
tur.  Atque  hic  quidem  ipse,  et  sese  ipsum  nobis, 
et  eos,  qui  ante  se  fuerant,  in  medio  posuit,  ut 
et  ceteros ,  et  seipsum  per  se  cognosceremns ;  ab 
hoc  autem  qui  profecti  sunt,  quamquam  in  maxi- 
mis  philosophiae  partibus  operae  phirimum  consum- 
serunt ,  sicut  et  ipse ,  cuius  instituta  sequebantur, 
fecerat;  tamen  permulta  nobis  praecepta  dicendi 
reliquerunt.  Atque  alii  quoque  alio  ex  fonte  prae- 
ceptores  dicendi  emanaverunt,  qui  item  permul- 
tum  ad  dicendum ,  si  quid  ars  proficit,  opituhiti 
sunt.  Nam  fuit  tempore  eodem,  quo  Aristoteles, 
magnus  et  nobilis  rhetor  Isocrates ;  cuius  ipsius 
quam  constet  esse  arteni ,  non  invenimus.  Disci- 
pulorum  autem  atque  corum ,  qui  protinus  ab  hac 
sunt    disciplina    profecti ,    multa    de    arte  praccepta 


RIIETORICORUM    LIB.   II.  2.  3.        277 

repeiimus.  Ex  liis  duahus  diversis  sicuti  familiis, 
quarum  altera  quum  versaretur  in  philosophia,  noii- 
nuliam  rhetoricae  quo((ue  artis  sibi  curam  assume- 
J)at,  altera  vero  omnis  in  dicendi  erat  stud:o  et 
praeceptione  occupata,  unum  quoddam  est  con- 
flatum  genus  a  posterioribus ,  qui  ab  utrisque  ea, 
quae  commode  dici  videbantur,  in  suas  artes  con- 
tulerunt ;  quos  ipsos  simul,  atque  illos  superiores, 
lios  nobis  omnes ,  quoad  facultas  tulit ,  proposui- 
znus,  et  ex  nostro  quoque  nonnihil  in  commuue 
contulimus. 

5.  Quod  si  ea ,  quae  in  his  lib.ris  exponuntur, 
tantopere  eligenda  fuerunt,  quanto  studio  electa 
8unt ,  profecto  neque  nos ,  neque  alios  industriae 
nostrae  poenitebit.  Sin  autem  temere  aliquid 
alicuius  praeteriisse ,  aut  non  satis  eleganter  se- 
quuti  videbimur,  docti  ab  aliquo  facile  et  Uben- 
ter  sententiam  commutabimus.  Non  euim  pa- 
rum  cognosse,  sed  in  parum  cognito  stulte  et  diu 
perseverasse  turpe  est ;  propterea  quod  alterum 
communi  hominum  infirmitati,  alterum  singulaiti 
uniuscuiusque  vitio  est  attributum.  Quare  nos 
quidem  sine  ulia  affirmatione ,  simul  quaerentes, 
dubitanter  unumquodque  dicemus,  ne,  dum  parvu- 
lum  hoc  consequimur,  ut  satis  commode  haec  per- 
scripsisse  videamur,  ilKid  amittamus,  quod  maxi- 
mum  est ,  ut  ne  cui  rei  temere  atque  arroganter 
a&senserimus.  Verum  hoc  quidem  ,  ejt  hoc  tempore, 
et  iu  omni  vita  studiose ,    quoad  facultas  feret ,    con- 


278  C  I  C  E  R  O  x\  I  S 

sequemur.  IVunc  autem ,  «e  loiigius  oratio  pro- 
gressa  videatur,  de  relicjuis,  quae  praecipienda  vi-^ 
dentur  esse ,     dicemus. 

Igitur  primus  liber,  exposito  genere  huius  artis, 
et  officio,  et  fine,  et  materia ,  et  partibus ,  genera 
controversiarum ,  et  invcntiones  continebat;  deinde 
partes  orationis ,  et  in  eas  omnes  omnia  praecepta. 
Quare  quum  in  eo  ceteris  de  rebus  distinctius  di- 
ctum  sit,  disperse  autem  de  confirmatione  et  de 
reprehensione ;  nunc  certos  confirmandi  et  repre- 
hendendi  in  singula  causarum  genera  locos  traden- 
dos  arbitramur.  Et  quia ,  quo  pacto  tractari  con- 
veniret  argumentationes ,  in  libro  primo  non  indi- 
ligenter  expositum  est ,  hic  tantum  ipsa  inventa 
iinamquamque  in  rem  exponentur  simpliciter  sine 
uila  exornatione,  ut  ex  hoc  inventa  ipsa,  ex  supe- 
riore  autem  expolitio  inventorum  petatur.  Quare 
h^ec,  quae  nunc  praecipientur ,  ad  confirmationis 
ct  reprehensionis  partes   referre   oportebit. 

4.  Omnis  et  demonstrativa,  et  deliberativa ,  et 
iudicialis  causa ,  necesse  est  in  aliquo  eorum ,  quac 
ante  exposita  sunt,  constitutionis  genere,  uno  plu- 
ribusve,  versetur,  Hoc  quamquam  ita  est,  tamen 
quum  communiter  quaedam  de  omnibus  praecipi 
possint,  separatim  quoque  aliae  sunt  cuiusque  ge- 
neris,  et  diversaepraeceptiones.  Aliud  enim  laus  aut 
vituperatio,  aliud  sententiae  dictio ,  aliud  accusatio, 
aut  recusatio ,  conficere  debct.  In  iudiciis,  (juid 
«equumsit,  quaeritur;  iu  demonstrationibus,  quid 


rxIIETORICORUM    LIE.    II.    4.   5.        279 

honestum ;  in  deliberationibus ,  ut  nos  arbitramur, 
quid  honestum  sit,  et  quid  utile.  IVam  ceteri  uti- 
htatis  modo  finem  in  suadendo  et  in  dissuadendo 
exponi  oportere  arbitrati  sunt.  Quorum  igitur  ge- 
neruin  fines  et  exitus  diversi  sunt,  eorum  praece- 
pta  eadem  esse  non  possunt.  Neque  nunc  hoc  di- 
cimus ,  non  easdem  incidere  constitutiones ;  verun- 
tamen  oratio  quaedam  ex  ipso  fine  causae  nasci- 
tur,  quae  pertineat  ad  vitae  alicuius  demonstratio- 
iiem ,  aut  ad  sententiae  dictionem.  Quare  nunc  in 
exponendis  controversiis  ,  in  iudiciaU  genere  cau- 
sarum  et  praeceptorum  versabimur;  ex  quo  plera- 
que  in  cetera  quoque  causarum  genera,  simili  im- 
plicata  contioversia ,  nulla  cum  diflicultate  trans- 
ferentur;  post  auteiij  separatim  de  reliquis  dice- 
mus. 

5.  Nunc  ab  coniecturali  constitutione  proricisce- 
mur ;  cuius  exemplum  sit  hoc  expositum :  ,,In  iti- 
nere  quidam  proficiscentem  ad  mercatum  quendam, 
et  secum  aliquantum  nummorum  ferentem ,  est  con- 
sequutus.  Cum  hoc,  ut  fere  fit,  in  via  sermonem 
coiitulit:  ex  quo  factum  est,  ut  illud  iter  familia- 
rius  facere  vellent.  Quare ,  quum  in  eandem  taber- 
nam  devertissent ,  simul  coenare ,  et  in  eodem  loco 
somnum  capere  voluerunt.  Coenati  discubuerunt 
ibidem.  Caupo  autem  (  nam  ita  dicitur  post  inven- 
tum,  quum  in  aUo  maleficio  deprehensus  esset) 
quum  iUum  aUerum  videUcet ,  qui  nummos  haberet, 
animadvertisset :  noctu,  postquam  iUos  arctius ,    ut 


28o  C  I  C  E  R  O  N  I  S 

fit,  ex  lassitudine  clormire  seiislt,  accessit,  et  alte- 
rius  eorum ,  ({ui  sine  nummis  erat ,  gladium  pro» 
pter  appositum  e  vagina  eduxit,  et  illum  alterum 
occidit,  nummos  abstulit,  gladium  cruentum  in 
vaginam  recondidit ,  ipse  se  in  lectum  suum  recepit. 
Ille  autem ,  cuius  gladio  occisio  erat  facta,  niulto 
ante  lucem  surrexit,  comitem  suum  inclamavit  se- 
mel  et  saepius.  Illum  somno  impeditum  non  re- 
spondere  existimavit;  ipse  gladium,  et  cetera,  quae 
secum  attulerat,  sustulit,  solus  profectus  est.  Caupo 
non  multo  post  conclamavit,  homlnem  occisum,  et 
cum  quibusdam  deversoribus  illum,  qui  ante  exie- 
rat,  consecjuitur.  In  itinere  hominem  comprehen- 
dit,  gladium  eius  e  vagina  educit,  reperit  cruen- 
tum;  homo  in  urbem  ab  illis  ducitur,  ac  reus  fit." 
In  hac  causa  intentio  est  criminis :  ,,  Occidisti.  ** 
Depulsio:  ,,Non  occidi.*'  Ex  cjuibus  cjuaestio,  ea- 
dem  in  constitutione  coniecturali ,  ijuae  iudicatio : 
,,  Occideritne.  '* 

6.  Nunc  exponemus  locos ,  cjuorum  pars  aliqua 
in  omnem  coniecturalem  incidit  contioversiam.  Hoc 
autem  ct  in  horum  locorum  expositione,  et  in  ce- 
terorum  oportebit  attendere,  non  omnes  in  omnem 
causam  convenire.  Ut  enim  omne  nomen  cx  alicjui- 
bus ,  non  ex  omnibus  literis  scribitur :  sic  omnem 
in  causam  non  omnis  argumentorum  copia ,  sed 
corum  necessario  pars  aliqua  convcniet.  Omnis 
igitnr,  ex  causa ,  ex  persona,  ex  facto  ipso ,  con- 
iectura  capienda  est. 


IIHETORICORUIVI    LIB.    II.   6.7.        231 

Causa  distiibuitur  in  impulsionem,  et  in  ra- 
tiocinationem.  Impulsio  est,  quae  Mue  co{>ita- 
tione  per  quandam  alFectionem  animi  f.icere  alujuid 
hortatur ,  ut  amor,  iracundia,  aegritudo,  vinoUntia, 
et  onuiino  omnia ,  jin  cjuibus  auimus  ita  videtur  atfe- 
ctus  fuisse,  ut  reni  perspicere  cum  consilio  et  cura 
non  potuerit;  et  ,id ,  quod  fecit ,  impetu  quodam 
potius ,   quam  cogitalione  fecerit. 

Ratiocinatio  autem  est  diligens  et  conside- 
rata  faciendi  aliquid ,  aut  non  faciendi  excogitatio. 
Ea  dicitur  interfuisse  tum,  quum  aliquid  certa  de 
causa  vitasse,  aut  sequutus  csse  ananus  videtur, 
ut,  si  amicitiae  quid  causa  factum  dicctur,  si  ini- 
mici  ulciscendi,  si  metus ,  si  gloriae  ,  si  pecuniae, 
si  denique  ,  ut  omnia  generatim  ainplectamur ,  ali- 
cuius  retinendi,  augendi,  adipiscendive  con)inodi, 
aut  contra  reiiciendi ,  deminuendi ,  devitandive  in- 
cominodi  causa.  Nam  horum  in  genus  alierutrum 
illa  quoque  incident ,  in  quibus  aut  incommodum 
aliquod  maioris  vitandi  incommodi  causa ,  aut  ma- 
ioris  adipiscendi  commodi  suscipitur;  aut  commo- 
dum  aliquod  maioris  adipiscendi  commodi,  aut 
maioris  vitandi  incommodi,   praeteritur. 

7.  Hic  locus  sicut  aliquod  fundamentum  «st 
huius  constitutionis.  Nam  nihil  factum  esse  cui- 
quam  probatur,  nisi  aliquid,  quare  factum  sit, 
ostenditur.  Ergo  accusator ,  quum  impulsione 
aliquid  factum  eb'se  dicet ,  illum  impetum ,  et  quan- 


282 


C  I  C  £  R  O  N  1  S 


dam  coinmotionein  animi,  affectionemque  verbis  et 
sententiis  amplificare  debebit ,  et  ostendere,  quanta 
vis  amoris  sit,  quanta  animi  pertuibatio  ex  ira- 
cundia  fiat  ,  aut  ex  aliqua  causa  earum ,  qua  im- 
pulsum  aliquem  id  fecisse  dicet.  Hic  et  exemplorum 
commemoratione ,  qui  simili  impulsu  aliquid  com- 
miserint,  et  similitudinum  collatione  ,  et  ipsius  ani- 
mi  affectionis  explicatione,  curandum  est,  ut  non 
mirum  videatur,  si  quod  ad  facinus  tali  perturba- 
tione  commotus  accesserit. 

Quum  autem  non  impnlsione,  verum  ratio- 
cinatione  aliquem  commisisse  quid  dicet ,  quid 
commodi  sit  sequutus ,  aut  quid  incommodi  fuge- 
rit ,  demonstrabit ,  et  id  augebit  quam  maxime 
poterit,  ut ,  quoad  eius  fieri  possit,  idonea  quam 
maxime  causa  ad  peccandum  liortata  videatur.  Si 
gloriae  causa ;  quantam  glorlam  consequuturam  exi- 
stimarit.  Item  si  dominationis ,  si  pecuniae,  si 
amicitiae ,  si  inimicitiarum ;  et  omnino  quidquid 
erit ,  quod  causae  fuisse  dicet,  id  summe  augere 
debebit.  Kt  hoc  eum  magnopere  considerare  opor- 
tebit,  non  quid  in  veritate  modo ,  verum  etiam 
vehementius ,  quid  in  opinionc  eius,  quem  arguet, 
fuerit.  Nihil  enim  refert,  non  fuisse ,  aut  non  esse 
aiiquid  commodi,  aut  incommodi,  si  ostendi  potest, 
ei  visum  esse ,  qui  arguatur.  Wam  opinio  dupli- 
citer  fallit  homines ;  quum  aut  res  aliusmodi  est, 
ac  putatur,  aut  non  is  eventus  est,  quem  arbitrati 
sunt.     Kes    aliusmodi    eit    tum,    quum   aut  id, 


RHETORICORUM    LIB.    II.    7.  233 

quod  bonum  est ,  malum  putant ;  aut  contra  ,  quod 
malum  est,  bonum ;  aut  quod  nec  malum  est,  nec 
bonum ,  malum ,  aut  bonum ;  aut  quod  malum, 
aut  bonum  est,  nec  malum,  nec  bonum.  Hoc  in- 
tellecto,  si  quis  negabit,  uUam  esse  pecuniam ,  fra- 
tris  aut  amici  vita ,  aut  denique  otficio  antiquio- 
rem,  aut  suaviorem,  non  erit  hoc  accusatori  ne- 
gandum.  Nam  in  eum  culpa,  et  summum  odium 
transferetur ,  qui  id,  quod  tam  vere  et  pie  dice- 
tur,  negabit.  Verum  ill\id  dicendum  erit,  illi  non 
esse  ita  visum ;  quod  sumi  oportebit  ex  iis  ,  quae 
ad  personam  pertinent,.  de  quo  post  dicendum  est. 
Eventus  autem  tum  fallit,  quum  aliter  accidit, 
atque  ii ,  qui  arguuntur,  arbitrati  esse  dicuntur; 
ut,  si  qui  dicatur  alium  occidisse,  ac  voluerit, 
quod  aut  similitudine ,  aut  suspicione ,  aut  demon- 
stratione  falsa  deceptus  sit;  aut  eum  necasse,  cuius 
testamento  non  sit  beres ,  quod  eius  testamento  se 
heredem  arbitratus  sit.  Nc.i  enim  ex  eventu  cogi- 
tationem  spectari  oportere;  sed  qua  cogitatione  et 
spe  ad  maleficium  profectus  sit,  considerari;  et 
quo  animo  quid  quisque  faciat ,  non  quo  casu  uta- 
tur,  ad  rem  pertinere.  In  hoc  autem  loco  caput 
illud  erit  accusatori,  si  demonstrare  poterit,  alii 
nemini  causam  fuisse  faciendi;  secundarium,  si 
tantam ,  aut  tam  idoneam  nemini.  Sin  fuisse  aliis 
quoque  causa  faciendi  videbitnr ;  aut  potestas  aliis 
defuisse  demonstranda  est ,  aut  facultas ,  aut  vo- 
luntas.      Potestas,    si  aut  nescisse,    aut  non  af- 


284 


CICERONIS 


fuisse,  aut  conficere  noii  potuisse  aliquis  dicetur. 
Facultas,  si  ratio ,  adiutores,  adiumenta,  et  ce- 
tera,  cjuae  ad  rem  peitinebuut,  defuisse  alicui  de- 
monstrabuntur.  Yoluntas,  si  animus  a  talibus 
factis  vacuus,  et  integer  esse  dicetur.  Postremo, 
c|uas  ad  defensionem  rationes  reo  dabimus,  iis 
accusator  ad  alios  ex  culpa  eximendos  abute- 
tur.  Verum  id  brevi  faciendum  est,  et  in  unum 
multa  sunt  conducenda,  ut  ne  alterius  defendendi 
causa  hunc  accusare,  sed  huius  accusandi  causa 
defendere  alterum  videatur.  Atque  accusatori  qui- 
dem  haec  fere  sunt  in  causa  facienda,  et  cousi- 
deranda. 

Q,  Defensor  autem  ex  contrario  primum  i  m  p  u  l  - 
sionem  aut  nuUam  fuisse  dicet ,  aut,  si  fuisse 
concedet,  extenuabit,  et  parvulam  quandam  fui.^se 
demonstrabit,  aut  non  ex  ea  solere  huiusmodi  facta 
uabci  docebit.  Quo  et  erit  in  loco  demonstrandum, 
quae  vis  et  natura  eius  sit  aiFectionis,  qua  impul- 
sus  aUquid  reus  commisisse  dicetur;  in  quo  et 
exempla,  et  similitudines  erunt  profeiendae ,  et 
ipsa  diiigenter  natura  eius  afFectionis  quam  lenis- 
simam  et  quietissimam  ad  partem  cxplicanda ,  ut 
et  res  ipsa  a  facto  crudeli  ct  turbulento  ad  quod- 
dam  initius  et  tranquillius  traducatur,  et  oratio 
tamen  ad  animum  eius ,  qui  audiet,  et  ad  animi 
quciidam  intimum  sensum  accommodetur. 

Ratiocinationis  autem  suspiciones  infirma- 
bit,  si  aut  commodum  nulium  fuisse,  aut  parvum. 


RHETORICORUM    LIB.   II.   Q.    9.        £.35 

aut  aliis  magis  fuisse,  aut  nihilo  sibi  magis,  quam 
aliis,  aut  incommodum  sibi  maius,  cfuam  Gomino- 
dum  dlcet;  ut  nequaquam  fuerit  iliius  commodi, 
quod  expetitum  dicatur,  magnitudo,  aut  cum  ecy 
incommodo ,  quod  accideiit,  aut  cum  illo  periculo, 
quod  subeatur,  comparanda;  qui  omnes  loci  simi- 
liter  in  incommodi  quoque  vitatione  tractabuntur. 
Sin  accusator  dixerit,  reum  id  esse  sequutum, 
quod  ei  visum  sit  commodum,  aut  id  fugisse, 
quod  putarit  esse  incommodum ,  quamquam  iii 
falsa  fuerit  opinione ;  demonstrandum  erit  defen- 
sori,  neminem  tanta  esse  stultitia ,  qui  tali  in  re 
possit  veritatem  ignorare.  Quod  si  id  concedatur, 
illud  non  concessum  iri :  ne  dubitasse  quidem  hunc, 
quid  verius  esset,  sed  id,  quod  falsum  fuerit,  sine 
ulla  dubitatione  pro  vero  probasse.  Quod  si 
dubitaverit,  sununae  fuisse  amentiae ,  dubia  spe 
impulsum ,  certum  in  periculum  se  committere. 
Quemadmodum  autem  accusator ,  quum  ab  aliis 
culpam  demovebit,  defensoris  locis  utetur:  sic  iis 
locis ,  qui  accusatori  dati  sunt ,  utetur  reus ,  quum 
in  alios  ab  se  crimen  volet  transferre. 

9.  Ex  persona  autem  coniectura  capietur ,  si 
eae  res ,  quae  personis  attributae  sunt,  diligenter 
considerabuntur ,  qnas  omnes  in  primo  libro  expo- 
suimus.  Nam  et  de  nomine  nonnunquam  aliquid 
suspicionis  nascitur.  Nomen  autem  quum  dicimus, 
cognomen  quoque  intelligatur  oportet.  De  hominis 
#nim  certo  et  proprio  vocabulo  agitur;    ut,    si  di- 


2.Q6  C  I  C  E  R  O  N  I  S 

camus ,  idcirco  aliquem  Caldum  vocari ,  quod  te- 
merario  et  repeiitino  consilio  sit ;  aut  si ,  ea  re 
hominibus  Graecis  imperitis  verba  dedisse ,  quod 
Clodius  ,  aut  Caccilius  ,  aut  Mucius,  vocaretur.  Et 
de  natura  licet  aliquantulum  ducere  suspicionis. 
Omnia  enim  haec,  vir,  an  mulier;  huius  an  illius 
civitatis  sit ;  quibus  sit  maioribus ,  quibus  consan- 
guineis ,  tjua  aetate ,  quo  animo ,  quo  corpore, 
quae  naturae  sunt  attributa,  ad  aliquam  coniectu- 
ram  faciendam  pertinebunt.  Et  ex  victu  multae 
trahuntur  suspiciones ,  quum  ,  quemadmodum ,  ct 
apud  quos,  et  a  quibus  educatus  et  eruditus  sit, 
quaeritur,  et  quibuscum  vivat,  qua  ratione  vitae, 
quo  more  domestico  utatur.  Et  ex  fortuna  saepe 
argumentatio  nascitur,  quum,  servus  an  hber,  pecu- 
niosus  an  pauper,  nobilis  an  ignobihs ,  fehx  an 
infehx,  privatus  an  in  potestate  sit,  aut  fuerit, 
aut  futurus  sit ,  consideratur ;  aut  deuique  aUquid 
eorum  ([uaeritur ,  (juae  fortunae  esse  attributa  in- 
telhguntur.  H  a  j)  i  t  u  s  autem ,  (juoniam  in  ah(jua 
periecta  et  constanti  animi  aut  corporis  absolutionc 
consistit ,  (juo  in  gencre  est  virtus ,  scientia ,  tt 
quae  contrarla  sunt;  res  ipsa ,  causaposita,  doce- 
bit,  ec(juid  hic  (juo(jue  locus  suspicior.is  ostendiit. 
Nam  affectionis  (juidem  ratio  perspicuam  solet 
prae  se  gerere  coniecturam,  ut  amor,  iracundia, 
mob'stia:  propterea  (juod  et  ipsorum  vis  inteHigi- 
tur,  et  (juae  res  haruin  ah^jurnn  rem  ronse^juun- 
tur  faciles   cognitu  sunt.       Studium    autem    quo- 


RIIETORICORUM     LIB.   II.   9.   10.      207 

niam  est  assldua  et  veliemens  ad  allqiiam  rem  ap- 
j)licata  magiia  cum  voluntate  occupatio ,  facile  ex 
eo  ducetur  argumentatio ,  ({uam  res  ipsa  desidera- 
bit  in  causa.  Item  ex  consilio  sumetur  aliquid 
suspicionis.  Nam  consilium  est,  allquid  faciendi, 
non  faciendive  excogitata  ratio.  lam  facta,  et 
casus,  et  orationes,  quae  sunt  omnia  (ut  iu 
confirmationis  praeceptis  dictum  est)  in  tria  tem- 
pora  distributa,  facile  erit  videre,  ecquid  alferant 
ad  coniecturam  confirmandam  suspicionis. 

10.  Ac  personis  quidem  res  eae  sunt  attributae, 
quibus  omnibus    unum  in  locum  coactis  accusa- 
toris    erit    in    improbatione    bominis    uti.      Nam 
causa  facti  parum  firmitudinis  babet,    nisi  animus 
eius,     qui  insimulatur,    in  eam  suspicionem  addu- 
catur,    ut    a    tali    culpa    non  videatur    abborruisse. 
Ut  enim    animum    alicuius    improbare  nibil  attinet, 
quum  causa,   quare  peccaverit,  non  intercessit;  sic 
causam    peccati    intercedere    leye     est,     si    animus 
nuUi    minus    bonestae     rationi    aifinis     ostenditur. 
Quare  vitam  eius,    quem  arguit,  ex  ante  factis  ac- 
cusator    improbare    debebit,     et  ostendere,    si  quo 
in  pari  ante  peccato   convictus  sit.      Si  id  non  po- 
terit:   si  quam  in  similem  ante  suspicionem  venerit, 
ac  maxime,   si  fieri  poterit,  simili  aliquo  in  genere 
eiusdem    modi    causa    aliqua   commotum    peccasso, 
aut    in    aeque    magna    re ,     aut    in    maiore,    aut    in 
minore;    ut  si,    quem    pecunia    dicat    inductum  fe- 
cisse,  eius  possit  demonstrare  aliqua  in  re  aUquod 


^QQ 


CICERONfS 


factum  avarum.  Item  In  omni  causa  natnram,  aufe 
victum ,  aut  studium,  aut  fortunam ,  aut  alitjuid 
eorum ,  quae  personis  attributa  sunt ,  ad  eam  cau- 
sam ,  qua  commotum  peccasse  dicet ,  adiungere, 
atque  ex  dispari  quoque  genere  culparum,  si  ex 
pari  sumendi  facultas  non  erit,  improbare  animnm 
adversarii  oportebit;  ut  si  avaritia  inductum  arguas 
fecisse,  et  avarum  eum,  quem  accuses ,  demon- 
strare  non  possis;  aliis  affinem  esse  vitiis  doceas/' 
et  ea  re  non  esse  mirandum ,  qui  in  illa  re  turpis, 
aut  cupidus ,  aut  petulans  fuerit ,  hac  quoque  in 
re  eundem  deliquisse.  Quantum  enim  de  hone- 
state  et  auctoritate  eius ,  qui  arguitur,  detractum 
est ,  tantundem  ei  de  facultate  totius  est  defensio- 
nis  deminutuiii.  Si  nulli  affinis  poterit  vitio  de- 
monstrari :  locus  inducetur  ille ,  per  quem  hortandr 
iudices  erunt,  ut  veterem  famam  hominis  nihil  ad 
rem  putent  pertinere.  Nam  eum  ante  celasse,  nunc 
manifesto  teneri ;  quare  non  oportere  hanc  rem  ex 
superiori  vita  spectari ,  sed  superiorem  vitam  ex 
hac  re  improbari;  et  aut  potestatem  ante  peccandi 
non  fuisse ,  aut  causam ;  aut,  si  haec  dici  non 
poterunt,  dicendum  erit  illud  extremum,  non  esse 
mirum,  si  nunc  primum  deliquerit.  Nam  necessc 
esse,  euin ,  qui  velit  peccare,  aliquando  primum 
delincpiere.  Sin  vita  ante  acta  ignorabitur:  hoc 
loco  praeterito  ,  et  cur  practereatur  ,  demonstratov 
argumentis    accusationem    statim    confirmare    opor- 

tebit. 

11.  De- 


RHETORICORUM     LTB.    11.    ii .        289 

11.  Defensor  autcm  priinum,  si  J30terlt ,  de- 
bebit  vitfim  eius ,  qui  insimulfibitur ,  quam  hone- 
stissimam  demonstrare.  Id  faciet ,  si  ostendet  ali- 
qua  eius  nota  et  communia  oiiicia ;  quod  geuus, 
in  parentes,  cognatos ,  amicos,  aHines ,  necessa- 
rios ;  etiam  quae  magis  rara  et  eximia  sunt,  si  ab 
co  cum  magno  aliquo  labore,  aut  periculo,  aut 
utra([ue  re,  t[uum  necesse  uon  esset,  officii  causa, 
aut  in  rempublicam ,  aut  in  pareiites ,  aut  in  ali- 
quos  eorum ,  qui  modo  expositi  sunt ,  facta  esse 
(licet;  deinde  si  nihil  dehquisse,  nulla  cupiditate 
impeditum  ab  officio  recessisse.  Quod  eo  confir- 
matius  erit,  si,  quum  potestas  impune  aliquid  fa- 
ciendi  minus  honeste  fuisse  dicetur,  voluntas  ei 
faciendi  demonstrabitur  abfuisse.  Hoc  autem  ipsum 
erit  eo  firmius ,  si  eo  ipso  in  genere,  quo  argue- 
tur ,  integer  antea  fuisse  demonstrabitur ;  ut  si, 
quum  avaritiae  causa  fecisse  arguatur,  minime 
omni  in  vita  pecuniae  cupidus  fuisse  doceatur. 
Hic  illa  magna  cum  gravitate  inducetur  indignatio, 
iuncta  conquestioni ,  perquam  miserum  facinus 
esae,  et  indignum,  quum  animus  omni  in  vita 
fuerit  a  vitiis  remotissimus ,  eam  causam  putare, 
quae  homines  audaces  in  fraudem  rapere  soleat, 
castissimum  quoque  hominem  ad  peccandum  po- 
tuisse  impellere;  aut  iniquum  essc,  et  optimo  cui- 
que  perniciosissimum ,  non  vitam  honeste  actam 
tali  in  tempore  quam  plurimum  prodesse,  sed  subita 
ex  criminatione,  quac  confingi  quamvis  facile  jjossit, 

Cic    Ihetor.    Vol,  I,  IQ 


&(^Q  C  I  C  E  R  O  M  1  5 

noii'ex  Aiite  acta  vita,  quae  necjue  ad  tempus  fiugi, 
neque  ullo  modo  immutari  possit ,  facere  iudicium. 
Siii  autem  in  ante  acta  vita  aliquae  turpitudines 
inerunt ;  avit  falso  venisse  in  eam  existimationeni 
dicetur,  ex  allquorum  invidia,  aut  obtrectatione, 
aut  f.dsa  opinione;  aut  imprudentiae,  necessitudini, 
aut  persuasioni  adolescentiae ,  aut  alicui  non  mali- 
tiosae  animi  alFectioni  attrlbuentur ,  aut  dissimili 
gejieri  vitiorum,  ut  animus  non  omnino  integer, 
sed  ab  tali  culpa  remotus  esse  videatur.  Ac  si 
nullo  modo  vitae  turpitudo,  aut  infamia  leniri  po- 
terit  oratione ;  negare  oportebit  de  vita  eius ,  et 
de  moribus  quaeri,  sed  de  eo  crimine,  quo  argua- 
tur;  quare,  ante  factis  omissis,  illud,  quod  instet, 
agi  oportere. 

12.  Ex  facto  autem  ipso  suspiciones  ducen- 
tur ,  si  totius  administratio  iiegotii  ex  omnibus 
partJbus  pertentabitur ;  atque  hae  suspiciones  par- 
tim  ex  negotio  separatim ,  partim  communiter  ex 
personis  atque  ex  negotio  proficiscentur.  Ex  iie- 
gotio  duci  poterunt,  si  eas  res,  quae  iiegotiis 
attributae  sunt,  diligenter  considerabimus.  ]'.,x  iis 
igitur  in  hanc  constitutionem  convenirc  videntur 
genera  earum  omnia,  partes  generum  plerac<{ue. 
Yidere  igitur  primum  oportebit,  quae  sint  conti- 
neiitia  cum  ipso  negotio,  hoc  est,  cpiae  ab  re 
scparari  non  possunt.  ()\io  in  loco  satis  erit  dili- 
genter  considt;rare,  quid  sit  antc  rem  factum ,  ex 
quo  spes  pcrficiendi  nata,  et  faciendi  facultas  quae- 


RHETORICORUM     LIB.   II.   n 


291 


aita  videatur;  quid  in  ipsa  re  geienda;  quid  postea 
consecjuutum   sit.       Deiude    ipsius    est    negotii 
gestio   pertractanda.       Nam  hoc    genus  earum  re- 
rum,  quae  negotio  sunt  attributae,   secundo  in  loco 
nobis  est  exi^ositum.       Hoc  ergo  in  genere  specta- 
bitur  locus ,    tempus  ,     occasio ,     f acultas :    quorum 
uniuscuiusque   vis  diligenter  in  confirmationis  prae- 
ceptis  explicata  est.        Quare,     ne  aut  hic  non  ad- 
monuisse ,    aut  ne  eadem  iterum   dixisse  videamur, 
breviter   iniiciemus,  quid  quaque  in  parte  conside- 
rari  oporteat.     In  loco  igitur  opportunitas,  in  tem- 
pore  longinquitas ,    in  occasione  commoditas  ad  fa- 
cienduin  idonea ,  in  facultate   copia  et   potestas  ea- 
rum  rerum,    propter  quas  aliquid  facilius   fit,    aut 
sine  quibus   omnino    confici    non    potest,     conside- 
randa  est.       Deinde  videndum    est,     quid    adiun- 
ctum  sit  negotio ,  hoc  est,   quid  maius ,   quid  mi- 
nus,  quid  aeque  inagnum  sit,  quid  simile;  ex  qui- 
bus   coxiiectura  quaedam  ducitur ,     si ,    quemadmo- 
dum  res  maiores ,    minores ,    aeque  magnae ,    simi- 
lesque  agi  soleant,  diligenter  considerabitur..    Ouo 
in  genere  eventus  quoque  videndus  erit,     hoc  est, 
quid    ex    unaquaque   re  soleat  evenire ;     ut  metus, 
laetitia ,  titubatio.      Quarta  autem  pars   erat  ex   iis, 
quas    negotiis   dicebamus  esse    attributas ,    conse- 
q  u  u  t  i  o .      In  ea  quaeruntur  ea  ,    quae  gestum  ne- 
gotium  confestim ,    aut  ex  intcrvallo  consequuntur. 
In  qua  videbimus  ecqua  consuetudo  sit,  ecqua  lex, 
ecqua  actio,     ccquod    eius    rei  artificium  sit,     aut 


i9- 


C  I  C  E  R  O  N  I  S 


usus ,  aut  exercitatio ,  hominum  aut  approbatio, 
aut  oiTensio;  ex  quibus  noniiuuquam  elicitur  ali- 
quid  suspiciouis. 

ij.  Sunt  autem  et  aliquae  suspiciones ,  quae 
communiter  et  ex  negotiorum,  et  ex  pei- 
sonarum  attributionibus  sumuntur.  Nam  et  ex 
fortuna ,  et  ex  natura  ,  et  ex  victu,  studio,  factis, 
casu,  orationibus,  consilio  ,  et  ex  habitu  animi, 
aut  corporis  pleraque  pertineut  ad  easdem  res,  qua« 
reua  credibilem,  aut  inciedibilem  facere  possunt, 
et  cum  facti  5Uspicione  iunguntur.  Maxime  enim 
quaeri  oportet  in  hac  constitutione ,  primum  po- 
tueritne  aliquid  fieri ;  deinde  si  quo  ab  alio  po- 
tuerit;  deiiide  facultas,  de  qua  ante  diximus ;  de- 
inde  utrum  id  f.icinus  sit ,  quod  poenitere  fuerit 
necesse;  item  quod  ^pem  celandi  non  haberet;  de- 
inde  necessitudo ;  in  qua ,  num  uecesse  fuerit  id 
aut  fieri,  aut  ita  fieri ,  quaeritur.  Ouorum  pari» 
ad  consilium  pertinet ,  (juod  personis  attributum 
est,  ut  iu  ea  causa,  quam  exposuimus.  Ante  rem 
erit ,  quod  in  itinere  se  t.im  familiariter  applicave- 
rit ,  quod  sermonis  causam  quae^ierit ,  quod  simul 
deverterit,  coenarit.  In  re,  nox ,  somnus.  Post 
rem,  quod  solu^  exierit ,  quod  illum  tam  tamilia- 
rem  comitem  tam  aecjuo  animo  rehquerit,  quod 
cruentum  gl.idium  habuerit.  Rursum  quaeritur, 
utrum  videatur  diligcnter  ratio  faciendi  esse  habita 
ct  excogitata,  an  ita,  ut  nou  verisimile  sit ,  quem- 
quam  tam  tcmere  ad  maleficium  accessisse.     In  quo 


KHETORICORUM    LIB.   11.    15.   i^-      apB 

t|uaeritur ,  num  quo  alio  modo  commoclius  potuerit 
fieri,  vel  a  fortuna  administraii.  Nam  saepe,  si 
pecuniae,  si  adiumenta,  si  adiutores  desint,  facul- 
tas  fuisse  faciendi  non  videtur.  Hoc  modo  si  di- 
ligenter  attendemus ,  apta  inter  se  esse  intelligemus 
haec,  quae  negotiis ,  et  illa,  quae  personis  sunt 
attributa. 

14.  Hic  neque  facile  est,  neque  necessarium  di- 
stln^^uere,    ut  in  superioribus  partibus ,    quo  pacto 
quidque  accusatorem ,  et  quomodo  defensorem  tra- 
ctare  oporteat.     Non  necessarium,  propterea  quod, 
causa  posita,  quid  in  quamque  conveniat ,   res  ipsa 
docebit    eos,     qui    non     omnia    hic    se    inventuros 
putabunt,     sed    quandam    in   commune    mediocrem 
intelligentiam  conferent;     non  facile  autem,     quod 
et  infinitum  est  tot    de  rebus   utramque  in  partem 
singillatim  de    unaquaque  expiicare,     et  alias  aliter 
haec  in  utramque    partem    causae  solent  convenire. 
Ouare  considerare  haec,     quae  exposuimus ,    opor- 
tebit.     Facilius    autem    ad  inventionem  animus   m- 
cedet,  si  gesti  negotii  et  suam ,    et  adversarn  nar- 
rationem  saepe  et  diligenter  pertractabit ,    et   quod 
quaeque  pars  suspicionis  habebit,    eliciens,    consi- 
derabit,   quare,    quo   consilio ,    qua  spe  perficiendi 
quidque  factum  sit ;    cur  hoc  modo  potius,    quam 
illo;   cur  ab  hoc  potius,    quam  ab  illo ;    cur  nuUo 
adiutore,  aut  cur  hoc;   cur  nemo  sit  conscius,   aut 
cur  sit,   aut  cur  hlc  sit;    cur  hoc  ante  factum  sit; 
cur    hoc    ante    factum    non    sit;     cur    hoc    in    ipso 


294 


C  I  c  r.  R  O  N  J  s 


negotlo ;  cur  lioc  post  negotlum ;  aut  quid  factum 
de  industiia,  ^aut  quid  rem  ipsam  consequutum 
sit ;  constetne  oratio  aut  cum  re  ♦  aut  ipsa  secum ; 
hoc  huiusne  rei  sit  signum,  an  illius ,  an  et  huius 
et  illius ,  et  utrius  potius;  quid  factum  sit,  cpiod 
iion  oportuerit,  aut  non  factum,  quod  oportuerit. 
Quum  animus  hac  intentione  omnes  totius  negotii 
partes  considerabit,  tum  illi  ipsi  in  medium  con- 
servati  loci  procedent,  de  quibus  ante  dictum  est ; 
et  tum  ex  singulis,  tum  ex  coniunctis  argumenta 
certa  nascentur.  Quorum  argumentorum  pars  pro- 
babili ,  pars  necessario  iu  gencrc  versabitur.  Acce- 
dunt  autem  ad  coniecturam  saepc  quaestiones ,  te- 
stimonia ,  rumores ;  quae  omnia  utcrque  simili  via 
praeceptorum  torquere  ad  suae  causae  commodum 
debebit.  Wam  et  ex  quaestionc  suspiciones ,  ct 
ex  testimonio ,  et  ex  rumore  aliquo  pari  ratione, 
ut  ex  causa,  et  cx  persona,  et  ex  facto  duci 
oportebit. 

15.  Quare  nobls  ct  ii  videntur  errare,  qul  hoc 
genus  susplcionum ,  artilicii  noii  putant  indigerc, 
ct  ii,  qui  alitcr  hoc  de  gcncre,  ac  de  omni  con- 
icctura  praecipiendum  putant.  Omnis  enim  iisdem 
ex  locis  coniectura  sumenda  est.  Nameteius,  quod 
in  quaestione  aliquid  dixerlt,  et  eius ,  quod  in 
testimonio,  et  ipsius  rumoris  causa ,  et  vcritas 
cx  iisdem  attributionibus  rej)erietur.  Omni  auteui 
iu  causa  pars  argumentoruin  cst  adiuncta  ei  cau- 
sac  sohim,   quae  dicitur,    ct  al)   ipsa  ita  ducta,    ut 


IIIIETOP.ICORUM    LIB.    II.    15.  2^5 

ab  ea  separatim  iii  omncs  eiusdem  generis  causas 
trausferri  non  satis  commode  possit;  pars  autem 
rst  pervagatior,  et  aut  in  omnes  eiusdem  generis, 
aut  in  plerasque  causas  accommodata.  Haec  ergo 
^rgumenta,  quae  transferri  in  multas  causas  pos- 
sunt ,  locos  communes  nominamus.  Nam  locus 
communis  aut  certae  rei  quandam  continet  ampli- 
ficationem ;  ut  si  quis  hoc  velit  ostendere :  eum, 
cjui  parentem  necarit,  maximo  supplicio  esse  di* 
guum ;  quo  loco ,  nisi  perorata  causa ,  non  est 
utendum ;  aut  dubiae ,  quae  ex  contrario  quoque 
habeat  proLabiles  rationcs  argumentandi ;  ut :  su- 
spicionibus  credi  oportere ;  et  contra :  suspicioni- 
bus  credi  non  oportere.  Ac  pars  locorum  commu- 
nium ,  per  indignationem ,  aut  per  conquestionem 
inducitur,  de  quibus  ante  dictum  est;  pars  per 
aliquam  probabilem  utraque  ex  partc  rationem, 
Distinguitur  autem  oratio  atque  illustratur  maxime, 
raro  inducendis  locis  communibus,  et  aliquo  loco, 
iam  certioribus  illis  argumentis  confirmatis,  Nam 
et  tum  conceditur  commune  quiddam  dicere,  quum 
diligenter  aliquis  proprius  causae  locus  tractatua 
cst,  ct  auditoris  animus  aut  renovatur  ad  ea, 
quae  restant,  aut  omnibus  iam  dictis  exsuscitatur, 
Omnia  enim  ornamenta  eloquutionis ,  in  quibus  et 
suavitatis  et  gravitatis  plurimum  cousistit,  et  omnia, 
quae  in  inventione  verborum  et  sententiarum  ali- 
quid  habent  dignitatis ,  iii  communes  locos  confe- 
runtur.      Quare,    non  ut  causarum,    «ic  oratoruia 


-96  C  I  C.E  R  O  ]Si  l  S 

quoque  multorujii  coramuues  loci  suut,  Nam  uisi 
ab  iis,  (|ui  multa  exeicitatioiie  maguam  sibi  ver- 
borum  et  seuteutiarum  copiain  comparaverint,  tra- 
ctavi  non  poterunt  ornate,  et  graviter,  (juemadino- 
duui  natura  ipboruin  desiderat.  At(|ue  hoc  sit  no- 
bis  dictum  communiter  de  omni  genere  locorum 
conimunium. 

16.  Nunc  exponemus,  in  coniecturalem  con- 
stitutiouem  (|ui  loci  commuues  incidere  soleant: 
suspicionibus  credi  oportere,  et  non  oportere; 
rumoribus  credi  oportere ,  et  non  oportere ;  tebti- 
bus  credi  oportere ,  et  non  oportere;  (|uaestioni- 
bus  credi  oportere ,  et  non  oportere;  vitam  aute 
actam  spectari  oportere ,  et  non  oportere ;  eius- 
dem  esse,  (jui  in  illa  re  peccarit,  et  boc  quoque 
admisisse ,  et  non  esse  eiusdem;  maxime  spectari 
causam  ojiortere ,  et  non  oportere.  At(jue  bi  qui- 
dem ,  et  si  (jui  eiusmodi  ex  proprio  argumento 
coinmunes  loci  nascentur,  in  contrarias  partes  de- 
ducentur.  Certus  autem  locus  est  accusatoris,  j^er 
quem  auget  facti  atrocitatein;  et  alter,  per  (jueni 
negat  malorum  inisereri  oj/oitere;  defensoris,  per 
queiu  caluiunia  accusatoruin  cuin  iudignatione 
ostenditur;  et  per  (jucin  cuin  coiujuestioue  mise- 
ricordia  captatur.  lli,  et  ccteri  omues  loci  com- 
munes ,  ex  iisdein  praecepti^  sumuntur,  quibus  ce- 
terae  arguineutationes ;  sed  illae  teuuius,  et  acu- 
tius ,  et  sal)tiiius  tractantur;  hi  autein  gravius,  et 
oruatius ,     et    (juuiii    verl)is ,     tum   etiam    sententiiK 


IIIIETORICORUM    LIB.  II.   16.  17.  ig.     297 

excellentibus.  Iii  illis  enim  finis  est,  utid,  quod 
dicitur,  veruin  esse  videatur;  in  his ,  tametsi  hoc 
quoque  videri  0]JOrtet,  tamen  finis  est  amplitudo. 
Nunc  ad  aliam  coiistitutionem  transeamus. 

17.  Quum  ebt  nominis  controversia ,  quia  vis 
vocabuli  derinienda" verbis  est,  constitutio  defi- 
11  i  t  i  v  a  dicitur.  Eius  generis  exemplo  nobis  posita 
sit  haec  causa  :  ,,  C.  Flaminius  is ,  qui  consul  rem- 
publicam  male  gessit  bello  Punico  secundo ,  quum 
tribunus  plebis  esset,  invito  senatu,  et  omnino 
contra  voluntatem  omnium  optimatum ,  per  sedi- 
tionem  ad  populum  legem  agrariam  ferebat.  Hunc 
pater  suus  concilium  plebis  habentem  de  templo 
deduxit;  arcessitur  maiestatis."  Intentio  est:  ,,Ma- 
iestatem  minuisti,  quod  tribunum  plebis  de  templo 
deduxisti.  *'  Depulsio  est :  ,,Non  minui  maiesta- 
tem.  *'  Quaestio  est :  ,,Maiestatemne  minuerit.  ** 
Ratio :  „In  fxlium  enim  quam  habebam  potesta- 
tem,  ea  usus  sum."  Rationis  infirmatio :  ,,At  enim, 
qui  patria  potestate,  hoc  est,  privata  tribunitiam, 
hoc  est ,  pojndi  potestatem  infirmat ,  minuit  is  ma- 
iestatem."  ludicatio  est :  ,,Minuatne  is  maiestatem, 
qui  in  tribunitiam  potestatem  patria  potestate  uta- 
tur."  Ad  hanc  iudicationem  argumentationes  omnes 
alFerri  oportebit. 

i^.  Ac  ne  quis  forte  arbitretur,  nos  nou  intel- 
ligere,  aliam  quoque  incidere  constitutionem  iii 
hanc  causam;  eam  nos  partem  solam  sumimus,  in 
quam  praecepta  nobis  danda  sunt.      Omnibus  autem 


29S  C  I  C  E  R  O  N  I'S 

partibus  hoc  lii  libro  explicatis ,  quivis  omiii  m 
c.iusa,  si  diligeiiter  attendet ,  omiies  videbit  consti- 
.  tutiones,  et  earum  partes,  et  controversias,  si  quae 
forte  in  eas  incidcnt.  Nam  de  omnibus  perscri- 
bemus. 

Primus  ergo  accusatoris  locus  est,  eius  nomi- 
nis,  cuius  de  vi  quaeritur,  brevis,  et  aperta,  et 
ex  hominum  opinione  definitio,  hoc  modo  :  ,,lVIa- 
iestatem  minuere  est  de  dignitnte,  aut  ampli- 
tudine,  aut  potestate  populi,  aut  eorum,  quibus 
populus  potestatem  dedit,  aliquid  derogare.*'  Hoc 
sic  breviter  cxpositum ,  pluribus  verbis  est  et  ratio- 
iiibus  confirmandum ,  et  ita  esse ,  ut  descripseris, 
\  dstcndendum,  Postea  ad  id,  quod  definieris ,  fa-. 
ctuni  eius,  qui  accusabitur,  adiungere  oportebit, 
et  ex  eo ,  quod  ostenderis  esse,  maiestatem  mi- 
nuerc,  docere,  adversarium  maiestatem  miuuisse, 
et  hunc  locum  totum  communi  loco  confirmare, 
per  quem  ipsius  facti  atrocitas  ,  aut  iudignitas  ,  aut 
omnino  culpa  cum  indignatione  augeatur.  Post  erit 
infirnianda  adversariorum  descriptio.  Ea  autem 
infirmabitur,  si  filsa  dcmonstrabitur.  Hoc  ex  opi- 
nione  hominum  sumetur,  quum,  quemadmodum, 
et  quibus  in  rebus  homines  in  consuetudine  scri- 
bendi ,  aut  scrmocinandi  eo  verbo  uti  soleant,  con- 
siderabitur.  Item  infirmabitur ,  si  turpis,  aut  in- 
utilis  esse  ostcndetur  eius  descriptionis  aj^probatio, 
etsi,  quae  iiicommoda  consequutura  sint,  ca  con- 
cessu,  dcmonstrabitur.      Id  autem  ex  honestatis  et 


IVIIETOUICOIIUM    1.IB.   II.    .3-       ^99 

«.Utatis  pa.t.bus  su»et„.     ^^^I^*-^^^^^^^^^^ 
tlonis  l.iaecci.tis  exponemus.     L-t  si  cum  a 
ostra  adver;ariovmn  definitionenx   confereums     et 
ostram,  veram,  houestam.  «tilem  esse  dcmonstra- 
bimus;    illorum,    contra.      Quaeromus  autem  res 
aut  maiori,  aut  nnuori.  aut  pari  in  ucgotjo  simdes 
ex  «uibus  affirmetuv  nostra  descriptw.     lam  sv  les 
plures  erunt  defa.icndac;    ut.   si  quaeratur:    ,.Fur 
sit     an  sacrilc<.us .    qui  vasa  ex  privato  sacra  sur- 
pue      ;"     erft   utendum   pluribus   definitio.dbus ; 
deinde  s  mili  ratione  causa  tractauda.     Locus  autem 
communis  in  eius  malitiam .  qui  -"  -«^"  ^™;"; 
verum  etiam  verborum  potestatem  ^'^x  arrogaxe  co 
«etur.   utetfaciatquodvclit.   etxd,    quod  feceut. 
«uo  velit  nomine  appellet.  . 

Deiude  defensoris  primus  locus  est  item  nomi- 
uis  brevis,  et  aperta,  et  cx  opinione  ^0™"-";  ^^^ 
scriptio.    hocmodo:    ..Maiestatem   mvuueie 

est  aliquid  de  republica.  q^"»  P"'-'"" '^ 
beas  ,  administrare."      Deiude  huius  conf.rmat.0  s 
miUbusetexemplis,  et  rationibus.     Po^^- ^  f^  ^ 
ab  iUa  definitione  separatio.      Deu.de   locus   com 
m.u.is,  per  qucm  facti  utiUtas ,  -^  honestas  adau- 
getur.     Deinde  sequetuv  advevsav.orum  <  ef"ut.o„.s 

feprehensio.    quae  iisdem  -^^-  ^f  ^  '  cre:: 
accusatori  praescripsimus ,     couticietui , 
Tos"      de.n'praeter   co.nmune.u  locum  induce..tur. 
Tocus  autem'commu..is  erit  defensoris  is ,  p.-  .luem 
indignabitur,  accusatorem  sui  per.cuh  cau,a.    nou 


3oo  CICERONIS 

res  soluin  convertere,  veruin  etiam  verba  commu- 
tare  conari.  Nam  illi  quidem  communes  loci,  qui 
aut  calumniae  accusatorum  demonstrandae ,  aut  mi- 
sericordiae  captandae ,  aut  facti  indignandi,  aut  a 
misericordia  deterrendi  causa  sumuntur,  ex  peri- 
culi  magnitudine,  non  ex  causae  genere,  ducun- 
tur.  Quare  non  in  omnem  causam ,  sed  in  omnc 
causae  genus  incidunt.  Eorum  mentionem  in  con- 
iecturali  constitutione  fecimus.  Inductione  autem, 
quum  causa  postulabit ,    utemur. 

1 9.  Quum  autem  actio  translationis  aut 
coinm  utationis  indigcre  videtur,  quod  non  aut 
is  agit,  quem  oportet,  aut  cum  eo,  quicum  oportet, 
aut  apud  quos ,  qua  lege ,  qua  poena ,  quo  crimine, 
quo  tempore  oportet,  constitutio  translativa 
appellatur.  Huius  nobis  exempla  permulta  opus 
sint,  si  singula  translationum  genera  quaeramus : 
sed  quia  ratio  praeceptorum  similis  est,  exemplo- 
rum  multitudine  supersedendum  est.  At(|ue  in  no- 
stra  quidem  consuetudine  niultis  de  causis  fit ,  ut 
rarius  incidant  translatiojies.  Nam  et  praetoriis 
exceptionibus  multae  excluduntur  actiones ,  et  ita 
ius  civile  habemus  constitutum ,  ut  causa  cadat  is, 
(|ui  non ,  quemadmodnm  oportet,  egcrit.  Quare 
in  iure  plerumque  vers.intur.  Ibi  enim  et  exceptio- 
nes  postulantur,  et  quodammodo  agendi  potestas 
datur,  ct  omnis  concej>tio  privatarum  actionum  con- 
stituilur.  In  ipsis  auteni  iudiciis  rarius  incidunt, 
et  tameii  si  quando  iiicidunt ,     ciusmodi  sunt,     ut 


RHETORICOKUM    LIB.    II.    19.        301 

per  se  iniiius  habeant  rirmitudinis ;  confirmentur 
autem  assumta  alia  aliqua  constitutione.  IJt  in 
quodam  iudicio ,  quum  venefici  cuiusdam  nomen 
esset  delatum,  et,  quia  parricidii  causa  subscripta 
isset ,  extra  ordinem  esset  acceptum ,  quum  in  ac- 
cusatione  alia  quaedam  crimina  testibus  et  argu- 
mentis  confirmarentur,  parricidii  autem  solum  men- 
tio  facta  esset.  Defensor  in  hoc  ipso  multum  opor- 
tet  et  diu  consistat:  quum  de  nece  parentis  nihil 
demonstratum  sit,  indignum  Eicinus  esse,  ea  poena 
aiFiccre  eum,  qua  parricidae  afliciuntur;  id  autem, 
si  damnetur ,  fieri  necesse  esse ,  quoniam  et  id  cau- 
sae  subscriptum ,  et  ea  re  nomen  extra  ordinem  sit 
acceptum.  Ea  igitur  poena  si  afUci  reum  non  opor- 
teat ,  damnari  quoque  non  oportere,  quoniam  ea 
poena  damnationem  necessario  consequatur.  Hic 
defensor  poenae  commutationem ,  ex  translativo  ge- 
nere,  inducendo  totam  infirmabit  accusationem. 
Verumtamen  ceteris  quoque  criminibus  defenden- 
dis  coniecturali  constitutione  translationem  confir- 
mabit. 

Exemplum  autem  translationis  in  causa  nobis 
positum  sit  huiusmodi:  „  Quum  ad  vim  faciendam 
quidam  armati  venissent,  armati  contra  praesto 
fuerunt ,  et  cuidam  equiti  Romano  quidam  ex  ar- 
matis  resistenti  gladio  manum  praecidit.  Agit  is, 
cui  manus  praccisa  est,  iniuriarum.  Postulat  is, 
quicum    agitur ,     a    praetore    exceptionem ,     ex  rii.\ 

^UAM    IN     RL.UM     CAPIX  IS    PRACIUDICIUM     FIA  1  .  *•        Hic 


502  C  I  C  E  R  O  N  1  S 

is,  qui  aglt,  iudicium  purum  postulat;  ille,  qui- 
-cum  agitur,  exceptionem  addi,  ait,  oportere.  Quae- 
stio  est:  ,,  Excipiendum  sit,  an  non?*'  Ratio: 
,,lNron  enim  oportet,  in  recuperatorio  iudicio ,  eius 
maleficii,  de  quo  inter  sicarios  quaeritur,  praeiu- 
dicium  fieri.**  Infirmatio  rationis:  ,,Eiusmodi  suut 
iniuriae,  ut  de  liis  indigaum  sit  non  primo  quo- 
que  tempore  iudicari. "  ludicatio  :  ,,Atrocitas  in- 
iuiiarum  satisne  causae  sit ,  quare,  dum  de  ea 
iudicetur,  de  aliquo  maiore  maleticio,  de  quo  iu- 
dicium  comparatum  sit,  praeiudicetur.  **  Atque 
•exemplum  quidem  hoc  est. 

20.  lu  omni  autem  causa  ab  utroque  quaeri 
oportebit ,  a  quo ,  et  per  quos ,  et  quo  modo ,  et 
quo  tempore  aut  agi,  aut  iudicari,  aut  quid  statui 
de  ea  re  conveniat.  Id  ex  partibus  iuris ,  de  qui- 
bus  post  dicendum  est,  sumi  oportebit,  et  ratio- 
cinari,  quid  in  similibus  rebus  fieri  soleat ,  et  vi- 
dere,  utrum  malitia  aliud  agatur,  aliud  simuletur, 
an  stultitia;  an  necessitudine,  quod  alio  modo  agi 
non  possit ,  an  occasionc  agendi  sic  sit  iudicium 
aut  actio  constituta ;  an  recte,  sine  ulla  re  eius- 
modi  agatur.  Locus  aulem  communis  contra  eum, 
qui  translationcm  inducet,  fugere  iudicium  ac  poe- 
jiam ,  quia  causae  ditlidat.  A  translatione  autem : 
rerum  omnium  fore  perturbationem ,  si  non  ita 
res  agantur,  et  in  iudicium  veniant,  quo  pacto 
oporteat;  hoc  est,  si  aut  cum  eo  agatur,  quicum 
non  oporteat,    aut  alia  poena,    alio  crimine,    alio 


KIIETORICORUM    LIB.  II.  ^o.  21. 


303 


tempoie:  atque  hnnc  rationem  ad  perturbationem 
iudiciorum  omnium  pertinere.  Trcs  igitur  eae  con- 
stitutiones,  quae  partes  non  habent,  ad  hunc  mo- 
dum  tractabuntur.  Nunc  generalem  constitutionem, 
tt  partes  eius  consideremus. 

21.  Quum  et  facto,  et  facti  nomine  concesso, 
neque  ulla  actionis  illata  controversia ,  vis  et  na- 
tura,  et  genus  negotiiipsius  quaeritur; 
constitutionem  generalem  appellamus.  Huius 
piimas  esse  partes  duas  nobis  videri  diximus,  ne- 
gotialem,  et  iuridicialem, 

Negotialis  est ,  quae  in  ipso  negotio  iuris 
civilis  habet  implicatam  controversiam.  Ea  est 
huiusmodi:  ,,Quidam  pupillum  heredem  fecit^  pu- 
pillus  autem  ante  mortuus  est,  quam  in  suam  tu- 
telam  veniret.  De  hereditate  ea,  quae  pupillo  ve- 
nit,  inter  eos,  qui  patris  pupilli  heredes  secundi 
sunt,  et  iuter  agnatos  pupilli  controversia  est. 
Possessio  heredum  secundorum  est."  Intentio  est 
agnatorum :  ,,  Nostra  pecunia  est ,  de  qua  is  ,  cu- 
ius  agnati  sumus,  testatus  non  est."  Depulsio  est: 
,,Immo  nostra ,  qui  heredes  Secundi  testamcnto 
patris  sunius.  **  Quaestio  est :  ,,IJtrorum  sit?" 
Ratio  est:  ,,Pater  enim  et  sibi,  et  filio  testamen- 
tum  scripsit,  dum  is  pupillus  esset.  Quare,  quae 
filii  fucrunt,  testamento  patris  nostra  fiant  necesse 
est.  *'  Infirmatio  est  rationis  :  ,,  Immo  pater  sibi 
scripsit,  et  secundum  heredem  non  filio,  sed  sibl 
iussit  esse.     Quare,  praeterquam  quod  ipsius  fuit. 


504  0  I  C  E  R  O  N  I  S 

tcstamcnto  illiiis  vestrum  esse  non  potest. "  ludi- 
catio :  ,,Possitne  qaisquam  de  filii  pujiilli  re  te- 
stari :  an  heredes  secundi ,  ipsius  patrlsfamilias, 
iion  filii  cjnoque  eius  pupilli  heredes  sint?'* 

Atffue  hoc  non  alienura  est,  quod  ad  multa 
pertineat ,  ne  aut  nusquam,  aut  usquequaque  dica- 
tur,  hic  admonere.  Sunt  causae,  quae  plures  ha- 
hent  rationes  in  simplici  constitutioue:  quod  fit, 
quum  id ,  quod  factum  est ,  aut  quod  deienditur, 
pluribus  de  causis  rectum,  aut  probabile  videri 
potest ,  ut  in  hac  ipsa  causa.  Supponatur  enim  ab 
heredibus  haec  ratio:  ,,Unius  enim  pecuniae  plu- 
res  ,  dissimilibus  de  causis ,  heredes  esse  non  pos- 
sunt,  nec  unquam  factum  est,  ut  eiusdem  pecuniae 
alius  testamento ,  alius  lege  heres  esset;*'  infirma- 
tio  haec  erit :  ,,  Non  est  una  pecunia ,  propt('rea, 
quod  altera  iam  erat  pupilli  adventitia;  cuius  heres 
non ,  illo  tempore ,  testamento  quisquam  scri])tus 
erat,  si  quid  pupillo  accidisset;  et  de  altera  patris 
etiani  nunc  mortui  voluntas  plurimum  valebit,  cfuae 
illam  inortuo  pupillo  suis  heretUbus  concedebat.  ** 
ludicatio  est:  ,,  Unane  pecunia  fuerit.**  At,  si  liac 
erunt  usi  infirmatione :  ,,rosse  pUires  esse  unius 
pecuniae  heredes  cUssimiUbus  de  causis;**  de  eo 
ipso  iudicatio  nascetur:  ,,Possintne  eiusdem  pecu- 
niae  plures  dissimiUbus  generibus  esse  hcredes.'* 
Krgo  una  in  constitutione  inteUectum  est,  quomodo 
et  rationes,  et  rationum  iiifirmationes ,  et  praeterea 
iudicationcs  plures  fiant. 

22.   Nun( 


RHETORICORUM    LIB.    II.   .22.        505 

22,  Nunc  huiiis  geneiis  praecepta  videamus. 
Utristjue,  aut  etiam  omnibus,  si  plures  ambigent, 
ius  ex  quibus  rebus  constet,  est  considerandum. 
Initium  ergo  eius  ab  natura  ductum  videtur;  cjuae- 
dam  autem  ex  utilitatis  ratione  aut  perspicua  nobis, 
aut  obscura ,  in  consuetudinem  venisse ;  post  au- 
tem ,  approbata  quaedam  a  consuetudine  aut  vero 
utilia  visa,  legibus  esse  firmata.  Ac  naturae 
quidem  ius  esse ,  quod  nobis  non  opinio ,  sed 
quaedam  innata  vis  afferat,  ut  religionem,  pieta- 
tem  ,  gratiam ,  vindicationem  ,  observantiam ,  veri- 
tatem.  Religionem,  eam,  quae  in  metu  et  cae- 
rimonia  deorum  sit,  appellant ;  pietatem,  quae 
erga  patriam ,  aut  parentes ,  aut  alios  sanguine  con- 
iunctos  officium  conservare  moneat;  gratiam, 
quae  in  memoria ,  et  remuneratione  otficiorum ,  et 
honoris ,  et  amicitiarum ,  observantiam  teneat ; 
vindicationem,  per  quam,  vim,  et  contumeliam, 
defendendo  ,  aut  ulciscendo ,  propulsamus  a  nobis, 
et  a  nostris ,  qui  nobis  esse  cari  debent ,  et  per 
([uam  peccata  punimus ;  observantiam,  per 
quam  aetate ,  aut  sapientia  ,  aut  honore  ,  aut  aliqua 
dignitate  antecedentes  veremur,  et  colimus ;  veri- 
tatem,  per  quam  damus  operam ,  ne  quid  aliter, 
quam  confirmaverimus ,  fiat,  aut  factum  aut  futu- 
rum  sit.  Ac  naturae  quidem  iura  minus  ipsa  quae- 
runtur  ad  hanc  controversiam ,  quod  neque  in  hoc 
civili  iure  versantur,  et  a  vulgari  intelligentia  re- 
Cic.  lihetor.    Vol.  I.  20 


5o6  C  I  C  E  R  O  N  I  S 

motlora  sunt;  ad  siinilitudinem  vero  allquam,  aut 
ad  rem  amplificandam  saepe  sunt  inferenda.  Con- 
suetudinis  autem  ius  esse  putatur  id,  quod 
voluntate  omnium  sine  lege  vetustas  comprobarit. 
lu  eo  autem  iura  sunt  quaedam  i  p  s  a  iam  certa 
propter  vetustatem;  quo  in  genere  et  alia  sunt  mul- 
ta ,  et  eorum  multo  maxima  pars ,  quae  praetores 
edicere  consueverunt;  quaedam  autem  genera  iu- 
ris  etiam  certa  consuetudine  facta  sunt ;  quod  ge- 
nus  pactum,  par,  iudicatum.  Pactum  est,  quod 
inter  aliquos  convenit ,  quod  iam  ita  iustum  puta- 
tur,  ut  iure  praestare  dicatur.  Par,  quod  in  omnes 
aequabile  est.  ludicatum,  de  quo  iam  ante  sen- 
tentia  alicuius,  aut  aliquorum  constitutum  est.  lam 
iura  legitima  ex  legibus  cogncsci  oportebit.  His 
ergo  ex  partibus  iuris,  quid({uid  aut  ex  ipsa  re  ,  aut 
ex  simili ,  aut  ex  maiore  minoreve  nasci  videbitur, 
attendere,  atquc  elicere  pertentando  unamquamque 
partem  iuris  oportebit.  Locorum  autem  commu- 
nium,  quoniam  (ut  ante  dictum  est)  duo  sunt  ge- 
nera ,  quorum  alterum  dubiae  rei ,  alterum  certae 
continet  amplificationem ,  cjuid  ipsa  causa  det,  et 
quid  augeri  per  communem  locum  possit  et  opor- 
teat,  considerabitur.  Nam  certi ,  qui  in  omnes  in- 
cidant ,  loci ,  praescribi  non  possunt :  in  plerisque 
fortasse  ab  auctoritate  iurisconsultorum,  et  contra 
auctoritatem  dici  oportcbit.  Attendendum  est  au- 
tem  ct  in  bac,  et  in  onuiibus ,  num  quos  locos 
communes,  praeter  eos ,   quos  exposuimus,  ipsa  res^ 


RHETORICOllUM    LIB.   II.   2.2.  23.      307 

ostendat.     Nunc  iuridiciale  genus  et  partes  eius  coii- 
sideremus. 

23.  luridicialis  est ,  in  qua  aequi  et  iniqui 
natura ,  et  praemii  aut  poenae  ratio  quaeritur.  Hu- 
ius  partes  sunt  duae ,  quarum  alteram  absolutam, 
assumtivam  alteram  nominamus.  Absoluta  est, 
quae  ipsa  in  se ,  non  ut  negotialis  implicite  et 
abscondite ,  sed  patentius  et  expeditius  recti  et  non 
recti  quaestionem  continet.  Ea  est  huiusmodi; 
,,Quum  Thebani  Lacedaemonios  bello  superavissent, 
et  fere  mos  esset  Graiis ,  quum  inter  se  bellum 
gessissent,  ut  ii,  qui,  vicissent,  tropaeum  aliquod 
in  finibus  statuerent,  victoriae  modo  in  praesentia 
declarandae  causa,  non  ut  in  perpetuum  belli  me- 
moria  maneret;  aeneum  statuerunt  tropaeum.  Ac- 
cusantur  apud  Amphictyonas."  Intentio  est:  ,,Non 
oportuit. "  Depulsio  est:  ,,Oportuit. "  Quaestio 
est:  ,,Oportueritne? "  Ratio  est:  ,,Eam  enim  ex 
bello  gloriam  virtute  peperimus ,  ut  eius  aeterna  in- 
signia  posteris  nostris  reUnquere  vellemus.  *'  In- 
firmatio  est  :  ,,Attamen  aeternum  inimicitiarum 
monumentum  Graios  de  Graiis  statuere  non  opor- 
tet.  **  ludicatio  est :  ,,  Quum  summae  virtutis  ce- 
lebrandae  causa  Graii  de  Graiis  aeternum  inimici- 
tiarum  monumentum  statuerint,  rectene,  an  contra 
fecerint."  Hanc  ideo  rationem  subiecimus,  ut  hoc 
causae  genus  ipsum ,  de  quo  agimus ,  cognoscere- 
tur.  Nam  si  eam  supposuissemus ,  qua  fortasse  usi 
suut:  ,,Non  enim  iuste,  neque  pie  bellum  gessistis;" 


508 


CICERONIS 


in  relationem  criminis  delaheremur,  de  qua  post 
loquemur.  Utrumque  autem  causae  genus  in  hanc 
causam  incidere  perspicuum  est.  In  hanc  argu- 
mentationes  ex  iisdem  locis  sumendae  sunt,  atque 
ii\  causam  negotialem,  qua  de  ante  dictum  est. 
Locos  autem  communes  et  ex  causa  ipsa,  si  quid 
inerit  indignationis  aut  conquestionis ,  et  ex  iuris 
utilitate,  et  natura  multos  et  graves  sumere  lice- 
bit,  et  oportehit,  si  causae  dignitas  videhitur 
postulare. 

24.  Nunc  assumtivam  partem  iuridicialis 
consideremus.  Assumtiva  igitur  tum  dicitur, 
quum  ipsum  ex  se  factum  prohari  non  potest ;  ali- 
quo  autem  foris  adiuncto  argumento  defenditur. 
Eius  partes  sunt  quatuor;  comparatio,  relatio  cri- 
minis  ,  remotio  criminis  ,    concessio. 

Comparatio  est,  quum  aliquod  factum,  quod 
per  se  ipsum  non  sit  prohandum ,  ex  eo ,  cuius  id 
causa  factum  est ,  defenditur.  Ea  est  huiusmodi: 
,,Quidam  imperator,  quum  ah  hostihus  circumsi- 
deretur ,  neque  etfugere  ullo  modo  posset ,  depa- 
ctus  est  cum  eis ,  ut  arma  et  impedimenta  relin- 
queret ,  milites  educeret ;  itaque  fecit ;  armis  et 
impedimentis  amissis ,  praeter  spem  milites  conser- 
vavit.  Accusatur  maiestatis.**  Incurrit  huc  defini- 
tio.  Sed  nos  hunc  locum,  de  quo  agimus,  consi- 
deremus.  Intentio  est :  ,,  Non  oportuit  arma  et 
impedimenta  relinquere.  *'  Depulsio  est :  ,,  Opor- 
tuit.  **     Quaestio  est:  ,,  Oportueritne?  **    Katioest: 


RIIETOrxICORUM    LIB.   II.    24.   25.      309 

,,  Milites  euim  omnes  periissent.  **  Infirmatio  est, 
aut  coniecturalis  :  ,,Won  periisseut;  **  aut  altera  con- 
iecturalis;  ,,  Non  ideo  fecisti;  **  ex  quibus  sunt  iu- 
dicationes:  ,,Periissentne?*'  et:  „Ideone  fecerit?*' 
aut  haec  comparativa,  cuius  nunc  indigemus:  ,,At 
enim  satius  fuit  amittere  milites,  quam  arma  et 
impedimenta  hostibus  concedere.**  Ex  qua  iudica- 
tio  nascitur :  „  Quum  omnes  perituri  milites  essent, 
iiisi  ad  hanc  pactionem  venisset ,  utrum  satius 
fuerit  amittere  milites,  an  ad  hcinc  conditionem 
venire  ?  '* 

25.  Hoc  causae  genus  et  ex  suis  locis  tractare 
oportebit,  et  adhibere  ceterarum  quoque  constitu- 
tionum  rationem  atque  praecepta;  ac  maxime  con- 
iecturis  faciendis  infirmare  illud,  quod  cum  eo, 
quod  crimini  dabitur,  ii ,  qui  accusabuntur,  com- 
'  parabunt.  Id  fiet,  si  aut  id,  quod  dicent  defen- 
sores  futurum  fuisse,  nisi  id  factum  esset,  quo 
de  facto  iudicium  est,  futurum  fuisse  negabitur; 
aut  si  alia  ratione,  et  aliam  ob  causam,  ac  dicet 
se  reus  fecisse ,  demonstrabitur  esse  factum.  Eius 
rei  confirmatio ,  et  item  contraria  de  parte  infir- 
matio  ex  coniecturali  constitutione  sumetur. 

Sin  autem  certo  nomine  maleficii  vocabitur  in 
iudicium,  sicut  in  hac  causa  (nam  maiebtatis  ar- 
cessitur,)  definitione  et  definitionis  praeceptis  uti 
oportebit.  Atque  hoc  quidem  plerumque  in  hoc 
genere  accidit ,  ut  et  coniectura  et  definitione  uten- 
dum  sit.     Sin  aliud  quoque  aliquod  genus  incidet, 


5io  C  I  C  E  R  O  N  I  S 

eius  generis  praecepta  licebit  huc  pari  ratione  trans- 
ferre.  Nam  accusatori  maxime  est  in  hoc  elabo- 
randum ,  ut  id  ipsum  factum ,  propter  quod  sibi 
reus  concedi  putat  oportere ,  quam  plurimis  infir- 
met  rationibus.  Quod  facile  erit ,  si  quam  plurimis 
constitutionibus   aggredietur  id  improbare 

Ipsa  autem  comparatio,  separata  a  ceteris  ge- 
neribus  controversiarum ,  sic  ex  sua  vi  conside- 
rabitur,  si  illud,  quod  comparabitur,  aut  non  ho- 
nestum,  aut  non  utile,  aut  non  necessarium  fuisse, 
aut  non  tantopere  utile,  aut  non  tantopere  hone- 
stum ,  aut  non  tantopere  necessarium  demonstrabi- 
tur.  Deinde  oportet  accusatorem  ,  illud  ,  quod  ipse 
arguit,  ab  eo ,  quod  defensor  comparat,  separare. 
Id  autem  faciet,  si  demonstrabit,  non  ita  fieri  so- 
lere^  neque  oportere,  neque  esse  rationem,  quare 
hoc  propter  hoc  fiat,  ut ,  propter  sahitem  militum, 
ea ,  quae  salutis  causa  comparata  sunt ,  hostibus 
tradantur.  Postea  comparare  oportebit  cum  bene- 
ficio  maleficium ,  et  omnino  id ,  quod  arguitur, 
cum  eo,  quod  factum  ab  defensore  laudatur,  aut 
faciendum  fuisse  dcmonstratur ,  contendere  ,  et  hoc 
extenuando,  maleficii  magnitudinem  simul  adaugere. 
Id  fieri  poterit,  si  dcmonstrabitur ,  honestius  ,  uti- 
lius ,  magis  necessarium  fuisse  id,  quod  vitarit  reus, 
quam  illud ,  quod  fecerit.  Honesti  autem ,  et  uti- 
lis ,  et  necessarii  vis  et  natura  in  deliberationis 
praeceptis  cognoscetur.  Deindc  oportebit  ij)sain 
illam    comparativam    iudicationcm    cxponcre ,     tan- 


RIIETORICORUM    LIB.    II.    25.       511 

quam  causam  deliberativam,  et  de  ea  ex  delibera- 
tiouis  praeceptis  deinceps  dicere,  Sit  eiiim  haec 
iudicatio ,  quam  ante  exposuimus  :  ,,  (^)uum  omnes 
perituri  railites  essent ,  nisi  ad  hanc  pactionem  ve- 
nisset,  utrum  satius  fuerit  perire  milites,  an  ad 
hanc  pactionem  venire."  Hoc  ex  locis  deliberatio- 
nis,  quasi  aliquam  in  consultationem  res  veniat, 
tractari  oportebit. 

Defensor  autem,  quibus  in  locis  ab  accusatore 
aliae  constitutiones  erunt  inductae ,  in  iis  ipse  quo- 
que  ex  iisdem  constitutionibus  defension6m  com- 
parabit ;  ceteros  autem  omnes  locos ,  qui  ad  ipsam 
comparationem  pertinebunt ,   ex  contrario  tractabit. 

Loci  communes  erunt,  accusatoris ,  in  eum, 
qui  quum  de  facto  turpi  aliquo ,  aut  inutili ,  aut 
utroque  fateatur,  quaerat  tamen  aliquam  defensio- 
nem ;  et  facti  inutilitatem ,  aut  turpitudinem  cum 
indignatione  proferre ;  defensoris,  nullum  factum 
inutile,  neque  turpe,  neque  item  utile ,  neque  ho- 
nestum  putari  oportere ,  nisi ,  quo  animo,  quo  tem- 
pore ,  qua  de  causa  factum  sit ,  intelligatur ;  qui 
locus  ita  communis  est,  ut  bene  tractatus  in  hac 
causa,  magno  ad  persuadendum  momento  futurus 
sit;  et  alter  locus,  per  quem  magna  cum  amplifi- 
catione,  beneficii  magnitudo  ex  utilitate,  aut  ho- 
nestate,  aut  facti  necessitudine  demonstratur ;  et 
tertius ,  per  quem  res  expressa  verbis ,  ante  oculos 
eorum,    qui  audiuut,    ponitur,     ut  ipsi   se  quoque 


512  C  I  C  E  R  O  N  I  S 

idem  facturos  fuisse  arbitrentur,  si  sibi  illa  res,  at- 
que  ea  faciendi  causa  per  idem   tempus   accidisset. 

26.  Relatio  criminis  est,  quum  reus  id» 
quod  arguitur,  confessus ,  alterius  se  inductum 
peccato ,  iure  fecisse  demonstrat.  Ea  est  huius- 
modi :  „  Horatius  occisis  tribus  Curiatiis ,  et  duobus 
amissis  fratribus,  domum  se  victor  recepit.  Is 
animadvertit  sororem  suam  de  fratrum  morte  noii 
laboraiitem ,  sponsi  autem  nomen  appellantem  iden- 
tidem  Curiatii  cum  gemitu  et  lamentatione.  Indigne 
passus,  virginem  occidit.  Accusatur."  Intentio  est: 
,,Iniuria  sororem  occidisti."  Depulsio  est:  ,,Iure  oc- 
cidi.  **  Quaestio  est:  ,,Iurene  occiderit?"  Ratio 
cst:  ,,  IUa  enim  hostium  mortem  lugebat,  fratrum 
negligebat ;  me  et  populum  Romanum  vicisse  mo- 
leste  ferebat.  **  Infirmatio  est :  „  Tamen  a  fratre 
indemnatam  necari  non  oportuit.  "  Ex  qua  iudi- 
catio  fit:  ,,  Quum  Horatia  fratrum  mortem  negli- 
geret,  hostium  lugeret,  fratris  et  pojmli  Romani 
victoria  non  gauderet,  oportueritne  eam  a  fratre 
indemnatam   necari?" 

27.  Hoc  in  genere  causae  primum  si  quid  ex 
ceteris  dabitur  constitutionibus ,  sumi  ab  accusa- 
tore  oportebit,  sicut  in  comparatione  praeceptum 
est ;  postea  si  qua  facultas  erit ,  per  aliquam  con- 
stitutionem  illum ,  in  quem  crimen  transfertur, 
defendere;  deinde,  levius  esse ,  quod  in  alterum 
peccatum  reus  transferat ,  quam  quod  ipse  susce- 
perit;    postea  translationis  partibus  uti,    et  osten- 


RHETORICORUM     LIB.   II.   27.       513 

dere ,  a  quo ,  et  per  quos ,  et  quo  modo ,  et  quo 
tempore  aut  agi ,  aut  iudicari ,  aut  statui  de  ea  re 
conveiierit ;  ac  simul  ostendere ,  iion  oportuisse  ante 
supplicium,  quam  iudicium,  interponere.  Tum 
leges  quoque  et  iudicia  demonstranda  sunt,  per 
quae  potuerit  id  peccatum ,  quod  sponte  sua  reu» 
punitus  sit ,  moribus  et  iudicio  vindicari.  Deinde 
negare  debebit,  audiri  oportere  id,  quod  in  eura 
criminis  conferatur,  de  quo  is  ipse,  qui  conferat, 
iudicium  fieri  noluerit;  et  id,  quod  iudicatum  non 
sit ,  pro  infecto  haberi  oportere ;  postea  impuden- 
tiam  demonstrare  eorum ,  qui  eum  nunc  apud  iu- 
dices  accusent,  quem  sine  iudicibus  ipsi  condemna- 
riut,  et  de  eo  iudicium  faciant,  de  quo  iam  ipsi 
supplicium  sumserint.  Postea  perturbationem  iu- 
dicii  futuram ,  et  iudices  longius ,  quam  potesta- 
tem  habeant ,  progressuros ,  si  simul  et  de  reo ,  et 
de  eo  ,  quem  reus  arguat ,  iudicarint ;  deinde ,  hoc 
si  constitutum  sit,  ut  peccata  homines  peccatis,  et 
iniurias  iniuriis  ulciscantur,  quantum  incommodo- 
rum  consequatur;  ac  si  idem  facere  ipse,  qui  nunc 
accuset,  voluisset,  ne  hoc  quidem  ipso  quidquam 
opus  fuisse  iudicio ;  si  vero  ceteri  quoque  idem  fa- 
ciant,  omnino  iudicium  nulUim  futurum.  Postea 
demonstrabitur ,  ne ,  si  iudicio  quidem  illa  damnata 
esset,  in  quam  id  crimen  ab  reo  conferatur,  po- 
tuisse  hunc  ipsum  de  illa  supplicium  sumere;  quare 
csse  indignum ,  eum ,  qui  ne  de  damnata  quidem 
poenas  sumere  potuisset,  de  ea  supplicium  sumsisse. 


3i4  C  I  C  E  R  O  N  I  S 

quae  ne  adducta  quidem  slt  iii  iudlcium.  Delnde 
postulabit ,  ut  legem  ,  qua  lege  feceiit ,  pi oferat. 
Deiude  quemadmodum  in  comparatione  j)raecipie- 
bamus ,  ut  illud  quod  comparabatur ,  extenuaretur 
ab  accusatore  quam  maxime;  sic  in  hoc  genere 
oportebit  illius  culpam ,  in  quem  crimen  transfe- 
retur,  cum  huius  maleficio,  qui  se  iure  fecisse, 
dicat,  comparare,  Postea  demonstrandum  est,  non 
esse  illud  eiusmodi,  ut  ob  id  hoc  fieri  convenerit. 
Extrema  est,  ut  in  comparatione ,  assumtio  iudi- 
cationis,  et  de  ea  per  amplificationem  ex  delibe- 
rationis  praeceptis  dictio. 

23.  Defensor  autem ,  quae  per  alias  constitu- 
tiones  inducentur ,  ex  iis  locis ,  qui  traditi  sunt, 
infirmabit :  ipsam  autem  relationem  comprobabit, 
primum  augendo  eius ,  in  quem  referet  crimen, 
culpam  et  audaciam ,  et  quam  maxime  per  indi- 
gnationem ,  si  res  feret ,  iuncta  conquestione ,  ante 
oculos  ponendo ;  postea  levius  demonstrando  reum 
punitum ,  quam  illius  pro  meritis ,  et  suum  sup- 
plicium  cum  illius  iniuria  conferendo.  Deinde 
oportebit  eos  locos ,  qui  ita  erunt  ab  accusa- 
tore  tractati ,  ut  refelli ,  et  contrariam  in  partem 
converti  possint,  quo  in  genere  sunt  tres  extremi, 
contrariis  rationibus  infirmare.  Illa  autem  acerri- 
ma  accusatorum  criminatio,  per  quam  perturba- 
tionem  fore  omnium  iudiciorum  demonstrant ,  si 
de  indemnato  sujjplicii  sumendi  potestas  data  sit, 
levabitur  ;    primum  si  eiusmodi  demonstrabitur  in- 


RHETORICORUM     LIB.   II.   28.        315 

iuria ,  ut  nou  modo  viro  bono ,  verum  omnino 
homini  libero  vicleatur  non  fuisse  toleranda ;  de- 
inde  ita  perspicua,  ut  ne  ab  ipso  quidem,  qui 
fecisset ,  in  dubium  vocaretur;  deinde  eiusmodi, 
ut  in  eam  is  maxime  debuerit  animadvertere ,  qui 
animadverterit;  ut  non  tam  rectum ,  non  tam  fue- 
rit  honestum,  in  iudiclum  illam  rem  pervenire, 
quam  eo  modo,  atque  ab  eo  vindicari,  quomodo 
et  a  quo  sit  vindicata ;  postea  sic  rem  fuisse  aper- 
tam ,  ut  iudicium  Ae  ea  re  fieri  nihil  attinuerit. 
Atque  hic  demonstrandum  est  rationibus ,  et  rebus 
similibus,  permultas  ita  atrores,  et  perspicuas  res 
esse ,  ut  de  his  non  modo  non  necesse  sit ,  sed 
ne  utile  quidem,  quam  mox  iudicium  fiat,  ex- 
spectare. 

Locus  communis  accusatoris  in  eum,  qui  quum 
id,  quod  arguitur,  negare  non  possit ,  tamen  ali- 
quid  sibi  spei  comparet  ex  iudiciorum  perturba- 
tione.  Atque  hic  utilitatis  iudiciorum  demonstra- 
tio ,  et  de  eo  conquestio ,  qui  supplicium  dederit 
indemnatus ;  in  eius  autem ,  qui  sumserit ,  auda- 
ciam  et  crudeiitatem ,  indignatio.  Ab  defensore, 
in  eius ,  quem  ultus  sit ,  audaciam  conquestio ; 
rem  non  ex  nomine  ipsius  negotii,  sed  ex  consilio 
eius ,  qui  fecerit ,  et  causa ,  et  tempore  considerari 
Oportere ;  quid  mali  futurum  sit ,  aut  ex  iniuria, 
aut  ex  scelere  alicuius,  nisi  tanta,  et  tam  perspi- 
cua  audacia  ab  eo,  ad  cuius  famam,  aut  ad  paren- 
tes,     aut    ad    hberos    pertinuerit,     aut  ad  ahquam 


3i(S  CICERONI& 

rem,  quam  caram  esse  omnibiis,  aut  necesse  cst, 
aut  oportet  esse,  fuerit  vindicata. 

29.  Remotio  criminis  est,  quum  eius  in- 
tentio  facti ,  quod  ab  adversario  infertur,  in  alium, 
aut  iu  aliud  demovetur.  Id  fit  bipartito.  Nam 
tum  causa,  tum  res  ipsa  removetur.  Causae 
remotionis  hoc  nobis  exemplo  sit :  ,,Rhodii 
quosdam  legarunt  Athenas.  Legatis  quaestores  sum- 
tum ,  quem  oportebat  dari ,  non  dederunt.  Legati 
profecti  non  sunt.  Accusantur. "  Intentio  est : 
„Proficisci  oportuit. "  Bepulsio  est:  ,,Non  opor- 
tuit,"  Quaestio  est:  ,,  Oportueritne?  *'  Ratio  est: 
,,Sumtus  enim,  qui  de  publico  dari  solet,  is  ab 
quaestore  non  est  datus."  Infirmatio  est:  ,,Vos 
tamen  id,  quod  publice  vobis  datum  erat  negotii, 
conficere  oportebat. "  ludicatio  est :  ,,Quum  iis, 
qui  legati  erant,  sumtus,  qui  de  pubUco  debeba- 
tur,  non  daretur,  oportueritne  eos  conficere  nihilo- 
minus  legationem?*'  Hoc  in  genere  primum  ,  sicut 
in  ceteris ,  si  quid  aut  ex  coniecturali ,  aut  ex  alia 
constitutione  sumi  possit,  videre  oportebit.  De- 
inde  pleraque  et  ex  comparatione,  et  ex  relatione 
criminis  in  hanc  quoque  causam  convenire  pote- 
runt. 

Accusator  autem  illum ,  cuius  culpa  id  factum 
reus  dicet,  primum  defendet ,  si  poterit;  sin  minus 
poterit,  negabit,  ad  hoc  iudicium ,  illius,  sed  hu- 
ius  ,  quem  ipse  accuset ,  culpam  pertinere.  Postea 
dicet,  suo  quemque  ptHcio  consulere  oportere;    nec, 


RHETORICORUM    LIB.    II.    29.  317 

si  ille  peccasset ,  hunc  oportuisse  peccare ;  deinde, 
si  ille  deli([uerit,  separatim  illum ,  sicut  hunc,  ac- 
cusari  oportere ,  et  non  cum  huius  defensione  con- 
iungi   illius   accusationem. 

Defensor  autem  quum  cetera,  si  qua  cx  aliis 
incident  constitutionibus  ,  pertractarit ,  de  ipsa  re- 
motione  sic  argumentabitur.  Primum  ,  cuius  acci- 
derit  culpa,  demonstrabit ;  deinde,  quum  id  alieua 
culpa  accidisset,  ostendet  se  aut  non  potuisse,  aut 
non  debuisse  id  facere ,  quod  accusator  dicat  opor- 
tuisse.  Quod  non  potuerit ,  ex  utilitatis  partibus, 
in  quibus  est  necessitudinis  vis  implicata :  quod 
non  debuerit,  ex  honestate  considerabitur.  De 
utroque  distinctius  in  deliberativo  genere  dicetur. 
Deinde  omnia  facta  esse  ab  reo,  quae  in  ipsius 
fuerint  potestate;  quod  minus ,  quam  convenerit, 
factum  sit,  culpa  id  alterius  accidisse.  Deinde  in 
alterius  culpa  exponenda  demonstrandum  est,  quan- 
tum  voluntatis  et  studii  fuerit  in  ipso ;  et  id  signis 
confirmandum  huiusmodi,  ex  cetera  diligentia,  ex 
ante  factis ,  aut  dictis ;  atque  hoc  ipsi  utile  fuisse 
facere ,  inutile  autem  non  facere ,  et  cum  cetera 
vita  magis  hoc  fuisse  consentaneum ,  quam  quod 
propter  alterius  culpam  non  fecerit.  Si  autem  non 
in  hominem  certum ,  sed  in  rem  aliquam  causa 
demovebitur,  ut  in  hac  eadem  re,  si  quaestor  mor- 
tuus  esset,  et  idcirco  legatis  pecunia  data  non  esset; 
accusatione  alterius,  et  culpae  depulsione  demta, 
ceteris  simiUter  uti  locis  oportebit,     et  ex  conces- 


3i8  ClCERO]SiIS 

sionis  partibus,  quae  convenient,  assumere:  de 
quibus  post  nobis   dicendum  erit. 

Loci  autem  communes  iidem  utrisque  fere,  qui 
superioribus  assumtivis ,  incident;  hi  tamen  certis- 
simi ;  accusatoris ,  facti  indignatio ;  defensoris , 
quum  in  alio  culpa  sit ,  in  ipso  non  sit,  supplicio 
se  affici  non  oportere. 

30.  Ipsius  autem  rei  fit  remotio,  quum 
id,  quod  datur  crimini,  negat  neque  ad  se,  neque 
ad  officium  suum  reus  pertinuisse ;  nec ,  si  quid 
in  eo  delictum  sit,  sibi  attribui  oportere.  Id  ge- 
nus  causae  est  huiusmodi :  ,,  In  eo  foedere ,  quod 
factum  est  quondam  cum  Samnitibus,  quidam  ado- 
iescens  nobilis  porcam  sustinuit  iussu  imperatoris. 
Foedere  autem  ab  senatu  improbato ,  et  impera- 
tore  Samnitibus  dedito ,  quidam  in  senatu  eum  quo- 
que  dicit,  qui  porcam  tenuerit,  dedi  oportere." 
Intentio  est:  ,,Dedi  oportet."  Depulsio  est :  ,,Non 
oportet."  Quaestio  est:  ,,Oporteatne?*'  Ratio  est: 
,,Non  enim  meum  fuit  officium,  nec  mea  potestas, 
quum  et  id  aetatis ,  et  privatus  essem ,  et  esset 
summa  cum  auctoritate  et  potestate  imperator,  qui 
videret,  ut  satis  honestum  foedus  feriretur.*'  In- 
firmatio  est:  ,,At  enim  quoniam  tu  particeps  factus 
es  in  turpissimo  foedere  summae  religionis,  dedi 
te  convenit."  ludicatio  est:  ,,Quum  is ,  qui  pote- 
statis  nihil  habuerit,  iussu  imperatoris  in  foedere, 
et  in  tanta  religione  interfuerit,  dedendus  sit  ho- 
stibus,  necne?**    Hoc  genus  causae  cum  superiore 


KHETORICORUM    LIB.   II.   30.   51.       31^ 

lioc  differt ,  quod  in  illo  concedit  se  leus  opor- 
tuisse  facere  id,  quod  fieri  dicat  accusator  opor- 
tuisse,  sed  alicui  rei,  aut  liomini  causam  attribuit, 
quae  voluntati  suae  fuerit  impedimento ,  sine  con- 
cessionis  partibus.  Nam  earura  maior  quaedam  vis 
est ;  quod  paulo  post  intelligetur.  In  hoc  autem 
non  accusare  alterum  ,  nec  culpam  in  alium  trans- 
feiTe  debet,  sed  demonstrare,  eam  rem  nihii  ad 
se,  neque  ad  potestalem,  neque  ad  officium  suum 
pertinuisse  aut  pertinere.  Atque  in  hoc  genere 
hoc  accidit  novi ,  quod  accusator  quoque  saepe  ex 
remotione  criminationem  conficit.  IJt ,  si  quis  eum 
accuset ,  qui ,  quum  praetor  esset,  in  expeditionem 
ad  arma  populum  vocarit,  quum  consules  adessent. 
Nam  ut  in  superiore  exemplo  reus  ab  suo  officio 
et  a  sua  potestate  factum  demovebat;  sic  in  hoc 
ab  eius  officio  ac  potestate ,  qui  accusatur ,  ipse 
accusator  factum  removendo  ,  hac  ipsa  ratione  con- 
firmat  accusationem.  In  hac  ab  utroque  ex  omni- 
bus  honestatis ,  et  utilitatis  partibus ,  exemplis ,  si- 
gnis ,  ratiocinando,  quid  cuiusque  officii,  iuris, 
potestatis  sit ,  quaeri  oportebit ,  et  fueritne  ei ,  quo 
de  agitur,  id  iuris ,  oilicii,  potestatis  attributum, 
necne.  Locos  autem  communes  ex  ipsa  re ,  si  quid 
indignationis  ac  conquestionis  habebit,  sumi  opor- 
tebit. 

