1- -
U'J4
'•<
p
P A R E R G A
zu
PLAUTUS UND TERENZ.
ERSTER BAND.
FRIEDRICH RITSCHL.
i^Eipzie,
WEIDMANNSCHE BUCHHANDLUNG.
184&.
PARERGON
PLAVTINORVM
TERENTIANORVMQVE
VOLVMEN I.
SCRIPSIT
FRIDERICVS RITSCHELIVS.
^b^i
M.
A P V D W E I D M A N N 0 S,
A. MDCCCXLV.
.->»
•c«.
^i^^
«l.
il
VIRU • IN • PA V eis- COLENDO
lOANNISCHVLZIO
THETPHD- EQVILL-
REG • BOR • A • CONS • INT • REG • R • P •
ANTIOYITATIS • GRAECAE-ET • LATINAE
C V M • A L V M N 0 • T V M • P A T R 0 N 0
DOCTOSTRENVO -LIBERALI
OVEM-OMNES-ßONICONSENTIVNT
EPRIÄIARIISESSE-VIRIS-PATRIAE
VIRTVTISO-ETSAPIENTIAE-EXEMPLV
ETIAMEXTERAE-GENTESSVSPICIVNT
PROPENSAE • IN • SE-VOLVNTATIS
MYNERIBYS • SANCTE ÜEVINCTVS
D. D.
FRIDERICVSRITSCHELIVS
VENERABVNDVS uf ;
(> I \ >T
.*!
VIRISSIBIVNICECARIS
8 . S • GVTTENTAG G • C • B • RITSCHL
31ED-CHIR-Q-D- TH-D- EQILL-
MEDICAAl-ARTEM-CVM EVANGELICORVM
HVMANITATIS-STVDIIS EPISCOPO • ECCLESIA
FELICISSIMO-CON RVM • IN • POMMERANIA
SORTIO -SOCIANTI SVMMO-ANTISTITI
SOCERO-SVO PATRVO-SVO
INFINITIS • PATERNI • AMORIS • ÜOCVMENTIS
DE • SE • BENE • MERITIS • MER E NTI B VSQ V E
DD.
FRIDERICVS • RITSCHELIVS
PIENTISSIMVS
PRAEFATIO.
lunxl liis vol«Tiinibus, quac, uti olim iangerentiir,
per variarum occasionum opportunitatem seorsum et
scripta et magna ex parte edita sunt. Quae res etsi
quaedara sane incomnaoda habuit: quorum illud parvi
pendo , quod latinae vernacuJa lingua mixta libriun
bilinguem feci : tarnen eliam commodi hoc pepcrit, quod
propemodum nulla barum commentationum nunc itera-
tur, quin secundis curis pertractata et saepe singulis pa-
ginis vel aucta vel correcta prodeat. Quo in genere
plerumque satis babui rectiora reprobatoruui in locum
tacito substiluisse, nee fere de novis, quae sive anno-
tando sive inserendo recens accesserunt, a veteribus
diligenter discernendis sollicitus fui: nisi quod certis
id rationibus aliquoties vel suadentibus vel iubentibus
temporum diversitates leviter significavi.
Atque praeter baec, de quibus bis versiculis inonui,
profecto nihil quod praefarer haberem, nisi quaedam
suis locis praetermissa esse intellexissem, sive id meo
vitio factum est: si modo vitium est '^rjgday.eiv aiel
TtoXTia didaaxöfxevov: sive aliorum virtute, qui de iis-
dem rebus post impressas meas chartulas aliquid pu-
blice prodiderunt. Velut quae bis ipsis diebus ad me
allata est altera editio Bruti Ellendtiani, in ea de
Lagoma rsini codicibus tum praefat. p. VII sqq.
tum p. 184 sq. ea vel narrata vel non narrata repperi,
quae in illa, quae de iisdem codicibus ego p. 56 et
l'BAEIATIO.
66 s(j. icstaHis sum, non oruni ex parle eonveniant. Fi-
dein igiliir uieani iit iis , si qui in susj)icionein vocarc
aiiitmiiu inclnxeiint, expurgeni, hoc loco integrani scri-
j)linae «liscrepantiaiti cum ad Bruti SS"^* 72. 73
tum ad Tuscul. Qu. 1,1 extr. perlinentein propouani,
(jualera ex co exomplo, quod pcues Patres Collegii
Koniajii est, lueuiu in usuin transsciibi Braunii mei ami-
citia iussit. Quo facto liberum uiiicuique iudicium esto.
Brut. § 71. n 62. Kam. — 63. at. — oin. 70. — 6i. Odyssea. —
odissia S9. 43. 39. - odyssia. 8. 41. 93. 70. 58. C8. — odyxia _
4(3 — odissa 85. — C.5. latina — oin. — 58. — 66. latina — oni. —
58. _ 66. est — est. 26. — 67. Sic — Sic in. 85. — sie. 37. 38. —
sie enim. 93. 20. — 68'. tanquam — in taiiquam. 89. 39. 53. 70. 58.
68. 35. — tanq.. 93. — in taniq.. 51. 8. — intauq.. 56. — tauiq.. 98. —
69. opus — opnd. 51. — aliquod opus Dedali etc. 68. — 70. aliquod —
hoc. 93. — aliqnid. 20. — 71. Dandali — dele (exp.) Dedali 89. —
ßedali 39. 93. 56. 70. 85. 35. 20. — 72. et. — 73. Livianae — Levi-
ane 70. — 74. fabulae. — 73. non. — 76. satis — 77. dignae — digne
8. — 78. quae. — 79. iteruni. — 80. legantur.
§ 72-1 1. Atque. 2. hie. 3. Livius — est Livius 102. — 4. qui.
.'). prinius. 6. I'abulani. /. C.8. Clodio — Claudio 93. (: c. 35.) 9. Caeci —
Ccci 53. 93. 56. 70. 58. 68. 35. —10. filio —F. 38. -11. et. — i2.
iM. — 13. Tuditano. _ U. consulibus — cons. 89. 8. 37. 51. 56. 20.
92. — cos. 53. 98. - consul : : 93. — coss. 26. 38. 87. 99. 102.
101. — 15. docuit. — oni. 39. — 16. anno. — 17. ipso — i . . docuit. 39.
— 18. Antequam — ante q.. .39. 53. 38. 37. 87. 102. 8: 92. 101. —
ante quam 56. 98. — conc. 26. 19. nalus. — 20. — est. — 21. En-
nius -^ Ennius 89. — 22. post. — 23. Roniani — R. 87. — conc. 37.
24. conditam — ar'eni cond.. XIIII. et etc. 85. — C. 87. — auleni
cond . . quartodecimo etc. 20. — conc. 37. — 25. autem — anno. 56.
26. quaUodecimo — quarlodecumo 39. 51. 8. 53. 34.\ — CGCC. X. ut
etc. 102. — quatuordecumo 58. — quadiingentcsimo decinio , ut etc.
26 : c.) 37. 87. 92. — 27. et. — 28. quingentesimo — quinquagcnte-
simo 85. — quingentesimo 8. —29. ut. — 30. hie. — bis. 53. —31. alt.
— 32. quem. — 33. nos — 34. scquimur — 35. est. — 36. enim. —
37. inter. — 38. scriptores. — 39. de. — 40. numero. — 41. annorum.
— 42. controversia. — 43. Allius — Accius. 89. 4: 20. 37. 53. 51. 56.
26. 38. 58. 81. 87. 99. 102. 92. 101. — Actius. 93. 68. — Aclicus
.39. — Actilius 70. — Atlicus. 35. — 44. autem. — 4ö. a. — 46. Q.
— 47. Maximo — Maxumo 4: 51. — 48. Quintiim (sie) — Ouintum 37. —
(j. (inscr. = um = ) 56. — quinct. 98. — 49. consule — cons. 89. —
ronc 37. — consulem 39. 58. 68. c) cos. 51. 26. 38. 87. 8: con-
sule 93 : — .50. captum - et capto 56. 84 51. Taieiilo — tarenluni 39.
PRAEFATrO. XI
53. 70. 68. 87. 20. 1. C. 35.) — conc. 37. — .52. scvipsit — 53.
liviuin — 54. annis. — 55. XXX. — tringinta. 93.— 56. postquäin —
post 53. 70. 68. 20. 87. 9. — post. q.. 98. 99. 8: 101. — conc. 37.
— P- — (c. = postq.=:) 31. — 57. eiim — eani 53. 70. 56. 68. 87.
conc. 37. — 58. fabulam. — 59. docuisse. docuisset 51. 8: — 60. et.
— oni. 8: 51. 56. — 61. Atticus— Act. 39.. — 62. scribit. — 63. et.
64. nos. — 65. in — om. 39. — 66. antiquis. — 67. coinnienlariis —
comment. . 89 c.) — coment. 58. — 68. invenimus.
§ 73. ] 1. docuisse — 2. autem — 3. fabulam — 4. annis — 5.
post _ 6. XI — undecim 93. — X. 68. —7. C — Cn. 98. 99.
101. — 8. Cornelio. — 9. Q. — Qu. 37. — 10. Minucio — munucio
39. c.) — Minutio 93. 26: 58. 85. 20. 35. 37. 87. 99. 102. 92. 101. -^>
-^ ii. consulibus. 24. — coss. 26: 38: 87. 99. 102. 101. — cons. 89
(sie) — cos. 53. 46. 98. — consuh: 93. — cons. 51. 85. 20. 37.
8. 92. — d2. ludis. — 13. luventatis — iventatis 89. — Luctatiis 37.
26: c.) 87. 92. — Luentatis 4: 53. 56. 58. 68. 85. — Iiientatis 51. —
Luentanis 39. luvenlutis 98. — Liuianis 20. marg. = Liuius salinator,
etlVero cos. Asdnibaleni apud Senegaliam cum totoexevcitu deleverunl. =)
tuentalis 35. 70. 93. — 14. quos. — 15. Salinator 25. — 16 Senensi —
Senesi 89. 39. 51. 53. 58. 68. c.) 85. 8: — sen . . (c. - senonensi=)
20 —senensi 93. — 17. proelio - praelio 89. 26: 38. 58. 37. 127.
99. 101. — prelio 53. 97. 56. 70. 68. 85. 20. 35. — prelio 39. —
18. voverat. — noverat. 39. 98. 58. — 19. In. — 20. quo. — 21.
tantus. — 22. enor. — 23. Attii — Accii 89. 56. 2ö. 38: 20. 37. 87.
99. 102. 92. 101. — Actii 93. — Acci 39. 51. 53. 70. 58. 68. 35. 8:
— Acii 85. — 24. luit. — 25. ut. — 26. bis — iis 20. — 27. consu-
libus - Cos. 53. — cons. 51. 85. 37. 20. 8: — coss. 26: 38: 87.
102. —28. XL. — XXXX. 89. 51. 56.38:20.— (c. 26:) 8: — XXX.
85. — quadraginta 93. — 29. annos — natus annos Ennius etc. 93. —
30. uatus. — 31. Ennius — Emmius. 89: 70. — 32. fuerit -|-fuerat 85.
— 33. cui— om. ad = Livius = 89. 70. — quod equalis etc. 53. 39.
51. 56. 58. 68. 85. 20. 35. — 34. cum _ om. 8: — si 93. 98. 99.
101. — 35. aequalis .— 36. fuerit — fuerit : Livius minor etc. 58. 8: —
37. Livius — 38. Minor — 39. fuit — aliquanto luit is etc. 39. — 40-
aliquanto — 41. is — primus q . . fabulam etc. 58. — 43. primus —
44. fabulam. — 45. dedit, — 46. quam — 47. ii — hi 39. 51, 53. 70.
58. 68. 8: — ä ii 56. c.) _ 48. qui. — 49. multas — multa 51. 85. —
50. docuerant — docuerat 89 — docuernnt. 56. — 51. ante — 52. hos.
— 53. Consules — cos. 51. 56. 8: — coss. 26: 38: 87. 102. — cons.
37. 20. 92. — 54. et. — 55. Plautus. — 56. et. — 57. Naevius. —
Kevins 89. 39. 53. 93. 56. 70. 58. 68. 85. 34. 8: c.) — Ennius 20.
c. 4. 39.)
Tusc. ^uaest. 1, 1 fin.] 42. annis. 3. — anU. 31. — 43. enim —
om. 23. 33. 34, 31. 61, 64. 69. 107. 120. 93. 119. 2. - 44. fere —
XII I'UAEFATIO.
vere. 3. feie 2. — 45. CCGCX. 114. — (leceiili decem. 3. CCÜX.
23. CCCCXVlll. C4. 69. 103. c.) 107. 61.) siip. = o =^ quadringeiitis
(lecein. 33. 34. 93. CCCCX. 120.48. c. a rec. man. = D. X. (CCCCX —
DX. 123. 125. CCCCC. X. 50. conc. 121. oni. 2. — 40. post — posto.
2. c.) — 47. Roinani. — 48. condilain. — 4U. Livius — W. fabulam.
— .-)i. dedil. — 52. C — Gaudio 31 (sie) (iayo. öO. Appio 120. G.
61. 64. 69. 103. 114.(93. c.) Gajo 43. 23. 107. 100. 2. — 53. Claudio
107. — Claiidii. 103. e.) — 5i. Caeei - 107. 114. 100. 2. eeci. 33.
3. 39. 54. 00. 31. 69. 61. Coeci 119. — 55. filio — F. 53. — filio ceci
ülio. 31. c. — 56'. M. — el M. 3. 33. 34. 114. 103. 93. — 57. Tudi-
tano — Tudetano. 31. Tudiano. C9. Ui — dilano. 43. — 58. eoiisuliJjus.
— consul. 23. coiis. 121. 93 cos. 33. 54. 123. 125. - con. 34. —
coss. 48. 49. — 59. anno — lion. 43. — a... (iiiser. - . s. imo =)
103. — 60. arte — arleni. 3. — 61. nalum — noluiii. 43. ~ 62. En-
iiiuni: — Einiiiuni. 60. — aiiiuin : 2. c.) 63. (jiii. — 64. fuit.
Sed persequar reliqua: scqiiar aiitcni paginarum
ort] in ein.
P. 2r scp annot. in Iranscursu tractatos Livii ex
Odyssea versus in Herraanni Epit. doctr. metr. p. 223
nov. ed. sie video non iniproLabililer sive ab Ilernianno
sive a M. Hauptio scribi:
ibi inaneiis sedetOj clö/ncuin videhis
nie cdrve/ito vehenteni in domiun venisse.
Levidense est, qiiod non vere dicitur Chaiisius fion
nominato auctore afferrc.
P. 95 conimemoralum Plautin ni ninpianj vixissX;
negantibus licebat aliuiu perobscurae uicuioriac jjoetam
üpponerc, iungendum cum ut videtur iis conioediac
scrii)toribns , (piorum noujina p. 196 s(j, conqiosuinius.
Est j Qnintipor ille Cl o d i a n n s , Veniiis strictim
nicntio iniecta p. 267. De quo non and)ignuni, si quid
video, ipsius Yarronis iu satira teslinioniuni exsiat apud
Nonium p. 448: cnni Qnintipor Clodianus (Clodius
libri) Lot conioedids sine iilla f'ecerit Musa, ego nnuin
libcllum non edolem? Non sane honorifieenlius de eo-
dem ideni sensit in epistohi ad Fuiiuni apud Non. p.
117 (ef. ]). 144. 425), verbis quidem non salis expe-
dilis, plana sentenlia.
P. 105 fjii()d niiiaui esse dixi Dosseuni velDor-
senni alicuius poetae cum ipso Plauto consoeialioncn),
itlrm meoum sensissc plcrosquc coniicio. Quod aulcm
PRAEKATro. XIU
noij iiiiigis cgo (juani aliiis qnisquam contra gravissi-
iiioiHim, ut vidcbatur, lestimonioruni auctoritatem aiisi
eramus , ut ])rorsus de uiedio tolleremus poetae Dos-
senni memoriam, id iitinc ut f'aciendiim putem prope-
modum persuasit Bergkii nostri facunda raliocinatio pri-
vatim nuper niecum comniunicata. Et Horaliani qui-
dem versus (Epist. II, 1, 173) quam ille interpretationem
commendabat: qiiantus dossennus in indiicendis eda-
cibiis parasitis P Lantus sit: eandem iam vidco C. O.
Muellero tribui ab Orellio , cuius dubitationi aliquo
modo licet comparato hacco nominis usu (cf. nos p. 32)
occurrere. Nam qiiod ita noii sane urbanus Plaiiti
obtrectator Horatiiis existit : talis quidem inurbanitas
iion potest ab eins in hoc genere morositate aliena
videri. Goramemorata autem apud Seuecam Epist. 89
dossenni inoniunentum atque sophian dossenni non
necessario ad poetam Dosseunum spectare , vertun
liberius geiius interpretandi nullo negotio admittere,
satis iam Munkius disputavit de fab. Atel], p. 35. Re-
stat Plinii testimonium N. II. XIV, 13, 92, quod per-
sci'ipsimus p. 370 sq. Ibi igitur cum liaec exstent: Sed
Fahius Dossennus his versibus decernit et in
Acharistione : eis quidem verbis Bergkius sagaciter
putat non Dossenni versus dici, sed Plautinos, quibus
quidem controversam quaestionem dirimere aliquis sive
litteratus sive iureconsuitus Fabius Dorsennus perhibea-
tur: quemadmodimi eandem sententiam item Plaiitino
versu comprobasse Scaevola, Aelins et Atteius Icti a
Plinio statim post narrantur. Quo et de Acharistione
Plaulina fabula testimonium Nonianuni convenire, et
illud aliqua ex parte videri acconnnodavi posse , quod
Fabiae gentis cognomentum, si minus \^svLm Dorsennus,
at saltem Dorso vel fortasse Doj^suo exstet apud Liviuni
et Valerium Maximum. — Qnae si non sine aliqua
probabilitate disputata sunt, Dossenni nomen etiani
p. 110 et 196 nobis omittendum erat. — Illud autem
fieri nullo modo potest , quod 2:)lacuisse Muellero vi-
deo , ut dorsennutn Horatianum interpretemur inandu-
cum: quod ille ut faceret motus est puto edacibus epi-
XIV PRAEFATIÜ.
theto. Atellanarum persona ludicra dovsennus (haiicl
(lubic a dorsi <^ll)beie dicta) non est helliio jurcove,
sed liarioliis quidaui: de quo Munkius e.vposult p. 35.
Itaque nou peculiarem propi'iamque doi'seimi indolem,
qua is ah aliis Atellanaruiu personis, macco, papjjo,
b u c c o 11 e , distabat, speetari ab Horatio ciedo , sed
comrauneru omnium scuiTilitatem: nee edacitatem solam
parasitoi-uiu, sed edaciuiii parasitorum item scurrilitatem,
plui'imis eani exeniplis Plautinarum fabularuni illu-
strem , ex ipsaque fame consectariam atque coniunctis-
simam cum edacitate. Hoc ut dicat i^oeta: quantus
ipse scurra sit in scurris parasitis describendis, Vides
cruattuor pejsonas ])rimarias fabulae palliatae perstriugi :
amantis epliebi , patris alteiiti, lenonis insidiosi, edacis
parasiti : liuius autem plus etiam quam reliquarura
tractationem Plaulinam stomaclium Horatio movere.
P. 135. 141. 144 de Caecilii Hypobolimaeo
et Hypobolimaea rastaria dicentem fugit Grau-
erti disputatio Analect. bist, et phil. p. 75 sqq., cuius
nunc tanquam longinquae memoriae recordatione admo-
neor. Ostendere iile sat probabilibus argunientis stu-
duit, nee Hypobolimaeam nee Hypobolimaeam raslrariam
Caecilii unquam exstitisse, sed unam Hjpoholimaeumj,
camque altero nomine Rastraricmi dictam esse ut Asi-
iiariam, Mostellariam ceterasque liuius generis iabulas
Plautinas, Et de librorum mss. fide certius etiam iudi-
care nunc licet. Qui quidem ipsa Hypobolimaea ra-
stvaria noinina semel tantum testantur Nonii p. 16, ac
seniel praeterea ientininaui formam ibid. p. 89: Peri-
boea rastraria. Reliquis quinque Nonii exemplis aut
non ])lena teriuinalione perscriptuui prius nomen est,
sed Jlippoholi/nen p. 178, IJjpoboli p. 176^ Hjpovoli
(ristraria) p. l47, Hypob. p. 505, aut ipsa forma ma-
sculina scrvata: Hypobolimaeo rastrabia p. 40. Gemi-
nam autem inscriptioncm Jfypoboliinaeus et ßastraria
quod in unius indicis continuitatem iunctam videmus,
id soll insciliac INonii Iribuendum : nee magis Hypobo-
limaens .vtVe Rastraria dici potuit , quod visum est
("fiaucrtü. Duas. nisi l'alliniur, 'TutoßokifJ.aiovc vcrtcrat
PRAEFATrO.
Caecilius: alteram Menandrlam 'TKoßoXiuaTov iJAygoL-
aov, alteram sive Phileinonis sive Alexiclis 'T%oßo}iif.Lalov.
Hac ut iiiter se fabulae rectc tlisci'irninareiUnr, addita
sunt subdiliciorum nomiiia adulescentium: Hjpoholimaeus
Chaerestratus et Hjpoho limaeits Aeschinus. Ac de ijlo
satis constat Ciceronis pro Rose. Am. 16 testimonio, quo-
cum percommoile eonciliatur Festip. 1 74 M. memoria;
de hoc immerito Gellianam fidem (XV, l4), e qua pe-
penditNonius p. 106, Grauertus p. 79 addubitavit. Ver-
tebat autem Caecilius etiam NoSoj' Philemonis, eique
rdSf« nomen fuisse Nicasioni apparet. Itaque ipsa ra-
tionis communitas effecit, ut ad. Hjpobolimaeorum sluii-
litudinem etiam Notlius Nicasio diceretur ijro simplici
Notho. — Sed Menandi-iam Hypobolimaeum ut a coguo-
mine fabula discernerent, etiam alteram viam quandam
ingressi grammatici, antiquioris aetatis exeirq^lo Plautini-
que moris recordatione a rnstro, cuius in illa meutionem
sive iniectam sive frequentatam esse consentaneura est,
traducto nomine Rastrariam dixernnt: nam ab ipso
poeta haec ratio inscribendi indicis non potest non
aliena videri. Id nomen forte a se repertum cum altere
tcmere couglutinavit Nonins. — Rrevitei', quid mihi vi-
deretur, significavi, uberius sententiae meae rationes, si
opus fuerit, alio tempore explicaturus.
P. 166 V. Ha fine pro oder auch corrige aber
flicht
P.I87 (ubi V. 6 a fine adde /?. i65) quod glosse-
mata Opiliana et euni librum, qui inscribebatur
Plnax, discrevi, id aliunde ducta argumentatioue magis
etiam videtur confirmari posse. Sic enim, cui tabidae
illius notitiam soli debemus, Suetonius Gramm, c. 6
de Opilio: Hains cögnomen in plerisque iiidicibns et
titulis per unam l litteram scriptum miimadverto :
verum ipse id per duas cffert in p a rast ich ide li-
helli qui inscrihitur Pinax. Quae (jrjsarem moverunt,
ut de duplici genere iragaart^^ldav vel TtaQaanvLdLGW
vel dxgoaTi)(^Ldav sie commentaretur de Doriens. com.
p. 98: Parastichides nnt aliquot versiculis constahaiU,
quorum litteris initialibus nomen auctoris continebalur :
XVI PRAEFATIO.
aut positae crant in titidis sive indicibus, qiii ad dl-
versas lihelli partes pertinehant, ita ut singuli singidas
ex auctoris nomine vel cognomine litteras haberent.
Huic qaideni generi adnumerabis acrostichon illud_, de
quo loquitur Suetonius. Atqui talis quideni para-
stlchidisj si modo recte verba obscunora iuterpretor,
nee ullum usquam exstat exempluin nee sat commode
cogitari potest. Illud comj^ertum habemus, sed uno
solo exemplo infimae aetatis, singulorum alieuius scripti
libroruni initiis h. e. litteris iuitialibus (non titulis sive
indicibus) effectain esse acrostiebidem : qualem Pbilo-
storsii Histoi'iae ecclesiastieae Pbotius Bibl. cod. 40 tri-
buit: ev ?i6jolq tß', äv al äitagy^al avvTi'be^EvaL to
Tou (TvyysyQacpörog äjvaQTL<^ovaL ^lAoaTopytoi; övcfza.
Verum in OpiHura vel propterea neutrum cadere arti-
ficium potest, quod iste Libellus non fuit profecto tot
libvis divisus, quot Htteris opus est ad Opillii (vel adeo
Aurelii Opillii) nomen efferendura : quo aceedit, quod
de Philostorgio loquens nee utitur Pbotius ivagaaTt^ig
nomine, nee satis reete, si vim vocis compositae pro-
priam spectaraus, potuisse uti videtur. Immo versibus
metro astriclis, ut est consentaneum, fieri solitas para-
sticbidas, id vero tota antiquitas claraat. Testantur lioc
exerapla Epicharmi (vel Epicbarmioi'um potius) apud
Diogenem Laert. VIII, 78, Dionysiique TOV Msra'^e^^vov
apud euudem V, 93: (ubi allatos duos senarios noii
putare in ipso tragoedia Sopbocli supposita lectos esse,
sed potius sexaginta versuura continuis initiis effectos;)
testantur Sibjllina vaticinia eum a Dion^.sio Halle. An-
tiq. IV, 62 commemorata, tum imprimis notabili eorunx
versuum exetnplo, quorum initiis compositis IX0TS
nomina fiunt, apud Gallaeum p, 723; testatur de Ennio
Cicero de divin. II, 54, ubi tarnen Aurati coniecturam
vix audemus contra Wolfium in Muret. Var. lect. I^
p. 272 tueri cum Orelllo. Item ad poetarum versus
eae parasticbidcs pertinent, in quibus aucupandis exqui-
rendisque niultos fuisse veteres grammaticos et Gellius
docet XIV, 6 et ipse Eustatbius in Iliad, il p. 1462.
Quo autera consibo acrosticbis Ennius et Opilius et
PUAEFATIO. XVir
antliologiorum ex Epicharmo excerptoruni (cf. Welckcri
Opusciil. 1, p. 347) sive coiulitor sivt' conditores Hsi
sunt, nomeii scriptoiis ut posteritali liiJibunda manu
traderetur, ideni consilium duol^us nu[)er 'Avaygar^rlq
TVig'KkXadog et epigrammatis Catiliani Incnlentis exem-
])lis patefactuna est felicissima Lehrsii Franziiqne saga-
citate in Mus. ])lii]ol. IT, p. 354 et III, p. '292. Haec
igitur oninia cum ila sint, vix dubitari a (pioquam pu-
latnus, quin Opilianac quoque paiastichidis memoria
coniuncta sit cum metii notione : sive ille prosa oratione
persci'ipto Tlivaxi, pi-aelusit aliquot yevsiculis nouieu
suura operto ai'tilicio apei'ientibus, sive Porcio Licinio,
Volcatio Sedigilo, L. Attio, Lucilio (noii item Servio
Claudio, V. p. 243 sq.) sociandus est, tjuos siippari ac-
tate simile genus litterarum versibus tiactasse vidiuius
p. 91. 320 sq. Hoc si verius sit, ut Leischio visum
est in üiar. antiq. stud. a. 1839 p. 340, eximendus fueiit
Opilius ex eorum numcro, quos posse de ijisis actioni^
bus scenicis accurate finitaque annorum notalionc egis-
se disputavimus p. 321.
P. 195 (et 378 aunot.) vituperatis Vectii et P h i-
locomi patronis licet I. Beckerum addere in Diar. an-
tiq. stud. a. 1843 p. 243. Recte unum Vectiiim Phi-
locomum Van-Meusdius posuit Stud. ciit. in Lucil. p. 46.
137, quem librum abliinc duobus annis editum Ins
tleüiuni diebus nactus sum. Sed multo eliam prius
verum et vidit Gronovius et probavit Wolfius, quoruni
tum uon iu promptii erant Suetonii ediliones, accuratius
autera H. Meyerus explicavit in eisdem illis Diariisa. 1836
p. 376. — A Quintiliano autem commemoratuin V e-
ctium, quem insectatus esse Lucilius dicitur, Titinium
autem Vectium esse Beckerus quoque p. 244 perperam
statuit, rectius ut videtur, quam nos eundem illum Phi-
locomum, Van-Heusdius p. l97 coniecit Vectium vel
Vettium Vettianum esse, laudatum Ciceronis Brut.
5.169 Marsorum oratorem: quanquam id quoque prae-
ivit Meyerus in Brut. p. l46, qui item de Philocomo
olim ipse cogitaverat, — Nee vero familiärem Lucilii
iam salis tuto dicere Vectium Pliilocomum licebit:
XVIII pr.AEFATin.
(luamlo subtili profeclo disjjulatioue fainäiaribus suis
]M-o familiaris sui Suetonio restitui Van-Heusdliis ius-
sil Slüd. crit. }). 46 sq. et PLpisU ad C. F. HerniBnnuni
p. 1 5 sq(j.
P. 199 au not. conimenioratam I^adewigii de aclae
Casinae tempore sententiam confirmai'e ille siipplo-
mento argunientonim in INIiis. ])l)il()l. 111, p. 537 sqq.
studiilt: quoi'uni tanien, iiisi fallimur, nullmu est, quin
ei tanqiiara praesensioiie aliqiia ij)sa nostra dispiitatione
occurrerlmus.
P. 207 aniiot. improbatam Visseriugi debasiUca
Plaulina opiiiionem video etiam a Beekero Antiq. Pvom.
11, p. 39S reiici.
P. 210 V. 2 Icgcndurn Folgerungen pro Folgen
P. 2J4. 216 sqq. cpiod certa ratioeinalione «isiis eon-
tendi sexlo V. G. saeculo spectatores in theatro
stelisse aut saltem neu c o ii s e d i s s e in ^radi-
o
h u s, ei rei grave licet e Ciceronis de aiiiicit. c. 7 arguuieii-
tum addei-e, id)i Laelii liaec sunt verLa: Qui clfiinores
tota cavea in liospitis et ainici niei AI. Pacuvi nova
fuhula, (juom ignorante rege^ nter esset Orestes, Pj-
lades Orestem se esse rliceret, ut p/o illo necaretuj\
Orestes autein, iln ut erat, Oresteui se esse perseve-
raret. Stantes plaudehant in re jicta. Quae verba
non raediocri et negotio et frandi fuernnt interprelibus."
Nam eum praeiudi(;ata opinione silii persnasissent gi'a-
diis theatrales iara Plaulina aetate exstilissc, id quod
aliquante calidins e jirologis quibusdam concluserant,
st an es prorsus insolenter interpretali sHnt assurgen-
tes : quantum qnidem e G. Beieri annotatione perspicio,
cuius nunc solus in promptu est eonimentarius. At vero
diligeniissime et ad reruni veritatem accoraraodatissime
Giceio stauLes dixit pro spectantibus , multoquc adeo
maiore iure, quam hoc loco, iIHs ])Otins exemplis, quac
p. 209. '') 216 «ornmeraoraviinus (quibus quidem, nt etiam
de divin. 1, 2(3, de consessu loquitur), videri ])Oterat
lerapora niiscuisse: si modo miscere tempora dicendus
•) Vbi /UconiusI, S.(i9 ciTaiiim i-st pro Ascoviiis II. S. 69.
PRAEFATIO. \1X
est, qul in rc secmiclarla loqueiidi iisiini sitae aclatis
sat excnsabili iiicuria se(juatiir. (^iiaiKjuam illa cxempla
si ita iiti fecimiis iiitei'pretamur, ut de sabselliis douio
apporlatis et in lioram paralis cogltetur, nee in negli-
gentiae teniporuiii(|ue permutatorum vel levissiimau
t;rimen Cicero iiieurrit, nee nos slatuimus quod non in
conlestalara rei iiniversae niemoriam a])priuie conveniat.
Eique rei niox novutii dociuiientiun aflei'einus p. XX.
P. 225 cum de s e r v i s { a b u 1 a r u ni s p e c t a t o-
ribus vel potiiis nou speetaioribHS diccbam, non obli-
liis eram orationis de baruspicuui responsis (c. 11. 12),
sed nolebaiti iis titi, (juae ad teuipora diversissima spe-
ctarent. Quanquaui, quae quideui iJlinc colligi possant,
a nobis disputalis non modo nOn repugnant, sed fidem
potins addunt. jNam quod ludis MegaJensibns anni G97
collecta ex omuihus vicis vis innumerabilis servoriun
a P. CLodio aedile dieitur repente foniicihus ostiisque
omnihiis in scenam inimissa ivrupisse: — servoriun et
ludiovum niultitudini Clodius senatum populumqiie Ho~
manuni ^ vinctiun ipso consessu et constrictiiui specta-
culis atque impeditiun turha et angustiis, iradidisse: —
nulta hos Indos matrona adisse propter viin conses-
suniqae servorum: — sen'i nos J'ecisse, servi spectasse:
lata denique servorum 3Iegalesia fuisse : — boc oiTine
])i'orsiis singidareni rei inauditae alroeisqiie praeter nio-
rem faeinoris insolentiam testatur. Conti'a quod Caius et
yjppius Claudii dicuntur, cinn ludos fncereiit, servos de
cavea e.vire iiississe. eo duo simul docemur : ie^itimum
quideui et quavis offensione vacuuin ad caveam adituin
servis non fuisse, sed eundem usu tarnen, sive abusum
dicerc inalueris, invaluisse atque id liceutiae servis in-
duLsisse niagistratus ; alioqui nee ius fuissel aedilibus
exturbandorum servoruui, nee praeter ceteros Claudii
polissimum illi commemorarentur tanquam praecipuam
laudem nieriti. — Ceteruin quod et §. 22 verbis ante
allatis et ^. 25 bis verbis: onine servitium , permissa
niagistratus liberatum, in alterarn scenam immissum,
alteri praepositum, ut alter consessus potestati sers^O'
runi obiiceretur, alter servorum totiis esset: scena est
\X PP.AEFATIO.
pro cavea dicta, id prorsus sine exen)plo esse iure
siio Maiklaiidiis et Wollius annotariint. Keclius, sed
niolesta lofjuacitale, sciiptor illius orationis, quem non
esse Ciceronein ccrtum est, sie §. 26: Uli seruos de
cavea exire iuhehant: tu in altera in seri^os imnii-
sistij, ex altera liberos eiecisti.
P. 228 a nobis dciensae sententiae, qua curatiiis
editos ludos, quos Tacitus dicit, interpretali sumus ac-
curalius graeco more factos, graecuiu aiitem moi'eui
praeter cetera ad gradus theatrales tum primiun ex-
structos rettulimus, non mediocriier ipsa Angustini verba
favent, quibus destructi jNasica anetore tlieatri memo-
riam (a nobis p. 213 sqq. explicatam) sie comprebendit :
ca\^eain thcatri senaLani construere inolieuteni ah hac
dispositione et cupiditate conipesciiit, persuasitquc ora-
tione gravissiina, ne graecam laxur iatn virilihus
patriae moribiis paterentur obrepere et ad virluteni
lahejdctaudam enervandamqae Romanani p er e gr inae
consentire uequitiae : taiitainqiie auctoritate i'aliiit, ut
eins verbis commota senatorla piovidentia etiani suh-
selUa, quibus ad horam congestis in ludoruni specta-
culo iani uti civitas coeperat, deinceps proJüberet ap-
poni. Quae nescio an ex ipsius Livii libio XLVIII. ])e-
tita sint. Yide auieui, quam egregie nostvan» de s ce na,
cavea, gradibus, subselliis, consessu disputa-
tionem illa confirment: caveain tlieairi — , et subsel-
lia, quibus ad borain congestis. e. q. s., apponi: item
quam prorsus ideni, al(pie nos p. 218, de caussis et ra-
tionibus ilüus severitalis Augustinus senserit, bis ille
verbis pergens : Quanto studio iste ab urhe Roma
ludos ipsos scenicos abstulisset, si auctoritati eorunij
quos deos putabat, resistere änderet, quos esse noxios
daemones non intelligebatj aut si i/itelligebatj placan-
dos etiani ipse potius quam contemnendos deos existi-
mahat. — — Ceterum Mummii de Corinlbo triurapbum
ad aiinum 607 Capit. referenti p. 227 sq. Ijaerebant in
memoria Eutropii verba IV,. 14: l^res Romae simul
celeberrinii triumphi fuerunt, yjjricani ex Jfrica
Mflelli ex Macedonia .... Mummii ec Corintho. Lo-
rUAKl'ATIO.
cnpletloiMiiu lltlciii auctoriiui sl setfuiniur, c.ipta csl Co-
riutlius a. Ö07, trininpbatura proxiaio anno.
P. 239 proposilo argnmento, quo Aelii Stilonis
natales inilio saeculi sepliuii asci^ipsi, quod circa hoc
ipsiitn tcriij)us natus Lucilius lihrnm aliqiiera Aelio de-
dicasset, iion dcbebam tantura tribuere. jSam, nt uno
exeniplo utar, uno et viginti annis ujinori Brulo suuni
de oi-atoribus libruni Cicero dedicavit. Quo tanien noii
infriiiqitur reliqua ai-giunentatio nostra ad Aelium per-
tinens. — A e 1 i a n a s aateni fa b u 1 a s Plauti XXV (licet
enim Varroniaiiaruiii exeniplo appellare) ostendi p. 126
(cf. anliot. p. 239) praeter quattuor, de qiiibus non con-
stet, casdein esse atque ipsas \arrünianas XXI. Sed
etiam illarum quattuor saltem una etiamnuuc videtur
investigai'i posse, si eandem ratiocinationem, quam annot.
p. 242 sq. Servio Üpilioque adhibuinius, transtulerinms
ad Aelium, Nam si consentaneura est a Plautinis gram-
maticis cas potissimum fabulas tractatas esse, de quai'um
fide ipsis persuasum esset, non temere videbimur pro
Aeliana Fa e n era tri cem habere propter Festi ea verba
quac perscripsimus p. 366. — Festi autem in illo generc
universo, quod persecuti sumus p. 149, eo gravioretu
apparet auctoritatem esse, quo certiore arguniento (vid.
annot. p. 367) intellectum est Plautinarum glossarum
scriptoribus Verrium esse usum. — Ceterum satius duxi
silentio et illic et p, 358. 367 pi'aetermittere, quod Aelio
non tantniu cornmeiitarios de Jahulis Plautinis, sed etiara
lihros de lijigua latina vel adeo de granunatica latina
H. Meyerus et eius vesvigia preniens Ellendiius tribu-
erunt in Cic. Brut. §. 169.
P. 251 et p. 257 quos posui annorum 645 et 609
aediles C. Cosconium et D. lunium Silanum Lucium-
que Hostiliura Tubulum, eos sero intellexi commenticios
esse nt alios longo plurimos a Pighio fidenter effictos.
Cuius etsi eo in senere valde tenierariam licentiam
niinime ignorabani, tarnen non putaram similcm libera-
litalem eius fore, qui Pighianae fidei acer exagitator
cxorsus haec de sc professus esset consolita oratioms
elegantia: Itaque nomina in Aediliam non notaLoriini
PKAEtATIO.
loco a Pighio iaut coUatCi Ins quoqae cluobus capitihii.^
inserentes, semper accuiatani eacleiii imcis inc/iulc/Nli
diligejitiarn, iiisi oinnis duhitationh species de addito
anno e^uuiiiisset, ohseivauimas. Verba sunt F. (j. Scliu-
Lerti de Koniaii. aedil. p. 277. Scilicet uncis inclu.sit,
fjiioxHim ne meiilio quideiii fit apud rerura scriplores :
vacare (lij])'uationis nota voliiit, cjiku>, etsi cuin ipsa ae-
tlilitale iiiisquam coninncta, laiiien aliquo in loco uiagi-
slratiiian Piomanoriun referuntnr. Veliit luiiium et Mo-
stiliiim ilios noii alia de caijssa et in aedililjiis velLidit
et certis aiinls ascripsit^ nisi fpiod piaetores fuisse con-
slat: ut taceani de Cosconio. Ap[nirel meritam acri-
inonian» essti, qua de tali opera iudicasse INiebulirium
vidio in scholis de liist. Rom. habitis, toI. I, p. 111
ed. len.
P. 292, item p. 348 dubitavl , nun» Apollinares
1 11 d i statin! ab initio sceiiici Decuo luissent: quos qui-
dem a. 584 l'iiisse seenicos Thjestae E^nnianae exeuiplo
constaret. Onjnis tollitnr (bibitatio lon^e lucnlentissiino
lesliniOJiiü, qnod docti adnlescentis laeobi Bernajs Hani-
burgensis indicio debeo. Fesli enim p. 326 Muell. haec
verba sunt: „Salva res est dum cantat se?iex'>^ quart;
parasiti y^pollinis in scaena dictitent, causam
f^crrius in l. p'. quoruni prima est P littera, reddidit,
quod P. Sulpicio Cn. Fuluio Cos., M. Calpurnio Pisoiie
P r. Vrh. faciente In dos subito ad arma exierint
nuntlato adve itii hostium i^ictoresqiic in theatrum
redicriut sollicili ne intermissi religiotiem offerrent
instaurandique essent: inventum esse ibi C. Pomponium
libertinum mimuin magno natu, qui ad tibicinein sal-
taret: iiaque gaudio non interruptae religionis editain
vocem nunc quoque cetebrari. At in hoc libro referl
Sinni Capitonis verba, qiiibus eos ludos yipolli-
nares Claudio et Fuluio Cos. J'actos dicit ex libris
Sibylhnis et vaticinio Marcii vatis institntos, nee no-
nnnalur uHus Pomponius: ridiculeque de ipsa appeiln-
lio/ie parasitorutn ylpoUinis hie causam reddit, cum in
cn practerisset, ait enim ita appellari, auod C. f o-
uinnius. iqui ad tibicinein saltarit , sccu n dar u/n
I'RAKFATIO.
p a r t i u m fiievit, qui J'erc oninibus inirnis panisitus In-
ducatur. E quibus evidentissime apparet iain a. 542,
vel sl Capiloncm sequiniur, adeo a. 54l li. e. ipso
priuium inslitutoruiii Apollinariuiii ludorum anno fabulas
in scena actas esse. Secundum haec corrigendum, quod
p. 218 coniecitnus; item p. 299 v. 20 pvo nicht vor 5^l1
confldenlius loqui liceLat seit 541. — Geterum cum
Festo convenitServio in Aen. VIII, 110: cuius in Aen.
III, 279 annotatione eadem videtiir narvatiuncula ad
Megalönses Judos referri. Cnl similem inconstanliam
tetigimus p. 231, de qua cf. Wollium in Cic. oratt. IV.
p. 340 Madvigiumque Opusc. I, p. 103 sq., recte ut
videtur INIegalensium meu)oi"iam reiicientes.
P. 311 sqq. (ubi v. 13 ab operis peccatum i/i der Re-
de pro die Hede) quam explicavimus i n s t a ur a t o r u m
ludorum notionem, eam planissime conGrmat etiam
Festi ijlud, quod modo persciipslmus testimonium. — •
Ibidem cum bi'evius significaverim pertinere narratiun-
culam illam, cuius auctores salis habebam Ciceronem
Livium, Dionysiuui comraemorare, ad ludos votivos,
id ita esse paullo nunc plenius deniousLrabo pi'opter
Merkelii poüssimum dissensum, Dionysium alioscjue rem
non accurate scripsisse dicentis Proleg. in Ovid. Fast,
p. GLIX. JNon saiie accurate JMacrobius Saturn. I, 11,
Lactantius divin, iustit. II, 7 et Plutarcbus Coriolani c. 25
prodiderunt: quoruui illi tantum de eircensibus \oau.an-
tur, liic nullos omniuo cerlos ludos dicit. Sed multo
etiara minus accurate ii, quibus plus lidei quam I)io-
njsiü habere Mcrkelius videtur, Valerius Maximus I, 7,
Rom. 4 et Augustiims de civit. dei IV, 26, quocum con-
vcnire Livio sibi persuasit. Atqui Livium, cum ludos
mag n OS dicit, nunquam Teile Romanos intelligi, sed
ipsos votivos ludos, p. 290 docui. Id autera eodeni er-
roris genere, quod Merkclio cum aliis commune est,
falso interpretatus Augustinus i?o/?«a/iOJ- counnemoravit *).
•) Ex codeiii fönte, quod ludi magni (vel maximi) votivi cum
ludis maguis (vcl maximis , ut Liv. VI, 42) Romanis niisce-
reiilur, uescio an duoruin praelerea scriploruiu errorcs repelcndi
sint, qui quidcm in conliaj iain pai tcm valcnt Prinium tius (nain
XXIV PRÄEFATin.
El piacclarc in votivos conveuil, <{uo(l lo v 1 s putlssliiiuin
jilHcaiidi cjiiissa insliimali esse illi Jiidi narraTiliir. JSam
«•Hill sane Eoriiaui ludi eliaii) atl loveiii ])erliiieaiit,
laiiieu ad eiim s o 1 u ni volivi speetanl: iit noii vidcatnr
nullius [tionienli esse, quod, rjnem ceteri lovem siirijjli-
( ilcr, ror Kai:LT(o?uiov /^loc Dionjsiiis c. 68 dicit, atrnie
adeu ludi.s ciicejisihns qui Jovi maxuno ßerent Arno-
Lius reiij aceidisse sejii)it adv. gent. VII, 36 Gr. (39.)
Quociim roniunctiiin est, ruipd de huUs Capitolinis
semel a Livio niemoralis conieci p. 290- lliiic'anlem
Invi Gaj)iloliiio quid tanrleui socielatis iutei'cessisse cum
liuli'; pleheis circoqiie Flaniinio dicaitiiis, quos )iac in
eaussa solus Valeiius afl'ert? Guius j)lanius etiain error
palehit, siuiidac caussam errandi probabiliter indagave-
liuius. Rccoi-daiidimi est auiem, Q. Sulpicio Sp. Lartio
Cos. instauratos illos Judos testari DioiiYsium li. e. anno
\'.G. 203: a (pio fortasse ne LiviuS (piideni discrepat,
(pii etsi rein narrat sub eousulibus superioris anni (262)
M. AJinucJO A. Senipronio, tanien nidlam lioc viiu habet
pvopteiea, quod ille nuilos ornnino consules nee anni
263 nee adeo 264 eommeniorat, sed Minucio Seinpro-
nioque (c. ;i4) conliniial aiini 265 consules Sp. Nautiuin
Sex. Furiinn (e. 39): nt non imnierilo ad Sulpicii Lar-
liique annuni ipsnm initiuni capitis 37 {Liidi quam ain-^
plis.sinn iit fierent senaliis decrevit. Ad eos ludns e, q. s.)
Sigonius, Pe)-izonius, l^'ghius, alii rettulerint. lani vcro
proximo ante 263 anno facta est seeessio üla plel)is,
cuiiis cum palriciis reconciliatae caussa huli plebei in-
slituti : quam rem, |)ei\sonali Asconii teslimanio proditam
(\'n\. p. 306 sq.), miro silentio Livius et Dionysius prae-
Icrmiserunt. Kos igitiir ludos, exiguo ut apparet tem-
nomcn apiul Asroninni II, p, 09 Or. cxcidisse rcclissinie Madvigiiis
vi(lil). qui seiialoriiin ii popiili consessu srcrclionem non Romaiiis
(iicr, M<'giilcnsil)iis) liidis aediliiim, srd liidis volivis a consnlihiis
rndrm aniio '5.")0) farfis tribiiit: dt» qua ri' prmllo ante ninncliaimis
)i. XXIII ("iinsimilis, lisi l'allor, aller error fnil Allii, rnm votivornni
Iniliiriin» n Livio Salinalore faclornm mcimnia priniani iictioncin
5('eni( am Livii Andrniiiri sü( ianlis, rjnac ad Romanos ])Olins pcr-
liiiuit: id fiiiod tegiliiiuis p. 2a». SÜJ) aunotl. .31S. 628 annol.
PKAKFATIO. XXV
noris inlci'vallo a votlvis illis dislaulcs, prorsus non
»luhito quin cum his ipsis satis pruclivi cnore Yalerins
utisciici'it, Qiiodsi iion ad pi-imain secessionem plebis
iutcrprctis l'ulliani vcrba retlidevis cum Gocltlingio, sed
ad alteram, qiiae fuit a. 304 (de quo hie di^erere niliil
attiiiel): nmlto etiam aperlior error eslYalerii. — Quan-
qiiain quid longiis Sun) coniiciendo interpretandoque,
cum jriavissima praesto sit Ciceronis auctoritas, pJanis-
siniis vci'])is liulos votivos maximos inemoranlis oinnes-
qae historicos, Fahios, Gellios, sed proxiine Caeliuni,
antCfltantis, rcrnque universaui longe omnium diligen-
lissiine perscribenlis- Et praeter ceteros quidein Cieero,
ut ipse ait, Caelium est aucloreni sccutus: (§. enim 5(3
])ci"git ut scriptum apud enndem Caelium est:) qiiod
coiUra Diony-iiiis, ut e cap. 71 videtiir eoUigi posse,
c Q. Fabii fide pependit. Vide autcm, quam inter se
Cicero et Dionysius consentiant, quorum hie non tantum
ut ille i'otiuo.f hidos sirapliciter, sed acciiratius etiaiu
ab A. Pnstumiü dietatore votos \. c. perhibel^ eos qui-
dera ludos, quos cur et quando Postumius vovisset,
ipse VI, lO narraverat. Maior autem Gieeronis quam
reliquoruni lestium, etiam Dionjsii, diligentia in co cou-
spieitur, qnod illos bidos non semel, sed bis instauratos
esse docet. Nam prinium intermissos dieit simillima de
caussa atqiie ea fuit, quam Festus p. XXII a nobis allatus
prodidit de ApoHinanbus: civitas ad armu repcnte est
excitata. Propter id instaurativi coiistituti sunt: fjui
antequam fierent, incidit sotnnium illud: e quo con-
sequens fuit, ut ludi Uli iteriim instaiLrarentur^ ut est
apud Ciceronem. Vnde inteIHgitur quantum errarint,
qui propter priina Gieeronis haec verba : Cum hello
lati/io ludi i'otivi maximi primiim ßerent, Postu-
niii illos ludos omnium volivoruni primos fuisse ar-
bitrati, omnino exstitisse TOtivos ante a. 263 negarent.
In quorum nuniero video etiam Wertlieruni esse, cuins
commentationem de eircensibns nuper editam tetigi p. 28f>
sq. 291. annott. Inimo opponnnlur prinium facti i/istai/-
ratiuis h. e. primum instauratis, his antem iteruin in-
sLaurati. Ouod autem instauratos esse totos c Dionysii
XXVI puakfatjo.
verbis cfTeci amiot. p. 312 sq. allalis, eodeni t'liarii ali-
orum verba vel aperte spectant vel coinmode reicriin-
tui": Trjv utoLiivriv nal tac, Srfc'ag aCbiq i^ ocQ^rjg iiztri-
Xovv Plutarclii; ?iisL nias^Jii/ice mstaiwarentur et lucli
quam aniplissirni ut ßerent Livii^ quae res nisi atlenta
ludoruni instauratioiie expiciretur\d\(tv\i-^ senatus qaa-
(Iriiplicata pccunia ludos censuit instaurari Aiigiisiiiii,
(luplicala is quidein ea pecunia quae est apud Diony-
sium. E quibus Omnibus consequens esse hoc volunius,
«it niilla fides habeatur Macrobii niemoriae, quam ex
Varronis Antiquitatibus vepelendam esse Merkelius silji
persuasit, couiectura ut opinor minime probabili. Sic
enim ille: ex senatus itaque consnlto et Maevia Ifga
(de qua non babeo quod dicaui) ad propiliandnin lo-
vcm addilus est Ulis clrceiisibas dies is., qni inslanra-
ticius dictus est ^ noii a patihulo , ut quidaiii putcuity
(jraeco nomine aizb tov oiavQOV, sed a rcdi/itcgra-
tionej ut J^arroni plncet , qui instaurare ait esse in-
star novare. Horuui e Varvoue nihil sumptum nisi
una instaurare verbi originatio, et forlasse diei i/istau-
raticii mentio. De hoc legerat Macrobius 5 legerat ilem
de instauratis j)roj)ter Alinii (boc enim nomen reslitu-
euduiQ pro Aiinio) insomnium hidis circensibus : utii-
usque igilur rei niemoria temere confusa uiuini dieiu
iiislauraticiuin circensibus illis additum scripsit. — Yno
exenq)lo n)onslravi , quam non temere dixerim p. 290
non j)auca lestare in lioc genere, quod ad lutlos
votivos spectat, accuralius (piam adluic factum esset
delinicnda et cum IVuctu ubei'ius explicanda. Sed
ad rem sccnicam Musamque Plautinara bacc nihil per-
tineut.
P. 317, ubi de incrcdibili instaurandi et cupi-
ditate et f'requenlia minimisque tlc caussis facta instau-
ratione dixi, j)oteratn eam in rem ipsorum vetcruni
tcslimoniis Uli. Veliit Plutarchi vit. Coriol. c. 25: Su-
(riaq he xat jtouTiäi; y.at ^eag ov (lovov i^ airiag
TriAixavrrtc, dX'Aa y.ui btä uixfyag 'Vanaioigt'hüg ioi\v
dvakafL^idvtiv. lk^ov re yuQ ivbg to5v dyövTcov tag
y.a}.ov(Uvag ^Tqaaag UTOVYioapiog y.al jtd/.Lv tov iivt-
PRAKFATIO. XXVM
o;^ot) T/7 dgiaTsgd /^ELpl Tai; iiviuq avAlaßovTOi; av^ii;
t'<\jiiirpiaavio xl]v -Koaniiv EifZiTsXi'iv. tv Öt To7t; xctTOj
^(^QÖvoig iLiav '^vaiav TQiaxovräxLg inoniaav, dtl nvog
tAAtia^aTog i} iiQocrxQovayLa'zoq yivib'^ai doxouvTog.
Dionis LX, 6: ef^Lcraevov te ei xal öriovv :jtfpt rat;
navrijvQeig f|o) rov vevo(acriievov iT(ya;^S'£V erv^ev^
av'^tg avräg '^lyvea'^aL, xal itoXXdxLg tovto xal rgi-
tov xal riraQTov itSf^iTZTOv te xal dixaTov eotlv ote,
tö [lEV TL xttTrx Tv^riVj t6 ds öv) üiXeIcttov ex izaga-
OKtv^g Tav äcpEKoviiEvav diz avTOVovi.tßaivovTog e. q. s.
Arnobii adv. gt^iiC. IV, 31 : In caei'iniotiiis vestris re-
busqiic divinis postulioiiihas locus est et piaculi dicilur
contractu esse comniissio, si per iinprudeiitiae lapsiun
aut in \>erbo quispiani mit simpiivio deerrarit ; mit si
cursiL in seien nibus liidis curriculisque divinis coni-
missum otnnes statim in religiones clainatis sacras , si
tudiiis conslitit mit tibicen repente conticuit ^ mit si
patrimus ille qui vocilatur puer omisit per ignormi-
tiam loruni aut terrani tenerc non potuit. Quorum
pars t'X orat. de harusp. resp. c. 1 1 transcripta est.
P. 320 allata Servil verba: ut etiain f^arro in
ludis the atr alib US clocet (nee enim iusta esse
♦'nussa videtur, c\XY libris scrlbatur jiVO ludis), for lasse
nee ad Hbros de originibus scenicis Varronis . nee ad
eos qiios de actionibus sceJiicis seripsit, sed ad wlnti-
quitates rerum diuinarum spcctanl, rpiarutn libro X.
servalutti a Servio fratfrnenlum Iribuit Merkelius Proleti.
iu Ovid. Fast. p. CLXII. Cni tarnen crederc noli
Varronem nou tantum de actionibus scenicis, sed eliaiu
de actione scenica conimentatuni esse: quod vitinni
Cbarisii Putschiani (p. 74, 39) novissimus editor dlli-
gentius sustulit quam p. 119i 47 exstans de actionibus
scenis. — Ceteriini Varro si Rerum divinarum libro IX.
de cireensibus ludis, de secnieis 1. X. egisse ereditur
tarnen Plautum bis qiiitlem libris vix atligit: ut uierito
praetermiserimus p. 179 sq.
Ibidem e Varrone couiiueuiorata Appii Clau-
dii Pulcri aedililas vidclur saue ad a. 536 pcr-
tinere, v. Liv. XXII, 53 : quando is A p p i u s C 1 a u d i u s
XXVIII PKAElATIO.
Pulccr, cüius in orat. de liarii,s[). rcsp. c. 12 nuiilio
fit, P. Clodii patcr, proptcr oi-. Planciaiiae c. 21 verba
(Itibium est iiuiii aedilis unquani fattus sit: tanielsi eun»
anno 66l Pigliius et Scbubcrtiis ascrlj)serant sine lesti-
inonio, Wolßi aulem Jubltationeni illam ratiocinando
tollere Garatonns stiuluit. Seil ad borum neutnun
Yalerü lMa\iini II, 4, 6 verba speetant, vcrtim ad P.
Clodil patrunni (ut est in or. de bar. resp.) C a i u m
Claudium Pulcrum Ap. F., aedilem a. 654 (^cf.
Grell. Onom. Tüll. IT, p. l48 sq.): cuiiis magnificain
in ipso seenIco genere aedilitateni teslantiir Cicero de
oUic. II, c. 16, Verrin. 11,4,59, Panltis Festi breviator
p. 57 INI. et ipslns pictnrae artificiuni iiixta eiira Valerio
commeraorans Pliniiis N. H. XXXV, 4, (7) 23: cnius
confer praeterea VIII, 7, (7) 19. — Ccterimi x'^ppii
Claudii Pidcin aedilis mentionem non nego in Varro-
nls libro lanlnm in transcursu iniiei potiiisse et per
eariim reruni oeeasioncm, quae ad ipsas origines sceni-
cae arlis revera perlinerent. — Hos antem de origi-
nibus scenicis 1 i b r o s Va r r onia n os quod pro-
traeto Servii testinionio ibidem docui Scauro in-
scrii)tos fuisse, id quam vim ac rationem babeat, pancis
nunc signilicabo. Naniqne Scanriis ille non est allus
nisi M. Aemilius Scanrus, de cnius celeberriiua
sumptuosissimaque aedilitate, quae fuit a. 695, in vul-
gus constat: boc autem ipsnm cum reliquorum ludorinn
tum scenicor.iin sludimn Scaurianuni Varronem movit,
nt illi ])OtissiinnTn eos libros dedicarct, qiu ad rem sceni-
cam einsque origines, (juippe cum ludis eoniunctissimas,
spectarent. Atcpae boc, lametsi est in coniectura positnm,
tanien sat certa esse coniectura iuventum apparebit, ubi
librorum logistoricorum Varronis, quorum partera
l'iiissc da scenicis oj-ii^inihiis ]il)ros contendimus, ratio-
ncs cum aliquii diligtüUia (;xj)Ioravcrimus. Quod cum
non vidcatiH- liiiius loci esse, curabiraus ut ])ropediem
dal in .Museo |)hib)Iogico nostro.
P. :ir i fpiaiu raiioiieiu iiiii expedicndoruiii , quae
apud l'hiiiiiiM piM-pcraiu soeianlur, iioininuni Jj. ^ttcio
('(iptlonc , eam ipse tue Hcrgkius nuj)rr ccrliorem iccit
FP.AEFATln. XXIX
eandeni esso atquc a sciuet iiivcntam, a nie aiUem
eLiaiuliim inscieiite p. 40 sigTiificatam.
P, 403 Tiral)Osci de x\ ii t o n ii P a n o r ui i l a c stu-
tllis PJaulinis teslimouio addere licet quae e libro : J^ita
di jdntoiiLO Bcccadelli soprafuiontinato il Patiormita.
Niipoli 1820 (p. 71) excerpla infra posui : Inianto ri-
vesiito egli del carattcre di proj^essore di helle lettere
(Patavii) volle dare d suoi discepoli un conientario sulle
Coiiiinedie di Planlo. „Scnä della tun iiniaiiitu, e
mansueLiidine , sc /lon ti sdeg/ii per lo nostvo cojitu-
mace sileiizio'^j, scrivcva Ci^li cd Cremoua (Epist. (jall.
p. 19)^ jj,giacche mentie voglio soddisfave, e reiidenni
utile a questi miei giovani, nii veggo anche coiiLra
tnia woglia strappato da (:e. Imperciocche io ini trovo
aver loro proniesso i Coinentarj sulle Commedie di
Planta, che da nie ora diniaitdano con ogiii diriito ;
e tu hen sai la wassinia de' giurecojisnlti, che ein h
prinio fiel tempo, ^ niaggiorc nel diritto. Pevnotterö
io adunque con gli asiiii [?J plauliiii.''''
P. 520 nescio an sevei-iiis senserim de ilerata con-
tigiiis vei'sibus duobus sed particula (Trin. l, 2, 55 sq.):
Sunt quos scio aniicos esse: sunt qnos suspicor,
S e t quoruin ingenia atque aniinos nequeo noscere.
Set tu ex ainicis cevtis nii es certissuiniis.
Multuni abest, baue nt formam orationis talibus exeniplis
defendi credara, qualia liaec sunt: Pseuduli II, 4, 46:
Di immortales , non Charinus mi hie quideni est,
set Copia.
Set istic servos, ex Carjsto qiii huc adven it ^ quid sapit'i
Mercatoris II, 1, 45 (de vulgata carte ratione collocan-
dorum versinim) :
6" et siniia illa atque haedus tiineo quid velinl.
Set conticescani. vicinutn ecciim, exit foras.
Eiusdein IV, 2, S:
Set eum deniiror non venire ut iusseram.
Set qui hinc natu a nohis exitl
Trinuvnm. II, 4, l44:
Credo ego istuCj Stasinie, ita esse: set Cauipas genus
Multo Syroruni iam antidit patientiani.
rRAEf'ATIO.
Set ixte est nger prqfecto, ut te audivi loqui,
JMulos In (jiicm onniis publice ntitti decet.
?sam liis locis oiuriibiis alleriini s e d uoii relei'liir ad
priora, sed ah iis avocans potius anliiuiai ad novau) reni
tr.iiisitutii ])arat. Contra non ineple lireLit hoc cotn-
])ai'are in Meuacchtnis exempjnni IV, 2, 94:
Set ego illain non condoiiavi, set sie utetidurn
dedi.
Eisi enlm ne id quidem omni ex pai-le par est, ta-
rnen a loqueiidi durilie quadarn tani siniile facile vide-
l)ilnr , eo ut ofl'ensio Trinurami versuuni illoinim salis
fortasse ieniatur.
P. 595 addere potueram , in iis quoqne codicihns
T e r e 11 1 i an i s , (pios j)er Batavas, Belgicas, Gallicas
l)ihlioihecas dispei-sos inspeximus, nihil rcpertuni esse
illiiis sceiiae, quam et Andriae et antiquilali vindi-
ravinuis. Ceicruni Doederlino benevole intercedenle
cerlior l'ac.lns sutn et Altorfinum eodicem et Ebncriannm
nicndjranoos esse ac nunc una cum aliis duobus char-
laceis in bihliotheca Erlaiigensi acadeniica servari nu-
mcrisque 67 et 23Ö notari; praeterea antiquiorcm
corum valde niutiJum esse raultisque fabularum '^JVren-
lianaium paitibus (Aiidr. 111, 3, 8 — 4, 1 5. IV, 2, 21 —
r>, 21. V, 2, 28 — 5 extr. Eun. II, 1,4 — 3, 16.
111, 1, r»2 — 4 init. IV, 6, inii. ~ 7, 3. V, 2, 22 —
3, 4. Ibai.t. 11, 3, 3 — Adelph. V, 4, 3. Phorm. I, 1,
82 — 4, 8. IV, 3, 28 — fin. lab.) truncatum: in rc-
cenliore autcm additiciam seoiiam non extreniac An-
driae subieetam esse, sed in prima scheda codicis se-
orsuni perscrij)tam. Ex hoc anlcm meum in usum
oxcerpta scriplurae discrepanlia nihil habet quo is co-
dex praeter vulgavc genus libi-oruiu mss. conimendetur,
P. 623 sqq. quae de Hieronvmi Canone clironi-
c o disjjulavi, iis ]iercommode Uli VauHeusdius in Epistola
de Lucilio ad C F. Ilermannum data poteiat, ubi p. 7 sqq.
dibgenter conquisilis nieronymlanae indiHgcnliae exem-
])hs fidem eins sciiptoris infumare contra llermanni-
anam i(;\ orcnliam studuit. Sed nee pauculorum anno-
lum distrcpaiiliae. qualem ab ipsis llieronymi codicibus
PRÄEFATin. XXXI
miTnine allenara osse p.624 ann, signifioavinius, Heusdlijs
<lel)ebat Dimiiiin Iribviere, necvero eo se irretiri crrore pa-
ti, quem p. 9 commissinn non possuimis salis rriirari. Yln
HJerüiivitHim cum ipso EuseLIo compai-ans, ulpote cuius
lldes ])CMies Arnieniacuni sit interpretein, exemplis ulitiir
Fiirii Jjil)acnli, Lucretii, ISlessalae Corvini: qnornm Eu-
sebiiim vix fando audisse noraina puto, hedum ut Caiioiii
insereret.
Praeterea p. 41 annot. oblitus sum monere, locutio-
neni mortem npisci, quam valde inconsideratc nullo qnari-
tunivis insubido scriptore, nedum Plauto dignam dixerat
Aeidalius, excmplis quibusdam iam Gronovium tutatiim
esse. Mitto quae tantum simiba sunt, quibus quidem
iiancisci verbo boni scriptores usi sunt de rebus malis,
velut \x\orhiim, J'ehriin, languoreni nactus ; parilia baec
babes: crimen adepLus Ovidii Trist. II, 92, ipsumqne
mortem adeptns Hygini Aslron. II, l4 et in adipisceiida
morte Sueton. Domit. l4. Quae si quis ambigua dixerit
propterea, qnod grata atque cxoplala et Opbiucbo apud
lljginuui et Neroni apud Suetonium ninrs cogitetur,
ut in bonis ipsum malum babeatur: id quud a PJautino
epigramraate alienuui esse apparet : vi\ aml)iguum est,
quod praeteriit Gronovium, ipsias Plauti dolorem indi-
piscor Trinmiimi II, 1, 2.
Postremo elsi possum tanquam corollario Disscr-
lationis IX. respicere secundas curas Lindemanni,
quibus trium Plauti fabuLirum , in bis Trinummi,
cditionem scibcet emendatam uuper iteravit, tarnen et
cbartis et operae parcere satius duco. Nam et eo
omnis propemodum mentio ista Lindemanni rcditura
sit, ut non vidisse illum, quocl videndum erat, annotetur:
iiec sine acerbiiale dici de eo critico possit, qui post-
quam piacubun invecto Piraeo C u m a ii o (cf. nos
p. 5i6) obra commissum vix eluit in nupera editione,
ne nova deesset expiandi caussa eo providit, ut argu-
menti acrosticbi IMiiiti glorioso praemissi quintum vex*-
sum sie constitueret praef. p. LVi: yJrcessit servus
suum herum ^-ithenis , ecforat — . Et boc unum est e
niuliis.
XXXri PRAEJATrO.
Restat iit me curaturum profitcar, tu quam hre-
vissliTiO teiuporls intervallo aheruiu volunieu hoiMim
Parergoii prodeat, quibus vlani iminlri ad ipsum {()jov
volui, qiiod ipsius inStaiiratione Plauti conlinebitur.
Scripsi Bonnae n.. Nov. a. CTOlDCCCXXXXIIir.
0Ili»ERT/tTIO I.
DE
PLAVTI POETAE NOMINIBVS.
DE PLAVTI POETAE NOMINIBVS.
C A P V T I. *)
Cum sescentis exeniplis intellectum sit, e qiiantil-
11s librariorum ei'i'oribus quantaruiii rerum fides pen-
dere soleat, tum novo illud documento declarare licet
iraprimis apposito ad persuadendum, quod quidem ad
ipsura Plaulum spectat. Huuc eiiim poetam constat iu
multis libris mss. et aliquot impressis non Plautum dici
simpliciter, sed Plautum Asinium. Cuius rei testes
nolumus ambiliosius congerere cunctos: sed tarnen ut
aliquanto phn'es esse appareat quam quos olira hac in
caussa memoravimus Mus. pliilol. Rhen. IV, p. 1Ö3,
addimus nunc Langianis codicibus et Parei Palatino I
(n. 1616) alterum Palalinum n. I6l7, Vindobonen-
sem — ~, Vaticanum 2831. Vibinatem 655, Alexan-
(f- 91
drinum 1680, Angelicanum T. 6. 1 1 , Barberiulanum
.1442. XVI. B. 1 , Marcianum XII. 30, Ambrosianos
H. 203. sup., I. 62. sup. Sat profecto mirum nomen
in eo, qui nee fuerit de Asinia gente, nee Asinius Plau-
tus vocetur, sed inverso ordine Plautus Asinius, Et cum
altera ex parte nioneri possit, in nullo unquam codicc
*) Edituni a. cioiocccxxxxi.
4 I. ßE l'I.A\'ri POETAE AU.Ml-NIIJVS.
Accius et Asiniüs nomlna iuncta ex'ai'C, tauieii mülam
hoc villi habet propterea , quod iie M. Accli Plaiiti
quidem inscriplae esse Plautinae fabulae In codiclbus
solcnt, sed Plauli simpliciter vel Plctuti Coniicij, Plauti
Coinici Poetaej, et si quando ludibunda manu siaiiliter
vaiialum est, Fiierunt igitur qui de dnplici coguomiue
poetae cogitarent. Et Meiirsius quidem, quem praeter
alios secutus est Pareus, illud de quo quaerimus co-
ffnonien ex eo ductum coniecit , quod ob quaerendum
victum ad circuraagendas molas, quae trusatiles appel-
lantur, operam suam Plautus pisLori locasset, ut testau-
tur Gellius III, 3 et Hieronjinus Eusebil interpx-es.
Nam cum, qui molas circumagerent, asinorum in locum
honiines successissent : quemadmodum trusatilibus reveia
opponüntur asinariae molae: contemplini illos ipsos di-
rtos esse asinos. Hinc igitur factum esse, ut Plauto
Asinus cognomen adhaereret: idque librariorum culpa
in Asiniiis tranbisse. Frigent liaec mehercule non
raediocriter, et frigere sensit Lessingius in Vita Plauti.
Qui etsi e librariorum temeritate additamentuni illud
repetendum putavit , tarnen nee quae eius origo esset
expediit, et vero ei dubitationi aliquem locuni relictuni
voluit, nuui forte ipsius aetate Plauti sive ab adversariis in-
ventuni sive ab infima plebe usurpatum istiusmodi convi-
cium luisset. Vnum ille hoc contendit iiK'e suo, quod,
si constanter tali nomine celeberrimus poeta ornatus
esset, non esse crcdibiie ait nulluni eius i'ei apud ipsos
scriptores vesligiiuii extiturum, Accedit autem singu-
laris condicio eorum libiorum, quibus ad nostram nie-
moriam iste proditus est Asinius. Quorum plurimi XV
demum saeculo scripti sunt, pauci quidam ut videtur
XIV: nullus autem (si ab uuo, qui olim Vgoleti fuit *),
♦) De hoc Mus Rli 1. c. et p. 161 dictum es!. Vgolcli cum haec
verbii siiit : et Aainiian quoqiie (iippillnliim iui>se Plaulum), si co-
I. DE PLAVTI POETAE NOMINiCVS. 5
i'eoesscris) de illormii gcnere est, qiu aut XX fabulas
Plaiitinas cunctas aiU XII certe posteriores teuent. Quare
accnratius sie est hie locus oinnis tleliiiiendus, ut Asi-
iiius nonien reperiii dlcatur in parte recentiore eins
partis librorum Plautinoruni, cpiae ad VIII tantum fa-
hulas priores spectat. Atcpii eos ipsos libros satis con-
stat. a fide siia parum commcndationis habere.
Restat igilur ut, si modo possit, fons iudagetur il-
lius libcvalltatis , quae tani lepida acccssione honestis-
sirai poetac nomcn ditavit. Ac de Accius vel yittius Ho-
minis slmilltudine cur non possit coniniodc cogitari, an-
tea sionificatum est: nee est sane ista litterarnm siiui-
litudo tanta , cui cum aliqua confidenlia quicquani tri-
buas. Verum aliud praesto est nomcn, gentilicium il-
lud quidem li. e, a^vv/.6v , quod frequenti usu Plnutus
iiomini adhacsit. Namque Sarsinas ille fuit ex \ ni-
bria: unde saepissime Plaiiti Sarsinatis eius fabulae in-
scribuntur, nonnunquam PlaiiLi Sarsinntae, ut in An-
gelicano et nostro quodam codice in Elruria empto, se-
mcl ad CO Sarrae in eodera ilJo libro , Plaiiti Comicis
ex J'mhria Sarsenatis in Peruslno 250, (quemadmodum
Farseiiates exhibet cod. Snakcnburgianus Plinii X. H.
III, 14, 19 s. 114), PlaiLti Coviedi Sarsineusis Poelae
Clarissimi in Perusino 139. Quodsi e Sarsinatis na-
tum esse Asinii dixerimus simpliciter, non niireniur si
hoc audaculum plerisque videatur et abhorrens a pro-
babilitale: tametsi non leve pvofecto pondns hoc habet,
quod nunquam Sarsinatis et Asinii noniiua Icgnntur
dici meo ßdes adhibenda Basileae escriplo LWVJI abliinc anno:
ex eo exemplari e quo XII. ultimae cumoediae Fluuünnc emanasse
dicunlur: pvoclivis coniectma est nonien ilhvd in posteriore qui-
dem parte eins codicis non Icclnm esse, sed in priore tantum, sive
semel ab initio posiluni sive octies repetituin, exUtissc, !iuc aulem
ex uno eoFtini ipsornm librorum illatiim esse, qui in octo fabulis
substiterc, quibus quidim additanientuni illud tralaticium fuit.
6 I. DB PLAvTI PÜETAK NOMINIBVS. *
iuxla posita. sed aut Plautus Sarsiitas aut Plaut us
j4sinius in singulis libris niss. poela appellatur. Rc-
cordabuntur fortassc Uliiis similitudinis , cpiam inlerce-
dere inter a?.C07fti^ et Fuclis voces qnldaiu dociiit pa-
ti'um memoria, rpii in liiinc modum Jiosmet laliocinan-
les audierint: e Sarsinatis factum C5se Arsinatis , lioc
sie scriptum Avsin. trajisisse in Arsinii ^ inde auten:i
ortum Asinii. Et tan)en horum nihil est, quod non
aut demonstrari jDOssit aut prorsus credibile sit revera
accidisse. Quid? quod /• littei'a ex illo nomine iam
veterura consuetudine non semel , sed saepius eessit ?
Nee enim in lapidibus tantura exempla aliquot cerlis-
sima extant sJssiNJ et sJssi n^tes scripturae, quae
congcsta habes a Cluvero Ital, ant. II, p. 623 et Nie, 1
Heinsio in Sil. Ital. VIII, 463: sed ipsi Silio ex opli-
mis codicibus restitutum est Sassina, pio quo saxina
Puteaneus praebet. Eademque iorma codom illo Hein-
sio auetore e mss. libris etiam Martiali ter est partim
vindicanda partim reddenda: III, 58, 35. IX, 59, 4 el
I, 43, 7, quorum versuum postremo pro eo quod vid-
gatur ßscina vel fuscina optimus Thuaneus suppeditat
Sasina. Denique codem speetare apparet codicis
Charisiani p. 174 P. seripturam Sasinnui, in Sarsinum
mutatam ab editoribus: sive Sassinani a graramatieo
profectum est sive etiam Sassinum forma extitit. Sed
ut ad Plautinos libros revertamnr, abiecta s littera Ar-
sinatis cum alibi scrijilum est tum in fine Vaticani 3304
uhl primum ex Hieronjmo excerpta sunt, quorum lioc
est initium: Platilns ex Vnihria Arsinas Romae inori-
tuvy deinceps auieni aliunde alia adduntur simillimo ini-
tio: Plautus ex p'mbria S arsinas e. q. s. Gravius etiam
est, quod in ipsa Mostcllaria III, 2, 83 ARslN^Tls
exaratum legitur in vetustissimu codice dciclicio Ani-
hrosiano. Posircmo ne illud quidcni, quod omissa ter-
1. Uli PLAVri POET/VK iNO.MIMBVS. 7
minalionc nouien corapendifactum dixltuus, testlrtiünio-
ruiii fide destilutiiin est. Sic enlm in cotlice Colleg,
Rom. 4. C. 39 siiigiilae fabulae inscriptae snnl: plavti
vMBRi SARSKN. COM. PO. (quibus nunc LvcvL. nunc facet.
minc CLAR. adiicitiir et si quae sunt siniilia.)
ISihilo tanien inagis, nisi alia accedant, propositatn
interpretandi viam ausim confidentius commendare. Ga-
venduni est cniin praeter cetera, ne artificioruni quo-
riindam machinis pntes probabilia fieri, quae etsi de-
monstrari nequeat non facta esse, tarnen, ut simul eve-
niant, raro quodam ac propcmoduni niiro caussaruni
concursu opus liabeant. ^ l, quo longius a communi
usu , quam coniectandi viam suadeas , recedat, eo iii'-
miore documentorum auctorltate egeas ad persuaden-
dum. Quod cum in nostrani quaestionem accommoda-
raus , certissima illaruni, quas proposuimus , ^icissitutli-
num vestigia videmur in Vaticano codice 3303 depre-
bendisse. Is eniuj in fine scripta liaec babet: plavti
R
JsiNiij, inque margine adiectum Sarsinatis ; ab initio
autem Asinii a manu prima, unde altera effecit yirsi-
nii, tertia vero praeraissa s littera Sarsinii, quibus item
in margine ascriptum Sarsinatis. Huic autem paginae
quae ex adverso collocata est, hanc praeterea annota-
s a r s i
tionem tenet: Jiiinc affifium ut pnto id oppidiun
appellatar. Adeo enim obscuri isti magislelli Sarsina-
lum municipiura ignorarunt, quod bodie quoque exstat
eodem Sassina nomine appelbilum (cf. praeter älios Blu-
mii Tt. Ital. II, p. 239), ut abiis abbi quaereret. Sic in
Vaticaiio 3871 baec leguntur in fine: Plantu .f. ex
lunbria parte Italiae J'uisse ex opido Sarsinatae : quod
Iiaiid lange a Joro Livii (b. c. Forli) fertur aheise.
In Vrbinale 362 aiiltm, quo novicius cotnmentanus in
nonnuUas Piauli Comocdias continetur, fol. 86: ex
8 I. DE 1>LAVTI POETAK '^ O MTnI B VS.
uinbria provincia cjiiae est circa urhinum , ex civitate
quae dicitur sarsiniun :■ qnocum convenit Marciano co-
dici XII, 162. Adele sat variam scripturae discrcpan-
liam , <;|nam ex ipsiiis riierony™i libris mss. Ponlacus
(Hieron. Op. ed. Vallais. yol. VIII, p. 187 ^^- Ven,)
attulit: Plautiis ex Tmhriae Sarsina: ex Sarsina V^nir
briae : ex p^mhria Arsinas : ex Vmhriarsinas : ex Vnx-
hria Avpinas: ex Kmhviae Apfinas. — His auteni
aniiiia sunt, quae parum considerate Pareus disputavit de
Plaaij vita et scriptis : si qredeiidum est monasticae
historiae scriptortbusj, eadem patria (li. e. Sarsina) J^uit
D. Francisco^ quem alii ylssisio e Svoletana valle J^ifv-
hriae oppido prognatiun commemorant ; rüsi forte per
corruptelam nominuni idem sit Assisiuni cum Sa s-
sina^ in quam sententiam valde iuclinare velim.
Ignoravit igituv diversissinia et fuisse et esse sat iuter
se remola Sarsinatinm et Asisinatium municipia. Quan-r
quam quod de prociivi utiiusquc nomiiiis apud libra-
rios permutationc ei suboluit, idVaticani illius. exemplo.
prorsus C€)nfirmafcui\ Aliorura in eodem genere crrores.
iara Lessingius notavit *).
Non plus iani dubitalionis de Asinio si dis placet
poeta restare putamus., quam de Propertio qui olim
ferebatur Nauia, vel post Schneidewini nostri in Diai\
antiq stud. a. 1836 p. 363 sqq. disputali^oiiem de Maiv
liaJe Coco, — Quis a.utem, sicubi ccxmmemoratum As-.
syricum scrlptoreuft offeudat, hunc convertere in Sav-.
sinatem illico »usit? Et tarnen lioc nomen iam certi^-^
simum est per cos quos descrip.simus depravationis gi'a-
dns in illam quoque coi'ruptelam transisse. Sic cuiia
•) Vt nihil inc])tiamm i>racl,cnnitlam , c Sw.»'sina« nomine fliixit haiul
(lul)ie cliain, Ilispani illius scriptoiis conintenluni, qui Plaiituiii ali-
qiiando vestiaiium et sarcinatoreni fiiisse nanavit. T»;slatur Taub-
niannns VA. \ ]». 1306.
I. DE PLAVTI POETAE NOMIPJIBVS. 5f
in Heidelbergensi codicc (|uaUnor fabularuni scriptum
esse teslis nobis Baehriiis extilit : Explicit captivi duo>
coinQdiß. quarla Plauti /Issyrici poete clarissimi.
C^ A P T T 1 1. *>
S. 1.
Anni sunt, cum in libro 'xa7ayL<\/ria'va Anibrosiano
Plautinas fabulas non M, Accl Plauti, sed T. Macc^
PlAvti insci'iptas i-epperi. Coniniemorabam boc in ca»
couimentatione, quam de didascalii.s Plautinis scriptam,
Musei ])hilologici primo fasciculo inserui, p. 61 sq.<
(Diss. IV.): commemorabam tanquam mirum et singu-^
larc, ut in tanta et anliquitate et bonitate AmbrosianI
codicis, nibll tarnen ultra suspicati'S. Qui enim eins
poetae, cuius memoria ab ipsis vcteribus frequentata m
clarissima luce posita esset, ea nomina in suspicionem
gdducerem, quae inde a renatis litteris per qualtuor
ferme saecula doctissimorum borainum et mentibus et
libris adeo inbaesisscnt, ut ne umbra quidem dubitatio-.
nis unquam obariretur? Itaque cogitatiQ omnis, eius reu
ex animo elapsa erat, cum consolita comitatc ad uos,
transmissa Godofredi Hcrmanni de L. Attii Dida,scali->.
com libris dissertatione illius redintcgrata rccordatio, est.
Quos libros Hermanmis non fuisso prosa oratioue, sed
versibus conscriptos visus est tam praeclare ostendisse^^
ut nobis quidem prorsus persuaderet. Eius autem vim
inventi, baud dubie perexigui multorum opinione qui
bodie sese sapere Student, cum lalius patere et pluri^
') Edilum a, cijijcccxxxxu.
10 1. UK PLAVTI POETAE KO.MINIBVS.
raum valcre ad rectius perspiciendas lilleiarum, qiiales
Romac saeculo illo fuissent, ratlones uiiiversas iniclle-
xinius, tum illuc quoque, ut fit in hoc gencre, perli-
nere continuo sensimus, quo minime inventor ipse ver-
terat. Nam cum apud Gellium III, 3 liaec vulgentur :
M. autem T^arro in lihro de comoediis Plautinis primo
y/ttii verha haec ponit : nam nee Geinini nee Leones
nee Condaliiun nee Anus Plauti nee Bis eonipressa
nee Boeotia unquam fuitj neque adeo "hyQOiy.oq tieque
Conimorientes j sed M. Aquilii : Altianos versus sie
Hermaunus iiistaurabat ;
Ndnique nee Gemini lenones ^ nee Condalium, nun
Anns
Plaütij nee Bis compressa aiil Boeötia eins tinqudni
fidt j
Neqiie adeo Agroecus , neque Conimorientes ^ sed
Marci Titi.
In quo ille ad codicum vestigia proxlme sane accede-
bat, quorum in optimis, Regio et Rottendorfiano, scri-
ptum est M. Aecii Titi: eodemque spectare apparet
M. accutici scripluram vetuslissiniarum editionum, Bar-
beriniani libri et Vindobonensis, item M. acutitii Cas-
sinatis, et gliscente corruptela M. Hatratici alias cu-
iusdam apud Gronoviura codicis. Nam M. quideni
Aquilii nomen soli coniecturae *) debetuF, huc inveclum
ex eiusdem Gellii verbis panllo ante positis: sicuti
istam quam nuperrime legebamus, cui est nomen Boeo-
tia. nam cum in Ulis una et viginti ?ion sit et esse
Aquilii dicalur, nihil tarnen parro duhitauit quin Plauti
foret. Quae cum ita sine ulla discrepantia prodita sint,
non prol'ecto incpLe cgerunt , qui ad ilkid exemplum
'') Non a Lainbccio piimum piopositae. sed n'.ulto priiis a Lilio Gy-
laldo Ilisl. pocliii-. (lial. VIII, p. 886 c<l. Bas. a 15)45
r. DK PI.VNTl poetae nümimbvs. - 11
(ut miltam a]iquaiilisj)Ci' ipsiim zVüIiim) V a r ro n i s verha
de ling. lat. \ 1, p. 26Ü ed. Spcng. (§. 89 cd. Muell.)
confürmariiiit: yJccensum soliiiuii eiere, Boeotia osten-
dit, quam coinoediam Acj nilii esse dicunt. Sic eniiii
pro eo quod. Codices omnes tenent, alii, cum Tur-
iicbo Cironovius annot. in Gell. p. 2l4, quos el Botliius
Fi'aoin. coniic. p. 37 et Mucllerns seciitus est: non est
secutus Speiigeliiis. Ilic autem cmu pvopositum a ne-
scio quo apud Ant. Augustinum M. Accii (h. c. Piauli)
nouicii soluin esse verum dixil, nee lilteraruni sinjililu-
dinem admodum curavit, nee de constanli in hoc ge-
nerc consuetudine Varronis cogitavit, quem in afFeren-
dis tcslimoniis Plautuin solere, non M. y/ttiiini cilare
recte Madvigius Opusc. acad. p. 95 annot. monuil^j
praelcrea autcm Boeotiam oblitus est a Gellio inter eas
fabulas referri , quae cum non communi consensu ad
Plautum referrcnlur, huic quidem ab ipso vindicarenlur
Varrone: ut, sl cum JM. Attii nomine idem Varro in li-
bris de 1. lat. sociare Boeotiam fabulam voluisset, con-
Acnientlus suo ipsius sensui il/. Attii esse dico quam
diciiiit scripsissel. De M. igitur Attio actum esse pu-
lamus: Scalicreri conicctura Aelii ma^no viro condo-
nanda est: contra suajjte natura ambiguum est de At-
tilii nomine iudicium , quod a Popma commendalmii
Osanno Anal. crit. p. 153 et Madvigio placuit: puto
quod. sane et propius ad alii scripturam atilii quam
aquilii forma accedit, et in ignoli locum notus poeta *)
hac ratione substituitur. Nihil tarnen decernere Wei-
chertus ausus Poet. lat. rcliq. p. l4l : nee posse cum
») Foitasse non diversus ab L. Allilio Praeneslino fabnlarnm aclore
Terenlianarum — Celeniin eliam apud Euanthiiim de fab. p. LVI
West. Attilii nomcn visuni est WnlcUeio de trag. Gr. p. 139(3 in
Ällio scripliira lalcrc, ex Alta poliiis orta si Neukircliiuiu de fab.
tog, p. 155 aiidinms Ilis alfiuia ptacbel Wciclierliis.