31.  Concessio  est,  per  quam  non  factum 
ipsum  probatur  ab  reo;  sed  ut  ignoscatur,  id  pe- 
titur.     Cuius  partes  sunt  duae,    purgatio   et  depre- 


320 


CrCER.ONlS 


catio.  Purgatlo  est,  per  quam  eius ,  qui  accu- 
satur,  non  factum  ipsum ,  sed  voluntas  defentiitur. 
Ea  habet  partes  tres ,  imprudentiam ,  casum ,  ne- 
cessitudinem.  Imprudentia  est,  quum  scisse 
aliquid  is ,  qui  arguitur,  negatur.  Ut  ,,  apud 
quosdam  lex  erat :  Ne  quis  Dianae  vitulum  immo- 
laret.  Nautae  quidam,  quum  adversa  tempestate 
in  alto  iactarentur,  voverunt,  si  eo  portu,  quem 
conspiciebant ,  potiti  essent,  ei  deo,  qui  ibi  esset, 
se  vituium  immolaturos.  Casu  erat  in  eo  portu 
fanum  Dianae  eius ,  cui  vitulum  immolari  non  li- 
cebat.  Imprudentes  legis  ,  quum  exissent ,  vitulum 
immolaverunt.  Accusantur."  Intentio  est:  „Vitu- 
lum  immolastis  ei  deo ,  cui  non  licebat."  Depul- 
sio  est  in  concessione  posita.  Ratio  est:  ,,Nescivi 
non  licere."  Infirmatio  est:  ,,Tamen,  quoniam 
fecisti,  quod  non  licebat,  ex  lege  supplicio  dignus 
es."  ludicatio  est:  ,,Quum  id  fecerit,  quod  non 
oportuerit,  et  id  non  oportere  nescierit,  sitne  sup- 
plieio  dignus  ?  ** 

C  a  s  u  s  autem  inferetur  in  concessionem ,  quum 
demonstrabitur  aliqua  fortunae  vis  voluntati  obsti- 
tisse,  ut  in  hac:  ,,Quum  Lacedaemoniis  lex  esset, 
ut,  hostias  nisi  ad  sacrificium  quoddam  redemtor 
praebuisset,  capitale  esset;  hostias  is,  qui  rede- 
merat,  quum  sacrificii  dies  instaret,  in  urbem  ex 
agro  coepit  agere.  Tum  subito  magnis  commotis 
tempestatibus  fluvius  Eurotas  is,  qui  propter  La- 
cedaemonem  fluit,    ita  magnus  et  vchemens  factus 

est. 


RHETOPlICORUM     LIB.    II.    31.        521 

est,  ut  eo  traduci  victimae  nullo  inodo  possent. 
Redemtor,  suae  voluntatis  ostendendae  causa,  ho- 
stias  constituit  omnes  in  litoie,  ut,  qui  trans  flu- 
men  essent,  videre  possent.  Quum  omnes  studio 
eius  subitam  fluminis  magnitudinem  scirent  fuisse 
impedimento,  tamen  quidam  capitis  arcessierunt." 
Intentio  est :  ,,Hostiae,  quas  debuisti,  ad  sacrifi- 
cium  praesto  non  fuerunt."  Depulsio  est  conces- 
sio.  Ratio:  ,,Flumen  enim  subito  accrevit,  et  ea 
re  traduci  non  potuerunt.'*  Infirmatio :  ,,Tamen, 
(juoniam,  quod  lex  iubet,  factum  non  est,  sup- 
plicio  dignus  es. "  ludicatio:  ,,Quum  in  ea  re 
contra  legem  redemtor  fecerit,  qua  in  re  studio 
eius  Jubita   fluminis    obstiterit    magnitudo,    suppli- 

cione  dignus  sit?** 

o 

Necessitudo  autem  infertur ,  quum  vi  qua- 
^  dam  reus  id,  quod  fecerit,  fecisse  defenditur,  hoc 
modo :  ,,  Lex  est  apud  Rhodios ,  ut ,  si  qua  ro- 
strata  in  portu  navis  deprehensa  sit ,  publicetur. 
Quum  magna  in  alto  tempestas  esset,  vis  vento- 
rum,  invitis  nautis,  Rhodiorum  in  portum  navim 
coegit.  Quaestor  navim  populi  vocat.  Navis  do- 
minus  negat  publicari  oportere.  **  Inteutio  e6t : 
,,Rostrata  navis  in  portu  deprehensa  est. "  Dc- 
pulsio  est  concessio.  Ratio:  ,,yi  et  necessario  su- 
mus  in  portum  coacti."  Infirrnatio:  ,,Navim  ex 
lege  tamen  populi  esse  oportet.**  ludicalio:  ,,Quum 
rostratam  navim  in  portu  deprehensam  lex  publi- 
carit,  quumque  haec  navis,  invitis  nautis,  vi 
Cic,  HJietor.    VoL  I.  21 


522  ClCiiROiSllS' 

tempestatis  iii  portum  coniecta  sit;  oporteatiic  eam 
publicari?" 

32.  Horum  trium  generum  idcirco  unum  in  lo- 
cum  contulimus  exempla,  quod  similis  in  ea  prae- 
ceptio  argumentorum  traditur.  Nam  in  his  omni- 
bus  primum ,  si  quid  res  ipsa  dabit  facultatis ,  con- 
iecturam  induci  ab  accusatore  oportebit,  ut  id, 
quod  voluntate  factum  negabitur,  consulto  factum, 
suspicione  aliqua  demonstretur;  deinde  inducere 
definitionem  necessitudinis ,  aut  casus ,  aut  impru- 
dentiae ,  et  exempla  ad  eam  definitionem  adiungere, 
in  quibus  imprudentia  fuisse  videatur,  aut  casus, 
aut  necessitudo,  et  ab  his  id,  quod  reus  inferat, 
separare ,  quod  levius ,  facilius ,  non  ignorabile, 
non  fortuitum ,  non  necessarium  fuerit ;  postea  de- 
monstrare,  potuisse  vitari;  et  hac  ratione  provi- 
deri  potuisse ,  si  hoc ,  aut  illud  fecisset;  aut  ni 
sic  fecisset,  praecaveri;  et  definitionibus  osten- 
dere,  non  hanc  imprudentiam ,  aut  casum,  aut 
necessitudinem ,  sed  inertiam ,  negligentiam ,  fatui- 
tatem  nominari  oportere.  Ac  si  qua  necessitudo 
turpitudinem  videbitur  habere,  oportebit  per  loco- 
rum  communium  implicationem  redarguentem  de- 
monstrare,  quidvis  perpeti,  mori  denique  satius 
fuisse,  quam  eiusmodi  necessitudini  obtemperare. 
Atque  tum  ex  his  locis,  dc  quibus  in  negotiali 
parte  dictum  est,  iuris  et  aequitatis  naturam  opor- 
tebit  quaerere,  et  quasi  in  absoluta  iuridiciali,  per 
se  hoc   ipsum    ab  rcbus    omnibus  separatim  consi- 


RHETORICORUM    LIB.   II.   32.    53.       323 

derare.  AU£ue  hoc  iu  loco  ,  si  facultas  erit ,  exem- 
plis  uti  eorum  hominum  oportebit,  quibus  iii  simiU 
excusatioiie  non  sit  ignotum;  et  contentione ,  magis 
illis  ignoscendum  fuisse;  et  ex~  delibcrationis  par- 
tibus ,  turpe  aut  inutile  esse  concedi  eam  rem ,  quae 
ab  adversario  commissa  sit;  permagnum  csse  et  ma- 
gno  futurum  detrimento ,  si  ea  re^  ab  iis,  qui  pote- 
statem  habeant  vidicandi ,   neglecta  sit. 

33.  Defensor  autem  conversis  omnibus  his  par- 
tibus  poterit  uti.  Maxime  autem  in  voluntate  de- 
fendenda  commorabitur ,  et  in  ea  re  adaugenda, 
quae  voluntati  fuerit  impedimento;  et  se  plus, 
quam  fecerit ,  facere  non  potuisse ;  et  in  omnibus 
rebus  voluntatem  spectari  oportcre ;  et  convinci 
non  posse ,  quod  non  absit  a  culpa ;  et  suo  no- 
mine  communem  hominum  infirmitatem  damnari. 
Deinde  nihil  indignius  esse ,  quam  eum ,  qui  culpa 
careat,  supplicio  non  carere. 

Loci  autem  communes ,  accusatoris :  unus  in 
confessionem,  aher,  quanta  potestas  peccandi  relin- 
quatur ,  si  semel  institutum  sit ,  ut  non  de  facto, 
sed  de  facti  causa  quaeratur ;  defensoris :  conque- 
stio  calamitatis  eius,  quae  non  culpa,  sed  vi  ma- 
iore  quadam  acciderit ,  et  de  fortunae  potcstate, 
et  hominum  infirmitate ,  et  uti  suum  animum  ,  non 
eventum  considerent.  In  quibus  omnibus  conque- 
stionem  suarum  aerum^narum ,  et  crudelitatis  ad- 
versariorum  indignationem  inesse  oportebit. 


324  CICERONIS 

Ac  nemliiein  mirari  conveiuet ,  sL  ant  in  his, 
aut  in  aliis  exemplis  scripti  quocjae  controversiam 
adiunctam  videhit.  Quo  de  genere  post  eril  Uithis 
separatim  dicendum,  propteiea  cjuod  quaedam  ge- 
nera  causarum,  simphciter  et  ex  sua  vi  coiiside- 
rantur;  cjuaedam  autem  ^ihi  aliud  (juoque  alitjuod 
controversiae  genus  assumunt.  Quare  omnihu.s  co- 
gnitis ,  non  erit  dilFicile  in  unamquamque  causam 
transferre,  quod  ex  eo  quocjue  geiiere  conveniet; 
ut  in  his  exemplis  concessionis  inest  omnihus  scri- 
pti  controversia  ea ,  cjuae  ex  scripto  et  sententia 
noiriinatur;  sed  quia  de  concessione  locjuehamur, 
in  eam  praecepta  dedimus.  Alio  autem  loco  de 
scrij)tO  et  sententia  dicemus.  Kunc  ad  alteram  con- 
cessionis  partem  contendemus. 

34.  Deprecatio  est ,  in  qua  non  defensio 
facti,  sed  ignoscendi  postuhitio  continetur.  Hoc 
genus  vix  in  iudicio  prohari  potest ,  ideo  cjuod  con- 
cesso  peccato,  difFicile  est  ah  eo ,  cjui  peccatorum 
vindex  esse  dehet,  ut  ignoscat,  impetrare.  Quare 
parte  eius  generis ,  cjuum  causam  non  in  eo  con- 
stitueris ,  uti  licehit.  Ut  si  pro  aliquo  claro ,  aut 
forti  viro ,  cuius  in  rempuhUcam  multa  sint  hene- 
ficia,  dixeris;  possis,  quum  videaris  non  uti  de- 
precatione,  uti  tamen,  ad  hunc  modum :  ,,Quod 
si ,  iudices ,  hic  pro  suis  heneficiis ,  pro  suo  stu- 
dio ,  quod  in  vos  hahuit  semper,  tali  suo  tem- 
pore,  multorum  suorum  recte  factorum  causa, 
uni  delicto  ut  ignosceretis  postuiaret,  tam  dignum 


P*.HETORICORUM     LIB.    II.   34.  55.      305 

vestra  inansuetudine ,  quam  virtute  huius  esset, 
iucUces ,  a  vobis  hanc  rem ,  hoc  postulante ,  impc- 
trari."  Deinclc  augere  beneficia  licebit ,  et  iudices 
per  locum  communem  ad  ignoscendi  voluntatem  de- 
ducere.  Quare  hoc  genus ,  quamquam  in  iudiciis 
non  versatur,  nisi  quadam  ex  parte:  tamcn  quia 
et  pars  ipsa  inducenda  nonnunc|uam  est,  et  in  se- 
natu ,  aut  in  consilio  saepe  omnino  tractandum ,  in 
id  cjuocjue  praecepta  ponemus.  Nam  in  senatu,  et 
in  consilio  de  Syphace  diu  deliberatum  est;  et  de 
Q.  Numitorio  Fullo  apud  L.  Opimium  praetorem, 
et  eius  consilium  diu  dictum  est.  Et  magis  in  hoc 
quidem  ignoscendi,  quam  cognoscendi  postulatio 
valuit.  Nam  semper  animo  bono  se  iu  populum  Ro- 
inanum  fuisse  non  tam  facile  probabat,  c|uum  con- 
iecturali  constitutionc  uteretur,  quam  ut,  propter 
posterius  beneficium,  sibi  ignosceretur,  Cj[uum  de- 
precationis  j)artes   adiungeret. 

55.  Oportebit  igitur  eum,  qui  sibi  ut  ignosca- 
tur,  jjostulabit,  connnemorare ,  si  qua  sua  poterit 
beneficia,  etsipoterit,  ostendere,  ea  maiora  esse, 
quam  haec,  cjuae  delicjuerit,  ut  pKis  ab  eo  boni 
c|uam  mali  profectura  esse  videatur;  deinde  maio- 
rum  suorum  bcneficia  ,  si  qua  exstabunt ,  jiroferre ; 
deinde  ostendere ,  non  odio ,  neque  crudelitate  fe- 
cisse,  quod  fecerit ,  sed  aut  stultitia,  aut  impulsu 
alicuius ,  aut  aliqua  honesta  aut  probabili  causa  j 
j)OStea  jjolliceri,  et  confirmare,  se  et  hoc  peccato 
doctum,     et  beneficio  eorum,    qui  sibi  iguoveriut. 


526  C  I  C  E  R  O  N  I  S 


# 


conf irmatum ,  omnj  tempore  a  tali  ratione  abfutu- 
rum;  deinde  spem  ostendere,  aliquo  se  in  loco, 
magno  iis ,  qui  sibi  concesserint ,  usui  futurum ; 
postea ,  si  facultas  erit ,  se ,  aut  consanguineum, 
aut  iam  a  maioribus  inprimis  amicum  esse  demon- 
strabit ;  et  amplitudinem  suae  voluntatis ,  et  nobi- 
litatem  generis  eorum,  qui  se  salvum  velint ,  et 
dignitatem  ostendere,  et  cetera ,  quae  personis  ad 
honestatem  et  amplitudinem  sunt  attributa ,  cum 
conquestione,  sine  arrogantia,  in  se  esse  demon- 
strabit,  ut  honore  potius  aliquo ,  quam  ullo  sup- 
plicio  dignus  esse  videatur :  deinde  ceteros  proferre, 
quibus  maiora  delicta  concessa  sint.  Ac  multum 
proficiet,  si  se  misericordem  in  potestate,  et  pro- 
pensum  ad  ignoscendum  fuisse  ostendet.  Atque 
ipsum  illud  peccatum  erit  extenuandum ,  ut  quam 
minimum  obfuisse  videatur;  et  aut  turpe,  aut  in- 
utile  demonstrandum ,  tali  de  homine  supplicium 
sumere.  Deinde  locis  cormnunibus  misericordiam 
captare  oportcbit  ex  iis  praeceptis,  quae  in  primo 
iibro  sunt  exposita. 

36.  Adversarius  autem  malefacta  augebit ;  nihil 
imprudenter,  sed  oninia  ex  crudelitate  et  malitia 
facta  dicet ;  ipsum  immisericordem ,  superbum  fuis- 
se ;  et,  si  poterit,  ostendet,  semper  inimicum  fuisse, 
et  amicum  fieri  nullo  modo  posse.  Si  beneficia 
proferet;  aut  aliqua  de  causa  facta,  non  propter 
benevolentiam  demonstrabit ;  aut  postea  odium  esse 
acre  susceptum;    aut  illa  omnia  maleficiis   esse  de- 


RHETORICORUM    LIB.  II.    36.  37 


o2/ 


leta ;  aiit  leviora  beiieficia  ,  quam  maleficia ;  aut, 
quum  beneficiis  bonos  habitus  sit,  pro  maleficio 
poenam  sumi  opoitere.  Deincle  turpc  csse,  aut  in- 
utile,  ignosci.  Deinde,  de  quo ,  ut  potestas  esset, 
saepe  optarint ,  in  cum  potestatc  non  uti ,  summam 
esse  stultitiam:  et  cogitare  oportere ,  qucm  animum 
in  eum,    vel  quale   odium  habuerint. 

Locus  autem  communis  erit,  indignatio  malefi- 
cii;  ct  altcr,  eorum  misereri  oportere,  qui  propter 
fortunam ,  non,  qui  propter  miilitiam  in  miseriis 
sint. 

Quoniam  igitur  m  generali  constitutione  tamdiu 
propter  cius  partium  multitudinem  commoramur, 
ne  forte  varietate  et  dissimilitudine  rerum  diductus 
alicuius  animus  in  quendam  errorem  deferatur ; 
quid  etiam  nobis  ex  eo  genere  restet,  et  quare 
restet,  admonendum  videtur. 

37.  luridicialem  causam  essc  dicebamus ,  in  qua 
acqui  et  iniqui  natura,  et  praemii  aut  poenae  ratio 
quaereretur.  Eas  causas,  iu  quibus  de  aequo  et 
iniquo  quaeritur,  exposuimus.  Restatnunc,  ut  dc 
praemio  et  de  poena  explicemus.  Sunt  enim  mul- 
tae  causae ,  quae  ex  praemii  alicuius  petitione  con- 
stant.  Nam  et  apud  iudices  de  praemio  saepe  ac- 
cusatorum  quaeritur,  et  a  senatu,  aut  a  consilio 
aliquod  praemium  saepe  petitur.  Ac  neminem  con- 
veniet  arbitrari ,  nos,  quum  aliquod  exemplum  po- 
namus ,  quod  in  senatu  agatur,  ab  iudiciali  genere 
ftxemplorum  recedere.        Quidquid  enim  de  homin« 


520  '  C  I  C  E  R  O  N  I  S 

probaiido,  aut  improbaiiclo  dicitur,  quum  ad  eam 
dictioiiem  senteiitiarum  quoque  ratio  accommode- 
tury'  id  non,  etsi  per  sententiae  dictionem  agitur, 
deliberativum  est :  sed  quia  de  homine  statuitur, 
iudiciale  est  habendum.  Omnino  autem  qui  dili- 
genter  omnium  causarum  vim  et  naturam  cogno- 
verit ,  quum  genere,  tum  etiam  forma  eas  intelli- 
get  dissidere.  Ceteris  autem  partibus  aptas  inter 
se  omnes ,  et  aliam  in  aliam  implicatam  videbit. 
Nunc  de  praemiis  consideremus.  ,,L.  Licinius  Cias- 
sus  consul  cjuosdam  in  citeriore  Gallia,  nuUo  illu- 
stri ,  iieque  certo  duce,  necjue  eo  nomine,  neque 
numero  praeditos ,  ut  digni  essent ,  qui  hostes  po- 
puli  Romani  dicerentur,  c|uod  tamen  excursionibus 
et  latrociniis  infestam  provinciam  redderent,  con- 
sectatus  cst ,  et  confecit ;  Romam  redit ;  triumphum 
ab  scnatu  postulat.**  Hic,  ut  et  in  deprecatione, 
nihil  ad  nos  attinet,  rationibus  et  infirmationibus 
lationum  supponendis ,  ad  iudicationem  pervenire; 
propterea  cjuod,  nisi  alia  quoc[ue  incidet  constitu- 
tio ,  aut  pars  constitutionis ,  simplex  erit  iudicatio, 
et  in  quaestione  ipsa  contiiiebitur.  In  depreca- 
tione,  huiusmodi:  ,,  Oporteatne  poena  alFici?**  la 
hac,  huiusmodi:  ,,Oporteatne  praemium  dari?'* 
Nunc  ad  praemii  c|uaestionem  appositos  locos  ex- 
ponemus. 

58«  Katio  igitur  praemii  cjuatuor  est  in  partes 
distributa ;  in  bcneficia ,  in  hominem ,  in  praemii 
genus  ,    in    facultates.      B  e  n  e  f  i  c  i  a   ex  [sua  vi ,    ex 


RHETOPvICORUM    LIB.   II.  38-  39-       329 

tempore,  ex  aiiimo  eius,  qui  fecit,  ex  casu  consi- 
deraiitur.  Ex  sua  vi  quaerentur  hoc  modo:  ma- 
gna ,  an  parva ;  facilia ,  an  difficilia ;  singularia 
sint,  an  vulgaria;  vera,  an  falsa  quadam  exorna*- 
tione  honestentur.  Ex  tempore  autem:  si  tum, 
quum  indigeremus;  quum  ceteri  non  possent,  aut 
nollent  opitulari ;  si  tum ,  quum  spes  deseruisset. 
Ex  animo:  si  non  sui  commodi  causa,  sed  eo 
consilio  fecit  onmia,  ut  hoc  conficere  posset.  Ex 
casu:  si  non  fortuna,  sed  industria  factum  vide- 
bitur,  aut  si  industriae  fortuna  obstitisse.  In  ho- 
mine  autem:  quibus  rationibus  vixerit,  quid  sum- 
tus  in  eam  rem  aut  laboris  insumserlt;  ecquid  ali- 
quando  tale  fccerit;  num  alieni  Liboris,  aut  deo- 
rum  bonitatis  praemium  sibi  postulet ;  num  ali- 
quando  ipse  talem  ob  causam  praemio  aliquem 
affici  negarit  oportere;  aut  num  iam  satis  pro  eo, 
quod  fecerit,  honos  habitus  sit;  aut  num  necesse 
fuerit  ei  facere  id ,  quod  fecerit ;  aut  num  huius- 
modi  sit  factum ,  ut ,  nisi  fecisset ,  suppUcio  dii^nus 
esset ,  non ,  quia  fecerit ,  praemio ;  aut  num  ante 
tempus  praemium  petat,  et  spem  incertam  certo 
venditet  pretio ;  aut  num ,  quo  supplicium  aliquod 
vitet,  eo  praemium  postulet,  uti  de  se  praeiudi- 
cium  factum  esse  videatur. 

39.  In  praemii  autem  genere,  quid,  et 
quantum,  et  quamobrem  postuletur,  et  quo,  ct 
quanto  quaeque  res  praemio  digna  sit,  conside- 
labitur:    deindc ,    apud  maiores  quibus  hominibus. 


350  C  I  C  E  P.  O  N  I  S 

et  quibus  de  causis  talis  lionos  sit  liabitus ,    quae- 
retur;     deinde,     ne    is    honos    nimium    pervagetur. 
Atque  hic  eius,    qui  contra  aliquem  praemium  po- 
stulantem     dicet ,    locus    erit    communis :     Praemia 
virtutis  et  otficii  sancta  et  casta  esse  oportere,  ue- 
que    ea    aut    cum    improbis    communicari,     aut    iu 
mediocribus  hominibus  pervulgari;  et  alter:  Minus 
homines  virtutis  cupidos  fore,  virtutis  praemio  per- 
vulgato ;     quae    enim    rara ,     et  ardua    sint,     ea  ex 
praemiis    pulcra    et    iucunda    hominibus  videri;     et 
tertius:   Si  existant,     qui  apud  maiores  nostros  ob 
egregiam  virtutem  tali  honore  dignati  sunt,   nonne 
de    sua    gloria,     quum    pari  praemio  tales  homines 
affici  videant,   delibari  putent?  et  eorum  enumera- 
tio,    et  cum  eis,     quos    contra  dicet,    comparatio. 
Eius  autem ,   qui  praemium  petet ,    facti  sui  ampli- 
ficatio ,    et  eorum,    qui  praemio  affecti  sunt,    cum 
suis    factis    contentio.      ,  Deinde    ceteros    a    virtutis 
studio  repulsum  iri ,     si  ijise  praemio  non  sit  affe- 
ctus.      Facultates    autem    considerantur,     quum 
aliquod  pecuniarium  praemium  postulatur ;  in   quo 
utrum    copia    sit    agri ,    vectigalium ,    pecuniae ,    an 
penuria,  consideratur.     Loci  communes :  Facultates 
augerc,  nou  minuere  ojiortere;  et:  impudentem  esse, 
qui    pro    beneficio    non    gratiam ,  verum  mercedem 
postulet;  contra  autcm:  de  pecunia  ratiocinari,  sor- 
didum  esse ,  quum  de  gratia  referenda  deliberetur; 
ct  se  non  pretium  pro  facto ,  sed  honorem  pro  be- 
neficio  postulare. 


RIIETORICORUINI    LIB.   II.   59-   4o.       5S1 

Ac  de  constitutionibus  quidem  satis  dictum  est; 
nunc  de  iis  controversiis ,  quae  in  scripto  versan- 
tur,    dicendum  videtur.  ^ 

40.  In  scripto  versatur  controversia,  quum  ex 
scriptionis  ratione  aliquid  dubii  nascitur.  Id  fit 
ex  ambiguo,  ex  scripto  et  sententia,  ex  contrariis 
legibus,   ex  ratiocinatione ,   ex  definitione. 

Ex  ambiguo  autem  nascitur  controversia, 
quum  quid  senserit  scriptor,  obscurum  est,  quod 
scriptum  duas  pluresve  res  significat ,  ad  hunc  mo- 
dum:  „raterfamilias,  quum  filium  heredem  faceret, 
vasorum  argenteorum  pondo  centum  uxori  suae  sic 
legavit:  hekes  meus  uxori  meae  vasorum  argen- 

TEORUM  PONDO  CEWTUM,  QUAE  VOLET,  DATO.   ToSt 

mortem  eius  vasa  pretiosa,  et  magnifice  caelata 
petit  a  filio  mater.  IUe  se,  quae  ipse  velit ,  de- 
bere  dicit. " 

Primum,  si  fieri  poterit,  demonstrandum  est, 
non  esse  ambigue  scriptum;  propterea  quod  omnes 
in  consuetudine  sermonis  sic  uti  soleant  eo  verbo 
uno  pluribusve  in  eam  sententiam ,  in  quam  is ,  qui 
dicet,  accipiendum  esse  demonstrabit.  Denidc  ex 
superiore  et  ex  inferiore  scriptura  docendum,  id, 
quod  quaeratur,  fieri  perspicuum.  Quare  si  ipsa 
separatim  ex  se  verba  considerentur ,  omnia ,  aut 
pleraque,  ambigua  visum  iri;  quae  autem  ex  omni 
considerata  scriptura  perspicua  fiant ,  haec  ambi- 
gua  non  oportere  existimari.  Deinde ,  qua  in  sen- 
tcntia  scriptor  fuerit,     ex  ceteris  eius  scriptis ,     cx 


3  j::  ~  C  I  C  K  11  O  ^M  S 

factis ,  dictis,  aiiiino,  atque  vita  cius  sumi  oporte- 
bit,  et  eam  ijisam  scri])turam,  in  qua  inerit  illud 
ambiguum ,  de  quo  quaeritur,  totam  omnibus  ex 
partibus  pertentare ,  si  quid  aut  ad  id  appositum 
sit,  quod  nos  interpretemur ,  aut  ei,  quod  adversa- 
rius  intelligat ,  adversetur.  Nam  facile ,  quid  veri- 
simile  sit  eum  voluisse ,  qui  scripsit ,  ex  omni  scri- 
ptura ,  et  ex  persona  scriptoris ,  atque  iis  rebus, 
quae  pcrsonis  attributae  sunt,  considerabitur.  De- 
inde  erit  dcmonstrandum ,  si  quid  ex  ipsa  re  dabitur 
tacultatis,  id,  quod  adversarius  intelligat,  multo 
minus  commodc  tieri  j)0sse,  quam  id  ,  (juod  nos 
accipiaiuus,  qnod  illius  rei  neque  administratio, 
0  ncque  exitus  ullus  exstet;  nos  quod  dicamus  facile 
et  commode  transigi  possc.  Ut  in  hac  lege ,  (nihil 
enim  prohibet  fictam  exempli  loco  ponere,  quo  fa- 
cilius  res  intelligatur)  :  ;vieretivix  coronam  auream 

>'E    IIABETO  ;       SI    IIABUERIT,      PUBLICA    ESTO  ;      COUtra 

eum,  qui  meretricem  publicati  dicat  ex  lege  opor- 
tere,  possit  dici,  neque  administrationem  csse  ullam 
publicae  mcretricis,  nequc  cxitum  lcgis  in  mere- 
trice  publicanda.  At  in  auro  publicando  et  admi- 
nistrationem  ct  exitum  facilcm  essc,  et  incommodi 
nihil  iiiessc.  ' 

41.  Ac  diligcnter  illud  quo({uc  attendere  opor- 
tcbit,  num ,  illo  probato,  rjuod  adversarius  intelli- 
gat,  utilior  rcs,  aut  honcstior,  aut  magis  neccssa- 
ria ,  a  scrij)torc  ncglccta  videatur.  Id  liet,  si  id, 
(fuod  nos  diccmus  ,  honcstum  ,  aututile,  aut  neces- 


I 

RHETOPtlCOPcUM    LIB.   II.    41  .    42.       535 

sarium  deinonstrabimus :  ct,  si  Id,  quod  ab  adver- 
sariis  dicetur,  minime  eiusmodi  dicemus  esse.  De- 
inde  si  in  lege  erit  ox  ambiguo  controversia ,  dare 
operam  oportebit,  ut  de  eo,  quod  adversarius  in- 
telligat,  alia  in  lege  cautum  esse  doceatur.  Permul- 
tum  autem  proficiet,  iUud  demonstrare,  quemad- 
modum  scripsisset,  si  id,  quod  adversarius  accipiat, 
fieri,  aut  intelligi  voluisset;  ut  in  hac  causa,  in 
qua  de  vasis  argenteis  quaeritur,  possit  mulier  di- 
cere ,  nihil  attinuisse  ascribi,  quae  volet,  si  he- 
redis  voluntati  permitteret.  Eo  enim  non  ascripto, 
nihil  inesse  dubitationis ,  quin  heres ,  quae  ipse  vel- 
let,  daret.  Amentiam  igitur  fuisse,  quum  heredi 
vellet  cavere,  id  ascribere,  quo  non  ascripto,  ni- 
hilominus  heredi  caveretur.  Quare  hoc  genere  ma- 
gnopere  talibus  in  causis  uti  oportebit;  si  hoc  modo 
scripsisset,  isto  verbo  usus  non  esset,  non  isto  loco 
verbum  istud  collocasset.  Nam  ex  his  sententia 
scriptoris  maxime  perspicitur.  Deinde  quo  tcmpore 
scriptum  sit,  quaerendum  est,  ut,  quid  eum  vo- 
luisse  in  eiusmodi  tempore  verisimile  sit,  intelli- 
gatur.  Post  ex  deliberationis  partibus :  quid  utilius, 
et  quid  honestius  ,  ct  illi  ad  sa  ibendum ,  et  his  ad 
comprobandum  sit,  demonstrandum :  etexhis,  si 
quid  amplificationis  dal)itur,  communibus  utrosque 
locis  uti  oportebit. 

42.  E  X    s  c  r  i  p  t  o    e  t    s  e  n  t  e  n  t  i  a   controvcrsia 
consistit:   quum  alter  verbis  ipsis,  quae  scripta  sunt. 


534 


CICERONIS 


utitur ;  alter  ad  id,  quod  scriptorcm  sensisse  dicit, 
omnem  adiungit  dictionem. 

Scriptoris  autem  sententia  ab  eo ,  qui  sententia 
se  defejidet,  tum  seinper  ad  idem  spectare,  et  idem 
velle  demonstrabitur:  tum  aut  ex  facto,  aut  ex 
eventu  aliquo  ad  tempus  id,  quod  instituit,  ac- 
commodabitur. 

Semper  ad  idem  spectare,  hoc  modo ; 
,,Paterfamilias  quum  liberorum  nihil  haberet,  uxo- 
rem  autem  haberet ,    in  testamento   ita  scripsit :    si 

MIHI     FILIUS       GENITUS       UNUS  ,       PLURESVE  ,       IS     MIIII 

HERES  Esro.  Deinde  quae  assolent.  Postea :  si 
FiLius    a:nte    moritur,     quam    in    tutelam    suam 

VETSERIT  ,     TU  MIHI,    diccbat,     SECUNDUS   HERES  ESTO. 

Filius  non  est  natus.  Ambigunt  agnati  cum  eo, 
qui  est  heres ,  si  fiUus  aiite ,  quam  in  suain  tu- 
telam  veniret,  mortuus  sit.*'  In  hoc  genere  non 
potest  hoc  dici,  ad  tempus,  aut  ad  eventum  ali- 
quem  sententiam  scriptoris  oportere  accominodari ; 
propterea ,  quod  ea  sola  demonstratur,  qua  hetus 
ille ,  qui  contra  scriptum  dicit,  suam  esse  heredi- 
tatein  defendit. 

Alterum  autem  genus  est  eorum  qui  sententiam 
inducunt,  in  quo  non  simplex  voluntas  scriptoris 
ostenditur,  quae  in  oinne  tempus ,  et  iu  omne  ia- 
ctum  idein  valeat;  sed  ex  quodam  facto,  aut 
eventu  ad  tempus  interpretanda  dicitur.  Ea 
partibus  iuiidicialis  assumtivae  maxiine  sustinetur. 
Nam  tum  inducitur  comparatio,    ut  in  eo,  qui 


RHETORICOP.UM    LIB.   II.   42.    43.      335 

quum  lex  aperlri  portas  iioctu  vetaret,  aperuit  quo- 
dam  in  bello,  et  auxilia  quaedam  iii  oppidum  re- 
cepit,  ue  ab  hostibus  opprimereutur ,  si  foris  es- 
seut,  quod  prope  muros  hostes  castra  habereut; 
tum  r  e  1  a  t  i  o  c  r  i  m  i  u  i  s  ,  ut  iu  eo  uiilite ,  qui, 
quum  commuuis  lex  homiuem  occidere  vetaret, 
tribuuum  suum ,  qui  vim  sibi  afFerre  couaretur, 
occidit ;  tum  r  e  m  o  t  i  o  c  r  i  m  i  u  i  s ,  ut  iu  eo ,  qui, 
quum  lex,  quibus  diebus  iu  legationem  proflcisce- 
retur ,  praestitueret ,  quia  sumtum  quaestor  uon 
dedit,  profectus  uon  est:  tum  concessio  per 
purgationem,  et  per  imprudeutiam,  ut  iu 
vituli  immolatione:  et  pcr  vim,  ut  iu  navi  ro- 
strata :  et  per  c  a  s  u  m  ,  ut  iu  Eurotae  fluminis 
maguitudine.  Ouare  aut  ita  sententia  inducetur, 
ut  unum  quiddam  voluisse  scriptor  demonstretur : 
aut  sic,  ut  in  eiusmodi  re  et  tempore  hoc  voluisse 
doceatur. 

43.  Ergo  is,  qui  scriptum  defcndet,  his  locis 
plerumque  omnibus ,  maiorem  autem  partem  sem- 
per  poterit  uti.  Primum  scriptoris  collaudatione, 
et  loco  communi ,  nihil  eos ,  qui  iudiceut ,  uisi  id, 
quod  scriptum  sit,  spectare  oportere;  et  hoc  eo 
magis ,  si  legitimum  scriptum  jjroferetur ,  id  est, 
aut  lex  ipsa,  aut  ex  lege  aliquid.  l^ostea  quod  ve- 
hementissimum  est ,  facti ,  aut  iutentiouis  adversa- 
riorum  cum  ipso  scripto  contentione,  quid  scri- 
ptum  sit,  quid  factum,  quid  iuratus  iudex;  quem 
locum  multis   modis  variare  oportebit,    tum  ipsum 


536  C  1  C  E  P.  O  N  I  S 

secum  aclinliaiiteni,  quiclnam  contra  dlci  possit; 
tum  ad  iudicis  ofFicium  revertentem,  et  ab  eo  quae- 
rentem ,  quid  praeterea  audire ,  aut  quid  exspectare 
debeat ;  tum  ipsum  adversarium  c|uasi  in  intentionis 
iocum  producendo ,  hoc  est,  <»interrogando ,  utrum 
scriptum  neget  esse  eo  modo,  an  ab  se  contra 
factum  esse,  aut  contra  contendi  neget:  utrum  ne- 
gare  ausus  sit ,  se  dicere  desiturum ;  si  neutrum 
neget,  et  contra  tamen  dicat:  nihil  esse,  quod  ho- 
minem  impudentiorem  cj\usc|uam  se  visurum  arbi- 
tretur.  In  hoc  ita  commorari  conveniet,  quasi 
nihil  praeterea  dicendum  sit,  et  quasi  contra  dici 
nihil  possit,  saepe  id ,  quod  scriptum  est,  reci- 
tando ,  saepe  cum  scripto  factum  adversarii  confli- 
gendo ,  att|ue  interdum  acriter  ad  iudicem  ipsum 
revertendo.  Quo  in  loco  iudici  demonstrandum 
est,  quid  iuratus  sit,  c£uid  sec|ui  debeat;  duabus 
dc  causis  iudicem  dubitare  oportere,  si  aut  scri- 
ptum  sit  obscure ,  aut  neget  aliquid  adversarius ; 
(juum  et  scriptum  aperte  sit ,  et  adversarius  omnia 
confiteatur ,  tum  iudicem  legi  parere ,  non  interpre- 
tari  legem  oportere. 

44.  Hoc  loco  confirmato,  tum  diUiere  ea ,  (|uac 
contra  dici  poterunt,  oportebit.  Contra  autem  di- 
cetur,  si  aut  prorsus  aliud  sensisse  scriptor,  et 
scripsisse  aliud  demonstrabitur ;  ut  in  illa  de  testa- 
mento,  quanrposuimus,  controversia;  aut  causa 
assunitiva  inferetur,  (juamobrem  scripto  non  po- 
tuerit,    aut   non  oportuerit   obtemperad. 

Si 


RHETORICORUM    LIE.   II.    44.  45.      337 

Si  aliud  sensisse  scriptor ,  aliud  scii- 
psisse  dicetur,  is ,'  qui  scripto  utetur,  hoc  dicet, 
nou  oportere  de  eius  voluntate  nos  argumentari, 
qui ,  ne  id  facere  possemus ,  indicium  nobis  reli- 
querit  suae  vohmtatis ;  multa  inpommoda  consequi, 
si  instituatur,  ut  a  scripto  recedatur.  Nam  et  eos, 
qui  aliquid  scribant,  non  existimaturos,  id,  quod 
scripserint,  ratiim  futurum;  et  eos ,  qui  iudicent, 
certum ,  quod  sequantur ,  nihil  habituros  ,  si  semel 
a  scripto  recedere  consueverint.  Quod  si  voluntas 
scriptoris  conservanda  sit,  se ,  non  adversarios ,  a 
voluntate  eius  stare.  Nam  multo  propius  accedere 
ad  scriptoris  voluntatem  eum,  qui  ex  ipsius  eam  li- 
teris  interpretetur,  quam  illum,  qui  sententiam  scri- 
ptoris  non  ex  ipsius  scripto  spectet,  quod  ille  suae 
voluntatis  quasi  imaginem  reUquerit,  sed  domesti- 
cis  suspicionibus  perscrutetur. 

45.  Sin  caus  am  afferet  is,  qui  a  sententia  stabit, 
primum  erit  contra  dicendum :  quam  absurdum  sit, 
non  negare  contra  legem  fecisse ,  sed  quare  fecerit, 
causam  aliquam  invenire;  deinde  conversa  esse 
omnia ;  ante  solitos  esse  accusatores  iudicibus  per- 
suadere,  afFinem  esse  alicuius  culpae  eum ,  qui  ac- 
cusaretur ;  causam  proferre ,  quae  eum  ad  peccan- 
dum  impulisset;  nunc  ipsum  reum  causam  inferre, 
quare  deliqiieiit.  Deinde  hanc  inducere  partitio- 
nem,  cuius  in  siiigulas  partes  multae  convenient 
argumentationes :  primum ,  nulla  in  lege  uilam  cau- 
$am  contra  scriptum  accipi  convenire;  deinde,  si 
€ic.  Bhetor.     Vol.  l.  22 


330  CICERONIS 

in  ceteris  leglbus  coiiveniat ,  hanc  esse  huiiismodi 
legem ,  ut  in  ea  non  oporteat ;  postremo ,  si  in  hac 
quoque  lege  oporteat ,  hanc  quidem  causam  accipi 
minime  oportere. 

Prima  pars  his  fere  locis  confirmabitur :  scri- 
ptori  neque  ingenium ,  neque  operam ,  neque  ullam 
facultatem  defuisse ,  quo  minus  aperte  posset  per- 
scribere  id,  quod  cogitaret;  non  fuisse  ei  grave, 
iiec  ditticile,  eam  causam  excipere,  quam  adversarii 
proferant,  si  quidquam  excipiendum  putasset;  con- 
suesse  eos ,  qui  leges  scribant ,  exceptiouibus  uti. 
Deinde  oportet  recitare  leges  cum  exceptionibus 
scriptas,  et  maxime  videre,  si  qua  in  ea  ipsa  lege, 
qua  de  agitur,  sit  exceptio  aUquo  in  capite ,  aut 
apud  eundem  legis  scriptorem,  quo  magis  eum  pro- 
betur  fuisse  excepturum ,  si  quid  excipiendum  pu- 
taret;  et  ostendere,  causam  accipere,  nihil  aliud 
esse,  nisi  legem  tollere;  ideo  quod,  quum  semel 
causa  consideretur ,  nihil  attineat  eam  ex  lege  con- 
siderare,  quippe  quae  in  lege  scripta  non  sit.  Quod 
si  sit  institutum ;  omnibus  causam  dari  et  potesta- 
tem  peccandi,  quum  intellexerint,  vos  ex  ingenio 
eius,  qui  contra  legem  feceiit,  non  ex  lege,  in 
quam  iurati  sitis ,  rem  iudicare;  deinde  et  ipsis 
iudicibus  iudicandi,  et  ceteris  civibus  vivendi  ra- 
tiones  perturbatum  iri,  si  semel  a  hgibus  recessuni 
sit;  nam  et  iudices  neque  quid  sequantur,  habitu- 
TOb,  si  ab  eo ,  quod  scriptum  sit,  recedant,  neque, 
quo  pacto  iii  aliis  improbare  possint ,    quod  contra 


RHETORICORUM     LIB.    II.    45.       559 

legem  iudicarint ;  et  ceteros  cives ,  quid  agaiit, 
ignoraturos ,  si  ex  suo  cjuisque  consilio ,  et  ex  ea 
ratione ,  quae  in  mentem ,  aut  in  libidinem  veneiit, 
iion  ex  communi  piaesciipto  civitatis  unamquam- 
que  rem  administrarit.  Postea  quaerere  ab  iudici- 
bus  ipsis,  quare  in  alienis  detineantur  negotiis; 
cur  reipublicae  munere  impediantur,  quo  secius  suis 
rebus  et  commodis  servire  possint;  cur  in  certa 
verba  iurent;  cur  certo  tempore  conveniant,  certo 
discedant,  nihil  quisquam  arterat  causae,  quo  mi- 
nus  frequenter  operam  reipublicae  det,  nisi  quae 
causa  in  lcge  excepta  sit;  an  se  legibus  obstrictos 
in  tantis  molestiis  esse  aequum  censeant ,  adversa- 
rios  nostros  leges  negligere  concedant.  Deinde 
item  quaerere  ab  iudicibus ,  si  eius  causae ,  propter 
quam  se  reus  contra  legem  iecisse  dicat,  exceptio- 
nem  ipse  in  lege  ascribat,  passurine  sint;  pobtea 
hoc,  quod  faciat,  indignius  et  impudentius  esse, 
quam  si  ascribat;  age  porro,  si  ipsi  velint  iudices 
ascribere,  passurusne  sit  populus?  atque  hoc  esse 
indignius,  quam  rem  verbo  et  literis  mutare  nou 
possint ,  eam  re  ipsa,  et  iudicio  maxime,  commu- 
tare;  deinde  indignum  esse  de  lege  aliquid  dero- 
gari ,  aut  legem  abrogari ,  aut  aliqua  ex  parte  com- 
mutari,  quum  populo  cognoscendi,  et  probandi, 
aut  improbandi  potestas  nulla  fiat;  hoc  ipsis  iudi- 
cibus  invidiosissimum  futurum;  non  hunc  locum 
esse ,  neque  hoc  tempus  legum  corrigendarum ; 
apud  populum  hoc,  et  per  pojjulum  agi  convenire; 


54o  CICERONIS 

quod  si  nunc  id  agant,  velle  se  scire,  qui  latoi 
sit,  cjui  siut  accepturi;  se  captiones  osteudere  et 
dissuadere  velle;  cjuod  si  haec  quum  sumine  inu- 
tilia,  tum  multo  turpissima  sint;  legem ,  cuiusce- 
modi  sit,  in  praesentia  conservari  ab  iudicibus, 
post ,  si  displiceat,  a  populo  corrigi  couvenire. 
Deinde,  si  scriptum  non  exstaret,  magnopere  cjuae- 
reremus ;  neque  isti,  ne  si  extra  periculuin  qui- 
dem  esset,  crederemus.  Nunc  quum  scriptum  sit, 
amentiam  esse  ,  eius  qui  peccarit  potius  ,  quam  legis 
ipsius  verba  cognoscere.  His  et  huiusmodi  rationi- 
bus  ostenditur,  causam  extra  scriptum  accipi  non 
Oportere. 

46.  Secunda  pars  est,  in  qua  est  ostendendum, 
si  in  ceteris  legibus  oporteat,  in  hac  non  oportcre. 
Hoc  demonstrabitnr ,  si  lcx  aut  ad  res  maximas, 
"Utilis.siinas ,  honestissimas,  relifijiosissimas  videbitur 
pertinere;  aut  inutile ,  aut  turpe ,  aut  nefas  esse 
tali  in  re  non  diligentissinie  legi  obtemperare;  aut 
ita  lex  diligenter  perscripta  ostendetur,  ita  cautum 
unaquac|ue  de  re ,  ita  cjuod  oportuerit,  exceptum, 
ut  minime  conveniat  c|uidcjuam  in  tam  diligenti 
scriptura  praeteritum  arbitrari. 

Tertius  locus  est  ei,  qui  pro  scripto  dicet, 
maxime  necessarius,  per  cfuem  ostendat  oportet, 
si  conveniat  causam  contra  scriptum  accipi ,  eani 
tamcn  niinime  oportere ,  cjuae  ab  adversariis  atte- 
ratur.  Qui  locus  idcirco  est  huic  necessarius,  cjuod 
semper  is,     cjui    contra    scriptum  dicit,     aecjuitatis 


RIIETORICORUM    LIB.  II.   46.    47-      341 

aliquid  afFerat  oportet.  Nam  suinma  impudeiitia 
sit ,  eum ,  qui  contra  quam  quod  scriptum  sit ,  ali- 
quid  probare  velit ,  non  aequitatis  praesidio  id  fa- 
cere  conari.  Si  quid  igitur  ex  hac  ipsa  accusator 
deroget,  omnibus  partibus  iustius  et  probabilius 
accusare  videatur.  Nam  superior  oratio  huc  omnis 
faciebat,  uti  iudices ,  etiamsi  nollent,  necesse  es- 
set;  haec  autem,  etiamsi  necesse  non  esset,  ut 
vellent  contra  iudicare.  Id  autem  fiet,  si,  quibus 
ex  locis  culpa  demonstrabitur  inesse  in  eo,  qui 
comparatione,  aut  remotione,  aut  relatione  crimi- 
nis ,  aut  concessionis  partibus  se  defendit ,  ( de 
quibus  ante ,  ut  potuimus,  diligenter  perscripsimus) 
de  his  locis ,  quae  res  postulabit ,  ad  causam  ad- 
versariorura  improbandam  transferemus ;  aut  causae 
et  rationes  atferentur,  quare,  et  quo  consilio  ita 
sit  in  lege,  aut  in  testamento  scriptum,  ut  sen- 
tentia  quoque ,  et  voluntate  scriptoris,  non  ipsa 
solum  scriptura  causa  confirmata  esse  videa- 
tur;  aut  aliis  quoque  constitutionibus  factum  co- 
arguetur. 

47.  Contra  scriptum  autem  qui  dicet,  pri- 
mum  eum  inducet  locum,  per  quem  aequitas  cau- 
sae  demonstretur :  aut  ostendet,  quo  animo,  quo 
consilio,  qua  de  causa  fecerit:  et,  quamcunque 
causam  assumet,  assumtionis  partibus  se  defendet, 
de  quibus  ante  dictum  est.  Atque  hoc  in  loco 
quum  diutius  commoratus  sui  facti  rationem  et 
aequitatem    causae    exornaverit,    tum    ex   his    locis 


342  CICEPcONIS 

fere  contra  adversarios  dicet  oportere  causas  accipi. 
Demonstrabit ,  nuUam  esse  legem,  quae  aliquam 
rem  inutilem ,  aut  iniquam  fieri  velit ;  omnia  sup- 
plicia,  quae  a  legibus  proficiscantur,  culpae  ac 
malitiae  vindicandae  causa  constituta  esse ;  scriptb- 
rem  ipsum ,  si  existat,  factum  hoc  probaturum;  et 
idem  ipsum,  si  ei  talis  res  accidisset,  facturum 
fuisse ;  et  ea  re  legis  scriptorem  certo  ex  ordine 
iudices ,  certa  aetate  praeditos  constituisse ,  ut  es- 
sent,  non  qui  scriptum  suum  recitarent,  quod  qui- 
vis  puer  facere  posset,  sed  qui  cogitationem  asse- 
qui  possent,  et  voluntatem  interpretari ;  deinde 
illum  scriptorem ,  si  scripta  sua  stultis  hominibus, 
et  barbaris  iudicibus  committeret,  omnia  summa 
diligentia  perscripturum  fuisse;  nunc  vero,  quod 
intelligeret,  quales  viri  res  iudicaturi  essent,  id- 
circo  eum,  quae  perspicua  videret  esse,  non  ascri- 
psisse;  ,,neque  enim  vos  scripti  sui  recitatores ,  sed 
voluntatis  interpretes  fore  putavit."  Postea  quac- 
ret  ab  adversariis:  ,,quid  si  hoc  fecissem?  quid  si 
hoc  accidisset?  eorum  aliquid,  in  quibus  aut  causa 
sit  honestissima  ,  aut  necessitudo  certissima ;  tumne 
accusaretis?  atqui  hoc  iex  nusquam  excepit;**  non 
cj  go  omnia  scriptis ,  sed  quaedam ,  quae  perspicua 
sint,  tacitis  exceptionibus  caveri;  deinde  nuUam 
rem  neque  legibus,  neque  scriptura  ulla,  denique 
ne  sermone  quidem  quotidiano  atque  irapcriis  do- 
mesticis  recte  posse  adniinistrari,  si  unusquisque 
velit   verba    spectare,     et  non  ad  voluntatcm  eius, 


RHETORICORUM    LIB.    II.    47.        343 

qui  ea  verba  habuerit,  acCedere.  Deinde  ex  utili- 
tatis  et  honestatis  partibus  ostendet,  quain  inutile, 
aut  quam  turpe  sit  id,  quod  adversarii  dicant 
fieri  oportuisse,  aut  oportere;  et  id ,  quod  nos  fe- 
cerimus  ,  aut  postulemus  ,  quam  utile ,  aut  quam 
honestum  sit;  deinde  leges  nobis  caras  esse  non 
propter  literas ,  quae  tenues  et  obscurae  notae  sint 
voluntatis ,  sed  propter  earum  rerum ,  quibus  de 
rebus  scriptum  est,  utilitatem,  et  eorum ,  qui  scri- 
pserunt,  sapientiam  et  diligentiam.  Postea,  quid 
sit  lex,  describet,  ut  ea  videatur  in  sententiis, 
non  in  verbis  consistere;  et  iudex  is  videatur  iegi 
obtemperare ,  qui  sententiam  eius ,  non  qui  scri- 
pturam  sequatur.  Deinde,  quam  indignum  sit,  eo- 
dem  atfici  supplicio  eum , .  qui  propter  ahquod  sce- 
lus  et  audaciam  contra  legem  fecerit ,  et  eum ,  qui 
honesta ,  aut  necessaria  de  causa ,  non  ab  sententia, 
sed  ab  literis  legis  recesserit ;  atque  his ,  et  huius- 
modi  rationibus ,  et  accipi  causam,  et  in  hac  lege 
accipi ,  et  eam  causam ,  quam  ipse  afFerat ,  opor- 
tere  accipi  demonstrabit.  Et  quemadmodum  ei  di-» 
cebamus ,  qui  a  scripto  diceret ,  hoc  fore  utilissi- 
mum ,  si  quid  de  aequitate  ea ,  quae  cum  adver-> 
sario  staret ,  derogasset ;  sic  huic ,  qui  contra  scri- 
ptum  dicet,  plurimum  proderit,  ex  ipsa  scriptura 
aliquid  ad  suam  causam  convertere,  aut  ambigue 
aliquid  scriptum  ostendere ,  deinde  ex  illo  ambi- 
guo  eam  partem,  quae  sibi  prosit,  defendere ,.  aut 
verbi   definitionem    inducere ,    et    illius    yerbi  vim, 


344  CICERONIS 

quo  urgeii  videatur,  acl  suae  causae  commodum 
traducere ,  aut  ex  scripto  iion  scriptum  aliquod  iu- 
ducere  per  ratiocinationem,  de  qua  post  dicemus. 
Quacunque  autem  ratione ,  quamvis  leviter  proba- 
bili,  scripto  ipso  se  defenderit,  etiam  quum  aequi- 
tate  causa  abundabit,  necessario  multum  proficiet, 
ideo  quod ,  si  id ,  quo  nititur  adversariorum  causa, 
subduxerit,  omnem  eius  vim  et  acrimoniam  lenie- 
rit  ac  diluerit. 

40«  Loci  autem  communes  ceteri  cx  assumtio- 
nis  partibus  in  utramque  partem  convenient.  Prae- 
terea  eius ,  qui  a  scripto  dicet :  leges  ex  se ,  noii 
ex  eius ,  qui  contra  commiserit,  utilitate  spectari 
oportere,  et  legibus  antiquius  haberi  nihil  opor- 
tere;  contra  scriptum;  leges  in  consilio  scriptoris, 
et  utilitate  communi ,  non  in  verbis  consistere ; 
quam  indignum  sit ,  aequitatem  literis  urgeri ,  quae 
voluntate  eius ,  qui  scripserit ,  defendatur. 

49.  Ex  contrariis  autem  legibus  contro- 
versia  nascitur,  quum  inter  se  dnae  videntur  leges, 
aut  plures  discrepare ,  hoc  modo :     ,,  Lex  est :     (^vi 

TYRANNUM  OCCIDERIT  ,  OLYMPIO^JICARUM:  PnAEMIUM 
CAPITO,  ET  QUAM  VOLET  SIBl  REM  A  MAGISTRATU 
DEPOSCITO,      ET      MACISTRATUS      EI     CONCEDITO.  Et 

altt^ra  lex:  tyranno  occiso  ,  (^uinque  eius  pro- 
xiMOS  cognatione,  magistratus  necato.  Alc- 
xandruin ,  (jui  apud  rheraeos  in  Thessalia  tyranni- 
dem   occuparat,    uxor  sua,    cui  Thebc  noinen  fuit. 


RHETOrxlCORUM     LIB.    11.   49.        345 

noctu,  quum  slmul  cubaret,  occidit.  Haec  filium 
suum,  tjuem  ex  tyramio  habebat,  sibi  in  praemii 
loco  deposcit.  Sunt,  cjui  ex  lege  puerum  occidi 
dicant  oportere.     Res  in  iudicio  est." 

In  hoc  genere  utramque  in  partem  iidem  loci, 
atque  eadem  praecepta  convenient,  ideo  quod  uter- 
que  suam  legem  confirmare,  contrariam  infirmare 
debebit.  Primum  igitur  leges  oportet  contendere, 
considerando,  utra  lex  ad  maiores,  hoc  est,  ad  utilio- 
res,  adhonestiores  acmagis  necessarias  res  pertineat: 
ex  quo  conficitur ,  ut ,  si  leges  duae ,  aut  si  plures, 
aut,  quotquot  erunt,  conservari  non  possint,  quia 
discrepent  inter  se,  ea  maxime  conservanda  pute- 
tur ,  quae  ad  maximas  res  pertinere  videatur ;  de- 
inde ,  utra  lex  posterius  lata  sit:  nam  postrema 
quaeque  gravissima  est;  deinde,  utra  lex  iubeat  ali- 
quid ,  utra  permittat :  nam  id ,  quod  imperatur, 
necessarium,  illud,  quod  permittitur,  voluntarium 
cst ;  deinde ,  in  utra  lege  ,  si  non  obtemperatum  sit, 
poena ,  aut  in  utra  maior  poena  statuatur :  nam 
maxime  conservanda  est  ea ,  quae  diligentissime 
sancta  est;  deinde,  utra  lex  iubeat,  utra  vetet:  nam 
saepe  ea,  quae  vetat,  quasi  exceptione  quadam 
corrigere  videtur  illam,  quae  iubet;  deinde,  utra 
lex  de  genere  omni ,  utra  de  parte  quadam ;  utra 
communiter  in  plures ,  utra  in  aliquam  certam  rem 
scripta  videatur :  nam  quae  in  partem  aliquam  ,  et 
quae  in  certam  quandam  rem  scripta  est,  propius 
ad  causam  accedere  videtur,  ct  ad  iudicium  magis 


346  CICERONIS 

pertinere ;  delnde ,  utra  ex  lege  statiiti  fieri  necessc 
sit,  utia  liabeat  aliquamm  oram  et  sustentationem: 
nam  id,  quod  statim  faciendum  sit,  perfici  prius 
oportet.  Deinde  operam  dare,  ut  sua  lex  ipso 
scripto  videatur  niti;  contraria  autem  aut  per  am- 
biguum ,  aut  per  ratiocinationem ,  aut  per  defini- 
tionem  induci;  quo  sanctius  et  firmius  id  videatur 
esse,  quod  apertius  scriptum  sit.  Deinde  suae 
legis  ad  scriptum  ipsam  sententiam  quoque  adiun- 
gere,  contrariam  legem  item  ad  aliam  sententiara 
tiaducere,  ut,  si  fieri  poterit,  ne  discrepare  qui- 
dem  videantur  inter  se.  Postremo  facere,  si 
causa  facultatem  dabit,  utnostra  ratione  utraque  lex 
conservari  videatur;  adversariorum  ratione  altera 
sit  necessario   negligenda. 

Locos  autem  communes,  et  quos  ipsa  causa 
det,  videre  oportebit,  et  ex  utilitatis  et  honestatis 
amplissimis  partibus  sumere,  demonstrantem  per 
amplificationem ,  ad  utram  potius  legem  accedere 
oporteat. 

50.  Ex  ratioci  nation  e  nascitur  controve.r- 
^ia ,  quum  ex  eo,  quod  uspiam  est ,  ad  id,  quod 
nusquam  scriptum  est,  pervenitur  hoc  pacto:    ,,Lex 

CSt:  SI  FURIOSUS  EST,  AGNATORUM  GENTILIUMQUE 
IN  EO  PECUNIAQUE  EIUS  POTESTAS  ESTO.  Et  lex ! 
PATERFAMILIAS  UTI  SUPER  FAMILIA  PECUNIAQUE 
SUA  LEGAVERIT,  ITA  lUS  ESTO.  Et  ICX  :  SI  PA- 
TERFAMILIAS  INTESTATO  MORITUR  ,  FAMILIA  PECU- 
NIAQUE       EIUS       AGNATORUM       GENTILIUMQUE       ESTO. 


RHETORICORUM    LIB.    II.    50.        347 

Quidam  iudicatus  est  parentem  occidisse.  Ei  sta- 
tim,  quod  eflugiendi  potestas  iion  fuit,  ligneae  so- 
leae  in  pedes  inductae  sunt;  os  autem  obvolutum 
est  folliculo  et  praeligatum ;  deinde  est  in  carce- 
rem  deduotus,  ut  ibi  esset  tautisper,  dum  culeus, 
iii  quem  coniectus  in  profluentem  deferretur,  com- 
pararetur.  Intcrea  quidam  eius  familiares  in  car- 
cerem  tabulas  afferunt ,  et  testes  adducunt ;  heredes, 
quos  ipse  iubet,  scribunt;  tabulae  obsignantur. 
De  illo  post  sii^Jplicium  sumitur.  Inter  eos ,  qui 
heredes  in  tabulis  scripti  sunt,  et  inter  agnatos, 
de  hereditate  controversia  est.  *' 

Hic  certa  lex,  quae  testamenti  faciendiiis,  qui 
in'  eo  loco  sint,  adimat  potestatem,  nulla  profertur. 
Ex  ceteris  legibus ,  et  quae  hunc  ipsum  supplicio 
huiusmodi  afficiunt,  et  quae  ad  testamenti  faciendi 
potestatem  pertinent,  per  ratiocinationem  venien- 
dum  est  ad  eiusmodi  rationem,  ut  quaeratur,  ha- 
bueritne  testamenti  faciendi   potestatem. 

Locos  autem  communes  hoc  in  genere  argumen- 
tandi ,  hos ,  et  huiusmodi  quosdam  esse  arbitramur : 
primum  ,  eius  scripti ,  quod  proferas  ,  laudationem 
et  confirmationem ;  deinde  eius  rei,  qua  de  quae- 
ratur ,  cum  eo ,  de  quo  constat ,  coUationem  eius- 
modi,  ut  id,  de  quo  quaeritur,  rei,  de  qua  con- 
stet,  simile  esse  videatur;  postea  admirationem, 
||f  qui  fieri  possit,  ut,  qui  hoc  aequum  esse  concedat, 
illud  neget,  quod  aut  aequius,  aut  eodem  sit  in  ge- 
nere;    deinde  idcirco  hac  de  re  nihil  esse  swiptum, 


548  CICERONIS 

quod,  quum  de  illa  esset  scriptum,  dehacis,  qui 
scribebat,  neminem  dubitatumm  arbitratus  sit; 
postea  multis  in  legibus  multa  esse  praeterita ,  quae 
idcirco  praeterita  nemo  arbitretur,  quod  ex  ce- 
teris ,  de  quibus  scriptum  sit ,  intelligi  possint. 
Deindc  aequitas  rei  demonstranda  est ,  ut  in  iuri- 
diciali  absoluta. 

Contra  autem  qui  dicet,  similitudinem  infirmare 
debebit;  quod  faciet,  si  demonstrabit ,  illud,  quod 
conferatur,  ab  eo ,  cui  conferatur,  diversum  esse 
genere,  natura ,  vi,  magnitudine,  tempore,  loco, 
persona ,  opinione;  si,  quo  in  numero  illud,  quod 
per  similitudinem  aflertur,  et  quo  in  loco  illud, 
cuius  causa  afFertur,  haberi  conveniat,  ostendetur; 
deinde ,  quid  res  cum  re  difFerat ,  demonstrabitur, 
ut  non  idem  videatur  de  utraque  existimari  opor- 
tere.  Ac,  si  ipse  quoque  poterit  ratiocinationibus 
uti,  iisdem,  quibus  ante  dictum  est,  utetur;  si  noii 
poterit ,  negabit  oportere  quidquam ,  nisi  quod  scri- 
ptum  sit  ,  considerare ;  periclitari  omnia  iura ,  si 
simiiitudines  accipiantur;  multas  de  similibus  rebus, 
in  unamquamque  rem  tamen  singulas  esse  leges: 
omnia  posse  inter  se  vel  similia,  vel  dissimilia  de- 
monstrari. 

Loci  communes  a  ratiocinatione :  oportere  con- 
iectura  ex  eo,  quod  scriptum  sit,  ad  id,  qnod 
non  sit  sciiptum,  pervenire;  et  nemincm  posse 
omnes  res  pcr  scri]ituram  aujplecti,  sed  eum  com- 
modissime  scribere,  qui   curet,  ut  quaedam  ex  qui- 


RHETORICORUM    LIB.  II.   50.  51.      345 

busdam  intelligantur ;  contra  ratiocinatiouem ,  hu- 
iuscemodi:  coniecturam  divinationem  esse,  et  stulti 
scriptoris  esse,  non  posse  omnibus  de  rebus  cavere, 
quibus  velit. 

51.  Definitio  est,  quum  in  scripto  verbum 
aliquod  est  positum ,  cuius  de  vi  quHeritur,  hoc 
modo:    „Lex:  qui  i^  adversa  tempestate  tsavim 

RELIQXJERIHT,  OMNIA  AMITTUNTO  :  EORUM  TJAVIS  ET 
ONERA      SUNTO  ,       QUI     IN     NAVI     REMANSERINT.         DuO 

quidam ,  quum  iam  in  alto  navigarent ,  et  quum 
eorum  alterius  navis,  alterius  onus  esset,  naufra- 
gum  queudam  natantem ,  et  manus  ad  se  tenden- 
tem  animadverterunt ;  misericordia  commoti,  navim 
ad  eum  applicarunt;  hominem  ad  se  sustulerunt. 
Post  aliquanto  ipsos  quoque  tempestas  vehemen- 
tius  iactare  coepit,  usque  adeo,  ut  dominus  navis, 
quum  idem  gubernator  esset,  in  scaphain  confu- 
geret,  et  inde  funiculo,  qui  a  puppi  religatus  sca- 
pham  annexam  trahebat,  navim,  quoad  posset, 
moderaretur;  ille  autem,  cuius  merces  erant,  iu 
gladium  ibidem  incumberet.  Hic  ille  naufragus  ad 
gubernaculum  accessit,  et  navi,  quoadpotuit,  est 
opitulatus.  Sedatis  autem  fluctibus ,  et  tempestate 
iam  commutata ,  navis  in  portum  pervehitur.  Hle 
autem ,  qui  in  gladium  incubuerat ,  leviter  saucius 
facile  est  ex  vuhiere  recreatus.  Navim  cum  onere 
horum  trium  suam  quisque  esse  dicit." 

Hic  omnes  scripto  ad  causam  accedunt,  ct  ex 
nominis  vi  nascitur  controversia.    Nam  et  relinquere 


55o 


CICERONIS 


iiavem ,  et  remanere  In  navl,  denique  navis  ipsa, 
quid  sit,  definitionibus  qnaeritur.  lisdem  autem 
ex  locis  omnibus,  quibus  definitiva  constitutio,  tra- 
ctabitur. 

52.  Nunc,  expositis  iis  argumentationibus,  quae 
in  iudiciale  causarum  genus  accommodantur ,  dein- 
ceps  in  deliberativum  genus  et  demonstrativum ,  ar- 
gumentandi  locos  et  praecepta  dabimus ,  non  quo 
non  in  aliqua  constitutione  omnis  semper  causa  ver- 
setur;  sed  quia  proprii  tamen  harum  causarum  qui- 
dam  loci  sunt,  non  a  constitutione  separati,  sed 
ad  fines  borum  generum  accommodati.  Nam  pla- 
cet ,  in  iudiciali  genere  finem  esse  aequitatem ,  hoc 
est,  partem  quandam  honestatis.  In  deliberativo 
autem  Aristoteli  placet  utUitatem ;  nobis  et  hone- 
statem,  et  utilitatein;  in  demonstrativo,  honesta- 
tem.  Quare  in  hoc  quo(|ue  genere  causae  qiiaedam 
argumentationes  communiter,  ac  simihter  tracta- 
buntur :  quaedam  separatius  ad  finem ,  quo  referri 
omnem  orationem  oportet ,  adiungentur.  Atque 
uniuscuiusque  constitutionis  exemplum  supponere 
non  gravaremur,  nisi  illud  videremus ,  quemadmo- 
dum  res  obscurae  dicendo  fierent  apertiores ,  sic  res 
apertas ,  obscuriores  fieri  oratione.  Nunc  ad  deli- 
berationis  praecepta  pergamus. 

5^).  IVerum  expetendarum  tria  genera  sunt;  par 
autem  numerus  vitandarum  ex  contraria  parte.  Nam 
est  quiddam ,  quod  sua  vi  nos  allicit  ad  sese ,  non 
emolumento  captans  aUquo,    sed  traliens  sua  digni- 


RHETORICORUM    LIB.  II.    53.  54.      3/51 

tate ;  quod  genus  virtus,  sclentia,  veritas  est.  Aliud 
autem  non  propter  suain  vim  et  naturam ,  sed  pro- 
pter  fructum,  atque  utilitatem ,  expetendum;  quod 
genus  pecunia  est.  Est  porro  quiddam  ex  horum 
partibus  iunctum ,  quod  et  sua  vi ,  et  dignitate  nos 
illectos  ducit,  et  prae  se  quandam  gerit  utilitatem, 
quo  magis  expetatur,  ut  amicitia,  bona  existimatio. 
Atque  ex  his  horum  contraria  facile,  tacentibus 
nobis,  intelligentur.  Sed  ut  expeditius  ratio  tra- 
datur,  ea,  quae  posuimus ,  brevi  nominabuntur. 
Nam  in  primo  genere  quae  sunt ,  h  o  n  e  s  t  a  appel- 
labuntur.  Quae  autem  in  secundo,  utilia.  Haec 
autem  tertia,  quia  partes  honestatis  et  utilitatis  con- 
tinent ,  omniuo  iuncta  esse  ex  duplici  genere  intel- 
ligentur ;  sed  quia  maior  vis  est  honestatis,  in  melio- 
rem  partem  vocabuli  conferantur  ,  et  honesta  nomi- 
nentur.  Ex  his  illud  conficitur,  ut  appetendarum 
rerum  partes  sint,  honestas  et  utilitas;  vitandarum, 
turpitudo  et  inutilitas.  His  igitur  duabus  rebus 
duae  res  grandes  sunt  attributae,  necessitudo  et 
afiectio;  quarum  altera  ex  vi,  altera  ex  re  et  per- 
sonis  consideratur.  De  utraque  post  apertius  per- 
scribemus.  Nunc  honestatis  rationes  primum 
explicemus. 

54.  Quod  aut  totum,  aut  aliqua  ex  parte  propter 
se  petitur,  honestum  nominabimus.  Quare  quum 
eius  duae  partes  sint,  quarum  altera  simplex,  altera 
iuncta  sit,  simplicem  prius  consideremus.  Est  igi- 
tur  in  eo  genere  omnes  res  una  vi  atque  uuo  nomine 


352         I  CICERONIS 

amplexa  vlrtus.  Nam  virtus  est  animl  liabitus, 
naturae  modo,  rationi  consentaneus.  Ouamobiem 
omnibus  eius  partibus  cognitis,  tota  vis  erit  sim- 
plicis  honestatis  considerata.  Habet  igitur  partes 
quatuor:  prudentiam,  iustitiam,  fortitudinem,  tem- 
perantiam.  Prudentia  est  rerum  bonarum,  et 
malarum ,  neutrarumque  scientia,  Partt  s  eius  ,  me- 
moria,  intelligentia ,  providentia.  Memoria  est, 
per  quam  animus  repetit  illa,  quae  fuerunt.  In- 
telligentia  est,  per  quam  ea  perspicit,  quae 
sunt.  Providentia  est ,  per  qviam  futurum  ali- 
quid  videt  ante  quam  factum  sit.  lustitia  est 
habitus  animi,  communi  utilitate  conservata,  suam 
cuique  tribuens  dignitatem.  Eius  initium  est  ab 
natura  profectum;  deinde  quaedam  in  consuetudi- 
nem  ex  utilitatis  ratione  venerunti  postea  res  ab 
natura  profectas,  et  ab  consuetudine  probatas,  le- 
gum  metus  et  religio  sanxit.  Natura  ius  est, 
quod  non  opinio  genuit,  sed  quaedam  innata  vis 
insevit ,  ut  religionem,  pietatem,  gratiam,  vindi- 
cationem ,  observantiam,  veritatem.  Religio  est, 
quae  superioris  cuiusdam  naturae  (quam  divinam 
vocant)  curam  caerimoniamque  atiert;  pietas, 
per  quam  sanguine  coniunctis ,  patriaeque  benevolis 
otficium  et  diligens  tribuitur  cultus;  gratia,  in 
qua  amicitiarum  et  ofliciorum  alterius  memoria  et 
remunerandi  voluntas  continetur;  vindictitio, 
per  quam  vis  et  iniuria ,  et  omnino  omne,  quod  ob- 
futurum  est,    defeadendo,     aut  ulcibcendo  propul- 

'  satur; 


1 


RIIETORICORUM    LIB.    II.    54.        355 

«latur;    observantia,    per  quam  homines  aliqua 
dignitate    antecedentes ,     cultu  quodam    et    honore 
dignantur;     veritas,     per    quam     immutata    ea, 
<juae  sunt,    aut  fuerunt,    aut    futura  sunt,    dicun- 
tur.      Consuetudine  ius  est,    quod  aut  leviter 
a    natura    tractum    aluit,     et  maius  fecit  usus ,    ut 
reli^ionem;     aut    quod    in    morem    vetustas    vulgi 
approbatione  perduxit;    quod  genus ,  pactum ,  par, 
iudicatum.     Pactum  est,    quod  inter  aliquos  con- 
venit ;     par,     quod    iu    omnes    aequabile   est;    iu- 
dicatum,     de    quo    alicuius ,     aut  aliquorum  iam 
sententiis  constitutum  est.      Lege  ius  est,    quod 
in  eo  scripto,  quod  populo  expositum  est,    ut  ob- 
servet,    continetur.       Fortitudo    est   considerata 
periculorum  susceptio  ,  et  laborum  perpessio.     Eius 
partes',     magnificentia ,    fidentia ,    patientia ,    perse- 
verantia.     Magnificentia  est  rerum  magnarum, 
€t  excelsarum   cum    animi    ampla  quadam  et  splen- 
dida   propositione    agitatio ,     atque    administratio ; 
fidentia    est,    per    quam    magnis    et   honestis  iii 
rebus  multum  ipse  animus  in  $e  fiduciae  certa  cum 
spe    collocavit;     patientia    est    honestatis ,     aut 
utilitatis  causa ,     rerum    arduarum ,    ac    ditficilium 
voluntaria,    ac  diuturna  perpessio ;    perseveran- 
itia    est    in    ratione    beue     considerata    stabilis    et 
jperpetua  permansio.     Temperantia   est  rationis 
in    libidinem,    atque  in    alios    non    rectos   impetus 
animi,  firma  et  moderata  dominatio.      Eius  partes 
sunt   continentia,    clementia,    modestia,       Conti- 

Cic.  lihetor.    VoL  I.  25 


354  C1CER0NI5 

iientia    est,    per  quam  cupiditas    consilii    guber- 
natione    regitur;     clementia,    per    quam    animi, 
temere    in    odium    alicuius    concitati,    invectio  co- 
mitate    retinetur;     modestia,     per    quam    pudor 
honestus    caram    et    stabilem     comparat    auctorita- 
tem.       Atque    haec    omnia    propter   se    solum ,     ut 
nihil  adiungatur  emolumenti ,  petenda  sunt.    Quod 
ut  demonstretur,    neque    ad   hoc   nostrum  institu- 
tum  pertinet,  et  a  brevitate  praecipiendi  remotum 
est.     Propter  se  autem  vitanda  sunt,   non  ea  modo, 
quae  his   contraria  sunt,  ut  fortitudini  ignavia,  et 
iustitiae    iniustitia:     verum    etiam  illa,     quae   pro- 
pinqua    videntur    et    finitima    esse,     absunt    autem 
loi»gissime ;    quod  genus ;    fidentiae  contrarium   est 
ditfidentia,    et  ea  revitiumest;    audacia  non  con- 
trarium,    sed  appositum  est  ac  propinquum,    et  ta- 
men  vitium  est.       Sic  unicuique   virtuti  finitimum 
vitium  reperietur,     aut    certo  iam  nomine  appella- 
tum  ;   ut  audacia  ,   quae  fidentiae ,  pertinacia  ,    quae 
perseverantiae  finitima  est ,    superstitio,    quaeneli- 
gioni  jnopinqua  est;     aut  sine    ullo    certo   nomine. 
Quae  omnia  item,    uti    contraria  rerum  bonarum, 
in   rebus    vitandis   reponenms.      Ac  de  eo  quidem 
genere  honestatis ,    quod  omni  ex  parte  propter  se 
petitur,  satis  dictum  est. 

55.  Nunc  de  eo ,  in  quo  utilitas  quoquc  ad- 
iungitur ,  quod  tamen  honestum  vocamus ,  dicen- 
dum  videtur,  Sunt  igitur  multa  ,  quae  nos  quum 
dignitatc,  tum  fructu  quoque  suo   ducunt;    quo  iii 


> 


RIIETORICORUM    LIB.  II.   55-   56.      355 

aenere  est  gloria ,  digiiitas,  amplitudo,  amicitia. 
Gloria  est  frequens  de  aliquo  fama  cum  laude; 
dignitas,  alicuius  honesta,  et  cultu,  et  honore, 
et  verecundia  digna  auctoritas;  amplitudo,  po- 
tentiae,  aut  maiestatis,  aut  aliquarum  copiarum 
magna  abundantia ;  amicitia,  voluntas  erga  ali- 
quem  rerum  honarum,  illius  ipsius  causa,  quem 
diligit,  cum  eius  pari  yoluntate.  Hic,  quia  de 
civilibus  causis  loquimur,  fructus  ad  amicitiam 
adiungimus,  ut  eorum  quoque  causa  petenda  vi- 
deatur;  neforte,  qui  nos  de  omni  amicitia  dicere 
existiment,  reprehendere  incipiant.  Quamquam 
sunt,  qui  propter  utilitatem  modo  petendam  pu- 
tent  amicitiam  ;  sunt,  qui  propter  se  solum  ;  sunt, 
qui  propter  se ,  et  utilitatem.  Quorum  quid  veris- 
sime  constituatur,  alius  locus  erit  considerandi. 
Nunc  hoc  sic  ad  usum  oratorium  relinquatur,  utram- 
que  propter  rem  amicitiam  esse  expetendam.  Ami- 
citiarum  autem  ratio ,  quoniam  partim  sunt  reli- 
gionibus  iunctae,  partim  non  sunt ,  et  quia  par- 
tim  veteres  sunt ,  partim  novae ,  partim  ab  illo- 
rum  ,  partim "  ab  nostro  beneficio  profectae ,  par- 
tim  utiliores ,  partim  minus  utiles ;  ex  causarum 
dignitatibus ,  ex  temporum  opportunitatibus ,  ex 
otficiis ,  ex  religionibus ,  ex  vetustatibus  habebitur. 
^6,  Utilitas  autem  aut  in  corpore  posita  est, 
aut  in  extraneis  rebus  :  quarum  tamen  rerum  multo 
maxima  pars  ad  corporis  commodum  revertitur, 
ut  in  republica  quaedam  sunt,  quae  (ut  sic  dicam) 


356  CICEPvONIS 

ad  corpus  pertlneut  clvitatls ,  ut  agil ,  portus ,  pc- 
cuiiia ,  clas.sei! ,  nautae,  milites,  socii ;  quibus  rebus 
incolinnitatem  ac  libertatem  retinent  civitates;  alia 
vero,  quae  iam  quiddam  magis  amplum ,  et  minus 
necessarium  conficiunt ,  ut  urbis  egreg;ia  exorna- 
tio  atque  amplitudo,  ut  quaedam  excellens  pecu- 
jniae  magnitudo ,  amicitiarum  ac  societatum  mul- 
titudo.  Quibus  rebus  nou  illud  solum  conficitur, 
ut  salvae  et  incolumes,  verum  etiam,  ut  amplae 
atque  potentes  sint  civitates.  Quare  utilitatis  duae 
partes  videntur  esse,  incolumitas  et  potentia.  In- 
columitas  est  salutis  tuta  atque  integra  conser- 
vatio ;  potentia  est  ad  sua  conservanda ,  et 
alterius  obtinenda,  idonearum  rerum  facultas.  At- 
que  in  iis  omnibus ,  quae  ante  dicta  sunt,  quid 
dilliculter  fieri  et  quid  facile  fieri  possit,  oportet 
con.siderare.  Facile  fieri  id  dicimus ,  quod  sinc 
magno,  aut  sine  ullo  Ifiborc ,  sumtu,  molestia, 
quam  bievissimo  tempore  confici  potest.  Diffi- 
cile  autem  fieri,  quod  quamquam  laboris,  sum- 
tus,  molestiae,  longmquitatis  indiget ,  atque  aut 
omnes ,  aut  plurimas ,  aut  maximas  caubas  babet 
difficnltatis;  tamen,  his  susccptis  dillicuUatibus, 
compieri,  atque  ad  exitum  perduci  potest. 

57.  (^)uoniam  ergo  de  honestate,  et  de  utilitatc 
diximus ,  nunc  restat,  ut  de  iis  rebus ,  quas  his 
attributas  esse  dicebamus ,  necessitudine  et  alVe- 
ctione,  perscribamus.  Puto  igltur  esse  hanc  ue- 
cessitudinem^  cui  nulla  vi  ^esisti  potest;  qua« 


RHETORICORUM     LI13.   11.   57.       357 

neque  mutarl,  neque  lenirl  potest.  Atque ,  ut  aper- 
tius  hoc  sit,  exemplis  licet  vim  rei,  qualis  et  qunnta 
sit,  coguoscamus.  IJri  posse  flamma  ligneam  ma- 
teriam  necesse  est.  Corpus  mortale  aliquo  tempore 
iuterire  uecesse  est ;  atque  ita  necesse  ,  ut  vis  po- 
stulat  ea ,  quam  modo  describebamus ,  necessitudi- 
nis ,  cui  nulla  vi  resisti  potest ,  quae  neque  mutari, 
neque  leniri  potest.  Huiusmodi  quum  in  dicendo 
rationes  incident,  recte  necessitudines  appellabun- 
tur;  sin  aliquae  res  incident  ditFiciles ,  in  illa  supe- 
riori,  possitne  fieri,  quaestione  considerabimus. 
Atque  etiam  hoc  mihi  videor  videre,  esse  quasdam 
cum  adiunctione  necessitudines,  quasclam  simpli- 
ces  et  absolutas.  IVam  aliter  dicere  solemus:  Ne- 
ccsse  est  Casilinenses  se  dedere  Annibali;  aliter  au- 
tem:  Necesse  est  Casilinum  venire  in  Annibalis  po- 
tcstatem.  lUic,  in  superiore,  adiunctio  est  haec, 
iiisi  si  malunt  fame  perire ;  si  enim  id  malunt ,  non 
est  necesse :  in  hoc  inferiore  non  item ,  propterea 
quod,  sive  velint  Casilinenses  se  dedere,  sive  famem 
perpeti  atque  ita  perire,  necesse  est  Casilinum  venire 
in  Annibalis  potestatem.  Quid  igitur  perficere 
potest  haec  necessitudinis  distributio?  Prope  dicam, 
plurimum ,  quum  is  locus  necessitudinis  videbitur 
incurrere.  Nam  quum  simplex  erit  necessitudo, 
nihil  erit  quod  multa  dicamus,  quum  eam  nul^a  ra- 
tione  lenire  possimus :  quum  autem  ita  necesse  erit, 
ut  aliqiiid  effugere ,  aut  adipisci  vehmus,  tum  ad- 
iuiictio  illa  quid  habeat  utilitatis.,  aut  quid  honesta- 


r,58  CICERONIS 

tis ,  erlt  coiislderanclum.  Nam  si  vells  attendere, 
(ita  tamen ,  ut  id  quaeras,  quod  conveniat  ad  usum 
civitatis,)  reperias  nonnullam  esse  rem,  quam  facere 
necesse  non  sit,  nisi  propter  aliquam  causam,  quam 
adiunctionem  nominamus ;  praeter  haec  autem  mul- 
tas  esse  necessitudines,  ad  quas  similis  adiunctio 
non  accedit,  Quod  genus,  ut  homines  mortales 
intereant,  necesse  est,  sine  adiunctione;  utcihoutan- 
tur,  non  necesse  est,  nisi  cum  illa  exceptione:  extra 
quam,  si  nolint  fame  perire.  Ergo  ,  ut  dixi ,  illud, 
quod  adiungitur,  semper,  cuiusmodi  sit,  erit  consi- 
derandum.  Nam  omni  tempore  id  pertinebit  aut  ad 
honestatem,  ut  hoc  modo  exponenda  necessitudo 
sit:  Necesse  est,  si  honeste  volumus  vivere;  aut  ad 
incolumitatem ;  hoc  modo :  necesse  est ,  si  incolu- 
mes  vohimus  esse ;  aut  ad  commoditatem  ;  hoc  mo- 
do :  necesse  est,  si  sine  incommodo  volumus  vivere. 
Ac  summa  quidem  necessitudo  videtur  esse  honesta- 
tis ;  huicproxima,  incoluniitatis ;  tertia  ac  levissi- 
ma,  couimoditatis ;  quae  cum  his  nunquam  poterit 
duabus  contciidere.  Hasce  autem  inter  se  sacpe  ne- 
cesse  est  comparari ,  ut,  quamquam  praestet  hone- 
stas  incolumitati,  tamen,  utri  potissimum  consu- 
lendum  sit,  dehberetur.  Cuius  rei  certum  quoddam 
praescriptum  videtur  in  perpetuum  dari  posse.  Nam, 
qua  jn  re  fieri  poterit,  ut,  quum  incolumitati  consu- 
luerimus,  quod  sit  in  praesentia  de  honestate  deli- 
batuin ,  virtute  aliquando  et  industria  recuperetur, 
incolumitatis  ratio  videbitur  habenda;    quum  autem 


RliETORICOHUM    LIB.    II.    57-    58-        359 

I 

I  id  non  poterit,  honestatis.  Ita  in  eiusmodi  quoque 
re,  quum  incolumitati  videbimur  consuleie,  vere 
poterimus  dicere,  nos  honestatis  rationem  habere, 
quoniam  sine  incolumitate  eam  nullo  tempore  pos- 
sumus  adipisci.  Qua  in  re  vel  concedere  alteri,  vel 
ad  conditionem  alterius  descendere,  vel  in  praesen- 
tia  quiescere,  atquf*  aliud  tempus  exspectare  opor- 
tebit.  In  commoditatis  vero  ratione,  modo  illud 
attendatur,  dignane  causa  videatur  ea,  quae  ad 
utilitatem  pertinebit,  quare  aut  de  magnificentia, 
aut  de  honestate  quiddam  derogetur.  Atque  in  hoc 
loco  mihi  caput  illud  videtur  esse,  ut  quaeramus, 
quid  sit  illud ,  quod  si  adipisci ,  aut  eiiugere  veli- 
mus ,  aliqua  res  nobis  sit  necessaria ,  hoc  est ,  quae 
sit  adiunctio ,  ut  proinde,  uti  quaeque  res  erit,  la- 
boremus,  et  gravissimam  quamque  causam  vehe- 
mentissime  necessariam  iudicemus. 

50.  Affectio  est  quaedam  ex  temporum,  aut 
cx  negotiorum  eventu,  aut  ex  administratione  homi- 
num,  aut  studio ,  commutatio  rerum ,  ut  non  tales, 
quales  ante  habitae  sint,  aut  plerumque  haberi  so- 
leant,  habendae  videantur  esse.  Ut:  ad  hostes 
transire  turpe  videtur  esse;  at  non  illo  animo,  quo 
Ulysses  transiit ;  et  pecuniam  in  mare  deiicere ,  in- 
utile ;  at  non  eo  consilio ,  quo  Aristippus  deiecit. 
Sunt  igitur  res  quaedam  ex  tempore ,  et  ex  consilio, 
non  ex  sua  natura  considerandae ;  quibus  in  omni- 
bus ,  quid  tempora  petant,  aut  quid  personis  di- 
gnum  sit ,    considerandum  est ;    et  non  quid ,    sed 


36o        CICER.   RIIETOil.    LIB.   U.   jg  — 60. 

quo  quldque  anlmo ,  quicum,  quotempore,  quam- 
diu  fiat,  atteudendum  est.  His  ex  partibus  ad  seu- 
teiitiam  dicendam  locos  sumi  oportere  arbitramur. 

59.  Laudes  autem ,  et  vituperationes  ex  his  locis 
sumentur ,  qui  loci  personis  sunt  attributi,  de  qui- 
bus  ante  dictum  est.  Sin  distiibutius  tractare  quis 
volet,  partiatur  in  animum ,  et  corpus  ,  et  extrarias 
res  licebit.  Animi  est  virtus,  cuius  de  partibus 
paulo  ante  dictum  est;  corporis,  valetudo,  dignitas, 
vires,  velocitas;  extrariae,  bonos,  pecunia ,  affi- 
nitas  genus  ,  amici ,  patria ,  potentia ,  et  cetera, 
quae  simili  in  genere  versantur.  Atque  in  bis,  id 
quod  in  omnia  valore  oportebit,  contraria  quoque, 
et  quae ,  et  qualia  sint ,  inteiligentur.  Yidere  au- 
tem  in  laudando  et  in  vituperaiido  oportebit,  nou 
tam  quae  iu  corpore,  aut  in  extraneis  rebus  babu- 
erit  is ,  de  quo  agetur,  quam  quo  pacto  his  rebus 
usus  sit.  Nam  fortunam  quidem  et  laudare,  stulti- 
tia,  et  vituperare,  superbia  est;  aiiimi  autem  ,  et 
laus  bonesta,  et  vituperatio  vebemens  est. 

60.  Nunc  quoniam  omne  in  causae  genus  argu- 
mentandi  ratio  tradila  est,  de  iuventione,  prima 
ac  maxima  p.lrte  rhetoricae,  satis  dictum  videtur. 
Quare,  quoniam  et  una  pars  ad  exitum  hunc  ab  su- 
periore  libro  perducta  est,  et  hic  liber  non  parum 
continet  literarum ,  quae  restant,  in  reliquis  dice- 
mus, 

j 


M.     T.     C  I  C  E  R  O  N  I  S 


OPERA  RHETORICA 


RECEKSUIT       ET        ILLUSTRAVIT 

CHRISTIANUS     GODOFR.     SCHUTZ 


^  VOL.    I.     PARS    II. 

N    O     T    A    E 

IN 

LIBROS     AD      HERENNIUM 

E    T 

CICERONIS     RHETORICA 

I.  IPSIAE       APUD        G.        J.        GOESCHEN 
CI3I3CCCIIII. 


P  R  A  E  F  A  T  l  O. 


Ad  efleiida  deiiuo,  novisque  curis  emendanda  Ci- 
ceronis  opera  rhetorica,  quum  essem  a  Goeschenio, 
bibliopola  Lipsiensi  nobilissimo ,  artemque  typo- 
graphicam  summis  cum  popularium  exterorumque 
laudibus  excolente ,  hac  lege  invitatus ,  ut  haec 
editio  partem  faceret  corporis  scriptorum  Latino- 
rum,  cuius  ille  adornandi  curam  Eichstadio  V.  Cl. 
Professori  lenensi,  demandasset,  hoc  mihi  vide- 
bam  inprimis  impositum,  ut  mentem  ad  formam 
operis  universi  ab  Eichstadio  singulari  libello  de- 
scriptam  dirigerem,  quae  textum,  quam  fieri  pos- 
set,  diligentissime  castigatum,  animadversiones 
breves ,  quae  causas  lectionis  vel  mutatae  vel  sta- 
bilitae  exponerent,  summaria  librorum,  et  prole- 
gomena  ad  intelligendos  libros  utilia  compkcte- 
batur. 


IV  PRAEFATIO 

Itaque  in  libris  ad  Hevennivm,  et  Ciceronis 
Rhetoricis,  quae  vulgo  de  Inventione  inscribuntur, 
rccensendis  primum  usus  sum  codicibus  Mstis  ali- 
quot,  Augustano  Rhetoricorum  ad  Herennium  et 
Altorfino  utriusque  libri,  quorum  usum  Bey- 
schlagii  et  Mannerti,  virorum  optimorum  ac 
doctissimorum,  benevolentia  et  olficiosa  humanitas 
mihi  conciliaverat;  in  quibus  tamen,  utpote  recen- 
.  tiore  aetate  scriptis ,  vix  pauca  inveni ,  quae  ad 
antiquae  scripturae  veritatem  indagandam  prodes- 
sent.  Deinde  lectiones  codicum  a  Graevio  et 
Oudendorpio  in  editione  a  P.  Burmanno  secuiido 
curata,  excerptas  diligentcr  excussi,  in  quibus 
praecipue  eminet  optimus  Erfordiensis.  IVeque  vero 
neglexi  lectiones  codicum  a  Grutero ,  Gronovio, 
Ernestio  collatorum.  Farrago  lectionum  e  codici- 
bus  Oxoniensibus  in  appendice  novissimae  Cicero- 
nis  operum  editionis  ibi  paratae  notatarum,  nihil 
ferc  novum  ostendit,  praeter  immensum  scripturae 
vitiorum  numerum.  Editionibus  usus  sum,  praeter 
antiquissimas  aliquot,  fere  omnibus ,  quae  criseos 
administratae   laudcm    adeptae    sunt;     inprimis    Vi- 


1 


PRAEFATIO  V 

ctorii ,  Gniteri ,  Lambini,  Gronovii  ,  Oudendorpii, 
Ernesti  editionibus.  In  recensendis  Ciceronis  Pihe- 
toricis  multum  profuit  commentarii  a  Fabio  Ma- 
rio  Victorino  conscripti  diligens  ac  saepius  iterata 
lectio.  Nec  poenituit  me  inspexisse  Ludovici  Pur- 
goldi  Gothani  ad  utrumque  librum  observationes 
(una  cum  aliis  ad  Soidioclem,  Euripidem ,  etc. 
lenae  a.  1802.  editas,)  ingenio  ac  doctrina  aucto- 
ris  commendabiles ,  etsi  mihi  plusculas  ad  emen- 
dandam  lectionem  coniecturas  haud  approbavit. 

His  igitur  subsidiis  instructus  textum  utrius- 
que  libri  ita  recensui,  ut  multis  locis  quam  antea 
castigatiorem  reddiderim,  atque  interpunctione 
saepius  correcta ,  interpolationibus  eiectis ,  capiti- 
bus,  membris,  incisis  concinnius  divisis,  vel  sensui, 
vel  elegantiae,  vel  lectoris  commodo  consuluerim. 
Ubi  me  libri  destituebant,  emendationibus  conie- 
ctura  repertis  indulsi,  in  eoque  A^enia  editoribus 
concessa,  moderate  tamen,  et,  ut  spero,  probabi- 
liter  usus  sum.  Sihgulis  auctoris  ad  Herennium 
et  Ciceronis  Rhetoricorum  libris  summaria  prae- 
posui,     quae    totam    eorum    seriem  et  continuatio- 


VI*  PRAEFATIO 

nem  lecturis  osteiideient.  Typographorum  speci- 
minibus  corrigendis  operam  praestitit  egregie  dili- 
gentem  Schaeferus  A.  M.  Lipsiensis,  Vir  huma- 
nissimus,  idemque  Graecarum  et  Latinarum  lite- 
rarum  peritissimus ,  cui  et  ego  me  hoc  nomine 
plurimum  debere  profiteor,  et  lectores  se,  cognita 
eius  dripi^Bia,  obstrictos ,   ut  spero,  fatebuntur. 

Ceterum  pro  universo  huius  editionis  consilio 
animadversionibus  exegeticis  et  historicis  abstinen- 
dum  erat,  nisi  ubi  essent  ad  veritatem  lectionis 
indagandam  firmandamve  necessariae.  Quare  eas 
lexico ,  quod  in  universa  Ciceronis  opera  meditor, 
reservandas  duxi,  id  quod  etiam  de  reliquis  Cice- 
ronis  libris  oratoriis ,  quorum  editio  proxime 
sequetur ,  dictum  volo.  Scr.  Halae  in  Regia  Fri- 
dericiana  d.  XIIL  Apr.  cIoXdccciv. 

CHR.    GODOFR.    SCHUTZ. 


VII 


EXPLICATIO    NOTARUM. 


'     a  Graevio  coUati. 