12 I- DK PLAVTl I'OF/rAli NOMIMBVS.
aliqua confidentia clecerni vulelur, qnaindlu in Gelliaiiis
verbis ne levissiraum quiJem discrepantis, scripturae
indicium animum addat, unde pvofecti yJquilii nonieii
de sede sua moveamus. Nam tautum vacare duliita-
lione putanius, öon diversos, sed ununi jioelam a (lel-
lio et Varrone diel. Ceterunj miroi- apud Yarroneui de
lacuna neminem cogitasse et vclut haue forraam senten-
tiae sihi persiiasissc: quam coinoedinin \alii Planti, * »}
iiilii esse dicimt.*) Nam nonVarroneni demum fuisse,
qui omnino ad Plautum Boeotiara priinus referret, ipsi
Altii versus documento sunt.
Nunc ut ad Attianos vei'sus rcvci'tai-: inauditnm
coraoediarum sci'iptorem Titium quendam poetam esse
non fugit profecto Hermannum. Qnanquam fatendum
est non esse illum magis iiiaudiliijn (piam aliqueni Aqui-
lium. Et, ut exemplo utar, Plautii quoqne illius, cuins
fahulas pro Plautinis habitas Yarro prodiderat, absque
uno Gellii testlmouio esset, prorsus memoria intercidis-
set: parum enim considerate fidemVarroni in hac caussa
abrogari existimamus. Sed tarnen habet ille Titiiis eur
necessario displiceat. Quid enim ? satisne simile veri
*) r*on hoc ipse caninicndaveinm potius quam a Bemiiie proposiUitn
miratus eram. Neque enim me fiigerat, altenim , quod quidem ex
omni parte pav esset , cxeniplum apud Varronein nulluni cxstare..
Quanquam quod eliani insertae aUi vocis coHocalioncni sibi dis-
plicere humanissimis lilteris Spengclius nobis signifioavit, i<l minus
nos movet proptcrea, quod vix majore audacia lacunae illius lianc
speciem menli inlbrniare licet: quam comoedinm alii [Plaitli,
alii * *] esse dictinl. CF. de 1. lat. VII, 96 : In plurihtts rerbis A
ante E alii poHuiil, alii noti : ut quod ftartim dicunl sc cptrnm ^
partim scaep trum : alii Piauli Fa encralr-icem^ alii Fe -
neralficem 6. q s. Sed tarnen assenlior Spengelio oninium
simplicissimum hoc vidcri , ut poclac nomcn lalere in alii creda-
lur, -et siinillimun) quidem vcri Alilii rss.c.
I. DE PI.WTI POETAE NOMIMEVS. 13
vuleri poterit, si coiMuiiuil opiuionc vel Plauti vel Aqui-
lii (sive Attilimn malcs) Boeotia fabula ferebalnr, id quod
conlestaluiu liabemus, uou liuic ipsi poetae Atlimi), quam
a Plauto quideni abiudicabat, sed tertio cuidam uü-
buisse, cuius apud Gelbum nee vola nee vestigium?
An pbis babet j)robabilitatis, si apud Attiuni, Tita esse
Boeotiam , Varro , quem exeerpsit Gelbus, legerat, ta-
rnen et bunc et fortasse Varronem Aquilium maluisse
quam eundem Titium commemorare tanquam tralati-
cium ilJius fabulae seriptorem ? nee saltem iunxisse Gel-
lium utriusque mentioneni velul in bunc luodum : nam
cum in Ulis una et viginti iion sit et esse vel Aquilii
vel Titii dicatur — ?
]Non potest igitur M. Titii nomen ferri. Altera
autem ex parte cum Aquilii quidem et Attibi nomiua
non possint uUis niacbinis cum u)etricis et brosodiaeis
rationibus eoneibari in exitu septenarii posita, quid tan-
dem Attii versibus bat? De bis dum meditor et simi-
les nominuni formas anquiro, subito in mentem venit
Tili Macci in Plautino eodice reperti. Accedebat
quod rainime exspectaveram ; denuo enim inspectis in-
tei'pretuni commentariis vidi, quod quidem antea ut leve
et nulbus niomenti ncglexeram, abesse ab optimis Gel-
Hi bbiis Regio et Rottendorüano, quibus addo perbo-
num Vatieanum (nisi quod is M. Actii habet omisso
Till) sed particulam poetae noujini praemissam. Quid
putas magis consentaneum visuui esse, quam omnino
non dictum esse ilbs quidem versibus, cui poetae Boe-
otiam cum reliquis fabulis Attius tribuissel, sed tantum
Plauti eam esse negari? ut, quem ab iuitio Plauturn di-
xisset, deinde autem eins pronomine *) significasset,
*) eius Hermanni coniectura insertum non leve habet aVindobonen-
sis, ßaibeiiniani Cassinatisque memoria miinimentiim, in quibus est
14 I. DF. PI.AVTI T'OF.TA.E NOMlNinVS.
tei'li(i loco novis noininihus J\ Mncciiun vocaret; qiiod
quidem variaiulae orationis studiurH non lantiim alieunni
ab hoc genere, sed lu; iiiclegans quidem est. Nee in-
elegauier repelitiuu in lerlio vcrsu J'uit:
Ncque adeo Ai^voecus iieque Coimnorieiiles fiiit
3Iacci .l'iti:
eontra vix careat offeiisione in pcilecti lociuii suLstitu-
tum est, qiiod posLretria syllaba Coinniorientes voeis
facile quispiam absorptum putet. Sed tarnen non omni
ev parte versuum nunieri satisfaciiint Hermanno pro-
})atl : qiiando difficile fueiit productam yjgroecus no-
iiiinis antepaenidtinjam defendere. In promptu esse dice-
reni alibi inserto J'ait verbo hanc versus speciem:
Nee J'ait adeo Agroecus iieqiie Conunörientes MaccL
Tili,
neglecli aiitem accentus excusalionem a nominls pro-
piü natura paratam : nisi non facere fidem e\cusandi
arlificium intelligerem, quod certe non sine specie vei'i
eliarn in productam praeter morem syllabam transferas.
Quae cum ita sint, band scio an praestet aut Iranspo-
sita adeo particula aut nominum locis inter se permu-
tatis baec scribendi genera proponere :
Aeqite Ag/'oeciis neque adeo Conniioricntes fuit
MaccL Tili :
Neque adeo fidt Cöimnorienles ni^que Agi'oecus
ßfacci Tili.
boetius (vel boccius^unquani fint. Primo autem versu ncc ante ieoHcs
(pro quo uiuis tantum Thysii über venmi lenonesnomen exhibet) omit-
tunt Baib., Cass., Valicanus, qui praeteiea piiscain gemhici toniiam
servavil. In eodem latinis Vüleris A(jioecus scripluin, atfiaecus in Baib.
Cass,, {jrecus in Vind. — Ceteruni VinJobonenseni ipse inspexi,
Vaticani, Bari)tMiniani, Cassinalis iioliliaui Diesseiii benevoientiao
debuo, ciiiiis e liiculento apparalu (Jelliatio, dnm Romae iiioror,
licuit quac ad l'laiiluni speclaienl exceipeie. (Cum paulio post
editani hanc comnienlationom Hcginni codiccni ipse tiaclaiem , in
hoc quo(iiic c(Ji,ni()vi nee desidi'raii »-t gemiiiei exstaie.J
I. DE PLAVTI POKTAE XOMIMBVS. 15
Quoriun cxemplorum priüre adeo ad solam Commo-
rieiitcs relaUira potult co spectare , quod a Plauto fa-
ctaiii ipse Tercntius Ad. prol. 7 diverat; posterioris
non mediocris est a caesurae eleganlia comuiendatio.
De hoc aulem quocunque modo iudicabitur: inverso
quideui ordine collocata JMacci Tili nomina satis prae-
sidii vel ab Enniano versu liaLent, qui est apud Cicc-
rouem Bruti c. 15 :
Ore Cethegus Marcus Titditaiio collega :
item a Pacuviano apud Gelllimi I, 24:
Hie sunt poetac Pacavi Mavci sita
Ossa . . . :
quem qui ad vulgarem consuetudinem mutatum volue-
runt, 11011 tantum codicum , in bis etiam \alicaiii et
Viiidobonensis, fidei leviter illuseruiit^ verum etiara vim
numerorum Bentleii sagacitate significatara ann. in Hör.
Serm. 11. 5, 79 sine ulJa necessilate infregerunt. Quaii-
quam latius ilhim usum patere nee esse poetarum pro-
prium docueruiit praeter alios a Kritzio Proleg. in Sa-
lust. lug. p. XXII sq. commemoratos Gronovius et Dra-
kenborchius ann. in Liv. III, 1. ]Ne<|t abhorrent a ta-
liuni siniilitudine, qualia sunt Fahius Quintus^ piriicius
Publius, vel etiam Cato Marcus, quamvis discrepantia
exempla : Scaevola Mucius, Blilo AnniuSy quorum mul-
titudinem post Fiuhnkenium Kritzius ann. in Vellei. II,
26 coegit.
Ab hoc principio exorsus dum dubitanter circum-
spicere alia de Plauti nominibus testimonia novique in-
venti illius firmamenta incipio, illico recordor M er ca-
to ris senarium in diversissimas partes disceptatum et
propemodura desperatum, prologi 10 :
Eadein laiin e Mercator Marci Accii.
16 I. ni- PI.AVTr POUTAE NOMlNlßVS.
Est liic versus ex iis exeinplis, quae repugnare Beiuleii
seuteliliae visa sunt, qua is alienos ah antiquioribus
noctis substantivorum genitivos in ii desinentes iudica-
verat solamque cünti*actIonem probaverat in Ter. Andi'i,
II, 1, 20: de qua quideni coutractione mira nuper
Koenius eo libro, quem de lingua epicorum latinorum
edidlt, et narravit et dücuit p. 34. 60 sq. Itaque cu-
pidlus illud ariipuerunt, qui adversarii praeceptoBent-
lelanu extitei'unt: in quibus nollem sano alioqui viruui iu-
dicio Spengelium esse, de loco illo universo in Varr. p. 11
commentantemi Neque eniai, ut ceteros poetas nunc
mittäni (quanquam ne de iis quideni vel tantulum scru-
puli animo insidet), de Plautiuis fabuHs Terentianisque
ulla esse dubitalio potest, quin id ipsum quod res est
ita perspexerit Benlleius, ut, nisi qui praeter üaoduni
hebes sit (ut fueruut sane qui dum emaoulare se pu-
tant, inquinarunt eleganiissitnas fabulas) , ei credendum
sit et obtemperandum , non obtiectandum atque obla-
tranduni. Erso iure suo in eraeiidanda versus Plautini
labecula alii elaborarunt: cum successu non elaboraruut.
Nam quod ßothiu« propüsuit Mcirci ^ttici, tale quideni
acumen mirere et WollHo Proleg, in Aulul. p. 17 et
Fr. Haasio ann; in Rcisigii Schul, gramm. p. 76 pla-
cere potuisse : rectius (tjuanquam non vere sane, ut nunc
appaiet) iam Osannus Anal. p. 175 v^reri se dixerat,
ne nemini istam Bothius coniectuiam probaiel: nee pro-
bavit Sverdsioeo in Vindiciis praecepti Benlleiani Bigae
et Dorpati a. 1832 edilis p. 55. Pinguins etiaiu ab
eodem Botliio niipenitne excogitatum Marco Attlo. —
Quid autem? Plaulinc ille prologus? — Vt igitur Plaiili
non sit: (ncc esse sane ipse credo, sed profeclo non illam
ob caussani :) (juidlandem ex eo conse(|uilur? an qui Piauli
non luit, contiuuo ne aelalis (juidcm Plaulinae esse
existimabilur ? Inimo acrius eliaui inslamus: quannis
l. DE PLAVTI POKTAE NOMINIBVS. 17
eiiim longo ille intervallo ab ipsa Plauti aetate (listet,
ecquis eo derauni tempore factum sibi persuaserit, quo
bisyllabi genitivi illius usus invaluerlt ? Apage igiiur
istam quidem defensionem. Verum enim. vero longe
specie gravior Osanni suspicio est, qui de reliqui pro-
logi antiquitate nihil dubitans, tarnen hune ipsum una
cum ^o qni praecedit versum aliena manu adiectos cen-
suit p. 172 idque etiara Sverdsioeo persuasit. Cuius
iudicii caussam lianc habuit, quod nee cum superiori-
bus nee cum eis quae consequuntur villo illi sentenlia-
rum nexu contiueri visi sunt. Et hoc quidem etsi ille
sensit verissime, tamen multum abest ut, quae reliqna
sunt in ista prologi parte incoramoda non ullo pacto
tolerabilia, senserit omnia. Quorum gravissimum hoc
est, quod prorsus non liabent quo referantur quae
V. 18 subiiciuntur : Nam ainoreni haec ciincta vitia
sectari solc.iit e. q. s. Fateor hunc qui praecedunt
vv. 16 et l7 pessime corruptos : sed ideni scio nullo
corrigendi vel studio vel artificio id effectum iri, quo-
cum recte iungi nam particulam dicas. Immo haec
quae vitia amoris enumerantur planissime apparet ad
illa spectare, quae a v. 3 ad v. 8 pertinuerunt : Vohis
nanciho potius meas mute miserias. Vt in pauca ora-
tionem conferam, initium totum huius prologi praepo-
stere collocatis versibus laborat , quos hoc sese ordine
oliui evcepisse mecum crede:
1 Duas res simul nunc agere decretunist mihi:
2 Et argumentum et meos amores eloquar ;
16 Etsi hoc parufji her de more maiorum institi,
17 Pro mea persona ut sim ad vos index ilico,
9 Graece haec vocatur Empor us Philemonis : 5
10 Eadem latine Mercalor Marci Accii.
11 Pater ad mercatum hinc me mens rnisit Rhodum-
12 {BieJinium iam factumst, postquam ahii domo:)
i S I. DE PI.AVTI POETAE KOMINIEVS.
13 Ihi amare occepi forma eximia inulierem.
14 Sed ea ut sini iniplicitus, dicanij si opera est
aui'ibusj 1 0
15 j4clque advoiteiidum huc aniniuni adest henignitas.
3 Non ego item facio ut alios in comoediis
4 Kidi amatores facere, qiii mit Nocti mit Die
5 yiiit Soli mit Luuae miserias nm'rant siias.^.
6 Qnos (juideni ego credoliumanas pol querimonias 15
7 Noji tanti Jacere quid velint, quid iion velint.
8 Tohis narraho potius nieas nunc miserias.
18 Nam amorem haec cuncta vitia sectari solent*) . . .
*) Librormii scriptura vv. 3. 4 Iiaec est: Fit hoc purum ee more
matoriim iiißUi ^ niea ferconaUif fiim nof fimiq ; inde exilio We-
tiis exliibet , a quo reliqiü sie tanliiin flisrediint , ut Et pro Fit,
maiorum pro malorum praebeant oimles, inde exilico habeatVrsi-
c
niamis cum Etrusci pr. m , itide exili,o Deciirtatus , index ilico
Lipsiensis et Etruscus m. sec., iudex illico Princeps ed., ros aii-
tem oniitfant Lips. Princ. et Etr. sec. m. Fallunt, qui ab bis di-
versa tradunt. Laiidabo. si ciii propiiis ad librorum fidem acce-
dere eniendatori contigerit ; quae adbiic prolala vidi a Salmasio,
AIciato, Lambino, Miireto, Acidaiio, Gronovio, aliis, vel a nietro
vel a senteiilia vel a liiigua futilia sunt omnia. Quanquain debita
laude noio Bolbiuin fraudare, cuins etsi comnienta ipsa prorsus
sunt incredibilia, tainen viani ille eani iniit, e qua aliquid profi-
cere ipsi poluerimus. Sic enim edidit e coniectura sua : Etsi
hoc partim (^ecce') more maiorum institi. Per menm personam ad
vos qui sim index eloco. Quod quam ipsi postea displicuerit, ex
eo cognoscilur, quod in recentissima eins editione, quae Stutgar-
tiae prodiit, sie illorum alter versuum non mehercle felicius con-
formalu> exlal : Primo conlatus tos sum quam dixi eloco: quae
intelligal qui potueril. — V. 7 nescio an sie potius scripserit
poeta: Paler ad mercatnin meus med hinc misit Rhodum. —
V. 11 Atquc adrorlendnm vi animwn libri, nisi quod animus
Lips. Alia alii, e. c alque ad rortendum huc animum, alqiie ad-
rortcndum ad animum, quod defendi nequit. — V. l<j amoris fa-
cere scripli libri, amantis facere ed. pr., facere amatores vuigo.
Induigenduni videtur liuius proiogi scriptori, quod in bisyllabuni
vocabulum transluiil nionosyilaboruni licentiam, quae in conepta
vocali Icgilimoque bac condicione liialu conspicitur. — V. li sie
t. DE PLAVTI POETAE NOMINIBVS. 19
Sic plana esse puto omnia. Piodit in scenam non pro-
prio habitu Prologus, sed prologiim oratnrus Cliarinus,
dupliccsque se partes sustcnturum proiltetnr, quaruni
alterae ad argumentum fabulae, ad suam ijisius condi-
cionem alterae pertineant. Id ipsum ut strictim excu-
set, praeter morem sane fieri ait, quod, cui nunc so-
lius prologi persona sit agenda, simul et statim ab ini-
lio (ilicoj non in prima demuiii scena ipsius fabulae)
pro sua Cliarini persona (non pro persona prologi)
Cxirum rerum, quas scire intersit, indicium spectatoribus
faciat. Quo in genere quis non Chremetis Terentiani
meminerit, cuius verba in prologi principio posila:
N^e cui sit ^^ostruin mirum^ cur partis seni
Poeta dederitj, quae sunt adulescentimn :
Id primuin dicam, deinde quod veni eloquar . . .
etsi non sunt omni ex parte paria, tarnen item illuc
spectare, ut ab aliis, nou ab actoribus, qui primi in sce-
nam venirent, soliti fuerint pronunliari prologi, prae-
clara Bentleii disputatione satis patefactum est. lUam
igitur Cliarini excusationem commodissime ipsa noraina
cum latinae tum graecae fabulae una cum nominibus
poetarum excipiunt. Tum brevis fit argumenti signifi-
catio : quod antequam uberius expouitur, benevolentia
audientium imploratur et ut cum silentio adsint consueto
more petitur. lam tanquam novo initio sumpto digressio
fit quaedam, quae in daranis et incommodis amoris dc-
scribendis nou sine loquacitate versatur. Prorsus enim
vulgatur: Quos pol ego credo htimanas qtierinwttias. Vetus: hu-
tnanis qnerimonias, reliqui scripti: humanis qverimoniis. In quo
niim quid lateat recoiiditius, viderint alii. — Noiui commemorare,
quoruin millus hie usus ; sed taincn quam non sit parcendum coi:-
iecturae in hoc prologo, talia arguant qualia sunt in optinio co-
dice ducere ncst pro decretnmst v. 1 , miferiafavnarraf pro mi-
serias narrant V, 13, tacere quid neliti jielinlqi^e non tielint ft't
lanli facerc quid uelint quid non valinl v. l(i.
20 I. OK PLWTl POETVE NOMINIBVS.
a vero aberrarunl cjui, quod sese non item ut alios fa-
cere Cljariiuis dicit, illuc rettulerunt, quod parum se
rnore naaioriim agere profitetur: nam nee, quod aliis In
conioedlls fieri solituni ab amatoribus, fieri more ma-
iorura dici potest, nee piofeclo illud excusat adulescens,
quod non Nocli vel Diei vel Soli vel Lunae miserias
quei'alur suas, sed transitu tantum hinc capto satls op-
portuuo eo deducit orationem , ut ^^''onuutiato v. 17
fvohis tiarrabo potiusj nunc demura plenius intelliga-
tur, cur tandem relicto maiorum ixiore suos se amores
quamvis prologum elocuturura ab initio dixerit. Digres-
sione autem illa omni etsi non aejire careamus, tamen
ab eodem esse poeta profectam v. 39 docet manifesto :
Illuc revorti certunistj ut coepta eloquar.
Vbi inepia est quae vulgatur scriptura certum ut co~
nata eloquar: neque enim de conatis ullis ullus seinio
fucrat: atque abborrens adeo a llnguae legibus Piauli,
cuius est in hoc genere certum est dicere, non certum.
Loquacitas autem quaedam cum in alios quoque pro-
logos cadit, tum ne ab altera quidem parte huiusce
prologi, qua, ut amore suo sit implicitus Cbarinus nar-
rat, aliena est. Poterant profecto baec quoque, quae a
V. 40 (Principio ut ex ephehis aetas exät: sie enim
baec emenda'^dn *) ) ad 80 persequitur, longe brevius
*_) Cf. V. 61 : Sese extemplo ex ephebis poslquam excesserit. — Vul-
gatur autoni :
Vrincipio atqiic aniinus ephebis aetalc exiit,
Atque animus studio amotus puerili est meua,
Ainare talide coepi e q, s.
ti ita est in ed. pr. Velus cum Vrs. Efr. et Lips. : Principio alquc
animuf plioebus etate exiit. Sed Decuitatus : Principio alque ani^
mvj etate exiit plioebus. Vt possis etiam : Princ. ut attas e.r
ephehis exiit. ?iani ineplissima illa atque animus nemo non
Tidet in priorem e\ altcro versu irrepsisse. Fallitur de alquc
particula cum aliis Handiiis Tursell, 1. p. 473 Partem veri alius
aliam perspexerunt Muretus V. J.. XVIII. 9, Acidalius Div. p. 321
I. DE PLAVTI POETAE NOMJNIBVS. 21
dici et fuerat hoc noslro sensu consuliius: sed tarnen
seiuncla a Gharini consilio non sunt, Qui si plenissi-
mam eai'ura rerum nolitiani, quibus, ul in Rhodiani mu-
lierern incideret, evenisset^ cum spectatoriLus comtnuw
nicandam putabat, illud quoque non potuit non comme-
morare, qua tandem caussa quove consilio relicta patria
Rhodum ipse venisset.
Quae cum ita sint, nihil esse caussae intelligitur,
cur non eidera poelae duo versiculi ilji, quibus fabu-
lariim nomina pi'odunlur, ac reliquus prologus tribuan-
lur. Atqui huius numeros Plautina aite faclos apparel :
ut non possint in eius artis societateni non illi quoque
vei'sus venire. Nee duobus post saeculis novos Plauti-
nis fabulis prologos acces&isse credibile est. Ergo tol-
lenda sane, quae in Accii genitivo est offensio. Quod
quidem minime voluit praestare Bentleius in Ter. Phorm.
prol. 26, ciiius comnientum, ut ait, non intelligere se
Osannus p. 175 fatelur. Illic eniin cum Mercatoris
versum sie scriptum posuit :
Eadeni latine Mercator Mactici,
nihil sibi aliud voluit, nisi ut pro ca, quam non posset
non corruptara putare , forma impressis exemplis pro-
pagata substitueret codicum scripturara, e qua quid ef-
ficeret ipse non haberet: idque vel externa specie lit-
terarum significavit. Nam ipsum illud mactici in \ e-
tere libro Camerarii legitur: in Decurlato, \ rsiniano,
Etrusco noslro mattici^ itcmque in Lipsiensi et id ge-
nus ceteris: martici \n principe editione: ut infimac
notae fuerit oporteat, in quo malii scriptum repperit
Muretus Var. Lect. XYIII, 9. Numquid igilur nunc dubi-
tabis,quin pristina facies sicvexatissimo versui instauretur:
1 adem latine Mercator Macci Titi — ?
et Dousa F. Incptit ut solet in hoc gencre Meursius Cur. Plaut,
p. 170
22 I. DE PLAVTI PÜETAE NOMIxNfBVS.
Molosslcum enim vocabulum post caesurani collocatum
vereor ne plura habeat et cerliora exemj^la, (ruaui in
quod staUiere Hertiiaimiana severitate liceat; praeser-
tini si ])roprio illud nomine coutineatur. Vt in ipsis
pi'ologis subsistam , hos qiiaeso versus contemplare e
prol. Amph. 42. 100. Gas. 59. Poen. 7. 28. Rud. 14
petitos :
T'^idi Neptununij Vivtutem^ Victoriam.
Is nimc Anipliitriio praefectAist legiojiihux.
Proptevea ea una consenlit cum filio,
Qui eclistis, miilto Jecistis sapieutiiis.
Nutrices, pueros i//Jhntis niinututos.
Petuntj quique In iure abiurant pecuniam.
Quibus addere licet prol. Men. 30:
Mortales multij ut ad tudos, convenerant.
Quanquam alia exempla sunt, quae liuc falso reltule-
runt, ut prol. Amph. 103. Capt. 24, qui versus sie po-
lius corrigendi :
Grcwidaui Alcumenani fecit uxoreni suam.
Postqua/n helligerant autem Aeloli cum Aliis^
S. 4.
Non medlocriter confirmato animo hue progressus
eratn meditnndo, cum fidueia omni deiici visus sum alius
fabulae prologo, qui ipsum Marcus pral^nomen apertis-
sime lestaretur. Asinariae enim liacc quisquis fuii
praefatus est v. 9 sqq. :
Nunc quod me dixi velte vohis dicere,
Dicam. hiiice nonien graece Onagost fahulae^
Demophilus scripsit: Marcus s^ortic barbare:
Asinariam voll esse, si per s^os licet.
Accedebat non raagis fere ambiguum Gellii tcstimo-
nium T, 24, quo ille capite triuin poeLariLin iilustrinin
cpigrammata , Cti. Naevii ^ M. Plantij M. Pacuvii,
I. DE PLAVTI POETAK NÜMIXIBVS. 23
quae i'psl fecerunt et incidenda siio sepulcro relique-
rujit j mcmoriae jjroclidit. — Hls quis tantlem fieret ?
— Non potuit mehercle quicquam magls e re esse,
quam quod prinium inspecla Lionis annolalione 31. il-
lud Plauti noroini praemissum abesse a veteribus Gellii
ediiiouibus, tum item abesse a Yindobonensi codice coiu-
peri. De reliquis, quorum supra menlionem feci, co-
dicibus etsi vehementer duleo e Dresselii copiis nihil
a me excerptum: nempe quod, quem id usum habere
posset, minime tum suspicabar : tarnen quin cum Yin-
dobonensi eis conveniat *), eo nunc minus dubito, quo
exploratius habeo per totas Noctes suas nnsquam Gel-
lium praenomine poetam Sarsinatem appellasse, ne in
aliorum quidem praenominum propiuquitate summa.
Sic, ut exemplis utar, lib. XVII capite 21 extr. L. Li-
viiuiij, O. EuniiLW, M. J^arronem, Cn. Naevlum^ M. Ca-
tonem et Plaut am consociavit, 1. XIX c. 8 M. Ci-
cerouem , C. Caesarein ^ Plaut um, Q. Ennvim, jM.
Vcirronem: ut niittam alia. Ergo ad prologum Asina-
riae redacta res erat. Ibine igitur librornm consensu
viarcus legitur ? Immo ne uno quidem illnd prodilnui
est, nisi quod c recenti correctura in Etruscum no-
strum irrejisit pro eo quod antea erat macvus : in ca-
que ipsa forma consentiuut tres Palalini apud Pareum,
Vindobonensis Sand^uci, Lipsiensis cum cognatis ut op-
timo Mediceo, princeps editio; M' Accias^ quod a Gru-
lero invectum Pareus recopit, afleriur eLangianis, tna-
cus autem est in uno Palatino Parei, quo propius etiam
ad ipsam veritatem Yetus Camerarii accedit, in quo
niaccus extat. His autem librorum vestigiis alione
duci videbimur nisi ad haue scripturam:
Demophilus scripsit, Maccia vortit barbare — '
*) Et convciiit saue Regio.
24 I. DE PLAVTI PüETAlC .NO.MliM B V>».
Nondiini permensi eramiis lestlnioniorum muliilu-
dinein; restabat enim Yarroiiis aucloritas eaquc adeo
geniina. Libro enim VIII de J. lat. §. 36 Muell. p.
4l9 Speng. liacc illo dncuit: Onuiia fere nostra no-
niina virilia et mullehria multitudinis, qnom recto casu
fiuntj dissimiliaj cum dandi, eadem: dissimilia, ut ma-
res Terentiei j feniinae Terentiae\ eadem in dandi,
viris Terentieis et mulierihus Terentieis. Dissimile
Plant US et Plautius, et commuiiia hu ins,
Plauti et M a r c i Plaut i. Ita enitii exlreiua Spen-
gelius suo loco edidit, in ea aulem disputalioue , quam
de genitivornra in ii terminatione pertexuit, secundura
piiores editores sie pi'Olulit p. 9: Dissimile Plautus et
PlautiuSj et commum ut huius, Plauti : et 3Iarci, Plauti.
Quorum neutrum potest Inlelligi. Itaque Muellerus a se
videlicet emendatam sciijituram lianc comiiiendavit:
Dissimile Plautus et Plautiusj et commune Lud Plauti
et Marci Plauti: qua quidem adeo confisus est, ut in
conlinuitatem verborum i'ecipere non dubitaret. L. Plau-
liun:i diel rbetorem illum cognomine Galhim putabat, de
quo Weichertus cgit Poet. lat. rel. p. 218. Alqui lue
ipse, num ille quidem nnquam Plautius esset pro Pto-
tio vocatus, dabitavei'at : et videtur sanc Plotius rhetor
«tiani Varroni apud TVonium p. 79, 29 dici. Praetcrea
aulem, quid tandcm est cur in grammatica caussa \ arro
rredatur exempla e rerum vel litterarura hisloria pe-
lisse? cur non acquie^isse in simplicissima jP/ßM£/«J' no-
iiiinis commemoratione ut notissinii omnibus et multis
Plautiae gentis exemplis clari ? Quam poi-ro ille ipse
Lucius ignobilis liomo cum Plauto quidem comparalus!
Kl tarnen ei ut Plauti nomen adeo postposilum sii? sini-
|)licior praeterca et brcvior forma trisvllabo nouiini ? et
contrario atquc paullo ante ordine ? Crodat qui potcrit.
I. DE PLÄ^VTI POETAE NOMIMBVS.
*J5
Null intercedam, si quis de pocta potius Plautio illo,
cuius fabulas pro Plautinis liabitas alibi prodidit, hie
quocjue Yarroneni cogitasse sibi persuaserit: potuit id
certe percommode: ad verba ipsa nihil hoc pertinet,
quae nescio an recte sie cmaculemus: Dissimilia P lau-
tus et P laut iu Sj et commune huius P laut i : ut
et Mai'ci. Proficiscendura enira ab optimoruni vesti-
giis libi'orum, in quibus^ si rede Spengelii notas inter-
prctaniur, extat et commune ut huius Plauti et jMarci:
a quibus nihil reeessinius praeter unius ut voculae
transposiliouem. huius prononien, nee a JMuellero intel-
lectum nee ut videtur a Spengelio, non aliam viui ha-
bet, nisi ut arliculi loco positum definiendo genitivo in-
serviat. Marci dicitur item ut Plauti commune esse,
cum siiit dissimilia Marcus et Marcius. Et iste quidem
liic pronominis usus, ad omnes omnino casus transla-
tus, cum frequens est grammaticis, tum a \arrone mi-
nime abhorrel. Sic ille Hb. IX § 88 M. : nam deciens
cum dicatur hoc deciensj ut uiille hoc mille , ut
sit utrumque sine casihus uocisj, dicemus ut hoc mille,
huius mille, sie hoc deciens^ huius deciens; ne-
que CO minus in altero , quod est mille , pj^aeponemus
hi mille, hör um mille. Adde IX, 112. X, 24. 44.
62. 83. Cf. Yossium de anal, T, 1 extr. *) Nee magis
apud Varronem et pro etiani dictum offendit : quode
'^) Non persuasi Spengelio. Alienuni enim a Varronis consuctudine
et hoc esse : tit et Marci, et Inuus pronominis ilium usum, nisi
quidem alio modo nuilo binae Ibrmae discerni poUierint. QxxoA.
cadeic in deciens, non cadeic in genilivuni nouiinativumque.
Scripsisse Vanoneni videri : dissimile PI au tus et PI aulius,
commune et huius Plauti et Macci, i e. „übereinstimmend ist
der Genitiv Plauti sowohl von diesem, dem letztgenannten, Plau-
tiiis, als von Piaiitus dem Maccius." Subliliter hoc excogitatum
et fortasse verc : scd lamen ut durius obscuriusque genus lo-
quendi Varroiii tribui fatcndum sit.
26 I- DE PLAVTl POETAE NO.MtNIBVS.
identiclem annotatlone sua Muellerus nionuit ut YllI,
26. Vide VIT, 52. VI, 55: ab eodem falli, sed et
J'alsum et fallacia. — Celerum nihil vitii de Var-
ronis vei'bis dis^iutans Sverdsloeus p. 26 suspicalus est.
§. 6.
Longe obscurior altera est Varronis memoria
lib. VII, 104 M. p, 381 Sp., quam qui volet penittis
expedire alque cum pulvisculo ut alunt exliaurire, nee
vulgari acumine valeat oportet nee paucorum versuum
disputatione ^^erfungatur. Nos quidem et opinabimur
magis quam affirmabimus (modo ne argutari et hario-
lari iudiceniur) et arctioribus finibus quod iam conscri-
bendum videmus Caput aTtogij^aTLXOV continebiuius.
Itaquc quod 1. c. edebatur ante Muellerum ßl. Accius
in Casina in fringuilla: Quid fringiitis? quid istuc
tcini cupide petis ? id, si ultra iion progrediamur, nee
jier sc quicquam ofFensiouis habet, nee iis quae de
Plauti 2)oetae nominibus adlmc disputavimus ullo pacto
repugnat. Ecquid enim audaculi, in unam vocem litte-
ris coniunctis ßlaccius rej)onere ? Atque aut hoc ipsnm
aut 3Iacius , Matias , JSIactius libri tenent, uon bma
nomina. Quid? quod ne ferri quidem apud Varroncm
istura antestandi Plauti modum posse supra vidimus. At,
inquit, convenientiusne in Varronis con^uetudinem illud
est, ut Maccius pro Plauto ap2)(:dletur? Non est vero :
atque ob id ipsura occultior quaedam ratio verboruni
Varronianorum lateat oportet. Latuisse ante suaui sci-
licet emendationem recentissimus editor jiutabat : quae
ut qualis tandem sit persjiiciatui', paullo altius loci hu-
ius universi rationes repetendae sunt. Dixerat A arro
niulta ah aninialium vocibus tralata esse in hoinines,
parlini quae essent aperta, partim obscura. Itaque ex-
orsus a pcrspicuis transierat ad minus aperta horum-
1. DE PLÄVTI POKTAl-: iNOMINlBVS. 27
que ultimum exemplum hoc posuex-at: eiusdem (Ennii)
ab haedo, clamor et ad caelnm vollen das per
aethera i^agit*). lam sie Vihvi ^evgaut: Jlieta Jren-
dice frunde et fratlnni faaviter maccius in cafina a
fringuilla e. q. s. ciipis ? Jices auoluerat, ... E qui-
biis liaec cffecit Muellerus: Sueti a frendice : e Jr iinde
fritinni suavilcr. Mati ^t- -;:• -;? in Casina a Jvin-
giUlla e. q. s. cupis. Sueti a volacribus. . . . quoruiu
extremura vocabulum eatenus piacivevat Spengelius * ),
quod a volucri proposiierat. ]Non potuit ]MiielIerus no-
stra sentenlia iiifclicius. Nam j^^'J^^i""^ nullus unquam
Suetius poeta fuit. Quem ille post Boiliium Poet.
Seen, fragm. II, p. 34 aliosque e Gliarisü vevbis arces-
sivit p. 80 exempli Putschiaiii: Oula/iij ut lulius 3Io-
destus ait, per u scriheuius j uoii per y , qaae graecis
vocahidis necessaria est et saepe in u transitj ut Sue~
cius ait in Mido : int e r s e de gula r u n t o in n ia;
pai'um saue cousidcrate: quis eiiiui de ignotissimo poeta
fidem ei testimoiiio liabeat, quo simul Alidus fabula
prodcat? Ac loiige aliud quiddam in ipso codice Cha-
risii conqicU'uit: f^t Inßieinur ait in naro. tlaec autem
vestigia veteris scripturae, sie quidem eompreliensa cum
prioribus: tranfitutinfuemuraitinnarOj, baud scio an in
haue partcra : tranßtuttitiniufajiirpatinuaro non in-
commode interpreter , li. e. ut Titinius usurpat in
Varo ***), Quo noraine satis nota Titinii comoedia.
*) Sic enim iina inserla et vocula hexametriiin versum lestituo , ut
rolvendus valeat tliaaofxiyog. Kiigalur, ut dicam quod res est,
Muellc-us, liceutius evagalur Scaliger.
**) Pennire idem stiatiler vocein a prioribus diremplani sie iiinxit
cum proximis : Stiaviter M. Accins in Casina : quod quidem a
sensu usuque Varronis longissime distal.
*) Ne quis usmyat illud alienum a Charisio putet, utor eiusdem
jrrammalici hoc cxcmplo p. 178 P. : Donicum pro donec. Ita Lir-
tius in qiiiulo icsuritat :
28 !• ßE PLAYTI PUETAli NÜMI.NtBVS.
Ex eadem fabula quae Nonius p. 157, 10 ser-
vavit:
aequonist nie haberCj quos meo smnptii pauperem —
(sie euiin haec scribenda, pai'ura probabiliter a Neu-
kii'cbio de fab. tog. p, 137 disposita), ca ad helhxandi
luxurlaiu ilidem ut illa spcetant, quae sunt apud Gha-
risium inter se degulamint omnia. Omnis igitur tan-
quam e rnanibus elaj)sa est Suecii ab'cuius memoria.
A quo quidem noii diversum esse Sutrium coraicum,
cuius apud Fulgentium mentio, ultra progressus con-
iectando Muellerus suspicabatur: non magis hoc quam
illud circumspecte. Bis quidem Sutrius commemoratur,
semel in Fulgentii Expos, serm. ant. p. 566, 7: Sum-
mates dicuntur ^>iri potentes. Simpoloiies dicun-
Zur convivae: nam et amicus sponsi, qiii cum eo per
convwia ainbulatj simpidator dicitnr. Sutrius in Co-
moedia Piscatoria : s ummatc s \>ir i s im polo nes
facti sunt ganei; iterura hoc exemplo: Nam et
Sutrius comoediarum scriptor introducit Gljconeni
(scr. Glycerium) meretricefn dicentem : my r rhinuni
mihi affert, quo v irilih us armis occursem
J'o r t ius cu la. Quae quidem unde petita essent igno-
rabat Bothius p. 135; sunt autem e Fulgentii Mjthol.
III, 8 p. 725 Stav. His quid tandem fiat ? Proclive
esset "luraerorum rationibus sie consulereV
summates viri
Facti sunt [^hodie^ simpulones ganei :
I bi m anens sede t o , dön i c u in vidi b i s
M e c drp enlo v ehe n l ein d ö mum v e n is s e p a le iit is.
Sic eiiini iiUegiilali siiac lestiluo quae in codice sunt iia Licius
inquit usurpat ibi manens e. q s. domiiin venisse. Eirore quin-
tus est pro sexto Viixeae lihro diclus a gramiiialico. parentis ad-
didi e üraecis v. 291): liaoxty .... Uwfjt'Ui iSw^aicc n ci-
jQÖg. Quanquani a mcliica ralione non ignoio habere etiam
hunc cxilutn versus Salurnii qui (Ideiidalur : doinum venisiC.
I. DE PI-AVTI POKTAE NOMINIBVS. 29
et
[//em] myrrhinu/n mihi affei-j, quo \>irilihus
Arniis occarsevi [luagis nunc\ Jortiiiscula:
prorsus enim in hoc genere incredibilia ut consolet
Bothius iiaachinatur: modo de fide Fulgentii satis con-
staret. Quae etiam in liac caussa non unam ob rem
valde mihi suspecta est. Nam cum inaudita veteribus
et antiquis scriptoribus sint et sinipulones nomen et ga-
neus forma, tum alienissimum est a latinitate arma
dici pro telis. Itaque ut dicara quod seiilio: extitit
quidem Sutrii alicuius Piscatoria comoedia quae-
dam, quam usurparet Fulgentius : non fuit autem ea
pi'iscae aetatis, verum raedii aevi, non comparanda qui-
dem cum Philodoxio, Falso hypocrila, Philogenia et si-
milibus fabulis, quäl es fuerunt Caroli Aretini, Mercvu'ii
Roncii Vercellensis^ Vgolini Parmensis, aliorum: de
quibus breviter dixi in Mus. Rhen. philol. IV, p. 162
(cf. Orellii Epist. crit. ad Madvig. p. LXXI): sed eius-
dem fere generis atque Querolus. Ergo Sutrius quo-
que vel Succius *) a Varronis verbis segregrandus.
Quodsi poetae nomen in illis litterarum vestigiis, quae
sunt Jiieta (vel potius Jliet), lateat, lubentius etiam de
Suevio cogitem, cuius Macrobius memoriam servavit
Saturn. II, l4. 15. VI, 1. 5. Ex antiquioribus enim
hunc poetis esse, parum vulgo cognitum, uegiecta in
exitu vocabnlorum s littera arguit iis exenqilis, quae
habes in hexametris versibus non leviter depravatis Sa-
*) Sulriuiii, ut est in 31ylhologicis, vocari etiam in Expositionis co-
dice Leidensi Munckerus testalur p. 781, non Succium, quam for-
mam cum vett. edd. Scaliger, Vossius, Rutgersius Var. Lect. IV,
19, Fabricius Bibl. lat., alii tenent, partim de eodem poeta, partim
de diversis cogilantes. Practerea etiam Suslius scripturam ijtave-
renus alFert. — Ceterum Lerschio Fulg. p. 68 Sulmts nomen
e Casinae III, 1, 10 fictum videlur: quod non est incredibile.
30 !. DE PLAVTI l'OETAE NOMlNIßVS.
turn. II, 14. Qiiaiiquani fuerunt qui iion esse Suc\'itis
verum nomcii crederent (iiec cnini Suevium quisfjuaui
novit praeter Macrobium), sed de Saevio ])Otius illo
Nicanore cogitarent *) , quem Suetoiiius de ill, gramm.
c. 5 dicit praeter commeiitarios saliram quoque fecisse,
e qua duos affert versus hexamctros. Et ex autiquis
fuit saue Saevius: praeterea uir lojige doctissimus Ma-
crobio suus ille Suevius dicitur, quique eius versus in
Saturnaliorum libris extaut, hexaraetri sunt omncs. Nee
tamen ii ad saliram possunt spectare 5 afferuntur enim,
qui sunt in Sat. VI, 1 et 5, e lihro quinto : non est
autem credibile pluribus libris unam satiram constitisse,
nee saliras Saevio, sed satiram tribuit Suctonius. Qui
cum illum ait pj^aeter connneutarios satiram quoque fe-
cisse , haud obscure iliud ipsum significavit, praeter
grammaticum genus, in quo Iiabitabat, nihil Saevium
nisi unam satiram scripsisse. Atqui quos Sat. II, 14
Macrobius octo versus posuit, in idjllio quod inscribi^
tuT Moretum repperit. Ergo binc dimittendus Saevius,
et in eo subsistendum, ut, si modo poetae nomen e b-
Lrorum memoria Varronianorum eruendum sit, Suevius
potius illic latent quam vel Suetius (sive Suecius) vei
Sutrius (sive Suecius) vel Saevius.
Aliam viam Scaligcr ingrcssus erat. Proposuerat
ille: Eiusdem ab iruudine : aefrende fritinni Snavi-
ter, quorum extremam vocem in liexametri iniiio, reli-
qua in fine prioris collocata voluit. Quod et per sc
ai'gutius eommentus est, et 2)ropterea parum proba]:)ili-
ter, quod, qua tandem rerum condicione quovc senlcn-
tiarum nexu in Amialibus quidem isla polueril com-
pellatio locum invenirc , minime intelligitur. Vnmn
*) Contra Suevium Suetonio reddi pio Saevio VincUis et Cnsaiil)omis
iusscrunt.
I. DE PLAVTl POETAE NOMINMCVS. 31
tamcn sagaciter excogilatum, ah irundiiie pro a fr-en-
(lice *) , quando et inaudituiii est et incredibilc avium
genus freiidix vel fvendex nomine, valde autem con-
gruum in hirundiniun vocem fritinnire vcrLura. Id igi-
tur cum etiam Muellero placeret, parura tarnen ille pru-
denter liirundinis mentlonem putavit cum ipso versiculo
a semet conformato posse conciliari: e f runde fritinni
siiaviteVj quae voluit initium esse senarii. Qui si re-
rum naturam cognitam habuisset, hirundincs quideni
scivisset e fronde nunquam cantum edere nee unquam
arboribus insidere. Praeterea scire cupio, quam tandem
Muellerus V\xn fritinni irnjoerativi esse voluerit. Nee
ad ijDsa vestigia codicum tarn ille prope accessit quam
liceve arbitramur. Omnium autem minime placere il-
lud potest, quod satis rairo artificio M. Accius vel
Mciccius nomine, quod sequitur in codicibus, ita abu-
sus est, ut Mciti quidem servaret (Matium diel Mi-
miamborum scriptorem et Iliadis interpretem**) putans,
cuius testimoniis Varro paullo ante usus ^ 95. 96 p.
371 sq. Sp.), solam autem us syllabam relictam esse ex
ipsis Matil verbis, maximam partem hinc claj)sis, sibi
persuaderet. Immö aut A-ehementer fallor aut in mac-
ciiis vel mactius litteris ipse exitus versiculi a Varrone
prolali quaerendus est: in Casina enim et quae sunt
similia nullo praemisso poetae nomine dicere jjerfami-
liare Varroni. Quid? quod idem, nee id profeeto raro,
exemplorum a semet expromptorum fontes j)i'orsus ta-
cuit. Quod dum liuc accomraodo, j)^'^^^^^"^ sanare niul-
tifariam corrupta hac via instituebam: Sic et ah iriui-
dineifrende et fritinni : sudviter [/?o/] mdc-
*) Turnebi , noa Scaligeri inventum esse monuit Spengelius. Ego
exemplum Bipontinum (p. 244) secutus suiii.
•*) De quo miper etiam Pideritus egit conom. de Apollodoro Perg.
et Tlicod. Gad. p. 23 sqq.
3Ü T. DE PLAVTr POETAK NOMIMßVS.
cus es. Mo>: tarnen pacnituit : neque enim A'tellanas
tanli lecisse Yarro videtur, e quibus integros versus
testimouii caussa afferret, ut qui singulas tantum illinc
voces rusticoriira proprias excitarit VII § 29. 84. 95
(p. 318. 362. 372 Sp.); nee macciim constat appella-
tiva potestate ut huccojiem dici, et Universum commen-
tum sensus quidam veri respuebat. Sed recte inven-
tum frencle et fritinni visum est, in librorum scriptu-
ram fviinde et friitinni apprirae conveniens. Itaque
aseita ex Enniani versus fine extrema syllaba quae est
i'tj novo periculo facto haec expiscatus sura e littera-
rum apicibus: Insuetaj ut ah iruntUne:
fr ende et fr i t i n tii : sudvitate mdct us e s. *)
Quae acerbe irridentis sunt, ei dicta quem vel vincu-
lis constrictum vel verberibus male mulcatum "vel temu-
lentia oncratum vel aliquo infortunio mactatum in scena
quisquis fuit abiens relinquebat, dentibus frementem
prae impotcnti rabie sonosque edentcm inconditos et ad
risum movendum composilos. Nam, ne quid erres, rz//-
liqui et mactiis dicebant, ut.cum Prisciano loquar V,
p. 209 Kr. Quae autem obscura Vari'O ab initio di-
xerat, opposita perspicuis vel apertis, ea deinceps duo-
•) Paruni sibi de Varronis loco liqueie Spcngeliiis fatclur. Cetciuin
leve puto, quod a lilleraiuin simililudiiic iiiriiis ci receilere ab
intndine videUir; levius eliani, quod iiperliiin esse versus ünem
fiilinni suaviler dicit ; noii satis giave, quod, si duo verba
(^frende et fiilinni) iuncta fueiint, non unius fritinnire, sed ulrius-
que enodalioneni exspeclari ail, ita quideni ut frendeve qiioqiie
velut ab apro ducalur. Gravius videri possil, quod nou liiiundi-
niä potius quam cicadae esse fritinnire dicit sccuudum caiiniuis,
quo animaliuiu voces cxplicenlur, liunc versuni : Et cuculi cit-
culanl cl rauca cicada frilinnil. Alqui , hoc ut ita sit, in Var-
ronis qtiidem versicuiis felicissima Scaligeri conicclura (p. 245
ed. Hip.) coniposilis früinnienles pidli profecto non sunt cicadae,
sed, ut ab ipso poela doccniur, cerlc rolucres pvsilli , si nuu
ipsae iiiruudiues.
I. DE PLAVTI POETAE NOMINIBVS. 33
bus gencilbus dispertlt, minus apertis Ennianis ea iun-
geiis, quae longius etiara a consuetucline et perspicui-
tate aliena insueta appellat *) : qiialia sunt non a qua-
drupedum voclbus, vituli , bovis, leonis , haecli ducta,
sed ab avicularum cantu tralata, fritinnive, Jrin^uttire,
tritillare. Et sunt haoc saue usa perraro, ul recte iu-
sollta dicas , si cum Ulis compares quae sunt ululaj'Cj
mugirej hoare, fvemeve:, vagire,
S- 7.
Vnde igitur, liaec omnia si ita se liabenl, prove-
nit landem qui lam diutunio consensu M. Accius Plau-
tus fertur? Nam nee in codice ullo M. Accil Plauti-
iias fabulas inscvibi cap. I monui, nee vetustissimae edi-
lioncs nisi Plauti inscribimt simpliciter, nee omnino
per latissimos fines lltterarum latinarum, si ab Attii ver-
sibus et prologo Mercatoris recesseiis, unquara alio
nisi uno Plautus noraine is est poeta vocatus, cuius
testimoniis grammaticorum potlssimum commentarii re-
ferti sunt , et in bis tarn piaestantium quales Var-
ronenij Verrium, luliura Romanum babemus. Accipe
igitur vcrara erroris originem: finxerunt fide caren-
tia nomina antiquissimi Plautinarum fabularum inter-
^retes Saracenus Piusque, nee tanien dolo illi nialo
finxerunt, sed anibiguam incertamque librorum raemo-
riatn in baue partcm interpretantes , Varronis potissi-
raura fallaci tesiimonio illo confisi, quo plene dici
Marcus Plautus videretui'j alterum autem eiusdem Var-
ronis testiraonium et utriusque prologi Plautini versus
ad istam opinionem corrigentes, reraque omnem Festi
*) Quaiiqimni laleiidum est Varronianum exemplum non esse in
promptu. Itisueto no7iiine Enuius dixit apud Vanonem 1. 1.
VI, 60.
3
34 I- r»E PI.WTI POliTAE NOMINIBVS.
auctoiltate coiifirniare sibi visi. Quarum reruni docu-
nienta illox-um in Asinariae et Mei'catoris prologos an-
notatio suppedilat. Ex his profectus commentaiüis la-
tiiis error serpsit *) et ut fit ad nostram deinceps ae-
tatem propagatus est, graviter ille adnionens Epichar-
miae saplenliae sie olim praecipientls : vä(pE xal [it-
uvaa' a-KidTUT. Et diversissimo quideni casu contra-
rium Plaiito atfpie Gelllo accidit: hie enitu ut ex A.
Gelliü lactiis est Agellius, ita ille M. Aceius e Maccio.
Ad Fes tum autem quod attinet, non cogito de novi-
cio isto additamento, ei notationi, cpiae est apud Pau-
luni Diaconuui (p. 36 M.) de harhari voce, in Dace-
liano exemplo agglutinato: Jude Plautus Naeviuni
poetani latinuiii barhariun dixit [et de se, cum trans-
ferret J^abulani ex Graeco , dixit iW. Attius vertit
b arbar e^ : neque enim liaec, quae a vetustis editio-
nibus scriptisque libris cunctis absunt, vel Pius vel Sa-
racenus norunt. Sed gravius dico et speciosum sane
illud testimoniuni quod est de Plautus nominis origine
p. 239 M. : Ploti appellantur qui sunt pLanis pedibus.
Vnde et poeta Aceius^ quia Vmber Sarsinas erat^ a
peduni planitie initio PLotus, postea Plautus est dictus.
Soleas quoque dimidiatasj quibus utebantur in i^enando
quo planius y edeni ponerent , semiplotia appellaruJit
(foedo enim vilio appellajitur editur). ^Haecine vero
Pesti sunt, cuius auctoritatem iactare veteres illi inter-
pretes solent? Immo petita sunt e Pauli epitoma eo-
rum, quae lacunosa sie extant apud Festum una cum
supplementis recenlissimi exempli:
*) Fertinet huc, ut unuiu cominenioiein e niultis, quod in gentium
plebeiaruni numero, quae l'uerint reipublicae teniporihus, Al~
liam cum cojjnomiuc Plautus icfoil Panviuius d« nominil». Rom.
p. 2013 vol. II Thcs. (iiaev.
I. ÖE PhA.VTI POETAK .NOMINinVS. 35
j^ — — *^ Plotos appellantj Vmhri pedibus planis
[natos. hinc soleas dimidiatas qui] bus utliiilur in uenaildo
fquo planiits pedeni ponant , \o^caut seniiplotia et
r. . . . . . unde et h.eci~^us poetn, quia f^tnber
Sarsinas eratj a pedum planitie initio Fla-
tus ^ postea Pluutus coeptus est dici. — — —
Vides in lacuna esse ipsum nomen poetae: qtianclo pro-
babiliiis saiie uoiuliiis exitiun iis syllabani iiiterpretabi-
niur quam de [^comicjus voce cogitabinins. Vtcunque
autem de ea syllaba statues, tantum coutendi quovis
pignore polest, noii repperisse Paiiliini iu siio exemplo
unde et /Iccius scriptum, aiit nou ita Fcstiim saliem
scripsisse. Certum in promptu est argumenium : nou
potuit sine praenomine Accius aliquis poeta dici, quem
quidem scriptor vellet alium altpie celeberrinium ilhnn
L. Accium intelligi. Ergo scribendum fuerat cevte
M. Accius: quod si modo scriptum reppererit Paulus,
quid tandem inipediat quominus nos nou duo, sed
unum Maccius nomen intcrpretemui-, illum autera cre-
damus praeterniisso praenomine sokim servasse gentile
nomen ? Itaque ne Pauli quidem testiraonio licebit tra-
laticia comici poetae nomina tutari. Celerum baud scio
an non satis conslet de ijjsa librorum scriptui-a Pauli
Diaconi : nam cum apud Lindcmannum nihil discrepan-
tfae memoretur, antiquiorum tarnen editionum quotquot
inspexi non Accius sed Atlius praebent: /hius autem
indidem Pigliius affert Annal. I, p. 450. Quo autem
magis et librarioruni usu et proximorum saeculoruni
consuetudine Accius pro Attius furma et quae sunt si-
niilia increbruerunt, eo ego conlidentius isla veterum
editionum consensione utor ut ab ipso Festo non Mac-
cius, sed Mattius potius esse positum existimem. Sic
eniui lacerau) illius nolationcm redinlegro;
■^Q I, r>K ri.AVTi porTA.1' nominmbvs,
Plotos appellant f^mhri pedibus planis
(± /*, linde et soleas diniidiatas, quib'^ lUuntur in uenando
quo planius pedem ponant , uocant feiniplotia , et
a ,pprio nomine fiiit T. Mattius poeta, quia J^mber
Sarsinas erat , a peduin planitie initio Plo-
tus, postea Plautus coeptiis est dici.
Ita illiid siiniil significatiir, qiiod verum esse taciturna
tcstatvir vox antiijuitalis, iaiu anliqnilus oblivione obruta
reliquorum noiiiinuiii memoria soliim fere cognomen
posterorura usu invaluisje.
S- 8.
Vuum restat, ul quäle sit Afaccius noDien expli-
ectur. Qnod cum non difFerre a 3fattius nomine affir-
rnamus , ' praesto est Accius et Attius formarum simili-
tiido, quas quidem non unis liLrariis, ut ait Madvigius
Opusc. p. 96, eiusdem esse noniinis formas constat una
cum tertia jdctius , sed ab ipsis veteribus sine discri-
mine usurpalas cum bnpides teslantur, tum eae dispu-
tationes docent quas Weicbertus de L. Vario et Cassio
Parraensi p. 9 sq. commcmoravit. Non impedio equi-
dem quominus rationi conveuientius cum Osanno Anal,
p. 61 iudiceiur Attiiis propter Graecam ' Attloq scri-
ptur^m : cui simillimum in nostra cai^ssa MaTTtaya
sociare possum, quod est apud Atlienaeum II, p. 82.
c: sed noii est continiio falsum, quo aliud quiddani
esse praestabilius constiterit.*) Bona est autem et proba
nominis forma Mattius. Quodsi etiam Matius scribi-
tur, eadem ratio est, quae intercedit inter Attius et
•) Aerius etiam Osannum Heinricbius inipugnavit laudabili in Fers.
Sat. I, 50 annotatioiie. — Ceterum cum AHius , Acüvs conferri
Vellius, Vecliits formae pottrunt.
I. DE PLAVTI PUKTAK NOMINIEVS. 37
Otitis fonnas *) : nlsi quotl in liis certum est m u 1 t o
magis peiuinaui t lilterani invalulsse, sliiipliceui paullo
luagis usus >lcletur iu illls proLasse. Innoluil in lioc
genere praeter celeros mimiamborum ille sciiplor et
Iliadis interpres Cn. MatLius vel MaLius poeta, cuius
supra mentio ficbat. De quo quae extani Varionis, Ci-
ceroiiis, Plinii, Taciti, Gellii, Suetonii, Coluniellae, Ma-
crobii, alioi'um tesllixionia (luado ad unuui eundeiiique
omnia speclent) , niaxinia ex parte iam Torrentius in
Suet. Caes. c. 52 couimemoravit. Eum boniincm inlcr
plerosque sane convenit rectiiis ßlatium quam Mattiam
dici : quode vide Wernsdorfium disputauteni Poet. ]at.
min. IV, 2 p. 568 sqq. et Lcutscliiani in Ziuimermaiini
Diariis antiq. stud. a. 1834 p. 164. Sid idcn» Mallius
est Scaligcro Conioctan. in Vai'r. p. 236 i»i{)., caque
forma exlat apud Macrobium Sat. I, 4. II, 16, apud
Lipsiuni anu. in Tac. Ann. XII, 60, in (Tronoviano
Gellii excmplo VI^ 6. XY, 25. XX^ 9: eodcniqne spe-
ctat Martins scriptura X, 24 coli. Suet. Douiit. 21.
Quibus adde Terenliani Mauri versum 24l6:
hoc inunianihos Mattius dedit metro :
cuiiis eo gravior vis, quod correpta antepaenultima in
Aeneide Y, 568 est ge/uts iinde yltii duxere Latiiii.
Nihil auteiu magis appositum esse ad persuadendum po-
lest, quam quod in Prisciani codicibus vol. I, p. 281
Kr. idem poeta Martins, 3laccinSj 31. accius et 31. ac~
tins scribitui'. Quo prorsus convenjunt, quas e GeJlia-
nis Plautinisque Ijbris scribendi discrepantias supra at-
tuliraus §. 1. 3 et 6. E quibus Omnibus certissime ef-
**) Quid, quod hae quoque formae c littcraiu asciveiunt? IN'am
Atius et Acius, Malius et Maciiis liabes in Scaligeri Indice The-
sauri Gruteriani praeter Allius et Mattius, Actiiis et Maclius for-
ntas. Tani haec sunt omni ex parte affiiiia. De Atia gente dixit
Weichertus.
38 I. DE PLA\TI PüETAK NOMIiNIBVS.
ficitur, et incertuiu illud ipsura esse, ceitone Matius
nomine mitnianiboriiin poeta conslanter vocatus sit, et
hoc ut vel raaxime certnm sit, non lamen continuo per-
tinere ad Plautum. Quidni enim potuerint sive eodem
sive diversis tempoiibus et Matia esse et Mattia gens
quaedam? Qnanqnam ut dicam quod sentio, non fuit
Romanae gentis alicuius Mattiae Plautus poeta, sed T,
Mattius appellatus est Vrabricis nouiinibus, Romae au-
tem peregrinus vixit *) , ibique eo polissimnm noraine
vidgo innotnerat, quod a pedura planitie (Sarsiuae pula)
ei inditum**); quam quidem famam videtur etiain Quin-
tilianus Inst, or. I, 4, 25 sequi. Oranino enim neqiia-
quam frequens , si cum aliis comparcs, inler Romanos
sive Matius sive 3Inttiiis nomen. Et P. Jlfaciiifn Vo-
ritni eiusque fdiuni P. Mnciiun lustuni inscriptio Peru-
sina praebet apud Vermiliolun) (Ze afttiche iscriziQiii
Periigine^ Per. a. 1804 sq.) vol. 11^ p. 365: Perusiae
auteni recordandum est quondam ipsos Sarsinates con-
sedisse teste Servio in Aen. X, 201. Vt non sit mdJius
raomenti, quod in Vmhricis monumentis Perusiae reper-
lis et Titas praenomeu niinime infrequens est et ali-
*) Eadcm igitur Piauli fuit quae Naevii Enniiquc contlicio, de qui-
buä vid. Rilteriis Diar. anli([. stud. a. 1840 p. 374. Naiii illud
^•■\V\s. iiiirari nequeo, qui sitpeibiam Campanam\ Naevio Iributani
a üellio I, 24, nihil esse nisi ma-rimam , post Regeliuni de re
iYi\^. Rom. p. 39, contra quem iam Wclckerus reclissimo iudicio
dixeiat de trag. Graec. p. 1338, conteiulere ctiam Klussiuauiius
de Naev. vit. et fragm. p. 5 sqq. sustinuerit. Cui quidem lu-
benter in eo assentimur , quod Plautum Romam migrasse iam
puerum p. 7 sqq. suspicatur Ciceronis verbis usus de erat.
III, 12.
•*; Siinillimum oxtilit alius poetac latini cxemplum , de quo sie est
apud Paulum p. 12 M. : Allac appeltanlur , qui propter vilium
cruruni aiit pcduin plaittis insisluul cl attingunl inagis terram
qunm ambitlaiU : quod cognomcn Quinclio pnelae adhaesit. Et ita
adliacsif, ut iam non Quinclius, sed Atta solifus sit appellaii.
r. DE PLAVTI POETAE NOMINIBVS. 39
quotics Plaiiti coniniemoraiUiU", ut L. Poniponiiis Plo-
tus apud Yerin. I, p. 22, Lars Pottiponius Plnntus
ibid. p. 150. 152. 153. Yide de his C. O. Muelle-
rum disputantem de Etrusc. I, p. 426. 435 ami. et
440 sq.
Eo videmur rem adduxisse, ut ultimo iam perfii-
gio oecluso nulloque, nisi quod nos fugerit, tralaticiae
opinionis praesidio velicto fortiter ex animo inveteratiis
error exstirpandus sit et gratulandura optimo poetae de
veris nominibus, quibus tamdiu orbatus fuit, Ambro-
siani codicis beneficio recuperatis.
E P I AI E T R V INI.
Bene factum quod modeste malul quam confiden-
ler loqui. jNam fugerant me sane quaedam nee ea le-
vidensia. Ac primum Frontonis testimonium pi'aeter-
missiim est, valde illud lacerum, sed euins tarnen haec
verba plane et perspicue legi potiierint Epist. de orat.
III. p. 131 Nieb.: .... hoc gemis verhoram Acc'ms
Plautns saniis .... Nee tarnen baec negotium faces-
sunt: nam sive a librario sive a Maio neglecta est in
littera post yej'borum voceiu iterata, a Frontone quidem.
Mdccius scriptum esse communis cum aliorum tum O.
labnii sententia fuit, qni de Frontonis verbis breviter,
ut in re aperta, dixit Musei pliilol. vol. III p. 156.
Gravius Plinianum est idque adeo triplex testi-
monium, cuius indicium Bergkii amicitiae debeo. In
Elenchis enim auctorum Naturali liistoriae praemissis
tcr Plinius, si editiones sequimur, M. Accinni Plautittn
posuit, inter scriptores Hb. XIV. XV et XIX, p. 54.
56. 67 Sill. Vbi quanquara e scriptis libris niliil eno-
40 I. DE plAvti poetae nominibvs.
tatUQi est, tarnen lulninie cliibito quin saltcm in vetu-
stioribus uno puslllo puncto sublato Maccio inventuri
sint, sl qui ad has minutias volent animum advertere.
Sed ut non succurrant Codices: esto : vel sie lantum
abest ut nostram sententiani Plinii auctoritas infringat,
ut magno ei praesidio cerlissimoque munimento exi-
stat. Necessitatem enim in illam speciem corrigendi
Bergkius e praeclara observatione quadam sua hac du-
xit, quod nunquam Plinius in bis quidem indicibus si-
mul nomen, pracnomeu et cognoraen cuiusque scriplo-
ris iunxcrit, verum ant unum tantum posuei'it aut certe
blnarium nominum nunierum non exccsserit. Qualis
constantia quam vim liabeat in tarn immani nominum
multitndine, facile unusquisque sentit. A certissima lege
duo tantum exempla recedunt: lib. XXXV , p. 116
Cassio Severo Loiigulano, quae quidem Beigkius non
unius, sed duorum bonn'num nomina cssg vidit intex'-
pungendo dirimenda; altcrum lib. 111, p. 22 L. Ateio
Capitone„ quod exemplum, cum longiorem disputatio-
nem requirat, propediem se expediturum professus est.
Cavendum autem, ne in alterutram ]>artem Festi
notalione p. 359 M. ulare: Tammodo anii<iUL ponü-
baut p?o modo ^ ut yJttius: Tammodo iiiquit Pvaene-
stinus. Quae vevba cum sint Trinumini III, 1, 9, fa-
cile quispiam aut de Maccius forma reponenda cogi-
tct, aut Attium dici IM. Attium Plautum ^sibi ]>ersuadeat.
At ne uno quidem exemplo ab ullo gramraatico lumc
poetam alio atquc Plaiitus nomine commemoratum esse
supra apparuif. ut prorsus fallatur, qui contrarium ob-
scura recordatioue, ad ipsum lioc Festi testiuionium ut
arbitror spectante, testatur Osannus Diar. antiq. stud. a.
1836 p. 990. Attius ilie credendus tragocdiarum poeta,
solo errorc pro Plauto positus , queniad niodum eliam
Eunii, Naevii , Pacuvii, aliorum poetarum nomina nun
I. DE PLAVTI POETAE NOMINIBVS.
41
rarius quam Al(y^v7ioq, ^ocpoxXrjg , KvQi'JTidtjg, 'Apt-
aTOCpävrig inter se permutata constat.
Ceterum simplici Plautus nomine ipse se puela
dixit eo epigrammate, quod e Varronis libro de poetis
primo Gell ins I, 24 prodidit:
Postcjuam est morteju aptus Plautus^ comoedia luget
Scena deserta. dein risus, Indus iocusque
Et nuineri iniinineri siinul oinnes collacvutnarunt.
Qiios versus incredlbile diclu est quanla temerltate ve-
xarint absurdissimisque mutationibus corruperint, immo
prorsus pervei'terint non Parei tantum caput bebelissl-
mum, sed etiam divini ingenii criticus Acidalius*): quo
nimirum non hexametris, sed senariis sibi parenlaret
poeta. Quasi vero non jiotuerlt, quaravis diverso in
generc versari soJitus, etiam ad hoc ali(]uando tanquam
ludibundus accedere, quod quidcm in Latium ab Ennio
tralatum esset b. c. ab eo poeta, quocum per viginti
annorum spatium simul Romae Plautus degit: id quod
recte Osannus perspexit Anal. ji. 37. Et circa ipsum
vitae finem epigramma factum esse scpulcro inciclcn-
dum, verl satis est siaiiic. Quanquam, ut largiamur non
vidcri tales versus a Plauto scriptos, nonne banc ipsara
Gellio caussam fuisse apparet, cur se dubitaturum, an
Plauti epigramma esset, nisi Varro prodidisset, proGte-
rctur? — Ceterum perscripsiums bos versus, quales in
antiquissimis eisque oj)timi Gellii codicibus exstant,
i. e. in Vaticano, Regio alque Rottendorfiano, nisi quod
pro Scena est äcserta ab Oiellio Ecl. lat. p. 258 asci-
*) Qiii Inic qtioqiie 31. At!ium iuvexit inconiparabili conimento :
Toslqudm Maren' Atiiiis PlaiHus est demörtuus.
Mortem apisci etsi insolite dictum est, tarnen quid iii eo genere,
quod spectat ad vini et usum vocabuioruin, priscae actati latinae
linguae licuerit, uou ila nunc definiii potest, ut in lalia severius
consuicnduni sit. Et multo carte minus Plauto quidem ega
viorlc daltis tribuerim, quod pluriniis placuit.
42 I. DE PLAVrr POETAE NOMINIBVS.
\innis ahlaüvos Scena deseita. Fuiile est editoriim com-
iijentutu hirtc pro dein corrigentium ; multo aiUern fu-
tilior Meyeri x'Vntbo]« lat. 11^ 1 p. 12. excnsatio produ-
ctae ultimae syllabae deserta vocis, ut ia arsi scilicet
positae et ante maiorem interpnuctionem. Qui quocl
inetri vitium (vitium igitur ipse credidit) non codici-
bus, sed poetae ti'ibuenduiu propterea putat, quod ipsi
Gellio male concinnatum epigrarama visum sit , intulit
in Gellii verba quod minime inest. Numeros auteui
innumeros nee Turnebus nee Tbysius nee Tollius nee
Wakefieldius recte sunt interpretati ; nibil nisi numero-
rum b. e. versuum metrorunjque varietas spectatur:
quae quanta sit velut cum Terentiana simplicitate com-
parata , neminem fugit. — Vtor bac Opportunitäten ut
Naevianum epigramma Plautinis versibus a Gellio
iunctum subiieiam, quäle in eisdem optimis libris et
plurimis aliis scriptum exstat iustae dubitationi prope-
modum nulli obnoxium : quod sola codicum ignoratio
effccit ut ideniidem verbis transpositis nunc fere circum-
feratur, velut in Hermanni, Botbii, Grotefendi, Osanni
libris a Klussmanno de vita Naevii p. 201 commemo-
ratis, praeterea etiam in Meyeri Antliologia p. 5. Nam
nisi quod tertio versu orcho vcl horcho vel orchio
prodituui est, reliquorum haec forma rationi minime
repugnat: \-
Immörtales mortäles si foret fas ßere^
Flcra/it dwae Camcnae NaeK>ium poetam.
Itdque postquam est orcino trdditus thesauro,
OhUtL sunt Romae loquicr lingud latiiia.
Nullam enim ultinms offensionem a neglecta caesura
babet: cuius elegantiae Grauertus A'ppend. ad Koenii
libruni de ling. cpic. lat. p. 267 sie consulturus:
ObliLi sunt Romdi H loquicr lingud latina,
oblitus est alteram Saturnii partem anacrusi earere.
I. DE PLAVTI POETAE NOMINIBVS. 43
Prorsus autem nihili sunt aliorum coniecturae aMejcro II,
1 p. 7 mcmoratae.
Postremo ad Maccius nomen aliquiJ spectat, quod
e docti viri Neapolitani , Augustini Gervasii, litteris ad
praestantissimuni collegam nostrum Welckermn datis
excerptum infra posui : y^A quel dotto Pvofessore , di
cui mi donb le due dissertazioni intorno alla porta
Mezia e al prenomc di Plaiito, e del quäle non sa-
prci scrivere il cognoine, fara intendere che frcC col-
lettori di antiche iscrizioni nel See. XIII vi fii un
Schastiano Maccio , la di cui raccolta e Jrci codici
Ottoboiiiani nella laticatLaj e ne da i'agguaglio il
Mahilloii ne' siioi Analecta dopo la lettera De cultii
SS. Ig/iotoruin. II Maccio sul prenonie di M. Accii
neue iscrizioni si estese pik d'ogni altro per mostrare
la di lui discendenza da questa faniiglia Roinana^
iinendo il prenonie al cognoniCj, M accii; il che nii Ja
intendere clientrauihe le due parole Marci Accii
negli anticlii codici e ancor in qualche iscrizione Jos-
sero scritte Maccii senza alcun segno diacritico."
DIÜfiiKRTATIO II.
DE
AETATE PLAVTI.
DE AETATE PLAVTI *).
§.1.
De aetate Plauti etsi nihil habemus recondilius
quod expi'omanius, tarnen non inutile fuerit, quid tan-
dem explorari queat, paullo diligentius quam adhuc fa-
ctum est quaerere. Ac mortuuiu quidem illum P. Clau-
dio L. Porcio Cos. esse, Catone censore, li. e. si fa-
stos Capitolinos ut consuevinius sequimuv, a. 569
Y. C. , sat certo Cicei'onis testimonio constat Brut. c.
XV, §. 60. Neque enim vel tautisper nos morari Hie-
ronyrai **) negligentia polest, cuius ut alii sunt in iis,
quihus Eusebii canonas supplevit laudabili consilio, ini-
pari successu, iique gravissimi errores, ila non levissi-
mus hie est, quod olympiadis cxxxxv anno primo sive
a. 553 vel 554 V. C. mortem Plauti ascripsit: cuius
quidem Pseudolum compertum habeamus a. demum 562
in scenam esse commissam, aliquante post etiam, nisi
jirobabilis nos conicctura falJit, Bacchides ***). Hiero-
*) Edita a. cioiocccxxxxi.
**) Vide Epinieti'um I.
**) De Hlraque nupeirinie dixinius Mus. philol. I, p. 31. 67. 60.
(Diss. IV.) Quibus aliae addi polerunt, de quibus alibi quid sen-
tireinus cxplicavinius : velut Trinummus, Casina.
48 '1. rvE AET/VTK PI.WTI.
iiyirmni lamcn nee Sealigcr castlgavit et sccutns est
Freinslieiniiis in Excerpt. chronolog. ad Florinii p. 572
ed. Elzev. Quid? qiiod Bolhius edilionis Halberstadieu-
sis p. XXIII adeo de a. 547 aliquo modo possc co-
citari si^juificavit lialliicinando potlus quam iudieando.
Verum idem Plautus quaiido videatur natus esse, par-
tim ccrtant grammaliei partim tacent. Et plei^ique qui-
dem a Donati verbis proficiscunlur in Andr. Ter. prol.
V. 18 sie commentantis : Nae\'ium, Plautumj Eiiniiim accii-
sant] In singidis magna eniphasis est aiictoritatiSy seil ordo
non est servatus : Enniiis namque ante Plautumfuit^ Qui-
buscum Ciceronis illa convenire visa sunt Tusc. Qn. I, 1
cxtr. : annis eiiini fere lox po^f Romani conditani Li-
\>iiis fahidani dcdit C. Claudio Caeci F. M. Tiiditano
consiilibusjnnno ante naiuinEninum : qiti fuit rnaior natu
quam Plautus et Naevius. Quorum si ea sit constructic».
quac ad colloeandorum verborum simplieitatem proximc
aceedat, prodeat sane Ennio iiiinor natu Plautus b. e. non
ante a. 515 natus. Nam a. 514 C. Marailio Q. Vaierio Cos.
natum esse Ennium, id vero du])itatione prorsus vacat ba-
betque locupletissimos Icstes Yarronem apud Gellium
XVII, 21 et Ciceronem Bruti c. XVIII § 72. 73 Catonis-
que mai. c. V. § 14: a quibus nequaquam disercpat, ut
Osanno visum Anab crit. p. 49, Hieronymus ad olymp.
cxxxv, 2 et CLiii, 1. Ceterum quod annos ijx Cieero
dixit *), ea talis negligentia est, quam ne voluerit qui-
dein seriplor vitarc: id quod rectissime Wolfius intel-
H'xit. Quouiinus cniui a quorundam librorum seriptura
qiiadringentis decem et octo profectus verum numennn
roslituas ijxiiii, qui ipsc est in Brut. X\1II, § 72 **),
*) Pfrlfviti-r liüc ulligii Visseringus Qiuu'.slionihus I'lanlinis Amsle-
lodaiiii a. 1842 editis, I p. 15.
**) Vidc Kpimetrum II.
II. DE AETATE PLAVTI. ' 49
(VaiTonis enim, non Attici calculos nescio quos et Ci-
cero scquitur et secutus est ipse Atlicus :) una impe-
(lit addita ye re vocula, quae illuc potiiis valet quam
ad veterum de primae fabulae Livianae tcmpovibns dis-
crepantiam, qiiae et Mureti mens fiiit et iiisi falliriiur
Gernliardi in Cat. mai. p. 94. Vrsiiio aiitem ipsum
illud I3XIV in vctere suo libro ms. esse testaiiti düFlcile
fuerit credere, ])vaesertim cum non idxiiii sed oxiv af-
ferat, praeterea etiam docuit pro dedit et Ceiiüione pro
Caeci ßlio : quibus rebus omnibus non mediocriter au-
getur suspicio. Nisi quidem dedita opera ab novitio
librario interpolatus ille über fuerit. Cicero autera
etiam Bruti 1. e. C. Cornelio Q. Minucio Cos. li. e. a.
556 Ennium scribit, ne addita quidem J^are particula,
xxxx annos natum fuisse , cum deberet xxxxii: simib'a-
quc apud ipsum Ciceronem alla exlant. Qualia pro-
fccto non sunt acpdX^aia ^vrifiovixa diccnda.
§. 2.
Ilaque, ut iam revertatur oratio, Ennio natu minor
Plautus nibil scrupuli iniecit IMureto, Davisio, Pearcio,
Ernestio, Lallenianno, aliis: scd summae ofTensioiii inter-
pretibus omnibus sociatns cum Plauto Naevius fuit, ne-
que id immcrito. Ilunc enim non Cicero tantum Brut.
XIX, 75. 76 novit Ennio antiquiorcm, sed quattuor post
Ennium natum annis b. e. V. C. 5l8 Jrihulas avud po-
pulum dedisse Gellius prodit X\II, 21. IIuc acccdit,
([uod eundeni stipendia fecisse bello Punico primo et
ipsius et Varronis fide idem GelHus narrat, senectutem
autem attigisse Cicero significat Cat. mai. XIV, 50 *) :
*) 1(1 quoniodo e Ciceroiiis verliis consectarium sit, doruimus Mus.
phil. 1. c. p. 51. Keque cnini ullo modo licet sie illa interpre-
favi, ut piidem cditis scriptis Naevius Plaulusquc cogilentur
50 II. nE AETATE PLAVTI.
e quibus ralionibus intcr se coniunctis consectarhirti
lioc est, ut, etiamsi ad railitiam admodum adulescens
accesserlt nee nisi ultlmis deraura Punici belli annis
stlpendia fecerit, tarnen nullo modo possit post a. 490
natiis liaberi, uiulto etiara probabillus ad annum fere
480 reiiciatui' *) , nee multo minor natu quam ipse
Livius (a. 481 Tarento Romam advectus) credatur,
quem non ante a. 545 (quo xxvi annorum adule-
scens Cato fuit) senem obisse recte videtur e Liv,
XXVII, 37 et Cic. Cat. mai. 1. c. coniiei. Ita enim
fere septuagenarius Naevius mortuus sit Getliego et
Tuditano consulibus b. e. anno 549 , si veteribus
commenlarlis credimus Bruti c. XV, 60 memoratis: ubi
cum a Varronc Naevii vita longius esse producta diei-
tur, nescio an non nimiura longe Varro produxerit at-
que in banc ipsam partem valeat Hieronjmi ad oljmp.
cxLiv, 2 notatio, qua anno 550 vel 551 V. C. Naevii
mors tribuitur: cfuam video etiam Scaligeri coniecturam
esse**). Nee falli posse videmur, cum non post a. 470,
in senectute deleclati esse : quae quam exilis delectatio fuerit !
quam omnium communis ! quam dissimilis eins voluptatis , quae
in C. Gallo, vel eius exercitationis, quae in M. Cetliego, vel stu-
diorum illorum, quae in Licinio Crasso Puhlioque Scipione a Ci-
cerone piaedicantur ! Eandem rationem sccutus est Visseringus
1. c. p. r. Qui quod alios ait a. 529, alios 527 Plautum naium
perliibuisse, dubiam illos llieromjmi et Festi auctoiitatem secutos,
id ad quos spcctet vel unde haustum sit vel quo valeat, prorsus
non assequor. — Celcrum quae in Kaevium Plautumque, eadem
acqualitatis ratio in Truculentum et Pseudolum cadit. Ynde in-
lelligilur. quam temere illam quidcm fabulam nescio quis nuper
dixerit ex antiquissimis l'lautinis esse.
•) Eandem video Mcyeri in Brut. p. 61 sentenliam esse. Cuius edi-
tio post vulgalam demum banc commentalionem in nianus no-
slras pervenit.
**) Kliissmanni quoque co libro, quem de TSacvii vita et reliq. Icnae
a. 1843 edidit, p. 23 rauiluni igilur al)cst quin in buno mor-
tis annum Stipionis laudatio conveniat ex iis Naevii versibus a
Gellio VI, 8 commcmorala, quos non ante a. 552 scriplos esse
II. DK AETATK PLAVTI. 51
nisi aliquot eliam annis prius, Livium na um statuiraus.
Exposuiuius autem liaec paullo accuratius, quia in tle-
finiendis tempoi'ibus Naevianis non satis diligenter quos-
dam versatos vidimus, ut Ki-ausium historiac litt. Rom.
fascieulo p. 129. 133 et Regelium de re trag. Rom.
p. 39, ut eos mittamus , qui <le Naevio a. 519 nato
loquuntur.
Quae cum ita essent, nullo autem pacto tarn tur-
piter memoria lapsus esse is scriptor putari cum Davi-
sio posset, cuius in eodem genere par soleret erudi-
tioni diligentia esse: (nam quod. eundem prorsus erro-
rem Kuehnerus ait ab ipso Cicerone Brüll 1. c. noiari
in Attio, id quid cm nimium est nee ullo modo verum,
cum non ad Ennium, sed ad solum Livium Attii testi-
monium spectet:) triplici potissimum via liis sese angu-
stiis expedire studuerunt. Fuerunt enim, qui omnem
illam Plauti Naeviique mcntionem ex inteJj)olantium se-
dulitate rcpeterent. Quos ex parte praeter cetera ar-
gumenta hoc movit, quod ieiunum plane et languidum
totum additanientum illud esse ineptoque loco doctri-
nam a scriptorc affectari sibi persuaserunt. Ipsum lan-
guet et inertiae est, quo haue Kuehneri, Kritzii , alio-
rum opinlonera argumento Moserus impugnat, cui de
univei'so hoc genere iudicium videatur certa quadam
norma omnino destitui; Verum alia ratio praesto est
eaque nostra sententia evidentissima, qua temporum de-
finitionem illorum universam ab Ciceronis consilio non
F. Ritterus coniecerit in Diar. antiq. stiid. a. 1841 p. 334. Qui
quod non ante a. 547 Bellum Punicum Naevianum esse edituin
demonstravit, id magis etiam confirniari Ciceronis iliis verbis po-
tnit, quibus valde gavisum hello suo Punico Kaeviuin inter alia
iucundae seneclutis excmpla memorat. Cat. niai. §50. Ideni
igitur Naevio quod Ennio accidit, cuius Annales ilem paucissiniis
ante mortem annis absolutes esse e Gellii XVII, 21 perspicitur.