Gryph.  codd.  Gryphii  a  lo.  Mich.  Bruto  laudati. 

P  a  II.  codices  Palatini  a  Grutero  collati. 

Erf.    codex   Erfordiensis. 

P  u  t  e  a  n.    codex  Puteaneus. 

Pith.  codex  Pithoei. 

Cauch.  codex  Cauchianus. 

D  u  i  s  b.    codex   Duisburgensis     j 

Leid.    codices  Leidenses 

V  o  s  s.        —        Vossiani 

Guelf.    codex  Guelferbytanus  ab  Emestio  laudatus. 

Goth.    codex    Gothanus    a  Purgoldo  meraoratus. 


ab    Oudendorpio  coUati. 


J 


Reliqua  scripturae   comjsendia,    quibus  editiones  no- 
tantur,  neminem  morabuntur. 


C    o    r    r    i    g    e    n    d    a. 


p.     lO.  V.  iq.     pro  Illis  1  e  g.  Ab  ilUs 

P«     55'  V*   i6-     p  1"  o  quum  si  leg.   si  quum 

p.   104.  V.     4*     pi'0  speiet   leg.  speies 

p.  106.  V.   i4'     pro  per  scelus  leg.  et  scelus  ' 

p.  123.  V.   19.     pro  ioquentis  leg.  languentis 

p.   157.  V.  12.     prousque   leg.    aeque 

p.  155.  V.  'i8"     pro  instcnt  leg.  instant 

p.  176.  V.     2.     pro  summam  ieg.  summuni 

p.  200.  V.  penult.  pro  primum   leg.   primis 

p.  245.  V.   ig.     pro   si  qui  leg.  si  quid 

p.  265.  V.  antepenult.  p  r  o  videutur  1  e  g.  videatur 


4 


C.      G.      SCHUTZII 


N     O     T     A     E 


IN 


INCERTl       AUCTORIS 


RHETORICORUM 


A  D 


HERENNIUM 


LIBROS     QUATUOR 


JS^ot.  in  Cic.  R/ietoi 


N     O     T     A     E 

I  N      I.  I  B  R  O  S      R  H  E  T  O  R  I  C  O  R  U  M 
A  D     H  E  R  E  N  N  I  U  M    ' 

L  I  B.     I. 


Cap.     I. 

Pag.  7.    versu  1.  2.     vix    satis    studio    suppedi- 

tare  ~    Vulg-  vix  satis    studio   otium  suppedi- 

s  . 

tare.     Delevimus  otium,  quod  statim  recurrit,  etsup- 

peditare    intransitive   liic    positum   elegantius    est,    ut 

lib.   III.   21.     Studio    autem,    quod    abest   a  quibusdam 

codd.  ,  recte  defendit  Ernesti. 

Pag,  7.  V.  6.  aut  fugisse  laborem  —  Verbu rg 
con j.  aut  nostra  fugisse  laborem,  quod  non 
est  necessarium;  nam  qui  laborem  fugit,  is  non  potest 
fugere  ,  nisi  propter  suam  ignaviam. 

Pag.  7.  V.  9.  rhetoricam  —  artem,  quod  hic 
addebatur,  abest  autem  a  multis  codd.  et  edd.,  recte  dele- 
vit  Ernesti. 


4  IN    RHETORICORUM 

Pag.  7.  V.  9.  10.  parum  in  se  fructus  ha- 
bet  —  parum  habet  in  se  fructus  Ald.  in  se 
parum  fructus  h  a  b  e  t  Mss.  4«  Oudend.  Sed  receptus 
verborum  ordo  concinnior  est. 

Pag.  7.  V.  11.  12.  animi  moderatione  —  mo- 
deratione  animi  Ald.  definita  abest  a  quibusdam 
codicibus,  quos  Lambinus  inspexit,  et  sane  praetulerim, 
si  rectaintelligentia    et  moderatione    animi. 

I^^ft-  8-  "V.  5.  gloriae  —  gloria  Ald.  et  al.  Sed 
legendum  gloriae  cum  Mss-  quibusdam,  probantibus 
Graev.  et  Oudend. 

Pag.  8-  V.  9.  re  ipsa  —  Ipsa,  quod  vulg.  omit- 
titur,  addidimus  ex  ed.  i474' 

Pag.  3-  V.  12.  ad  exercitationem  accommo* 
dari  -—  accommodari  ad  exercitationem 
Ald. 

Cap.     II. 

Pag.  3«  V.  i^-  i5'  m  orib  u  s  ac  legibus  —  legi- 
bu8    ac    moribus  cod.  Aug. 

Pag.  8-  V.  21.  q  u  o  d  iu  c  o  n  s  u  1 1  a  t  i  o  n  e  p  o  s  i- 
r.  um,  habct  —  quod  est  in  c.  p.  et  habet  cod. 
Aug.  quod  est  in  consultatione,  quod  habet 
Mss.  b.  Oud. 

Pag.  3«  V.  23.  a  c  c  u  s  a  L  i  o  n  c  m  —  i  n  s  e  add.  cod. 
Aug. 

Pag.  3.  V.  23- 29.  p  r  o  n  un  t  ia  t  io  n  e  m  -^  et  pro- 
nuntiationcm  vulg.  Scd  copulam,  quae  hic  melius 
abcst,  dolevimus  auctoritate  codd.  Oud.  ct  Aujj. 


AD    HERENNIUM    I.  2.  S  5 

Pag.  9.  V.  3.  quibus  locis  —  Vulg^.  quibus 
in  locis.  Sedin  delendum  censuit  Oudend.  Et  omit- 
tunt  eius  codd.  et  edd.  pr.  •—  quod  et  quibus  ioci» 
cod.  Aug. 

Pag.  9.    V.  6.      firma    animi    rerum  —      animi 
displicet  Ernestio.     Est  tamen  etiam  Cic.   de  Inv.  I.  7« 
-     Pag.  9.     V.  7.  8-     vocis,    vultus,     gestus   — '    vo- 
cis    et   vultus    et  gestus   Ald.      Copulae  liic  rectiu» 
absunt,  ut  in  reliquis. 

Pag.  9.    V.  12.     deligendi    ratione  —     Vulg.    di* 
ligenti   ratione.      Sed  deligendi  iam  placuit  Gru 
tero ;    et  saepius  ,    ubi  de  imitatione  agitur,    raemoratnr 
quoque  of ficium  deligendi ,  quem  imiteris. 

Cap.     III. 

Pag.  9.  V.  17.  ad  inventionem  —  Sic  rescripsi- 
mus  pro  vulg.  ad  orationem.  Nam  inventionf^m, 
quod  iam  Lambino  et  Mich.  Bruto  placuit,  nexus  postu- 
lat.  Sic  statim  postea :  ad  inventionis  rationem 
accommodari. 

Pag.  9.  V.  21.  22.  Exordium  est,  per  quod  — - 
Vulgo :  exordium  est  principium  orationi» 
per  quod.  Quum  autem  deinde  exordium  divida- 
tur  in  principium  et  insinua tion  em  ,  incomrao- 
dum  est  in  definitione  exordii  vocabulura  principium 
poni.  Et  facile  potuit  a  glossatore  inculcari.  Sic  et 
postea  dicitur ;  Divisio  est  per  quam  aperi- 
nius  etc.    et  sic  saepius. 


6  IN    RHETORICORUM 

Pag.  9.  V.  22.  animus  auditoiia—  Quidam  li- 
bri,  ut  et  cod.  Aug. ,  liic  addunt  aut  iudicis,  quod  re- 
cte  delevit  Ernesti  post  Graevium.  Et  cod.  Duisb.  utram- 
que  glossam  vel  iudicis,  etvelajiparatur  omit- 
tit.  Nam  auditores  liic  intelliguntur  iudices ,  ut  alibi 
saepe.     Cf.  cap.  5.  extr. 

Pag.  9.  V.  22.  constituituT  — •  Cod.  Aug.  ed.  Ald. 
et  al.  addunt  vel  apparatur,  quod  recte  post  Grae- 
xdum  delevit  Einesti. 

Pag.  9.  V.  25.  conveniat  —  Non  necesse  est  cum 
Lambino  addere  cum  adversario. 

Pag.  9.  V.  2.6.  et  per  quam  exponimus  —*  Cod. 
Pitli.  et  exponimus  probante  Graevio. 

Pag.  9.  V.  27.  dicturi  —  acturi  reposuit  Grae- 
vius  e  Mss.  Vulgatum  tamen  non  deterius. 

Pag.  g.  V.  28-  cum  as^severatione  —  Oudend. 
commendat  assertione  e  duobus  codd.  Sed  vereor, 
ne  utrumque  sit  ab  interpolatore  profectum.  Assertio 
qimm  niliil  aliud  sit  quam  nffirmatio,  quid  ineptiu» 
quam  id  in  confirmationis  definitione  adiicere  ?  Asse- 
veratio  tamen  est  severior  quaedam  affirmatio.  Una 
ratio  est,  qua  lianc  lectionem  defendere  licet ,  ut  sit  i.  q. 
rationis  probatio  s.  confirmatio,  de  qua  dici- 
tur  lib.  II.    c.  18. 

Cap.     IV. 

Pag.  j  o.  V.  3-  c  o  n  s  i  d  e  r  a  n  d  u  m  c  s  t  — ■  c  s  t  c  o  n- 
siderandum    AKl. 


'A- 


AD    HERENNIUM    I.  4- 5-  7 

Pag.  10.  V.  10. 11.  quum  aut  defendimus  id  — - 
Sic  cod.  Erf.  prdine  concinniore,  quanij  ut  vulgo,  quum 
aut    id    defendimus. 

Pag.  10.  V.  13.  videtur  oppugnari  debere  — 
oppugnari   videtur   debere   cod.  Aug. 

Pag.  10.  V.  17.  partes  —  Sic  edidimus  e  cod.  Erf. 
et  Aug.     Et  iam  placuit  Graevio.     Vulg.  partem. 

Pag.  10.  V.  19.  20.  ad  genus  causae  —  ad  omne 
genus    causae    Ald. 

Cap.  y. 

Pag.  10.  V.  24«  statim  —  i.  e.  protinus,  ut  Cic. 
Je  Inv.  I.  15»  ' 

Pag.  10.  V.  29.  turpitudinis  pars  •—  pars  tur- 
pitudinis  cod.  Aug. 

Pag.  11.   V.  1.     erit   genus— •     gerus    erit  Ald. 

Pag.  11.  V.  2.  Sin  turpe  —  Vulg.  edd.  causae 
^enus  erit,  quod  Oudendorpio  teste  omittit  Voss.  3. 
Dptime.  Nam  inficeta  est  frequentior  liorum  verborum 
epetitio. 

Pag.  11.  V.  4-  5-  capere  —  Sic  rescripsit  Ern.  e 
VIss.  et  edd.  vett.  Sic  et  Aug.  qui  liabet  capere  opor- 
e  b  i  t.     Vulgo  c  a  p  t  a  r  e. 

Pag.  11.  V.  7.  a  u  t  o  p  o  r  t  e  b  i  t  —  a  u  t  i  d  o  j?  o  r- 
ebit  vulg.  Sed  pronomen  liic  otiosum  recte  delevit 
Srn. 

Pag.  11.  V.  10.  aut  ab  aliquo  -—  Cod.  Ms.  qui- 
lam  alio.  Sed  bene  defendit  Ern.  aliquo,  quod,  ut 
aepe,  dicitur  pro  alio    q  u  o. 


6 


IN    RHETORICORUM 


Pag.  11.  V.  11.  initi.um  capere  —  Sic  rescriben- 
dum  duxi,  pro  vulg.  principium  capere.  Incom- 
mode  enim  diceretur :  Si  principio  uti  nolemus 
>~-  principium  capere  oportebit,  qua  ratione 
dupliciter  in  eadem  sententia  vocabulum  principium, 
primum  sensu  definito ,  deinde  latiore  signiiicatu  pone- 
retur. 

Pag.  11.  V.  12.  15.  attentum  habere  audito- 
rem  volumus  —  attentum  auditorem  volu- 
mus   liabere    cod.  Aug. 

Pag.  11.  v.16.17.  docilis  est,  quiattente  vult 
audire  —  Vulg.  docilis  estis,  qui.  Sed  prono- 
meii  is  liic  speciem  praeberet  definitionis ;  itaque  au- 
ctoritate  sex  codd.  Oudend.  et  Altorf.  expunximus.  At 
cod.  Aug.  habet  docilis  e:.  t  iile;  quae  variatio  pro- 
bat ,    is    et   ille   interpolatori  deberi. 

Pag.  11.  V.  19.  aut  de  iis,  quae  ad  remp.  — • 
Vulg.  aut  de  iis  rebus,  quae  ad  remp.  Sed  r  e- 
bus  recte  omittitur  in  codd.  Oudend.  de  rebus  his 
cod.  Aug. 

Pag.  11.  V.  21.  religionem  —  Aug.  cod.  addit 
cum  aliis  et  pietatcm,  quod  est  e  glossa. 

Pag.  11.  V.  22.  23.  re8,quibus  de  rebus-—  Sic 
pro  res,  de  quibus  ediditEniesti  cx  edd.  et  codd.  Mss. 
ut  codd.  Voss.  tribus,  et  Leid.  2.  Sic  et  Ms.  Guelf.  no- 
tante  Heusingcro  ad  Cic.  de  off.  I.  ^i,  2. 

Pag.  11.  V.  2/\.  poterimus  — •  Sic  e  cod.  Aug 
rescripsimus.  Semper  enim  auctor  hic  utitur  fuLuro 
t«mpore.    Vulg.  p  o  s  s  u  ni  u  s. 


AD    HERENNIUM    I.  5.  p 

Pag.  11.  V.  24.25.  a  d  versar  i  orum  — -  nostrorum 
adiiciunt  sex  coJd.  Oudendorpii,  qui  id  sine  causa  probati 

Pag.  11.  V.  26.  27.  contrahemus  —  Becliiclie- 
mus  in  Ms.  invenit,  comparemus,  unde  forsan 
comparabimus  aliquis  praetuierit.  Gruterus  suspi- 
cabatur ,  b  e n  e  v o  1  e  n  t i a m  c  o  n  1 1"  a  li e m u  s  a  libiarii» 
additum  esse.  Sed  eiusmodi  breviloquentia  ab  auctort» 
nostro  aliena  est.  Amat  potius  variationem  in  verbis, 
iit  postea :  benevolentia  captabitur— «  collige- 
Cur. 

Pag.  11.  V.  23.  atque  in  remp.  —  Sic  ad  ordini» 
perspicuitatem  scribere  praestat  e  cod.  Grypli.  quod 
ridit  Mich.  Brutus.     Vulg.   aut  in  remp. 

Pag.  11.  V.  29.  et  pag.  12.  v.  1.  qui  audient  — » 
li.  e.  iudices.  Itaque  vel  hoc  argumento  patet,  lectionem 
mte  Graevium,  qua  addebatur  vel  omnes  vel  ali- 
juos,  delendam  esse. 

Pag,  12.  V.  1.  referemus  — •  Male  cod.  Aug.  et 
;d.  Ald.    a  1  i  q  u  i  d    r  e  f  e  r  e  m  u  s. 

Pag.  12.  V.  1.  dum  — ■  dummodo  Ald.  et  al.  edd. 
Ernesti  edidit  dum  e  Mss.   et  edd.  vett. 

Pag.  12.  V.  1.  eam  rem  — •  Vulg.  eam  ipsam 
r  e  m.  ipsam,  quo  hic  facile  caremus,  quia  modo 
praecesserat  i  p  s  o  s  ,  delevi. 

Pag.  12.  V.  5-  simul  ostendenlus  >— «  et  simul 
jstendemus  Mss.  Oud.  ed,  Ald.  et  si  simul  osten- 
1  e  m  u  s    cod.  Aug. 

Pag.  12.  V.  13.  hospitia,  sodalitates  —  Sic  pro 
mlg.    hospitium,     sodalitatem  edidimus,     e  con- 


le  IN    RIIETORICORUM 

iectura  Gulielmii ;  neque  enim  odiosum ,  liabere  ho- 
«pitem  aut   sodalem ;    multitudo  in  invidia  fuit. 

Pag.  12.  V.  15.  veritati  — >  Codd.  plures  ap. 
Gruteium  v  e  r  i  t  a  t  e. 

Pag.  12.  V.  i8«  colligetur  —  captatur  cod. 
Aug. 

Pag.  12.  V.  19.  corum  —  Sic  melius  codd. 
quidam.    Vulg.  adversariorum  minus  apte  repetitum. 

Pag.  12.  V.  23.  extollemus  —  tollemus 
cod.    Aug.   Altorf. 


Cap.   VT. 

Pag.  12.  V.  30.  videtur  esse'  — -•  esse  vide- 
tur  Ald. 

Pag.  13.  V.  1.  qui  contra  dixerunt  — 
Vulg.  qui  ante  contra  dixerunt.  Sed  ante  Iiic 
rectius  omittitur,  ut  ociosum;  et  mclius  opponuntur 
qui  contra  dixerunt  iis,  qui  ante  dixerunt. 
lUis  potest  iudex  persuasus,  his  defessus  e<se. 

Pag.  13.  V.  4'  **  'i  t  h  o  m  i  n  e  m ,  n  o  n  r  e  m  — 
Haec  absunt  a  cod.  Putean.et  Pith.  Et  Pithoeus  glos- 
sam  a  recenti  manu  appositam  putabat.  Genuina  tamen 
nobis  videntur,  quia  Cic.  de  Inv.  I.  17.  in  eadem  causa 
dicit ,  a  u  t  p  r  o  i'  e  h  o  m  i  n  e  m ,  a  u  t  p  r  o  h  o  m  i  n  e 
X  e  m    i  n  t  e  r  p  o  n  e  r  e. 

I*^g-  13«  V.  3.  a  n  obis  f  actum  —  factum  a 
nobis   cod.   Aug. 


AD    HERENNIUM    I.  6.  ii 

Pag.  13.  V.  9.  aut  de  eadem  —  Burm.  post 
Graev.  legit  de  eadem  re.  Nihil  opus.  cf.  Cic, 
de  Inv.  I.  17. 

Pag.  13.  V.  12.  Item  negabimus  —  Vulg.  item 
si  negabimus.  Sed  particulam  si  sustulimus  pro- 
pterea,  quod  antecedentium  membrorum  constructioni 
non  convenit. 

Pag.  13.  V.  13.  aut  de  aliqua  re  eorum  — 
eorum  abest  a  pluribus  codd.  (etiam  ab  Ang. )  Idem 
displicet  Grutero  et  Graevio.  Ernesti  delevit,  ne  ad- 
monito  quidem  lectore.  Sed  abessc  non  debet,  quod 
vel  e  simili  loco  Cic.  de  Inv.  I.  17.  intelligitur:  ,,e  t 
negante  quidquam  de  adveisariis  esse  di- 
cturum    neque    Iioc    neque   illud.'* 

Pag.  13.  V.  14.  15.  Si  oratio  a  d  vers  ariorum 
auditoribus  fidem  fecerit  —  Vulgo  praemitti- 
tur  his  ve]bis  :  S  i  p  e  r  s  u a s  u  s  a  u  d  i t  o  r  f  u e r  i  t, 
id  est,  quae  a  glossatore  e  superioribus  interpolata 
sunt.  Eodem  modo  Cic.  de  luv.  I.  17.  antea  cum 
dixisset :  aut  ab  iis,  qui  ante  dixerunt  quid- 
dam,  auditori  persuasum  videtur,  id  deinde 
sic  variat :  Sin  oratio  a  d  vers  a  rio  r  um  fidera 
videbitur   auditoribus   fecisse. 

Pag.  13.  V.  19.  de  eo,  quod  —  si  de  eo,  quod 
Ald.    minus    apte. 

Pag.  15,  V.  19.  20.  firmissimum  sibi  putave- 
r i n t  *—  Vulg.  firmissimum  sibi  adiumentum 
putarint.      Sed    adiumentoim    abest    a    Voss.     sec. 


12  IN    RHETORICORUM 

Tiec  legitui*  in  loco  simili  ap.  Cic.  de  Inv.  I.  17.  Itaqu* 
delevi. 

Pag.  13.  \'.  25.26.  quae  risum  m  o  ver  e  po  ss  i  t » 
incipiemus  —  Vulg.  q  u  a  e  —  e  x  o  r  d  i  e  m  u  r.  E  x- 
ordiemur,  qiiod  abest  a  Mss. ,  Oudend.  del^ri  vult. 
Verbum  tamen  liic  abesse  commode  non  potest.  Itaque 
rescripsimus  incipiemus,  quo  in  eadem  re  utitur 
Cic.    de  Inv.    I.  17.  extr. 

Pag.  13.  V.  27.  imitatione  —  Codd.  Gryph.  test» 
Mich.  Bruto  immutatione;  quod  non  est  admittendum. 
Nam  de  ridiculo  e  literarum  mutatione  postea  dicit. 

Pag.  13.  V.  27.  depravata  —  Vulg.  depravatio- 
n  e.  Sed  imitatione  depravata  legendum  esse 
perspicitur  e  Cic.  de  Orat.  II.  c.  59.  ,,In  seestitem 
ridiculum,  quod  ex  quadam  depravata  imi- 
tatione  sumi  solet;"  quodfit,  quum  vitium  aliquod 
sic  imitamur,  ut  paulo  etiam  deterius  fiat,  s. ,  ut  Quinti- 
lian.  ait  VI.  3,  9.  ex  industria  depravatum* 
Postquam  ista  scripseiam,  lectionem  imitatione  de- 
pravata    in   cod.    Altorf.    inveni. 

Pag.  13.  V.  28-  ambiguo,  suspicione  —  Mich. 
Brut.  abiecta  suspicione  e  cod.  Gryph.  quod  ille 
de  refutatione  suspicionis  ab  adversario  iniectae  accipit. 
Sed  in  eo  nulla  est  causa  ridiculi.  In  Ald.  est  abie- 
ctione,  ambiguo,  suspicione.  Est  antem  in  su- 
spicione    locus  ridiculi  ap.   Cic.  de  Orat.  II.  c.  66.  extr. 

Pag.  13.  V.  23.  irrisione  stultitiae  —  Vulg. 
irrisione,  stultitia;  quasi  ipse  oi'ator  suam  stul- 
titiani     irridendam     praebere     debeat.     Sed   irrisione 


AD    IIERENNIUM    1.6.  13 

stultitiae  legendiira  esse  coUigitur  e  loco  Cic.  de 
Orat.  II.  c.  69.  ubi  inter  genera  ridiculorum  memora- 
tur   stultitiae    repreliensio. 

Pag.  13.  V.  29.  literarum  mutatione  '—  Vulg. 
abiectione,  adiectione,  literarum  mutati- 
one.  Sed  ista  vocabula  abiectione,  adiectione 
omittunt  optimi  codd.  Erf.  et  Duisb,  et  sunt  procul  du- 
bio  glossatori  tribuenda.  Literarum  mutatio  est 
itapovofia(5ia,  quam  in  fontibus  ridiculi  numerat  Cicero 
de  Orat.  II.  63.  Paulo  ante  pro  coUatione  cod.  Erf. 
habet  collectione;  cod,  Pith.  collocatione.  Sed 
collatione  verum  est,  de  qua  agit  in  locis  ridiculi 
Cicero  ibid.  c.  66. 

Pag.  15.  V.  29.  50.  dicto  praeter  exspectatio- 
inem  —  Sic  emendandum  censuimus  vulg.  praeter- 
ea  exspectatione.  Nam  primum  sola  exspecta- 
tione  non  continetur  causa  ridiculi;  deinde  id  quod 
dicitur  praeter  exsp  ec  ta  ti  o  n  e  m  (Trapd  xpos&O' 
Jliav),  tam  frequenter  adhibetur  ad  risum  movendum, 
ut  praeteriisse  id  auctorem  nostrum  liaud  credibile  sit. 
Ita  Cic.  de  Orat.  II.  65.  scitis  esse  notissimum 
ridiculi  genus,  quum  aliud  exspectamus, 
aliud  dicitur.  Idem  ibid.  c.  70.  Sed  niliil  m  a- 
gis  ridetur,  quam  quod  esr  praeter  exspe- 
ctationem. 

Pag.  14.  V.  1.2.  aut  arrisione  — <  Hoc  aptum  no- 
bis  haud  videtur.  Quis  enim  exordienti  oratori  arri- 
deret,    ut    is    inde    exordiendi  rationem  sumere  posset? 


i/j  IN    E.IIETORICOaUi\I 

Ex  Cic.  de  Inv.  I.    c.  17.    coniicias,     acclamationeni 
liic  leponendum  esse. 

Pag.  14.  V.  3.  4-  u  t  c  e  t  eri  s  ole  an  t  — <  iit  solc* 
ant    ceteri   cod.  Aug. 

Cap.  vir. 

Pag.  14.  V.  7.  3.  u  t  s  t  a  t  i  m  e  t  a  p  e  r  t  e  li  i  s  r  a  t  i  o- 
nibus  — '  Vulg.  ut  statim  apertis  rationibus. 
Sed  cod.  Graev.  et  Duisb.  bene  his  rationibus. 
Noi  autem  pro  a  p  e  r  t  i  s  dedimus  :  et  aperte;  ducti 
loco  simili  ap.  Cic.  de  Inv.  I.  c.  15.  ubi  principium  sic 
definitur :  Est  oratio  persp  i  c  ue  et  pro  t  inus 
peificiens  auditorem  benevolum.  Et  sic  Ii.  1. 
a  p  e  r  t  e    opponitur   rS)  o  c  c  u  1 1  e.  . 

Pag.  14.  V.  11. 12.  ut  occulte  per  dissimulatio- 
nem  eadem  illa  omnia  conficiamus  —  Inepte 
]iic  additur :  ut  ad  eandem  commoditatem  in 
dicendi  opere  pervenire  possimus;  in  quo 
facile  agnoscas  magistri  alicuius  iiiterpretamentum.  Ita- 
que   eiecimus. 

Pag.  14.  V.  12.  V  e  r  u  m  li  a  e  t  r  e  s  u  t  i  1  i  t  a  t  e  s  ■— 
Graevius  legendum  censebat:  Verum  liae  tres.  Vul- 
gata   tamen   ab  auctoris   consuetudiiie  non  abliorret. 

Pag.  14.  V.  19.  esse  videatur—  videatur  es- 
5  e   Ald. 

Pag.  14.  V.  20.  21.  Nunc,  ne  — •  docebo  —  Haec 
verba  vulgo  inter :  comparandum  est  et:  in  exoi- 
dienda  causa  collocata,  Iiic  ponenda  es  =  e,  nexus  facile 
docet;    apparet  etiam  e  loco  simiii  Cic.de  Inv.I.  i8^  init. 


AD    IIERENNIUM    1.  T- 


15 


Pag.  14.  V.  25.  quo  leviter  commutato  ~ 
lcviter  commutato,  quodabe^t  ed.  i474-  Omnib. 
Ald.et  pluribus  Mss.  ap.  Oudend. ,  Ernestio  glossam  sapere 
videbatur.  Non  assentior.  Nam  etiam  Cic.  de  Inv.  1. 
18-  in  vitiosis  exordiis  numerat  id ,  q  uo  d  ab  adver- 
«ario  potest  leviter  rautatum  cx  contra- 
riapartedici. 

Pag.  14.  V.  27.  nimium  apparatc  composi- 
tum  —  Aliinimium  apparatis  verbis  c  o  m  p  o- 
situm;  alii  nimium  apparnte,  ut  cod.  Voss.  3. 
edit.  Mediol.  Et  hoc  quidem.  suasore  ciiam  Ernestio. 
praetulimus. 

Pag.  14.  V.  2G.  29.  vidctur  —  Male  Ern.  legi 
volebat  videatur.  Intcr  verha  natum  videtur.  et 
utproprie  etc.  vulgo  inferciiur  h.tcc  paienthesis: 
(quod  separaiuiu  vocaiur.  iu  quo  eiiam 
translatum  includitur.  Scd  h.iec  recte  absu^it  ub 
Ald.  Nam  moleste  inierturbant  orationem.  et  sunt  a 
magistro  quodam  ex  alio  quodam  libro  annoiata.  lam 
Mich.  Brutus  insitilia  csse  iudicavit. 

Pa"^.  14.  v.  29.  ut  proprie  cohaercat—  Lam- 
binus°em.  ut  non  proprie.  Scd  e  vulgata  idem  sen- 
sus  oritur,  propterca  quod  ncgatio  iam  inest  in  ante- 
cedentibus,  quod  nou  ex  ipsa  ca  us  a  n  ai  u  m  vi- 
detur.  Cic.  de  luv.  I.  ig.  cand.Mu  rem  sic  cloquitur: 
Separaium  est,  quod  non  cx  ipsa  causa  du- 
Ctum  cst.  uec  sicut  aliquod  membrum  a  d  n  e- 
xum  oratioui.  Ceterum  non  opus  est.  ut  pro  n  a  r- 
ra  ti  o  n  c  hic  reponamus   o  r  a  t  i  o  u  e.     Nam  ^  exordium 


1(5  IN    RIIETORICORUJM 

ctim  narrationc,  qu.ie  est  proxima  pars  orationis,  beiie 
coliaeret,  necesse  est  etiam  cum  tota  oratione  proprie 
cohaereat. 

Cap.     VIII. 

Pag,  i5-  V.  6.  quod  genus  perLincl  •—  genud 
e  Ms.  Cort.  probante  Ern.  inseruimus,  In  Grypli.  A.  le- 
gitur  maxime  periinet;  sed  Iiac  limitandi  particula 
hic  uon  cgcmus. 

Pag.  15.  V.  7.  Alrerum  genus  —  Vulg.  additur 
narrationis,  quod  auctore  Ern.,  quippe  superfluum, 
expunximus. 

Pag.  15.  V.  8-  fidci  —  Vii^g-  ^^^t  fidei.  Sed  aut 
merito  a  Gronovio  et  Ernestio  abicctum. 

Pag.  15.    r.  19.     ut  hae  —     ut  eae  Ald. 

Pag.  15.  V.  19.  tragoediis  —  Al.  a  tragoediis; 
▼el  a  tragocdis;    minus  apte. 

Pag.  15.  V.  25.  levitatem  —  Vulg.  lenitatem. 
Sed  illud  oppositio  requirit,  quod  viderunt  OudencL  ct 
GraevN     Et  levitatem  Iiabent  quatuor  codd.  Oudend. 


Cap.     IX. 

Pag.  16.  V.  3«  Tres  conveuit  res  —  Sic  Ald. 
Aliae  edd.  vett.    Tres    rR    convenit. 

Pag.  16.  V.  7.  8'  s  i  i  n  d  e  i  n  c  i  p  i  e  m  u  s  —  Vulg.  add. 
narrare,  quod  rectius  omittit  cod.  Goth. 

Pag.  16.  V.  8-9.  ab  ultimo  initio  —  Initio 
defendi  potest  contra  Gruterum.  Et  Ernesti  excitavit 
locum  Cic.  de  Inv.  II.  5. 

Pag.   16. 


AD     JIERENNIUM    I.  9.  ^7 

Pag.  16.  V.  II.  peiseq^ucra  iir  -—  Al.  proseque- 
m  ur. 

Pag.  16.  V.  14.  ita  ponemus  -—  Sic  OiiJend.  re- 
cte  e  codd.  Erf.  Vcs».  3.  et  Leid.  Vulg.  cxponemus. 

Pag.  16.  V.  14»  aMle  quae  facta  sunt  —  Vulg. 
ante  rjuoque  quae.  Sed  q  u  o  q  u  e  ,  qund  h.  1.  oiio- 
ie  abundat,  recte  omittit  cod.  Aug. 

Pag.  16.  V.  15.  quod  g  e  n  u  s  «^  IIoc,  ut  ncxus 
orationis  denionstrnt,  li.  1.  absolute  ponitur,  pro:  ut 
aut  quoMiodo.  Iinque  est,  quod  vulgo  Adiicitar»  abcst 
autem  ab  Aldina,    delcvimus. 

Pag.  16.  V.  20.  21.  e  t  i  a  m  n  c  q  u  i  d  ,  s  i  m  u  I  d  i- 
X  i  nl  u  s ,  d  e  i  n  c  e  p  s  d  i  c  a  m  u  s  —-  V  ulgo  :  n  e  i  d, 
quod  semel  supra  diximus,  dcinceps  dica- 
m  u  s.  Scd  id  nec  anteccdeniibus  convcnit ,  quia  idera 
essct  atquc  id ,  quod  niodo  dictum  fucrat :  ne  bis  aut 
saepius  ideiu  dic.Aiiiiis;  nec  exemplo,  quod  sequi- 
tiir,  8Htis  rcspondct.  It.tque  corrcximus  :  no  quid,  si- 
iM  II  1  (i.  c.  simul.ii )  d  ixim  us,  deiuceps  dicamus. 
t|iiO(l  id  ipMiiii  ctit ,  quod  scqucnti  «xemplo  illustratui. 
Siipr.i,  quod  hic  aptum  non  c>t,  omitiitur  iu  codd. 
iionnttllis.  Emendationi  nostrae  farcC  Cic.  de  Inv.  1. 
2.0.  et  si  non  ab  co,  in  quo  proximc  dcsituni 
«rii,    deinccps   incipictur. 

Pag.  16.  V.  24-  vim  iii  loco  —  Lanibin.  coni. 
V  i  in  i  1 1  i  c  o.  Sed  in  loco  interprctor  illo  ipso 
loco,    ubi  insidiatus  crat  vir^ni. 

Pag.    16.     V.   27.   23.      ft     $i     ita    narrabimus   — 
Il.iec    ^iipplenda    cr.<nt    e    loco    slmlLi   Cic.  de  Inv.  I.  20 
\ot.  in  (^ic.  bhttor,  2 


lo  IN    RIIETORJCORUM 

Aperta  autem  narratio  poteiit  esse,  si,  ut 
quidque  primum  gestum  eiit,  ita  primum 
exponetur,  et  rerum  ac  temporum  oido 
seivabitur,  ut  ita  naireiitur,  utgestae  les 
e  r  u  n  t ,  a  u  t  u  t  p  o  t  u  i  s  s  e  g  e  r  i  v  i  d  e  b  u  n  t  u  r. 
Tria  enim  sunt,  quae  liic  dilucidam  facere  narrationem 
dicuntur:  primum ,  ut,  quae  prius  facta  sunt,  etiam 
prius  quam  cetera  memorentur ;  sunt  enim ,  qui  ab 
eventu  secundo  ac  tertio  incipiant,  deinde  id ,  quod 
primo  loco  accidit,  quasi  obliti,  suppleant;  alterum  ,  ut 
ne  res  cum  rebus ,  aut  tempora  ciim  lebus  aliter  con- 
iungamus ,  atque  iu  ipso  negotio  fuerunt  coniuncta ; 
tertium,  ut  omnia,  quae  ad  negotium  pertinent,  ita  re- 
feramus ,  ut  res  quasi  ante  oculos  auditorum  geri  vide- 
atur. 

Pag.  17.  V.  1.  perturbate  —  contorte  — 
lUud  ad  priorem  legem  refcrtur ;  perturbate  enim 
narrat ,  qui  primum  B ,  deinde  C ,  deinde  A  refert  sic, 
ut  hoc  tertio  loco  annectat,  quod  primo  loco  ponere 
debebat.  Contorte  auteni  narrat,  qui  errore,  et  lapsu 
memoriae  res  alio  ordine  aliisque  temporibiis  gestas  esse 
refert ,  quam  revera  sunt  gestae. 

Pag.  17.  V.  2.  ne  quid  novc  < — >  Nove  sine 
causa  suspectum  est  Ernestio.  Nam  et  Quintil.  IV.  2. 
36.  damnat  in  naiTationibus  vocabula  ab  usu  remota 
i.  e.  n  o  V  a. 

Pag.  17.  V.  G.  brevior  — <  Ed.  i474-  adiicit  est; 
quod  minime  probare  debcbat  Erncsti.  Nam  consequu- 
rio    vcvbi    fiet    id    iion    patitur.      Sensus    rnim    Jiic  cst : 


AD    IIERENNIUM    I.  9.  10.  ^ip 

c|iio  brevior  fiet  narratio,  eo  dilucidior 
fiet. 

Pag.  17.  V.  11.  referri  —  Ita  scribendum  esse 
iam  Lambinus  monuit.  R.efelli,  quod  legitur  in  o- 
mnibus,    alienum  est,    nec  sic  absolute  ponitur. 

Pag.  17.  V.  17.  sin  ficta  —  Sic  scripsimus  Ou- 
dendoi-pio  auctore ,  qui  id  in  cod.  Erf.  invenit.  Vulg. 
s  in    er  i  t    f  i  c  t  a. 

Pag.  17.  V.  13.  observanda  —  Sic  cod.  Aug. 
quod  variandae  orationis  causa  praetulimus.  Vulg.  re- 
petitur    conservanda. 

Pag.  17.  V.  18-  ^9'  caute  confingendum  est 
— .  Hanc  lectionem  cod.  Voss.  et  Leid.  2.  3.  sensu  po- 
stulante  praetulimus  vulgatae  caute  confligendum 
e  s  t.  Nam  conflictio  liic  aliena  est ,  ubi  de  narra- 
tione  agitur.  Aptissime  autem  hic  praecipitur  caute 
confingendum  esse,  si  quis  in  his  rebus  narratione 
ficta  utatur,  in  quibus  tabulae  aut  firma  alicuius  au- 
ctoritas  interfuerit.  Nam  hic  facile  possit  orator,  qui 
impudentius  mentiatur,  mendacii  convinci. 

Pag.  17.  V.  23.  nova  quaedam  — .  quaedam 
addidimus    e  cod.  Aiig.  ut  molliretur  auctoris  ostentatio. 

Pag.  17.  V.  23.  24.  s  o  1  i  n  o  s  — -  Quod  vulgo  ad- 
debatur ,praeter  ceteros,  idut  f utile  assumentum, 
et  iam  Oudendorpio  Ernestioque  suspectum,  eiecimus. 

C  a  p.     X. 

Pag.  17.  V.  27.  23.  de  rerum  inventione  — 
Hoc   aptum   non   esse    videri   possit,     quia   de   inventio- 


20  IN    RHETORICORUM 

ne  totiis  liic  liber  agit.  Defendi  tamen  potest  sic,  ut 
intelligatur  inventio  r  e  r  u  m  q  u  a  e  p  r  o  p  r  i  e  p  e  r  t  i- 
nent  a  d  causam  li.  e.  ar  g u m  en  t o  r  um.  Sic 
fere   lib.   III.  c.  i.  init.  ^ 

Pag.  17.  V. 29.  officium  »— •  Micli.  Brutus  praefert 
artificium  e  cod.  Gryph.  Sed  officium  est  id, 
quod  c.  III.    extr.   dicitur   m  u  n  u  s. 

Pag.  18.  V.  1.  industrie  —  Recte  hoc  Ernesti 
reposuit  pro   vulg.   industriae. 

Pag.  18-  V.  1.  2.  quam  rei  iitilitas  postula- 
b. it   — '     quae   res   postulabit    cod.   Aug. 

Pag.  18.  V.  5.  Primum  perorata  —  Sic  cod. 
Aug.    Vulg.   primum     enim    perorata. 

Pag.  18-  V.  6.  e  t  s  i  e  a  —  e  t  recte  additum  ab 
Ern.   ex  ed.   i474« 

Pag.  18-  V.  i8'  plus  quam  trium  partium  »-' 
Vulg.  additur  numero,  quod  librarii  inepte  ex  ante- 
cedentibus  repetierunt.  Nec  erat,  quod  Ernesti  proba- 
ret  lectionem  luntinam ,  e  a  m  p  1  e  r  u  m  q  u  e  t  r  i  u  m 
partium  numero  contineri  oportet.  Quae 
enim  sequuntur,  ostendunt,  antecedere  oportere  enunti- 
ationem   negantem, 

Pag.  18.  V.  19.  periculum  — .  Ita  scribendum 
csse  vidit  Ernesti.  Vulg.  periculosum.  Simul 
autem  expunximus ,  quod  adiicitur  est.  Periculum 
enim   commode  potest  regi   a  sequenti   verbo   affert. 

Pag.  18.  V.  20.  auditori  —  Si  codices  aliquot 
addicerent,  hoc  omittendum  putarem.  Intelligi  de- 
bet,    scribi  nil  erat  hic  opus. 


AD    HERENNIUM    I.  lo.  n.  2i 

Pag.  18.  V.  22.  25.  quum  res,  de  quibus  di- 
cturi  sumus  -  quum  quibus  de  rebus 
dicturi  sumus  codd.  aliquot  ap.  Oudend.  res  dc 
quibus   rebuB    cod.   Aug. 

C  a  p.  XI. 
Pag,  18.  V.  24.  25.  «t  confutationem  ^  Hacc 
ycrba  recte  addidit  Ernesti  e  codd.  Diiisb.  Oudend. 
ubi  tamen  ponuntur  post  transeamus.  Nec  sane 
omittere  potuit  auctor,  qui  supra  c  o  n  f  u  t  a  t  i  o  n  e  m 
diserte  in  partibus  orationis  numeraverat,  et  statim 
cam    confirmationi    adiungit. 

Pag.  i8-  V.  27.  Nam  quum  argumenta  — 
Sic  rescripsimus  e  cod.  Putean.  Voss.  1.  Leid.  1.  Vulg. 
adiumenta.  At  cur  auctor  h.  l.  verbo  translato  ac 
non  potius  proprio  uteretur,  ubi  primum  de  confir- 
matione  agebat?  Et  argumenti  vocabulum  in  ea- 
dem    causa    usurpat    Cic.  de  Inv.    I.  24. 

Pag.  19.  V.  2.  Hermes  —  Nomen  proprium  ab- 
est  ab  Oudend.  Mss.  sex.  Lambinus  emendandum  pu- 
tabat  Hermagoras,  quod  in  quibusdam  libris  in- 
veniri  dicitur.  Sed  hoc  falsissimum  est.  Nam  Cicero 
de  Inv.  L  11.  diserte  docet.  Hermagoram  quatuor  con- 
stitutiones  feclsse.  non  tres.  In  cod.  Akorf.  super 
vocabulo    doctor    glossae   instar    scriptum    est:     her- 


me  sis. 


Pag.  19.   V.  5.     doceri  -    Sic    legendum   esse  benc 
monuit   Ern.   Vulg.    docere. 


22  IN    RHETORICOPuUM 

Pag.  19.  V.  9.  ut' —  diximus—  Auctoritate  coJ. 
Altorf.  delendum  ante,  quod  vulgo  inter  ut  et  di- 
X  i  m  u  s  interiicitur.  Eo  enim  hic  niliil  opus  est, 
quum  res ,  de  qua  agitur,  paucos  ante  versus  dicta  esset. 

Pag.  19.  V.  15.  fratrem  occisum  ■ — ■  In  mul- 
tis  edd.  est  quum  fratrem  occisum.  Sed  quum 
recte    omittitur   Voss.  2.    Leid.  3. 

Pag.  19.  V.  15.16.  inimicum  —  Sic  omissa  co- 
pula  Mss.  Oudend.  sex.  Vulg.  et  inimicum.  Sed 
copula   melius    abest. 

C  a  p.     XII. 

Pag.  19.  V.  20.  21.  in  scripto  aliquid  con- 
troversiae  nascitur  '—  Burmannus  legit  in 
scripto  aut  ex  scripto.  Sic  et  cod.  Aug.  Ou- 
dend.  coni.  cum  scripto  aliquid  controver- 
siaenascitur. 

Pag.  19.  V.  22.  scriptum  et  sententiam  — 
Graevius     e    codd.     addidit    in    ante     scriptum. 

Pag.  19.  V.  27.  Sit  lex  —  Ita  legendum  cum  pluri- 
bus  editt.  etsi  Graevius ,  quem  Oudend.  et  Ernesti 
sequuti  sunt ,  e  cod.  Erf.  Putean.  edit.  Stepli.  Cra- 
rand.  et  al.  praeferendum  censuit  Si  sit  lex.  Verum 
sic  protasis  caret  apodosi. 

Pag.  20.  V.  1.  2.  Magnitudine  tempestatis 
quidam  pei*territi  omnes  navim  relique- 
runt  —  Si  ita  legamus ,  non  est  quod  snspicemur, 
ante  v.  magnitudine  quaedam  excidisse.  Vulg, 
magnitudine     tempestatis   omnes    jierterriti 


y  ' 


AD    IIERENNTUM    I.  12.  23 

legitur.        Sed      cod.      Ang.      liabet:     magnitudinc 

tempestatis       quidam       perterriti.         Ceterum 

conf.     Cic.     de     Inv.    II.   51-    «bi   eadem    lex   narratione 

pauUo   aliter   informata    illustratur. 

Pag.  20.    V.  2.      conscenderunt    —     descende- 

runt  Lambin.     Sed  Oudend.   affert  Caes.  de  B.  G.  V.  7- 

ubi    est    conscendere    in  naves. 

Pag.  20.    V.  17.  18.      qu^"^   ^'^    i"    *^"^"^    senten- 

tiam  scripta,  scriptum  duas   aut  plures  -  Sic 
nos  arbitramur  huic  loco  integritatem  reddidisse.  Vulgo  : 
quum   res   in   unam   sententiam    scripta    dua» 
aut     plures     sententias     significat,       Quomodo 
autem     dici    possit,    res    sententias    significare? 
Emendationi    nostrae    favet    varietas    scripturae.     Vulg. 
editur    c.   Ald.    et   cod.   Aug.    quum    scriptum   duas 
aut     plures     sententias     significat.        In     co  d 
Erf.    legitur:     quum    res    in    unam    sententiam 
8cripta    duas     aut    plures   res    significat.     Co- 
dex     Graev.      quum     res     in     unam    sententiam 
scripta     duas    .aut    plures    sententias    signi- 

I 
f  icat. 

Pag.  20.  V.  21.  Heres  meus  uxori  meae  -^ 
Vulg.  TuUius  heres  meus  Terentiae  uxori 
meae.  Sed  quum  Cicero  de  Inv.  II.  4o.  eandem  rem 
tractans,  exemplum  hoc  simpliciter  sic  efferat:  H  e- 
ves  meus  uxori  meae,  facile  patet ,  nomen  Tul- 
lii  et  Terentiae  hic  additum  esse  ab  interpola- 
tare,  qui  libros  ad  Herennium  a  Cicerone  scriptos 
esse     putaret.      Idcm    dcfcndit    Burmannus    in   pratf.    ad 


24  IN    RHETORICOP,.UM 

editionem  libror.  ad  Herenn.  et  Cic.  de  luv.  p. 
XXXIII. 

Pag.  20.  V.  24.  Filius  se  — •  Ita  emendavi  vulg. 
T  II 11  i  u  s    s  e. 

Pag.  21.  V.  1.  per  id  temporis  —  Ernesti, 
vel  p  e  r  delendum ,  vel  per  id  tempus  legendum 
censet. 

Pag.  21.  V.  7.  intercedentibus  collegis  — 
Quod  liic  vulgo  addebatur  adversus  remp.  iam 
ab  Ernestio  uncis  inclusum ,  et  manifesto  spurium 
eiecimus. 

C  a  p.     XIII. 

Pag.  22.  V.  4«  5*  Si  furiosus  escit  — «  Vulgo 
si  furiosus  exsistit.  Quod  iam  Ernestio  dis- 
pUcuit. 

Pag.  22.  V.  6.  potestas  esto  —  Addimtur  liic 
in  omnibus  ,  quae  sequuntur :  Et  lex:  Qui  paren- 
tera  necasse  iudicatus  erit,  ut  is  obvolu- 
tus  et  obligatus  corio  devehatur  in  pro- 
fluentem.  Sed  quid  ista  lex  ad  rem,  de  qua  qua^- 
ritur ,  an  parricida  damnatus  in  carcere  testamentum 
facere  possit?  Manus  interpolatorum  liic  grassatas 
esse ,  magis  etiam  prodit  cod.  Aug.  in  quo  legitur : 
obvolutus  corio  lupino,  imposito  gallo, 
simia,  serpente,  deveJiatur  etc.  Totam  deni- 
que  legem  liic  ab  alia  manu  adiectam  esse  confir- 
mat  Cic.  de  Inv.  II.  ^o.  ubi  tres  lantum  leges  in 
eadem    causa   afferuntur. 


AD    IIERENNIUM    I.  15.  14.  25 

Pag.  22.  V.  12.  inductae  —  Ern.  coni.  indi- 
tae,  et  sic  Voss.  1.  improbante  Oudendorpio.  In- 
d  u  c  t  a  e  est  etiani  Cic.  de  Inv.  II.  ^o.  ubi  alii 
legunt    i  n  d  i  t  a  e. 

Pag. 22.  V.  13.  Qui  defenderant—  Sic  nec^ssa- 
rio  scribendum  est.  Nam  vulg.  qui  defendebant 
e  u  m    non    cadit    in    hominem   iam    damnatum. 

Pag.  22.  V.  14. 15.  h  e  r  c  d  e  s  ,  q  u  o  s  i  u  b  e  t ,  s  c  r  i-^ 
b  u  n  t  '—>  Vulg.  testamentum  ipso  praesente 
conscribunt.  Sed  edit.  Mediol.  habet :  t  e  s  t  a- 
mentum  ipso  praesente  conscribunt,  he- 
redes,  quos  iu  b-e  t^  s  c  r  i  b  u  n  t ;  ex  quo  intelligitur, 
priorem  phrasin  ex  interpretatione  posterioris  ortam 
esse.  Et  ap.  Cic.  de  Inv.  II.  50.  in  eadem  narratione 
dicitur :  heredes,  qiios  ipse  iubet,  scri- 
b  u  n  t. 

C  a  p.     XIV. 

Pag.  ag.  V.  5.  i  n  s  c  e  n  a  —  Hoc  unice  verum. 
Corrupte  in  quibusdam  in  coenaculo.  Quod  pla- 
ne    absurdum    et    alienum    esse    iam   Ernesti   monuit. 

Pag.  23.  V.  5.  n  o  m  i  n  a  r  i  >—*  In  pluribus  Mss. 
et  edd.  vett.    n  o  m  i  n  a  r  e. 

Pag.  23.  V.  7.  e  X  t  r  a  r  i  a  —  Haec  lectio, 
quam  Oudend.  probat,  confirmatur  Cic.  de  Inv.  II.  50. 
Multi  cuni  Aldina  e  x  t  r  a  n  e  a. 

Pag.  23.  V.  9.  t  r  a  n  s  1  a  t  i  o  c  r  i  m  i  n  i  s ,  r  e  m  o- 
tio  criminis  —  Vulg.  remotio  criminis, 
translatio    criminis.     Sed  transponendas  duximus 


26  I N    R II E  T  O  R  I  C  O  R  U  iM 

Iias  partes,  quia  postca  auctor ,  ubi  eas  pertractat,  illuni 
ordinem  sequitur. 

Pag.  23.  V.  15.  necessitudinem  —  Sic  c.  Lambi- 
no  et  aliis ,  quia  postea  in  explicatione  divisionis  eadem 
forma  verbi  recurrit,  scribere  malui,  quam,  ut 
vulgo  ,    necessitatem. 

Pag.  23.  V.  18.  cui  frater  esset —  Haec  verba, 
vulgo  post  s  u  m  s  i  t  coUocata ,  Ernestio  monente 
huc    retraximus. 

Pag.  25.  V.  19.  aperuisset  —  IIoc  tempus  hic 
requiritur  :  non  a  p  e  r  u  e  r  i  t ,  ut  olim  ,  aut  a  p  e- 
ruit,    ut    postea    editum  est. 

Pag.  24.  V.  1.  2.  a  u  t  a  n  t  e  i  m  p  e  r  a  t  o  r  e  m  ,  e  t  i  n 
consilium  —  Recte  iudicavit  Ernesti,  haec  non 
duo  membra  esse ,  sed  candem  rem,  nempe  imperatoris 
consilium ,  significari ,  ut  in  eadem  re  Cic.  de  Inv.  II. 
37.  mentio   tantum  fit  senatus    et    consilii. 

C  a  p.     XV. 

Pag.  2/j.  v.  8-  n  o  n  crimen  ipsum,  s  e  d  c  u  I- 
pam  — .  Sic  scribendum  esse,  sensus  faciie  docet. 
Vulg.    non    crimen,    sed    culpam    i  p  s  a  m. 

Pag.  24.  V.  17.  Ex  comparatione  —  Recte 
cum  Graevio  Ernesti  delevit  criminis  vulg.  addi- 
tum ;  abest  autcm  a  multis  codd.  ut  Oudendorpii 
omnibus ,    item    ab    td.    Med.  lunt.  al. 

Pag.  24.  V.  23.  u  t ,  s  i  i  m  p  e  d  i  m  c  n  t  a  —  Ila  e 
cod.  Mcd.  soibendum  csse  Gronovius  vidit,  qucni 
rum  Erntstio  scquuti  sumus. 


AB    HERENNIUM    I.  16.  17.  '      27 

« 

c  a  p.  xvr. 

Pag.  24.  V.  2Q.  vitleor  ostendisse  •— •  Viilg". 
satis  videor  ostendisse.  Sed  bene  fecit  Er- 
nest.  quod  satis  delevit,  quod  in  multis  Mss.  et 
edd.    vett.    elegantius    abest. 

Pag.  25.  V.  5.  6.  ut  docendi  causa  in  hoc 
potissimum  consistamus  —  Vulg.  u  t  d  o- 
cendi  causa  in  liac  potissimum  consista- 
m  u  s.  Ernesti  dedit  e  codd.  suis  et  Oudendorpianis : 
ut  docendi  causa  in  liac  potissimum  cau- 
s  a.  Sed  non  placet  causam  tcr  sic  deinceps  poni, 
diverso  praesertim  significatu.  In  li  o  c  pertinet  ad 
modum    s.    exemplum ,    quo  utitur,  illustrandi  causa. 

Pag.  25.  V.  17.  constituetur  —  Aid.  et  alii 
constituitur.  Sed  futurum  h.  1.  aptius  esse  vidit 
Ern.  Et  sic  est  in  Mss.  plerisque,  in  ed.  Mediol. 
Iimt.    et    al. 

Pag.  25.  V.  25.  26.  ex  coniunctione  firma- 
menti  et  rationis  —  Delevimus  defensione, 
quod  praetcr  rem  additur  post  rationis. 

C  a  p.     XVII. 

Pag.  26.  V.  5.  N  a  m  i  n  c  a  •—  I  n  e  a  e  n  i  m 
Ald. 

Pag.  26.  V.  5.  6,  n  e  c  r  a  t  i  o  q  u  a  e  r  i  t  u  r ,  q  u  a  r  e 
fecerit  —  Sic  rescripsi  ex  Aidina ;  vulgo ,  nec 
ratio,  quare  fecerit,  quaeritur.  Sed  illa 
verborum  coUocatio  h.  1.  concinnior. 


23  IN    RHETORICORUM 

•  Pag.  26.  V.  20.  n  e  q  u  a  '—  Viilg.  additur :  p  r  o- 
p  t  e  r  m  u  1 1  i  t  u  d  i  n  e  m  1  i  t  e  r  a  r  u  m  ,  q uae  verba, 
iam  Grutero  de  glossa  suspecta,  expunxiraus.  Nam 
quod  in  his  verbis  inest,  iam  significatum  erat  istis : 
quoniam  satis  liuius  voluminis  magni- 
t  u  d  o  c  r  e  V  i  t.  luterpolator  fortasse  ea  sumsit  e  Cic. 
de    Inv.  II.  extr. 

Pag.  26.  V.  21.  Sed  si  tardius  >—  Sic  edidi 
secundum  ed.  Mediol.  Vulgo  :  Sed  si  quo  tardius, 
quod  ingratam  facit  dictionis  ampliiboliam.  Ald.  S  e  d 
s  i    q  u  i  d  e  m. 


L     I     B     E     R         II. 

C  a  p.     I. 

Pag.  31.  V.  2.  3.  et  in  q  ui  b  us  .  o  f  f  i  c  i  i  s  e  1  a- 
borare  conveniret  — >  Oudend.  coni.  in  q  u  i- 
bus  partibus  officia  artis  elaborare  con- 
veniret;  praeeuntibus  aliquot  Mss.  et  sic  cod.  Aug. 
Vulgo  est:  et  in  quibus  officiis  artis  elabora- 
re  conveniret.  Sed  artis  ex  glossa  natum  videtur, 
quo ,  ut  fecimus  ,     delcto ,  reliqua  se  optime  tuentur. 

Pag.  51.  V.  5.  de  omnibus  — ■  Vulg.  edd.  re- 
bus,  quod  auctoritate  cod.  Pal.  pr.  et  Putean.  quam 
testantur  Gruterus  et  Graevius ,  expunxi. 

Pag.  51.  V.  7.  -  i  t  a  —  Mss.  quidam ,  quos  inspexit 
Oudend.    et   Ern.    i  i  a  q  u  e.     Scd  ita,  quod  vidit  Erne- 


AD    HERENNIUM    II.  i.  29 

8ti ,  li.   1.  bene  se  habet ;     placuit   nobis,  auctor  in- 
quit,   rem    lioc   motlo    tractare,    ut   etc. 

Pag.  51,  V.  10.  causarum  — -  Cod.  Aug.  edd. 
i  t  a  a  u  e. 

Pag.  31.  V,  11.  12.  q  u  o  d  multo  difficilli- 
inum  est  •— >  Sic  ed,  i474»  Vulg.  multo  diffi- 
cillimumestiudiciale. 

Pag.  32.  V.  2.  E  a  q  u  e  —-  Sic  Lambiuo  auctore 
edidimus.     Vulg.    ea    quoque,    parum  h.  1.  aptum. 

Pag.  32.  V.  3«  sed  parvam  —  Hoc  restituimus 
ex  edd.  vett.  ut  ad  nexum  orationis  melius ,  quam  vulff. 
c  t   p  a  r  V  a  m. 

Pag.  32.  V.  4«  5*  1^6  sex  partibus  orationis 
quum  scribere  instituimus  — ■  Mira  hic  est 
varietas  lectionis.  Edd.  Grut.  et  al.de  sex  parti- 
bus  orationis  primum  scribere  incipie- 
m  u  s.  Lambini  ed.  et  cod.  Putean.  de  sex  parti- 
bus  orationis  primum  scribere  institui- 
mus.  Cod.  Duisb.  de  sex  partibus  orationis 
scribere  incepimus.  Cod.  Graevii :  de  sex 
partibus  orationis  primum  scribere  ince- 
p  i  m  u  s.  Cod.  Erf.  totam  hanc  TtipinoTcrfV  sic  reprae- 
«■entat :  E  a  q  u  o  q  u  e  n  o  b  i  s  e  r  i  t  h  o  c  1  i  b  r  o  p  r  b- 
pemodum  absoluta,  Parvae  partes  eiu? 
duae  in  volumen  transferentui*,  ubi  de 
sex  partibus  orationis  primuni  sciibere 
incipiemus;  qua  in  lectione  omissum  esse  nume- 
rum  III  post  volumen,  quum  recte  vidisset  Grae- 
vius ,    ceterura    hanc  lectionem  iniuria  probat.     Nam  de 


30  iiN     RHETOllICOKUiM 

sex  partibu  ^  auctor  iam  primo  libro  dicere  inceperat. 
Nos  lectionem  ita  ,  ut  sensus  et  concinnitas  postulabat, 
constituimus ,  addicente  cod.  Duisb.  in  quo  abest  pri- 
m  u  m. 

Pag.  52.  v.  16.  conferatur  -^  Hic  in  omnibus 
edd.  adiiciuntur  ista  :  P  o  s  t  e  a  a  d  m  o  n  u  i  m  u  s  e  s  s  e 
causas  complures,  quibus  plures  consti- 
tutiones  aut  partes  constitutionum  ac- 
c  o  mmo  d  ar  e  n  tur.  Sed  lioc  est  ineptissimum  scioli 
cuiusdam  emblema.  Nam  quod  auctor  primo  loco  se 
exposuisse  ostendit,  id  continetur  lib.  I.  c.  11  —  16. 
deinde  de  iudicationc  quaerenda  egerat,  c.  16. 
17.  Ergo  niliil  amplius  aut  ibi  tractatum  erat,  aut 
h.  1.  repetendum.  Praeterea  in  liis  verbis  niliil  est, 
quod  non  i.im  melius  dictum  sit  priore  loco  :  quare 
genera    —     oporteret. 

Pag.  52.  V.  20.  quae  Graeci  — -  Sic  Ernesti 
scribendum  esse  coniecit ;  nec  abnuerim ,  si  auctorem 
nostium  spectemus  ex  more  Ciceroniano  in  liuiusmodi 
Graecorum  verborum  explicationibus.     Vulg.  q  u  a  s. 

Pag.  32.  V.  21.  vitare  ^—  Activum  consequutio 
postulat,    quum    praecedat    s  e  q  u  i.     Vulg.    vitari. 

Pag.  32.  V.  25.  postremus  —  Hoc  e  cod.  Pitli. 
variandae  oraiionis  causa  adscivimus.  Vulg.  extre- 
mus,  minus  ornate,  quum  paulo  ante  dictum  sit  ad 
extrcmum. 


AD    HEPtENNlUM    11.  2.  3,  31 

C  a  p.     IL 

Pag.  53.  V.  3.  habere  debet  —  debet  ha- 
b  e  r  e    Aug. 

Pag.  33.  V.  10.  unumquidque  —  unumquod- 
que   Ald. 

Cap.     III. 

Pag.  33.    V.  15.  induxit   —    Cod.  Pith.  add.  reum, 

Pag.  33.  V.  16.  17.  vitatione  ' —  evitatione 
Ald. 

Pag.  33.   V.  i8-    appetieiit   —   acquisierit   Ald. 

Pag.  33.  V.  20.  libidinis  —  Fortasse  scripsit  au- 
ctor  libidine,m.  Nam  cupiditas  libidinis  ve- 
reor  ut  dici  possit,  quum  libido  ij^sa  sit  rei  venereae 
cupiditas. 

Pag.  33.  V.  21.  vitarit  —  vitare  voluerit 
Aug. 

Pag.  33.  V.  23.  cupiditatem  adversarii  — 
Vulgo :  cupiditatem  ostendet  adversarii.  Sed 
iam  Gruterus  deleri  volebat  ostendet,  cui  obsequutus 
sum ,  quia  hic  non  tam  agitur  de  demonstranda  re,  quam 
de  augenda  et  ampiificanda ,  ut  veibum  augebit  con- 
cinnius  ad  utrumque  membrum  referatur. 

Pag.  33.  V.  26  — - 28-  omnes  < —  devocari  —  Verba 
inter  haec  duo  media  librarii  vitio  omissa  Aug. 

Pag.  33.  v.  29.  In  quo  primum  —  Vulg.  in 
q  u  o   p  r  i  m  o  .      Sed    Mss.   plures    ap.    Gruter.    et  Graev. 


7.^  ,    IN    RtlE*TORICORUxM 

Primiinis    omissis   in    quo.     Hoc  ad  sonum  li.  1.  gra- 
tius  praetulimus ,  servato  tamen   i  n    q  u  o  , 

Pag.  54.  V.  9.  10.  par  vitium  —  Vulg.  par 
animi  vitium.  Sed  animi  temere  ex  antecedenti- 
bus  repetitum  recfee  ;omittunt  Aug.  Ald.  Sic  Gic.  de  Inv. 
II.  c.  10.  atque  ex  dispa^ri  quoque  gcnere 
culparum,  si  ex  pari  's«|^  endi  facultas  non 
c  r  i  t . 

Pag.  34'  ^*  ^^'  a  V  ar  u  m  d  e  m  o  n  s  t  r  a  r  e  —  Lam- 
bin.  add.  quem  pecuniae  causa  dicat  malefi- 
cium    fecisse.     Sed  haec  glossatori  debentur. 

Pag.  34.  V.  i4'  illud  fecerit  —  fecerit  illud 
Ald. 

Pag.  34.  V.  35.  hoc  tam  perperam  — •  Hoc  pro 
vulgato  liunc  recte  substituit  Ern.  e  Mss. 

Pag.  34.  V.  ig.  ilium  ante  —  Cod.  Aug.  illum 
a  u  t  e  m  ;    male. 

Pag.  54.  V.  21.  sin  autem  —  Sic  Voss.  1.  quod 
certe  non  est  a  librario  aut  glossatore.  Est  enim  exqui- 
sitius.     Vulg.  id    si    non    poterit. 

Pag.  34.  V.  22  —  24.  quibus  rebus  —  debeat 
as-signari  —  Vulg.  quibus  de  rebus  non  de- 
beat  assignari.  Sed  primum  praepositionem  deien- 
dam  censui,  ut  quibus  rebus  cum  veibo  assigna- 
r  i  copuletur ;  deinde  negandi  jjarticulam ,  ut  sententia 
constet.  Sensus  enim  liic  est :  quibus  rebus,  nem- 
pe  imprudentiae,  stuititiae  etc.  s  i  q  u  a  f  u  e- 
rint  rei  extra  id  crimcn,  quo  de  aga^tur, 
peccata,    assignaii    ct   attribui    debcant.     Sic 

Cic. 


AD    IIERENNIUM    II.  3.  4.  31 

Cic.  de  luv.  II.  c.  11.  ubi  idem  argumeutum  persequi- 
-tur :  Siu  autem  in  acta  vita  aLiquae  turpi- 
tudines  erunt  —  imprudentiae,  necessitu- 
dini  aut  persuasioni  adolcscentiae,  aut 
alicui  non  malitiosae  aiiimi  affectioni  at- 
t  r  i  b  u  e  n  t  u  1*. 

Pag.  54.  V.  24.  vitae  liominis  — -  "  Vulg.  abest 
vitae.  Lambinus  quum  in  uno  cod.  invenisset  vita 
liominis,  inde  fecit  vitae  Iiominis.  Gulielmus 
tamen  vita  hominis  tenendum  putabat,  ut  vita 
hominis  imped|etur  exquisitius  dictum  sit  pro 
polluetur,  quod  Nonius  quoque  impedire  ali- 
quando  pro  s  o  r  d  i  d  a  r  e  e  t  p  r  o  b  r  u  m  i  n  d  u  c  e- 
re  dici  confirmet.  Veruntamen  exquisitior  loquutio 
Plautina  ~  huius  loci  simplicitati  haud  convenire  vi- 
detur ;  et  Lambiui  lectionem  confirmat  similis  locus 
Cic.  de  Inv.  II.  c.  ii.  Ac  si  nullo  modo  vitae 
turpitudo  aut  infamia  leniri  poterit  ora- 
tione. 

C  a  p.     IV. 
P^g'  55-     V.  5.     b  o  n  o   —     Sic   recte  Lambin.  e  Mss. 
ut  paulo  post.  Vulg^.  bonum. 

Pag.  55.   V.  8.     fugisse   —     Olim    leg.     effugisse. 
Male. 

^^S'  55«    V.  17.     semper   desertus,    an    tum— • 
Vitiose   Ald.     s  e  m  p  e  r    t  a  n  t  u  m    a  n    t  u  m. 

Pag,  55.    V.  20.  21.     num,    qui    quid    est    passus 
— •     Sic   rescripsi   e    vestigiis  cod.  Leid.  5.  in    qjio  lcgi- 
tur :       num     quid     qui     est    passus.    Vulg.     n  u  m 
Not.  in  C'u.  TiJietor.  7» 

; 


u 


IN    KHETOP.ICORUM 


quiest  passiis,  quod  iic  absolute  positum  haud 
sine  causa  suspectum  eiat  Giaevio.  Sed  quum  dici- 
tiir :  num,  qui  quid  est  passus,  potest  intelligi 
n  e  c  e  m  ,  v  e  r  b  e  r  a  ,  s  t  u  p  r  u  m.  Hic  enim  infiiiite 
dicitur  ,  quod  de  re  certa  IV.  /fi-  ^^is  verbis  exprimitur : 
paulo  post  in  ipso  (loco)  vox  illius,  qui 
occidebatur,  aiidita.  Ceterum  Oudendorpii  con- 
iectura:    Num    quid    patrasse,    inutilis     est. 

Pag.  55.  V.  27.  q  u  a  d  i  e  —  In  edd.  et  Mss.  q  u  a 
liora,  quod  inepte  est  e  sequentibus  huc  retractum. 
Id  deinde  veram  lectionem  q  u  a  d  i  e  expulit ;  cf.  Cic. 
de  Inv.  I.  c.  2.6.     Orat.  partit.  c.  11. 

Pag.  35.  V.  27.  28»  qua  diei,  qua  noctis  hora 
—     qua    die     quota    hora  Aug. 

Pag.  35.  V.  23.  cur  eiusmodi  »—  cuiusmodi 
Ald.    male. 

P^g"  3^'  'i'''  !•  potueritne  sciri  —  Sic  dedi 
pro  vulg.  potueritne  scire.  Passivum  et  hic 
aptius    est,    et  post  occurrit. 

Pag.  56.  V. 3.  satis  spatii  fuisse—  Vulgo  ad- 
liciebatur :  ad  id  perficiendum,  manifestum  glos- 
d.ema,    quod    expunxi. 

Pag.  36.  V.  3.  si  id  ante  sciri  et  —  s£  id 
aut    sciri    aut    Aug.    pei^peram. 

Pag.  36.  V.  8«  9-  c  o  n  c  u  r  r  e  r  i  n  t  —  c  o  n  c  u  r- 
r  e  n  t   Aug. 

Pag.  36.  V.  lo.  apparatio  •—  Vulg.  additur  vi- 
dcbitur    fuisse,     quod     jccte    abest     Ald.     In    Aug. 


AD    HERENNIUM    11.  4.  5.  55 

ost     demo  n  s  tr  abi  tiir     fuisse.      Utrumque   a    glos- 
satore. 

Pag.  56.  v.  11.12.  inapparatio  videbitur  — 
Vulg.  d  e  m  o  n  s  t  r  a  b  i  t  u  r.  Sed  h.  1.  v  i  d  e  b  i  t  u  r 
aptius  ,  quia  antecedit  s  p  e  c  t  a  b  i  t  ur. 

Cap.     V. 

Pag.  36.  V.  16.  reus  — *  Ita  Ernesti  recte  censuit 
legendum.    Vulg.    res    minus    aptum. 

Pag.  56.  V.  17.  indiciis  —  Vulg.  argumentis. 
Quis  autem  credat,  auctorem  definitum  vocabulum  in 
definitione  posuisse?  Itaque  lioc  Gronovio  et  Ernestio 
suspectum  fuit.  Gronovius  coni.  inventis.  Nobis 
Indiciis  aptius  videtur. 

Pag.  36.  V.  23.  n  u  m  q  u  i  d  d  e  a  d  i  u  m  e  n  t  i  s  — 
Vulg.  de  adiumentis,  quod  quoniam  coire  non 
videbatur  cum  antecedente  '  n  u  m  quem,  Lambinus 
emendabat  administris.  Sed  vcrum  est  adiu- 
mentis,  quod  habet  etiam  Cic.  in  simili  loco  de  Inv.  11.- 
7.  Num  quid  vero  facile  potuit  omitti,  quum  sta- 
tim  sequeretur  num  quo,  cuius  loco  nonnulli 
Mss.    habent  num    quid. 

Pag.  36.  V.  25.  24.  num  quo  in  loro  —  Sic 
Voss.  I.  Leid.  aliique  codd.  Miror  Ernestium  in  hoc 
sensum  commodum  non  invenisse.  Imo  est  apci- 
tissimus.  Quaerendum  dicit  auctor,  num  reus  aliquo 
in  loco  praeter  consuetudinem  fuerit,  aut  alieno  tem» 
povc  ;  quod  utique  suspiciosum  cst.     Contra  si  hic  legi- 


■  jm^ 

^RR 


56  ,      IN    PlHETORICORUM 

mus :    n  Ti  in    qiiiJ    iii    loco,    iJ    valdc    obscurum    cst. 
Nam   quid  est  quaeso  illud  quid? 

Pag-.  56.    V.  24.     fuerit-r—    aliquid    fecerit  Aug. 

Pag.  56.  V.  27.  exauditus  —  Vulg.  exauditus 
sit.     Sed    sit   abest  a  Mss.  Oudend.     Recte. 

P^S*  56'  V.  27.  23.  a  u  t  d  e  n  i  q  u  e ,  n  u  m  q  u  i  d 
aliquo  sensu  — <  aut  d  e.n  i  q  u  e  a  1  i  q  u  i  d  s  e  n- 
su  Cod.  Pal.  sec.  leste  Grutero.  a.  d.  aliquid  ali- 
quo    sensu    cod.    Leid.  5. 

I^^b*  5^"  "^**  ^8'  p  c  r  c  e  p  t  u  m  s  i  t ,  t  a  c  t  u  — -  lu 
edd.  et  Mss.  legitur :  perceptum  sit  aspectu, 
a  u  d  i  t  u ,  t  a  c  t  u.  Sed  a  s  p  e  c  t u  s  et  a  u  d  i  t  u  s  cxempla  ^ 
iam  eiant  commemorata  his  verbis  num  visus  — 
exauditus  sit;  neque  vero  tam  perverso  ordinc  sen- 
sus  numerari  solent,  aspectus,  auditus,  tactus, 
odorarus,  gustatus.  Non  intellexit  sciolus ,  qui 
ista   duo  liic  infersit ,    aliquo    esse  i.  q.  alio    quo. 

Pag.  57.  V.  8-  V  e  s  t  i  g  i  u  m  r  e  i  — •  Pi  e  i  i  a  m  e 
prioribus  edd.  revocandum  censuerunt  Gronovius  et 
Graevius.  Nempe  cst  genitivus  a  reus.  'Neque  vero 
ad  sensum  presse  enuntiandum  abesse  potest. 

Pag.  37.    V.  9.     aut   visus   ■ —     Ald.  addit  s  i  t. 

c  a  p.   vr. 

Pag.    57.       V.    19.       u  t     c  o  n  s  t  a  n  l  i  s  s  i  m  e     c  o  n  s  i- 
stens    responderfrL—    Vulg.  ut    c  o  n  f  i  den  ti  s  s  i- 
lue   resistens    rcsponJeret.      In  Ms.  Lambin.    au-    , 
lem  est  consistens.    Pro  confidentissime,    quod 
frrii       ntquit,       quia       sequiliir      mox     quae      s  j  <J  n  a 


^l 


AD    IIERENNIUM    II.  6.  7.  37 

fionfidentiae  suut,  emendavi  c  o  n  s  tant  issim  e. 
Nam  in  eiusmodi  causa  const.mtia  rei  saepius  niemora- 
tuv,  Sic  Cntil.  III.  5.  est  consta+iter  respoudere. 
Et  Ii.  1.  paulo  autc  in  rc  coutraria  inconstauter  lo- 
<|uiitu;m    csse. 

C  a  p.  VII. 
Pag.  57.  V.  27—29.  P  r  o  p  r  i  i  s  u  u  t  —•  u  t  i  — 
Sic  recte  censuit  legendum  Oudendorpius.  Nam  m 
codd.  magna  est  varietas.  Ald.  legit  Proprii  sunt 
ii,  quibus  nisi  accusator,  nerao  potest  uti, 
ot  ii,  quibus  nisi  defcnsor.  Oudend.  Codd. 
VI.  et  edit.  Mediol.  quibus  nisi  accusator 
nemo  potest  uti,  et  Iii  quibus  nisi  defen- 
sor  non  potest  uti,  nisi  quod  a  Voss.  sec.  desit 
in  fine  non  potest  uti,  et  contra  in  ej^.  Mediol. 
auctius  legatur  defensor  aliquis.  Leid.  sec.  quo- 
rum  aliquo  nemo  nisi  accusator  uti  potest, 
item    quibus    nisidefensor    11  on    potest   uti. 

Pag.  58-  V-  4.  facti  '— .  IIoc  e  Ms.  Cort.  recepi- 
mus ,  Ernestio  quoque  probatum  pro  vulg.  peccati. 

P^g*  38«  V.  12.  13.  s  e  c  u  n  d  u  m  v  i  t  a  e  t  u  r  p  i  t  u- 
dinem  —  Praepositionem  addidimus,  quae,  ut  est  in 
primo  membro,    sic  nec  in  altero  abesse  potest. 

P^to-  58«  v.  15.  cupide  —  lure  suo  improbat 
G  r  u  t  e  r  u  s  coniecturam  p  u  t  i  d  e. 

P^g*  38-  V.  i8-  19-  maiores  —  nostros  oUm 
additum,    quod   abest    a    Mss.  Oudend.  et  Cort.  >  delevir 


5a  IN    RHETORICORUxM 

Ernesti.       Sic    et    paulo    post :      primum     maiores 
voluisse. 

Pag.  53.    V.  23.     s  c  i  r  i    — ■     s  e  r  v  a  r  i    Ald. 

Pag.  59.  V.  1.  2.  positum  esset  —  Vulg.  posi- 
tum  sit,  quod  abliorret  a  consequutione  verborum ; 
ut  Ernesti  liic  recte  monuit,  Nam  utrumque  deleri 
nou  placet. 

Pag.  59.  V.  2.  3.  aut  aliquo  signo  —  Vulg. 
aut  aliquo  simili  signo.  Expunxi  simili, 
quod  temere  est  ex  antecedenti  versu  repetitum;  ali- 
q  u  o    est   i.    q.    a  1  i  o    q  u  o  d  a  m. 

Pag.  59.  V.  4-  recentior  —  Lambin.  affert  lecti- 
onem  duorum  codd.  reticentior.  Sed  vulgata  vera, 
quam  liabent  codd.  Oudend.  omnes,  ubi  partim  per 
tenerior,  partim  per  debilior  explicatiir.  Nempe 
significat  ,hominem   dolori  ferendo  non  assuetum. 

Pag.  59.  V.  13.  quo  modo  '— »  Sic  Ald.  rectius. 
Vulg.    q  u  o. 

Pag.  /\o.  V.  9.  aut  aliquam  fictam  — •  ali- 
quam    aut    fictam  Ald.   perpejam. 

Pag.  l[0.  V,  20.  pcrsequuti  —  Sic  legendum 
esse  recte  divinavit  Lambinus.  Vnlg.  perscrutati, 
sensii  minus  apto. 

C  a  p.     VIIL 

Pag.  40.  V.  26.  27.  a  scripto  dicemus  >—*  Er- 
rabat  Graevius ,  qiium  liaec  ita  interpretanda  putabat, 
ut  sup})leretur  voluntatem  scriptoris  dissi- 
d  e  r  e.      Imo    a    scripto    dicere    est    s  c  r  i  p  r  u  m    d  e- 


«Bf 


AD    HERENNIUM    II.  8-  9-  39 

fcndere,      ut     nostri:       auf     den     Buchstaben 

h  a  1 1  e  n,  .     . 

Pag.  40.  V.  a7.  liis  locis  utemur  --  Eieci 
ineptum  additamentum,  secundum  nariationem, 
quod    adhuc  in  omnibus  edd.  moleste  sei-vatum  est. 

Pa-.  41.  V.7.  8-  scriptori  -  Sic  edidimus  pro 
vulg.  "^s  c  r  i  p  t  o.  Nam  nlsi  s  c  r  i  p  t  o  r  i  legeris,  verba 
si    id    voluisset    scribere    non   habent,    quo    re- 

ferantur. 

Pag.  41.  V.  8.  conteretur  ^-  Hanc  lectionem  e 
cod.  Aug.  eruimus,  absque  dtibio  vulgatae  conte- 
m  n  e  t  u  r    praeferendam. 

Pag.  41.  V.  9.  lo.  scribere  -  Sic  Ald.  quod 
postea  edito  adscribere    utique    praestat. 

Pag.  41.  V,  lo.  ut  non  potuerit  perscnbi 
^  ut  non  potuerit  perscribcre  Ald.  unde 
non  potuisset  scribi  Aug.  num  non  potue. 
rit  perscrrbi  vulg.  Quod  ex  comparata  harum 
lectionum    varietate  verissimum    videbatur,     in    textum 

adscivimus. 

Pag.  41.    V.  i6.     sententia    -     Cod»  Aug.  addit: 

r  e  d  d  e  r  e  t  u  r. 

Cap.     IX. 

Pag.  41.  V.24.  quod  tantum  scripserit  Id, 
^uod  necesse  fuerit  -  Pronomen  id  ad  vim 
oppositionis  haud  ineptum   e  cod.  Aug.  addidimus. 

Pag.  42.     V.  1.      *equo    et    bono    -^      bono     et 


A  e  q  u  o 


Ald. 


4o  IN    RHETORICORUM 

Pag.  42.  V.  2.  5.  voluisse  —  iienio  dubitet 
—  Hanc  lectionem  etl.  Ald.  praefeiendam  duxi  Yulga- 
fae  noluisse  —    nemo    dicet. 

Pag.  42.  V.  10.  enumeratio  fiat  -^  Sic  cod. 
Duisb.  sequentibus  ad  constructionem  aptius.  Vulg. 
e  n  u  m  e  r  a  t  i  o  n  e    u  t  e  m  u  i-. 

Pag.  /\2.  V.  11.  12.  excerptarum  — -  excepta- 
rum  plurimae  edd.  et  Mss.  illud  cum  Oudend.  e  Leid. 
sex,    et  ed.  Mediol.  recepimus. 

Pag.  42.  V.  12.  scriptoris  voluntas,  expo- 
sitio  —  Ita  anctore  Oudend.  e  codd.  Voss.  et  Leid. 
scribendum  fuit.  Vulgata  lectio  et  expositio  malc 
sensum  pervertit. 

C  a  p.     X. 

Pag.  42.  V.  17.  o  b  r  o  g  a  t  i  o  —  Vulg.  ab  r  o  g  a- 
tio  admitti  non  posse  Ernestius  docuit,  Obrogatic 
verum  esse  primus  A-idit  Lambinus. 

Pag.  42-  V.  21.  22.  quod  cogeretur  ab  alte 
ra  —  ab  altera  Oudend.  invenit  in  Leid.  1.  Voss 
1.   idque  ad  sehsiim  abesse  vix  potest. 

^'^o'  45«  V.  2.  3.  sumemus  rationem,  e 
quaeremuS  partcs  iiiris  utrum  cum  caus: 
f  a  c  i  a  n  t  ■ —  Vulg.  s  u  m  e  m  u  s  r  a  t  i  o  n  e  m  i  u  r  i  ! 
et  quaeremus  part(^s  iuris,  utium  cum  c»  fa 
ciant,  qua  in  lectione  ea  natum  est  ex  ca ,  scribend 
compendio  pro  causa.  In  Leid.  4-  absunt  verba  e 
quacremxis  partes  iuris,  quod  fieri  possit,  si  le 
^atur   rationem    iuris    utrum  cum  cansa  faciar 


AD     HERENNIUINI    II.   lo.    ii.    12.         41 

Sed  partes  iiuis  quum  infra  enumerentur  c.  13.  lectio 
praeferenda  est,  quae  plurimorum  codd.  auctoritate  fir- 
xiiatur. 

C  a  p .     XT. 

Pag.  43«  V.  13.  non  modo  ullo  —  Vulg.  non 
modo  nullo.  Iliud  habet  cod.  Medic.  it.  Gotli. 
Recte. 

Pag.  45'  ■^'-  2x.  iu  sententiam  —  Sic  scribendum 
esse  Lambinus   monuit.     Vulgo  omittitur  praepositio. 

Pag.  43-  V.  29.  in  praesenti  auteni  —  Ald.  et 
al.  vett.  edd.  probante  Graevio.  Relif^uae  legunt  i  n 
p^aesentiarum.  Nos  Lambinum,  quem  probat  Grae- 
Tius ,    sequuti  sumus. 

Pag.  43«  V.  29.  et  pag.  44-  v.  i.  interdicere  — 
Genuinum  lioc  videtur,  etsi  Lambinus  coni.  interii- 
cere.  Voss.  1.  2.  et  Leid.  1.  2.  5.  liabent  ilitcrce- 
d  e  r  e .     Midtae  edd.  vett.   i  n  t  e  r  s  e  r  e  r  e . 

C  a  p  .     XIL 

Pag.  4'|.  V.  5.  qui  ea  tollit,ex  quibus-—  re- 
b  u  s  vulg.  parum  commode  additum  auctoritate  codd. 
Pal.  1.  2.  delevimus. 

Pag.  44.  V.  6.  amplitudo  constat  —  Ineptum 
emblema  hic  additum :  quae  sunt  ea,  quae  capiunt, 
iam  Graevio  et  Oudendorpio  suspectum ,  et  ab  Ernestio 
uncis  inclusum ,  eiecimus. 

Pag.  44.  V.  21.  In  translationibus  quaere- 
tur   —     Vulg.     Quaeritur     in    tr  a  n  sla  ti  0  nibus. 


42  IN    RHETORICORUM 

Sed  quum  ad  novum  genus  transitur,  semper  vocabuluni 
huius  generis  verbo  anteponitur  ;  praeterea  futurum  tem- 
pus  liic  est  in  rcliquis   omnibus. 

Pag.  44*  "^"  ^*'  22'  numaliquis  —  Ernesti  mavult 
alius.  Sed  aliquis  h.  1.  est  i.  q.  alius  quis,  ut 
saepe. 

Pag.  44*  ^'  ^2*  ^3*  persequutionem  —  exse» 
quutionem    Ald.    cod.    Aug. 

Pag.  44-  "^*  M-  ^5-  n  u  m  a  1  i  o  q  u  a  e  r  e  n  t  e  s  i  t 
agendum  —  Yulgo  legitur :  numalio  quaerente 
a.ut  agente.  Sed  postremi  verbi  sententia  iam  occu- 
pata  est  in  his :  num  aliquis  eius  rei  actio- 
nem  etc.  Poterat  aut  agente  sine  compensatione  omitti 
auctoritate  codd.  Pal.  £.  4«  6.  Leid.  i.  2.  Erf.  Cauch. 
Manca  tamen  videtur  oratio  ,  nisi  legas  ,  sit  agenduiu. 
Cf.  Cic.  de  Inv.    II.  19. 

Pag.  /j4.  V.  29.  aut  similibus  —  Leid.  4-  addit 
aut  dissimilibus,  quod  probat  Oudend.  Non  as- 
sentior. 

Pag.  45-  V.  4«  quod  noluerit  cavere  scri- 
ptor,  an  quod  —  Vulg.  quod  noluerit  ca- 
vere.  Supplementum  nostrum  perspicuitas  et  nexus 
sententiae  postulat.  An  quod  iam  in  antiquis  edd. 
legitur ;  nec  crat  quod  Oudcndorpius  illud  a  n  abii- 
ceiet,    etsi  abest  in  codd.  multis. 

^^S'  45«  V.  5.  6.  si  mili  tu  dinem  — -  Lambinus 
addebat :  an  inconsulto,  quo  additameiito  nunc 
facile    caremus. 


AD    IIERENNIUM    II.    33.    14.  43 

Cap.     XIII. 

Vng.  45«  V.  iJ.  extrariae  —  extraneae 
Lanibin. 

s 

-^     Pag.   45'     V.    22.      tuleris    —      Ald.    obtuleris. 

Pag.  46.  V.  9.  c  o  n  f  e  r  e  ni  u  s  —  E  neeessaria  Lani- 
bini  coniectura,  iam  ab  Ernestio  probata.  Vulg.  pro- 
fereni.us. 

Pag.  46.   V.  15.    vel   novum   —     abest  vel   Ald. 

Pag.  46.  V.  i4-  i5-  si  qui  quid  inter  se  —  Ex 
Voss.  3.  qnam  lectionem  Oudendorp.  recte  veram  iu- 
dicat.     Vulg.    si    qui    inter    se. 

Pag.  46.  v.  16.  Sunt  pacta  ■ —  Ita  scribendum 
fuit,  quod  vulgata  lectio  pacta  sunt  definitionem 
promittere  videtur.  Est  autem  distributio :  Sunt  pa- 
cta   —     Sunt    item    pacta. 

Pag.  46-  V.  iQ.  19.  causam  coniicito  —  Mich. 
Brutus  emendandum  putabat  condicito.  Sed  post 
alios  Graevius  ad  h.  1.  et  Gronovius  ad  Gell.  XVII.  S* 
docuere,  causam  coniicere  esse  i.  q.  eam  breviter 
ct   suramatim    exponere. 

Pag.  4^-  V.  20.  i  u  r  e  p  r  a  e  s  t  a  r  e  —  Sic  Ernesti 
rescripsit  auctoribus  Graev.  et  Oudend.  Vulg.  iuri. 
Cf.    Cic.   de  Inv.    II.    c.  22. 

C  a  p  .     XIV. 
Pag.    46.     V.   24.    In    assumtiva    — •    IIoc   inserui- 
mus ,    quia   generis   necessario    mentio    ficri   debet,     an- 
tequam   eius   partes   enumerentiu'.    Cf.  lib.  I.    c.  i4- 


44  ^^    RHETORICORUJM 

Pag.  4^.  V.  29.  lionestius  —  Omnes  feie  edd 
praeter  Lainbinianas ,  itemque  omnia  Mss.  adhuc  col- 
lata  insidet  lectio  venustius;  Pitli.  tamen  habet  fa- 
cilius,  convenientius,  conducibilius,  omisso 
venustius,  qua  in  lectione  con  venien  tius  in- 
terpretamentum  videtur  esse  rov  conducibilius. 
Lambinus  dedit  honestius  e  coniectura  Ranconeti 
Memmii  Aujati.  Et  hoc  unice  verum  videtur.  Nam 
venustati  in  causa  comparativa  nullus  est  locus.  Cic. 
de  Inv.  II.  25.  tres  facit  comparationis  locos:  si  il- 
lud,  quod  coriiparabitur,  aut  non  honestum, 
aut  nou  utiie,  aut  non  necessarium  fuisse, 
aut  noii  taiitopere  utilc,  aut  non  tanto- 
pere  honcstum,  aut  non  tantoperc  necessa- 
rium  fuisse  d  e  mo  n  s  tr  a  bi  t  ur .  Quod  cura  no- 
stio  avictoie,  si  lioncstius  legatur,  egrcgio  convenit. 
Nam  quod  Cic.  utile  dicit,  id  hic  appellat  con- 
ducibile,  et  pro  co ,  quod  ille  quaerendum  dicit, 
utrum  magis  aut  minus  nocessarium ,  hic  ait  quaeri 
convcnire ,  utruni  facilivis  an  difFicilius.  Quod  etsi  le- 
viter  spectanii  diversum  videtur,  tamen  revera  est 
idem.  Nam  suinnia  rei  difficultas  parit  contrariae  ne- 
cessitateni.  Notandum  vero  est ,  auctorem  ad  Heren- 
nium  vocabulo  utilitaiis  sensum  latioreni  tribuere, 
uc  sub  co  honestum,  facile,  et  conducibile  compre- 
hendat.  Ilonestum  nimirum  est  id,  quod  utile  est 
ad  virtutem  servandam ;  facile  id,  quod  utile  est, 
ut  viribus  parcatur;  conducibile  est,  quod  util^ 
est  ad    plurima   emolumcnta   nobis   ^■«nrauda. 


AD    HERENNIUM    II.   14.   15.    16.        45 

Pag.     47«    V.    10.     His     ita     tractatis    —     locis 
Ytilgo    adiectiim    recte    delevit   Ernesti. 
^■'    Pag.   47-    V.    i2i     liaberet    —      Sic     Ernesii   e   cod. 
lieid.    et   aliquot   edd.    vett.   Vulg.    habiierit. 

C  a  p.      XV. 

Pag.  47,    V.  21.   iurcne    —     Edd.   vett.    verene, 
Pag.  47.     V.   22.    spectandum    est,     si   — -"    Exqui- 
sitior    est    lectio     cod.    Voss.    5.      Ceteri    et    edd.    spe- 
c  t  a  n  d  u  m    e  s  t ,    a  n  . 

Pag.  48.  V.  5.  6.  ut  de  indemnatis  snpplicia 
sumant;  qnid,  si  ipse  —  Vulgo :  nt  —  8u- 
mant;  quod  eos  idem  fecisse  dicant.  Quid 
si  ipse  .  .  .  in  quo  sensus  commodus  vix  inveniatur. 
Nec  quidquam  perficitur,  si  cum  Caucli.  ct  al.  legatur 
dicat.     Omissis  autem  liis  verbis,    omnia  plana. 

Cap.     XVI. 

Pag.  48*  "^-  ^7«  imprudentiam  —  Haec  Terbii 
in  edd.  excipit  ineptissimum  cmblema :  De  lii»  pri- 
nium  partibus  ostendcndum  est,  deinde  ad 
d  e  p  r  e  c  a  tio  ne  m  revcrtendum  vidctur;  quod 
diutius  in  textu  toleraie  religio  milii  eiat. 

Pag.  48-  "^''  17  —  ^o*  Iii  prima  parte  conside- 
randum  est,  ntrum  praeter  culpam  ventiim 
sit  in  necessitudinem,  an  culpa  venienti 
necessitudinem  fecerit  —  Plurimi  edidere: 
utrum  per  culpam  ventum  sit  in  necessitu- 
dinem,     nnm    pulpnm     veniendi    necessitudo 


/^  IN    RHETORICORUM 

fecerit.  Quod  continet  abstildam  sententiam.  •Quo- 
modo  enim  necessitas  potest  culpam  facere?  Alteruni 
igitur  membrmn  emendavi  e  cod.  Erf.  iu  quo  est:  num 
culpa  veuiendi  necessitudinem  fecerit,  nbi 
tantum  veniendi  iu  venienti  h.  e.  ei,  qui  ve- 
nerit  in  necessitudinem,  mutavi.  Pro  per 
culpam  in  priore  membro  dedi  praeter  culpam. 
Sic  omnia  optime  cobaerent.  Denique  nexus  cum  an- 
tecedentibus  causa  pro  primum  rescripsi;  in  pri- 
m  a    p  ar  te . 

Pag.  48"  "^*  20*  Deinde  quaerendum  —  Vulgo 
adiicitur  est,  quod  auctoritate  Voss.  5.  et  ed.  Mediol. 
expunxi ,    ut    superfluum. 

Pag.  48-  V.  26.    accidisse  —    Cod.  Erf.  cecidisse. 

Pag.  49.  V.  7.  c  o  n  t  a  m  i  n  a  b  i  t  —  c  o  n  t  a  m  i  n  a  - 
b  i  t  u  r    Ald. 

Pag.  49-  V.  10.  11.  constct  —  Cod.  Fabric.  add. 
imprudenter.  Id  slne  dubio  glossatori  debetur.  Ab 
Oudendorpii  codd.  omnibus  abest. 

Pag.  49«    "^''  ^9-    dcmorctur    —     moretur   Ald. 

Pag.  49-  ^''  "^*  --•  ^  ^^  i^s  fraudem  cssc  ii  0  n 
opoitere  —  ea  fraudi  csse  non  oporteic. 
Sic  Pi.ot.  Steph.  Lamb.  et  alii.  Quod  cum  Ernestio 
recepimiis,    firmatur    codd.    Pall.    Duisb.  ct  al. 

C  a  p  .     XVII. 

Png.  50.  V.  8-  ^b  aliqua  civitate  —  Nonnullae 
edd.    habent    alia    aliquu    civitate.     Alia    vero    re- 


cte 


AD    HERENNIUM    II.   17.  ^S-   »9-         47 
delevit     Ernesti,      quia     aliqua    est     i.    q.     alia 


qu  a. 