52 H. DE AnTATF, PLAVTI.
iiccessario alienam esse op])areat. IJ eiüin agciis serl-
ptoi', iit serius poeticam aeeepisse Romanos doccat, au-
tiquissimum afic-rt publice editi carininis excuipliini^
(fuod esse Livianimi illud dicit; Tina antcm cum Livio
(Mioniam ut vctiisliores .re]if|iiis oninibus unicuiquc suc-
currebant jNacvius, Plautus, Eunius, iiibil instituere ad
suara argiuiicntationem accommodatius potuit, quam ut
ne hos quidcni, etsi praeter Livium antiquissimos, ad
Ijuius ipsius aetatem prorsus accedere breviter mone-
ret. INlodo aliquo artificio ilbid ipsum efTiciatur, ut non
falsa de borum teniporibus tradantur. Idque sie conse-
qui sese posse cum G. I. Vossio de bistor. lat. I, 2
Funcciöque de adolesc. lat. 1. II, 7 Orellius, Moserus,
Spangenbergius Enn. Ann. fragra. p.VlII, Osannus Anal,
crit. p. 43 opinati sunt, ut qiti pronomen non ad En-
nium , sed ad ipsum Livium rcferrent. Ociod si con-
ccdatur , tarnen praeter necessitatem Orellius de morc
Ciceronis cogilavcrit, quo doctrinae ostenlandae caussa
cum alibl quasi praeteriens castigare alios soleat, tum
b. 1. Attianos calculos definiendae Livü aetati adbibitos
non sine urbanitatc perstringat. At vero certissinuim
est istam quidem qui pronominis constructionem pror-
sus rcpugnarc sanis dicendi legibus nee xdlius defendi
cxompli verrs similitudine. Quae enim allata sunt exem-
pla (suppeflitant ca IMoseri copiae), diversissima sunt
propterea, quod ea intelligendi and)iguitatc prorsus va-
cani , (|uae ex Enniani noniinis vicinitatc h. 1. oritur:
atque id ipsum illud est, quod offensioni fuit. Ergo
cxtitci'uut qui cori'igere codicum scripturam animum
induccrcnt. Et transponendo quidem Ciceronis dili-
gentiac considere Katbius voluit: nee negari potest, si
staliin post Liviiis nomen sequautur, quae nunc in (ine
ciiunlialionis coUocata sunt, (jui fuit et Nacviiis,
nihil ad temporum vcrilatcm desiderari. Sed tamen
ir. DE AETATE PLAVTI. 53
ant fallimur, aut ne sie quidcni sat coraaiotlc Piauli
Nacviique mcnlio mediac de Livio narrationl iuteriecla
fucrit, cidcm subiecta Enuianae aetalis couiparalio: ut
luidto et simplicius et coucinnius Cieero vidcatiir ad
hoc potiiis cxeinplura locuturus fuisse: anno ante na-
tiun Eunium, aliquot aiiteni annis ante quam in scc-
nani Naes^'ius et Plautus prodierunt. Contra in ipso
qui prononiiiie scdem corruptclae alii cpiaesierunt. Quo-
rum nee ii, qui fiiitquc ju"oposucre pro qui fuit, nee
qui quin fuit suaserunt, cxistiuiari possunt id esse asse-
cuti, quod satis dignum seriiioiic Ttdliauo esset. Natu
cum hoc sit durissimum , simul aiitem quin particulae
vis eliam fortior quam jn-o huius arguiiicntationis ae-
quabilitatc , tum ne alterum quidem illud ab Cicerone
vidctur nisi sie dici 'poinS sse. : J'uitque ille maior natu
quam P. et N. Ex bis igitur onniibus consectarium
esse hoc volumus, de glossemate recte Bouberium co-
gltasse, meritaque aerimonia eani sententiam F. A. Wol-
fium defendissc. Ilic autera cum e duobus glosseniatis
illud additamcntum conglutinatuni statuit, firmari boc
aliquo inodo codicis. unius Verburgiani auetovitate vidc-
tur, a quo aljsunt et Nacvius verba. Qua quidem re
ne quis ita abutatur, ut bis tantum verbis cicctis tute-
tur reliqua qui fuit maiov natu quam Plautus : repu-
landum est longe maiorem offensionem liabere Plautum
quam anliquiorem j)Octam Naevium, et solum Plautum
quam una cum Naevio liae in argumenlatione commc-
moratum. Ideraque una ex parte in Pcarcii coniectu-
ram cadit quam Plautus, ut et Naevius : quam vcl
propter dicendi genus mirere potuisse ab Erucstio pro-
bari. Altera enim ex parte boc quidem additamcntum
ut et Naevius vcre languet et ineptissimum est: quid
enim ad Livii aetatem cognoscendam ullo ])acto illud
pertinet, maior iiiinorve Plauto Nacvius fucrit?
54 II. DK ABTÄTE PLAVTI.
Ciceroiiis magis quam Plauti caussa diligentius eum
locuin pertractavimus , quo non at-gre carere in ipsa
Plaulina quaestione poteranuis. Etenim quo tanquam
fundaraento suarutn disputalionuni Tulliani interprcles
usi sunt omnes, uL natu minorem quam Enniura aut esse
aut posse esse Plaiitum crederent , is ipso inveleratus
error est^ inde al) Donato temere propagatus. ^' t, ubi
de Ennii actalc agitur, plane eadem condicio sit Nae-
vianae et Plaulinae caussac, eoque confidcntius et se-
verius in assutos Ciccroni pannos consulendum sit.
Quanquam, ut ne hoc quidem praetermittatur, nimium
est quod ait Krilzius Diar. scholast. a. 1830 p. 893,
et q iii pronoincn incominoclo loco posituin esse et
paruni couvetiire teniporuni ratio nem : quorura alter-
utruin taiitum verum est *).
Tralaticiam autem istam de Plautina aelate opi-
nionem primus omnium quod sciamus adortus est F.
Windlschmannus Mus. pliilol. Rlien. a. 1833 p. 120.
sq. Is enim Enuio aliquanto h. e. octo \>el deccni
annis maiorem fuisse Plautum intellifferc sibi visus est
ex ipsius Ciceronis verbis Bruti c. XVIII, 5 ^3. Neque
hoc ille immerito: quanquam non tarn expedita est
Tullianae argumentationis interprctatio , ut non paullo
diligentius explananda videatur. Dixerat autem Cicero
5 72 Liviiiin primiun fahidam docuisse C. Clodio Caeci
fdio et M. Tiiditano considibus ^ anno ipso antequata
natus esset Ennius. Transierat deinde. ad Attii erro-
rcni, de ciiiiis sententia fabulam Livius docuisset C. Cor-
neliü Q. JMinucio coss. h. c. a. 556. Pergit dcinccps :
*) Ihinc qiioquc locum Icvius Vissciiiigiis tiaclavit p. 10, non satis
autem consideintc Klussmannus p. 12, quippc in dissimillimis
ext-iiiplis qui pronominis non pioximo noniini rclali acquicsceus.
ir. DE AETATE PLAVTI. 55
In quo tuTitus error Attii fuit, iit Jus consulibus xxxx
annos natus Eiinius fiierit : cid cum aeqiialis Jiierit
Lwius , minor fuit aliquanto is , qiii primus fahulant
deditj piiani ii qiii multas docuerant ante has consu-
les, Plaiitus et Naevius. Habent haec profecto quo
offendant. Aptius saltem coarctatam exspectes talem
orationem: ut, cum his consulibus xxxx annos natus
Ennius fuerity ei si aequalis fuerit Ei^ius^ minor ali-
quanto is prodcat , qui primus e. q. s. Sed gravius
qniddam restat. Quid est enim, cur lantis ambagibus
utatur scriptor, nee omissa prorsus Ennil mentioue et
planius et simpllcius sie argumentetur: in quo tantus
error Altii fuit, ut minor aliquanto is fuerit, qui (liis
consulibus) primus fahulani deditj quam ii qui multas
docueraut ante hos consules. Ita enira nihil profecto
ad vim argumentationis desideratur, quae fit ex eo quod
sit absurdum. Itaque ut dieam quod res est, biperti-
tam Cicero argumentationem instituit, seiunctamque vo-
luit a priore alterara conclusionem esse. Quod quidem
sie deelarare enucleatius licebit. C. Cornelio Q. Minu-
cio coss. , quibus fabulam docuisse Livium Attius scri-
bit, Ennius natus fuit xxxx annos: alqui uno ante na-
tum Ennium anno fabulam Livius docuit: ergo non po-
luit hie illis deraura consulibus fabulam docere. Altera
autem conelusio ad Ennium ipsum nihil pertinet, sed
fit e concesso eo , quod revera non conceditur. Lar-
giamur, inquit, illis consulibus fabulam docuisse Livium-
quod si statuas, non minor ferme quadrage-
nario in scenam prodierit: quo pacto fit, ut fere
aequalis Ennio existat. Brevitati igitur studens et ut
alterum simul enuntiatum aptius necteret cum superio-
ribus, illud statim dixit: cui si aequalis fuerit Livius j
pro eo quod debebat explicatius velut in hanc spcciem:
quodsi, quibus consulibus secundum Attii calculos pri-
56 H- BE AETATE PLAVTI,
mam fabuliini tlocuit, Liviuni consentancum est quadra-
ginta annos natum eredcre (h. c. circa a. 5l4 natuiu),
minor aliquanto ille prodeat quam Plautus et Naevius:
atqui lii t-isdem consuliLus multas fabulas docuorant:
ergo 11011 potcst illis demum consulibus prima Livii fa-
Lida data esse. Quam ipsam conclusionem si accura-
lius, <pialis tandem sit, j^crpenderis, rursum reperies
suaptc natura bipcrtitam. Duo enim sunt, quae intcr
sc divcrsa in unuxii Cicero conglutinavit: qnando sim-
plex contrarioruni ojipositio aut baec est, ut qui pri-
mus fabulam docucrit, aliquanto minor existat ils , qui
11011 fucrint in co genere primi, aut baec, ut quo anno
■jirimam fabulam ille docuerit, ante cum annum boruiu
quidcni multac iam fabulae datae sint: quorum sane
neulrura est, quod non sit absurdum. Explicavimus au-
tem Tullianae ratiocinationis oecultius aeumen ita, ut
occuparcmus, sine qua illa ne intelligi quidem potcst,
si particulam, cum vulgo sie illa legantur: cui cum
aequalis faerit Liviiis. Obscurius dictum fatentur om-
iics : fatentur percommodum si esse a Sclineidero Sa-
xone propositura ac prius reeeptum a Manutio, prae-
terea autem in ipsa editione principe repertum : non
audent coniecturam amplecti *) , cuius iiulla a libris
mss. fidcs. Eriro fidcm faciat Lafromarsinianorum **)
auctoritas, quorum novem pro cui cum liabent (juoä,
im .s cui, qualiuor autcm, qui notantur 93. 98. 99. 101,
ipsum quod expetimus cui si: praeterea duo verba
illa omnia cui Livius omittunt. Recte Ellendtii
rationem, cui subaudicndum Aidebatur ex j4uii scnten-
tittj reprobavit Orellius: sed idcm cum suam quandaia
scripturara lianc commendat, cui aequalis si Juii Lii'ius,
*) luslii cüiifiilcnlia solus ausiis est Mcycrus.
**) Quoriini scripliiras ainicissimi Acmilii Biaunii bcneüciü accci»las
rcl'ciü.
II. DE AETATE PLAVTI. 57
ncc collocalloni verbormn salis consuluit et parum as-
secutiis est vlui conimictivi, quo quitlem id ipsimi, quod
sumatur taiilum de alias sententia, significctur. Novis-
simi antcui editoris Petri defensio qnocl particulae non
vcreiuluni est iie cuiusquam sensui arridcat. Nobis si
edendus sit Brutus, iiilelllgeiidi commoditali liac mem-
Lrorum distinctione subvcniamus : In quo Lantus error
jiltli fuit, ut his consulihus xxxx annos natus En-
iiius J'uerit. Cui si aequalis e. q. s.
§. 4.
Iiitellectnm est hac disputatlone, a Cicerone Plaii-
tum rcvcra dici Eniiio aliquanto maioreni : praeterca
midtas iam fiiisse a. 556 Plauti Nacviique fabiilas edi-
tas. Windischaianuo autem etsi facile concedimvis possc
oclo vel decem annorum spatium satis esse ad vim ali-
quanto vocis explcndain, tarnen altera ex parte nihil
profccto irapedit, quoaiinus etiam in longius tcmpus
cadere usitatissimum genus loquendi illud putetur. Sed
bis aliquantisper niissis ad alterum argumentum quod-
dara progredimur, quod significavit poiius quam per-
tractavit Peterscnus in Diar. antiq. stud. a. 1836 p. 6l5.
Exstant apud Augustinum Civ. D. IT, 9 Ciceronis e
quarto de republica libro liaec verba: sed Pericleni.
cum iam suae ciuitati maxima auctoritate plurimos
annos domi et belli praefuisset , violari uersihus et
agi *) in scena non plus decuit, quam si Plautus no-
ster voluisset aut Naevius Puhlio et Cnaeo Scipioni,
*) Vulgatur el eos agi. Rectissime pronomen, in quo cum alii tum
sagacissimus Bergkius noster in Fritzscliii Quaest. Aristopli. I
p. 319 non offenderant , Cobctus deleri iussit Observ. crit. in
Pial. com. p. 13. Illud auteni salis niirari nequeo , quomodo e
Ciceronis verbis Klussmannus p. lö. 223 contrarium hoc cfrccc-
vit, in Scipioncs Plaulum Nucviuinqiic invcclos esse.
58 !!• DE AETATE PLAVTF.
aiit Caeciliiis Marco Catoiii inalecUcere. In quibus nii-
rum est de Naevio ita Ciceronem loqui, quasi prlnci-
pes viros iiunquam is laeserit, quem ob assidiiatn ma-
ledicentiam et prohra in principes civitatis de Grae-
coruin poetaruni more dicta in vincula Romae a triuin-
viris coniectuju Gellius III, 3 narret, in P. Scipionem
Africanum invcctum esse idem prodat VIII, 6, item in
Metellos qui fertur Asconius in Cic. Vei'rin. act. I.
c. 10 cum pedisequis grammaticis. Nee licet ita hanc
discvepantiam expedire, ut de fabulis tantuni in scena
actis Cicero cogitarit, dicta autem in Scipionem et Me-
tellos convicia ad Bellum Punicum referantur: hoc enim,
quod cxtremum posui, etsi sie sane se habere Ritteri
diligentia docuit in Diar. antiq. stud, a. I84l p. 329
sqq.*), tarnen repuguant Gellii verba r/e Graecomini poe-
taruni morCj quae ad ipsam scenam spectare apertum
est. Sed de hoc quomodocunque iudicabitur, illud
dubitai'i nequit, quin inter se aequales Publium Gnacum-
quc Scipioncs et Plautum Naeviuraque, rursus autem Ca-
toncm et Gaeciliura Cicero cogitarit. Et hoc quidem
ille verissime: nam quintum ferc et quinquagesimum
annum agebat et iam functus censura Cato erat, quo
tempore floruisse Caecilium Hieronymus testatur , ol.
150, 2 h. ". circa annum 575. Nee repugnat , quod
aecruales Brut. c. LXXIV, 258 dicuntur Caecilius et
Pacuvius, qui ab a. 533 ad 624 vixerit: nam quod
Gellius Xyil , 21 extr. Enniiis ait et iuxta Caecilius
et Tei'entiusj ac suhinde Pacuvius y finem potius vi-
lac quam inilium spectavit, cum uno ppst Ennium anno
(h. c. 585) Caecilium obisse notet Hieronymus. Simi-
*) Contva Ritlcri arguincntalioncm quae Klussniannus p. 15 . . 18 sqq.
prolulil, ncquaqiiain illa levia, ibi cxpendcnlur, ul)i Älililis glo-
riosi tcmpora cum liac oinni quaostionc coniunctissima discc-
ptabimus.
H. DE AETATE PLAVTI 59
lis i"itur terapoiuin ralio oportet inlcr Plautum Nac-
viiimque et Scipiones illos intercesserit, quos alibi quo-
que coiisociatos reperimus, ut Cat. mai. IX, 29. Para-
dox. I, 2, 12. pro Corn. Balbo XV, 34 coli. Cat, mai.
XX, 75. Sunt autem illi Cn. Cornelius Scipio Calvus
et P. Cornelius P. Cornelii Africani maioris pater, quo-
rum ille ad consulatum accessit a, 532, liic a. 536.
Quos cum Livius XXV, 34. 36 una oblsse in Hispania
a. 54 1 prodat, apparet sane aliquanto prius de
Ciccronis sententia fabulas scripsisse Plautum, praeser-
tim cum Naevlo liic coniunctum. Vt prope abesse a
veritate videamur, si circa annum 530 illum statueri-
mus in publicum prinium prodisse. Nam etsi, ut prln-
cipes illos laedcret, brevissimum sane, quo una vixc-
rint, temporis spatlum sufflcit, tarnen non sufficiunt
pauci anni, ut non laesisse atque adeo noluisse laedere
scriptor fidem faciat. Quem qui pules vel ambiguo, ne
dicam alieno exemplo in eo generc usum, in quo tot
certa praesto essent?
S. 5.
Non satis est igitur quod, qui de editarum fabu-
larum temporlbus commentati sunt, iara circa a. 537
poesim exercuissc Plautum contenderunt : cui quidera
terapori earum, quae liodie superstltes sunt, antiquissi-
nias tribuerunt cum Windisclimanno j). 120 Petersenus
p. 617 et Naudetus in Dlurnis Eruditorum Parisinis
a. 1838 m. lul. p. 422, quantumvis et ab illo et inter
semet ipsi de fabularum ordine discrepantes. Qui lo-
cus univcrsus latius patet, quam quem liceat ag tv
utuQÖdco perstringere. Sed largiamur, quod quidem non
concedimus, circa n. 537 demum ad facicndas fabulas
poetam sese applicassc: ila ctsi potuit sane a. 556
inuUas iam docuisse dici a Cicerone, tamen nc sie
60 H. DE AETATE PLAVTF.
quidem minor potcst Ennio cxtitisse. Nam cum per sc
parum liabeat ])roLal)ilitatis, duo et viginti annos natum
cocpisse scribcre, Umi longo diversum quiddam rcli-
quae vilae rationcs siiadcnt a Gellio III , 3 enarratae:
Scd eiiiin Satarionein et Addictum et tertiani quan-
davij, cniiis jiiinc miln noinen non siippetitj, in pistrino
eiini scripsisse Varro et pleriqae alii memoriae tradi-
deruntj cum pecunia omni, quam in operis avtißcum
sccnicoruni pepererat, in mercatihus (sie pro merca-
tionihus ex optlnils codicibus scribeiidum) perdita i/i-
ops Romain redissct, et oh quaevendum victam ad cir-
ciunaisendas molas, qiiae trusatiles appellantur, operatn
pistori locasset. Mirabiliter bis in Yita Plauti Lessin-
giiis est abusus, qui admodum adidescentem poesim il-
lum attigisse scribat, deinde Romani reliquisse, post au-
tciii in urbera reversum pristina studia aliquantum in-
termissa recoluisse. Longe alio Gellii illa sj^ectare,
quam in operis arti fi c u m s cenico r ii m pepere-
jatj nemo est quin videat Artifices seenici non sunt
poctae: (ac si cssent, qui tandem ex illis quidem vcr-
bis, operam poesi Plautura dedisse, consequerelur?) scd
sunt histrioncs. *) Histriones autem sua spontc intel-
ligitur ad varia, quae in bac arte usu venirent, negotia
vel opificia ministris quibusdam opus babuisse : eoquc
spectat opERARivs nomeii, quod in ipso seeuico geuerc
*) Inlclligisne igilur, quo iure Ilist. litt. lat. p. 189 Bernhavdyus de
Plauto liaec sciibal: „von niedriger Abhiinfl und in diirfligcn
Verhältnissen, welche den Beiiif eines Schauspielers und
selbst des Ilandarheilers ihm aufdrangen?-' — • Cum Lessingio
crrarunl Osannus Anal. p. 142, et singulaiia de poelae uiercali-
l)us nairans llillcrus in Diar. scliolast. a. 1830 p 884 sq. Scd
oiniiimii inaxinic iiiiia hal)cs apiid Th. Schniidium in Hör. Epist.
II, 1, 175 : Selbst l'lautns schrieb sich so viel zusavnnen, dass
, er ans cmcwi humischen Dichter ein Handelsmann wurde, und als
er alles verloren halle, mnsste er, der NoUi> zu entgehen, die:
Mühle drehen mid Verse schmieden. Toiavitc f^uv i^i Tctvirc,
II. DE Aetate plavti. 61
nsnrpatnm lapiclcs tcstantur, de quibns viel. Orell, In-
scr. lat. I, p. 457. Quill, qiioJ ipsi operae a scena
in inscriptionc GriUcriana 467, 7 cxtant? Talium in
numero ojicrarum vel opcrariorum Plautus fuit: qui si
illa iam aetate fabulas sciipsisset, quas quiJera venderc
aedilibus posset *), uec fuisset cur ad illiberale miui-
stcrium sc conferret , nee Jarroiii et plerisque aliis
liaec potius quam illa comparandae pecuniae via coni-
iiicuioranda erat : multo autem minus erat, cur Piomani
reversus ob quaerendum victum operam pistori is pocta
locaret, vel eerte locatam per lantum tenqius, quantum
tribus fabulis faciendis suflieeret, continuaret, qui ])rius
scriptis fabulis iam innotuisset. Quare sie potius exi-
stimandum, exeitatum illum prislinae condicionis re-
eordatione et scenicae artis consuctudine adiutum in
pistrino demum ad scribeiidum aninium appulisse. Quac
si probabiliter disputavimus, ecqnis breve temporis spa-
tium sufficere sibi persuadeat^ quo tot taliaque taajquc
diversa negotia unus lioiiio egcrit? cui ])riuium pecu-
niae tantum vilissimo quidem ministerio corradenduni
esset, quanto ad mcrcaturam faciendam opus esset, dcindc
peregrinandum et negotiandum , tum Roniani redeun-
dum, jiostremo in pistrino operandum. Vt breviter di-
cam quod sentio: non videtur ille ante vitae annuni
ferme trigesimum fabulas docuisse, ea autem ipsa opera
illud effeeisse, ut relicto pistrino liberalius vitae genus
sequi liceret. Male enim liieronjmo**) ccssit variandae
orationis Studium quoddam, quo illa sie pervertit: Ihi
(li. e. apud pistorem) quo des ah opere vacas-
■") PoUiissct autem , si in proiiiplu lialiiiisset. Kam non rcctn hoc
genus PiiUerus iudiciit Diür aMlif]. sind. a. 1S40 p. 375 de En-
nio disputaiis.
**) Aut, ut videlur, Suctüuiü potius: de quo vide luiius volumiuJs ap-
pendicem.
QQ) 11. DE AETATE PLAVTU
setj scrihere fahidas soll ins ac vendere. 111 tid igl-
tur si teneraus, ne Je eoruni quidem sententla, qulbus
circa annum 537 in ]>nLlIcum prodisse poeta visus est,
potest post a. 507 natus esse. Et tarnen nee idio ar-
gumento constat iis fabulis, quae superstitum antiquis-
simae habentur , non exstitisse ctiam antiquiores com-
plures , et vero tres etiamtum in pistrino scriptas ipse
(iellius testatnr. Eo igitur sirailiores veri nostros cal-
culos putamus, secuudum quos Plautus circa i])sum
initium saeculi sexti natus, fabulas docere coepe-
rit fere tricenarius, inde ab eo autcni tempore per in-
tegrum decenniura una cum Scipionibus illis vixerit, e
quorum aetate nostrae argumentationis partem aptam
esse voluimus.
Percommode autem accidit quod, quas apud plu-
rlmos relictas esse plurimas dubitationes praevidemus,
eas radicitus evellere tali argumento licet, quo eorura,
quae nobis videmur diligenti singulorum testimoniorum
collatione eruisse, veritas prorsus evincatur et ab omni
parte corroboretur. Etenim Pseudolum a poeta s e n e
factara Ciceronis verba docent, de quibus supra dictum :
actam autem esse a. 562 satis iara extra dubitationem
positum est Senem autem negaraus quenquam dici a
Cicerone potuisse , qui ne sexagenarius quidem esset:
id quod ipsius Varronis apud Censorin. d. die nat. c. 14
auctoritate confirmari potest. Vt profecto non babeam
quo cum redarguam, (pii vel ultra sextum saeculum
Plauti natales reilcere animmn induxerit. *), Quid au-
tem, quod ne ilbid quidem adhuc animadverterunt, pror-
sus id seiunctum ab actac Pseudoli tempore, quod seni
*) Ac Video anno circitcr 400 a Mcyero Irihni ann. in Cic. Brut,
p. 61.
II. DE AETATE PLAVTI. G3
senex in Catone raaiore Plautus Naevio copulatur, sci-
licet post Ennium natus, mortuus autem a. 569, Jioc
est usque ad vitae annum qnartum et quinquagesiinum
progressus ! Quo iam supra uti potueramus.
Restat ut quaeratur, quoraodo in ea quae explo-
ravimus Gellii avy^povicr^ot congiuant lib. XVII, 21 :
y/c deinde aniiis fere post quindecim bellum adversus
Poenos sumptum est : atque non lumiuin longe M. Cato
orator in civitate et Plautus poeta in scena Jloruevunt.
In quibus post particuld non polest alio referri nisi ad
proxiinam quae praecesserat temporis notutionem. Fue-
rat autem illa Iiaec: anno deinde post Jioinani condi-
tani quingentesimo undevicesimo. Atque inter liunc
annum et sumpti vel potius resumpti adversus Poenos
belli initium i. e. annum 535 revera interiecti sunt se-
dccim h. e. J^eje quindecim anni *). Ambiguura autem
illud est, ad utrum temjjus non nimium longe verba
spectent. Licet jjrofecto ulrovis modo interpretari. Nara
Catonem quidera natum scimus a, 519 (vel 520Vai'r.):
vid. Cic. Brut. XV, 10. XX, 6 coli. Ellendtii in Brut.
Proleg. p. XIX sq. **). Qui cum ante vitae annura
quadragesimum vix poluerit floruisse dici, idque minus
etiara propterea quod ad proximum saeculum eius ae-
tas pertinuit, videmur in annum circiter 560 vocari:
qui cum ab a. 519 fere quadraginta, ab 535 autem
viginti quinque annorum spatio diremptus sit, neutrum
tarnen spatium est eiusraodi, quin cum quindecim iliis
annis comparatum et opponi tanquam longius breviori
et non nimis longum dici queat. Vides non aptissime
vel Plautum eo tempore sexagcnaiium Catoni iungi, vel
*) Yide Epimetrum III.
•*) Sciendiim est enim, non Livii, sed Ciceronis nos calculos sequi :
qui quoinodo dilTerant , post alios Alcyenis exposuit Grat. Hoin.
tragm. p. 15.
64 n. DE AETATE PLAVTI. '
Catoncm Plauto, qiii iam ante medium sacculum (loniissc
putandus est. Verum qni talcm in hoc quidem gcnerc
diligenüam ab co scriptorc cxspcctcs, qui slalim subii-
ciat iisdem temporihas pbilosopbos Adienicnscs ad se-
natum P. R. legatos esse, quos constat a. 598 legatos,
non magno autem inter^allo postea Ennium cum Cae-
cilio et Terentio floruisse mentialur.
S. 7.
Ipsam igitur historiae fidem sccutus lioc ordine
vetustos Romanorum poctas sese exciperc Tcrentlus
voluit: Naevüun , Plautum , Eiinimn: quem ordincm
etiam Isidorus servavit Orig. IX, 1, ?• Vt perversis-
simc Eiininni Nacviiiin Plautunij, lioc quidem ordine, cum
alii tum Reinhardus in Terent. p. 1&!2 collocarit, En-
niiini Naevium Botbius Fragm. com , Euniiim Plautiun
Meverus AntboL lat.,* quamvis Ennium contestatum ba-
beamus omnino ante medium saccubnn sextum , nc vi-
disse quidem Romam. Ne quis autem ulterius progredia-
tur et ipso Naevio Plautum potuisse maiorem esse ex
CO colligat, quod. plerumquc buic nomini ilbul post-
ponitur, ut Gic. de Repubb b c, de orat, ITI, 12, 45,
Brut. c. 18, Tuscub I. 1 , (item a Mario Victorino II,
p. Q524 P- (106 Gaisf.) : apud Plautum et Naeviiun
et Afraniurn \) uno verbo raoneo Plautum priore loco
poni solilum esse ut familiariorem gratiorcmquc Cice-
roni. Quanqua.m ne constanter quidem sie illud in-
stituit, sed invei'so ordine Nacvium Plaulumque com-
memorat Cat. mai. c. 14.
ir. DE AETATK PLAVTl. 65
E P I INI E T R A.
Ad 5. 1.
Ex Hieronymo manarant, quanquam erroribiis ac-
cessionibusque admixlis , quae in quibusdam Plauil co-
dicibus de eius aetate exslaiit, ut in Vaticano 3304:
Plautus ex Jlnhria Sarsinas Romas nioritur xiii.
mondi. vi. oliinplade. et Lr. Ante adventuni Cliristl
cc. annis nioritur et ante piortem Tercntii similiter
nioritur annis XLil. Item in Vatic. 1629, qui Pogqii
quondam fuit: Plautus ex umhria sarsinas Rome nio-
ritur Annis mutidi T /"• olinip. CXLV. ante adventuni
xpi. cc. Annis nioritur. et ante mortem terentii si-
militer moritur annis XUL Hoi'um initium in fine prio-
ris codicis liac praeniissa inscriptione Ex Eusebio hie-
ronymo temporihus exceptum sie repetitur: Plautus ex
flnhria Arsinas. Romae moritur anno ab urbe con-
dita milesimo : quibas subiecta sunt, quae e Gellii (lll, 3)
fönte Hieron jnius lianserat : Is propter dijjicultatem.
annonae (quam non debebat Lessingius frugum earita-
tem interj)i'etari) ad mollas manuarias pistorem se lo-
cayerat. Ibi quotiens ab opere vacasset , scribere fa-
Indas et vendere solicitus consueverat (sie) *). Rcdeunt
haec in mullis libris Plautinis ut Vat. 3303. Q831.
3871. Vrb. 362. Marc. XII, 30. 162. Pal. 1617. al.;
in aliis alia exstant excerpta ex Agellio vel Agelio b. e.
Volcatii Sedigiti versus illi a Gellio XV, 24 servati.
*) Ex Ilieronymi qiiofiue ipsiiis co(licil)iis a Poiilaco scripUirae dis-
crepantia haec alfertur: rendere solilus, vendere solicitus, vendere
consueverat, vendere solicitus consvererat : quae, qnoiiiodo sernse-
rit inteipolatio, apcrte monslrant. Pro pistorem , qiiod est apud
Scaligcrum, Ponlaci libii, si fides silenlio, onines Iiabent jyislori.
5
(»6 n. T)K AKTATK PLAVTI.
scJ qui tantiiin nou semper PuLlio Nlgulio tiil)iianlur
(velut sie in Y;it. 3304: ex jdgelio . . . Puhliu.i Ni-
gülius . . . lihro quem de poetis scripsit c. (j. s. et
similitei- in Vat. 2831. 1629. AlexanJr. 1680. Pal.lÖlÖ.
I6l7 {nigroj). 1618. al. , semel fulcano Sedicio in
Angel. T. 6. 11 et Segidicus in Pal. I6l4): qiiodc
cf. Osann. Anal. crit. p. 4 : ut liaec ipsa nouiina ali-
quando reperta esse in Gellianis libris vitleantur. Prac-
lerea e Macrobii Saturn. IT, 1 in quosdani cotlices
talia transierunt, qiialia liabes in Vat, 2831. Pal. I6l7:
In libro de vita et morihiis pliilosophoruni sie loqui-
tuv : Plantus poeta comicus Talli discipulus Roiiiae cla-
juit. hie propter arnio/iae dij/ieultateni e. q. s., cuins
commenti oi'igo repelentla e iMacrobianis codicis Yrb.
362 : etiam prinio ad animadverto duos quos eloquen-
tissiinos antiqua aetas protulit Comicuni Plautiiin et
Oj'atoreni TuHudi eos anihos : etiani ad locoruDi t^e-
niistatem caeteris praeslitisse. ^ nde in Yat. 2831. Pal.
I6l7 Hieronymi de molis niamiariis narrationem baec
excipiunt: fuit aiitein eloqiiciitissiinus, Servii, Cicero-
nis (Off. 1, 29) Qiiintilianiqiie de Plauto lestimonia
composuit Pal. I6l4, et liac ^^''^^'^i^sa iiiscriptione
De vita coinoediisque Plauti excerpta quaedam ex
auctorihus g'-auissimis Med. XXXVI, 37. Gelliuni I, 7.
VII, 17. XIX, 8 sequnntui", qui linguae latinae pa-
Irem dixcrc : ev eiusdenicpie IIb. I, 24 epigraninia
Plautinum repeliit cum aliis Marcianus XII, 162.
II.
Ad S. 1.
Qiialtuoi- tanluni sunt e triginta circiter Brut! co-
dicibus Lagoniaisinianis, in quibus veri nnuieri tinns-
ieriiit in quadiüigcnlcsiino decinio , quod viliuni iiidc
ab Ald> cliaui cdilioncs quasdara invasit. Oituni illud
It. DE AETATE PLAVTf. 67
facllc fjuispiani ronüciat ex eins correctura , qui ciin-
(Icni nnmerum In Tusculanarura initio sibi lectiini me-
niliiissct. Nana ibi, quoquc Lagomarsiniannriitn codicuni,
qiioruni miiltitudo a triccnario numcro j)*'*^l^^ abcst,
sex quidem exbibent CCCCX (sive hi nunieri litteris
sunt perscripti) , alii ti-es CCCX , quinquc CCCCXVIH:
nulbis CCCCCÄIIII: in aliquot aulcm coirigendi stu-
dio cvcnit ut vel CCCCX et CCCCCX , vel CCCCCX et
CCCCXVIII simul appareant. Similiter Vrsiniani codi-
cis additauientutn Centhone , quod in tot Lagomarsi-
nianis non magis quam docuit illud repertura est, vi-
detur in Ciceronis verba c GeJIii sive comparationn
sive recordatione irrepsisse, cuius baec sunt Hb. X\ 11,
21, extr. : consulihus Claudio Centone u'Jppii Caeci
ßlio .... primus omnimn L. Livius pacta fahidas
docerc Romae cepit : indidemque ilUid repcto, quod.
in uno Lagoniarsiniano (120) pro C. Claudio scriptum
est j4ppio Claudio. Absque quo esset, potucrant ista
eliam e Catone mai. Ciceronis peti c. 14. ^. 50: qui
cum — J'ahulani docuisset Centone Tuditanoque
consulihus. Talia ut in margine ascriberenlur , sacpe
accidit, et accidit simile quiddam in ipso Biuto , cuius
_^'. 73 Lagomarsinianus 20 baec adiecta tcnct: Livius
salinator et JYero cos. yJsdruhaleni apud Scnci^aliani
cum toto exercitu deleverunt. — Celeruni quoniam in
boc genere vi-rsor, lubct ilbid adiicere, ludos illos lu-
ventatis, quos Salinator Senensi proelio voverat , non
videi'i soli Victorii conieclurae deberi : quando in iis-
dem illis copiis Lagomarsinianis e sex codicibus afTer-
tur Luentatisj e quatluor Luctatiis^ e tribus tuentalisj,
e singubs autem Luentanis, Lii'ianis, Tuentatisj, luven-
tutis : ut in reliquis circitcr XII putanduui sit ipsum
cxtare luventatis.
C8 II. DE AETATE PLAVTI.
III.
Ad §. 6.
Hac demum calculoruin congruentia cfncltnr, ut
de iiitegritate eorum numeioruni, quos dcfiniendae Nac-
vii aetati Gellins paullo ante adhibiiit, non videalur dii-
bitari posse. Alioqui enira annus ille quitigeutesitnus
undes'icesimits vix possit nou suspectus esse. Eteniui
scriptor cum anno dxviiii Sp. Caivilil divortium cum
uxore factum tribuat, codeniqae anno fabulas a Naevio
datas scribat: idem autem divortium illud üb. 1\, 3
perbibeat a. dxxiii factum : quoniam in alterutra rc
eum eri'asse oportet, ne boc quidem satis certum cui-
])iam videatur, utrum eodeni anno quingentesinio uii-
devicesimo an eodem , quo Carvilii divortium factum^
voluerit ille datas a TSaeviü fabulas dicere. Fatendum
est tarnen ita Gellium suos illos excellentium bominura
(ut ipse ait) cn^y/QOVLa(iovg composuisse, ut ex certo-
rum annorum definitione earum quas prodidit verum
ordinem iiecteret, non ex ipsarum rernm intcr se com-
paratione: fatendum praeterea lam suapte natura dis-
parem. esse primi (ut veteribus visum) inter Piomanos
divortii et actarum fabularum memoriam, utaegre, quid
inter ulramque vel intercesserit vel possit intercedere
necessitudinis, exputes. Sed nibilo tarnen minus de nu-
mor^rum apud Gell. Hb. XVII corruptela facile quis-
piam suspicetur et X\7// pro XVIIII a ficllio j)rofe-
ctum colligat ex ciusdem rei mentione lib. IV facta:
quo sibi ipse ne repuguet scriptoi*. Non ignoramus
vel in bos numeros gravissimam quandara dubitationem
cadere, quoniam qui ei anno lib. IV simul adiecti con-
sules sunt, M. Atilius et P. Valerius , non illuc perti-
nent scd ad a. nxxvii Xnvi: Et barum quidem dua-
rum rerum ncc jiotcst saue non falsa esse alterutra,
II. DE AETATE PLAVTI. 69
nec crediblle est in tali genere Gellium ipsura lapsum
esse. Quaereuli autem, utrum ille posuisse videatur,
non licebit salis tuto lioc argiimento uti, quod a. 526
Cap. censores nulli fuevint: qnorum in illa caussa cer-
tas jiartes fuisse cum Gellio Dionysius Ant. Rom. II, 25
tradidit. Hae enim partes quales fuerint, perobscurum
est; ut, si Piglili Annal. vol. II, p. 95, Reiskii in Dio-
nys. I, p. 620 eorumqvic iureconsultoriim, quos Rcinius
lur. priv. Rom. p. 208 commemorat, praeterea etiam
Fritzscbii (lud. lect. Rostoch. aest. 1835 p. 6 sq.) sen-
tentias sequaraur, non sit levis, si vero Savignyi ipsius-
que Reinii, iiulla omuino vis istius argtimenti. Sed ta-
rnen defendi iiumerorum notae, qiiae sunt dxxiii, ita
queant, ut consulum potlus nomina ex infelici interpo-
lalione oriunda putentur. Ei enim conlecturae Diony-
sii teslimonium l'avet, qui longe aliis consulibus divor-
tium Carvilianum accidisse prodit, M. Pomponio et G.
Papii'io li. e. ipso illo anno 523 Varr. , et ita quidem
jirodit, ut in ea nomina adiccta ab scriptore lemporuni
notatio plane quadret: factum enim olymp, cxxxvii
ait. Nec ullo modo vel Yalerius Maximus II, 1, 4 vel
Plutarclius Comp. Thes. et Rom. c. 6 et Gomp. Lyc.
et Nun), c. 3 repugnant, quorum ille per dxx, bic
avitem per dxxx annos (nam OLaxoaloK; peccatum esse pro
mewaxodiotg prorsus credibile est) repudium inicr uxo-
rem et virufn null um intercessisse narrat: nam ilbid
quidem apud Dionysium quoque certae olympiadis no-
tationi accedil, nec maiorem vim liabct, quam quod ini-
tio cap. 3 lib. IV etiam Gellius de quingeiitis tantum
annis loquitur: Plutarclius autem numero infiuito uti
satis liabuit. Itaque ut redeam unde exorsus sum: lu-
b enter baue amplecterer sententiam atque e Gellii lib.
IV annum quingentesimum tcrtium et vigcsimum re-
stituendum exislimarcm libro XVII, nisi uiidcyigesimum
70 ir. DE AETATE PLATTF.
ab ipso scriptore profectum esse illud monstrarct, niiod
fere qiiindecitn post annis sumptimi esse Punicuiii bel-
lum dicitur. Non constitit sibi igitur, ac diversa di-
versis in locis Noctium suarum meitioriae prodidit. Sed
uno eodemquo loco secum pugnantia cum narrasse, id
vero fidcin superat. Vt aut consulum nomina lib. IV
subditicia sint eaque ratione cum Dionjsiano Gellia-
num (vel fortasse Sulpicianum potius) testimonium con-
cilielur: aut, quod mulfo sane lenius^ in DAXVII
(quod ipsuui ex uno nee tarnen raemorabili libi'O afler-
lur) numerorum notae DXXIIl rautandae sint, alque
ita non duplex oriatur, sed triplex genus definiendi
eius temporis, quo uxorem Carvilius repudiaiit. Vitra
progredi opinando non licet. — Satis e\ bis quae ex-
jiosui apparere puto , quid vel de iis scntiam quae in
Gronovianis commcntariis p. 799 congesta sunt, vel de
Klussmauni disputatione p. 13 sq.
OIS»IS£RT^TIO III.
DIE
FABVLAE VARRONIANAE
DES
PliATTVlS.
DIE FABVLAEVÄRRONIANAE DES PLAVTVS *).
Ein und zwanzig Stücke, erzählen uns alle Lltte-
rarhistoriker nacli Gellius 111, 3, scliied Varro aus
der grossen Masse sogenannter Plaulinisclier Komödien
als acht aus 5 — ein und zwanzig hatten sich in die
Jahrhunderte des Mittelalters und mit einem zufälligen
Verlust bis auf unsere Zeit erhalten **) ; — was war
natürlicher, als dass man eben diese erhaltenen 21 für
die 21 Yarronischen nahm? Das schien so einleuch-
tend, dass meines Wissens nie der leiseste Zweifel er-
hoben worden ist, bis Graue rt zuerst in der Allg.
Schulzeitung 1828. S. 11 66, dann in den histor. und
philol. Analekten S. 130 bedenklich zu machen anfing
und hervorhob, wie doch das allgemein Behauptete von
*) Geschlichen 1843 und 44.
**) Das letzte Stück in der alfahetischen Reihenfolge, dicVidula-
ria, stand nicht allein noch im Mailänder Palinipsest (wenn
auch zufällig nicht ad caicem , wie Osann S. 155 meinte),
sondern lag selbst dem Priscian noch vor, der ausser diesen 21
keines weiter selbst gekannt hat. Untergegangen ist also die
Vidularia wohl zwischen dem ö. und 11. Jahrhundert; der aus
diesem stammende Vetus codex des Camerarius hat bekanntlich
am Schluss des Truculentus noch die Subscription INCIPIT VI-
DVLARIA, worauf noch einmal VIDVLARIA als Ueberschrift
folgt. — IVur als Curiosum mag erwähnt werden, dass man ehe-
dem unter dem Titel Vidularia den Rudens suchte, wegen
des hier öfter vorkommenden vidulus. Gestattet wäre allerdings
an sich diese Benennung nach aller Analogie gerade ebensogut
gewesen, wie der wirklich gewählte Käme.
74
111. DIE FABVLAE VAnP.OKIANAE
niemand eigentlich bewiesen sei. Ein mathematischer
Beweis dafür ist juin freilich nicht zu führen, aber auch
vernünftiger Weise nicht zu fordern. Denn ganz kliir-
lich steht doch die Sache vielmehr so, dass ein so merk-
würdises Zusaninieiitrcfl'en von vorn herein eben nicht
für Zufall zu nehmen, sondern dass nach den gültig-
sten anderweitigen Analogien die Erhaltung der jetzi-
gen Stücke, wie überhaupt als Wirkung einer bestimm-
ten kritischen Autorität, so näher als die Folge der
Varronischen Ausw'ahl aufzufassen sein wiid, so lauge
nicht gewichtige Gegen gründe diese Annahme unmög-
lich oder entschieden unwahrscheinlich machen. In
dieser Beziehung hat nun Graucrt selbst sich auf ge-
ringe Andeutungen beschränkt. Er wundert sich, dass
Yarro die Comm Orientes, die doch Tercnz als
Plautiuisch kannte, dass er ferner den Colax, nebst
andern „durch bedeutende Autoritäten" dem Plautus
zugesprochenen Komödien, nicht sollte für acht gehal-
ten haben. Anderseits würde er an sich nicht abge-
neigt sein, die Aulularia um eines einzigen Citats Avil-
Icn , in dem JYaci^ius in Aulularia *) vorzukommen
schien, als Plautinisch zu bezweifeln, wenn er nicht
eben diesen Schein als trügerisch selbst erkannt hätte.
Ueber jene andern Beispiele aber hatte Osann Anal,
crit. S. 156 sich mit der Annahme beruhigt, dass ohne
/iWeifcl unter den von Varro verworfenen Komödien
einige nichts desto weniger acht gewesen seien: eine
Mi'tplichkcit, die an sich allerdinjis eben so Avenig zu
bestreiten ist, wie dass unter den für acht erkUirlcu
(noch vorhandenen) trotz des Urtheils des Yarro nicht-
*) Ein Ciiriuäuui anderer Art ist die Ucbcrschrift „Caecilii Aulu-
laria'^ in dem vomisilicn Codex, von dem s. Alexandr. IJibl. i>.'Z.
J'Uwas Ticlcres ist dariinlci siclicrlicli nicht vorsteckt.
DES PLAVTVS. 75
])laulinisclie sicli bcfiiulcn können. Nur mit sich selbst
dürfte aber doch Varro nicht im Widerspruch erschei-
nen. Gleichwohl gestattet diess Osann so arglos, dass
man schwer begreift, was es denn nun eigentlich für
eine Bewandtniss mit den Varronischen und den er-
haltenen Stücken haben soll. Denn geradezu aufgege-
ben wird doch die vorher behauptete Identität beider
durch die Aeusserung : Ipsum Varrojiis quoquc iucli-
c'uim de Plautinis in diias pa?'tes saepe ces-
sisse (?) ^ideluij quam is a Gell. 3j 3 tradatur Sci-
t Urion ein et Addictuni fahulas, qaas poeta in pi-
strino scvipsisset, pro genuinis hahuissej quanquam eac
a genuinaruni Jahidarum indice p^arronis seclusae sint.
Wozu dann in demselben Sinne noch die Boeotia hin-
zugefügt wird, die doch mit den ein und zwanzig gar
nichts zu schaffen hat. Was aber hier vor Allem ge-
nau zu erörtern war, das ist die Frage, wiefern in des-
selben Varro Büchern de lingua latina die Gitate
Plautinischer Komödien für oder gegen die Annahme
jener Identität si^rechen: eine Frage, die um so weni-
ger überflüssig, je mehr die ei-stc Betrachtung dieser
Citatenfülle Grauertsche Zweifel zu begünstigen scheint.
Denn mit so ganz allgemeinen Möglichkeiten, wie sie
Osann S. 158 f. aufstellt, kann man wohl aufhören
wenn es sein muss, man darf aber nicht damit an-
fangen.
Von unsern heutigen Stücken sind es zunächst elf^
auf welche Gitate, die Varro ausdrücklich mit dem Na-
men des Plautus gibt, zurückgehen, obwohl die Stücke
nicht genannt sind : Amphitruo (6, 5 Ö. 7, 50) , Asi-
naria (6, 7), Aulularia (5, l4. 181), Gistellaria (5, 72.
7, 98. 99), Epidicus (5, 131), Menaechmi (7,93, auch
de re rust. II, 4), Miles (7, 86), Mostellaria (9, 54),
Pseudolus (7,81), Poenulus (5,68), Truculenlus (6, 11.
76 ' Ilf. DIE FABVLAE VARRONIANAE
9, 106). Ein zwölftes wiirc der Rudens aus tlc rc rust.
II, 1. Hierzu kömmt, dass es 7 , 60 lieisst: itaque
ideni in Curculioiie ait , welchen Worten zwar nicht
der Name Plmiius, wohl aber ein Gitat aus dem Äler-
cator vorhergeht: (denn das dazwischen geschobene
aus Naevius ist oUcnhar späterer Zusatz:) so dass, wenn
Varro ausdrücklich einen und denselben bestimmten
Dichter gedacht wissen wollte, dieser von jedem als
Plautus genommen werden musste. Also mit Curculio
und Mcrcator vierzehn. Dagegen ist es ialscher Schein,
der verführen Avürde, in den Anführungen 7, 12. 91.
5, l46 Stellen aus Captivi, Rudens, Curculiu zu fin-
den; diese Verse sind aus verlorenen Stücken. Von
solchen aber bezeichnet Varro in unzweideutiger Form
als Plautinisch Astraba (6, 73) und Parasitus piger
(7, 77)5 nach sehr wahrscheinlicher Combination Sca-
ligcrs auch die Frivolaria (5, 89) ; vielleicht auch die
Facneratrix, obwohl das die Worte 7, 96: o.lü Plauti
J'^a c ncratricemj alü Feneratricem (dicunt) nicht ent-
schieden notlnvendig machen. Hiei'zu Aviederum, als
achtzehntes (oder neunzehntes), wegen eines idem ait
unmittelbar nach Erwähnung der Astraba 7, QQ , der
SitcUitergus. Wenn nun Varro nach dem Bericht des
Gellius ausserdem den Saturio, den Addictus und noch
ein drittes Stück (welches auch unter den zuletzt ge-
nannten sich befinden könnte), vom Plautus in pistrino
geschrieben sein liess, also doch für acht hielt: so hät-
ten wir gerade 21 Stücke, worin man sich Iciclit ver-
sucht fühlen köimte, die Varronischc Auswahl wieder-
zufinden. Und dcimoch wird auf diese dem ersten
Scheine nach so artig zutreffende Uebereinstimmung
nichts zu geben sein. Hätte sie sich luis wenigstens
aus dem volisländimii Werke von 24 Büchern er<re-
bcn; aber wie mühsam hat sie müssen aus vercinzcltea
DES PLAVTVS. 77
Stellen unserer 6 Büclier zusammengesucht werJen 1
Und in diesem zufällig erhaltenen Mitlelslück des Gan-
zen sollte jenes Resultat so rund und vollständig ent-
halten sein, dass es durch sämnitliche ührige 18 Bü-
cher keine Modification erleiden würde? Das wäre ein
so seltsames Spiel des Zufalls , dass wir das Prädicat
des Zufälligen unstreitig lieher auf jenes Zusammen-
treffen selbst übertrafen werden : und diess um so
mehr, als es doch an sich gar wenig Wahrscheinlich-
keit hat, dass Stücke wie Trinummus, Captivi, Casina,
Bacchldes, (in Avelchem sogar der von Yarro als Plauti-
nisch citirte Ejiidicus erwähnt wird) solhen bezweifel-
ter gewesen sein als etwa Mercator , Poenulus, Persa.
Noch mehr: schon dadurch fällt ja die ganze Rechnung
über den Haufen , dass Saturio und Addictus aus an-
derweitigem Bericht entnommen worden sind, in den
Büchern de 1. 1. aber eben nicht vorkommen. Für
diese ist ausserdem noch eine andere Betrachtung zu
eröffnenj die das Trügerische jenes Scheines noch deut-
licher herausstellt. Ausser den vereinzelten Anlührun-
jren aus Plautus finden sich , und zwar im siebenten
Buche, welches sich mit glossematischen Erklärungen
beschäfligt, drei längere Folgen gehäufter Citate , die
mit j4pucl Plautum beginnen und dann eine Reihe Plau-
tinischer Stücke ohne Namen des Dichters folgen las-
sen, so dass nur ganz wenige anderweitige Dichterstel-
len die «rleichmässige Aufluhrunii unterbrechen. Die
000
erste dieser Reihen ist §. 50 — -70 mit folgenden Slük-
ken: jtpud Plantiun (d. i. Amphitr.), [j^ßei^V/j-], In Cor-
nicularia, \/ipiul Naeviiuii\, In ISIenaechmis, In Versa,
In ^lenaeclirnis , In Trinunimo, In Frivolaria, \Pacii-
vius ^ In Mercatorc , Itaque ideni, in Ciirculione ait,
In PJiagonCj, In Parasito pigj'o. In Fugitivis, In Ci-
stellaria , Ibidem, In Aslvaha , Itidein in SiLellitergo
78 ni. DIE FABVLAE VARRONIANAE
idem ait , In Cesistione, In Nervolaria, In Poenulo,
In Truculento. Die zweite niul dritte sind kiiizer:
^. 77 — 79 J]nul PlauLitm in ParasUo pigJ'O, In Con-
dalio , In Trinammo , In Asinaria; und ^". 98 — 106
J^iui Plaiitum (d. i. Cistcll.), Jpud eundetUj, [Jpud
Enniuni, Jpud Ennium, Apiul Pacnviuni\, In Aulida-
ria, und nach der Unterbrechung §• 103- ^04 In Co-
lace, In Casina: worauf in älinlichcr Weise ausschliess-
hch Naevianische Stellen folgen: vgl. Müller. Man
sieht wohl, besonders aus der ersten Reihe, Varro hatte
ei^^entlich eine fortlaufende Aufzählung lauter Plautini-
scher Stücke vor, schob aber, entweder sogleich oder
später, Einiges aus andern Dichtern dazwischen, was
sich ihm gerade darbot und nun zu einem wohlzusam-
nicnhängcnden Ganzen nicht verarbeitet wurde: wie
denn noch slörendere Zusätze dieser Art §• 54 imd
60 schon angemerkt w^ordcn sind. Man wird also ein
Recht haben, das vorangeschickte Apud Plautuni auch
auf die nachfolgenden Koraödientitel zu beziehen, und
diess um so mehr, als ja unter ilmcn mehrere sind,
ans denen Varro anderwärts mit ausdrücklicher, aber
alleiniger Nennung des Plautus Stellen vorbringt: wie
Menaechmi, Fri\ olaria, Parasitus, Aslraba, Poenulus, Trn-
culentus, Aulularia, und sogar mit einem und demsel-
ben Verse Asinaria. Nehmen wir diese für acht nach
Varronischem Unheil, so scheinen denselben Anspruch
die im 7. Buch mit ihnen so eng vcrknüj^ften zu ha-
ben. Damit gewännen wir noch drei der erhaltenen
und noch sechs der verlorenen Stücke; und so wären
freilich die eilialtcncn ])i,s auf 5 untergebracht, an-
derseits aber auch statt 21 \ arronischer deren etwa
30 hcransgekomracn. Oder aber: w^cnn hier Varro,
was ihm für acht und nicht iür acht galt, ohne Schei-
dung durcheinander setzte, so wird auch daraus, dass
DES PLAVTVS. 79
er anderwärts Verse des „Plautus'^^ aus Amnliitruo,
Asinaria, Aulularia u. s. w. anfülirt, kein stringenter
Beweis für deren Aeclitlielt im Sinne des Yarro zu -ent-
nehmen sein. Und so würden wir allerdings von al-
len Seiten zu der Ueberzeugung gelangen, dass es dem
Varro in diesen Büchern auf eine solche kritische Un-
terscheidung überhaupt gar nicht ankam*) 5 für alt hielt
er diese Komödien alle, wenn auch nicht alle für wirk-
lich Plautiuisch: inid das genügte, um aus ihnen Beleg-
stellen oder Glossen zu entnehmen, indem er bald nur
den Namen des Stückes, bald nur den des Dichters
setzte, unter dessen ]\ameu man sich einmal gewöhnt
hatte die ganze Masse gehen zu lassen ; wie weitläu-
fig hätte er auch werden müssen , um bei jedem die-
ser dichtgedrängten Citate das Besultat seinei* litterar-
historischen Untersuchungr in die Anführunii selbst zu
legen I Dass er diese Untersuchungen etwa damals, als
er de lingua latina schrieb, noch nicht gemacht habe,
ist, Avie Osann S. 159 mit Hecht sagt, mit nichts zu
beweisen. Im Gegentheil, die Abfassung des Sprach-
werks fällt, wie wir wissen, in die spätem Zeiten sei-
nes Lebens ; und an sich ist es doch wohl wahrschein-
licher, dass er von speciellern Forschungen zu umfangs-
reichern Darstellungen fortsclii'itt, und mit der Kritik
der Quellen sich eine feste Grundlage für diese grös-
sern Arbeiten zu schaffen suchte, als dass er in um-
*) Es gilit zwar noch einen Gesiclilspiiukt, imicr dem sich dieses
rein negative Resultat einigeiinassen zu nuidiliciien sclieint: ein
Gesiclitspunlvt, der auf der Untersclieidung- der verscliiede-
nen Bücher des Varroniselien S|iraeii\verks heruht; indcss
wird es jedenfalls der Unparteilichkeit unserer Untersuchungen
günstiger sein, ihn hier noch nicht einwirken zu lassen, sondern
auf einen spätem Zusanimenhang zu versparen, und dicss um so
mehr, als sonst Resultate vorweggenommen werden müssten,
deren ohne Verwirrung hier noch nicht gedacht werden kann.
80 '"• DIE FABVL\E VARRONIANAE
kehvter Ordnung verfuhr. Nur einer förmlichen kriti-
schen Textesrecension der Plautinischen Komödien, die
Osann S. 158 auf die unhaltbarsten Gründe hin den
Varro unternehmen liisst, soll hiermit nicht das Wort
geredet werden.
So weit stände also der Präsumtion, dass unsere
erhaltenen die Varronischen Komödien sind, von Sel-
ten der Bücher de 1. lat. nichts im Wege. Dennoch
werden wir diese nicht völlig umsonst so scharf darauf
angesehen haben, ob etwa ein indirectes Unheil über
Aechtheit in der Anfiihrungsweise Plautinischer Stellen
lieee. Zwei Citate, aber auch nur zwei, sind nämlich
von der Art, dass wir diess zu behaupten nicht wohl
undiin können: die beiden einzigen, in denen Dichtei'
und Komödie namentlich angeführt werden, 6, 73 vi
yl str ah a Plauti , und 1, 11 yijnid Plautiim in Pet-
ras ito pigro. Dass diese Stücke nicht etwa zu de-
nen gehören, welche Varro ausser den 21 aus rein
subjectiven Gründen dem Plautus zuzusprechen wagte,
zeigt die sehr verschiedene Art, in der er ein solches
(das einzige, welches uns in dieser Beziehung bestimmt
genannt wird) anderwärts erwälmt: 5, 89 y^cce?isimi
soUtinn eiere Bo eo tia osteriditj quam comoediain AU-
lii esse dicunt (oder welcher Dichtername hier gestan-
den haben mag.) Hätte er aber überhaupt gar nichts
beabsichtigt, Avarum drückte er sich nicht aus wie 5,
153 Itaque dictum in Cornicidaria — ? Dcnu was
Müller zu 7, 54 sagt: T^arro utriimque et poetae et
J'ahidae nomen coniangere iiou solet , uisi uh i ea
plerisquc ignota erntj, hält nicht Stich, da sich
doch gewiss nicht behaupten lässt, dass Stücke wie
Fugitivi , und die im Varronischen Texte Phagon und
Cesislio genamitcn, (um auf Condalium aus 7, 77 kein
Gewicht zu legen) bekannter oder als Plautinisch be-
ÖES PLAVTVS. 81
kannler gewesen als nainpiulicb tlieAstraba: nnd docli
hal)en sie den Namen des Dicliters nitlit bei sich.
i
Also alle 21 Stücke, Avie wir sie mit Ausnahme
der Vidularia jetzt haben, wären doch nicht zu retten,
sondern wenigstens einige gegen verlorene aufzugeben?
zumal da doch auch hier wieder Saturio und Addictus
ihr Recht geltend zu machen hatten? — Ja freilich,
wenn das überhaupt bei Gcllius stände, was man ihn
erzählen lässt, und wenn in seinen Worten Alles stände,
Was wahr sein niuss. Hier gerade ist einmal ein Fall,
wo noch etwas zwischen den Zeilen zu lesen ist, nur
etwas Anderes, als z. B. Bahr und Bernliardy ge-
lesen haben, von denen jener S. 96 sich mindestens
ziemlich undeutlich so ausdrückt: Die Zahl der wenn
mich nicht immer gunz voUständig auf uns gekomme-
nen Komödien des Plautus belauft sich nach der Re-
cension des Varro auf z\K'anzig^ dieser S. 190 dea
f^arro nach inner n Merkmalen 2 4 Stucke (Karro-
uianae) als acht anerkennen lässt l
Es wird zunächst nöthig sein, das Ka])itel des Gel-
lius mit schärferer Interpretation, als meist geschehen,
auszulegen und zugleich auf die handschriftlichen Les-
arten des Textes zurückzugehen. Nacli diesen und ei-
nigen Verbesserungen lautet es bis auf den nicht liie-
her gehörigen Schlusssatz wie folgt.
„Verum esse comperior, quod quosdam bene lit-
teratos homines dicere audivi, qui plerasque Plauti co-
raoedias curiose atque contente lectitarint, non indici-
bus Aelii nee Sedigiti nee Glaudli nee Aurelil nee
Z. 4. Die Ilandschviften (über welche s. oben S. 14) haben zwar
hier einslininiig sedicjUii [Cass. 1. Vind. Gueif. Sciopp.) oder scJigicii
(se diyicü Reg. Vat. Barb. Cuss. 2.), aber in XV, 24 eben so einstini-
iiiig das, auch an sich allein richtige, volcalhis secligilus. Sedigilus steht
oline Variante auch bei l'linius N. H. Xl,43: sonst kömmt der Mann unter
6
82 in. DIE FAnVLAK VARRONIANAE
5 Accii nee Manilii super bis fabulis, quae dicuntiu- am-
biguae, creJiturum, sed ipsi Plauto moribusque ingenii
alqiie linguae eius. Hac etiim iurlicii norma Varroneni
qiioqne usum videmus. Nam praeter illas unam et vi-
glnti, quae Varronianae vocantur: quas iccirco a cete-
10 ris segregavit, quoniam dubiosae nou erant, sed con-
sensu oiunium Plauti esse censebantur: quasdam item,
alias probavit, adductus filo atque facetia sermonis
Plauto congruentis, easque iam nominibus aliorura oc-
cupatas Plauto vindicavit, sicuti istam, quam nuperrime
15 legtbamus, cui est nomen Boeotia. Nam cum in illis
una et viginti non sit et esse Aquilii dicatur, nihil ta-
rnen Varro dubitavit quin Piauli foret. Neque alius
quisquam non infrequens Plauti lector dubitaverlt, si
vel büs soIos ex ea fabula versus cognoverit, qui quo-
dieseni Namen nicht weiter vor. 5. accii ßarb. Vind. aclü Vat.
Cass. 1. Sciopp allii (Juelf. acii Cass. 2. sitpra Vind. Guelf.
his Keg. Yat. Baib. Cass. 2. Vind. Guelf. statt iis. 6. cre-
dilurum wird aus Reg. und Holt, angeführt, doch steht in jenem viel-
mehr creditorum , worin indess nichts anderes zu suchen. Dieser Sin-
gular erschien schon Gronoven so gewählt, dass er ihm zu Liebe
das vorangehende leclilarimt (so Rott Vat., lectitaranl Reg., leclitax>e~
raiil Bari). Cass. Vind. Guelf. Line.) in lectilarit geändert haben wollte.
Der Indicativ ist allerdings logisch gar nicht zu rechtfertigen , so oft
auch mit ihm die Stelle des Gellius wiederholt worden: (so wenig wie
etwa XVII, 19, 1 xidenlur statt videvenlur) ; aber da zugleich der Plu-
r?.! durcii alle Varianten durchgeht, wird es gerathen sein, absichtliche
Anwendung der Construction anzunehmen , von der Gellius selbst I, 7
ausführlich handelte, die aber begreiflicher Weise über den Horizont der
Abschreiber hinaus lag. monibitsque Vat. ingetii Reg.
7. Uanc Barb. 8. usum Reg. Vat. Barb. Cass. 1. 2. Vind. Guelf. statt
esse usum. 10. quod cum sensu Reg. 12. jirobabil Reg.
filo Reg. Vat. philo Rott. stilo Barb. Cass. 1. 2. Vind. 14. isti
Reg. 15. boelia Reg. Vind. hoccia Vat. ßarb. Cass. 1. Nam
elsi cum in Cass. 2. in oni. Barb. Guelf. 1(3. aquili Reg. Barb.
t
Vind. tarnen] tum Guelf. dum Vind. 18. si vel] sivc Reg. Vat.
A
Barli. Vind. sue Cass. 1. 19. ex ea fahula versus Reg. stall v.e.c.f.
DES I'LAVTVS. 83
liiam siilit, ut de illliis raorc tlicain, PlautlnissiniJj pvo-
ptcrea et meniinimus eos et aJscripsimus. Parasitus ibi
esuriciis liaec dielt:
Vt illüm di perdant, primus qui lioras repperit,
Quique t'ideo primus stiituit liic solärium.
Qui mihi comminuit misero artieulalim diem.
Nara olim me pueio v enter erat solärium,
Miilto ömnium istoruni öplumum et verissuraum,
Vblübi raonebat esse, nisi quora nil ei'at.
Tsunc etiam quom est, non estur, nisi soll lubet.
20. illiits] ipsius Sciopp. illlus plaitli Reg. Barb. Vind. Guelf.
plautissimi Cass. 1. Vind. Guelf. Sclieff. 23. dii Vat. Karb. Cass. 1.
Vind reperit Vat. 24. quicqtie ad eo Vat. qnippeq- adeo Cass. 1.
25. cominuil Kes^. 26. nam me pucro die Ikiss. Osanns pnc-
rulo (Anal S. lS3j brachte uns nicht «las Knabenalter, sondern das des
kleinen Knäbleins, natürlich unpassend. Wicht festgehalten hat der
Sprachgebrauch diesen Begriff der infantia in der syncopirten Foriii
fuellns (so wenig wie in pücUa'), wie Beispiele bei Nonius S. 158 leh-
ren ; mir hat es wohl weniger Wahrscheinlichkeit, dass pnello in puero
Öbergegangen , als dass ein Wort ausgefailcn sei, wie so häufig bei
Gellius, z. B. in dem Gedicht TilX, 11 (woselbst auch V. 2 pncllus vom
mnasius) V. 5 das Wort amore nach IMacrob. Sat. II, 2. — Auch neun
me etiam jmero wäre möglich. veiiler hie erat Salniasius Pliti.
Exerc. S. 458 (ed. 1689.) reler erat Vat. veleterat Reg. velus erat Rolt.
Scheff. Barb. Cass. 1. 2. Vind. Die abgeschmackte Vulgate vlerns (^hic)
■erat, worin uteriis vovi Osann schlecht entschuldigt wird mit Stich. I,
„ „ , ^ T • • o- * T opliimum -r »
3,9, stammt von L i p s i u s. 2/. optumnm] ' . Vat.
28. uhi isle monehat esse Reg. Vat. Barb. Cass. 1. 2. Vind. und offen-
bar auch die übrigen Ildss. Soll Vhi iste der Anfang eines neuen Sa-
tzes sein, so nuiis in esse das verbum finitum stecken: da doch an in-
fin. bistor. mit Gronov (=edebant) und Bothc (= edebam) "noirent-
lich niemand im Ernst denken wird. Aber welches? doch nicht das von
Gataker Adv. misc. S. 383 empfohlene esum est? oder Osanns aus
dem folgenden Y. heraufgenommenes eslur? Also wird vielmehr der V.
jn Construction mit dem vorigen stehen und esse von inonebat abhän-
gen: dann aber ist unerlässlich , der Sprache wegen iste zu streichen
und des Metrums (ja selbst des Gedankens) wegen itbi mit alten Ausgg.
zu verdoppeln. nicliil Vat. nikil die übi-igen. 29. quom Cit
für das quud est der Bücher stellte schon Bothe (Plaut. frgm.).her,
wie er auch oppletum oppidum est statt opplctum est oppidum richtig
umstellte. von estur für das handschriftliche non est (-^esl'^ ) schon
84
III. DU' FAI'.VI.AK VAUHOMANAK
.^0 Itaque äfleo iani oppletum opjiiclumst sohiriis,
Maior pars populi lU aiicli re2)lent fame.
Favorinus qiioque noster, cum Nervolariam Plaut! lege-
rem, quae intcr incerlas habita est, et audisset ex ea
comoedia versum hunc :
3^» Scrattae, scrupipedae, strittlvillae, sordidae,
alte Ausgg. opplelum] opidenlum Cass. 1. solarii Barb. m. pr.
31. popttli aridi replanl die lldss mit Hiatus, zu dessen Wegschaf-
fung B 0 t li e s Umstellung popli pars ein schlechtes Mittel ist, ein immer
noch besseres i-eplant aridi odev eiwamarcidi reptant yväre. Allein auch
die Veibindungslosigkeit zwischen diesem Verse und dem vorherge-
gangenen iloque adeo ist unerträglich hart vind durchaus unplauliniscli ;
sollten sie aber überhaupt nicht in grammatischer Verbindung stehen, so
musste es ja ita, nicht itaque heissen. Auf reptent weist vielleicht das
e
rrptant des Vind. hin. 32. nermdariam Reg. Vat. Barb. neruila-
h
riain Cass 1 nermdariam Vind. Statt der Nervolaria nennen, wie es
scheint, für den citirten Vers Varro VII, 65 und Nonius S. 169 die Ci-
stellaria und die Aulularia : worüber s. Excurs 1. 33. habila est
Vat. Reg. für est habila. 35. Auf die hier gesetzten Formen wei-
sen die Varianten bei Gellius, Varro, Koiiius (mit Ausnahme natürlich
des tantulae bei Varro) mit so viel Uebereinstinnnung im Ganzen hin,
dass man sich mehr über diese als über die kleinen Abweichungen im
Einzelnen, noch mehr aber über Müllers Unheil wundern niuss:
Varronein piUo similem quidem meretricum descripiionem , alque illam
in Nervularia , ante oculos habuisse, neque eandem tarnen: was auch
sonst ein wohlfeiler Behelf ist, obgleich 3Iüllern noch in einem andern
Falle (z. Fest. S. 53) zusagend, scrupipedae hat Müller gut gefunden :
blatt des nichtigen scraliae aber und slrillabillae hätte er getrost scrattae
unf* stritlivillae setzen sollen; das p der Form scraptae wird bei No-
nius, wie bei Festus S. 333 durch die nachfolgenden Belegstellen selbst
widerlegt {escraiae und scraltiae.) stritlivillae muss es heissen nach
Varios Ableitung von striltare = aegre sistere , nämlich villos : nicht
nach D od er lein Synon. VI, 351 strictos villos habere, der liier wie
S. 324 f bei scranciae und scruppidae theils den schlechtesten Les-
arten folgte theils sonst das Wahre oder Wahrscheinliche verfehlte,
(ianz zu beseitigen sind Gronovs Einfalle zu PI. Casin. 2, 5, 39;
wenig fördern Tu nie hu s Advers. XX Hl, 18, Vossius Etyinol. S. 529
(Op. I.), IS eil Kirch lai). tog. S. 124 f Ich begnüge mich nur die Va-
rianten meiner Hd.ss. des Gellius herzusetzen : scraHe scrupede sirilti-
rille sordide Reg. sacrale scrupede slrilirillc sordide Vat stracte slrupae
destrati mibe .-.ordidc Rarb. stracle strnj c disl.ate iulbe !.ordidc Cass. 1.
DtS PI.AVTVS. 85
delectalus facela verborum anticjuitate meretricu'u vitia
atque defoi-njitates significantium , vel unus hei'cle , i"-
quit, lilc versus Plauti esse hanc fabulaiii salls polest
fidei fecisse. Nos quoque ipsi mipenime cum legere-
} nius Frelum (nomen id est comoediae, quam Plauti esse
quidam noii putant}, liaud quicquara dubitaviiTUis ([uin
ea Plauti foret et oiniiium quidciii inaxiiae geiiuina.
Ex qua duos hos versus exscripsimus , ut liisloriara
quaereremus oraculi arietint:
nune illud est,
Quod arietiuuiu responsum niaguis liidis ditilur:
Peribo, si nou leccro, si fäxo, vapuläbo.
Marcus tairieu Varro in libro de coaioediis Plantinis
prinio Accii verba Uaec jionit: Naui nee Geaiini leiia-
stale Sirupe destrali vilbe sordide Vind. Mit Reg. stimmt ganz Rott.,
mit Barb. Cass. Vind. fast ganz ein Gronovsclier Codex. oü. de~
lectatis Cass. 1 facelia Yat. Barb. Cass. 1. Vind. 37. def--
formifates Vind 39. ipse Reg. nomen fietum Cass. 1.
41 quin ea statt quin oder qitin et Reg. Rott Vat. Barb. Cass. Vind.
Sciopp. 42. qnidem Reg. Rott. Vat. >Sciopp. oni. ßarb. Cass. Vind.
tjenuina Reg. Rott. Vat. Cass. gentina Vind. gevünia Barb. ger~
mann „alius" hei Gronov. 44. arrelini Reg. Sciopp. 45. Die
Worte nunc illud est als Theil des Citales sind mir sehr verdächtig, und
Gellius will ja auch nur duos versus geben. \A as aber stecUt darin?
etwa quod nmic illustre est — ? In wiefern freilich der Spruch peritio
si tion fecero, si faro vapvlaho zur Zeit des Gdlius illustre war, wetsä
ieli nicht zu sagen. Auch Bot Ire nahm an nunc Anstoss und schrieb
(Fragm. S. 438j hoc est illud, zugleich den folgenden Vers zu einem
iambischen Tetrameter umgeslallend, was schweriiclv zu billigen.
46 arrelinmn Vat. arrelini Reg. Sciopp. arietini Barb. und mit der
Beischrift l. arrelini Vind. arelini Cass. 1. magnis ludis Barb. ma~
gis ludis Vat. ludis magis Reg. magis laudis Cass. 1. magls laudis
mit übergeschriebenem ludis Vind. 47. fuao Cass. 1. uapula
Cass. 1. vpiilabn Barb. 48- tarnen statt auleni Reg. Vat. Barb.
Cass. 1. Vind. Sciopp. de comoediis Planlinis] s. Excurs 2. 49. nccii
Reg. acta Val. Sciopp. acta Barb. Cass. 1. Vind. lieber die Worte
des Attius s. Diss. I, wonach eins und fuit bei Gellius hinzugefügt wor-
de»- ^Vcr an Hermanns schone Entdeckung, da^s es Verse suid, keinen
rechten Glauben fassen kann, der versuche nur vor Allem sich und Au-
55
60
86 in. DIE FA.liVLAE VAIUlONIANAE
50 lies nec Condalliirn iicc Anns PlaiUi, iiec Bis comnressa
iicc Bücotia [eins] unquam fnit , neqne adeo A^roecus
nequc Commorientes [fiiit] Macci Tili. In eodem lihro
Äl. Varronis id quoque scriptum est, et Plautium fiiisse
qncirjpiam comoediarmn poetam, Guius quoniam fabalae
Plaiili inscriptae forent, acceptas esse quasi Plaulinas,
cum csscnt non a Plauto Plautinae, sed a Plautio Plau-
lianac. Feruntur autem sub Plauti nomine comoediae
cii'citci* centum atque triginta: sed liomo eruditissimus
L. Aellus quinque et viginti eius esse solas evisllmavit.
Neqne tarnen dubium est, quin istae, quae scriptae a
Plauto non videntur et nomini eius addicuntur, veterum
poetarum fuerint et ab co retractatae et expolitae sint,
tlern die Frage zu beantworten, was doeh das l'ür eine Prosa sei, in der
eine Wortstellung und Satzbildung wie diese erhört wäre: ncc Tilus
vec Sempronius Varronis, nee Caius nee Publius eins discijntlns vii.quam
fuil, nee adeo Tilus nee Aidus fuil Terenlii Marci. — Die IMeiniing ist
natürlich, dass Geliius selbst Prosa zu sciireiben meinte, darum er aucli
Altii verba, niclit versus sagt. gemini lenones cod. Thysii. getninei
leones Reg. Sciopp. gemlni leones Barb. Cass. 1. (jemini nee /eones Vind^
vulg. 51. hoeocia Vat, boecin Reg. hoecius Bari). Cass. 1. boclius.
Vind. ajiroecus Reg. Vat. a()raecus Barb. Cass. 1. grecus Vind.
52. commorienles M. Accii tili Reg. Uott Sciopp. commorientes M. actii Vat.
commorientes sed M acculici Barb. Vind. commorientes sed M. acutitii
Cass. 1. Aus dem ungenannten cod. Gronovii (vgl. z. Z. 35. 42) wird
M. Ilalnitici angeführt 53. M. Vurroiiis statt Varronis Vat. Barb.
Cass. (Reg.?) est c/] est vig. el Reg. Vat. Barb. Cass. Vind. Sciopp.
«■
flantum Vind. 54. cuins Vat. om. Reg. Rott. Barb. Cass. 1.
Vind. Line. Thöricbt also J. G r o n o v' s unförmlicher Aenderungsvor-
sclilag. 5G. a plautoti Barb. sed a Plaucio Vlaucianae ha|
Vind. nur am Rande von anderer Hand. ^/«MCJt/wrte Vat. Barb.
59. L. Aelius\ laelius Cass. 1. 2. leVms Reg. Vat. Barb. Vind.
eins esse solas Reg. Vat. Sciopp. esse eins solas Barb. Cass. 1. Vind.
erus solas esse Cass. 2. ÖO. neqne Reg. Rott. Vat. Sciopp. non ßarb.
Cass. 1. Viud. istae Reg. iste Vat. Tarb. Cass. l. ista Vind.
ijuae] que Reg. et qnae Vat. Baib. Cass. 1. et qne Vind.
scriptae Vat. Scripte Reg. Barb. Cass. 1, scripta Vind. riilrnlnr]
ridentnr sed a Plautio Vind. 61. adicivntnr Cass. 1. adiiciuntur
Vind. m. pr. 62. relraclatc Reg Vind. relravtac Val. Barb. re-
traple Cass. 1. et Vat. om. Reg. Barb. Cass. Vind. Schell'. Line.
DKS PLAVTVS. 87
ac propterea resiplant sliliim rJaulinuni. Scd eniiii Sa-
turionem et AcUlictuxti et tertiani quauJam, cuius nunc
mihi nomen nou suppetit, in pistrino eum scripsisse
Varro et plcrique alii menioviae tradlderunt, cum pe-
cunia omni , quam in operis artificum scenicorum pe-
pererat, in mercatibus perdita inops Romam redisset et
ob quaerendura yictum ad circumagendas molas , quae
Irusatiles appellantux", operam pistori locasset. "
Nichtig also J. Gronov's und Lion's Einfälle. Eher noch set tth
eo für et ab eo. ej>poUte Reg. Yiiid. sunt Vind. si C^ss. 1.
63. recipiant Barb. despiciant Cass. 1. respiant mit der Beischrifl
I. ci Vind. dichwi (mit l. siitum') Vind. 64. additum Barb.
r
Cass. 1. Vind. 65. ptistlno Barb. prislino Vind. 67. avlipciiim
Cass. 2. peperal Bari). Cass 1. 68. mcicciiihus stall viercdtimnhiis
Reg. llott. Vat. Barb. Cass. 1. 2. Mind. Line. Sciopp. petdHa'\ per
freditam Vind. inops] violis Barb. Cass. 1. Vind.
Man sielit sclion bei der ersten flüchtigen Durch-
sicht, dass dieser Bericht des Gcllius sehr fraanien-
tarisch ist; doch wird ihn uns die Erwägung dessen,
was die Natur der Sache selbst mit sich bringt, eini-
germassen ergänzen. Um uns das ganze Geschäft des
Varro nach Müplichkeit im Einzehien zu veroepenwär-
ligen, ist ein Blick rückwärts zu werfen. Mit den Plau-
linischen Komödien war es ähnlich ergangen, wie in
neuern Zeiten mit den dramatischen Stücken eines
Shakespeare, Lope de Vega, Cervantes. Ganz auf das
lebendige Interesse der Gegenwart gestellt, und im Dien-
ste des nächsten Tagesbedürfnisses, schrieb der Dich-
ter von Jahr zu Jahr, was ihm urkräftiger Schüpfuugs«
drang und reicher Humor eingab, sich begnügend mit
dem Beifall der Zeitgenossen und dem Ehrensolde,
den ihm seine Stücke eintrugen *) 5 er schrieb sie für
*) Dafür vergl. ausser den Terenzischen Kotizen noch Ilomz Epist.
II, 1, 175.
88 in. DIE FAP.VLAE VARROMANAE
die uuniitielbare Wirkung von der Bühne, die bei dev
wachsenden Schaulust des rüraischen Publikums und den
sich fortwährend steigernden Ansprüchen der öffenlli-
chen Festspiele schon eines bedeutenden Re|)ertoires
bedurfte *), — unbekümmert um schriftliche Verbrei-
tung, Sammlung und Herausgabe. Nicht mehr Anlass
zu solcher Sorse für den Nachruhm des Dichters oder
etwa für Privatlectüre hatte ein Zieitalter, das noch in
so hohem Grade unlitterarisch war, wie die grössere
Hälfte des sechsten Jahrhunderts, in welche die dich-
terische Thätigkeit des Plautus hineinfällt. Mochten
auch immerhin aus Liebhaberei Einzelne im Besitz von
Exemplaren sein, wie namentlich die gleichzeitigen
Kunstgenossen **) : der hauptsächliche Antrieb zu ihrer
Bewahrung war das Interesse der Schauspielunterneh-
mer, domini gregis^ (wie G. Publilius Pollio), da diese
CS waren, denen die Stücke nach der ersten Auffüh-
rung, die allein dem Dichter Honorar abwarf, zufielen,
worauf sie dieselben weiterhin zu ihrem eigenen Vor-
theil in und ausser Rom, so oft gerade keine novae
fabulae nothig waren, als veleres zu wiederholter Auf-
führung brachten und von den festgebenden Magistra-
ten bezahlt bekamen ***). So erhielten sich denn die
Plautiniscben Komödien auch nach dem Tode des Dich-
ters, der länger als dreissig Jahre mit seinem glück-
lich getroffenen Volkston die komische Bühne beherrscht
hatte, auf dieser und in der Gunst des Volkes weiter-
hin. Als aber in der Hälfte dieses Jahrhunderts Dich-
ter um Dichter aufstanden und mit Macht eine förmli-
che dramatische Litteratur, zugleich mit individueller
*} Iliezu die Belege, in Diss. IV.
**) Wie wenig vollständig oder durchgängig aber selbst diese, zeigt
noch das Beispiel des Terenz rroi. Eun. 33 f.
•**} S. die nähere Darlegung auch dieser Verhällnisse in Diss. IV.
»ES PLAVTVS. 89
IMamnelifaltigkeit und für einen durch die Aufnalime
leincrer griecliisclier Bildung anspruchsvoller geworde-
nen Geschmack schufen, da war es natürlich, dass in
demselben Verhältniss, in dem die Gegenwart stets
neuen Stoft' des Genusses bot, das Interesse für den
immer alterthümlicher werdenden Plautus zurücktrat,
die Bekanntschaft mit der Plautinischen Litteratur den
Zeitgenossen mehr und mehr entschwand, und eine
lückenhafte und vielfach getrübte, weil einige Jahrze-
hende unterbrochene, Ueberlieferung auf die nächste
Folgezeit überging. Denn als nun gegen Ende des
Jahrhunderts der frische Quell dieser ganzen Dich-
tungsgattung zu versiegen begann und nach dem kur-
zen Glänze der Terenzischen Jahre Mangel an zugleich
neuen und guten Komödien fühlbar wurde, trat wieder
ein Wendepunkt ein; man kehrte jetzt mit erneuter
Empfänglichkeit und doppelter Befriedigung zu dem
alten Liebling zurück, und von hier an, Avie es scheint,
datirt eigentlich die Hauptperiode des Nachlebens der
Plautinischen Komödie auf der Bühne, welches ziemlich
weit in das siebente Jahrhundert hineingereicht haben
muss. Allein eine geraume Zeit überwog auch jetzt
noch das theatralische Interesse vollkommen das litte-
rarische; noch war eine sammelnde, ordnende, sich-
tende Hand den Ueberresten des alten Dichters nicht
genaht, und doch hätte ihnen eben jetzt solche Sorge
um so mehr Noth gethan, je mehr die dem Plautus
neu zugewendete Neigung des Publikums manche harm-
lose Täuschung oder doch Akrisie der Schauspieldi-
rectionen begünstigen d. h. eben sowohl hervorrufen
als übersehen mochte *). Was Wunder also, dass sich,
♦) Die Untersuchungen und Conibinalionen, auf denen diese Umrisse
beruhen, s. im ölen Excurs.
90 in. du: FAßVLAE VARRONIANAE
zumal unter Mitwirkung besonderer Uuistilndc, welche
die fernere Betrachtung noch näher herauszustellen hat,
schon im siebenten Jahrhundert eine lawinenartie an-
gewachsene Masse sogenannter Plautinischer Komödien
von der ungleichsten GcAvähr angesammelt hatte, wel-
che die Zahl von hundert beträchtlich überstieg. Nun
erst war der Zeitpunkt gekommen, da, nach der gegen
Ende des vorigen Jahrhunderts durch den Peraamener
Krates empfangenen Anregung, die Römer einen betrach-
tenden Blick auf die Schätze ihrer nach und nach er-
wachsenen, namentlich poetischen Litteratur zu werfen
anfingen 5 sich deren Bestand zum Bewusstsein und zu
einer geordneten Uebersicht zu bringen suchten, auf
ihre Erhaltun<T, so wie auf Förderuuo- ihres Verstand-.
nisses Bedacht nahmen, mit einem Worte, da sich
grammatisches Studium bildete: wie diess in kurzen
Zügen der Einoang des Suetonischen Büchleins schil-
o DO
dert. Wie in Alexandria (und Pergamum), musste die
erste Sorge darauf gerichtet sein, die vorhandenen Vor-
räthe zu verzeichnen, nach Art und Werth zu klassi-
ficiren und in Absicht zweifelhafter Punkte festzustel-
len: die litte rarhis t oris eil e Thätigkeit war es, die
in freierer Form oder nach PTiechischem Voroange in
der zunftmässigeren pinakographischen, schon gegen die
Milte des Jahrhunderts und weiterhin neben Anfängen
eigentlicher grammatischer Studien, wie wir schon bei
Lucilius, inid förmlicher Commentare, wie in spe-
cieller Beziehung auf Plautus bei dem Historiker und
Staatsmann Sisenna (dem frühesten Commentator im
engern Sinne *) finden, lebhaft geübt wurde.
lu den Kreis dieser vielgestaltigen, doch auf Ein
Ziel hinausgehenden Thätigkeit fallen denn die sechs
*) S. die spülcrc Diss. „Uc vclciibus I'Iauli interpietibus.«
DKS PLAVTVS.