Pag.  50.  V.  J2.  15.  enumeratione  peccato- 
rum  —  Edd.  ante  Graevium  enumeratione  orani- 
um  peccatorum.  Sed  omniumrecte  omissum  in 
codd.    Gronov. 

Cap.     XVIII. 

Pag.  51.  v.  1.  ostendisse  —  Sic  Oiidend.  e  Mss. 
et  Ernesti  recte  pro    vulg.    ostendere. 

Pag.  51.  V.  26.  et  collocupletandae  —  Ante 
Ald.  atque  locupletandae.  Sed  illud  c.  29.  quo- 
que    adliibetur. 

C  a  p  .     XIX. 

Pag.  52.  V.  5.  C  a  u  s  a  m  o  s  t  e  n  d  e  m  u  s  —  Singu- 
lis  partibus  liuius  exempli  Cod.  Erf.  et  Caucli.  titulos 
partium  argumentationis  praefigunt :  propositio, 
KATio  etc.  lidem  in  Voss.  1.  in  margine  leguntur, 
ut   a    grammatico    adiectos   esse    dubitari  nequeat. 

Pag.  52.  V.  16.  cmolumento  ducti  —  emol. 
inducti   Ald. 

Pag.  52.  V.  22.  s  i  b  i  n  o  n  t  e  m  p  e  r  a  s  s  e  — ■  E 
coni.  Lambin.  non  temberasse  vulg.  n  o  n  s  e 
r.  emperasse     Ms.     Trai. 

Pag.  52.  V.  24.  exsuscitatum  —  Ita  fcre  edd. 
vett.  usque  ad  Ald.  qui  dedit  excitatum.  lUud  est  in 
Mss.  Voss.  2.  Leid.  2.  5. 


4a 


IN    RHETOPtICOP.UM 


Pag.  52.  r.  25.    inimicus   —    Sic  legenJuni  censuit    j 

1 
Gronov.   Vulg.   inimicum,  quod   Lambin.  et  Giaev.  e 

glossa   fluxisse    putabant. 

Pag.  53.  V.  2.  profectum  —  Hoc  adversus  Gru- 
temm ,  qui  malebat  provectum,   recte  tuetur  Gronov. 

Pag.  55.  V.  3.  rationem  —  Multi.  addujit  esse, 
quod  ab  edd.  pr.  et  Mss.  melius  abest.  Et  iam  Ernesti 
auctore  Oudend.  delevit.  ^  t 

Pag.  55.  V.  6.  daturum  —  Lambin.  coni.  dictu- 
r  u  m  ,    idque  est  in  cod.  Pitli.     Sed  niliil  mutandum. 

Pag.  53.  V.  7.  et,  si  —  Copulam  omittit  Leid.  4« 
quod  probat  Oudend. 

Pag.  55.  V.  12.  13.  T  u  lu  e  n  i  m  c  o  m  p  1  e  x  i  o  n  e 
supersedendum  —  Hic  et  post  praetermit- 
tenda    delevimus  est,    quod  li.  1.  nimis  redundat. 

Pag.  55.  V.  17.  18-  tum  et  exornatione  et 
complexione  supersedendum  cst  ■ —  Hic  ad- 
duntur  in  edd.  ista  :  I  n  o  m  n  i  a  r  g  u  m  e  n  t  a  t  i  o  n  e 
d  e  d  u  abus  partibus  postremis  haec  quam 
exposui  ratio  est  liabenda;  nos  ineptissimam 
fflossatoris    laciniam    eiecimus. 

Pag.  53.  V.  19.  20.  brevis-sima  tripartita  — 
Vulg.  br  cv  issima  est  tripartita.  Sedestli.  1. 
melius   omittitur.  1 

C  a  p  .     XX. 

Pag.  53.  V.  25.  r  epr  ehen  sioni  s  —  IIoc  Gronov. 
ct  Oudend.  in  Mss.  invenere ,  et  leccpit  Erne3ti.  Vulg. 
r  e  p  j  c  li  e  n  s  i  o  n  (.' . 

Pair. 


AD   IIERENNIUM    II.   20.   21.  4p 

^^S'  53-  ^*  ^8-  ^9«  dilucide  non  poteris  —  In 
edd.  assuuntur  ista :     Ilaec    cognitio     vitiosarum 

xargumentationuni  duplicem  utilitatem  af- 
feret.  Nam  et  vitare  in  arguraentatione 
vitium  admonebit,  et  ab  aliis  non  vita- 
tum     commode    repreliendere    docebit,     quae, 

■  ut  spuria ,  recidimus.  Eadem  enim  statim  ornatius  di- 
cuntur,  ut  bis  deinceps  idem  dictum  esse  ab  auctore 
non  sit  credibile. 

C  a  p  .     XXT. 

Pag.  54.  V.  23.  niliil  refert  —  Jta  Lambinus  e 
Ms.    Recte.    Vulg.    differt. 

P^g-  55-  "v.  1.  2.  fecerat  — '  lure  lioc  Ernestius 
c  Mss.  lecepit.  Vulg.  faciebat  abliorret  a  vera  tem- 
porum  consequutione. 

Pag.  55.  V.  2.  sunt  visi  — <  Abest  sunt  Leid.  2. 
probante    Oudendorpio. 

P^g-  55-  v.  7.  g.  si  quos  praeterea,  quam  — « 
Sic  iam  Graevius  e  vesiigiis  cod.  Erf.  legendum  putabat. 
Sed  idem  est  iu  Leid.  2.  a  manu  prima ;  et  probat  Ou- 
dendorpius.     Vulg.    si    quos    praeter    eos,    quos. 

P^o-  55-  "V.  14.  defendendi  relinquemus  •— 
•  Hic  quoque  assuta  Grammatici  cuiusdam  clausula :  Ergo 
hoc  quoque  vitandum  est  in  expositione, 
ne  quando,  quum  omnia  collegisse  videa- 
mur,  aliquam  idoneam  partem  reliqueri- 
m  u  s .      Haec    omnia   recte    absunt  in   Ms.    Cort. 

2sot.  in  Cic.  lUietor.  «  4 


5o  ,        IN    RIIETOrxICOPcUM 

c  a  p .   xxn. 

Pag.  55'  "^*  ^8*  Iiomines  >—  Hoc  ex  aiictoritate 
Voss.  1.  et  Ed.  Omniboni  recepi.  Est  enim  aptius,  quam 
viilgatum    o  m  n  e  s  . 

Pag.  55.  V.  20.  quid  religio  —  Sic  in  nonnullis 
Mss.  in  aliis,  et  in  edd.  irreligio,  quod  noUem  Er- 
nestius  tenuisset.  Nam  sine  dubio  haec  est  lectio  ex- 
quisitior  et  difticilior.  Irreligio  videtur  monacliis 
Ubrariis  deberi,  qni  alteram  lectionem  impiam  esse  pu- 
tabant.  Ac  dubium  est,  an  omnino  auctoris  nostri  aetate 
iam  in  usu  fuerit  vocabulum  iireligio.  Quod  autem 
Ernesti  putabat,  religionem  i.  e.  superstitionem  ab 
h.  1.  alienam  esse ,  non  recordabatur  notissimum  illud 
Lucretiannm :  Tantum  relligio,  potuit  suadere 
malorum.  Optime  quoque  religio,  li.  e.  bei^jidai- 
fiovia  ,  inanis  deorum  metus,  cum  metu  mortis  compo- 
nitur. 

Pag.  55-  V.  25.  24.  T  r  e  s  r  e  s  s  u  n  t ,  q  u  a  e  li  o  m  i  - 
n  e  s  —  Vulg.  t.  r.  s.  quae  omnes  homines. 
Sed    omnes   recte    omittit   Voss.    5. 

Pag.  56.  V.  1.  2.  Immensae  cupiditates  pa- 
riunt  avaritiam  —  In  edd.  inficete  legitur:  im- 
mensae  porro  cupiditates  infinitae  et  im- 
moderatae  sunt,  hae  pariunt  avaiitiam. 
Sed  manifestum  est,  amplificationem  istam  a  glossatoie 
profectam. 

Pag.  56.  V.  4.  Ergo  avaritia  —  Sic  in  Mss.  Ou- 
denj.  omnibus  et  Ed.  Mediol.  Vulg.  igitur    avaritia. 


AD    HERENNIUM    II.  22.  25.  ^i 

Pag.  56.  V.  10.  Caesa  accidisset  —  Ita  ex  emen- 
datione  Oudend.  resciipsi  pro  vulg.  caesa  cecidis- 
s  e  t .    Cf .    not.  ad  Cic.    de  Inv.  I.  c.  49. 

Pag.  56.  V.  15.  14»  Argo  —  arietis  —  Hos  versi- 
culos  constitui  de  Graevii  sententia ,  et  sic  fere  convenit 
lectio  cum  Cic.  Tusc.  I.  20.  ex  optima  acutissimi  Wolfii 
recensione.     Vulgo  legebatur : 

Argo ,     qiia    vecti     Argivi    delecti    viri 
Peiebaut    illam    pellem    inaiiratam    arictis. 

Lambinus  e  coni.    Ranconeti   edidit :    petebant   villo 
peliem    inaurato    arietis. 

Pag.  56.  V.  16.  nun^uam  —  nusquam  coni. 
Gruter. 

Pag.  56.  V.  17«  Medea,  animo  aegra  —  Me- 
d  e  a    iudice  Oudendorpio  delendum. 

P^g-  56.  V.  20.  21.  utinam  ne  —  efferret  pe- 
dem  Medea  —  Multi  codd.  addunt  amore  sau- 
cia.  Id  Graevius  et  Oudendorpius  defendimt,  et  liic 
quidem  ita  ,  ut  deleatur  M  e  d  e  a .  Sed  post  liunc  ver- 
sicidum  iterum  enariator  aliquis  ineptum  adiecit  corol- 
larium :  Ergo  liac  quoqueabiiltimorepeti- 
tione  in  e  xp  o  si  ti  on  ib  us  magnopere  super- 
sedendum  est.  Non  enim  lepreliensione, 
sicut  aliae  complures,  sed  sua  sponte  vi- 
tiosa    est. 

C  a  p .      XXIII. 

Pag.  56.  V.  22.  Ratio  vitiosa  . —  Sic  scribendum 
fuit,  quia  novus  hic  locus  incipit,  in  quo  semper 
subiectum    antecedit.     Vulg.    Vitiosa    ratio. 


52 


iN    RHETORICORUM 


Pag.  56.  V.  25.  —  pag.  57.  V.  4.  Vana  ratio  — 
-confiteremur  —  Haec  verba  linc  transposuimus, 
vulgo  perperam  post  verba :  utile  quid  sit,  ratio- 
cinetur,  coUocata.  Ratio  in  promtu  est.  Nam  species 
infirmae  rationis  non  debent  vanae  rationis 
explicatione  interrumpi. 

Pag.  57.  V.  9.  Immune  est  facinus  —  Mirum 
est,  Ernestium  in  hoc  ioco  Plautino  vitiosam  lectionem 
immane  est  facinus  potuisse  defendere.  Immune 
f  a  c  i  n  u  s  apud  Plautum  est  i  n  g  r  a  t  u  m  n  e  g  o  t  i  u  m  , 
eine  Saclie,  die  niclits  einbringt,  von  der 
m  a  n    k  e  i  n  e  n    D  a  n  k   h  a  t . 

P^g-  57-  v.  20.  volubili  —  Sic  recte  Ald.  item 
cod.  Erf.  Cauch.    Vulg.    volubiiem. 

^^S'  5B'  "^-  5  —  5-  contra  Fortunam  negent 
«  s  s  e  u  1 1  a  m  —  Vulg.  contia  foitunam  negent 
miseiiam  esse  ullam,  in  quo  miseriam,  vel, 
ut  alii  legunt,  miseritatem  aut  humanitatem,  vel 
vitio  librariorum ,  v<il  glossatoris  commento  debetm". 
•Quod  autem  Fortuna  hic  a  temeritate  i.  e.  casu 
distinguitur ,  id  sic  accipicndum  est.  Fortuna  hic 
iit  dea  inducitur;  quam  qui  negant  esse  ullam  ,  omnia 
ad  casus  temeiitatem  referunt.  Sic  locus,  quem  Ernesti 
ut  desperatum  reliquit,  ita  expeditus  est,  ut  niliil  su- 
persit    offensionis. 

Pag.  53.  V.  3>9'  modo  mendicus  factus  cst  — 
factus  est  mendicus  modo  Voss.  2.  Leid.  2.  4- 
cd.  Omniboni;    et  probat  Oudend. 

Pag.  58-  V.  15.    ficret  —    factus   esset    Ald. 


AD    HErxENNIUM    II.   24.   25.  26.        53 

C  a  p  .      XXIV. 

Pag.  58.  V.  ig.  19.    lioniinibus  —  omnibus  Ald. 
Pag.  59.  V.  1.    universa  —   universali   Aid, 

C  a  p.      XXV. 

Pag.  59.  V.  11.  studiosi  —  Lambin.  e  duobus 
codd.  praefert  studiose. 

Pa^.  59.  V.  14.  Nam,  si  C  r  e  s  p  h  o  n  t  em  exi  sti- 
mabas  improbum  —  Sic  Edd.  pr.  et  Mss.  aliquot 
et  Leid.  2.  Nam  si  improbum  Crespliontem 
fcxistimaveras    alii,    ut  Mss.    Oudend.   omnes. 

Pag.  59.  V.  21.  te  iocavi  —  Sic  Oudend.  ad  sen- 
sum  optime.      Vulgo    collocavi. 

Pag.  60.  V.  15.  16.  Miseri  sunt  —  alteram  — 
In  Loc  versiculo  duae  loquuntur  personae.  Alter,  m  i  s  e  r  i 
sunt,  inquit,  qui  u.  d.  Respondet  alter ;  at  (i.  ^e. 
attamen)    tu    duxisti   alteram. 

Pag.  60.  V.  18-  Ab  iracundia  deductus  —  Sic 
cod.  Erf.  et  Cauch.     Vulg.    iracundia   inductus. 

Pag.  60.  V.  20.  21.  in  maxima  —  Sic  edd.  priores. 
Post   edi   coeptum    est   maxijna. 

Cap.       XX  VT. 

P.ng.  61.  V.  18.  uti  regibus  -^  uti  bonis  r  e- 
gi  b  u  s    Lambin.    minus    apte. 

Pag.  61.  V.  19.  augendae  —  Lambin.  afFert  a  r- 
guendae  e  Mss.     Sed  verura  est  augendae. 


54  IN    RHETOR.ICORUM 

Pag.  62.  V.  11.  i2.  Qiiid?  siad  exercitum —  Iia 
cod.  Eif.  et  Duisb.     Vnlgo  :   quod  si  ad  exercitum. 

Pag.  62.  V.  15.  profertur  —  lure  hoc  Eruesti  re- 
posuit  e  Mss.  et  edd.  pr.  Vulg,  perfertur. 

C  a  p.     XXVII. 

Pag.  62.  V.  19.  Apertae  —  Aniplexus  sum  cum 
Lambino  lianc  Erici  Memniii  emendationem.  Nam  vul- 
gatum  aperte  fatur  dictio  non  satis  convenit  se- 
quentibus  veibis  :  siintelligas.  Apertae  dictio 
est  Apollinis  ornculum ,  cuius  inter  cognomina,  teste 
Festo  ,  etiam  A  p  e  r  t  a  erat. 

Pag.  62,  V.  22.  Quem  ego  profiteor  esse  me 
— -  Sic  bene  Qs  aevius  iuvantibus  Mss.  emendavit.  Vuigo : 
quae    egoprofiteor    esse    mea. 

Pag.  62.  V.  23.  Fraternis  armis  —  Aurati  con- 
iectura ,  paternis  armis,  inutilis  est.  Ille  Neopto- 
lemum  loqui  putabat.  At  loquitur  Aiax  Teiamonius, 
Achiilis  frater  patiuelis. 

Pag.  62.  V.  24.  virtute  —  Sic  Ald.  et  codd.  Voss.  2. 
Leid.  2.  Vulgatum  virtutis  aemuius  metrum  non 
patitur. 

^ag.  63.  V.  1.  nequeo  —  In  compluribus  Mss.  pro 
nequeo  cst  vel  tum  id,  vel  te  id.  Unde  Gronov. 
coni.    timeo. 

P^g-  63.  V.  4.  auditum  —  IIoc  praebet  cod.  Erf. 
et  probat  Graev.     Vulg.    auditu. 

Pag.  6*^.  V.  13.  omnes  res  —  omncs  partes 
marg.  Cratandii;  quod  probat  Gracvius. 


AD    IIERENNIUM    ir.   £7.   23.  ,55 

"  Pag.  63.  V.  19.  causam  —  Abest  Leid.  3.  et  ed. 
Omniboni. 

Pag.  63.  V.  22.  consummatur  — ^  Ita  recte  Lam- 
binus.    Vulg.    consumitur. 

Pag.  63.  V.  26.  si  quis,  quum  accusetur—  si 
quis  accusetur  Voss.  3.  quod  non  erat  quod  place- 
ret   Oudendorpio. 

Pag.  64.  V.  2.  saepe  depreliendemus  —  Ine- 
ptum  emblema,  quod  li.  1.  sequitur  in  edd.,  et  in  hu- 
iusmodi  depreliensione  ostendemus,  eiecimus. 
Nec  agnoscunt  codd.  Erf.  Cauch. 

Pag.  64.  V.  12.  «decoloratum  —  In  cdd.  vett. 
praefigebatur :    corpore. 

c  a  p .  xxvin. 

Pag.  64.  V.  19.  ut,  quum  si  — ■  quum  inseruimus, 
constructioni  ut  integritas  constaret. 

Pag.  64.  V.  22.  cures  enumerare  — •  Hoc  sino 
causa  in  dubium  vocat  Graevius. 

Pag.  64.  V,  23.  velut  depressa  —  Ingeniose  Grae-t 
vius  coniecit:  et  quae  velint  depressa.  Vulga- 
tum  tamen  non  est  mutandum^ 

Pag.  64.  V.  23.  29.  an  Vestinis  Pinnensibus  — 
Ita  cod.  Erf.  an  vestinis  an  penninensibus 
Caucli,  an  Numantanis  an  pennensibus  Pitli. 
an  Vegentinis  Voss.  1.  2.  Leid.  1.  2.  3.  an  Veien- 
tanis  Ms.  Cort.  an  VenUsinis  vulg.  Pennensi- 
bus  probabat  Gronovius.  Et  recte  quidem.  Nam  res 
illa  petita    est  ex  historia   belli  Marsici;    do   Pennensibus 


56  IN    rxHETORICORUM 

I 
vel    Pinnensibus    {TtivvifTais)    narrat    Diodorus    in    fr. 

libri    XXXVIT.    eos    atrocia    ob    lidem    erga    Romanos    a 

Marsis    passos    esse.     Albenses  autem  constat,  quum  item 

in  fide  populi   R.omani    manerent,     diu   obsessos    fortiter 

restitisse. 

^'''g-  65.  V.  10.    in  ter  cess  erat    —    Recte  hoc  Ernc- 
stius  intp.  impedierat   lege   lata. 


C  a  p  .      XXIX. 

Pag.  65.  V.  23.  et  exemplis  —  Vulg.  additur  et 
amplificationibus,  quod  iure  daninatum  ab  Erne- 
stio  e  contextu  eiecimus. 

Pag.  66.  V.  3.  aut  si  maius  — «  Particulam  s i 
concinnitatis    et   perspicuitatis   causa  inserui. 

Pag.  66.  V.  4«  p  o  s  t  u  I  a b  i  t  —  p  o  s  t  u I.i  t  cod.  Erf. 
Duisb.  Caucli.    probante  Giaevio. 

Pag.  66.  V.  20.  21.  quac  non  — -  —  primum 
complectitur  —  primum  abest  a  codd.  quibus- 
dam ,  quod  sine  causa  placct  Graevio.  Ncc  opus  est 
cum  Oudendorpio  coiTigere ;  qiiae  non  quo  ordino 
quidque   piimum    dictumest,    complectitur. 

Pag.  66.  V.  22.  concludit  —  co  n  cl  uditur  Ald. 
et  codd.  Oudcnd.  qui  id  mclius  csse  putat.  Non  as- 
sentior. 

Pag.  66.  V.  24*  p  r  o  p  o  s  i  t  u  m  i  n  a  r  g  u  m  c  n  t  a  - 
tione    —     positum    i.  a.    coni.  Lambin. 


AD    IIERENNIUIM    II.  ^o.  57 

C  a  p  .     XXX. 

Pag.  67.  V.  1.  2.  et  commiseratione  —  Iteriim 
in  edd.  leguntur  iuterpolata  quae  sequuntur :  In  qHa- 
tuor  locis  uti  possumus  conclusionibus,  in 
principio,  secundum  nariationera,  secun- 
tlum  firmissimam  a  r  gum  en  ta  tio  n  e  m,  in  con- 
clusione.  Quae,  quum  absint  a  Mss.  Oudendorpii  et 
manifeste  spuria,    e  textu  circumscripsimus. 

Pag  67.  V.  6.  referimus  — •  Ita  cum  Graevio  ex 
optimis  codd.  legendum.     Vulg.    referamus. 

Pag.  67.  V.  9.  10.  repetatur  enumeratio  — -  Vulg. 
repetatur  orationis  enumeratio.  Inutiie  gl os- 
sema   resecuimus. 

Pag.  67.  V.  10.  F^acta  enim  —  Ol.  legebatTir  fi- 
cta.  Sed  lectionem  facta  bene  defenderunt  Graevius 
ct  Ernesti. 

Pag,  67.  V.  17.  Amplificatio  est  —  Olim  adde- 
batur  res,  quod  abest  in  Mss.  Voss.  1.  3.  Leid.  1.  2.  5. 
et  iam  ab  Ernestio  rectc  eliminatum  est. 

Pag.  67.  V.  23.  nationibus  —  Hoc  abest  cod. 
Pitli. 

Pag.  68.  V.  11.  aliter  —  i.  e. ,  ut  recte  Lambinus 
interpretatus  est,  male  aut  secus,  quam  oporte- 
r  e  t ,    i  u  d  i  c  a  r  e  . 

Pag.  68-  V.  12.  huicinconimodo  —  Pronomen, 
quod  liabet  cod.  Duisb. ,   concinnitatis   causa  addidimus. 

Pag.  68-  V.  17.  nullam  rem  futuram  —  Vulg. 
nullam   rem   adiumento    futuram.      Sed  optime 


5<)  IN    RIIETORICORUM 

moniiit  Ernesti,  adiumento  delendum  esse ;  quiuu 
exquisite  latinum  sit  huius  lei  leniendae  niil- 
lam    rem    futuram. 

P'^»'  ^8-  V.  i8.  esse  consulto  factum  —  Sic 
Graevius  e  cod.  Pitli.  recte.  Sic  etiam  ed.  Mediol. 
Ynlg.  ex  consulto  factum.  Lambin.  ex  con- 
silio. 

Pag.  6q.  V.  ig.  20.  imprudentiae  iustam  — ' 
Ald.  legit  sed  imprudentiae  iustam.  In  Voss.  i. 
Leid.  1.  2.  5.  est :  imprudentiae  et  iustam;  quod 
probat  Oudend.  Sed  sana  siuit  omnia,  quod  intelligi- 
tur  e  simili  Cic.  loco  de  Inv.  I.  53.  Sextus  locus 
est,  per  quem  consulto  et  de  industjia  fa- 
ctum  demonstratur,  et  illud  adiungitur, 
voluntario  maleficio  veniam  dari  nbn 
opoitere,  imprudentiae  concedi  nonnun- 
quam  convenire.  Quare  minime  probanda  est  le- 
ctio ,  quam  Purgoldus  e  cod.  Gotli.  eruit :  nullam 
excusationem    imprudentiae    et   iustam    d.    p. 

Pag.  63.  V.  22.  25.  q  u  o  d  g  e  n  u  s ,  i  n  i  u  r  i  a  e  m  u- 
1  i e  r  11  m  —  q  u  o  d  g  e n  u  s  i  n i  u r  i  a  r  u  m  Eif.  Cauch.. 
Dnisb.  quod  genus  iniuria  mulierum  Pith.  et 
Cratand.  ed.     Sic  etiam  Oudend.  et  Ern. 

Pag,  63.  V.  26.  ostendenius  —  ostendimus 
probat  Oudend.  quod  est  in  Voss.  1.  et  Lcidd.  Sed 
praeferendum  est  futurum ,  sicut  in  reliquis  mcmbris 
omnibus.  ' 


AD    HERENNIUM    II.   50.  59 

Pag.  68-  V.  23.  29.  Nonus  locus  est,  qui  con- 
s  t  a  t  —  Ita  codd.  plurimi.  Aiii :  Nonus  locus 
c  o  n  st  a  t . 

Pag.    68-    V.    29.    quasi    —     Lambin.  coni.  quale. 

Pag.  69.  V.  2.  legere  —  Hoc  Lambin.  in  bono 
codice  Ms.  et  Gruterus  in  Pal.  2.  et  Fabric.  invenit,  est- 
que  procul  dubio  veriim.     Vulg.   laedere. 

Pag.  69.  V.  3.  4«  intemperantem  —  Recte  sic 
Oudend.  et  Ern.  e  Mss.  pro  vulg.  imperantem. 

Pag.  69.  V.  10.  Misericordia  commovebitur 
—  Ita  est  in  Voss.  3.  et  sic  arbitror  auctorem  scripsisse, 
ut,  quod  alii  addunt,  auditoris  animus,  glossatori 
debeatur. 

Pag.  69.  V.  12.  fuerimus  —  Recte  lioc  restituit 
Ern.  e  Ms.   Chrt.  et  pluribus  edd.    Vulg.    fuimus. 

Pag,  69.  V.  i4-  enumcrabimus  —  Expunximus 
futilem  glossam :    etostendemus. 

Pag.  69.  V.  25.  et  patientem  — -  Copulam  addi* 
dimus  e  loco  simili  Cic.  de  Inv.  1.  56.  Ibid.  est :  e  t  p  a- 
tientem  incommodorum  esse  et  futuium 
esse.  Nostro  loco  pro  futurum  legitur  fuisse  cod. 
Pitli.  et  Duisb.  imde  coniiciat  aliquis ,  auctorem  scri- 
psisse :  et  patientem  incommodorum  osten- 
demus    fuisse   et    futurum    esse. 


(5o  IN    RHETORICORUM 

L    I   B    E   Fx       III. 

C  a  p.      I . 

Pag.  rj^,  V.  5.  p  e  r  t  i  n  e  r  e  n  t  —  Sic  Ern.  e  lunt. 
Vulg.    pertinebant. 

Pag.  76.  V.  4-  ^<1  hanc  utilitatem  —  Ernesti 
coni.     subtilitatem. 

C  a  p.      II. 

Pag.  76.  V.  11.  toUenda  —  Bene  lioc  Grntcrus 
adv.  Lambini  coniecturam ,  qui  maluerat  delenda, 
defendit. 

C  a  p.      III. 

Pag.  77.  V.  1.  Omnes  qui  sententiam  dicent 
—  Sic  propter  sequentia  :ut  omnis  eo  totius  ora- 
tionis  ratio  conferatur,  necessaiio  fuit  scribcn- 
diim.  Vulg.  omnem  orationem  eorum  qui 
sententiam  dicent.  Ei  f .  o  m  n  e  m  m  e  m  o  r  a  t  i  o- 
nem  eorum  q.  s.  d.  Ms.  Pith.  et  ed.  Cratand. 
o  m  n  e  s  o  r  a  t  i  o  n  e  s  e  o  r  u  m ,  ut  facile  depravationem 
agnoscas. 

Pag.  77.  V.  4«  rem  tutam —  Sic  emendavimus  vulg. 
tutam  ap])osite  ad  huius  loci  sensum  et  sequentis  ora- 
tionis  contextum.  Nam  postea  dicitiir  lionesta  res  in 
altero  divisionis  membro.  Et  infra  cap.  5.  occurrit :  qui 
tutae    rei    piaeponet    lionestam. 

Pag.  77.  V.  Q.  9.  c  o  n  i  u  n  c  t  i  in  —  c  o  n  i  u  n  c  t  e 
Ald.  cum  pluribus  Mss.  ut  Erf.  Cauch. 


e 


AD    IIERENNIUM   III.    3-    4-  61 

Pag.  77.  V.  9.  aecernituT  —  Lambin.  maluit 
cliscernitur;  quod  defendit  Graev.  Victor.  habet  s^- 
c  e  r  n  i  t  u  r. 

Pag.  77.  V.  10.  evocationes^  Edd.  pr.  et  Mss. 
Oud.  revocationes. 

Pag.  77.  V.  12.  13.  nientione  —  Alii  mentiti- 
one.  Sed  mentione  bene  explicavit  Ernesti  de  ge- 
nere  et  artificio  fallendi,  quod  inest  in  eo,  quum  ho- 
mines  iis ,  quos  fallere  et  illicere  in  fraudem  volunt, 
.  longinquo  ostendunt  spem,  non  pollicendo ,  sed  tan- 
tum  obiter  in  sermonibus  iaciendo ,  coHimemorando, 
quod  spem  faciat ,  quod  alliciat.  Cet^ruln  Aldina  hic 
pro  Ablativis  Accusativos  usurpat  ipecuniam— men- 
titionem    et   ceteras    r  e  s. 

Pag.  77.    V.  15.     volemus   —    velimuB   Ald.    etc. 
volemus   recepit    Ern.  ex  ed.  i474- 

Cap.     IV. 

Pa«r.  77.  V.  24.  25.  ius  unicuique  tribuens  — 
Ernesti  vocabulum  ius  uncis  inclusit,  ut  spurium. 
Sed  abesse  non  potest.  Nam  quod  iUe  ait,  ins  h.  1.  ex- 
primi  veibis  pro  dignitate  cuiusquc,  id  secus  est. 
Nam  haec  verba  definiunt  potius  id,  quod  alias  in  defi- 
nitione  iustitiae  per  pronomen  suum  significatur, 
quum  iustitia  dicitur  virtus  suum  ius  unicuique 
tr  ib  uens. 

Pag.  77.  V.  23.29.  cupiditatem  —  cupidita- 
tum  Ald. 


(52   >  iN    PlHETOUICORUM 

Pag.  73.  V.  4*  disciplinabilem  scientiain  '— 
Cod.  Erf.  disciplinam  aut  scientiam  —  Sed  recte 
Ern.  intelligit  scientiam  TzpanTirirfV  ,  quae  antea  dicitur 
scientia    cuiusdam  artificii. 

Pag.  73.  V.  7.  aut  praesentem  aut  auditam  — « 
aut  praesentis  aut  auditae  cod.  Pitli.  Sed  vul- 
gatam  bene  defendit  Ernesti. 

Pag.  73.  V.  11.  dicemus  misereri  —  misere- 
ri    dicemus    Ald. 

Pag.  78-  V.  20.  colendas  — -  colenda  Voss.  1. 
quod  placet  Oudendorpio. 

Pag.  73.  V.  21.  s  i  n  e  c  p  r  e  t  i  o  —  s  i  n  e  c  p  r  e- 
ce    nec    pretio    Ald.  et  sic  ed.  Burm. 

Pag.  79.  V.  2.  indignas  —  indignas  viris 
fortibus    Ald. 

Pag.  79.  V.  2.  5.  viros  fortes  — -  Quod  vulgo 
additur,  propterea,  id  ut  prorsus  otiosum  de- 
levimus. 

Pag.  79.  V.  3.  4.  pro  dignitate  —  Vulg.  di- 
gnitate.     S^d  praepositio  nequit  abesse. 

Pag.  79.  V.  13.  d  e  lio  rt  a  b  im  ur  — -  In  edd.  ad- 
dunturista:  ut  liaec  attenuentur,  quae  manifesto 
spuria  et  iam  ab  Ernestio  uncis  inclusa  sunt. 
i  Pag.  79.  V.  25.  ignaviam  esse  —  Quod  hic  ad- 
ditur ,  et  inertiam,  deievimus ;  quomodo  enim  iu- 
stitia  possit  inertiae  nomine  per  detrectationem  ap- 
pellari?  Iiaquc  hoc  vcl  glossema  est  vocabuli  igna- 
yiae,  vel  librarii  vitio  e  sequentibus  hic  anticipatum. 


AD    HERENNIUM    III.    4.    5.  65 

Pag.  79.  V.  25.  26.  liberalit  a  tem  —  Hoc  rece- 
pimus  ex  Ald.  it.  cod.  Erf.  Cauch.  Pitli.  Nam  qui 
aliis  iustitiae  specie  plus  tribuit,  qnam  tribuere  debet, 
is  prava  utitur  liberalitate.     Vulg.  libertatem. 

Pag.  go.  V.  12.  15.  demonstratum  — •  Olim  de- 
m  o  n  s  t  r  a  n  d  u  m  ;    male. 

Cap.     V. 

Pag,  go.  V.  2i.  iisdem  rationibus  — »  Omnes 
cdd.  vel  iisdem  rationibus,  quod  sensum  per- 
veitit.  Non  enim  hic  novum  est  partitionis  membrum; 
sed  dicitur,  iisdem  rationibus,  quibus  in  iudiciali 
causa,  vel  a  principio  vel  ab  insinu^tione  oratorem  ex- 
ordiri  posse. 

Pag.  go.    V.  23.     narrare    — •     narrari    Ald. 

Pag.  80.  V.  23.  In  divisione  quoniam—  Ver- 
ba  in  divisione  addidimus ;  non  solet  enim  auctor 
noster  transitiones  obscurare. 

Pag.  81«  V.  15.  qui  tutam  rationem  adhibebit 
—  Vulg.  qui  tutam  rationem  sequi  suadebit. 
Cod.  Aug.  tutam  rationem  si  quis  adhibuerit. 
Cod.  Goth.  tutam  rationem  si  quis  adhibet. 
Ex  harum  lectionum  vestigiis  vulgatam,  quae  per  leges 
grammaticas  haud  est  ferenda,  correximus. 

Pag.  8i.  V.  25.  c  ons  ide  r  an  dum  —  Ita  rescripsi 
iubente  constructione  et  sensu.  Vulg.  considerare. 

Pag.  ^L.  V.  26.  27.  non  immortalitatem  — 
consequi  —  Ad  sensum  e  sequentibus  hic  repeten- 
dum  est  illo  vitato  periculo. 


64  IN    RIIETORICORUM 

C  a  p.    VI. 

Pag.  82.  V.  12.  earum  —  Hoc  praefiximiis ,  iiL  ex 
Gontrariis    ciim  aiitecedenti  membro  copuletur. 

Pag.  g2.  V.  20.  commoda  — -  Quae  li.  1.  adiicie- 
bantar,  aut  incommoda,  iam  ab  Ernestio  uncis  cir- 
cuinscripta,  ut  manifesto  spuria  delevimus. 

Pag.  8"'  "V^"  ^4'  modestia,  et  quae  contraria 
sunt  —  Iterum  liic  in  edd.  nimium  patienter  tolera- 
tum  est  embleraa  turpissimum :  Erit  igitur  liaec 
confirmatio    et    confutatio    nobis. 

Pag.  82.  V.  27.  28-  Anostra:  Si  laudabimus, 
dicemus  —  dicemus  abest  ab  Oudend.  Mss.  non 
tamen,    ut  iili  placebat,    delendum. 

Pag.  85»  V.  2.  5.  a  u  t  q  u  o  d  r  e  c  t  u  m  s  i  t ,  e  x 
aliofum  laude  ostendere  —  In  Otidend.  Mss. 
quod  rectum  sit  aut  ex  aliorura  laude 
ostendere.     Sed  vulgata  mutari  non  debet. 

Pao-.  23.  V.  9.  10.  ne  —  —  consequi  non  possi- 
n;m  s  — •  Vul  g.  sed  ut  — >  consequi  possimus 
—  conscqui  non  possimus  Mss.  Oiidend.  pleri- 
que ,  it.  cd.  Omniboni.  Porro  ed.  INIedioI.  et  i474-  ^^^' 
bent  ne  pro  u  t.  Itaque  illiul ,  ne  —  non  possi- 
mus,  quod  Oudendorpio  etiam  Ernestioque  placuit, 
recepi. 

Pag.  83"  V.  10.  n.  omnes  liomincs  illius  vir- 
t  u  t  e  s  })  r  a  e  d  i  c  a  1-  e  o  p  o  r  t  e  r  c  *-  o  m  n  e  s  li  o  m  i- 
nes  illius  virtulis  praedicari  oportere  cod. 
Erf.  Caucli. 


AD    HERENNIUM    III.    6.    7.  d^ 

I'^g-  83-  "V-  15-  paulo  an  e  —  Ed.  Ald.  add. 
snpra    e  glossa. 

Pag.  83.  V.  17.  ignotos  —  Mss.  quidam  igna- 
r  o  s.  Sed  hoc  est  e  «T^lossa.  Nam  ignotos  h.  1.  signi- 
ficat  i  gn  a  r  o  s. 

P.^g.  33.  V.  20.  s  t  u  d  i  o  — •  Lambiniis  coni.  s  t  a- 
dio.  Sed  h.  1.  vocabulum  proprium  metaphorico  prae- 
ferendum. 

Pag.  83«  V.  21.  qui  laudetur  — •  Hoc  recte  e 
Mss.  Oudend.  et  ed.  Mediol.  Ernesti  substituit  vulgato 
1  a  u  d  a  t  u  r. 

Pag-.  85.  V.  24-  nos  esse  — •  Ilaec  absunt  a  Mss. 
Cort.  et  aliis  ap.  Oudend.  it.  ed.  Mediol.  Vera  tamen 
esse  arbitror,  quoniam,  eo  omisso,  dicturos  videatur 
cum    noriat    construi   debere.  ' 

I*'*^'  o3'  "V-  27.  eos  illius  —  eos  addidimus  0 
cod.  Erf.  Alii  id  addunt  ante  im  p  r  o  b  a  tur  o  s. 

Pag.  83.  V.  23.  29.  incertos  nos  —  nos  auie- 
cimus    auctore    Gronovio    e  cod.  Duisb. 

I*''^^*  83-  V.  29.  vereri  — •  nos,  quod  in  Ms. 
Cort.  et  Oudend.  pluribus  elegantius  abest,  delevit 
Ernesti. 

Cap.   VII. 

Pag.  84«  V.  4»  tracto  • —  Sic  recte  Ernesti  edidit 
pro  vulg.  tractato.  Nos  particulam  igitur  mori 
auctoris    convenienter  inseruimus. 

Pag.  84«  V.  10.  11.  Primo  exponemus  ■ — •  Pri- 
mo  in  multis  Mss.  et  edd.  vett.  omissum  recte  dcfen- 
dit  Ernesti. 

'Sot.  in  Cic.  B/ietor.  ,5 


66  IN    R.1IETORICORUM 

P?.g.  34.  V.  19.  Genus,  in  laude  —  Quod  liic 
annectebatur ,  quibus  maioribus  natus  sit, 
C|uod  est  interpretamentum  vocabuli  genus,  ut  ma- 
nifesto  •■purium,  et  iani  ab  Ernestio  uncis  inclusum, 
eiecinius. 

Pag.  34»  V.  24  —  26.  b  c  n  e  e  t  li  o  n  e  s  t  e  ■ —  e  d  u- 
catuiu  esse  —  Edir.  Omuiboni :  quam  bene  et 
Jioneste  —  fuerit.  Quod  lecte  improb.avit  Ernesti, 
quia-  sic  constructio  muiatnr,  quae  a  praecedente  nou 
debet    discrepare. 

Pag.  34.  V.  26.  iiy.  Deinde  transire  oportet  ad 
corporis  comnioda  — •  Oudend.  placuit  lectio 
Voss.  pr.  Leid.  1.  et  ed.  Omniboni:  inde  se  r  e- 
traxisse  aperte.  A  corporis  commodis.  Sed 
illa  priora  corrupta  sunt  cx  verbis  deinde  transire 
o]>ortet.  Et  ti  maxime  velimus  breviorem  formulam 
A  c  o  r  p  o  r  i  s  c  o  m  m  o  d  i  s  tueri  ,  tamen  vulgata 
iiifliiis  convenit  iis ,  cjuae  postea  sequuntur :  Deindc 
levertemiir  ad  extianeas  res.  Itaque,  auctorc 
etiam  Einestio,  vulgatum  servavinuis. 

Png.  24'  V.  27.  23.  A  natura;  in  laude  —  in 
iaude,  quod  male  delent  Graev.  ct  Oudend.  auctoritate 
aliquot  Mss.  et  ed.  IMediol. ,  bene  defeiidit  Ernesti. 
Abesse  sanc  non  poieit,  quoniam  opponitur  sequenii 
in    V  i  t  up  cr  a  t  i  o  n  e. 

Pag.  85.  V.  2.  Iionesiis  —  Ed.  Ald.  et  Oudcnd. 
Mss.  omnes  addunt  hacc.  Quod  clsi  probat  Oudend.. 
t;lossam  lainc^n  sapcrc  \  ideun'. 


AD    HEP.ENNIUM    III.    7.  67 

Vfig.  35«  V.  5.  si  valetudo,  perpetua  —  Sic 
melius  interpungitur ;  nam  efficacius  est  vocabulum 
perpetua  cum  diligentiaet  temperantia  con- 
iungere,  qtia  utique  opus  est  ad  valetudinem  conseivan- 
dam.  Contra  Ii.  I.  de  valetudine  perpetua  ac  diuturna, 
uon  de  saepius  afflictaagi,    per  se  intelligitur. 

Pag.  g.5.  V.  7.  praeter  formam  —  Hoc  excipi- 
tur,  quia  formae  dignitas ,  si  a  natura  fuerit,  malis  mo- 
ribus  depravari  potest.  Sed  si  natura  eam  non  dederit, 
nemo  potest,  ut  ait  ille  ap.  Cic.  de  Orat.  L.  II.,  sibi 
formam  ipse  fingere. 

Pag.  35.  V.  8-  o  c  c  i  d  i  s  s  e  —  Hanc  lectlonem  erui 
«  vestigio  cod.  Pal.  2.  ,  in  quo  legitur  accidisse.  Le- 
ctionis  occidisse  glossema  videtur  vulgatum  n  o  n 
fuisse,  quod  temporis  consequutio  liaud  admittit. 
Nam  si  quis  liabuit  vires,  velocitatem,  bonam  valetu- 
dinem ,  adversarius  non  potest  dicerc,  ea  bona  non 
fuisse  propter  intemperantiam  ,  sed  potius  docebit,  fu- 
isse  quidem ,  sed  non  amplius  esse  horainis ,  qui  iis 
abusus  sit,  culpa.  Gronovius  defendit  lectionem  fu- 
isse,  h.  e.  periisse,  interiisse;  quod  piopter  amplubo- 
liam   dictionis   h.  1.  non  placet. 

P^&-  85«  V.  11.  quae  potestates  — -  Vulg.  addi- 
tur  quae  gForiae;  barbarum  giossema,  quo  gramma- 
ticus  aliquis  explicare  voluit  potestates.  Nec  postea, 
ubi  singula  haec   membra  repetuntur,    gloriae  fit  mentio. 

Pag.  85«  V.  12.  cuius  causa  susceperit  ini- 
micitias   —      Haec  verba  huc  retraximus,    vulgo  post 


6a  INf  RHE T  O  R 1  C  O  R  U  M 

fecerit    posita.      Piius    enim    erat    de    suscipienJis   ini- 
micitiis,    quam  de  geiendis ,  dicendum. 

Pag.  35'  V.  25.  24-  s  i  n  V  i  t  u  p  e  1*  e  m  u  s  ,  e  c  o  n  t  r  a- 
rio  —  Haec  est  lectio  Aldina  ,  quam  Lambinus  proba- 
\dt,  nec  abniiit  Ernesti.  Sunt  qui,  omissis  verbis  e  con- 
trario,  legant,  aliud  iniuste,  aliud  ignave, 
aliud  immodeste,  aliud  stultefactum  ess« 
dicamus.  Alii  Mss.  utrumque  coniungunt.  Brevior 
lectio  est  praeferenda  et  superflua  Iiuius  antitheseos  pro- 
lixitas   glossatorem   prodit. 

Cap.     VIII. 

Pag.  ^6.  V.  4«  5«  enumeratione  ad  exitum 
c  a  u  s  a  e  —  ,,  Haec  I.  Gronov.  et  Graevius  deleri  vo- 
lunt,  auctoritate  Mss.  Medic.  et  Erf.  Male.  Nam  ita 
niliil  esset,  quo  referretm'  in  ipsa  causa.  Sensus 
est :  Genere  et  parte  conclusionis,  quae  est 
in  enumeratione  partium,  a.panE(paXai(siio£i,  tan- 
tum  in  fine  orationis  est  utendura;  quod  est 
aptum  huic  causae  praeceptum.''  Hactenus  Ernesti,  cui 
prorsus  assentimui*. 

Pag.  36.  V.  g.  c  o  m  m  e  n  t  a  n  d  u  m  —  Vulg.  legitur 
c  o  n  s  i  d  e  r  a  n  d  u  m  .  Sed  c  o  m  m  e  u  d  a  n  d  u  m  habent 
Mss.  Oudcnd.  et  plurcs,  item  edd.  Mediol.  et  lunt.,  quod 
vitio  librai iorum  e  commentandum  depravatum  esse 
vidit   Oudend.     Et  lioc  unice  verum  est. 

Pag.  36'.  V.  11.  r  o  ui  m  o  d  i  s  s  i  m  e  —  a  c  c  o  m  m  o  • 
datissime    AIJ. 


AD    IIERENNIUM    Iir.   g.    9.  6^ 

Pag.  8^'  "V.  15,  16.  consumendum  —  Sic  Mss. 
Gulielmi,  Oudend.  etc.  Recte  Graevius,  Oudend.  pio- 
baverunt,  Ernesti  recepit.  Veteres  edd.  conferen- 
jdum.     Gruterus  e  Mss.  suis  dedit   consummandum. 

Pag.  85-  V.  16.  putamus  — •  Ilaec  iectio  verior, 
quam  quod  alii  Mss.  legunt,  Ernesti  in  textum  intulit, 
•j)  u  t  e  m  u  s .     Ald.    habet    putavimus. 

Cap.     IX. 

Pag.  36.  V.  26.  dispositionum  —  Sic  Mss.  Graev. 
Oudcnd.  Cort.  et  edd.  vett.  Ald.  et  quae  eam  sequuntnr, 
dispositionis. 

Pag-  87«  V.  5  —  7.  non  modo  totas  causas, 
sed  singulas  quoque  argumentationes  dis- 
ponemus  —  Sic  emendavimus  vnlg.  non  modo 
totas  causas  per  orationem,  sed  per  singu- 
1  a  s  q  u  o  q  u  e  a  i-  g  u  m  e  n  t  a  t  i  o  n  e  s  d  i  s  p  o  n  e  m  u  s  , 
in  quo  scripturam  glossatorum  culpa  vitiatam  esse,  fa- 
cile  intelligitur.  Nam  quid  est  causas  per  oratio- 
nem  disponere?  Et  per  ante  singulas  oraitti- 
tnr  Erf.  Cauch.    ed.  pr.  Aid.  Victor. 

P^g*  87-  V.  7.  8-  docuimus  —  Manifesto  spuria 
simt,  quae  hic  in  edd.  adiiciuntur:  id  est  exposi- 
tionem,  ]*ationem,  confiimationem  ratio- 
nis,  exornationera,  complexionem.  Ilaec 
igitur  duplex  dispositio  est;  una^per  ora- 
liones,  altera  per  argumentationes  ab  in- 
stitutione    artis   profecta.     Et  priora  quidem,  ^i d 


70  IN    RHETORICORUM 

^gt    —   — '    complexionem,    iam    Ernesti   uncis   in- 
cliisit.      R.eliqua    autem  niliilo  meliora  sunt. 

Pag.  87'  "^"  ^5*  i^*  quorum  nihil  non,  si 
c«usa  postulet  —  Vulg.  quorum  nihil,  nisi 
causa  postulet.  I.  Gronov.  probat  lectionem  cod. 
Medic.  nihil  non,  causa  postulet,  pro  si 
causa  postulet,  cuius  ellipseos  exempla  pater  in 
Obss.  protalit.  Recte  iudicavit  Ern.,  hoc  a  facilitate  au- 
ctoris  nostri  alienum  esse,  Optimum  igitur  est,  quod 
idem  divinavit,  nihil  non,  si  causa  postulet, 
id  qiiod  sequcntia  confirniant ,  quae  cum  enuntiation* 
aiente  melius ,   quam  cum  negante  iungnntur. 

Pag.  87.  v.  21.  22.  Deinde,  si  causa  nostra 
—  Vulg.  legitur:  deinde,  si  commodum  erit, 
quia  non  semper  necesse  est,  ad  piincipii 
sententiam  reverti  licebit.  Si  causa  nostra 
etc.  ,  in  quo  verba  si  commodum  —  licebit  nec 
antecedentibus  recte  couvenimit,  et  partim  e  sequenti- 
bus  interpolata  sunt.     Itaque  ea  delevi. 

Cap.     X. 

^^S'  88-  V.  2.  dispositiones  —  Falso  Graevius 
pvaefert    disputationes. 

Cap.     XI, 

Pag.  88«  V.  21.  unani  —  Vulg.  unum  recte  cor- 
icxit  Erncsti   e  Mss. 

^^S'  88'  v.  22.  sed,  egregie  —  ViJgo  nec, 
quod    sententiam    auctoris    prorsus  peivertit.      Graeviiis 


4**  ' 


AD    HERENNIUM    III.   ii.   12. 


71 


putabat,  sed  intelligi  posse,  sciibi  non  debere,  Quic- 
quid  sit,  affirmativum  h.  1.  enuntiatum  necessario  re- 
quiritur. 

P^o-  88-  V.  29.  Quare,  quia  —  Voss.  3.  Leid. 
fi.  3.  4.  liabent   quare    et   quia,   idque  probat  Oudend. 

Pag.  39.  V.  13.  14.  Firmitudinem  vocis  raa- 
xime  cura  comparat  —  In  omnibus  legitur:  F, 
V.  maxime  natura  comparat,  quod  aperte  repu- 
gnat  iis ,  quae  statim  sequuntur :  quapropter  dfc 
magnitudine  vocis  et  firmitudinis  parte, 
quoniam  altera  natura,  altera  cura  com- 
paratur.  Itaque  cura  li.  1.  rescribendum  fuit,  in 
quo  non  veremur,  ne  quis  nos  repreliendat. 

Pag.  89.  V.  15.  16.  ratio  declamationis  — • 
Quoniam  in  sequentibus  monsiratur,  qua  ratione  de- 
clamationis  augere  et  conservare  possimus  firmitudinem 
vocis,  ajitius  est  h.  1.  ratio,  quara  quod  vulgo  legi- 
tur,    exercit^tio. 

iPag.  39-  V.  22.  qui  non  inscii  sunt  eias  ar- 
tificii  —  Nempe  eloquentiae  studiosos  ad  medicos 
allegat;  ciua  firmitudinis  vocis,  de  qua  hic  agitur,  est 
cura   diaetetica   et  medica. 


Cap.     XII. 

Pag,  90.  V.  10.  Ictus  enim  fit,  et  vulnus  ar- 
t e r i a e  —  Vulg.  ictus  enim  fit  et  vulneran- 
tur  arteriae.  „Sed  Erfurt.  Cauch.  et  teste  Gronovio 
Medic.  nec  non  Cratandr.  et  Ascens.  edd. :  Ictus 
cnim    fit   et   vulnus    arteriae.     Et  sic  melius  scri- 


72  IN    RHETORICORUM 

bitur.  Sicut  cnim  dicitiir  ictiis ,  sic  et  vulnus  fieri  ar- 
teyiae.  Sed  quia  vuluus  ficii  rei,  videbatur  sciolis  in- 
solentius,  immutarunt  in  vulnerantur,  sed  uon  atten- 
derunt,  quam  nou  bene  ista  syntaxis  cohaereat :  ictus 
fit  arteriae  et  vulnerantur  arteriae.  Sed  si 
optimis  codd.  inliaeremus,  omnia  sine  salebris  ullis  pro- 
fluunt."     Hactenus  Graevius ,   quem  sequuti  sumus. 

Pag.  90.  v.  20.  suavitudinem  —  Sic  Mss.  Lam- 
bin,  it.  Voss.  3.   Vulg.    s  u  a  v  i  t  a  t  e  m  . 

Pag.  90.  V.  22.  Utile  est  ad  firmitudinem-— 
•Sic  Graev.  fide  codd.  Cauch.  et  Erf.  Vulg.  firmitudi- 
nem   v  o  ci  s  . 

Cap.     XIII. 

Pag.  gi.  V.  15.  Eam  dividimus  —  ea  divi- 
ditiir     Pitli. 

Pag.  91.  V.  i3-  19-  et  ad  c  o  n  f  ir  m  an  d  um,  et  ad 
confutandum  —  Vulg.  et  ad  confirmandum 
ct  confutandum.  ,,Sed  sic  edant  licet  et  sileant 
omnes  de  suis  Mss.  ego  in  diiobus  invenio  et  ad  con- 
firmandum  et  ad  confutandum  iterata  praepo- 
sitione;  quam  negari  ncquit  esse  lectionem  auctoris  in- 
genuam.  Sic  IV.  i8-  edimt  in  sermonibus  et  con- 
ventu  amicorum,  ubi  ex  cod.  Medic.  annotatum 
Iiabeo  et  in  convcntu.  Sic  supra  cap.  10.  edunt 
Vict.  Steph.  Lamb.  Grutev.  in  primis  et  postremis 
causa  partibus,  quum  priores  ct  simul  sciipti 
omncs  in  primis  ct  in  postrcmis,  quod  ideo 
revocavi.      Sic    JV.  44.    legi   in   scripto     per    dedecus 


AD    IIERENNIUM    III.    13.  73 

et  per  ignaviam,  ubi  in  editis  semel  tantum  patet. 
Ita  lioc  libro  c.  4-  i^i  scripto  inveni  in  vim  etin 
consilium.  Lib.  II.  c.  n.  in  duas  aut  in  plu- 
res.  c.  23.  de  nomine  et  de  vocabulo.  Sic  et 
I^nv.  I.  15.  Ms.  optimus  babet  in  principium  et 
in  insiliuationem;  ibi  denique  idem  et  c.  53.  * 
vestra  religione  et  a  sapientia  vestra,  ut 
ait  Gothofredus. "  Ilactenus  Gronovius ,  cui  sufFragantur 
Graevius  et  Ernesti. 

Pag.  91.  V.  25.  demons  tratio  es  t  —  Vulg.  ad- 
ditui-    oratio,    quod  rectius    in  aliis  Mss.  omittitur. 

Pag.  91.  V.  29.  pudentem  —  Ms.  apud  Graev. 
prudentem,    quod  non  est  aptum. 

Pag.  92.  V.  3.  continuae  —  Sic  rescripsi  pro 
vulg.  enuntiandae,  quod  h.  1.  sensum  commodum 
non  liabet.  Quum  contentiose  5.  concitate  dicimus,  vel 
continua  oratione  dicimus,  vel  membratim  et 
caesim.  Illud  auctor  continuationem ,  lioc  distributio- 
nem  appellat.  Itaque  postea  in  eadem  re  cap.  14.  occur- 
rit  verbis    continuandis. 

Pag.  92.  V.  4«  concisione  orationis  frequens 
■—  Vulg.  in  contentione  oratio  frequens.  II- 
lixd  vis  oppositionis  requirit.  Eodem  modo  Cic.  Partit. 
c.  6.  orationi  periodicae  opponit  concisionem  ver- 
b  o  r  u  m  . 

Pag.  92.  V.  4.  crebris  —  Vulg.  raris,  quod 
prorsus  ineptum  est.  Nam  quum  contentiose  per  incisa 
dicimus,  plurima  sunt  intervalla,  $ed  brevia.  Cf.  €.  i4- 
fere  sub  finem. 


74  I^^    RIIETORICORUM 

P.ig.  92.  V.  6.  7.  Colioitatioestoratio  —  or.i- 
tio    addidimus  c.    Graevio  ex  cod.  Erf.  Pitli.  et  al.  Mss. 

Pag.  92.  V.  8»  9«  coiiquestio  est  — .  oratio, 
quod  hic  additur  in  edd. ,  melius  omittitur,  ano  rov 
noivoi)  ex  antecedentibus  repetendum. 

Cap.     XIV. 

■    Pag.  92.  V.  22.      intcrsecarc    —     Lambin.    ex   Au- 

r^-^  ti    con  iectura     i  n  c  u  1  c  a  r  e  .       Gulielm.     iniectare. 

Quidam  insecare;    sed  verum  est  intersecare,   re- 

spondet  enim   antecedenti   divisionibus. 

Pag.  92.  V.  25.  24.  in  narratione  '-^  Graevius 
probat  lccLioncm  cod.  Erf.  in  narrationem.  Non 
acccdo. 

Pag.  92.  V.  26.  Strenue  aliquid  — -  Vulgo 
strenue  quod.  Cod.  Erf.  quid.  Inde  effccimu» 
aliquid.  Nempe  lioc  incisum  dicitur  per  ellipsin 
coniunctionis  s  i ,  ut  postea  :    at   aliud    otiose. 

Pag.  93.  V.  6  —  9.  leviter  tremebundam  vo- 
cem  —  lcnissinie^oportebit  a  serm  o  n  e  s  e  - 
rio  torquere  ad  liberalem  iocum  —  Vulgo : 
leniter  tremcbiinda  voce  —  leniter  opor- 
tebit  —  ad  liberalem  iocum  vocem.  Ernc- 
stium  hic  oflendebat  iocam  vocem  sic  deinceps  po- 
silum.  Scd  hnbcbat  aliud  et  maius,  quo  offendi  posset. 
Nam  quis  credat,  auctorem  scripsisse  voce  treme- 
bunda  vocem  torquere  ad  iocum.  Itaque  ex- 
punxi  voccm  post  iocum,  et  abhilivum  treme- 
bunda   vocc    in  accusativum  nuitavi.     Sic  omnia  sua- 


AD    HERENNIUM    III.    14.  75 

Titer   decuriunt.     Leviter    ct  postea   levissime    est 
in  cod.  Erf. 

Pag.  93.  V.  7.  m  i  m  i  c  a  e.  — •  In  plurimis  edd.  et 
codd.  Ms8.  est  nimiae,  quod  Graevius  defendit.  In 
uno  Ms.  Gruteri  erat  mimae,  unde  Ernesti  mimi- 
c  a  e    rcponenduin  esse  collegit. 

Pag.  93,  V.  11.  per  distributionem  —  Male  lioc 
Ernesti  explicat  per  altercationem,  quum  alter- 
nis  loquuntur  oratores.  Oblitus"  erat,  auctorem  nostrum, 
quid  veJJet,  ipsum  dilucide  explicasse  C  13. 

Pag".  93.  V.  13.  iungere  —  adaugere  Ald.  Illud 
autem  bene  defendit  Graevius.  Ut  verba  continuantur, 
sic  vox:  iungitur,  ut  nos  dicimus ,  eine  geschleif- 
te,    gebundne    Stimme. 

Pag.  93.  V.  17.  18.  ab  imis  faucibus  excla» 
mationem  quam  clarissimam  adhibere— * 
vocem  ab  imis  faucibus  exclamatione  quam 
clarissima  adhibere  Ald.  Pro  ab  imis  fauci- 
bus  cod.  Erf.  habet  omissis  faucibus,  quod  Grae- 
vius    defendit. 

Pag.  93.  V.  20.  debemus  — -  Sic  scribendum  ess« 
coniecit  Ernesti,  sed  ita,  ut  dubitaret.  Vulg.  iube- 
m  u  r ,  Ms.  Cort.  iubemus.  lubemur  interpretan- 
dum  esset  a  magistris,  quod  h.  1.  nimis  remotum 
videtur. 

Pag.  93.  V.  23.  24.  in  conquestiono  — -  Ed.  Ald. 
addit   utemur. 


76  ^^"    RIIETORIOORUAl    , 

Cap.     XV. 

Pag.  9'}.  V.  1.  Motus  corporis  est  gestns  — 
Sic  necessario  emeiidandum  fuit  vulg.  motus  estcor- 
porisgestus. 

Pag.  94.  V.  4-  i  n  e  s  s  e  —  Sic  Lambin.  invenit  in 
aliquot  Mss.  Vulg.    esse. 

Pag.  94-  V.  5.  conspiciendam  —  Ita  legitur  iu 
Ms8.  ap.  Gronov.  ct  Graev.  ab  Oudendorpio  quoque 
probatum.      Vulg.    conspicuam. 

Pag.  94.  V.  5.  6.  nec  turpitudinem  —  esse, 
quod  liic  adiicitur,    moleste  abundat.     Itaque    delevimus. 

Pag.  94.  V.  6.  n  e  a  u  t  —  Unus  Ms.  ap.  Lambin.  u  t 
a  u  t. 

V^g.  94.  V.  15.  tum  vultum  —  Ms.  unus  'ap. 
Fulv.    Ursinum  add.    tum    manum. 

Pag.  94.  v^  2^.  proiectione  —  Est  a  Lambino. 
Vulg.    p  o  r  r  e  c  t  i  o  n  e  . 

^^S-  9h  "^-  29.  similibus  ceteris  rebus  — 
similius    ceteris    rcbus    codd.  5.  ap.  Graei'. 

Cap.     XVI. 

Pag.  95.  V.  13.  quiddam  artificii  —  Hanc  le- 
ctionem ,  quae  est  in  edd.  pi".  et  Mss.  Oudend.  omnibus, 
praetuli.  Vulg.  quidquam  artificiosi.  Conciu- 
nius  cnim  artificium    naturae  respondet. 

Pag.  95.  V.  23.  artificium  memoriae  —  In 
quibusdam    Mss.    est   artificiosam    memoriam. 

Pag.  95.  V.  27.  simul  cuni  cogitatione  — 
Cod.  Medic.  s  i  n  e  m  u  1 1  a  c  o  n  c  i  t  a  t  i  o  n  e  librarii  vitio. 


AD    HERENNIUM    III.     16.    17.   18.  77 

Pag.  96.  V.  II.  ut  ingenio,  doctrina,  prae- 
ceptione  natiira  nitescat  —  Lambinus  secun- 
diun  aliquot- codd.  edidit :  ut  doctrina  et  praece- 
ptione  natuia  nitescat.  Vulgatam  tanien  veram 
esse ,  antecedentia  confirmant. 

Pag.  96.  V.  ii\.  15.  Quod  si  illi  freti  inge- 
nio  suOj  nostro  non  indigent  —  Sic  Ein.  edi- 
dit  e  Mss.  et  ed.  Mediol.  lunt.  etc.  Alii :  Quod  si 
illi  freti  ingenio  nostra  praeceptione  non 
indigerent.  Idem  pro  vulg.  daretur  recte  edidit 
da  t  ur. 

Cap.     XVII.  ^ 

Pag.  96.  V.  25.  2.6.  formaequaedam,  etnotae 
—  formae  quaedam  iam  notae  cod.  Erf. 

Cap.     XVIII. 

Pag.  97.  V.  2.  constituere  —  continere  cod. 
Medic.   Erf. 

Pag.  97.  V.  11.  multos  nobis  '—  multos  nos 
nobis  Voss.  1.  Leid.  2.  3.  et  probat  Oudend. 

Pag.  97.  V.  14.  perturbatione  —  Vulg.  o  r  d  i- 
tiis  adiicitur,  quod,  ut  superfluum  ac  temere  ex  ante- 
:edenti  versu  repetitum,  delevi. 

Pag.  97.  V.  16.  veiamedia  — •  Haec  absunt  ab 
3dd.  pr.  et  multis  Mss. 

Pag.  97.  V.  18.  videre  —  Olim  in  nonnullis  edd. 
idere.     Sed    videre    e   Mss.   bene    defendit    Gronoy. 


78  XN    RHETORICOPcUM 

Pag.  97.  V.  26.  siimserimus  —  Sic  Ern.  e  plii- 
ribiis  Mss.     Viilg-   a  s  s  u  m  «•  e  r  i  m  u  s . 

Pag.  97.  V.  26.  commeditari  —  In  aliquot 
codd.  ap.  Grutei'.  crat  conimoditerque  notare. 
Gronovio  placebat  :  quos  sumserimus  egregie, 
commoditer  notare  oportebit.  Sed  verum 
est  commeditari,  h.  e.  meditando  memoriae  im- 
primere. 

Pag.  97.  V.  23.  illis  ~  Hoc  Oudend.  delendum 
censet  auctoribus  aliquot  Mss.  Perperam. 

Pag.  93.  V.  3.  4-  i"  decimo  —  Sic  est  in  pluri- 
bus  Mss.  Alii  si  et  in  decimo.  Oudend.  legi  vole- 
bat  si  in  decimo. 

Pag.  93.  V.  5-  facile  eiit  deinceps  similes 
•—  Vulg.  deinde  facile  erit  similes.  Scd  recte 
additur  deinceps  in  Mss.  tribus  ap.  Gronov.  it.  ed. 
Mediol.  et  Cratandr.  probante  etiam  Oudend.  Deinde 
.nutem  ideo  expunximus,  quod  apodosin  turbat,  et, 
quum  sequatur  deinceps,  inepte  redundat.  Idem  de- 
lendum  censebat  Ernesti. 

Pag.  93.  v.  12.  ut  distinctio  interlucere 
possit  —  Vulg.  ut  distincte  interlucerc 
possint;  quo  recte  ofFensus  est  Ernesti.  Emcndatio- 
nem  nostram  facile  probabunt,  qui,  quid  sensus  h.  1. 
postulet,  reputaverint. 

Pag.  93.  V.  14.  et  ignorabit  —  Anctore  Oudend. 
e  Mss.  recepimus ,  utpote  consequutioni  temporum 
aptius.     Vnlg.  ut  ignoret. 


AD    HEPtENNIUM    III.    19.    20.  79 

Cap.    XIX. 

Pag.  98.  V.  16.  lam  et  magnitudine  raodica  — 
Vulg.  Et  ni.  m.  In  Ms.  Caucli.  vero  est :  Nam  et 
magnitudine  modica,  unde  Graevius  recte  con- 
iecit,  lam  et  m.  m.  lcgendum  csse.  Post  raagnitu- 
dine  modica  vulg.  additur  et  mediocres,  quod 
iam  Gulielnius  repudiavit  pro  glossa ;  nec  Ernesti  ab 
t-iws    sentcntia    abiiorruit.    Itaquc    cxpunximus. 

Pag.  <)3'  V.  22.  23.  mediocria  esse  placet  — 
lu.  voloiit  esse  cod.  INIedic.  ni.  valcut  esse 
cod.    Erf.    Caucli. 

Pag.  99.  v.  5.  ad  suum  commodum  —  IIoc 
iuseruit  Erncsti  e  Mbs.  ap.  Oiulcnd.  et  ed.  1474«  *'  ^*' 
diol.    pr. 

Cap.  XX. 
Pag.  99.  v.  12 —  15.  Q  u  o  n  i  .lui  rrgo  et  rerum 
s  i  m  u  I  a  c  r  .-v  e  s  s  e  o  p  o  i"  t  c  t ,  e  t  a-  .  r  h  i  3  n  o  s  m  e  t 
notas  eligcre  dcbemiis,  duplices  imagines 
e  s  s  e  d  e  b  e  n  t ,  u  n  a  e  r  e  r  u  m  ,  a  1 1 1 1  a  e  v  e  r  b  o- 
rum  -—  Vulgo  sic  Icgitiir:  q  u  o  n  i  a  n\  «' r  :;  o  rcrum 
similcs  imagincs  esse  oportet,  et  cx  omni- 
bus  verbis  not.is  nobis  similitudines  eli- 
g  e  r  e  d  e  b,c  mus,  duplices  similitudines  esse 
d  e  b  e  n  t ,  u  n  a  c  r  c  r  u  m  ,  a  I  t  e  r  a  c  v  c  r  b  o  r  u  ni,  lu 
c|uibus  ineptaS  magistrorum  glossas  facile  depreliendas. 
Pro  similcs  imaginos  cod.  Aug.  legit :  simili- 
Tudincs,    i  m  a  g- i  n  c  s.       Uuimnjue  esl  vocubuli  simu- 


8« 


IN    RHETORICORUM 


lacra  interpretamentum.  Pro  et  verbis  in  aliis  legi- 
tur  et  ex  verbis,  in  aliis  ex  verbis.  Sed  liaec 
praepositio  nullum  hic  locum  liabet.  Nam  non  ex 
verbis  eliguntur  imagines ,  sed  verbis  destinantur. 
Denique  in  vulgata  crebra  repetitio  voc' similit  u  di- 
Ti  i  s  et  invenustam  facit  orationem ,  et  apodosin  prorsus 
nihil  afferentem ,    quam  quod  iam  erat  in  protasi. 

Vng.  gg.  V.  15 —  19.  R.erum  imagines  — -  si- 
militudines  —  verborum  imagines  — •  simi- 
J.itudine  notatur  —  Vulgo :  rerum  similitu- 
dincs  —  imagines  —  verborum  similitudi- 
nes  —  imagine  iiotatur.  Sed  liaec  permutatio 
librariis  debetur.  Auctor  enini  non  vult  explicare ,  quid 
sint  similitudines,  scd  quid  imagines ;  ergo  vocabulum 
imagines,  quod  est  definitum ,  non  debet  in  defini- 
tione  poni.  Praeterea  ridiculum  essec,  vocabulum  simi- 
litudo,  quod  est  notius  et  magis  generalc,  per  ima- 
ginem    explicare. 

Pag.  99.  V.  15.  exproniuntur  —  Vulg.  expri- 
muntur.  Sed  expromere  rectius  respondet  se- 
quenti  com}>arare,  quod  codem  modo  dicitur ,  ut 
antea    eligere.  ^ 

Pag.  99.  V.  iS-  nominis  et  vocabuli  '—  Cod. 
Erf.  ct  Pith.  habet  hominis  et  vocabuli,  quod 
Graevio  non  displiccbat;  sed  nominis  h.  1.  de  pro- 
prio  ,  vocabuli  de  appellativo  intclligcndum.  Eodcm 
modo  verbum  nomini  opponitur  Ilorat.  Serm. 
I.    3.    104. 


AD    HERENNIUM    III.    20.      >.         gi 

Pag.  99.  V.  28«  tenebimus  —  Sic  Lambin.  Vulg. 
de  tiuebimiis,  male.  Graev.  coni.  r  e  t  in  e  b  im  u  s. 
Sed   tenere   verum  est,    scil.  memoria.  1 

Pag-.  99.  V.  29.  c  o  g  n  o  V  e  r  i  m  u  s  —  Ita  recte  le- 
gitur  in  ed.  Lambin.  et  in  marg.  Cratandri.  Vulg. 
agnoverimus    scnsu    minus    apto. 

Pag.  99.  V.  29.  et  pag.  zoo.  v.  1.  non  de  minimo 
loco  —  Codd.  Pall.  et  Medic.  negationem  non  ha- 
bent ,  unde  Gronov.  coni.  a  e  g  r  o  t  u  m  d  e  n  o  n  i  m  o 
loco.  Cod.  Erf.  et  Caucli.  al.  aliquem  aegro- 
tum    dc    minimo    aliquo    sumemus. 

Pag.  100.  V.  3.  medico  —  Addidimus  digito, 
quod  est  in  Pith.  et  liic  abcsse  non  potest  ad  vitandam 
amphiboliam,  ne  de  medico  s.  laTf^c^  quis  cogitet. 
Quum  librarii  digito  omisissent,  alii  inducti  sxintl 
ut  medicum  scriberent;  nempe  quia  ab  aegroti  lccto 
medicum  abesse  non  posse' putabant.  In  cod.  Pith.  est 
medio,  quod  scriptum  est  ab  eo ,  qui  medicum 
digitum  ignorabat.  Medicus  digitus  s.  medi- 
cinalis,  ut  novimus  e  Macrobio  Saturn.  VIL  i8-  est 
vicinus    ab   imo. 

Pag.  100.  V.  3.  4.  testiculos  arietinos  —  H. 
•.,  ut  recte  Politianus  explicavit,  crumenara  e  pelliculis 
testiculorum  arietinorum.  Falso  autem  Ernesti  in  Cla- 
ve  Cic.  hanc  imaginem  refert  ad  hereditatem.  Imo  ve- 
nenum  poculo ,  hereditas  tabulis,  testes  testiculis  ari- 
«tinis   notantur. 

Not.  ifi  Cic.  liheior,  6 


«* 


IN    RHETORICORUM 


1 


C  a  p.    XXI. 

Pag.  100.  V.  15.  d  o  ni  u  i  t  i  o  11  c  m  »— •  Ilaec  sine  dur 
bio  vera  est  lectio ,  quod  vidit  Victorius,  idque  con- 
firmntur  Cic.  Divin.  I.  52.  Apulei.  Metam.  IV.  extr. 
ubi  idem   reibum    occuirit. 

Pag.   100.    V.    16.       In    primo    loco    —     Vulgo    in 
loco.      Sed    primo    addidimus ,     quia    ob    sequens    in        ] 
a  1 1  e  r  o    necessario    requiritur. 

Pag.  100.  V.  17.  tollentem  —  tendentem 
CCrd.  Leid.  5. 

Pag.  100.  V.  17.  Domitiura  1— «  P».egibus  Mar- 
ciis  —  Ilac  imagine  videtur  memoria  quaedam  tangi, 
auctoris  aetate  notissima.  Nempe  Domitius  aliquis  a 
Marciis  Regibus  loris  caedi  potuit.  Ceite  haud  est  cre- 
dibile,  rem  totam  fictam  esse  ad  imaginem  conficien- 
dam.  De  Romulo  autem  et  Remo  cogitare  recte  Ernesti 
absurdum  esse  iudicavit;  familia  Marciorum  Regura 
satis  est  nota. 

Pag.  100.  V,  ig.  20.  In  altero  loco  Aesopura 
et  Cimbrum  subornare  in  Iphigenia  agen- 
t  e  s  A  g  a  m  e  m  n  o  n  e  m  e  t  M  e  n  e  1  a  u  m  — •  Sic 
plane  iocum  restituimus ,  in  quo  mira  cst  varietas 
scripturae  in  codd.  Palatini  meliores :  suboinari  ut 
a  d  I  p  h  i  g  e  n  i  a  m  i  n  A  g  a  m  e  m  11  o  n  e  m  e  t  M  e  n  e- 
laum.  Gronovius  in  cod.  quodam  invenit :  ut  vel 
vagantem  epliigeniam,  oinissis  nominibus  A  ga- 
memnonem  et  Menelaum;  in  alio  :  ut  ad 
iphigeniara     ad     vagantem     Agamemnonem 


AD    IIEP.ENNIUM    m.    21.  (33 

et  Menelaum.  Inde  parum  feliciter  Gronovius 
eruit :  ut  ad  Iphigeniam,  Calchantem,  Aga- 
meninonem  et  Menelaum.  Nam  quid  omnes  has 
personas  hic  memorare  attinebat,  quum  unum  vocabu- 
lum  Atridae  imagine  esset  exprimendum.  In  cod. 
X)uisb.  est  subornare  vagantem  Iphigeniam. 
Mittimus  reliqua.  In  vagantem  latet  agentes. 
Nempe  in  tiagoedia  Iphigenia  duo  actore^  Aesopus  et 
Cimber  agebant  Agaraemnonem  et  Menelauxn.  Ut  igi- 
tm*  exprinieretur  imagiue  vocabulum  Atridae,  nihil 
erat  aptius,  quam  animo  sibi  fingere  AesojJum  et 
Cimbrum  in  Iphigenia  agentes  Agame-  * 
mnonem    et   Menelaum.      Sic    omnia  planissima. 

Pag.  loo.  V.  25.  transeamus  — •  Unus  Ms.  Lam- 
bin.  transigamus.  Sed  illud  verum  est ;  transire 
h.  1.  est  legendo  percurrere. 

Pag.  aoo.  V.  26.  imaginibus  —  cum  imagi- 
nibus  vulg.  Sed  praepositione  hic  facile  caremus. 
Et  paulo  ante  dixit :  verborum  simiiitudines 
imaginibusexprimere. 

Pag.  100.  V.  27.  naturae  suppeditabit  do^ 
ctrina  — ■  Fiecte  Lambin.  e  Ms.  uno  suppedita- 
bit  i.  e.  suppetias  feret.  Suffragantur  cod.  Duisb. 
Pith.  al.  Naturae  cst  h.  1.  natuiali  ediscendi  labofi ; 
doctrina  est  artificialis  imaginum  usus.  Multi  codd. 
habent   suppeditabitur. 

Pag.  100.  V.  27.  23.  utraque  ex  alteraparata 
niagis  erit  firma  — •  Hanc  lectionem  eruimua  e 
vestiglis  codd.  meliorum  s    Nam    quum    ex   utraque 


Q4  IN    RIIETORICORUM  - 

altera  est  par.ita  magis  erit  firma.  Lambiu. 
iitiaqiie  ab  altera  separata  miniis  erit  fir- 
ma.  Viilg.  iitraque  altera  sepajata  miiiiis 
erit  firma.  Veriim  liic  affirmativa  enuntiatione  po- 
tius  opus  erat,  ut  diceretur,  id  quod  nexus  postulat 
cura  antecedentibu»  et  consequentibus ,  utramque  memo- 
riam  naturalem  et  artificialem  coniunctam  plus  valere. 


Cap.     XXJI. 

Pag.  101 .  V.  6.  a  d  ni  o  n  e  n  d  u  m  •—  a  d  m  o  v  e  n  - 
dum  cod.  Duisb.  Voss.  5.  Ltid.  4-  ^d  admoncn- 
d  u  m    Lambin. 

Pag.  101.  V.  17.  ridicuium  —  Codd.  Pal.  5.  Pitli. 
addunt  periculosum.  Nonnulli  omittunt  ridicu- 
1  u  ra  .  Sed  p  e  r  i  c  u  1  o  s  u  m  parum  aptum  est  h.  1.  et 
fojtasse  ortum  est  ex    p  err  idicul  um  . 

Pag.  101.  V.  i8-  ^9«  ^^^^  quod  recens  audivi- 
mus  ' —  Ilanc  lectionem  ascivi  e  cod.  Fulv.  Ursini. 
a  t  q  u  o  d  r  e  c  e  n  s  a  u  d  i  v  i  m  u  s  liabent  edd.  Carol. 
Steph.  Cratandr.  Hervag.  Viilg.  aut  auUimus,  quod 
non  bene  coit  cum  verbis  ante    ora. 

Pag.  101.  V.  23.  manent  diutius  —  diiitius 
in  animo  ni  a  n  e  n  t  Oiidcud.  e  Mss.  quod  ille  qui- 
dem  probat.     At  vulgata  ut  brevior,    ita  elegantior. 

Pag.  101.  V.  29.  novilate  —  Vulg.  novitate 
vcio.  Ernesti  particulam ,  quae  abest  a  pluribus  Mss., 
recte  deievit. 


AD    HERENNIUM    III.   22.   £3.  3^5 

Pag.  102.  V.  5.  exitus  —  V"Ig".  et  exitus.  Scd 
eopulam  in  oppositione  alienam  iam  Ernesti  delendam 
censuit. 

Pag.  102.  V.  g.  n  o  t  a  t  a  s  —  Ita  necessario  legen- 
dum.  Vulg.  notas  est  sensui  piorsus  contrarium  et 
ineptum.  Notatae  similitudines  sunt  imagines, 
quae  postea  dicuntur  insignitae.  Sic  paulo  post 
notatior    similitudo. 

Pag:.  102.  V.  i2.    aliqua    re    —     Oiulend.    coni.  ali- 


o* 


q 


q  u  a    h.   e.    a  1  i  q  u  o    m  o  d  o  . 

Pag.  102.  V.  14.  si  qua  re  deformabimus  — • 
Oudend.  legi  vult:  si  qua  rem  deformabimuS 
turpem.     Vulgata  autem  non  est  movenda. 

Pag.  1 02.  V.  23.  p  e  r  c  u  r  r  a  m  u  s  —  p  e  r  v  a  g  e  m  u  r 
cod.  Pitli.  Caucli.  pervagemus  Voss.  2.  ed.  Mediol. 
it.  Omuib.  idque  probat  Oudend.  vulgatum  e  glossa  na- 
tum   existimans. 

Cap.     XXIII. 

Pag.  102.  V.  26.  qui  ediscere  — >  Vulg.  qui  eas 
ediscere.  Pronoroen,  quod  elegantius  abest  a  Mss. 
pluribus  et  ed.  Mediol.  1.,  de  Ernesti  sententia  expunxi- 
mus. 

Pag.  103.  V.  3,  hae  valere  —  Sic  scilpsimus  cum 
Lambino.  Nam  refertur  pronomen  ad  imagines.  Vul- 
gatum  haec  videri  posset  ad  verborum  referri,  quod 
alienum   esset. 

Pag.  105.  V.  12.  diligenter  notatae  —  Recte" 
sic  emendavit  Ernesti  vulg.  diligenternotae. 


g6  IN    RIIETOP.ICOPvUM 

Cap.     XXIV. 

Pag.  103.  T.  24.  25.  quod  et  utilior  sit,  et 
plus  habeat  facilitatis  — -  Sic  necessario  emen- 
danduni  duximus  vulg.  quod  et  utiliores  sint  ct 
plus  liabeant  facilitatis.  Nam  liic  non  de  re- 
rum  utilitate  et  facilitate  quaeritur,  sed  memori?i  rerum 
cum  memoria  verborum  ad  utilitatem  et  facilitatem  com- 
paratur;  id  quod  oppositionis  r.^tio  «atis  declarat. 

Pag.  1  o4'  V.  1.  2.  ut  versus  meminisse  pos- 
simus  —  Significat  auctor,»  se  artificialem  verborum 
memoriam  non  ideo  commendare,  qnasi  sine  ea  versiis, 
qui  verbis  confctant,  meminisse  non  possemus;  conccdit 
potius  ,  eos  ediscendo  facilius ,  quam  adliibito  imaginum 
apparatu,  posse  memoriae  mandari. 

Pag.  104.  V.  5.  quod  pertinet  —  Sic  emendavi 
vnlg.  quae  pertinet,  in  qua  sensus  commodus  haud 
inest.  quod  pertinct  ad  utilitatem  niliil  aliud 
significat,    quam    quod    non    caret    utilitate. 

Pag.  104.  V.  19.  appetendum  —  Ineptam  glossa- 
toris  appendiculam  :  quod  poteris  existimare 
utilitate  cognita  ut  diutius  in  textu  toleraremus, 
impetrare  a  nobis  liaud.  potuimus. 

Pag.  104.  V.  20.  ad  eara  rem  — •  rera  addidimus 
e  codd.  Voss.  2.    Leid.  3.    edit.  Omniboni, 

Pag.  104.  V.  21.  quae  res  postulat  —  Sic  lcgen- 
dum.  Vulg.  quam  res  postulat  iis,  quae  proxime 
antecedxint,  repugnat.  Qui  cnim  plura  se  dicturum  ne- 
gat ,  quomodo  is,  si  secus  faccret,  minus,  qunm  causa 
postulat,    dixisse  videri  possct? 


if 


AD    HERENNIUM    IV.   i.   «.  ^7 

L    I    B    E    Tx       IV. 

Cap.     I. 

Pflg.  109.  V.  1.  Hereniii  —  Vulg.  C.  HerennL 
Pracnomen  Gronovius  in  nullo  cod.  invenit;  abest  •!> 
iam  a  codd.  Oudend.  et  edd.  pr. 

Pag.  109.  V.  2.  3.  quibus  t-^  usi  suraus  — 
Vulg.  quibus  in  rebus  opus  fuit  exemplia 
uti,  nostris  exemplis  usi  sumus.  At  Lambinus 
brevius :  quibus  in  rebus  opus  fuit  exemplis, 
nostris  usi  sumus.  Ernesti  utiservavit»  alterum 
«xemplis   delevit   auctore  ed.  pr.  et  i474' 

Cap.      II. 

Pag.  iiOi  v.  8-  ostentatio  quacdam  -^  quae* 
dam    abest  a  Ms.  Cort.  probante  Ernestio. 

Pag.  110.  V.  16.  arrogantia  —  Codd.  tres  Oti- 
dend.  et    Ms.    Lips.   arrogantiae. 

Pag.  110.  V.  19.  et  leviter  praeceperit  ars 
et  ratio  —  Sic  ed.  Lambin.  utique  melius,  quara 
quod  vuigo  legitur:  et  leviter  fecerit  prae- 
cep  t  io . 

Pag.  110.  v.  21  — 23.  domestico  testimoniopu- 
gnet,  et  suo  ipsius  exemplo  abutatur  —  Vulg. 
domesticis  testimoniis  pugnet  et  sui  ipsiu* 
abutetur  exemplo.  Verba  et  sui  — '  exeraplo, 
quoniam  in  compluribus  Mss.  absunt,  Ernesti  uiicis  in- 
clusit.  Quia  tamen  in  iudiciis  non  testimoniis  solum» 
sed    exemplis    quoque    locus    est    ad  res  probandas ,     non 


CO  IN    RHETORICORUM 

ausus  sum  omittere,  lectionem  tamen  ad  meliorum  codd. 
vestigia  commodius  constitui. 

Pag.   111.  V.  2  -  4.    anteponunt  —   praeponunt 

—  p  u  t  a  n  t  —    VuJg-.    anteponant    —  praeponant 

—  piitent.     Sed  indicativis  liic  opus  est. 

Pag.  111.  V.  6.  ipsa  auctoritas  —  ipsa  abest 
cod.  Duisb. 

Pag.  111.  V.  6.  7.  Non  quum  res  —  Sic  utique 
Ernestio  auctore  scribendum;  sequente  post  reddit 
intenogaiionis  signo.  Vulg.  nam  quum.  Cod.  Duisb. 
n  o  n   t  u  m  . 

Pag.  111.  V.  18-  uunc  sine  —  nunc  vero  sina 
Ald.  etc.  Recte  Ern.  vero  delevit,  quod  abest  a  Mss. 
et  edd.  pr. 

Pag.  111.  V.  19.  qui  nisi  summe  —  Ita  vulga- 
tura  qui  non,  quum  summe,  quod  sensum  plane 
contrarium  sententiae  liabet,  correxit  Ernesti  e  duobus 
Mss.  et  ed.  i474'     Idem   \'ero  iam  Lambinus  fecerat. 

Pag.  m.  V.  27.  23.  in  arte  scribenda  —  Vulg. 
in  arte  maxime  scribenda.  Sed  hoc  maxime 
male  repetitum  est  e  commate  praecedente,  neque  li.  1. 
sensum  praebet.     Itaque  delevi. 

Cap.      III. 

Pag.  112.  V.  3.  4.  auctoritate  —  Vulg.  sua.  Sed 
pronomini  bic  locus  non  est,  quum  postea  dicatur  il- 
lorum    auctoiitate. 

Pag.  112.  V.  4.  veritate  —  Cod.  Erf.  et  marg.  Cra- 
tandr.  it.  Voss.  1.  2.   Leid.  1.   ratione. 


*. 


AD    HERENNIUM    IV.   3.  09 

Pag.  112.  V.  6.  quod  ab  ea  steterint — ,  quod 
ab  ea  parte  steterint  Gruterus  edidit  e  Mss.  tri- 
bus.  Sic  et  in  ed.  i474-  Verum  a  ceteris  fere  oninibus 
elegantius  abest  parte. 

Pag.  112.  V.  9.  rem  omnino  volent  cumre  c  o  m- 
p  a  r  a  r  e  —  Vulg.  res  omnes  volent  cum  re  co  m- 
parare.  Lambinus  coniiciebat  rationes  cum  ratio- 
nibus    comparare. 

*  Pag.  112.  V.  12.  13.  pueriliter  —  inutiliter 
et  pueriliter  vulgo.  Sed  inutiliter  et  primus 
delevit  Gruterus  auctoritate  quatuor  codd.  Palatt.  Sane 
elegantius  abest. 

Pag.  112.  V.  16.  omnia  sua  —  Revocavimus  s  u  a, 
quod  iam  Graevius  addiderat  e  cod.  Pith.  Est  enim 
sententiae   diluciditis  enuntiandae  causa  necessarium. 

Pag.  112.  V.  17.  Olympiacum  quum  —  Parti- 
culam  quum  inseruimus,  demta  deinde  copula  in 
vulg.  impudentesque;  sic  protasis  et  apodosis  ma- 
gis  clarescunt. 

Pag.  112.  V.  17.  ig.  et  steterit,  ii  t  mittatur  ■— 
NonnuUi  scripti  et  edd.  imitatur.  Ed.  1474-  ^^  Med. 
pr.  emittatur,  quod  Ernesti  factum  esse  suspicatur 
ex  undemittatur,  quod  eleganter  Latini  dicunt  dc 
carceribus. 

Pag.  112.  V.  20.  Ladas  aut  Boius  •—  Turnebus 
edendum  putabat  Boliscus  aut  Boiscus;  Iioc  Lam- 
binus  praetulit ,  quia  apud  Xenopli.  Jdva/S.  lib.  5.  B  o  i- 
scus  quidam  pugil  occurrit.  F.  Ursinus  opinatur  scri- 
bendum  B  o  e  u  s  ,    cuius  Pausanias  meminit  in  Laconicis. 


90  IN    RHETORICORUM 

Pag.  n2.  V.  20.  2i.  cum  Sicyoniis  — -  Int. 
calceis,  iit  recte  Gronov. 

Pag.  n2.  V.  23.  elaborant  —  Sic  aptius  ed.  1474. 
et  Mss.  duo  Oudend.  Vulg.  elaborent. 

Pag.  112.  V.  25.  in  stadium  —  Recte  Lambinus 
correxit  superiorum  edit.   lectionem  studium. 

Pag.  113.  V.  7.  V  o  c  e  n  t  —  Vulg.  v  e  1  i  n  t ,  sensu  inepto. 

Pag.  113.  V.  14.  »5  quibus  possumus,  et  d  e- 
bemus  —  Locus  liic  commemoratur  ap.  Cic.  dc 
Orat.  I.  52. 

Pag.  113.  V.  15.  testimonium  collocamus  — 
Vnlg.  non  testimonium  collocamus,  quod  Er- 
nesti  sic  admittebat,  ut  intelligeretur  inquam  post 
non.      Sed  melius  abest  in  cod.  Voss.  3.  Leid.  2.  3.  4« 

C  a  p.       IV. 

Pag.  114.  V.  7.  8-  artificiosum  egregie  — 
Ita  conexi  vulg.    artificiosum    egregium. 

Pag.  114.  V.  22  —  25.  p  r  o  p  t  e  r  e  a  q  u  o  d ,  s  i  a  r  t  i- 
ficiosum  est  intelligere,  quae  sunt  exarte 
scripta,  multo  est  artificiosius,  ipsum  scri- 
bere  ex  arte  —  Hic  locus  pessimo  emblemate  cor- 
ruptus  erat  in  Mss.  et  edd.  Legebatur  enim  sic :  p  r  o- 
pterea  quod  isto  signo  videmus  te  nonni- 
hil  eius  scire;  aliissignis  multascire  in- 
telligemus.  Quodsi  artificiosum  est  intel- 
ligere  etc.  Atqui  non  quaerebatur,  qnam  pauca  aut 
multa  quis  sciret,  sed  utrum  exempla  ex  orationibus 
ot     poematis     eligere    omniuni    aviificiosissinmm    esset. 


AD    HERENNIUM    IV.   4.   5.  91 

-IIoc  Tectc  negatiir,  propterea  quod,  si  artificiosum  csi 
intelligere,  quae  sint  ex  arte  scripta ,  inulto  est  artifi- 
ciosius  ipsum  sciibere  ex  arte ,  ut  fere  manibus  depre- 
Iienderimus  glossatorem,  qui  pro  8ua  sapientia  infersit 
ista :  isto  signo  ■— -  intelligemus,  non  solura 
fensu  inepta,    sed  etiam  Terbis  male  conformata. 

Pag-.  115.  V.  4-  alienis  •; —  Ald.  et  alii  addunt  se, 
quod  recte  induxit  Ernesti ;  abest  enim  a  Msfl.  pluiibus 
ct  ed.  Med.  pr.  et   Iiic  est  serrao   de  toto  genere. 

Pag.  115.  V.  5.  6.  Nunc,  quae  separatim  dici 
possunt  —  Lambin.  e  duobus  Mss.  legi  volebat, 
nunc  separatira,  quae  dici  possunt,  consi- 
deremus.  Nam  quae  separatim  dici  possunt 
significat  illa  arguroenta,  quae  advsrsus  eos,  qui  alicnis 
exemplis  uti  oportere  dicant,  proferiu  possunt^  si  ab  eo- 
rum  argumentis  discesseris ,  quibus  illi  Fationem  suam 
defendmit ;  wns  sicli,  abgeselin  von  ihrenVer- 
tlieidigungsgrunden,  gegen  sie  sagen  liifst. 
Eodem  niodo  separatim  ponitur  Cic.  de  Orat. 
II.  27. 

Cap.      V. 

Pag.  115.  V.  7.  Dicimus  igitur,  eos  tum 
ideo  ' — •  Sic  cod.  Erf.  recte.  Etiam  Pitli.  habet  tum 
i  d  e  o  .  Gronovius  in  codd.  invenit  e  o  s  q  u  u  m  i  d  e  q, 
quicum  consentit  ed.  i474'  Vulg.  Dicimus  ergo 
c  os    omn  es   id  e  o  . 

Pag.  115.  V.  13.  Licet  —  Ita  iam  Gronovio  auctore 
commodius  et  suavius  legitur  cum  Erf.  Diiisb.  Cauch, 
al.   Vulg.    I  i  c  e  r  e  t . 


gs,  IN    RHETORICOP,.UM 

Pag.  115.  V.  26.  27.  aliis  ab  historiarum  scri- 
ptoribus  —  Ita  legendum  vidit  Graevius ,  vestigia 
cod.  Erf.  sequutus ,  in  quo  est  aliis  liistoriarum 
«criptoribus.  Vulg.  et  liistoriarum  scripto- 
r  i  b  u  s . 

Pag.  ii6.  v.  1.  2.  quac  omnes  habuerint  — 
Vulg.  oninia  quae  omnes  babuerint.  omuia. 
spurium  esse  vidit  Ernesti,    et  uncis  inclusit. 

Pag.  iiG.  V.  4-  Atqui  nemo  in  lianc  incide- 
ret  opinionem  — ■  Vulg.  Igitur  nemo  etc.  Sed 
adversandi  particulam,  non  concludendi ,  sensus  requi- 
rit,  id  quod  iam  Ernesti  observavit.  Porro  idem  recte 
correxit  vulg.  incidet,  quod  renucntibus  Mss.  et  pri- 
oribns  edd.  in  multas  post  Lambin.  fluxit. 

Pag.  116.  V.  10.  Denique  — >  Hoc  e  marg.  Cratandr. 
et  Leid.  3.  recepi  pro  vulg.  deinde.  Ultimum  enim 
hic   profertur    argumentum. 

Cap.     VI. 

Pag.  116.  V.  24.  25.  Si  mercei^i  —  quaeritent 
mercis  —  Recepimus  lectionem  cod.  Erf.  Voss.  1. 
Leid.  2.  3.  4-  Vulg.  Si  merces  ■ —  quaeritent 
aliudmercis. 