9t
im Eiiiojanoe Jes Gcllianisclien Bericlitcs genannten Au-
toren Aclius, Sedigitus, Claudius, Aurelius,
Attius, Manilius. Mochten sie ihren Gegenstand
in weiterm oder eneerm Umfans^o fassen, auch fji'iechi-
sehe Litteratur mit hineinziehen (wie Attius) oder seihst
innerhalh der eigenen sich nur auf gewisse Gebiete
(z. B. das dramatische) oder sogar, w^s nicht eben
glaublich, auf einzelne Dichter beschranken; mochten
sie es mehr auf Kritik des poetischen Werthcs abse^
hen (wie etwa Sedigitus) oder das Biographische voi*-
waltcn lassen (wie schon Porcius Licinius) oder
vorzugsweise chronologische und statistische Notizen be-
öbsichtigen (Opilius?) oder endlich hauptsächlich für
grammatikalische Forschuno- eine festere Grundlage schaf-«
fen wollen, und ihrem Zweck gemäss in Prosa oder auch
als Didaktiker in Versen schreiben (Porcius, Sedigitus,
Attius) : alle hatten diess Eine mit einander gemein,
dass sie eine Aufzählunc:[ der Plautiuischen Komödien
gaben, sei es mit ausdrücklicher Scheidung unächter
von den ächten (jf^ttius, Aelius), oder mr)glicher Weise
eben nur einfach aufzählend, so dass bloss das still-
schweigende und unbeabsichtigte Auslassen einzelner
einer spätem Kritik als indirecter Entscheidungsgrund
für Unächthcitserklärung dienen konnte. *) Auf ur-
kundlicher Forschung werden diese Listen wenig be-
*) Von Attius wäre sogar möglich, dass in seinen Versen gar
nicht die Namen sämmtlicher Plautinischer Komödien der Reihe
nach auftraten, sondern von der Fruchtbarkeit und den Erfolgen
des Dichters nur im Allgemeinen die Rede war, unter llinzulü-
gung einer Warnung, dass man jedoch nicht alles unter l'laiilus
Kamen Geiicndc für wirklich Plaulinisch zu halten habe: Naiii-
que nee Geniini lenones nee Condalmm u. s. w. Dann hatte
dieser Autor allerdings nur Indices fabulanim rUiidi quae di-^
ciintur ambitjiiac gegeben, was van Ileusde sich von allen
einbildete : s. die genannte Diss. — Von den übrigen s. Excurs 4.
92 ni. DIE FAEVLAE VAHRONIANAE
ruht haben ; von monumentaler Fixirung der Dldaska-
]ien, die einem Aristoteles zu Statten kam, finden wir
in Rom keine Spur ; zum Tlieil war Avohl unmittelbare
Tradition noch nicht erloschen, anderntheils hielt man
sich an die vorhandenen Vorräthe selbst, die dem Ein-
zelnen nach Glück und Zufall in grösserer oder gerin-
gerer Vollst<ändigkeit zu Gebote standen, und Hess dem-
zufolge aus ihnen mehr oder weniger vollständige Zii-
sammenstellungen hervorgehen, auf die ausserdem nur
das Belieben einer ganz subjeetiven Kritik einigcrma-
ssen einwirken mochte. Mehr sind wir wenigstens nicht
berechtigt uns von jenen Indices vorzustellen, werden
vielmehr ziemlich dürftige Anfihifre voraussetzen miis-
sen, um das Varronische Verfahren und seine Ergeb-
nisse zu verstehen. Denn als nun dieser umfassende
Polyhistor und wahre Vater der römischen Erudition
auch dieses ganze Gebiet in seine Hände nahm , um,
wie in verwandten Kreisen, Zerstreutes in einen Brenn-
punkt zu sammeln und für Zweifelhaftes eine feste
Norm zum Anhalt für die Folgezeit zu schaffen, da
musste es der Gründlichheit seiner Methode zunächst
darum zu thun sein, auf schon gewonnenen Grundla-
gen fortzubauen, und die früheren Leistungen eben so-
wohl als Vorarbeiten wie als Quellen zu Pxatlie zu zie-
her. Dass er es that, zeigt die andeutende Beschrei-
bung seines Verfahrens beiGellius; und wenn die sechs
namentlich angeführten Vortränoer von Gellius nicht in
ausdrückliche Beziehung auf Varro, sondei-n nur auf die
quidam hene litterati homines gesetzt werdcji , so wa-
ren es doch offenbar eben diejenigen, deren Listen
auch Varro vor sich hatte *) , und Gellius kannte sie
•) Vielleicht mit Ausnahme des Scrvius, der dazu zu Jung sein
konnte : s. Exe. 4. Denn wenn dessen glosscmalisclie Schrift in
den Büchern de lingua lal, citirl vvird , so sclirieb diese eben
DES Vhsl\TV<:. 93
wolil grösstentheils nur aus Varro's Buclic, niclit aus ei-
gener JiCetüre. Wenn sie nun gleichwolil dem Yarro
nicht ausreichten, um durch Vergleichung und kriti-
sche Sichtung ihrer Angaben zu abschliessenden Re-
sultaten zu kommen, und wenn er objective Entscliei-
dungen aiu-h durch eigene Forschungen und mit ander-
weitigen Mitteln nicht durchgreifend erlangte, so war
der Grund für beides ein gemeinsamer. Eine sichere
Quelle nämlich, um Gewissheiten zu erreichen, seien,
sollte man meinen, die commentarii magistratuuni (als
der curatores ludorura) gewesen, deren Einsicht doch
wohl schon den Frühern nicht verwehrt, gewiss aber
dem Varro in viel ausgedehnterem Masse gestattet und
von seiner Unverdrossenheit eben so benutzt w^ar: die
commentarii namentlich der Aedilen und städtischen
Praetnren, nebenbei auch wohl der Censoren (für De-
dicationsspiele) u. dgl., aus denen schon Ma dvig Opusc.
S. 109 Anm. sich den Stoff der Didaskalien geflossen
dachte. Hätten diese vollständige und zuverlässige An-
gaben über die stattgehabten di-amatischen Aufführun-
gen enthalten, so hätte alles Schwanken ein Ende ge-
habt; da letzteres aber fortdauert, so kann auch das
Erstere nicht der Fall gewesen sein. Wenn später,
wo nicht mehr*), jedenfalls doch die Namen der Dich-
ter und Stücke aufgezeichnet wurden, die das jedesma-
Varro in hohem Alter, die Quaesliones Flaulinas (s. obea S. 79)
wahrscheinlich viel früher.
*) Es kann indess dieses „mehr" im Grunde keinem Zweifel un-
terliegen. Konnte auch allenfalls die Angabe des griechischen
Originals, sowie der laufenden Nummer in der Reihe der Werke,
die wir in den Didaskalien finden, Zuthat der Gelehrten sein,
woher, ^vc^n nicht aus ursprünglichen, gleichzeitigen Aufzeich-
nungen, sollte man später die Kenntniss der aclores , derer qui
modos fecerunt, und der Musikgattung (tibiis . . . .) schöpfen?
94 ni. niR FAUVLAE VAUROMAXAE
ligo Fest sclimückten : wer bürgt uns, dass diess regel-
mässig schon von Anfang an gesclialij bevor noeli sce-
niscUes Spiel sich zu der Bedeutung entwickelt und
litterarisches Interesse insoweit gebildet halte, dass sol-
che ins Einzelne gehende Notizen zu machen überhaupt
der Mühe werth schien? Und Wenn es geschah, wer
ver]>ürgt ferner, dass Varro diese comnicntarii alle ohne
Ausnahme sah und (indem auch nichts verloren gegan-
gen) sehen konnte? Und doch sind diese Möglichkei-
ten noch untergeordnet gegen die nothvvendigen Fol-
gen derjenigen Akrisic, die in Beziehung namentlich auf
Plautinlsche Komödien für die wiederholenden Aulfüli-
runoen des siebenten Jahrhunderts eine obi^e Aeusse-
rung behauptet und der 3. Excurs im Einzelnen nach*
zuweisen versucht hat. Denn indem die feslgebenden
Magistrate begreiflicherweise nur die officielle, gleich^
sam administrative Seite des Bühnenspiels ins Auge fass-
ten, und demgemiiss sich schlechthin an die officiellch
Angaben und Meldungen hielten, die ihnen gemacht
wurden: was kümmerte sie ein tieferes Sachverhältniss
rein künstlerischer und ÜLterarischer Art? Ob ein Stück,
für dessen Vorstellung sie die Kosten hei'gaben, von
dem Dichter, den der contrahirende Schauspieldirector
als den Yeifasser nannte, wirklich herrührte, ob es un-
ter dem Titel, den er dafür angab, ursprünglich ge-
schrieben worden, davon nahmen sie für ihre amtli-
chen Memoiren so wenig Notiz, wie in Athen von Staats
wegen danach gefragt wurde, ob ein unter Piiilouides
oder Kallistratus Namen angemeldetes Stück von die-
sem oder von Aristophanes gedichtet sei. Von so trü-
gerischer Beschadcnhcit waren hiiulig die spätem d. h.
von Wic(lcrli()liing(Mi des 7. Jahrhunderts herrührenden
urkundlichen Aufzeichnungen, auf die Varro angewie-
sen war, W(Min Um allere d. Ii. auf die ursprünglichen
DES PLAVTVS. 95
Aiifl'iilirmioen beziigliclie amtliche Ueberlieferunfren im
Slicli liessen.
Wenden wir uns jetzt zu Gellius zurück. Sein Be-
liclit über Yarro's Aeclitheitskritik ist wiederholt von
der Art, dass Untergeordnetes oder Partielles ausdrück-
lieh hervorgehoben, Hauptsachen dagegen stillschwei-
gend übergangen oder vorausgesetzt werden. So eben
auch, was die jene Kritik erschwerenden Verhältnisse
bctrifl't, deren er zwei namhaft macht. Erstlich, dass
auch ein (natürlich Palliaten-)Dichter Plautius *)
gewesen sei, dessen Komödien mit den Plautinischen
vermöge der gleichlautenden Ueberschrift plavti seien
verwechselt worden. Man hat diese Ancrabe kurzweg
o o
für werthlose Erfindung erklart — ziemlich unbesonnen,
wie ich meine, wofern nur dem Gellius so viel zuzu-
trauen, dass er nicht eine etwa von Varro nur referirte
Angabe anderer Grammatiker als JNIeinung des Varro
selbst vorgetragen. Wir haben es ja hier nicht mit
einer Etymologie oder sonstigen grammatischen Erklä-
rung zu thun : im Historischen aber war doch Varro
wahrlich nicht der Mann, der sieh die Existenz eines
nur ungefähr ein Jahrhundert altern römischen Dich-
ters aus dem Finger gesogen hätte. Vorsicht thut doch
auch im diTLaTeZv Noth. Wer wüsste z. B. ohne die
zufällige einmalige Anführung bei Gellius XIX, 9 et-
was von einem Dichter Valerius Aedituus, der
ungefähr gleichzeitig mit Lucilius (etwas älter als Poi*-
cius Liciuius, etwas jünger als Lutatius Catulus Cos. 651)
gewesen zu sein scheint? Wer ohne Varro d. 1. 1.
VII, 31 von einem Valerius Soranus? u. de^l. m.
o
Aber helfen kann uns darum die an sich glaubliche
o
*) Woher P a r v h a s i u s bei Taubinann Ed. I. S. 1305 den Yor-
naiiicn C. für diesen Plautius hat, weiss ich niclit.
9Ö Itr. Dtl- FABVLAE VARROMANAE
Tliatsadie docli nur wenig. Denn wäre jener Plaiuiiis
ein fiuclil])arer Dicliter gewesen, so wäre er eben nicht
so diircliaus obscur; schrieb er aber nur wenige Slük-
ke, die mit Plaullnisclien verwechselt wurden, so ist
uns die massenhafte Häufung von Komödien auf Plau*
tili; Namen nur zu einem ganz kleinen, fast winzigen
Theile erklärt.
Ein zweiter in Betracht kommender Umstand wird
von Gellius mit einem Neqne tarnen diihium est einge-
leitet, was es zweifelhaft lässt, ob auch diess aus Var-
ros Buche, wie stillschweigend Anderes in diesem Ka-
pitel, entlehnt oder eigene Ansicht ist. Die falschlicli
auf den Namen des Plautus gekommenen Komödien
sollen Producta anderer alter Dicliter sein, die von
Plautus nur überarbeitet und ausgefeilt wurden und
darum in der Sprache einen Plautinischen Anstrich er-
halten hatten, der sie mit ächten Plautinischen leicht
verwechseln Hess: eine Vorstellung, die bei den Neuern
(ausser den Litterarhistorikern z. B. Böckh de trag,
gr. jH-inc. S. 34) viel Beifall und fast allgemeinen Ein-
gaug gefunden hat, zumal es an Analogien der griechi-
schen Lilleiatur nicht fehlte: s. nur Mcineke Hist.
crit. com. S. 31 f. (Avomlt vgl. Welcker, d. griccli.
Trag. S. ö06 f.) Sehen wir uns zuvörderst nach et-
waigen Belegen um. Indem man nach Beispielen suchte,
dass ein und derselbe Komödienlitcl verschiedenen
Dichtern beigelegt würde, schien sich die Aulularia
darzubieten, als unter Naevius Namen citirt bei No-
jiius S. 151. Zwar machte schon Osann S. 157 f.
und nach ihm Grauert Allg. Schulz. 1828 S. 1166 f.
darauf aufmerksam , dass die Handschriften dort viel-
mehr Evülaria gäben, und so zählt denn auch die
neueste Monographie über Naevius von Klussmann
unter den Nacviani.schcn Komiklicu S. 151 die Eru-
DES PL.WTVS. 97
laria auf (daneben freilich auch noch S. 139 die
Aulularia, ohne Entscheidung *) 5 auch Bothe
Fragni. Com. S. 15, aber dieser sehr weise mit einem
Fragezeichen. Auch mit einer unerklärlichen Erularia
ist es nichts; was darin steckt, zeigen die Varianten
h
bei Gellius III, 3 (neruidariani, iieraularicun), bei Varro
de 1. 1. VII, 68 {interuolaria , in eruolaria) und bei
Nonius selbst (hernlaria, H = N) auf das Deutlichste :
nämlich Naeuius Neruularia = Nemo laria. Und so
wären wir allerdings auf einem Umwege wieder zu ei-
nem gleichnamigen Stücke zweier Dichter gekommen,
imd zu einem der obigen Vorstellung um so günstigem^
als die Nei-volaria in der That zu den bezweifelten
Plautinischen Komödien gehört. Aber auf dieses ein-
zige Citat hin sollten wir wirklich an eine Plautinische
Ueberarbeitung einer Naevianischen Nervolaria glauben?
gleich als w^enn es ein unerhörter, oder auch nur sel-
tener Fall wäre, in Citaten, namentlich des Nonius, Na-
men nicht nur wie NaeviuSj JVouius^ Laevius , Liuius,
sondern auch wie Plautus ^ Em Uns , Naevias ^ Attius,
Pacuvias u. a, mit einander verwechselt zu sehen **).
Mit wie vielen Doppelgängern Avürde die lateinische,
wie die griechische Litteratur bereichert werden, wenn
in solchen Dingen Buchstabenglaube am Orte wäre.
Und endlich, hat nicht wirklich bei Nonius ein Ms.
Ennius Erularia, zum Beweis, dass der Name des
Dichters nicht feststeht? Also bessere Belege 1 Hof-
fentlich wird niemand mehr aus Varro de 1. 1. VII, 70
Nae\'ii E r e t u m ***) vorbringen und mit dem gleich-
*) Ebenso Wolff Piol. in Aulul. S. 9.
"*) Neukirchs Klage (Fab. tog. S. 169) in dieser Beziehung ist
nur zu begründet.
''*^ VaiTo's Worte sind: Piaeßcct dicta, ut Atirelius scvibil , mulier,
98 in. DIE FABVLAE VARRONIANAE
namigen Plautinischen Stück zusammenslellen wollen,
ohwohl es bei Bollie S. 26, noch dazu als Tragödie,
ohne Zeichen des Zweifels steht: aber bei demselben
Bothe , der zwei Seilen weiter auch als Pacuvianische
Komödien Mercator, Tarentilla und Tunicularia vor-
führt! Nicht viel anders aber als mit der Nervolaria
verhält sich's mit Naevii C arb o n aria bei Priscian X,
S. 494 Kr. *), zwar ohne Variante, aber doch eben
nur ein einziges Mal gegenüber deui Citat Plauti Car-
bonaria bei Festus, Nonius und Priscian selbst S. 490;
und vor sich hatte Priscian keine Naevianische Komö-
die mehr, sondern citirt, was er daraus anführt, nur
ad luchtm quae conihicerclur, qvae ante dotnum mortui laudes
eins caneret. hoc faclitaturn Aristoteles scribit in libro qui in-
scribitur yöut/nK ßuoßuniy.d. qiiibus testimoninm est qiiod frelum
est Naevü u. s w. Abenteuerlich ist Müllers Vermulhung,
dass qitod frelum est ans qiiadrigeniinis verderbt sei. Elier könnte
man ans g^dfretüc, was durch falsche Auflösung der Compendien
in die Yul^ate überging , machen quod [af]/"ert idem, wobei nur
der Schreibfehler n statt i anzunehmen. Mit idem wäre Aurelius
gemeint, und dass Varro nicht in ganz einfacher Weise ein ei-
genes Citat geben will , scheint die ungewöhnlich umständliche
Einführung mit quibus testimoninm est anzudeuten. Das Citat aus
Aristoteles kann später eingeschoben sein: wiewohl auch das
bei Varro kaum nölhig. Die folgenden AVorte des Naevius sind
weder von Bothe noch von Klussmann S. 18S f. richtig in
Verse abgetheilt , sondern nach Varros Lesart nam iambisch zu
messen :
^— ' — .^ Ilaec quidem hercle opinor 'praeßcast :
Natu mörtinim cnllaiidat:
oder nach der fast Nxalirscheinlichern quae sie bei Pautus S. 2-3
Irochaisch
— *— ' — '^-' — ^— - Ilaec qiiidcm hercle opinor praeficasi,
Quae sie viortutim coUavdat.
*) Das Fragment ist niciit mit Bothe und Klussmann iambisch,
sondern trochaisch zu messen :
Tibi serri vinlli ripiid viensam astant, ille ipsc astal qudndo
edil.
DES PLAVTVS. 99
Aelterii nach, wobei ein Versehen um so leichter war.
Gewichtiger dagegen ist das Beispiel eines sowohl un-
ter Naevius als unter Plautus Namen vorkommenden
Komödientitels Colax: denn die irrthümliche Annahme
des Noviüs statt des Naevius ist nach Osann Anal.
S. 157 von Hermann Opusc. II, S. 2.78 fF. , den
Grauert a. o. O. auffallender Weise nicht kannte,
gegen Beutle j längst beseitigt, und nur von Bothe
wieder aufgewärmt worden: vgl. Klussmann S. l4l.
Das Beispiel brachte Osann selbst vor, läugnete aber
zugleich seine Beweiskraft, weil der Prolog des Eunu-
chus V. 25:
Colaceni esse Naevi et Plaiiti veterem fabulam,
Parasiti persojtarn i?ide ahlatani et inilitis^
verglichen mit V. 33: secl eas fahulas Jactas prius
latinas u. s. w., deutlich zeige, dass es ganz verschie-
dene Stücke gewesen. Ohne dieses Bedenken irgend
zu berücksichtigen, meinte Grauert vielmehr dariu
den unzweifelhaftesten Beleg für Plautinische Ueber-
arbeitung eines altern Stückes zu finden, und Düb-
ner im N. Archiv f. Phil. u. Päd. 1830 S. 185 stimmte
ihm bei^ dagegen neuerdings Vis s e ri ng Quaest. Plaut.
I, S. 39 f. nicht einmal zwei Colaces gelten lassen
wollte, sondern abtheilt Colaceni esse Naevi^ et Plauti
(esse) veterem fabulani, so dass mit der letztern der Plau-
tinische Miles gloriosus geraeint wäre, und hieraus
nach der Behauptung des Luscius Terenz seinen miles,
von Naevius seinen parasitus genommen, in Wahrheit
aber beide aus dem sowohl von Naevius als von Plau-
tus selbst schon benutzten Menandrischen Kolax ent-
lehnt hätte. Geben wir einmal die grammatische Mög-
lichkeit jener Abtheilung zu; nehmen vi'w veter em (was
doch nach Bentley's Anstoss wenigstens einer Recht-
fertigung bedurfte) in dem geringschätzigen Sinne des
100 IM. niK FABVl.AE VARnONIANAE
teclinisclien Ausdrucks, wonach Jiovae und veteres ei-
nen geläufigen Gegensatz bilden: „von Naevius (also
vorlängst auf die Bühne gebracht) existire ein Stück
CülaX;, desgleichen ein ebenfalls vorlängst auf die Bühne
gebrachtes von Plautus, aus denen beiden die Personen
des Parasitus und des Miles gestohlen seien": („alt," wie
auch wir verächtlich sagen „eine alte Geschichte, ein alter
Witz"); erklären wir uns endlich auch das Fehlen der
Namensangabe für das Plautinische Stück daraus, dass
der Name aus dem nachfolgenden ,,milit{s'^'^ von je-
dem sogleich verstanden worden, während allerdings aus
j^parasiti'^' nicht auf den Titel „ Colax'^ für das Nae-
vianische Stück zu schliessen war ; dennoch fällt ja die
ganze Verrauthung durch die einfache Erwägung zusam-
men, dass doch dann die Scenen, in denen die nach
demselben Vorbilde gedichteten Personen des Teren-
zischen und des Plautinischen Miles vorkommen , die
grösste Aehnlichkeit mit einander haben müssten , was
gleichwohl ganz und gar nicht der Fall ist *). Denn
der Vorwurf des Luscius besteht ja nicht darin, dass
Terenz zwei schon überhaupt auf der römischen Bühne
dagewesene Charaktere, sondern diese in einer ganz
*) Zwar meinte eine solche Aehnlichkeit allerdings Becker de
com. Rom. fab, S. 82 f. zwischen Eun. III, 1 und der dem Pro-
log noch vorangeschickten Anfangsscene des Mil. glor. zu finden,
welche letztere er eben ihrer Vorbindungslosigkeit wegen als aus
dorn Kolax des IMciiander hinzugefügt ansah, hinzugefügt nämlich
dem Inhalte eines griechischen 'Alu^iüp. Ichwüsste aber in der
Thal kaum eine Spur solcher Aehnlichkeit zu entdecken, und auch
Lad ewig üb. den Kanon desVolcatius S. 31 erklärt sich gegen
die Vcrmulhung, indem er dafür irgend eine andere Scene des
Kolax subslituirt. Warum aber gerade des Kolax? Läge nicht,
wenn Vcrmulhung gegen Vcrmuthung gestellt werden darf, der
A'tQt)aufi-/>li des Diphilus näher, so dass dieser zugleich den
IN'amen (Ptirgopolimices) für die Hauptperson des nach einem
'Akniujy gearbeiteten Stückes hergegeben halle?
DES PLAVTVS. 101
iiidiviclueJlen Gestaltung nach bestimmtem Mnster wie-
derholt habe: denn wie viele Parasiten, wie viele prah-
lende Soldaten (vgl. Prolog V. 38) waren nothwendig
vor, bei und nach Plautus (ein iniles gloriosus auch im
verlorenen Anfange der Baccliides) in Rom auf die Bühne
gekommen! Sodann aber, bedachte denn Vissering
gar nicht, dass Parasit und Soldat im Eunuchus nur in
denselben Scenen und in der engsten Verbindung auf-
treten? w^onach es ja ganz unmöglich zu denken, dass
die eine Person aus diesem, die andere aus einem an-
dern Original geschöpft sei, so wenig wie sich das Ori-
ginal der Eingangsscene des Plautinischen Miles glo-
riosus ohne den Artotroijus denken lässt. Mit Yisse-
rins aber sar einen Plautinischen Colax neben dem
Naevianischen auf blossen Abschrciberirrthum zurückzu-
führen wäre eine Vermessenheit, die mit dem Zweifel
an einer Naevianischen Nervolaria oder Carbonaria mit
nichten auf einer Linie stände; Vissering wusste nur
nicht, dass ausser Nonivis S. 545 auch Fronlo S. 62
Nieb. *) und die Veroneser Schoben zu Virg. Aen. II,
670 Verse aus Plauti Colax anführen: so dass also die
Autoritäten für beide Dichternamen sich ziemlich gleich-
stehen. Doch noch eine Hauptstütze für seine Meinung
fand Vissering in V. 30 ff. :
Colax Menandrist : in east parasitus colax
Et iniles gloriosus : eas se hie non Jiegat
JPers07ias transtulisse in Eunuchuni suani
*) Hier wird der letzte Vers so herzustellen sein :
Qui aliter regi dictis dicunl, dlüer in animo htiHenü habent,
der erste aber, den Bothe sehr verkehrt geändert, zu lassen sein
wie er ist. Auch bei Nonius ist weder B ot h es noch Grau er ts
Schreibung zu billigen, sondern wohl dieser Weg der richtige:
bdliolain
Aiiieam oclo pondo kabebat: [ille] accipeie noluU.
102 IM. DIE FABVLAE VARRONIANAE
Ex Gj'aeca : set eas J'ahulas f actus prius
Latinas scisse sese, id uero pejnegat.
Hier bezieht er eas fabulas auf die kurz vorherge-
gangenen Prädicate parnsitus colax und miles glorio-
sus, die mit einer allerdings leichten Wendung nun als
Titel gefasst werden können, und erliält so eine we-
nigstens mögliche Beziehung für das Pronomen eas:
„aber dass unter den eben genannten Titeln Komödien
schon früher ins Lateinische übersetzt worden". Allein
dann fehlt ja die Angabe, dass sie eben auch aus
Menanders Kolax übersetzt worden, was Aveder bis da-
hin gesagt war noch ungesagt bleiben konnte, weil Te-
renz eben die ihm vorgeworfene Uebereinstimmung sei-
ner Kolaxscenen mit den entsprechenden des Naevius
lind Plautus erklären will. Osann aber, worauf in al-
ler Welt will er eas fabulas beziehen? Die gramma-
tisch richtige Beziehung auf die zunächst vorhergehen-
den Begi'iffe Colax Menandri und Eunuchiun siiani
gibt eine Unmöglichkeit des Gedankens, die von dem
Gedanken geforderte Beziehung auf den Vers Colacem
esse Naevi et Plaiiti veterem fahulam ist eine gram-
matische Unmöglichkeit; nothwendig musste es dann
doch sed illas fabulas heissen, was sich noch dazu
gerade eben so gut mit dem Metrum verträgt. Und
selbst zugegeben, dass die Beziehung für das Pronomen
aus einem zehn Verse früher stehenden Satze herbei-
geholt werden könne, wozu überhaupt die Umständlich-
keit des factas prius latinas, wenn nichts gesagt wer-
tlen sollte als: „dass jene Stücke v or ha n de n sei en, sei
dem Diehter unbekannt geblieben" — ? während die
einfache und natürliche Bedeutung der Worte eas fa-
bulas prius latinas factas esse offenbar diese wäre, dass
unter eas fabulas griechische Stücke verstanden wür-
den, die in das Lateiniache übertragen worden. Wozu
DES PLAVTVS. 103
endlich noch die »''osse Unwahrscheinllchkeit kommt,
dass ein Naevianischer Colax und ein Plautinisclier Co-
lax dieselben zwei Personen (und darunter die Titel-
rolle) aus einem griechischen KoXaq genommen hätten
lind doch übrigens ganz verschieden gewesen waren.
Diese letztere Schwierigkeit fälll bei Grauerts Auf-
•fassung weg; aber sonst gilt alles gegen Osann Ge-
sagte auch gegen ihn, und ausserdem bleibt bei der
von ihm angenonmienen wesentlichen Identität des Nae-
vianischen und des Plautinischen Colax der Plural J'a-
bulas ganz unerklärlich ; in seinem Sinne erwartete man
sed illani fahulain (und zwar diess noch leichter auf
Colax Mananclri, als auf V. 25 bezogen) J'actam priiis
latinam scisse sese, wodurch jeder Undeutlichheit vor-
gebeugt war. — Was folgt aus allen diesen Erörterun-
gen ? Dass sich eas fahulas mit keiner der vorgetrage-
nen, und, setze ich jetzt hinzu, überhaupt möglichen
Auffassungen *) des von Terenz besprochenen Verhält-
nisses verträgt, also vom Dichter nicht geschrieben wer-
den konnte. Irre ich nicht, so schrieb er:
eas se hie iion negat
Personas transtuUsse in Eunuchiim suani
*) Nachträglich finde ich in Stallhaunis Wiederabdruck der kleinern
Westerhovschen Ausgabe die Erklärung: inlelligit Terenlins Me-
tiandri Colacem et Eunuchum. Daran hätte ich freilich nicht ge-
dacht. Erstlich ist ja in allem seit V. 25 Vorausgehenden vom
Menandrischen Eunuchus gar keine Rede. Zweitens ist unmittel-
bar vorher die Rede vom Terenzischen Eunuchus, vom iMenan-
drischen Colax und von des Naevius und Plautus Colax. Drittens
wäre die Versicherung, nicht gewusst zu haben, dass Menanders
Eunuchus schon Irühcr ins Lateinische übertragen worden, vom
Terenz vollkommen ungereimt , theils weil ihm diesen Vorwurf
niemand gemacht hatte, theils weil, wer etwas „nicht gewusst
zu haben" versichert, damit zugibt, dass er es nun erführen habe
und dass es sich so verhalte.
104
MI. DIE FABYLAE VAnRO^'IANAE
Ex Qraeca : set eas ab aliis faclas priiis
Latinas scisse sesCj id i'ero perriegat:
sei es nun dass easfabvlas ans easabalus durch
Verlesung entstand, oder, was eben so wahrscheinlicli,
dass — wie so hiiulig bei Terenz — fabiilas zu eas
als Erklärung hinzugeschrieben wurde und das ab aliis
verdrängte. Mit der Wiederholung des eas vergl. eiim
— eum im Prolog der Adelphi V. 9. 10. M\i eas per-
soiias sind der Parasit uu<l Miles des M en an dri-
sch en Colax bezeichnet, und eben so scharf ist das
nachfolgende eas zu nehmen: „die M e n an dr is c h e
Darstellung jener beiden Personen"; dagegen im
Folgenden iisdetn personis allgemein gesagt ist: Qiiodsi
personis isdeni („überhaupt schon dagewesene") knie
uti (so mit Bemb.) non licet, Qui niagis licet (nämlich
quam pamsitos et militesj) curr cutis servos scribere
u. s. w. Hiermit ist nun gewonnen, dass uns der Plu-
ral fabulas für die Auffassung des Verses Colacem esse
Naevi et Plauti veterem jabulam in keiner Weise mehr
beschränkt. Die schliessliche Entscheidung, ob es zwei
verschiedene Stücke, oder ob sie im Wesentlichen Eins
Avaren, gestehe ich sehr einfach zu hndcu: im ersten
Falle niusste es entweder heissen Colacem esse et Naevi
et Plauti veterem fabulam, oder Colacem esse Nae\>i et
Plauti veteres fabulas ; dass keine von beiden für je-
nen Sinn üblichen und natürlichen Ausdrucksweisen
gewählt worden, muss eben in bestimmter Absicht, zur
Bezeichnung eines besondern Verhältnisses geschehen
sein: welches aber ausser der Ueberarbeitunfr eines
frühern Stückes möchte noch gedacht werden können?
Vielleicht lüssl sich neben Naevius noch ein alter
Dichter nachweisen, zu dem Plautiis in gleichem Ver-
hältniss könnte gestanden haben: Fabius Dossen-
nus (oder Dorsennus). Ihn bezeichnet zwar der werth-
DES PLAVTVS.
105
lose Coimiientator Crucquianus zu Horaz Epist. II, 1,
179 (und demzufolge von Neuern unter andern Mül-
ler zu Yarr. S. 157. 303) als Atellanendicliter,
aber aus offenbarer Verwechselung mit der komischen
Person Dossennus, die eine stehende Rolle der Atellana
war, vgl. Munk de fab. Atell. S. 35 ff.) 5 Togatendich-
ter dagegen nannten ihn Orclli z. Horaz uud Munk
de Pompon. Bonon. S. 27, gegen den sich schon Neu-
kirch de fab. tog. S. 68 erklärte: unstreitig nur weil
bei Sencca Epist. 89 togatae antiqutie und inscriptus
Dossenni monunie/ito titulus in naher, aber zufälliger
Verbindung erwähnt werden. Das Rechte, dass er Pal-
liatendichter, sah Munk später ein de fab. At. S. 122,
und es foJot eben sowohl aus der engen Zusamnien-
Stellung mit Plautus bei Horaz, so befremdlich auch ge-
rade diese Zusammenstellung an sich bleibt, als aus
dem Titel des Stückes, woraus Plinius N. H. XIV, 13,
15 (92), der auch allein den Gentilnamen Fabius gibt,
einen Vers citirt: in yl charistiojie *). Eine so be-
titelte Komödie wird aber dem Plautus beigelegt von
Noniiis S. 157: Paiiperavit j id est pauperem fecit.
Plautus in Milite glorioso : quae improbast_, pro mer-
cis vitio dominum pretio paüperat. Idem Acliaristione ):
quam ego tanta paüperavi per doluni pecunia. Wenn
eine anzweifelnde Kritik hier durch die Annahme ei-
♦) Es gehörte nicht viel dazu, um das in M u n k s (S. 122) Worten
liegende starke Verschen zu vermeiden: Dossenni fahulam ab
in grata qnadam mulier e nomen sortitam esse coniicio. Von
äyuQiaiog wird ganz regelmässig der Personenname \4yc(Qi-
oxiwv, von dem unstreitig das Stück benannt war wie Stichus,
Pseudulus u. a. ni.
**; In der neuen Baseler Ausgabe ist Jlem Acaristione gedruckt.
Aus der Lesart alter Ausgaben uud der Leydener Handschrift,
Äcarlsliidio , eruirte, ich weiss nicht welcher Vorgänger Bo-
thes, den unvergleichlichen Titel einer Plautinischen Komödie:
"^4 y a Q i s t u d i u m I
106 lir. DIE FABVLAE VARRONIANAE
nes Ausfalls allerdings den Acliaristio als ein Plautinisches
Stück beseitigen könnte > so würde sie dann doch an-
derseits niclit umhin können, mit dem Namen des Dos-
scnnus einen dem Nonius übrigens ganz unbekannten
Dichter einzuführen. Nun können zwar unstreitig zwei
gleichnamige Komödien verschiedener Dichter vollkom-
men miabhängig von einander scln^ aber allerdings
macht der seltene Name Acharistio stutzig. Wiederum
haben wir über die Zeit des Dossennus so gar keine
Andeutung, dass er eben so gut Zeitgenosse des Te-
rentius sein konnte , Avie Bothe Com. fragm. S. 31
ohne Beweis annahm, als Zeitgenosse des Plautus, was
man mit abenteuerlichen Gründen früher zu beweisen
meinte: s. bei Bothe. Plinius, von Dingen sprechend,
die apud priscos gewesen , lasst zwar damit Spielraum *
für das ganze sechste Jahrhundert^ dass er Zeugnisse
des Plautus und Dossennus zusammenstellt, mag zwar,
wie die Erwähnung des Horaz, die subjective Auffas-
sung begünstigen^ dass Dossennus ungefähr gleichzeitig •
mit Plautus gewesen ; aber auch, dass er älter war?
Welche Btwandtniss es auch hiermit habe, der
Cplax steht sicher. Von einem nachweisbaren Bei-
spiel aber hätte man allerdings ein Recht, auf andere
niclit mehi" nachweisbare zu schliessen : und unter die-
sem Gesichtspunkte würden wir am Ende auch nichts
dagegen haben, wenn sich jemand der oben als allzu
unsicher bei Seite geschobenen Nervolaria und Carbo-
iiaria wieder annehmen wollte. Ja noch mehr: wir er-
kennen von freien Stücken an, dass es überhaupt der
Beweise aus bestimmten Komödienllteln nicht bedarf, oder
vielujchr dass diese Art von Beweis, allein ins Auge gefassl,
sehr möglicherweise ganz am Ziele vorbeischiesst. Denn
wer sagt uns denn, dass dem überarbeiteten Stück nicht
zugleich ein neuer Name gegeben wurde, wo nicht im-
DES PLAVTVS. 107
liier, doch öfter? *) Dann aber koniiTe selbst unter
den heutzutage bekannten Titeln noch manches Beispiel
von Umarbeitung stecken, und ohne dass menschlichem
Scharfsinn die Entdeckung auch nur eines einzigen
vergönnt wäre, wäre der Phantasie hinlänglicher Spiel-
raum gegeben, sich das von Gellius angedeutete Ver-
liiillniss in beliebig grosser Ausdehnung vorzustellen.
Nichtsdestoweniger kann dieser Theil des Gellianischen
Berichtes in der Ausschliesslichkeit, in der er auftritt,
unbedingten Anspruch an Glaubwürdigkeit nicht ma-
chen und muss sich wenigstens den Vorwurf der Un-
ecnauiakeit gefallen lassen. Es heisst darin ohne Ein-
o o o
schränkiing: „die nicht von Plautus hei'rührenden Stücke
seien Plautiniscbe Umarbeitungen anderweitiger Stückes,
die eben daher stiliiin Plautinum i'esipiant."^ Nun war
ja aber dieses Letztere gerade das Kriterium , mittels
dessen Yarro dem Plaulns ausser den ganz unzweifel-
haften noch andere Komcidien zuwies {adduclus filo at-
nue facetia sermonis Planta cojigruentis): folglich,
könnte man sogleich sagen, musste es, da doch Varro
iii( ht alle für acht hielt, auch solche geben, die nichts
von Plauiinischem Stjl hatten, alsa auch keine Umar-
beitungen waren. Mögen wiV indess immerhin einräu-
men, dass noch ein wesentlicher Unterschied zwischen
dem resivere stiluni Plautinum und filum atfjue face-
tia sermonis Plauti congruentis zu denken sei: die
Bedenken häufen sich von andern Seiten. Erwäge man
nur, um welche Anzahl ungefähr von überarbeiteten
Stücken es sich handelt. Im Ganzen waren es etwa
*j Zvviir die von Alexis (wie es scheint) umgearbeiteten Komödien
des Antipiianes behielten ihren alten Namen, selbst ohne jeden
unterscheidenden Zusatz, bei: s. IVIeineke Hist. crit. com.
S. 393. Dagegen den Oliüriai>)g des Anliphancs taufte Menan-
dei zu enieni Jiioidcii\u(i)y um, obgleich geiadt hier die Vtian-
108
III. DIE FAEVL\E VARUONIÄNAE
130 Komödien *), die unter Plautus Namen gingen,
sagt Gellius, und sagt es, wie wir fest überzeugt sein
dürfen, für die Varronische Zeit und auf Varros An-
gabe hin. Denn sehr leicht wöge der Einwurf, bis zu
130 sei die Masse der sogenannten Plautinae erst in
o
dem langen Zeiträume bis auf Gellius angewachsen, und
von seiner Zeit spreche Gellius. Der vor-varronische,
nicht der nachfolgende Zeitraum war der einer zuneh-
menden Akrisie, dieser vielmehr der einer festbegrün-
deten Herrschaft der Yarronischen Kritik, die nun in
der ununterbrochenen Tradition der Grammatiker fort-
Avirkte und massgebend blieb. Lassen wir indess im-
merhin von den 130 noch eine Anzahl absehen: ei-
nige für den Plautius: einige, indem etwa manches Stück
unter zwiefachem Titel doppelt gezählt wurde, vielleicht
auch eines und das andere nur spätere PlaiUinische
Umarbeitung eines frühem eigenen war: was beides
weder an sich besondere Wahrscheinlichkeit hat, noch
in einer bestimmtem Spur nachweisbar is.. Dennoch
sei es; gehen wir auf die runde Zahl von 100 herun-
ter, die Scrvius zum Anfang der Aeneis als giösste An-
gabe hat. Seien ferner nicht 21, sondern (warum, wird
sich sj^äter zeigen) sogar die kleinere Hälfte als ächte
Plautinae z"gegebcn. Selbst so bleibt uns noch immer
eine Masse von 60, sage sechzig Komödien. Und diese
sollten säramtlich Ueberarbeitungen von Dichtunfren
anderer Komiker gewesen sein? da doch eine ganz
oberflächliche Durchsicht in dem rctractare et ejcpo-
lire um so weniger liegen kann, als sie nicht genügt
haben würde, um stiluin Plautinum darin zu finden.
derungcn gewiss nicht stärker waren als in jenen Füllen:
s. Meineke ebendas. S. 32.
*) Woher dos Parrhasius (bei Taiibinann lid. 1, 8.1300) comoe-
diac circilcr CXYAT stammen, weiss ich nicht zu sagen.
DES PLAVTAS. 109
Das übersteigt doch sclion an sich alles billige Mass,
nnd lüsst sich z. B. mit der englischen Hypothese in
Betreff derjenigen Sheakespearischen Stücke, welche
Tieck vielmehr für Jugendarbeiten des Dichters will ge-
halten wissen, gar nicht mehr vergleichen. Wenn wir
freilich Stieve de rei scen. ap. Rom. orig. S. 87 ff.
joloeii, so läofe dasselbe Verfahren für die Tragödie der
Romer im weitesten Umfange zu Tage, indem er die
mit Livianischen oder Ennianischcn Stücken gleichna-
migen Dramen des Pacuvius und Attius ohne Weiteres,
nnd als gebe es eine andere Auflassung dafür gar nicht
(s. Welcker, d. griech. Tragoed. S. 1394), für solche
Lniarbeitungen erklärt. Bei Plautus aber, hat man da wohl
bedacht, wie sich die Aiinahme mit dem reimt, was wir
Aon Plautus Leben und dichterischer Thätigkeit , Avas
von den Zeit- und sonstigen Verhältnissen anderer Ko-
miker wissen? Schon Osann fragte, wer denn eigent-
lich die frühern Dichter seien, deren Pi'oductionen
Plautus erneut habe, indem ausser Livius und Nae-
vius kein älterer Komiker bekannt sei. Gerade diese
beiden, sagt Grauer t, genügen vollkommen. Ich zweifle
sehr: schon darum, weil auf die Wahrscheinlichkeit
einer so grossen Fruchtbarkeit, dass sechzig von ih-
ren Stücken überarbeitet werden konnten, nicht die
mindeste Spur hinführt; und wenn, so Avürde ja das
ganze Verhältniss ziemlich daraufhinauskommen, dass
die gesammte ältere komische Litteratur in verjüng-
ter (ieslalt durch Plautus wäre auf der Bühne erneuert
^vorden : eine so merkwüi'dige Thatsache, dass man wohl
l)illig Anstand ninunt, ihr ohne eine nähere Beglaubigung
Eingang zu gestatten. Oder gab es ausser jenen bei-
den noch andere Konjiker? Weder für Plautius noch
Juventius liegt der geringste Schein vor, dass sie äl-
ter als Plautus waren: s. Excurs 3 ; eben so wenig, Avie
110 III. niE FABVLAE VARRO^MA^•AE
wir sahen, füF Dossenniis; und wenn der (eben dort
behandelte) Licinius Imbrex einigen Schein dieser
Art für sich in Anspruch nehmen darf, so gih doch je-
denfalls für ihn, wie für Juventius, selbst für Dossenniis
trotz der scheinbaren Auszeichnung des Horaz, dasselbe
Dilemma, mit dem schon die Bedeutsamkeit des Plau-
tius für unsere Frage abgewiesen wurde: wenn sie
namhaft gewesen wiiren, so wüssten wir mehr von ih-
nen, und waren sie untergeordnet, so konnten sie nur |j
einen sehr kleinen Beitrag zu der Gesammtsumme von
60 geben. Das aber wird man doch wahrhaftig nicht
etwa sich einbilden wollen, dass Plautus gleichzei-
tigen lebenden Dichtern ihre Komödien diaskeuirt
habe^ oder dass diese, seine Rivalen, (wie etwa Trabea
und Atilius, oder gar auch Ennius?) sie ihm zur
Correctur vorlegten! — Wie aber, waren denn Livius
und Naevius selbst, als Plautus dichtete, langst gestorben
und begraben? Als er in seiner Blülhe stand, allei*- •
dings ; aber er trat ja schon ungefähr um 530 auf *),
und 545 finden wir den Livius noch am Leben, JNae-
vius aber starb erst 549, gerade zwanzig Jahre vor Plau-
tus **). In diesen 20 bis 25 Jahren müsstcn jene sech-
zig Umarbeitungen alle gemacht sein. In einen je kür-
zern Zeitraum sie zusammengedrängt werden müssen,
desto stärker wird die Zumuthung an unsern Glauben.
Uud ein besonders gewichtiger Zweifel steigt uns noch
dadurch auf, dass eben in das letzte und vorletzte De-
cennium des Plautus fast alle jetzt erhaltenen Komödien
fallen ***), so dass, sollte man meinen, dieser Zeitraum
•) S. Diss. II.
**) S. jetzt Klussinann Kaev. vit. et figm^ S. 15—24: eine Par-
tie des Hüchleiiis, mit der wir uns mehr als mit mancher andern
einverstanden erUiircn können.
"•1 S. Diss. V.
DES PLAVTVS. 111
(liivcli die eigenen Schöpfungen des Dichters genugsam
ausgefüllt ist.
Zu diesen Bedenken allen gesellt sich nun noch
die Frage, was denn eigentlich für Plautus Anlass und
Zweck solcher Ueberarbeitungen gewesen wäre ? Für
einzelne Fälle lassen sich immerhin Möglichkeiten al-
Icr Art denken, wie man denn selbst einer Berufung
auf das blosse Belieben des Dichters, auf zufällige Nei-
gung und vorübergehende Laune zum Verändern und
Umgestalten, oder auf diese und jene luconvenienz eines
auf der Bühne zu erneuernden Stückes nichts entge-
genzusetzen hätte. Aber etwas ganz Anderes liegt in
der Ueberlieferung desGellius; nach ihr würde es sich
um ein fast systematisches, ein ganzes Leben durch fest-
gehaltenes Verfahren handeln, und .dafür gestehe ich
(inen durchgreifenden Beweggrund nicht abzusehen.
Man wird erwidern, die veraltete Sprache eines Nävius
sei es, die einem veränderten, schon gebildetem Ge-
schmack nicht mehr gemäss gewesen sei und darum
von Plautus der höhern Stufe der Gegenw^irt habe müs-
sen angenähert werden. Diese Vorstellung entbehrt je-
tloch alles Haltes 5 die Sprache hat im sechsten Jahr-
hundert gewaltige Fortschritte gemacht, aber erst spä-
ter 5 der Abstand von Plautinischer zu Terenzischer
Sprache ist (ganz abgesehen von dem Individuellen der
Darstellung), obwohl nur etwa zwei Jahrzehende dazwi-
schen liegen, allerdings ein sehr entschiedener: der
Lnterschied zwischen den Komikern Naevius und Plau-
tus aber gar keiner, so wenig wie zwischen ihnen und
dem_ Dramatiker Enuius. Sehr möglich, dass die Nae-
vianischen (auch die Livianisehen) Fragmente gar nicht
nut allen Härten der ursprünglichen Form, sondern
vielmehr mit den Abglätlungen einer spätem Periode
auf uns gekommen sind 5 aber das gilt alsdann eben
112 m. DIE FABVLAE VARRONIANAE
SO gut auch von der Sprache des Plautus , und wh'd
sich im Ganzen doch mehr auf den, sich erst allmäh-
]ig festsetzenden und zur Gleichförmigkeit gestaltenden,
schriftlichen Ausdruck der Sprachformeu, als auf diese
selbst erstreckt haben, iadem wir ja eben sonst nicht
so vieles Archaistische im Plautus noch finden würden.
Worin der merkwürdigste sprachliche Unterschied her-
vortritt, das sind nicht die verschiedenen Dichter der-
selben Gattung, sondern die verschiedenen, wenn schon
ganz gleichzeitigen Gattungen selbst. Während im Epos,
nicht nur des INaevius, sondern noch des Ennius, die
Sprache noch fast krampfhaft ringen muss , um ihrer
selbst mächtig zu werden und dem Stoffe zu genügen,
fand die Komödie, und in gewissem Grade selbst die
Tragödie, an der .Umgangssprache des damaligen Le-
bens die ihrem Inhalte und den Dialogrhythmen ge-
mässe und fügsame Form vor, der nun sprachgewandte
Dichter leicht eine Läuterung gaben ohne ihr Zwang
anzuthun. Die Anfänfre und die Entwickeluno der Gat-
o o
tungen waren eben grundverschieden bei Griechen und
Römern.
Durch die vorstehenden Betrachtunsen wird das
sachgemässe Urtheil über des (iellius Bericht von fa-
bidis retractatis et expolitis hinlänglich vorbereitet sein.
In \ arro's iJuche fand Gellius, wie die Angabe von ei-
nem Dichter Plautius, so auch die über Plautinische
Diaskeuasen älterer Komödien, als welche allerdings
fast nur Livianische und Naevianische zu denken sind ;
aber Gellius trug, was bedingt gesagt war und in Var-
ro's Sinne gewiss nur von einer massigen Anzahl von
Beispielen gelten sollte, uidvrilisch auf alle zweifelhaften
fabulae Plautinae über, indem er, diess wahrscheinlich
in Gemässheit dessen was er bei Varro gelesen , mit
einem Neque tarnen, (liibinin est anhob (denn lür das
DES PI.ÄVTVS. 113
Maass seiner eigenen Kenntnlss und Einsicht wäre diese
starke AfliJ-matioii doch wohl zu dreist), und mit un<:e-
iiauem Ausdruck fortfuhr quin isLae q uae scriptae a
Plaiito tioii vielen Luv et noniini eins addicuntuvj vete-
Tuin poeta/'iim J'iierint ei ah eo retractatae et expoli-
tae siut , ac propterea resipiant stiluin Plauiinum. Hatte
er z. B. viultae statt istae gesetzt, oder qii aedam ,
so wäre er gewiss der Wahrheit und auch der Mei-
nung des \arro viel näher gekommen.
Genügen uns also die beiden von Gellius augeführlen
Ursachen nicht, um das Vorhandensein einer Masse von
130 auf den Namen des Plautus gehäuften Komödien zu
verstehen, so fragt sich, welche Hauptursache war
wirksam, um in Gemeinschaft mit jenen untergeordne-
ten diese Thatsache herbeizuführen? Gellius selbst lei-
tet uns indirect darauf hin. Nach ihm erklärte ^ arro
eine Komödie, die unter dem Namen des Atilius
ging, für Plautinisch. Konnte sogar eine Production
des Hochberühmten auf den Namen des Unberühmtea
viberoehen, um wie viel mehr umgekehrt? Eineso sel-
tene Ausnahme jener Fall wird gewesen sein, in so wei-
ter Ausdehnung darf man sich die Wiederkehr des ent-
gegengesetzten denken, nach der Analogie, dass über-
all und in allen Gebieten das individuell Hervorra-
gende in volksmässigcr Auffassung zu einem collectiven
Mittelpunkte wird, um den herum sich das minder be-
deutende Gleichartige agglomerirt, seiner Eigenexistenz
verlustig gehend. Wie nur das Fehlen einer urkund-
lichen x\ufzeichnunfr es möglich machte, dass ein muth-
masslich dem Plautus zugehöriges Stück zu einem ver-
meintlich Atilischen wurde, so konnte nicht nur, son-
dern musste fast unvermeidlich derselbe Mangel an be-
stimmter Ueberlieferung das Uebcrtragen von namen-
los umherschweifenden Komödien auf den Hauptre-
8
Il4 Iir. DIE FABVLAE VAUnONIANAE
prSsentanten der ganzen Diclitungsgaltuiig bewirken, zu-
mal wenn ein äusserer Anlass und Anstoss gegeben
war, Bcnamung an die Stelle der Nanienlosigkeit zu
setzen. Als solelicr Anlass ist uns hervorgetreten die
im siebenten Jahrhundert neuerwachte Leidenschaft für
das alte Lustspiel aus der Mitte des sechsten, das ist,
Avenn es seinem hauptsächlichsten und vorzüglichsten
Bestandlheile nach bestimmt wird, für das Plautinische
Lustspiel, welcher Name damals , elie noch irgend eine
litterarisclie Kritik aufgeräumt j gesondert und wieder
individualisirt hatte, eine Art von kurzer CoUectivbe-
zeichnunji greworden sein magr für die Blüthe dessen.
Od O '
was in der Gattung der römischen Palliata eine schon
ziemlich dunkel gewordene A ergangenhcit hervorge-
bracht hatte. Möglich, dass< man, um dem Volksge-
schmack genugzuthun und zugleich im eigenen Interesse
der Theaterunternehmer, sich selbst daraus gar kein
Gewissen machte, Komödien z. B. des Trabea, des Ati-
lius und anderer älterer Dichter, die man als solche
kannte, wissentlich und absichtlich dem Publicum, wel-
ches eben stndiosc ejcpetchat Plautinas fabiilas , kurz-
weg als Plautinische vorzuführen; viel unverfänglicher
ist jedenfalls die obige Anuaiime, wonach man ohne
bewusste Täuschung verfuhr, indem gar manches Stück
jener Dichter sich nur in den geschriebenen Rollen, die
zum Gebrauch der Schauspieler gedient hatten, in den
Tlicaterrepcrtoircs, in den Häntlen von actores und do-
mini gregis erhalten hatte, ohne Angabe des Verfassers,
zu der ja für jenen Behuf gar kein Anlass vorlag. Die-
ses Yerhältniss also ist es, welches ich für die Haupt-
ursache der aüflallcnd grossen Anhäufung „Plaulinischer"
Komödien glaube ansehen zu dürfen, wie es denn in
der That den weitesten Spielraum gewährt. Und hier
schliesst sich nun wieder die frühere Betrachtung an.
»ES PLAVTVS. 115
<1a.s.s die auf diese erneuerten AiifTülirunfien bezüsUclicn
anilliclien Aufzeichnungen dem Yorro für seinen Zweck
aiu gar nichts helfen konnten, sondern er,, wenn ihm
auch keine urkundlichen Notizen der Vorzeit vorla-
gen, von allem historischen Anhalt giinzlich verlas-
sen war.
Ich habe die Lage der Dinge darzulegen gesuchtj
die es dem Varro unmöglich machte, von festen Aus-
gangspunkten sichern Schrittes vorwärts zu schreiten
zu scharfen Entscheidungen über Aechtheit oder Un-
achtheit Plautinischer Dichtung, und diese Einsicht in
die Vorbedingungen seiner Kritik wird nicht weni«-
dazu beitragen, diese selbst in ihrem wahren Werthe
und dem Maasse ihrer Verbindlichkeit für nnsern Glau-
ben erscheinen zu lassen. Was blieb dem Varro übri*^,
ausser erstlich ein fast mechanisches, und zweitens ein rein
subjectives Vci'fahren ? Denn mehr mechanisch, als ei-
gentlich objectiv müchte ich den ersten Schritt nennen,
den er that — und thun musstc, ohne dass seine Me-
thode darum ein Tadel trifft, weil er einen andern
nicht ihun konnte. Er nahm die vollständigem oder
unvollständigem Komödienlisten der altern Litteratoreii
vor, sah nach, welche Komödientitel in allen ohue
Ausnahme als Plautinische verzeichnet standen, fand de-
ren ein und zwanzig, und schied diese zuerst als beson-
dere INIasse von der Gesammtzahl aus (« ceteris s e-
gre g nv it). Natürlich hatten diese eben darum, Aveil
immer auch die Zahl der Zeugen eine gewisse Auto-
rität hat, eine allgemeine Voraussetzung wirklich Plau-
tinischen Ursprungs für sich, jedenfalls ceteris paribus
in höherm Maasse für sich, als die durch weniger Stim-
men bezeugten, und man sagt nicht das Falsche, wenn
man sich schlechthin ausdrückt, sie seien von Varro
für acht erklärt worden 5 aber das Richtige sagt man
llG III. DIE KAinLAK VARRONIANAE
damit auch nocli niclil; er erklärte sie eben nur in-
sofern für acht, als blosse Zählung von Zeugnissen,
und zwar von sehr mittelbaren und in ihren Motiven
nicht erkennbaren, einen gewissen Grad von Glaubwür-
digkeit bedingt; seine Anerkennung war — so lange
Avir uns innerhalb des Wortlautes des Gellianischen Be-
richtes halten — weder eine direkt ausgesprochene noch
eine unbcdinct eemeinte , sondern durchaus nur eine
indirekte und relative. Die Worte quoniain diihiosae
iioii eraut sind wesentlich gleichbedeutend mit dem
nachfolgenden afTirmativen Satze consensu oinniiun Plaiiti
esse ceiisehnutur, und heissen nichts anders als: „weil
sie überall als Plautinische aufgeführt waren," oder so-
fern man sich auch ausdrückliche Urtheile von dem
Bi'grifl' der „indices" nicht ausgeschlossen denkt, „weil
niemand einen Zweifel an ihrer Aechtheit ausgespro-
chen", höchstens (um doch den eigentlichen Entschei-
dungsgrund nicht blos negativer Natur sein zu lassen)
„weil alle Vorgänger ihre Aechtheit behauptet hatten";
ein selbstständiojes Urtheil des Varro würde mit Noth-
o
Avcndigkeit erst dann darin liegen, wenn es essent statt
erant hiesse. Ist aber dieses der Sinn der Varroni-
schen Anerkennung, wie er es in Erwägung aller Ver-
hältnisse sein muss, so ist begreiflicher Weise die Mög-
lichkeit nicht ausgeschlossen, dass auch die Einstim-
migkeit aller Vorgänger trügerisch war, indem sich ent-
weder in die sämmtlichen Verzeichnisse (von einem er-
sten Iirthume her, der sich dann unberichtigt weiter
fortpllanzte) ein oder das andere Stück eingeschlichen
hatte, w'elches dennoch nicht von Plautus war; oder
aber, indem in nur irgend einem Verzeichniss ein
wirklich Plautinisches zufällig ausgelassen war: denn
wie auch alsdann Varro selbst urtheilen oder fühlen
mochte, seinem Princip nach, wie es bei Gellius auf
DES PL.WTVS. 117
das Unzweideutigste ausgespioclien ist, niusste er mit
den Vorgängern irren, und im ersten Falle das niciit-
plautiuiscbc Stüek unter die 21 aufnelimeii, im andern
das als äclit erkannte von ihnen ausscldicssen. Der letz-
tere Mangel hatte nielit so viel zu bedeuten, da er ihn
auf anderm Wege gut machen konnte und, \vie wir se-
hen werden, gut zu maclien wenigstens bemüht war,
Avenn auch der Erfolg späterer Jahrhunderte seiner Ab-
sicht nicht entsprach 5 in Betreff des ersten Punktes aber
Ijat es Yarro ohne Schuld verschuldet, wenn etwa un-
ter den auf uns gekommenen „Piautinlschen" Konjödien
eine oder die andere nichtplautinische sich befinden
sollte; und unsere heutige Forschung kann sich in die-
ser Beziehung durch die Varronische Kritik in keiner
Weise gebunden oder behindert fühlen. Einer, wo nicht
völlig, doch thcilweise zufälligen ausseidichen Einstim-
migkeit verdanken wir also die Rcttuufr unserer heiiti-
gen 20 (21) Stücke 5 welchen Anlheil gerade an ih-
rer Erhaltung der Zufall hatte, aber der in seinen
Ursachen noch erkennbare Zufall, das scheint
sich auch noch in einem andern Zusammenhan2e der
Betrachtung zu ergeben. Fortgesetzte Beobachtung hat,
wie schon früher berührt wurde, allmählig zu der Ue-
berzeugung geführt, dass die Abfassungszeit fast aller
unserer heutioen Plautinischen Dramen in das lel7,te
und vorletzte Decennium des Dichters fällt. So, oder
umgekehrt aufgefasst (dass gerade die letzten Arbeiten
des Dichters, und sie allein, uns erhalten sind,) ist die
Thatsache gleich merkwürdig, und wird durch die al-
lerdings natürliche Annahme, dass im Ganzen die jüng-
sten Schöpfungen auch die verhältnissmässig gereifte-
sten und vollendetsten des Meisters gewesen, zwar gar
sehr zu unserm Besten gewendet, aber doch keineswe-
ges ausreichend erklärt. Yielmchr erkennt mäii hier,
118 III. DIE FABVLAE V/VUnONlANAE
wenn wir nicht irren, eine fortgesetzte Kette von Ur-
sachen lind Wirkungen. Da der Dichter noch jung und
ranicnlos, das gesaramte Theaterwesen noch neu war,
wurden amtliche Aufzeiehungen über das Biihnenspiel
entweder noch nicht gemacht, oder nicht regelmässig
und zuverlässig genug gemacht, oder nicht sorgsam ge-
nug Lewahrt, kurz, mangelte es an urkundlichen Grund-
lagen einer sichern Tradition; mit dem Berühmtwer-
den des Dichters, mit dem wachsenden Interesse für
Theaterlust und eine durch das dreifache Dichterfre-
Stirn des P 1 a u t u s , E n n i u s und P a c u v i u s glän-
zende Bühnenlitteratur trat jene Sorge und ihr entspre-
chende Geordnete Einrichtuno-cn ein, und die Mittel zu
fester Tradition waren eeseben. Oder noch einfacher
gefassl: des vmberühmten Neulings Dichtungen wurden
vernachlässigt, sie selbst und ihre Herkunft vergessen:
des gefeierten Lieblings Stücke ^ auf den aller Augen
gerichtet waren, konnten nicht mehr dem Schicksal der
]Nichlbeachtung verfallen und Hessen eine Uiigewissheit
über ihre Entstehuno "ar nicht aufkommen. Darum
fanden sich diese spätem Dichtungen in allen
Verzeichnissen vor; weil sie liier standen, gingen sie
in die Varronischc Zahl (oder „Auswahl", wie die Neuern
zu sagen pflegen) über; weil diess, so behaupteten sie
einen Yorrano- für die Folgezeit und erhielten sich auf
unsere Tage.
Je weniger aber dem Varro selbst verborgen sein
konnte, dass mit den 21 Komödien nur die letzte Le-
bcnsperlode des Dichters ausgefiillt sei, desto unerläss-
licher mussle es ihm schon darum erscheinen, bei den
vorläuf'o ausgeschiedenen 21 nicht stehen zu bleiben
und hiermit seine Kritik abzuschliessen , sondern wo
möglich auch ächte, wo nicht die ächten, Stücke aus
der frühern Lcbcusperiode zu ermitteln. Aber nicht
DES PLAVTVS.
119
bloss tlaruni, wie sich alsbald zeigen wird. Hier näm-
lich sind wir nunmehr an den eigentlichen Knotenpunkt
unserer ganzen Untersuchung gekouinien, an den Punkt,
über den die schiefsten und ungenügendsten Vorstel-
lungen giing und gäbe sind. Man ist mit dem weitem
Bericht des Gellius sehr schnell fertig gewesen, indem
man ohne viel Ueberlegung aufstellte: ausser den 21
auf äussere Beglaubigung hin angenommenen Komödien
erklärte Varro noch- einige wenige andere (quasdam
item alias), die für Productc anderer Dichter galten, le-
diglich nach Innern Merkmalen für Plautlnisch , indem
er an Sprache und Witz diesen Dichter zu erkennen
glaubte; so namentlich die Boeotla. Die ganze übrige
Masse der sogenannten Plautinischen Komödien wurde
also nach dieser Vorstellung von Varro schlccluhin als
unplautlnisch verworfen. Und nun wainderte man sich
und wnsste sich den Widerspruch nicht zu erkläi'cn,
dass doch, wie der Schluss des Kapitels bei Gclllus
angibt, derselbe Varro sollte behauptet haben, zwei
Stücke jddtlictiis und Saturio seien voui Plautus in pi-
strino geschrieben; man fand es gar zu aufTallcnd, dass
Varro Stücke, wie z. B, die Comniorieutes, die in ei-
nem Terenzischen Prolog" durch das nnverfän£>llchst{:
o o
Zeiigulss als Plautlnisch bezeichnet worden, unter die
unächten verwiesen hätte; und was des Wunderns mehr
war. Hätte man sich doch, die vorliegenden Verhält-
nisse und "eschenen Bedlnguntren nur einioermasseu
veranschaulichen mögen: dann würde man dem Varro
nicht die Verkehrtheit aufgebürdet haben, sechs gün-
stige Zeugnisse als Beweis der Aechtheit, fünf günstige
Zeuonisse als Beweis der Unächlhclt zu nehmen. Welch
o
seltsames Verfahren überhaupt. In der überlegtestca
und planmässigsten Weise zu beginnen, sämmlllche id-
tere Verzeichnisse zu Grunde zu legen, zunächst die
120 III. DIE FABVLAE VARROMANAE
durch allgemeine Ueberelustiinmung derselben bezeug-
ten Punkte zu ermitteln, und nun auf einmal zu dem
entgegengesetzten Extrem überzuspringen und noch ei~
nige andere gar nicht (oder wenig) bezeugte Punkte
nach rein subjectivem Gefühl hinzuzufügen. Heisst das
einen genommenen Gesichtspunkt verfolgen, einen auf-
geslelllen methodischen Grundsatz irgend erschoj)fend
durchführen, oder gerade auf halbem Wege stehen
bleiben ? Liegt zwischen consensu omniitm (Plauti esse
ceiisehantur) und nullius oder prope j/ullius testinionio
(denn darauf kommt ja das iwn itominihus aliarum OC"
cupatas hinaus) nichts in der Mitte? Erwartet man
nicht als Drittes ple ro rumque oder multoruin con-
sensus ? Und führt endlich nicht gerade auf eine sol-
che Mittelstufe ausdrücklich der Wortlaut des Gellia-
nischen Berichts über Saturio und Addictus hin? ,,^5"^^-
turiofiein et jiddictuin et tertia?n, cuius nunc mihi no-
men non suppetit ^ in pistrino euMi, scripsisse V^arro
et plerique alii memoriae tradiderant.^' Aber auch
da, wo Gellius vom Varronischcn Verfahren selbst sj)rlcht,
drückt er sich zwar nicht entschieden für , doch eben
so wenig gegen die obige Auffassung aus. F^s wiire au
sich leicht genug zu glauben, dass er, wie anderes Wis-
senswürdige , so auch hier einen Hauptpunkt in seiner
ziemlich obrvflachlichcn und aphoristischen Berichter-
stattung ganz übergangen hätte, indem er ihn als be-
kannt und sich von selbst verstehend voraussetzte, oder
als untergeordnet für die Durchführung seines eigent-
lichen Grundgedankens behandelte (der kein anderer
war, als zu zeigen, dass Plautinische Dichtung an In-
nern Merkmalen erkennbar sei) und darum schnell zu
dem beweisendsten Beispiel, der Boeotia, fortging; wie-
wohl es schon hinreichte, sich zu erinnein, dass Gel-
lius überhaupt auf er.schüpfcude und zusammcidiangcnde
DES PLAVTVS. 121
KrcJrlei'ungen gar niclit ausgeht, sondern sich mehr dl-
Ictlanlisch mit einer Bluraenlese von nnterhaltenden
lind leicht \vegz.ulesenden Notizen begnügt. Aber
noth'.vendig ist es dennoch nicht, dass mit quasdam
item alias probauk eben nur dieselben Stücke ge-
meint seien, welche, durch die Anknüpfung eines eas~
que , gleich darauf als iani nominihus aliorum occupa-
iae bezeichnet werden; das quasdam hindert keines-
weges , eine ziemliche Anzahl zu denken, die Vax"ro
adducLus filo atque facetia sermonis Plauto congruen~
lis anerkannt habe, und easque kann sehr wohl heissen;
„und zwar solche auch in dem Falle, dass sie schon
auf anderer Dichter Namen übergegangen waren", also
mit andern Worten : „und darunter auch solche, wel-
che u. s. w." Denn mit dieser Entscheidung nach iii-
nern Merkmalen steht gar nicht im Widerspruche, was
von einem consensus pleroruniqiie vorhin gesagt wor-
den, indem sich nun das ganze Sachverhaltniss voll-
ständig so stellt: Die von Varro aus einer Masse von
130 als muthmasslich acht Plautinisch ausoeschiedenen
o
Stücke zerfallen in verschiedene Klassen, welche sich
nach dem Grade von Gewissheit oder Wahrscheinlich-
keit, den das eingeschlagene Verfahren gewährte, drei-
fach abstufen. In die erste Klasse kommen Amphi-
truo — Vidularia zu stehen, als die in allen Quellen
dem Plautus beigelegten: also nach ausschliesslich
I o b i e c tl V e tu E n t s c h e i d u n p s s r u n d e. Hieran rei-
hen sich auf zweiter Stufe diejenigen Stücke, die, zwar
in einer oder der andern Quelle, sei es als nichtplau-
I tinisch oder nicht als plautinisch verzeichnet, doch in
den meisten oder einer erheblichen Mehrzahl standen,
j wenn nämlich dem Varro der Mangel an Einhellig-
keit der Zeucen durch ausreichende Ge^engründe auf-
j gewogen zu werden schien. Diese Gründe waren iheils
122 ni. DIE FAEVLAE VARRONIAISAE
aus der PlauUniscljcn Sprache und Darstelluncr entnom-
men (adductus ßlo u. s. w. bei Gellius)j iheils beruli-
ten sie auf liistorisclien Erwägungen, wie das Beispiel
von Saturio und Addictus beweist, deren Aechtheit
Yarro, wenn wir den Beriebt des Gellius ricbtig ver-
stehen, darum anerkannte, weil sich seiner historischeu
Kritik die Ueberlieferung, wonach sie vom Dichter wäh-
rend seiner Dienstzeit in der Mühle verfasst waren, be-
währte *). Sonach bestimmten zur Aufnahme in die
zweite Klasse sowohl objective als subjec-
t i v e E n t s c h e i d u n CT s o r ü n d e. Es blieb eine dritte
Klasse übrifr für die cfewiss sehr kleine Zahl von
Stücken, die, als Plautinisch fast gar nicht bezeugt oder
auch dem Plautus ganz abgesprochen, doch durch ihre,
wie es dem Varro schien, einleuchtende Verwandtschaft
in Sprache und Darstellung ihm die Anerkennung der
Aechtheit abnöthisten : so dass also hier a u s s c h 1 i e s s-
lieh subjective Entscheidungsgrün de wirk-
ten **). Dafür wird als Beispiel die unter dem Nameu
*) Zum Ueberfluss liegt Varro's ausdnickliclie Anerkennung des Sa-
Uirio und des Addictus auch in den Uchergangspartikeln S e d
enim bei Gellius, nachdem eben von den fabulae a Plaiilo re-
tractatae et expolilae die Rede gewesen: „aber freilich Sa-
turio und Addictus gehören nicht in diese Kategorie ," wie Ei-
nige müssen gemeint, oder doch dem Gellius (vermöge der Aus-
dehnung, die er in seiner AnlTassung jener relvaclatio gab) zu
denken dadurch müssen offen gelassen haben, dass sie ihnen ei-
nen l'lalz unter den Piautinisclicn niciit anwiesen: zu denen also
die nachfolgenden pleriqne den Gegensalz bilden.
*) Eben solchen hatte wahrscheinlich schon Servius (Clodius)
auch auf die Aechtheitskritik ganzer Komödien, nicht bloss ein-
zelner Verse, Einduss gestattet; in der letztern Beziehung be-
zeugt es Cicero ad famil. IX, 16 : ut Servins . . . facile diceref,
hie versus Piauli non est, hie est, quod trilas haheret aures no-
tandis generibus poelavum ci consueludine legendi. Den Gellius
hatte wohl vor Augen Macrobius Sat. II, 1 : Plautus quidcin ea
rc clnrus fuit, nt posl mortem eins coinoediac, quae incerlae
DES PLAVTVS. 123
lies A tili US (wofern dlcss der riclitige Name) gelientle
Boeotia an<iefülirt. Eine Avenn auch verdunkeile alte
Tradition musste zwar dieses Stück schon rait dem Na-
men des Plautus in Verbindung setzen : das gfeht aus
den Versen des Attius hervor: aber es musste auch
diese Tradition von den frühern Kritikern entweder
siillschweigcnd verlassen oder (wie von Attius) aus-
drücklich verworfen sein, indem zugleich entweder die
Dchauptung Atilischer Abkunft substituirt war (was von
Altius nicht nachzuweisen) oder doch die Boeotia sich
unter den Komödien des Atilius aufgezählt fand. Ob
Varro mit seiner Kritik Kecht hatte oder nicht, Avüre
eine andere Frage. Daraus indess, dass die von Gel-
liiis aus der Boeotia angeführten Verse ihrem histori-
sehen Iidialte nach sich mit der Annahme Plautinischer
Abfassung nicht vertragen , folgt ein Fehlschluss des
\ arro noch nicht. Allerdings passt die nach jenen
Versen vorauszusetzende Häufigkeit und allgemeine Ver-
lueitunsf römischer Stadtuhren nicht für die Zeit des
PJautus (worüber das Nähere im 3. Excurs); aber
sie würde auch für die des Atilius noch nicht passen,
und darum haben wir es hier allem Anschein nach
mit einem spätem Zusatz zu thun , mit dem Gellius,
in seinem Eifer Varro's Urtheil durch die Feinheit
ferehanlnr, Flantinne tarnen esse de iocorum copia noscerentuw
Uebiigens darf diese Zuversicht keinesweges allzu vermessen
erscheinen, wofern nur die Unterschiede einigerniassen dem ver-
gleichbar waren , der zwischen Plautus und Terenz stattfindet.
Wer würde auch heutzutage ein einziges der erhaltenen 26
Stücke nicht mit der grössten Entschiedenheit dem rechten von
den beiden Dichtern beilegen, wenn die äussere Ueberlieferung
scliwankte? Auch nur eine kleine Reihe vonVerscn würde wohl
fast nie den wahren Verfasser verkennen lassen ; ja selbst von
gar manchem einzelnen Verse darf man dasselbe zu behaupten
wagen, nur freilich nicht von jedem.
124 III. DIE FABVLAE VArRONIANAE
des eigenen zu bestätigen , sich sehr unglücklich ver-
griff *), und den Varro in seinem Exemplar gar nicht
las, Vei'Lorsen war doch die ecschichtliche Bevvandt-
niss, die es mit den solariis hatte, der antiquarischen
Gelehrsamkeit des Varro gewiss nicht, wovon zum Ue-
berfluss der Umstand überzeugen mag, dass nach Pli-
nius N. H. VII, 60 Varro gerade über die Einführung
der Sonnenuhren in Rom, wahrscheinlich in den Rerimi
humanarum libri (vgl. Gell. III, 2), selbst gehandelt
hatte. Einen so augenfälligen Beweis für die Unächt-
heit hätte er also doch schwerlich übersehen. Anders
stände es freilich, wenn, wie Müller zu meinen scheint,
das von Varro selbst de 1. lat. VI, 89 aus der Boctia
citirte Fragment {^f^hi primuni acceiisus clninarat me~
ridieni) mit jenen Versen in unmittelbarer Verbindung
gestanden hätte 5 aber davon sieht man auch die Noth-
wendigkeit nicht ab. In der Nähe derselben konnte
es, der Inhaltsverwandtschaft gemäss, immerhin stehen,
imd vielleicht gerade den Anlass zu der spätem Er-
weiterung geben. Und unter solchen Gesichtspunkt ge-
stellt kann allerdings O sann's Meinung**) ansprechen.
*) Denn nur von Gellius selbst, ganz und gar nicht von Varro kann
die Rede sein. Nur Flüchtigkeit liess üsann schreiben : Vides igilnr
hoc ex Boeoiia fragmentitm (namlieh die neun Verse bei Gellius)
Plaitlo a Varrone perperam vindicari , quanquam fabulam
ipsam propler alteriiin Varroni laudalum locum (de I. lat.), cuius
7iannisi anllqttissimus poela esse poleral aiiclor (auch das ist lw
viel), Piauli esse veri est simile. Vgl. S. 156. Nichts kann deut-
licher sein als Gellius Worte: neque aliiis quisquam non infre-
quens Piauli leclor dubitaverit , si vel kos solos ex ea fabiila ver-
sus cognovcrit, qui quoniam sunt, ul de illius more dicaiii, Piauli-
nissimi, propterea et meminimus eos et ascripsimus.
"*) Nur an sich, wie er sie hingestellt, schwebte sie in der Luft, da
doch die Zusaiutnongehorigkeit des Varronischeu und der Gellia-
iiischcn Versp keineswegos eine Unmöglichkeil war, und mit dem
ersten auf einen tVnhcrn Zustand sehr wohl auch in viel sj)atc-
DES PI.AVTVS. 125
Avonacli die niüntlllclie Ansrufunff der MittaorsstunJe
durch einen acccnsus den Beweis für eine ältere Zeit
liefert, da eben der Gehranch der Uhren noch nicht
eingeführt oder doch vei'breitet war, und in welcher
sonach, abgesehen von späterer Interpolation, das Stück
selbst recht gut von Plautus konnte geschrieben sein.
Von dem jetzt gewonnenen Standpunkte aus, der
ein weites Feld für Beseitigung peinlicher Zweifel öff-
net, lässt sich nun urtheilen über die Schiefheit un-
zähliger gelegentlicher Aeusscrungen bei den Neuern,
dass diese oder jene Komödie, die wir als Plautinisch
erwähnt finden, zwar gemeinhin dafür gegolten habe,
von Vai'ro aber nicht anerkannt worden und demnach
iniäclil gewesen sei: Avenn und weil sie nändich nicht
zu den 21 aehört. Das kann und muss allerdings \on
oar vielen pelten, die ehedem existirten und zum Theii
auch heute noch in Gitaten vorkommen ; von einer An-
zahl muss aber auch noihwendig das Gegentheil \vahr
s(in, und sogar dafür spricht die allgemeine Wahr-
scheinlichkeit, dass die meisten der ausser den 21 noch
vorkommenden gerade zu der zweiten Klasse der von
Yarro für acht erklärten orehörten. Der Grund dieser
Annahme Ijeruht ganz auf der Analogie der 21 ^ wie
diese sehr natürlich die vor allen andern vorzugsweise
o
gelesenen, excerpirten und citirten , darum eben auch
die in das Mittelalter hinübergerelteten waren, so wer-
j den wir durchaus consequenter Weise in den nächst
jenen am häufigsten citirten diejenigen erkennen dür-
fen, die jenen von Varro am nächsten gestellt waren.
^ on ihnen werden sich einzelne durch sehr einfache
I Ueberlegungen unter den erhaltenen Komodientiteln er-
rer Zeit konnte Beziehung genommen werden, wie das ja auch
in den Versen des Gellius selbst sclion geschieht („veiiter erat
So/ttllHWl" u. s. w.)
120 IH. iJiE F.VBVLAE VARRONFANAE
kennen lassen ; um was es uns aLer vor Allem zu llnin
sein miiss, das wäre, wenigstens annäherungsweise eine
Vorstclluno- von dem UnifaUoe der zweiten Yarroni-
sehen Klasse, von der Zahl der ausser den 21 dem
Plautus zugesprochenen Stücke zu gewinnen. Sieher-
lich war Varro weniger exclusiv als sein Lehrer A e -
llus Stilo, der nach Gellius Angabe nur 25 als acht
ansah {(juijique et vigiuti eins esse solas existiinas'it :)
von denen wir also nur vier nicht kennen, da die übri-
gen eben unsere erhaltenen nebst der Yidularia
waren. Ich weiss nicht, ob ich mir zu viel zutraue,
wenn ich auch für Varro eine bestimmte Zahl mit ziem-
licher Wahrscheinlichkeit meine durch folgende Com-
bination zu gewinnen. Bei S e r v i u s in der Einlei-
tung seines Commentars zur Aeneis findet sich die den
Gellius vortrefflich ergänzende Angabe: De nuniero li"
hroriun nulla hie qnaesiio est, licet in aliis inveniatur
auctoribus. Na ju Plaut u ni alii d i c u n t \> i g i n t i
et unam fahulas s crips is s e ^ alii XL, alii 6.
Genau entsprechen sich in beiden Berichten die 21;
den circiter centiun atque triginta bei Gellius die
hundert als runde Zahl 5 worauf aber sollen wir die
Zahl 40 beziehen? Miichte man an den nächst A arro
namhaftesten der altern Kritiker, Aclius Stilo, den-
ken, so sind Avir über dessen Zahl glücklicher Weise
anders imlerrichtet. Attius, namhaft ohnehin nicht
als Kritiker, war, wie uns seine Verse bei Gellius zei-
gen (zumal wenn die nachfolgende Betrachtung sie in
das rechte Licht stellen wird) ziemlich starJi im \ er-
werfen, und erreichte daruiTi schwerlich die Zahl von
vierziff. -Sollte sich nun oerade von nur Einem der
obscurern Litteratoren, Sedigitus, Claudius, Au-
relius *), Manilius, von denen keiner entschieden
*j Für diese beiden lassen sicli drucli eine Conihinulion, welche die
Dn 'S PLAVTVS. 1 27
ii])er die andern hervorragt, die bestimmte Zahl von
Komödien erhalten haben, die in seinen Indices als
l'laiitinisch verzeichnet standen? Innere Wahrschein-
lichkeit hat das doch gewiss nicht, da vielmehr die frü-
Iiern Yej'suche in dieser Gattmig durch das Licht der
A arronischen Kritik in gleichem Masse verdunkelt wer-
den mussten, wie ihre Entscheidungen durch Varro's
Autorität für alle Folgezeit ausser Kraft gesetzt wur-
den. Nichts liegt näher, nichts empfiehlt sich durch
innere Angemessenheit mehr, als eben auf Varro's
Festsetzungen auch die Zahl 4 0 zu beziehen, zu-
mal da ja eben mit der Zahl 21 , unsern von solchen
lUicksichtcn ganz unabhängig geführten Untersuchungen
aemäss, die wesentliche Summe von Varro's Ergebnis-
nisscn so ganz und gar nicht erschöpft ist. Nicht, als
ul) Varro 40 Komödien von zweifelhafter Ueberliefe-
rung dem Plautus vindicirt hätte, was denn doch selbst
(las (mit easque nicht identificirte) quasdam alias bei
(lellius, so wenig enge Grenzen es auch sonst nach la-
uinischeni Sprachgebrauche hat, widerrathen muss ; son-
dern die Gesammtzahl der von Varro in verschie-
denen Abstufungen für acht gehaltenen war 40, so dass
er ausser den allgemein bezeugten 2 1 noch
19 andere anerkannte. Zweite und dritte Klasse, zu
deren L'nterseheidung uns oben die Worte des Gellius
iiölhiatcn, kann hier nicht weiter als zweierlei in Be-
traeht kommen, wie sie denn der Natur der Sache nach
in ihren Grenzen vielfach in einander überlaufen muss-
ten. Dass nach dieser Auffassung die Ueberlieferunff
der Vierzigzahl sich gar sehr verlohnte, und danach die
zufällige Rettung der Notiz durch den späten Servius
letzte Anmeikung zum 4ten Excurs mittheilt , einige bestimmte
Komödien ausser den 21 als solche nachweisen, die ihnen miith-
masslich für Piautinischc galten.
128 Itl. DIE FAßVLAF. VASnONIANAE
vollkommen begreiflich wird, bedarf keiner Aus-
führung.
Den nachfolgenden Versuch, fabnlac Varro-
nianae ausser den 21 zu ermitteln, ])eding[t ührioens
unsere Erklärung der Yierzigzahl insofern nicht, w<m1
es doch nicht gelingt, mit zwingenden Gründen gerade
die Zahl von 19 nach nähern Anzeichen ausfindig zu
machen. Sehen wir zu, wie w^eit wir kommen, indem
wir an die Vidularia zunächst anreihen:
XXII. Sa t u r i o
XXIIT. Addlctus
XXIV. Boeotia
XXV. N e r V o 1 a r i a
XXVI. F ]■ e t u m
XXVII. Trigemini
XXVIII. Astraba
XXIX. Parasitus piger
XXX. Parasitus medicus
Ueber die drei ersten ist nichts hinzuzusetzen *).
•) Sehr unglücklich ist Vissering's Versuch, Quaest. Plaut. I,
S. 11, den Addictus und den Saturio in zweien der erhal-
tenen Komödien wiederzufinden, jenen im Rudens, diesen im I'ersa:
und diess aus keinem andern Grunde, als weil doch nach Varro
(bei Gell.) jene beiden Stücke -n om PlauUis während seines Dienstes
bei dem Müller vcrfassl woiden, also acht und von Varro für acht
erkannt gewesen seien, folglich auch in den 21 ächten Varroni-
schen inbegrilFen sein niüssten. Hätte nun Vissering den Rudens
und Persa zu den frühern Stücken Addictus und Saturio wenig-
stens in das Yerliältniss von neuen Rccensionen , von Unuirbei-
tungen gesetzt; aber nein, unter den der Dissertation angehäng-
ten Thesen lautet die zehnte also : Ytrsxts (pii tanquam ex Ad~
diclo fabiila serialus circiimferliir , itiseralur in Rud. Act. IV,
Sc. 2, jjost V. 15, iS'ihili est .... odi ego male. Also ausgefal-
len soll das von Servius zu Virg. Georg. I, 124 erhaltene Hriich-
stück sein; dass es aus anderthalb Senaren besteht, die in jener
Scene des Rudens mitten zwischen trochaische Tetrameier ein-
zuschalten wären, scheint Visseringen wenig Sorge gemacht zu
DES l'LAVTVS. 129
Astraba und Parasitus piger stellten sich im Ein-
lange dieses Aufsatzes als die zwei einzigen Beispiele
heraus, für welche sich aus vergleichender Betrachtung
der Plautinischen Citate in den Büchern de lingua la-
tina die Wahrscheinlichkeit einer von Varro beabsich-
tigten Andeutung des ächten Ursprungs zu ergeben
schien: aber freilich durch eine so indirekte Beweis-
führung, (die nur in Beziehung auf die Astraba noch
eine erhebliche Verstärkung durch eine weiterhin mit-
zutheilende Erwägung erhalten wird,) dass anderweitige
Bestäliouno- nichts weniger als überflüssigf ist. Nun achte
man aber vor Allem auf den Fortgang der Gedanken
in dem Kapitel des Gellius, der kürzlich dieser ist:
,,Die Boeotia erklärte Varro der Plautinischen Sprache
und Darstellung wegen für acht; und in der That kann
<iucli niemand daran zweifeln, der nur folgende unvci'-
kennbar Plautinische Verse aus ihr hört. So erkannte
auch Favorinus an einem einzigen Verse den ächtplau-
tinischen Ursprung der Nervolaria. Und ich selbst, als
ich neulich das Fretum las, musste mich auf das Un-
zweideutigste überzeugen, dass das Stück von Plautus
sei wie nur irgend eines." Erwägt man den engen
Zusammenhano, in dem hier Nervolaria und Fre-
haben. Auch das nicht, wie man glauben niuss, dass vom Satu-
rio nicht ein Vers, sondern vier bis fünf erhaltene Bruchstücke
im Persa unterzubringen sein würden : worüber eine nähere An-
deutung jedenfalls nicht so überflüssig gewesen wäre, "wie Vis-
sering gemeint zu haben scheint. Und was er unter einem ad-
dictus eigentlich verstanden hat (der leno soll damit bezeichnet
sein), hätte man auch gern genauer erfahren ; ingleichen auch zu^
seiner Entschuldigung wenigstens das gewünscht, dass der Aus-
druck addictus im ganzen Rudens doch ein einziges Mal vorkäme,
wie ashii, aula, cistella, monslra, trinummus, vidulus (vgl. Prise.
VI, S. 240. X, S. 499 Kr. Non. S. 123 f.) in den entsprechenden
sechs Komödien, um von captivi und truculcnliis (auch pracdo-
nes, Charis. S. 189) gar nicht zu reden.
9
130 III. DIE FABVLAE VARRONIANAE
tum der Bocotia als etwas ganz Gleichartiges ange-
knüpft werden ; bedenkt man vollends, dass Gelllns eben
von der Leetüre der Varroniscben Schrift herkam,
w^orin die ächten Komödien des Plautus von den iin-
ächten geschieden waren, wie er denn aus dieser Schrift
eine Stelle des Attius wörtlich mittheilt: so muss es
völlig unglaublich erscheinen, dass er überhaupt, und
zumal mit solcher Zuversichtlichkeit, die Aechtheit von
Stücken behauptet hätte, denen Varro nicht einmal nach
seinem weitern Massstabe einen Platz unter den im
zweiten Range anerkannten gegönnt hätte ; am allerwe-
nigsten konnte er auf diese Weise stillschweigend in
Widerspruch gegen Varro treten. Und ist nicht schon
die Ausdrucksweise mit quidarii genug, um jeden Ge-
danken an Varro von diesem Satze: iiometi id est co-
jnoediaCj quam quidam esse Plauti noii putantj, völlig
auszuscliliessen? Hiernach erledigt sich nun auch der
oben berührte Schein von Plaufinischer Ueberarbeitung
einer Naevlanischen Nervolaria or^*W'''lich: denn solche
n
Ueberarbeitungen fallen allerdings nach den klaren
Worten des Gellius ohne Gnade den auch von Varro
für wirklich nnplautinisch erklärten zu. In BctrefT des
j,Fretuni''^ aber ist noch zu bemerken, dass so das
Stück schwerlich kann gchcisscn haben; eine „Meer-
enge" als Titel eines Lustspiels wäre selbst bei den in
wundersamen Titeln und abenteuerlichen Stoffen so er-
finderisc-hen Neuern fast unbegreiflich "*); ich vermuthe
Feretrunij da eine „Leichenbahre'' kein Bedenken
gegen sich haben kann; dass alle Handschriften Fre-
tum haben, ist nicht schlimmer als ihre Uebereinstira-
mung \n Aquilii, was doch auch gewiss nicht der rechte
*) Kiemand wird des Anli|)liaiics AyoiOidttg vciglciclicii wollen :
s. M c i n ( k e Mist. ( rit. Com. S. 331.
DES PLAVTVS. 1,31
Name ist. — Erscheint uns nun GelHus einmal als
derjenige, der von Varro's Verzeichnissen und Entschei-
dungen wirklich Kenntniss hatte, so dürfen wir bei ihm
bewusste Anwendung dieser Kenntniss auch anderwärts
voraussetzen, und diess um so mehr in dem Betracht,
dass es, abgesehen von den 21, überhaupt nur fünf
Plautinische Stücke sind, die er, dieser Liebhaber Plau-
tinischer Poesie , im ganzen Umfange der Noctes Atti-
cae anführt. Ganz in demselben Sinne, wie er von
der Nervolaria sagt, qiiae inter incertas est habhuj und
vom „Fretum", quam Plaiiti esse quidain non vutant,
wird er auch XI, 7 von der Astraba sich so ausge-
di'ückt haben : idque a Plauto in comoedia, si ea Plauti
est, qiiae Astraba iiiscripta est, positum esse : was
Nonius S. 69. 70 mit zufälligem Verstand so wieder-
gibt: qiianquani et Plautns in Astraba fabula ita di-
xeritj Claus incertum est an sit ea (so für eius^ co-
moedia , atque ideo versus eosdem ponere supersedi-
mus : ein zartes Bedenken, welches er doch S. 62. 63«
nicht hatte, und auch S. 376 nicht hat. Wem für das
dritte Kapitel des dritten Buches die Varronische Un-
tersuchung vorgelegen hatte, würde von einer von Varro
geradezu verworfenen Komödie nicht einmal bedin-
gungsweise si ea Plauti est gesagt haben. Noch weni-
ger hätte er im gleichen Falle einfach Plautus in Tri-
geminis *) ohne jeden Zusatz VII, 9 citirt. Wenn
aber für die Astraba das Zusammenstimmen eines
doppelten, von verschiedenen Seiten her geleiteten und
sich gegenseitig beglaubigenden Indicienbeweises un-
streitig eine ziemliche Wahrscheinlichkeit begründet, —
*) Gemini gab es von Novius, Quadrigemini von Nävius.
(Gemelli von Laberius, Macci gemini von Pomponius, G e-
m ina von Titinius.)
132 JII. «IE rABVLAE VAUP.ONIANAK
lUiJ den Indicienbeweis für Unschuld trlfFt wenigstens
nicht die Gehässigkeil des Indicienbeweises fürSehuld — ,
so theilt natürlich mit der Astraba die Vcrmulhung in
favorem auch der Parasitus pigcr, dessen Verhält-
niss zu den übrigen Citaten in den Büchern de lingna
latina ganz dasselbe ist. Ob man berechtigt sei, vom
Parasitus piger aus einen weitern Schluss auf eine neunte
Komödie der zweiten Klasse zu machen, kann zweifel-
hafter erscheinen; die Wahrscheinlichkeit spricht un-
leugbar dafür. Als abweichend von dem Gewöhnliehen
fällt sogleich der Titel mit einem Doppelprädicat auf;
das einzige bei Plautus sonst noch vorkommende Bei-
spiel dieser Art ist MUes g/oriosus ; diess ist aber ein
bestimmter Begriff für einen häufigen Charakter des da-
maligen (d. h. nachalexandrischen) Lebens und eine sie-
hende Rolle der Komödie geworden, was sich zwar auch
von einem parasitus., aber von einem parasitus piger
nicht sagen lässt; hat doch auch z. B. der Mercntor kein
Epitheton. Um es kurz zu sagen, nicht einfach Parasitus,
sondern Parasitus piger war das Stück genannt zimi
Unterschied von einem andciii Piautinischen Stücke:
Parasitus medicus, welches man zwar unter diesem
Titel aus den Frafjmentcnsammluncjen, auch der Bothe-
sehen, nicht kennenlernt, auf das Unzweifelhafteste aber
aus Nonius S. 551: Plautus Parasito meclico (. . . dd-
dit^ I Lopadesj echinosj, östreas, . . . bei Bothe un-
ter Parasitus piger gesetzt!), S. 200: Plautus Medico
parasito (. . . . cum virgis cdseuni radi potest , wo
parasito zum Verse gezogen wird), und abgekürzt ebenda
S. 84 und bei Priscian IX, S. 468 Kr.: Plautus Me-
dico. Natürlicher aber ist nun doch wohl die Annahme,
dass durch einen näher bestimmenden Zusatz zwei Stücke
desselben, als verschiedener Dichter unterschieden Avur-
den, sei es von dem Dichter selbst oder von Gram-
DES PLAVTVS. 133
niatikern: denn oleicluiamio[o Stücke verscliledener Dich-
ter waren ja als verschiedene schon durch den hinzu-
gefügten Dichternamen hezeichnet, und nie finden wir
im geichen Falle bei den griechischen Komikern, bei
denen er in unzähligen Beispielen vorliegt, einen Zusatz
jener Art. Und so existirten auch in der lateinischen Llt-
tej'atiir ohne allen untersclieidenden Znsatz neben einan-
der ein Demctrius Naevii und ein Demetrius
Turpilii; Epiclerus Caecilii und Turpilii^ Mega-
lensia Afranii und Attae; von denselben vielleicht
Matertera (ae) ; Epistula Caecilii und Afranii 5 D o-
tala Pomponii und Novii u. a. *) Dagegen genau die-
selbe Bewandtniss, wie mit Parasitus piger und medi-
cus hat es mit manchen Atellanentitehi. So hatte man
von Pomponius M accus miles, JNI accus Seque-
ster und Maccus virgo^ von Novius Maccus
c o p o vind Maccus e x u 1 **) 5 von Pomponius B u c c o
*) Zweifelhaftes oder duixli die Kritik schon Beseitigtes habe ich
übergangen, wie Neaera Licinii und Afranii, oder Virgo Li-
vii (Naevii) und Afranii, oder gar Asolus Ennii und Caecilii ;
auch Divortiuni Tilinii und Afranii (Neulurch S. 127.) Nicht
einmal an eine A n d r i a des Caecilius neben der Terenzischen
möchte ich um des einzigen Citals bei Nonius S. 152 wijlen
glauben, da ausser der Menandrischcn '^^y^Qicc keine andere be-
kannt ist, diese aber nicht konnte von Terenz zum zweiten Male
übertragen werden, wenigstens gewiss nicht ohne Rüge, wovon
sich doch im Prolog keine Spur findet. — Will man aber auch
Aleiianen und Mimen, unter sich und mit Palliaten und Togaten,
zusammensteilen, so werden die Beispiele noch viel zahlreicher.
So Adelphi Terentii und Pomponii, Synephebi Caecilii und
Pomponii (wofern nur diese Titel dem Atelianendichter wirklich
zukommen); II e t a e r a Turpilii, Novii und Laberii; Co lax Nae-
vii und Laberii; Sorores Afranii und Laberii; Aquae cal-
dae Attae und Laberii; Nuptiae Pomponii und Laberii; Ful-
lones Titinii, Pomponii, Laberii (Novii); (unbegründet Erga-
s t u 1 u m Pomponii und Trabeae.)
'*) Mit einem dieser zwei Stücke identisch ist also ohne Zweifel
134 ni. DIE FABVLAE VAERONIANAE
a dop latus *) und Bucco auctoratus, wofür ^a-
ctoratus abgekürzt citirt wird gerade wie Plautus
Medico ; von demselben auch Pappns agricola
(abgekürzt yägricola) und Pappus praeteritus **).
Dasselbe Yerliähniss bei etwas anders ausgedrückter
Unterscheidung scheint stattzufinden für Pomponii C r e-
tula vel Petitor und Petitor heres (oder He-
res Petitor); und ebenso wohl auch für desselben
Dichters Haruspex vcl Praeco rusticus und
Praeco posterior ***). Wenn jedoch für die letz-
tern Fälle die Möglichkeit freizugeben, dass hier dop-
pelte Beai'beilungen und wiederholte Ausgaben eines
und desselben Stückes ins Spiel kommen, wie Bothe
S. 53. 109 vermuthete : so ist jedenfalls für den un-
terscheidenden Zusatz posterioi' festzuhalten, dass
dieser nicht vom Dichter selbst, sondern von sich-
„Novius Macco" bei Non. S. 200; mit einem jener drei
„Pomponius Macco" ebend. S. 114. 238, und mit Unrecht
machen Munk S. 172. 144 und Bothe S. 48 (für Novius noch
dazu falsch „Macci" angebend) besondere Stücke daraus.
*) Aber von Afranius ist ein Bucco adoplatus sicherlich nur falscher
Schein: s. Neukirch S. 168. — Bucco auctoratus steht fest
durch Non. S. 508: was wegen Bothe S. 106 zu bemerken.
••j Dass aber auch von Novius ein Pappus praeteritus sei (Non.
S. 4), bat wenig Wahrscheinlichkeit. — Die Abkürzung Agri-
cola bei Non. S. 503 : nicht zu verwechseln mit dem einfach
Agricola betitelten Stück des Novius, welclies M e i n e k e Hist. crit.
Com. S. 332 wunderbarer Weise für die Bearbeitung des "AyQoi-
xos eines griechischen Komikers halten konnte.
***) Daneben noch ein Praeco posterior des Novius (Non. S. 210)
wird eben so, wie Pappus praeteritus, auf blosser Verwechselung
mit Pomponius beruhen ; wird doch auch kein anderer Praeco
oder Pappus von Novius genannt. Für Bothe und Munk scheint
in dieser Beziehung nichts verdächtig zu sein. Derselbe Grund, aus
dem man schon früh in der griechischen Lilteratur z. B. zwischen
!lippona\ und Ananius , Antiphanes und Alexis nicht sorgfältig
genug »rennte, mag auch in der lateinisch£n für Pomponius
und Novius gewirkt haben.
DES PLWTVS. 135
tcncicn Gramiiiatikern herrülirc. So denn auch in den
beiden noch übrigen Beispielen, die uns die Analogie
des Praeco posterior hieher zu ziehen berechtigt: Pom-
ponii Anulus posterior und d esselben M a c c i
gemini priores, neben denen ein anderer Anulus
und andere Macci gemini, sei es dass sie durch prior
und posteriores oder durch ein wirkliches Begriftsprii-
(licat näher bestimmt waren, nur zufällig nicht mehr
vorkommen. — ■ Endlich scheint sich unter diesem Ge-
sichtspunkte auch noch ein Beispiel der Palliata aufzu-
klaren: der befremdliche Titel des Caecilius Notlius
JNicasio. Zwar nicht einen andern j,Notlius" gab es
von Caecilius, aber einen H jp o b o linia e us^ sei es,
dass Hjpobolimaeus Chaerestratus oder Hjpoboliinaeus
Aescliinus der vollständige Name war, s. Spengel S. 27 *);
die Verwandtschaft, um nicht zu sagen Identität der
Begriffe rö^oq und v-JioßoXt^alog rief auch hicj- eine
durch Hinzufügung der betreifenden Personennamen
gemachte Unterscheidung hervor.
Noch einmal wenden wir uns zu Gellius zurück,
welcher nach Anführung der Nervolaria und des „Fre-
•) Ob Hypobolimaeus Chaerestratus und Ilypobolimaeits Aeschinus
zwei verschiedene Stücke waren, wie Scaiiger annahm — in
welchem Falle auch dieses ein hielicr gehöriges Beispiel gäbe
um so mehr, als nicht nur öfter Hypobolitnaeus, sondern einmal
(Non. S. 106) auch Aeschinus abgekürzt ist — oder ob nur ein
Stück, ist schwer zu sagen. Aber dass der wahre Titel gewe-
sen sei Hypobolimaeus sive Aeschinus et Chaerestratus, wie Spen-
gel vermuthet, ist in jedem Betracht unglaublich und ausser al-
ler Analogie. Spengels Argument gegen die Annahme eines un-
terscheidenden Zusatzes zu Hypobolimaeus ist nicht durchgrei-
fend. (Auch das ist dort ein Irrlhum, dass Eutychus ein mi-
rum und minime nolum nomen genannt vvird ; steht er doch in
dieser acht lateinischen Form im Mercator, und selbst im Grie-
chischen ist die Form Evtv/os neben Eviv/n? nicht ohne Bei-
spiel.)
136 ni. DIE FABVLAE VARROiNIANAE
tum", wenn wir der Vulgate folgen, so fortfährt: M.
aiiteni T^arro in lihro de coryioediis Plautin is primo *)
yJttii verha haec ponit: Nam nee u. s. w. (folgen als
nicht von Plautus herrührende Stücke : Gemini leno-
neSj, Co/idaliunij, ydnus. Bis conipressa,, Boeotia, yigroe-
cuSj Conimoj'ientes.) So ausgedrückt könnte allerdings
der Uebergancr ein sehr allgemeiner und die Verknü-
pfung mit dem Vorhergehenden eine so freie sein, dass
eine nähere Beziehung qhv nicht daraus zu entnehmen
wäre. Allein die Handschriften haben nicht aiitenij,
sondern tarnen j womit also ein bestimmter Gegensatz
zum Vorigen gemacht wird. Welches ist dieser aber?
W^enn Nervolaria und ,,Fretum" unter den von Attius
genannten Komödien wären, stände Alles im besten Zu-
sammenhange. Da diess nicht ist, bliebe nur die Boeo-
tia als gemeinschaftlicher Beziehungspunkt. Das wäre
doch aber sehr umständlich, und ohne Verhältniss zwi-
schen Zweck und Mittel, wenn Gellius, um nur zu sa-
gen: „nach Varro's Zeugniss erklärte jedoch Attius die
Boeotia für unächt", die ganze Stelle des Attius mit
sieben Komödientitelu hinzusetzen fiir nöthigf erachtet
hätte. Dazu kömmt, dass ja in dem, was vorher von
der Boeotia gesagt war, das jetzt Älitgetheilte im Grunde
schon liegt, jedenfalls damit, dass die Boeotia allgemein
als eine Arbeit des Atilius angesehen worden, schon
viel mehr gesagt war, als jetzt durch die x\ngabe, At-
tius habe sie dem Plautus abgesprochen , ausgedrückt
wird 5 zu geschwcigen, dass die Erwähnung der Boeo-
*) Dieselbe Woitstelluiig I, 24 und XVII, 21, 45: in Ubro de poe-
tis primo. II, 20 : in lihro de re ruslica tertio, und sonst. Dass
also niemand nocli Weilliiiifigkeilen mache und etwa primo lür
« principio nehme, wie es die vorjuntinischen Editoren genom-
men haben niiisseii , wenn sie (>i libris de cowocdiis Plaulinis
primo drucken liessen.
DES PLAVTVS. 137
tia doch fasl allzu lange hci' war, uui für eine so viel
spätere Stelle des Kajiitels dem Leser zum sichern Ver-
ständniss des tarnen noch gegenwärtig genug zu sein.
Ganz anders, wenn die Athetesen des Altius der Ge-
samratkritik des Varro, als einer viel liberalem, entge-
gengesetzt werden, in diesem Zusammenhange: ,,Man
kann die Plautinischen Komödien an der Eigenthüm-
lichkeit der Sprache und der Darstellung erkennen"
(denn das ist, wie schon früher bemerkt, der eigent-
liche Grundgedanke des ganzen Kapitels) 5 ,, daran er-
kannte auch Varro eine Anzahl derselben, sogar die
allgemein für nicht plautinisch geltende Boeotia , und
beispielsweise können das noch jetzt Nervolaria und
„Fretum'' jedem beweisen, der darauf achtet. Andere
haben jedoch darauf nicht geachtet, wie Attius, wenn
er ohne Weiteres folgende sieben Komödien dem Plau-
tus absprach." Was aus diesem Zusammenhange mit
Nothwendigkeit hervorgeht, ist diess, dass die genann-
ten sieben Komödien, wo nicht alle, doch zu einem
erheblichen Tlieile dem Gellius, und darum dem Varro,
mit dem sich ja Gellius nicht in Widerspruch setzt,
(oder dem Varro, dem Attius gegenübergestellt wird,
und darum dem Gellius) acht schienen. Welche von
ihnen in dieser Bezieliuns einen Vorranof vor den an-
dern anzusprechen haben dürften, lässt sich wenigstens
annäherungsweise vermuthen. Zuerst die Commo-
rientes, Avegen des gewichtigen Zeugnisses im Teren-
zischen Prolog, sonst freilich nur noch einmal bei Pri-
scian vorkommend. Dann wohl Condalium, sowohl
von Festus als von Varro selbst (de 1. 1. VII, 77) ci-
tirt, obwohl hier allerdings in nicht ganz gleichförmi-
ger Weise so angeknüpft: ^^tpiid Plautum in Parasito
pigi'o Itaqiie in Condalio est In Tri-
nummo ^ was an sich scheinen nuichle nicht zu-
138 nr. DIE fabvlae varronianae
fällig zu sein. Endlich vielleiclit die Gemini leno-
nes, ebenfalls von Festus gekannt, •vvelclier S. 249,
zwar nur mit einem einisichen PlautuSj aber einen Vers
anführt, für den Priscian VI, S. 247 Kr. den Namen
des Stückes erhalten hat. Ich verkenne nicht im Min-
desten die Geringfügigkeit dieser Spuren, imd würde
darauf unter andern Umständen wenig geben 5 aber
wenn wir einmal durch den obigen Gesichtspunkt ge-
zwungen sind anzuerkennen, dass unter den sieben
Stücken ausser der Boeotia noch eines und das an-
dere dem Plautus zugesprochen worden, so haben die
vermutheten immer noch eine grössere allgemeine Wahr-
scheinlichkeit für sich, als die ausser den Versen des
Attius in der ganzen Litteratur nicht wieder vorkom-
menden Anus und Bis compressa: (wovon die letz-
lere ohne irgend einen Schein von Grund von Bothe
für einerlei mit der Boeotia gehalten wird.) Zu bezweifeln
ist Agroecus, obwohl aus ihm Festus S. 61 einen
Vers citirt, für welchen den Namen des Stückes No-
nius S. 196 gibt: denn unstreitig hat doch hier Junius
in ahroico richtig agroico erkannt. Der Grund des
Zweifels liegt im Titel selbst: worüber hier ein Wort
im Zusammenhange zu sagen ist *).
Ueberblicken wir die sämmtlichen Plautinischen K o-
mödientitel, so finden wir entweder Personenna-
men oder Sachnamen crewäldt. Von beiden Arten las-
sen sich, nach übrigens ganz verschiedenen Gesichts-,
punkten, zwei Klassen unterscheiden. Sachliche Be-
zeichnungen werden entweder geradezu, ohne alle Ver-
änderung, zu Komüdiennamen angewendet, oder sie er-
fahren nach einer durchgreifenden Analogie eine be-
') Ein Paar riciilijfe ßeinerkungen in dieser Beziehung hat Mer
c i e r zum Nonius S. 708 geniachl.
DES PLAVTVS. 139
stitnmte, auf diesem Gebiet lieimische Umwandlung.
Geradezu übergetragen sind Rudcns, Trinummus,
Condalium, Astraba, „Fretum", Hör tu Ins,
Calceolus: eine späterbin *) noch mehr, als sclion
bei Plautus, zurücktretende Benennungsart; bei Plau-
tus aber durchaus auf latei nische Namen beschränkt,
im Gegensatze zu der Caccilisch-Terenzischen Zeit, in
der man auch Titel wie Gamos, Chalcia (Caecil.),
Phasma (Lusc.) **) bilden durfte: Astraba wider-
spricht nicht, denn astraba wird so gut wie coJidalUun
in's Lateinische übergegangen und eingebürgert sein.
Eben so einfach nun hätten andere Komödien betitelt
werden können Asini, Garbones, Vidulus, Gi-
Stella, M o s t e 1 1 u m u. s. w\ (denn Deminutivformen,
wie schon Hortulus, Galceolus, lassen sich bei dieser
ganzen Namengebung als besonders beliebt erkennen,
ohne gerade immer für die Bedeutung wesentlich zu
sein ***). Aber eben so häufig, wo nicht häufiger,
brachte man hier eine Namenbildung in Anwendung,
vermöge welcher die Sachbezeichnung zu einem ad-
jectivischen Prädicat des Begriffes fabula umgestaltet
wurde, in der Weise wie etwa wir statt der Titel „die
Esel" oder „der Topf sagen würden „die Eselkomö-
•) Nämlich in der Palliata, welche aus nachplautinischer Zeit nur
fünf bis sechs Beispiele des Caecilius darbietet (Epistula, Falla-
cia, Gamos, Symbolum, Triumphus), während die Togata, nicht
' minder auch die Atellana und der Mimus, reich an derglei-
chen Titeln ist.
**) Aber Thesaurus (Luscii) brauchte an sich mit nichten als
griechischer Name zu gelten, da Ihesaurus vollkommen latinisirt
war, so gut wie epistula u. a., oder psaltria, wofür es der Titi-
nische Togatentitel Psaltria beweist
***) Wer wollte z. B. behaupten, es hätte nicht gerade eben so gut
(Ollaria) Aularia, wie Au 1 u 1 a ri a (OUularia) heisscn kön-
nen ? oder C a r b u n c u 1 a r i a wie C a r b o n a r i a ?
l40 m. DIE FABVLAE VARRONIANAE
die", „die Topfkomüdle", und wie es im Englischen
lieisst „The spanish tragedj", Comedy of errors", ,^A
Yorkshire tragedj" und ,,The maid's tragedj". Und
so sind gebildet Asinaria, Carbonaria, Bacca-
ria (von bacca odei- haccae ^ wie es scheint), Vidu-
laria, Frivolaria (,,frivola sunt proprie vasa ficti-
lia qiiassa" Paul. S. 90), Mostellaria, Cistella-
r i a , N e r V o 1 a r i a (nervi = vincida), C o r n i c u 1 a r i a
(natürlich von cornix , cornicida , und nicht etwa von
cornicidum), Aulularia *). Keine Frage, dass ganz
eben so gut nicht nur Hortularia, Calceolaria,
sondern (wie Asinaria, Garbonaria) auch Trinuniina-
ria, Astrabaria, Rudentaria hätte gesagt werden
können und dass für die eine oder die andere Form
nur zufälliges Belieben und etwa sprachliche Fügsam-
keit entschied: wofür der sprechendste Beweis in dem
thatsächlichen Wechsel der Formen Cornicula und
Cornicularia liegt : s. u. Durchaus ohne zureichen-
den Grund Avurde diese ganze Klasse von Titeln von
o
Rost Opusc. Plaut. S. 297 ff. angezweifelt und für un-
plautinisch , weil unlogisch und sprachwidrig, erklärt:
als wenn damit irgend etwas gewonnen wäre, dass nun
dieselben angeblich nicht zu rechtfertigenden Bildungen
einer andern Zeit zugeschoben wurden, die doch hof-
fenllich nicht für eine barbarische gelten soll, so schwan-
kend und seltsam sie auch von Rost S. 298 mit den
Worten angedeutet wird : sed alios, quicanqae fuevunt,
inventores earumputo, veter es forte granimaticos,ut T"ar-
ronem, Noniiun, Festum (!) aliosque dlorum aetati suppa-
res aut ea priores (]). Mit allem Rechte hat sich der von
*) Uebev die angebliche Clite Ilaria s. u. — Eine ^' ii m ni u I a-
r i a des Komikers Lucretius hat nur Fulgentius erlogen ; aber
die Bildung ist analog, und so wäre seihst die Form Trinum-
ni H 1 a r i a denkbar.
UES PLAVTVS.
141
Rost angefochtenen Titel , wenngleich nicht ohne Rei-
n)ischung mannichfacher Irrthiimer, Wolff Proleg. in
Auhil. S. 4 — 10 angenommen. Neben Plautus hat nicht
nur Naevius , sondern auch die Folgezeit, aber diese
bemerkenswerther Weise nicht weiter in der Palliata,
sondern namentlich in der Atellana, solche gleichsam
generische Bezeichnungsweise in individueller Anwen-
dung gebraucht, wenn auch Einiges theils kritisch un-
sicher ist, theils vielleicht wirklich die Bewandtniss ha-
ben mag, die Rost ausschliesslich behauptete, dass näm-
lich die Endung aria ein persönliches Femininum be-
zeichne, wie etwa Corollaria als „Blumenmädchen"
oder „Kranzwinderin" : eine Auffassung, die sich indess
in keinem einzigen Falle über die blosse Möglichkeit
hinaus nachweisen lässt *). So werden denn als Nae-
vianische Stücke **) genannt Tunicularia, Corol-
laria, Testicularia (ein Titeln über dessen Un-
sittlichkeit sich Rost ganz unnöthig ereiferte) 5 von No-
vius Gallinaria, Lignaria oder Liciniaria (s.
Munk Atell. S. 172), Tabellaria, Togularia;
von Pomponius Sarcularia und vielleicht Porcaria
*) Dergleichen Namen ständen dann parallel mit Masculinformcn
wie Cinerarius Afranii und vielleicht Catularius Labe-
rii (um auf desselben Centenarius kein Gewicht zu legen.)
Dass des Laberius Staminariae so zu verstehen, entscheidet
der Plural. Persönliche Bedeutung hat vermuthlich auch das ra-
slifiria in dem aus Griechisch und Lateinisch geraisclilen Komö-
dienlitcl des Caecilius Hypoholimaca raslraria. — Icii sagte :
„vielleicht Catularms"; nicht weil, ohne allen Grund,
Wolff Prol. in Aul. S. 15 dafür Calularia gegen die Hand-
schriften des Nonius und Gellius wollte, sondern weil Catula-
rius, mit verstandenem „mimns'' , gerade so gesagt sein kann
wie Mostellaria u .a. mit hinzugedachtem fabula. Was für einen
Menschen hätte man sich auch unter calidarius vorzustellen?
'*) D i o bo 1 a r i a bei Fulgentius S. 565 ist um so verdächtiger, als
es das einzige Beispiel einer solchen Bildung von einem nicht
lateinischen Worte wäre.
142 m. DIE FABVLAE VARHONIANAE
(neben Porcetra.) Kaum jedoch wird es sich mit des-
selben ^sinaria bei Non. S. 514 richtig verlialten, da
S. 246 dafür Poniponius Asina cilirt wird; kaum auch
mit des Laberius Aulidaria das. S. 108, wo dem Idem
vielleicht ein ausgefallenes Citat aus Plautus voranging.
Dagegen scheint mit den auf aria ausgehenden Titeln
auf eine Linie zu stellen Naevii Agitatoria *); mög-
licher Weise auch des Titinius Fullonia im Wechsel
mit Fullones, s. Neukirch Tog. S. 111 5 vielleicht
auch die ,, Aedilicia" des Atta: Avas denn die einzi-
gen Analogien in der Togata wären. — Aber an Zahl
untergeordnet bei Plautus sind die von Sachnamen ent-
lehnten Titel gegen die von Personennamen hergenom-
menen , und vorzugsweise bei diesen ist es, dass ein
Unterschi ed griechiscer oder lateinischer Be-
nennungen, mit Rücksicht theils auf verschiedene
Klassen, theils auf verschiedene Zeiten, in sehr durch-
greifender Weise sich geltend macht. Entweder näm- j
lieh sind es Eigennamen oder Appellativbe-
zeichnungen. Im ersten Falle sind griechische
Titel ohne alle Einschränkung gebraucht worden **),
*) Hiemiit wäre vergleichbar „ P i s c a t o r i a " (von \V 0 1 f f S. 9
sogar dem Pacuvius beigelegt !) , wenn sie nicht bloss bei Ful-
gentius stände.
"• -") Und diess zwar in allen Zeiten , wenngleich das Uebergewicht
in der spätem Palliala sehr auf Seiten der Appeliativnamen ist:
vergl. von Naevius üemetrius, Lampadio, Stala-
gnius; von Caecilius Carine, Chrysion, Dardanus,
Ilymnis, IN'icasio, Pausimachus, Philumena;
( E p h e s i u s , I m b r i i , S y r a c u s i i ; von Terentius A n -
dria;) von Turpilius Deinetrius, Thrasyleon; (Le-
rn n i a, L i n d i a, L e u c a d i a ;) von Licinius N e a e r a. Warum
also nicht auch, wenn sonst nichts dagegen spräche, C hari-
nus? (gegen Spengel. Caecil. Fragni. S. 5.) Ganz verein-
zelt steht aber für die Togata der Titel Thais , und der in
„Pantaleus" steckende: s. Neukirch S. 209. 233. 246.
Nicht einmal lateinische Eigennamen kennt die Togata anders als
DES PLAVTVS. 143
\\ie Ampliitruo, Epidicus, Stichus, Achari-
slio, Arteiuo (unrichtig beurtlieilt von O sann Anal.
S. 164), Pseudulus, Bacchides, Menaechmi,
nnd Hl gleicher Weise Gentilnamen wie Persa, Boeo-
tia, lateinische Formen sogar selten und mir in G u r-
culio, Saturio *) und dem gentilen Poenulus
(hier wieder mit der hervortretenden Neigung zur De-
minutivbildung, etwa wie des Naevius Taren tili a)
nachzuweisen. Gerade das Uujgekehrte ist die feste
Regel in der andern Klasse: appellalive Personennamen
sind in der Plautinischen Palliata immer lateinisch aus-
gedrückt : Mercator, Truculentus, Sitelliter-
gus, Faeneratrix, Miles gloriosus, Parasitus
piger und medicus (^denn parasitus ist ja vollkom-
men latinisirt) , Captivi, Fugitivi, Tr ige mini,
Gemini lenones, in passiver Participialform Addi-
ctuSj Bis compressa, in activer Goramorientes,
womit zusammenzuhalten Sortientes **). Den ent-
schiedensten, schon von Osann S. l6l ff. ganz richtig
hervorgehobenen Gegensatz hierzu bildet die nachplau-
ausnahmsweise ; ausser den Getitilnamen Setina, Veliteina,
ßrundusina sind nur des Titinius Hortensius und Quin-
tus anzuführen, von den Jüngern Dichtern Afranius und Atta gar
kein Beispiel : denn V o p i s c u s , wie V a r u s , können Appel-
laliva seiu. Sachnanien einestheils, und appellative Personenna-
men anderntheils, bilden für die Togata die Regel.
') Hiernach konnte also auch wohl eine Palliata Davus beti-
telt sein, was Spengel a. a. 0. bezweifelte.
'; Dieses Participium ist in lateinischen Titeln weit seltener als in
griechischen. Von Afranius gab es ein Stück Siniulans, von
Laberius Lata (Latine?) loquentes. (Schon anders ist
Tiro proficiscens von Atta u. a. m.) Weniger selten
sind Titel im passiven Particip : Proiectus von Naevius, D e-
m a n d a t i von Caecilius, Abducta, Emancipatus, Ex-
ceptus, Proditus (?), Repudiatus, (Suspecta) von
Afranius, (B a r b a t u s von Titinius), Do lata von Kovius und
Poniponius.
144
Iir. DIE FABVLAE V.VRRONIANAE
tinisclie Palliala , und nicht blos hierzu, sondern aucli
zu der in Betreff der Sachnamen befolgten früh ern Ge-
wohnheit: nicht nur seltener werden für beide Fidle
lateinische Titel, sondern die Beibehaltung der grieclii-
schen wird allniühlig das Ausschliessliche, und liegt in
zahlreichen Beispielen für Personalbezeichnungen vor,
für Sachnamen in wenigen nur darum, weil diese über-
haupt, wie oben bemerkt, allmählig aus der Gewolin-
heit kamen. Durcbaus griechiscli sind die Terenzischen
und Turjiilischen Titel: Eunuclius, Heautontimo-
r u ra e n o s , A d e 1 p h i ^ II e c y r a , C a n e p li o r o s ,
Demiurgus, Epiclerus, Hetaera, Paedion,
Philopator, Boetliuntes, Paraterusa j von den
Caecilischen die grosse Mehrzalil : Androgynus,
Asotus, Chalcia, (Emporus?), Epiclerus, E p i-
statlimos, Gamos, Hypobolimaea, Hypobo-
limaeus, Nothus, Nauclerus, Progamus, Syn-
e p li e b i , T i 1 1 h e , A n a g n o r i z o ni e n e , H a r p a z o -
mene, Polumeui, Synaristosae, Exbautuhe-
stos *) , mit gleichem Rechte als griechisch oder la-
teinisch zu betrachten Epistula, Symbolura, rein |
lateinisch nur Demandati, Exul, Fallacia, Me-
r e t r i X , P o r t i t o r , P u g i 1 , T r i u m p h u s **) , zwi-
schen griechischem und lateinischem (vermuthlich nur
von übersetzenden Grammatikern herrührenden) Titel
schwankend Hy p o b o 1 i m ae u s oder Subditicius
(Subditivus), Obolostates oder Faenerator. Man
*) Die Titel '£§ avtov tatuJs (nach Spengel's sehr ansprechen-
der Vermuthung) und '^4yayywQiCo/uiy/j sind in Meineke's
Index poelarum et fabularum nachzutragen.
**) Wegen dieser Titel den C a e c i 1 i u s mit Nenkirch S. 67
zum Diclitei' auch von Togaten zu maciicn, muss nacli dem Zu-
sammenhange, in den diesen Umstand die gegenwärtige Bclrach-
rung stellt, sls ein starkes und unnöthiges Wagniss erscheinen,
DES PL.VVTVS. 145
sieht sehr deutlich, dass hier niclits weniger als 7m-
fäll luicl Willkühr herrscht 5 mit der mehr und mehr
gräcisirten Komudle selbst ward auch das dazu orehöritfe
Ausscnwerk gräcisirt: vollkommen durchgedrungen war
dieser Geschmack in der T er enz isch e n Zeit; Reste
lateinischer Benennung sind noch bei C a e c i 1 i u s
übrig *) , der einen Uebergang bildet, aber mit dem
entschiedensten Uebergcwicht nach der folgenden Stufe;
die der Terenzischen gerade entgegengesetzte Sitte ha-
ben wir in der Plautinischen Litteratur zu suchen
und finden sie hier so durchgängig herrschend , dass
kein einziges Beispiel einer als acht anerkannten, und
nur zwei sichere von zweifelhaften Komödien dagegen
sprechen. Davon ist eines eben der von Attius als
nicht Plautinisch bezeichnete Agroecus; ein zweites,
Dyscolus, wird später zur Betrachtung kommen.
Ann wäre zwar an sich möglich, dass ydgroecas nur
spätei'cr Name für ein altes Stück wäre: wie allerdings
die Mostellaria in der Zeit, da griechische Namenge-
Lung allgemein geworden war, auch PJiasnia ist ge-
*) Sollten diese Stücke des Caecilius darum vielleicht gar füi-
seine ällesten gelten dürfen? (und weiter etwa die mit doppel-
tem (griechischem und lateinischem) Titel als einer mittlem Pe-
riode angehörig, die den Uebergang zu den auf einer dnltcn
Stufe erscheinenden rein griechisch betitelten Stücken gebildet
hätte?) Interessant genu^ für den Bildungsgang des Caecilius,
wie für die Entwickelungsgeschichte der Falliata, wäre ein sol-
ches, in uns sehr dunkele Regionen fallendes Streiflicht, sofern
die Voraussetzung für vernünftig gelten niuss, dass mit der äus-
sern Ankündigung die innere Beschaffenheit Hand iu Hand ging.
Caecilius, anfangs ganz auf Plautinischer Bahn wandelnd, hätlo
sich dann erst allmählig -emancipirt, und durch immer nähern
Anschluss an griechische Art und Weise endlich die Stufe her-
beigeführt, auf der die Römer mit gäuzlichcr Selbslcnläussenuig
sich in eine fremde Kunstgattung hineinzuversetzen und ein un-
vermischt griechisches Kunstwerk mit Enipfänglichkeit pufziineli-
men im Stande waren,
10
l46 III" "DIE FABVLAE VARHONIANAE
iiannt worden (s. u.) 5 aber die Kraft wird doch diese
eanz aUaeincine Möalidilveit nicht hab(!U sollen, ein
von der alten Ueberlicfcrung als verdiichtig bezeichne-
tes Stück, für dessen etwaige Aechtheit sonst kein noch
so kleiner Umstand spricht, mit AVahrscheinlichkeit für
ein falsch verdiichliotes zu erklären: und auf melir als
Wahrscheinlichkeit kann und will ja die Ermittelung
der zweiten Klasse von fabulae Varronianae gar keinen
Anspruch machen. — Nur einem Einwände könnten
die hier irezxDffcnen Schlüsse ausgesetzt seheinen: dem
von den N a e v i a n i s c h e n Komödien G 1 a u e 0 ni a ,
Golax, A c o n ti zom e no s und Agr^ [)nuntes her-
genommenen, da man an sich allerdings-bercchtigt wiire,
die Plautinische Sitte auch von dem gleichzeitigen, ja
noch mehr von dem altern Dichter zu erwarten. In-
dessen weist doch unleugbar die Betiachtun<j der Pal-
llata von Plautus bis auf Terenz und Turpilius , wenn
man eben nur von dem einen ISaevius absieht, in ei-
ner für einen Inductionsbewcis durchaus «lenüoenden
Zahl von Beispielen einen so vollständig cfeschlossenen
l OD
Stufengang auf, dass die Glaubhaftigkeit des festgestell-
ten Er<ie]jnisses unmöolich beeinträchtigt werden kann
durch einen über die Grenzen jenes bestiumiten Krei-
ses hinaus geworfenen Blick. Denn ganz und gar nichts
Unvernünftiges wäre doch die Annahme, dass in den
Anfängen der ganzen Galtung, bei den ersten Vci-su-
chen des Livius und jNaevius, überhaupt sich noch gar
kein festes Princip geltend gemacht, sondern Zufall
imd Laune hin und her geschwankt hätte: bis erst
Plautus, mit Bcvvusstsein und Planmässigkeit i\cn Beruf
eines acht nationalen Dichters vei'folgeud, und diese chu-
i-aktcristische Stellung als Komiker unter den gleich-
zeitigen Dichtern und als Palliatendichter unter allen
Palliatendichtern des ganzen Jahrhunderts allein repiä-
DES PLAVTVS. 147
sonlirend, die ausscrliclieii Erinncrunfrcu fremder Ent-
lehnung conseqncnt absti-eifte. Wenn man es nicht
etwa walirscheinlieli finden will, dass ursprüngliche la-
teinische Titel Naevianischer Komödien in den Zeiten
lillerarischer Akrisie sich verloren hatten, und erst in
der Periode der erwachenden Kritik durch die Namen
der iiriechischcn Originale ersetzt wurden, die man etwa
aus den Proloaen entnahm: z. B. den Namen Acouti-
zonienos aus dem uns zufällig bei Charisius S. 188 er-
haltenen Prologverse : AconLizonienos fabidast prlme
pj'oha. Unter beiden Gesichtspunkten Avird man die
obigen vier Naevianischen Beispiele griechischer Titel
füglich dürfen auf sich beruhen lassen , und sich be-
gnügen dürfen njit den zwei festen und vollkommen
klar vorliegenden Endpunkten der ganzen Reihe : Plau-
tus einerseits und <Terenz nebst Turpilius anderseits.
Selbst dann aber, wenn man die Verglcichung des Plau-
tus mit andern Dichtern, und Folgerungen allgemeine-
rer und weilergreifender Art ganz aufgäbe, würde sich
nach Allem, was oben erörtert worden, schon inner-
halb des blossen Plautinischen Kreises eine so scharf
bestimmte Eigenthüudichkeit, ein so streng in sich ab-
gegrenzter Gebrauch herausstellen, dass wir Grund voll-
auf hätten, einen Komödientitel wie y^groeciis mit Zu-
versicht dem Plautus abzusprechen.
So haben wir denn von den sechs Komödien, die Attius
nebst der Boeotia allzurasch verwarf, die Hälfte, nämlich
XXXI. C o m m o r i e u t e s
XXXII. Condalium
XXXll I. G e m i n i 1 e n o n e s
als muthmasslieh Varrohischc gerettet, ohne indess
oeeen zwei der übrigen, Amis und Bis coinpressaj ein
entschiedenes Verwcrfungsurlheil aussprechen zu kön-
nen. Suchen \\\y jcizt durch Ermittelung von noch
l4S III. DIE FABVI.AE VAHRnMAN'AE
sieLen andern die Zalil von vierzig zu fiillon , so ist
vorweg zu bekennen, dnss jeder weitere Schritt imnuM"
niissliclier Avird, indem cinigerinassen sicliere Aniialt-
punkte mehr und mehr ausgehen. Wenn -^vir dennoch
einen Versuch Avngen, durch Abwägung grösserer oder
geringerer Wahrscheinlichkeit die Reihe jvollzählig zu
machen, so Avolle, "wer der Conjectur solchen Spiel-
raum nicht zugesteht, sich daran halten, dass doch je-
denfalls von den noch rückständigen Komödieunameu
eine Uebersicht zu geben wäre, und wolle die Bezie-
hunfT, hl -welche diese Uebersicht durch unser unmass-
gcbliches Verfahren zu der Varronischen Zahl gesetzt
wird, als unwesentliche Form und gleichgültige Zugabe
mit in den Kauf nehmen. Dc" einzige noch vergönnte
Anhalt beruht aber auf der Wahrscheinlichkeit, ^dass
die Varronischen Komödien in der grammatisch-littera-
rischen Berücksichti^unef des Varro selbst und der von
ihm abhängigen Gelehrten den nichtvarronischen nicht
nachstehen , sondern vorgehen werden. Es ist diess
im Grunde eine innere Nothwendiwkeit , die soaar zu
sehr zuverlässigen Entscheidungen führen würde, wenn
sie an einer hinlänglich reichen Zahl von Citaten klar
genug für uns hervortreten könnte; mit der Zahl der
gegebenen Elemente nimmt zugleich die Beweiskraft
der daraus gezogenen Schlüsse ab. Von allen Gram-
niatikejn, denen Plautus eine fiauptquelle und Fund-
grube der Forschung gewesen ist, hat aber nächst
Varro keiner grossem Anspruch auf Beachtung, als der
in den Bruchstücken des F e s t u s uns vorliegende
\errius Flaccus: einen ganz andern Anspruch
doch offenbar als Charisius (oder immerhin dafür
substituirt lulius Romanus), Nonius und Priscian,
die überhaupt ausser den 21 nur noch einige wenige
Plautinische Stücke kennen, die ihnen entweder zufäl-
PES PLAVTVS, 14D
lig in die Hände gekouimeu waren (Cluiris.), oder ilie
sie gar nur älterer Aulorilät naclicilirleu (Prise). jN'och
aus dem Collen seliüpfte dagegen Verrius; wie genau
ilnii aber die si'aramatischen Schriften des Varro he-
Uannt waren, und wie lleissig er, der um ein Beträcht-
liches jüngere und später schreibende, sie benutzte,
ist durch die sorgfältiae Untersuchung jM e r k e 1 s zu
DD O
Ovids Fasten S. XCIV ff. CIV f. hinlänglich -ins Licht
gesetzt. Auch thut eine Aeusserung, wie die S. 3t0
Müll.: quam rein in inediOj quod aiutitj positant Karro
et Euheinerus incptis mythis iuvolvere uialueimntj, (judin
simplicit.er veferre, der sonstigen Verehrung des Ver-
rius fjt'oen Varro keinen Abbruch. Dass nun des letz-
lern Einfluss sich aucli auf solche litterarhislorische
Grundannahnien werde erstreckt haben, wie die deu
ächten Bestand der Plautiuischen Litteratur betre(l"endc%
piiiss um so glaublicher erscheinen, als eineslhei/s ei-,
ner festen Ansicht über diesen Punkt ein GraramatikcB'
von so ernster und vorzugsw^eise auf das Allerthiindi-
che gerichteter Forschung, wie Verrius, nicht wold ent-
behren konnte, anderseits aber von einer etwa durch
Verrius selbst untcrnoniuienen , neuen kritisclien Fest-
stellung nicht das Mindeste verlautet. Diese Ucberle-
gung nun ist es, die uns einiges Recht zu geben seheint,
aus der conibinirten Autorität des Varro un<l Verrius
auf fabulae Varronianae zu schliessen. Und zwar sind
es zunächst drei Komödien , die zugleich in den Bii~
ehern iIg lingua latina und bei Festus vörkocumeu,
wie denn diese doppelte Gewähr auch die avis andevu
Gründen als Varronisch eikannten Stücke; Astraha^
Nervolaria , Parasitus piger (nebst dem Condaliiuu)
für sich aufzuweisen haben, kein einziges dagegen vori
den aus bestimmten Gründen dem Plautus abzuspve-*
chenden. So gewinnen wir
150 nr. Dir. FAnvr.AE vAnr.ONrAN\E
XXXT V. F a c n e V a t r 1 v
XXXV. F ]• 1 V o 1 a r i a
XXXVI. Sitcllitergus.
Von iluien wird die erste, auch bei Diomcdes vor-
konimeiid, von Varro VIT, 96 wegen der orthograjdii-
sclien Schreibung so erwähnt: alii Piauli Faencvatri-
cem, Clin Feiieratrlcem (dlcuiit). — Die Frivolaria
würde, wenn die Menge der Zeugen entscliiede, über-
haupt von allen Plaulinisclien Stücken nächst den 21
die meiste äussere Beglaubigung für sich haben, indem
sie auch von Charisius, Nonius uud Priscian citirt Avird,
und zugleich von Festus häufiger als die Mehrzahl der
21 : welches letztere Verhältniss ganz ebenso auch von der
Nervolaria eilt: wiilircnd selbst noch Artemo und
Axtraha in dicsei" Beziehung auf gleicher Linie mit
Poenulus, Persa, Mereator, Stichus stehen, Sntarlo so-
aar vor diesen. Und auch aus Varro selbst wird sich
alsbald noch ein ähnliches Moment für die Frivolaria
ergeben. — Der Titel Sitellitergus (= qui silnlas
s. sltellas tej'git) liegt, wie Müller richtig gesehen,
ganz unzweideutig in den Zügen der guten Handschrif-
ten bei \ arro VII, QQ, hinlänglich angedeutet auch in
j,Sllitergo'^^ bei Festus S. 375 ; P o p m a' s Sjnteleturgo
und Scaligcr's Scythe luiirgo j welches letztere in
die Fragmentensamnilungeu übergegangen, wären grie-
chische Titel, die schon als solche dem Plautus fremd
bleiben müssten.
HIernächst sind sowohl bei Varro als bei Festus
noch je vier Namen übrig, -son denen wir gerade noch
die Hälfte brauchen. Bei Varro: Fuglilvi, Cor/ticula~
via, uud die beiden in den Handschriften VII, Öl und
67 jj,i/i pagone'^' und ^,in cesistione"^ genannten. In
dem IttzLern mit JMüUer einen richliaen Namen er-
kennen zu sollen, wäre eine eben so starke Zumulhiuig?
DES Ph.WTVS. " 151
als an Seal ig er' s in Gasironc (wie oliic Komödie des
Aiitipliaiies liiess) zu glauben, Avas bei den Fragraenten-
sanuulern /Vufnahnie gefunden hat. Sealieei' ffinir von
der Lesart der schlcehtern Biielier in Cestione aus, in-
dem er auch noch an die Möglichkeiten in Restione
(wie von Laberius) , in QiiaesLiouo (Novius), in yle-
scluione (wie angeblich von Caecilius) dachte. Halten
■wir uns, wie wir müssen, au in Ccsistione , so Avüssle
ich unter mehrern Möglichkeiten nicht , was dem Ue-
l)erliefcrten näher käme als in C a eis tio n e. Wie
von'A^KJTO^" wird Aqlgilov, so von KaxtCTTOt; (Skla-
venname der Vidularia) Y^a^ioxiav^ und von diesem
iSamcu konnte ein Plautinisches Stück betitelt sein wie
l'.pidicuc, Sticlius und ähnliche. In pagone kann von
den anderweitig bekannten Komödieutiteln keiner ver-
steckt sein 5 näher als etwa Praecoue oder Praedone
schliesst sich dem Handschriftlichen allerdings des Pius
\ erbesserung Pliagone an 5 als giiechischer Eigen-
name (^l>(/.jav, sei es von cpayav, wie Tli'^av, oder von
rpdyo^) hätte dieser Titel so wenig ein Bedenken ge-
gen sich als Cacistio, nur dass Phago nach einem wirk-
lichen INamen, nach Art der in die lateinische Komö-
die aufgenommenen, nicht eben aussieht; als reiner
AppellativbegrifT dagegen, „der Fresser", wäre der Ti-
tel als griechischer unplautiuiseh und dafür von Plau-
tus vielmehr Edax, oder eine der von Seal ig er (zu
Varro 1. lat. tom. II, S. 212 Bij).) zusammengestellten
Uebersetzunoen gewählt worden: Coinedo., LurcOy Gu"
mia j Manduco j Bapo. Dieses letztere, J{ apon t}^
etwa gar in dem verschriebenen Pairojic finden zu wol-
leu, wäre indess noch gewagter als bequem. Bleibt je-
denfalls das hier gemeinte Stück sehr unsicher und
zweifelhaft, so ist wiederum völlig verdachtlos der 1 i-
tel Fugitivi. Denn nicht nur sehr künstlich, sondern
152 III. DIE FABVr.VE VARRONMANAF,
offenbar irrig ist Scaligers (a. a. O. S. 213 f.) Ver-
mutlumg, Fugitivi sei die lateinische Bearbeitung des.
Atvxadia ri A^anerai betitelten Stückes von Alexis,
demzufolge aber, weil Leucadia ein bekanntes Stück,
des 1' ixrp il ius_ist, niclit von Plautus, sondern eben
von Turpilius. Eine Komödie aber mit lateinischem
Titel wäre für die Zeit des TurjDÜius ohne Beispiel j
wenn dieser das Stück des Alexis übertru», so nannte
er es eben der damaligen Sitte gemäss Leucadia und
nicht Fiigitwi. Und überdiess Alexis als Original des
Plautus ? — Dagegen den stärksten Verdacht gegen
sich hat die C o r n ic u 1 a r i a, nicht weil sie VII, 52,
obgleich hier mitten zwischen zwei Anführungen, aus.
Kaevins, sondern auch V, 153 ohne Namen des Dich-
ters citirt wird, und zwar an letzterer Stelle in auffal-
lend unbestimmter Weise so : Ttaque dictum in Coriiicu-
laria. Denn wenn im sieb enten Buche, wo sich ganze
Reihen dichtgedrängter Citate folgen , die Kürze ano-
nymer Anführung von dramatischen Stücken ganz in
der Regel ist, so bieten doch sämnitllche fünf übrige
Bücher auch nicht a\\\ einziges Beispiel gleicher Art da,
mit alleiniofer Ausnahme eben des in Rede stehenden
Citats , dessen Ungewöhnlichkeit also unstreitig nicht
bewusst- und absichtlos ist. Wenn in Beziehung auf
ein anderes Stück nicht nur, wie hier, eine indirekte
Andeutung, sondern eine ausdrückliche Bemerkung ge-
geben wird (VT, 8&: Boeotia, quam comoediam Atilii
esse dicunt)j so ist es von Wichtigkeit, dass auch diess
ausserhalb des siebenten Buches geschieht. Um so mehr
Gewicht also nach der entgegengesetzten Seite hin, als
bei der Gornicularia, werden wir auch auf die im sechs-
ten Buche (5 73) vorkommende Anführung ,,in Astraba
Plauti'^'^ zu legen haben: in welcher Vollsläudigkeit sich
vor dem siebenten Buche keine weiter findet. Der ge-.
DES PLWTVS, 153
ivonnene Gcslclitspujikt wäre also dieser, dass Varro, so
lange die Art des StofFes es betjuein gestaltete und ihn
iiDch niclit der Zwancr sehr gehäufter Gitate beengte,
t'iiie, wenn auch leise, kritisclie Andeutung über die
(Ircwähr der jedesmal gebrauchten Quelle (sofern dar-
über ein Zweifel obwaltete) im Vorübergehen zu geben
gern Bedacht nahm. Dürfen wir nun diese Beobach-.
tung noch für weitere Coiisequenzen ausbeuten, so moch-
ten wohl auch diejenigen Komödien, aus denen Varro
ausserhalb des siebenten Buches, mit blosser Nennung
des Plautus schleclithin, Verse anfülirt, für Plautinisch
im Varronischen Sinne zu nehmen sein: und diess ist
der oben S. 79 angedeutete Gesichtspunkt, der noch
liljer die Grenzen der dort gepflogenen Ueberlegungen
hinausführt. Es wären diess aus dem 5. und 6. Buche :
yJntphltruo, Asinaria, Aididaria, Curculio, Clstellaria^
EpiclicHs, PoenulaSj, Truculentns, aus dem 10. Mostcl-
laricij und ausserdem vielleicht noch die schon aus an-
dern Kücksichten den Varronischen zugezählte Frwo-
Idria, wenn anders bei Festus S. 306 M«, wo derselbe
\'ers in Resten steht wie bei VarvQ V, 89, richtig ist von
Scaliger in Frivolaria ergänzt worden wegen des dem.
Anschein nach damit Ziusannnenhängenden von S. 301>
wo in Frivolaria in der Handschrift erhalten ist.
Diess die vier bei Varro allein ei-scheinenden Ko-
niiklien 5 die vier des Festus sind Hortidas ^ Artemo,
Vj scoIhs und Carhonaria. Von ihnen scheidet sich so-
gleich aus Djscolus, als griechischer Titel gleichste-
hend mit Agroecus und vielleicht Phagon. Für die Car-
honaria ist wenigstens möglich das früher behandelte
Verhältniss der Ueberarbeitung eines Nacvianischen
Stückes. Durchaus kein Bedenken gegen sich haben Mor-
tui us und tier Personenname Artemo, was so drei-
mal bei Festus ohue Variante geschrieben steht S. 165.
154 Iir. T)IE FABVLAE VAUROM.VNAE
274. 305, auch dem beglaubigten 'Agreiicov genau ent-
spricht, um so Avcniger also von den Fragmentensanuu-
lern mit jlrtamo zu vertauschen war, wenn auch diese
in Bacchid. IV, 7, 1 und 34 vorkommende Form durch
die Analogie von "Apraftig neben ' hQT Elite, ebenfalls
mag zu rechtfertigen sein. — Hiernach liesse sich also
die Reihe der fabulae Varronianae vermuthungsweise
so abschliessen :
XXXVII. Fugitivi
XXXVIII. Gacistio
XXXIX. llortulus
XLr A r t e ra o.
Ist es so gelungen, eine Zahl von vierzig Var-
ronischen Stücken, wenn auch mit mehrfacher
Unsichei'heit besonders riicksichtlich der Nummern
XXXI — xxxiiE und xxxvii — xl , doch der Mehr-
zahl nach nicht ohne annähernde Wahrscheinlichkeit
zu ermitteln, so ist uns freilich von der wenigstens'
doppelt so grossen Menge der von Varro nicht aner-
kannten Komödien nur ein, sehr kleiner Theil in Namen
übrig. Von ihnen haben schon Erwähnung gefunden
I. C o la X
II. C a r b o n a r i a
III. A c h a r i s t i o
IV. Bis c 0 m p r e 3 s a
V. Anus
VI. A £ r o e c u s
VII. Dys c o 1 u s
VIII. Phagon (?)
IX. Comic ula oder C ornicul a ria.
So nämlich, Corniculariaj ist diese Komödie ;nach her-
kömmlicher Weise auch hier bisher genannt worden, ob-
wohl diese Form höchstens für eine Nebenform von
DES PLVVTVS. 155
Coniicula gelten kanrij was jedenfalls flcr ältere, wo nicht
<ler allein liclite Name ist. Dass bei Diomedes S. 378
Corn'uulavia steht, ist ganz imerlieblicli, da wir für die-
sen Text gar keine Gewähr haben und jene Form eben
so gut nur von den (ein abgekürztes Comic, ausfüllen-
den) Herausgebern herrühren kann, wie bei Nonius
S. 220, wo die Handscbriften geben Plaiitus Corniccni
te ohsecro n. s. w., d. li. wahrscbeinlieh : Plautiis Cor-
iiic: e/?j te öbsecrOj || Thiele pilenm ineurHj mi sodalisy
vii'.a saliihritds y^ — . Nocli abgekürzter steht S. l47:
Plaiilits Covni,: qui amniit u. s. w. , wenn nicht in
Corniquia — viebuelir Cornicula selbst liegt, und das
nacbfolgende Citat erst mit auicutt anfängt. Geradezu
die Form Coniicula haben S. 63 die neuesten Her-
ausgeber statt des Cortiicul. bei Mercier aus ihren
Handschriften aufgenommen. So bleiben für Coriiicu-
laria übei-Jiaupt nur S. 134, 28 und 32 als Belege übrig,
und allenfalls könnte die Entscheidung nocli scliwan-
ken , ob diese Stellen nacb jeneii, oder jene nach die-
sen zu corrigiren. Den Ausschlag geben aber die Hand-
schriften des Varro, die, was nicht genug beachtet wor-
den, sowohl V, 153 als VH, 52 einstimmig cornicula
und nicht cornicularia haben. Cornicula als Titel
ist durch die oben erörterten Analogien sattsam gerecht-
fertigt. — Bloss nach einmaligen Erwähnungen des Ma-
crubius, Saturn. II, 12 und l4, sind uns ferner be-
kannt
X. C a 1 c e o 1 u s
XI. B a e e a r i a.
Obwohl schwer zu errathen ist, in welchem Sinne Bac-
cavici von hacca abgeleitet sein mag *) , so ist doch
*■) Wer unnütz haiioliica wollte, (es niiisstc denn Baccaria hand-
sclirilllicli nicht fcsl.-ilchcn) , konnte auch an Vaccaria denken
156 111. 0IE FADVLAK VAhRONIAN VE
die gewühnliclie Sclirelbiing Baccharia eiilscliicclen un-
statthaft. Denn wenn aacli Bacchae als Komötlientitel
mit Beziehung auf die römischen Bacchanalien an sich
sehr denkbar wäre — ^ wie denn diese Bacchae wie-
derholt bei Plautus vorkommen — , so könnte diess doch
erstlich keine Palliata , sondern nur eine Togata sein,
und zweitens wiire der Titel das einzige Beispiel einer
nicht von einem Sach-, sondern Personennamen (Bac^
chae) abgeleiteten Form auf aria. — Endlich kommen
noch hinzu
XII. L i p a r g u s (?)
XIII. Caecus aut Praedones.
Lipargus , ein einziges Mal citirt von Priscian X,
S. 494 Ki\, ist man seit Seal ig er zu Varro 1. lat.
(tom. II, S. 213 und 214 Bip.) gewohnt für einerlei
mit dem Parasitus jnger zu halten. Der Grund, dass
der citirte Vers : Nil inoror mihi J'ücuin in alveo, djn-
has qui perecht cibum, auf einen parasitus piger passe?
beweist sehr wenig ; der Name noch weniger. Fast
scheint es, als habe Scaliger den unstatthaften Gedan-
ken gehabt, ihn von Xinog und dg^ög abzuleiten, etwa
„vor Fett faul." Ich bekenne ein Xiixagyoq oder Xel-
itagyoq überhaupt gar nicht zu verstehen, weiss jedoch
etwas Rechfes damit auch nicht anzufangen. Eigenname
ist es doch schwerlich 5 das poetische Xiizagyoi; Hegt
natürlich ganz fern; Hesse sich Xinovgyoq {Xiixo - eqyoq)
statt XiiiEQyoQ bilden (= „der die Arbeit%ei'lässt"), so
waren dahin die Varianten bei Priscian, ligurgo j ly-
cuvgo zu deuten; an des Naevius Lycurgus zu den-
ken und den Namen des Dichters für irrthümlich zu
und Aniitaria vergleiclien. Warum unigckelirt K r e h I zu Prisc_
Bd. II, S. 533 den Titel einer Atel la na Vacca vel. Marsupium
fiir ,,abiurd-' hall und Bacca schreiben will, verstehe ich nicht.
DES PLAVTVS. 157
lialten verbietet der Inhalt des cillrten Verses. Wie es
sich auch daniit verlialte , ein Yarronisclies Stücic des
Plautus haben Avir am ,,Lipa?-gus"' gewiss nicht.
Das letzte Stück endlich, Avelches wir nur aus Chari-
siiis kennen lernen, niuss ein ganz zufällig dem einen Julius
Romanus in die Hände gekommenes sein 5 denn aus
diesem sind alle zehn Citate, die merkwürdiger Weise
aus diesem einzigen Stücke bei Charisius auf wenigen
Blättein gehäuft sind: eine Citatenzahl, die kein einzi-
ges Plautinisches Stück, mit alleiniger Ausnahme der in
(lieser Beziehung ebenfalls ganz für sich dastehenden
Jjacchides, bei Charisius aufzuweisen hat. Und zwar
kehrt achtmal die Anführung i/i Caeco aut in P/ae-
donihus wieder, einmal findet sich das Umgekehrte in
Praeclouihus aut in Caeco S. 189, 43, einmal einfach
in Caeco S. 195. So aufiallend auch der constante
Gebrauch des aut statt sive oder vel, so wie die Wie-
derholung der Präposition in allen diesen Fällen ist, so
ist doch keine andere Bewandtniss denkbar, als dass
ein und dasselbe Stück unter doppeltem Titel exislirle.
Ueber Do pp elti tel hat Scaliger zuVarro S. 2l4Bip.
gesi^rochen *) ; aber alle von ihm gesammelten Beispiele
betreffen nur das eine, oben für Caecilius angenom-
mene Verhällniss, dass neben einem griechischen Titel
auch dessen lateinische Uebersetzuug cursirte. Ein aus-
drückliches Zeugniss zwar dafür gibt es nicht 5 denn
entweder wird Obolostates (diess 5nial) oder Fae-
nerator (4mal**), entweder Hypobolimaeus
(9mal) oder Subditivus (Smal) citirtj indess ist hier
•) Neuerdings W ol f f Proleg. in Auliil. S. 14 ff., wo man jedoch
allzu häufig die nöthige Kritik vermisst.
**) Eingerechnet nämlich die zwei Stellen, in denen Faeneraiore mit
Wahrscheinlichkeit von Spengel für Venalore gesetzt wor-
den ist.
158 in. niU F.VCVLAE VARRONIAN\E
die Ucbcrciiistlmmung der Betlcnlung so sclilagend, tlass
meines Wissens niemand an Scaligers Zusammenslel-
lung gezweifelt bat *). Eben so mag man die Identi-
tät von des LaLerius Scjlax und CatuJarius zuge-
ben. Wenn jcdoeli Cicero einmal (Tusc. III, 27) des
Terentius I p s e s e p o e n i e n s erwähnt (nicht Se ipsiiin
excruciiuis mit Scaliger oder Se ipsntn crncia/is niii
Osann. Anal. S. 161), so kann diess kaum gleicligestelll
w^erden, da hier erstlich die Uebersetznng mehr die
Eingebung augeidjlickliclier Laune, als litterariscli be-
festigte Gewohnlieit wäre, zweitens aber auch, bei der
Art der Anführung j,Oiiid illc lerentianus ipse se poc-
niens — '*" (i»ag" nun das folgende id est iavtöv Tt-
^aQOvaevog Glossen sein oder nicht), gar nicht die Ab-
») Dagegen finde ich die Eincileilieit von Naucicrus nnd Por-
titor, ülnvüiil Spengel sie Scaligern slillsclnveigend naeli-
bchauptet und die üiuclislücke aus beiden ohne Weiteres verbin-
det, wenig begnindet. Älit 11 y p o b o 1 i ni a e u s und S u b d i -
t i c i u s wird eine und dieselbe Person bezeichnet, desgleichen
mit Ob. 0 lostat es nnd Faenerator; fiir jenes Stück niüsslo
(da man doch hoirentlich nicht wird Portitor für Uebersetzung
von IVauclerus genommen haben) die Voraussetzung gelten, dass
die Handlung durch eine gegenseitige Beziehung zwischen einem
naucicrus nnd einem portilor gebildel, und das Stück J)ald nach
der einen , bald nach der andern Hauptperson genannt worden
sei: was doch nicht nur ganz in der Lul't scinvebt, sondern auch
gegen den logischen Sinn verslösst Gleichstehend dagegen wäre
„Ilarpazomene vel Rapla^<' : aber wo der Name Rupia vorkom-
men soll, weiss ich nicht. Dasselbe muss ich von den übrigen
Scaligerschen Beispielen sagen : „Lahcrius Belonislria vel Fiu-
(jioiie'-'' (ich kenne nur Belonislnri bei Noniiis) ; ,,L((l)ciiiis Cro-
pio vel üarculuria-'- (^Satculaiia ist eine Atellana des Pomponius,
„Cropmm'^ mir ganz unbekannt); „Pomponius llelaerisca rcl l'ro-
stibido^' (eine Ilelaera ist von Novius und von Laberins, nur l'ro-
stibuluin von Pomponius.) Kicht einmal füv .,Vanonis Koio/ncexitf"
neben „Vioelhim caprinuiu" wüssle ich die Quelle ; und docli gab
CS von Varro so Niele sichere Beispiele dieser Analogie. Dass
endlich auch „Lipargiis vel VaiasUus pigev- nichts weniger als
sicher oder auch nur glaublich, ist vorher trürltrt.
DES PLAVTVS. [ 159
siclit 7.11 sein brauclit, Avirklicli den Namen des Stückes,
sondern nur der in ihm spielenden Person zu nennen.
Aber Scaliger führt endlich auch noch Planti Astraha
vcl C litellar ia an, -welcher Doppeltitel sich nun drei
Jahrhunderte Lehanplet und unsägliche Verwirruno- an-
gerichtet hat. Jedenfalls würde er, so gefasst wie Sca-
jliger wollte, das Stück zu einem niclitplautinischen ma-
chen, da, wenn Clitellaria die lateinische Uetersetzuno-,
JsLraha (wofür man indess daim eher Astrahe erwar-
tete) für rein griechisch zu nehmen, griechische Titel
nl)cr dem PJautus fremd sind. Aber vielleicht war das
^ erhiiltiiiss umgekehrt; denn auch das ist geschehen,
dass der lateinische Name einer ächten Plautinischen
Komödie in den Zeiten des gelehrten Studiums (ob
Izuffleich auf Anlass oder zum Zweck erneuerter Auffüh-
!rung in der Zeit der schon ganz gräcisirten Bühne,
steht dahin) mit dem entsprechenden griechischen Ti-
tel vertauscht wurde, den wahrscheinlich das vom Dich-
tri- zu Grunde gelegte Original führte. Dafür haben
w'w einen unumstosslichen Beweis an der Mostella-
3' i a , da Festus zw^eimal, S. 162 und 305, Verse so an-
fulirt: „Plautus in Vh a s }iia t e" (Fasmatejj die sich
beide in der IMoslellaria vorfinden, während j^AIostel-
lai-ia'" luu- S. 166 steht. Woraus zugleich so wahr-
sdieinlich wie möglich wird, dass das Original der Mo-
stellaria <bd(JtLa hiess, wenngleicb es nicht die Komö-
die des Tlieognetus «I^dcr/uot ri ^It^i'käg'^VQoq gewesen sein
kann, weil ein (piAotpyrpo^ in der Rlostellaria nicht
vorkömmt (vergl. Diss. IV); auch nicht das ^oc'cr^a des
JMenander, da, abgesehen von dem ganz verschiedenen
Inhalte, den wir durch Donatus keimen, diese Menan-
diische Komödie nach Prol. Eunuch. 9 von Luscius
üherseizl war, Terenz also in jenem Prolog nicht ver-
säumt hätte seinem \Vidcrsacher dieselbe Art von für-
l60 tu. t)IE FABVLAE VARRONtAN'AE
tum vofzuliQheii, Jic tllcser ihm selbst vorwarf*); son-
dern vermutlilich das (^daua des Philemon, Avoaeüen
die von Meineke Men. S. 375 bemerkte iinerhcbliclie
Aebnlichkeit des Anfangs der IMostellaria n)it Versen
aus Philemons UagEicnav gar nicht in Betracht kömmt.
— Nach dieser Analogie also konnte ein Plautinisches
Stück mit ganz unverfänglichem Titel Clitellaria ge-
heissen haben und später, gegen Ende des sechsten
oder im 7. Jahrhundert, etwa zum Behuf einer neuen
Aufführung, Astraba umgetauft worden sein. Allein der
stärkste Gegengrund gegen die ganze Annahme der
Identität ergibt sich erstlich aus einer sehr schätzbaren,
durch ihre Bestimmtheit keinen Zweifel zulassenden An-
gabe über den Inhalt der Astraba, bei Probus in der
Einleituncr seines Gommentars zu Viroils Bucolieis : Sunt
aiitetn astraba (vielmehr asirabae) vehiciila, dicta Tvagd
TO Lii} (TTpecpECr'äiai, quo titulo et Plautiis Jabiilani in-
scripsitj, in qua mulieres in eiusmodi vehiculis inductae.
Aber nicht von doTga^ii in dieser Bedeutung ist ja
das lateinische clitellae die Uebersetzung, sondern von
ddTQdßiq in derjenigen Bedeutung, dass es ist ic^iTt-
7C10V , Packsattel, Saumsattel **); wie passt also zu
'AcfTgdßri die Uebersetzung Clitellarial Zweitens aber,
•) Dieselbe Rüclisicht entscheidet auch gegen andere Anntnhmen ühcr
Plautinische Originale. So würde man die Jlenaechmi auf 3Ie-
nanders Iliükovueyoi, (vgl. Lad ewig, Kan. des Vo!c, S. 27)
nicht zurückführen dürfen, v.eil die ÜMkovfxsyoi von Caeciiius
bearbeitet worden sind. Denn diesem wird doch nicht ungestraft
gestattet gewesen sein , was ein Jahrzehend später so starker
Rüge ausgesetzt war. Vgl. was oben über Kolax und Andria,
in Diss. IV. über Adelphi gesagt worden. — Schon darum
könnte auch der 'f iiesaurus des Lu.scius nicht nach Fhilenioii
gediciilel sein.
*•) Die Stellen der griechischen Granimalikcr s. bei den Erklärern
des Hesychius, und sonst.
DF.S PLAVTVS. l6l
})el welchem lalelnisclien Autor, oder auch nur ia wel-
cher Hantlschrilt eines lateinischen Autors, steht denn
der Name Clitellaria überhaupt? Man sollte Wunder
denken wie oft er vorkiime, wenn mau In den Fragmen-
tensammlungen, auch noch bei Bothe, nach Anführung
von 5 Fragmenten der ,^ Astvaha seil Clitellaria" die
Worte liest: llaec hactemis titulo jlstrahae laudata
sunt ab auctoribus ; nunc deinceps aiiae sequuntur^ Cli-
tellariae nomine citantu/\, nnd nun mit Erstaunen noch
19 Fraiimente der Clitellaria aufgezählt ündet, die ent-
weder ö;anz ausdrücklich aus der y4straha, oder weniii-
sicns mit nichten aus einer j,Clitellaria"^ citirt werden.
^\ as soll man vollends dazu sagen, wenn Wolff Prn-
3('g. in Aul. S. 9 von einer Clitellaria des Naevius spricht
und hinzusetzt: quo nouiine p/iwes, etiani Plautus, fa~
hiilas scripsisse feruntur — ? An dem allen ist kein
wahres Wort, und der Name Clitellaria nicht mehr
und nicht weniijer als eine Erfinduncr Scaliirers , trotz
dem dass von einer so betitelten Plautinischen Komö-
die (abgesehen von einem Verhiiltniss zur Astraba) je-
dermann wie von einer überlieferten Thatsache spricht,
aucl» Müller zu Varro S, 145. 303, zu Festus S. 373.
Liid doch war JMüller dem Wahren so nahe. Denn
was, drittens, bewog denn Scaligern überhaupt zu jener
Erluidung? Schlechterdings nichts Anderes, als dass von
den Grammatikern eine sute Anzahl von Versen aus
der Cistellaria des Plautus anpcfuhrt wird, die sich iu
diesem Stück nicht linden, für die er also eine Unter-
kunft in einer Konjödie suchte, deren ähnlicher Name
von den Abschreiberji leicht mit „Cistellaria'''' verwecii-
selt sein konnte: kein Bedenken darin iindend, dass
eben die angenommene Namensform auch nicht in der
leisesten handschriftlichen Spur angedeutet liegt; aucii
darin nicht, dass \ario 1, hit. VIF; § 64 in Clitellaria,
Fi
162 IM. niß FABVLAK VARRO.NIANAE
und nur zwei 5S späler dasselbe Stück in Astraha ci-
tirt hätte, was schon Popma gegen Scalig^er gel-
tend machte. Es bedtirfte gar nicht der durch den
Ambrosianischen Palimpsest gegebenen Gewissheit von
unglaublicher Lückenhaftigkeit der Cistellaria; auch ohne
äussern Beweis musste sich dieses Stück als so unvoll-
ständig erhalten zu erkennen geben, dass nicht zutref-
fende Citate daraus eben so wenig Schwierigkeit ma-
chen durften, als solche aus Amphitruo, Aulularia und
Bacchides *).
Eine zweite Klasse von Doppeltiteln geht darauf
zurück, dass Grammatiker zuweilen statt des eigentli-
chen Namens der Komödie den der Hauptperson ge-
nannt haben, wovon auch im Griechischen Beispiele
vorkommen, z. B. 'ETfozAft statt 'E:TTa iitt Qiqßai;, und
zahlreiche andere bei Welcker, die griech. Trag.
S. 65 {^. Was in dieser Beziehung fessteht, ist, dass
Servius zur Aeneis zweimal Plautus in Pjj'gopoli-
nice für Verse des Miles gloriosus citirt, zu IV^, l49
und XII , 7. Keinen Anspruch auf CTJauben hätte an
sich das Citat des Fulgentius S. 56 1 : Plautus in C a-
cisto; da indess Cacistus, wie wir durch den Palim-
psest erfahren, Personenname der Yidularia W'ar, und
zugleich die von Fulgentius angeführten Verse: nialo
•) Utberaus verfehlt ist Wolffs Vorstellung (a. a. 0. S. 8), dass
diese Komödien darum, weil sie beim römischen Volke beson-
ders beliebt gewesen, öfter als andere aufgeführt worden, darum
aber der Interpolation melir ausgesetzt gewesen seien und ab-
weichende Recensionen hervorgerufen hätten, aus welchen Ab-
weichungen sich das so hanfige TN'ichtzutreffen der Gramniatiker-
citate erkläre! — (Die Nichtigkeit des Titels ClücUaria hat, in
allem Wesentlichen mit denselben Gründen, auch Ladewig in
einem für das Mus. f. Phil, beslimnitcn liandschrifllichen Aufsatze
über die Cistellaria erwiesen , von dem ich, da das Obige ge-
schrieben wurde, noch keine Kenntniss hatte.)
DES PI.AVTVS. 163
hunc alligari ad orianij || f^t semper piscetur, etsL sit
teinpestas mäxiinia , sprachlich und metrisch sehr gut
und unverdächtig sindj endlich auch Fulgentius mehr
als einmal Personennamen zu Komüdiennamen umgeprägt,
ja auch S. 564 aus ^^Plautus in Chrysalo'^ einen
Vers der ßacchides citirt hat (wofür Osanns S. 164
Entschuldigungsversuch sehr üherflüssig) : so hat wenig-
stens das alle Wahrscheinlichkeit für sich, dass das ge-
dachte Bruchstück aus der Vidularla des Plautus
ist *). S. Osann Anal. S. 2-27. So wäre auch recht
gut möglich gewesen, die Aulularia mit dem Namen
Euclio zu bezeichnen 5 aber als wirkliche Thatsache
vermuthet es Wolff a, a. O. S. 10 auf einen ganz un-
haltbaren Grund hin, über den das einzifi RIchtioe im
' OD
Rhein. ]Mus. f. Phil. IV, S. 157 gesagt worden war. Da-
gegen scheint noch ein Beispiel - dieser Art verboi'gcu
zu Hegen in zwei lückenhaften Stellen des Festus, S. 301
und 352. An beiden Stellen wird, wie trotz der Lük-
ken völlig unzweifelhaft ist, ein Plautlnischer Vers ci-
tirt, der nach Priscian in der Cistellarla stand, und
der, wie das Zeugniss desselben Festus In einer drit-
ten Stelle S. 329 lehrt, mit einem andern Verse genau
verbunden war , welchen auch Varro derselben Cistcl
laria beilegt. S. das Nähere im 1. Excurs. Jenen er-
sten Vers nun führt Festus an der zweiten Stelle so
an: Plautus in Sj. . . (das Uebrige fehlt), an der er-
sten so: Plautus in Syr . . . (auch hier fallt das Uebrige
in die Lücke). Durch die letztere Stelle wird sogleich
Popma's auch sonst vei-fehlte **) Vermuthung (zu Varr.
*) (So jetzt auch Lersch z. Fulgentius S. 44, wo indess über
Doppeltilel Verschiedenartiges vermischt ist; über des Fulgenliuä
Misbrauch von Personennamen ebend. S. 51. 80.)
«•) „A sj/co' sagt er, „quam rocem Laiini usu sitam fecerunl,'* Dem
164 HI. DIE FAUVLAE VARUüMANAE
S. 215 Bip.), es habe an der ersten Plautus in Sy'co-
laria gebeisseu, zurückgewiesen. Die Beachtung der
Liickensnatien lehrt, dass nichts Anderes als PlauLus in
Syro geschrieben stand. Sollen wir also ein durch
glaubhaftes Zeugniss der Cistellaria zugewiesenes Bruch-
stück vielmehr einer ims sonst durchaus unbekannten
Plantinischen Komödie Syrus beilegen? oder uns mit
Müllers (zu Paul. S. 53) wohlfeilem Auskunftsmittel be-
helfen, und annehmen, dass ein Vers von so singulä-
rem Inhalt und Wortlaut sowohl in der Cistellaria, als
in einem nirgend weiter erwähnten Syrus gestanden
habe? Eines ist so unwahrscheinlich wie das andere.
Die, Avie es scheint, einzig mögliche Lösung dieses
(^7JTi]ua verdanke ich der vorhin in der Anmerkung
erwähnten Abhandlung von Ladewig, der die Ver-
muthung aufstellt, dass zu den ausgefallenen Stücken der
Cistellaria auch die Rolle eines Sklaven des Alcesimar-
chus gehörte, dessen Name Syrus war: so dass von
diesem Personennamen das Stück genannt werden konnte,
wie der Milcs gloriosus vom Pyrgopolinices, oder pas-
sender; weil diess doch nur zwei Bezeichnungen einer
und derselben Person sind *), wie die Yidularia vom
ist ebei» nicht so; docii zeigt Popma's Bemerkung, dass er die
beclingung ahnte, unter der ein Käme auf aria gebildet werden
konnte.
*) Im Griechisclien ist auch diess nicht ohne Beispiel, dass zwei
Prädicate einer und derselben Person zur Titelbezeichnung ge-
braucht wurden, und zwar nicht getrennt bald das' eine, bald das
andere, sondern beide zu gleicher Zeit verbunden. So unleugbar
des Timokles Kn'iavQog >} Jt'iaf.ttyos : und nach dieser Analo-
gie des Antiphanes Ti^utv »] -l'7()«/twr>;f, wenn 2V;/(o>/ der Käme
des Soldaten war, s. flleineke Hist. crit. Com, S. 336; ferner
nach desselben ansprechender Annahme (Wen. S. 16) Menan-
ders 'Avaxtd^tjxii't] rj Mtaaiji'ia: dem sich vielleicht wieder an-
schlicssen lassen Philemons Tlrüjyjj 1} 'Pu&lec, Menandcrs '.^yd'QÜ-
yuf/os t] KQt'/s, desgleichen sehr möglicher \\ eise des Alexis
DES PLAVTVS, 165
Cacislus, und wenn luan will tlie Baecliides vom Chry-
sakis, Abel" aufgefübrt ist die Cistellaria nntei' dem Ti-
tel Svj^us schwerlich 5 vielmehr scheint diese Art vou
iNamengebung auf das Gebiet der Gelehrsamkeit be-
schrankt.
Noch ist aber eine dritte Klasse von Doppeltitelu
uljrig: -wenn ein Stück zwei Namen führt, die beide
laieiniscli sind, oder wenn überhaupt weder der eine
litel die Uebersetzung des andern, noch bloss der
>iame einer Hauptperson Stellvertreter des eigentlichen
Koraödiennamens ist, vielmehr umgekehrt eine Appel-
lativbezeichnung an die Stelle eines von einem Perso-
nennamen entlehnten Titels rückt. Hierhin gehören
erstlich die im 3. Excurs behandelten Titel, unter de-
nen ein altes Stück in den Zeiten des wiedererwach-
ten Geschmacks für Plautinische Dichtuno auf der Bühne
o
erneuert wurde: (dasselbe Motiv also, welches mögli-
cher ^Veise auch für Phasina = Mostellaria hinzukam-
nien konnte.) So S o r t i e n t e s für G a s i n a, P a t r u u s
Pultip hagoni des für P o e n u 1 u s. Zweitens finden
hier ihre Stelle diejenigen Stücke, welche der Unter-
scliciduufT von andei'n cleichlautenden wehren mit zwei
Namen bezeichnet wurden : wie z. B. den S. 134 gemach-
ten Annahmen zufolge die Atellanen Cretula vel Pe-
titor, Haruspex vel Praeco (rusticus) *)» Drittens
/lönyig >] IJonnvi^ovaci und Toy.iaii); j) KccTC(\piv<^6ueyos , (Jes
Apollodonis von KaiysUis IToo.txiCo.utyt] ^ ' Juaiionoilig : obwohl
freilicli hier keinesweges die Unmöglichkeit, die beiden Naniea
auf verscliiedene Personen zu l)ezieiien, liervoitritt, wie niimenU
lieh hei der angefiilirten Komödie des Timokies. Aus der latei-
nischen Lilleratur wiisste ich ein Beispiel dieser Art gar nichS.
Sehr verwandt wäre der Titel Ferentinas Psaltria, ob-
gleich ohne dazwischengesetzte Partikel : wenn er nur auf mehr
als der gar nicht besonders glaublichen Yermuthung IS'eukirchs.
Fab. log. S. 121 beruhte.