Pag.  116.  V.  26.  ut  si  —  Rectius  sic  ed.  Graev.  au- 
ctoritate  cod.  Pith.  et  ipso  sensu  iubente.    Vulg.  aut  si. 

Pag.  116.  V.  23.  29.  quum  hominibus  —  ijise 
ab  aliis  id  hominibus  —  Quod  secundo  loco  est 
hominibus  Lambinus  toUit.  H.  1.  tamen  repetitio 
efficacior    esse    videtur. 


AD    HERENNIUM    IV.   6.  7.  93 

Pag.  117.  T.  5.  Isti  inagistri  —  Vulgo  additur: 
oranium  dicendi  praeceptores,  quod  sp urium 
esse,   recte  divinavit  Ernesti. 

Pag.  117.  T.  7.  quum  maxime  — -  Sic  cod.  Erf.  it, 
Leid.  4«  probante  Oudend.     Vuigo    quam    maxime. 

Pag.  117.  V.  15.  Praxitelae  —  Scripturam  hanc, 
quam  praebent  codd.  complures,  auctore  Gronovio  prae- 
tulimus  vulgatae   Praxitelis. 

Pag.  117.  V.  15.  pectus  Polycleti—  ventrem 
et  crura  add.  cod.  Pith.  unde  Graev.  coniicit  scriptum 
fuisse  ventrem  et  crura  Phidiae.  Voss.  1.  habet 
Polyclecius  ventrem  et  crura,  unde  suspicatur 
Oudend.  legi  posse  Myos  ventrem  et  crura.  Mys 
signorum  artifex  laudatur  Pliu.  XXXII.  12.  Si  quid  mu- 
tandum  sit,  Oudendorpii  lationem  praetulerim.  Nam 
auqtorem  nostrum  Phidiam  extremo  loco  nominasse,  vix 
cst   credibile. 

Cap.     VII. 

Pag.  117.  V.  23.  occultatur  —  Non  necesse  est 
occultare  reponatur,  qnoJ  in  mentem  venit  Erne- 
stio  ;  non  enim  ad  jionere,  sed  ad  oportct  consequu- 
tione   refertur. 

Pag.  113.  V.  5.  a  consuetudine  Latina  — 
Sensus  causa  addidimus  Latina,  quod  in  codd.  invenit 
Becichemas.  Alii  addunt  Romana.  Si  antea  cum  Gro- 
novio  legi  placeat,  nomina  rerum  Graeca  quum 
vertimus,  defendi  possit  a  c  o  nsuetudine,  ut 
niliil  amplius  a^datur. 


54  AN    RHETOP.ICORUM 

Cap.    VIII. 

^^o'  ^'8-  '^'-  -o.  qiiae  genera  —  Sic  Graer.  er 
Ern.  e  cod.   Erf.   et  Pitli.    Vitlgo   quac. 

Pag.  xi8.  V.  24.  25-  ma^na  et  ornata  constru- 
ctione  —  Puecte  Ein.  restituit  vetereni  lectionem ,  pro 
qua  Gruterus  e  IMss.  quibusdam  dedit  laevi  et  or- 
n  a  t  a  ;  sed  illud  verbum  li.  1.  est  alienum.  ,,Nec  enim 
liic  de  compositione  verborum  ea ,  ex  qua  iaevitas  ora- 
tionis  nascitur,  sermo  est,  ut  patet  e  sequentibus.  Et 
illa  laevitas  etiam  in  aliis  figuris  esse  debet,  nec  semper 
in  giavi  figura  locum  liabet.  Verbum  constructio- 
n  i  s  decepit  auctoi  em  huius  lectionis ,  quod  hic  non 
eo  sensu  dicitur,  quo  est,  quum  de  structuia  verborum 
ad    efficiendum   numerum  dicitur."     Hactenus  Ernesti. 

Pag.  119.  V.  5.  sive  translata  — •  Quod  vulgo 
addebatur  sive  extranea,  recte  expunxit  Ernesti. 
Nam  extranea  nihil  aliud  est  quam  translata. 
Alterutrum    certe    ex  interpretationc  Grammatici  ortum. 

Pag.  119.  V.  12.  maleficium  —  comparari  — 
malefactum   —  computari     cod.    Erf. 

Pag.  119.  V.  14*  iiigenuam  —  ingenuum  Ms. 
Caucli.  Duisb.  Leid.  1. 

Pag.  119.  V.  15.  verberassent  —  Hoc  e  Voss.  1. 
probante  Oudendorp.  recepimus.    Vnlg.   pulsassent. 

Pag.  119.  V.  ig.  non  reliquerunt  —  Ileduxi 
puncti  signum ;  nam  interrogandi  nota ,  quam  Ernesti 
adscivit,  sententiam  pervertit ;  auctov  eniui  significat, 
quoniam   in    proditorcs    patriae    satis   idonea    poena   non 


AD    HERENNIUM    IV.  8-  9-  <j) 

possit  excogitari,  propterea  niaiores  singularem  poenam 
Iiuic  facinori  non  reliquisse. 

Pag.  i2o.  V.  I.  concideret  —  Ita  scribendum  fuit 
propter  legitimam  temporum  consequutionem ;  sicut  an- 
tea  est  irr  uer  en  t.     Vulg.    perperam    concidat. 

Pag  120.  V.  1.  incendio  « —  Quod  liic  additur 
conflagrata,  id  recte  Ernesti  spurium  iudicavit.  Ita- 
que   eiecimus. 

Pag  120.  V.  7.  ducet  —  Sic  vere ,  opinor,  emen- 
davi.  Vulg.  e  d  o  c  e  t .  In  cod.  Aug.  d  o  c  e  t .  Neutruni 
fconstructioni  sequendum  verborum  aptum. 

Pag.  120.  V.  8-  9-  proturbetis  —  Sic  Erf.  Cauch. 
Olim  perturbetis  mendose ;  pro  quo  Lambinus  ex 
Aurati  coniectura   dedit   deturbetis. 

Pag.  i2o.  V.  9.  iste  spurcissimus  —  Ita  rescri- 
psi  pro  vulg.  s  p  u  r  c  i  s  s  i  m  o  3"  u  m  .  Nam  liostibus  hoc 
cpitheton  vix  convenit,  proditori  autem  patriae  recte 
tribuitur. 

Pag.  120.  V.  10.  voluit  —  Indicativum  recte  e 
Mss.  restituit  Oudend.   Vulg.  voluerit. 

Cap.     IX. 

Pag.  120.  V.  17.  Hi  quum  se,  et  opes  suas 
necessario  norant  —  Sic  locum  constituendum 
esse  vidit  Ernesti,  nisi  quod  ille  norint  rccepit,  nos 
norant  potius  requiri  putavimus.  Vulg.  hi  quum 
se  et  opes  suas  et  copiam  necessariorum 
norunt.  Sed  nec.essario  legitur  in  cod.  Voss.  1.  j. 
Leid.  1.  2.    norint  in  cod.  Voss.  1.  Leid.  1.  4. 


p6  IN    RIIETORICORUM 

Pag.  i20.  V.  ig.  niliilo  minus  — •  Hoc  in  Ms. 
Cort.  abest;  idque  placet  Ernestio ,  sed  sine  causa  ido- 
nea.  Nam  nihilo  minus  refertur  ad  antecedens  n  e  - 
cessario.  Nempe  suas  opes  socii  necessario  norant ; 
quantae  Romanorum  opes  essent,  etsi  non  necessa- 
rio,  tamen  niliilo  minus  propter  propinquitatem 
et  omnium  lerura  societatem  existimare  poterant. 

Pag.  120.  V.  19.  in  omnibus  rebus  —  Fortasse 
haec  a  giossatore  adiecta  sunt.  Certe  liis  omissis  eflica- 
cior  fit  oiatio. 

Pag:.  i2o.  V.  20.  existimare  —  lure  lioc  Grono- 
vius    lectioni    aestimare    praetulit. 

Pag.  i2i.  V.  1.  ac  paratiores  —  et  appara- 
tiores    Mss.    Oud.    omnes    et  edd.  pr. 

Pag.  12 1.  V.  4.  concesserunt  —  Hanc  Lambini 
lectionem,  a  Gronovio  quoque  probatam,  ut  exquisi- 
tiorem  anteferendam  duximus.     Cetcii    consenserunt. 

Pag.  121.  V  8«  isti  minus  facile  —  Transpo- 
^iiimus  vocabulum  minus  lucidi  oidinis  causa.  Et 
sic  cod.  Aug.  Vulg.  eo  qiiidem  minus  isti  fa- 
ci  ie . 

Pag.  121.  v.  9.  quod  —  Vulg.  quo.  Cod.  Ang. 
qu  i . 

Pag.  121.  V.  9.  discessissent  —  Verissime  sic 
cdidit  Ernesti.  Vulgatum  descissent  a  sententia 
piorsus  abhonet.     Cod.  Aug    liabet  decidissent. 

Pag.  121.  V.  J9.  Quod  quid  aiiud  —  Ita  rescri- 
psi  pro  vulg.     quid  aliud     auctore  Ernestio. 


C  .1  p. 


AD    HERENNIUM    IV.    lo.  97 

C  a  p.     X.  ' 

Pag.  i2i.  V.  21.  attenuatae  —  Hoc  e  cod.  Erf. 
antetuli  vulg.    attenuato.     Idem  probavit  Oudend. 

Pag.  121.  V.  24.  postquam  perfusus  est  —  Pith. 
liabet:  postquam  ceromate  perfusus  est,  qnod 
Graevius  liactenus  probabat,  si  ceroma  pro  ceroto 
dictum  esset.  Voss.  2.  liabet :  perfusus  est  oleo. 
Mihi  utrumque  videtur  e  glossa  natum.  Perfusus  di- 
citur   pro    perunctus. 

Pag.  i2i.  V.  25.  ubi  visum  est  ire,  ut  in  al- 
veum  descenderet  —  Sic  cod.  Voss.  1.  3.  Leid.  2. 
it.  cod.  Aug.  Vulgo  male :  ubi  visum  est,  ut  in 
alveum  descenderet.  Nempe  ab  eo  loco ,  ubi  ado- 
lescens  unctus  et  defricatus  erat,  ire  oportebat  ad  alveum, 
in  quem  erat  descensurus. 

Pag.  122.  V.  1.  eadem  et  alia  dicere  '—  Vulg'. 
•dd.    coepit.     Sed   praestat   infinitivus  liistoricus. 

Pag.  122.  V.  1.  2.  Sine  me  considerare—  nem- 
pe,    quomodo  tibi  satisfaciam. 

Pag.  122.  V.  2.  iste  ' — •  Iterum  hic  additur  c  o  e  pi  t; 
sed  recte  abest  a  codd.  Leid.  3.  4.    Voss.  2.  3. 

Pag.  122.  V.  2.  clamarc  —  V"^ff'  additur  voce 
ista,  quod  eo  confidentius  delevi ,  quo  incptius  dicere- 
tur  soiam  vocem  scurrae  cuivis  posse  ruborcs  elicere. 
In  quibusdani  «I  jt  m  a  g  n  a  v  o  c  e ,  in  aliis  c  Li  r  a  v  o  c  e, 
ut  dubium  non  sit,  glossatorum  manus  h.  1.  contami» 
Jiassc. 

Not.  in  Cic.  Bhetat .  7 


98  IN    RHETORICOPvUM 

Pag.  122.  V.  2.  5-  <]iioc!  fncile  vel  cuivis  iii- 
bores  elicere  posset  —  Vwlg.  f]uac  vel  fa- 
cile  r.  e,  p.  Nempe  quuni  a  glossatore  voce  ista 
aclditum  esset ,  quae  sequuntur  ciini  voce  ista  construi 
coeperunt ;  pendent  autem  a  clamare.  Itaque  rescri- 
psi  quod.  Si  tamen  quae  sei^vai^e  quis  velit,  non 
impedio ,  modo  tum  possint,  ubi  nimc  est  possit, 
scribatur. 

Pag.  j22.  V.  o*— 6.  Ita  petulans  es  ac  proter- 
v  u  s  ,  u  t  n  e  a  d  s  o  1  a  r  i  u  m  q  u  i  d  e  m  ,  u  t  m  i  h  i 
videtur,  sed  pone  scenara,  et  in  eiusmodi 
locis  exercitus  sis  -  Cod.  Duisb.  ita  p  e  t  u- 
i  a  n  s  e  s  a  t  e  i-  v  e  a  d  s  a  l  u  t  a  n  d  u  m  q  u  i  d  e  m  etc. 
Cod.  Erf.  et  Caucli.  ita  petuians  es  atque  acer, 
u  t  n  e  a  d  s  a  1  u  t  a  r  i  u  m  q  u  i  d'  e  m  u  t  m  i  h  i  v  i  d  e- 
t  u  r ,  s  c  d  p  e  n  e  s  s  c  e  n  a  m  .  Vul go  :  i  t  a  p  e  t  u  1  a  n  s 
es  atque  acer,  ut  ne  ad  soiarium  qTiidem, 
ut  mihi  videtur,  sed  pone  scenam,  et  in 
fciusmodi  locis  exercitatus  sis.  Hic  primo 
delevi  vocabulum  idoneus,  ouod  Giaevius  in  nullo 
suorum  codd.  invenit,  praeterquam  in  Pith.  abest  etiam 
ab  edd.  vett.  ut  Omniboni  i478-  et  Mediol.  1488-  Ne- 
qr.e  vero  Oudendoipius  in  codd.  suis  reperit  idoneus 
praeter  Leid.  1.,  in  quo  vitiose  scriptum  idoeuus  e  s. 
Ergo  idoneus  accessit  a  glossatore.  Sed  mirum  est, 
neminem  interpretum  vcrum  Iiuius  convicii  sensum  as- 
sequutum  esse.  Scuna  ille  quum  dicit  satisfacias 
oportet,  tecte  adolescenti  stuprum  minatur.  Notum 
e  t  cnira,  consiuprationes  niasculorum  nonnunquam  ulci- 


'pc 


AD    HERENNIUM    IV.    lo.  ^p 

scendi  causa  factas  esse.  Huc  leferendum  illuJ  Horatii 
de  poenis  adulterorum  :  hunc  perminxerunt  ca- 
loues.  Ad  illam  igitur  stupri  comminationem ,  et  ad 
convicium,  quod  sequitur,  pertinet,  qnod  dicitur  ii  o  m  o 
id  aetatis  erubuisse.  Convicium  autem :  ita 
petulans  — -  exercitus  sis,  adolescenti  impudici- 
tiam  exprobrat,  innuitque,  eum  non  solum  ad  solarium, 
fortasse  a  singulis ,  sed  etiam  pone  scenam  in  conspectu 
muitorum ,  et  a  pluribus  muliebria  passum  esse.  HinC 
omnia  quae  sequuntur  clarescunt.  E  contrario  qui  liaec 
ad  eloquentiam,  ut.  Lambinus ,  vel  ad  salutandi  ofFicium 
traxerunt,  prorsus  a  sententia  aberrarunt,  nec  docere 
potuissent,  si  quis  quaesisset,  quomodo  eiusmodi  dicta 
adolescentulo  rubores  excitare ,  aut  quoraodo  propterea 
scuiTa  ruborem  exhausisse  dici  posset.  Ceterum  pro  at- 
que  acer  dedimus  protervus,  quo  nos  varietas  le- 
ctionis  aterve  in  cod.  Duisb.  duxit.  Pro  exercita- 
tus  in  compluribus  Mss.  rectius  scribitur  exerci- 
tus.     Sic    dicitur   exercere     scortum. 

Pag.  122.  V.  9.    ille    -—      Sic  scripsi  pro    iste,   quod 
ille    semper  liic  de  scurra,  non  de  adolescente  ponitur. 

Pag.   122.    V.   12.    istis   — •     E    cod.    Duisb.    adscivi. 
Vulg.    i  p  s  i  3  . 

.  Pftg.  122.  V.  13.  in  attenuata  —  Sic  sensus  poscit. 
Vulg.  attenuata.  Sed  vereor,  ne  tota  liaec  appendi- 
€ula :  Erit  enim  —  nicdiocritate  glossatori  dc- 
bcatur. 


lotf  IN    RHETORICORUM 

Cap.   xr. 

Pag.  122.  V.  18-  N.im  gravi  figurae  propin- 
<jua  est  ea  —  In  edd.  et  codd.  Mss.  legitur :  nam 
ojrftvi  figurae,  quae  laiidaiida  est,  propin- 
quaestea,  quaefugiendaest.  Sciolorum  assu- 
mcnta,   quae  iam  Ernesti  notavit,    rescidimus. 

Pag.  122.  v.  19.  sufflata  —  Quidam  codd.  s  u  f- 
fulta.  Male.  Etsi  Oudend.  id  inteipretatiir  saffar- 
cin  a  t a . 

Pag.  122.  v.  25.  perduellionibus  venditat  — 
perduellibus  vendit  Lambin.  Sed  illa  lectio  haud 
dedecet  exemplura  orationis  inflatae  gc  tuigidae. 

Pag.  122.  V.  29.  et  pag.  123.  v.  1.  In  Ii  o  c  genus 
plerique  declinant,  quum  ab  eo  —  Sic  nexus 
et  sententia  postulat.  In  Iidc  genus  plerique 
quum  declinant  cod.  Erf.  Vulgo:  In  lioc  ge- 
11 U3  pierique  quuni  declinassent,  et  ab 
c  o     etc. 

Pag.  125.  V.  5.  6.  ad  confinium  eius  generis 
—  Sic  cod.  Eif.  Caucli.  et  alii  Mss.  Vulg.  ad  con- 
fine   genus    eius    generis. 

Pag.  123.  V.  13.  multos,  ni.^los  homines  — 
mulcos  homines,  malos  edit.  Omnib.  et  placet 
Oudendorpio. 

Pag.  124.  V.  5.  oblitam  — .  Mss.  quidam  ap.  Lam- 
bin.    o  b  1  i  q  u  a  m  ;    malc. 

Pag.  i2/j.  V.  g.  u  t  s  a  t  i  e  t  a  s  —  Vulg.  u  t  f  a  c  i  I  e 
satietas;    inepte   ad    sensuni. 


AD    IIERENNIUM    IV.   12.   13.  i©i 

Cap.      XII. 

Pag.  124.  V.  12.  Qiiae  maxime  ad  officium 
oratoris  accommodata  est  —  Multi  codd.  iit 
Voss.  2.  5.  Leid.  2.  it.  ed.  Omnib.  quae  maxime 
a  d  c  o  m  m  o  d  u  m  o  r  a  t  o  r  i  s  a  c  c  o  m  m  o  d  a  t  a  ^e  s  t . 
Alii :  quae  maxime  admodum  oratori  accom- 
modataest. 

Pag.  124.  V.  24.  in  arte  Grammatica  dicemus 
— .  dilucide  dicemus  vulgo  editur.  Sed  hoc 
dilucide  librarii  fecerunt  aberrando  ad  versum  se- 
quentem,  ubi  occurrit  dilucidam.  Ilic  certe  est 
ineptum. 

Pag.  125.  V.  3.  4-  constructio  aequabiliter 
perpolita  —  Vulg.  constructio  quae  facit 
omnes  partes  orationis  aequabiliter  perpo- 
litas.  Sed  illa :  quae  facit  omnes  partes  ora- 
tionis  absunt  cod.  Erf.  Duisb.  Leid.  1.  /\.  Voss.  2.  ct 
interpolatori  debentui*.  Qui  omittunt,  legunt  etiam 
perpolita.  > 

C  a  p.     X 1 1  L 

Pag.  126.  T.  5«  ct  in  sententiarum  —  in  ad- 
didimus   e  Voss.  1.  5.    Leid.   i.  2.  3.    ed.  Mediol. 

Pag.  126.    V.  g.    habet   dignitatem    ■ —     Hic   pau- 

ca    quaedam     verba    interciderunt ,     quibus    transitus    ad 

singnlas   verborum  exornationes  continebatur.     Fortasse : 

'de    verborum    exornationibus    primum   dic«- 

»1  u  s.    Cf.  c.  34.  exti.  ; 


102  IN    P.HETORICORUM 

Pag.  126.  V.  22.  contemsisti  —  Ita  recte  legitiiv 
in  cod.  Erf.  Voss.  3.  Leid.  2.  ed.  Mediol.  Vulgo  rc- 
liquisti. 

Pag.  126.  V.  27.  exaugendam  orationem  —  Sic 
plurimi  Mss.  ap.  Oudend.  et  ed.  Omnib.  Alii  exag- 
g  e  r  a  n  d  a  m  . 

Pag.  127.  V.  6.  navus  —  Hoc  verum ,  non,  nt  iu 
nonnullis    editur,    novus. 

Cap.      XIV. 

Pag.  1 27.  V.  2i.  quid  conveniat  —  quam  eon- 
veniat    Voss.  1.  5.    Leid.  i.  2.  3.    ed.  Mediol. 

Pag.  123.  V.  5.  tu  virtiitem  —  Haec  lectio  vul- 
gatae :  tu  vero  virtutem  praeferenda.  Sic  et  0u- 
dendoi^pio  visum. 

Pag.  128-  V.  17.  festivitas  qiiaedam  —  quae- 
d  a  m  delendum  censet  Oudcnd.  auctoritate  Mss. ,  quos 
consuluit,    omnium  et  edd.  pj". 


ll 


\ 


Cap.     XV. 


Pag.  128.  V.  23.  praebes  — ■  Hic  et  post  otiosus 
' —  friges  —  obmutcscis  —  desideras  —  non 
potes  perperam  in  quibusdam  edd.  signa  interrogandi 
ponuntur. 

Pag.  128-  V.  24.  in  tumultu  —  Addunt  quidam 
solus,  quod  abiicit  Oudend.  nec  agnoscunt  codd.  Leid. 
I.   5.  4- 


AD  HERENNIUM    lY.  15.  16.  17.  ij.       105 

Pag.  129.  V.  26.  27.  abalienabas  —  IIoc  auctore 
Oudend.  e  Voss.  1.  3.  Leid.  2.  3.  adscivimus.  Vulgo 
ali^nabas. 

Cap.     XVI. 

Pag.  150.  V.  11.  12.  virum,  parentes  —  Lambin, 
addit  fratres,  incertum  qua  auctoritate.  Neque  vero 
eo  hic  opus  est. 

Pag.  150.  V.  17.  ig.  natura  muliebris  inconsi- 
deratam  — •  natura  muiieris  faciat  necessc 
cst  inconsideratam.  Cod.  Pitli.  natura  mulie- 
bris,  quare  eam  faciat  necesse  est  inconsi- 
deratam.  Voculas  faciat  necesse  est  probat 
Oraevius.     Vulgata  tamen  liaud  deterior. 

Cap.     XVII. 

Pag.  131.  V.  17.  lioc  pac  to  —  Ita  Mss.  omnes  (yu- 
dcnd.  et  ed.  Mediol.     Vulg.    li  o  c    m  o  d  o  . 

Pag.  131.  V.  17.  primum  — •  Lambin.  dedit  plu- 
rimum  e  coni.  Ranconet. 

Pag.  132.  V.  7.  teneri  —  Sic  cod.  Erf.  Cauch. 
Duisb.  Voss.  1.  2.  Leidd.  probantibus  Graevio  et  Oli- 
dend.     Vulgo    retineri. 

Cap.     XVIII. 

Pag.  132.  V.  25.  C  o  n  t  r  a  r  i  u  m  e  s  t ,  q  u  o  d  —  Prae- 
mittuntur  liis  ista  in  edd.  Contrarihm  idem  ferc 
est  quod  contentio,  in  quibus  manifesto  se  pToT- 
dit  glossa  marginalis. 


io4 


IN    RIIETORrCORUM 


^^g- 153-  V.  2.  cum  fide  habere  —  c.  f.  reti- 
iiere    cod.    Erf. 

■P^S-  ^53-  "^*  4*  qui  speret  — *  Sic  eod.  Erf.  et 
pliires  ap.  Oiidend.     Vulg.     quis    speret? 

P^s*  ^33-  V.  12.  brevibus  et  continuatis  mem- 
bris  —  Sic  emendavi  vulgatum  br.  et  cont.  ver- 
bis,     quod  est  absonum  et  ineptum. 

Cap.     XIX. 

Pag.  153.  V.  24*  ^5-  E  X  d  u  o  b  u  s  m  e  m  b  r  i  s  — 
suis  addendum  censet  Oudend.  auctoritate  Mss.  et 
cdd.    pr. 

Pag.  134.  V.  g.  9.  quod  illud  tardius  —  quod 
omittit   cod.  Erf. ,    quem  sequitiu"  Graevius. 

Pag.  134.  V.  XI,  contortione  —  Oudend.  place- 
bat  contentione,  quia  metaplioram  sine  causa  putabat 
ab    arcu    sumtara. 

Pag.  134.  V.  27.  23.  In  his  tribus  generibu» 
continuationis  ad  vim  adeo- — •  Haec  vulgatae 
cmendatio  necessaria  nobis  visa  est.  Sic  enim  legitur 
in  edd,  in  his  tribus  ge^eribus  ad  conti- 
nuationis     vim     adeo. 

Pag.  135.  V.  2  —  4-  Sed  et  alias  —  continua- 
t  i  o  n  e  s  —  Ilacc  a  sciolo  quodam  adiecta  esse  vi- 
dentur. 

C  a  p  .      XX. 

^^S'  *35-  V.  3.  d  i  n  u  m  e  r  a  t  i  o  n  e  — <  ViJg.  additur 
Uostrai  quod,  ut  inutile,  delevimus. 


AD    IIERENNIUM    IV.   20.  ai .  105 

Pag.  135.  V.  14.  facilitatem  —  Hoc  invexi  c  cod. 
Plth.    Vii'g.     felicitatem.  ^ 

Pag.  135.  V.  27  —  29.  Huic  omnis  —  est,  a  sa- 
pientia  —  remotus  —  Sic  cod.  Erf.  probante  Grae- 
vio.  Vulg.  cuius  omnis— -  est,  eius  a  sapicn- 
t  i  a    etc. 

Cap.     XXI. 

Pag.  136.  V.  18'  acceditur  commutatione  — 
Cod.  Erf.  addit;  vel  adiectione.  Cod.  Duisl).  et  ed. 
Lamb.  vel  additione.  Graevius  vel  unum  vel  altc- 
rum  necessario  requiri  putabat.  Falso.  Nam  hic  tan- 
tum  de  genere  loc[uitur  aucior,  cuius  species  deinde 
oiiumerAt. 

Pag.  156.  V.  22.  23.  Hic,  qui  se  magnifice 
iactat  —  magnificat  est  in  marg.  Cratandri.  Et 
huius  quidem  verbi  glossemata  esse  opinabatur  Graevius 
TOcabula    iactat    atque    ostentat. 

'  Pag.  136.    V.-23.    veniit    ante   '—     Vulg.    veniit   a 
te    ante.     Scd  illud    a    te    recte    omittit   cod.  Leid. 

Pag.  X36.  V.  25.  26.  vicit  —  vincit  —  Haec  le- 
ciio  vera  est.  Nam  est  complexio  literae  n  in  altero 
membro.  (Male  enim  Ernesti  compl  exi  o  neni  in- 
terpretatur  contractionem.)  Significatur  autem, 
aleatorem  debitores  suos,  quos  alea  vicerit ,  statim  ferro 
vmciie  h.  e.  catenis  ferreis  tanquam  aere  nexos  con- 
stringere. 

Pag.  137.  V.  10.  11.  quae  in  literarum  com- 
mutatione,     brevitate,     aut     productione   — 


io6  IN    RHETORICORUM 

Sic  rccte  Victorius.  Id  postea  iii  peius  njutatum  est : 
q  u  a  c  i  11  1  i  t  e  r  a  r  u  iii  b  r  e  v  i  c  o  m  m  u  t  a  t  i  o  n  e 
aut    productione. 

Cap.     XXII. 

P^g-  138-  V.  2.  3.  conformavit  —  In  hoc  Lam- 
binus  coniectura  inciderat.  Est  autem  in  cod.  Duisb. 
Vulg.     confirmavit. 

Pag.  138.  V.  5.  m  a  n  u  s  M  a  c  e  d  o  n  u  m  —  Quidam 
codd.  liabent  fama  Macedonum,  quod  non  est 
admittendum.  Si  quid  mutaiidum  esset,  praeferrem  cum 
Oudendorpio :    Oceanum    Macedo    transvolasset. 

Pag.  138-  V.  i/f.  15.  f  i  d  e  c  a  p  t  u  m  ,  m  a  1  o  r  u  m 
perfidia  per  scelus  —  Sic  locus  liic  adiuvante 
ed.  Aldina  et  codd.  aliquot  Palatinis  et  Leidd.  melius 
€St  constitutus,  quam  ut  viilgo :  fide  captum  ma- 
ioiym     peifidiae     scelus. 

^^S'  *58'  V.  16.  penates  •—  Ex  Oudeiidorpii  con- 
iectura.      Vn^g.     parietes, 

Cap.     XXIII. 

Pag.  158.  V.  28-  Quippe  —  Ita  edidi,  quod  vulg. 
q  u  a  r  e    orationis    nexum    turbat. 

Pag.  159.  V.  3.  auditor  —  Hoc  abest  a  pluribus 
Mss.     Non  tamen  assentior  Graevio ,  id  recte  abesse. 

Pag.  139,  V.  6.  cito  satietato  —  cita  satic- 
tatc   Gruterus    e    Mss.    notavii. 


AD    HEPvENNIUM    IV.   24.   25,  107 

Cap.     XXIV. 

Pag.  159,  V.  21.  aliqua  venit?  —  Ita  Eif,  «I 
Duisb.    recte.     Alii   o  b  v  e  n  i  t . 

Pa"-.  159.  V.  21.  at  etiam  a  necessariis  — 
Vulgo  editur:  Non  potest  dici,  sed  etiam  a 
necessariis;    quae    periphrasis   haud  dubie  est  a  glos- 

satore. 

Pag.  140.  V.  3.  iurati  legibus  —  Ita  Voss.  1. 
Vidgo    omittitur    l-e  g  i  b  u  8_» 

Pag.    140.    V.   4.  5.     antiquam     vitam,      alicubi 
honestfe    tractatam?    Quam?    Nam    hic  —    Tex- . 
tum  ad   lectionem  cod.  Erf.  conformavi ,    in   quo  legitur : 
antiquam  vitam;  quam?    aut  u  bi  h  o  nes  t  e    tra- 
ctatam.     Nam    hic    etc. 

Pag.  140.  V.  12.  nam  indemnatum  —  Graevius 
nam    delendum    censet,    quum   absit  a  cod.  Erf. 

Pag.  141.  V.  4.  5.  et  parentibus  —  Abest  cocL 
Duisb.   rectc   fortassis. 

Cap.      XXV. 

Pag.  J42.  V.  13.  14.  laborum  perpessione  ^ 
dolorum  perpessione  Mss.  quidam  probante  On- 
dend. 

Pag.  142.  V.  17 — 19.  ut  neque  pluribus  ver- 
bis  oportuisse,  neque  lucidius  potuisse 
dici  videatur  —  Hoc  modo  ieiunam  vulgatac  le- 
ctionis  abimdantiam  contraxi:  —  oportuisse  dici 
videatur,     neque    1.  p.  d.    putetur.' 


lotJ  IN    RHETORICOrxUM 

Cap.  xxvr. 

Pag.  i/j2.  V.  22.  h  o  c  modo:  In  patiiam  —  Ou- 
dendoipio  placet  lectio  Mss.  hoc  pacto:  Modo  in 
patriam.     Nobis  vulgata  vera  videtur. 

Pag.  145.  V.  5.  6.  Postquani  isti  vicerunt  — 
nam  —  Aptius  hoc  est  ac  rotundius  vulgata:  Nam 
p  o  s  t  q  u  a  m    —    e  a  m  . 

Pag.  145.  V.  8-  ltem:0  virtutis  —  Item  in- 
serui.     Est  enim  aliud  exemplum ,  quod  sequitur. 

Pag.  i45'  V.  12.  post  ips.ius  —  ast  ea  post 
ipsius  vulgo.  Brevior  est  lectio  a  nobis  recepta, 
quam  Eambinus  suasit,  et  efficacior. 

Pag.  143.  V.  12.  13.  magis  insignis  idonea  fit 
pronuntiatione  —  Quod  inserui  insignis,  faciie 
probabit,  quicunque  nexum  orationis  perspexerit.  Ido- 
u  e  a   iam  fit  ablativus. 

Pag.  143.  V.  13.  14.  satius  est  -—  Vulgo  satius 
es  s  e  t. 

Cap.     XXVII. 

Pag.  143.  V.  2^5.  Occultatio  •—  Sic  legendum 
esse ,  non ,  utvulgo,  occiipatio,  sagaciter  odoratus 
est  Cl.  Spaldingius,  Quintiliani  editor,  eamque  emenda- 
tionem ,  tum  ipso  h.  1.  contextu,  tum  Quintil.  IX.  3«  98* 
confirmavit. 

Pag.  144.  V.  IX.  12.  fecisse  suspicionem  — 
Lambin.    coni.    iecisse. 


AD    IIEIIENNIUM    IV.  27.  23.  29.         109 

Pag.  145.  V.  9.  adliibendaest  —  Hic  vulgo 
adduntur  verba :  Hae  tres  exornationes  de  sim- 
plici  genere  manant;  quae  sensu  idoneo  prorsus 
carent.  Nam  quid  est  in  exornationibus  tribus,  quac 
proxirae  antecedunt,  correctione,  occultatione, 
disiunctione,  cur  eae  dicantur  de  simplici  genere 
manare?  Et  quid  significat  h.  1.  simplex  genus? 
Sed  scilicet  ista  glossatori  debentur,  qui,  quod  iam  sentu- 
tur  co  nd  up  lica  tio  nis  figuia,  somniabat  aliquid  dc 
simplici   genere,  nescio  quo. 

Cap.     XXVIII. 

Pag.  145.  V.  11.  miserationis  —  Sic  cod.  Erf. 
et  Pith.     Vulgo    commiseratiouis. 

Pag.  145.  V.  12  —  14.  Tumultus  Gracchi, 
Gracchi  tumultus  —  comparant  —  Sic  optimc 
correxit  Graevius  vulgatum :  Tumultus  C.  Gracchi 
tumultus  —  comparat. 

Pag.  146.  V.  18.  quum  bcne  esset  intelle- 
ctum  —  Expunxi  verba,  quae  vulgo  praecedunt:  di- 
lncidum    esset,    ut  —  quae  interpolatorem  olent. 

Cap.     XXIX. 

Pag.  146.  V.  25.  Vos  me  vestro  — •  Vestro, 
quod  in  ceteris  abest,  probante  Oudendorpio  e  Mss.  ad- 
iecimus. 


1  10 


IN    RIIETORICORUM 


Cap.     XXX. 

Pag.  1 48«  V.  8-  9-  r  e  1  i  11  q  u  i  fu  r  in  c  Ii  o  a  t  u  m  — 
Ita  Voss.  1.  et  edit.  Omiiiboni.  Vulgo  abest  inclioa- 
tu  m  . 

Pag.  i48'  V.  24.  capere  —  E  coniectura  Lambini 
multo  aptius,  quam  vulg.  capi. 

C  a  p.    XXXI. 

Pag.  149.  V.  18.  placet  —  Vulg.  potest.  At 
quomodo  recte  dicatur ,  aliquod  suo  nomine  appellari 
non  posse?  Imo  semper  potest ;  sed  non  placet 
semper, 

Cap.     XXXII. 

Pag.  150.  V.  4«  5'  ^ut  ab  instrumento  domi- 
nus  nominatur  —  Vulg.  aut  ab  instrumento 
dominum,  in  quo  nec  constructio ,  nec  nexus  cum 
consequentibus  constat. 

Cap.    XXXIII. 

Pag.  151.  V.  16.  augendi  —  Vulg.  alicuius  au- 
g  e  n  d  i  .     Sed  pronomine  liic  facile  caremus. 

Pag.  151.  V.  20.  2i.  aut  a  praestantia  —  Vulgo 
additur  e  glossa :    superlatio    sumitur. 

Pag.  151.  V.  2Q.  29.  aut  ab  uno  plura,  aut  a 
pluribus  unum  - —  Haec  absuut  et  codd.  M  s.  et 
edd.  Sed  necessario  inserenda  fuerunt,  ne  manca  esset 
partium,  quae  deinde  tiactantur ,  enumeratio. 


AD   HERENNIUM    IV.  53-  54-  35-  36.  37.       iii 

Pag.  152.  V.  10.  A  pluribus  unum  sic  —  De- 
levi  intelligitur  vulgo  adiectum.  IIoc  enim  debet 
ex  antecedentibus  inteliigi,    non  scribi. 

Cap.     XXXIV. 

P^g-  i53'  V.  ^4-  Gracclii  nitorem  obsole- 
t  u  m  —  Ita  sensum  et  elegantiam  his  verbis  i  estitui. 
Vulgatum  enim  :  Gracchum,  nitorem  obsole- 
tum,    quid  sit,  nemo  dixerit. 

Pag.  153.  V.  2g.  £9.  permutatione  per  argu- 
mentum  —  Hoc  sensus  necessario  postulat,  qui  iu 
vulgata :  per  translationem  argumento,  pi or- 
sus    obliteratus   est. 

Cap.      XXXV. 

Pag.  154.  V.  16.  17.  ue  sua  turpitudine  • — 
Vulg.  ne  iste  sua  turpitudine.  Pronomen  hic 
inale   repetitum    dclevi. 

C.Hp.     XXXVI. 

^''o*  '55'  V.  12.  15.  aut  quos  —  videnntur  — 
Cod.  Cauch.  et  Duisb.  aut  quos  ii  diligunt  a  l  i- 
q  u  o   i  n   e  r  r  o  r  e    -N  c  r  e   r  e  p  r  e  h  e  n  d  e  r  e  v  i  d  e  a  m  u  r. 

C  a  p  .     X  X  X  V  1 1 . 

Pag.  156.  V.  iQ.  19.  et  quod  erit  —  id  compri- 
^uetur  —  Auctoritate  cod.  Medic.  sic  cJidi.  Vulg-  ut 
4  u  o  d    e )  i  i    i  d    m  i  t  i  g  e  t  u  r    1  a  u  d  e  . 


112  IN    RIIETORICORUM 

Pag.  156.  V.  24.  25.  t  a  m  i  p  s  o  r  u  m  q  (i  a  m  r  e  r  i- 
latis  amici  —  Ita  cod.  Eif.  Vulg.  amici  ipso- 
rum    et    veritatis. 

^^S'  '57*  ^-5'  ®t  omissi»  —  Lectio  Leid.  1.  ex* 
qaiaitior   vulgata :    et    mansuetis. 

Pag.  157.  V.  21.  i  n  s  i  n  u  a  t  i  o  n  e  m  — •  Vulg.  1  i- 
centiara,  quod  ferri  non  potest.  Nam  si  assiraulaiio 
cst  modus  licentiae,  quomodo  dici  potest  assimulatio 
licentiam  imitari?  Imo  cum  liac  ratione  comparatur 
genus  exordii ,  quod  supra  dicebatur  insinuatio. 
Ergo    lioc   recepimus .  , 

Cap.     XXXVITI. 

P^g*  158«  V.  6.  7.  a  t  1  a  r  g  i  s  s  i  m  u  9  f  u  i  t  i  n  a  m  i* 
c  o  s  — '  Turpissimum  emblema  liic  eieci  :  q  ti  o  d  s  i- 
gnuni  liberalitatis  est,  quae  est  contraria 
avaritiae.     Euge ! 

Cap.     XXXIX. 

Pag.  153.  v.  25.  acuens  dentes  —  multos  liic 
adiectum  recte  Lambinus  delevit. 

Pag.  159.  V.  5.  cui  spes  —  Ita  cod.  Erf.  melius, 
quara   vulg.    cuius    spes. 

Pag.  159.  V.  17.  e  t  V  i  r  e  s  1  a  b  o  r  c  m  —  li  e  r  i 
laborem  cod,  Bruil.  Pal.  Cauch.  herilem  labo- 
rem    coni.    Oudend. 

Pag.  159.  V.  25.  ante  podes  —  Oudcnd.  coni. 
ante    Laies    vel    ante     Penates. 

Cap. 


AD    HERENNIUM    IV.   4o.  4i  *  113 

Cap.     XL. 

Pag.  160.  V.  4«  commoveris  — •  Lambin.  conL 
comnioveberis, 

Pag.  160.  V.  5.  meritis  —  propriis  raeritis 
Ald.  et  al.  promeritis  cod.  Erf, ,  quod  praetulit 
Graev.  Sed  antiquum  non  esse  promeritis  substan- 
tive  positum  ,  docuit  Wolfius  ad  Orat.  post  reditum  ad 
Quiiites  Ciceroni  falso  tributam. 

C  ap  .     XL  I. 

Pag.  160.  y.  22.  in  unum  •—  unu.m  in  locum 
al.,  quod  probat  Oudend.  et  exemplis  firmat.  Sed  .in 
u  n  u  m    codd.    Gruteri  ;    it.  Pitli.  et  Erf. 

Pag.  160.  V.  sg.  infestus  cognatis-—  Sic  codd. 
(^ronov.  Erf.  Duisb.    Vulg.    infestus   in    cognatos, 

Pag.  161.  V.  II.  fortunae  familiares  attenu- 
^tipsimae  <—  ■  Oudend.  mavult:  fortuna  farai- 
liaj-is   rei   attenuatissima. 

Pag.  161.  V.  13.  ipse  —  Sic  rescripsi  pro  iste; 
i  p  s  e  enim  liic  fortius  opponitur ;  et  i  s  t  e  iam  paulo 
ante   occurrit. 

Pag.  161.  V.  15.  ad  maleficium  —  Vulg.  sequi- 
tur :  neque  factum  quod  opus  non  fuerit; 
guod  recte  abest  codd.  Erf.  et  Duisb. 

Pag.  161.  V.  19.  20.  maxima  occultandi  •—  spe 
•—  Vulgo  perficiendi  et  occultandi  spe,  mi- 
nu»    apte. 

'     Not.  in  Cic.  Tihtter.  3 


tl/f 


IN    RH£TOrv.lCORUM 


Pag.  i6i.  V.  22.  iii  ipso  —  scil.  loco.  Viilg.  in 
ipso  maleficio.  Edd.  multae  in  ipso  loco  ma- 
lef i  cii . 

Pag.  162.  V.  4«  conveniant-—  Spuriiim  est,  quod" 
T^illgo  additur ,    maieficia. 

Pag.  162.  V.  4-5-  certum    est    - 
est,    quod  non  bene    coit   cum   non   posse    fieri. 


V  ulffo  n  e  c  e  s  s  e 


Cap.      XLII. 

Pag.  162.  V.  16.  17.  traducendo  «—  Vulg.  tra- 
c  t  a  n  d  o  .     Cf.  not.  ad  c.  43. 

Pag.  162:  V.  22.  incolumitas  »— •  Delevimus,  quod 
Tulgo  adiicitur,    perpetua;    nam  h.  1.  misere  friget. 

.-.  Cap.    XLIII. 

•  '^l%g.  163.  V.  5-  6«  quod  traducendo  confi<ir' 
tur  —  Vulg.  q.  tractando  conficitur  sensu 
idorteo  prorsus  caret.  Nam  omnes  figurae  tractandae 
sunt.  Ex  loco,  qui  infra  sequitur;  Item  commu- 
tatur  res  etc.  faciie  patet,  legendura  esse  hic  et  ibi; 
trad  ucen  do . 

Pag.  163.  V.  23.  24.  undehaec  accepta  sunt?— - 
Ridiculus  est  pannus,  quem  hic  assuit  intcrpolator  nescio 
quis :  quia  haec  loquitur  secum  sapiens, 
saepe  ego  in  periculis  reip.  nullum  ipse 
periculumfugi. 

Pag.  163.  V.  24.  res  traducendo  —  Hic  quoquc 
vitiose   legitur:    tractando. 


AD    HERENNIUM^JV.   45.  44.  [45.        115 

Pag.  164.  V.  7.  iisii  venire  •—  Hic  glossator  ali- 
quis  adiecit  repetitionis  formulam,  qua  facile  caremus: 
Eadem  res  igitur  his  tribus  in  dicendo 
commutabitur  rebus,  verbis  pronuntiando, 
tractando,  sed  tractando  dupliciter,  sermo- 
cinatione   et    exs  uscitatione. 

Cap.     XLIV. 

Pag.  164.    V.   i8-    oporteat   —      Quae    sequuntur   in 

edd.    In    hoc    libro    dpcuimus,      cuiusmodi    es- 

set   exornatio    veibi,  cui    conclusioni   nomen 

est,  iam  Lambinus  iure  eiecerat,    iniusto  postliminio  a 

.recentioribus  reducta. 

.,,     Pag.  165.  V.  25.    intulissc    •—     Est    c   cod.    Leid.   2. 
Vulg.    immisisse. 

Pag.  165.  V.  26.    Re   enimvanissima    certam— . 
Iti   correximus    viilg.    re    enim    vilissima    certam, 
in  quo  perit  vis  oppositionis.     Vita  huraana  dicitur    res 
vanissima    ob  fragilitatem   et  incertam  possessionem. 
Pag,  166.  V.  r.    decere  ■ —     Vulg.    debere. 
Pag.   166.    V.    9.     facultatem     —      Interpolator   hic 
adiecit,    quae    sequuntur:     Quare    conveniet    extra 
causam     in   exercendo    rationes    adliibere    ex- 
.politionis     in    dicendo,     uti    quum^^exornabi- 
xnus    argum  entationem,     de    qua    diximus    in 
libro    secundo. 

Cap.    XLV. 
Pag.  166.  V.  20.    contraria    contrariis   '— -     Con- 
trariis    addidimus ;    quod  nisi  addatur,  alius  plane  sen- 


ii6  IN    RHETORICORUM 

8US  exoritur ,  quam  tpiem  hic  locus  postulat.  Contra- 
ria  enim  referre  est  narrare;  liic  autem  agitur  de 
©ppositione    contrariorum, 

Cap.     XLVI. 

Pag.  167.  V.  14.     celerior   est   in    cursu   —     Hic 

vulgo    additur    continuo.     Sed  quam  vim  habeat  h.  1. 

lioc    epitheton?     An    quis    de    cursu   interrupto    cog"itare 

possit?     Sed    hoc    vocabulum    librariorum    vitio    huc  re- 

tractum  est  e  versu  sequente,  ubi  locum  suum  tuetur  iri- 

ter  ita  et  melior.     Nempe    continuo    hic  estadVet- 

bium,    quod    saepe     ciim   non    copulatnr.      Non    cOn- 

tinuomelior   est   iraperator  h.  e.    non  statim   se- 

quitur ,    meliorem  esse  imperatorem; 

'i 
Pag.  167.    V.   26.     esse    similem   '—     lociilare    est, 

quod  hic    adscripsit    glossator :    ut    paulo    ante,    qn?fi 

de    cursoribus    disserebamus:  quasi  simiie  a  cur- 

soribus  desumtum  dissertationis  instar  esset. 

Cap.     XLVII. 

I  Pag.  168.  V.  15.  16.  s  i  ni  i  I  e  s  u  m  t  u  m  e  s  t ,  u  t  i  n- 
telligeretur  — ~  Vulgo :  simile  est,  ut  intelli- 
gatur.  Correctionem  nosti'am  nexus  cum  antecedenti- 
bus  requirit. 

Pag.  169.  V.  14.  et  illustris  —  Delevi,  quod  hic 
vulgo  adiectum  legitur:  et  exspectatus,  iam  ab 
Ernestio  uncis    inclusmn. 


AD    IIERENNIUM    IV.  48-  49-  5o.  5i.      ir; 

Cap.    XLVIII. 

Pae;.  169.  V.  26.  Ut  liirundines—  Olim :  ita 
ut  liirundines.  Sed  recte  ita  deleverunt  Lambinus 
et  Gruterus. 

Pag.  170.  V.  5'  6-  artificio,  casu,  natura  com- 
paratas  —  Cod.  Erf.  aitificiosas  una  natura 
coraparatas.  Caucli.  Ms.  artificiosas  et  una 
n  a  t  ur  a  c  o  ni  p  a  r  a  t  a  s .  Unde  Cauchius  corrigenduni 
putabat:     artificio     et    a   natura    comparatas. 

Cap.     XLIX. 
Pag.  170.    V.  13.    aut    dicti  — ^     Spurium    est,    quod 
adiicitur   vulgo  ,   p  r  a  e  t  e  r  i  t  i . 

Cap.     L.  ' 

Pag.  171.  V.  2.  pectore  — '  Hoc  praebuit  cod.  Voss.  i., 
utique  melius ,    quam    vulg.    corpore. 

Pag.  171.  V.  7.  8'  aspectu  rabido,  spiritu  ve- 
nenato  —  Sic  Leid.  3.  4-»  quod  iara  Oudend.  praetulit 
vulgato :    aspectu    venenato,     spiritu   rabido. 

Pag.  171.  V.  9.  afflare  —  Delevi  ore  attingere, 
quod  liic  inculcatum  legitiu'  in  edd.  Ernesti  uncis  in- 
clusit.  »  ' 

Pag.  171.  v%  14.  Ut  incontemtionem  —  Vulg. 
repetitur     a  d  d  u  c  a  t . 

Cap.    LI. 

Pag.    172.     V.  6.  7.      g  e  m  m  a  e     n  i  t  o  r  e  m  e  t     a  u  r  i 

splendorem    —    E    cod.    Erf.    Vulgo :     se  gemmae 
nitoreet     auii    spl  endore . 


113  JN    RHETORICORUM 

Pag.  172.  V.  24.  invitarant  —  Huius  lectionis 
vestigia  sunt  in  codd.  ap.  Graev.  et  Oudend.  Vulgo 
receperant. 

C  ap .     LII. 

Pag.  174-  V.  24-  praesto  fit  — ^  Sic  edit.  Oudend. 
Vulg.   praesto    sit. 

Pag.  175.  V.  9.  Etiam  sedes  — ■  Sic  cod.  Erf.  ele- 
gantius  vulgato  :    s  e  d  e  s  . 

Pag.  175.  V.  17.  ctiam  sententias  —  Sic  codd. 
Voss.  I.  2.  Leid.  I.  Vulg.  etiam  sententiose. 
Illud  ob  vim  elegantius. 

Pag.  175.  V.  22.  25.  Quin  desinis  — -  Jta  rectius 
Oudend.     Vulg.    cur    non    desinis? 

Pag.  176.  V.  2.  id  quod  oportet— -  Ita  legen- 
dum  esse  vidit  Oudend.     Vulg.    abest    i  d . 

Cap.     LIII. 

Pag.  176.  V.  9.  10.  fit  loquens  et  formata  — 
fit  loquens  et  forma  ei  cod.  Erf.  Pro  1  o  q  u  e  n  s 
in   ed.    eloquens. 

Cap,     LIV. 
Pag.  177.    V.  22.  23.     quum    incepim,us     aliquid 
dicore,    deinde    —     quum     incipimusaiiquid 
dicere   vulg.     Nos   Oudendorpium  sequuti  simius. 

Cap.      LV. 
Pag.  179.  V.  4*5-     6x    aliis     alii    partibus     con- 
volant   —      Sic    Leid.    i.    Voss.  3.    ed.    Mediol.     Vulg* 


Xn  IIERENNIUM    IV.   55-  56.  119 

ex  aliis  aliisque  p.  c.  Illud,  quod  Oudendorpio 
quoque  placuit,    ut    significantius    recepi, 

Pag.  179.  V.  12.  13.  nulla  voce  delibans  inr 
sitam  virtutem  — •  Victorii  lectionem ,  quam  Lam- 
binus  in  omnibus  fere  Mss.  et  codd.  invenit,  restitui; 
quam  adversus  illius  suspicionem  optime  defendit  Grae- 
vius.  Est  enim,  ut  liic  recte  intp.,  nulla  voce,  q.u  a  e 
se  indigna  esset,  vir  tii,tein  ^  injiatam  vel 
levissime  imminuit.  Vulgo :  nulla  vQce  de- 
labens    insita    virtute, 

Pag.  179.  V.  14.  circumspectans  — ^  Bene  hoc 
letrahendum  censuit  Oudeud.  ante  voc.  quasi.  Vulgo 
ponitur    post     fecisset;    minus  concinne. 

Pag.  179.  V.  15.  et  liilare  — .  Lectio  est  Leid. 
2.  5.    ed.  Omnib.    Vulg.    et   hilaris. 

Cap.    LVI. 

Pag.  179.  V.  26.  proferatur  —  Hoc  legitur  in 
Voss.  1.  Leid.  1.  3.  4«  ^t  edd.  pr.  aptius,  quam  vulg. 
efferatur. 

Pag.  179.  V.  23«  29.  artis  rationem  — <  Non  as- 
sentior  Graevio  lectionem  cod.  Erf.  artis  oratio- 
n  e  m    probanti. 

Pag.  ago.  V.  2.   quicum  —    Ita  cod.  Erf.  Leid.  1.  3. 

Pag.  igo.  V.  6.  cursum  —  Sic  edidi  pro  vulg. 
cetera;  nam  quae  haec  est  constructio  amicitiam— * 
cuius   cetera    ratio    confirmavit? 

Pag.  130.  V.  19.  20.  compararetur  —  Futilem  et 
inaneni  repetitionem  habent,    quae    hic    in  edd.   sequun- 


X20       IN  RHET.  AD   HERENN.    IV.   56. 


tur  a  glossatore  adiecta  :  Qiiae  si  exsequimiir, 
acute  et  cito  reperiemus,  distincte  et  or- 
dinate  disponemus,  graviter  et  venuste 
pronuntiabimus,  firme  et  perpetuo  memi- 
herimus,  ornate  et  suaviter  eloquemui*. 
Ergo  amplius  in  arte  rlietorica  nihii 
cst.  Haec  sine  dubio  interpolata  et  iam  Grutero  suspc- 
cta ,  qui  raro  spuria  a  genuinis  discernit,  e  contextu 
eiecimus. 


:  N     O     T     A     E 

IN 
M.       T.      CICERONIS 

RHETORICORUM      ' 

LIBROS      DUO 
Q  U  I      S  U  N  T 

DE     INVENTIONE     RHETORICA- 


Cap.    I. 

Pag.  i87.  V.  7.  invectam  —  Additur  esse  Venet. 
Camer.  Lallem.  Oliv. 

Pag.  137.  V.  12.  animi  ratione  —  Ernestio  non 
placet  animi  h.  1.  Et  poterat  sane  abesse ,  ut  infra 
rationem    et   oraTidnem    occurrit  i   c.   2. 

Pag.  i88.  V.  8-  perniciosus  patriae  civis 
alitur  —  Sic  plerique  edd.  et  codd.  Mss.  recte.  Gru- 
terus  et  qui  eum  sequuntur  perniciosus  civis 
dic  i  t  ur. 

P^g*  i88-  "^•9«  n  o  n  u  t  «—  Vulg.  «t  non.  Sed 
transponendas  iudicavi  has  particulas ,  quia  sensus  est 
hic :  qui  vero  se  armat  eloqucntia,  non  hoc 
consilio,    ut    oppugnare    —    possit. 

Pag.  i88-  V.  10.  propugriare  —  Hoc  legltur  in 
Ms.  Erf.  Duisb.  Voss.  1.  Leid.  3.  et  cst  concinnius,  quam 
pugnare,    quod  est  in  aliis. 

Pag.  i88'  V.  n.  12.  atque  amicissimus  —  Haec 
absunt   Mss.    Ox.    co.    1. 

Cap.     II. 

P'*?^-  "^SS*  V.  17.  optimis  —  Ernesti  addidit  a  b, 
quod  in  edd.  abest,  quod  sic  scilicet  sit  consuetudinis  Ci- 


124  I  N     C  I  C  E  R  O  N  I  S 

ceronianae.  Sed  ita  secimdiim  membrum  ab  opti- 
mis  rationibus  profectum  nihil  aliud  diceret, 
quam  quod  iam  dictum  erat  priore  ex  lionestissi- 
mis  causis  natum.  Contia  si  legitur  o  p  t  i  m  i  s 
rationibus  profectum,  hoc  significat,  id,  quod  ex 
honestissimis  causis  natum  esset,  optima  qftoque  vatione 
excultum  esse.  Unde  forsan  suspicari  liceat,  perfe- 
ctum   potius ,    quam    profectum    legendura    esse. 

Pag.  i88-  v.  19.  m  o  r  e  —  Hoc  tenent  libri  proba- 
tissimi,  Erf.  Duisb.  Cauch.  et  edd.  -  Steph.  Vicfor.  Her- 
vag.  Manut.  Lambinus   etc.    bestiiarum    modo.  « 

Pag-  i88'  V.  20.  victu  fero  —  Sic  Mss.  Caacl;i« 
item  Victorin.  Alteram  lectionem  victu  ferino  mi- 
nus  aptam  csse,    docuit  Ernesti. 

Pag.  i88*  V.  23.  24.  legitimas  viderat  nuptia» 
—  Hunc  verborum  ordinem  vulgato  nuptias  vide- 
rat  legitimas  concinnitatis  causa  cum  Lambino  prae- 
tulimus.  Legitimas  enim  est  notio  sententiae  pri- 
maria. 

Pag.  i88-  V.  24.  aspexerat  —  Sic  Erf.  Duisb. 
Cauch.  et  edd.  pr.    Vulg.    inspexerat. 

Pag.  188«  "^*  ^6.  inscientiam  ■— «  Hoc  praqbent 
codd.  Duisb.  Erf.  quatuor  Bruti  codd.  Mss.  Ox.  ca>.  i.  2. 
et  Lambin.      inscitiam    ed.  Omnib.  cum  aliis. 

Pag.  i89-  V.  2.  3.  quae  materia  -«^  Hic  vulgo 
add.    e  s  s  e  t . 

Pag.  i89'  V.  4-  iri  animis  inesset  —  Sic  legen- 
dimi  Oudendorpius  et  Msstorum  testimoniis,  et  aliorum 
Ciceronis  locorum  exempiis  docuit.     Vulg.    iu    nnimis 


RHETORIC.  DE   INVENT.    I.  2.   5.       125 

esset»     Umimque   hic   delJevit   Ei^nestir    seyvato  e  s  s  e  t 
post   m a t er i a .  -^'^  "  "•-  ^^^\'    . 

PAg.  189.  V.  15.  fcOitVierteTet  —  Erttfesti  inaTult 
averteret;  quoniam  converteret  iam  lateat  in 
traduceret.      At    koc  secus  est. 

Pag.  139.  V.  15.  16.  ad  diversas  vitae  rationes 
— ^   Leid.  I.  a  pr.  manil ^omittit   Vitae. 

.;Pag»  189.  V.  28.  i«tinR  .,  iia  t  ur  a«  Tim  —  Lambin. 
in  textu:  vim  natuva«f  iam.  Idemi.itt  notis  coni, 
vijC.^m   naturae..    Frustra, ; 

Cap.     III. 

Pag.  190.  V.  4«  calliditas  —  Ita  rescripsi  e  coni. 
JE^rnesti  pro  commpditas,  quod,  ut  ille  iptpiauit,  sen- 
sum  hj  1.  aptum  non  praebet.  Sic  postea^  fuisse  non 
incaliidos    homines. 

Pag.  190.  V.  17.  a  d  p  a  r  V  a  s  —  In  L^bini  textu 
est  a  d  pravas,  forsan  typographi  vitio.  Certe  verum 
est   parvas,  quod  masfimis  rebus  opponitur. 

Pag.  190.  V.  20.  aluit  audaciam. — ,In  cod.  Voss. 
cum  scliol.  reperit  Oudend.  lectionem  incussit  au- 
d  a  c  i  a  m ,  superscripto  a  1  u  i  t .  Unde  suspicatur ,  hoc 
illius  lectionis  forsan  interpretamentum  esse.  Nobis  ta- 
men    aluit   h.  1.  aptius    quam    incussit    videtur. 

Pag.  190.  V.  20.  resistere  — <  In  Ms.  Grevenb. 
inventum  est  restare,    quod  placuit  Gulielmio. 

Pag.  190.  V.  27.    gereret   —    Leid.  i.   regeret. 

Pag.  190.  V.  28.  non  iniuria  —  Ernesti  hic  sen- 
sum  commodum  desiderat,    vultque  interpunctionem  sic 


J26  1  N      C  X  C  £  R  O  N  1  S 

mutari:  non  iniuria  quum  —  iis  rebus,  8ed 
hoc  minime  admittendum.  Non  i  n  i  uriA,  ;fi^ban  t 
naufragia,  quum  —  acce5S,erant,  idem  est  ac : 
aequuan  et  c  on,S;e n, t a,ii,e  u m  erat  e-sc;  audacia 
«^ubernatorum   naufi;agia    fieri. 

■  . :  I  1  r  i  [»    I         .  .      . 

Cap.    ;y. 

Pag^  igr;  V;  ig.  vere  dicam  —  Recte'  fcio  edidit 
Ernesti  pro  vulg.  ut    vere    dicafti.     Sife  in  cbd.  Pal. 

Pag.  191.  V.  24.  p  ub  li  Ce'  aVurun  tur  -i-  '  Vul^o 
publice  perverse  abutuntur.  Sed  perverse 
abest  a  duobus  codd.  Voss.  Leid.  3.  pluribusque  Graev. 
et  Gronov.  ^ 

Pag.  192.  V.  4.  5.  1  a  u  s  ,  li'o'  i(  8 ¥1  di^ n'l t a s  —  Tta 
Scfiptuni  ap.  Victor.  in  Vos^.  Ltid.  r.  quod  Oudend. 
praefert  vulgatae  ,  laus,  li  6  n  6  s  ,  dignita^;  tte'  si- 
biia  cohsonans  nimis  repetatur. 

Pas:.  102.  V. ft.  q.    maxime    bestiis—    Ms.  Leid.  i. 

^    ^    •    ■.    .  •        (.  ■-    .  '     •■  J    '".■■ 

maxime     beliuis,     quod     placuit     Ernestio,     ne    in 

tribus  versiculis  idem  verbum  bis  esset.     Hic  aiitem  vi» 

consequentiae  postulat,  ut  idem   verbum  repetatur. 

Pag.  192.  y.  II.  praestant—  Auctore  Oudend. 
praetuli    vulg.  /graestent. 

Pag.  192.  V.  II.  12.  h  o  m  i  n  i  b  u  s  i  p  s  i  s  —  Grae- 
vius  e  Ms.  edidit  ipse.  Sed  oppositionis  vis  ipsis 
r  e  q  u  i  r  i  t . 

Pag.  192.  V.  15.  quid  dicant—  Sic  Ern.  ex  edd. 
pr.    Aidus ,  et  qui  eum  sequuntur,  quae    dicant. 


KHETORIC.   DE  INVENT.    I.   4.   5.       127 

Pag.  192.  V.  15.  eius  rei  —  Lambin.  in  textu: 
eiusartis.  Sed  eiu8  j  e  i  refertur  ad  h  o  c ,  i.  e.  ad 
eloquentiam. 

Cap.      V. 

Pag.  192.  V.  26.  Nam  neque  cum  his—  N.  n. 
cum  iis  vulg.  Illud  recepimus  e  codd.  Oudend.  ct 
edit.    Omniboni. 

Pag.  195.  V.  iS-  eas  res  —  res  addidit  Graevios 
e  Mss.  et  edd.  pr.     Eum  seqtiutus  est  Ernesti. 

Pag.  195.  V.  24.  adiumenta  —  Voss.  i,  a  m.  pr. 
habet  amminicula,    superscripto    adiumenta. 

Pag.  193.  V.  25.  in  generibus  rerura  — •  Lanv 
bin.  coni.  in  generibus  causarum.  Aristoteles 
Rliet.  I.  3.  ait:  (Zst  iS,  &va.yrtrjs  av  t\ij  rpia  yivtj 
Tcbv  Aoycov  Tcbv  fhjTopuicbv  t  Sv^/dovXtvTUiov »  iltia' 
vifiov ,  iiti&£iKTi9i6v .  Ex  h.  J.  intelligitui' ,  Ciceronem 
aeque  bene  rerum  atque  causarum  scribere  po- 
tuisse.     Ad  Herenn.    I.  2.  esc    causarum. 

Pag.  193.  V.  29.  et  pag.  194.  v.  i.  2.  deliberati- 
Tum  —  iudiciale  —  Utrobique  vulgo  adjdebatur 
est,    quod  recte  delevit  Ern.  auctoritate  Mss.  et  edd.  pr. 

Pag.  194.  V.  1.  in  disceptatione,  et  consul- 
tatione  — <  Oudend.  consultatione  deleri  vole- 
bat,  quia  a  tribus  Mss.  Graevii  abfuit.  Quod  Ernesti 
iurc  quidem  improbavit ;  causam  tamen  attuiitparum  ido- 
neam.  „Non  omnis,*'  inquit,  „consultatio  est  disceptatio; 
illa  est  in  curia ,  haec  in  foro.'*  Imo  sic  se  res  habet. 
L)isceptatio   est,    ubicumque   de    aiiqua    re    statuitiu'   ali- 


I2ii 


IN     CICERONIS 


qiiid  ;  disc4ptatoids  (cf.  Orat.  Pariit.  c.  5. )  Biuit  lei  ac 
tententiae  moderatorej.  rDiiiceptatHr  auteiu  vel  iii  d«:li- 
berationibus  ,  sivc  in  senatu,  sivc  in  concione  ad  popu- 
lum  ;  idque  iit,  quum  acitur  de  futujis;  vel  in  iudiciis, 
ubi  agitur  ile  rebus  pr.ie\erilis.  Jta<]ue  li.  1.  est  ev  tia 
i>vo-iv ,  ut  bene^intollexit  l*x.  Tbeoph.  Eniesti  iit  iexico 
technologiae  Konianur.  rhetor.  v.    deliberatio. 

Pag.  19.).  V.  1.  2.  habet  in  sc  sentenciae  di- 
ttioneni—  Picniui  cMct  concionem  ct  scnten- 
tiae  dictionem.  Cic«ro  enim  plerumquc,  ubi  de 
gcnere  dciiberativo  a^it ,  dcliberatiDnef  in  tcnatu ,  ct 
coram  populo  diserte  nomiHaiJ&  coniungit:.  1  icaque  h.  L 
tanto  luinus  videri  potest  omi^iisfte  couci.oneni,  quan- 
Co  magis  hic  »  in  definitiono  generi» ,  necasie  «rat  plene 
enuirierari  res  gt^jieri  aubiectAS.  Sic  de  OraL  Ij.  j^.  H  u> 
i  u  t  ( oratOTLs )  est  in  ilando  consilio;.iie  maxi- 
ni  i  s  rebit»  cuiu  di^nilate  cx  plieats'  ftcnten- 
tia;  eiusdem  rt  loquentis  populi  incitatio 
et  cffrenati  moderatio.  Ibid.  c  32.  ubi  itcm  de 
genore  doliberativo  ai^itur;  .  A  tqu  e  haec  iu  senatu 
ininor«  «ppaiatu  dicenda  sunt  ~—  lomcio 
ca]>it  oiunein*  vim  oratiouis.  Eodeni  modo 
QMintiLi.mus,  ubi  de  gencre  dcLibcrativo  ai;it,  coniungit 
suasorias  iu  senatu  et  iii  concionibu»  III.  g.  7. 
item  eiusd.  cap.  %.  65«  Ciceronis  sententias  et 
conoioncs  h.  e.  s  u  a  s  o  r  i  a  s  in  senatu  et  coram  po- 
ptilo  distinguit.  Att.^imen  sententiae  dictio  non- 
nuilis  locis  ^eneralim  pro  genere  deliberativo  a  Cicerone 
ponitiir;  et  de  Iiiv.  iib,  IJ.  c.  4.  et  Partitt.  oratt,    c.  24. 

C  ap. 


lUfKTORlC.   DE   INVENT.     I.    6.   7.       la^ 

c.p.   vr. 

Pa^.  194.  ▼.  7.  Herinai^orat  ^  .  Qaintihafe.  I.  5, 
61.  tMiACtir,  «r  lep(i«»«  apad  Ciceronem  formni  ■o«ii- 
iiativi  llermai^ora.  6«d  B«*ntieMU  rp.  ud  Mill. 
(piig.  519.  ed.  opiiM».  l.ipt.)  rrctr  Tcretur.  M  ritioAo 
codice  iitut  Bit  (^UtiniiiiAniu  t  OMetuiiiqtt'  .  ^^'iptnrmai 
llfrmagorA*   grnuiiiAin  mm. 

Fag.  194.  T.  9.  10.  qai  orator it -»  «liTadai  — > 
Atl  h.  L  mpexit   QnintiliaA.  III.  5.  14.  15. 

F«g.  194.  T.  13.19.  £cquid  ••rbonam— >  AddK* 
Hnr   ia   vita    M«.  Ox.  ••.  1.  vd.  Vr«.  Camvrvr* 

P«g.  194.    ▼.  ac   risr  \«i<iMiiaitta   li<»««    •am   ia- 

l«llig«r«  <|ua«ttiooc*  ••■loia*  *iiMd  cm.  «t^u* 
iiitelligera   quaetlioiio»    rtrootat   #••• 

Pag.  191.  r.  89.  «1«  oiAtori»  onicio  —  i.K^. 
Rrf.  et  C«uch.  habeni  de  Oralorit  artifioio,  ^oo*! 
probat  Graer.  Sed  ijnteo  ani««  quo^ue  «ac  orAiori« 
ofiicio. 

^H'  (^S*  ▼•  S-  4-  Ne^at  id  oo  iliao  •-•  Iniirwi 
i  (1 .  quoJ  in  Umc  phraii  Cirrro  bm  •«UttM.  QooJ 
•utMn  in  oompluiibiu  Hm,  omiittinff  4ito»  km  pvot«u 
noB  «M  imiiAndum. 

Cip.   vir. 

P>H  ^vi  r.  li.  15.  parir*  «uieaa  liar  -^  EoMr 
£me»ti  «ucioritAie  co«L  Fai.  Duiftbu  drirrit  •nni  pon 
li i r •  Nam  roaterit  ^uidero  ridrinr  >pf— Inii 
alieri  membro :  partrt  anicm  bar.   miL  Tidrainr. 

rVe#.  •«•  Cir.  llAerrr.  ^ 


i5o  1  N     C  I  C  E  R  O  N  I  S 

Ceterum,  quum  li.  1.  Cicero  diserte  quinque  partes  enu- 
meret  eloqueiitiae,  mirum  est ,  quid  sit,  quod  Quinti- 
lianus  Inst.  or.  III.  5,  6.  Ciceronem  in  Rlietoricis  iu- 
dicium  subiecisse  inventioni  dicat.  Sed  de  liac 
re  disputavimus  in  prolegomenis, 

Pag^.  195.  V.  17.  in  ordinem  —  per  ordinem 
edd.  pr.     Sed  illud,  quod  induxit  Aidus,  sensus  requirit. 

Pag.  195.  V.  19  ■ — 21.  Memoria  est  —  verborum 
perceptio  —  Delendum  esse  ad  inventionem, 
quod  vulgo  inculcatur  inter  verborum  et  perce- 
ptio,  iam  Lambinus  viderat,  et  nuper  monuit  Purgol- 
dus.  Nec  opus  est ,  ut  pro  eo  sAbstituatur  idoneo- 
Tum,  quod  Lambino  in  nientem  venit.  Librariorum 
vitio  hic  repetitum  est  ex  antecedentibus.  LaJiemandus 
edidit :    adeloquutionem. 

Cap.     VIII. 

Pag.  196.  V.  7.  ac  disceptatione  —  Ita  rectius 
cod.  Erf.  et  Caucli.  Vulg.  aut  disceptatione.  At 
cnira  vero  dictio  et  disceptatio  hic  non  disiun- 
guntur,     sed    copulantur. 

Pag.  195.  V.  3«  9-  ^iit  facti  —  continet  quae- 
stionem  —  Comparandus  est  Quintil.  Inst.  or.  III. 
6,  49«   "bi  ad  h.  1.   respexit. 

P;tg.  196.  V.  21.  quod  aut  non  is  —  Sic  e  Mss. 
recte  reposuit  Graev.  Vulgatum  quod  non  aut  is 
minime  aptum  sequentibus. 

Pag.  196.  V.  25.  quia  translationis  —  actio 
indigere    videtur   — •     Hic    ordo    verborum,     quera 


RIIETORIC.   DE   INVENT.    J.   g.   9.        131 

.  tenet  cod.  Erf. ,  concimiior  et  «fficacior  est,  quam 
vulg.  quia  actio  translationis  —  indigero 
rid  e  t ur . 

Pag.  196.  V.  27.  28-  i  "  q  n  a  m  r  e  m  n  o  n  i  n  c  i- 
derit  —  reni  pro  more  Ciceroniano  ex  codd.  Erf, 
Duisb.  Cauch.  et  quibusdam  edd.  addiderunt  Graev. 
Gionov.   Ernesti. 

Cap.     IX. 

Pag.  197.  V.  2  —  6.  ecquid  factum  sit  —  e  c- 
qtiid  fiat  —  ecquid  futurum  sit  —  Ita  le- 
gendum  esse,  divin.-\vit  Lambiuus.  Vulgo  :  num  quid 
factum  sit  —  et  quid  fiat  —  et  qiiid  futu- 
rum  sit.  lilud  est  descriptioni  causae  coiiiec(uraIis 
aptius. 

Pag.  197.  v.  8-  ^  ^^  rempublicam  —  OLivet.  ad 
populum    Romauuui. 

Pag.  197.  V.  II.  12.  Quo  in  genere  necesse 
est  esse  controversiam  —  Vuigo  cditur:  quo 
in  genrre  neccsse  est  ideo  nominis  esso 
c  o  n  t  r  o  V  e  1*  s  i  a  m  ,  11  o  n  q  u  o  d  d  e  r  e  i  p  s  a  n  o  n 
conveuiat;  sed  verba  a  nobis  eiecta  iam  Ernesti 
uncis  inclusit ,  et  suut  haiid  dubie  spuria.  Lambinus 
•Iteram  loquutionem,  non  qnod  de  facto  non 
constet,  sustuler.1t,  tanquam  illorum,  non  quod  de 
re  ipsa  non  conveniat,  glossema.  IIU  tamen 
•ptius  cum  proxime  sequeniibus  connectuntur. 


132  I  N     C  I  C  E  R  O  N  I  S 

Pag.  197.  V.  21.  2.±  atque  a  d^vers  axii"  dicant 
•—  Vidg.  a.  a.  dicunt.  Coniunctivum  recte  reposuit 
Ernesti. 

Cap.     X. 

Pag.  197.  V.  25.  q  u  u  m  e  c  q  u  i  d  —  Ita  cuiivenien- 
ter  superioribus  cum  Lambino  edidimus.  Vulg.  quum 
e  t    q  u  i  d  . 

Pag.  198.  V.  5.  ne  aut,  si  —  Vere  hoc  restituen- 
dum  e  Mss.,  ceusuerunt  Oudend.  et  Ernesti.  Nam  vulg. 
ne    si    aut   senteutiae  consequutioni  repugnat. 

Pag.  198.  V.  22.  liabeat  — .  debeat  —  Paruissem 
Oudeudorpio,  qui  lectionem  liabeant  ■ — •  debeant 
cum  plurimis  Mss.  praetulit,  nisi  quaeque,  quum  tan- 
tum  ad  alterutrum  ex  duobus  generibus  referatur ,  sin- 
gulari  jiumero  ponendum  esset. 

Pag.  198-  V.  23.  ut  omnino  —  Sic ,  latinitate  po- 
stulante,  aiictore  etiam  Graevio  rescripsimus.  Et  sic 
iam  Lambinus  ediderat.  Vulg.  ut  omnia  tria  sint 
genera    causarum. 

Pag.  198«  V.  29.  est  constitutio  omnis—  Sic 
ordine  lucidiore  cod.  Erf.  Vnlg.  constitutio  est 
omnis. 

Pag.  199.  V.  2.  At  demonstratio  —  Ita  recte 
Lambin.  Nam  particulae  a  t  in  assumtionibus  syliogi- 
smorum  solemnis  est  usus.  Vulg.  Sed  demonstra- 
tio,   minus  bene ,  quia  statim  praecesserat  sed. 

Pag.  199.  V.  5.  quod  liic  dicit  —  Lambin.  e  Mss. 
legi  volebat:     quam   liic    dicit,scil.    constitutio- 


RHETORIC.     DE    INVENT.    I.    lo.         133 

nem   generalem.     Sed  post  eius    facile  «iipplendum 
est   c  a  u  s  a  e  ;    et  verum  est  quod   hic    dicit. 

Pag.  199.  V.  6.  7.  et  pars  eius  quaelibet  •— 
Vulg.  Sed  pars  eiiis  constitutionis  quaeii- 
bet.  Sed  constitutionis  hic  recte  omittit  cod. 
Erf. 

Pag-.  199.  V.  9  — 12.  At  si,  quae  —  demonstra- 
tio  et  deliberatio,  neque  constitutio,  nec 
pars  constitutionis  est  •—  Post  haec  verba  vulgp 
inculcantur  ista :  Siigitur  constitutio  et  ipsa 
et  pars  eius  intentionis  depulsio  est;  de- 
liberatio  et  demonstratio  nequeconstitu- 
tionecpars  constitutionis  est;  quae  quum  sint 
ex  antecedentibus  temere  repetita,  et  orxlinem  ratior 
cinationis  turbent,  iure  nostro  delevimus. 

Pag.  199.  V.  12.  13.  Placet  aut.em  ip^si,  conr 
stitutionem  —  Ultiraum  veybum  iure  restituit 
Graevius    e   Mss.    et   cdd.    vett. 

Pag.  199.  V.  i6.  urgebitur  —  Si  cum  Graevdo  c 
cod.  Erf.  addamus  in<bommodo,  quod  legitur  etiajii 
in  Ald.  Lamb.  Rob.  Steph.  et  al.,  valde  friget,  quod 
post  dicitur:  nam  eum  eadem  omnia  incora- 
moda  sequentur.  Itaque  praestat,  id  e  contextu 
excludere;  intelligendum  nempe  est  argumento.  Ur- 
gebitur  eodem  argumento  ,  nam  omnia  eum  incommoda 
sequentur,  quae  exposita  sunt  in  Aigumenta-tione  su- 
periore. 

Pag.   200.    V.   5.     neque   —      Gronov.    et  Graev.  «• 
Mss.   Vulg.   ncc. 


134  INCICERONIS 

Pag.  200.  V.  6.  usu  venire  —  Sic  rectius  cod. 
Erf.  Caucli.  Leid.  2.    Vulg.    usu    evcnire. 

Cap.     XI. 

Pag.  200.  V.  i2.  aec|ai  et  iniqui  —  Ita  cod.  Erf, 
Pal.  2.  et  alii  Mss.    Vulgo    aequi     et   recti. 

Pag.  200.  V.  i5 — 16.  negotialis  est  —  existi- 
m  a  n  t  u  r  —  Hunc  locum  commeniorat  et  reprehendic 
Quintilian.  Inst.  or.  III.  6,  57. 

Pag.  200.  V.  24.  ignoscatur  —  Lambin.  addit 
sibi. 

Pag.  201.  V.  10.     aliquis—     alius    Oliv. 

Pag.  £01.  V.  12.  aliud  aliquod  aiicuius  *— 
Alicuius    addidit  Ernesti  e  cod.  Erf.   et  al. 

Pag.  201.  V.  22.  non  quod  —  non  quia  Oliv. 
Vulg.    non    quo.     Sed  li.  1.  debet  esse  non    quod. 

Pag.  20 1 .  V.  23.  24.  animadverterunt  —  retu- 
1  e  r  u  n  t  —  Vulg.  animadverterint  —  retulerint. 
Sed  nulla  Iiic  est  obliquitas  sententiae,  quae  coniuncti- 
Tum  postulet.  In  formula  non  quod  —  sed  quia 
prius  membrum ,  quod  ut  incertum  aut  falsnm  remo- 
Tetur,  coniimctivum ,  alterum  autem,  quod  aflFirmative 
enuntiatur,  indicativum  assumit. 

Cap.     XII. 

Pag.  202.  V.  8-  9«  placetconsiderare—  Vulg. 
statim  placet  considerare.  Sed  hoc  statim, 
nt  h.  l.  supervacnum  et  ex  versu  superiore  a  iibrariis 
teraere  repetitum,    expunximus. 


RHETOP.IC.   DE   INVENT.    I.    12.  13.       155, 

Pag.  202.  V.  9.  10.  coniuncta;  et  si  coniu^n- 
cta  —  Sic  Voss.  I.  Leid.  3.  et  Victorin.  sequentibus 
convenientius,  quam  ut  in  Erf.  Cauch.  Pall.  al.  iuncta; 
et   si   iuncta. 

Pag.  202.  V.  14.  Coniuncta  ex  pluribus  — 
Cod.  Erf.  Duisb.   Caucli.    iuncta    ex    pluribus. 

Pag.  202.  V.  20.  Utrum  potius  —  potius  ad- 
didimus  e  cod.  Erf,  antecedentibus  aptum. 

Pag.  202.  V.  27.  separata  sunt  —  Ita  Lambinus 
concinnius,    quam  ceteri    sunt    separata. 

Pag.  202.  V.  23.  Nam  tum  —  Sic  cod-  Duisb.  ed. 
Lamb.  et  aliae.     Vulg.    nam    quum, 

Pag.  203.  V.  1.  discrepare  vidptur  —  Ultimum 
verbum  e  Lambiniana  restituendum ;  siq  enim  con^tru- 
ctio  fit  lucidior. 

Pag.  203.  V.  8-  9«  ratiocinativum  —  Laudat 
li.  1.  Quintil.  Inst.  or.  V.  10,  6, 

Pag.  205.  V.  10.  Ratio  est  autem  —  Sic  Lani- 
bin,  coneinnius,  quam  ut  vulgo :    Ratio    autem    est. 

Cap.     XIII. 

Pag.  203.  r.  13.  14.  At  quum  •—  simplexne  — 
Vulg»  at  tum  —  quum  simplexne.  Minus  con- 
cinne.  Nos  iectionem  cod.  Duisb.  expressimus,  quam 
et  Ernesti  probavit.  Male  autem  Oudendorpius  legen- 
dum  opinabatur :  At  quum,  considerato  genere 
causae,  tiim  (i.  e.  praeterea )  c.  c.  utrum  sim- 
plex  intellexeris. 


136  I  N     C  I  C  E  R  O  N  I  S 

Pag.  205.  V.  20.  gignitur  controversia.  — 
Verba,  quae  hic  in  edd.  sequuntur  :  li  o  c  modo: 
saNon  iure  fecisti."  -r-  „Iure  feci,"  transpo- 
suimus  post  illa,  in  qua  constitutio  constat. 
-^am  illud  exemplum  ad  conflictionis  causarum 
definitionem ,  non  ad  quaestionis  pertinere  persp.i- 
euum  est  ex  iis^    q^ae  proxime  sequuntur. 

Pag.  205.  V.  25.  Ratio  est  —  ea,  quod  vuigo 
hic  addebatur,  recte  sustulit  Ernesti  auctoritate  edd. 
vett. 

Pag.  203.  v.  26.  r  e  l  i  n  q  u  a  t  u  r  —  6ic  recte^  cod. 
Erf.  Duisb.  Caucli.    Vulg.  relinquetur. 

Pag.  204.  V.  j.  non  habet  defensionem  — 
"Eiecimus  verba,  quae  vulgo  hic  sequuntur :  qua  sub- 
lata,  omnis  quoque  controversia  sublaita 
s  i  t ;  quae  Ei^nesti  quoque  spuria  iudicavit.  Suilt  enim 
ex  antecedentibus :  quae  si  sublata  sit,  nihii  in 
causa  controversiae  rclinquatur,  verbis  va- 
riatis  a  glossatore  confecta.  Quod  vel  ex  lioc  patet, 
quod  antea  de  sublata  causa  dicitur ,  hic  autem 
sublata  ad  defensionem  referendum  esset;  quod 
ai  fieret,  niliii  esset  ista  clausula  frigidius.  Cf.  ad  He- 
renn.  I.  16. 

Pag.  204.  v.  5.  4«  ludicatio  est,  quae  ex  r  a- 
tione  et  infirmatione  rationis  nascitur 
controversia  —  Vulgo :  ludicatio  est,  quae 
«X  infirmatione  et  confirmatione  rationis 
nascitur    controversia.     Sed  h.  1.  sic,  ut  fecimus. 


RHETORIC.    DE   INVENT.    I.    13.         157 

emendanduni  esse ,  optim«  monuit  lo.  Chr.  Theoph. 
Ernesti,  (lo.  Aug.  ex  fratre  nepos)  in  lexico 
technol.  latinorum  ilietor.  v.  ludicatio,  cuius  verba, 
qnae  huc  pertinent,  neminem  hic  legisse  poenitebit. 
,,Illa  Ciceronis,  inquit,  definitio  mihi  Yidetur  hoc  modp 
corrigenda  esse  :  ludicatio  est,  qnaeeij:  ra- 
tione  et  infirmatione  rationis  nascitur 
controversia.  Hic  sensns  et  necessarius  est  pi'opter 
sequens  exemplum,  quo  nihil  nisi  priraurtl  ratio,  de- 
inde  deductio  rationis  h.  e.  infirmatio  eius  con- 
tinetur ;  et  confirmatiu'  loco  siraillimo  liib^  II.  57.  ubi 
diserte  rationibus  et  infirmationibus  ratio- 
num  supponendis  ad  iudicationem  perve- 
niri  dicitur.  Aliud  exemplum,  unde  vis  iudicationis 
intelUgi  possit,  vid.  Lib.  2,  17.  Hae  iudicationes  in 
omnibus  constitutionibus  ad  hunc  modura  reperiuntur, 
praeter  coniectiualem ,  in  quar  <qaid  ratio  non  est,  (fa- 
ctum  enim  non  concedituai)  non  potest  ex  deductione 
rationis  nasci  iudicatio.  Ceterum  haec  ipsa  deductio 
rationis  apud  Ciccronem  non,  ut  Gesnerus  iu  The- 
sauro  explicavit,  declarationem  rationis  signi- 
ficat,  quod  nuUum  plane  seijsum  habet,  sed  potiu^ 
deminutionem  s.  infirmationem.  Nam  haec 
ipsius  Ciceronis  in  loco  parallelo  et  simili  Lib.  2,  17. 
quem  laudavimus ,  explicatio  est.  Metaphora  ducta  ab 
aquis ,  quae  quum  in  rivoB  deducuntur,  vel  derivantur, 
co  ipso  minuuntur,  pristinasque  vires  amittunt.**  Cete- 
rum  conferendus  est  Quintilian.  IH.  11,  9-12,  ubi  hiuie 
Ciceronis  locum  tractat. 


135  INCICERONIS 

Pag«  204.  V.  6.  patrem  meum  — •  meum,  quod 
est  iu  edd.  pr. ,  post  omissum,  a  Lambino  restitutum, 
deinde  iterum  omissum,  recte  revocavit  Ernesti. 

Pag.  204.  V.  10.  summa  controversiae  —  Ita 
«cribendum  es  e,  vidit  Ernesti,  cuius  tamen  rationem 
non  probamus.  Putabat  enim,  hic  verba  arithmetica 
csse  deductio  et  summa.  Quod  fieri  non  potest, 
quia  8  u  m  m  a  non  detraetione ,    sed  additione    conficitur. 

Pag.  204.  V.  14«  appositissima  —  Hoc  recepit 
Ernesti  e  Mss.  Guelf.     Alii    aptissima. 

Pag.  204.  V,  16.  matri  suae  —  Sic  Victorin.  it. 
cod.  Erf.     Vulg.    matris    suae. 

Pag.  204.  V.  25.  ,,Factum  est;"  —  „Non  est 
factum;*'  —  Sic  cod.  Erf.  Duisb.  Vulg.  praemittitur 
ut,  quod  liic  abesse  facile  potest,  et  scribitur  factum 
xion    es  t. 

Cap.     XIV. 

Pag.  205.  V.  6.  ex  his  —  Sic  cod.  Erf.  Vulg.  ex 
eis . 

Pag.  205.  V.  8-  9«  argumenta  inveniri  —  Hunc 
ordinem  verborum  cum  cod.  Erf.  utpote  concinniorem 
praetuli  vulgato    inveniri   argumenta. 

Cap.     XV. 

Pag.  205.  V.  20.  fecerit  —  In  ed.  Omnib.  c  o  n- 
fecerit,    quod  non  erat,  cur  Oudend.  probaret. 

Pag.  205.  V.  26.  27.  qui  audituri  sunt  -—  Ridi- 
culum  hlc  legitur  iu  Mss.  Ox.  co.  1.  glossema :  ut  in 
passere    vendito    et    empto. 


RHETOKIC.   DE    INVENT.     I.   15.  15^ 

Pag.  206.  V.  4«  implicata  est  —  Sic  Victorin. 
it.  Ms.  Voss.  et  Cass.  Praeferendum  censuit  Oudend., 
Vit  nmnerosius  vulgato   implicita    est. 

'  Pag.  206.  V.  9.  efficiens  —  Sic  rescripsi  pro 
vnlg.  perficiens,  quod  hoc  sensu  non  reperiri,  recte 
Ern.    animadvertit. 

Pag.  206.  V.  12.  obscure  —  Cod.  Voss.  Leid.  5. 
et  Erf.  obscura.  Sed  bene  defendit  Ernesti  lectio- 
nem  vulgatam:  „  obscure  refertur  ad  dissimulationem 
ct  circuitionem.  Obscure  subire  est  tecte  et  non 
animadvertente  altero  subire,  quod  fit  dissimulando  et 
circumeundo.  Contra  mox  perspicue  patere.  1«. 
circuitione  obscuritas  per  se  intelligitur.  ** 

Pag.  206.  V.  i8.  19-  ira  augetur  atque  inflam- 
matur  odio  —  Elegantissimara  lianc  le<5tionem  ex 
optimo  cod.  Erf. ,  iam  a  Graevio  receptam ,  ciir  post 
illum  editores  deseruerint  et  (omissa  ira)  odium  re- 
posuerint  ,  liaud  intelligo.  Nempe  qui  ab  iiato  perspi- 
cue  pacem  et  benevolentiain  petit,  huic  odiosus  et  mo- 
lestus  est ,  et  lioc  ipso  odio  iram  eius  inflammat  potius, 
quam  restinguit. 

Pag.  206.  V.  26.  27.  In  obscuro  —  oportebit 
—  Ilaec  verba,  vulgo  post  ut  id,  quod  est,  au- 
geatur  posita ,  huc  retraximus ,  quia  Cicero  primion 
ea  genera  exordii  pertractat,  in  quibus  propter  aliquam 
caiisam  orationi  haud  satis  favet  auditoris  animus;  qui- 
bus  ex  altera  parte  opponitur  honestum  caiisae  genus» 
Et  sic  antea  in  distributione  hoc  ordine  ponebantur :  ad- 
mirabiie  genus  causae,  humile,  anceps,  obscurum. 


i4o  INCICERONIS 

Pag.  206.  V.  29.  et  si  cominoduin! —  Hoc  recepi 
ex  ed.  Camer.  ut  aptius,  quam  vulg.  vel  si.  Idem 
postea  praebuit  vel  si  uti  pro  vulg.  sin  uti.  Sin 
autem  tenendum  est. 

Cap.     XVI. 

Pag.  207.  V.  1.0.  Ab  nostra  persona  -^ —  Adieci 
persona,  quod  in  loco  simili  ponitur  ad  Herenn.  L  5« 
Nempe  quia  post  illa  ab  nostra  —  iudicum 
|>ersona  inteiiicitur  abipsa  causa,  liic  repetendura 
est   persona. 

Pag.  207.  V.  12.  15.  honestas  suspiciones  — • 
In  cod.  Erf.  est  suspicationes,  unde  Graevius 
suspectationes    (a    suspecto )  legendum    putabat. 

Pag.  207.  V.  19.  20.  malitiose  factum  profe- 
retur  —  ostendatur  habent  codd.  aUquot,  quod 
Gulifilmio  placuit. 

Pag.  207.  V.  26.  Ab  iudicum  persona  -r—  Hoc 
Graevius  e  Mss.  duobus  recepii:.  Et  sic  antea  erat  in 
partitione.  Quod  ni  ita  esset,  vulgatum  se  b^ne  tuere- 
tur:  ab  auditorum  persona.  Nam  auditores 
sunt  iudices ,  et  sic  est  apud  A.  ad  Ilerenn.  I.  5« 

Pag.  203.  V.  6.  A 1 1  e  n  t  o  s  a  u  t  e  m  f  a  c  i  e  m  u  s  a  h- 
ditores  •—  Ultimum  vocabulum  addidimus,  quod  in 
novo  divisionis  membro  haud  satis  apte  poterat  omitti. 
Sic  ad  Hejenn.  I.  4.  Dociles  auditores  —  Bene- 
voiosauditores. 

Pag.  203.  V.  7.  dicturi  erimus  —  dicturisii- 
m  u  s   cod.  Duisb.  et  Voss. 


'RHETORIC.    DE   INVENT.    T.   iG.  17.       141 

Pag.  203.  V.  9.  audient  —  Hoc  ut  aptius  h.  1. 
tempns  recepi  pro  vulg.  audiunt,  codicis  Erf.  alio- 
rumque  Mss.    auctoritate  motus. 

Pag.  20Q.  v.  10.  ad  summam  remp.  —  Ita  recte 
Lambinus.  Adstipulatur  Viotorin.  et  Ms.  Cass.  Vulg, 
ad    sunimam  reip. 

Pag  203.  V.  16.  Nam  quem  docilefti  • —  Sic  re- 
ficribendum  duxi  pro  vulg.  nam  et  quum  docilem, 
quod  non  bene  coit  cum  antecedentibus  dociles 
a  udito  r  es. 

Cap.     XVII. 

Pag.  208.  V.  24.  infestus  est  *— ^  Lambin.  male- 
bat   infensus     s.    offensus     est. 

Pag.  209.  V.  2.  3.  in  oratore  — ■  offenditur  — 
Hanc  lectianem  bene  defendit  Oudend. ,  quani  cuin  Gro- 
nov.  et  Graev.  praebent  cod.  Voss.  c.  Schol.  Leid.  1.  2. 
Vulg.  in  oratione.  Voss.  1.  2.  Leid.  2.  et  ed.  Omnib. 
inoratorem. 

Pag.  209.  V.  15.  indignentur  —  Sic  iure  suo 
emendavit  Ernesti  vulg.  indignantur,  quod  ab 
Aldo  fluxit,    ex  Mss.  Graev.  et  Oudend.  it.  edd.  pr. 

Pag.  209.  V.  i4-  deinde  demonstrare  —  Vulg, 
deinde  (quum  lenieris  eum,  qui  audiet) 
4  e  m  o  n  s  t  r  a  r  e  .  Sed  illa  verba  ,  quum  lenieris 
eum,  qui  audipt,  tiet  aglioscit  Victorinus ,  et  iam 
Lambinus  recte  delevit.  Nihil  enim  afferurit  praeter 
fiigidam    Sententiae,     quum     iam     mitiox     factus 


a4z  IN      CICERONIS 

erit    auditor,     repetitionem.      Einesti    quoque   imcis 
includendo    daranavit. 