*) Ein solcher Zusatz jur Unterscheidung wäre es auch (um Ande»
166 ni. DIE FABVLAE VARRÜISIANAE
cndlicK sind hier unterzubringen die Beispiele von
Stücken, die vom Dicliter neu bearbeitet odei* auch nur
überarbeitet, und in solcher wiederholten Herausgabe
mit neuem Namen belegt wurden *). Und diese bei-
den zuletzt erwähnten Fälle **) sind auch diejenigen,
in denen nicht der eine oder der andere Titel, sondern
beide neben einander genannt werden***): während
res zu übergehen), wenn, wie Meineke Hisl. crit. Com S. 395
vermuthet , von Alexis ein KQKTSvag ^ 'Panuay.oniöXtjg neben
einem Komivug existiite: obwohl übrigens das Beispiel ziun
folgenden Falle gehören würde — Sowenig übrigens, wie gleich-
namige Stücke verschiedener Komiker durch einen Zusatz unter-
schieden wurden (s. S. t33), konnten ohne solche Unterscheidung
xwei gleichnamige Stücke desselben Dichters bestehen, wie Mei-
neke S. 332 mit Recht behauptet. Die Unterscheidung durch
Zahlf», im Griechischen wohl auf die Tragödie beschränkt (W e Ick.
Trag. S. 69) , für die Komödie in keinem sichern Beispiele vor-
liegend (s. Diss. IV), kömmt im Lateinischen nur in der Atcl-
lana vor (jJiior und posterior) : s. o. S. 134 f.
*) Ich sage absichtlich „vom Dichter" d. h. dem ursprünglichen,
und schliesse Umarbeitungen späterer Dichter nicht ausdrücklich
ein, weil für diesen Fall Beispiele einer Umtaufung kainn für die
griechische Komödie vorliegen (s. das S. 107 f. über Ohopiaitis und '
JuaiduiLiMv Bemerkte), keines aber für die lateinische nach-
weisbar ist, vielmehr der Titel Colax keine Veränderung erlitt.
"•) Kaum kann man es als einen dritten , jedenfalls nicht als einen
hieher gehörigen Fall ansehen, wenn die Va r r on i s c h en Sa-
tiren, wo nicht alle, doch der Jlehrzahl nach, zwei, von T\o-
nius auch meist zusammengciiannte, Titel führen : Aboriginibus^
TtfQi dyd-QüJTiov (fiiasw;: Caprino praelio , Tifoi ^äovtjg : Ti-
thono, nfol yi^QuiS "• s. w., oder auch Calone vel de liberis edit-
candis .* Gallo Fundanio , de adinirandis u. a. Hier handelt e&
sich nicht um theatralischen Gebrauch oder litterarischc Gewohn-
heit, sondern um philologisch- (um nicht zu sagen piiilosophisch-)
gelehrte Bezeichnung eines Gelehrten.
♦**) Abgesehen natürlich von der zufälligen Ungenauigkeit abkürzen-
der (Jrammatikor, dergleichen oben S. 134 an besonders einleuch-
tenden Beispielen namentlich von Atellanen nachgewiesen wor-
den. — Schon in dieser Beziehung also musste das Identificiren
von 11 u d e n s und A d d i c t u s , und von P e r s a und S a t u -
r i o (s. oben S. 128) misslich cischeinen. Nicht uiiudec das von
DKS PLA.VTAS. 1Ö7
nicht nur kelu CisteUaria vel Sjro^ sondern aucli keiu~
Hypoholimaeo vel Suhdilicio, kein Jlostellaria vel Pfias-
matej so wenig Wie ein Casum vel Sortieiitihus jemals
Aorkümmt. Titelveränderung auf Anlass von Umarbei-
tiincren ist uns inelirfacli Lezeuot für o-riechisclie Komü-
dien. So erhielt des Alexis ^i?i£Tatgog in einer neuen
Kecension den Namen I^rjtnJTgiog, des Anliphanes 'Aj'poi-
y.OQ den Namen BovraTiicov ^ s. Äleineke Hist. ci'it.
Com. S. 388- 331 ; unentschieden Lleibt, ob vom Dich-
tf 1- selbst oder von scheidenden Granmiatikern, wie al-
lerdings eiue zweite Ausgabe des Di2:)hileischen Arpv^-
(TLTEL^i^g nach ausdrücklicher Angabe F^vvov^og (oder
llvvov^OQ Ti T^rgaTiärrig , s. Meineke S. 451) von
Kallimachus benannt wurde. Und diese Klasse von dop-
j)eluamigcn Stücken ist es, zu der man die pseudo-
pl uitinische Komödie Gaecus vel Praedoues, über
welche sonst keine Auskunft vergönnt ist, zu ziehen
am <renei"testen sein niuss. Denn die Absicht einer
l nterscheidnng ist nicht anzunehmen, da weder auf ei-
nen andern Caecus noch auf andere Praedones des
J'lautus die geringste Spur hindeutet: (nur von Titi-
nius kennen wir noch einen Caecus aus Charisius S.
194.) Auch stimmt zu der Annahme einer so starken
Umarbeitung, dass das Stück allenfalls auch für ein
neues zählen konnte, noch am ehesten die mit aiit
in gemachte Anknüpfung (oder vielmehr Sonderung)
R u d e n s und V i d ii 1 a r i a , welches letztere Stück zwar heut-
zutage niemand mehr für einerlei mit dem Riideiis hält , wohl
aber Reiz für die „erste Recension " desselben erklärte, wie
das schwache Büchlein von Kordes, „!\I. Accius Plaiittis und
F. W. Reiz" (Kiel 1793) S. 24 bezeugt. — Ueberhaupt hafc der
unschuldige Titel Rudens Anfechtungen, aller Art zu erfahren ge-
habt: denn auch Seal ig er verlangte für das Stück vielmelxr
die Benennung Tempestas.
168
IM. Ulli FABVLAK VARKONIA^'AE
dos zweiten Titels, so seltsam sie aucli immer bleibte
\ieJleiclit ist noeli ein Beispiel doppelter Kecensiou
des Pomponius Vacca vel Marsupi um bei Pri-
scian X, S. 484 Kr. (vgl, oben S. 156.) Aebnliche
Vermutliungen liaben Botbe (s. S. 134) und in Be-
ziebung auf Togaten Neukirch aufgestellt. -^ Eine
besondere Bewandtniss bat es aber, allem Erörter-r
ten zufolge, mit einem Doppeltitel im Lateinischen
jedenfalls, wenn man sich auch wird entschliessen müs-
sen, für die zahlreichen Doppeltitel der grieehi-
schen Komödie, die uninüi'lich alle können auf neue
Becensionen und zweite Ausgaben (oder aber auf die
Absicht einer Unterscheidung) zurückgeführt werden»
einen "weitem Gesichtspunkt zu fassen , von dem die
zwiefache Benamung ganz als Spiel freier Laune, ohne
allen niihern Grund und bestimmten Zweck, erscheint.
Was jetzt, nachdem Cacistus, Clitellaria, Gastron^
Pliasrna 3 Scytha litnrgus j Syrus und das ausgesuchte
'Ayagi Studium, beseitigt sind, von scheinbaren Titeln
Plautinischer Komödien noch übrig ist, beruht durch-,
aus auf Ii"rthura, Verschreibung oder Misverständniss.
Reiner Abschreiberfehler ist bei Festus S. 277 Plauto,
in Patina für in Casina, worin der citirte Vers IV,
3, 7 steht: JVd/n quid illaec nunc tarn diu intus re-.
vioi-atilur reincli'iiines ■. demi so plbt ihn in Ueberein-
Stimmung mit Festus vollständig auch der Palimpse&t,
und es gehörte in der That ein sehr hoher (obwohl
bei zahllosen Proben crleicher Art nicht besonders ver-
wunderlicher) Grad von Unverstand, um nicht mehr 7.it
sagen, dazu, diess, zumal nach Buthcs Vorgang, nicht
aufzunehmen. — Ferner liest man bei Nonius S. 334".
Limare eiiani dicitur coniungere. Plautus Bacchidi-
bus : Ne a quöquaui accipercs dlio niercedem dnniiani,
II ]\isi ab se, nee cum quiquam limarcs caput. /dem
DES PLAVTVS. 169
Scematico: Kam fKiter tuus iiuncjuam cum illao
etiani limavit capiit. LU'iiis Tereo Caecilius
Pausimacho . , . : , Tarpilius Leucadia ..... (noch
drei Beispiele für denselben Gebrauch.) Was in sce-
matico liegt, sah Lipsius Epist, Quaest. I, 18: Plan-
tus ayri^aTixäg: „a JYoiiio additamj, qui monere Jios
'voluit ßgurate a Plauto dictum liinare caput pra
ovvov(nd(^eLV,'^ Zwar gehörte diese Bemerkung nicht
mehr zu dem einen, als zu den übrigen Beispielen j
doch konnte sie der Grammatiker gerade dort als bei^
geschriebenes Scliolion schon in der van ihm benutz-
ten Quelle voründen. Vielleicht stand auch ursprünglich :
Ulnares caput. cr^'ij^aTLxag. Jdem \i. s. w. Vergleich-
bar ist S. 231 das zu veprecula neben uepres gesetzte
per v%0/i6g La fjüa j so vieles auch sonst dort zweifeU
haft bleibt (s. Munk Atell. S. 154.) Misversländniss,
konnte den Namen der citirten Komödie verdrängen ;
obwohl auch wahr ist, was Lipsius sagt: Nouuni uon
estj ut fabulae nomen JVonius omittat. — An einen
Tibernus des Plautus wird hoftentlich niemand glau^
Len auf Grund des Artikels bei jSonius S, 134 (nach
Gerlach) : Latrocinari, rnilitare mercede. Plautus Cor-
nicularia : latrociiiatus annos decem rnerec edein in ti-
herio qui apud regem in latrocinio fuisti, Stipendium
acceptitasti (oder wie bei Mercier gedruckt ist: decem
meret. Idem in Tiherio u. s. w.) Ueber die hier statt
gehabten Corruplelen liisst keinen Augenblick in Zwei-«
Icl die Vergleichung von Varro 1. lat. VII, 52: In
Cornicularia: Qui regi latrocinatus decem annos De-^
mctrio. Es stand nichts Anderes auch bei Nonius
als: latrocinatus annos decem Vemetrio: qui apud
u. s. w., und die ganz offenbar prosaisc hen Worte qui
apud bis acceptitasti sind, wie schon iNIercier voUkom-
komuicn richtig eingcsehenj jjNonii eycplicantis Plan-
170 III. DIE FABVLAE VAURONfANAli
tiun^ vel potius eins a quo Kojiius exscripsit^'^ (also ■wie
oben a/j](.iarixcog.) Doch zeigt eben diese Erkliirung,
dass auch bei Nonius qui legi voi' latrocinatus stand
und nur ausgefallen ist *). Wenn VaiTO decem annos,
Nonius annos decem liat, so zeigt dieser Wechsel der
Wortstellung nur, dass keines von beiden das Richtige,
sondern der Vers vielmehr so zu schreiben ist:
Oai decem latrocinatiCs regi annos Demetrio,
(nicht auf Bothes harte Weise Qui latrocinatus regi
annös decem Demetrio:) denn latrocinat u s muss es
eben sowohl an sich, als wegen der nachfolgenden
Erkläruncr heissen. — Auf blosser Verwechseluiifr mit
Pacuvius beruht das handschriftliche Plautus Chrjse
bei Nonius S. 75, wie das sogleich folgende Idem
Jliona handgreiflich beweist. Sind doch sogar At-
tius und Plautus verwechselt bei Festus S. 359: s.
oben S. 40. — Ebenso liesse sich vielleichtVertauschung
der Namen Caecilius und Plautus (wo nicht lieber
Ausfall des Namens Caecilius und vorher eines Citats
ausj[Plautus) annehmen in dem Artikel bei Nonius S. l49.
Petiluni j tenue et exile. Lucilius Plautus
P locino : nam coloratum frontem habet ^ petilis ha-
hris. Petilis tenuis dicit , hahris mollis dicit. , indem
man an des Caecilius Plocium dächte: wie denn Plo-
cio von Juni US conjicirt, von Bothe der Vers sogar
unter dem Titel Plauti Plocion in der Fragraenten-
*) Nur wegen Gerlachs hebe ich noch besonders hervor, was sich
eigentlich von selbst versteht, dass tiberio unverkennbar aus de-
melrio entstanden ist, auf welchen Kamen noch das voranstehende
edeni so deutlich wie möglich hinweist ; zugleich ist in dem
increc (oder in mercc edem') das mcrcede der vorhergehenden
Zeile durch Verschen wiederholt ; an ein Idem aber überhaupt
um so weniger zu denken, als ein Citat mit in ganz gegen die
Gewohnheit des Nonius wäre.
DES PL AVTVS. ■ 171
sauimlung aufgeführt worden ist! Wenn nur nicht die-
iea Weg ein zweites Citat des Nonius versperrte,
S. 204 f.: Frontent feminino geuere f^irgilius ait
Masculino Titinius . . . Pacuvius . . . Cato . . . Cae~
ci/ius Suhditwo . . . Plautus : nam coloratiim jrontenx
habet petilis. Denn wollte man auch hier Verwechse-
lung der beiden Dichter annehmen , so hat zwar das
Gebiet der Möslichkeit keine Grenzen, wohl aber die
wissenschaftliche Verrauthung, wenn sie nicht ins Blaue
gehen soll. Was Scaliger mit Plociona wollte {plo-
cino na coloratiwi u, s. w. haben gute Handschriften)»
versteht man nicht ; mit keinem anderweitig bekannten
1-lautinischen Titel hat plocino Aehnliehkeit, kaum selbst
mit poenulo, worin auch nichts der Art vorkömmt, Dass
es auf irgend eine Weise aus dem vorhergehenden
P'autus durch Wiederholung entstanden, ist auch nicht
elicn einleuchtend. Wir werden uns schon entschlies-
scii müssen, plocino für den verderbten Anfang des ci-
tirten Verses zu nehmen. Aber damit ist auch nur der
Weg gezeigt; was darin steckt, ist um so schwerer zu
sagen , je ungewisser Sinn und Beziehung des Verses
ist. Coloratus als „gebräunt" (von der Sonne) oder
„von frischer Röthe" (als Zeichen der Gesundheit) passt
wenig zu den nachfolgenden Prädicaten „schmächtig"
und „)veichlich", petilus und habriis „ wie doch Scali-
ger richtig wird geschrieben haben; zu der Bedeutung
„geschminkt" aber würde nicht sowohl jfTO/7üem als viel-
Hiehr viiltum passen. Worte und Metrum, aber eben
keinen nachweisbaren oder befriedigenden Gedanken
hätte man beispielsweise so: Plautus:
Pol cinnamo colöratum Ute frontern habet :
oder: Pol tinieo: nam colöratum ille fröntem. habet:
denn ille liegt gewiss in dem handschriftlichen colora-
tilem frontem der /.weiten Stelle ; und dann
172 in. DIE FABVLAK VARUQNIANAE
Petilust, hahriis . . .
d. i. v_/ -1- w O ^ : denn petilus ist jedenfalls walir-
sclieinliclier als petilus *), und schon darum petilis la^
hris, wie nach Junius geschrieben ^vorden, als Vers-
schluss vinstalthaft, wenn man auch einsähe, was gei'ade
„dünne Lippen" hier sollten. Ilahrus kann, wie mala-
CHS und Anderes, in's Lateinische übergegangen sein,
obwohl es nirgends weiter steht. — So verdriesslich es
auch ist, gerade am Ende einer langen Bahn, die man
nicht ohne Erfolg durch Dickicht und Gestrüpp gehauen
zu haben meint, einen Stein des Anstosses mitten im
Weire licpcn lassen zu müssen, so kann es doch nicht
räthlich erscheinen , um des verkappten plocino willen
über die Zahl von dreizehn nachweisbaren nichtvarro-
nischen Komödien des<.Plautus hinauszugehen: obwohl
an sich bei Nonius die nur e i nraalige Erwähnung eines
sonst unbekannten Stückes nicht verdächtiger wäre, als
die bei diesem Grammatiker ebenfalls ganz A'creinzelt
stehende Anführung des Agroecus, der Frivolaria, des
Colax, und vor Allem des Acharistio. — Wie aber von
den vermuthuncrsweise zu den Varronischen pfczählten
Stücken eine vergleichsweise grössere Unsicherheit für
die Nummern xxxi — xxxiu und xxxvii — - xl hervor-
£rehoben wurde, so muss dasselbe in Beziehung auf die
di'cizehn für die Nummern n — v und vni geschehen,
für welche die Möglichkeit gegenseitiger Vertauschung
olTener sehalten werden muss, als für die übrifjen.
So hätten wir an den 21 Varronischen K o-
*) Die Worte des Lucilius beseitigen die prosodisclie Ungewissheit
nicht, da wetler ein Pentameter: Iiisignis vavis crurilms et peti-
lis von Lncilius sein wird, noch die allzu gewaltsame Umgestal-
tung zu einem Hexameter : Insignis vavis est cruribus alque pe-
lilis annehmlich erscheint. Pclilus wollte M c u r s i u s Exercit.
crit. II, S. 108 wegen seiner Ableitung von nfia/.oy.
DES PLWTVS. 173
ni i) cli e u erster Klasse, den 19 z w e i t e r K 1 a s s e,
und den 13 n i cli t v a r r o n i s ch e n eine Gesarnnit-
zalil von 53 PI a 11 ti ni seh en Stücken, von denen
mehr oder weniger Kunde auf uns gekommen ist. Be-
lief sich nun die Zalil der als Plautinisch cursirenden
im Ganzen auf etwa 130, so ist uns die unfreheuere
Litteratur von ungefähr 77 — nicht Dramen, nicht Ko-
mödien, sondern bloss Komödien einer einzigen Galtung,
der fabula palliata, bis auf die letzte Spur des JNamens
untergegangen. Möglich, dass diese Rechnung noch ei-
ni'ermaassen zu ermässigen wäre durch die Annahme,
ein und dasselbe Stück, das zwei Titel führte, sei eben
darum doppelt gezahlt worden. Aber wahrscheinlich
ist auch das nicht einmal; von Grammalikern, welche
die Stücke selbst nicht mehr vor sich hatten, wäre es
sehr begreiflicb; aber Yarro, auf den wir doch die An-
gabe einer Gesammtsumme von 130 zurückführen rauss-
tcn, rechnete keine blossen Namen zusammeuj sondern
uriindete seine Untersuchnnoen auf die Stücke, die er
selbst gesammelt und gelesen hatte. Allenfalls möchte
die x\nnahme für Umarbeitungen gelten, die etwa auch
bei gerinoer Veränderung" doch als verschiedene Stücke
wären gezählt worden 5 indess dient dem wenigstens
keine nähere Ermittelung, die nach dieser Richtung
hin vergönnt wäre, zur Stütze. Und gehen wir auch
dieser Äloolichkeit zu Gefallen von 130 auf das runde
n
Hundert herunter: immer bleibt uns, abgesehen von den
40 Varronianis, die erstaunensvverllie Masse von minde-
stens einem halben Hundert „Plautinischer" Palliaten, die
alle im sechsten Jahrhundert der Stadt neben den Büh-
nenleistunoen so vieler anderer und zum Theil so
o
fruchtbarer Komiker gedichtet und aufgeführt waren.
174 111. ÜIK KABYLiE VARRONJA NAK.
E X C V R S E.
EXCVRS I.
Zu S. 84. 163.
Wenn den von Gellius III, 3 aus der Nervola-
ria vorgebrachten Vers
Scrattaej, scrupipeJae, strittivillaej sordiclae^
mit geringer Abweichung Varro de 1. 1. Yll, 65, wie es
scheint, aas der Cistellaria, Nonius S. 169 gar aus
der Aulularia anführen, so ist doch eine bestimmte
Entscheidung nicht so schwierig, wie man meinen könnte.
Selbst in dem Falle indess, dass sie gegen Gellius aus-
fallen müsste, bliebe so viel gewiss, dass trotz der irr-
thündichen Belegstelle die Nervolaria es war, von der
er sprechen wollte, und dass, was er sagt, nicht etwa
wegen des der Cistellaria zugehörigen Beispiels auf die-
ses Stück übergetragen werden dürfte, dessen Plautini-
scher Ursprung niemals zweifelhaft gewesen ist. Jedoch
steht die Sache auch kcineswcges so misslich für ihn.
Zunächst beseitigt sich Aulularia bei Nonius leicht als
zufällige Vertauschung bei gleicher Endung, wie Aehn- i
liches bei ihm nnd andern, nur gerade nicht bei Varro
und Gellius. (Denn Nervolaria, was ans Nonius Müller
zu Varr. S. l45 anführt, steht in keiner Hds. und ist
nur in alte Ausgg. aus Gellius eingeschvvärzt , gerade!'
wie auch bei Varro für das vorhergehende Cistellaria.)
EXCVRSE. 175
Ilaben wir so nur zwischen Nervolaria und Cistellai'ia
■/AI wiililen, so niuss man im Allgemeinen wohl geneigt
sein, grössere GlauLwürdigkcit dem Gellius darum Lei-
zulegen, well er allein das Stück um des Stückes wil-
len, nicht, wie Varro (und auch Noniiis), nur um der
^^'orte willen nennt. Durch Yarros Zeugniss dagegen,
•wie gewichtig es auch an sich sei, den Ausschlag geben
711 lasseUj muss sowohl die ursprüngliche, als die jetzige
l^cschafFenhcit des Varronischcn Textes bedenklich ma-
( lien. Ja, wenn der fragliche Vers ausdrücklich und
geradezu aus Cistellaria citirtwärel Aber es ist ja nur
ein Ihidem, mit dem ^ 65 angeknüpft wird, und nur
§ 64 begann: In Cistellaria: Noii qucisi nunc haec
sunt lue limaceSj lividae. Umax a linio, quocl ihi vivit.
Diöholares, sclioeniculae, mirciculae: worauf erklärende
Ableitungen dieser drei Prädicate folgen. Wie möglich
also, dass entweder zwischen § 64 und 65 ein Citat
aus der Nervolaria ausgeffillen wäre, oder dass unser
mit Ibidem eingeleiteter ^^ 65 ursprünglich eine andere
Stelle gehabt hätte, z. B. nach ^ 68 sj,In Nei^volaria"^
u. s. w., wozu es selbst ein nachträglicher Zusatz sein
konnte. Aber ein Umstand kann scheinen diesen Be-
trachtungen ein starkes Gegengewicht zu halten: die
"Wahrscheinlichkeit, dass unser Vers mit den unmittel-
bar vorher aus der Cistellaria citirten, nach Form und
Inhalt ganz gleichartigen, auch bei dem Dichter so zu-
sammenhing:
Non quasi nunc haec sunt hie limaeesj lividaCj
Diöholares, schoeniculaCj miraculaej
ScrattaCj scrupipedae, strittivillaej tantulae.
Hierzu kömmt, dass noch zwei vereinzelte Verse vor-
kommen, beide ausdrücklich aus Cistellaria *) citirt,
*) Vijl. was oben S. 163 ff. über den Titel S y r u » erörtert ist.
176 tu. DIE FABVlAf: VÄRnONIA^AE.
deren einleuchtende Verwandtschaft tiiit den ol)icrcn
D
fast zwingend auffordert, sie mit diesen zu einer zusaui-
lueiihänofenden Schilderung zu verbinden. Es sind diess
die Vei-se bei Priscian III, 4, 29 S. 125 Kr. (in Re-
sten auch bei Festus S. 301. 329. 352 M. und Pauhis
S. 52) und bei Nonius S. 108:
Ciun extortis talisj cum todellis (oder crocotillis)
cruscLilis j,
Capillo scissOj cum excissatis aurihus^
In dieser Reihenfolge eibt denn die fünf \erse Bothe
Frag;ra. PI. S. 433 f., und die Probabilitat ihres Zusam-
mengehörens f^e^yährt der Ueberzeugung, dass der Vers
bei Varro ^ 65 der ClsteJlaria entnommen sei, dem
Anschein nach keinen geringen Anhalt. — - Und doch
hat dieses Gewebe von Conibinationen ein Loch , wo-
durch gerade das vermeintliche ilauptresidtat durch-
fällt. Klar ist nämlich, dass eine solche Kette von be-
sehreibenden Prädicaten keine Wiederholungen enthal-
tcn darf, die sich ganz oder mit kleinlicher Unter«^
Scheidung fast ganz decken. Macht es nun aber schon
matte Wirkung, wenn nach einem ausdrucksvollen
scrupipedae (wie man ibs auch erkläre) noch einmal
ein besonderes Gebrechen der tctlij, ja abermals in ei-
nem besondern Gliede eines der crura angereiht wird^
so ist es geradezu unmöglich, dass auf strittii^illae noch
ein capillo scisso folge, was lediglich umschreibende
Erklärung des kräftigen , kecken Compositums wäre^
Weiter vorwärts auf demselben Wege führt uns aber
die Stelle des Festus S. 329 f. M., welche in der gan^
zen Streitfrage entscheidcnfl ist. Hier werden , wenn
auch mit Lücken, doch in völlig zweifelloser Weise der
zweite und der vierte Vers der obigen Peulas als
unmittelbar aneinanderschliessend citirt: Diobolares,
schoeniculaCj tiu\racul ue Cum extritis [lalis \i. s.w.
EXCVRSE. 177
Soll uns also bestimmtes Zcugniss und unzweideutige
Ueberlieferung irgend etwas gelten, so stand der Var-
ronisclie: Scrattae u. s, w. nicht dazwischen. Hat er
aber nicht hier gestanden, so kann er, selbst abgese-
hen von der Tautologie der Begriffe, überhaupt nicht
mit den übrigen verbunden gewesen sein 5 denn der
etwaigen Fol^e Scrattae Diobolaj'es
widerspricht die Anführung desVarro^ der Umstellung
nach Cum extortis , oder nach diesem und
Capillo scisso , die unverbrüchliche Concinni-
tiit Plautinischer Schilderung, die nicht gestattet, ad-
jectivische und präpositionale Prädicatsbezeichnungen
durcheinander zu werfen, sondern die letztern folgen
liisst. Daher denn schon Scaliger z. Varr. S. 215
Bi]). mit der alleinigen Verknüpfung der vier Gistella-
riaverse : Non quasi Dioholares Cum
extritis Capillo das Richtige getroffen
hat, ohne über die Ausschliessung des fünften eine
Aousserung zu tliun. Bei Varro haben wir aber jetzt
das Recht darauf Gewicht zu legen, dass der zweite
Vers (Dioholares . . .J^ als dem ersten (Non quasi . . .)
heim Plautus selbst unmittelbar sich anschliessend, nach
der dazwischengeschobenen Erklärung (Umax a limo
u. s. w.) ohne Weiteres und nicht einmal mit einem
Ibidem hinzugefügt wird, was also für den dritten Vers
(Scrattae ...)•> wenn er wieder an den zweiten sich
aiifreschlossen hätte, ebenfalls erwartet werden durfte.
— Welche von den als möglich bezeichneten Altera-
tionen des Varronischen Textes glaublicher sei, ob Aus-
fall oder Verstellung, und ob letztere Schuld der Ab-
schreiber oder eines Nachtrags des Varro selbst, bleibt
zweifelhaft; doch dürfte die mittlere Annahme am we-
nigsten für sich haben. — So hatte denn Gellius, der
mit seinem Gltat aus der Boeotia nicht glücklich war,
12
178 IH. UIE FABVLAE VARRONIANAE.
wenigstens nicht zweimal felilgegrifFen; nnd eine künf-
tige BearLeitung der Fragmente des Plautus (denn bis
jetzt haben wir keine) wird ihm getrost folgen und
den Vers Scrattae unter die Nervolaria
setzen dürfen.
EXCVRIS II.
Zu S. 85.
Quaestiones Plautinae (wenn nicht vielmehr
Plautinae Quaestiones) als eigentlichen Titel der
Varronischeu Schrift, woi-in die Aechtheit oderUnäclit-
heit Plaulinischer Komödien untersucht wurde, hat
Osann S. 155 gewiss richtig erkannt; des Gellius Ci-
tation M. Varro in lihro de conioediis Plaut inis
primo ist offenbar nur nach dem Inhalte gemacht. Aber
völlig unglaublich ist, dass dieselbe Schrift von Chari-
risius I, S. 81 P. soll citirt worden sein jjji Plautmo/'
d. i. lihro. So näudich corrigiit dort Osann statt des
handschriftlichen Varro in P laiitorino. Darin steckt
vielmehr Pluto to ry n e , Yl'kovTOTOQVvij , als Titel
einer Var''onischen Satira, Avie es eine andere von ihm
gab Cosniotoryne. Der Wahrheit nahe kam schon
Turnebus S. 378 Bip. : Plauto/ino^ pivrj est lima
vel instrnnicntnm auro fundendo aptum ; — • und S. 328:
Cosmotorineni et P laut or i nein f^arro Satyr as in-
scT'ipsit, in quihus s'idetur disseruisse, repentinus cala-
mitates belloruin^ eluvionis^ pestilentiae, turhare mun-
duni et divitias, et tandeni conjlcere atque consumere,
perinde ac cochlear oninia , mute in olla , commiscetj
et ut linia ferruni atterit. — Bestanden übrigens
die Quaestiones Plautinae aus zwei Büchern (kein spii-
EXCVRSE, 179
leres wird wenigstens citirl), so liegt es nach den Frag-
menten nahe, das erste als den allgemeinem, eigentlicli
litterarliistorisclien Untersuchnngen gewidmet zu den-
ken , das zweite der exegetischen oder kritischen Ei"-
(uterunij von Einzelnheiten der Plautinischen Komödien.
Darauf führt namentlich das eigenthümliche Gitat bei
INonius S. 9, wo für amussis mit seinen Ableitungen
erst Plautinische Beispiele angeführt werden, dann aber
folgt: V^arro .... Iclein Quaestiojiuni Plautinarum
lih. II: amussis est aequamentiun \>el leviganientuni
faequamen levamejitiun die Hdss.), id est apiul fahros
tabula quaedafUj qua utuiitur ad saxa coagvientaiida.
Plautus. (Die Hdss. coagmeittata.) Varro's Erklärung
liczog sich also auf Stellen (oder eine Stelle) des Plau-
lus, wie die von Nonius vorher aus Amphitruo, Miles,
Menaechmi angeführten sind. Dieselbe Bewandtnis»
wird es dann aber auch haben mit dem Fragment bei
Diomedes III, 9, 6. S. 446 Gaisf. (483 P.) : Est autem
hoc posituni in II. libro Plautinarum Quaestioiium :
Satira est uva passa et polenta et nuclei pinei ex
rnulso consparsi. obgleich in unsern Plautinischen Stük-
ken satira nicht voi'kümmt. Wie sollte auch eine Er-
örterung über die s c e n i s c h e Satira gerade in Plau-
linis Quaestionibus Platz gefunden haben, da ja Varro
ausserdem de scenicis originibus in (mindestens)
drei Büchern (Non. S. l96), ja sogar de composi-
tione sali rar um (Non. S. 67) geschrieben: um ei-
nen so allgemeinen Titel wie de poematis hier
fern zu halten. Also: das erste Buch der Qiiaestiones
Plautlnae erstreckte sich über die fabulae des Plau-
tus, zugleich die damit in Verbindung stehenden Le-
bensumstände (s. Gell. III, 3) berührend: während eine
Tollsländige Biographie in dem lib. I de poetis (vgl-
Gell. I, 24. XVII, 21) vorkam, auch ein Thcil des
180
III. DIE FA13VLAE VArxRONI AN\E.
Hauptstofles in den fünf (oder melir) Büchern (Gharis. I,
S. 74) Je actionibns s cen i c is, d. i. einem didaskali-
schen Werke über die Jramalisclien Aufführungen, wieder-
kehren musste. Das zweite Buch der PL Qu. gab dann
(ob elwa mit näherer Beziehung auf die kritischen Fra-
ken des ersten, wissen wir nicht, dürfen indess zwei-
feln) eine Sammlung glossematischer Ausdrücke aus
Plautus, mit Erkhirungen: dergleiclien Samrahingen nach
Müllers (Yorr. z. Varr. S. XI) richtiger Bemerkung
Varro sich auch üjjer Naevius, Ennius, Lucilius gemacht,
wenn auch nicht nothwendig herausgegeben halte. Es
steht daliin, ob wir uns nach dieser Analogie vielleicht
Schriften von Grammatikern eingerichtet denken düi'-
fen, welche zugleich „iii cli c es"^ Plautinischer Komö-
dien entworfen haben und mit glossographisehen Erklä-
rungen Plautinischer Ausdrücke angeführt werden, Ae-
lius Stilo und Servius Claudius; wogegen frei-
lich Aurelius Opilius, von dem dieselben beiden
Pi'ädicate gelten, solche glossemala kaum wird seiner
jjPinax'^^ betitelten Schrift, in der doch offenbar jene
indices zu suchen sind, als Anhang beigegeben haben.
Vgl. Mus. f. Philol. I, S.75. [Disscrt. IV. Exe.]
1
£XCVRIS III.
Zu S. S9 ff. 109. 123.
Das Fortleben des Plautus auf der Bühue und
in der Gunst des Volkes beweisen , um Zeugnisse der
Schriftsteller hier bei Seite zu lassen, die nicht vom
Dichter herrührenden Prologe oder Prologpartien
durch ihre Existenz; der zur Casina durch die aus-
I
EXCVRSE. 181
drücklichsten Aeusserungcn. S. die dafür genügenden,
sonst aber tieferer Verfolgung noch sehr fähifi^en Nach-
Weisungen O sann's Anal. S. 167 — 180 und S. l48.
!Nur in die Augustische Zeit durfte Osann S. 176 nicht
herabsteigen, indem er die Abfassungszeit des Prologs
zum Mercator suchte: s. Diss. 1,2; auch namentlich
für den zur Casina nicht S. 169 am ersten Eingange
der Untersuchung stehen bleiben. Dieser sehr merk-
würdige und, wenn er recht ausgebeutet wird, sehr
aufklärende Prolog enthält in den Versen 9 — 20 fünf
einzelne Zeitandeutungen, theils für die Abfassung des
Prologs, theils für die erste Aufführung des Stückes,
welche sämmtlich in einer gemeinsamen Zeitbestim-
mung, die wir zu suchen haben, aufgehen müssen.
Nam flj nunc novae quae prodeunt comoediae,
10 Multo sunt nequioves quam (2) nummi novi.
Nos postquam populi rumore inlellexiniusj,
Studiose expetere vos Plautinas Jahulas,
Antiquam aliquant eius edidimus comoediain,
Quam i^os prohastisj, qui estis in seniorihus.
15 Nam (3) iuniorum qui sutit, non norunt, scio:
f^erum ut cognoscant, dabimus operain sedulo.
Haec quom primum actast, vicit omnis fahulas.
f4j Ea tempestate ßos poetarum fnit,
(5) Qui nunc ahierunt liinc in communem locum,
20 Set tarnen ahsentes prosunt hie praesentihus *).
*) V. 11 hat Osann Anal. S. 149 richtig rumore für rumorem ge-
schrieben, in zufälliger Uebereinstinmiung mit einem (nicht drei)
Cod. Pal. ; rumorem intelligere für aiuüre, accipere ist nicht la-
teinisch, zu verstehen aber (in prägnantem Sinne) war hier
gar nichts. — V. 13 rührt aliquant von M. Haupt her, Mus. f. Fhil.
I, S. 468, dessen dort mitgetheilte anderweitige Verbesserung in
Cas. III, 4, 10 {luam arcessituram esse uxorem uxorem meam)
vollkommen bestätigt wird durch den Palimpsest, — V. 17 sieht
I8S1J III. DIE FAEVLAE VARRONIANAE.
Unbegreiflich ist, wie aus V. 18 Wind ischmann im
Piliein. Mus. f. Pliil. I, S. 124 scliliessen konnte ^ die
Gasina gehöre zu den Dramen, quae Plautus ßorenti
ae.tate docuit j nicht Legreiflicher freilich N a u d e t' s
Zurechtweisung im Journal des Savants 1838 Juill.
S. 406: lexpression flo s poetarumfuit veiit dire,
noii pas que Plante etait ä la flcur de son dge qiuind
il ecrivit la CasiiiCj mals qa il floris s ait et bril-
lait entre tous les poetes. Es versieht sich von
selbst, dass mit Jlos poctarnnij ausschliesslich jedes an-
dern Gedankens, nur eine vergangene Blüthezeit, eine
durch bedeutende Dichter bewirkte Glanzperiode der
Komödie bezeichnet sein kann. Nun haben die Ga-
sina sowohl W in d i s c h m ann, als auch Petersen
in Ztsclir. f. Alterth.wiss. 1836 S. 614 f. in die Zeiten
des Punischen Krieges gesetzt, letzterer sogar in den
Anfang desselben. Aus dieser Zeit tritt uns sogleich
unseres Dichters älterer Genosse Naevius entgegen,
dessen Leben fast bis zum Schluss des Krieges (552)
reichte, und den man wohl gern geneigt wäre unter
der 5,Dichterblüthe " mitzudenken. Allein man wird
auch eben so gern zugeben, dass zwei Dichter, Nä-
vius und Plautus, kaum genug sind, lun einen so rei-
chen Begriff, wie Jlos poetarmn, auszufüllen. Wer aber
könnte noch gemeint sein? Livius, der allerdings
545 noch lebte (Liv. XXVII, 37. vgl. Fest. S. 333 M.),
konnte qualitativ nicht das ]Maass von Ruhm hinzubrin-
gen, dessen wir zur Rechtfertigung jenes Ausdrucks be-
düi'fen. Ennius aber kam erst kurz vor dem Ende
des Krieges überhaupt nach Rom, kömmt also (was bei
mm 'prlmum acta est im Yet und ist prima wenig überlegt von
Osann aus der sciileciiten Lesart sclilecliler Büciicr cum prima
tum acta est aufgenoniinen worden — V. 20 liabc ich hie zu-
gesetzt ; Boihe liöciist niaft prosient praeiciitibtis.
EXCVRSE. 183
Übersichtllclien AufTassungen dev altrömischen Litteiatur
;JallzuliüuGg unberücksichtigt bleibt) für die erste Hälfte
dieses Jalirliunderts noch gar nicht in Betracht: vgl.
Ritter in Ztschr. f. d. Alterth.wiss. 1840 S. 370 f.
Auch Caecilius kann aus triftigen Gründen als schon
damals für die Bühne thiitig nicht gedacht werden *).
•) üeberhaupt hat man sich zu hüten , die dramatische Thätigkcit
des Caecilius in eine alizuhoiic Zeit des sechsten Jahrluin-
derts hinaufzurücken , schon weil er niemals unter den longae-
vis (z. B. bei Cicero) vorkömmt; sodann auch, weil er in der
allgemeinen Vorstellung der Römer selbst, wie sie uns aus zahl-
reichen Erwähnungen entgegentritt, keinesweges als in gleicher
Reihe und auf ungefähr gjeiciier Zeitstufe mit den Altvätern der
römischen Poesie, Naevius, I'lautus, Enuius stehend, sondern im-
mer als ein Jüngerer und einer neuern Generation angehörender
erscheint. Genauere Ermittelung seiner Lebensumstände ist nur
in sehr geringem Maasse vergönnt. Der aus Sueton de poetis
geschöpfte Artikel des llieronymus über ihn lautet so: Statins
Caecilius comoediarnm sci'iplor clariis habetur , nalione Insvber
GaUiis et Ennü primwn contubernalis. Quidam Mediolancnsein
feruiit. Mortuus est anno post 7nortem Ennü et iuxta lanicvlum
sepullus. In dem allgemeinsten Sinne von „Genosse, Freund'' kann
contubernalis nur in rhetorisch gefärbter Rede stehen, nicht wo
nüchterne Ueberlieferung trockener biographischer Data beabsich-
tigt wird : wo man familiariler msms oder dergi. erwartete. Und
was hiesse dann primtim ? Warum sollten sie später nicht mehr
in Ereundschaft mit einander gestanden haben? So weit man ei-
nem Gefühl trauen darf, scheint selbst dieTodesbestimnuing anno
post mortem Ennii von der Vorstellung einer nähern persönlichen
Beziehung ausgegangen und in dem Sinne gewählt zu sein : „er
überlebte seinen Freund nur um ein Jahr ;" und ebendarauf kann
man sich versucht fühlen die Gemeinsamkeit der Grabstätte (nach
einer Ueberlieferung) zurückzufuhren, indem es vonEnniusbei
llieronymus heisst : quidam ossa eins Rudiam ex laniculo
translala ajfirmant. — Auch in der Bedeutung kann Caecilius
nicht Ennii contubernalis heissen , in der z B. bei Sueton
Gramm. 7 von dem contubernium des Antenius Gniplio und Dio-
nysius Skytobrachion, oder Rhet. 6 von dem des Albucius Silo und
Munatius Plancus die Rede ist : denn Ennius und Caecilius wa-
ren ja weder Grammatiker noch Rhetoren noch Philosophen. —
Ist also contubernalis etwa in dem Sinne zu nehmen , den es,
184
III. DIE FABVLAE VARRONIANAE.
Von andern Dichtern endlich aus jener Perlode wissen
wir nichts ; und wenn einige Komikernamen, von denen
so absolut gesetzt und ohne dass der Zusammenhang selbst auf
eine andere Küance der Bedeutung führte, wohl ziemlich regel-
mässig hat : „Zeltgenosse d. i. Kriegskamerad ?" So würde die
Angabe vermöge des j)rhntii7i allerdings in eine wichtige und
wesentliciie Beziehung zur Lebensgeschichte und dem Bildungs-
gange des Dichters treten : ehe er Komödiendichter wurde, diente
er, und zwar mit Ennius zusammen und im nächsten Ycrhältniss,
im Kriege. Ennius war zweimal im Kriege: zuerst als Soldat
bis zum J. 549 in Sardinien; später, im J. 564, von Rom aus
als Begleiter des Fulvius Nobilior in Aetolien, welcher Fall frei-
lich eben dieser Zeit wegen nicht in Betracht kommen könnte.
(Denn die Theilnahme des Ennius an den Kriegszügen des Scipio
Africanus darf durch Bernliardy's (Grundr. d. röm. Litt. S. 170)
und Ritters (a. o. O.) Kritik um so mehr für beseitigt gel-
ten, als sonst Cicero pro Arch. § 22 ff. kaum würde umhin ge-
konnt oder gewollt haben, dieses Verhältnisses Erwähnung zu
thuu.) Hierauf würden sich nicht uninteressante Zeitbestimmun-
gen gründen lassen : Schade nur, dass Caecilius vermöge seiner
Herkunft gar nicht kann Kriegsdienste gcthan haben, da er jenen
Kamen, wie bei Gellius lY, 20 zu lesen ist, erst nach seiner
Freilassung führte, vorher aber Sklav war und als solcher Sta-
tins hiess. Zwar haben auch libej-tini (und Stalins' hätte ja kön-
nen in früher Jugend frei werden) in der Legion gestanden, und
gerade im zweiten l'unischen Kriege, 53ß ; sogar Sklaven wurden
537 ausgehoben und bildeten als rolones eine eigene Heeresab-
thoilung (vgl. Drakenborch z. Liv. XXIII, 32); aber man lese nur
bei Livius XXII, 11 und 57 u. s. f. nach, unter welchen Umstän-
den und Bedingungen diess geschah, um sich zu überzeugen, dass
diese keine Anwendung auf unsern Dichter, zumal in Gemein-
schaft mit Ennius, erleiden. — Was hleibt also übrig , als dass
contubernalis nur besagt, dass sie in Rom zusammen ge-
wohnt? und dass die Beziehung des priimim diese i?t: der
clarus comoediarum scriptor niusste sich, ehe er diess
wurde, mit Ennius in einer gemeinschaftlichen Wohnung be-
helfen, bis sich eben mit seinem Berühmtwerden seine Umstände
verbesserten. Sonderlich begünstigt, muss man freilich gestehen,
wird diese Auffassung eben niciit durch den anderweitigen Bericht
des Hieronymus über Ennius, worin zufällig seiner Wohnung ge-
dacht wird: a Catone quaeslore Romam ItaHslatus habitavil in
monle Aventino, paitco admodmn stanplu conlenlns et unius ancil-
EXCVRSE.
185
sniiter, allerdings ohne jede nähere chronologische Be-
stimmung iu diesem Jahrhundert umherirren, so lassen
CS doch allgemeine Erwägungen weit räthlicher erschei-
nen, sie seiner zweiten, als der ersten Hälfte zuzuwei-
sen, und vielmehr für jene, als für diese, das gleich-
zeitige Wirken einer gedrängtem Dichterschaar anzu-
nehmen. Schon in dieser Beziehung macht der Ab-
sland eines einziaen Jahrzehends einen wesentlichen
Unterschied 5 was aber mehr ist, selbst vom ersten
Range, folglich zu dem Ausdruck flos poetaruni sehr
Avohl berechtigend, sind es drei Komiker, die wir uns
schon um 560 in voller Thätigkeit denken dürfen:
IM a Utas, Ennius und Caecilius. Denn wenn den
letztern Hieronymus mit einem unbestimmten clarus
Juibetur zu Olymp. 150, 2 d. i. 574 setzt, so wissen
ANU" jetzt hinlänglich, wie viel oder wie wenig das zu
])cdeuten hat (vgl. d. Anhang dieses Bandes) 5 wogegen
seine anderweitigen Angaben (ebend. und zu Ol. 153, 1),
dass Ennius 584, Caecilius ein Jahr nach Ennius starb,
sich sehr deutlich als unmittelbar aus Sueton entnommen
lae minist er io ; indess gibt es doch mehr als eine Möglichkeit,
sich diess zurechtzulegen, was ebenso eines jeden Phantasie über-
lassen bleibt, wie aus dem ganzen Verhältniss auf eine poetische
Anregung zu schliessen, die der Jüngere von dem feurigen Dich-
tergeiste des Aeltern empfangen haben möge. — Nach Rom kam
Statius ohne Zweifel in Folge der vierjährigen Bekriegung und
mit mehrfachen Triumphen gefeierten ßesiegung der Insubrer
(deren Hauptstadt Mediolanum) in den Jahren 528—531, worüber
F r e i n s h e i m s Supplemente z. lAv. XX, 34—54 Alles in schön-
ster Vollständigkeit geben. Es muss aber sehr jung als Sklav
fortgeführt worden sein, da ja der longaevus Ennius selbst erst
514 geboren war. Was für ein Caecilier sein Herr wurde, wis-
sen wir nicht, wie denn auch keiner als bei jenen Kriegen be-
theiligt namentlich erwähnt wird ; wenn ein Metellus , so fehlt
es wenigstens für jene Zeit nicht an solchen, und sogar hervor-
ragenden : wie Lucius 529 diclator comitiis habendis, und Quin-
tus 547 Cynsul.
186 III. DIE FACVLAE VAßRONlANAE.
ZU erkennen geben 5 starb er aber schon 585, so genügt
die eine Bemerkung, dass uns selbst heute noch einige
und vierzig Komödien von ihm den Titeln nach be-
kannt sind, um eine dichterische Thäti'rkeit von doch
mindestens 25 Jahren vorauszusetzen. Zu der Zeit um
560 würde nun auch der Zwischenraum ganz gut pas-
sen, der nach den Worten des Prologs zwischen der
ersten Aufführung der Casina und derjenigen, für die
jener Prolog geschrieben wurde, zu denken ist. Gehen
wir von der sichersten Bestimmung, der Varronischen
bei Gensorinus de die nat. c. 14 aus, so umfasste das Al-
ter der seniores die Zeit vom 45sten bis zum ÖOsten
Lebensjahre, Avelches die Grenze zwischen seniores und
senes bildet; nimmt man also den Zwischenraum zu
etwa 25 Jahren an, so waren diese seniores damals
zwischen 20 und 35 Jahren und konnten als solche der
ersten Aufführung beiwohnen 5 dagegen von den jetzi-
gen iunioresj wenn wir diese bis etwa zum 40ten Le-
bensjahre rechnen (und ein Paar Jahre dürfen wir doch
von 45 bei einer Entgegenstellung, die gar keine scharfe
Abgrenzung duldet, billig abrechnen), allerdings keiner
über 15 Jahre alt war, also auch nicht füglich unter
den Zuschauern sein konnte , deren Gunst das Glück
des neuen Stückes entschied (quam vos pr'obastisj. Fünf-
undzwanzig Jahre vorwärts führen uns aber irerade auf
einen Zeitpunkt, welcher in doppelter Beziehung als
sehr geeignet erscheinen kann. Denn nicht nur lässt
sich in den ersten Paar Jahren nach 585 die Klage
des Prologs : qui mute abierunt hinc in commiuietn lo~
cunij hervorgerufen denken durch den eben erst er-
folgten und in der Erinnerung noch frischen Tod des
genannten Dichterpaares 5 sondern es ist diess auch ei-
ner von den zwei Zeiljounkten , für welche allein , so
viel ich sehe, im ganzen Verlauf der zweiten Hälfte des
EXCVnSE. 187
sechsten Jahrhunderts der Ausspruch des Prologs : nam
nunc novae quae prodeiint conioediaej miilto su7tt ne-
^\quiores u. s. w. Gühigkeit haben kann. Das muss näm-
Jich entweder die Zeit kurz vor dem Auftreten des
Terentius (587) 5 oder die bald nach seinem Abtre-
ten von der Bühue (592) sein. Denn wie wäre die Be-
ihauptung allgemeiner Schlechtigkeit der J^bulae novae,
als des Regelmässigen, denkbar für die kurze, aber
glänzende Reihe von Jahren, in die sich so entschie-
dene Bühnenerfolge zusammendrängten, wie die des
Terentius waren: des Terentius, von dem fünf Komö-
dien gleich bei der ersten Aufführung mit unbeding-
tem Beifall aufgenommen wurden (placuit heisst es
in den Didasealien , populo probauit bei Suet. vit.
Ter. 2), eine aber, der Eunuchus , ein ganz ausserge-
wühnliches, ja unerliörtes Glück machte. Bis 585 aber
dichteten ja eben noch Ennius und Gaeeilius, auf de-
ren Komödien doch jenes wegwerfende Urtheil auch
niemand wird anwendbar finden, wenngleich vom Gae-
eilius (doch nicht sowohl in seiner sj)ätern, als in der
frühem Periode) *) ein und das andere Stück auch
*) Diess geht deutlich genug aus dem zweiten d. i. dem zur drit-
ten (in 593 fallenden) Aufführung geschriebenen Prolog dcrlle-
cyra hervor : Sinile exoralor sim, eodetii itt iure tili s e n e in ||
Liceaf, quo iure sum usus adules centior : \\ Novas qui ex-
aclas feci vi invelerascerenl. [j In Ins quas fr im um C ae eilt
didici novas, || Partim sum earum exactus, partim
non steti. \\ Easdein agere coejn, ut ab eodem alias discerem
1 1 Noras, studiose , ne illum ab studio abducerem. 1 1 P er fe c i
ut spectaren tur : tibi sunt cognitae, || Placitae sunt, ila poe-
tam rcstitui in. lo cum 1 1 Prope iam remotum iniu7-ia ad-
xersarium [ | Ab studio atque ab lahore atque arte ab musica. —
Wenn hicrnacii Ambivius die Ilecyi'a etwa als Sechziger, die
ersten Stücke des Caeciliiis ungefähr als Dreissiger zur Auffüh-
rung brachte, so kann der in einem Verse des Luciüus (geb. um
(iOO) J)ei Varro d 1. I. VII, 30 angeredete Ambivius schwerlich
mit jenem idcutiscit sein, wie Müller uiserwogcn meinte.
188 HI. DIE FABVLAE VARRONIANAE.
durchfiel, wie uns Arabivius im zweiten Prolog zur He-
cyra verräth, der Ruliiii des Ennlus aber sich immer-
hin mehr auf Epos und Tragödien als gerade Komö-
dien gründen mochte (umgekehrt wie bei Nacvius.)
Konnten nun die Erfahrungen der Paar Jahre zwischen/
585 und der Aufführung der Andria allerdings hinrei-
chen, um jene Aeusserung über die schwachen Bühnen-
leistungen der Gegenwart zu rechtfertigen, so ist doch
anderseits eeltend zu machen, dass schon an sicli min-
destens eben so geeignet dazu die unmittelbar nach Te-
renz folgenden Jahre waren. Kein Dichter ersten Ran-
ges war mehr vorhanden oder stand überhaupt später
noch auf in dieser Gattung *), der fabula palliata näm-
*} Zwar könnte als Dichter ersten Ranges Turpilius erscheinen
nach der Zusammenstellung bei 3Iarius Victorinus III, 12 S.
2574 P. : nostri quoque Plauhis et Caecilius et Turpilius, wo nur
vom Gebrauch des iambischen Tetrameter die Rede ist, der doch
andern Dichtern (namentlich Terenz) wohl nicht fremder war.
Und gelebt hat Turpilius nach Hieronymus bis 650. Sonach stände
immer noch frei, ihn als vereinzelten Nachzügler der Palliata nach
Terenz zu betrachten. Allein er starb, wie Hieronymus hinzu-
setzt, senex achnodmn. Ist er hiernach sicherlich nicht weniger
als achzig Jahre alt geworden , also nicht nach 570 geboren,
so kann er sehr wohl gleichzeitig mit Terenz für die Bühne ge-
dichtet haben, und eine weit in das folgende Jahrhundert hin-
einreichende Thätigkeit anzunehmen ist um so weniger nöthig,
als im Ganzen nur dreizehn Komödien von ihm erwähnt werden, i
Es ist eben wahrscheinlieh , dass er früh aufhörte zu dichten, j
weil mit dem Ablauf des sechsten Jahrhunderts die Zeit der Pal- I
liata vorbei war und au der Gunst des Volkes keine Aufmunte- |
rung mehr fand : was denn sehr leicht den Turpilius bewegen ;
konnte, sich ganz zurückzuziehen (nach Suessa, wie es scheint, \
wo er wenigstens starb.) — Woher die Angabe bei Crinitus j
de poetis und Gyraldus de poet. bist. dial. VIII, S. 903 (ed. j
Bas. 1545), wiederholt von Gronov zu Gell. XV, 24, stammt: 7c- j
renimm ainasse Turpilium cisdcmque ludis aliqiiando nlriitsqiie \
fabulas actüalas, weiss ich so wenig zu sagen wie Bot he j
Fraffm. Com. S. 77. Möglich war die Sache sehr woiil.
EXCVRSE.
189
Hell, von der allein liier die Rede ist, und die mit co-
jnoedia schlcclitweg in uiiserm Prolog ebenso bezeich-
net wird, wie der Kanon des Volcatius bei Gell. XV,
24 unter comici bloss Palliatendicliter verstellt (vgl. B o-
tlie Fra^m. Com. S. 156.) Vielmehr lallt in diese Zeit
offenbar der Wendepunkt, da die Palliatcndich-
tung sich so ziemlich erschöpft und ihre wesentliche
Entwickelung vollendet hat, um weiterhin, wenn auch
in dünnen Fäden noch selbst eine untergeordnete Exi-
stenz hinspinnend, doch in der Hauptsache andern (iat-
tungen Raum zu geben und such diese zu ihrem, wäh-
rend der überwiegenden Herrschaft der Palliata noch
nicht erreichten, Höhepunkte heranwachsen zu lassen,
wie namentlich die Togata und die kunstmässigere
Atellana. Ein Luscius Lanuvinus, der etwa nach
dem Aufhören des Terenz noch übrig war, vielleicht
Attillus, wenn der ferreas scriptor noch in diese
Zeit hineinreichte, und ähnliche iiZLCpvT^XideQ aal (TTO)-
^ivXliara^ ^eXidövcov (lovasla, "ka^riToX ityviqc,, mö-
gen genügenden Anlass zu der Vergleichung der dama-
ligen fahidae novae mit einer neuen schlechten Münze
gegeben haben. Liesse sich über eine solche Münz-
versehlechterung zuversichtlicher sprechen, so würde
diese Erwähnung von nummi novi *) im Casinaprolog
*) Grysar, AUg. Schulz. 1832 S. 313 f.: „Seitdem war manches
neue Stück auf der Bühne erschienen, mitunter so sclilecht wie
neugepriigte Münzen." Ich liabe noch nie gehört, dass neuge-
priigte iMünzen als solche schlecht seien. — Ebenda : „Da ver-
langte das Publicum seinen alten Liebling wieder; geschah dicss
ein halbes Jahrhundert nach dem Tode des Plautus : so sind wir
der Jugend des Cicero nahe gekommen." Zu sehr obenhin ge-
rathen, und zu wenig gerechnet ! Da waren die seniores minde-
stens 70 Jahre alt, und die t«;tiores, welche die Casina nicht kennen
sollen, müssten mindestens 50 Jahre jünger gedacht werden als
die seniores. Ganz schwankend äussert sich auch V i s s e r i n g
Quaest. Plaut. I, S. 15. 24 f. 100.
ut
190 in. DIE FABVLAE VARRONIANAE. ir
leicht einen entsclieidenden Anhalt für seine Zeithe-
stirairiunq geben. Was Osann im Sinne gehabt liat,
als ei' von einem Schwanken der Angaben zwischen
dem ersten und. dem zweiten Punischen Kriege spvacli,
kann ich nicht errathen. In den Anfang des zweiten
liel die Reduction des Kupfergeldes auf den Uncial-
fuss: davon kann keine Rede sein. Eine weitere Herab-
setzung, nach welcher eine ähnliche nicht mehr statt
hatte, w^Tr die auf den Semuncialfuss. Wenn diese von
Plinius N. H. XXXIII, 3, 13 au die frühere mit den
Worten angeknüpft wird : nwx lege Papiria semiuicia
les asses facti, so braucht allerdings das inox nichts
weiter zu bedeuten, als dass diess überhaupt die nächst-
folgende, wenn auch immerhin erst viel später eintre-
tende Veränderuno- war. Die gewöhnliche Annahme lei
Do ]|
setzt diese nun gerade in die zw^eite Hälfte des sechs- '
ten Jahrhunderts , und wenngleich ein bestimmter Pa-
pirius als Urheber des Gesetzes nicht nachweisbar ist, u
so fehlt es doch in jener Zeit niclit an Magistraten aus
dieser Gens überhaupt, von denen einer es sein konnte,
wie z. ß. ein C. Papirius Turdus 575 und G. Papirius
Garbo 580 Tribun, L. Papirius Maso 577 Praetor war. sc
Wenn also eine dem gemässe clironologische Auffas- \ \
sung jene»' Münzverschlechterung zu den Worten des i
Pia Ulinischen Prologs vortreft'iich passen würde, so hat
freilich Böckh in den metrologischen Untcrsuchun-
geii S. 473 die Prägung des Senmncial-As um ein gan-
zes Jahrhundei't weiter hinausrücken und an den in Ö68.
669- 671 gehörigen Gonsul Gn. Papirius Garbo anknü-
pfen zu müssen geglaubt: obwohl er doch Borglie-
si's Meinung, dass noch G76 der Uncialfuss bestanden
haben müsse, als unerwiesen und unwalirseheinlich selbst
zurückweist. Indem nun die Erledigung dieser Streit-
frage den berühmten Münzforschcrn bilHg überlassen
•
EXCVRSE. 191
bJcibt, scheint doch selbst das nicht ohne Gewicht zu
sein, dass unmittelbar nach Erwähnung des Papiri-
schen Gesetzes Plinius zu einer durch Livius Drusus
bewirkten Massi-egel fortschreitet, .der schon 662 Tri-
bun war. Ja, wenn anderweitig festzustellen wäre,
dass die Abfassung des Casinaprologs nothwendig in das
letzte Jahrzehend des sechsten Jahrhunderts zu setzen
sei, so möchte uns einiges Recht erwachsen, eben die-
sen Ufnstand mit als ein Entscheidungsmoment für die
sclion im sechsten Jahrhundert stattgefundene Einfüh-
rung des Semuncial-As geltend zu machen, da man
(loch den bestimmten Ausdruck numnii novi mit gerin-
ger Wahrscheinlichkeit nur auf eine zufällige und vor-
übergehende leichtere Ausmünzung beziehen würde.
Jene anderweitige Feststellung ist nun aber, um endlich
zum Ziele zu kommen, wirklich in der unzweifelhafte-
sten Weise möglich, und die Wahl zwischen den bei-
den Zeitpunkten kurz vor und bald nach den Teren-
zischen Bühnenleistungen keinesweges freigegeben. Nur
gehört dazu der herzhafte Schritt, die Casina aus ei-
nem der frühesten, zu einem der allerletzten Plautini-
sehen Stücke zu maclien. Und in der That sind
Petersen's Gründe für die erstere iVnnahme so auf-
fallend sehwach, dass wir uns durch sie in keiner Weise
gebunden fühlen können. Denn warum sollen denn in
dem ,,fast ganz aus späterer Zeit" stammenden Prologe
gerade nur die beiden auf den Krieg bezüglichen Verse
87. 88 (valete, hene rem gerite et uiucite uii^tute vera,
quod fecistis antidhac) alt, d. h. wohl, aus dem zur
ersten Aufführung des Stücks gedichteten Prologe her-
rührend, sein ? zumal da sie mit Versen der Cistellaria
T, 3, 49 f eine so augenfällige Aehnlichkeit haben,
dass sie so leicht eben hieher entlehnt scheinen kön-
nen 1 Und wenn , warum müssten sie gerade auf den
192 III- DIE FABVLAE VARRONIANAE.
Punisclien Krieg gehen? Was in aller Welt soll fer-
ner die Erwähnung des (sei es Naevianischen oder Plauti-
nischen) Colax im Stücke selbst III, 1, 9 beweisen?
was endlich aus der Geoenüberstellungf si'iechischer und
römischer Sitten in III, 6, l9 und V, 4, 1 *) folgen?
Wenn hieraus etwas folgt, so ist es doch wohl eher
diess, dass griechischer Luxus in Rom schon allgemein
geworden war: allgemein wurde der aber erst nach
Beendigung des Syrischen Krieges (565) **). Aber nicht
nur widerspricht keine Stelle des Stückes der Annahme
sehr später Abfassung , sondern eine schon von N a u-
det a. a. O. sehr richtig hervorgehobene beweist sie
miwid erleg] ich. In der höchst verstümmelten Schluss-
scene sind durch glücklichen Zufall die Verse 9 ff.
erhalten:
CH. Non amas me? Cl. quin responde , tiio quid
factiunst pcdlio?
ST> Bacchae lierclc, uxoVj Baccliae, Bacchac hercle,
iixor — CIL migatur scie?is:***)
Nam ecast.or nunc Bacchae nullae ludunt. ST. ohli-
tus fui.
Set tarnen Bacchae — CL. quid Bacchac? quin
id fieri non potest.
*) lieber diese Stelle vgl. Vis serin g Qiiaest. Tlaut. I, S.Ol fl".
**) Die Scliwäclie der Petersenschen Argumente erkennt auch La-
dewig im Mus, f. Phil. III, S. 185 an, in einem Aufsatze, des-
sen Kcnntniss mir erst nach Abfassung der gegenwärtigen Abhand-
lung geworden ist. Nur halle er auch die Beweiskraft von III,
G, 19 niciit zugeben sollen.
••*) So gibt den Vers , der die Verlegenheit des Stalino malen soll,
der Palimpsest. Sonst hätte man nach der Vulgale wohl so ver-
bessern mögen :
St. Bacchae errjo , uxor, hercle Bacchac — Ch. hcicle nu~
gatiir scicns.
Im vierten Verse ist in dem Bacchac inid der Jldss schwerlich
nxihr zu suchen als was sich zu allernächst darbietet [(/;/]t/t id.
EXCVRSK. 193
Kann etwas deullicher sein, als tlass der diilte dieser
\ eise sich auf deu Zeitpunkt bezielit, da das wüste
Treiben der römischen Bacchanalien eben war durch
das berühmte Senatsverbot aufgehoben worden? Dieses
SC wurde aber 567 erlassen, zwei Jahre vor dem Tode
des Dichters. In diese Paar Jahre füllt also die i\.uf-
liilirung der Casiua ohne Widerrede, und sehr bequem
konnte, wer um 595 herum, oder auch noch einige
Jahre später, zu den seniores gehörte, ein \ierteljahr-
himdert früher als adulesccns oder iavenis unter deu
Zuschauern sein, ohne dass diess für die iuuioi-es mög-
lich war. Ich sage absichtlich ,,oder einige Jahre spä-
ter"'; denn wir brauchen diese „einige" Jahre in der
Tliat, da doch die Casina, zumal sie oinnis vicit fahil-
hts , auch noch eine Zeit laug nach der ersten AufTüh-
rmig als vetus Avird zu schauen gewesen sein, der Pro-
log aber nicht bloss die Anwesenheit der uuiiorcs bei
der ersten Aufführung verneint, sondern denselben jede
Kenntniss des Stücks überhaupt abs^^richt. Kaum möch-
ten wir daher irren, wcim wir Anw Casinapiolog ge-
radezu an den Schluss *\.^?, sechsten Jahrhunderts set-
zen, und die Sehlussermahnung zur Tapferkeit, wenn
man eine bestimmte Nachweisunfj^ verlangt, auf die eben
damals entbrennenden hartnäckigen Hispanischen Kriege
beziehen. Hiernach ergibt sich für den Jlos poetarum
eine schon ziemlich vorgerückte Periode der Ivomödie,
— Wollte man aber etwa diese Stelle als spätem Zusatz ver-
dächtigen und auf eine von Plautus selbst herrührende Umarbei-
tung des Stuckes zurückführen : nun, so ist diess freilich mög-
lich, wie fast Alles möglich ist; aber dann verzichte man nur
auch gleich, aus irgend einer Stelle irgend eines Stückes irgend
eine Zeitbeslimnumg für erste Aufführung finden zu wollen. Ich
wüssle nur ein einziges Beispiel , wo jene aligemeine Möglich-
keit zu einer speciellen Wahrscheinlichkeit v.ürde: und vielleicht
erledigt sich auch dieses noch auf andere Weise.
13
104
III. DIK FABVLAE V AUnONM ANAE.
die den fast sieLzigjälirigcii Plautus doch noch, wie
lins Alles überzeugt, in voller schöpfeinscher Kraft sah:
neben ihm den ebenfalls noch rüstigen (bis an sein
Ende mit der Wciterführiing seiner Annalen beschäf-
tigten) Enniiis und den dem Gipfel seines Rulimes
erst zustrebenden Gaecilius; auch ohne Zweifel um
sie herum gruppirt andere Dichter zweiten oder drit-
ten Ranges, die sich selbst zum Theil noch werden
nachweisen lassen. Allem Ansehein nach geboren hie-
her namentlich T r a b e a und A t il i u s, für welche eine
ungefähre Zeitbestimmung ganz überzeugend Neukirch
de fab. tog. S. 99 aus Varro's Satze bei Charisius IT,
S. 215 entnommen hat: ij'^Tq nullis aliis servare con-
K'enit quam Titinio ^ Terentio ^ Attae (so die llds.),
'KÖ.^ri vero Irabea, Atilius, Caecilius J'acile moi^erant *).
*) nullis aliis servare wird man in der Ueberlieferung der Hds.
nullusaliseruare mit mehr Recht linden als die Vulgatlesart
nuUi alii servare. — An dem Plusqiiamperfectiim moverant nali-
men 13 o t h e Fragm. com. S. 127 und 0 r e 1 11 Onomast. TiiU.
II, S. 86. 110.591 Anstoss; und es kann sciieinen einen zu ha-
ben. Da aljer ebenso wenig Bothe's moverunt , oder Orelii's
viocerinl, oder das auch nicht ferner liegende moveant, die ein-
fachsle und natürlichste Form des Urtheiis, die man nach facile
in diesem Zusauuuenhange erwartet, geben, diese vielmehr hio-
vebant sein würde, was man gleichwohl nicht für moverant wird
einsetzen mögen, so werden wir wieder zu moverant zurück-
geführt : indem, wenn einmal der Vermeidung des Imperfects die
Absicht einer besliinmten Gedankennüance zu Grunde liegt, (wie
sie es bei einem Schriftsteller, der mit Verstand schreibt, muss)
die begreillichste und einleuchtendste noch immer die ist , dass,
gleichwie die einzelnen Dichter nach der Zeilfolge geordnet sind,
so auch die beiden zusammengestellten Dichtergruppen mittels
der kürzesten und doch unzweideutigsten Andeutung in ihr chro-
nologisches Vcrhältniss gesetzt werden. Wenn die eine aus die-
ser Auffassung hervorgehende J5estiunnung, dass Gaecilius äl-
ter als Terenz, eben so richtig als für uns nicht neu ist, war-
um HÖllen wir nicht die uns zufällig neue, dass er auch älter als
Titinius war, für eben so richtig halten ? Neukirch a.a.O.
fiVCVRSR. 195
Jsicht imr lässt sich der CründllchkeU des Varro eine
Aufzählung der jNatnen natli der Zeitfolge überhaupt
Äutrauen, sondern die Annahme solcher Absicht ist
im vorliegenden Falle ununigiinglich, weil es sonsl das
•durchaus Natürliche wäre, die berühmtesten und allbe-
kannten Namen Terentius und Caecilius den an Werth
wie in der allüemeincn Schätzuno- weit unleroeordne-
tarn voranzustellen. Und wie richtig entspricht wirk-
lich die Folge lerentio, Attae den vollkommen aus<rc-
hat also ganz Reclit, den Tithiius zwischen Caecilius und Teienz
zu setzen : lind es ist diess für die Entwickelungsgescliichte der
Togata nicht unwichtig. Er kann deswegen doch den Terenz
tiberlebt haben; nur folgt es nicht etwa aus der vernieintiiclieii
Gleichzeitigkeit des Titinius mit dem (im Anfange des 7. Jahr-
hunderts geborenen) L u c i 1 i u s. Denn wenn in Quintilians Wor-
ten I, 5, 56: Vectium Luciliiis inseclatnr, Schmidt Lucil. Sat.
IIb. IX (Berlin 1840) S. 37 ohne Weiteres, und als verstände sich
das von selbst, den „Veci'ms Tiliniiis^' erkennen wollte, so kann
man sich nicht genug winidern, dass er nach IN e u k i r cli's I3e-
Inerkungen S. 97 f. noch Roth es, Weichert's «. A. unkri-
tischen Glauben an jenen Beinamen (oder gar „praenome/i") des
Dichters theilcn konnte. Der von Lucilius wegen seiner IVovin-
cialismen getadelte Yectius, von dem Quintilians Erklärer nichts
zu nvelden wissen, wird kein anderer sein als der bei Sueton de
granun. c. 2 vorkommende Yectius Fhiloconius, und we-
der seine familiaritas mit Lucilius, noch dass uns niemand von
Schriften des Yectius berichtet,, kann dem entgegenstehen. In der
Suetonischen Steile wird noch immer von ftlanclien, z. B. Su-
vingar Hist. schol. I, S. 58, Petermann de Lucil. vit. et
carm. (Breslau 1842) S. 7, 36, auch in Zeitschr. f. Allerth.wiss.
1839 S. 342 u. s. w., sehr gedankenlos gelesen Vectius , Quin-
{US Philocomits. Es bedurfte nicht einmal der Kenntniss der im
et
Leydener Codex [s. d. Anhang] vorfiiullichen Lesart Vectius . Q.
Philoconms , und der Yergleichung der kurz darauf folgenden
Worte L. Aelius Lanuvinns generqiie Aelii Servius Clodius , wo-
für die nicht minder oft wiederholte ganz verkehrte Yulgate ge-
ner Quinti Aelii Servins Clodim gibt , um als das einzig Wahre
und Mögliche diese Schreibung zu erkeiinen : nt Laelius Arche-
laus Vectius que Philocomus Lucilii saliras , famdiaris sui, quas
legisse se apud Arckelaum Fuinpeius Lenaeus, apud Phi-
locomum Valerius Cato praedicanl.
196 III. DIE FAßVI-AE VAP.R0NI\N\R.
mn(>liten Zeitverliällnisseii dieser Dichter! Waren dem-
naeli Trabea und Atilius noch vorGaecilius tliätig, oder
fiel wenigstens, was noch wahrscheinlicher den Varro
leitete, ilire Blüthezeit vor die des Caeeiliiis (574 nach
der freilich unsichern Angabe des Hieron jmus): in bei-
den Fällen werden sie mit Fng dem flos poetarum zu-
gezählt werden dürfen. Selbst wenn der als Dichter,
wie man glauben muss, gar nicht besonders namhafte,
von Cicero als ditrissiinus poeta bezeichnete Atilius
identisch sein sollte mit dem Terenzischen Schauspie-
ler L. Atilius aus Pracneste (wo man ein Latein
sprach, das verrufen genug war *) , so würde doch
nichts hindern, ihn schon vor dem Tode des Plautns
und noch in den neunzipcr Jahren thätig zu denken.
Ganz dahinoestellt hlnsfcsen bleibt es von vier andern,
uns fast nur dem IS amen nach bekannten Komikern,
ob sie melir als Zeit<ienossen des Plautus aufzufassen
oder der Terenzischen Periode näher zu rücken sein
mögen: luventius bei Varro VII, 65. VI, 50, Gel-
]ius XVIII, 12 und doch wohl auch Charisius II, S.
196; der Plautlus, dessen Komödien nach Vai'ro
mit (.]en Plauliuischen verwechselt und vermischt wor-
den sind 5 ferner der oben besprochene Fabius Dos-
sennus: alle drei in dem Kanon des Volcatius nicht
eimnal erwähnt; endlich der in diesem Kanon dem
Alilius unmittelbar vorangehende Li cini us Imbrex**)
*) Vom 1' rae ne s t in i s ch en Dialekt (vgl, Quintilian I, 5, 56)
gibt Plautns solbsl ßeiege: conia i'iir ciconia Triicui. III, 2, 23,
lainmodo für modo Trinumm. HI, 1, 8, vgl. Fest. S. 359; wozu
köiiinit nefrones für nefiemics bei Fest. (Paul.) S. 162, und lon-
gere für noscere ebenda S. 356.
**) Ausser diesen wüsste ich mit Sicherheit keinen Palliatendichter
nachzuweisen. Bei Nonius S. 133 kömmt Publil ins Pulalori-
bus vor. Stände der Name unabänderlich fest, so könnte man an
den C. Publilius Pollio denken, den wir als Schauspieler
ExevrtSE. 197
(Paul. S. 109)» dessen von Vossius und andern an-
genommene Identität mit dem P. Licinius Tee;ula,
^\clcher nach Liv. XXXI, 12 im J. 553 einen Siihn-
liymnus für üfTentliche Darstellung schrieb, doch im-
mer problematisch bleibt, trotz der ansprechenden Ana-
logie, dass acht Jahre vorher (Liv. XXVII, 37. Fest.
S. 333) als eben solcher liymnendichter der ebenfalls
dramatische Dichter L i v i u s i\ n d v o n i c u s auilrat,
und trotz des einer frühem Zeit nicht unaünslitren Prä-
dicats vetiis coinoediaruni scriptor bei Gell. XIII, QQ.
(Denn von Aldus Interpolation bei Fest. S. 193 M. ist
nicht mehr zu reden.)
Zu der gefundenen Abfassungszeit des Casinapro-
logs stimmt nun voj'trefflich der Eingang desselben
durch die sehr eipenthümlichen Bezieluuipen, die er
enthält. Mag nämlich die Häuiigkeit Plautinischer Auf-
führungen nach dem Tode des Dichters durch andere
des Plautus Kennen (s. Mus. f. Philol. I, S. 33, 38), zumal wenit»
vir auf der Analogie desAtilius Füssen dürften; wie Ja auch Li-
vius Androuieus , zwar niciit sowohl Scliauspieler und Dichter,
aber doch Dichter und Schauspieler war. Aber iVeilii-li liegt eine
Verwechselung, sei es mit Turpilius, oder mit Pub Uns (Sy-
rus), sehr nahe: s. Bothe Com fragm. S. 275 (Der einzig©
Mimentitel, den wir von Publius sonst noch kennen, lautet bei
Bothe a. o. 0. und S. 222 ,.Muto mutone-^, w:as in jedem Be-»
tracht undenkbar ist; in den Varianten bei Priscian X, S. 502 Kr.,
in muvo munihone oder muntonc, in miirtmithoue oder munnun-^
thone, steckt vielleicht eher in Moru menlone ,. wenn nicht elwa,
wie in mehrern Beispielen auch des Laberius, ein griechische!?
Titel, als Miirrhinone (fAVQoiywfi) oder IMuoiiou6.(J^üji'i oder was
sonst). — Die ohne Zweifel erdichteten Komiker des Fulgentiu»
Cdlpurnitts, Caltimachits (!), Flaccus Tibulus, Lncilius und Pam-^
machiits (!) verdienen kaum ausdrücklich beseitigt zu werden.
(Auch die Namenvarianten der jüngsten Ausgabe i Cal{inni(.is, Lij~
simachiis^ TibuUus, Lncrelius, Pammalius oder Palinaliiis, verhel-
fen ihnen zu keinem gegrdndeleru Anspruch auf Anerkennong;.}
Vom Suliius s. Diss. I.
198 III. DIE FABVLAE VARRONIANAE.
der eibaltenen Prologe, nicht minder auch durch die Tr,
auf spatere Zeit deutenden Einschiebsel im Context
meln-erer Stücke selbst, (die doch nur durch -wieder-
holte Aufführungen veranlasst wurden), noch so sehr
ausser Zweifel gestellt sein: die daraaligre Wiederho-
lung der Casina muss uns nach der ganzen Haltung je-
nes Einganges vielmehr als Ausnahme denn als Regel
erseheinen. Denn wozu sonst die sa angelegentliche
Enipfelilung alter Stücke V. 6 — 8 , worin die Absicht
einer Entschuldigung unverkennbar ist? Wozu ferner
bedurfte es sonst der ganz besondern Anregung, miß
der V. 11. 12 diese Aufführung raotivirt wird (nos.
•postquarn populi rumore intellexinius, studiose expcterc
vos P lautin as f ab i das} j wenn es etwas i\ll tägliches und
völlig Gewohntes w^ar, alte Plautinische Stücke auf der-
Bühne zu sehen? Endlich, dass wenigstens die Casina
einige Jahrzehende hindurch nicht gegeben worden und
kaum noch gekannt war, ist ja V. l4. 15 geradezu ge-
sagt. Also haben wir es hier offenbar mit den\ Zeit-
punkte zu thun , da man sich eben mit neuerwachtei:
Neigung zu dem halbvergcssenen Plautus zurückwandte,
und diess that man , als andere Dichter ausgegangen
waren. So lange Dichter wie Caecilius und Tercntius.
die Bühne alljährlich mit neuen Darstellungen in dicht-
gedrängter Zahl versorgten, machte sich gar kein an-
deres Bedürfniss geltend; man hatte novae, die damals
ebenso ein regelmässiges Jahreserforderuiss waren, wie
iieutzulage in Paris oder Italien eine neue Oper, ziu-
Genüge; und dieselbigen Stücke hat man sich natürlich
auch als Gegcnstaud der Wiederholung an den Festen
oder Festtagen zu denken, für welche veteres gestattet
waren. Jetzt, nach dem Tode des Terenz, trat seit
langer Zeit zum ersten Mal Mangel au no\'acj, oder
doch guten novac ein; das an die Pailiata gewühute
KXCVKSE. 199
Volk gab aber darum seine Ansprüche niclit auf; mit
Caecilischen und Terenzisclien Komödien waren diese
nicht zu befriedigen: denn entweder waren sie jeder-
mann als n'icht-noi'ae sondern veteres aus der jüngsten
Vergangenheit geläufig, oder doch, wenn man etwa die,
ein Vierteljahrhundcrt zurückliegenden, ältesten Cäeili-
schen Stücke wieder hätte hervorholen wollen, in der all-
zugewohnten gräcisirendcn Manier verfasst, mit der über-
haupt der Geschmack sich übersättigt zu fühlen anfiug;
wirklichen Reiz der Neuheit konnte nur die Wieder-
aufnahme einer wesentlich verschiedenen üichtungsma-
nier bewirken, deren einzelne Productionen dem gröss-
ten Theile des Volks völlig fremd geworden oder ganz
unbekannt war. So gestaltete sich das Verhältniss, dass
die mitiquae fabulae Plautinae, obgleich sie in Wirk-
lichkeit veteres waren, gleichsam in verjüngter Auflage
wieder für nos>ae galten d. h. dem Volke da j wo es
wirkliche novae zu erwarten und zu verlangen hatte,
statt solcher geboten werden durften, und dass dieses
sich die stillschweigende Fiction gefallen liess. Hierauf
bezieht sich in den Prologversen 4 — 8 das Sj)iel mit
den doppelsinnigen Begriffen veLiis und a/itiquns^ von
denen einer dem andern unversehens untergeschoben
wird, während V. 13 antiqaain *) den stark hervorge-
*) So schwindet das Gewicht, welches L a d e w i g a. a. O. S. t8ß.
auf dieses Wort dsifür legte, dass die Casina eine der äilern oder
ältesten Komödien des PlaiUus sei, indem es sonst völlig pleo-
nastisch stehe. Die inner« Gründe aber , die er diesem äussern,
anschliesseu zu wollen erklärt, kommen darauf hinaus, dass (S^
192) „die zweite Ilülfte der Casina mehr vom Charakter derAtel-
lanen, als von dem des attischen Lustspiels an sich zu Irageo
scheine, und nicht nur das Publikum diess Stuck ganz besonders
günstig aufgenommen habe (cf. prol.), sondern auch der Dichter
selbst ganz naiv seine Freude über die wohlgelungene Eriindung
der zweiten Hälfte ausspreche (Y, 1, 7 ff.)" Die kürzeste Krwi-
200 in. DIE FAEVLAE YARRO^'I A^'AE,
lioLciien Gegensatz gegen die in herkörarallelier Weise
als veteres bezeichneten (fl. Ii, nicht gar lange vurher
als novae zuerst aufgeführten) Komödien gibt:
Qiii utuntitv vino veter Cj sapientis puto.
Et qui lubenter vetei'es spectnnt fahulas,
Atqui antiqiia opeva et verha qiioni vohis placent^
Aequomst placere ante alias veteres J'ahnlas *).
derung hierauf wird in der Anführung von Ladewigs eigenen,
hei anderer Gelegenheit geliianen Aeusserungen liegen : ,,Wenn
darüher auch Petersen Bestimmungen gibt, die man im Allge-
meinen gewiss gern unterschreibt, so zeigt doch schon die
Aulul., wie unsicher im Einzelnen dieses Kritesium sei, und
wie viel dabei von subjcctiver Absicht abhänge. Weit gerathc-
ner ist es immer , sich nach äussern Jleriunalen umzusehen"
11. s. w. S. Zeilschr. f. Alterth.wiss. 1841 S. 1085 In Ueherein-
stimmung mit meinen Erklärungen im Mus. f. Phil. I, S. 42
jDiss. IV] und de Trinummi temp. S. XI. [Diss. V}^ gestehe ich
den aus so allgemeinen Redexionen gezogenen Bestimmungen
gegenüber, wie ihnen auch Ritter Ailg. Schulz. 1830 S. 877,
auch Wo 1 ff Proleg. in Aulul. S. 22 u. A. Raum geben, es viel
mehr mit der Weitherzigkeit ^"audets zu halten, wenn er sich
durch die von ihm ermittelte Reihenfolge der Plautinischen Pro-
duktionen S. 422 zu diesem Gesammturtheil bewogen findet.*
Ainsi les Oeuvres du poele se svccedent , non suivant vne pro-^
Kjression conslanle, i-etjuliere, ideale, mais avec les itUermiltences,
les inifjaliles, les ecarls du Cjenie de Vhoimne. et dune maniere^
•plus naturelle: des catievas presque saus art , des farces Inir-
lesqnes jetees entre des produi:lio}is perfectionnees , la faiblesse-
apres la force, les faules (jrossieres apres des composilioTis sa-.
vanles u. s. w.
*) Atqui im dritten Verse ist schöne Ergänzung Haupts im Mus«
f. Phil. !, S. 468. Obgleich eine gewisse Verhindungslosigkeit
der einzelnen Gedanken im ganzen Eingange des Prologs herrscht,
wäre sie doch hier kaum zu ertragen, und dazu das Metrum !
Eben so ist zwei Verse später das Nam zu Anfange wegen des
folgenden 7iunc im Vetus ausgefallen , wälirend die übrigen Bu-
cher es haben. — Im letzten Verse ist offenbar nur a,li(is ausge-
fallen (wahrscheinlicher als omnis) , und übrigens an der Lesart
der Bücher kein Buchstab zu ändern. Das von A c i d a 1 i u s au&
ante gemachte und umgestellte auleni wird füi" einen coBdiliona-
ExcvnsE, 201
Und
Nos postquam populi riimoj'e intellexinius^
Stndiose expetere vos Plautinas fahulasj
jdnt'Kiuam alinuam eins edidimus comoediam:
Avelchc Worte kaum verkennen lassen, dass wir mit
diesem Prolog erst am Einoanoe der Periode stehen,
in der die neue Sitte Platz griff, indem es ja , wenn
die Wiederholung Plautinischer Stücke schon an der
Tagesordnung gewesen wäre, des besondern Anlasses
von Seiten des Volks, der noch dazu sich nui^ erst in
einem riunor aussprach , mid der darauf gegründeten
captatio benevolentiae des Dichters nicht bedurft hatte,
— Mit nichten aber konnte nur diess alles sich so
verhalten, sondern es führen uns darauf zwei andere
Stellen des Prologs ausdrücklich hin, zwei Stellen, die
man einer Erklärung nicht einmal bedürftig gefunden
hat, wie es scheint, geschweige dass man eine versucht
hätte. Der Prolog beoinnt gleich mit den Versen:
OD O
Salwere iuheo speetatores optumosj
Fidein qui fncitis maxumi ^ et item vos Fides ).
Si verum dixi_^ signum date darum mihi,
Vt VQs mi esse aequos iam inde a principio seiani :
worauf eben die obigen folgen: Qui utuntur vino ve-
tcre u. s. w. Was heisst hier si verum dixi ? Offen-
bar doch, vos ßdem maximi facere. Was meint aber
der Prolog, wenn er sagt, Aufrichtigkeit ist euch das
len Naclisatz durch alle seine Beispiele (Divin. S. 125) nicht be-
wiesen.
*) Die Ildss. mit fehlerhaftem Hiatus tnaxumi et vos ßdes. Im fol-
genden Verse ist date darum füv claritm daie richtig von Osann
Anal. S. 1G9 umgestellt. Im vierten hat zwar esse nur der Velus
und nur von zweiler Hand übergeschrieben , aber diese entnahm
es eben ans guter Quelle, wie jeder sieht, der mit Plautinischena
Sprachgebrauche vertraut ist. Ganz derselbe Fall ist es mit vos
in Y. 12, was doch niemand für entbehrlich halten wird.