Paof.  209.  V.  22.  in  praesenti  —  Sic  Graevius  e 
codd.  Erf.  et  Duisb.    Vulg.  in   pra^sentia. 

Pag.  209.  V.  27.  qui  audient  —  Sic  cod.  Caiich. 
et  Leid.  3.  Recte.  Vuig.  vel  audierunt,  vei  audie- 
rint . 

Pag.  210.  V.  4«  perturbatum  putat  —  Hoc  Ur- 
sinus  invenit  in  Ms. ,  et  praeferendum  est  sane  vulgato 
P  utan  t . 

Pag.  210.  V.  4-  5-  firmissimo  —  fortissimo 
Oliv. 

Pag.  210.  V.  12.  13.  cuod  genus,  strepitu,  ac- 
elamatione  —  Ita  scribendum  esse  vidit  Lambinus. 
Et  sic  est  in  cod.  Voss.  c.  Schol.  Quod  genus  enim 
est  i.  q.  o)ov ,  ut  saepe  ;  ergo  ablativi  necessario  renui- 
runtur.  In  libro  Ui sini  erat  strepitum  acclama- 
tionem  dicemus.  Vcrum  lioc  d  i  c  e  m  ti  s  debetur 
giammatico ,  qui  accusativos  istos  non  poterat  conco- 
quere.  In  cod.  Catich.  vestigia  sunt  verae  lectionis: 
strepitus,  acclamatione;  sed  qnia  pnnctis  nota- 
tur  ultima  syllaba  vocis  acclamatione,  librarius 
forsan    invenit   strepitus,    acclamatio. 

Pag.  210.  V.  20.  aut  risu  novatur  —  Sic  codd. 
Graev.  et  edd.  priniae  usque  ad  Aldum ,  qni  primus 
edidit   renovatur.      Iliud  liic  nptius  et  exquisitius. 


RnETORIC.  DE    INVENT.    I.   13.   19.       143 

Cap.    XVIII. 

Pag.  210.  V.  23.  brevi  communiter  *-.  Recepi- 
us  lectionem  cod.  Eif.  et  Caucli,  a  Graevio  quoq^ue 
obatam.     Vulgo    breviter    et   communiter. 

Pag.  210.  V.  23.  commendat  —  Indicativum, 
lem  praebent  multi  codd.  et  edd. ,  praetulimus.  Nam 
)niunctivo  liic  non  est  locus. 

Pag.  :iii.  V.  6.  commune  —  Hic,  et  post  sequen- 
=1  membra,  commufabile,  longum,  separatum, 
cpunximus  est,  quod  eiiam  in  Ms.  Cass.  Grutpr. 
)est. 

Pag.  211.  V.  20.  21.  desiderat  ■ —  postulat  — 
od.  Erf.  et  Caucli.  d^sideret  —  postulet.  Sic  et 
[ss.  Oudend.  et  Victorin.  Sed  indicativum  cum  Erne- 
io  servavimus  ,  quia  quum  h.  1.  habet  significationem 
mporis  ac  loci. 

Pag.  211.  V.  u^.  profecto  nihil  ' — -  nihil  pro- 
;cto    cod.  Voss.  c.  Schol.  Voss.  1.  Leid.  1.  3. 

Cap.    XIX. 

Pag.  212.  V.  15.  Angues—  iugo  —  Hunc  versi- 
ilum  Nascinbaenius  ex  Eimii  Medea  depromtum  puta- 
\t,  ac  de  curru  Medeae  anguibus  alatis  vecto  iiitelli- 
sndum. 

Pag.  212.  V.  21.  Nam  is  postquam  —  E  Te- 
mtii  Andria. 

Pag.  213.  V.  1.  Venit  ad  me  —  E  Terentu 
delph.  I.  1,  39. 


1^.+ 


I  N    C  I  C  E  R  O  N  1  S 


Pag.  21^.  V.  5.  Nimium  ipse  durus  est  — 
„Oudentl.  malit  e  Mss.  suis  (quibus  Cass.  Gu.  consen- 
tiunt,  nisi  qiiod  uterc[ue  es  durus  habet)  ipse  est 
durus,  ut  fuit  etiara  in  Ms.  vetere  Terentii ,  ediditquc 
h.  1.  Lambinus.  Et  sic  versus  dimensio  facilior  est. 
Sed  etiam  elisio  potest  esse  in  durus,  ut  eum  est 
co^at,  ut  bene  monuit  ad  Tcrentium  Bentleius,  cuius 
libri  etiam  in  lectione  vulgata  consentiunt."  Hactenus 
trnesti ,    cui   assentior. 

Pag.  215.  V.  8-  levitate  —  Haud  dubie  sic  legen- 
dimi  est ,  non,  ut  vulgo ,  lenitate,  propter  oppositum 
gravitate. 

Cap.    XX. 

Pag.  213.  V.  22.  23.  quam  quoad  scitu  opus 
est  —  Sic  recte  Lambin.,  etsi  viilgatum  quam  quod 
scitu    opus    est   ab  Ernestio  defenditur. 

Pag.  214.  V.  10.  11.  tamen  fit  rerum  multitU' 
dine  longus  —  Vulgo:  tamen,  q  u'i  a  sat  is  fui  e 
di X  is se :  d  o  mi  n  e g av  i  t  e s se ,  f i  t  r.  m.  1.  Sed 
quomodo,  qui  istam,  qua  de  agitur,  narratiunculam 
brevius  enuntiare  vellet,  his  tribus  verbis :  dom-i  ne- 
gavit  esse  defungi  potuisset?  Certe  sic  saltem ,  ut 
brevissime  dicendum  erat :  a  ianua  quaesivi  do- 
ininum;  puer  domi  negavit  essc.  Itaque  ine- 
ptum  iliud  glossema  eieci. 

Pag.  215.  V.  6.  eam  rem,  qua  de  rc  —  Sic 
recte  Lambin.   Vulg.    eandem  rem. 

Pag. 


RHETORIC.  DE   INVENT.    I.   20.  21.       145 

Pag.  215.  V.  8-  ^d  vulgi  morem  — -  Sic  Victorin. 
od.  Erf.  Receperuiit  Lambinus,  Graevius,  Ernesti. 
ic  in  eadem  re  coniunguntur  natura,  mos,  opinio 
i  Herenn.  I.  9.     In  plerisque  est  vulgi   ruraorem» 

C  a p.    XXI. 

Pag.  215.  V.  33.  tamen  interponatur  — «  Ita 
Iss.  Gron.  Gu.  Cass.  probantibus  Graevio  et  Ernestio. 
ulg.    tunc    interponatur. 

Pag.  215.  V.  15.  16.  excipit  offensionem  — 
urgoldus  emendandum  censet  excitat  offensio- 
em.  Sed  tamen  dicitur  liabere  offensionem, 
ccipere  o  f  f  ensiunculam;  quidni  igitur  exci- 
e  r  e    dicatur  ? 

Pag.  215.  V.  23.  24.  iterum  aut  alio  modo  — 
terum    eodem   modo    cod.  Erf. 

Pag.  216.  V.  5-  quod  ipsum  adiuvat—  Scil. 
ratorem. 

Pag.  216.  V.  3-  9«  quae  illius  erunt—  Scil.  ad- 
ersarii.  At  ea  ipsa  iam  dicebantur  contraria.  lam 
uomodo  recte  dicatur:  contraria,  quae  prae- 
;riri  poterunt,  praetereundo,  eademque 
ontraria  leviter  attingendo?  Itaque  milii  per- 
lasi,  Ciceronem  scribere  debuisse:  Quare,  ut  lioc 
itium  vitetur,  omnia  torquenda  su  n  t  a  d 
ommodum  suae  causae,  contraria,  quae 
raeteriri  poterunt,  praetereundo,  quae 
inus  poterunt,  leviter  attingendo,  sua 
iligenter     et     enodate     narrando.       Sic    sua 

Not.  in  Cic.  Bhetor,  lO 


1^6  l  N     C  l  C  E  Pl  O  N  I  S 

upponuntiir  contr.iriis;  et  contraria  vel  omnino 
praeteriri,  vel ,  si  minus  id  iicii  potuerit,  leviter  attingi 
•portere ,    docetur. 

Cap.     XXII. 

Pag.  £17.  V.  8«  9«  reruni  distributam  continct 
expositioneni  —  ,,  Cod.  Erf.  rerum  distribu- 
tarum  continet  cxpositionem.  Sic  omnino 
legendum  contra  omnes  editos.  Ptes  distributae  sunt 
membra  defensionis  aut  acrusationis ,  in  quae  eam  par- 
litus  cst  orator.  IMox  dicit  partes  causae.  Sed 
qtiid  sit  distributa  expositio,  non  iutelligo." 
Hactenus  Graevius,  quem,  dum  ista  sciibebat,  obLitum 
esse  inu  or ,  iaai  paulo  ante  Ciceioncm  eadem  ratione 
dixisse :  e  x  p  o  s  i  t  i  o  r  e  r  u  m  b  r  e  v  i  t  e  r  d  i  s  t  r  i  b  u  t  a. 
Neque  vero  liaec  loquutio  difficilis  est  intellectu.  Aliud 
enini  est ,  res,  de  quibus  dicturi  siimus ,  exponere  sic, 
ut  partitio  ipsa  obscuretui  ;  ;iliud  est,  distributam  facer« 
expositionem ,  partibus  disertc  enumeratis.  Sic  e.  c.  Ci- 
cero  pro  Quintio  cap.  X.  Nego  fuisse  causam, 
cuv  postularet:  iiego  ex  cdicto  possidere 
poLuisse:  nego  possedisse.  Haec  tria  quum 
docuero,  perorabo.  Quare  uon  erat,  quod  Grae- 
vius  a  vulgata  discederet,  id  quod  Ernesti  quoque  mo- 
nuit.  Ceterum  distributarum  legitur  etiam  in  ple- 
risque  Mss.  Oiulend.  Sed  apud  Victorinum  recte  est 
d  i  s  t  r  i  b  u  t  a  m  . 

Pag.  217.  V.  17»  amplectimur  partitione.  Iji 
q  u 0   — •     Sic  emendavinius   vulg.   amplectimur.     Jn 


/ 


RHETORIC.   DE   INVENT.    I.   tz.        147 

qna  paititione.  Piatio  e8t  iii  promtu.  Nam  nca 
da  genere  partitionis  ,  sed  de  vij  tute  quadam  partitionis 
agirur. 

Pag.  217.  V.  ig.  aut  scro  —  Adverbium  postea, 
<juod  Graevius  e  cod.  Erf,  inseruerat ,  recie  ciecit  Er- 
nesti.  Eius  enim  vis  iam  in  sero  latct 
•  Pag.  217.  V.  25.  26.  Nam  liomo,  antiit.ili  p  .^  r  s 
cst;  Tliebanis  aut  Troianis,  genus  —  Vu!p;o 
editur:  N»in  Iiomo,  animaiis  pars  e»i;  The- 
bani  aut  Troiani  genut.  Scd  in  I.eid.  i.  legitur 
n  n  i  ni  a  l  i  p.-irs;  et  quia  statiui  praecedit :  Sed  saepa 
eadem  res  alii  genus.  alii  part  ••!;  hic  quo- 
que  aptior  est  dativus;  drr  Bcgiiif  Meosch  ist  in  De- 
ziohung  Auf  Thicr  /Irti  in  Beziehung  auf 
.Tlicbaner    odcr    Troianer    G  at  t  u  n  g  . 

Pag.  21"».  V.  '21 —  2ij.  Haec  ideo  diligentius 
inducitur  dcscriptio.  ut  aperte  intellecta 
generali  praescriptione.  paucitat  generum 
in  partitione  scrvari  possil—  Vulgo  legitur : 
Haec  ideo  diligentius  indticitur  praetcri- 
ptio,  11 1  aperte  iutellecta  generali  parti- 
lioiie  etc.  Sed  vix  credibiie  est ,  generali  parti- 
lione  pro  generuin  partitione  Ciceronem  scri- 
psisso.  Piacierca  iii  cod.  Erf.  et  ed.  Omnib.  Icgilur: 
diiigontius  inducitiir  descriptio;  et  nostor 
cod.  I.cid.  iiabet  gencraii  praescriptione.  Itaqiie 
nd  horiim  codd.  auctorit.iics  lectionem  consiituimus ; 
quae  sane  cominodum  sensiim  pi^aebet  tic ,  ui  Cicero 
(licat :    iianc   partium    nd    gcnus    relAiioncm  ideo  diligen* 


i|8  IN^     CICEPcONIS 

ifeius  descripsiiims,  ut,  aperte  intellecta  regula  generali, 
quam  scil.  exemplis  istis  illustravimus,  paucitas  ge- 
iierum  in  partitione  servari  possit.  Quid  Victorinus 
legerit,  non  satis  liquet;  qui  h.  1.  ita  ^apafpd.££i: 
„  Itaque  ideo  diligentius  genera  et  species  generum  defi- 
nire  volumus,  ut  intellectis  aperte  generibus,  quo  bre- 
vior  sit  partitio,  etiam  genera  pauca  in  partitione  ea- 
dem  collocemus."  Quia  tamen  utitur  vocabulo  defi- 
nire,  in  priore  membro  legisse  videtur  idem,  quod 
cod.  Erf.  inducitur    descriptio. 

Pag.  218.  V.  7  —  10.  ne,  quum  genus  posueris, 
eius  speciem  aliquam,  sicuti  diversam  ac 
dissiniilem  partem,  ponas  in  eadem  parti- 
tione  —  Ita  li.  1.  optime  emendavit  Becichemus , 
vulgo  sic  editum  :  ne,  cuius  genus  posueris,  eius 
secum  aliquam  sicuti  diversam  ac  dissi- 
luilem  partem  ponas  in  eadem  partitione. 
Quod  Cicero  ante  dixerat  exposito  genere,  id 
iiunc  sic  effert ,  quum  genus  posueris;  et  quod 
h.  1.  vocabulo  s  p  e  c  i  e  s  utitur ,  id  propterea  facit,  quod 
partis  vocabulum  est  ambigiium ,  quippe  quod  et 
in  e  m  b  r  u  m  divisionis  ,  et  f  o  r  m  a  m  s.  specieip  generis 
significare  potest.  Ut  in  exemplo  a  Cicerone  allato  vo- 
lebat  aliquis  ostendere ,  unde  resp.  tot  incommodis  affli- 
cta  esset,  idque  partitione  usus  sic  indicabat:  Osten- 
dam,  proptercupiditatem  et  audaciara  et 
avaritiam  advejsariorum  illa  incommoda 
ad    remp.    pervcnisse.     Hic   igitur   prim  um    genus 


RHETORIC.    DE  INVENT.    I.    22.         14«^ 

jposuerat     cupid  ita  tein;     post    speciem    eius    avari- 
tiam,    siciiti    divejsam  partem  li.  e.    sicut  novum  mem- 
brum  divisionis  in  eadem  partitione   posuerat.      lam  loco 
hoc   ita    constituto,    varietatem    lectionis    enotare,    niliil 
attinet ,    nec    egemns    Purgoldi  coniectura,     quamvis  pe« 
•e  liaud  inepta ,  ne,  cuius    genus    posueris,    eius 
secundum    id    aliquam    etc.     Ceterum  comparandus 
est    locus  Quintiliani    Inst.    or.    IV.    5-    extr.      ,,  Obtinen- 
dum  etiam  ,    ne   quid  in  partitione  desit,  ne  quid  super- 
sit.     Superest    autem    sic  fere,    quum  aut   in  species  par- 
timur,    quod    in    genera    partiri    satis    sit ;    aut    genero 
posito     subiicitur     species,       ut:      dicani     de 
virtute,     iustitia,     continentia,     quum    iustitia 
ct  continentia  sint  virtutis  species.** 

Pag.  213.  V.  10  — •  14.     Q  u  o  d    s  i    q  u  o  d    in    gen  u  s 
plures     incident     partes     —     partitionem    — • 
Huius  loci  sensus  facile  hoc  exemplo  illustrabitur.     Fac, 
oratorem  aliquem  sic  partitum  esse :    ostendam,    p  r  o- 
pter     cupiditatem    et    audaciam     adversario- 
r  u  m      o  m  n  i  a      i  n  c  o  m  m  o  d  a     a  d      r  e  m  p  .      p  e  r  v  e- 
nisse.      Ilic   genus    cupiditatem    in    partitione  sim- 
pliciter    exposuit.      Sed   in    cupiditatem    plures    incidunt 
partes,     ut:      ambitio,     avaritia,     luxuria.       Has 
partes  sive  species  non  vult  Cicero  statim  in  prima  par- 
titione  commemorari,  sed  genus  illud ,    cupiditatem, 
tum ,    quum  in  causae  dictione  ad  iUud  ventum  sit,    ex- 
plicandum,    in  tres  illas  partes  s.    specics  distribuendum 
censet. 


i5o  I  N      C  I  C  E  R  O  N  I  S 

Pag.  213.  V.  ig.  19.  nam  fecisse  ostendere 
satis  est  —  nam  fecisse  satis  estostcnderc 
cod.  Erf. 

Pag.  218-  V.  20.  et  qutim  simplex  quiddam 
a  g  a  t  u  r  —  Ita  vere  cod.  Cauch.  Vulgo  e  t  q  u  u  ni 
quiddam  simplex  agatur.  Quidam  insupcr 
omittunt     q  u  u  m  .  * 

Cap.     XXIII. 

Pag.  218-  V.  25.  sed  versantur  ^  Sic  auctore 
Ernestio  edidi  pro  vulg.  quae  versantur,  ne  pro* 
nomen  relativum  quinquies  deinceps  repetatur.  Atque 
sic  Victorinus  quoque  legisse  videtur.  Itaque  etiam 
pertinent  rescribendum  era  t  paro  vulg.  p  e  r  t  i- 
n  e  a  n  t . 

Pag.  218.  V.  25.  de  qua  — ■  Vulg.  ex  quibus, 
quae  lectio  propterea  est  abiicienda,  quod  Cicero  di- 
xisse  liaud  potest ,  se  ex  aliis  praeceptis  partitionum, 
quae  non  pertinercnt  ad  usum  oratorium ,  ea  transtu- 
lisse ,  quae  convenire  viderentur  oratorum  usui.  Itaque 
de  qua,  quod  liabet  Victorinus,  reposui,  quod  refer- 
tur  ad  pliilosophiam. 

Pag.  219.  V.  2.  peroratum  sit  — *  Vulg.  additur 
hoc  modo,  quod  recte  Lambinus  praefixit  sequenti 
periodo. 

Pag.  219.  V.  11.  Nam  is  —  Sosia  ♦—  Vulgo  se- 
quentis  versiculi  Terentiani  .  initium  additur:  Libe- 
rius  vivendi  fuit  potestas.  Abest  autem  a  cod. 
Erf.,  item  octo  Oxoniensibus ,    exemplisque  Manutianis. 


RHETORIC.   DE   INVENT.    I.^ss.  25.      151 

Neqiie  vero  hoc  addito  ad  sententiam  opus  est.  Cicero 
tantum  initium  singularum  partium,  a  Simone  in  An- 
dria  Terentii  tractatarum ,  designat ,  cui  consilio  unus 
Yersiculus  vel  adeo  diraidius  sufHciebat< 


Cap.     XXV. 

Pag.   220.   V.  11.     A  c    p  e  r  s  o  n  i  s     q  u  i  d  e  m   —     Sic 
Lambinus  ,   recte.     Vulgo  :  ac^personis. 

Pag.  220.  V.  16.  appelletur  —  Hoc  unice  verum  ; 
quod  vidit  Ernesti;  nam  quo  est  coniunctio.  Alii 
appellatur.  Lambinus  edidit:  Nomen  est  cer- 
tum  et  propiium  uniuscuiusquc  personae 
vocabulum,  quo  quaeque  appellatur.  Verba : 
quod  unicuique  personae  attribuitur,  spuria 
visa  sunt  Purgoldo.  Sed  facile  se  tuentur,  si  cogites, 
sequentibus  verbis  causam  designari,  cur  nomina  pro'" 
pria   inventa    sint. 

^  Pag.  220.  V.  29.  et  pag.  22i.  v.  1.  animo  aut  c  o  r- 
pori,  lioc  modo  —  Lambinus  dedit:  ani*'0  aut 
«orpori,  Corpori,  Iioc  modo;  ^  demde : 
velox  an  tardus  sit:  Animo,  acu-^^s  an  he- 
betior.  Potuit  sane  Cicero  ita  scribc-^i  sed  absquc 
codicum  auctoritate  nihil  opus  erat,  ^sta  mterponere. 
Nam  facile  lector  ipse  tacite  haer  ex  antecedentibus 
repetit. 

Pag.  221.  V.  4.  comis  —  Nimirum  h.  1.  significa- 
tur  comitas  naturalis.  Alia  ^st,  quae  studio  acquiritur. 
Sic   Cicero  Brut.    c.  35.   iv  Catulo    fuisse    dicit    summam 


152  I  N      C  I  C  E  R  O  N  I  S 

non    vitae    soliim   atque     naturae,     sed    orationis 
etiam    c  o  m  i  t  a  t  c  m  . 

Pag.  221.    V.    /|.      comis,     facetus,      pudens    — 

Vulgo    legitur:    comis,     officiosus,     pudens.       In 

uno    cod.    Gronovii    autem  :    comis,    officiosus,    fa- 

cetus,     pudens;     cod.    Oxon.    unus :     comis,     offi- 

G  i  o  s  u  s  ,     a  n    i  n  f  a  c  e  t  u  s ,    p  3'  u  d  e  n  s  ;    alter  :    c  o  m  i  s, 

officiosus,    facetus    an    infacetus,     prudens, 

Sed    officiosus    quum  sit  is ,    in  quo  est  liberalis  gra- 

tificandi    voluntas ,     nemo    potest    natura    sua    officiosus 

dici.     Itaque  vocabulum  li.  1.  intrusum  puto  a  glossatore, 

qui  \-ellet  antecedens    comis    explicare ;    quamquam  Vi- 

ctorinus    iam    illud    officiosus    in    codice    suo    legit, 

Is  autem ,     quasi    sensisset,     ofFiciosi    hominis     virtutera 

naturae  incommode    tribui,    in    paraphrasi    sua    Ciceroni 

q^iaedam    affingit,     de    quibus    ille    prorsus    non    cogita- 

'  verj*,     ,,Nunc  venit    (Cicero),'*  inquit,     j,ad    ea ,     quae 

corpoHs    et    animi    sunt ,    et    quae    tam    naturae ,    q  u  a  m 

discip\inae    esse    possint.      Etenim    interdimi    per    se 

multum    v4et   natura ,    interdum   tenuis    et    infirma    est. 

Disciplina  emm  vel   usu  saepe  mutatur.      Enumerat    ita- 

que,    quae  ista  nnt,    velut  communia,    ut  consideremus, 

iitrum  aliquis  valtns  an  imbecillis  sit,  longus  an  brevis, 

formosus    an    deformis,    velox    an    tardus.      Haec    omnia 

corporis    sunt,      quae   ^acile    videmus     saepe     hominibus 

ex    natura,     saepe    ex    ai^e  coutingere.     Deinde,    inquit, 

dcbemus    inspicere ,    memoi    an    obliviosus    sit ,     comis, 

officiosus,    prudens,    patiens    qn    contra.       Haec     rursus 


RHETORIC.  DE   INVENT.    I.  25.         i53 

omnia    animi    sunt ,     quae    similiter    videmus    tam    ex 
natura  nobis  ,    quara    ex  arte  provenire.  "      Hactenus  Vi- 
ctorinus,     qui    unde    id   hauserit,     Ciceronem    li-  1.    non 
solum  de  iis ,    quae  natura,    sed  etiam- de  his ,    quae  arte 
ct   disciplina    acquiruntur,     loqui,     nescio.      Et    profecto 
ridiculum  esset,    si    Cicero  hic  ea,    quae   deinde  sub   no- 
mine  habitus    recenset,    naturae  nomine,    ne   admo- 
nito   quidem  lectore ,    comprehendere    voluisset.      Itaque 
hic  tantum   de   naturae  dotibus   vel   vitiis ,    minime  vero 
de   his,      quae   arte,     studio   aut    disciplina    acquiruntur, 
agit.       Ex   quo    consequitur,     vocabuhim     officiosus 
hic  prorsus  alienum  esse.     Quod  autem  pro  eo  recepimus 
ex    nonnullorum    codd.    hjctione     vocabulum    facetus, 
id  h.  1.   aptissimum   est.       Ipse  enim  Cicero   de   Orat.  II. 
c.  14.    facetias    esse  naturae   proprias ,    neque  ullam 
artem    desiderare,     pronimtiavit.       Ceterum  Cicero   h.  \. 
dum  argumenta  ex  rebus,    qnae  personis  attributae  sint, 
petenda   persequitur,  paullo  subtilius  et  plenius  enume- 
rat  eorum   fontes ,    naturam,    habitum,    affectio- 
nem,     studia     distinguendo ,      quam    Partitt.    oratorr. 
G.  10. ,    ubi   naturam    latiore    significntu  sumtam   com- 
prehendere   ait   animos,    aut  quemadmodum    afFecti,    aut 
quemadmodum    commoti   sint.        Aliter  ctiam   Quintilia- 
nus  V.  10.   23.   sqq.    hanc  rem  tractat,    elsi  videtur  hunc 
Ciceronis,  in  quo  versamur,    locum  respexisse. 

Pag.  221.  V.  4*  pudens  —  Haec  lectio  alteri  pru- 
dens  praeferenda.  Pudor  enim  naturalis  esse  potesr. 
Prudentia    semper    disciplina    et    usu    acquiritur. 

Pag.  221.    V.  5.      dantur    —      Sic    rodd.    Leid.    1.    2. 


154  ^N      CICERONIS 

Vulg.  <lata.  Illud  aptius  refertur  ad  sequens  compa- 
r  a  n  t  u  r . 

Pag.  22i,  V.  5.  animo  et  corpori  —  Vulg.  ad- 
debatur  considerabantur,  quod  recte  delendum 
censuerunt  Oudend.  et  Ernesti.  Abest  autem  ab  edd. 
ante  Aldum  omnibus.  Nec  Victorinus  legisse  videtur ; 
qui  hunc  locum  ita  interpretatur :  ,,  Verum  cuncta  ista, 
quae  animae  et  corporis  sunt,  quamquam  saepe 
ex  disciplina  vel  arte  contingant,  tamen  qualia  vel 
quanta  sint,    non    nisi  sola  natura  considerare  debemus." 

Pag.  221.  V.  16.  si  cum  potestate  —  Haec  ab" 
sunt  cod.  Voss.  2.  Minime  autem  abesse  debent.  For- 
tasse  autem  cum  copula  verius  legeretur:  et  si  cum 
potescate. 

Pag.  221 .  V.  20  — ' 25.  Habitum  —  sed  studio  et 
mdustria  partam  —  Plic  locus  vulgo  sic  legitur 
et  interpungitur  in  edd.  :  Habitum  auteni  appel- 
lamus  animi  aut  corporis  constantem  et 
absolutam  aliqua  in  re  perfectionem,  ut 
virtutis,  aut  artis  perceptionem  alicuius, 
aut  quamvis  scientiam.  Et  item  corporis 
aliquam  commoditatem  non  natura  datam, 
sed  studio  industriaque  partam.  At  hac  in- 
terpunctione  ultima  verba :  et  item  corporis  — 
p  a  r  t  a  m  sic  a  proxime  antecedentibus  separantur  ,  ut 
Cicero  his  non  exempla  definitionis  continuare,  sed 
ipsam  definitionem  habitus  supplere  voluisse  videatur. 
Quod  falsum  est.  Ipsa  autem  habitus  definitio ,  ut  ea 
itt  edd.  legitur,  hoc  vitio  laborat,  quod  contra  Ciceronis 


RHETORIC.   DE   INVENT.    I.  £5-         i55 

mentem  quaevis  perfectio  dicatur  liabitus,  quem  illc 
tamen  naturae  opponere  volebat.  Itaque  ante  ab- 
solutam  inseruimus  usu,  quod  Victorinus  in  codice 
suo  legit,  qui  h,  1.  sic  Trapafpd^Bi:  ,,'H  ab  it  us  , '* 
inquit,  „est  alicuius  rei  sive  in  aninio  sive 
in  corpore  a  natura  coepta,  sed  usu  corro- 
borata  et  plena  perfectio."  Sic  usu  absolu- 
tum  liabitum  distinguit  ab  iis,  quae  a  natura  dantur ; 
constantem  autem  eum  discernit  ab  afFectionibus  ex 
tempore  natis.  Denique  pro  vulg.  virtutis  rescripsi- 
mus  V  i  r  t  u  t  e  m  .  Nam  virtutis  perceptio  recte 
dici  non  potest.  Et  Victorinus  quoque  virtutem  in 
cod.  suo  legit:  ,,Verum,"  inquit,  ,,et  animi  et  corporis 
liabitum  Cicero  in  bonis  collocavit,  quippe  liabitum 
dixit  esse  virtutem,  aut  artis  perceptionem  etc." 
Hic  quamquam  iure  suo  Victorinus  Ciceronem  reprc- 
liendit ,  quod  habitum  tantum  in  bonis  posueiit,  erravit 
tamen ,  quod  eundem  eirorem  Aristoteli  quoque  tribuit. 
Hic  enim  saepius  diserte  dixit,  habitum  aeque  malarum 
ac  bonarum  rerum  esse  ;  ut  Metapli.  IV.  20.  "E5.19  'Ki- 
yerai  SiaSftjis-,  naB^  ^v  ev  y  nanikts  bidrti.irai  76 
diari€.iiJL£vov.  Et  Pliys.  VII.  3.  Al  jiikv  yap  dpErai , 
al  6k  riaraai  tSov  €i.B(ii)V.  Ceterum  et  industria 
liabent  Mss.  Oudend.  ed.  Omniboni,  quam  sequuti  simt 
Olivet.  et  Lallem.     Alii   industriaque. 

Pag.  221.  V.  29.  Studium  est  — •  Sic  legendum  vidit 
Oudend.  e  Leid.  1.2.  Voss.  1.  Vulgo  autem  inserebatur. 

Pag.  222.    V.  3.  4«    p  hiio  sop  li  i  ae   —    literarum 
—   Lambinus   dedit :    u  t    a  d    p  h  i  ]  o  s  o  p  h  i  a  m  ,    p  o  e- 


156  INCICERONIS 

ticam,  georaetriam,  literas.      S  ed  praestant  geni- 
tivi  ad  voc .   s  t  u  d  i  u  m    relati. 

Pag.  222.  V.  4-  non  faciendive  —  Hanc  lectio- 
nem ,  quam  praebent  Alcuin.  de  arte  Rliet.  p.  370.  ed. 
Pitli.  et  auctor  Excerptorum  de  locis  Rlietor.  p.  276., 
iam  Oudendorpius  probavit;  nec  Ernesti  repugnat. 
Vulgo  inepte  aut  non  faciendi  vere  legebatur. 
Et  Cicero  de  Inv.  II.  9. ,  ubi  haec  definitio  repetitur, 
item   habet   nonfaciendive. 

Cap.     XXVI. 

Pag.  222.  V.  21.  22.  causa  eius  summae,  per 
quam,  et  quamobrem,  et  ciiius  rei  causa 
factum  sit  —  Ne  quis  hic  aliquid  superfluum  putet, 
notandum  est,  vocabulis  per  quam  designari  causam 
efficientem,  particula  quamobrem,  causam 
impulsivam,  et  verbis  cuius  rei  causa,  finem 
s.    causam   finalem. 

Pag.  222.  V.  24  —  2.6.  deinde,  in  ipso  gerendo 
negotio  quid  actum  sit;  deinde,  quid  post- 
ea  factum  sit  —  Quia  statim  de  iis,  quae  in  ge- 
stione  negotii  consideranda  sunt,  et  quarto  loco  de  iis, 
quae  gestum  negotium  consequuntur ,  agitur,  Cicero 
videri  potest  hanc  partitionem  male  instituisse ,  et  quae 
ad  secundum  et  quartum  divisionis  membrum  pertine- 
bant,  partibus  primi  temere  immiscuisse.  Sed  haec 
suspicio,  re  diligentius  considerata,  evanescit.  Cicero 
cnim ,  quae  sint  negotiis  attributa ,  primum  dividit  in 
ea,    quae  sint   continentia    cum  ipso  negotio,     et    in    ca. 


RHETORIC.     DE    INVENT.    T.  ^6.        157 

quae  non  aint  cum  eo  ipso  continentia.  Hanc  pri- 
mam  divisionem  Cicero  non  diserte  enuntiavit,  sed 
prius  eius  membnim  statim  cum  tribus  alterius  membri 
partibus  copula\dt.  Sub  priore  membro  compreliendun- 
tur  summa  facti,  causa  eiusdem,  deinde  quae  ante  rem 
gestam ,  in  re  gerenda ,  et  quae  postea  facta  sim.  Sub 
altero  membro ,  eorum  quae  non  sunt  continentia  cum 
ipso  negotio,  sed  extranea  comprehenduntur,  1.  quae 
pertinent  ad  gestionem  negotii,  ut  locus,  tempus, 
occasio,  modus,  facultates ;  2.  quae  adiuncta  sunt 
negotio,  ut  maius,  minus,  usque  magnum,  simile,  con- 
trarium  ,  disparatum  ,  genus  ,  pars  et  eventus  ;  3'  qnae 
gestum  negotium  consequuntur,  h.  e.  non 
quae  factum  ,  quatenus  factum  est,  temporis  ordine  con- 
sequuntur,  sed  quae  eiusmodi  negotia,  ut  efFectus,  vel 
ut  coniuncti  saltem  eventus  consequi  solent,  quatenus 
non  partes  sunt  negotii  internae,  sed  potius  ab  externis 
rebus  aut  personis  accedunt. 

Pag.  222.  V.  29.  et  pag.  223.  v.  1.  f  acultates  —  Ita, 
non ,  ut  olim ,  facultas,  legendum  esse ,  docuit  Ou- 
dend.  auctoritate  codd.  Leidd.  Victoriu.  et  ed.  Omnib. 
Et  sic  ipse  Cicero  sub  finem  c.  26. 

Pag.  223.  V.  9.  aut  fuerit  —  Vulg.  an  fue-rit. 
Sed  aut,  quod  liabent  Leid.  3.  et  Voss.  2.,  praeferen- 
dum  duxi ,  quia  post  illas  quaestiones ,  sacer  an  profa- 
nus,  publicus  an  privatus ,  quaestio  de  tempore  prae- 
senti  aut  praeterito  secundaiia  tantum  erat ,  non  in  eo- 
dem  ordine ,    quo  illae,    ponenda. 


i5a  INCICERONIS 

Pag.  223.  V.  10.  ipsum  — ■  i.  e.  per  se  spectatnro, 
notione  vocabuli  abstrusa  et  nietaphysica.  Sic  supra 
c.  25.  Naturam  ipsam  definire  difficile  est; 
li.  e.  naturam  universe,  sea,  ut  scholastici  loqu^^ii^" 
lur,    in  abstracto  spectatam. 

Png.  223.  V.  12.  mensurni  —  Recepi  hanc  lectio- 
nem ,  quam  Priscianus  p.  595.  multique  codd.  inprimis 
optimi  Leid.  1.  2.  Voss.  1.  praebent.    Vulg.    menstrui. 

Pag.  223.  V.  15. 14.  In  hoc  et  quae— *et  eorum 
ipsorum  —  Haec  paido  impeditiora  sunt,  ut  aliquis 
haerere  possit.  Est  igitur  partitio  in  praeterita,  praesentia 
et  futura.  Praeterita  porro  sunt,  et  quae  propter  vetustatem 
incredibilia  facta  sunt,  et  quae  pariter  valde  remota  sunt, 
sed  tamen  certa,  denique  quae  nuper  evenerunt.  Haec  tria 
igitur  pendent  a  verbis :  et  eorum  ipsorum  (scil. 
ea)  quae  —  et  quae  iam  —  et  quae  nuper  — 
p  o  s  s  i  n  t .  Sequitur  :  Etitem  quae  instent,  scil. 
c  on  sid  er  an  tur  .  Ceterum  jjr  a  e  t  e  r  i  er  in  t  scripsi 
et  obs  o  le  verin  t,  vel  hanc  ob  causam  ,  ne  modi  ver- 
borum  discrepent,  (nam  in  ceteris  membris  sunt  meri 
coniunctivi, )  quod  Cicero  dicit  esse  vitium  latinitatis 
maximum.  Et  p  r  ae  te  ri  er  in  t  habent  quidam  libri, 
ut  Guelf.  uterque;  item  obsoleverint  ap.  Oudend., 
qui  et  probat;.  Sic  edidit  de  iudicio  suo  Lambinus ,  sed 
nemo  eum  audiit.  Inlra  etiam  pro  quae  maximc 
scribendum  puto  q  u  u  m  m  a  x  i  m  e  ,  iit  profertur  ab 
auctore  Excerpt.  de  locis  Rliet.  inter  Rhet.  Pitli.  p.  277. 
Ilactenus  Ernesti;  a  quo  tamen  hactenus  discedimus, 
ut  indicativos    p  r  a  e  t  e  r  i  e  r  u  n  t  —  t>  b  s  o  1  e  v  e  r  u  n  t  — i 


RHETORIC.  DE  INVENT.    I.  a6.  159 

faciunt  —  gesta  siint  —  instant  •—  fiunt  »— 
c  o  n  s  e  q  u  u  n  t  u  r,  uti  leguritur  in  ed.  Lamb.,  coniuncti*' 
vis  praeferamus.  Nulla  est  enim  hic  obliquitas,  quae  con- 
iunctivos  poscat.  Eadem  potius  est  ratio ,  quae  in  Par- 
titt.  oratt.  c.  11.  obtinet ,  ubi  eadera  brevius  enuntian- 
tur  sic :  In  temporibus  autem  praesentia,  et 
p  r  a  e  t  e  r  i  t  a  ,  e  t  f  u  t  u  r  a  c  e  r  n  u  n  t  u  r.  I  n  h  i  s  i  p  s  i  s 
vetusta,  recentia,  instantia,  paulo  post 
a  ut    a  liq  ua  n  d  o    f  ut  u  r  a.  '  \ 

Pag.  £23.  V.  15.  ut  incredibilia  videantur  — 
Auctor  Excerpt.  de  locis  Rhet.  aut  incredibilia 
videantur,  quod  cur  praeferendum  sit,  causam  non 
video. 

Pag.  223.  V.  16.  in  —  nnmero  reponantur  — < 
Vulg.  in  —  numerum  reponantur.  Oudendor- 
pius,  „de  lectionis  varietate,"  inquit,  ,,nemo  hic  monet. 
Ac  sane  Mss.  tres  vetustissimi  Leidenses  cum  aliis  codd. 
ita  exhibent  quoque  lib.  III.  de  Nat.  deor.  c.  ig.  beluas 
in  d^eorum  numerum  reponemus.  Quod  pla- 
cuit  etiam  Davisio.  Contra  doctiss.  Wopkensius  in 
TuUianis  lectt.  II.  16.  Ablativimi  numero  Ciceroni 
adsertum  ivit  ex  aliis  eius  locis,  ut  L.  II.  21.  III.  9.  20. 
quibus  etiam  constanter  Mss.  Leidenses  servant  n  u- 
mero.  Et  ut  viro  eruditissimo  assentiar,  faciunt  hic 
Voss.  1.  Leid.  2.  5.  numero  nobis  relinquentes,  quam- 
quam  c.  51.  hanc  partem  in  numero  reponi, 
codd.  omnes  praeferunt  in  numerum  reponi  vel 
deponi.  Scio,  reponi  in  iungi  Accusadvo ,  sed 
lunc,    quum   ea   res    iterum    ponitur   co  loco,    cui    antea 


i6o  IN       CICERONIS 

SLibl^ta  erat,  ut  apud  Liviuni  in  thesauros  rcpci 
nere.  Vid.  ad  Lib.  XXIX.  c.  19.  Sed  quando  pr 
simplici  ponere  snniitur,  sextus  casus  videtur  praefe 
rendus.  **  Hactenus  ille ,  quem  in  textu  constituend 
sequutus  sum. 

Pag.  223.  V.  25.  quid  ocius,  quid  serius- 
Vulg.  et  quid  serius.  Sed  copula  rectius  omittitu 
auctoritate  cod.  Leid.  5»  et  auctoritate  Excerptor.  d 
J>oc.  Rhet. 

Pag.  223.  V.  27.  23.  in  eo  transigi  —  Vulg.  at 
iicitur  tempore,  quod  omittitur  cod.  Leid.  5.  et  r( 
ctius    abest. 

Pag.  224.  V.  1.  et  in  aliqua  parte  alicuiu 
horura  —  Quum  anni  pars  sit  mensis,  et  mens 
pars  dies  et  nox,  et  diei  et  noctis  partes  sint  vigili? 
et  horae,  hae  autem  partcs  omnes  iam  enumeratae  sii 
ab  auctore  ;  difFicile  est  dicere ,  cur  haec  addideiit :  e 
in  aliqua  paite  alicuius  horum.  Itaque  quui 
in  Voss.  1.  a  prima  manu  sit  horae,  proclivis  sui 
ad  opinandum,  Ciceronem  scripsisse :  aut  alicuiu 
partis  li  o  r  a  e  .  Quod  Victorinus  quoque  legisse  v 
detur ;  sic  enim  h.  1.  exponit :  „Quod  temjjus,  i 
e  s  t ,  li  o  c ,  q  u  o  n  u  n  c  u  t  i  m  u  i" ,  s  p  a  t  i  u  m  ,  a  c  c 
pimus,  quod  aut  in  multis  annis  sit,  ai 
in  anno,  aut  in  mensibus,  aut  in  mens 
aut  in  diebus  vel  die,  aut  in  noctibus  v« 
nocte,  aut  in  lioris  vel  hora,  vel  momento, 
Ultimo  enim  verbo  ,  m  o  m  e  n  t  o,  videtur  expressisse  C 
ccronianum    vel    partis    alicuius   liorae. 

Ca 


RHETORIC.   DE   INVENT.    I.    27.        161 

Cap.    XXVII. 

Pag.  225.  T.  4-5«  et  quod  aeqiie  magnum  — 
laec  verba  huc  retraximus ,  perperam  vulgo  inter  q  u  o 
.e  agitur  et  et  quod  contrariura  collocata. 
iic  statim  in  uberiore  Iiarum  partium  tractatione  iun- 
;untur :  Maius  et  minus  et  aeque  magnum. 
Ldstipulantur  emendationi  nostrae  Mss.  Ox.  00.  2. 

Pag.  225.  V.  8  —  lo*  ex  rerum  et  personarum 
i,  et  numero,  et  ex  figura  negotii,  sicut 
X  statura  corporis,  consideratur  —  In  Mss, 
t  edd.  est  ex  vi  et  cx  numero  et  ex  figura 
tc.  ita,  ut  absit  rerum  et  personarum,  quod 
nseruimus,  quia,  hoc  omisso ,  non  intclligitur ,  quid 
it  ex  numero  negotii,  et  quia  rerum  et  per- 
onarum  Victorinus  quoque  legisse  videtur,  cuius 
xplicationem  huius  loci  operae  pretium  est  cognoscere. 
,  Haec  tria ,  i.  e.  maius,  et  minus ,  et  aeque  magnum 
ribus  modis  considerare  debemus,  vi,  nuraero,  figura, 
/is  est,  quae  singulis  nominibus  verbisque  constat,  et 
)ersona ;  omnis  enim  res  et  omne  dictuni  factumve 
labet  vim  suam ,  etenim  si  dicas  parricidium,  sta- 
im,  quantum  hoc  sit,  et  in  qua  vi  sit,  animo  existima- 
nus.  Ita  homicidiuni ,  adulterium ,  et  reliqua  facile 
juid  sint ,  quum  fuerint  andita ,  cognoscimus.  Simiiiter 
!t  personae  habent  vim  suam.  Etenim,  quum  dixeris 
[Jiceronem,  statim  ex  boni  viri  consideratione ,  quae 
n  illo  vis  sit,  agnoscimus.  Numerus  est,  quum  minus 
;t  maius  non  ex  vi ,  sed  ex  rerum  vel  personariun 
Not.  in  Cic.  Hhctor.  \  l 


1(52  I  N      C  I  C  E  R  O  N  I  S 

nuraero  demonstramus.      Figura  est,    quae  in  toto  nego- 

tio  consideratur ,     i.    e.    per    omnia  illa  septem  elementa» 

ut  consideres,  quid  factum  sit,  quis  fecerit,    ubi  fecetit, 

quando  feceiit,  quemadmodum  fecerit,  et  reliqua,   quae, 

incuit,    figura  totius  negotii  ita  est,  ut  corporis  statura, 

in    cua    statura    omnia    lineamenta    corporis » continentur. 

Itaqjje,     vit    melius     inrelligamus ,     notum     proponamus 

exeniplum,    illud    scilicet,    quod  Cicero    negotio  suo  ad- 

iunxit.      Nam    quum    Catilinam    diceret  occidendum ,     ex 

adiuncto ,    quid    maius   vel  minus  esset,    argumenta   col- 

legit.     Quod  utiaue  maius  et  minus  ,     et   aeque    magnum 

ex  vi,    numero ,    figura    iam    dudum    diximus  approban- 

dum.      Ita    et    Cicero :     An     vero     P.     Scipio     Pont. 

Max.     Tib.      Gracclium     mediocriter     labefa- 

ctantem      statum     reip.     privatus     interfecit, 

Catilinam    orbem    terrae    caede    atque    incen- 

diis    vastare     cupientem    nos    consules    peife- 

remus?     Hic    ex   vi    rerum     intelligimus,     minus    esse 

statum     reip.,     quam     orbem     terrarum;      deinde 

similiter  ex  vi  intelligimus ,     minus  esse    labefactare, 

quam    vastare.     Ita  ex  vi  personartim  quum  Gracclius 

et  Catilina  nominantur ,     Catilina   magis    timendus  agno- 

scitur.      Praeterea    ex    numero    intelligimus ,     maius  duos 

esse  consules,    quam    Scipionem.      Hic    figuram    non  po- 

suit  totius  negotii,    i.  e.    quemadmodum  occiderit  Grac- 

chum    Scipio ,     ubi     occiderit,     quando    occiderit,     unde 

occiderit,      Verum    haec ,    quia    niliil    proderant,    omisit, 

atque    uno    verbo    conclusit,      quod     ait,      interfecit. 

Cuius    verbi    considerata    vi,     niaius    esse    inteliigimus 


*^P^^ 


RHETORIC.  DE   INVENT.    I.  27.         1(53 

interficere,  qiiam  ex  urbe  eiicere.  Verum  in 
aliis  exemplis  et  ex  figura  debet  comparatio  fieri,  ut 
maius  aliquid  minusve  demonstres,  si  dicas,  illud  tunc 
factmn  est,  ibi  factum  est,  ita  factum  est,  propterea 
factum  est,  et  reliqua,  quae  in  elementis  principalibus 
continentur."     Hactenus  Victorinus. 

Pag.  225.  V.  10 — 12.  Simile  autem  ex  specis 
comparabili,  aut  ex  conferenda  atque  assi- 
milanda  natura  iudicatur  —  Sic  legitur  in 
codd.  Oudend.  omnibus,  ap.  Victorin.  it.  in  edd.  vett. 
ct  apud  Auctorem  de  lo  cis  Rlie  t  or.  ap.  Pith.  p.  277. 
ex  specie  comparabili  aut  conferenda  etc. 
Non  erat,  quod  Lambinus ,  ed.  Manutianam  sequutus, 
reponeret :  Simile  autem  ex  specie  compara- 
bili;  comparabile  autem  ex  conferenda  at- 
que  a  s  s.  n.  iudicatur.  Ciceronis  mens  enim  liaec 
est,  similitudinem  vel  ex  specie  rerum  externa,  vel  ex 
interna  earum  natura  duci. 

Pag.  225.  V.  13.  ab  eo  —  Sic  Leid.  2.  Vulgo :  ab 
eo  dem. 

Pag.  225.  V.  14.  plurimum  distat  —  Hanc  le- 
ctionem  edd.  et  codd.  plurimorum  confimiat  auctoritas 
Instit.  orat.  apud  Pitli.  p.  277.  diff  ert  praebent  Voss. 
1.  2.  Leid.  1.  quod  cur  recipiendum  censuerit  Oudend., 
haud  assequor.  In  Vossiano  cod.  c.  Schol.  legitur  dif- 
fert   ut    frigus    calore,    vita    mors. 

Pag.  225.  V.  15.  Disparatum  autem  —  Cod. 
Leid.    2.    non    habet   autem,     quod    sane    omitti    rect» 


164  IM      CICERONIS 

poterat,  hic  tamen,  quia  contrarium  et  dispara- 
tum,  quae  eadem  videri  poterant,  discernuntur ,  melius 
additur.  ' 

Pag.  225-  V.  17.  sapere,  non  sapere  —  Sic 
Voss.  1.  Leid.  3.  Victorin.  Vulg.  sapere  et  non 
sapere,  copula  liic  languente.  Et  omitti  volebat 
Oudend. 

Pag.  225.  V.  21.  22.  eventurum  sit  —  Multae 
edd.  eventurumque  sit.  Copulam  omittunt  cod. 
Voss.  9,  scliol.  a  m.  pr.  Voss.  1.    Leid.  2.  3.    ed.  Omnib. 

Pag.  225.  V.  25.  26.  Ex  insolentia  arrogantia; 
ex  arrogantia  odium  —  Transposuimus  verba 
vulgo  sic  procedentia :  ex  arrogantia  odium,  ex 
insolentia  arrogantia.  Illa  enim  ratione  fit  iiXi' 
p,aS,    venustior. 

Pag.  225.  V.  27.  23.  quae  negotiis  dicebamus 
csse  attributa  —  Sic  edit.  Omnib.  et  cod.  Leid.  1. 
Vulg.  quas  negotiis  dicebamus  esse  attri- 
butas;  quae  lectio  liactenus  defendi  possit,  si  cum 
Oudendorpio  coniiciamus,  post  ex  iis  omissum  esse 
r  e  b  u  s . 

Pag.  225.  V.  29.  et  pag.  226.  v.  1.  quae  gestum 
negotium  consequuntur  —  Ne  quis  f orte  putet, 
liaec  iam  supra  prima  parte  contineri ,  ubi  iam ,  q  u  i  d 
post  negotium  factum  sit,  quaerendum  esse, 
auctor  docuerat,  notandum  est,  illo  loco  de  liis  rebus, 
quae  essent  tempore  cum  ipso  negotio  coniunctae ,  agi  ; 
Iilc  autem  de  iis,  quae  cum   gesto  negotio,    sine  respectu 


RHETORIC.  DE  INVENT.    I.   27.        165 

ad   tempus ,    ipsa   rerum   natura   coniuncta   esse   soleant, 
disputari.       Similiter    Quintil.    Inst.     or.     V.    4«     c  o  n  s  e- 
quentia,    d^o/louSa,  a   sequentibus,  iKayop,ivois, 
quae  postea  facta  sint,  aut  futura,  distinxit.  Et  hoc  modo 
locum   nostrum   recte   explicuit   Victorinus :     ,,Nunc    de 
liis  docendum  est,    quae  gestum  negotium  consequuntur. 
Quod   quidem  quartum  attributum  videtur  cum  ea  paite 
pugnare ,     quae   in    primo    attiibuto    est    post   negotium. 
Scimus    enim,     quinque    esse    in    primo    attributo :    sum- 
mam  negotii,  causam  ipsius  summae ,    et  factum  triplex, 
ante  negotium,    in  negotio,   post  negotium.      Hoc  extre- 
mum    factum,    quod    est  post  negotium,     videtur  simile' 
esse  liuic  attributo ,    de  quo  nunc  agimus ,    quod    dicitur 
consequutio.     Nam  vitrumque  post  negotium  est.  —    Sed 
hoc  distant ,    quod    supra  post  negotium  facta  iliius  con- 
sideranda   sunt,    de   quo    agitur,     et    qui    aliquid  fecisse 
memoratur ;     hic    autem    facta    consideranda   sunt,     sed 
extranea.      Itaque  consideranda  sunt,    quae  gestum  nego- 
tium    consequantur.      Haec   in    duobus    semper    debemus 
attendere:     in    personis    et   in    natura    gesti   negotii.      In 
personis  sic ,    si  animadvertamus ,    quid  de  gesto  negotio 
homines    fecerint,    aut    senserint,    aut  iudicaverint,     ut 
de    facto    Milonis ,    ut  de   lege  Clodii.      In  natura  ipsius 
negotii    sic,     si   res    illa  facta  sit,    cui  necesse  sit   even- 
tum     aliquem    esse    coniunctum ;     ut   parricidam    furor, 
necesse  est,    consequatur,     et  rursus  panicidam ,    verisi» 
raile    non   sit,    dormisse.     Haec    enim    gestum   negotium 
consequuntur,     quae    non  in    peisonis    animadversa  sunt, 
sed  in  natura  gesti  negotii.     In  his  itaque  duobus  Cicero 


i66  I  N      C  I  C  E  R  O  N  I  S 

»ni„,advertenaa    dixit  ea,    quae    gestun,  negotium  conse- 
quuntur. " 

Pag.  226.  r.  9.    offendi  _    Codd.  Voss.  1.  Leid    i 
offendere.    quod  placet  Oudendorpio,    passivo  nimi- 
rum  sensu  acceptum. 

Pag.  i226.  V.  10.    aut   confestim   ~-      Sic  Leid.    i. 
Vulgo    omittitur   aut. 

Cap.     XXVIII. 

Pag.  226.  V.  22.    ex    aliquo    genere^    Mss.    Ou- 

aend.  aliquo    ex   genere.     Utrum  legas,    nihil  refert. 

Sed   ex    aliquo    genere    significat    ex   aliquo    gener* 

•    locorum     supra    memoratorum ,      unde    argumenta     peti 

possunt.  _ 

Pag.  227.  V.  22!     confirmatio   -    Male  Lambinus 
infirmatio. 

Cap.     XXIX. 

Pag.  228.  V.  2.  si  avarus  est  -  Est  omit- 
titur  Voss.  1.,  idque  placet  Oudend.  Si  eadem  esset 
persona,  de  qua  priore  membro  dicebatur,  mihi  quoque 
placeret.     Ut  nunc  est,  verbum  repeti  praestat. 

Pag.  228.  V.  5.  paratas  —  Hanc  lectionem  codd. 
Voss.  1.  Leid^i.  3.  ut  elegantiorem  vulgatae  praepa- 
ratas    cum  Oudendorpio  praeferendam  censui. 

Pag.  228.  V.  15.  locus  in  mari  —  Auctore  Ou- 
dendorpio  restitui  verba  in  mari  fide  codd.  Voss.  i. 
Leid.  2.  5.  Victorini  et  edd.  vett.  Manutius  et  Lambinus 


RHETORIC.   DE   INVENT.    I.   29.       167 

eiecerant  codd.  suorum  auctoritate,  quibuscum  faciunt 
Leid.  1.  V06S.  2. 

Pag.  228-  V.  iS-  Hermacreonti  — -  Hoc  nomen 
a  Cicerone  scriptum  esse,  Quintiliani  auctoritas  confirmat 
V.  10,  78.  et  vana  est  Nascimbaenii  coniectura,  qui  le- 
gendum  putabat  Diomedonti,  quasi  Cicero  respexis- 
set  ad  locura  similem  Aristot.  Rhet.  II.  25.  *X2y  6  te- 
A-oovi/y  jdiojxiboav  TC&pi  rcbv  TEkSnv  ei  yap  firjb'  vjxiv 
alajcpov  t6  naoXBtv  y    ovbk  ypTiv  To  Goj/fTcrSai. 

Pag.  223.    V.  20 — ^22.      Si    multus   —    oportcbat 

—  Eodem  exemplo  utitur  Quintilian.  V.  10,  Qi. 

Pag.  229.  V.  16 — -iS.    velut   Horatii   —    doleret 

—  Haec  verba,  quae  vulgo  omittuntur  in  edd.  praeter 
Omniboni  editionem,  restituimus  tum  cod.  Pal.  tum 
Victorini  auctoritate  moti ,  qui  his  verbis  satis  declarat, 
illa  in  suo  codice  a  se  lecta  csse :  ,,  approbatum  est, 
inquit,  quod,  quum  dubium  esset  circa  qualitatem 
bonamve ,  et  unam  partem  homines  inclinaverunt.  Ut, 
inquit ,  quum  sororem  Horatius  occidisset ,  et  de 
facto  eius  populus  esset  incertus,  tamen  absolutus  est.'* 
Nec  vero  quidquam  est  credibilius,  quam  Ciceronem 
h.  1.  tam  illustre  exemplum  facti ,  quod  dubium  esset, 
quale  haberi  oporteret,  a  populo  approbati  liaud  prae- 
termisisse,  quo  idem  quoque  usus  est  in  Orat.  pro  Mi- 
lone    c.  3.  et  de  Inv.  II.  c.  27. 

Pag.  229.  V.  18  —  21.  vel  ut  Gracchi  patris  — 
consulem  fecit  —  Vulgo  hic  iocus  ita  legitur : 
velut  Gracchi  patris  factum,  quem  popu- 
lus      Romanus,     ob      id     factum,      quod      in- 


1^8  INCICERONIS 

sciente    collega     In     censura     nihil    egisset. 
post    censuram    consulem     fecit.       At    qui   fieri 
potuit  unquam,    ut  populus  Romanus  dubitaret,    utrum, 
quod    censor,  insciente  collega,  in  censura  nihil  egisset! 
probandum    an  improbandum   esset?    Nonne    potius    liic 
opus  erat  exemplo  facti,    quod  dubium  esset,    quale  ha- 
beri  oporteret?    Hic    optime    nobis  succurrit  Victorinus, 
qui    diserte    testatur,     se    in    hoc  Ciceronis  loco  mentio- 
nem  alicuius  rei    factam  invenisse,    quam  Gracchus  cen- 
sor,  insciente  coUega,  gesserit.     lile  enim,  h.  1.  explicans, 
„Deinde,-  inquit,    „ut    Tiberius  Gracchus    censor,     in- 
sciente    collega,    quosdam   e  senatu  movisset,    et  de 
cius  facto  dubitaretur,    postea    tamen    eius  factum  popu- 
lus    approbavit.       Nam    eimi    consulem    fecit. «       Quare 
cmendatione  nostra,    quae    quam    fieri    potest   minime  a 
textu  recepto  recedit,  Ciceronem  et  cum  se  ipso  et  cum 
Victorino  conciliavimus.    Ceterum  edd.  vett.  et  Oudend. 
codd.  habent    ob    id   factum,    quod.      Unus   Vossia- 
nus  cum  Scholiaste,    ob   id   factum    eo    quod;  unde 
forsan     suspicari    aUquis    posset ,    in     ob     id    factum 
latere    obiurgatum.      Oudend.    autem    iUa    verba    ob 
id  factum    glossema  putabat  verborum    eo    quod. 

Pag.  229.  V.  23.  p  a  r  t  e  s  s  u  n  t  t  r  e  s  —  Sic  Ou- 
dend.  recte  legendum  censuit  cum  Mss.  suis  omnibus 
ct  edd.  vett. 

Pag.  229.  V.  24.  25.  aut  corporum  — .  aut  vulgo 
omissum  legitur  in  edd.  vett.  ct  Oudend.  Mss.  omni- 
biis.    Idem  agnoscit  Victorinus. 


RHETORIC.   DE   INVENT.   I..29.  30.      169 

Pag.  229.  V.  26.  27.  rem  cum  re  ex  similitu- 
Jine  conferens  —  Ne  quis  putet ,  hac  definitione 
nullam  inter  imaginem  et  collationem  differentiam  in- 
tercedere  ,  notandum  e^t ,  i  m  a  g  i  n  e  m  dici  breviorem, 
ut  in  metapliora ,  similitudinis  demonstrationem  ;  c  o  1- 
lationem  vero  fusam  inter  duo,  quae  videantur  di- 
versa,  comparationem;  quomodo  Graeci  rhetores  sirtova 
a  Trapa/SoXrj  discernunt,  quamquam  non  semper  eodem 
significatu  ponuntur    einovof  et  Tcdpa/So^kijs  vocabula. 

Pag.  230.  V.  3.  4«  demonstratus— »  Delevi  e  s  t 
Vulgo  hic  annexum,  quod,  quia  iam  praecedit  apertus 
e  s  t ,  in  clausula  periodi  melius  omittitur. 

Cap.    XXX. 

Pag.  230.  V.  6.  7.  sive  in  ratione,  sive  in  scri- 
ptoversetur  —  Cod.  Voss.  c.  Schol.  sive  in  r  a- 
tione,  sive  in  scripto  quae  versabatur, 
quod  probavit  Oudend.,  nisi  quod  e  Voss.  1.  versa- 
tur   reponi  vellet.     Sed  verum  est  vulgatum. 

Pag.  230.  V.  12.  descripte  •—  Vulg.  discrete. 
Verum  descripte  rectius  opponitur  t(^  c  o  n  f  u  s  e, 
idque  legitur  in  cod.  Voss.  c.  schol.  it.  Voss.  2.  Leid. 
2.  3.  probante  Lambino ,  Oudendorpio,  et,  quem  ille 
laudat  ad  h.  1.,    Graevio. 

Pag.  230.  V.  13.  quod  cuique  conveniet  — 
Sic  emendavimus  vulg.  quid  cuique  conveniat; 
quum  in  hac  sententia  nulla  possit  esse  obliquitas. 

Pag.  230.  V.  21.  absoluta  quoque  ratio  argu- 
mentandi  —     Vulgo    editur:    absolutio    quoqu» 


i7o  IN     CICERONIS 

argumentandi.  Cod.  Leid.  i.  omisso  absolatio 
habet :  ratio  argumentandi,  id  quod  Oudendorpio 
placebat.  Nobis  absolutio  ex  absoluta  deprava- 
tum  esse  videtur.  Absoluta  ratio  bene  dicitur. 
An  aeque  bene  absolutio  argumentandi  dicatur^ 
valde    dubitamus. 

Cap.    XXXI. 

Pag.  230.  V.  29.  assensiones  —  Vulg.  singula- 
riter  assensionem.  Sed  pluralem  numerum  requi- 
rit  idj    quod  sequitur,    quibus    assensionibus. 

Pag.  231.  V.  9.  ornatum  muliebrem  —  Voss.  1. 
a  manu  secunda ,  Leid.  1.  ed.  Omnib.  cum  Alcuino 
p.  372.    ornamentum    muliebre. 

Pag.  231.  V.  11.  Age  vero  —  Ita  rectius  Lambi- 
nus,  quam  ut  vulgo  editur,  age,  inquit.  Nam  illud 
inquit  in  quaestionibus  Aspasiae  semper  omittitur. 
Antea  autem  legitur :  Illius  vero,  in  quo  particu- 
lam  vero  auctoritate  cod.  Voss.  c.  scliol.  et  Alcuini 
expunximus. 

Pag.  231.  V.  12.  13.  utrum  tuum  malis  an  i  1- 
lius  —  Haec  lectio  est  cod.  Leid.  1.  iure  ab  Oudend. 
probata ;  est  enim  variata  structura  commendabilis.  Al- 
cuinus :  utrum  et  tuum  virum  malis  an  illius. 
<^od.  Voss.  c.  schol.  utrumne  malis  tuum  v  i- 
rum,  an  illius.  Mss.  IV.  Oudend.  utrumne  tuum 
virum  malis  an  illius.  Ed.  Omnib.  virumne 
tuum  malis  an  illius.  Vulgo  editur  :  v  i  r  u  ra  n  e 
tuum    an    illius    malis. 


RHETORIC.  DE   INVENT.    I    51.   32.       171 

Pag.  231.  V.  21.  utram  malis  —  Sic  cod.  Leid. 
et  Gronov.     Plerique   edunt   utrum    illius   malis. 

Pag.  231.  V.  26.  optimum  virum  vis  habere 
*— -  Sic  cod.  Voss.  c.  Scliol.  it.  Voss.  2.  et  optimus  Gro- 
nov.  et  Alcuinus.  Vulgo :  optimum  virum  mavis 
Jhabere.     Illud  recte  praetulit  Oudend. 

Pag.  232.  V.  2.  t  u ,  u  t  m  a  r  i  t  u  8  s  i  s  —  Vulg. 
Tit  et  tu  raaritus  sis.  Lectionem  a  nobis  receptam 
praefert  ed.  Omnib.,  quae  deinde  quoque  pro  vulg. 
c  t   h  a  e  c    habet   li  a  e  c   sine  copula. 

Pag.  232.  V.  2.  3.  optimaemulieris—  mulie- 
ris,  quod  Gruterus  auctoritate  cod.  Pal.  expunxit,  ab- 
csse  nequit  ob  concinnitatem  huius  membri  ad  sequens 
relati. 

Pag.  232.  V.  6.  videbatur  -—  Coniunctivum  vi- 
d  e  r  e  t  u  r  exhibent  cod.  Voss.  c.  Schol.  Leid.  2.  Sed 
videbatuT   bene  se  tuetur. 

Pag.  232.  V.  6.  si  qui  —  Cod.  Voss.  c.  Schol.  ct 
Leid.  2.  hanc  formam  praebent,  vulgata  si  quis  cx- 
quisitiorem, 

Cap.     XXXII. 

Pag.  232.  V.  24.  25.  ne  intelligat  is,  quicum 
agimus  —  In  hac  lectione  n e  pro  vulg.  n  o  n  assum- 
simus  e  cod.  Leid.  22.;  intelligat  is,  quicum  agi- 
mus  autem  e  cod.  Leid.  1.  pro  vulg.  intelligatur, 
quod  h.  1.  nimis  infinitum  est.  Victorinus  legisse  vi' 
detur:    deinde  ut  nemo    intelligat. 


i72  INCICERONIS 

Pag.  252.  V.  27.  quam  primo  rogetur  —  Le- 
ctio  codd.  Voss.  c.  Schol.  Voss.  i.  Leid.  5.  4.  sine  dubio 
alteri    quae  primo  rogetur    praeferenda. 

Pag.  252.  V.  27.  28'  recte  assenserit  ^  Recte 
h.  1.  significat  absque  suo  incommodo,  vel  itaj 
ut  nibil  mali  ex  assensione  sua  sibi  verendum^  putet. 

Cap.     XXXIII. 

Pag.  233.  V.  ig.  20.  nisi  quid  —  exempli  -^ 
Ita  praeter  codd.  Lambin.  omnes  Mss.  Oudend.  Vulg. 
nisi   aliquid,   vel  nisi    quod  • — >   exemplum. 

Pag.  233.    V.  22.     aut    aliter    hoc    in   sermonCj 

atque    in    dicendo    —      i.   e.     aut   aliter   hoc    ge- 

nere   arguraentandi   in    sermone   familiari  vel  philoso- 

phico ,     atque     in    dicendo     coram     iudicibus     sit 

»u  t  e  n  d  u  m  . 

Pag.  233.  V.  24.  25.  nisi  monstratum  —  Hoc 
recepimus  e  cod.  Voss.  2.  Vulgo :  nisi  demonstra- 
tum  est.  Leid.  2.  et  Voss.  c.  Schol.  nisi  monstra- 
tum   est,    superscripto  monstratur. 

Pag.  233.  V.  26.  27.  quod  Epaminondas  —  Cod. 
Vo«s.  c.  Schol.  Leid.  3.  ed.  Omnib.  cum  Epaminon- 
das.  Leid.  1.  quod  cura  Epaminondas.  Ouden- 
dorpius  deleri  volebat  utr!imque.  Enimvero  q  u  o  d 
necessario  servandum  est. 

Pag.  234.  V.  14.  15.  rectum  vobis  videatur  — 
Sic  Mss.  aliqnot  et  edd.  ante  Lambin.  Hic  edidit  re- 
ctum    vobis    videtur?     Alii  :    rectumne   vobis 


RHETORIC.   DE   INVENT.    I.   35.   34.       173 

videtur?  Sed  unice  vera  e$t  illa  lectio,  nec  ratum 
vobis  videatur,  quod  est  in  Leid.  2.,  ei  praefe- 
rendum. 

Cap.     XXXIV. 

Pag.  255.  V.  3.  tribui  —  Hoc  ascivimus  e  cod. 
Leid.  3.    Vulg.  distribui. 

Pag.  235.  V.  21.  navigii  —  Nil  opus  est  cum  Ou- 
dend.    navis    reponere. 

Pag.  235.  V.  29.  aliam  porro  —  Quintilianu$ 
loco  mox  laudando  habet  iam   porro. 

Pag.  256.  V.  1 — 7.  Nam  etsignorum  ortus  — 
quidquam  nocuerunt  —  Haec  vulgo  in  omnibus 
ita.  legebantur :  Nam  et  signorum  ortus  et  obi- 
tus  definitum  quendam  ordinem  servant, 
et  annuae  commutationes,  non  modo  qua- 
dam  ex  necessitate  semper  eodem  modo 
fiunt,  verum  ad  utilitates  quoque  rerum 
omnium  sunt  accommodatae,  et  diurnae 
nocturnaeque  vicissitudines  nulla  in  ro 
uraquam  mutatae  quidquam  nocuerunt.  In 
quo  primum  verba  et  diurnae  nocturnaeque  vi- 
cissitudines,  ut  casu  quodam  temeie  transposita,  re- 
traximus ,  et  post  verba  ct  annuae  commutatio- 
n  e  s  collocavimus.  Cur  enim  Cicero  tantum  de  a  n- 
nuis  commutationibus  dixerit,  eas  necessitate  sem- 
per  eodem  modo  fieri  et  ad  utilitates  omnium  rerum 
accommodatas  esse?  Annon  idem  de  diurnis  noctmnis- 
que    vicissitudinibus,   dicendum    crat?     Ac   Cicero  aliis 


174  ^^     CICERONIS 

locis  arctissime  diurnas  nocturnasqiie  vicissitudines  cum 
annuis  coniungit,  ut  Tusc.  dispp.  c.  23.  tum  vicis- 
situdines  dierum  atque  noctium,  commu- 
tationesque  temporum  quadripartitas  ad 
maturitatem  frugum  et  ad  temp  er  a  tio  n  e  m 
corporum  aptas.  de  Nat.  deor.  c.  19.  ipsa  enim 
umbra  terrae  soli  officiens  noctem  effi- 
«it;  nocturnorum  autem  spatiorum  eadem 
est  aequabilitas,  quae  diurnorum  eiusdem- 
que  solis  tum  accessus  modici  tum  reces- 
sus  et  frigoris  et  caloris  modum  tempe- 
rant  etc.  de  Legg.  c.  7.  quem  vero  astrorum 
ordines,     queni     dierum     noctiumque    vicis- 

situdines,       quem     mensium     temperatio     

non  gratum  esse  cogant,  hunc  hominem 
omnino  numerare  qui  decet?  Acccdit,  quod 
in  vulgata  lectione  extremum  membrum  sic  assutum : 
et  diurnae  nocturnaeque  vicissitudines 
nulla  in  re  umquam  mutatae  quicquam  no- 
cuerunt;  valde  friget ,  quod  Ernesti  quoque  «ensit, 
quamquam  se,  quod  melius  esset,  reperire  haud  potuisse 
fassus  est.  Ceterum  in  codd.  nihil  est  ad  h.  1.  expla- 
nandum  subsidii.  Pro  nulia  in  re  cod.  Voss.  c. 
Schol.  a  m.  pr.  et  Leid.  2.  habent  nulli  naturae; 
quod  cur  illi  lectioni  anteferatur  ,  causam  nuUam  video. 
Quod  autem  Cicero  dicit,  annuas  commutatio- 
ne»  dierumque  ac  noctium  vi  ci  ssi  tudin  e» 
nulla  inre  umquam  mutatas  quicquam  no- 
euisse,     id    ad    aequabilitatem    ct     constantiam    haruna 


RHETORIC.   DE   INVENT.     I.   3,.         175 

nautationum  peninet.  Sic  de  Nat.  deor,  II.  3.  Uc  sielli&: 
iitque  hi  tanti  ignes,  tamque  multi  non 
modo  niiiil  nocent  teiiis  rebusque  terre- 
Stribus,  sed  ita  prosunt,  ut,  si  mota  loco 
sint,    conflagrare    terras   necesse    sit    etc. 

Pag.  256.  V.  11.  cogitur  —  colligitur  cod. 
Leid.  2.  3.  e  glossa.  Paulo  ante  post  c  o  mp  lexi  o  ne  m 
delevi    eam,    auctoritate    Quintiliani  Inst.  or.  V.   14. 

Pag.  236.  V.  13.  p  r  o  p  o  s  i  t  ion  e  ni  —  Oiidend.  e 
restigiis  cod.  Leid.  3.  coniicit  legenduin  ct  propoii* 
tioneni.      Scd  niliil  opus. 

Pag.  256.  V.  14.  quid  ex  hit  conficiatur  — 
Lectionem  Lanc  cod.  Voss.  c.  Scliol.  et  Leid.  1.  opti- 
niam  iudicavit  Oudcnd.  Vulgo  :  adiungit,  quod  ex 
his  conficiatur,  et  sic  Leid.  i.  3.  Voss.  2.  ed. 
Oninib.  Aiii:  id  adiungit,  quod  ex  iiit  conficia» 
tur.  St'd  lectio:  qnid  ex  iiis  conficiatur,  au- 
ctoritate  Quintili.ini  confirni.-itur,  qui  ii.  1.  rcspcxit  Inst. 
or.  V.  14*  M  £  pic  iierem  n  tos  et  quatuor  et 
q  u  i  n  q  u  e  ,  c  t  s  e  x  r  t  i  a  ni  f  a  c  t  a  o  s  u  n  l  p  a  r  t  e  • 
a  q  II  i  b  u  s  d  a  m  ;  Cicero  maximv  quinque  d  e- 
fendit,  ut  sit  pri>positio.  deinde  ratio  eius. 
tum  assumtio  et  eius  pr6batio,  quinta  c  o  m> 
plexio;  quia  vero  interim  et  propositio 
non  egeat  rationis  et  assumtio  probationis, 
n  o  n  n  u  m  q  u  a  m  c  t  i  a  m  c  o  m  p  1  e  x  i  o  n  e  o  p  u  • 
no  n  s  i  t ,  e  t  q  u  a  d  r  i  p  a  r  t  i  t  a  m  e  t  t  r  i  p  e  r  t  i  t  ;i  m, 
ct    bipartitam     quoque    fieri     possc     catioci- 


176  IN      CICERONIS 

natioijem.  Milii  et  plurimis  niliilo  minus 
auctoribus  tres  summam  videntur.  Nam 
ita  se  liabet  natura,  ut  sit,  de  quo  quaera- 
tur,  et  per  quod  probetur;  tertium  adiici 
potest  velut  ex  consensu  duorum  antece- 
dentium.  Ita  erit  prima  intentio,  secunda  as- 
S  u  m  t  i  o  ,  tertia  connexio.  Nam  confirmatio 
primae  ac  secundae  partis  exornatis  eis- 
dem  cedere  possunt,  quibus  subiiciuntur. 
Sumamus  autem  a  :Cicerone  quinquepar- 
titum  exemplum.  Melius  gubernantur  ea, 
quae  consilio  reguntur,  quam  quae  sine 
consilio  administrantur.  Hanc  primam  partem 
numerantj  eam  deinceps  rationibus  variis,  et  quam  co- 
piosissimis  verbis  approbari  putant  oport^e.  Hoc  ego 
totum  cum  sua  ratione  unum  puto  ;  alioqui  si  ratio  pars 
est,  est  autem  varia  ratio ,  plures  partes  esse  dicantur. 
Assumtionem  deinde  ponit :  Niliil  autem  omnium 
r  e  r  11  m  m  e  i  i  u  s  ,  q  u  a  m  o  m  n  i  s  m  u  n  d  u  s ,  a  d  m  i- 
nistratur.  Huius  assumtionis  quarto  in  loco  iam 
porro  inducunt  probationem ,  de  quo  idem ,  quod  supra, 
dico.  Quinto  inducunt  loco  complexionem,  quae  aut 
infert  solum,  quod  ex  omnibus  partibus  cogitur,  hoc 
xnodo :  Consiiio  igitur  mundus  administra- 
tur,  aut,  unum  in  locum  quum  conduxerit  breviter 
propositionem  et  assumtionem,  adiungit,  quid  ex  liis 
conficiatur,  ad  hunc  modum :  Quodsi  melius  ge- 
runtur,  quae  consilio,  quam  quae  sine  con- 
silio   administr antur,    nihil   autem   oranium 

r  e  r  u  m 


P.IIETORIC.   J3E   INVENT.    I.  54-.5G.       177 

rerum  meliiis,  qiiam  oranis  mundus  admi- 
nistratur,  consilio  igitur  mundut  admini- 
stratur.     Cui  parti  consentio.  " 

Pag.  236.  V.  17.  ig.  q  u  a  m  o  mnis  m  un  d  11  s  ;  c  o  n- 
silio  igitur  —  Particulam  igitur,  quam  hic  ab- 
esse  malebat  Ernesti,    Quintiliani  auctoritas  1.  c.  tuetur. 

Cap.      XXXV. 

Pag.  257.  V.  14.  15.  pertractarunt  —  Sic  Leid.  2., 
quod  simplici  tractaverunt  recte  praetnlit  Oudend. 
Sic  infra  II.  14«  narrationem  saepe  ac  diligen- 
t  e  r   p  e  r  t  r  a  c  t  a  r  e  . 

Pag.  257.  V.  16.  17.  ab  Aristoteie,  et  Theo- 
phrasto,  atque  a  Peripateticis  —  Vulgatiis 
verborum  ordo :  ab  Aristotele,  atque  a  Peri- 
pateticis  et  Theophrasto,  ineptus  est,  quod 
Theophrastum  quasi  excludit  e  Peripateticorum  numero. 
Hoc  vitatur  tianspositione  nostra ,  Victorino  etiam  aii- 
ctore  facta  ,  qua  fit ,  ut  ultimo  loco  coUocatum  a  t  q  u  « 
a  Peripateticis  idem  significet  ac  celerisque 
Peripateticis. 

Cap.      XXXVI. 

Pag.  237.  V.  29.  et  adiungi  et  separari—  Sic 
rectius  Voss.  c.  Schol.  Voss.  1.  2.  Leid.  2.  3.,  quara  ut 
vulgo   edebatur:    adiungi    et    separari. 

Pag.   233.     V.    5*      s  i  n  e      a  p  p  r  o  b  a  t  i  o  n  e    — •      ,,  Sic 
omnes    Mss.   nostri    dant    cnm     ed.    Omuib.       Ac    nullus 
ZVj/.  in  Cic.  Tihctor,  12 


i;^  I  N     C  I  C  E  R  O  N  I  S 

dubito,  qiiiii  et  alii  viri  docti  invenissent  suis  in  coJd., 
si  attendissent.  Quis  hoc  priznus  mutaverit,  et  absquc 
app3'obatione  reposuerit  ,  nescio ;  perperam  sane. 
A  b  s  q  II  e  eo  sensu  Ciceronis  aevo  non  erat  Latinum. 
Vide  me  ad  Lucan.  VI.  152.  Heinsii  Advers.  p.  j45- 
quo  in  loco  mire  hallucinatur  Withov.  in  Encaen. 
p.  142.  Frustra  igitur  Cellarius  in  Cur.  post.  c.  5.  pro- 
tulit  hunc  locum,  ut  probaret,  absque  pro  sine 
fuisse  tunc  in  usu,  subiecitque  alterum  ex  lib.  I.  ad 
Alt.  ep.  19.  Nullam  a  me  epistolam  ad  te 
sino  ah  s  q  ue  ai-gumento  ac  sententia  perve- 
nire.  Sed  quovis  pignore  contendere  velim,  in  menda 
cum  locum  per  verbuni  sino  cubare.  Pro  sine  male 
etiam  absqiie  suppletum  fuit  in  Inscr.  Clodio  Imp. 
dedicata  apud  Fabrett.  p.  720.  723.  Inscr.'*  Hactenus  Ou- 
dendorp. 

Pag.  253.  V.  8«  9-  6t  quod  constare  -— •  Recte 
hoc  defendit  Oudend.  auctoritate  Mss.  suorum  et  ed. 
Omnib.  Vulg.  eo  quod  constare.  Confirmatur 
etiam  lectio  e  t  q  u  o  d  c  o  n  s  ta  re  loco  simili  liuius 
capitis,  ubi  dicitur:  non  enim  perspicua  est, 
neque    constat    inter    omnes. 

Pag.  233.  V.  16.  17.  complexio  consequetur  — . 
lure  suo  expunxit  Ernesti  id,  quod  Aldus  addiderat: 
igitur  in  caedc  interesse  non  potui.  Hoc 
enim  ernblema  non  agnoscunt  codd.  Voss.  2.  Cass.  Guelf. 
1.  2.  et  edd.  vctt. 

^^g-  233.  V.  26.  27.  Si  quadam  in  argiimenta- 
tione    — .     Vulg.     nam    si   qiiadam    etc.      Sed  illud 


RIIETORIC.  DE   INVl-.NT,    I.  36.  179 

11  am   recte    delevit    Einesti,     quia    Cicero    istas    conclu- 
siones  absolute  ponit.     Nec  est  in  Msa.  et  edd.  pr. 

Pag.  239.  V.  6.  7.  Ostendemus  autem  id,  quod 
polliciti  sumus,  lioc  modo:  —  Post  liaec  verba 
ineptissimam  glossatoris  laciniam  ,  vulgo  in  omnibus  ni- 
mium  patienter  toleratam,  resecuimus  :  Quae  perspi- 
c  u  a  m  o  m  n  i  b  u  s  v  e  r  i  t  a  t  e  m  c  o  n  t  i  n  e  t  a  s  s  u  m- 
tjo,  nihii  indiget  approbationis.  Ea  est 
liuiusmodi:  lam  autem  in  textu  non  sequitur  assum- 
tio  syllogismi,  sed  propositio.  Qui  igitur  ficii  poterat, 
ut  Cicero ,  de  assumtione  modo  loquutus,  diceret :  ea 
est  huiusmodi,  et  tamen  non  assumtionem,  sed  pro- 
positionem    subiimgeret? 

Pag.  239.  V.  7.  8-  S  i  o  p  G r  t  e  t  v e  II  e  s  a  p  e r  e  — 
Ita  cum  Lambino  edendum  erat ;  non,  ut  plerique;  Si 
oportet  sapere.  Nam  nihil  aiiud  significat  pro- 
positio,  quam :  si  sapientia  petenda  est.  Huic 
autem  aequipoUet  enuntiatum :  Si  oportet  velle 
sapere.  Itaque  sic  etiam  postea  in  assumtione  scri- 
psimus. 

Pag.  239.  V.  12.  13.  A  s  s  u  m  t  i  o  e  s  t  h  a  e  c  —  Vufgo 
editur :  Assumtio  perspicua  est  haec.  Sed  dele- 
vimus  perspicua,  ut  superfluum,  quum  statim  se- 
quatur:  Hoc  quia  ipsum  ex  re  per  s  p  i  ci  tui.* 
In  Mss.  Oudend.  est :  assumtio  est  perspicua 
vel  perspicua  est.  Est  enim  haec.  In  cod. 
Voss.  c.  Schol.  Assumtio  perspicua.  Est  enim 
haec.  Id  placet  Oudendorpio.  Nos  vero  hac  jxanpo- 
\oyici   non  delect.imur. 


iCo  1  N     C  I  C  E  R  O  N  I  S 

Pag.  259.  V.  15.  II  oc  quia  —  Vulgo :  Hoc  a  u- 
t  e  m  quia.  Ernesti  in  notis  ait,  se  autem  delevisse; 
sed  aut  opeiae  nou  paruerunt,  aut  ipse  conigere  ia 
textu  oblitus  est.  P«.ecte  vero  abest  autem  a  Mss. 
duobus    Leidd.  Cass.  Guelf.  i. 

Pag.  259.  V.  14.  i  p  s  u  m  e  x  s  e  p  e  r  s  p  i  c  i  t  u  r  — 
Ica  Nizolius  in  lexico  Cicerouiano  voc.  Ex  legit,  et 
Lambinus  in  textu  posuit.  pLCcte.  Nam  de  enuntiato 
loquitur  Cicero ,  quod  approbationis  liaud  indiget, 
ideoque  ipsum  ex  se  peispiciatur  iiecesse  est.  Sic 
postea  c.  39.  cum  propositio  eoc  se  intelligitur^ 
Vulgatum  ex  re  perspicitur  ineptum  est.  Nam  ex 
re  quadam  necesse  est  perspici  omnia ,  quae  demonstra- 
tione  perspiciuntur. 

Pag.  239.  V.  15.  16.  concludenda  est  argumen- 
tatio:  —  Sciolus,  nescio  quis,  liic  appinxerat:  igi- 
tur  dare  operam  pliilosopliiae  convenit; 
quo  recte  carent  cod.  Voss.  c.  Scliol.  Voss.  i.  2.  ed. 
Omnib. 

Pag.  259,  V.  22.  in  qua  nec  propositio  —  Oii- 
dendorpius  e  cod.  Voss.  c.  Scliol.  illud  n  e  c  vulgato 
neque  praeferendum  duxit,  credo ,  ut  numerosius  lioc 
membrum    fieret. 

Cap.   xxxvir. 

Pag. 240.  V.  16.  quod  ex  propositione  osten- 
dendum  pertinet  —  Vulgo  :  q  u  o  d  e  x  p  r  o  p  o- 
sitione  ad  ostendendum  pertinet;  sensu  aut 
nidlo,  aut  hic  saltem  inepto.     Si  dicitur  assumtio  conti- 


RHETORIC.   DE   INVENT.    I.    57.   33.       iqi 

nere  id ,  quod  pertineat  ad  ostendendum  ex  proposi- 
tione ,  quaero ,  quid  lioc  sit,  ad  quod  ostendendum 
referatur  assumlio  syllogismi.  Supra  c.  34.  Cicero 
afFirmaverat,  in  assumtione ,  quod  ostendere  velis,  id  ex 
vi  propositionis  opoitere  assumere.  Hoc  idem  nunc  liis 
verbis  exprimitur :  quod  ex  propositione  osten- 
dendum  pertinett  i.  c.  pendct,  sequitur ;  seu,  quod 
porro  ex  vi  propositionis  probandum  est.  Der  Un- 
teisatz  ist  derjenige  Satz,  dei-  zufolge  des 
Obersatzes  und  in  Verbindung  mit  ilim 
nun    weiter   zu    beweisen    ist. 

Pag.  240.  V.  23.  quod  in  controversia  est  • — • 
Haec  verba ,  quia  absunt  ab  uno  cod.  Oudendorpii,  equi- 
lem  haud  damnaverim ,  ut  Ernestio  placuit.  Nam,  hoc 
jmisso,  non  statim  intelligitur,  utrum  bipertita  argu- 
uentatio  ad  dubium  genus ,    an   ad  certum  pertineat. 

Pag.  240.  V.  24.25.  Dein  ex  una  quoque  parte 
30test  alicui  videri  consisteie  —  Vulg.  d e 
ina  quoque  parte  potest  alicui  videri 
josse  consistere.  Lambinus  partim  e  cod. ,  par- 
im  e  coniectura  edidit ;  Ex  una  quoque  parte 
rideri  potest  alicui  constare.  Sed  quia  con- 
tare  statim  alio  sensu  occurrit,  verius  est,  antiquam 
ectionem   consistere    hic  servare. 

Cap.     XXXVIII. 

Pag.  241.  V.  12.     scripta     legum     omnia   —      In- 
erui   legum,      quia    nirais    infinitum    esset    scripta 


102  I  N     C  I  C  E  E.  O  N  I  S 


• 


0  m  n  i  a .     Sic    deinde    literas    legis    et     scriptuni 

1  e  g  i  s    nomijiat. 

,  Pag.  241«  V.  12.  13.  i  n  t  e  r  p  r  e  t  a  r  i  c  0  n  v  e  n  i  t  — > 
Qiiae  liic  vulgo  adiiciuntiir :  li  o  c  est,  quoniam 
reipublicae  servimus,  ex  reipublicae  co  m- 
modo  atque  utilitate  leges  interpretemur, 
a  glossatore  quodam  olim  interpretationis  causa  adiecta, 
eiecimus.  Niiiil  enim  afferunt,  quod  non  antea  iam 
elegantius  dictum  sit. 

Pag.  241.  V.  20.  21.  Quid  enim  —  enim  abest 
a  cod-  Voss.  c,  Scliol.  Voss,  2,  Leid.  3. 

Cap.     XXXIX. 

Pag.  242.  V.  25.  istum  — •  Hoc  praebent  Mss.  Gro- 
nov.,  Oudendorpii  omnes ,  Guelf.  i.  2. ,  et  sententia  ma- 
nifesto  postulat,  Quare  optimo  iure  est  ab  Ernestio 
receptum,    Vulg.    i  s  t  u  d . 

Pag.  243.  V.  X,  nisi  id,  quod  — ■  Mss.  pleriquc 
id    quod   praebent,     Edd.    olim   id    omiseiTunt, 

C  ap .     XL. 

Pag.  245.  V.  20.  2i.  posse  complexione  su- 
P  e  r  s  e  d  e  1-  i  —  Vulg.  jaosse  complexione  et 
oportere  supersederi.  Sed  oportere  recte 
abest  Leid.  1.  ct  Voss.  c.  Scliol.  a  m.  pr.  Et  omitti 
placuit  Lambino  et  Oudendorpio ,  quibus  iam  Ernesti 
obsequutus  est. 


RIIETOPcIC.   DE   INVENT.    I.   40.  /p.      1^3 

Pag.  245.  V.  25.  II  ic  satis  esse  —  Pleiique  ad- 
iiciuiit  dicuut.  Sed  id  abest  cod.  Voss.  c.  Schol.  a 
m.  pr.  et  Leid.  1.  In  Voss.  1.  2.  Leid.  5.  ponitur 
post  assumere.  IIoc  satis  arguit,  esse  a  glossatore 
adiectum.  ^ 

Pag.  243.  V.  25.  26.  q  u  o  n  i  a  m  p  e  r  s  p  i  c  u  u  in  s  i  t, 
quod  conficiatur  —  Quae  vulgo  adduntur  :  c  o  ra- 
plexionis  rem  non  indigere,  absunt  a  tribus 
Mss.  Oudend. ,  et  Ejiiestio  spuria  visa  sunt ;  cui  pror- 
sus  assentimur. 

Pag.  243.  V.  27.  23.  et  quod  illis  displicet  — 
Vulg.  et  illud  vitium,  quod  illis  displicet. 
Verba  illud  vitium,  ii\jm.  Ernestio  siispecta,  eie- 
rimus. 

Cap.    XLT. 

Pag.  244.  V.  27  — 29.  Nam  hoc  nullius  nequ<» 
approbationis,  neque  coinplexionis  indi- 
gere  —  Vulgo  sic  legitur:  N  a  m  li  o  c  nuliius 
neque  approbationis,  neque  assumtionis, 
vei  eius  approbationis,  neque  complexio- 
nis  indigere.  At  haec  prorsus  inepta  sunt  et  a  Cice- 
ronis  proposito  aliena.  Exemplum  enim  syllogismi 
plene  enuntiati  hoc  est:  Si  peperit,  cum  viro 
0  o  n  c  u  b  u  i  t ;  p  e  p  e  r  i  t  a  u  t  c  m  ;  c  u  m  v  i  i"  o  i  g  i  t  u  r 
concubuit.  Quae  si  sic  contrahas :  Quoniam  p  e- 
perit,  cum  viro  concubuit,  propositio  et  as- 
sumtio  in  unum  contrahitur,    ita  ut  omittatiu'  utriusque 


104  ^  ^     C  I  C  E  R.  O  N  I  S 

approbatio  et  complexio.  Itaque  Victorini  lectionem 
sequutus  sum. 

Pag.  245-  V.  14.  commoveat  ■ — -  Leid.  2.  m  o- 
veat.  Utrum  placeat,  li.  1.  non  de  ciendis  animorum 
perturbationibus ,  sed  de  eliciendo  mentis  assensu  intel- 
ligendum.  ' 

Pag.  245-  V.  17.  nequaquam  tantum  —  Ernesti 
tantum,  quod  abest  ab  edd.  pr. ,  deleri  volebat.  No- 
bis  id  emphaseos  causa  servandum  videtur. 

Pag.  245.  V.  23.  distinguere  convenit  —  Quod 
vulgo  additur  orationem,  id  abest  a  codd.  Oudend. 
€t  ed.  Omnib.  Ac  sane  melius  est,  verbum  distin- 
guere  ad  antecedens    argumentationem    referri. 

Pag.  245«  V.  24.  25.  deinde  in  ipsa  ratiocina- 
tione  ■ —  Hoc  dedimus  pro  vulg.  argumenta- 
tione,  quod  li.  1.  .  nimis  infinitum  esset ;  nam  quae 
sequuntur,  non  ad  utrumque  genus  argumentationis ,  in- 
ductionem  et  ratiocinationera,  sed  tantum  ad  ratiocina- 
tionem  pertinent.  Itaque  Victorinus  quoque  sic ,  ut 
cdidimus ,  legisse  videtur. 

Pag.  245«  V.  26.  27.  abuti  convenit  —  Con- 
venit  addidimus  e  cod.  Leid.  2.,  rectius  enira  liic 
repetitur,    ad  oppositum   licet    relatum. 

Pag.  245'  V.  27.  partes  expolire  —  Ita  correxi 
vulg.  partitiones  expolire.  Nam  non  partitio 
ratiocinationis ,  sed  partes  expoiiuntur. 

Pag.  246.  V.  1 — 3«  Id  ut  melius  —  lioc  idem 
exerceamus  —  Xlanc  textus  paiticulam  ad  Victorini 
auctoritatem     accommodavi;     quamquam    valde    vereor^ 


RHETORIC.  DE   INVENT.    I.    41.        1(35 

fne  tota  sit  ab  interpolatoiibiis  confJatJt-  Certe  miiltum 
variat  codd.  scriptnra ,  et  sententia  ipsa  glossatoris  po- 
tius  quam  Ciceronis,  etiamsi  iuveniliter  luxuriatum 
putes,  ingenio  digna.  In  ed.  Ald.  Camer.  sic  legitur: 
id  ut  perspiciatur,  aut  scribamus,  aut  in 
quolibet  exemplo  de  iis,  quae  proposita 
s  u  n  t ,  li  o  c  i  d  e  m  e  x  e  r  c  e  a  m  u  s  ,  u  t  q  u  a  m  f  a- 
cile  sit  factu.  Verba :  ut  quam  facile  sit 
factu,  expunxit  Lambinfts,  qui  pro  iis  in  quibusdam 
aliis  libris  iiivenit :  ut,  quam  facile  dictu  sit, 
experiamur.  In  cod.  Voss.  c.  Schol.  scriptum  est : 
id  ut  et  perficiatur  scribamus  (siiper  linca 
videamus)  et  in  marg.  aut  inscribamus  ipsi, 
et  11  os  exerceamus,  aut  si  id  piget  facerc. 
Tdem  cod.  extrema  sic  variat:  quam  id  facile 
factu    sit, 

Pag.  246.  V.  9.  10.  oratorio  —  Cod.  Voss.  c.  Schol. 
or a toris . 