202 in. DIE FABVLAE VARKONIA.NAE.
liebste? Ich •will die Antwort vorwegiiehrtien, und sie
hinterdrein durch die zweite hlehcr gehurlse Proloff-
Stelle ins deutlichste Licht stellen. Dless meint er: „ihr
erwartet hier eine fahula jio<^a, ich will euch aber ehr-
lich bekennen, dass es, wenn allerdings keine vetus
von gewöhnlichem Schlage, doch auch eine eigentliche
iiova nicht ist, sondern eine uralte Plautinische , die
euch nur so gut wie neu sein wird/' Fra^^t man aber,
wie die Zuschauer darauf verfallen sollten, das Stück,
welches doch die seniores vor 20 bis 30 Jahren schon
hatten aufführen sehen, für eine wirkliche no^a zu neh-
men, so geben darauf V. 30 ff. Auskunft:
Comoediai nonien dave vohis volo.
Cletnunejioe vocatiir haec coinoedia
Graece^ latine Sortientes. Diphilns
Ilanc graece scripsit, post id rursum denno
Latine Plautus cum latranti nomine. *)
*) Wenn alle Erklärungsversuclie so bescliafTen waren wie die bei
Taubinann zu einer kostbaren Collection vereinigten und mit ge-
feierten Namen gescbmiickten zn dieser Stelle, so möchte man
schier am gesunden Slenschenvetstande verzweifeln. Da soll der
Scherz cum latranti nomine bald auf die Sylbe Mar oder gar
nur auf den Anfangsbuchstaben von Marcus gehen, bald auf die
Sylbe plan =: blau = bau als Hundeton, bald auf Casina wegen
des ähnlich lautenden catiis, oder weil die ^Veiber canes et obla-
tratrices seien ; oder er soll nur ein deliramentum scrifloris sein,
qui prologum i&lum nobis dedit , und was der Thorheiten mehr
sind, denen Taubinann mit gewohnter INaivctät als Epikrisis nur
ein jjVicl Köpff, viel Hüet" beifügt. Und zu D o u s a" s wunder-
barem, selbst durch Berufung auf das Digamma erliiutertem Ein-
fall mit dem plau = blau = bau, den nach Taiibnianns Erzählung
sogar ein Kaiserlicher Rath bei einer Tischgesellschaft in Prag
seines Beifalls würdigte, konnte ein Acidalins sagen: posl
quem miror alio." vel hiscere aliud ausos, et mirabor si qui post
audebunt. Nun so wundere er sich denn, wenn ihm das vergönnt
ist, auch über uns, wenn wir dem ehrlichen Lambinus die
Ehre geben, mit gesundem Blick ganz allein das Kichtige getrof-
fen zu haben, indem er sich zu rechter Zeit des Artikels im Pau-
EXCVRSE, 203
Wie ist mir denn? heisst denn das Stück Sortien-
tes? oder ist es nicht die Plautinische ,,Gasiua", die
eben anfgefülirt werden soll und zu der dieser Prolog
geschrieben ist? Und an diesem seltsamen Widerspru-
che bat niemand den geringsten Anstoss genommen*)?
Hat man sieb etwa einirebildet , der dritte Vers könne
bedeuten : d a s (nämlich xXrjQQViJLevoL) heisst auf latei-.
niscb so viel wie sortientes , seffen den klaren Wort-
laut (latuie w o c at ur haec conioedia Sortientesjj^
gegen alle Wahrscheinlichkeit, dass die Sprachkennt^
niss der Römer dieser Uebersetzung bedurft hätte, so
wie gegen die Analogie aller andern Prologe? Denn
selbst mit dem ^^Id nos latine gloriosiim dicimus'', ob-,
wohl diess in der Tbat etwas befremdlich ausgedrückt
ist, ist doch entschieden die Hindeutung auf den Na-
men des Stückes beabsichtigt, mit nichten bloss eine Ue-'
l)ersetzung des appellativen Prädicats, wie Osann S. l6ü
wollte. Was bleibt also übrig, als die zuversichtliche
Annahme, dass man sich, als um das Jahr 600 herum
die Casina wieder auf die Bühne gebracht werden
sollte, die unschuldige Freiheit nahm, das Stück mit
lus S. 231 M. erinnerte, wonach plautns der Name einer Hunde-
rage mit breiten Hängeohren war. So ist das Prädicat latranli im
Sinne von canino, wenn nicht überaus witzig, doch voiliionunen
Verständlich. (Dieselbe Erklärung trägt als eigene Rost Opusc.
Plaut. I, S. 297 vor, als Dousa's Erklärung Wolff Proleg. in
Aul. S. 13.)
''J Nur Gruter wirft ganz im Vorbeigelien die Aeusserung hin:
Ergo videtur eam iterum latine scripsisse Plautus , sed nori Sor-
tientium nomine, tit prius, sed Casinae u. s. w. (Nachträglich
bemerke ich erst, dass ich R o s t' s Opusc. Plaut. S. 295 fl". und
Wo 1fr s Proleg. in Aulul. S. 12 f. Besprechungen dieses Punk-
tes übersehen habe. Besonders zu bedauern habe ich es weite?
nicht, da ich nichts Annehmbares darin finde; sie halten beide
Sortientes für den ursprünglichen, Casina für den untergeschobe-.
»^n Titel.)
204
III. DIE FABVLAE VARRONIANAE.
verändertem Namen als „S o r t i en t e s" anzukündigen?
Ich wüsste aber schlechterdings nicht, was für ein Grund
zu solcher Urataufung veranlassen konnte, wenn es niclit
das erörterte Verhältniss war, wonach das Stück als
Stellvertreter einer nova fabula sollte gegeben werden,
unter seinem alten Namen aber natürlich als eine nlcht-
iiova gleich von vorn herein, noch vor der AufFuhrang,
wäre erkannt und (von einem Theile der Zuschauer
wenigstens) mit Missvergnügen aufgenommen worden,
ohne dass eine begütigende Bevorwortung zuvor die
Gunst des Publikums gewinnen und eine nachsichtige,
Stimmung bewirken konnte. Dass es also gerade die
„Casina" war, die sie zu sehen bekommen würden
wussten selbst die seniores durch den Prolog noch nicht,
sondern erfuhren es erst durch die Darstellung der Hand-
lung selbst , wenn ihnen anders ihr Jugendgedächtniss
bis in's Alter treu aeblieben war. War aber ein so au-
ffenblicklicher und vorübergehender Zweck die Ursache
der Umtaufung , so begreift sich auch ohne Weiteres?
warum durch den neuen Namen, der sich eben nur
in diesem Prolog zufällig erhielt, der alte ganz und
gar nicht verdrängt wurde , vielmehr dieser der aus-
scldiesslich frebrauchte ohne Ausnahme bei allen Ge-
lehrten und Schriftstellern blieb: wie denn auch für
den spätem Theatergebrauch der Titel casina peavti
aus der in Pompeji gefundenen Elntrittsnuirke (bei
Orelli Inscr. 2539) nachweisbar ist. Es steht aber die-
ser Fall nicht einmal vereinzelt da 5 vielmehr erhält die
vorgetragene Auffassung die erwünschteste Bestätigung
durch ein zweites, vollkommen analoges Beispiel, über
welches man fast eben so leichten Fusses hinwegge-
schlüpft ist. Diess betrifft den Poenulus, ein Stück,
das kein Schriftsteller unter einem andern als diesem
Namen kennt oder je genannt hat. Gleichwohl heisst
EXCVRSE. 205
es in dem zufällig auf uns gekommenen Px'olog V. 53 f.,
iiiul zwar mit einem argen Textesverderbniss :
Carchedonius vocatur haec comoeclia,
Latine Plautiis Patriius Pultiphagonides.
Welches Ungetliüm von unerhörter Construction ! Kaum
sollte es möglich scheinen, dass man bei ihr dennoch
sich beruhigte. Brauchte es denn mehr, als die Pro-
loge zu Asinaria, Casina, Miles, Mercator, Trinummus
and Phorraio zu vergleichen, um einzusehen^ dass der
JName Plauliis durch Interpolation in den Vers gekom-
men, und dass dieses Glossem ein ursprüngliches Graece
verdriinfTte:
Carchedonius vocatur haec comoedia
Graece, latine Patruus Pultiphagonides — ?
Von der Nichtigkeit der Aenderüngsversuche des Mu-
retus Var. Lect. XVII, 14 und Gulielmus Qu. PI.
Poen, c. 1 kann ein oerinjres Nachdenken überzeugen.
AVahrhaft halsbrechend aber ist Osanns (S. 163 f.)
Vcrnuilhung, dass in Varros Citat 1. 1. VII, 61 ,JnPha-
s:one'"^ der Name Pultiphagonides stecke und der dort
cillrte Vers im Poenulus, worin er nicht steht, gestan-
den habe, und zwar darum weil in diesem Verse eine
Speise syncerastuuij im Poenulus aber ein Sclav Syn-
cerastus vorkömmt! Wie unwahrscheinlich schon des-
wegen, weil Varro wenig später (^ 69) ausdrücklich
aus Plautus ,,in Poeiiulo'^' citirt. Vielmehr nahm Varro
von dem neuen Titel Patruus Pultiphagonides, womit
nicht alJzuwitzigj doch ganz richtig der Hanno des Poe-
nulus bezeichnet war (vgl. Sca liger z. d. St.), ebenso
wenig Notiz wie von dem Titel Sortienies, da auch er
nur dem Zwecke einer wiederholten Aufführung diente *).
*j (Auch hier haben Rost S. 304 und Wolff S. 12 das Verhält-
niss gerade verkehrt, indem sie Patiuiis Pultiphagonides für den
206 ' tu. IKK FABVLilK VARRONf A N AE.
Da der für diese liliiziigcdiclitete Prolog keinerlei Ent-
scliiddigung eiuliält, wie der za den Sortientes, so dür-
fen wir ihn unstreitig sclion darum für später und ei^
ner Zeit angehürig halten, das an die Wiederholung
Plautinischer Komödien schon gewöhnt war. Fiel aber
eben darum zu derjenigen berechneten Absicht, die bei
Umtaufung der Gasina geleitet hatte, jetzt der Grund
weg, so hatte sich doch, wie wir annehmen müssen,
in Folge jenes ursprünglichen Anlasses der Gebrauch
solcher Namensiinderung einmal festgesetzt, die immer-
hin wenigstens eine gewisse Spannung des Publikums
bewirken konnte. Und so dürfte man denn auf die Ge-
wohnheit dieses harnilosen INamenspieles vielleicht die
Doppelnamen von noch ein Paar andern Komödien zu^
i'ückführen, die wirklich auch in die Litteratur, in die
Schriften der Grammatiker Eingang gefunden haben:
Phasma für M o s tel 1 a r ia, und Syrus für CisteU
laria: wofür indess die modificirte Auffassung gerathe-
ner sein möchte, der oben in der Abhandlung die ge**
bührende Berücksichtijjanpf g^eworden ist,
o an
In diesem Zusammenhange gewinnen wir nun er-
wünschter Weise einen nähern Anhalt zur unoefähren Be-
o
Stimmung der Zeitperiode, in welcher theils die nicht-'
jilautinischen Prologe überhaupt, theils diejenigen Zu-
sätze und Einschiebsel mancher Stücke, die vermöge ih-*
rer historischen Beziehungen sicli als nichtplautinisch
zu erkennen geben, der Hauptsache nach entstanden
sein müssen. Denn sind auch die meisten dieser Stel-
len so beschaffen, dass sie ims au sich nicht nöthigen
werden, mehr als ein oder zwei Jahrzehende über das
Todesjahr des Dichters hinauszugehen, um die in ihnen
ächten, Poenulus fiir den spatern Titel nehmen: obwohl doch
Wolfl diesen letztem Namen gegen Rosls Skepsis ganz gut vcr-
theidigt hat.)
EXCVUSE. 207
liegenden historisclien Anspielungen erklärt und gereelit-
fertict zu finden: so müssen uns docli die gelimdencn
Analogien, so "wie die gewonnene Einsiclit, dass gerade
in dem letzten Viertel des sechsten Jalivlumderts die
^lautinisclien Komödien ausser Curs gekommen waren,
bestimmen, im Allgemeinen erst das siebente Jalir-
bundert als dasjenige anzusehen, welches Zuthateii je-
ner Art um so leichter bervorrief, je näber in dei" Häu-
figkeit Plautiniscber AiifFührungen stets neuer Anlass zu
mehr oder weniger pikanten Anspielungen auf Zustände
der Gegenwart lag. Wenn also z. B. die Erwähnung
einer basilica in Cureulio und Gaptiven an sieb
nur auf irgend eine Zeit nach 569, da Cato die erste
Basilica baute *), hinweist (vgl. Osann S. 186 f., der
nur fälschlicb von der erst 574 erbauten zweiten Ba-
silica, der Fulvia - Aemilia spricht; Petersen a. a. O.
S. 612; Becker Haadb. d. rüm. Alterth. I, S. 301);
— ^ oder wenn die Bäckerkunst als selbständiges Hand-
werk in der Aulularia und in derselben Scene des
Cureulio, hier ausserdem mit der Bezeichnung pi-
stot'j was in Plautiniscber Zeit nur den Müller bedeu-
tet, naeb ausdrücklichem Zeuguiss des Plinius (und
*) Naudet's (S. 339) wie Visse rings (Qu. PI. I, S. 99 f.) 'Ver-
suche, die Erwähnung einer basilica für Plautinische Zeit zai
rechtfertigen, scheinen mir sehr unzureichend. Wer wird sich
auch mit Yissering einen grammaliciis als Interpolator denken,
der den Zusalz als solchen habe verstecken wollen ! Und warum
konnte nicht , wennschon seit 574 mehr als eine Basilica vor-
handen war, auch ohne näheres Prädicat entweder sprachgebräuch-
lich oder nach Erfordern des Zusammenhanges die eine bestimmte
verstanden werden, auf die das, was gerade ausgesagt wurde,
passte? — Wie unwahrscheinlich anderseits, dass in demselben
Jahre , in w elchem Cato seine Basilica erst baute , diese schon
hätte als alibekannter Samnielplalz der damnosi niarili, scorla ex-
olela u. s. w. können genannt werden : wie diess ß u n s e n
Beschr. d. Stadt Rom IH, 2, S. 68 f. annahm.
208 Hf. T)tE FABVLAE V,VP.RONl AN\E.
Varro) nicht voi' 582 erwähnt werden konnte (Osanii
S. 189 f. Petersen S. 610 f.): — so werden wir
jetzt mit aller Wahrscheinlichkeit diese und und ähn-
liche Andeutungen sänimtlich in den Anfang, oder um
recht weite Grenzen zu lassen, in die erste Hälfte des
siebenten Jahrhunderts vorrücken dürfen. Kaum möchte
der Anfang für die Erwähnung der öffentlichen Uhren
in der Boeotia geniigen, welches Stück, mochte es
wirklich von Plautus herrühren oder nicht, doch eben
schon in sehr alter Zeit als Plautinisch cursirte ; denn
da die Römer bis 594 ganze 134 Jahre brauchten, um
es bis zu vier Stadtuhren zu bringen, die noch dazu
nicht etwa gleichzeitig an verschiedene Orte vertheilt
waren , sondern von denen nur immer eine die vor-
hergehende unvollkomranere ersetzte *) : so wird es
schwerlich in einigen wenigen Jahren mit ihrer Ver-
breitung so weil gekommen sein, dass der Parasit der
Boeotia sagen konnte iain oppletum est oppiduni
solariis **).
*) Im Jahr 460 stellte Papirilis seine Sonnemilir auf, 490 bfachte
Valeriiis IMessala eine neue aus Sicilien, 589 eiriciitete iMaitius
Piiilippus seine verbesserte, 594 führte Scipio Nasica dafür eine
^Vasseruhr ein. S. die Stellen der Allen bei Ideler Handb. der
Chrono! II, S. 7 ff. , wo nur das erste Jahr nicht richtig be-
stimmt ist.
'••^) Ein schweres Misverständniss Osanns S. 18ö ist es, wenn er
des Wortes solarhim wegen auch zwei Verse des Rliles glor. für
spatere Einschiebsel erklärt : da hier solarium gar nicht die Son-
nenuhr , sondern eine Art von IJalcon ist. Noch viel unerwoge-
ner sind zwei andere Behauptungen S. 182 f.: dass bis zur Zeit
des Plautus kaum mehr als zwei Triumphe in Rom stattgefunden,
darum Baccch. IV, 9, 149 11'. nicht von Plautus sein könnten :
und dass , wo im Plautus der Ausdruck mllicus vorkomme , er
ebenfalls aus Interpolation slammc, weil nach Plinius in den XII
Tafel '^eselzen nie villa , sondern dafür immer horlKs gesagt sei ;
und so komme auch villa zwar bei Terenz, aber noch gar nicht
bei Plautus vor. Sollte man es für möglich hallen ? Villa steht
EXCVRSE. 209
Aus Zeitbezleliungen solcher Prologe aber, wie der
zum Poenulus ist, Schlüsse zu ziehen auf die Ahfas-
sungszeit der dazu gehörigen Kouiödien, muss luinmehr
als eanz unstatthaft erseheinen. Bekanntlich hat Rit-
ter in der Allg. Schulzeitung 1S30 S. 873 fr. im Pro-
log des Poenulus, so Avie in dem der C a p t i v i ,
Andeutungen einer Zeit gefunden, da die Trennung
von S e n a t 0 r e n p 1 a t z e n und den übrigen Zu-
schauerplätzen schon eingeführt war, die nach Li-
vius XXXIV, 44 und 54 (vgl. Cic. pro Cornel. 1 und
dazu Asconius I, S. 69 Or., Cic. de harusp, resp. c. 12^
Valer. Max. 11, 4, 3) im Jahre 559 eintrat, und dem-
zufolge die Abfassung des Poenulus (einige Jahre) nach
559 gesetzt: worin ihm W i nd isclim ann S. Il4 ff.
und Petersen S. 617 beigetreten sind. Dass das
Stück nicht früher falle, steht allerdings aus andern
Gründen fest (vgl. ausser Windischmann noch N a u-
d e t a. o. O. S. 332 11.) 5 aber des Prologs wegen, der
gar nicht für die erste Aufführung gedichtet worden,
liätte es eben so gut auch 10 und 20 Jahre vorher
können geschrieben sein. Nur für die Entstehungszeit
des Prologs selbst könnte sonach jenes chronologische
Kriterium beweisend sein, wenn es damit iiberhau])t
die behauptete Bewandtniss hätte. Allein die eine der
beiden Stellen, auf die sich Ritter gestützt hat, beweist
nicht genug, die andere theils efwas Anderes, tlicils so
viel mehr, als er darin gefunden, dass sie uns weit
in nicht weniger als acht Plautinischen Komödien, villlcus in
dreien, und zwar im Poenulus siebenmal, durch die Casina so-
gar in etwa zwanzig verschiedenen Versen zerstreut; die XII-
Tafelgesetze endlicii waren drittehallj Jahrhunderte iilter als die
ßliUhezeit des Plautus! (!\lit genauerm Eingehen auf den Ge-
brauch von rilla, rus, hovlus bei I'fautiis hat Ladewig Mus.
f. Phil. 111, S. 182 i'. jene UebereiUing berichtigt.)
14
210 MI. DIE rAnVI-AK VARRONIANAE.
ülier seinen Standpunkt iiinans und zn viel bedeuten-
dem Folgen führt, '/.u viel geschlossen ist offenbar
aus V. 55 ff.:
NornejL iatn hahetis : nunc ratioiies ceteras
jäccipite : nani argiimcntiini hoc hie censehitur.
Locus arguniento suus sibist prosceniuni : *)
p^os iuratores estis. quaeso operam date.
Mit Beseitigung einer völlig unerliürten und minde-
stens liier gar nicht nüthigen Bedeutung von prosce-
niuni, Avie sie Ritter angenommen, ist der Sinn dieser
Worte, etwas deutlicher auseinandergelegt, folgender:
„Des Stückes Inhalt, müsst ihr euch vorstellen, wird
jetzt hier gleichwie durcli einen förmlichen Census ab-
geschätzt; um diese Vorstellung fassen zu können, sind,
die Erfordernisse Avobl vorhanden, ist die Situation ganz
geeignet, oder näher: ist die Inhaltsanzeige hier, wo
sie eben von mir vorgetragen werden soll, d. i. auf
dem Prosceniuni (welches natürlich nicht verschieden
vom pulpituni), ganz an ihrem rechten Orte 5 denn hier
stehe ich mit meinem Argumentum wie ein Bürger der
über sein Hab und Gut vor dem Censor Aussage thut
(j-ationem redditj ; mir gegenüber sitzt ihr, die Zu-
schauer, und stellt die Gensoren vor." Und so sind
ja die iuratores längst gefasst von Turn eb us Advers.
XlX^ 12, Gronov Observ. IV, 3 und Acidalius zu
Trinunim. IV, 2, 30: Census quom sunij iuratori rede
rationeui dedi , wo iurator eben so unzweideutig den
Censor bedeutet; ganz und gar nicht aber ist von Se-
natoren die Rede, die „im Vordergrunde der Or-
*) Eine logisch ganz falsche Beziehung gibt die Vulgate Locus ar-
gvmentost suuiii sibi prosceiiium. — Durch Versetzung des est
nach sibi ist der rhythmische Bau des Verses unzweifelhaft ver-
bessert nach Anleitung der guten Ildss. , die sibis proscenium
hüben.
EvcvnsE. 211
cliestra" (selbst wenn prosceuiitm diess bezeichnen
könnte), also auf abgesonderten Platzen gesessen hät-
ten. Auch in der zweiten Stelle, V. 17 ff.:
Scortuni exoletuin ne qxiod in proscenio
Sedeat, neu lictor vcrham aut vivf^ae miittianl,
JVeii dissignator praeter os oharnhidet.
Neu sessuin diicat^ dum histrio in scena siet:
glaube ich trotz des allerdings grössern Sclieins nicht
an die neuerfundene Bedeutung von prosceniuni *\
*) Eine einzige Möglichkeit sehe ich, dem Veiso vielleicht
durch Erklärung zU helfen. In nieiir als einem anliken Tiieater
fiiuiet die Constniction statt, dass die amphitheatralisch erhöhten
Sitzstufen nicht vor dem vordersten Bühnenrande ahschliessen,
sondern sich auf l)eiden Seiten noch dergestalt fortsetzen , das3
diese Fortsetzungen mit der Bühne parallel zu stehen kommen.
Solche Fortsetzungen (wie es scheint, eine Art von Logenüber-
bau) zeigt namentlich auch das grössere der beiden Theater in
Pompeji ; desgleichen der Plan des Pompejustheaters in Rom
s. Urlichs, ßeschr. d. Stadt Rom III, 3, S. 49. Dürfen wir
eine ähnliche Conslruction auf jene Zeit Roms übertragen, und
annehmen , dass aus irgend einem Grunde sich gerade dort sol-
che Weibsbilder, wie sie der Prolog bezeichnet, einschleichen
konnten , so wäre die Bezeichnung dieser Plätze durch prosce~
nium im Munde des Prologsprechers, der auf dem eigentlichen
Prosceniuni stehend mit diesem die parallel angrenzende Oert^
lichkeit leirlit zu einem Ganzen zusammenfassen konnte , gar
nichts unvernünftiges mehr, wofür doch eine Uebcrtragung auf
die Orcheslra nollivvendig gelten müsstc. — Gar keine Anwen-
dung auf unsere Frage erlaubt begreiflicher Weise die Angabo
Suetons Ner. 12 und 26, dass Nero e proscenü fasfigio oder ex
parte proscenü superiore dem Spiel zuschaute. — Vielleicht aber
fällt die Aufhellung des Verses der Kritik zu. Ich habe oben
das quis der Vulgate , das Acidalius vergeblich zu rechtferti-
gen suchte, einstweilen in qnod verwandelt, zumal der Decur-
tatus das quis gar nicht hat, sondern q< gibt. Der eigentliche
Anstoss steckt aber in der Präposition in, wofür ein svb oder
prae oder selbst pro uns aus aller Noth helfen würde. Vielleicht
elso war das Ursprüngliche :
Scortum c.rolelum nc qua pro proscenio
Sedeal;
212 Hl. DIK lACVLAH VAnROMANAE.
Doch sei die RiUcrsclie Eikliirung einmal /.ngcocben,
wonach die ersten Verse den Sinn gäben: „dass sich
nicht etwa zwischen die Senatoren und deren ehrbare
Frauen eine alte Dirne in die Orchestra (als den Se-
natorenplatz) schleiche" 5 sei ihm ferner, wenigstens in
seinem negativen Tlieile, der Salz zugegeben (S. 882) :
„Ueberhaupt scheinen erst da die Dissignatoren eine ße-
schäftiiiuns im Theater erhalten zu haben, da Volk und
Senatoren an getrennten Stellen sassen; denn Iriiher,
da alle noch in dersc^lben Cavea zuschauten, bedurfte
man ihrer nicht." Trotz dieser Unterscheidung ist noch
lange nicht genan genug unterschieden 5 noch ein an-
deres Moment ist aus den obigen Versen und den gleich
folgenden:
Diu qui domi otiosi donnierunt, decet
yleqiio nniino nunc Stent, vel dorniire tewpcrent :
zu entnehmen, wodurch wir auf zwei scharf auseinan-
derzuhaltende Begriffsbestimmungen der dissignato-
res, zugleich auf noch gar nicht anerkannte Thatsa-
chen für die römische Theatergeschichte, und dadurch
auf eine überraschend zuverlässige Zeitbestimmung un-
seres Prologs geführt werden. Letztere konnte schon
oben zur entscheidenden Bestätigung desjenigen, was
über die Zeit dieses Prologs und des zur Casina , so
wie über das damit in engster Verbindung stehende
Nachleben der Plautinischen Komödie gesagt worden,
dienen, wurde aber absichtlich für diesen Zusammen-
hang verspart.
Bekanntlich hatte Rom vor dem Jahre 698, in
so dass man nacli ausgerallencm fro, um nur die für den Senar
fehlende Sylbe zu ersetzen, nach der geläufigsten ürtspräi)Osilion
gegriffen halle. Mit jjro proscenio wäre dann allerdings die Or-
chestra bezeichnet. — Oder sollte das (\iti s wirklirh auf qua stib
hiiilührcn?
EXCVRSE. 213
welches tler (vollcndt'lc) Bau des Pünipejatiisciieii Tliea-
ters fallt, ein stehendes Theater nicht. Aber
Versuche zur Errichtung eines solchen waren mehr-
mals gemacht worden und nur immer misglückt : mehr-
mals, wenn es mit Tcrtullians Worten de spectac. 10
genau zu nehmen ist: saepe censores renasccn-
Lia ihcatra dcsLruehaiitj uioribus considenLes u. s.w.:,
vgl. Apolog. 6: quojiam illae legcs abieriint . .. quaa
theatra sLuprandis moribus oriculia sLatiin destrue-
bant? Jedenfalls der berühmteste Fall dieser Art war
der voll Livius Epit. XLVHI, Valerius Max. II, 4, 2,
Vellejus I, 15, Appian Civ. I, 28, Orosius IV, 21, nnd
Augustinus Civ. D. I, 31 dem Gedächtniss überlieferte,
dass im J, 599 ein von den Gensoren Valerius jNIessala
vind Gassius Longinus (oder dem letztern allein) be-
gonnenes Theater auf Betrieb des vorjährigen Gonsul
Scipio Nasica, zur Wahrung der alten Sittenstrenge,
wieder abgebrochen werden inusste. Dieser Thalsache
schliesst Valerius unmittelb'ar an die Angabe: ^llciue
etiain scnatus consulio caatuni est ^ iie cjuis in urbcj
propiusve passus ndlle, siibsellia posuisse sedensve la-
dos spectare vellet , ut scdicct Teinissioni aniniorum
iuncta standi uirditas proprici Roniaiiac gentis noLa
esset; und dadurch erst erkliirt sich der in der Llvia-
nischen Epitome an die Nachricht von der Zerstörung
des Theaters angeknüpfte Zusatz : populusqae aliqiuun-
diu staiis ludos spectavit ;' denn aus dem Abbrechen
des stellenden Theaters folgte ja diess noch keineswe-
ges. Was nun aber aus diesem Gesetze für uns un-
zweifelhaft hervorgeht, ist doch diess, dass es vor
599 üblich war, sich seinen eigenen Sessel
ins Theater mitzubringen, wenn man ji i c h t
stehen wollte, dass es also feste Sitzplätze
noch gar nicht gab. Why aber diess, so ergibt
Q]4 111. DIE FABVLAK VARRONIANAE.
sich ferner die gar iiicTit abzmveisencle ■wichtige Folge-
rung , cl a s s überhaupt h a 1 b k r e i s t ö r m i g e r -
li ö b t e Sitzreihen, g r a d ii s , in dem damaligen
Theater noch nicht vorhanden waren, inden»
ja mit diesen Stufen feste Sitze zugleich gegeben, be-
ivegliche Sessel also nicht mehr nüthig , selbst nicht
einmal möirlich Avarcn : denn man wird doch wahrlich
auf die Stufensilze nicht noch obendrein Sessel gestelh,
sondern würde höchstens, wenn man weicher sitzen
Wölke, Kissen aufgelegt haben, wie es wenigstens in
späterer Zeit geschah: vgl. Schneider, d. alt. Thea-
terwesen S. 258 *). IVicbts kann daher der geschicht-
lichen Wahrheit widersprechender sein, als was Gry-
sar Allg. Schulz. 1832 S. 334 vorträgt: „Eine Bühne
und umherlaufende Sitzreihen nach griechischem Mo-
dell verdanken die Römer ganz gewiss dem Altvater
der scenischen Kunst (Livius Andronicus). Wenigstens
ist schon bei Plautus von dieser und ähnlichen Ein-
richtunaen wie von etwas länest Bestehendem die Rede ;
DO
in dem prolog, Amphitr. 65 werden die suhsellia und
66 die cw^^ea ganz bestimmt erwähnt. Ich folgere dar-
aus für jene Zeit das Vorhandensein eines eigentlichen
Tbcaters, das schon Form und Abtheilungen wie die
aus Stein rrbauten hatte/' Falsch, wie gesagt, im Gan-
zen und im Einzelnen. Im Gegentheil, ein einzelner
gleicbmässiger Raum, natürlich wohl von Schranken
umgeben, bildete die cavea (das xoT/lor, oder ^saT^oy
im engern Sinne), worin sich die Zuschauer befanden.
") Wenn SesseJ in den Sitzreihen für das Syrakusanische Thealer
einmal behauptet worden sind, so hat diess mit den triftigsten
Göttlin? im Rhein. Mus, f. Phil. II, S. 107 widerlegt. Und
dorh stclUe jene Vcrmutiiung ihre Stühle mir auf der zwischen
den Sitzreihen durchlaufenden fraecinciio auf; vollends also
Stühle auf den Sitzen selbst!
EXCVRSKi 215
und zu deren Begriff ja die gradus gar iiiclit unbe-
dingt nothwendig sind. In diesem Sinne könnte die
c<n'ea von Plautus selbst (nicht bloss von dem Verfas-
ser eines Prologs, dessen Ursprung fraglich ist) so oft
erwähnt sein wie sie wollte, ohne dass daraus etwas
Weiteres folgte; sie kömmt übrigens nur einmal, und
zwar mit Synekdoche zur Bezeichnung des ganzen Thea-
ters vor in Trucul. V, 39: fenitne in rnentein, qaod
\'erhum in cavea dixit liistrio? , gerade wie aucli bei
Cicero de leg. II, 15 : ludi publici circo et cauea di-
visi. Damit aber in jenem einfachen Theater, welches
für das jedesmalige Fest von Neuem errichtet wurde,
und nur aus einer hölzernen scena für die Schau-
spieler und hölzernen Umfassungsschi*anken für die Zu-
schauer bestand, die hintern Zuschauer über die voi"-
dern hinwegsehen konnten, genügte ein sehr einfaches
Mittel, dessen Anwendung durch die natüi'liche Locali-
tät Roms nahe gelegt war, und ihre Analogie in der
Anlage so mancher griechischen THeater findet, die doch
amphitheatralische Stufensitze hatten *) : man brauchte
nur für den Bau der Cavea den sanften Abhang einer
Höhe zu wählen, und auch die hintersten, weil nun
obersten, Zuschauer hatten den freiesten Blick auf die
am Fusse der Anhöhe errichtete Bühne. In einer so
beschaffenen Cavea sah nun anfänglich das Publi-
kum völlig durcheinandergemischt und ohne Zweifel
nur stehend dem Schauspiel zu. Die erste wesentliche
Aenderungj welche eintrat, war eben die im J. 559,
nicht ohne Schwierigkeit und merkliche Unzufrieden-
heit durchgesetzte Sonderung der Senatoren und des
Volkes. Aber mit nichten ist dabei an den Gegensatz
von orchestra und gradus zu denken, der noch gar
*) Hier geschah es also nur, um die Substraclionen xu spiuen.
216 III. DIE FABVLAE VA RROiM.VN AE.
nicht exisdreu konnte, sondern ganz einfacli wiril der
vordere, der Biiline nächste Kaum von der übrisen
cavea durch einen Verschlag abgetrennt und. den Se-
natoren vorbehalten worden sein. Waren , was wir
nicht wissen, schon damals niedere Beamtete unter dem
ISamcn dissisucitores zur Aufrcchthaltiincr der Ordnung
bestellt, so konnten sie etwas Anderes noch nicht zu
thun haben, als darauf zu wachen , dass niemand von»
Volke sich iji den Senatorenraum dränote: wofür in-
cless doch wohl durch verschiedene Eingänge gesorgt
war. Von Sitzplätzen ist noch gar nicht die Rede;
bei Valerius Maximus in keiner Andeutung *, und wenn
es in der rhetorischen Darstellung des Livius XXXIV,
54,6 heisst: ad quingentesimum quinquagesiniuin octa-
\nmi aiinuin in proniiscuo spectatiun esse; quid re-
jjente factum, cur iininisceri sihi in cavea yatres ple-
hein nollent? cur dives pauperem co n s e s sor em J'a-
stidiret? j so zeigt ja schon die Uebertreibung mit den
558 Jahren, dass der Ausdruck consessorem aus der
Oewolniheit der spätem Theatereinrichtung eingemischt
und nicht scharf zu nehmen ist; will man aber diesen
Ausdruck, wie man allerdings bei Cicero und Asconius
mit den Ausdrücken populi consessum — _, a populari
consessu senatoria suhsellia separari — , secerni a ce-
tera consessu spectacula senatorum — kaum umhin
kann, urgiren, so sind immer nur mitgebrachte Sessel,
keinesweges aber feste Sitze zuzugeben , und ist dann
nur das Mitbringen jener als noch frühere Verände-
rung des ursprünglichen Zustandes anzusehen. — Zum
Ueberfluss lehrt uns nvm ferner eine spätere Angabe
des Livius, dass es zwanzig Jahre nachher noch ganz
dieselbe Bewandtniss mit der Cavea hatte. Denn unter
den Bauwerken der Censoren des Jahres 579 zählt er
XLT, 32 auch auf scenam aedilibus practoribiisquc prae-
E\CVKSE. 217
henäam. Zu einem vollständigen Theaterbau erhob
man sich nicht, denn der unzweideutige Ausdruck sceiia
schliesst ja eben alles Uebrige aus 5 aber wenigstens
denjenigen Theil des Theaters, dessen alljährlich und
zwar mehrere Male im Jahre erneuter Aufbau die Haupt-
sache war und gar zu umständlich erscheinen musste,
errichtete man von Stein, um ihn ein für allemal zu
haben und für die ludi plebei den plebejischen, für
die Romani und INIegaienses den curulischen Aedilen,
für die Apollinares den Prätoren zu überlassen, so dass
diese Magistrate nichts hinzuzufügen hatten als die höl-
zernen Schranken um und in der Cavea *). Möglich
*) IS'icIit recht in Ucbereinstimimin^ mit diesem Hergnnge scheint
eine Ueherliefeiung des Liviiis zu stehen, mit der aiuii Becker
llandb. d röm. Allerth. I, S. 675 nicht fertig zu werden wusste.
Unter den Bauten des Censor M. Aemilius Lepidus nennt nämlich
Liv. XL, 51 auch theatrum et froscenium ad Apollinis. Viel-
ieicht, sagt Beciier, erhaute er die scena von Stein , aber keine
cavea. Allerdings ist hier proscenium nichts Anderes als scena,
indem nur der fü.' die Vorstellung \vesentlichste Theil der Ge-
sammlscene hervorgehoben wird ; aber eben darum muss thea-
trum der ergänzende Gegensatz dazu sein, d. i. eben die cavea,
das &iKjQOv im engern Sinne auch bei den Griechen. So be-
zeichnet auch in einer Inschrift bei Orelli n. 3303 theatrum et
proscaenium das ganze Theater nach seinen beiden Haupttheilen ;
und äliJilicli ist proscaenium et orchestram ebenda n. 5047 ge-
sagt. Aber gradus muss und wird auch dieses iheatrum nicht
gehabt haben, und der Unterschied von dem 579 errichteten
Bau beruhte nur darin, dass auch die Schranken um die cavea
von Stein waren. Fiele nun der Bau des Lepidus später, so
könnte man darin einen natürlichen Fortschritt erkennen, und
Alles in der Ordnung flndcn ; allein jene Censur gehört in 574.
Ein Wiederabbruch durch Ccnsoren, nach Andeutung des Tertul-
lian, ist hier auch nicht möglich; denn zwischen 574 und 579
gab es ja keine Censoren, und die des letztern .lahres, die selbst
eine scena errichteten, werden doch nicht den ähnlichen Bau
ihrer Vorgänger zerstört haben. Vielleicht gewährt eine an den
Zusatz ad Apullinis sich anschliessende Vermuthung eine aus-
reichende Aulklärung. Der Bau mochte, wie er mit dem Apollo-
218 III. UIK FABVLAE VARUONIANAE.
an Sich, tlass dieser Scenenbau sich erhielt und bis
599 im Gebrauch blieb; wahrscheinlicher indess wegen
lenipei in Verbindung gesetzt war , so auch nur für AufFührunj
gt'ii der Apollinarischen Spiele berechnet sein. Leicht möglich,
dass diese , erst 545 zu einem jährlichen und unbeweglichen
Feste gewordenen Spiele damals zuerst scenisch wurden und in
diesem Zusammenhange der Anlass des Kaues zu suchen ist;
wenigstens kennen wir kein Beispiel von Bühnenvorstellung vor
584 (vgl. Diss, IV) , und auch die IMegalesien waren nicht von
Anfang ai) scenisch, sondern wurden es erst zehn Jahre nach
ihrer Einsetzung. Indem die Verherrlichung des ApoUocultus als
Hauptzweck in den Vordergrund gestellt wurde (ähnlich wie noch
später Fompejus seinem Theater einen Tempel der Venus Victrix
aufzusetzen räthlich fand), konnte jedenfalls darunter wie unter
einem schützenden Schiide die Beförderung theatralischer Belu-
stigung mit durchschlüpfen. Wiewohl, die AVahrheit zu sagen, es
gar nicht einmal beweisbar ist , dass die Theaterlust an sich es
war, die von Seiten sittenstrenger Eiferer Widerstand und Rüge
fand; wir finden davon im ganzen sechsten Jahrhundert, in
welchem das Interesse am Bühnenspiel in fortwährendem Stei-
gen begriffen war, und dieses Spiel selbst keine Art von Be-
schränkung erlitt, nirgends eine Spur ; sondern nur der übertrie-
bene Aufwand des Aedilen vom J. 571 wird gerügt und be-
schränkt (Liv. XL, 44), und zweitens das Sitzen der Xu-
schauer, als Verweichlichung und Verführung zu träger und all-
zulange anhaltender Genusssucht, verpönt und als Grund gegen
das 599 projcctirte Theater geltend gemacht. (Anders 'Welcker,
d. griech. Trag. S. 1359 f.) Wenn also der Bau des Lepidus
keine Sitzplätze hatte, so braucht er auch von dieser Seite kei-
nem Angrift" ausgesetzt gewesen zu sein und unterlegen zu ha-
ben : wie denn überhaupt Tertullians Bericht das Bedenken ge-
gen sich erregt, dass es gerade die Censoren überall (574. 579.
599) sind, die als die Urheber von Theaterbauten genannt wer-
den, als Urheber des Wiederabbruchs im J. 599 dagegen mit
nichten ein Censor, sondern ein consularisohes Senatsmitglied er-
scheint, Demohngeachtet konnte das Apollinische Theater oder
seine Benutzung von kurzem Bestände sein, wenn man nur der
nahe liegenden Möglichkeit Raum gibt, dass es ein kleiner
Bau zunächst für localen Cultuszweck war; die Prätoreu, denen
die Leitung der ludi Apollinarcs oblag, konnten, indem sie au( h
«cenisches Spiel einführten , was bis dahin ausschliesslicher
Schmuck der ödilisohen Feste gewesen war , mit einem kleinen
und bsscheidcnen Anfange gleichsam versuchsweise licrvorlxe-
EXCVnSE. '219
riiier alsbald zu erwägenden Stelle des Tacitus (Ann.
XIV, QO), dass er ausser Gebrauch kam, indem viel-
leicht spätere Censoren ihn wieder niederreissen Hes-
sen und diess eines der von Tertullian angedeuteten
Beispiele war. Mittlerweile, vielleicht wie wir sahen
schon vor 559, jedenfalls vor 599, halte die Bequem-
lichkeit um sich gegrifFen, dass die Zuschauer sich Ses-
sel mitbrachten (oder von Sklaven tragen liessen), und
so aus den bisherigen Stehplätzen zwar gewisserraaas-
sen künstliche und augenblickliche Sitzplätze geworden
waren, aber doch noch immer keine eigentlichen, na-
türlichen und festen Sitzplätze. xSur für solche aber
hat das Geschäft, welches im Prolog des Poenulus den
disslgnatores beigelegt wird, einen Sinn: das Geschäft
nämlich, jedem Eintretenden seinen Sitz (d. h. doch
wohl, den durch die Nummer seiner tessera bestimm-
ten, wie auf der Pompejanischen steht CAV. ii. cvn- iii.
GRAD. vMi.) *) anzuweisen und ihn erforderlichen Fal-
ten; dem Versuche aber mochte IJeifall und Gunst in solchem
Grade entgegenkommen, das Interesse am Bühnenspiel sich zu
solcher Lebhaftigkeit steigern und dramatische Dichtungen in sol-
cher Fülle sich darbieten , dass nach Verlauf von fünf Jahren
das Bedürfniss sich herausstellte, auch in dieser Beziehung die
Apollinarien den andern grossen Festen gleichzustellen, und dass
nun — denn das schliesst sich jetzt vortrefflich an — , da der
beschränkte Raum sich unzureichend erwiesen hatte, von Staats-
wegen eine von Aedilen und Praetoren gemeinschaftlich zu
benutzende scena errichtet wurde, deren Anlage die jedesmalige
Ilinzufügung einer beliebig zu er\veilcrnden cavea geslaUete. So
weit eine solche Combination Zutrauen verdient , hätten wir so
zugleich den Zeitpunkt ermittelt, da die Prätoren zuerst Anthcil
an der regelmässigen Theaterfcstgebung bekamen. — Eine Ver-
muthung von Urlichs (Beschr. der Stadt Rom III, 3, S. 25)
über den ursprünglichen Zweck des in Rede stehenden Censo-
renbaues finde ich weder an sich eben einleuchtend, noch fiir
die Schwierigkeiten, um deren Beseitigung es sich handelt, ir-
gend erklärend.
*) Das CÄV. IL bedeutet ohne Zweifel das zweite Stockwerk dei
220 m. OlE FVBVLAE VAURONIANAE.
les (laliiu zu lulireii : sessuin ducat , wie es im Pi'o-
log lieisst. Schon dieser Ausdruck, ebenso aber aucli
die Ermahnung an die zu spät kommenden, aequo
aninio nunc Stent, passt schlechterdings nicht auf
eine Zeit, da es \ot\ eines jeden Ijcliebcu abhing, ob
er sitzen überhaupt wollte oder nicht, da also stehen
und sitzen einen strengen und ausschlicssenden Gegen-
satz gar nicht bildete, da vielmehr jeder in der Iiei-
henfolgc, in der er ankam, stehend oder niedersitzend
Platz nalim, und wer zu spät kam, darum nicht stehen
musste, sondern sich, wo er auch Platz fand, ebenso
gut auf seinen mitgebrachten Sessel niederlassen konnte,
wie anderseits die zu allcj'erst gekommenen darum nicht
nothwendig zu sitzen braucliten. So wenig es dazu be-
sonderer Pliitzcvertheiler (dissignatores) bedurfte , so
unumgänglich setzt sowohl deren Erwähnung das Yor-
dureh l'räcinctionen in Absätze gelheilten Sitzstufen, dergleichen
Slückweike das grössere Theater in Pompeji nur zwei (also nur
eine praecinclio) hatte, während das kleinere ohne alle Abthci-
lung war. Für jenes war also diese tessera bestimmt. Ganz pa-
rallel steht die Bezeichnung der Sitzplätze im Amphitheater, wie
Maeniano I. cun. XH. grad. mann. VIII. u. s. w. in den Actis
fralrum Arvalium tab. XXIII. (aus 31arini I, S. CXXX bei
Orelli inscr. 25-37.) In Syrakus waren die cunei, statt mit
Zahlen, durch Götter- nnd Fürstennamen bezeichnet: s. Gött-
ling im Rhein. Mus. f. l'hil. II, S. 103 (F. (189 f.) und nach
ihm Uaoul-Rochette ebend. IV, S. 63 ff. Dass ebenso die
nicht seltenen tesserae (z.B. bei Caylus Reo. d'antiqu. III. IV,
in den lonian antiqu. II und sonst) aufzufassen sind, die auf den
ersten Blick nur sehr allgemeine Bezeichnungen, ohne alle ge-
nauere Anweisung bestimmter Plätze, zu enthalten scheinen, hat
Mo r colli (bei Uaonl-Roch. S. 71) erörtert. — Orelli' s (In-
scr. I, S. 443) Anführung der Worte Cicero's de fin. III, § G7
(ihealrum vt commune sit, rede lamen dici fjotesl eins esse cum
loctun, quem quisque occupatil) hat man nicht etwa so zu ver-
stehen, als wenn zu Cicero's Zeit keine Vcrtheiluug bestimmter
Plätze staltgefunden hätle, eine Folgerung, die dem Zusanimeu-
hangc der Stelle völlig fremd wäre.
ExcvnsH. 221
liandcnsclii regelmässiger Sitzreihen voraus , als aueli
die ErAväliniiiig jener conquisitores, die naeh dem Pro-
log zu m A m p h i t r u o V. 65 singida *) in s nh sel-
lia eant per totain caveam ; denn ■wenn immerliin ^izZ>-
scllia an sich ebenso gut bewegliche als unbewegliche
Sitze sein können, so lässt doch die Präposition in
entschieden an die erstem nicht denken. So lanee
o
aber, wie gesagt, Stehen und Sitzen im Theater noch
kein nothwendiirer , in unveränderlichen Einrichtuneren
begründeter Gegensatz war, sondern nur ein zufälliger
und beliebiger, konnten ferner auch die Worte des
Prologs der Captivi V. 12 keine genügende Be-
ziehinig haben:
Si uon, tibi secleas, locus est, est uhi anihules.
Fragt man , wo denn eigentlich in dem vollstän-
dig eingerichteten Theater der hier angeredete „ille
iiltinms"', der doch offenbar als ein gewöhnlicher Bür-
ger zu denken ist und nicht in die Orchestra gehört,
oder wo die im Prolog zum Poenulus ei'wähnten Lang-
schläfer, sofern es nicht etAva Senatoren waren, stehen
sollten, so dient zur Antwort, dass diess auf den in
der letzten Anm. besprochenen Präcinctionen sehr
füglich der Fall sein konnte , da z. B. die unterste
praecinclio im Theater von Sjrakus zu 8 Fuss Breite,
zugleich aber ihre Rückwand zu Manneshöhe angege-
ben wird (Güttling a. a. O.), also auch den auf der
nächsten j^raecinetio darüber sitzenden Zuschauern
durch die vor und unter ihnen Stehenden in keiner
Weise die Aussicht genommen wurde. Dort, und zwar
ganz hinten d, h. in der vom Proscenium entfernte-
sten Mitte des Halbkreises, erblickt der Prologsprecher
•) So, niclit siiiguli, die alte Orsinische Ilds. im Vatiivan von eistei
Hand.
222 nt. DIE FABVL/LE VARROMANAE.
der CaptivI einen zu spüt gekommenen, der sich ver-
geblich bemüht, oder bemüht hat, von seinem Stande
auf der praecinctio aus einen Sitzplatz auf den Stufen
zu finden, und darüber, zumal bei der grossen Entfer-
nung, die Exposition des argumentum überhört: natür-
lich alles nach der augenblicklichen Fiction des Pro-
logs. Darum heisst es V. 10 ff.:
iani hoc teiietis? — Optumumst.
Negat hercle [^'e/•o] ille ultimus. ylccedito :
Si Tion ubi sedeas u. s. %v.
j,Komm näher", nämlich auf der praecinctio von der
Mitte des Halbkreises nach dessen einem Ende vor-
wärts schreitend und dem Proscenium näher tretend,
um besser zu hören 5 ,,zu einem Sitzplatz kömmst du
dort jetzt docli nicht mehr" (oder auch: „einen Sitz-
platz kann ich dir zwar hier auch nicht schaffen"^,) ,,aber
dafür hast du den schönsten Platz zum Spazierenge-
hen." Hiernach berichtigen sich R 0 s t' s (Opusc. PI. I,
S. 100 f.) Halbheiten und seine verkehrte Gonjectur
Abscedito.
Endlich ergibt sich auch aus dem gewonnenen
Gesichtspunkte die Unverträglichkeit von K. F. Her-
manns Erklärung der kurz darauf folgenden Verse
15. 16:
T'^os, qiii polestis ope vostra censeriei',
Accipite relicuom : alieno uti nil moror y
worin er den Gegensatz derer, die Sitzplätze bezahlen
konnten, gegen die, die das nicht konnten, erkennen
will *), (s. Allg. Lit. Z. 1838 Jan. S. 136), mit der ge-
•) Wenn er den Gegensatz zugleich als den der wohlhabenden
Bürger gegen die Proletarier , der opibus censi gegen die capite
censi bezeichnet, so ist dagegen nichts einzuwenden, obgleich
die Schwierigkeiten der ganzen Stelle damit noch nicht gelöst
sind. R 0 s t' s Erklärung (Opusc. S. 101) entbehrt aller histo-
rischen Begründung.
EXCVRSE. iJ23
\vi»linliclien Annahme der Aechtlielt dieses Proloirs. Der
Iiillium ist um so unleugbarer, als nicht nur von fe-
sten Sitzplätzen (oder auch überhaupt Sitzplätzen im
Gegensatz zu Stehplätzen) für die Plautinische Zeit, ja
für das ganze sechste Jahrhundert, keine Rede sein
kann, sondern auch ein Bezahlen irgendwelcher
Plätze für diese oder eine spätere Zeit nicht statt-
gefunden hat, obwohl den letztern Irrthura auch Pe-
tersen S. 610 theilt. Wo fände sich auch eine Ana-
logie, dass für die Feste, Spiele und Belustigungen,
mit welchen die Grossen Pvoras dem lömischen Volke
schmeichelten, dieses Volk mit seiner Privatkasse wäre
in Anspruch genommen worden? Dass der Ausdruck
locator sceniciis , der vermeintliche Vermiether von
Theaterplätzen, nicht hieher gehört, ist bei Grysar
S. 358 bemerkt. Eintrittsmarken, wie sie später üblich
waren, wurden nicht der Bezahlung wegen ausgetheilt, son-
dern um im Voraus durch Anweisung bestimmter Plätze
o
Inordnung und Ueberfüllung zu verhüten. ]Nicht ein-
mal die Ausnahme, die nach Lipsius' Vorgange Gry-
sar a. a. O. S. 343 (vgl. S. 339 u.) annimmt, dass
die Sklaven hätten Eintrittsgeld zahlen müssen,
ist begründet , sondern beruht nur auf unhaltbarer In-
terpretation der Verse des Prologs zum Poenulus 23fF. :
Servi ne obsideant, liberis ut sit locusj,
T^el aes pro capite dent : si id facere iion queunt,
Domiini nbeant.
Denn es wäre ja ganz verkehrt, zu sagen, die Sklaven
sollen kein Gedränge machen und den Bürgern den
Platz nicht versperren, oder aber Eintrittsgeld bezah-
len; denn wenn sie letzteres mussten, so mussten sie
es doch natürlich vor dem Eintritt, um eben Einlass
zu erhalten \ die Ermahnung des Prologs ist doch aber
an die gerichtet, die schon drin sind im Theater und
224 Iir. DIE FAEVLAE VARRONIANAK.
also entweder schon bezahlt haben oder, wenn nicht,
nun nicht wieder ziirückoeschickt werden können , unj
nachträglich zu bezahlen *), wofür es ja keine Gontrole
creben konnte. Vieliuehr wird das aes pro capite dare,
wie schon Gruter wollte, auf die Freikaufung gehen,
und vel subsuuiirt nicht einen gleichstehenden Fall,
sondern gibt einen ausschliessenden Gegensatz. Das
beweist die ganz ähnliche Anknüpfung des \'el dormire
temperent ioa unmittelbar vorhergehenden Satze : „Wer
zu lange geschlafen hat (= zw spät kömmt), mag ste-
hen 5 ist ihm das nicht recht, so möge er ein ander-
mal nicht so lange schlafen **). Wer Sklav ist, mache
Platz und weiche den Bürgern 5 ist ihm das niclit recht,
so möge er aufhören Sklav zu sein (= sich frei kau-
fen) 5 kann er das nicht, so möge er (wofern er sich
das Platzmachen nicht gefiillcn lassen will) ganz fort-
bleiben." Noch mehr: nicht einmal das kann aus die-
ser Stelle mit Sicherheit gefolgert w^erden, dass über-
haupt Sklaven als Zuschauer das Theater besuchten.
Denn wie, wenn mit den im Prolog angeredeten nur
solche gemeint waren, die ihre Herren, namentlich wohl
Senatoren, begleitet und hineingeleitet, nach Leistung
dieses Dienstes aber sich wieder zu entfernen hatten?
und wenn die Worte nc servi obsideant nur den Sinn
hätten : sie mögen sich nicht zu lange hier aufhalten
und dadurch Gedränge (sei es in der Orchestra, oder
*) Ohne Begründung M u r e t V. L. XVII, 14: Quod avlem sevvos
vel sedere vetal, vel aes pro capile dare mit, co perltnet, quod
subscllia quaedam erajit (wo ?), qiiae ab ipsis hislrionibus loca-
hanlur, pro quibus mercedula solvenda erat, si quis in eis sedere
vcllet (wer sagt das?) Vgl. Lips. de amphith. c. 15.
♦*) Was doch mit niisverslandencn Stellen alles bewiesen wird! So
von M u n k de fal). Atell. S. 8(3 mit diesen Versen, dass die Zu-
schauer im Theater geschlafen hätten !
fe^CVRSE. 225
ojer auf den Präcinclioncn) verursachen? Denn sol-
che uiul keine andern Sklaven sind doch wold in den
Versen 40 — 43 gemeint, in denen nns verrathen wird,
was sie vorzunehmen pflegten, während ihre Herren
im Theater sassen :
Jit hoc quoque etiam, quod paene ohlitus fui:
Dam ludi fiuut, in popiiium pedi sequi
Irriiptioueni J'acitc nunc quoui occa.siost.
r!\Vill es aber jemand Avahrscheinlich finden, dass wohl
einzelne Herren ihre sie befrleitenden Sklaven hräuch-
o
licli oder misbriiuchlich auch einmal bei sicli behalten
konnten, allenfalls auch für einige Glieder ihrer familla
gcradezTi Eiplassbillets genommen halten, nnd dass auf
solche, als nicht eigentlich berechtigte (die sich viel-
leicht besonders auf den Praecinclionen herumdrückten,)
die Worte des Prologs ffehen, so Avill ich meines Thells
aucli nichts da"e<ren haben. Nur dass unbedinotcr Thca-
tcrbcsuch der Sklaven stattoefmiden habe, muss ich um
so mehr bezweifeln, als diess nicht einmal in Griechen-
land der ^Fall war. Entscheidende Stellen alter Auto-
ren fehlen meines Wissens.
Die Genauere Verfol<iini<j der römischen Theater-
ge schichte hat uns ergeben, dass die Prologe zum
Poenulus, zum Amphitruo und zu den Gaptiven,
wie sie jetzt vorliegen, in eine Zeit gehören, da
das römische Publikum sich nicht mehr mit einer ein-
fachen , irur durch eine Scheidewand getheilten Gavea
behalf, sondern schon aufdradus und somit festen Sitz-
plätzen dem Schauspiel zusah. Welches war nun diese
Zeit? Nachdem im J. 599 zugleich der Bau eines ste-
henden steinernen Theaters, natürlich eben uüt einem
Halbkreis erhöhter Sitzstufen nach griechischem Vor-
bilde, hintertrieben und die Bc([uemlichkeit mitgebrach-
ter Sessel verpönt worden war, schaute man wieder
15
'220 HI- 1111^ FABVLAE VARUONl ANA.E.
wie in friilicrcr Zeit slehenJ ii» der nur für den |r-
desmaligen Bedarf von Holz errichteten Cavea zu, und
zwar, wie es in der R]>itonie des Livius heisst, ali~
qaaindiu, womit eine sehr nnheslimmte Bestimmung ge-
gehen ist. Sei es nun, dass zu der nächstfolgenden
wesentlichen Veränderung unmiltelbai-, oder durch den
Uehergang des aufs Neue eingerissenen Gebrauchs mit-
gebrachter Sessel , fortgeschritten wurde, — was uns
jetzt sehr gleichgültig ist — , es bestand jene Veränderung
in der Einführung eines vollständigen Theaterbaus
mit umherlaufenden erhöhten Sitzreihen, durch welche
Gradus jetzt zugleich der von ihnen eingeschlossene
Orchestraraum gegeben war, der natürlich ebenfalls
seine besondern Sitzreihen erhielt und in Fortsetzung
der fi-ühern Scheidung den Senatoren verblieb *). Aber
auch dieser Bau wurde nur mit Holzgerüsten bewerk-
stelligt und jederzeit nach gemachtem Gebrauche wie-
der abgetragen, bis eben erst gegen Ende des sieben-
ten Jahrhunderts diese Einrichtung durch den ersten,
vielleicht nach neuen verunglückten Versuchen zu Stande
o
gekommenen Steinbau, den des Pompejus, dauernd ge-
macht wurde. Für die Bezichunoen, die in den Plau-
tinischen Prologen auf feste Sitzplätze genommen wer-
den, ist es ganz einerlei, ob diese von Holz oder von
Stein wai'cn. Die wünschenswertheste Bestätigung der
drei Hauptzeitstufen, die sich uns für die römische
Theatergeschichte herausgestellt haben, gibt 'das klare
Zeugniss des Tacitus Annal. XIV, 20: . . . qui Cu.
quoqiie Pompcltim iiicusatitni a seniorihiis ferveiit, quod
}yiansuiam lliealri sedeni po.snisset ; neun aiitcasubi-
*) Göltling im Rh. I\I. f. Ph. II, S. 107 dachte wohl auffenhlick-
Ii(;h mir au die equites, wenn er schrieb : „Die Itesten und an-
gesehensten PlStze in^t» S'rit'chischen und römischen Thea-
te.a waren dicht iii)er der 0 c est a im .'is en Stickwerke."
KXCvRsi;. Q27
tariis gradihus et s c e ii n i Ji tenipus st. r acta
ludos edi solitos : vel si s'clustioi'a repcias, st ante m
popidum spectavisse., ue, si co/isideretj theatro dies to-
tos ignav'ia coiitinuaret: in welchen Worten das staii-
tetn spectai'isse und die subitarii gi'adus aufs Deut-
licliste einen ausscliliessenden Gej^ensatz bilden, die fol-
genden aber, scena in tenipus structa, es wahrschein-
Hrh niaclien, dass der im J. 579 aufgeführte massive
Scenenbaii (denn wer dürfte bei einer Aufzählung
von Consorenbauten an Holz denken !) keinen langen
^ o
Bestand oder doch Gebrauch »chabt hat. Ilaben wir
also unzweifelhaft das siebente Jahrhundert als die Zeit
der fi-aglichen Prologe zu beti-achten, so lassen sich so
Aveite Grenzen vielleicht durch eine nicht fern llciicndc
Gombination noch enger zusammenziehen. Dass durch
die lex Roscia theatralis vom ,1. Ö87 den Rittern das
Ehrenrecht der (juattuordccitn g r a d u s pr(\viiiii zu-
rückgegeben (lestituta) wurde (s. Ru linken z. Vel-
lej. II, 32), lehrt uns 7ioch nicht, wie früh die erste
Erthcilung desselben stattfand, obwohl man g(noigter
sein rauss einen ziemlichen , als einen kleinen Zwi-
schenraum anzunehmen 5 möglich war sie, wenn die
vorzutragende Vermuthung nicht trügt, sogar schon im
Anfano" des Jahrhunderts. Ich meine nändich , dass auf
Anlass der Spiele, Avelche im J. 607 der triumpliirende
IMummius nach Besiegung (jrlechenlands in Rom gab,
zuerst ein vollständiges Theater errichtet wurde, und
vermuthe diess auf den Grund der Angaben des Taci-
tus im nächstfolgenden Kapitel: Mniores qiioque non
ahhoiruisse spectacidonun ohlectaineiilis , pro fortuna
quae tum etat , eoque a Tiiscis accitos histriones , a
Thuviis equoriun certaniinaj, et possessa j^chaia Asia-
que ludos curatius editos: nee quenquam Romae ho-
nesta loco ortum ad iheatrales artes degeneravisse.
228 in- DIE FABVLAE VARRONIANAE.
(luceniis iam anni.s a L. Miumnü triumpliOj, (jui priinns
id gc/ins spectaculi in urbe praebuerit. Die VVone ad
iJieaLraIcs artes degeiieravisse zeigen, tlass von seeni-
seliem, niclit elwa nur Gireusspiel die Pxede ist. Älag
es nun die Zusammenstellung mit den aus Etrurien ge-
holten Künstlern und den von Thurii gekommenen
Pferderennen allerdings wahrscheinlich machen, dass
Munimius von griechischen Schauspielern griechische
Dramen aufführen Hess, wie Lipsius erklärt, so ist es
nur um desto glaublicher, dass mit gi'iechischem Schau-
spiel zugleich die griechischen Schauspieleinrichtungen
mit herübergenomraen wurden. Und auf etwas dieser
Art deutet auch offenbar der Ausdruck ludos ciira-
tius editos hin, wofür es ja sonst genügte und zu-
gleich deutlicher war zu sagen ludos graecos editos.
Insofern also, glaube ich, liat Pi ghi us Ann. II, S. 46l
den Tacitus ganz recht verstanden : piiinus ludos sce-
nicos a c cur at ius in urbe graeco inore praebuit.
Um sich aber an die griechische Sitte anzuschliessen,
war unstreitig das VVesentlichste von Allem die Auf-
nahme amphithcatralischer Sitzreihen, die nun, einmal
durchgesetzt, sehr denkbarer Weise für die Folgezeit
beibehalten werden konnten: wie ja auch in andern
Stücken die Neuerungen eines eindringenden Luxus,
der schon ianoe an alter Sitteneinfachheit ociia<Tt hatte,
trotz alles Widerstrebens streng gesinnter Eiferer, der
nur aufiialten, nicht wehren konnte, entlliih ^um Durch-
bruch kamen. Und war doch gerade 607 das denk-
würdige Jahr, das durcli dreifache Triumphe auf ein-
mal, über Karthago, Korinlh und Macedonien , wohl
geeignet war, in Siegesfreude und Festjubel die star-
ren ])ande altvaterischen Herkommens zu sprengen.
Mit einem Zeitraum von 8 Jahren aber ist jedenfalls
dem alujnanidiu des Livius vollkommen genuggethan. —
EXCVRSE. 229
Ausserdem konnte der Ansehluss an griecliisclie Sitte
noch in manclieni untei'oeordncten Punkte bestehen.
Ich würde dahin auch die Form des Wettkampfes uieh-
rerer Dichter und Dramen , so wie der darstellenden
Schausjiieler rechnen, wenn es nicht sehr wahrschein-
lich wäre, dass diese Form, so weit sie überhaupt bei
den Römern Eingang fand, viel früher, schon zur Plau-
tinischen Zeit, in Aufnahme gekommen war. Diess
schliesse ich natürlich nicht aus ProloEfen, die tlieils
keine Beweiskraft für ältere Zeit haben, theils nicht un-
zweideutig genug sich äussern 5 wie denn das von Gry-
s a r S. 348 datür angeführte haec quoin primiini actast,
omnis vicit fahidas im Casinaprolog gar nicht noth-
wendig im Sinne eines förmlichen dramatischen Sieges
gesagt zu sein brauchte, (in welchem Falle man ohne-
hin , «renau «lenommcn , oinues nur als die cleichzcitio;
aufgeführten interpretiren müsste), sondern nur auf un-
gewöhnlieheu ßeiiall gehen und das allgemeirie Urtheil
des Publikums ausdrücken kann. Auch auf (\en Pi"0-
log zum Amphitriio stütze ich mich nicht. Es ist an
sich gern zu glauben, dass ein so ausgebildetes
Pai'teitreiben von Gunst und Ungunst, wie es hier von
V. 65 an geschildert, Im Prolog des Poenulus V. 37 f,
kurz angedeutet wird (vgl. Grysar S. 340. 351 , der
hier wie sonst die Prologe ohne alle Unterscheidung
als Zeugen für Plautinische Zeit benutzt), um die Mitte
oder nach der Mitte des sechsten Jahrhunderts noch
nicht wird gäng und gäbe gewesen sein; und insofern
ist es Osann nicht eben zu verdenken, wenn er S. 177
auch die in beiden Prologen vorkommende Erwähnung
der palina histrioiiiini erst für spätere Zeit gelten las-
sen wollte. Für uns zumal steht ja jetzt die Sache
nieht so , dass wir die Existenz eines Gebrauchs lür
Iruhere Zeiten um der allgemeinen Möglichkeit willcji,
230 ril. UIK F.VBVLAE VAKRO.MANAE.
dass ihre erste Erwäliiiiing späterer Zeit an<:feliöre, be-
zweifelten ; vielmehr gehen wir von der erwiesenen
Gewissheit aus, dass die Urkunden, in denen wir den
Gebrauch bezeugt finden, aus nichtplautinisilier Zeit
stanjmen, sind also in unserm Rechte, wenn wir den
Gegnern den Beweis (hifür zuschieben, dnss deniohn-
geachtet der Gebrauch älter sei; und unter diesem Ge-
sichtspunkte theilen wir z. B. auch ganz den von Osann
S. 180 ohne alle Begründung ausgesprochenen Zweifel,
dass das Amt der Dissignatores, obgleich es nach dem
Obigen in gewissen) Sinne denkbar ist, für die Plau-
linischen Aufführungen schon bestanden habe. Für das
Alter der palinae histrionalcs aber sich auf Livius X,
47 zu berufen *) , woselbst schon für das J. 460 be-
zeugt wird: paluiae tum ptiniuni tratislato e Graecia
itiore v'LCioribus datae, ist viel gewagter als es scheinen
mag; denn Livius spricht von Circusspielen, nicht von
scenischen; wie trügerisch aber die Uebertragung sol-
cher Analogien ist, kann ein einziges Beispiel zeigen,
worüber wir zufällig genau unterrrichtet sind. Warum
nämlich wurde für das Theater das Ehrenreclit bevor-
zugter Plätze den Senatoren schon 559, den Rittern im
folgenden Jahrhundert zu Theil, für den Circus dage-
gen, wie Lipsius zu Tac. Ann. XV, 32 nachweist,
erst unter Augustus, oder wenn wir es mit dem Begriff
bestimmter Plätze genauer nehmen, den Senatoren so-
gar erst unter Claudius, den Rittern unter Nero? Um-
gekehrt, warum kam man im Theater so spät zu festen
Sitzplätzen, da man sie so früh im Circus hatte? Oder,
um einen noch mehr ins Einzelne gehenden Unter-
schied hervoiv.uheben, warum galt die 559 vorgenom-
mene Trennung der Senatorenplätze nicht für alle Feste,
"j Diis tlml auch hadcwig a. a. 0. S. I8'i.
EXCVRSE. 2ol
sondern, wenn wir dem Liviiis folgen, nur für die Rö-
nüsclien, Avenn der Rede de harusp. respons. nnd dem
Valerius Maxinuis, nur für die Megalensischen Spiele?
(denn diese, aueli von Asconius besprocliene , von
AVin dis clima nn S. 116 nicht einmal gekannte DifTe-
renz , wie man sie auch entscheiden ni()gp, beweist
doch offenbar eben das Eine, dass die Einrichtung ur-
sprünglich nur auf eines der Feste bescliriinkt war, so
glaublich es anch sei, dass sie sich bald senuir auch
weiter ausdehnte.) — Wenn also auch alle diese Be-
weise für scenischen Wettkampf und Siegespreis in
Plautus Zeit nicht genügen, so muss uns doch eine
sonst unverdächtige Stelle eines Piaulinischen Stückes
seihst anderer Meinung machen, wenn sie, freilich in
einer Verglcichung , aber doch nicht bloss bildlich,
sondern mit unverkennbarem. Hinblick auf wii'kliche
Verhältnisse sich so deutlich ausspricht, wie es im Tri-
nummus III, 2, 83 ff. geschieht:
Non enini jjossum quin exclamem: eitgej eugCj
Ljsiteles^ utaTiLV:
Facile palmarn hahes : hie victust-^ vicit tiia co-
moeclia.
Hie agit magis ex argumeuto et versus meliores
facit.
Freilich kann wohl weder die Form des ganzen Wett-
Streites so geregelt, noch die Ertheilung des Sieges-
preises von solcher Bedeutung gewesen sein Avie in
Griechenland; denn sonst wäre doch wohl von irgend
einem Dichter irgend eine Notiz über die Zahl seiner
Siege, oder auch über eine einzelne Besiegung eines
andern Dichters, auf uns gekommen, wie uns deren so
zahlreiche aus der Geschichte des griechischen Drama
bekannt sind. ,
Trifft also die über den ersten vollständigen Thea-
232 III. DfK lABVL.VE VARROiMAN\E.
tei'bau aurticstcIlLe ^\•^mlltllnllü das VVahre, so kiimieti
die Auflührungeu des Poeiudus, des Ampljilruo *) und
der Caplivi **), füv welche die jetzigen Prologe dieser
*) So wild natürlich Ladewigs (8.184) schon an sich sehr un-
sichere Vernuitiiiing ül)er die Bcziehinig von V. 91.02 des A m-
p h i t r uo pro 1 ogs und eine daran f zu gründende Zeilljcstini-
jiiung des A m p ii i l r u o noch nnsiciierer ; die letztere könnte
aus der erstem jetzt ohnehin nur unter der (nicht sehr wahr-
scheinlichen) Voraussetzung folgen , dass jene zwei Verse aus
dem ursprünglichen Prolog in den Jüngern — nicht durch den
Verlasser dieses Jüngern, (denn der konnte ja unmöglich eine ver^
altete Zeitanspiciniig beiljehalten), sondern nur in den E\cm|)la-
ren durch Vcnniscliung der Abschreiher übergegangen wären.
Ein bestimmtes Ereigniss aus dem Anfang des 7. Jahrhunderts
als Anlass der gedachten Verse weiss ich nicht nachzuweisen;
ein blosser Verschvvörungsplan, wie der aus Livius für d. J. 558
nachgewiesene, wäre mir aber auch nicht genug, um darauf die
Anrufung des Jnppilcr durch llistrionen auf der Bühne mit irgend
einiger Zuversicht zu bezichen. — Eben so notliwendig lall'
auch der aus V. 32 von AV j n d i s c h ni a nn S. 123 und Pe-
tersen S. 617 dafür gezogene Beweis weg, dass das Stück
selbst in Friedenszeiten gegeben worden. Freilich würde man
anderseits in Verlegenheit sein, in dem ganzen Anfang des sie-
benten Jahrhunderts einen von Kriegsführung völlig freien Zeil-
punkt aufzufinden; aber es haben auch nach Gronov Nau-
dct S. 406 und Vissering Ou. PI. I, S. 22 längst eingese-
hen, dass dort von Krieg oder Frieden gar nicht die Bede ist. —
Bemerkensvverth dagegen ist, mit welchem Nachdruck V. 73 II'.
von dem Verpöntsein des avililtiis im Staate in einer Weise ge^
sproclien wird, dass man sieht, es wurden damals die Gesclzo
über den ambitus mit grosser Strenge gehalten: sehr im (legen-
satz zu den Aeusscrungcn des Trinnnunns. Aus der ganzen er-
sten Hälfte des 7. Jahrhundcr's kennen w^ir allerdings eine lex
de anibitu nicht; die letzte war vom J. 594 (s. Düker zu Liv.
Epit. XLVII), vielleicht indess auch neuerdings wieder einge-
schärft oder verschärft worden. Jedenfalls genügt sie; dagegen
die ausser ihr noch allein im 6. Jahrhundert vorkommende (Cor-
nelia Uaebia) uns für l'lautinischc Zeit des Prologs deshalb nichts
lullt, weil sie in 571 gehört.
'*) Um so weniger wird nian also in den seht unschuldigen Schluss-
VC(scn dieses Prologs die llindeutung auf den Scipionenprocess
von 566 finden wollen, die ein eben so wundcrsanics Pliantasic-
EXCVRSE. 033
btiicke bestimmt waren, selxon bald nach 607 slatlge-
rmiclcn haben: obwohl uns ein Paar Lvistren auf und.
ab nichts verschlagen. (Gerade darin, dass die dama-
ligen Theatereinriehtungcn noch etwas Neues waren,
ilürlen wir den Grund suchen, warum von ihnen so viel
in diesen Prologen die Rede ist: sehr im Gegensatz zu
den wenig altern Tercnzisclien. — Der für und durch
viel' Prologe gewonnene historische Standpunkt muss
nun aber schon an sich die allgemeine A oraussetzung,
dass wir es bei den schlechthin so genannten Plauti-
nischen Prologen, wie sie uns übcrliefei-t sind, mit Pro-
dukten dieses Dichters selbst zu thun haben, nothwea-
diger Weise sehr erschüttern ; es bedarf eines kleinea
Gewichts, \n\d das Zünglein der Wage neigt sich ge-
rade zur entgegengesetzten allgemeinen Voraussetzung.
Sogar ein grosses ist es aber, welches auf den Umstand
zu legen ist, dass ausser der Casina in sechs andern
Prologen die namentliche Angabe des Verfassers der
Komödie vorkömmt, und von ihm nicht, wie bei Terenz
ohne Ausnahme, als dem poeta j sondern als Plautiis
fPlaiitiua JabiilaJ oder 3faccins die Rede ist. Dieser
einzige, nicht übersehene, aber doch nicht hinreichend
hervorgehobene Umstand ist, so viel ich sehen kann,
völlig entscheidend dafür, dass die Prolooe zur As i-
naria *), zu den Menaechmen, dem Mercator,
Pseu dolus, Trinummus und Truculentus, so
slikk von Petersen S. 609 ist, wie die Hereinziehung des
Scipio in die Zeitl)t'Slininiung- des Triiuiniinus S. Ö12 f.
*) Folglich lianti auch der Vers 15: V't vvsinet alias, pariler nunc
Mars adiuvct (so schreibe ich) iicine Folgerung' hergeben für
erste Anirührting der Asinariii während — ich weiss nicht
welches Krieges, wie W i n d i s c h m an n S. 124 und Vi sse-
ring Qu PI. I, S. 23 wollen, üagegen hat es seit dem Ende
des sechsten Jahrhunderts an Kriegen in ununterbrochener Folge
nicht gelehlt.
234
ni. niE FABVLAE VARRONIAiWE.
wie sie sind, zu Aviederliolten AiifFührunfren dieser Stüekc
nach Plaiitns Tode geliüren , demnach im Zusammen-
hange mit den oben entwickelten htterarhislorischen
Verhältnissen, und in L ehereinstimmung mit der Zeit-
bestimmung jener vier andern Prologe, in das siebente
Jahrhundert zu setzen sind, in dessen Anfang die neu-
erwachte Liebhaberei für das alte Piaulinische Lustspiel
fällt, das man jetzt als solches ausdrücklich vorzu-
führen den bestimmtesten Anlass hatte. *) Sehr na-
') Auch die Angabe des griecliisclien Originals, das dem lateinischen
Stück zu Grunde lag , mag ein regelmässiger Theil des Prologs
erst nach der Piautinischen Zeit geworden sein: obwohl sie
(s. 0.) schon im Aconli'ioinenos des Naevius vorkam. Dem Bil-
dungsgange des sechsten Jahrhunderts, wie ihn in Beziehung auf
die Palliata Lad ewig in seiner Abiiandlung über den Kanon
des Volcatius sciiön nachgewiesen hat , entspriclit es durchaus,
dass es Anfangs ein vorwiegend stofTartiges Interesse war, mit
dem man schlechthin nur Belustigung im Theater suchte, sehr
unbekümmert, woher diese der Diciiter geschöpft , und ohne zu
fragen, wie rein er die Quelle wiedergegeben oder mit welchen
Zuthaten und Umgüssen er sie dem römischen Gaumen schmack-
hafter gemacht. Nur allmählig wurde für die Aulfassung eines
reinen griechischen Kunstwerkes, aucii ohne die pikante Würze
einer vergröbernden Komik, die Empfänglichkeit geweckt und
das Verständniss herangebildet: und eben diess gibt der gewöiin-
lich so einseitigen Kritik der Terenzischen Komödie den allein
richtigen Standpunkt. Nun erst, indem sich zu dem stoiTarligen
Interesse ein in gewissem Sinne künstlerisches gesellte und schon
eine ziemliche litlerarische Bekanntschaft mit flen Schätzen der
griechischen Komödie sich gebildet halte, Avar die Nennung des
jedesmaligen Originals, durch dessen Einführung die Erwerbschaft
der aufblühenden Tochterlittcratur einen neuen Zuwachs erhielt,
recht veranlasst und an der Zeit. Waren hiernach die Piautini-
schen Komödien, als sie zuerst auf die Bühne kamen, noch nicht
mit der in den spätem Prologen gewöhnlichen Ursprungsetikette
versehen , so begreift sich , dass es im Anfang des folgenden
Jahrhunderts, als man sie wieder hervorholte, ganz von der zu-
fälligen Kcnntniss und Gelehrsamkeit des neuen Prologschreibers
oder «uch des Schauspieldircctors abhing, ob jene INachwcisung
nachträglich gefiüirt wurde oder nicht. Sehr einlach erklärt sich
EXCVRSE.
235
liirlich, ilass sich nun, da die lillerarisclie Sorge für
Sammlung und Erhaltung der alten Koftiüdie erst et-
^^;^s später an die Stelle der jetzt noch allein herr-
schenden theatralisch-praktischen Sorge trat, Immer die
neuesten Prologe in den Bühnenrepertoires erhielten,
die ursprünglichen aher, als für den praktischen Z^vcek
unbrauchhar, bei Seite geworfen wurden und darum
eben verloren gingen. Die allgcmciiie Möglichkeit, dass
für die Abfassung der neuen die alten benutzt und
oanze Partien aus diesen in jene aufoenommen wur-
den, wird keinesweges geleugnet; doch kümmt es auf
einleuchtendere Nachweisungen solcher Älischimc: an,
als bisher versucht worden : worüber bei anderer Ge-
legenheit ein jNIehreres. Von den (jrammatikern wer-
den eben so natürlich , wie die alten Prologe von ih-
nen überhaujit gar nicht citirt wurden, die neuen, die
bei der ersten Sammlung der Komödien In deren
Exemplare mit übergingen, schlechtweg als Plautinisch
citirt *), und zwar zufällig alle, mit einziger Ausnahme
(wenn ich nicht irre) des der Captivi: denn auch der
zur Casina, für den es Osann S. 168 leugnete, kömmt
bei Servius z. Aen. X^ 6l5 vor. Aber Vai-ro wird
sich vor einem solchen Citat wohl gehütet haben, wie
anderseits die ursprünglichen Prologe auch von ihm^
ischwerlich noch citirt werden konnten, — Reiner Zu-
! fall war es unter diesen Eutstehungsumständen, ob ein
fiii- eine neue Aufführung zu dichtender Prolog gut
»uler schlecht ausfiel, je nach derFUhigkeit desjenigen.
hieraus, dass von neun Prologen dieser Zeit vier (zu Amplii-
truo, Captivi, Mcnaechmi, Triiculenlns) ohne Angabe des grie-
chischen Originals sind, die sich doch in iüni andern (zu Asi-
naria, Casina, IMcrcator, Poenulus, Trinumnius) findet.
*) (tanz derselbe Fall ist es mit den spätem Zusätzen im Context
der Stücke selbst.
236 III. Uli:: F\BVL,VE VARRONIXnAE
der sich gei'ade für die Abfassung fand. So bündig
Und geschmackvoll wie der zum Trinuramus ist keiner
■weiter; die meisten leiden an geschwätziger Breite, lä-
stigen Wiederholungen, auch iNIangel gehörigen Zusam-
menhangs, und vorzüglich an frostiger Witzhascherei,
die es nur zu geschraubten Spässen bringt. Auch im
Sprachlichen und Metrischen ist es nicht schwierig ein-
zelne Eigenheiten oder Unregelmässigkeiten im Gegen-
satz zu Plautinischer Gewohnheit aufzuzeigen; nur darf
man sich nicht etwa mit Osann a. a. O. einen gera-
dezu schlechten und fehlerhaften Versbau im Allge-
meinen vorstellen. Für das behauptete pessimutn mi-
mej'oruin genii.s würde sich das dafür hinlänglich fein
gebildete Ohr des römischen Publikums bedankt haben,
und wer sich in. Rom zur Abfassuiifr eines solchen Pro-
logs hergab, verstand auch die sehr einfache und ge-
Wüliute Kunst, regelrechte Senare zu bauen; die Regeln
sind aber keine andern als die auch für Plautus cel-
teiiden, und der Text der Prologe ist nur nicht weni-
ger und nicht mehr corrupt als der der Plautinischen
Komödien selbst. Von einer Stelle (der einzigen, die
er bespricht, aber nicht der schliuimsten) hat das Osann
selbst eingeleuchtet, Prol. Gas. 47 ff.:
Poslquani adolcvit ad eatn actatenij ut vüis
Placcre passet, at eain piic.llain hie senex
Ainai eßliet'un, et item contra Jilius,
INIau würde Vers und Sprache herstellen , wenn man
schriebe :
Postcjuam ea adolevit ad eain actatein, uti viris
Placere passet, \^äni\at eain puellani lue senex:
\Eandeni\ dmat ejjlictini \]iuiiis~\ itidem contra
filius — ;
aber wahrscheinlicher sind eani vuellani lue Glosseme,
EXCVRSE. 237
in Folge deren, wie unzählige Wale bei Plautus, eine
Versliälfte ausfiel:
IPostquam ea adolevit dcl eain aetatem, iiti viris
Placere posset, dL\/jue ,
Senex eain ainat cßliclini et item contra Jiliiis,
Was für eine Meinung endlich jemand von dem Alter
der Prologe zur Aulularia und zum Rudens *)
Hierzu kommen allerdings noch die einen Prolog vollkommen
vertretenden Jlittelscenen des 31 i 1 e s und besonders der Ci-
st ellaria (I, 3). Die letztere hält Vissering I, S. 24 f.
für spätem Ursprungs. Sehr möglich : aber seine Gründe taugen
nichts. Allerdings ist die Wiederholung von I, 3, 42 — 45 nach
I, 2, 6, 11 — 13 unerträglich und für denselben Dicliler undenk-
bar. Aber auch , wen» man sich l , 3 ganz wegdenkt , bleiben
jene vier Verse der vorangehenden Scene in jedem Helraeht stö-
rend und unbcgreillich ; und warum hätte auch, wenn sie wirk-
lich von der lena schon gesprochen worden wären, der Verfas-
ser des folgenden Prologs ihren Inhalt überhaupt noch einmal
sollen vorbringen wollen? Keine Frage, dass Windischmann
S. 123 das vollkommen Kichtige gesehen: die vier Verse der
lena sind erst nach denen des Auxilium gemacht und mit ihnen
die zueile Scene interpolirt woiden, so dass an V. 5 sich V. 14
genau und in bester Verbindung anschliesst. Auch V. 7— 10 aber
sind nur weitere Ausspinnung der drei Anlangsverse; sie mit
Acidalius vor V. 4 zu stellen, genügt nicht ; unverständlich ist
das Quin; hart die Construclion , deren halber man wenigstens
V. 10 vor 9 gesetzt wünschte: — alle vier fehlen im Palim-
psest. — Die Schlussverse des Prologs aber (^tit robis vidi Poetii
poenas sufferant) können zwar an sich auf den dritten
Punischen Krieg bezogen werden : nur dass dann bei den vor-
angehenden Versen (sertale voslios socios veleres et novos , au~
gete auxilia vosUis itislis legibus) niemand ^^ird mit Vissering an
die lex de repelundis denken wollen , die trotz Ciceronischer
Stellen nichts mit den hiesigen sociis zu schallen hat ; aber sie
müssen es nicht, und in Beziehung auf den zweiten haben
sie, sonst unter sich abweichend genug, sowohl Petersen
S. Ö14 als Wandet S. 344 gedeutet, von denen der erstere die
wichtige Stelle des Livius XXll, 13 über die socii Italici anfüh-
ren konnte: nee lainen is lenoi- , cum omnia hello ßagrarenl,
ßde soeios dimovit : videlieel quia iuslo et moderato regebanlur
impeiio , nee abnuebant , quod unum vinculuin ßdei est , mcliori~
Ö38 MI. niE l'AlJVI.Ai; VARROMANAR.
fassen wolle, sei Ihm vorliiiifig ganz anlieimgestcllt, da
es Zeit ist einen Exeurs zu schliessen , der zunächst
darauf ausging, gewisse Stufen für die Entwickelung des
römlschea Schauspiehvesens in Beziehung auf die Plau-
tinische Komödie festzustellen.