Pag.  246.  V.  10.  visa  sunt  —  Jta  Mss.  quam  plu- 
rimi ,  etiam  Oudend.  omncs ,  quod  vel  illo  iudice  non 
debe^bat   in    v  i  d  e  n  t  u  r   mutari. 

Pag.  246.  V.  13.  14.  instituimus,  proficisci 
ordine  ad  reliqua  pergemus  —  Male  quidam 
inter pungunt  sic :  ut  instituimus  proficisci,  or- 
din(5  —  quod  cur  Ernesti  rem  ipsam  postulare  dixerit, 
non  video.  Nam  ut  instituimus,  ut  instituisti, 
saepius  absolute  ponitur,  ut  Cic.  de  Orat.  II.  c.  23.  et 
per.jere  proficisci  alibi  quoque  occurrit,  e.  c. 
ad  Ilerenn.  III.  1. 


iQ6  I  N     C  I  C  E  R  O  N  I  s 

Cap.      XLII. 

Pag.  246.  V.  16.  17.  diluitur,  aut  elevatur  — 
Sic  iam  Nizolius  legit,  et  id  quidem  unice  verum. 
Ald.  a  u  t  i  n  f  i  r  m  a  t  u  r  a  u  t  a  1 1  e  v  i  a  t  u  r  .  Sed  i  n- 
firmatur  glossema  est  rov  elevatur;  et  alle- 
viatur    ex    liac  lectione  scribendi  vitio  corruptum. 

Pag-.  246.  V.  21.  in  his  omnibus  —  In  Mss.  et 
cdd.  additur  inventionibus,  quod  glossatori  debe- 
tur.  Illa  enim  verba,  ut  e>;  Victorini  interpretatione 
patet,    referuntur  ad  antecedens    locis. 

Cap.     XLIII. 

Fag.  247.  V.  8  —  10'  quod  credibile,  aut  quod 
signum  esse  adveisariidixerunt,  id  eius- 
m  o  d  i  n  e  g  a  t  u  r  e  s  s  e  —  In  Mss.  et  edd.  h.  1.  tan- 
tum  ponitur:  quod  credibile  dicunt,  negatur 
esse  eiusmodi;  deinde ,  post  verba :  aut  omnino 
ludicium  improbatur,  sequuntur  ista :  a  u  t 
quod  signum  esse  adversarii  dixerunt,  id 
e  i  u  s  m  o  d  i  n  e  g  a  t  u  r  e  s  s  e  .  Sed  facile  patet  ex 
ordine,  quo  haec  membra  deinceps  tractantur,  illa  verba : 
aut  quod  signum  —  esse,  perperam  transposita 
esse ,  quare  ea  suum  in  locum  restituimus. 

Pag.  247.  V.  15.  14.  aut  tina,  aut  utraqiie  ex 
parte  —  Sic  Lambin.  Lallem.  Olivet.  concinnius, 
quam  ut  vulgo :  aut  ex  una  aut  ex  utraque 
p  a  r  t  e . 


RIIETORIC.   DE   INVENT.    I.    44.        iQ7 

Cap.     XLIV. 

Pag.  247.  V.  26.  ut  si  allquis,  quem  constat 
—  Vulgo :  ut  si  quis,  queni  constet.  Nos  vero 
rtliquis  e  cod.  Voss.  1.  constat  e  cod.  Voss.  c. 
Scliol.  et  Leid.  2.    recepimus. 

Pag.  243.  V.  1.  Tisu  venire  —  Sic  ex  consuetu- 
dine  Ciceronis  cnm  cod.  Voss.  2.  Leid.  2.  5-  scribendum 
fuit ,    non ,  ut  vulgo  editur ,    usu    evenire. 

Pag.  248'  V.  5.  omnino  negetur  —  Ita  rectius 
cod.  Lcid.  1.,  quod  probavit  Oudend. ,  Ernesti  recepit ; 
olim   erat   n  e  g  a  t  u  r  . 

Pag.  243.  V.  6.  Curio  —  Sic,  non  Curius,  ut 
olim ,  legendum  csse ,  docuit  Ernesti  in  Clave  Cic.  Et 
sic  est  in  cod.  Voss.  c.  Schol.  Voss.  1.  Leid.  1.  a  m. 
sec.  et  Leid.  5. 

Pag.  248-  V.  12.  13.  factum  csse,  quod  non 
oportuerit  —  Si  quis  forte  quaerat,  quomodo  lioc 
signo  possit  attribui,  tenendnm  est,  id  h.  1.  de 
suspicione,  quae  ex  facto  aliquo,  quod  fieri  liaud  opor- 
tuisset ,  oriatur ,  sumi  ;  unde  tanquam  ex  signo  colli- 
gatur,  qui  hoc  fecerit,  etiam  illud ,  de  quo  quaeretur, 
fecisse. 

Pag.  248.  V.  14.  15.  scisse  —  consuetudinem 
< — '  E.  c.  si  Clodius  scisset ,  Miloni  certo  die  constitu- 
tum  fuisse,  Lanuvium  proficisci  ad  dictatorem  ibi  pro- 
dendum  ,  eius  lei  legem  scisset ;  item :  si  quis  alius 
hominem,      quem    in    silva    occidisse     dicatur,      scisset 


laa  I  N      C  I  C  E  R  O  N  I  S 

quotidic    certa    hora  in    hanc  silvam  prodeambulare  soli- 
liun,    scissct   consuetudinem. 

Png.  243.  V.  17.  18.  de  ipsa  coniecturali  c  o  n- 
stitutione  dicemus  —  De  signo  vero ,  et  de 
rebus  signo  attributis  Cicero  in  libro  secundo,  ubi  de 
coniecturali  constitutione  agit,  diserte  nusquam  loquu- 
tus  est. 

Pag.  249.  V.  8-  indigebimus  ^  Ita  scribendum 
esse ,  non  ,  ut  vulgo  ,  i  n  d  i  g  e  m  u  s  ,  viderunt  Lambinus 
et  Ernesti, 

Pag.  249.  V.  25.  s  o  1  i  t  a  r  i  u  m  a  1  i  q  u  o  d  i  u  d  i  c  a- 
tum,  aut  rarum  —  Sic  Mss.  Ox.  od.  2.  Recte. 
VuJg.  solitarium  aliquod  aut  rarum  iudica- 
tum.  Voss.  1.  2.  Leid.  1.  et  Voss.  c.  Schol.  a  p'r.  m. 
habent  aliquid.  In  Leid.  1.  abest  iudicatum; 
cjuod  sane  ex  antecedentibus  facile  intelligitur,  scribi 
non  erat  necesse. 

Pag.  249.  V.  27.  Atque  ea  quidem  —  argu- 
mcnta,  quod  hic  in  edd.  addebatur,  abest  in  Mss. 
Oudend.  plerisque,  unJe  iam  Ernesti  recte  delevit. 

Cap.     XLV. 

Pag.  250.  V.  12.  parvi  auditum  —  Ita ,  ut  ad 
Herenn.  II.  26.  scripsimus  auctoritate  cod.  Voss.  c.  Schol. 
Vulg.    p.    auditu. 

Pag.  250.  V.  13.  14.  concedendum  —  Sic  Mss. 
Oudend.  omnes.  Multi  edd.  conclildendum.  Et 
sic  Lambin. ,  qui  habet  etiam    neges. 


RHETORIC.    DE   INVENT.    I.   45.        igp 

Pag.  250.  V.  21.  correptus  —  IIoc  ut  exquisitius 
et  aptius,  quam  vulg.  correctus,  recepi  e  cod.  Voss. 
2.    et    ed.  Omniboui. 

Pag.  251.  V.  6.  neque  donatus  est,  nequedo- 
mi  natus  est  —  Hunc  verborum  ordinem,  imice 
verum  et  antecedentibus  respondentem,  omnes  Mss.  Ou- 
dend.  confirmant,  qui  recte  miratur,  editores  ab  eo  dis- 
cessisse  ,  qui  inverso  ordine  dederunt :  n  e  q  u  e  d  o- 
mi    natus    est,    neque    donatus    est. 

Pag.  251.  V.  9.  cuius  praedae  sectio  non 
venierit  — ''  Sine  dubio  sic  legendum.  Est  elliptica 
orationis  forma ,  quasi  dictum  esset:  si  dici  possit 
cx  liostibus  equus  esse  in  praeda  captus, 
cuius  praedae  sectio  non  venierit.  Itaque 
non  est,  quod  corrigamus,  qui  in  praedae  se- 
ctione  non  venierit,  iit  Purgoldus  opinatur. 
Praedae  sectio,  h.  e.  ea  pars  praedae ,  quae  ad  po- 
pulum  pertinebat,  plerumque  vendebatur,  et  pecunia  ex 
venditione  collecta  aerario  inferebatur.  Nonnunquam 
tamen  intermissa  est  praedae  sectionis  venditio ;  quod 
si  fieret ,  miiites  ,  quaecunque  pro  praeda  cepissent ,  sibi 
servare  poterant. 

Pag.  251.  V.  10.  11.  id  est  inductum  —  Sic 
scribendum  erat,  non  id  sit  inductum;  nani  liic 
est  oratio  definita,  non  obliqua,  ut  in  sequentibus 
verbis. 

Pag.  251.  V.  25.  26.  Si  mater  est,  diligit  — 
Ed.  Omnib.  addit  filium,  quod  abest  Victorin.  Mss. 
Oudend. 


ipo  I  N     C  I  C  E  Pl  O  N  I  S 

Cap.    XLVI. 

Pag.  252.  V.  7.  cogitationis  —  cognitioiiis 
Mss.  Oudend.  ed.  Omnib. 

Pag.  252.  V.  n.    o  p  o  r  t  e  b  i  t  '—    Leid.  3.    o  p  o  r  t  e  t. 

Cap.     XLVII. 

Pag.  252.  V.  i5>  conficitur  '— ■  Voss.  1.  Leid.  3, 
conficietur.    Voss.  2.    conficiatur.     Male. 

Pag.  252.  V.  13.  c  o  n  t  r  a  e  u  m  —  Vulg.  c  o  n  t  r  a- 
qiie  eum.       Sed    copulam    rectius    omittiint   Leid.  1.  5. 

Voss.  2.    ed.  Omnib. 

< 

Pag.  252.  V.  23.  24.  qiiam  cogebattir  —  Ed* 
Omnib.    male  :    c  u  a  m    c  o  1 1  i  g  i  t  u  r . 

Pag.  252.  V.  24.  illatum  est  —  Nempe  aliud 
est ,  venire  ad  exercitum,  aliud,  profectum 
esseadexercitum. 

Cap.     XLVIir. 

Pag.  252.  V.  25.  Ac  nunc  quidem  —  Perperam 
vulgo  :  at  nunc  quidem.  Mss.  Cass.  Voss.  edd.  vett. 
liabent    a  c  ,    quod  Ernesti  restituit. 

Pag.  252.  V.  27.  obscurius  vitium  —  Vulgo 
inficete  legitur :  obscurius  positum  vitium.  Li- 
brarii  vitio  ex  antecedenti  posuimus  ortum  est  p  o- 
«  i  t  um. 

Pag.  253.  V.  24.  25.  ab  illo  necatum  —  Sic 
Mss.  Oudend.  omnes.  Vnig.  ab  illo  esse  neca- 
t  u  m . 


RHETOPaC.  DE   INVENT.    I.   43.   49.       i^^i 

Pag.  253.  V.  27.  23.    id   quod    ex    iis    —     Vulg.    id 
cx    iis.      In    Mss.    Oiidend.    et    ed.    Omnib.    idque    ex 
iis,    unde    recte  Oudend.  collegit,     scribendum    essc    id 
quodexiis. 

Cap.     XLIX. 

P.^g.  255-  V.  9.  caesa  accidisset  —  Vulg.  caesa 
cecidisset.  Sed  audiamus  Oudendorpium.  ,,  Mss. 
nec  omnes  et  ed.  Omnib.  caesae  cecidissent  ad 
terram  trabes.  Nisi  quod  in  Voss.  c.  Sclioi.  sit 
concidissent.  Milii  certiim  est,  tara  liic ,  quam 
Lib.  II.  ad  Herenn.  c.  22.  et  in  Topicis  c.  16.  ac  Lib. 
ni.  de  N.  Deor.  c.  30.  de  Fato  c.  15.  restitui  debere 
caesa  accidisset  abiegna.  Diserte  enim  in  opti- 
mis  TopicorUm  membranis  Vossianis  inveni:  Nisi 
enim  accidissent  abiegnae  ad  teiram  tra- 
b  e  s.  Ut  Davisius  in  suis,  sic  ego  vidi  in  tribus  mem- 
branis  Leidd.  de  Nat.  Deor.  nec  non  in  uno  Voss.  de 
Fato  caesae  accidissent.  Veram  lectionem  ante 
Davisium  ud  loc.  de  Nat.  Deor.  iam  vidit  Gifanius  ad 
Lucret.  IV.  216.  quamquam  ibi  rectius  c.  Mss.  legas  in 
terram,  uti  docuit  Nic.  Heins.  ad  Ovid.  Fast.  V-  360. 
a  c  c  i  d  e  r  e    i  n   m  e  n  s  e  s  .  " 

P«g-  ^55-  V.  22.  dubia  causa  affertur  —  d  u- 
bium  affertur  cod.  Voss,  c.  Scliol. ,  liaud  impro- 
bante  Oudend. 

Pag.  256.  V.  5.  Ulyssem  —  Ulixen  cod.  Voss. 
c.  Scliol.,  quod  probnt  Oudend.     Alii    Uiixem. 


ipt  I  N     C  I  C  E  R  O  N  I  S 

Pag.  256.  V.  11.  propter  inhonestatem-- •  Ita 
correxi  vulg.  p  r  o  p  t  e  r  i  n  h  o  n  e  s  t  a  m  r  e  m ;  non  enim 
commode  dicitur  aut  eare  —  indignum  pro- 
p  t  e  r    i  n  h  o  n  c  s  t  a  m   r  e  m  . 

Pag.  256.  V.  14.  15.  Caepionis  legem  iudicia- 
riam  —  Codd.  Voss.  i.  Leid.  2.  3.  dant:  Caepionis 
1  e  g  e  m  a  g  r  a  r  i  a  m  .  Male.  Agitur  enim  de  lege  iu- 
diciaria  Q.  Servilii  Caepionis  a.  u.  c.  647.  lata ,  qua 
iudicia  cum  Senatu  et  Equitibus  communicabantur,  quac 
leo^e  Sempronia  ad  Equites  a  Senatu  fuerant  translata. 

Pag.  256.  V.  24  —  26.  aut  se  amico  adesse  pro- 
pter  benevolentiam  aiat;  speraie  tamen 
aliquid  commodi  ad  se  perventurum —  Vulgo 
abest  aiat,  ut  vacillet  constructio  verborum.  In  Ms. 
Guelf.  1.  est  aut  sperare,  quod  forsan  ex  aiat, 
spcrare  ortum  sit.  Pro  tamen,  quod  est  in  multis 
Mss.  et  edd.  pr.,.AIdus  male  dedit  enim,  quod  multi 
postea  receperunt. 

Cap.     L. 

Pag.  257.  V.  9,  accusetur  —  defendat  —>  Male 
hic  futurum  tempus  repetitur:  accusabitur  —  de- 
fendet.  Semper  enim  in  exemplis ,  quae  iocis  argu- 
mentorum  vitiosis  subiiciuntur,  coniunctivus  praesentis 
excipit  futurum  indicativi.  Sic  postea :  „aut  si ,  quum 
de  certa  re  q  u  a  e  r  e  t  u  r ,  de  communi  i  n  s  t  i  t  u  e  t  u  r 
oratio;  ut  si  quis,  quum  aliqui  deliberent  —  de- 
m  on  s  tr  e  n  t .  " 

Pag. 


RHETORIC.   DE   INVENT.     I.   50.  193 

Pag.  257.  V.  13.  leprehendat  —  H.  1.  iteruiu 
recte  praeseiis  conitmctivi  ponitur,  non,  ut  Lambinu» 
edidit ,    r  e  p  i*  e  li  e  n  d  e  t . 

Pag.  257.  V.  15  — 17.  nondevirtutedicct  —  — 
alteram  ita  laudabit  —  Ilic  recte  Lambinus  fu- 
turum  temptis  adhibiiit,  quod  consequutio  membrorum, 
ut  posteriora  pi-ioribus  congiuant,  necessario  postulat. 
Vulg.  dicat  —  laudet.  Ceterum  in  prioribus  edd. 
memorabiii  vitio  transposita  erant  verba,  aut  si  — 
de  communi  instituetur  oratio,  post  verba : 
II  t  si  quis  quum  —  inutile  essc  demon- 
stret.  Primus  correxit  lan.  Gulielmus  e  Mss.  it.  Gru- 
ter.  e  codd.  Pall. 

Pag.  257.  V.  20.  21.  bellum  gerant  —  Sic  Erne- 
sti  auctoritate  •VIss.  Gu.  i.  2.  Cass.  rescripsit  ut  sentcn- 
tiae  convenientius.     Vulg.    belluni    geratur. 

Pag.  257.  V.  25.  efficit  —  InJipativum  recte  Er- 
nesti  praetulit  coniunctivo  efficiat,  qui  est  in  edd. 
Non  enim  est  obliqua  oratio,  et  pronuntiatur  sine  du- 
bitatione. 

P^g-  258-  V.  4-  afficit  —  Praetcritum  affecit 
habent  Mss.  Oudend.  Cass.  ed.  pr. ,  quod  Ernesti  rece- 
pit ,  quia  ab  experientia  sumatur  argumentiim.  Quasi 
non  ab  eadem  experientia  sumatur,  si  quis  dicat  mul- 
tos  afficit.  Svcd  quoniam  h.  1.  exemplum  affertur 
argumenti,  quo  idem  per  idcm  demonstratur,  praesens 
tempus ,  ut  in  sequente  exemplo  rationis  parum  idoneae, 
aptius  est. 

^  Noii  in  Clc  Tihetor.  Ij 


194 


IN     CICERONIS 


C  ap  .     L.  I . 

Pag.  258-  V.  lo.  ponitur  —  Ita  Victorin.  cod. 
Voss.  c.  Scliol.  ed.  Oninib.  Vulg.  ponebatur.  Sed 
hic  praesens  terupus  requiritur,  etsi  praecedit  erat.  Is 
modus ,  per  quem  —  ponitur,  in  partitione  nostra 
quartus  erat  modiis.  Nequc  vero  est,  quod  erit  re- 
scribamus,  ut  Oudendoipio  placebat. 

Pag.  258-  V.  11  — 16.  versatur  —  defendamus 
— .  f  a  t  e  m  u  r  —    d  e  m  o  n  s  t  r  a  m  u  s     e  s  s  e    li  o  n  e  s  t  u  m 

—  Sic  optime  occuni  potest  modorum  inconstantiae, 
quum  in  multis  legatur :  versabitur  —  defendi- 
mus  —  fateamur  — ^  demonstremus  esse  ho- 
n  e  s  t  u  m. 

Pag.  258.  V.  17.     exi  s  tima  vi  mus    esse    dicenda 

—  Quae  liic  in  edd.  annectuntiu" :  deinceps  nunc 
de  co  n  cl  us  ioii^e  ponemus,  manifesto  spuria  sunt. 
Nam  antequam  liac  transitionis  formula  iiti  posset  auctor, 
quae  recte  in  fine  cap.  52.  ponitur ,  de  degressione 
cx  Hermagorae  sententia  agendum  erat.  Itaque  illa  eie- 
cimus  iani  Oudendorpio  suspecta. 

Cap.     LII. 

Pag.  258-  V.  13.  d  egr  e  s  s  i  o  n  em  >— .  Ita  cum  Lam- 
bino  et  Ernestio  scribendum  duximus ,  et  paulo  post 
degredi;  memores  eorum ,  quae  Dukerus  ad  Florum, 
et  Graevius  de  diffcrentia  verbonmi  degredi  et  d  i- 
gredi   observarunt. 


RHETORIC.  DE   INVENT.    I.   52.   55.      195 

Pag-.  258«  ^r.  21.  Hermagoram  licebit  — >  Her- 
magoram  abest  a  codd.  Oiidend.  et  edit.  Omnib. 
Non  tamen  omittendum  arbitror,  ne  fiat  sententia  am- 
bigiia.  licebit  autem  sic  intelllgendum,  q.  d.  per 
nos  licebit.  Sic  apparet,  quomodo  sequentia  liis 
iungantur :  Nam  et  augendi  etc.  Scilicet  significat 
Cicero,  si  quis  velit  Hermagoram  sequi,  in  se  nullam 
esse  moram ,  nam  quae  sint  augendi ,  iaudandi ,  vitupe- 
randi  praecepta ,  ea  se  partim  dedisse ,  partim  suo  ioco 
daturum  esse.  , 

Pag.  259.  V.  2.  N  o  b  i  s  a  u  t  e  m  n  o  n  p  1  a  c  e  t  — 
In  Mss.  Oudend.,  et  ed.  Omnib.  lcgitur  n.  a.  n.  p  1  a- 
cuit,  quod  recte  irajirobavit  Ernesd.  Si  Cicero  scri- 
psisset  placuit,  debuisset  etiam  scribeie,  non  reponi, 
sed    r  e  p  o  n  e  r  e  . 

Pag.  259.  V.  7.  Nunc  igitur  —  igitur  inse- 
ruimus,  quod  ex  consuetudine  Ciceroniana  in  liuius- 
modi  transitionibus  vix  abesse  potest. 

Cap.     LIII. 

Pag.  259.  V.  16.  sin  varie  —  fiet  vulgo  addi- 
tum  lecidimus ,    quod  iam  Omnibonus  fecerat. 

Pag.  259.  V.  18.  ita  facere  —  Haec  verba  spuria 
nobis  videntur. 

Pag.  259.  V.  18  —  20.  Quare  tum  oportebit  — 
s  i  n  g  i  11  a  t  i  m  u  n  a  m  q  u  a  m  q  u  e  r  e  m  a  1 1  i  n  g  e  r  e 
—  Ut  planius  inteiligatur,  quid  sit,  quo  liic  primus 
enumerationis  modus  a  secundo  differat ,  comparandus 
est   locus   ad  Ileremi.  II.   30.      „  Item   curandum  est ,    ne 


196  INCICERONIS 

aut  ab  exordio ,  aiit  a  narratione  repetatur  orationis 
«nnmeratio,  Facta  enim  et  dedita  opera  coraparata  ora» 
tio  videbitiir  esse,  aiit  artificii  significandi,  ant  ingenii 
venditandi,  aut  nienioriae  ostentandae  causa.  Quapro- 
pter  initium  enumerationis  sumendura  est  a  divisione, 
deinde  ordine  breviter  exponendae  sunt  res,  quae  tra- 
ctatae  erant  in  confirniatione  et  confutatione.  *'  Itaque 
prinio  loco  Cicero  eum  enumejationis  niodum ,  quo 
onmia  singillatim  repetuntur ,  altero  eum ,  quo  per  ca- 
piia  itur,  et  ad  partitionem  omnia  referuntjir,    exponit. 

Pag.  259.  V.  21.  22.  antera,  id  quod  diftici- 
iius  est  —  Vulgo  male  interpungitur :  autem  id, 
quod    difficilius    est. 

Pag.  259.  v.  26.  27.  quid  sit,  quod  sibi  ve- 
lint  amplius  demonstrari  — -  Vulgo  :  q  u  i  d  s  i  t, 
quod  sibi  velle  debeant  demonstrari.  Recte 
lioc  admodum  contortum  iudicat  Oudendorpius.  Quocl 
reposuimus,  et  aptum  est  ad  sensum  ,  et  simili  loco  sub 
iinem  liuius  capitis  respondet ,  ubi  dicitur :  Q  u  i  d- 
nam  amplius  desideratis  iudices;  denique 
V^ictorini  paraplirasi  confirmatur,  qui  li.  1.  sic  reddidit,: 
quid  amplius  velint  cognoscere.  Sed  post 
verba  q  u  a  e  r  e  r  e  —  d  e  m  o  n  s  t  r  a  r  i  in  cdd.  adiicitur  : 
ii  o  0  m  o  d  o  :  1 11  u  d  d  o  c  u  i  m  u  s  ,  i  1 1  u  d  p  1  a  n  u  m 
fecimus;  in  quo  se  manifesto  glossatoris  manus  pro- 
dit.  Cicero  enim  quaerendum.  esse  dixerat  ab  iis ,  qui 
audirent,  quid  csset ,  quod  sibi  amplius  vellent  demon- 
strari;  quomodo  igitur  quadrabat,  exemplum  non  quae- 
stionis,  sed  enunt^ationis  ponere  ? 


RHETORIC.    DE   INVENT.     I.    53.         1^7 

Pag.  260.  V.  2.  tum,  id  quod»— -  Iterum  vi- 
tiosa  editiones  pimimas  insedit  interpunctio  :  tum  id, 
q  u  o  d   -f-  . 

Pag.  260.  V.  2.  dictionis  quoque  modis  — 
Vulgo  :  a  c  t  i  o  n  i  s  q  n  o  q  u  e  m  o  d  i  s.  Verum  de  actione 
hic  non  agitur.  Itaque  sjjero ,  m.e  correctioneiKJ  istam 
inteUigentibus  piobaturum.     Cf.  ad  Herenn.  IV.   c.  45. 

Pag.  260.  V.  13  —  15.  N  a  m  s  i  —  d  e  m  o  n  s  t  r  a  t  u  m 
—  Non  audiendus  est  Oudcnd. ,  qui  sic  Ji.  1.  legendum 
putat :  Numquid  si  legis  scriptor  exsistat, 
et  quaerat  si  quid  a  vobis,  dubitetis  di" 
cere.  Vulgatura  integrum  est  et  sanuni,  modo  note- 
tur,  in  verbis  quid  possitis  dicere  esse  apodosin, 
quae    refertiur   ad    n  a  m    s  i    etc. 

Pag.  260.  V.  2r.  22.  s  i  1  e  g  i ,  1  o  c  o  ,  u  r  b  i  ,  ra  o  n  u- 
mento  aut  alicui  rei  huiiismodi  —  Vulgo 
edebatur :  Res  autem  iuducetur,  si  alicui  rei 
huiusmodi  legi,  loco,  urbi,  monumento. 
Transpositioni  nostrae  et  Victoiinus  favet,  nec  repu- 
gnat  structurae  elegantia.  Nam  nemini  placere  potest 
ita  dictum  :    re  5    inducetur,    si    alicui    r  ei  —  . 

Pag.  260.  V.  26.  27.  I  n  h  o  c  q  u  o  q  u  e  g e  n  e  r  e. 
omnibus  eisdera  modis  uti  licebit  —  Errat 
Purgoldus,.  quum  legendum  opinatur :  in  hoc  q  u  o- 
que  genere  no  n  omnibus  eisdemmodis  uti 
licebit.  Nempe  putabat,  h.  1.  referri  ad  initium 
huius  capitis ,  ubi  negatur ,  enumerationem  semper  eo- 
lem  modo  tiactari  oportere.  Verum  hic  locus  de  r  9 
Jiducenda    respicit    illum    proxime    antecedentem    de 


^ 


m. 


ipft  I  N    C  I  C  E  R  O  N  I  S 

persona  inducenda,  et  in  lioc  quidem  omnes  illos 
modos  adliiberi  posse  dicitur,  ut  alias  ad  pariitiones 
singula  genera  referantur,  alias  ab  auditore,  quid  de- 
sideret,    quaeratur  etc. 

Pag.  261.  V.  1  —  4»  6t  ununiquodque  quam 
bievissime  transeatur;  ut  memoria,  non 
oratio  renovata  videatur  —  Sic  Quintilian. 
VI.  1.  nbi  ip  e  quoque  de  enumeratione  agit:  a,In  liac, 
quae  repetemus,  qiiam  brevissime  dicenda  sunt,  et  quod 
graeco  verbo  (dj/ajif  ^aAtticjG/s' )  patet,  decurrendum 
per  capita.  Nam  si  morabiniur,  non  iam  enumeratioj 
sed  aitera  fiet  oratio." 

Cap.     LIV. 

Pag.  261.  V.  6.  7.  aut  in  rem  - —  Cod.  Voss.  c. 
Scliol.    aut  in    aliquam    rem,    quod    probat  Oudend. 

Pag.  261.  V.  11.  et  quae  negotiis  —  Recepimus 
hoc  e  cod.  Voss.  c.  Scliol.  Oudendorpio  probatum. 
Leid.  3.  habet  aut  quae.  Et  sic  etiara  cod.  Fulv. 
Ursini.    Edd.    atque. 

Pag.  261.  V.  12.  quaevis  ani  plif  ic  a  ti  o  n  e  s  *— 
Vulg.  additiu-  et  indignationes,  quod  recte  iam 
oraisit  edit.  Omniboni.  Nam  liic  tantura  requiritur  vo- 
cabulura  generis,  amplificationis,  cui  subiecta  est 
ut  species  i-siidignatio;  quum  igitur  dicitur  quae- 
vis  amplificationes,  non  dcbet  apponi  et  indi- 
gnationes. 

Pag,  261.  V.  ig.  oraculis  —  Vulg.  ex  oraculis. 
Praepositionem  ut  h.  i.  superfiuam  delevi. 


-.^ 


RHETOPvIC.    DE    INVENT.     I.    54. 


199 


Pag.  261.  V.  24  —  29.     an   ad    omnes  —  an    ad    sn- 
periores  —  an  ad  pares  — •  an  ad  inferiores  — . 
Cod.  Voss.  c.  Scliol.  a    m.  pi'.  item  Voss.  1.  2.  cum   edit. 
Omnib.    liic    quater    pro     particula    an     praebent    aut. 
Id  probavit  Oudend. ,    non  enim  quaeri,  ad    quos  per- 
tineat,     sed     ostendi,     ad    quos    pertineat.      Sed    haec 
vana  est  subtilitas ,    quae  Einestio  quoque  illusit.      Nam 
si  dicitur   aliquis    ostendere,     ad    quos    pertineat   aliquid, 
in  lioc    ostendendi    verbo  simul   notio    quaerendi 
includitur.      Et  vero    a  n    li.  1.  scriptum  esse  a  Cicerone» 
simiiis    locus ,    quem   liic    sequutus    est ,    in  Lib.  ad  He- 
renn.    11.    c.   50.     evincit,    ubi    auctor    ille ,     „  Secundus 
locus  est,"   inquit,    „quum    consideramus,    illae    res,    de 
quibus     criminamur,     ad     quos    pertineant,      utrum    ad 
omnes,  quod  atrocissimum  est,    an  ad  supeiiores,  —    an 
ad  pares,  *—  an  ad  inferiores  — '*.    Ceterum  in  lioc  inciso, 
an    ad    omnes    aut   ad   maiorem    partem   retinui 
a  u  t ,  quia  liic  in  verbis    a  d   m  a  i  o  i"  e  m    p  a  r  t  e  m  ,  non 
novum  interrOj^andi  membrum  contijTetur,    sed    piimum 
tantum    restringitur ;    aut    enim   liic    idem    valet,     quod 
alias    a  u  t    c  e  r  t  e, 

Pag.  262.  V.  11.  commutari  autcorrigi  — 
Sic  emendandum  duxi  vulg.  commutatas  corrigi, 
quod  sensum  nec  per  se  satis  aptum  praebet,  nec  se- 
quentibus  verbis :  neque  ullo  commutari  iudi- 
cio  —  neque  ulla  potestate  corrigi  —  accu- 
rate  respondet.  Oudendorpio  prorsus  delendum  videba- 
tur  commutatas,  et  abest  in  cod.  Voss.  c.  Scliol.  a 
m.  pi'.      Sed    commutare    est    rei   aiicui    prorsus  «ub- 


soo 


IN    CICEFvONIS 


latae  aliam  siibstitueie ,  corrigere  est  rem  vitiosam 
servare  quidem,  sed  itft,  ut  vitia  emendes.  Itac[ue 
utrumque  li.  1.    rcquiritur. 

Pag.  262.  V.  15  — 17.  voluntario  —  oportere; 
i  m  p  r  u  d  e  n  t  i  a  e  ■ —  c  o  n  v  e  n  i  r  e  —  Eiinestio  liaec 
membra  videbantur  transponenda  :  i  m  p  r  u  d  e  n  t  i  a  e 
concedi  nonnunquam  convenire,  volunta- 
rio  maleficio  veniam  daii  non  oportere. 
Tenemus  tamen  ordinem  vulg^atum ,  quia  sic  est  in  loco 
simili  ad  Herenn.  II.  30.  ,  quem  Cicero  imitatus  est : 
s,voluntario  facinori  nullam  excusationem ,  imprudentiae 
iustam  deprecationem  p.iratam." 

Pag.  262.  V.  17.  concedi  —  Recte  Ernesti  hoc 
«ervavit,  etsi  Oudendorpio,  quia  in  Leid.  t.  non  com- 
paret ,  paene  videbatur  eximendum  esse. 

Pag.  262.  V.  18  —  20.  per  quem  indignamur, 
quod  tetrum,  crudele,  nefarium,  tyranni- 
cum  facinus  esse  dicamus,  factum  esse  per 
V  i  m ,  m  a  n  u  m  ,  o  p  u  l  e  n  t  i  a  m  —  In  plerisque  edd. 
legitur  :  p  e  r  q  u  e  m  i  n  d  i  g  n  a  m  u  r  ,  q  u  o  d  t  e  t  r  u  m, 
crudele,  tyrannicum  factum  esse  dicamus, 
per  vim,  per  marium  opulentam.  At  in  liac 
lcctione  primum  lioc  ineptum  est,  quod  indignatio  vi- 
deatur  ad  id,  quod  ab  oratore  dicatur,  non  ad  id ,  quod 
factum  sit,  pertinere ;  nam  si  dicitur  indignamur, 
quod  dicaraus,  lioc  idem  est,  ac  indignamur 
nos  dicerc;  sicut  infra :  indignamur,  quod  n  o- 
bis  hoc  primum  acciderit,  idem  valet ,  ac:  in- 
dignamur    nobis     accidisse.     Vocabulum    faci- 


RHETOJIIC.  DE    INVENT.    I.   54.   55.      201 

H II  s  h.  1.  adhibitiim  esse ,  coUigitur  e  loco  simili  ad 
Herenn.  II.  50.  ,,Septimus  locus  est,  quo 
ostendemus  tetrum  facinus,  crudele,  nefa- 
r  i  u  ra  ,  t  y  r  a  n  n  i  c  u  m  e  s  s  e  .'*  Lectio  m  a  n  u  m  o  p  u- 
lentam  iam  Ernestium  aliosque  male  habuit.  Sed  m 
cdd.  vett.  et  cod.  PaLn. ,  tcste  Grutero ,  est  manum, 
opulentiam.  Recte.  Nam  potest  crudele  facinu» 
astu  ac  dolo  perpetrari ;  potest  item  per  vim,  h.  c. 
unius  hominis  ,  per  m  a  n  u  m ,  scil.  armatam  multorum, 
per  opulentiam,  h.  e.  abusu  potentiae  per  opes  ac- 
quisitae.  Ceteium  Purii^oldus  coniiciebat:  per  manum 
opulentium. 

Pag.  263*.  V.  7.  quibus  ex  omnibus  —  Prae- 
positionem  inseruimus  e  codd.  Voss.  i.  Lcid.  2.  ed. 
Omnib. 

Pag.  265.  V.  8«  9-  horum  aliquem  violarit  — 
Lectio  cod.  Voss.  c.  Schol.  ab  Oudendorpio  probata. 
Et  est  sane  aptior  iis ,  quae  antecedunt,  quam  vulgata : 
T  i  o  1  a  r  i  t    h  o  r  u  m   a  1  i  q  u  i  d . 

Pag.  265.  V.  15.  post  negotium  —  Oudend.  ex- 
cidisse  putabat    g  e  s  t  u  m  ;  sine  causa  idonea. 

Pag.  263.  V.  25-  usu  venerit  ■ —  Ita  Voss.  2. 
LeiU.  3.  utique  melius ,  quam  usu  evenerit,  ut  est 
in    edd. 

Cap.     X^Y, 

Pag.  264.  V.  9.  Conquestio  est  oratio  —  Ante 
liaec  verba  vulgo  ponuntur  ista :  Conquestionis 
»utem     huiusmodi    de     rebus    partes     petere 


202  I  N     C  I  C  E  R  O  N  T  S 

oportebit.  Sed  haec  iiiepte  interrumpunt  orationis 
filum.  Non  enim  statim  sequuntur  loci  misericordiae 
captandae;  sed  primum  definitio  ponitur  conquestionis. 
Itaque  istam  laciniami  utpote  a  glossatore  forte  assutam, 
resecuimus. 

Pag.  264.  V.  19.  per  quem,  rei  —  rei  inserui- 
mus,  ne  subiecto  careat  haec  sententia ,  et  quae  proxi- 
nie  sequuntur. 

Pag.  264.  V.  25  — 27.  et,  si  (Jua  simili  in  ge- 
iiere  quolibet  incommoda,  per  conquestio- 
nem  dici  poterunt  - —  Ita  constituimus  locum 
^Milgo  niinus  concinne  sic  exaratum ;  et  si  qua  si- 
mili  in  genere,  quolibet  de  incoinmodo 
per  conquestionem  dici  poterunt.  Nempe 
verba  per  conquestionem  dici  poterunt 
apodosin  faciunt  sententiae :  si  qua  — -  incommo- 
da,    ubi    subinteliigendum    sunt. 

Pag.  265.  V.  5.  6.  aliquis  praeter  spem  in 
miseriis  demonstratur  —  Quum  liic  transitus 
fiat  e  plurali  numero  in  prioribus  misejicordiae  loci» 
iisurpato  ad  singularem ,  constructionis  fulciendae  causa 
pronomen  aliquis  inseruinius.  Sic  postea  non  est^ 
quod  exspectaret  in  exspcctares  mutetur,  quod 
Purgoldo  in  mentem  venit. 

Pag.  2G5.  V.  6.  7.  et,  quum  boni  aliquid  ex- 
spectaret  —  Oppositionis  vis  postidabat,  ut  boni 
aliquid  scribercmus,  etsi  boni  in  codd.  et  cdd. 
omissum  est. 


RHETORIC.   DE   INVENT.    I.   55-        203 

Pag.  265.  V.  16.  non  extremum  spiritum  — 
Ita  edidit  Lambinus ;  melius,  quam  vulgo  :  non  extre- 
Kiii,m    eius    spiritum. 

Pag.  265.  V.  20.  21.  mutas  res  et  expertes 
animi  —  Ordinem  verborum  concinniorem  praebent 
Mss.  Ox.  Qo.  1.  Vulg;.  mutas  et  expertes  ani- 
m  i    r  e  s  . 

Pag.  266.  V.  6.  a  quibus  indignum  sit,  ser- 
vis  —  In  edd.  est  indignum  est,  ut  servis. 
Sed  recte  comm^ndavit  Oudend.  lectionem  Voss.  2., 
quam    recepimus. 

Pag.  266.  V.  12.  S  e  X  t  u  s  d  e  c  i  m  u  s  — ■  Vulgo  hic 
et  supra  post  Quintus  additur  est,  quod  auctoritate 
codd.  Oudend.  delevimus. 

Pag.  266.  V.  15.  patientem  incommodoriim  — 
incommodorum  suspectum  est  Oudendorpio ,  cuius 
a  codd.  abest,  praeter  unum,  ubi  in  margine  legitur. 
Est  tamen  etiam   in  loco  simili  ap.  a.  ad  Herenn.  II.  31. 

Pag.  266.  V.  17.  in  quo  gravitas  —  Optime 
monuit  Oudend. ,  ut  hanc  Msstorimi  omniura,  quos  vi- 
derat ,  lectionem  vulgatae  in  qua  praeferremus ;  in 
q  u  o    nimirum    est   i  n    q  u  o  h  o  m  i  n  e  . 


204  I  N     C  I  C  E  R  O  N  I  S 


I    N        L    I    B    R    U    M       II. 

C  ap  .     I. 

Pag.  275.  V.  2.  c  u  m  p  r  i  rn  i  s  —  q  u  u  ni  i  n  p  r  i- 
mis  multae  habent  edd. ,  ut  inter  nuperas  Lallem.  et 
Olivet.  Lambinus  cum  primis  edidit  e  Ms.  ,  idque 
Ernesti  probavit,  quia  repetitio  ry  quum  in  tali  nar- 
:Fatione    admodum    frigeat. 

Pag.  2*3.  T.  9.  remansit  — -  permansit  coni. 
Lambin. 

Pag.  273.  V.  11.  12.  s  e  p  i  n  g  e  r  e  s  i  m  u  1  a  c  r  u  m 
velie  —  pingerc  simulacrum  velle  se  Ms. 
Aitorf. 

Pag.  27.4.  V.  1.  2.  Putaverunt  enim,  si  —  Edd. 
vett.  putaverunt  enim  eum,  si.  Sed  e  u  m  ab- 
est  Mss.  Lambin.  Grnt.  Oudend. ,  et  rectius  abest. 

Pag.  274.  V.  4- 5-     Neque     tum    eos    illa  opinio 

fefellit   —     illa   omittit    cod.    Leid.   3.,     et  profecto 

omittendum    est ,    ne    particula    tum    abundet ,  pro    qua 
in^edd.  ante  Ald.  inepte    iegebatur    tamen. 

Pag.  274.  V.  5«  6-  q  u  a  s  n  a  m  —  Lambin.  coni. 
ccquasnam.  Lectio  vulg.  tamen  praeferenda ,  ne  pa- 
iiiin  urbanus  videatur  pictor,  si  a  Crotoniatis  quaesi- 
visset,  a  n  omnino  formosas  quasdam  puellas  liaberent. 
TToc  vero  tnntum  scire  volebat,  quacnam  c^seut  for- 
mosae. 


RIIETORIC.  DE    INVENT.    U.   i.        205 

Pag.  274.  V.  7.  dediixerunt  —  Pvecte  Erncsti  hoc 
e  Mss.  Oud.  Cass.  Gucif.  et  cdd.  pr.  pro  vnlg.  duxe- 
runt   recepit. 

Pag.  274.  V.  13.  corpdra  et  formas  —  Hic 
verborum' ordo,  quem  Gulielm.  e  cod'.  Grevenb.  eruit, 
(juum  pcr  se  aptior  est,  tum  ut  versus  liexametei'  evi- 
tetur  in  vulgari :  Quum  puerorum  igitur  for- 
ra  a  s    e  t    c  o  r  p  o  r  a    m  a  g  11  o. 

Pag.  274.  V.  14.  15«  inquiunt  illi  —  illi,  quod 
in  compluribus  edd.  oniittitur,  recte  repetunt  Mss.  Ou- 
dend.  Cass.  Guelf. 

Pag.  274.  V.  20.  21.  Tum  Crotoniatae  —  Recte 
Mss.    IV.    Oud.    Vulgo    tunc. 

Pag.  274.  V.  21.  publico  de  consilio  ^  Cod. 
Grevenb.  communi  de  consilio,  quod  sine  causa 
praeferebat  Gulielmius. 

Pag.  274.  V.  24-  tradiderunt  —  Lambin.  ex  uno 
Ms.    laudat    prodiderunt. 

Pag.  274.  V.  25.  26.  V  e  r  i  s  s  i  m  u  m  p  u  1  c  r  i  t  u  d  i- 
11  is    —      p  u  i  c  li  r  i  t  u  d  i  n  i  s    verissimum     cod.   Alt. 

Pag.  274.  V.  29.  omnibus  ex  partibus  — •  Ita 
scribendum  esse  monuerunt  Gronovius  et  Oudend. ,  iile 
trium  codtl. ,  iiic  oumium  suorum  auctoritate  motus. 
Accedunt  cod.  Altorf.  et  edd.  vett.  Vu]go :  omni  ex 
p  a  r  t  e .  Ceterum  simplici  in  genere  vere  intp. 
Ernesti  in  una  eademque  re,  in  re  singu- 
lari;  nam  statim  sequitut,  si-^iini  cuncta  c  o  n- 
eesserit. 


2o6  IN      CICERONIS 

Pag.  275.  V.  1.  Itaque  —  Non  erat,  qiioJ  Einesti 
de  veritate  liuius  lectionis  dubitaret.  1 1  a  q  u  e  enim 
h.  1.  est  idem ,  ac  e  t  i  t  a ,  ut  Cic.  de  ofF.  II.  20.  et 
saepius. 

Cap.      II. 

Pag.  275.  V.  21.  uni  alicui  certo  —  Male  Lal- 
lem.  aiicui  uni  certo.  Pro  vellent  liabet  edit. 
Omniboni  malient.  pLCCte  autem  vellent  ab  Ou- 
dendorpio  defenditur ;  subinteliigendum  nempe  potius 
ante    q  u  a  m  ,    ut  aiibi  saepe. 

Pag.  275.  V.  23.  inscitia  —  Hoc  e  Leid.  5.  et  ed. 
Omnib.    praeferendum    vuJg.    inscientia. 

Pag.  275.  V.  26.  opus  nostrum,  quam  ille  — 
Ernestio  videbatur  esse  debeie:  quam  iliius  in  suo 
pictura  nobilis  eniteret.  Ac  iam  Lambinus  de- 
derat :  q  u  a  m  i  i  1  i  u  s  ])  i  c  t  u  i'  a  n  o  b  i  i  i  s  e  n  i  t  e  r  e  t. 
Verum  lac.  Frid.  Heusinger  ad  Cic.  Off.  II.  2.  nube 
exemplorum  excitata  docviit  lianc  formam  Ciceroni 
valde  usitatam,  e  quibus  vei  ex  unis  de  Oratore  libris 
attulit  I.  4.  I  n  g  e  n  i  a  v  e  r  o  n  o  s  t  r  o  r  u  m  li  o  ra  i- 
num  muitum  ceteris  liominibus  omnium 
g  e  n  t  i  u  m  p  r  a  e  s  t  i  t  e  r  u  u  t .  ibid.  c.  6.  u  t  e  o  r  u  m 
a  u  c  t  o  r  i  t  a  t  e  m  G  r  a  e  c  i  s  a  n  t  e  p  o  n  a  m  .  c.  44.  s  i 
cum  iiiorum  Lycurgo  et  Soione  nostras 
leges  conferre  voiueritis;  —  et  statim  :  no- 
s  t  r  o  r  u  m  Ix  o  m  i  n  u  m  i  n  o  m  n  i  g  e  n  e  r  e  p  r  u  d  e  n- 
tiam  Graecis  anteferre.  c.  gg.  extr.  Niliil  di- 
c  a  ni    d  e    i  n  g  e  n  i  o  ,    c  u  i    p  a  r    n  e  m  o    f  u  i  t. 


RHETORIC.  DE   INVENT.    11.  2.  3.      ^07 

Pag.  276.  V.  9.  enodata  diligenter  —  Haec 
lectio ,  quam  Altlus  induxit,  superiorum  editt.  scriptura 
enodata    et    dili^enter    concinnior    est. 

Pag.  276.  V.  9.  ac  tantuni  —  Ernesti  recepit  e 
Ms.  Leid.  at  tantum.  Niliil  opus  erat  vulgarem 
miitare.     Nam  illud  ac  li.  1.  ponitur  pro    ac    tamen. 

Pag.  277.  V.  7.  8«  contulerunt  — •  Cod.  Voss.  2. 
r  e  t  u  1  e  r  u  n  t . 

•Pag.  277.  V.  10.  ex  nostro  —  ex  nostra  laudat 
Gruter.  e  codd.  Pall.  et  Grevenb. 

Cap.     III. 

Pag.  277.  V.  22.  uniuscuiusque  —  cuiusquc 
Ms.  Leid.  2.  Voss.  c.  Schol.  Altorf. 

Pag.  277.  V.  26.  amittamus  —  Purgoldus  mavult 
omittamus.  Sed  h.  1.  non  id,  qiiod  quis  intermittit, 
ged  emolumentum,  quod  ei  perit,    significatur. 

Pag.  277.  V.  23.  V  e  r  u  m  h  o  c  q  u  i  d  e  m  —  n  o  s , 
quod  vulgo  additur,  rectius  abest,  ut  in  Gronovii  codd. 
duobus. 

Pag.  277.  V.  23.  hoc  tempore  —  Vulg.  in  hoc 
tempore.  Tempore  autem,  quod  in  uno  codice  non  ' 
reperiebat  Lambinus ,  forsan  supervacaneum  et  a  glos- 
satore  adiectum  suspicabatur.  Non  assentior.  Delevi 
potius  in  ante  hoc  tempore,  quod  in  hac  formula 
melius    omittitur. 

Pag.  278.  V.  6.  et  inventiones  —  Vulg.  additur ; 
«t    constitutiones     et    iudicationes.      Scd   pri- 


2oft  IN    CICERONIS 

Tnuin  iitrunique  abest  cod.  Voss.  c.  Schol.  Leid.  2.  Al" 
torf. ;  et  iudicationes  a  Manutianis  codd.  abfuit,  et 
constitutiones  omittitur  ed.  Omniboni.  Deinde 
ipsa  ratio  confirmat  ista  verba  temere  a  mala  manu  ad- 
iecta.  Nam  constitutiones  ideiu  est,  quod  ge- 
nera  causae.  Et  si  Cicero  voluisset  iudicatio- 
nes  liic  ponere,  Jion  omisisset  ceteras  partes  iudica- 
tioni  connexas  ,  q  u  a  e  s  t  i  o  n  e  m  ,  r  a  t  i  o  n  e  m  etc.  Cf. 
I.  13.  Denique  nec  Victorinus  aliud  quid  liic  legisse 
videtur  praeter  g  e  n  e  r  a  c  o  n  t  r  o  v  e  r  s  i  a  r  u  m  e  t  i  n- 
ventiones.  Ceterum  Tullius  de  genere  aitis  rhetori- 
cae  et  officio  et  fine  et  materia  et  partibus  breviter  "di- 
xerat  I.  c.  5  —  7.  de  genere  controversiarum  et  inven- 
tionibus  I.  c.  g.  sqq.  de  partibus  orationi^  c.  15.  sqq. 

Cap.     IV. 

Pag.  278«  V.  25  —  25.  t  a  m  e  n  q  u  u  m  —  p  o  s  s  i  n  t, 
separatim  —  Purgoldus  emendandum  censebat,  ta- 
men  quum  —  possunt,  tumseparatim.  Quod 
non  est  necessarium.  Nam  tamen  quum  —  possint 
idem  est ,  ac  si  dixisset :  etiamsi  non  negandum 
e  s  t  ,  c  o  m  m  u  n  i  t  e  r  q  u  a  e  d  a  m  d  e  o  m  n  i  b  u  s 
praecipi  posse,  tamen  separatim  quoque 
aliae     sunt    etc. 

Pag.  278.  V.  25.  26.  cuiusque  generis,  et  di- 
versae  piaeceptiones  —  Cod.  Altorf.  cuius- 
quc    geueris    divisae    praeceptiones. 


T^S- 


RHETORIC.   DE  INVENT.  IT.  4.  209 

Paa;.  279.  V.  6.  7.  Neque  nunc  hoc  dicimu» 
—  nuuc,  quod  abest  cod.  Guelf.  1. ,  suspectum  vitleba- 
tur  Einesiio ;  quia  iii  liac  foinia  addi  non  soleat,  sed 
nos  aut  vero.  Sensum  tamen  nunc  praebet  haud 
inepttim. 

Pag.  2"^9.  V.  7.  non  easdem  incidere  consti- 
tutioncs  —  Niliil  opus  est  miitari,  etsi  Lambinus 
dedit  :  non  easdem  in  ununiquodque  genus 
causae  incidere  constitutiones.  Ernesti  au- 
tem  coniecit:  non  in  easdem  incidere  consti- 
tutiones  sc.  tria  illa  genera  causarum.  Sed  idem 
sensus  ex  vulgata  leciione  facile  exit. 

Pa^.  279.  V.  g.  9.  cx  ipso  finc  causae  nasci- 
tnr  —  Vulgo  editur :  ex  ipso  fine  et  ex  genere 
(vel  et  genere)  causae  nascitur.  Jn  quo  quid 
h.  1.  significet  et  ex  genere,  non  assequor.  Cicero 
dicit,  quamquam  in  gemis  deliberativum  et  demonstrati- 
vuni  eaedem  constitutiones ,  quae  in  iudiciale ,  incidant, 
tameu  esse  quandam  in  his  gcneribus  orationis  partera, 
quae  ex  ipso  fine  his  generibus  proprio  nascatur,  iit 
adeo  de  his  quaedam  separatim  praecipi  possint.  Cf. 
c.  52.  ubi  dicitur :  deinceps  in  deliberativum 
geniis  et  demonstiativum  argumentandilo- 
cos  et  piaecepta  dabimus,  non  quo  non  in 
aliqua  constitutione  omnis  scmper  causa 
versetur,  sed  quia  proprii  tamen  harum 
causarum  quidam  loci  sunt,  non  a  consti- 
tutione  separati,  sed  ad  fines  horum  gene- 
Tum    accommodati. 

Not.  in   Cic  Hhetor,  I4 


I 


210  INCICERONIS 

Pag.  279.  V.  9.  10.  quae  pcrtineat  —  dictio- 
nem  —  li  e.  quae  vel  ad  genus  dernonstrativum  vel 
ad  deliberaiivum  pertineat.  Lambin.  addidit  aut  ad 
iudicium;    quo  tamen  non  est  opus. 

Pag.  279.  V.  10.11.  in  exponendis  controver- 
siis  Controversiae  vocabulum  liic  universe  de  omni 
disceptaticme  sumitur ;  itaque  etiam  in  genere  delibera- 
tivo  potest  incidere  controversia ;  itemque  in  demon- 
Strativo,  ut  Caesar  Ciceronis  Catoni,  quem  hic  sumniis 
extulerat  laudibus,    Anti-Catonem   opposuit. 

Pag.  zjg.  v.  13.  14.  simili  implicata  contro- 
versia  -  h.  e.  si  forte  in  genere  deliberativo  vel  de- 
inonstrativo  quaedam  controversia  inciderit,  eadem  prae- 
cepta  valebunt,  quae  in  iudiciali  genere  exponendo 
tradita  sunt. 

Cap.    V. 

Pag.  279.  V.  17.  ab  coniecturali  constitu- 
tione  —  Edd-  pr.  ante  Aldum  :  ad  coniectura- 
lem  constitutionem.  Piecte  vero  iUud  e  Mss. 
Ernesti  reposuit. 

Pag.  279.  V.  18.  expositum  —  Hoc  abest  a  duo- 
bus  Oudendorpii  libris.     Non  tamen  ideo  delendum. 

Pag.  279.  V.  20.  J2i.  consequutus  —  Hanc  lectio- 
nem  e  cod.  Pal.  2.  Gruterus  eruit »  utique  veriorem, 
quam  illam  alteram  c  o  ni  i  t  a  t  u  s  .  Non  enim  statim 
crat  comes ,  sed  in  via  demum  eum  consequutus  est. 
Quod  autem  Oudendorpius  coniecit,  Ciceronem  forsan 
scripsisse   est   continuatus,   h.  e.   protinus  adcucur- 


\ 

KIIETORIC.   DE    INVENT.  II.  5.  211 

rit  et  comitem  se  fecii,    hoc  Apiileii    quidem  stilo,    non 
Ciceroiiis  convenit. 

Pag.  279.  V.  23.  29.  qiiiim  illiim  alterum  vi- 
d  e  l  i  c  c  t ,  q  11  i  n  u  m  m  o  s  h  a  b  e  i"  e  t ,  a  n  i  ni  a  d  v  e  r- 
tisset  —  Viilgo  sic  interpungitur :  quum  illum 
alterum,  videlicet  qui  nummos  habeiet, 
animadvertisset,  quae  interpunctio  Lanibinum  qui- 
dem  induxit,  ut  scriberet  quum  illum  alterum 
nnmmos  habeie  animadvertisset,  Ernestium  au- 
teni,  ut  liaec  verba,  videlicet  qui  nummos  habe- 
ret,  glossatori  tribueret ,  eaque  delenda  putaret.  Sod 
commate,  nt  fecimus,  transposito  videlicet  suaviter 
notat  cauponis  sagacitatem ,  qui  statim  illum  alterum, 
qui  nummos  liaberet,    anintadvertisset. 

Pag.  279.  V.  1:9.  arctius  —  iam  addunt  Lallem. 
Oliv. 

Pag.  280.  V.  4-  cruentura  —  cruentatum  Ms. 
Lambin.  Altorf.  Voss.  c.  Schol.  Leid.  3. 

Pag.  sgo.  V.  5»  i  p  s  e  s  e  —  Sic  melius  codd.  Oud. 
fere  onmes.  Narn  in  ipse  sese  inficete  deinceps  ter 
repetitur  syllaba  s  e.  Pro  recepit  Lanibin.  recipit, 
aiinus  bene. 

Pag.  231.  V.  7.  comitem  suum  —  Vulg.  i  11  um 
iLnte  comitem,  quod  abest  edd.  pr. ,  recte  delevit  £r- 
nesti.  Nam  alterum  iilum  ante  somno  impedi- 
tum,  quod  Oudendorpius  deleri  volebat,  rectius  ser- 
vatur,    sequenti  ipse  oppositum. 

Pag.  2^0.  V.  9.  ipse  giadium  —  ipsum  gla* 
d  i  u  ai  Lambin.    male. 


£X2  INCICERONIS 

Pag.  SgO'  "^-  10-  attiilerat,  snstulit  —  detu- 
lerat,    abstulit   cod.  Voss.   c.  Schol. 

Pag.  sgo.  V.  1 1.  li  o  m  i  n  e  m  o  c  c  i  s  u  m  —  e  s  s  e, 
quod  vulgo  interseritur,  deest  cod.  Voss.  c.  Scliol. 
probante   Oudendorpio. 

Pag.  280.  V.  15.  ducitur  —  Hoc  e  cod.  Voss.  1. 
auctore  Oudendorpio  praetuli  vulg.  deducitur.  lllud 
enim  aptius  est  liuic  loco,  ubi  de  reo  in  custodiam  du- 
cendo  agitur. 

^ag.  280-  V.  16.  In  hac  causa  —  Vulgo  :  in 
hac,  inconimofia  ellipsi,  quam  bene  supplet  cod. 
Guelf.  2.  Sed  in  ceteris  exemplis  Cicero  simpliciter 
partes  constitutionis  sic  designare  incipit  :  Jntentio 
est  etc.  Quare  forsan  aliquis  suspicetur,  hic  quoque 
omissis  in  hac  causa  ita  scribendum  :  Intentio 
est  criminis.  Sed  quia  hoc  primum  est  quod  affer- 
tur  exemplum ,  Cicero  plenius  efferre  poterat,  quae 
post   brevius  contrahit. 

Pag.  280.  v*i7  —  19.  Ex  quibus  quaestio  est 
eadem  in  coniecturali  constitutione,  quae 
iudicatio:  Occideritne?  —  Vuigo  sic  legitur : 
ex  quibus  constitutio  est.  Quaestio  eadem 
in  coniecturali,  quae  iudicatio:  Occiderit- 
"  n  e ?  Acute  sensit  Ernesti,  haec  depravata  esse;  et  locum 
ita  constitui  voluit:  ex  quibus  quaestio  eadem 
est,  quae  iuuicatio:  Occideritne?  Nostra 
tamen  ratio  planior,  et  iis,  qnae  auctor  ad  Uerennium 
I.  c.  17.  docet,  convenientior  esse  videtur. 


RHETORIC.  DE  INVENT.   II.  6.  7.       215 

Cap.    VI. 

Pag.  280.  V.  27.  necessario  -^  Sic  Mss,  Oud. 
omnes ;  it.  cod.  ,  Altorf.  ed.  Omnib.  Sensus  hoc  postu- 
lat,  qnod  iam  Oudendorpius  intellexit,  non  vulg.  n  e- 
c  e  s  s  a  1-  i  a  , 

Pag.  281.  V.  8-  impetu  quodam  —  Vulg.  addi- 
tur  animi.  Sed  in  liac  lectione  absurda  inest  consequu- 
tio :  a  ni  inus  ita  affectus,  ut  lem  perspicere 
nonpotuerit,  etid,  quodfecit,  inipetu  «n/- 
in  i  —  fecerit.  Quis,  quaeso,  ita  loquatur :  animus 
impetu    ani ini    aliquid    fecit? 

Pag.  281.  V.  11.  interfuisse  —  Ernesti  coni.  in- 
tercessisse. 

Pag.  281-  V.  11.  12.  quum  aliquid  certa  de 
causa  vitasse,  aut  sequutus  esse  animus 
videtur  —  Post  quura  aliquid  viilgo  additur : 
faciendum  aut  non  faciendum,  quod  glossator 
aliquis  temere  et  inepte  ex  antecedenti  ratiocinationis 
definitione    repetiit. 

Cap.     VII. 

Pag.  281.  V.  27.  28-  impulsione  aliquid  — 
Vulgo:    aliquid  impulsione,  ordine   minus  apto. 

Pag.  282.  V.  8-  explicatione  —  explanatione 
praefert  Oudendorp.  e  cod.  Voss.   c.   Scliol. 

Pag.  282.  V.  10.  commotus  —  Vulgo  additur 
animus,  quod  parum  h.  1.  aptura  esse,  iara  obsei-vatum 
est  ab  Ernestio.  Nara  vel  intelligi  aniraus  potest  ex 
antecedentibus ,    vel  repetendum  est  aliquis  ex  verbis 


2i4  .1  N     C  I  C  £  R  O  N  I  S 

siiperioribus  ,  q  u  a  i  m  p  u  1  s  u  m  a  1  i  q  u  e  m  i  d  f  e  c  i  s  s  e 
dic  et . 

Pag.  235.  V.  6.  aut  denique  officio  —  Recte 
delevit  Ernesti,  quod   vulgo  addebatur,  suo. 

Pag.  233.  V.  1.4.  arbitrati  esse  dicuntur  — 
Cave,  ne  liunc  indicativum  coniunctivo  permutandum 
cum  Ernestio   opineris. 

Pag.  83«  V.  20 — 23.  oportere  —  pertinere  — 
Ernestio  placebat  oportet  e  Ms.  Cass. ,  cui  deinde  re- 
spondere  debeiet  pertinet.  Nam  ista  non  tam  e  per- 
sona  accusatoris  dici  putabat,  cuius  liic  nulla  mentio 
sit,  quam  Ciceronis.  Verum  salva  est  lectio  vulgata. 
Persona  accusatoris  intelligitur  a7z6  rov  noivoi'i ;  non  in 
verbis,  quae  praccedunt,  qui  arguuntur,  latet. 

Pag.  2g3.  V.  20.  2i.  qua  cogitatione  et  spe 
ad  maleficium  profectussit  —  Lambinus  ad- 
iuvante  Ms.  coniiciebat :  sed  qua  cogitatione 
animi  et  spe.  Grnteri  codd.  qua  cogitatioiTe 
animus  et  spe.  Atque  sic  etiam  codd.  Oudend. 
omnes.  Animus  tameu  quum  statim  recurjat,  ac 
profectus  sit  facile  referatur  ad  eum ,  qui  ante 
dictus  est  alium  occidisse;  —  auteum  necasse 
etc.  ab  hoc  recipiendo  abstinui. 

Pag.  285.  V.  21.  considerari  —  Ita  propter  ante- 
cedens  spectari  corrigendum  erat;  vulg.  consi- 
d  e  r  a  r  e  . 

P^^g-  233.  V.  21.  22.  et  quo  animo  quid  quis- 
que  faciat  —  Iniuria  haec  a  glossatore  inserta  puta- 
bat    Oudendorpius.       TavToKoyiav    ille   sibi    visus    erat 


RHETO  RIC.    DE   INVENT.  II.  7.  Q.        215 

hic  reperisse ,  quae  nulla  est.  In  verbis  enim  :  et  quo 
—  pertinere  eadera,  quae  antea  separatim  de  certi 
hominis  maleficio  dicta  erant ,  nunc  generatim  de  onmi- 
bus  rebus ,  in  quibus  casus  et  eventus  animi  opinionerai 
fallit,  enuntiantur. 

P?.g.  234.  V.  3.  pertinebunt  —  Non  erat,  quod 
Ernesti  p  er  ti  n  e  b  a  n  t  aut  p  e  r  tin  eren  t  reponendum 
suspicaretur.  Etenim  q  «i  a  e  pertinebunt  h.  l.  idem 
est ,  ac  quae  accusator/  pertinere  videbiintur;  in  quo  fu- 
turum  tempus  aeque   ac   in   demonstrabuntur  vaiet. 

Cap.     VIIT. 

Pag.  284«  V.  ig.  Q  u  o  e  t  —  Copulam  recte  addunt 
Mss.  Oudend.  omnes. 

Pag.  234»  V.  22.  23.  quam  lenissimam  et  quie- 
tissimam  —  Adoptavi  Lambini  lcctionem.  Nam  in 
vulgata:  et  ipsa  diligenter  natura  eius  affe- 
ctionis  quam  lenissime  quietissimam  ad 
pariem  explicanda,  primum  difFicile  est  dicere, 
quid  sit  Ifnisslnie  explicare;  deinde  adverbia  ista 
sic  deinceps  posita,  diligenter  quam  lenissime, 
insolentem  facerent  structuraro.  Affectionem  autem 
ad  lenissimam  et  qnietissimam  partcm  ex- 
plicare  nihil  aliud  est ,  quam  eius  vim  oratione  sic 
minuere ,  ut  ex  ea  facinus  tam  crudele  aut  turbulentum 
oriri  potuisse  haud  videatur.  Quod  Iiic  vocabulis  l  e- 
nissimae  et  quietissimae  partis  designatur» 
idem  mox   mitius    et    tranquiilius   dicitur» 


2i6  INCICERONIS 

Pag.  28^f*  "^'''  ^5*  2^-  ^*^  oratio  tamen  —  In  duo- 
bus  Oudendorpii  codd.  legitur  et  oratio  tum,  quod 
cur  illi  placuerit,    liaud  intelligo. 

Pag.  2g4«  V.  26.  27.  ad  animum  eius,  qui  au^ 
diet,  et  ad  animi  quendam  intinium  sen- 
8  u  ni  a  c  c  o  m  ni  o  d  e  t  «i  r  —  Haec  iiitegra  esse  inilii 
nenio  facile  persuaserit.  Foisan  ita  scripsit  Cicero :  ad 
nientera  eius,  qui  audiet,  etadaniroiquen- 
dam  intimuni  sensum;  vel  sic:  ad  eius,  qui 
audiet,  intimum  sensum.  Ceterum  quae  sit  iio- 
rum  verborum  sententia,  in  promtu  est.  Cicero  iubet 
orarorem  exemplis  et  simiiitudinibus  lioc  efFicere,  ut 
illa  afFectionis  descriptio,  qua  eius  natura  ad  ItTiissiniam 
Ct  quietissimam  pariem  traducatur,  ipsis  iudicibus  vera 
csse  videatur,  ab  eorumque  mentibus  ac  sensibus  mi- 
nime  abliorreat. 

Pag.  235.  V.  7.  inincommodiquoque  —  quo- 
que    abest    ab    uno  Gronovii  cod. 

Pag.  235.  V.  8-  reum  —  Ita  rescripsi,  quia  vulg. 
cum  non  habet ,    quo  referatur. 

Pag.  2^5.  V.  12.  tanta  esse  stultitia  —  lan- 
tae   stultitiae   alii ,    ut  Laliem.  Oliv. 

Pag.  235.  V.  15  —  16.  Qu  od  si  id  conced>atur, 
illud  non  concessum  iri:  ne  dubitasie  qui- 
dem  hunc,  quid  verius  esset,  sed  id,  quod 
falsum  fuerit,  sine  ulla  dubitatione  pro 
vero  probasse  —  Yulgo  edunt  oinnes:  Quod  si 
id  concedatur,  illud  non  concessum  iri;  ne 
dubitasse     quidem     liunc,      quid    eius    iuris 


RHETORIC.   DE   INVENT.   II.  8-  9-         ai7 

esset,  sed  i  A ,  quod  falsumfuerit,  sineulla 
dubitatione  pio  faJso,  quod  verum,  pio 
vero  probasse.  In  qno  primum  semicolon  post 
concessum  iri  mutavi  in  colon ;  nam  illud  ,  quod 
ncgatur  concessum  iri,  non  est  in  superioribiis ,  sed  in 
iis  ,  quae  piox  me  sequuntur.  Deinde  pio  eius  iuris, 
quod  h.  1.  sensum  nou  admittit,  scripsi  verius;  ec 
glossema  iiteptum  ,  p  r  o  f  a  1  s  o  ,  q  u  o  d  v  e  r  u  m  ,  quod 
totam  sententiam,  quae  sequitur,  perveitit,  expiiuxi.  Ita 
omnia  facile  explicantur.  Si  accusator  dixeiit,  rcum  id 
esse  sequutum,  quod  ei  visum  sit  commodum,  aut  id 
fugisse,  quod  putaverit  esse  incoinmodum ,  quamqwam 
in  faisa  fuerit  opiiiione;  demonstrandum  erit  de- 
fensort,  neminem  tanta  esse  stuititia,  qui  taii  in  re  pos- 
sit  veritatem  ignorare.  Quod  si  id  concedatur,  (ali- 
quem  posse  in  liis  veiitatem  ignoraie} 
illud  (quod  sequitur)  non  concessum  iri ,  ne  dubitasse 
quidem  hunc  ,  quid  verius  (commodum  ;  fuerit ,  sed 
id ,  quod  falsum  fuerit,  sine  ulla  dubitatione  pro  vero 
probasse.  Quod  si  (autem)  dubitaverit,  siunmae  fuissa 
amentiae ,  dubia  spe  impulsum  certuni  in  periculum  se 
comniittere. 

Cap.     IX. 

^^S'  ^85'  "^-  ^7'  ^S'  Nomen  autem  quum  dici- 
mus,  cognomen  quoque  —  Additur  et  a  g  n  o- 
men  cod.  Grevenb.  Pal.  i.  Altorf.  Sed  vereor,  ne  hoc 
a  glossatore  sit.  Imo  tota  p»/5£i  nomen  —  oportet 
faciie  carebamus. 


218  INCICERONIS 

^^S'^85'  V.  28«  oportet  —  In  edd.  et  codd.  additur: 
de  hominis  enim  certo  et  proprio  voca- 
bulo  agitur,  quod,  ut  inanifestum  scioli  alicuius 
einblema  ,    ex  Inv.  I.  £4-  consaicinatum  ,    deievi. 

Pag  2Qn.  V.  1.  Caldum  —  Burmann.  ad  Quintil. 
p.  883  legendum  censet  Calidium.  Non  video,  cur 
mutandum  sit  Caiduni;  id  enim  fuit  cognomen  non- 
nullorum  ex  gente  Coelia. 

Pag.  2^6.  V.  5.  4  q  u  o  d  C  1  o  d  i  u  s  ,  a  u  t  C  a  e  c  i- 
lius,  aut  Mucius  —  Notantur  Graeci ,  qui  quum 
ICtum  aliquem  vellent  consulere ,  ad  aliquem  deve- 
niebant  indoctum  ,  quod  scilicet  putarent ,  omnes  Clo- 
dios  et  Mucios  ICtos  esse,  ut  Appius  Claudius  Caccus 
vel  Mucii  Scaevolae  ,  iuris  peritiii  clarissimi.  Pro  C  a  e- 
cilius  arbitror  Ciceronem  scripsisse  Casceliius; 
nam  in  Cascelliorum  famiiia  lurisprudentiae  laus 
paene  hereditaria  fuit. 

Pag.  286.  V.  4'  vocaretur  —  Ita  scribendum  erat 
auctoritate  cod.  Voss.  c.  bchol  Vulgo  vocarentur. 
Sed  exemplum  ab  uno,  non  a  piuribus  petitur.  Et  d  e- 
disse  —  vocaretur  pendent  ab  antecedente  a  i  i- 
que  m  . 

Pag.  28^-  V.  14.  quo  more  domestico  utatur 
— -  Vulg.  quo  more  domestico  vivat.  Ego  vero 
Ciceronera  sic  scripsisse :  quibuscum  vivat,  qua  ra- 
tione  vitac  —  vivat,  minime  credo.  Et  vide,  quaeso, 
quam  diligenter  in  eadem  re  aiibi  dictionem  variaverit 
Inv.  I.  25.  In  victu  considerare  oportet, 
apud    quos,    et  quo   more,    et  cuiu»  arbitratu 


RHETORIC.    DE   INVENT.  IT.  9.  lo.        219 

sit  educatus,  quos  habiierit  liberalium  ar- 
ciuni  magistros,  quos  vivendi  praece])to- 
1*  e  s  ,  o  u  i  b  u  s  a  m  i  c  is  u  t  a  t  u  r ,  q  u  o  i  n  n  e  g  o  t  i  o, 
quaestu,  artificio  sit  occupatus,  quo  modo 
rem  familiarem  administret,  qua  consue- 
tudine  domestica  sit.  Ex  quo  loco  inrelli^itur, 
hic  q  ti  a  ratione  vitae  utatur  idem  esse  ac  siipra, 
quo  in  negotio,  quaestu,  artificio  sit  occu- 
p  a  t  u  s.  Quintilian.  Inst.  or.  V.  10.  raiionem  vitae 
«tudium,  morem  domestlcum  victum  vocat :  ,,V  i- 
ctus,  liixuriosiis  an  fvngi ,  an  sordidus ,  qiiaeritur. 
Studia  quoque ;  nam  rusticus,  forensis,  negotiator, 
miles  ,  navigator,  medicus     aliud  efFiciunt.  " 

Pag.  236.  V.  17.  iu  potcstate  —  Hoc  dedit  Gru- 
terus  pro  cum  potestate  auctoritate  triuni  codd. 
Lambin.  et  trium    Pall.  « 

Pag  287.  V.  6.  lam  facta  —  Sic  diio  codd,  I  am- 
bini.      Item  facta  edd.  vett. ,    quod  servavit  Lallem. 

Pag.  237.  v.  10.  c  o  n  i  e  c  t  u  r  a  m  c  o  u  f  i  r  m  a  n  d  a  m 
suspicionis  —  confirmandam  coniecturain 
siispicionis    codd.  Altorf, 

Cap.     X. 

Pag.  237.  V.  iS-  peccaverit  —  Mss.  Oud.  Cass. 
Guelf.    peccavit.     Bene. 

Png.  237.  V,  ig.  intercessit  —  Cod.  Voss.  c, 
Schol.  a  m.  pr.  Voss.  1.  Leidd  omnes ,  it.  !Vlss.  Cass. 
Gueif.     Recte.     Olim  in  plurimis  edd.  intercesserit. 


£2o  I  N     C  IC  E  R  O  NIS 

Pag.  5.87.  V.  23.  2^\.  Si  id  non  poterit  —  Pcs- 
siraa  lectio  insedit  Ernesti  editioneni ,  e  qiia  in  Bipon- 
tinam  fluxit ,  Sed  id  non  poterit.  Post  poterit 
add.  cod.  Altorf.  monstrare  debebit,  qnod ,  si 
plures  codd.  addicerent,  haud  spernerem.  Ut  nunc  est, 
licet  ex  antecedentibus  repetere  o  s  t  e  n  d  e  t. 

Pag.  237.  V.  23.  ut  si,  quem  —  Sic  Lambin. 
Olim    s  i    q  u  i  s  ,    minus    apte. 

Pag.  237.  V.  29.  eius  possit  —  eius  retraxi, 
vulgo  post  aliqua  in  re  positum.  Atque  sic  ilJud 
concinnius  poni  iam  Ernesti  monuerat. 

Pag.  283«    V,  8.     accuses    —    accusas    cod.  Altorf. 

Pag.  233.  V.  10.  ea  re  —  Vulg.  ex  ea  r  e.  Prae- 
positionem  rectius  omittit  cod.  Leid.   1. 

Pag.  238  V.  12.  eundem  deliquisse  —  Ita  re- 
scripsi  pro  viilg.  eum  deliquisse.  Illud  iam  Pur- 
goldus  commendavit  recte  advocato  loco  simiii  ad  He- 
renn.  II.  3.  „deinde  qui  iliud  fecerit  tara  ne- 
qaiter,  eundem  lioc  tam  perperam  fecisse, 
n  o  n    e  s  s  e    m  i  r  a  n  d  u  m.  '* 

Pag.  238-  V.  14*  tantundem  ei  —  Vulgo  abest 
ei,  auctore  Oudendorpio  a  nobis  adiectum ,  qui  id  re- 
peiit   in  suis  codd. 

P^S-  288-  V.  15.  Si  nulli  affinis  poterit 
vitio  —  Vcrba  in  edd.  et  Mss.  adiecta ,  reus  ante 
admisso,  de  sententia  Giuteii,  qui  ea  recte  animad- 
rertit  e  glossa  in  textum  irrepsisse .  deievimus. 

Pag.  288-  "V",  2.|.  25.  Naiu  necesse  esse  —  Ita 
scribendum  fuit ,    non  ,  ut  vulgo  ,    n  a  ifi    n  e  c  e  s  s  e    e  s  t, 


RHETORIC.DEINVENT.II.io.il.       22i 

quod  Ernestio  qiioqne  placebat.  Sic  in  eadem  re  Quin- 
tilian.  Inst.  or.  VI I.  2.  35.  ,  Si  nihil  obiicietnr,  patro- 
nus  quideni  in  Iioc  vehementer  incumbet;  accusator  au- 
tem  ad  praesentem  quaestionem ,  de  qua  sola  iudiciiim 
sit,  cognitionem  alligabit,  dicens ,  nemiuem  non 
aliquandio    coepisse    peccare. " 

Cap.     XI. 

Pag.  239.  V.  6  —  11.  si  ab  eo  cum  magno  ali- 
quo  labore  —  facta  esse  dicet  —  Recepi  lectio- 
nem  cod.  Altorf  et  ed.  Victor.  Grulerus  invenit  in 
Ms8.  magno  aliquid  labore.  Alii,  ut  Ernesti, 
cum  magno  aliquo  labore  —  factum  aliquid 
esse  dicet.  Sed  ita  nimium  saepe  occurrit  pronomen 
a  I  i  q  u  i  s. 

Pag.  239.  V.  15«  Hoc  «utem  ipsum  —  Vulg. 
additiir  genus,  quod  male  interpolatum  est  e  seqq. 
verbis ,  ipso  in  genere.  Nani  non  genus  aliquod 
hic  firmius  dicitur,  sed  aigumentum  ,  quod  modo  pro- 
positum  erat. 

Pag.  289.  V,  21.  £2.  p  e  r  q  u  a  m  m  i  s  e  r  n  m  f  a  c  i- 
nus  esse,  et  indignum  —  Recepi  Gruteri  emen- 
dationem,  ab  Oudendorpio  et  Ernestio  in  notis  proba- 
tam ,  neque  tamen  in  ordinem  recejJtam.  Vulgo  minus 
apte :  perquam  miserum  facinus  esse  et  in- 
dignum    demonstrabitur. 

Pag.  239.  V.  29.  quae  confingi  quamvis  fa- 
cile  possit  -  quamvis  aberat  in  edd.  pr.  Gro- 
novius    id   e   Mss.  eruit,   Ernesti  recepit.     Cod.  Voss.  c. 


222 


IN    CICERONI3 


Scliol.  qiiae  coiifingi  quamvis  falsopossit, 
siipeiscripto  facile;  unde  Oudendorp.  coni.  qnae 
confingi  facile  quanivis  falso  possit.  Cod. 
Altorf.  qunmvis  faciie  fingipossit,  quamvi$ 
faiso    possit. 

Pag.  290.  v  2.  facere  iudicium  —  Ernesti  coni. 
fieri    iudicium. 

Pag.  290.  V.  4.  inerunt  —  Ita  cod.  Voss.  1.  Leid. 
3.     Vulgo    e  r  n  n  t . 

Pag.  290.  v.  5.  dicetur  —  Sic  legendnm  est,  ut 
ad  reum,  qui  argtiitiir,  pertineat,  uon ,  ut  omnes  fere 
praeter  Lallem. ,    dicentur. 

Pag.  290.  V.  5.  ex  aliquorum  invidia  —  Ita 
cod.  Alt.  leciius,  quam  vulg.  aut  ex  a  1  i  q  u  o  r  u  m. 
Post  opinione  plenius  distinximus.  Membra  enim 
disiunctionis  haec  sunt :  aut  —  —  dicetur,  aut— • 
a  1 1  r  i  b  u  c  n  t  u  r  . 

Pag.  2QO.  V.  8-  9-  dissimili  generi  -—  Hanc 
lectionem  cod.  Leid.  antefuli  vulgatae  dissimili  in 
genere,    quae  nexum  orationis  obscurat. 

Pcg.  290.  V.  10  —  15.  Ac  si  nullo  modo  —  agi 
oportere  —  Idem  auctor  ad  Ilerenn.  II.  3.  elegantcr 
sic  eftert:  Sin  nihil  horum  fieri  poterit,  uta- 
tiir  extrema  defensione,  et  dicat,  non  so 
de  moribus  eius  apud  censores,  sed  de  cri- 
minibus  adversariorum  apud  iudices  di- 
cere.     Cf.  etiara  Quintil.  VII.  2,  29. 


RHETORIC.    DE   I  N  VENT.  II.  ii.  12.      223 

Pag.  290.  V.  i2.  13.  et  (3  e  moribus  —  Sic  codd. 
Gionov.  et  Oudend.  Recte.  In  edd.  on)ittitur  prae- 
positio. 

Pag.  290.  V.  13.  i4-  de  eo  crimine,  quo  argua- 
tur  —  Vulgo :  quo  de  arguatur.  In  uno  cod. 
Oudend.  invenit  de  quo  arguatur.  Sed  crimine 
aliquo  aliquem  arguere  dicitur ,  ut  paulo  ante, 
eo  ipso  in  genere,  quo  arguetur;  non  d e 
criraine    arguere. 

Cap.     XII. 

Pag.  290.  V.  17.  13«  ex  omnibus  partibus  — 
ex   ipsius    partibus    cod.  Altorf. 

Pag.  290.  V.  24.  genera  earum  —  Vulg.  genera 
eorum.  Sed  earum  refertur  ad  antecedens  rerum, 
sicut  paulo  post :    genus    earum    rerum. 

Pag.  200.  V.  24.  partes  generum  pleraeque 
—  Lambin.  coni.  partes  generum  pleraeque 
omnes,  quia  in  Ms.  invenerat  partes  generum 
pleraeque  non  omnes.  Sed  illud  non  omnes 
ex  glossa  adiectum. 

Pag.  290.  V.  26.  27.  quae  ab  re  separari  non 
possunt  —  Lanibin.  possint;  sed  quia  liis  verbis, 
quae  —  possunt,  inest  definitio  s.  explicatio  voca- 
buli    continentia,    indicativus   requiritur. 

Pag.  ^91.  V.  4'  sunt  attributae  —  Sic  Lamb. 
concinnius ,    quam   plerique   attributae    sunt. 

Pag.  291.  V.  10.  breviter  iniiciemus  —  Vulg. 
breviter    demonstrabimus.       At   in    codd,    Voss. 


ai/f 


IN    CICERONIS 


c.  Schol.  et  AJtorf.  est  iniecimus,  qiiod  non  displi- 
cet  Ondendoipio  et  Lriiesiio ,  et  sane  exquisitius  vide- 
tur,  quani  pro  captu  giossatoris.  Sed  futuro ,  non  prae- 
terito  hic  locus  est. 

Pag.  291.  V.  14.  propter  qnas  —  per  quas» 
quod  est  in  quibusdam   libiis,  pTaefert  Oudetid. 

Pag.  291.  V.  22.  23  li  o  c  est,  quid  ex  unaqna- 
que  re  soleat  evenire  —  In  Mss.  et  edd.  additur, 
magnopeie  considerandum  est,  quod  recte 
Ernesti  spuriuxn  iudicavit;  nam  Cicero  tantnm  defini- 
tiouem  eventus  his  veibis  voluit  dare.  Ad  rem  ,  de  qua 
liic  agitur,  cf.  ad  Herenn.  If.  5.  exir.  Cic.  Topic.  c.  i2, 
Partitt.    or.   c.  33. 

Fag.  291.  V.  23.  qnid  ex  nnaquaquc  re  — 
quid    ex    qua   re    Mss.  Voss.    2.  Cass. 

Pag.  2gi.  V.  23.  ecqua  lex  —  Has  voces,  quas  iii 
etlitionibus  Gruteriana  posrerioribus  male  excidisse,  ian: 
Oudend.   monuit,  restituimus. 

P.Tg.  291.  V.  2y.  ecqua  actio  —  In  Voss.  c 
Schol  a  m.  pr.  et  Palat.  uno  est  pactio,  quod  Ouden 
dorpius  verissimnm  iudicat.  Miiiim  est,  viro  doctissimc 
in  mentem  non  venisse  locum  de  Inv.  I.  c.  2^.,  ad  quen: 
hic  respicitur ;  ubi  Cicero ,  deinde,  inquit,  ecquj 
ea  de  re  aut  eius  rei  sit  lex,  consuetudo 
actioy  iudicium,  scientia,  artificium.  Nau 
quod  Oudend.  Victorinum  testcm  advocat  lectionis  pa 
ctio,  id  vero  testinionium  nuilum  est.  Is  enim  lectio 
nem  actio  liis  verbis  explicat  pag  111.  edit.  Venet 
„ Deinde  quod  aitcousuetudo,    actio,   iudicium 

6  c  i  6  n 


KHETORIC.   L>E   INVENT.    II.  12.  iz. 


225 


scientia,  artificium  et  liaec  oiiinia  gestum  nego- 
tiiim  consequuntur.  Nam  et  consuetudo  rei  iam  antea 
gestae  est,  et  rursus  rem  gestam  solet  aliqua  actio  con- 
sequi  vel  iudicium.  "  Haec  ille  ad  Inv.  I.  23.  Deindc 
ad  eum  ,  in  <|iio  veisamur,  locum :  ,,  Quarta  etiam ,  in- 
ouit,  pars ,  qiiae  ^estum  negotium  consequitur.  ad 
couiecturam  tribuet  argumenta ;  ubi  quaeritur  lex,  con- 
suetiido  ,    actio,    usus,    exercitatio. '* 

Cap.     XIII. 

Pag.  292.  V.  4-  et  aliquae  — ^  et  aliae  cod. 
Voss.  c.  Scliol.  Voss.  I.  Leid.  2.  3.  Altorf.,  quod  praefert 
Oudend. ,  nisi  forte  legatur  et  aliae  aliquae,  vel, 
quod  idem  significat,     et    a  i  i  q  u  a  e. 

Pag.  292.  V.  9.  easdem  res  —  eas  res  Ms. 
Aitorf.    Leid.  2. 

Pag.  292.  V.  i  j.  s  i  q  u  o  — >  i.  c.  a  n  q  u  o.  IIoc 
est  in  cod.  Lcid.   1.  3.     Vulgo    e  c  q  u  o. 

Pag.  292.  V.  15.  quod  poeniterc  —  ,,  Cave,  ne 
cum  Lambino  legas  c  u  i  u  s.  Adi  Victor.  p.  199.  Sauctii 
Min.  III.  1.  ibique  Peiizon.  p.  2G6.  et  Davis.  ad  Cic. 
Tusc.  V.  23.  Niliil,  quod  poenitere  possit,  fa- 
cere,  et  ad  Minuc.  Fel.  c.  23.  unum  solummodo, 
q  u  o  d  n  o  n  a  n  t  e  f  u  e  r  i  t ,  p  o  e  n  i  t  e  r  e  t .  '*  Ouden- 
dorp. 

Pag.  292.  V.  22.  quaesierit  —  Ilanc  formam,  quae 
rst  apud  Victorin.  it.  in  Mss.  Oudcnd.  omnibus,  vuiga- 
tac    quaesiverit    praeferendam  ccnsui. 

Not.  iii  Cic.  li/ietor.  l5 


■2-26  I  N      C  r  C  E  R  O  N  I  S 

Pag-.  292.  V.  25.  coenarit  —  dein  coenarit 
jiabet  cod.  Voss.  c.  Schol.  Voss.  1.  5.,  idque  probat 
Oudend.     Nobis  tamen  hic  fiigere  videtur  d  e  i  n. 

Pag.  292.  V.  25.  comitem  —  comitatum  Lal- 
lem.     Utrumque  abest  a  cod.  Voss.  c.  Schol.  a  m.  pr. 

Pag.  292.  V.  26.  Pl  u  r  s  u  m  q  u  a  e  r  i  t  u  r  —  Vulgo  : 
H  o  r  u  m  p  a  r  s  a  d  c  o  n  s  i  l  i  u  m  p  e  r  t  i  n  e  t.  Q  u  a  e- 
r  i  t  u  r  e  n  i  m  .  Sed  verba  li  o  r  u  m  —  p  e  r  t  i  n  e  t  a 
glossatore  ex  antecedentibus  rcpetita ;  et  absunt  a  cod- 
Voss.  c.  Schol.,  qui  pro  his  habet  rursuni  a  m.  pr., 
quo  adverbio  eleganter  I.atini  utuntur  in  connectendo  ; 
ut  Quintil.  J,  10,  4^-  J^V,  5'  ^-  P^o  qnaeritur  enim, 
quod  abest  Voss.  2.,  in  cod.  Voss.  c.  Schoh  est  q  u  a  e- 
ritur    ergo.     Sed  nec  enim,  nec  ergo  h.  1.  quadrat. 

Pagv  292.  V.  23.  29.  a  n  i  t  a  ,  u  t  n  o  n  — ■  a  c  c  e  s- 
s  i  s  s  e  —  Vulg.  a  n  i  t  a  t  e  m  e  r  e ,  u  t  n  o  n  —  a  c- 
cessisse.  Qua  in  lectione  repetitum  t  e  m  e  r  e  valde 
displicet.  Lambinus,  quia  in  duobus  codd.  aberant  ista  : 
u  t  n  o  n  V  e  r  i  s  i  m  i  1  e  s  i  t  q  u  e  m  q  u  a  m  t  a  m  t  c- 
m  e  r  e ,  coniiciebat ,  simpliciter  legendum  esse  :  a  n 
temere  ad  maleficium  accessisse.  Nobis 
ista  in  duobus  codd.  verborum  omissio ,  quae  errore 
librarii  propter  duplex  temere  facile  fieri  potuit,  non 
co  valere  videtur,  ut  illa  spiiria  -videri  possint.  Sed 
potius  prius  temere  intrusum  putamus ,  et  an  ita 
sic  explicandum ,  ut  intelligatur ,  an  ita  scil.  negligen- 
ter  ratio  faciendi  sit  habita. 

Pag.  293.  V.  3.  si  adiumenta  —  Ilecte  Ernesti 
jiddidit   si;    idenique    praebet    cod.   Leid.    1.    ct   Voss.  c. 


RIIETORIC.  DE    INVENT.    II.   13.  14.      227 

Scliol.  Ciir  autem  Ernestio  adiiimenta  de  glossa 
suspecta  fuerint,  causam  nullam  video.  Certe  iam  in 
definitione  facultatis  c.  7.  cum  adiutoribus  com- 
ponebantur. 

Pag.  293.    V.  5-      attendemiis    —   intelligemus 
-—   Alii    attendamus    —   intelligimus. 


Cap.       XIV. 


Pag.  293.  V.  i4-  sed  quandam  -—  In  edd.  erat ; 
s  e  d  a  d  e  a  q  u  a  e  p  j-  a  c  c  e  j)  t  a  s  u  n  t  c  o  m  p  a  r  a  t  i  o- 
nis  modo;  quae  sine  dubio  spuria  sunt,  et  a  glossa- 
tore  adiecta.  Absunt  vcio  praeter  nltimum  vocabulum 
a  cod.  Voss.  c.  Schol.  Ernesti  uncis  iuclusit.  Sed 
modo  quoque  ab  alicna  manu  est.  In  cod.  Altorf.  in- 
verso  ordine  legitur:    modo    c  o  mp  ar  a  ti  o  n  i  s. 

Pag.  293.  V.  19.  20.  Quare  considerare  — 
oportebit  —  Forsan  ab  eodcm  glossatore,  qui  illa 
inculcaverat,    Iiaec  quoque  interiecta  sunt. 

Pag.  293.  V.  20.  2i.  a  n  i  m  u  s  i  n  c  e  d  e  t  >—  Mss. 
tres  Lambini,  Oudendorpii  omnes ,  it.  cod.  Altorf.  a  n  i- 
ni  u  8  incidet.  Neutrum  tamen  satis  placet.  Fortasse 
verius  :  f  a  c  i  I  i  u  s  a  u  t  e  m  a  d  .  i  n  v  e  n  t  i  o  n  e  m  a  n  i- 
mo  incident;  ut  phiralis  huius  veibi  referatur  ad 
ii  a  e  c  i  n  u  t  r  a  m  q  u  e  p  a  r  t  e  m  .  Sic  Orat.  II.  c.  34- 
extr.  nihil  te  effugiet,  atque  omne,  quod 
e  r  i  t    i  n    i-  e  ,    o  c  c  u  r  r  e  t   a  t  q  u  e    i  n  c  i  d  e  t. 

Pag.  293.  V.  12.  23.  q  u  o  d  q  u  a  e  q  u  e  —  Oplinio 
iure  Ernesti  sic  correxit  vulg.    quld    quaequc. 


22Q  I  N      C  1  C  E  R  O  N  I  S 

Pag.  294.  V.  4«  5'  ^^  e  t  h  u  i  u  s  e  t  i  1 1  i  u  s  —  Pri- 
mum    e  t    recepit  Ernesti  ex  Oudend.  et  suis  Mss. 

Pag.  294.  V.  8-  9-  c  o  n  s  e  r  V  a  t  i  1  o  c  i  p  r  o  c  e  d  e  n  t 
—  Quid  conservati  liic  significare  possit,  ambigo. 
lorsan  Cicero  sciipsit:  in  medium  universi  loci 
p  r  o  c  e  d  e  n  t. 

Pag.  2g4'  V.  14.  quae  omnia  —  ^'^"^g-  quae 
eontra  omnia.  Sed  contra  ineptum  est,  et  recte 
delenduni  censuit  Einesti. 

Cap.     XV. 

Pag.  294.  V.  24  —  26.  N  a  m  e  t  e  i  u  s  ,  q  u  o  d  i  n 
quaestione  aliquis  dixeiit,  et  eius,  quod 
i  n  t  e  s  t  i  m  o  n  i  o  —  Bis  reposui  q  u  o  d  pro  vulgato 
qui.  Nam  non  de  causa  et  veritate  cius  ,  de  quo  quae- 
stio  Iiabila  est,  vel  eius ,  qui  testimonium  dixit ,  agi- 
lur,  sed  de  veritate  et  causa  eorum ,  quae  iu  quaestioue 
Tel  testimonio  dicta  sunt. 

Pag.  294.  V.  29.  dicitur  —  Vere  sic  Mss.  Oudend. 
et  edit.  Omnib.  Alii  dicetur,  sed  futuro  tempori 
liic  non  est  locus. 

Pag.  295.  V.  10.  n  i  s  i  p  e r  o  r  a  t  a  —  Delevi  ,  quod 
in  edd.  liic  sequitur,  et  probata.  Abest  a  codice 
Voss.  c.  Scliol.  et  super  perorata  superscriptum  est 
confirmata  et  probata,  e  quo  facile  intelligitur, 
et  probata  in  aliis  e  glossa  in  tcxtum  immigrasse. 
Et  sic  Oudendorpio  quoque  visum. 


P.IIETORIC.   DE    INVENT.   IT.    15.    16.      229 

Pag.  295.  V.  15.  per  indignationem  —  In  edd. 
plerisque :  aut  per  indignationem.  Particulam 
aut,    qua    carent  Mss.    Oudend.  omnes,'  Ernesti  delevit. 

Pag.  295.  V.  19.  aliquo  loco  —  Recte  Ernesti 
interpretatus  est  idoneo  loco;  vel ,  ut  scholion  cod. 
I  Voss.  explicat,  opportuno;  ut  necesse  nou  sit  cum 
j    Pmgoldo    apto    loco    rcponere. 

Pag.  2()5«  V.  20.  iam  certioribus  illis  argu- 
mentis  confirmatis  —  Sic  editt.  vctt.  ut  Ald.  ex 
Manutii  correctione  Venet.  1557.  Vulgo :  iam  c  e  r- 
tioiibus  illis  auditoribus  et  argumentis 
confirmatis.  Sed  vocem  auditoiibus  cod.  Voss. 
c.  Schol.  non  liabet  nisi  inter  versus  pro  interpreta- 
tione,  cum  Viclorino  ,  qui  c  er  t  i  o  r^lb  ns  ita  supplet: 
,,scil.  a  u  di  t  o  r  i  b  u  s".  Itaque  recte  iudicavit  Oudend., 
sicut  edidimus,  legendum  esse.  certioribus  argu- 
mentis  bene  intp.  Schol.  cod.  Voss,  propriis  et 
causac  ipsius.  Adstiptilatur  etiam  simiLis  Ciceronis 
locus  Orat.  III.  27.  Loci  communes  —  quibus 
11 1  i ,  c  o  n  f  i  r  m  a  t  i  s  c  r  i  m  i  n  i  b  u  s ,  o  p  o  r  t  o  t ,  a  1  i- 
t  e  r    e  n  i  m    i  e  i  u  u  i    s  u  n  t    e  t    i  n  a  n  e  s. 

Pag.  296.  V.  2.  m  u  1 1  a  e  x  e  r  c  i  t  a  t  i  o  n  e  —  m  u  1 1  a 
in  excrcitatione  codd.  Oudend.  omnes  ( qui  id 
probat),    it.    codd.  Medic. 

Cap.     XVI. 

Pag.  296.  V.  19.  20.  deduccntur  —  In  vulgalii 
inde    ab   Aldo    d  i  d  u  c  c  n  r  u  r  .      iNIale.      Nam     i  n     c  o  n- 


2jO  INCICERONIS 

trarias    partes    deduceiitiir    idem    est    ac    pariter 
ab  accusatore  ac  defensore  adhibebuntur. 

Cap.     XVII. 

Pag.  297.  V.  i20.  21.  qui  patria  potcstatc,  h  o  c 
est,  privata  tribuiiitiam,  hoc  est,  populi 
potestatem  infirmat  —  Sic  legendum  recte  cen- 
suit  Oudend.  Vulg.  hoc  est  privata  quadam 
t  r  i  b  .    p  o  t  e  s  t  a  t  e  m    h  o  c    e  s  t    p.    p. 

Cap.     XVIII. 

Pag.  293.  V.  4-  5«  perscribemus  — -  praescri» 
bemus  Mss.  Oudend.  omnes ,  quod  ille  quidem  prae- 
fert ,  nempe  ut  sit  p  r  a  e  c  e  p  t  a  d  a  b  i  in  u  s  ,  Idem  ta- 
men  fere  sensus  in    perscribemus. 

Pag.  293.  V.  16.  quod  ostcnderis  esse  —  Vulg. 
adiicitur  verbi  causa,  quod  spurium  esse  recte  iu- 
dicavit  Lambinus.  Nam  si  novum  aliquod  Cicero  pro- 
ferret  exemplum  e  multis  electum  ,  locum  haberet 
A'crbi  causa.  Nunc  quum  in  eodem  illo  exemplo 
d  e  m  a  i  c  s  t  a  t  e  m  i  n  u  e  n  d  a  versetur ,  nec  nunc  de- 
mum  de  ca  dicere  incipiat,  ridicuium  esset  verbi 
causa    h.  1,    adiicere. 

Pag.  293.  V.  23.  29.  e  a  c  o  n  c  e  s  s  a  — ■  Ita  sine  du- 
bio ,  auctore  Lambino ,  legcndum  esl.  Nam  e  lectioni- 
bus  codd.  et  edd.  eo  concesso,  c»;  eis  concessis 
neutra  est  idonea.  ea  conccssa  refcrtur  ad  antece- 
dens    dcscriptionis. 


RHETORIC.   DE   INVENT.    II.  13.  19.      2H 

Pag.  298-  V.  29.  demons  tr  abi  tur  —  Hoc,  aii- 
ctore  Oiidend.,  e  cod.  Leid.  i.  recepi  pro  vulg.  osten- 
d  e  t  u  r ,  ne  bis  idem  verbum  deinceps  positum  ofFen- 
deret. 

Pag.  300.  V.  g.  9.  E  o  r  u  m  m  c  n  t  i  o  n  e  m  —  f  e  c  i- 
m  u  s    —     Supra  cap.   16.  liuius  libri. 

Pag.  300.  V.  9.  I  n  d  u  c  t  i  o  n  e  a  u  t  e  m  —  Vulg.  ad- 
luut  eorum,  quod  recte  abest  Mss.  aliquot  Oud.,  Cass., 
Guelf.  i.,    et  iam  Ernesti  eiecit, 

Cap.    XIX. 

Pag.  300.  V.  13.  qnia  latio  praeceptorum  si- 
nilis  est  — <  Inutilis  est  coniectura  Purgoldi,  qui 
Dro  similis  legi  vult  facilis.  Cicero  enim  lioc  in- 
luit,  non  opus  esse  ad  singula  translationum  geneia  sin- 
;;ulis  exemplis ,  quia  ratio  praeceptorum  in  omnibus 
iniilis  sit.  IIoc  expiicatione  sua  firmat  Marius  Victori- 
lus :  ,,  Cum  enim  praecepta  in  omni  genere 
3anslationis  eadem  sint,  ad  diversitatem 
rustra  exempla  quaerentur.  Eadem  enim 
)raeceptorum  ratio  in  omnibus  translatio- 
lis  partibus  et  ubique  servabitur."  Si  quid 
niitandum  esset,  praeferrem  doctissimi  lac  o  b  s  ii  emen- 
lationem,  in  censura  animadyersionum  Purgoldi  pro- 
►ositam  (Allg.  Lit.  Zeit.  1802.  scida  250),  ut  lege- 
etur  ;  ratio  praeceptorum  siniplex  e  s  t.  Enim- 
ero  similis  eundem  sensum  parit ;  et  eodem  modo 
ositum  occurrit  c.  52.  init. 


ii3^  I  N      C  I  C  E  11  O  N  I  S 

Pag.  500.  V.  27.  conceptio  privatariim  actio- 
iiuin  —  Sic  fidenter  rescripsi  pro  vulg.  conceutio 
privatorum  iudiciorum.  Nam  actiones  quideni 
concipiuiuur  et  formulae ,  at  iudiciorum  nuUa  est  con- 
ceptio.  Ac  si  Cicero  scripsisset  privatorum  i  u  d  i- 
ciorum,  deinceps  scribere  debuisset :  in  publicis 
autem  iudiciis  rarius  incidunt.  Nunc  autem 
quum  scripscrit  in  ipsis  autem  iudiciis,  intel- 
liguntur  iudicia  publica,  quae  proprie  et  naT  i£oy:rjv 
dicuntur  iudicia,  liisque  opponitur  antea,  in  iure, 
i.  e.  in  iurisdictione  civili  et  praetoria,  quae  item  pro- 
prie  iurisdi  ctio  appellatur.  Ceterum  ad  h.  1.  recte 
inteiligendum  haec  insuper  notanda  sunt.  Cicero  docet, 
ex  Romanorum  consuetudine  s.  more  rarius  omnino  inci- 
dere  translationes  s.  causas  translativas ;  et  in  causis  pri- 
vatis  quidem  quod  rarius  incidant,  has  esse  caiisas, 
quod  et  praetoriis  exceptionibus  multae  excludantur 
actiones ,  et  secundum  ius  civile  causa  cadat  is,  qui 
non,  quemadmodum  oporteat,  egerit.  Si  quae  tamen  in' 
cidant  tianslationcs ,  eas  in  iure  (civili)  plerumque 
versari.  — .  In  ipsis  autem  iudiciis  publicis  rarius  etiam 
(quam  in  privatis)  incidere  ;  et  si  quando  incidant,  per 
se  minus  habere  firmitudinis,  confirmaii  autem  assumta 
alia  quadam  constitutione. 

Pag.  501.  V.  2  —  3.  Ut  in  quodani  iudicio  • — 
csset.  Defensor  —  Hac  interpunctione  dvariO^Xov- 
Siav  iliam  evitamus,  quam  Ernesti  obscrvavit  in  his 
verbis  inesse ,  si  sic ,  ut  vulgo  fit,  distiiiguantui-:  ut 
i  n    q  u  o  d  a  m     i  u  d  i  c  i  o     —     e  s  s  e  t ;     d  c  f  e  n  s  o  r    eic. 


RIIETORIC.  DE  INVENT.    II.    19.        233 

Ante  vocabiilum  defensor  umen  videntur  excidisse 
verba :  Hoc  in  genere  causae,  vel  similia,  qui- 
bus  Cicero  post  exemplum  causarum  expositum  uti 
solet. 

Pag.  301.  V.  g.  9.  raultum  oport^  et  diu 
consistat  —  Ita  cod.  Voss.  c.  Schol.  Leid.  2.,  quam 
iectionem  vulgatae  oportet  ut  recte  Cudend.  et  Er- 
nesti  praetulerunt. 

Pag.  301,  V.  11.  afficiuntur  —  Indicativus  liio 
servandus,  etsi  coniunctivum  requiri  putabat  Ernesti. 
Idem  bene    damnatur    pro  damnaretur    dedit. 

Pag.  301.  V.  12.  necesse  esse  —  Vitiosam  quo- 
rundam  Mss.  et  edd.  lectionem  necesse  essct  male 
dcfendit  Gronovius. 

Pag.  301.  V.  13.  ea  re  —  Ita  Mss.  Oud.  omnes, 
melius    quam    vulg.    ex   ea    re. 

Pag.  301.  V.  13.  nomen  extra  ordinem  — - 
Nempe  iudicia  de  criminibus  eo  ordine ,  quo  erant  de- 
lata ,  habebantur:  si  vero  atrocius  crimen  esset,  ut  par- 
ricidii,  extia  ordinem  nomen  accipiebatur,  et  iudex  ex- 
traordinarius    dabatur. 

Pag.  301.  V.  19.  20.  criminibus  defendendis 
—  h.  e.  propulsandis ;  ut  iuiuriam  oportere  d  e- 
fendi    Cic.  pro  Rosc.  Amer.  1. 

Pag.  501 .  V.  22.  *  23.  E  x  e  m  p  1  u  m  a  u  t  e  m  t  r  a  n  s- 
lationis  in  causa  nobis  positum  sit  huius- 
modi  —  Fortasse  Cicero  scripsit :  Exemplum  au- 
tem  translationis  in  causa  positae  sit  no- 
bis     liuiusmodi:     ut     translatio     in     causa     p  o- 


434  IN     CICERONIS 

s  i  t  a  sit  eiiisniodi  causa  translativa ,  qiiae  per  se  satis 
liabeat  firmitudinis ,  nec  alia  quadam  constitutione  as- 
sumta  debeat  confiimari,  ut  in  priore  exemplo. 

Pag.  501.  V.  29.  in  reum  capitis  praeiudi- 
cium  fiat  —  Quia  nimirum  is,  qui  equiti  Romano 
manum  praeciderat,  praeter  hanc  atrocem  iniuriam,  cae- 
dis  quoque  factae  vel  reus  erat,  vel  certe  suspectns  ;  ut  se 
ab  illa  saltem  actione  iniuriafum  liberaret,  postulabat 
a  praetore  exceptionem  :  e  x  t  r  a  q  u  a  m  i  n  r  e  u  m  c  a- 
pitis  praeiudicium  fiat;  li.  e.  nisi,  antequam  de 
ista  iniuiiarum  actione  iudicetui',  reus  ob  maleficium, 
de  quo  inter  sicarios  quaeritur ,  iudicandus  esset.  R  e- 
cuperatorium  iudicium  est,  in  quo  iudices  dan- 
tiu'  iniuriis  aestimandisi  qui  recuperatores  dicti 
sunt. 

Cap.      XX. 

Pag.  502.  v.  19.  utrum  malitia  aliud  agatur  — 
Sic  cod.  Voss.  c.  Schol.  Laud.  Guelf.  2.  utique  verius, 
quam ,  ut  vulgo  olim  edebatur :  utrum  malitia 
quid    aliud    agatur. 

Pag.  302.  V.  22.  23.  a  n  r  e  c  t  e  ,  s  i  n  e  u  1 1  a  r  e 
eiusmodi  agatur  ^  Delevi  res  ante  agatur,  quod 
cst  in  Mss.  et  edd.  Sed  liic ,  ubi  quaeritur,  an  aliquis 
ita,  uti  oportet,  egerit,  aptius  erat  agltur  absolute  poni. 

P^g-  302'  V.  26.  r  e  r  u  m  o  m  n  i  u  m  f  o  r  e  p  e  r  t  u  r- 
bationem  —  Addidi  rerum,  quod  abest  in  codd. 
et  edd.  Ernesti  putabat  iudiciorum  excidisse.  Verum 
sic  exsisteret  insuavis  tautologia ,     nam    siatim  sequiiur: 


RHETORIC.  DE  INVENT.    II.   20.21.      255 

a  t  q  u  e      li  a  n  c     r  a  t  i  o  11  e  ra     a  d      p  e  r  t  u  r  b  a  t  i  o  n  e  iil 
iudicioium    omiiium    peitinere. 

Pag.  503.  V.  2.  3.  T  r  e  s  i  g  i  t  u  r  e  a  e  c  o  n  s  t  i  t  u- 
tiones  —  nempe  coniecturalis  0.4«  sqq.  defi- 
nitiva   c.  17.  sqq.    translativa    c.  19.    sq. 

Cap.    XXI. 

Pag.  305.  V.  7.  neque  ulla  actionis  iilata 
controversia  —  h.  e.  neque  per  constitutionem 
tvanslativam  ex  cavisis  c.  19.  init.  expositis,  adversario, 
ut  actio  transferatur ,    aut  commutetur,   postulante. 

Pag.  303.  V.  10.  primas  esse  partes  —  li.  e. 
quod  nos  dicimus  O  b  e  r  a  b  t  h  e  i  1  u  n  g.  Nam  constitu- 
tio  generalis  in  negotialem  et  iuridicialem  dividitur. 
Turidicialis  deinde  in  absolutam  et  assumtivam. 

P^g.  503.  V.  10.  videri  diximus  —  Lib.  I, 
c.    11. 

Pag.  505.  V.  14.  Quidam  pupillum  heredem 
fecit  —  Ut  haec  causa  magis  dilucidetur,  nominibus 
fictis  utamur.  Sempronius  quidam  Caii  filium  pupillum 
Titium  heredem  fecit.  Hic  Titius  moritur ,  antequam 
in  suam  tutelam  venisset.  Pater  Caius  postea  moritur, 
et  in  testamento  eius  heredes  secundi  filio  substituti  sunt 
Curtii.  Inter  hos  Curtios  et  Titii  agnatos  de  hcreditate 
ea,  quae  pupillo  a  Sempronio  venerat,  controversia  est. 

Pag-  3o3'  V.  15.  16.  a  n  t  e  —  q  u  a  m  —  v  e  n  i  r  e  t  — 
Tniuria  Ernesti  venisset  reposuit.  Cf.  Cl.  Conr.  Heii- 
singeri  praef.  ad  Cic.  de  ofFic.  p.  58«  69. 


£36  I  N      C  I  C  E  P.  O  N  I  S 

Pag.  303.  V.  16.  17.  qiiaepupillovenit  —  nempe 
non  de  lieveditate  paterna ,  sed  de  adventicia ,  ex  eius, 
qui   piipillum  heredem   fecerat ,    testamento. 

Pag.  305.  V.  20.  21.  is,  cuius  agnati  sumus  — 
scil.  pupillus ,  antequara  in  suani  tutelam  veniret,  de- 
functus. 

Pag.  303.  V.  24.  Puatio  est  ■—  scil.  quam  patris 
lieredes  secundi  afFerunt  ad  depulsionera  firmandam. 

Pag.  503.  V.  24.  et  sibi,  et  filio  —  Patri  enim 
licebat  et  suo  et  impuberis  filii  nomine  testamentura 
facere. 

Pag.  303,  V.  29.  ct  pag.  504.  V.  1.  quod  ipsius 
fuit,  testamento  illius  —  Ipsius,  iutellige 
patris,  minime  autera,  quod  Eiuesti  putabat,  fi« 
lii.  jjVulgo :  quod  ipsius  fuit  in  testaraento 
uliius  vestrum,  sine  seusu.  Interpunxi  post 
fuit:  in  delevi  et  pro  ullius  dedi  iilius  au- 
ctoribus  Mss.  et  edd.  pr. ,  in  quibus  tantum  vitiosa  est 
interpunctio.  Aldus  primus  dedit  ullius,  vitio,  ut 
opinor,  operarum. "  Ilactenus  Ernesti,  qui  rem  bene, 
Oudendorpiura  sequutus ,  adrainistravit,  nisi  quod  u  1- 
iius    vestrura    sensu  carere  frus  ra  negavit. 

Pag.  504-  V.  2—  4"  Possitne  —  lieredes  sint  — 
i.  e.  possitne  pater  aliquis  de  filii  pupilli  re ,  de  eius 
bonis  adventiciis^  testari,  ita  ut  heicdes  patris  secundi 
ctiam  in  filii  bona  adventicia  succedant;  an  potius  ve- 
rum  sit,  lieredes  secundos  patris  familias  non  filii  quo- 
que  eius  pupiili    heredes  esse. 


RIIETORIC.  DE  INVENT.    II.  21.  22.      237 

P''i&' 3o4-  V.  5'  Atqiie  It  o  c  non  alienum  est 
- —  Foitasse  scripsit  Cicero:  Atqiie  lioc  loco  nou 
alienuni    est  —   peitineat,    admonere. 

Pag.  304.  V.  11  —  16.  Supponatur  enim  —  Ii  e- 
r  e  s  e  s  s  e  t ;  i n  f  i  i'  m  a  t  i  o  —  Verior  inteipunctio  Er- 
nestio  debetur.  Antea  sic :  Supponatur  —  lieres 
csset.     Infirmatio    etc. 

Pag.  304.  V.  20.  valebit  —  Sic  necessario  ad  sen- 
sum  e  Ms.  Cass.  Gu.  legendum  est ,  non,  ut  vulgo,  va- 
lebat.  Ordo  est :  Etiam  nunc  valebit  patris 
mortui    voluntas. 

Pag.  304.  V.  20.  21.  quae  illam  —  Ita  rescripsi 
pro  vulg.  q  u  a  e  i  a  m ,  quod  li.  1.  sensu  caret ;  nisi 
velis  lectionem  cod.  Leid.  5.  cedebat  asciscere:  quae 
i  a m  m  o  ]•  t u  o  p  u  p i II o  s  u i  s  i.  e.  patris  li  e  r  e  d i- 
bus'  c  e  d  e  b  a  t.  Quae  tamen  verborum  constructio  per- 
plexa   est  ct   ambigua. 

Cap.     XXII. 

Pag.  3o5-  V.  7.  8«  a  p  p  r  o  b  a  t  a  q  u  a  e  d  a  m  a  c  o  n- 
suetudine  aut  vero  utilia  visa  —  Hanc  le- 
ctioncm  ,  post  Lambinum  ab  Oliveto  et  Lallem.  rece- 
ptam,  verissimam  esse  iudico.  Vulgo  :  approbata 
quaedam  aut  a  consuetudine  aut  a  vero 
utilia  visa.  At  priraum  iliud  aut  alieno  loco  in- 
culcatum  lecte  abest  a  compluribus  Mss.  Oud.  a  vero 
Ernesti  quidem  intp.  propter  veritatem.  Sim- 
plicius  tameu  cst  aut  v  e  r*o  exponeie,  ut  Gallo- 
rum     ou     bien,     aut    nostrum     oder     aber.       Naui 


238  1  N     C  I  C  E  R  O  N  I  S 

quaedam  consuetudine  approbantur,  etiamsi  iioii  sint 
iitilia  visa. 

Pag.  505.  V.  9.  ius  esse  —  Ita  recte  monuit  scri- 
bendum  esse  Gronovius.  Olim  falso  i  u  s  e  s  t.  Confir- 
mant   esse    codd.    Gronov. ,    Oud. ,    Cass. 

Pag.  305.  V.  23.  veremur  —  Hoc  non  est  quod 
mutetur,  etsi  quidam  codd.  veneramur,  alii  reve- 
remur    habent. 

Pag.  505.  V.  26.  minus  ipsa  —  i.  e.  per  se  ipsa 
minus  veniunt  in  controversiam ,  a  n  und  fiir  sich 
selbst;  sed  tamen  ad  similitudinem  aliquam,  aut  ad 
rem  ami^lificandam  interdum  inferuntur. 

Pag.  306.  V.  5.  I  n  e  o  a  u  t  e  m  —  scil.  i  u  r  e  c  o  n- 
suetudinis.     Vulg.  in    ea   non  habet,    quo  referatur. 

Pag.  506.  V.  5.  iura  sunt  quaedam  ipsa  iam 
certa  —  lura  ipsa  hic  dicuntur  s  i  n  g  u  1  a  r  i  a ,  et 
opponuntur  g  e  n  e  r  i  b  u  s  i  u  r  i  u  m  ;  e.  c.  p  a  c  t  u  m 
est  aJiquod  genus  iuris.  Quod  autem  emtio  potior  ha- 
betur  conductione ,  (  ut  nostri  dicunt :  H  a  u  f  b  r  i  c  h  t 
Miethe)  hoc  est  ipsvim  quoddam  ius ,  s.  ius  sin- 
gulare.  Certa  autem  iura  sunt,  de  quibus  ambigi 
non   potest.     Ceterum  conf.  de  Inv.  II.  53« 

Pag.  506.  v.  12.  u  t  i  u  r  e  p  r  a  e  s  t  a  r  e  d  i  c  a  t  u  r  — 
Sic  Ernesti  hic  quoque,  ut  ad  Herenn.  II.  15.  edere  dc- 
Lebat:  non  ut  iure  praestari.  Utroque  loco  le- 
ctio  a  nobis  recepta  etiam  cod.  Altorf.  confirmatur. 
Eandem  codd.  aliquot  Oudend.  praebent ,  qui  tamcn  ex 
aliis  mnlebat   iura    paaestare. 


RIIETORIC.    DE   INVENT.    II.  22  — 24.     235^ 

Pag.  306.  \.  2.'].  dici  oportebit  —  „  Mss.  Oud. 
labent  duci,  et  sic  edd.  pr, ,  idque  defenJit  Oudend., 
anquam  loci  duci  debeant  ab  a  u  c  t  o  r  i  t  a  t  e  ICtorum. 
5td  ut  lioc  intelligi  possit,  tamen  alterum  contra 
i  u  c  t  o  r  i  t  a  t  e  m  non  convenit.  Saepa  est  in  liis  d  i- 
:ere  ab  et  contja  i.  e.  defendere  ct  refellere.  Ita- 
jue  vulgatum  servaaidum."  Hactenus  Ernesti;  qui  sine 
lubio  verum  vidit.  Lambinus  dedit :  pro  auctori- 
Late  iurisconsultorum.  Sed  illud  p  r  o  ex  iu- 
rerpretatione  rov    ab    natum    vidctur. 

Cap.     XXIII. 

Pag.  307.  V.  iG.  Am  p  liic  ty  onas  —  Vtilgo  additur: 
.d  est  apud  conimune  Graeciae  conciiium. 
[loc  autem  glossatoris  emblema  esse  vidit  Lambinus, 
;ui  Oudendorpius  {c^Vii  Alcuini  locum  p.  363.  ad  partes 
t-^ocat)    assentitur,    nec  Ernesti  se  valde  repugnare  ait. 

Cap.      XXIV. 

Pag.  308.  V.  ig.  ex  eo  —  Vulg.  et  ex  eo.  Sc^. 
Dopula  bic  prorsus  inepta  est. 

Pag.  308-  V.  23.  educeret  —  abduceret  Lamb. 

Pag.  308.  V.  25.  26.  Incurrit  huc  definitio  — 
rd  est,  potest  hic  etiam  constitutione  dcfinitiva  orator 
iiti.  Post  haec  verba  olim  in  quibusdam  edd.,  ut  Victor., 
nddebantur  ista  :  q  u  i  d  s  i  t  1  a  e  d  e  r  e  m  a  i  e  s  t  a  t  e  m, 
Lu  quibus  recte  Lambinus  glossatoris  manum  agnovit, 
praesertim  quum  latine  non  dicatur  laedere  m  a  i  c- 
statem,    sed    minuerc. 


2.^0  I  N     C  r  C  E  R  O  N  I  S 

Pag.  309.  X.  2.  a  u  t  c  o  n  i  e  c  t  u  r  a  i  i  s  •—  Lambin, 
aut  li  a  e  c  c  o  ni  e  ctur  a  lis.  Sed  pronomen  Iiic  rectius 
omittitur.  Secus  est  in  altero  membro :  aut  liaec 
comparativa,  ibi  enim  respondet:  cuius  nunc 
i  n  di  g  e  m  u  s. 

Pag.  3c>9'  ^'-Q'  ^  ^  lianc  pactionem  venisset 
—  Vulg.  venissent;  quod  iure  improbavit  Grono- 
vius ,  quum  liaec  pactio  militum  non  fuerit,  neque  hi 
se  excusent  de  pactione  quadam  sua,  sed,  ut  ante  dixit, 
ipse  imperator ;  ideoque  venissem  legendum  esse 
coniecit.  Sed  cur  venissem,  ac  non  potius  venis- 
set?  In  ijidicationibus  enim  non  reus  ipse  loquens  in- 
ducitur ,  sed  de  eius  causa  iudices  Quaerciites.  Itaque 
post  venisset  iutelligenduni  est  r  e  xi  s ,  ut  alibi ,  e.  c. 
c.  31.  quum  id  fecerit,  quod  non  opoituerit, 
et  id  non  oporteie  nescierit,  sitne  suppli- 
cio    dignus!    Ergo  liic  et  postea    rescripsi   venisset. 

c  a  p .   X  X  y . 

Pag.  309.  V.  12.  13.  Hoc  causae  genus  et  ex 
suis  locis  tractare  oportebit  —  Vulgo  ob- 
scurius  legitur :  lioc  causae  genus  cx  liis  locis 
tractari  oportebit.  JSam  quinam  sunt  lii  loci  ? 
ex  suis  locis,  i.  e.  ex  locis  comparationi  propriis, 
legendum  esse,  perspicitur  ex  verbis,  quae  infra  sequun- 
tur  :  I  p  s  a  a  u  t  e  m  c  o  m  p  a  i*  a  t  i  o  s  e  p  a  )•  a  t  a  a  c  e- 
teris  geneiibus  controversiarum  sic  ooc  siia 
?•  i   (Ii.  e.    ex  suis  locis)    considcrabitur    etc. 

Pag. 


RHETORIC.   DE    INVENT.     II.   25.       241 

Pag.  309.  V.  27.  23.  Atque  h  o  c  quidem  ple» 
rumque  in  hoc  genere  accidit  —  Lambin. 
in  textu :  atque  haec  quidem  plerumque  in 
hocgenere  incidunt.  Tres  eius  Mss.  habebant  in 
hoc  genere  iucidunt.  Eraendandum  vero  ipse 
censebat:  atque  hoc  quidem  plerumque  in 
hoc  genere  accidit.  Et  hoc  quidem  optimum  ac 
facillimum  est.  Suffragantur  codd.  Pali.  Gruteii,  nisi 
quod  vitiose  est    hoc    • —    accidunt. 

Pag.  310.  V.  5-6.  facile  erit  —  aggredietur  — 
Futurum  habent  codd.  plerique  Oudend,  alii  aggre- 
d  i  a  t  u  r ,  alii  a  g  g  r  e  d  i  t  u  r.  Ultimum  recepit  Ernesti, 
quia  praecedebat  facile  est.  Sed  in  his  plerumque 
futuro  tempore  utitur  Cicero ;  itaque  ad  futurum  a  g- 
gi'edietur    accommodavimus  futuriLm  erit. 

Pag.  310.  V.  12.  13.  aut  non  tantopere  neces- 
sarium  demonstrabitur—  Vox  ultima  abest  a 
Mss.  plerisque ,  quod  recte  aspernatus  est  Ernesti ,  qui 
aequo  iure  delevit  fuisse  ante  demonstrabitur. 
Nam  h.  1.    id  rcpetere  non  erat   necesse. 

Pag.  310.  V.  i4-  arguit  —  Vulgo  arguat.  Sed 
indicativum  poscit  consequutio. 

Pag.  310.  V.  16 — 19.  quare  hoc  propter  hoc 
fiat,  ut,  propter  salutem  militum,  ea  —  — 
t  r  a  d  a  n  t  u  r  —     Fortasse   legendum  :  q  u  a  r  e  h  o  c  p  r  o- 

pter    hoc    fiat;    ut,     cur    propter tradan- 

tur. 

Pag.  310.  V.  20  —  22.  arguitur  —  laudatur  — 
demonstratur  —  Vulgo  :  arg  uitur  —  laudabi- 
Not.  in  Cic.  Rhetor.  1 6 


£42  IN      CICERONIS 

tur  ^—  demonstrabitur.  Sed  laudatur  Ernesti 
e  cod.  Guelf.  2.  recepit,  et  favent  huic  lectioni  Mss. 
cod.  Voss.  c.  Schol.  Voss.  i.  2„  qui  recte  quoque  mox 
habent     dem  onstr  a  tur. 

Pag.  310.  V.  25.  fuisse  id,  quod  —  Hoc  recte 
recepit  Ernesti  e  cod.  Leid.  pro  vulg.    illud,    quod. 

Pag.  310.  V.  26—  23.  Honesti  —  cognoscetur 
-^    Infra  cap.  53.    sqq. 

Pag.  311.  V.  14.  Loci  communes  —  Quod  in 
cdd.  recentioribus  additur  autem,  id  a  Mss.  plerisque 
et  edd.  pr.  abest,  et  recte  delevit  Ernesti. 

Pag.  311.  V.  18.  defensoris  —  Vulgo  male  adde- 
batur  est,  qnod  Ernesti  eiecit,  omniuoque  vitiosam 
veiborum,  Loci  communes  —  accidisset,  in- 
terpunctionem  bene  correxit;  quem  sequutus  sum. 

Cap.    XXVI. 

Pag.  312.  V.  6  —  10.  Curiatiis  —  Curiatii  — 
Curiatibus  Voss.  1.  2.,  Leid.  1.  2.,  ed,  Omnib.  Postea 
iidem   C  u  r  i  a  t  i  s. 

Cap.     XXVII. 

Pag.  312.  V.  23.  24.  ab  accusatore  —  Haec  verba 
ex  ed.  Lambini  restituimns,  q^iia  semper  diserte  accu- 
satoris  partes  defensoris  partibus  opponuntur. 

Pag.  312.  V.  27.  levius  esse  —  illud  vulg^o 
additum  auctoritate  cod.  Voss.  delevit  Ernesti. 


RHETORIC.  DE  INVENT.    II.   27.        243 

Pag.  513.  V.  7.  punitus  sit  —  Active  pro  p u- 
nierit.  Deponentis  enim  forraa  in  hoc  verbo  saepius 
occunit. 

Pag-  313-  V.  15.  16.  iudicii  futuram  — •  Vulg. 
additur  dicemus;  quod  quum  propter  primam  per- 
sonam  male  respondeat  antecedentibus  et  consequentibus, 
Lure  delendum  censuit  Lambin.  Est  enim  and  tov 
tioipov    de  m  on  s  tr  abi  tur     liic    repetendum. 

P^g-  313«  V.  21.  22.  si  idem  facere  ipse,  qui 
tiunc  accuset,  voluisset—  Accusator  nimirum 
sic  dicere  poterat:  Ego  si  voluissem  Horatium 
jic  ulcisci,  ut  ille  sororem  ultus  est,  eum 
prius  occidissem,  quam  accusassem;  ut  ne 
opus    quidem    hoc   iudicio    fuisset. 

I*3g«  5^5'  "^"  23»  ^4*  si  vero  ceteri  quoque 
idem  faciant  —  Lambinus  in  uno  codice  hic  ad- 
lita  vidit  ista :  ut  sine  iudicio  eos  puniant, 
^uos  accusant;  eaque  recte  interpolata  esse  iudi- 
:avit. 

Pag.  513.  V.  25  —  27.  ne,  si  •—  potuisse  hunc 
ipsum  de  illa  supplicium  sumere  — ■  Scilicet 
lioc  Romano  more  triumviris  capitalibus  relinquendum 
Fuisset. 

Pag.  314.  V.  4-  comparabatur  —  Male  Ernesti 
reposuit  comparabitur,  quamquam  hoc  exstat  in 
IVIs.  Cass.  Si  de  re  praesenti  sermo  fuisset,  Cicero  sic 
lixisset:  in  comparatione  praecipimus,  ut 
i  1 1  u  d,  q  u  o  d  c  o  m  p  a  r  a  t  u  r,  e  x  t  e  n u  e  t  u  r.  lam  quura 
rei  in  praeteritum   imperfectum   traducatur,    necess^   est 


»44  I  N     C  I  C  E  R  O  N  I  S 

ita    dlcere;      pr  ae  cip  ieb  amus,     ut    illud,     quod 
comparabatur,    extenuarjetur. 

P^g"  3i4-  V.  10.  11.  Extr  ema  es  t,  ut  in  co  m* 
paratione,  assumtio  iudicationis  —  Hoc 
quid  sit,  facilius  intelligetur  comparato  loco,  ad  quem 
liic  respicitur ,  cap.  25.  Deinde  oportebit  ipsam 
illam  comparativam  iudicationera  expo- 
nere,  et  de  ea  ex  deliberationis  praeceptig 
deinceps   dicere    etc. 

Cap.     XXVIII. 

Pag.  514.  V.  20.  quam  illius  pro  meritis  ■ — 
Sic  Oudendorpii  cod.  antiquissimus,  in  quo  tamen  posf 
quam  additiir  sit,  quod  melius  omittitur.  Edd.  quam 
sit    ille   promeritus. 

P^g*  3^-  V.  20.  21.  et  suum  supplicium  — 
Fortasse  legendum  :    et   s  u  m  t  u  m^  s  upp  li  c.i  um. 

Pag.  315.  V.  14.  quam  mox  iudicium  fiat  — 
Optime  sic  Ernesti  emendavit  ineptum  quin  mox 
iudicium    fiat,    quod  erat  in  omnibus  edd. 

P^&-  315-  V.  23.  audaciam  conquestio  —  Ve- 
ram  hanc  lectionem  Lamblnus  praeivlt,  cui  tamen  multi 
eorum,  qui  postea  hos  llbros  edidere,  non  j^aruerunt. 
Vulg^.    audaciam    sui    conquestione. 

Cap.      XXIX. 

Pag.  316.  V.  5.  demovetur  —  Ita  rescripsit  Er- 
nesti  auctoritate  cod.  Voss.  c.  Schol.  Vulg.  dimove- 
tur,   minus    apte. 


RHETORIC.  DE  INVENT.    II.  29.  30.      245 

Pag.  316.  V.  21.  videre  oportebit  —  Vere  iiidi- 
avit  Ernesti,  sic,  non  videri  oportebit,  ut  vulgo, 
cribendum    esse. 

Pag.  316.  V.  2Q.  ipse  accuset  —  Ernesti  mavult 
besse    pronoraen. 

Pag.  317.  V.  12.  implicata  —  Male  liic  addebatur 
eraonstrabit,    quod  iam  Lambinus    delevit. 

I*^»-  317-  V.  22.  23.  et  cum  cete^ra  vita  — •  et 
eterae    vitae    commendat  Oudendorp.  e  Mss. 

^^S'  3^8-  "v^-  6«  7-  suppiicio  se  affici  —  „Se 
edi  pro  reum  e  libris  scriptis  Leid.  i.  2.,  Cass.,  Gii.  2., 
am  et  in  sequentibus  de  defensore  fere  ioquitur ,  ac  si 
;us  ipse  loqueretur.  Glossa  dedit  r  e  u  m  .  P».es  clara 
Jt  ex  edd.  pr. ,  quae  habent  s  e  r  e  u  m ,  ex  quibus 
eum   male  delegit  Aldus."     Hactenus  Ernesti. 

Cap.     XXX . 

Pag.  513.  V.  10.  11.  si  qui  in  eo  delictum  sit 
-  Ex  Gu.  2.  sic  Ernesti  eraendavit.  Vulg.  si  quod 
aeo  delictum  sit.  Mss.  duo  Oudend.  si  quid 
ti    e  o    d  elic  ti    si  t. 

Pag.  3 ig.  V.  28-  29.  dedendus  sit  liostibus  — > 
Lc  Lambin.  et  Mss.  duo  Oudend.  ,  it.  Gu.  1.  elegantins, 
iiam    ceteri    dedendusne. 

^'^S'  5^9-  "^•8-  9«  eam  rem  nihil  ad  sc  —  Olim 
lebatur  eam  rem  nec  ad  se.  Gronovius  et  Ou- 
3nd.  e  Mss.  laudant  eam  rem  nihil  ad  se.  Opti- 
>um    Ernesti    putabat    eam    rem    nihil   neque    ad 


S45  INCICERONIS 

Cap.    XXXI. 

Pag.  519.  V.  27.  23.  non  factum  ipsum  pro- 
batur  —  Perperam  olim  improbatur.  Sed  pro- 
batur  legendum  esse ,  dudum  bene  monuit  G.  I.  Vos- 
sius  L.  1.  Instit.  Oiat.  c.  9.,  et  Oudend.  id  in  optimis 
Mss.  invenit,   quod  vel  sine  libris  recipiendum  erat. 

Pag.  519.  V.  23.  29.     ut    ignoscatur,    id    petitur 

—  Oudend.     sic    interpungendum    censebat:     ut    igno- 
scatur   id/   petitur. 

Pag.  320.  V.  3.  4'  necessitudinem  —  necessi- 
tatem    Victorin. ,  codd.  Leidd.  omnes. 

Pag.  520.  V.  25.    capitale    —    capital  codd.  Gron. 
Pag.  321.   V.  10 — 12.     Infirmatio    —    iudicatio 

—  Utroque   loco    e  s  t   delevimus    auctoritate  codd.   Oud. 


Cap.     XXXII. 

Pag.  322.  V.  14.  separare  —  Manifestum  glossa- 
toris  emblema,  id  est,  ostendere  dissimile,  ab 
Ernestio  uncis  inclusum,   eiecimus. 

Pag.  322.  V.  17.  13.  aut  ni  sic  —  Ita  legendum 
csse  vidit  Oudend.  Olim  vulgo  aut  ne  sic,  quod 
Ernesti,  quamquam  in  notis  improbat,  tamen  revocavit 
in  textum.     Alii  nempe    a  u  t   n  i  s  i   ediderant. 

Pag.  323.  V.  1.  2.  exemplis  uti  eorum  Iiomi- 
n  u  m  —  In  antiquis  pariter  ac  recentioribus  edd.  ex- 
cidit  eorum  liominura,  qiiod  ex  Lambiniana  revo- 
cavi ;    nam  non  exemplis ,    sed  hominibus   ignoscitur. 


RHETORIC.  DE   INVENT.    II.  32.33.      247 

Pag.  323.  V.  6.  permagnum  esse  —  Edit.  Omnib. 
Iiabet  permagno  esse,  quod  cur  probaverit  Oudend., 
liaud    intelligo. 

Pag.  323.  V.  8-  habeant  —  Vulg.  babent.  Sed 
hic  obliquitas  coniunctivum  requirit;  est  enim  idem, 
quod    qui    forte    iudices    sint. 

Pag.  323.  V.  8.  vindicandi  —  Hoc  utique  hic 
significantius  est,  quam,  quod  quaedam  edd.  habent, 
iudicandi. 

Cap.     XXXIII. 

Pag.  323.  V.  14.  i5-  et  convincinon  possc'— 
Bene  observavit  Eanesti,  se  ante  convinci  rectius 
abesse;  convinci  enim  h.  I.  est  i.  q.  idoneis  argu- 
mentis    demonstrari. 

Pag.  323.  V.  15.  i6.  et  suo  nomine  —  infirmi- 
tatem  damnari—  Vulg.  et  ex  suo  nomine  — 
inf.  posse  damnari.  Verum  illud  ex  et  posse 
omittiturin  quibusdam  codd.  Oud. ,  et  sane ,  utroque 
omisso,  sententia  fit  h.  1.  aptior  et  pressior. 

Pag.  323.  V.  19.  20.  in  confessionem  —  Sic 
Mss.  Oud.  omnes,  excepto  Leid.  2.,  utique  melius,  quam 
vulg.  in  confessione.  Nam  locus  communis  accu- 
satoris  non  potest  in  co  nf  es  s  i  o  n  e  consisrere  ,  quippe 
qui  nihil  habeat,  quod  confiteatur ;  sed  debet  in  con- 
fessionem  rei  dirigi,  quam  scii.  necesse  sit  poena 
consequatur. 


248  INCICERONIS 

Pag.  523.  V.  20.  alter  —  Vulg.  et  alter.  Sed 
illud  et  omittendum  censuit  Ondend.  auctoritate  cod. 
Voss.  c.  Schol.,  idque  nobis  facile  persuasit. 

Pag.  324.  V.  9.  quod  ex  eo  quoque  genere— . 
Lambin.  quod  ex  unoquoque  genere.  Sed  vera 
est  lectio  recepta.  Nam  ex  eo  quoKjue  genere 
pertinet  ad  scripti  controversiam,  quam  paulo 
ante  dixerat  in  his  aliisque  exemplis  adiunctam  esse. 

Pag.  324.  V.  j4'  ^5-  Nunc  ad  alteram  conces- 
sionis  partem  contendemus  —  Vulg.  i  n  a  1- 
teram  concessionis  partem  consideratio- 
nem  intendemus.  Verum  cod.  Voss.  c.  Schol.  ha- 
bet:  nunc  in  —  contendemus,  quod  idem  est  ac 
pergemus,  proficiscemur.  In  Voss.  2.  legitur: 
nunc  alteram  —  considerenius.  Cod.  Ox.  ri, 
nunc  in  alteram  —  aciem  tendemus.  Nobi» 
verum  videtur  contendemus,  ex  quo  cum  alii  fe- 
cissent  intendemus,  hoc  ex  glossa  quidam  supple- 
verunt ,  et  vel  a  c  i  e  m ,  vel  considerationem 
intendemus    scripserunt.  — 

Cap.     XXXIV. 

Pag.  524.  V.  20  —  22,  Quare  parte  ciusgeneris, 
quum  causam  non  in  eo  constitueris,  nti 
licebit  —  Male  Lambin.  quare  parce  eo  ge- 
nere,  quum  causam  in  eo  constitueris,  ut 
depreceris,  uti  licebit.  Sensus  enim  est,  depre- 
cationem,    si  totam  causam  in  ea  velimus  constituere ,  in 


RHETORIC.  DE   INVENT.    II.   54-        249 

iudiciis  vix  posse  probari ;  partem  tamen  eius,  quum 
causa  iion  in  eo  genere -tota  sit  '  constituta,  adhiberi 
posse.  Quod  verba,  quae  paulo  post  seqnuntur,  aperto 
confinnant:  Quare  hoc  genus  quamquam  in 
i  u  d  i  c  iis  non  versatur,  nisi  quadam  ex 
parte    etc.     Cf.  etiam  ad  Plerenn.  I.  14. 

Pag.  324.  V.  29.  et  pag.  325.  v.  1.  tam  di'gnum  — 
quam  virtute  liuiiis— ■  tamen  dignum  —  di- 
gnum    virtute    liuius    Lallem.     Minus  bene. 

Pag.  525.  V.  4.  5.  deducere  —  Hoc  recte  e  Mss. 
antea  vulgato  ducere  praetulerunt  Gronov. ,  Oudend., 
Ernesti. 

Pag,  325.  V.  Q.  omnino  tractandura  —  Ita 
correxi  vulgatum  omni  in  genere  tractanda, 
Nam  ineptum  esset  sic  loqui:  pars  omni  in  genero 
tractandaest.  Genus  hoc,  inquit  Cicero ,  i  n  i  u- 
diciis  non  versatur,  nisi  quadam  ex  parte, 
in  senatu  autem  aut  in  consilio  saepe 
omnino    s.    totum    tractandum    est. 

Pag.  325.  V.  9.  10.  insenatu,  etinconsilio 
de  Syphace  diu  deliberatum  est  —  Primum 
in  consilio  apud  Scipionem  imperatorem  ,  quum  in  eius 
castra  captivus  adductus  esset  Syphax,  Liv.  30,  13.,  ubi 
quoque  eius  deprecatio  memoratur :  deinde  in  senatn, 
ibid.  c.  17.,  ubi  consulti  paties  Syphacem  in  custodinm 
Albam  mittendum  censuerunt. 

^^S'  3^5«  "V.  11.  L.  Opimium  praetorem  — 
praetorem  addidi  perspicuitatis  causa ;  et  sic  iara 
risum  est  amico  cuidam    Fulvii    Ursini.      Nimiium   Nu- 


250 


IN     CICERONIS 


mitorius  Piillus  Fregellanus  antea  in  Romanos  animo 
adverso  fuerat,  postea  autem  patriam  urbem  Fregellas 
Romanis  prodidit.  Is  igitur  quum  causam  aptid  L.  Opi- 
mium  praetorem  diceret,  qui  Fregellas  in  deditip- 
nem  acceperat,  deprecatione  magis ,  quam  defension» 
usus    est. 

Cap.      XXXV. 

Pag.  526.  V.  8«  €t  cetera,  quae  persouis  — 
Delevi    ea   post   cetera. 

Cap.     XXXVI. 

Pag.  326.  V.  27.  aliqua  de  causa  —  i.  e.  alia 
quadam,     ut    saepe. 

Pag.  327.  V.  10.  non,  qui  ^  Addidi  qui,  ut 
oppositio  inter  eos,  qui  propter  fortunam ,  et  eos,  qui 
propter  malitiam  in    miseriis  sint,    enitesceret. 

Pag.  327.  V.  14.  diductus  —  jjMss.  plures  et  edd. 
pr.  habent  deductus.  Sed  diductus  verum  est ; 
i.  e.  distractus  rerum  multitudine  et  varietate. "  Er- 
nes  ti. 

Cap.     XXXVII. 

Pag.  327.  v.  19.  et  praeraii  —  Copulam  liic  prae- 
figendam  recte  censuit  Oudend. ,  quam  invenit  in  Mss. 
8uis  omnibus;  et  Cicero  ipse  supra  quoque  posuit  c.  23.» 
quem  ad  iocum  hic  respicit. 

J*2S*  328«  V.  3.  etsi  per  sententiae  dictionem 
—   Recte  Ern.  recepit    e  t  s  i    e  cod.  Leid.  2.   Vulg.    s  i. 


RHETORIC.   DE  INVENT.    11.  37  —  39.    251 

Pag.  328-  V.  7.  quum  genere  —  Olim  legebatur 
primo  cum  genere;  quod  primo,  quum  prorsu» 
alienum  sit,  Ernesti  iure  suo  expunxit. 

Pag.  323.  V.  15.  qui  li  o  s  t  e  s  —  esse,  quod  hic 
addebatur,  bene  Lambinus  delevit. 

Pag.  528-  V.  16.  r  e  d  i  t  —  Ernesti  hoc  recte  recepit 
«  codd.  Guelf.  et  Oudend.     Olim  in  edd.   rediit. 

Cap.    XXXVIII. 

Pag.329.  V.  4.  5.  falsa  quadam  exornatione  — 
Optiniam  hanc  lectionem  praebent  codd.  Voss.  i.  Leid.  3. 
Olim  edebatur  falsa  quadam  oratione,  quod 
Gronovius    mutavit   in     falsa    quadam    ex   ratione. 

Pag.  329.  V.  11.  obstitisse  —  Ita  cum  meliori- 
bus  edd.  legendum.  Obstitisset  falsa  est  lectio  quo- 
rundam  Mss.  Oud.  et  edit.  Omniboni. 

Cap.     XXXIX. 

Pag.  330.  V.  9.  10.  ea  ex  praemiis  pulcra  et 
iucunda  hominibus  videri  —  Vulgo  legitur 
vel  ex  praemio,  vel  experiundo;  quarum  lectio- 
num  haec  quidem  aperte  corrupta,  illa  sensu  apto  de- 
stituta  est.  Correctionem  nostram  speramus  nos  harnm 
rerum  arbitris  probaturos.  Ex  praemiis  ea,  quae  rara  et 
ardua  sint,  pulcra  et  iucunda  hominibus  videri ,  verissT- 
mum  est.  Sin,  ut  Ernesti  volebat,  ex  praemio  pror- 
sus  deleatur ,  exit  sententia :  quae  rara  et  ardua  sint, 
hominibus  pulcra  et  iucunda  videri;   quara    ille   quidem 


£52  INCICERONIS 

simpliciter    reram   esse    dixit;    nostro  autem  iudieio  ve% 
riu8  simpliciter  falsam  pronuntiasset. 

Pag.  530.  V.  12.  tali  lionore  dignati  sunt  — • 
Ernesti,  hoc  a  Cicerone  esse  ,  sibi  quemquam  peisuasu* 
rum  negat.  Oblitus  erat ,  quum  ista  scriberet ,  verbum 
dignari    saepius  apud  Ciceronem  passive  poni. 

Pag.  330.  V.  15.  quos  contra  dicet  —  Hoc 
postulare  videtur  temporum  consequutio.  Vulg.  q.  c. 
di  c  a  t . 

Pag.  330.  v.  20.  Facultates  —  aerarii  scilicet ,  ex 
quo  praemium  dari  potest. 

Pag.  330.  V.  23.  sed  honorem  —  Verba ,  i  t  a  u  t 
factitatum  sit,  vulgo  hic  annexa ,  ab  Ernestio  un- 
cis  inclusa  et  manifesto  spuria,  (quod  etiam  e  varia- 
tione  codd.  Oudend.    intelligitur )    eiecimus. 

C  ap.    XL. 

Pag.  331.  V.  15.  vasa  pretiosa,  et  magnifico 
caelata  —  Vulg.  vasa  magnifica  et  pretiose 
caelata.  Transpositionem  iam  Ernesti  suasit,  quam 
confirmat  locus  ad  Herenn.  I.  12.,  ubi  idem  exemplum 
adhibetur. 

Pag.  331.  V.  16.  quae  ipse  velit  —  Ita  neces- 
«  rio  scribendum  erat.  Vulgo  corrupte  quae  ipse 
velle  t. 

Pag.  351.  V.  20.  soleant  —  Hanc  Ms.  Leid.  scri- 
pturam  recte  Ernesti  adscivit  pro  vulg.    s  o  1  e  n  t. 

P^g-  332.  V.  12.  13.  quam  id,  quod  nos  acci- 
piamus  —     Vulgo  perperam    accipimu^. 


RHETORIC.  DE   INVENT.    11.  40  — 42.      253 

Pag.  532.  V.  20.  possit  dici  '—  Hoc  quoque 
consequutio  temporuin  requirit,  non  posset,  quod 
editur. 

Cap .     XL  I. 

Pag.  552.  V.  23.  29.  i  d  ,  q  u  o  d  n  o  s  d  i  c  e  m  u  s  — 
Vulgo  demoustrabimus.  Lambin.  rectius  dici- 
m  !i  s ,  i2i  quo  tamen  futurum  tempus  posuisse  meliuf 
fuerat. 

Pag.  553.  r.  13.  Amentiam  — ^  Hanc  lectionem 
confiimat  Oudend.  anctoritate  cod.  Voss.  c.  Scliol.  et 
Voss.  2.  quibus  addit  Ernesti  Guelf.  2.  Et  $ic  vett. 
edd.  Omnib.  Med.  lunt.  Alii  amentiae.  Lambin. 
coniecit    amentis. 

Pag.  333.  V.  25.  u  t  r  o  s  q  u  e  —  Lallem.  cum  aliis 
utrimque.  Illam  vero  lectionem  Oudend.  Mstorum 
testimoniis    firmavit. 

Cap.      XLII. 

Pag.  334-  V.  6.  id,  quod  instituit  >— •  scil. 
scrij^tor.  Non  opus  est,  quod  Ernesti  volebat,  rescri- 
beie    i  n  s  t  i  t  u  e  r i  t . 

Pag.  334.  V.  16.  17.  ante,  quam  in  suam  tute- 
lam  veniret  — -  Ferri  non  potest,  quod  in  edd. 
scribitur,    veniat. 

Pag.  334.  V.  24.  inducnnt,  in  quo  -^  Pessime 
interpun^ebatur    slc:    inducunt.     In   quo. 

Pag.  335.  V.  6.  communis  lex—  Quod  in  ceteris 
additur  omnium,  abest  a  cod,  Leid.  5.  probante  Ou- 
dendorpio. 


«54 


IN     CICERONIS 


Pag.  355'  V.  7.  tribunum  -—  militum  vulgo 
acliectum,  ab  Ernestio  uncis  inclusura,  et  aperte  spu- 
rium,    e  textu  circumscripsimus. 

Pag.  335.  V.  3'    11 1   i  n    e  o  —     Supra  c.  29. 

Pag,  335.  V.  10.  pr  a  e  s  ti  tu  eret  —  Hoc  tempuR 
hic  requiritur,  non,  ut  vulgo,  plusquamperfectum  p  r  a  €♦ 
stituerat. 

Pag.  335.  V.  12.  13.  ut  in  vituli  immolatione 
—    Cap.  31. 

Pag.  335.  V.  15.  34-  ^^  ^ex  vim  —  —  et  per 
c  a  s  u  m    —     Ibid. 

Pag.  335.  V.  14.  ut  in  Eurotae  —  Vulg.  additur 
fluminis,  quod  e  glossa  fluxisse,  patet  e  cod.  Voss.  c. 
Scliol.,  ubi    fluminis    est  inter  versus  adscriptum. 

Cap.     XLIII. 

Pag.  335.  V.  19.  defendet  —  Ita  multi  Mss.  ct 
edd.  quoque,  aptius  quam  defendit,  quod  est  in  aliis. 
Nam  sic  supra :    qui   sententia    se    defendet. 

Pag.  535.  V.  20.  m  a  i  o  r  e  m  a  u  t  e  m  p  a  r  t  e  m  —  Ita 
Lambinus  scribendum  esse  docuit.  Vulg.  maiore 
autem    parte. 

Pag.  335.  V.  29.  variare  oportebit,  tum  — 
Mala  invaluerat  interpunctio :  variare  oportebit. 
Tum  — .  Sed  accusativi  admirantem  —  rever- 
tentem  —  quaerentem  arctissime  copulantur  cum 
verbis    variare    oportebit. 

I*^g' 336«  V.  3.     aut    quid    exspectare   —    quid 


RHETORIC.  DE   INVENT.    II.  43  — 45.      2,[j^ 

recte    inseritur   in  Ms.    Cass. ,    in  ceteris  Mss.  et  in  edd. 
oniissmn. 

Pag.  536.  V.  4- 5«  quasi  in  intentionis  locum 
producendo  —  Vulgo  quasi  intentantis  loco 
producendo,  quod  quid  sit,  non  ma^is  explicari 
potest,  quam,  quod  iu  aiiis  est,  intendentis  loco. 
In  cod.  Altorf.  scribitur  locum;  et  pro  intentantis 
ipse  in  intentiouis  emeudavi.  Nempe  adversarium 
quasi  in  intentionis  locum  produceie  signi- 
ficat,  eum  adigere,  ut  ipse  intentionem  suam  pronun- 
tiare  cogatur,  quod  Cicero  ipse  sequentibus  verbis  ex- 
plicat ;  et  quia  haec  metapliora  paullo  audacior  videba- 
tur,    eam  Cicero  praemisso    quasi   mollit,    ut  saepe. 

Cap.      XLIV. 
Pag.  337.    V.  4»    i  n  d  i  c  i  u  m   —     Veram   lianc    lectio- 
nem    eruit    Oudend.    e    codd.    Leid.    1.    Voss.  2.    Addidit 
Eruesti    codd.     Guelf.    utriusque    et    Cass.    auctoritatem. 
Vulgo    iudicium, 

Cap.    XLV. 

Pag.  337.  V.  19.  q  u  a  m  a  b  s  u  r  d  u  m  s  i  t  —  In  ple- 
risque  edd.  sit  omittitur,  quod  recte  agnoscit  cod. 
Leid.    2. 

Pag.  337.  V.  21.  22.  esse  omnia  —  Sic  Lambin, 
ordine  concinniore.     Vulg.    omnia    esse, 

Pag.  "^Zl'  V.  25.  causam  inferre  —  Sic  cod. 
Voss.  c.  Scliol.,  it.  Voss.  1.,  Leid.  3.,  et  recte  hoc  varian- 
dae  orationis  causa  praefert  Oudend.    Vulg.  afferre. 


sl56  I  N     C  I  C  E  R  O  N  I  S 

Pag.  558.  V.  29.  in  aliis  —  Vulg.  nliis,  quod 
propter  structuram  verborum  admitti  nequit.  In  M«. 
Oudend.    est    nlios.    _ 

Pag.  538.  V.  29.  improbaie  —  Frustra  Oudend. 
coniicit  ])robare,  quod  scil.  ad  vn\g.  lectionem  a  1  i  i  » 
refercndum  putabat.  Sed  verissimum  est  improbare. 
Nam  cur  iudicibus  iudicandi  rationes  pcrturbeutiir ,  si 
iemel  a  legibus  recessum  sit,  duae  causae  afferuntur, 
primum  quod  ipsi,  quod  sequantur,  nou  habituri  sint, 
doiude  quod  in  aliis  iudicibus  improbare  non  possint, 
si  forte  contra  leges  iudicaverint.  Ilaec  igitur  causa 
repetitur   a  malo ,  quod  alii  iuiitari  possint ,  exemplo. 

Pag-  539-  V.  5-  a  d  m  i  n  i  s  t  r  a  r  i  t  —  Ex  legibus  gram- 
maticis  iure  suo  hoc  invcxit  Ernesti  pro  vulg.  a  d  m  i- 
nistrabit. 

Pag.  539.  V.  7.  quo  secius  —  Ita  scribendum  pu- 
tavi,  quum  vulgo  minus  concinne  legatur  quum  s  a  e- 
pius.  Eodem  modo  ad  Herenn.  I.  12.  dicilur:  i  m  p  e- 
dimento  est,quo  seciusferaturlex.  Etse- 
riis,  quod  Gruterus  in  Mss.  invenit,  sine  dubio  a 
secius    depravatum    est. 

Pag- 539-  V.  12.  in  lege  —  Sic  Ernesti  e  Mss.  et 
cdd.  vett. ,  quod  haud  dubie  praestat  aUorum  lectioni : 
ex    1 ege . 

P^§.  359-  V.  15  — -  1%  si  eius  causae  —  ascri- 
bat,  passurine  sint  —  Sensus  est :  quaerere  a 
iudicibus,  nura  passini  sint,  si  reus  eius  causae,  pro- 
pter  quam  se  contra  legem  fecisse  dicat,  exceptionem 
ipse  iu  lege  ascribat;    ex   quo   patet  verissimo  lectionem 

eiu  s 


RIIETORIC.   ^)E   INVENT.     II.   4>        W 

eius  caiisae,  quae  est  in  cod.  Voss.  c.  Scliol.,  pro- 
basse,  quum  alii  cdidissent  eius  rei  c  a  u  s  a  m  .  Er- 
ncsli  autem  totuni  eiiciendum  putabat  ut  spnrium.  Si- 
niilis  loquulio  paulo  ante  occurrii:  nihil  quisquam 
aflcrut  cauSae  —  nisi  quae  causa  in  lege 
cxcepta    sit. 

Pag.  339.  V.  19.  age  porro,  si  —  Ita  edidimus 
auctoie  Ernestio.  Nam  quod  onines  libros  invasit,  agc 
porro.  quid  si,  ferri  non  potest.  Sod  aut  age 
p  o  r  r  o    aut    q  u  i  d    dclendnm  erat. 

Pag.    340.    V.    1—3.      q  u  o  d     s  i     n  u  n  c     i  d     a  g  a  n  l , 
velle    se    scire,    qui    lator    sit,    qui    sint    a  c  c  e- 
p  t  u  r  i  ;     s  c      c  a  p  t  i  o  n  c  s      o  s  l  c  n  d  e  r  e     e  t     d  i  s  s  u  a- 
dcrc    vellc    —      Vulgatam    leclioncm ,     qui    sint    a  c- 
cepturi,      sc     acliones     vidcre    ac    dissuadcro 
vclle,    suspcciam    sibi    videri  iam  Lambinus  fassus  cst. 
Nam     quid     hoc     est     actione»      viderc?     Commo- 
dum    nos    Victorinus    expedirc    potcst.      I»   h.  1.    ita    ctr- 
cumscripsit:     quod    si    aliquis     h.^nc     lcgcm     fc- 
rat,    scire    so    vellc,    ut    si    aiiquid  sit   captio- 
8um     adversariumve     contia     dicat.       Ex    quo 
pcrspicuc  intclligitur,    illum    in  codice  suo  non    actio- 
ncs.    scd     captioncs     legisse.        Pro     vidcrejmtcm 
ostendero    scripsi.     lioc  cnim  quia  in  codd.    ondcre 
scribi    solebat,    facile    poicrat    in  videre    routari.      C  a- 
ptionis    vocabulum    in   simili  re  occurrit  Brui.    c.  53. 
quania  csset   in  vcrbis    captio,   quum  in  cetc- 
ris    rcbus     tum     in     tcstameniis,     si    negiJgc- 
rentur    voluntates;    ct    c.   5^-    qu»»n    captiosum 
IVu^.  in  Cu:  lihecor.  ^' 


iioa  J  N    C  I  C  E  P.  O  N  I  S 

c  s  s  e  t  p  o  p  u  1  o  ,  qnod  s  c  j-  i  p  t  n  in  e  s  s  e  t  n  e  <^  1  i  -  i 
e  t  o  p  i  n  i  o  n  e  q  u  a  c  3;  i  v  o  1  n  n  t  a  t  e  s.  Sic  et  Panitt. 
Orat.  I.  58.  eamqne  sententiam,  quam  signi- 
ficari  posse  dicet,  niliil  liabere  aut  ca- 
j>  ti  o  ni  s    a  n  t    V  i  t  i  i . 

Pag.  5/|o.  V.  3.  q  u  o  d  s  i  h  a  e  c  ^  E  Victorino  col- 
ligere  licet ,  liic  omissum  esse  :  q  u  a  e  a  d  v  e  r  s  a  r  i  i  d  i- 
cant.  vel  simile  quid.  Scilicet  ianl  antea  dictum  erat, 
inutile  et  indignum  esse  a  legc  scripta  recedere ;  et 
.0.  46.  in  re  simili  dicitur  :  a  u  t  i  n  u  t  i  1  e ,  a  u  t  t  u  r  p  e, 
aut  nefas  esse  tali  in  re  non  diligentis- 
s  i  m  e    1  c  g  i     o  b  t  e  m  p  e  r  a  r  e. 

Cap.     XLVI. 

Pag.  541.  V.  1.  2.  summa  impudcntia  sit  — 
Bene    sit  lectioni    est   Oudend.  et  Ernesti  praetulerunt. 

Pag.  541 .  V.  2.  c  o  n  t  r  a  q  u  a  m  q  u  o  d  —  Non  opus 
est  cum  Oudcnd.    contra   quod    rcsciibere. 

Pag.  54i.  V.  4.  5.  Si  quid  igitur  ex  hac  ipsa 
accusator  deroget  —  Oiim  edebatur :  si  quid 
ig-itur  ex  hac  ipsa  a  c  c  11  s  a  t  o  r  quippiam  d  e- 
rogat.  Sed  ilind  quippiam,  quod  hic  prorsus  su- 
perfluum  esset^  recte  omittunt  cod.  Voss.  c.  Schol.  a 
ra.  pr.  et  Medic. ,  id  quod  vel  ex  ipso  Ciceronis  loco 
c.  48.,  ubi  ad  h.  1.  respcxit,  intelligitur :  et  q  u  e  m  a  d- 
modum  ei  dicebamus,  qui  a  scripto  uice- 
ret,  hoc  fore  utilissimum,  si  quid  de  ac- 
q  u  1  r  a  t  c  ,  q  u  o  d  c  u  m  a  d  v  e  r  s  a  r  i  o  s  t  a  r  e  t ,  d  c- 
r  o  g  a  s  s  e  t. 


IIHETORIC.   DE  INVENT.    II.   46.        1^59 

Pag.  541.  V.  4.  accusator  —  Nempe  accusator  in 
tali  causa  is  est,  qui  pro  scripto  s.  a  scripto  dicit ,  s. 
cjui  scriptum  defendit.  Rei  autem  defensor  is  est,  qui 
contra  scriptum  dicit,  et  aequitate  pugnat. 

Pag.  541.  V.  6.  7.  huc  omnis  faciebat  —  1.  e. 
luic  pertinebat.  Vulgo  lioc,  quod  ipsum  Gruterus  pro 
h  u  c    a  Cicerone  scriptum  antique  putabat. 

Pag.  341.  V.  10.  demonstrabitur  inesse  ineo 
—  Vulgo:  demonstrabitur  non  esse  in  eo. 
Sed  negativa  particula,  pessime  liic  invecta,  recte  carent 
cod.  Voss.  c.  Scbol.  a  m.  pr.  Voss.  2.  ed.  Omnib.  In 
Voss.  1.  Leid.  2.  est  d  e  m  o  n  s  t  r  a  b  i  tur  i  n  e  s  s  e, 
quod  praetulimus;  nam  ex  hac  lectione  facilius  conii- 
citur,    quomodo    non    esse    in  aliis  ortum  sit. 

Pa"-.  341.  V.  15.  perscripsimus  —  Inepte  in  edit. 
Ernesti  parenthesis  liaec  post  verbum  t  r  a  n  s  f  e  r  e  m  u  s 
clauditur,    operarum  forsan  errore. 

Pag.  341.  V.  17— 20.  ut  sententia  quoque,  ct 
voluntate  scriptoris,  non  ipsa  solum  scri- 
ptura  causa  c^onfirmata  esse  videatur  — 
Vulgo  sine  sensu :  ut  sententia  —  non  ipsa  s  o- 
lum  scriptura  causa  confirmatum  esse  vi- 
deatur.  Significatur  autem ,  quod  ex  Victorini  quo- 
que  interpretatione  apparet,  eum,  qui  scriptum  defendat, 
bene  rem  suam  acturum,  si  sententiam  scriptoris  aUam 
csse  non  posse ,  quam  quae  a  se  scripto  subiiciatur ,  de- 
monstret,  ut  videatur  causa  sua  non  scriptura  solum 
confirmari,  sed  etiam  ipsa  scriptoris  sententia  et  volun- 
tate. 


26o  1  N     C  I  C  £  R  O  M  1  S 

Cap.     XLVII. 

Pag.  342.  V.  16.  res  iudicaturi  esseiit  —  res 
e  Ms.  Cass.  Gu.  2.  et  quibusdam  aliis  apud  Gronov.  et 
Oudend.  ideo  recepi,  quod  liic  omnino  de  iudicibus 
futuris,  non  de  iis,  qui  in  certa  quadam  causa  iudicaturi 
sint,    agitur. 

Pag.  342.  V.  19.  —  pag.  343.  V.  IX.  Postea  quae- 
ret  ab  adversariis  —  Deinde  ex  utilitatis 
et  Iionestatis  partibus  ostendet.  —  Postea, 
quid  sit  lex,  describet  —  Hic  ubique  verba  re- 
cta  posuimus,  quae  in  futuro  tempore  continuentur 
cum  illo :  Demonstrabit,  nullam  esse  legem. 
Et  sic  ultimo  loco  liaec  argumentorum  expositio  ea- 
dem  tertia  persona  futuri  clauditur:  eam  causam, 
quam  ipse  afferat,  oportere  accipi  demon- 
8  t  r  a  b  i  t .  Vulgo  editur  per  infinitivos  :  P  o  s  t  e  a 
quaerere  ab  adversariis  —  Deinde  ex  u. 
e.  h.  partibus  ostenderc.  —  Postea,  quidsit 
lex,    describere. 

Pag.  343.  V.  1.  qui  ea  verba  habuerit  — •  ea 
insertum  auctoritate  cod.  Voss.  c.  Scliol.  Voss.  1.  Leid. 
1.  2.,    quod  Oudendorpio  quoque  placebat. 

Pag.  343.  V.  8-  9«  quibus  de  rebus— -  Sic  Lam- 
bin.     Vulg.    quibus    de. 

Pag.  344«  V.  4«  Quacunque  autem  ratione  — 
Ita  ut  emendarem  vulg.  Quacunque  autem  in 
r  e ,  sensus  postulabat.  Nempe  expositae  erant  complu- 
res  rationes,  quibus  is,  qui  conlra  scriptuni  dicit,  possit 


UIIETORIC.   DE   INVENT.     II.  4-  — 49.     261 

alLquiJ  ex  ipsa  scriptnra  ad  suam  causam  convertere. 
Vulg.  in  re  ortum  esse  videtur  ex  scribendi  compendio 
r  o  n  e   pro    r  a  t  i  o  n  e  . 

Pag.  344-  V.  8.  omnem  eius  vim  —  illam, 
quod  additur  post  omnem,  abest  Ms.  Cass.,  et  utique 
liic  prorsus   oiiosum  est. 

Cap.     XLVIir. 

Pag.  544.  V.  10.  Loci  autem  communes  ce- 
leri  —  Ita  in  Mss.  Oudend.  legitur,  c|uum  antea  ede- 
retur  1.  a.  c.  certis.  Ceteri  opponitur  iis ,  qui  sta- 
tim  praetcrea  memorantur,    locis. 

Cap.     XLIX, 

Pag.  345.  V.  2.  5.  sibi  in  praemii  loco  —  in 
recte  addidit  Oudend.  e  Mss.   suis  omnibus. 

Pag.  345.  V.  18.  illud,  quod  permittitur  — 
Ernesti  malebat  illud  abesse.  Concinne  tamen  liic 
i  11  u  d    opponitur    praecedenti    i  d. 

Pag.  345.  V.  20.  poena  —  Eieci  afficiatur, 
parum  hic  ai^tum.  Oudend.  emendabat  adiiciatur. 
Sed  ex  Victorini  interpretatione  patet,  eum  verbum 
statuatur  aeque  ad  voc.  poena,  atque  ad  illa  m  a- 
ior  poena  tiaxisse.  Sic  enim  ille :  Utra  1  ex 
poenam  constituat  ei,  qui  non  obtemperet, 
u  t  r  a    m  a  i  o  r  e  m    p  o  e  n  a  m. 

Pag.  345-  V.  21 .  22.  diligentissime  sancta  est 
—  Optime  Kanc  lectionem  defendit  Lambinus.  Nam 
ante     cum      edebatur:       quae     dlligentissima     er 


^     / 

262  INCICERONIS 

sancta  est.  Lambini  coniecturam  fii*mat  cocl.  Voss. 
c.  Scliol.  Est  aiitem  lex  diligentius  sancta,  quae  poenam 
statuit  in  eos ,  qui  non  obtemperaverint ,  quam  quae 
nuUam ;  et  quae  giaviorem  poenam  statuit,  diligentiu8 
est  sancita,     quam  quae  leviorem, 

Pag.  345«  V.  23.  propius  — ■  Vere  sic  Petr.  Faber 
et  Lambin.  emendarunt  vulg.  promtius.  lam  Lallem. 
1  ecepit   p  r  o  p  i  u  s. 

Pag.  546.  V.  1.  2.  deinde,  utra  ex  lege  sta- 
tim  fieri  necesse  sit,  utra  liabeat  aliquam 
moram  et  sustentationcm  —  Fidenter  sic  emen- 
davi  lectionem,  quae  omnes  edd.,  quas  vidi ,  obsedit : 
d  e  i  n  d  e  e  x  1  e  g  e  u  t  r  u  m  s  t  a  t  i  m  —  u  t  r  u  m  li  a- 
beat  etc.  Quod  resciipsi,  primum  contextu  orationis 
firmatur,  quippe  quo  non  quaeritur,  utrura  aliquid  ex 
lege  fiat,  sed  quoniam  de  duabiis  legibus  inter  se  con- 
tendendis  agitur,  utra  ex  lege  potius  aliquid  fiat.  De- 
inde  accedit  Victorini  interpretatio  >  quae  perspicue  pro- 
dit,  eum  sic  legisse  ,  ut  edidimus.  Hle  autem  his  utitur 
ad  h.  1.  explicandum  verbis  :  Deinde  consideran- 
dum,  ex  qua  lege  statim  fieri  aliquid,  aut 
non  fieri  iiecesse  sit,  et  ex  qua  sit  aliqua 
t  a  r  d  i  t  a  s. 

Cap.     L. 

Pag.  347.  V.  zf).  27.  postea  admirationem,  qui 
fieri  possit  —  Olim  edebatur:  postea  admira- 
tioncm  percontatione  q.  f.  p.  Ex  quo  Lambi- 
nus  fecit :    admirationem    cum    percontatione. 


RIIETORIC.   UE   INVENT.    II.   50.        263 

In  Mss.  Gii.  1.  2..,  Oudendorpianis  dtiobus,  Altorf.  est 
per  contentionem,  quod  rccepit  Ernesti.  At  lioc 
primum  liaud  satis  aptam  habet  explicationem ;  deinde 
i  vaide  molestum  est  auribus :  admirationem  per 
contentionem.  E^uidem  opinor,  sclioliasten  quen- 
dam  p  er  co  nta  ti  on  e  adiecisse  ,  ut  significaret ,  ora» 
torem  admirabundum  quasi  percontari  adversarium,  qui 
fieri  possit  etc.  Deinde  ex  p  e  r  c  o  n  t'a  t  i  o  n  e  alii  fe- 
cerunt  percontentionem. 

Pag-  348-  V.  1.  de  liac  —  Delevi  re,  quO(.J(»adiici- 
tur  in  edd.,    abest  autem  ab  Oudendorpii  codd.  omnibus, 

Pag.  348-  V.  i8-  iisdem  —  Vulg.  additur  ratio- 
cinationibus,  quod  vocabulum  pcr  se  longiuscu- 
lum  liic  insuaviter  repetitur.  Et  omittilur  cod.  Voss.  c. 
Scliol.  Leid.  1.  ed.   Omnib. 

Pag.  548-  V.  20.  21.  periclitari  omnia  iura,  si 
similitudines  accipiantur  —  Vulgo  liic  sequun- 
t  ur  ista  :  n  i  h  i  I  e  s  s  e  p  a  e  n  e  ,  q  u  o  d  non  alteri 
simile  esse  videatur.  Ha ec  autera  verba  si  in 
textu  tolerentar,  non  solum  idem  bis  dicatur  necesse 
est,  quia  postea  sequitur:  omnia  posse  inter  ge 
vel  similia  vcl  dissimilia  d  e  m  o  ns  t  ra  r  i  ,  sed 
etlam  prior  sententia  posteriori  quodam  modo  i;epu- 
gnat,  quia  illa  paene  omnia,  hacc  o  m  n  i  n  o 
o  m  n  i  a  inter  se  similia  videri  posse  renuntiat.  Ergo 
liaec  certo  spuria  sunt.  In  cod.  Voss.  c.  Schol.  etVo.^^s.  2, 
ftbsunt  non  solum  ista:  iiihil  esse  —  videntur, 
sed  eiiam ,  quae  antecedunt,  periclitari  ---  acci- 
piantur.       Utramque    sententiam    cod.   Leid.    2.    ponit 


26^  I  N     C  I  C  E  R  O  N  I  S 

post  dissimilia  demonstrari.  Milii  verisimile 
est,  locum  e  Victorino  esse  interpolatum.  Hic  enim  in 
commentario  ad  li.  1-  liaec  liab^t:  addere  praeterea 
etiam  poterit  is,  qui  contra  collectibnem 
nititur,  ubi  et  ipse  utatur  aliqua  colle- 
c  t  i  o  n  e.  Qii  od  si  contigerit,  iisdem  argu- 
mentis  utetur,  quae  supra  dedimus,  eiqui 
iititur  collectione.  Sin  autem  non  poterit, 
Iioc  aget,  ut  ostendat,  scriptum  solum  con- 
siderari  oportere.  Peiiclitari  iam  omnia, 
si  simiiitudines  accipiantur.  Niliil  enim 
esse  paene,  quod  non  alteii  simile  esse  vi- 
deatur  In  liis  verba  periclitari  accipiantur 
genuina  videntur  esse  Ciceronis ,  etsi  liaec  quoque  Er- 
nesti  uncis  inclusit. 

Pag.  348'  V.  21.  multas  de  similibusrebus  — 
Hanc  scripturam ,  iam  ab  Oudendorpio  probatam ,  prae- 
bent  codd.  Voss.  i.,  Leid.  i.  3.  In  edd.  est  multis 
dissimilibus    i*cbus,  sensu  minime  apto. 

Pag.  348-  ^-  -2.  t  a  m  e  n  —  Pro  vulg.  t  a  n  t  u  m  re- 
cepi  ex  cod.^Voss.  c.  Scliol.  a  m.  pr.,  Voss.  1.,  ed. 
Omnib.     In  ceteris  edd.  est  tantum. 

Pag.  348«  V.  25.  L  o  c  i  c  o  m  m"  u  n  e  s  a  r  a  t  i  o  c  i- 
natione  —  Mirum  est,  Oudend.  dubitasse,  an  liaec 
sint  a  Cicerone.  Necessaria  autem  sunt,  qnia  iis  re- 
spondent  verba ,  quae  inira  sequuntur :  contra  ratio- 
cinatione  m. 


RHETORIC.   DE   INVENT.     II.   51.       265 

C  a  p  .     L  I. 

Pag.  549.  V.  5.  Definitio  —  Ii.  e.  quartus  rao- 
dus  controversiae  in  sciipto,  quae  ex  definitione  nasci- 
tur.    Cf.  c.  40'  init. 

Pag.  349.  V.  14.  applicarunt  —  Hanc  formam, 
quae  est  in  cod.  Voss.  c.  Schol.,  auctore  Oudendorpio 
vulgatae  a  p  p  l  i  c  a  v  e  r  un  t  praetuli ,  ut  tolleretur  ingra- 
tus  lepetitaruni  syllabarum  erunt    sonus. 

Pag,  549.  V.  19.20.  navim moderaretur  — 

navi  est  in  codd.  Gronov.,  cod.  Voss.  c.  Schol.,  Voss. 
1.  2.,  Leid.  3.,  ed.  Omnib. 

Pag.  349-  V.  20.  21.  ille  autem,  cuius  merces 
erant,  in  gladium  ibidem  incutnbeiet  — 
Vulgo  edebatur :  in  gladium  in  navi  ibidem 
incumberet.  Sed  in  navi  abest  a  cod.  Voss.  c. 
Schol.,  Ms.  Leid.,  et  est  manifestum  rov  ibidem,  idem 
tamen  verum  quoque  interpretamentum.  Nam  ibidem 
non  ad  scapham,  sed  ad  navim  leferendtim  est. 
In  ipsa  navi  dominus  mercium  snper  mercibus  suis  in 
gladium  incubuit;  cur  enim  ,  si  eum  vitae  ♦^aederet,  iix 
scapham  antea  confugeret?  Falsus  igitur  erat  Ernesti, 
quum  putavet,  necessarium  esse  sic  intelligere ,  quasi 
liic  quoque  in  scapham  confugerit,  quia  aliter  in  actione 
legis  non  poruerit  navim  reliquisse  dici ;  quasi  is ,  qui 
se  occiderit  in  navi,  non  recte  dicatur  navim  reliquisse. 
Nec  2^^''5vocare  debcbat  Ernesti  ad  locura  sirailera  ad 
Herenn.  I.  11.  narn  ibi  aegrotus  unus  raanet  in  navi, 
nec  raentio  fit  aiicuius,  qui  in  gladium  incubuerit. 


2,66  I  N      C  r  C  E  R  O  N  I  S 

Pag.  349.  V.  24-  i"  portum  pervehitur  —  „Sic 
pro  viilg.  proveliit\ir  leg^endum  e  Mss.  quinque ,  ut 
Cie.  ad  Att.  XIV.  19.  in  portum  mallem  per- 
velii.  Pervelii  dicitur  de  iis ,  qui  destinatum  ad 
locum  veniunt ;  p  r  o  v  e  h  i  ,  qui  longius  aliquo  progre- 
diuntur.  Adi  comm.  ad  Liv.  31,  25.  tranquiUo 
pe]"vectus  Chalcidem;  ad  Caes.  Bell.  Civ.  2,  3. 
freto  Siciliae  pervehitur.  Restituendimi  etiam 
e  Mss.,  in  quibus  Vossianus,  apud  (Pseudo-)  Cic.  ad  Qui- 
rit.  p.  R.  parva  navicula  pervectus  in  Asiam. 
vilg.  traiectus.  Plin.  2,  97.  tertio  die  ex  Ita- 
lia  pe^^ve  c  t  or uni  U  t  ic am.  Sic  Mss.  optimi  Leidd., 
non  pr  o  vec  to  r  uni.  Sil.  Ital.  VIII,  126.  pervecta 
ad  litora,  ubi  male  Heins.  praevecta.  V,  So4« 
Delon  pervectus  Apollo;  adde  Lib.  XVI*  5^9« 
Solin.  p.  25.  ed.  Salm.  equitantem  Puteolos  us- 
que  perveheret.  Sic  Mss.  tres  cum  Ald.  vulgo 
veheiet.  Restituenda  eLiam  saepius  est  Apuleio ,  ut 
Met.  I.  p.  16.  17.  IX.  p.  1S9.  domum  celeri  giadu 
pervectus.  Sic  enim  Mss.  quinque ;  vulgo  prove- 
ctus."     Hactenus  Oudendorp. 

C  a  p  «     L II . 

Pag.  350.  V.  10.  quia  proprii  tamen  -—  Recte 
sic  edd.  pr.  et  Mss.  plerique.  Vulgati  ab  Altlo  minus 
aptc    q.    p.    tantum. 

Pag.  350.  V.  16.  in  demonstrativo  —  autcm, 
IjIc  iterum  adiectum »  Mstorum  auctoritate  sustulit  Er- 
nesti. 


RHETORIC.   DE   INVENT.    II.  52.  55-      267 

Pa«-.  55-0.  V.  20.  omnem  orationem—  Hoc  iure 
recepii:  Ern.  e  Mss.  Oiidend.  aliisquc.  Vulgo  inepte 
o  m  n  e  m   r  a  t  i  o  n  e  m  . 

Cap.     LIII. 

Tag.  550.  V.  28-  allicit  —  Indicativum  coniun- 
Ctivo  alliciat  recte  praetulit  Ernesti.  In  eadem  con- 
sequutione  paulo  post  quoque  indicativus  ponitur. 

Pag.  551.  V.  5.  expetendum  —  Vulg.  peten- 
dum.     Illud   cum   Lambino   praetulimus;    sic   ct   postea 

e  X  p  e  t  a  t  u  r. 

Paa;.  551.  V.  5.  4.  quod  genus  pecunia  est  — 
In  quibusdam  codd.  omittitur  genus,  quam  omissio- 
nem  minime  debebat  Oudendorpius  probare.  quod 
genus,  ut  saepe,    est  i.  q.    ex    quo    genere. 

Pag.  551.  V.6.  illectos  ducit  —  Sic  cod.  Leid.  5. 
vere  et  elegantur.     Vulg.  inepte :    inductosducit.     ^ 

Pacr.  551.  V.  12  — 17.  Haec  autefn  tcrtia  —  no- 
minentur  —  Revocavi  Lambini  lectionem.  Vulgo 
editur:  Haec  autem  tertia  quia  partemho- 
nestatis  continent,  et  quia  maior  vis  est 
lionestatis,  iunctae  res  omnino  ex  duplici 
genere  in  te  ilig  e  n  tur  ,  sed  in  meliorem  par- 
te.m  vocabuli  conferantur  et  lionesta  nomi- 
nentur.  Hic  verba :  quia  maior  vis  est  lione- 
statis,  male  transposita  esse,  facile  perspicitur.  Nam 
inde,  quod  maior  vis  est  honestatis ,  non  potest  colligi. 
utilia   honestis   iuncta    e    dupUci  esse  genere.      Pro  iun- 


c/^a  I  N     C  I  C  E  R  O  N  I  S 

ctaeres   ipse  reposui    iuncta    esse,    quod   ad    liaec 
Jertia    referLur. 

Cap.      LIV. 

^^S-  55*-  V.  26.  nominabimus  —  Purgoldus 
coni.    nominabaraus.     Sed  niliil  rautandum. 

P^&-  352-  V.  7.  n  e  u  t  r  a  r  u  ra  q  u  e  —  Verum  vidit 
Lambinus ,  sic  emendando  lectionem  vulg.  et  utra- 
rumque.  Quare  non  opus  est  coniectura  Oudendorpii 
vita  n  da  r  um  q  ue.  Res  neutrae  sunt,  ut  recte  mo- 
nuit  Ernesti,  jes  raediae,  quae  nec  bonae  nec  malae 
dicuntur  per  se. 

P^e^- 552.  V.  11.  12.  aliquid  videt  —  scil.  ani- 
mus.  Vulgo  videtur.  Sed  analogia  antccedentium 
membrorum  repetit  — •  perspicit  activum  hic  quo- 
que  postulat. 

Pag.  552.  V.  20.  insevit  —  Sic  Lambinus,  utique 
aptius  et  elegantius,    quam  vulg.  inseruit. 

Pag-  355-  V.  4.  q  u  a  e  s  u  n  t ,  a  u  t  f  u  e  r  u  n  t  —  Vulg. 
q.  s.  aut  ante  fuerunt.  Sed  ante  rectius  abest  cod. 
lieid.  1.    a  m.  pr. 

P^g-  353-  V.  6.  7.  fecit  usus,  ut  religionem  — 
Turpissimum  interpolatoris  pannum  hic  assutum  resci- 
dimus ;  aut  si  quid  eorum,  quae  ante  dixi- 
mus,  ab  natura  profectum,  maius  factum 
propter  consuetudinem  videmus;  in  quibus 
r.lliil  aliud  inest,  nisi  futilis  sententiae,  quod  aut  — • 
f  e  c  i  t    u  s  u  s,    repetitio. 

P^o- 354-    V.  5.  4.     concitati,     invectio    comi- 


KHETORIC.  DE   INVENT.    11.5^-57.     269 

tate    retinetur    -      Vulgo    .aebatur:     per     quam 

anixn.    temere    in    odium    alicuius     invectxo- 

nis    concitati    comitate    retinentur.    Lambnu  e 

rpmere     in       alium      alicuius     inte- 
coniectura  itemeieni 

rioris.       Nos    Ernestii    emendationem    sequuti    sumus, 
cni  Mss.   favent,  in  quibus  esc    invectio. 

Pag.  554.  V.  5.    caram  -    Bene  restituit  Eru.  e  Mss. 
pro    vuig.    ciaram. 

Cap.     LV. 

Pag   354.  V.  29.   ducunt  -   ad    se,    vulgo  adicctum, 
delevit   Erne.ti  Mss.  Cass.,  Guelf.  2.    aliorum   anctoritat.. 

Pag.  355.  V.  a2.  existiment  -  Coniunctivum 
recte  reposuit  Ernesti.     Vulg.   existimant. 

Pag.  355.  V.  2x.  22.  partim  ab  illorum  -  scil. 
qui  nobis  amici  sunt.  Ita  enim  recte  expUcavit  Ernesu, 
nec  opus  est  mutari   in    aliorum. 

Cap.     LVI. 
Pag.  356.  V.  12.   tuta   -     Cod.    Voss.  c.  Schol.  babet 
rata.    quod    Oudend.    defendit.     Vulgatum   tamen    benc 

se  tuetur. 

Cap.     LVII. 

Pag.  357.  V.8.  9-Huiusmodi  quumin  dicendo 
ratio^ies  incident  -  Sic  recte  Purgoldus  emen- 
davit.  Vulg.  huiusmodi  nec  essitudinc  s  quum 
in    dicendi   rationes   incident. 

Pag.  357.  V.  19.  in  hoc  inferiore  -  Ex  LaTnbin. 
emendatione   pro   vulg.    hoc     inferius. 


270  I  N      C  I  C  E  R  O  N  1  S 

^^S'  558«  V.  5—  5.  reperias  nonnullam  esse 
rem,  quam  facere  necesse  non  sit,  nisi 
p  r  o  25 1  e  r  a  1  i  q  u  a  ni  c  a  u  s  a  m ,  q  u  a  m  a  d  i  u  n  c  t  i  o- 
nem  nominamus  —  Sic  emendando  verum  h.  1. 
sensum  restituimus,  qui  in  vulgata  lectione  nullus  est: 
reperias  nullam  esse  rem,  quam  facere  ne- 
cesse  sit,  nisi  piopter  aliquam  causam, 
quam  adiunctionem  nominamus.  Cicero  antea 
dixerat:  esse  quasdam  cum  adiunctione  ne- 
cessitudines,  (nostri  pliilosoplii  appellant  liypo- 
theticas)  id  nunc  sic  effert :  esse  nonnullam 
rem,  quam  facere  non  necesse  sit,  nisi  pro- 
pter    adiunctionem    aliquam. 

^^S-  358-  ^'-  5-  6.  praeter  liaec  autem  mul- 
tas  esse  necessitudines  —  Sic  videtur  hic  locus 
optime  constitui.  Recentiores  edidere :  pariter  a  u- 
tem  esse  multas  res  necessitudinis.  Sed 
praeter  haec  habent  codd.  Voss.  1.  2.,  Leid.  1.,  ed. 
Omiiib.,  qui  post  autem  addunt  invenies,  pro  quo 
Victorinus  habet  invenias.  Utrum-^ue  giossae  videtur 
deberi. 

Pag.  358.  V.  7.  g.  u  t  h  o  m  i  n  e  s  m  o  r  t  a  1  e  s  i  n  t  e  r- 
eant,  necesse  est  —  Hanc  lectionem ,  quam  praei- 
vere  Olivet.  Lallem. ,  concinniorem  puto  altera,  quae 
cst  in  edd.  plerisque :  ut  homines  mortales  n  e- 
cesse  est  interire,  in  qUvX  ut,  praecedente  quod 
ge  n  u  s  ,    prorsus  abundat. 

Pag.  553.  V.  12 —  14.  Nam  omni  tempore  — 
vivere  —  Ernesti,  verbis,  aut  ad  incolumitatem 


RHETOillC.  DE  INVENT.    II.  57  —  59-     271 

hoc    modo,     et,    aut    ad     c  o  m  m  o  di  t  a  te  m      li  o  c 

modo,      quae    in    codd.    eius ,     item     duobus    Oudend. 

absunt,     eiectis ,     piiora     sic    constituit:      Nam     omni 

tempore    id   pertinebit,    ut     [ad    lionestatem] 

hoc    modo     exponenda    necessitudo    sit:    Ne- 

cesse    estetc.     Sed  pertin  e  bi  t    simpliciter,  sequente 

"ut,    admitd  nequit.     Saltem  esse  deberet:    eo  pertine- 

bit,    ut.     Et  omnino    Jectio  vulgaris,  auam  restituimus, 

antecedentibus  meliiis    respondet,    ct  triplicem  illam  ne-^ 

cessitudinis  adiunctionem  clarius  enuntiat. 

Cap.     LVIII. 
Pag.  559.  V.  18.     ex   temporum  —     Ita   legitur  in 
cod,   Voss.   c.   Schol.   melius,     Oudendorpio    quoque   iu- 
dic6 ,    quam  ut  in  edd.    e  x    t  e  m  p  o  r  e. 

Pag.  559.  V.  19.  20.  ant  ex  a  dm  i  n  is  t  r  a  ti  o  n  e 
hominum,  aut  studio  —  Sensus  Iioc  requirere 
videbatur,  non  id,  quod  omnes  edd.  liabent,  aut  admi- 
nistratione  aut  liominum  studio.  Nempe  ad- 
ministratione  refertur  ad  rerum,  quod  proxime  se- 
quitur. 

Pag.  359.  V.  25.  deiecit  —  Oudend.  praeferebat 
fecit,  ac  deiecit  interpreti  tribuendum  censebat.  Er- 
nesti  vero  servandum  pulat  deiecit,  cui  prorsus 
assenlior. 

Cap,     LIX. 
Pag.  360.   V.  12.    quae    simili    in    genere    ver- 
s  a  n  t  u  r   —     Vulg.    quae    simili    esse    in    genere 
intelligentur.     At  primum  non  est  credibilc,  Cice- 


'J./^ 


IN  CIC.   RH£T.   DE   I]S1  V.    Jl.  59. 


ronem  eodem  veibo  duas  deinceps  periodos  finiisse. 
Deinde  verbum  esse  in  cod.  Pal.  2.  abest,  in  aiiis 
transponitur ,  ex  quo  coUigitur,  id  a  giossatore  incul- 
catum.  Itaque  resciipsi :  quae  simili  in  genere 
versantur;  ut  alibi  Cicero  de  Inv.  I.  27.  m  o  I  e- 
stiam,  iracundiam,  amorem  et  cetera,  quae 
siraili    in    genere    versantur. 

Pag.  560.  V.  12  — 14.  Atque  in  liis,  id  quod 
in  omnia  valere  oportebit,  contraria  quo- 
que,  —  intelligentur  . — <  Perplexa  est  scriptura  in. 
edd.  atque  in  liis,  id,  quod  in  omnia  valet, 
valere  oportebit;  contraria  etc.  valet  autem 
recte  abest  cod.  Leid.  2. ,  eoque  omisso  et  commate 
post  id  sublato,  facile  perspicitiir ,  quid  ista  parentliesi 
scriptor  significaverit ,  nempe  non  Iiic  solum ,  sed  in 
aliis  omnibus  rebus,  altera  parte  contrariarum  rerum 
exposita,  per  se,  quae  his  contraria  respondeant,  et 
qualia  sint,    inteliigi. 


o 


^Illl^ll«\3l     v^-*..«W^I.       UUUM     <     i«^f  ■> 


PLEASE  DO  NOT  REMOVE 
CARDS  OR  SLIPS  FROM  THIS  POCKET 


UNIVERSITY  OF  TORONTO  LIBRARY 


PA 

6294 

A2 

1804 

v.l 

pt.1-2 


Cicero,  I^arcus  Tullius 
cSelected  works.  Opera 

rhetorica.  Latin.  1804.3 
Opera  rhetorica 


&= 

m 

UJ 

(D 

co 


Vi^ 


m 


Q  co 


S^jSff?S?P<??i^^'M^^ri'