EXCVRS IV.
Zu S. 91 If. 126 f.
Ueber die Lei Gcllius erwähnten ,,! ndic e s"^
Plantinischer Komödien und ihre Verfasser habe ieh,
statt kurzweg eigentliche ■jilvaxiQ und Pinakographen
anzunehmen, was doch mit Ausnahme des Attius für
alle denkbar wäre, lieber alle Möglichkeiten oflen las-
sen wollen, wie denn im Einzelnen eine besonnene Kri-
tik über allerlei Yermuthungen, dergleiclien im 2. Ex-
eurs und in Diss. IV versucht worden, nicht hinaus-
kömmt. Ueber die anderweitige Sclirlftstellerei eini-
ger von ihnen vgl. auch Diss. VI. — Eine chronolo-
gisclie Reihenfolge übrigens, die man vermuthen könnte,
ist für die secbs bei (}ellius aufgeführten Autoren nicht
nachzuweisen. Zwar dass der ohne ZAveifel älteste von
ihnen, der 583 geborene Attius, zuletzt steht, könnte
docli den guten Grund haben, dass die Üidascalicon li-
bri von ihm im höhern Alter (und er wurde über acht-
zig alt) verfasst worden , wie jNladvig Opusc. S. 108
ganz walirseheinlieh annimmt. Auch ist L. Aelius
Stilo Präconinus *) vollkommen richtig vorange-
hus parere. — Inwiel'cni i'U\a für das Versläiidniss des Stückes
die Exposition des Auxiiinni iiolliijj oder enlbeliriicli sclieine, dar-
über lässt sich jetzt sclik'i Ii'erdings nichts sui^en , da das Stück
eine Lüeke von gegen 600 Versen hat, wie durch untrügliche
Berechnung darzulliun ist.
'*) Oben S. 120 ist eine Bemerkung darüber ausgefallen, dass Gel-
EXGVRSl'. 239
sU'llt, wie er ja auch bei Suetou den Reigen der ei-
oeiitliclien Gi'ammatiker anführt. Er niuss mn den An-
faiifr des T.Jahrhunderts "eboren sein, so dass er nicht
jünger, sondern mindestens gleichalterig , wo nicht viel-
mehr älter als Lucilius war, der ihm ein Buch seiner
Satiren dedicirte. Nachdem er 653 den Metellus Nu-
midicus in das Exil und mistreilig das Jahr darauf aus
dem Exil zurück begleitet hatte, wurde er weiterhin
Varro's und Cicero's Lehrer, und schrieb, während sicli
Cicero als (siebzehnjähriger) adulescens bei ihm bil-
dete (Brut. c. 56), Reden für Andere, die in das Jahr
66-i fallen (Meyer Orat. Rom. fragm. S. 337 ed. II),
sonach sehr füglich vom Aelius als einem noch rüsti-
gen und geistesfrischen Sechziger konnten verfasst wer-
den. Hiernach lässt sich die Berechnung bei van
He US de Disquis. de Aelio Stil. S. 35, der auch
Hertz de Cinciis S. 74 folgt, und wonach Aelius
erst um 620 geboren wäre, mehrlach bejichtigen. Mit
Recht bezeichnet ihn Madvig S. 105 als wenig jün-
üern Zeitgenossen des Attius. — Noch älter als Aelius
müsste Avirelius Opilius sein, wenn er wirklich der
Lehrer des Rutil ins Rufus gewesen wäre, wie dem Sym-
niachus die Neuern ohne Ausnahme geglaubt haben.
Denn Rutilius selbst muss um den Anfang des 7. Jahr-
hunderts geboren sein, wie namentlich aus Ajipian Iber.
88 hervorgeht: vgl. über sein Leben West ermann
lius gerade nur von dem einen Aelius die Zahl der für Plau-
tinisch erklärten Komödien angibt. Auf den Grund dafür führt
die unmittelbare Verknüpfung dieser Kotiz mit der Zahl 130 : of-
fenbar wollte Gellius die höchste und die niedrigste
Zahl, die angenommen worden , zusammenstellen. Also fanden
sich in alle» übrigen Indices mehr als 25 verzeichnet. — Es
wird diese Uemerkung der etwaigen Verwunderung begegnen,
wie es doch konune , dass Gellius, vom Aelius die bestimmte
Koniödieiizahl angelieiid , docli der nach unserer Auffassung so
viel wichtigern Vierzigzalii keine Erwähnung thue.
240 IM. DIE FABVLAE VARR^NIANAE.
Gesch. (1. r(")m. Bereflsamkeit S. 91 fT., Orelli Oiiom.
Tull. II, S. 517 ff., Meyer Oral. fiom. S. 263. Ahei-
den Opilius setzt Siieton tladurcli, dass er ihn erst im
6. Kapitel behandelt, so entsclneden später als Aeliiis,
dass des Sjmmachus bei keinem Aeltern sich (Intleiido
Angal>e, die docli namentlich bei Sneton nicht fehlen
würde, sich leicht auf eine ausschmückende Vorstellung
von der Thatsache zurückführt, dass Opilius dem llu-
lilius 661 nach Asien in die Verbannung folgte und
dort nn't ihm in gelehrter Müsse ,,conseiiuit'"^ : welclier
Ausdruck allein schon die Geburt des Opilius in das
sechste Jahihnndcrt hinauf/Airücken verwehrt. Kein
Zweifel, dass hier Rutilius von ihm lernen konnte: aber
deswegen war 0[)ilius nur nicht des Rutilius iva^^istcr
im eigentlichen und gewöhnlichen Sinne des Wortes.
Do<;h la<T solche Auffassuno; dem Svuimachus nicht eben
ferner, als Ellendteii Proleg. z. Brut. S. LIX die
ganz ähnliche Verwechselung, dass Aelius der Lehrer
des Metellus gewesen, was auch kein Alter sagt, wie
Heus de S. 52 mit Recht bemerkt. Dass übrigens des
Opilius gelehrte Werke von ihm seien in Smjrna aus-
gearbeitet worden, wie in Zeitschr. f. Alterth.wiss. 1839
S. 339 berichtet wird, steht so auch nicht bei Sueton;
und warum sollte er auch bis 661, da ihn das gegen
die rhetores latiiii erlassene Edict zum Aufgeben seiner
Schule und Verlassen Roms veranlasste, litterarisch un-
thätig gewesen sein? — Entschiedener der zweiten
Hälfte des 7. Jahrhunderts angehörig ist Volcatius
Sedigitus zu denken, wenn anders bei der Aufzäh-
lung von Zeugnissen des Afranius, Volcatius, Cicero,
Caesar in Suctons Vita Terentii diese Pveihenfolge nicht
zufällig, sondern mit Madvig S. 107 f. für eine chro-
nolouische zu nelimcn ist. ßetiächllich weiter voi'oe-
rückt und Altersgenosse des Mcssala Cor\inus, Furiii>.
EXcvnsE. 241
Bibaculiis uikI Valcrlus Cato würde er freilicli worden,
wcnit ])Gi Siieton Gramm. 4 die Vnlgate cum Sigithi
riclilig wäre vonWower (auch Wiese de Mess. Corv.
vit. et stud. S. 70) in cum Sedigito verändert worden :
vgl. Burraann z. Anlliol. lal. T, S. 411. Allein dort
hat das Wahre, cum Ticida, längst sehon Gyraldus
i(Hist. poet. dial. X, S. 1097 ed. Bas. 1545) hergestellt
und alles Hiehergehörige vollständig und genau Wei-
che rt Poet. lat. reliq. S. 361 erledigt. Auch darum
darf Volcatius nicht zu spät angesetzt werden, weil der
Kanon komischer Dichter, den Gellius XV, 24 unter
seinem Namen mitlheilt, in Plautinischen Handschriften
mit merkwürdiger Uebereinstinnnung dem P. Nigi-
dius (Figulus), dem gelehrten Zeitgenossen des Varro
und Cicero, beigelegt wird (s. oben S. 65 f.) : wofür ich
keine andere Erklärung weiss, als dass ihn Nigidins in
eines seiner zahlreichen Werke aufgenommen hatte, und
dass diess , freilich schon in ziemlich alter Zeit , ein
gelehrter Leser des Gellius in seiner Handschrift des-
selben irgendwie bemerkt hatte, welche Handschrift
daini zufällig gerade die Quelle für den ältesten Plau-
I tinischen librarius Avurde, durch den die Verse über
die Rangstufen der Palliatendichter in die Manuscripte
des Plautus kamen. — Von selbst versteht sich, dass von
unserm Volcatius ,,de j)oetis" (nicht „ ars poetica" mit
Meyer Anthol. lat. praef. S. XXI) verschieden sein
muss der bei Hieronymus A2:)ol. adv. Rufin. I, S. 367
(vol. IV ed. Mart.) als Commentator der Ciccronischen
Reden genannte Volcatius, von dem wir ausser die-
ser Erwähnung rein gar nichts wissen. *) — Ebenfalls
*) So ja auch, um Anderes zu gescliweigcn, nichts von einem a 1-
ten Commentator des iNaevius Namens Virgiiius, den aus
Varro I. lat. V, 39 nicht einmal Suringar anfiilirt.
16
242 III. DIE FARVLAE vARUONIANAE.
in die zweite Hälfte des Jalirh. wird Manilius zu
setzen vind, irren wir niclit, in dem Senator (Titas)
jManilius zu suchen sein, den Plinius N. H. X, 2 dili-
gentissiinus togatorum und sejiator mciximis nohilis
doctrinis doctore mdlo nennt, indem er ein prosaisches
Bruchstück über den Vogel Phünix aus ihm anführt,
woraus sich ergibt, dass die Schrift, der es entnom-
men, im J. 656 verfasst war; derselbe auch, auf den
schon Voss ins de histor. lat. I, 9 ein Paar poetische
Citate bei Varro de 1. 1. VII, 16. 28 (V, 31 steht jetzt
Malliiis) gewiss mit mehr Glück zurückführte, als wenn
Meyer a. a. O. S. XII erst an den Dichter der Astro-
nomica, dann gar an Vcrschreibung für Matius denkt.
Eine nähere Spur freilich, dass dieser Manilius — der,
wenn Vossius weitere Vermuthung richtig ist, noch 677 j
lebte und in diesem Jahre von Cicero pro Rose. com.
14 als hochbejahrt genannt wird — sich auch li itcrar-
geschichtlich beschäftigte, haben wir nicht; einer varia
eruditio indess, wie sie Plinius rühmt, liegt das doch
nicht fern. — Der am weitesten in das siebente Jahr-
hundert, bis gegen den Schluss desselben, hineinrei-
chende Verfasser von Indices Plautini ist Servius '
Claudius oder Clodius, als litteralissiinus und fein- ,
sler Kenner Plautinischer Art und Sjjraehe gerühmt ii
von Cicero ad famil. IX, 16, dem Opilius bei Anfüli- !
rung abweichender Erklärungen nachgestellt bei Varro [
de 1. 1. VII, 106. (vgl VII, 70.) *) Seine hinterlasse- j
•) Claudius Avar zwar eben so wenig', wie A n r e 1 i ii s 0 p i- |
lins, eigentiiclipr Sclioliast dos Plaiiliis , sondern l)cide waren
(ilossograpiicn, die nur aus Flaulus eben so gut wie aus andern
Autoren der alten Lalinitäl die Glossen entnahmen, mit deren Fj-
kicirung sie sich beseiiäftiglen. Aber eben darum sind wir niclil
unbereelitigt, wo wir Erklärungen von ihnen neben Anführungen
riauliiiischer Verse finden, anxnnehmen, dass sich eben auf diese
bestiinmlon Verse jene , wenn auch immerhin allgemeiner gülti-
EXCVRSE. 243
ncn Papiere schenkte der überlebende frater (nicht
patrucJis mit Orelli Onom. Tüll. 11,8. 164, s. Heusde
d. Ael. Stil. S. 46) Papirius Paelus an Cicero, und da
dessen diess Geschäft betreuende Briefe an Atticus I, 20
und II, 1 Im J. 693 geschrieben sind, so wird Servius
eben nicht lange vorher gestorben sein. Aber dadurch,
zumal er auch der Schwiegersohn des Aeiius Stilo war,
wird kein solcher Zeitabstand zwischen ihm und P o x'-
cius Li ein ins (dessen Blüthezeit Orelli S. 493 ganz
richtig um 540 ansetzt) begründet, dass er diesen in
einer Weise hätte citiren können, wie es in der neue-
sten Ausgabe des Gcllius XVII, 21 geschlehl: Porcium
aiitetn Liciniuin Servius poeticam ßoniae coepisse di-
elt in Jus versihus :
Poeiiico hello secinido Miisa piimato gradu
Iiitulit se bellicosam in Romuli genteni feram.
Ich möchte überhaupt wissen, was sich diejenigen, die
neuerlich die Stelle so zu citiren pflegen (s. z. B. M ey-
ers Anlh. lat. II, S. 12 f., Zeitschr. f. Altcrth.wiss. 1839
§en, Erklärungen zunächst bezogen, und dürfen demgemäss wei-
ter schliessen, dass die einzelnen Komödien, nus denen die Verse
angefüiirt werden, nicht nur in den Händen der gedachten Glosso-
graphen waren, sondern ihnen wohl auch als wirklich Plautini-
sche galten und ;ils solche in ihren I n d i c es verzeichnet stan-
den. Diess wären denn für Claudius ausser Casina und
Truculentus (Varr. VII, 10(3 70) noch SileUiterans oder vielleicht
(denn diess lässt § G5 cinigermasscn zweifelhaft) Asiraha ; für
Opilius aber nach Anleitung desselben Varro ausser Amphi-
truo, Asinaria, Casina, Cistcllaria, Truculentus (VII. 50. 70. 106.
65. 70) noch Cacistio q67), nach Anleitung des Festus Fiiculnria
(S. 275), 31iles gloriosus oder SileUilergus (375) , Arlemo oder
Curculio oder Casina (165). Man sieht, es sind ohne Ausnahme
Komödien, die auch unter den Varronischen zweiter Klasse oben
ihren Platz gefunden ha!)en. — Das Citat aus Claudius Vibrigens,
welches Varro VII, G6 gibt, und das Spcngel und Bl ü 1 1 e r
als Vers abgesetzt haben, ist offenbar reine Prosa: Sic Claudius
scribit, tid-iliosas (hmonslrari consiipplicalrices.
244 . III. DIE FABVLAE VARRONIANAK.
S. 340), tlabel für eine Gonslruction, iiiul zweitens was
eigentlich für einen Gedanken und welches Sachvev-
hältniss gedacht haben; es kommen lauter Ungereimt-
lieiten und Unmöglichkeiten heraus. Lion hat zwar gut
gethan, die Lesart aller Handschriften (auch des alten
ßegius, der nur ^ für autem, und des Wiener Codex,
der Luciniuin hat) Porcinm Liciniuin statt des durch
flache Aenderung eingeführten Porcius Liciniiis zurück-
zurufen ; aber statt Servius j was freilich auch im Reg.
fseruHs der Yindob,) , ist die frühere Yulgate serliis
beizubehalten, und Gonstructiou rauthmasslich durch
Verwandlung des dicit in dicere herzustellen. Denn
unmittelbar vorher geht: quem J^ano .... stipendia
fecisse ait hello Poenico priino, idqiie ipsiini Naeviuin
dicere in eo carmine , quod de eodeni hello scripsit.
Und weiter vorher: quihus natitni esse Q. Enniiun poe-
tani M. T^arro .... scripsit, eumque cum scpiiinum
ei sexagesimum annum haheret, duodecimuDi yjf/malem
scripsissCj idque ipsuni Enniuvi in eodem lihro dicere.
(iellius kannte die Verse des Porcius (die Müller z.
Varr. V, 163 mit Recht auf den Ennius bezieht) nur
aus Varro's Buche de poelis, und ebendaher mag auch
die vom Terentius handelnden T'etrameler Sueton vit.
Ter. c. 1.2 genommen haben 5 denn dass Sueton Vai'-
ro's Buch benutzte ohne et zu nennen, geht sehr deut-
lich aus Gramm, c. 3, verglichen mit Plin. N. H. XXV,
3, (7) hervor. — Den sechs Autoren, welche Verzeich-
nisse der Plautinischen Komödien entwarfen, kaim man
sich wimdern nicht als siebenten hinzugefügt zu finden
den Ateius Practextatus Philologus, da dieser
neben Opilius der einzige lateinische Grammatiker ist,
von dem geradezu irivaxeg nach griechischer Weise er-
wiiiint werden bei Charisius I, S. 108: Pinacon terlio
(wie doch wohl statt ■^livdxav die lateinische Schrift
i:\CVRSE. 245
tliirfte Lctitclt gewesen sein.) Denn selnvcilleli war doeU
in diesen Tabellen die Plautinisehe Komödie ausge-
schlossen: und wenn sie etwa Vairo nicht beiiicksich-
liiitc, so koinite das in den Zeitverliältnissen des Ateius
begründet sein: s. IM advig S. 99, obwohl, was dieser
sehr gut entwickelt, zum Theil nur gegen Ateius ohne
Altius, nicht auch neben Attius, spricht. Bei Gellius
aber sähe man wohl den Namen vor oder nach ylttii
ganz gern hinzugefügt, wenn die Bücher nur durch ir-
gend eine Spur darauf hinführten.
^-~i-j^.
^_^^\
DIf*»IS£Rr/lTIO IV.
DIE
PLAVTINISCHEN DIDASKALIEN.
DIE PLAVTINISCIIEN DTDASKALIEN *),
Ein Aufsatz von Fr. Windischmann im ersten Bande
des Rheinischen Museums für Pliilologie (S. 110 ff.) han-
delte unter dem Titel Didascaliae Plautinae von der Al)-
fassungs- oder AufTührungszeit Plautinischer Komödien
überhaupt. Der gegenwärtige soll sich nur mit den
zwei wirklich erhaltenen Didaskalien oder titulis *)
beschäftigen, welche zuerst von An gel o Mai aus dem
Mailänder Palimpsest ans Licht gezogen wurden und,
bloss durch Mai's Schuld, nicht konnten von Windisch-
mann genügend behandelt werden. Bekanntlich gehört
die eine dieser Didaskalien zum Pscudolus, während
die andere, die hier zunächst zu betrachten ist, von
Mai auf ein Tercnzisches Stück bezogen wurde, und
dem Plautus erst durch Windischmanns Vermuthung
zugewiesen worden ist. Mai's eigene Worte in ,, Piauli
fragmenta incdila, item ad Terentium eommentationcs
et picturae ineditae" (Mediol. 1815) S. 52 lauten dar-
über so: In vetustissiino palitnpsesto j, ex quo Piauli
fragmenta siiperius cdidi j, folium hcni rcpcri cum
♦) Gedruckt im (N. Rhein.) Mus. 1. Fliil. I, S. 29 IF. (1841.)
^*3 Hierzu Exciiis 1.
25ü IV. DIK PLAVTr.XISCIIEN
Aiistoss uiiliiii Windischuianu daran, <lass ein Pollio
unter den Tereiizischen Scliauspielern sonst nicht cr-
wiilint werde. Hatte auch dieser Umstand keine ent-
sclieideude Beweiskraft, so wog doch anderseits desto
schwerer d e r Grund oegen Osann, dass Pollio Schau-
spieler des PlautLis war nach des Dichters eigenem
Zeugniss in Bacchid. II, 2, 36 :
Etiam EpuUcuin, quam ego fabulam aeque ac mc
ipsum aniOj
Nullam aeque iiwiias spectOj si agit Pollio.
Die Bacchides sind zwar eines der spätesten Stücke
des Dichters, aufgeführt, wie ich in Diss. VII, ^ 8
wahrscheinlich gemacht, kurz nach dem J. d. St.
564 *) : aber auch so kann ja unmöglich derselbe Schau-
*) Aclinüchc Gründe hat später in der Zeitschr. für Alterlliumswiss.
J836, S. G17 Petersen benutzt, um eine um zehn Jahre frühere
Zeitbestimmung der Bacchides zu gewinnen. Er würde das
Richtigere gefunden haben, wenn er nicht auf halbem Wege ste-
hen geblieben wäre , sondern im Livius weiter gelesen hätte,
ünserm Resultate ist K. F. Her m a n n in Allg. Lit. Zeit. 1838,
Jan. S. 137 beigetreten. Wandet im Journ. des Sav. 1838,
Juill. setzt S. 415 die Bacchides um das Jahr 558, theils wegen
manclier Spuren vom Einfluss der immer mehr um sich greifen-
den griechischen Sitte und Bildung (vgl. S. 421 unt. , wo auf
den Absland in pädagogischer Beziehung aufmerksam gemacht
wird) , theils wegen der Anspielung auf die berühmte Unter-
drückung der Bacchanalien (o?< des hruits precttrsenrs de ccl ere-
ncmenl) in III, 1,4: Bacchides non Bacchides, sed Bacchae siinl
acerrimae. Das SC. de ßacchanalibus ist ja aber vom Jahre 567,
und so kann der Vers nur etwa ein Zeugniss abgeben, wie sehr
zur Zeit der And'ühning des Stückes jene Bacchischen Orgien im
Schwange gingen, keinesweges aber auf die emeule des Baccha-
nalcs selbst sich beziehen. In jedem Falle aber ist doch wohl
einleuchtend , dass beide Naudel'schen Gründe noch weit mehr
für die spätere Zeilbeslimmung sprechen, als für 558. Und
S 422 erscheinen auch auf einmal die Bacchides unter den im
Zeilranme von 559 bis 5t)7 gedichteten Stücken, vielleicht we-
gen der (aber nicht hier, sondern bei dem andern Ansalze, S. 41 1
BIDASKALIEN. 253
Spieler schon vor 564 und noch 645 thäti'g gewesen
sein. Dieselbe Ueherzeuoung mussle, ausgehend von
dem Todesjahre des Piaiilus (569), Windischniann ge-
A\ innen, der von Niehuhr belehrt, dafia Baibio aus Bae-
hio verderbt sei, nun „durch glückliche Aufinidung" ei-
ner Stelle des Livius das Jahr 553 als das in der Di-
(laskalie bezeichnete feststellen zu können meinte: zu
■welcher Zeit also Terentius noch nicht einmal ge-
]>oren war. Die Stelle des Livius (XXXI, 50: plcbei
hidi ah aedilihas L. Terenlio Massaliota et Cn. Bac-
hlo Tamphilo, quem practorem designaverantj, ter toli
insiauratij war nun eigentlich dazu nicht nüthig- es
durfte ja nur in den Consularfasten und Aedilenlistcii
das Jahr aufgesucht werden, in welchem das in der
Didaskalie genannte Gonsuln- und das Aedilenpaar zu-
sammentreften , auch ohne dass für dasselbe ludi ge-
rade ausdrücklieh erwähnt zu werden brauchten; und
dass diess allerdings das Jahr 553 ist, war z. B. so-
i^leich aus Pighii Ann. II, S. 242 f. zu ersehen. Denn
die Verschiedenheit der Vornamen des Aedilen 2\'.-
reiUius und des Gousul Sidpicius, der sonst P. heisst,
künnnt, bei so durchgängig zutrefi'ender Ucbereinstim-
mung in den Hauptsachen, um so weniger in Betracht,
je häufiger überall und insonderheit auch in den Te-
renzischen titulis *) Varianten der abgekürzten Pracno-
angeluhrlen) Verse IV, 9, 149 : nc miremini quod non triumpho :
ferroUjatumsl, non moror, worauf aucli unsere ganze Argumen-
tation für 504 beruht. Wiederum aber ist es hier mit niciiten
der Triumph des L. Scijjio , an den Naudet frngweise dachte,
sondern mit andern vorzüglich der des Fal)ius Labeo , der das
entscheidende Gewicht in dieser Untersuchung gibt. Auch Wau-
I det hat sich an der ersten besten Stelle des Livius, die ihm auf-
sliess, genügen lassen.
♦3 So zu den Adelphi heisst der Q. Fabius lHaxtmus im Bembinus
L. Fabius Maximus; zur Ilecyra der T. Manlius im Vaticanus
/. Manlivs ; zum Ileautontiniorumenos wechseln in den Büchern
254
IV. niE PLWTINISCIIEN
niina sind. Und so ist denn das von WlndiscLmann
gezogene Resultat dieses, dass die von Mai cntdectle
Didaskalie zu einem Plautinischen Stücke gehöre, Mai
aLer, -wie er darin geirrt, so aucli den Namen des Me-
nandrischen Stückes falsch gelesen hahen werde.
Die Windischuiaimsche Untersuchung zu ergänzen
nnd ihr negatives Resultat in ein positives zu verwan-
deln versuchte nun Chr. Petersen in der Zeitsclir.
für Alterthuraswiss. 1836, S. 6l5 f. Legt man die «ior-
tise ziemlich unklare Arfrumentation in ihre einzelnen
Glieder auseinander, so kommt ungefähr dieser Gedan-
kengang heraus. ,, In den Bacchides lobt Plautus sei-
nen Epidicus und erwähnt als Schauspieler dieses Stücks
den Pollio; ein Stück des Plautus wurde 553 ludis ple-
beis vom Pollio aufgeführt; in diesem Jahre wurden die
plebeischen Festspiele dreimal wiederholt: also ist es
nicht unwahrscheinlich, dass das mit ausgezeichnetem
Beifall aufgenommene und dreimal wiederholte Stück
der Epidicus war. Da aber hierauf der Titel 71/e-
iiandru yJdelphoi gar nicht passt , so schreibe yidel-
phai. Denn obgleich zwei Schwestern im Epidicus
keinesweges voikommen, so werden doch in diesem
Stück zwei Personen für dieselbe Schwester ausgege-
ben. Da jedoch von einem Stück des Menander 'AöeA-
cpat keine Spur existirt, so ist auf ihr Erscheinen zui
warten." Alan weiss kaum, ob man auf solche will-j
kührliche Combinationen ernstlich antworten soll *).
M. Sempronius , TL Sempronius , T. Sewpronhts ; zum Pliormi
hat für C. Famiio die Princeps des Donatus Cn. Fannio ; um
umgekehrt muss es zur Andria statt Cn. Siilpicio heissen C. Su
picio, wie Oiidcndorp gesehen zu Suct. vit. Ter. c. 4. (Vgl
ürakenborch zu Liv. XL, 44, 12 und sonst.) In dieser vila selbst
wird c. 3 Q. Meinmius mit C Mcmm'ms zu vertauschen sein
s. lillendt l'roleg. zu Cic. IJrut. S. I.XI.
**) (Für den Kpidinis hat sie kurz hcsciligt Ladexvig in eine
I
DIDASKALIEN. 255
Konnte etwa Polllo desAvegon, weil er als actor des
Epldicus genannt wird, nielit auch in zclin andern
Stücken des Piautas spielen? Daraus ferner, dass Plau-
tus sein Woldgefallen am Epidicus ausspricht, folgt,
dass ihm andere nicht so gefallen hahen ? Man denke
nur unter andern an Pseudolus und Truculentus bei
Cicero de senect. 14, 5 50. Ferner daraus, dass der
Epidicus dem Plautus gefiel, dass er auch vom Publi-
kum mit ausgezeichnetem Beifall aufgenommen wurde?
Es Hesse sich hier z. B. an Aristophancs Wolken er-
innern. Weiter, daraus dass der Epidicus mit solchem
Beifall aufgenommen wurde, dass dies mit andern Stük-
ken nicht auch der Fall war? Daraus, dass 553 Wie-
derholung des P'estspieles stattfinul , dass sie andere
Male nicht vorgekommen? Livius ist ja voll von Er-
wähnungen solcher ludi iustaiiratij selbst bis zur Zahl
septies *). Endlich daraus, dass die gesammten Fest-
spiele wiederholt wurden, dass diese Elire insbesondere
der dramatischen Aufführung galt? Wie nun gar, wenn
von einer ehrenden Auszeichnung gar nicht die Rede
und die ganze dieser Ansicht zu Grunde liegende In-
tcr2:)retation von ludi ter toti instaurati falsch wäre? **)
— Mit dieser Art von Beweisführung ist aber jener
gleichzeitig gedruckten Aufsätze in Zeitsclir. f. Altertli.Wiss. 1841
S. lOSO f., unkritisch angenommen dagegen Fischer, Römische
Zeittafeln S. 96. )
*) Lvdi scplles instaurati kommen zweimal vor, Liv. XXIX, 11 und
XXXIII, 25, und zwar beide Male die ludi plcbei, hei denen sich
auch ein qvinqnies toti instaurati findet, XXXVIII, 35 ; wälueiid
hei den ludi Romani oder Magni der Curulädilcn die höchste
Zahl die von vier ist, XXXII, 27. S. Exe. 3. — IN'ur ludi
votivi sind es, bei denen die Zaiil zehn vorkömmt : \\ovon die
Reispiele S i g o n i u s zu Liv. XXXIX, 22, 1 zusammengestellt
hat. In späterer Zeit wurde dicss freilich ganz anders.
**) Hierzu Excurs 3.
256 IV. DIE I'LAVTINISCIIEN
ganze Aufsatz: „Bcslimmmig der Zeit, in der einige
Plautinische Stücke zuerst aufgeführt sind" abgefasst,
nnd allen Glauben übersteigen namentlich die Spitz-
findigkeiten, mit denen S. 6 12 f. die Zeit des Tri-
numraus aus I, 2, 46 ff. gefunden werden soll *). Mit
allzu grosser Milde hat über dieses unkritische Be"in-
neu K. F. Hermann in Allg. Litt. Zeit. 1838, Jan.
S. 135 f. geurtheilt.
Einen entschiedenen Rückschritt in der Behand-
lung unsers Monumentes that in einem „Essai de Clas-
sification chronologique des comedies de Piaute" im
Journal des Savants 1838, Juin, S. 330 ff. der Franzos
Naudet, Herausgeber eines Plautus in vier Bünden,
der in der Plautinischen Litteratur auch keinen Fort-
schritt bezeichnet. Richtig finde ich nur die eine ge-
gen Windischmann gerichtete Bemerkung, dass an sich
nichts im Wege stehe, den Pollio als Schauspieler so-
wohl des Plautus als auch noch des Terentius gelten
zu lassen: wiewohl aus den Worten des Symniachus
(Epist. X, 2 : 7wn idein lionor in projiuutiaudis fahidls
Publio Pollioni qui Amhlvlo fidt) die Gleichzeitigkeit
mit Terenz, die Windischmann bezweifelte, eine gros-
sere Wahrscheinlichkeil darum nicht gcAvinnt, weil uns
Ambivius keinesweges bloss als actor des Terenz, son-
dern auch des nicht unbeträchtlich altern Caecilius be-
kannt ist: s. oben S. 187. Aber selbst zugegeben, was
hilft uns das weiter? Denn im Uebrigen läuft Nau-
dets Argumentation , so viel sieh aus einem ziendich
vagen Hin- vind Herreden entnehmen lässt, darauf hin-
aus, dass ja ein Sulpicius mit einem Anrelius auch im
Jahre 609 Consul gewesen sei, und dass sonach Pollio
recht füglich schon 569 und auch noch 609 (die Te-
*) Darüber s. Diss. V.
DIUASKALIEN. 257
renzischen Adelplii) habe spielen können ; denn auch
Rosclus, Aeso|)iis und andere Künstler seien noch iu
sehr hohem Alter aufi^etreten. Diese durchaus leicht-
sinnigen Bcliauptungen ([^eichtsinn wirft Naudet dem
Windischniannschen Aufsätze vor S. 40(3) sind eigent-
lich ein Rückfall in Osanns INLeinung, nnt geiinger iMo-
diukatiou. Erstlieh Jiat das Jahr 569 hier keinen Sinn;
es musste dafür heissen 558, wohin ja Naudet selbst
S. 412 ff. 422 daa Epidicus setzt, dessen Aufluhrung
uns für Pollio den terniinus a quo gibt. Sodann hätte
doch wohl bedenklich machen sollen, dass beider
Gonsuln Vornamen verschieden sind, näudich Scr. SuU
jHcitis und L. yJurclins. Weiter, fragen wir auch hier
wieder, wo bleibcu die Aedilen der Didaskalie ? Es
werden uns für 609 keine genannt, sagt Naudet. Dar-
um also sollten wir glauben dürfen, es seien zwei
Miinner Namens L. Terentius Massaliota und Cn. Bae-
bius Tamphilus, wie im J. 553 unter den Gonsuln 1*.
Sulpicius Gallja und G. Äurelius Gotta, so zufidlig auch
wieder im J. 609 unter Ser. Sulpicius Galba und L.
Äurelius Gotta plebeische iledilen gewesen? Es ist
aber auch aar nicht wahr, dass wir sie für 609 nicht
anderweitig kennten; sie hiessen aber D. lunius Sila-
uus und L. Hostilius Tubulus. S. Pighius Ann. II,
S. 46s, Schubert de aed. S. 322. Diess also sind
die Gründe, aus denen il Jriiit j-endre cettc didasca-
lie (tax cdilions de 'Fcrence , coininc le veut trhs-
vais Oll nah lein ent 31. Med! Schwer begreift man
aber, wie sich damit die zwischengestreute Vermuthtmg
verträgt, dass ja, wenn man durchaus das Jahr 553
festhalten wolle, wohl auch die Adclphen des IMcnan-
der schon einmal hätten von einem altern Dichter vor
Terenz übersetzt sein können: dem übrigens nicht so
ist. Nur vor einer Hypothese schreckt Hera- Naudet
17
258 IV. Dil: PI.AVTIMSCUEN
selbst zurück : class ii.inilich AnRLPiioi glclclil)c'(lrutcu(l
sein mücble mit den S y n a p o t h n e s c o n l e s odcu*
Co mm ori e n t e s des Plautus , die nur IVeilich nicht
von Menander, sondern von Diphilus seien.
Wäre es nicht um das suum cuique eine gar gute
Sache, so hätten diese ganzen Widerlegungen entl)eln-t
und sogleich die unwiderlegliche Entscheidung gege-
l)cn werden können. Lange genucT hat mir hei mehr-
monatlicher Unlersuchunfj des Ambrosianischen Palim-
psests die in Rede stehende Didaskalie zu schafTcn ge-
macht. Es ist nändich zufidlig ein vereinzeltes Blatt,
auf dessen zweiter Seite die Didaskalie steht; auf der
Vorderseite muss also der Schluss der im Codex vor-
lierefehenden Komödie befintllich gewesen sein. Wären
nun die hier mehrfach durcbschiumiernden Buchstaben-
spuren nur irgend lesbar gewesen, so hätte sich das
Stück, zu dem die Didaskalie gehört, von selbst erge-
ben, da sich die Reihenfolge aller Stücke des Plauli-
nischen Palimpsests aus den Zahlensignaturen der ur-
sprünglichen Quaternionen mit völliger Sicherheit nach-
weisen lässt. Allein da selbst die angrestrenoteste Be-
mühuno" auch nicht e in en Yersanfang oder Vejsschluss
ZU entziffern im Stande war, so musste auf anderm
W^ege Rath geschafft, imd aus dem Inhalt des mit je-
nem vereinzelten Blatte ehedem verbunden gewesenen
Blattes desselben Paares das gesuchte Stück ermittelt
werden. In dem oben erwähnten Berichte über den
Palimpsest (Zeitschr. für Alterthuraswiss. 1837, S. 744)
ist anoedeutet worden, dass solches Zusammensuchen
und 1 inden losgetrennter Blätter möglich gemacht ist
durch Mai's Paginirung der Seiten, wie sie nach der
Anordnung des zweiten Schreibers folgten und den
Zusammenhang der ßibelvulgatc gaben. Das fragliche
Blatt ist nun paginirt mit 49, 50. Es mögen jetzt die
r)IDASK\LlEN.
259
«nmltielbav vovliergohenden und folgen.lcu Biälter In eine
Reihe zusammcnoestclk werden, mit Angabe dos Plau-
liniscben Stückes, zu dem jedes einzelne gehört.
Pag.
33. 34 Poenui.
'35. 36 Trinura.
37. 38 Trinum.
39. 40 Trinnra.
41. 42 Trinum.
43. 44 Trinum.
45. 46 Trinum.
47. 48 Poenui.
'49. 50 ^
51. 52 Stich.
53. 54 Stich.
55. 56 Mil.
/57. 58 Stich.
V59. 60 Stich.
61. 62 Mil.
63. 64 Stich.
65. 66 Stich.
67. 68 Stich.
69. 70 Casin.
71. 72 Mostell.
73. 74 Stich.
75. 76 Stich.
77. 78 Mostell.
79. 80 Casin.
Durch die Kinzugefiigten Zeichen, durch welche die
paarweise zusammenhängenden Blätter verbunden und
zugleich ihre Verlheilung in einen Qualernio, einen
Quinio und einen Ternio aufgezeigt ist, ist schon
das Resultat vorweggenommen, dass S. 50 zum Sti-
260
IV. DIE I>I.AVTI>-ISCIIEN
c li u s qelKU't, dieses Sliiek es also ist, dessen DlJaska-
lie \ins glücklich eilialtcii ist. Ein Irrlluun ist liier
nicht wolil m('»glicli *) ; Qiiinionen kommen in dem re-
scribirten Codex nocli zweimal, ein Ternio noch ein-
mal vor, wenn gleich der ursprüngliche Plautustext aus
regelmässigen Quaternionen ]>estand : wie ebenfalls
schon ehedem bemerkt worden a. a. O. Um aber je-
dem möglichen Zweifel zu begegnen und zu zeigen,
wie genau und richtig sieh im Texte selbst alles an
einander anschliesst, gebe ich zum Ueberfluss noch die
Pieihenfolge der Blätter, welche nach der ursjn-üngli-
chen Ordnuno- der Plaulushandschrift den Anfaiiii; des
Stichus bildeten.
F
^'S-
.49.
50
271.
272
51.
52
277.
278
279.
280
, 65.
66
285.
286
67.
68
Stich.
I, 1, 1 — 11. 12—31.
I, 1, 32— I, 2, 1. 2 — ...
I, 2,... — 32. 33-46.
I, 2, 47-64. 65-82.
I, 2, 83 — I, 3, 1. 2-20.
I, 3, 21—39. 40—57.
L 3, 58—77. 78—95.
*) Es ist (las Bedenken geäussert worden, dass ja das Blalt 67. 08.
möglicher Weise auch das erste der lolgenden Lage sein , und
demzufolge das in Frage stehende Blalt 49. 50 zu der vorange-
henden Lage gehören und mit 31. 32 zu einem Paare verhunden
sein könne : wodurch statt der Folge von Qualeruio, Quinio
Ternio, die von Quinio und zwei Quaternionen cintrclcu würde.
Man hätte mir vielleicht zutrauen können , dass ich micii von
der ausschliesslichen Älögiichkeil der entgegengesetzten Anord-
nung hinlänglich vergewissert hatte. Ich begnüge niicli jetzt,
die Zusammensetzung der voriiergehenden und der naclifolgenden
Lage einfach mitzutheiien :
DIDASK ALIEN.
261
Scheint liieniucli iiicliL aiil" jede Seite die regelmässige
Zahl ^ou iieiinzehu Zellen zuzutrefftn , so beiulil diess
auf andeiii A'ersabtheilungcii, Urnstellungeu und merk-
würdigen Auslassungen, die uns hier nichts angehen;
tlie Hauptsache, dass S. 50 den titulus des Sticlius,
S. 49 deumach den Schluss des Rudens enthält, sieht
iinumstüsslieh fest.
Es ist aber die Didaskalie selbst bei Weitem nicht
mit der erforderliehcn Sorgfalt von Mai gelesen und
])ublicirt worden. Keincsweges besteht sie aus sieben
unmittelbar auf einander folgenden Zeilen, sondern
niuimt deren, nachdem die sechs obersten Zeilen der
Seite ganz leer gelassen sind, zehn ein, vuid lautet nach
wohl zwanzigmal erneuerter Untersuchung genau so:
7
8
9
10
n
12
13
14
15
16
. .AECA.DELPHOEMENANDRU
ACTALUDIS PLEBEIS
CN • BAEBIO GTEREiVnO AED PL
C PUBLILIUS P.LLIO
MARCI POROPPII
TIB HS S A RRANISTOTAM
C . SULPICIO G • AURELIO
COS
17.18
Trin.
19 20.
'Irin.
21.22 23.24.
Truc. Poen.
Pocn.
27.28 29.30 31.32
Truc. Trin. Trin.
89.90 91.92. 93.9-1. 9:).9G
Cas. Cas. Alcrc. Cas.
262
IV. TUE PL.\VT[NISCIIEN
Jeder nur noch in Resten sichtbare Buchstab konnte
freilich als solcher hier nicht bezeichnet werden 5 aber
dennoch bin ich über nichts unsicher gewesen, als ob
nicht vielleicht in Z. 9 nach aed fl noch einige Buch-
staben (etwa eb) gefolgt sein mögen, oder ob es gar
statt AED PL könne aedili (d. i. aedilib) geheisscn ha-
ben: was mir jedoch weder damals nach Autopsie
wahrscheinlich vorkam, noch es jetzt aus innern Grün-
den ist. Alle übrigen, wenn auch zum Theil nur in
Besten erhalteneu Buchstaben sind vollkommen sicher,
somit auch das von Mai eingeklammerte oppii ; nur in
Z. 7 Avaren drei, in Z. 1 1 ein Buchstab gar nicht mehr
sichtbai\ Falsch also ist bei IMai adelphoi für adel-
pfiOE , was auch allein durch Analogie geschützt ist;
falsch ciN. für CN.5 falsch baleio, wofür JNiebuhr das
Richtige sah; falsch Z. 1 1 i, was nichts ist, für c;
falsch sERRANis, welchc unrichtige Form auch in den
Terenzischen Didaskaliea keine alte Handschrift statt
des allein richtigen sarranis hat; falsch endlich con-
svLiBvs statt der Abkürzung, Aber wichtiger als alles
diess ist, dass Z. 12 unleserliche Spuren von Buchsta-
ben übrig siad. Es muss befremden, dass Niemand an
den Nominativen Puhliliiis Pollio und Marcipor aiige-
stossen ist, die weder eine Analogie haben noch eine
Erklärung zulassen. Kaum kann ein Zweifel sein, dass
ursprünglich stand :
EGIT
G . PUBLILIUS POLLIO
MODUL ATUS EST
MARCIPOR OPPII
obgleich auch in Z. 10 noch etwas von ehemaliger
Schrift zu erkennen mir nicht eeluncen ist. Den Na_
men Puhlilius wegen der obt:n angeführten Stelle des
Sjuimachus mit Osann in publius zu verändern, nahm
niDASKALIEN. 263
VVIiidiscliiuaiiii mit Ktclit Anstand; viel eher war
Svmmacluis aus der Didaskalie zu corrigircn. Moda-
latus est aber, niclit modos fecit, habe icb gesetzt, weil
in der niicbsten Zeile totam liegt. Dieses totani bat
auch in den Terenziscben Didaskalien, die tbeils durch
fahrlässige Abschreiber, tbeils durch redigirende Litte-
ratoren unglaublich verderbt und zerstückt auf uns ge-
konnuen sind^ überaus viel ^erwirrung gestiftet. Es
bezieht sich immer auf die musikalische Compositiou;
einen Gegensatz dazu bildet der Fall, wenn ein Stück
nicht von Anfang bis zu Ende einerlei Flütenbeglei-
tung hatte , sondern z. B. von vorn herein für tibiae
impares gesetzt war, wofür aber hernach duae dextrac
eintraten, wie im Heautontiraorumenos : worüber in
Kürze auf Bückhs Erörterung in Heidelb. Jahrb. 1810,
Band 1, S. 168 f. verwiesen werden mag *). Fast im-
mer ist aber jenes totam aus JMisvcrstand und Nach-
lässigkeit von der Angabe über die musikalische Com-
position losgerissen und mit der nächstfolgenden Didas-
kalienansabe verschmolzen worden. Dieses ist der Be-
gel nach die Angabe, das wievielste Stück des Dichters
das vorliegende sei: eine Angabe, die freilich nicht,
wie die übrigen, aus den commentarii magistratuum
wird entnommen worden sein, sondern durch bearbei-
tende Grammatiker hinzugefügt ist **). Ausgedrückt
wird diese Angabe ganz einfach durch facta (est) mit
beigesetzter Ordinalzahl, was, wie leicht denkbar, nicht
selten mit acta ist vermengt oder sonst misverstanden
*) Ich weiss recht wohl, welche andere Erklärungsweise der obi-
gen enlgcffcnstclit (s. unter andern W o 1 ff de actib. et scen.
ap. Plaut, et Ter. diss. I, S. 19j, und werde auf den Gegenstand
bei fernerer (jclegenheit zuruckkonuuen. Vgl. auch Sainiasius
zu Vopiscus S. b27 Casüub
**) S. Excurs 4.
264
IV, DtE PLAVTINfSClIErf
■worden *). Aiulei'C INIalo fol^t auf die Ncnnuncj i\v$
Conij>onislcn die Angabe des zu Grunde liegenden Ori-
ginals ; allei'dings nicht ganz in der Ordnung, iiideui in
den am soi'gfähigsten abgefassten Didaskalien das gric-
cbisebe Stück olficli zu Anfanfj, imniittelbar nach dem
Titel des lateinischen, genannt ist, ^ie auch in unserer
Plautinischen. Auf diesem Wege entstand die mit mehr-
fachen Variationen uiederkehrende Bezeichnung tota
Graeca est, tota Grneca Meuandru n. dei-gl., worin
das totn nur obei-ÜHcIilicher Betrachtung scheinen
konnte überhaupt einen Sinn zu halben 5 denn allge-
mein genommen versteht es sieh von selbst **), mitbe-
*) So I)ei Donat praef. Andr. : Uaec prima ctcla esi hidis Meg., avo-
fiir der rod. Dan. l)csscr Ihtec prima facta est, acta lud. ß[. ;
so im tidilus zum Ileanlontimoiiuncnos Ada III; so zum Eii-
nnchus Ada II, Avas so wenig acta bis heisst, Avie es Donatus
A'ersland (ohgleicli dessen AVorle vt ageretiir ilenan pro nnra
allerdings die i;ichfige Erklärung für das bis acta est bei Suet.
vit. Ter 2 geben] , als zum lleautontiinorumenos das Facta /""'
lind Fada IIl" der Handschriften richtig ist, oder als das Facta
est IV im tituius zum Phormio mit Recht ist in den ältesten Aus-
gaben mit Ada qvatcr vertauscht Avorden. Hier iiat Donafus mit
seinem editaqne est qiiarto loco den wahren Sinn nicht verkannt,
wie auch zur Ilecyra mit den Weiten factaqve et edita quinio
loco: womit noch die praef. zu den Adelphi zu vergleichen. Da-
gegen steht in der praefatio zum Eunuchen haec edila terliiim
est, WPS in tertia zu verwandeln ist, wodurch sich indess auch
Grysar Allg. Schulz. 1832 S. 350 täuschen liess. Sehr unsi-
cher über acta und facta ist auch ßenfcy in der EinleiUing
zur Uebersctzung des Terenz S 28. Regelmässig und unver-
derbt gibt diesen Theil der Didaskalien nur der ßcmbinus. Wenn
übrigens die Zahlen für die einzelnen Slücke keinesweges über-
einstimmend überliefert werden , so hat dicss seine bestimmten
Ursachen, die hier zu erörtern so viel wäre, wie die gcsammtc,
annoch mehrfach im Argen liegende Chronologie der Terenzischen
Komöflien auseinanderzusetzen : A\as Gegenstand einer spätem
Abiinndlung sein wird.
*) Damit fällt die Erklärung. <li(" erst kiuzlich von lienrey a.a.O.
S. (i9 aus Aellcreu wiedciholl \\<)r(len ist, wonach an den Gegen-
satz der palliatac und togatae r.u denken wäre. Die Worte
DinASKALIEN. 265
sontlorcr Ijczucnalimc aLcr auf ein ein/.ioes zu C.i-unde
]icgcn(l(^s Oi'iginal wäre es nicht mir tlcslialh befrenit]-
]icli, weil, aueh wenn zwei Originale conlanjiniit wa-
ren, doch ohne Ansnalniic iiiir das eine und hauptsäch-
liche davon in den Didaskalieii vermerkt zu werden
2)flegt, sondern geradezu falsch Lei den ausgemachter
Weise tontaminirtcn Stücken Andria und Adelnhi, wo
CS gerade steht. Wenige Beispiele werden beide Ver-
derhjiissaitcn deutlich machen, liesondcrs überzeugend
ist die Didaskalie zum IMiormio, in welcher der Am-
In-osianisclie (durch Mai bekannt gewordene) und der
A atikanische (iMiniaturen-)Code\^ geben: Tihüs i/upa-
rihns totam \\ Graeca jlpollodori Epidicnzoineuos ,
woraus in dem Basilicanus und der Vuloate ircworden
ist Tihiis iiupaiihus \\ Tota Cxraeca yfpoll. Epul. Zu
den Adclphi heisst es im Ambr., Vatlc,, Basil. : Tihiis
Sarrauis \\ Facta Graeca Aleuaudri , wo Bentlev, und
schon vor ihm Pighius (Ann. II, 4l3) durch Einschie-
Ijung der Pj-äposilion e oder ex nachzuhelfen suchten;
auf die Spur des Wahren führt der Bembinus mit Ti-
hiis Sarrauis || Toia j'acta J'Ij woraus zu machen T.
S. totam II Facta sexta; die Angabe des griechischen
Stücks steht im Bembinus richtiff eleich zu Anfan<r.
Beide Vermischungen zusammen finden sich in der
Didaskalie zur Ilecjra: Tihiis parihus \\ Tota Graeca
u4polloclora J'acta est; auch hier ist die Hülfe aus dem
Bembinus zu nilimcn, der so hat: Tihiis parihus || tola
Graeca esl ßlenavdni bcsa;^en ja sclioii zur Genüge, dass dnrcli
und durcli gricrhischc SiUen und griechischer Schanpi.ilz dem
Stücke zu Grunde liegen ; eine Tallinla war eben ganz einfach
Graeca, eine Togala ganz einl'acli röniiscli. Eine eigene GaUung
von laltula aber, die weder ganz griechisch, noch auch ganz rö-
niiscii gewesen wäre, also doch wohl grnndsälzlicli gemischt ans
beiden EIcincnlen, gab es überhaupt niclit. , _,
266
IV. 131E PLAVTINISCIIEN
Gracca Mcnaiidru *) || Facta est V , wo cLcnfalls
tota in totain verwandelt zui" vorJ"fen Zeile zu ziehen
ö
ist. Es ist selbst die Fi-age, ob nicht auch im Audjr.,
Vatic, Basil., wo dieser Theil derselben Didaskalie so
lautet: Non est peracta tota || Modos fecit Fl. Cl.
II Tihlis parilibüs, das tota herzuleiten sei aus der ur-
sprünglichen Stellung des Accusativus totam nach pa-
rilihus (oder vielmehr paribiis), und die-ss um so mehr
als TOTA im Vatic. nur übergeschrieben ist 5 denn wozu
ist tota noch nöthiff , wenn schon aesaot n-ar non est
-peracta? wie es auch in der Yulgate allein heisst. Früh-
zeilitj schon muss der Sinn dieses totam verkannt wor-
den sein; denn darauf beruht es offenbar, dass wir
jetzt grossentheils lesen modos fecit, womit freilich to-
tam nicht mehr zu construiren, statt des wie ich g]au})e
ursprünglichen modulatus est. Indess haben sich doch
auch von diesem noch mehrfache Spuren erhalten 5 so
in des Donatus Paraphrase der Didaskalie zur Heejfit
(praef.): Modulatus est eam Flaccus Claudius tihiis
paribus j so zum Eunuch us im Vatic. und Basil., auch
Lindenbrogs Paris, und den ältesten Drucken: Modu-
lavit Flaccus Claudi \\ Tibiis duabus dextris ; zum
Heautontimorumcnos in der Venediüer Ausgabe von
1487 (sicher auch in altern): modulavit Jlaccus tibiis
duabus dextris j womit noch zu vergleichen Donat zu
den Adelphi: modulata est autein tibiis dextris *).
*") S. Excurs 5.
**) I\lit W. Reinliüld, Versuch über die Anwendung der Musik in
den Komödien der Alten (Pasewalk 1839), S. 12 ff. einen Un-
terschied zwischen modos facerc und modulari anzunehmen, ist
unler diesem, wie unter andern Gesichtspunkten gleich unstatt-
haii; richtig halte die Identität der Ausdrücke schon U c r in a n n
Opusc. 1, S. 29J bchauplct, der noch ein l'aar Belege mehr au-
liilul ; auch G. A. ß. Wulff Diss. I. de acl. et sccn. S. 1^ i^t,
IHUASK ALIEN.
267
Su vIl-I zur Keclilfcrliming des vüigeschlageiicii
Su])plciiicntcs iviODVLATVs EST uud ziiglcicli zur Erklii-
i'ung des auf andere AN'eise uneiklärlicheii totam in
Z. 14. Dahiugestelll wiid es bleiben müssen, ob Z. 1 5
ursprünglich leer war, oder ob, ^vas ich zu glauben
geneigter bin, dort nach Analogie der Terenzisehcn
Didaskalien stand facta mit einer ZifFer, deren Kennt-
uiss uns für die Beurtbciliin" des Lebens und Dielitens
o
des Plaiitus äusserst wichtig sein könnte. Nimmt man
hinzu, dass in Z. 6 die Aufschrilt (t. macci) tlavti
sTiCfivs vorausgehen musste , (wenn es auch vielleicht
hier zufällig nicht der Fall war) so hätten wir ganz
vollständig alle, neun Stücke einer einfachen, d. h. wie-
derholte Aufl'ührunijen nicht berücksichtigenden, latei-
nischen Didaskalie in reaelmässii-ter Ordnung : 1. üieh-
ter und Titel des lateinischen Stücks 5 2. Dichter und
Titel des griechischen Originals-, 3. Festspiel der Auf-
führung; 4. die Geber und Besorger des Festsj)iels ^
5. Hauptschauspieler und zugleich Direktor der Truppe *) ;
Ö. Componist; 7. Musikgattung; 8. laufende Nummer des
Stückes in der Reihe der Werke; 9. Consuln des Jahres.
INicht unpassend übiigens, um auch diess nicht zu
ül)ergehen, hat mit dem Namen ßlarcipor Oppii Win-
dischmann den Qni/Uipoj' Clodiaiius des Varro bei No-
nius S. 448, 15 (auch T17, 7) zusammengestellt. Uns
wie iiiiui sieht, derselben Meinung. Sehr niöglieli, dass der Coni-
ponist öfler aueli die Aiisi'ülinmg der Musik leitete oder selbst
spielte, wie Wolll' und Reinlioid S. 14 wollen. Deswegen liegt
!M)er doch weder in den beiden Ausdrücken an sich jener Unler-
seliied, noch wiire er, wenn man ihn zugäbe, auf die Ditlaska-
lien anwendbar, in denen ja niemals Componist und Flölenbläser
neben einander erwähnt werden Denn üonalus, wo er modulari
(d. i. nach Reinhold, die Composition vortragen) sagt, paraphra-
sirt ja nur das modos facerc dos tiluhis.
"j Hierzu E.xcurs 6.
268
IV. IJIE I'LWTINISCIIEN
kann die Verglcicliuug tles Marcipor Opj^ii noch die-
nen, lim die schon von JMiirct gegelienc , dann laiioe
Zeit ohne Anfechlini<T mlliiCTc, auch von ^VoliT de aet.
et Seen. S. 18 festgehaltene Erklärung des Terenzischen
Flaccus Claudio als libcrtus, nicht filius eines Claudius,
gegen einen neuerlichen Einspruch von Bcnfey Ein].
z. Ter. S. 61 7.U schützen.
So weit wären wir jetzt, den Stichus als das
553 bei tlcn plebeischen Spielen, also im Novendjer,
zur Aufl'iihrung ge])raehte Stück gefunden zu haben. Die
Unumstösslichkeit dieses Ergebnisses mair Herrn Nau-
det, so wie nicht minder Herrn Petersen, eine \Var-
Tiung sein, nicht mit Allgemeinheiten zu argumenliren,
denen eine strincrente Beweiskraft nicht einwohnen
D
kannj als da sind bei Petersen S. 618 grössere oder
geringere Vollendung der Charakteristik, der Anlage
dei* Handlung, Abnahme der Laune und des Witzes,
da doch hier die ]\J(")glichkeiten unberechenbar sind,
und zahlreiche Beispiele (namentlich auch aus der
griechischen Dramatik) das TriJoerische solcher Artru-
nientation gelehrt haben; oder bei Naudet S. 420 die
im Stichus vorkommende Erwähnung von Bahyloiiicn
jferistromata _,jConsutaqae'^ tapetia *) , n im i ii in ho-
lt ae j'ei^ fulicinae, tihlciuae, sattihucüiac, lu/guenla
mult.igeiieniin multa (11, 2, 54 ff.), woraus auf eine Zeit,
da nach Besiepun^ Asiens aller orientalische Luxus in
P»om Eingang gefunden habe, geschlossen **) und dem-
*) So Iiat Knntict auch in peiiicr Ausgabe , während das Ricliligc,
conclnjliala lapelia, in Dciilscliland langst gelesen Avurde. Sehon
im I'alinipsest war dieser Vers verderbt: TUMBABYLOINIAKT
rERISTUOMATOASlILlATATRArETIA, womit alle übrigen llaiui-
scluillen (s (Jronov) slimiiien.
**) Merkwürdig ist allerdings die zum Theil wörlliclie Uei)crcinslim-
miing, die zwischen der Anrzäliliing im Sliciiiis {lanain fwtpu-
ranupie iiiiiltuiii , Icclos cbiiKili's , aiti dos , Balnjlvuica pciiilru-
DIDASKALIEN. 2G9
ocmiiss <lcr Stlclius S. 422 als ein Stück bczeiclmet
Avircl, welches sich den von 559 bis 567 gcJiclitcten
der Zeit nach zunächst ansclilicsse. Dass Asien eine
terra incogiiita auch voiher den Römern niclit war,
dass keine Umgestaltung der Sitten auf einmal kömmt,
dass den lateinischen Komödien griechische Ori<>Inalc
zu Grunde liegen: das alles sind (bedanken, die dem
Franzosen nicht einfallen. Was soll man aber vollends
zu der höchst wunderbaren Entdeckuncf Petersens sa-
L;en, dass der Stichus sammt dem Truculentus oai> keine
Komödien seien, sondern Saturae, ,, die ja auch noch
Ennius und Pacuvius schrieben'', und die überdless
j^nicht verschieden waren von den (pXvaxsg der Itali-
schen Dorer"! „Wir begnügen uns", sagt der Verlas-
ser, „auf die Wichtigkeit dieser Entdeckung, wenn sie
sich bcstät!<ren sollte, für die Geschichte des Köml-
sehen nnd Griechischen Lustspiels aufmerksam zu ma-
chen und die Forscher auf diesem Gebiete des Alter-
tluims zur Prüfung aufzufordern'^; wir dagegen begnü-
gen uns, diese nach des Urhebers JMcinung „wohlbe-
eründete" Vermutbuno-, der wir kaum eine eltiicb ver-
rt O ö
fehlte zur Seite zu stellen wiissten , statt sie in ihrer
]Nichtiokcit an sich aufzuzeigen . mit einer einfachen
mala u. s.w.) und der Schilderung des Livius XXXIX, G statlfindet;
Luxuriae enim peregrinae origo ab exercilu Aslalico invccla in
urbem est. li primvin lectos aeralos, lestem sliaguhim preliosam,
flo.ißdas et alia textUia et, quae tum magnißcae siipellectilis ha-
bebantur, monopodia et abacos llomam advexencnl, Tunc psal-
triae sambi/cistriaeqne et cottvivalia ludionum oblectamenla addila
epulis ; epulae quoque ipsae et cura et sumptu maiore apparari
coeplae . . . Dass es aber so gar streng mit des Livius Angabe
niciit zu nehmen ist, zeigt sich, wie Vissering Quaest. Plaut.
II, S. 107 f. mit Recht bemerkt, namentlich an dem, was er
über den Luxus der Mahlzeilen berichtet, besonders an dem Zu-
sätze: imn coqiius, vilissiimim aiitiquis manclpium et aeslinialione
et usii , in prelio esse et, quod niinisterium fiievat, ars haheri
270 IV. DIE PI.WTINISCUEN
llindeutune auf das ghaeca adelpiioe menandru zuriiek-
zuweisen.
Was aber ist von dieser Anpjabe unserer Didaska-
Jie seilest zu halten? Es ist in der Tiiat unmilglicli,
dass die Brüder des M e n a n d c r für Plautus irgend
einmal Original gewesen seien, "-esclivveifie denn dem
Stichus zu Grunde liegen. Dem uns aus Fragmenten,
liauptsäelilich aber aus der Terenzisehen Bearbeitung
sehr wohl bekannten Inhalte des Menandrischen Stücks
entspricht weder eine der übrigen Planiinischen Kon)ö-
dicn, noch hat der Stichus insbesondere die entfernte-
ste Aehnlichkcit damit, — abgesehen davon , dass in
beiden zwei Brüder vorkonnnen. Sodaiin aber hätte
auch nach den Befrriffen und Anforderunfreu der römi-
sehen Zeil<ienossen Terentius nicht dürfen unbestraft
ein schon von Plautus überiragei^es Original zum zwei-
ten Male latinisiren : s. oben S. 160. Auch kann in
dieser Beziehung nicht etwa von der Möglichkeit einer
einzelnen Ausnahme die Rede sein, weil diess mit dem
Prolog der Terenzisehen Adelplii unverträglich ist.
Gleichwohl hat Mai nicht falsch gelesen, wie man inein-
te. Soll mau also etwa an zwei vei'schiedene INIenan-
diische Stücke desselben Namens denken? Ich würde
diese iNIöglichkeit gar nicht erwälnicn, wenn nicht Ad£?i-
G)ol ß' wirklich einmal vorkämen, in dim Scholien zu
Piato S. 319. Bekk. Der Zusatz ^evregoLQ würde uns
zwar nicht berechtigen, an mehr als eine doppelte
Ausgabe, oder eine Ueberai-beitung desselben Stücks
zu denken; indcss mag mit Rücksicht z. B. auf die
Thesmo])horiazusen und Beispiele der griechischen Tra-
gödie (vgl. oben S. 166) zugegeben werden, dass auch
die Bezeichnung eines ganz verschiedenen Stückes darin
coepla. Denn dieser Zustand der Dinge ist schon in iillcrn Plau-
tinischcn Sliicken der tfevvolinlithe.
niDASKALIEN. 271
licocii könne. Sclion an sich aber wäre ilocli tue
einmalige Citation eines zweiten Stücks '^deXcpoi so
verdäclitig als möglich; eben so verdächtig, wie der
KdAa| a' bei Meineke ]Men. fragm. S. 102 und Be-
cker de com. Rom. fiib. S. 80 oder ähnliche verein-
zelte Fälle anderwärts. Iliczu kommt, dass Grauert,
riistor. und philoL Anal. S. 136 f. (denn Meineke S.S.
äussert gar keine Meinung) wohl das Wahre gesehen
hat, wenn er ß' als Rest weggefallener Worte nahm. *)
l'^ntscheidend aber ist, dass ja gerade der Gedanke, um
dcssentwillen die Schoben Mcnanders Adelphen an-
iühren , sich in dem Terenzischcn Stücke (V, 3, 17)
wiederfindet, welches doch nach dem, unter jener Vor-
aussetzung als 'AdeXcpol a' zu bezeichnenden Stücke
gedichtet ist; dagegen er im Stichus mit nichten vor-
kömmt. Benfej freilich zuj- Audria S. 931 setzt als
Thatsache: „es existirten nämlich von Menanders Adel-
])hoi zwei Recensionen, deren zweite Terenz übertrug."
— Uns bleibt nichts übrig als die Annahme, dass der
Name entweder des griechischen Stückes, oder des
griechischen Dichters im Plautuscodex selbst ver-
schrieben ist.
Die letztere Vermuthung würde besonders diejeni-
gen ansprechen, die sieh noch immer darin gefallen,
Plautus und Terentius in der Weise einander gegen-
über zu stellen, dass für diesen die Nachbildung des
Menander charakteristisch wäre, für jenen dagegen
gerade die der andern Hauptdichter der neuen Komödie,
des D i p h i 1 u s und Phile m o n namentlich, auch unter-
geordneter wie D e m 0 p h i 1 u s und T h e o g n e t u s **),
*) Ganz eben so auch Könighoff ,jde ralione quam Terentius in
l'abulis Graecis lat. convertendis seculus est (Colon. 1843) S. 62.
"*) Beide Dichter, Theognelus wie Demophil us, möchten bei
näherm Eindrinjren aus der Reihe der nachweisbaren Vorbilder
272 IV. Uli: PLAVTINISCIIEN
nur iiicliL des IMenandcr: Avorans dann allerlei Fol-
aerungeu Q-cxo^en werden für Individualität und Dicli-
tuusfsart der römiseheu Komiker sowold wie der cjiic-
cliiselien. Und doch muss es als reiner Zufall bezeich-
net werden, dass sich gerade in keinem Plautinischen
Proloffc eine ähnliche Erwähnuntr eines Menandrischen
Originals erhalten hat, wie die des Philemon 7Aim Tri-
nummus und üMercator ist, des Demonhilus zur Asina-
ria, des Diphilus zu Casina und Rudens, so wie (in
Betreff der Conuiiorientes) im Terenzischen Prolog zu
den Brüdern. Wenngleich aber ohne ausdrückliches
Zeugniss, sind doch durch Conibination treffender Ue-
berein^immungen andere Stücke auf Mcnandrische Ori-
des riautus ganz ausrallen. Gegen Meineke's (nicht Butt-
manii's) Vermuthung, dass der Jlostellaria Tlieognefs 4'ilana >;
^dänyvoog zu Grunde liege (iMen. S. 572, Ilist. crit. Com. S.
487), machte schon Woli'f Proleg. ad PI. Aulul. S. 19 einen
sehr gegründeten Einwand, und mit ungleich grösserer Wahr-
sclieinlichkeit dürfte oben S. 159 f. in dem ^IhIouu des Fhile-
nion das Original der Müstellaria gefunden worden sein. — Der
Name eines gänzlich unbekannten Demophilus aber im Pro-
log der Asinaria wurde zwar sciion von iiltern Interpreten be-
zweifelt: aber der Einfall, dafür schlei lil\\eg den nahe genug
iiegeiulen Namen des Diphilus zu substituiren, zeugte von so
grober metrischer Uiikenntniss, dass es niciit zu verwundern ist,
wenn ihn in neuerer Zeit niemand v\ eiterer iJeachtung werlh ge-
funden hat. \S'\e aber, wenn er, unter einen Gesichlspunkt ge-
stellt, unter dem zugleich der Weg des Verderbnisses einleuch-
tete und den Anforderungen des Metrums genügt würde, einen An-
spruch auf Wiederaufnahme gewänne ? Wie, wenn der Vers ur-
sprünglich lautete :
Eam Diphilus scripsit, Maccins vovlil barhare :
KAM
und das DEMÜPJIILUS aus einem DIPHILUS entstand, indem das
beim Schreiben zufällig ausgelassene Pronomen über der Zeile
nachgetragen wurde? Mir scheint dieser Gedanke, den ich (nur
mit einiger Modification in der Ilerlcilung des Verderbnisses) ei-
ner Mitlheilung L a d e w i g' s verdanke, so beachtenswert!), dass
es kaum gerathen sein dürfte , den Demophilus künllighin noch
unter den Plautinischen Vor])ildern zu nennen.
ExcvRsii:. 273
cinalc liiiiirst ziirückcefülirt : auf ein nicht nlilier be-
n o tn
kannles die Cistellaria von Lambiii und ]\Ieineke
l\len. S. 209, auf den Kao^iqdoviog (wenn auch nicht
scldagcnd) der Poenulus von Tou[) Ijci INIcin. S. 92,
auf den Aig it,ajtaTcZv die Baccliidcs in der Disp
de Bacch. (Diss. VII) 5 5, worin K. F. Hermann in Vllg.
Lit. Z. 1838, Jan. S. 134 beigetreten; um wegen be-
sonderer Bewandtnisse den KöXa^ des Menander aus
dem Spiele zu lassen, s. Grau er t Allg. Schulz. 1828,
S. 1164 fF., Becker a. a. O. S. 82 ff., Wolff Proleg.
in Aulul. S. 17 f- *) So hätte also, selbst nach un-
Sern fragmentarischen Notizen, nicht einmal Dij)hi]us
vor Menander etwas voraus, indem auf jeden von ih-
nen drei Plautinische Stücke kämen. — An sich aber
ist es demungeachtet nicht undenkbar, dass dem Schrei-
ber des Palimpsesles, nachdem er graeca adelphoe ge-
setzt, das allbekannte jMenandrische Stück in den Sinn,
und statt des anderweitigen Dichternamens der Name
MENANoau in die Feder gekommen sei. Komödien un-
ter dem Titel 'AdtXcpoi haben von Dichtern der neuen
Komödie Euphronj Hegesippus, Philemon, Diphilus und
Apollodorus verfasst. Die Fragmente der beiden er-
Stern handeln bloss von K(3chkünsten ; aus Philemons
Brüdern sind uns Verse über Solons Bordelleinrichtun-
■■) S. jilzt unsere Erörterung S. 99 — 104. — Für die Anerken-
nung des Menander als einer Ilaiiptquelle der Plantinisclien Ko-
mödie iiaWen seitdem Ladevvig's feine, wenn aiicli der Natur
der Saehe nach nicht überall mit Nothwendigkeit über/engende
Couibinationen in der gcdaukeiiioicheu Abiian<llimg ,,Uebcr den
Kanon des Yolcalius Sedigitus" (Neustrelifz 1842j ein ungleich
weiteres Feld eröffnet. Namentlich in Aulularia, Truculentus, Me-
naechme» (vgl. oben S. 160), Fseudolus, 3Iiles (s. o. S 100),
Trinuminus hat er Spuren Menandrischer Nachahmung gefunden,
über die in einer s|)ätern Abhandlung, die zugleich die Lehre
von der Contaminalion im Plautus zu prüfen haben wird, im Zu-
sammenhange zu sprechen ist.
18
274 IV. DIE I'I.AVTIISISCIIEN
gen erlialten 5 in dem Dipliilelschcn Stücke kam ausser
einer a11"jenieinen Sentenz, die Geduld im Unglück em-
pfieldt, eine von Athenäus XI, 499, e erlialicne Stelle
vor, deren Inhalt dem Sticlius ebenfalls ganz IVeaid ist.
So blieben nur des Apollodorus Adelphi als
mögliches Vorbild des Plautus übi-ig, jedoch nicht weil
das einzige auf uns gekommene Bruchstück (Stob. CXXI,
13) einer Stelle des Stichus entspräche , sondern nur
weil es so allfjcineiner Natur ist, dass es keiner wider-
spricht. Ein leidiges Argument, um der an sich im-
mer gewagten Aenderung des Menaiid/ui \n yjpollodoju
zur Stütze zu dienen, selbst wenn die gleiche Verwech-
selung in der Didaskalie zur Ilecyra constatirt wäre.
Suchen wir daoeoen nach einem dem Titel Adel-
plioe ähnlich sehenden Stück des Menander^ so springt
sogleich die paläographische Leichtigkeit in die Augen,
durch die sich die von K. F. Hermann a. a. O. S. 1.37
vorgesehlagrne Schreibung GRAEGA PllILADELPIlOE
MENANDRU empfiehlt. Erst dieser Titel führte ihn dar-
auf, wirklich auf den Stichus als das zu der Didaska-
lie gehörige Stück zu rathen. Denn im Uebrigen be-
merkt er, die griechischen Bruchstücke bei Meineke
S. 175 ff. träfen auf das römische Drama nicht zu,
meint indes, dass das Stück doch im Ganzen unserm
Stichus entsprochen haben könne, zumal wenn der Ti-
tel vielleicht richtiger ^ikaZEkcpai geheisscn habe, wie
bei Pollux X, 94 gelesen werde *). Unter dem Titel
'AdeXcpai übrigens (wie Petersen gewollt) sei von kei-
nem Komiker ein Stück bekannt: wobei ihm doch die
'AdtXcpal des Antiphon es, so wie die 'AdeXcpal ^loi^evo-
(xevai des Alcäus entgangen waren, s. IMeincke Ilist.
erit. S. 337. 246. Was aber zunächst die Fragmente
*) Dersollie Woclisfl isl z 15 hei Jiiivuoi uud JiJiucu : s. Mei-
neke Mist, ciil Com. S. 410.
DrD\SKALIEN. 275
nus Mciianders ^^iXa^eTic^OL betrlfTt, so lilsst sich in die-
sem Punkte die Untersuchung um ein ßedculendcs
vorwärts bringen. Ganz im Gegensatz zu Hermanns
Meinung hoffe ich überraschend darzutlmn (wenigstens
bat mich die Wahrnehmung selbst überrasclit) , wie
sich für jedes einzebie Bruchstück ohne allen Zwang
eine vollkommen passende Stelle im Stichus nachwei-
sen lässt, wofern man nur die Billigkeit mitbringt, an
die man ja bei Verglelchungen dieser Art langst ge-
wöhnt ist, ni( ht die wörtliche Uebersetzung vorlinden
zu wollen. Den Vers vii top A/oc tov fxeyiaTOV ehtv-
CpTqooiiai (Schob Eur. Phoen. II6I) kann sehr wohl
die Schwester gesprochen haben, welche Plautus I, 1,
19 sagen liisst hae (res) mihi dividiac et senio snntj,
worauf die andere antwortet Jie lacriuna soror, wie es
denn V. 6 von beiden hiess solUcitae iioctes et dies
soror siuniis semper. Auch der Vers cog iiov TÖ (^ijVj
ei fxe'b" cw y.Qivy ng äv (Stob. CXXT, 5) passt ganz
gut für die Frau, die sich nach dem abwesenden JNlanne
sehnt und die trostlose Gegenwart mit dem Glück des
Zusammenlebens vergleicht: wie diess der Grundton in.
allen Reden der beiden Schwestern ist. Selbst mit
dem abgebrochenen Gedanken aal' tyaj' äv elXöfiriV
^ov (Tavvla %E%Xiiy^evoc, (Poll. X, 143, vgl. Bentley
S. 499 Mein.) sind wir ganz und gar nicht in Verle-
genheit; Gelasinnis konnte ihn sprechen an der Stelle,
wo er im lateinischen Stück, in Verzweiflung über den
bevorstehenden Hungertod, IV, 2, 55 sagt:
Numouain edepol nie vivoni qidsquani in diein pro^
spiciet craslinani.
Nenn mihi iam intus potione iuncea oneraho gidom:
Nenue ego hoc coninnttain , ut nie esse hornines
morluoin dicant fanie*^.
*) So sind diese Verse zu schreihon. Im orsicn hahen der Paliin-
276 IV. Dir: plavtinischen
denn Jas kijmmt in dei" That auf etwas sehr Aehnli-
clies hinaus, als wenn es im Griechischen hicss: „lie-
ber Aväre ich von einem Wurfspiess getrofTen umgekom-
men, als dass ich jetzt durch Hunger sterben soll," wie
sich doch der Vers bei Pollux füglich eraiinzen lässt.
Am wenigsten einleuchtend ist auf den ersten Blick die
Verwandtschaft eines letzten Bruchstücks mit der Hand-
lung des Stich US, der Verse bei Athenäus XI, 484, d:
ijdi] §' eTtl^vcrtg, didXc'^oi XaßgavtOL,
Uegaac ö' tyovTEq iivioaößag iarijxeaav.
Dass i^i^vaiq ein Trinkgcfiiss sei, zeigt Varro de I.
lat. V, § 124 M. , woselbst Seal ig er S. 90 Bip. zu
vergleichen und Fritzsche de Aristoph. Daetal. S.
71 1.5 zeigt auch. Plautus im Rudens V, 2, 32: prae-
terea sinus , cajitliarits j cpicliysis ^ gaiilns ^ cyathiis.
S ch w eig h ä US er Animadv. in Athen, t. VI, S. 192 ist
im Irrthum, wenn er ent^vaLg von dem propinandi
mos et poculls salutancll versteht; denn wenn zu die-
seuj Sinne auch der Anfang r^-q 5' i-jvl^Vffig (i}v) passt,
so stände doch das nachfolgende dvdXi'^oi XaßgavLOi,
ohne alle Verbindung. Daher denn auch von einem
Trinkgelage, woran man zuerst denken möchte, nicht
wohl die Rede sein kann. Das iaTi'ixeaav deutet auf
die Erzählung eines Augenzeugen hin 5 eine solche
kömmt im Stichus nur vor If, 2, 50 iL, wo Dinacium,
eben aus dem Hafen kommend, schildert, welche Herr-
psest und die übrigen Bücher in craslinum prosplciel dlem, mü-
der Vetus in er. inspiciet diem, wasBolIie gegen allen Spracligc-
braucli aufnahm. Im zweiten geben iimcea der Palimpsest, I)e-
curtalus und Lipsiensis , nur der Vetus und Ed. princ. vincea,
was nichts ist noch sein kann. Im dritten hat nur der Palim-
psest das Ursprüngliche bewahrt; die übrigen gehen vt hotniiies
morlnum nie dicanl fame, woraus Bothe machte homlnes nl me
movl. d. f., einfaciicr wenigstens machen Konnte ul med honü-
nes movl d. f.
DiriASKALIEN. 277
lichkeiten und Koslbarkcltcn der von dreijähriger See-
reise ziirütkgek ehrte Eijignomus mitgehraeht. So gut
wie dort Gold, Silber, Wolle, Purpur, Polster, Tep-
piche, Salben erwähnt Averden, konnten im griechischen
Original kostbare, mit edeln Steinen besetzte Pokale
hinzugefügt sein; und in die Gesellschaft von Cilher-
spielerinnen, 1 lütcnbläserinnen, ja V. 63 Parasiten, die
Epignomus beim Plautiis mitgebracht, passten beim IMe-
nander sehr wohl Persische Sklaven mit Fliegenwedeln
in den Händen. Nui- wird es statt i'JVi^vaLg wohl £%L-
y^vosiq heissen müssen. Man hat sich dann den Zu-
sanniienhang etwa so zu denken, dass Dinacium schil-
dert, wie gerade die Waaren aus dem Schiffe aus Land
geschalFt worden seien, ein Theil also schon (riori) zu
schauen gewesen, während Anderes noch zurück war.
Grammatische Anforderung ist es, dass ein Vers mit
i]dTl fJ-EV vorausging , der andere Waaren nannte und
das Yerbum cnlhiclt, wcdches sich noch auf r^^1] o e%b-
)(^vaeLg, did'Ac'^OL }.aßQavioi erstreckte; denn der fol-
gende Vers Uegoai 5' — iciTiqxEaav setzt die Schilde-
runcf selbständifT fort und kann mit dem voriircn nicht
DO O
in "lammatischer Construction stehen.
Mehr Uebereinstimmung kann man meines Erach-
tens nicht verlangen, zumal wenn man die unbestreit-
bar sehr grosse Freiheit in Anschlag biiugt ,' mit der
Plautus seine Originale zu behandeln pflegte: ein \ er-
hältniss , welches erst neuerlich Becker in der zwei-
ten Hälfte der „Quaestiones de comicis Romanoruni fa-
bulis, maxime Plautinis" (Lips. 1837) unter dem Titel
„Yindiciae comoediae Romanae" besprochen hat, und
welches mit der Zeit, denke ich, immer klarer her-
austreten wird *). — War aber der Slichus die Bear-
*) Ohne kritisches Eindiinfron ist G. Köpkc's Aufsatz in der Zcit-
schr. f. Aiterthuiuswiss. 1835, N. 153 ff. veilasst. — In glüekli-
278 IV. DIE PLAVTINISCIIEN
Leitung der P li il a d e 1 p li i, so lässt sich nocli verniu-
llicn, (lass Paiiegyris und P i n a c i ii ni im Griechiselien
Phil u ui e na und PanipliiJa hiessen. W^enigstcns wüssle
ich den Umstand, dass im Palimpsest die UebeischiHt
der ersten Scene lautet piulumena pampuila (bei der
zweiten Scene hcisst es mulieres) nicht anders zu deu-
ten, als dass ich sie aus einer Beraeikung über die
Namen des griechischen Stückes herleite-, man müssle
denn etwa das umaekehrtc Verhältniss annehmen und
Panegjris in Stich. I, 3, 92. II, 2, 7 als Correctur für
das urs])rüngliehe Pliiliunena betrachten wollen! An-
dere Beispiele solcher Umlaufung sind ans Meineke's
Menander S. 7. 67. 98 f. (oder Grauert's Analekten
S. 140. 154. 166), Becker's Quaest. S. 80, und der
Diss. Yll _^ 5 zu entnehmen.
Die Hermann'sche Vermuthunc: hat sich bisher in
solchem Masse als eine glückliche herausgestellt, dass
ich kaum noch wage, ein Gegenbedenken geltend zu
machen, welches mich im Anfange viel beunruhigt hat:
CS darf aber doch nicht verhehlt werden. Hermann
hat sich, was befremdet, über den iSamen ^iXddbX-
cpOk selbst und sein Verhiiltniss zum Stichus gar nicht
ausgelassen. Es spielen im Stichus zwei Brüder und
zwei Schwestern. Allein weder die Liebe der Schwe-
stern unter einander, noch die der Brüder unter ein-
ander wird geschildert, auch nicht die Liebe der BrU-
tliercr Weise dagegen lial den Gegenstand seitdem Lad ewig in
der genannten Schrift aufgenommen , deren Veriuiitniss zu der
ßeckcrsclien seine eigenen Worte S. 3C bezeichnen : „Wenn 0.
von der Beschaffenheit der l'Iautinischen Stücke ansgelit und dar-
aus nachweist, dass PI. gar Vieles nicht aus dem Griecliisclien
ühcrsclzl haben könne, so Italic ich den entgegengesetzten M'cg
cingcsclilagcn und aus der Beschnffcnheit der griechischen Dra-
men die INothwcndigkcit nachzuweisen gesucht, weshalb Pl;ui-
tus Vieles weglassen, Vieles ändern musste.«
DlüASKALIE.N. 279
der zu den Scliwestern irgend herausgehoben 5 sondei'n
nur die Liebe der beiden Scliweslein zu den beiden
Brüdern ist es, wodurch die Handluii<' l)ediu<>t wirtl.
Nach dieser Auffassung war es wohl, dass der Titel
^lAaofAcpac passender erschien. Aber wcde« sind ja
die beiden Brüder die Brüder der Schwestern, noch
werden sie von diesen geliebt, weil diese unter sich
Brüder sind, sondern weil sie die Ehemänner der Schwe-
stern sind. Der Begriff der Galtenliebe ist es also,
welcher der Tendenz des Stückes entspricht , keines-
weg;'s der der Geschwisterliebej, der doch In cpiXadeX-
(pog liegt. Bullte nicht die Untersuchung schon auf
iesterer Unterlage, so würde dieses x\rguincnt gegen die
Gleichstellung des Stichus mit ii-gend einem, ^i^ocSiA-
<pOi oder f^iXddtXcpai betitelten Stücke in nicht gerin-
gem Grade bedenklich machen Jetzt werden wir uns
einer so streuten Loalk wohl entziehen, und auf die
vielbelegle Tliatsache berufen dürfen, dass Titel im
Alterthume nicht vom Wesentlichen des Inhalts ent-
nommen zu sein biauchen. Das Unwesentliche hatte
wenigstens in diesem Falle eine besondere Merkwür-
digkeit, insofern es nichts Alltägliches ist, dass zwei
Schwestern zwei Brüder zu Männern haben. x\n diese
hervorstechende Aeusserlichkeit, die freilich mit der
Tendenz des Stückes nichts gemein hatte, hielt sich
der Dichter, wenn er es ganz allgemein ^L?,dd£?>(TjOi.
laufte, d. h. die beiden sich liebenden Geschwister-
paare. Unter diesem Gesichtspunkte erscheint auch
das Masculinum vollkommen gerechtfertigt ; vvähreml
anderseits die Femluinform dij)]on!atisch allzuwenig be-
stätigt ist. Von der Liebe der Männer zu den Frauen
ist zwar im Stücke nicht ebenso, wie von der Weiber-
treue, ausdrücklich die Redoj indessen kehren sie cloch
mit den erworbenen Reiclithümern ganz getreulich zu
280 IV. DIE PLAVTINISCIIEN
ihren Fj-auen zurück, und befinden sich, wie man sieht,
im besten Einverständnisse mit ihnen 5 auch mochte ge-
rade dieses INIoliv in dem Menandrischen Stücke aus-
gefülirter vorkommen, als in dem äusserst ihiehtig
skizzirteu Stichus. Müsste man annehmen, thass sich
die dramatische Anlage des griechischen Stückes nicht
bedeutend unterschieden hätte von der des Plautus, so
würde diess unsere Vorstelhnig von INIenandrischer
Kunst in einer überraschenden W eise ergäirzen "*).
Die bisherige Aufgabe war, zu einem überlieferten
Jahre die entsprechende Komödie zu finden; umge-
kehrt haben wir in Betreff der zweiten Plautinischen
Didaskalie die Zeit der iVufführung zu einem gegebe-
nen Stücke zu suchen. Monsignor Maij jetzt 'Eml-
uenza, theille S. 23 zum Pseudolus zuerst ein unge-
drucktes udrgunieutiiin uictriciiui aus dem Palimpsest
nnt, welches iniiiorihas riidloribusque litteris geschrie-
ben sei, und. fährt dann fort: Fahulae vidcLttr prae-
Jlxa lUtcris grandihiis liacc inscriptio :
•M- IVNIYS M- FILENVS
(B)IS A(GVNT) M(E) **)
Abermals Ai\ Äluster von gewissenhaftem Bericht und
scharfsinniger Ergänzung! Natürlich haben diese un-
geschickten und abgesehniacklen Supplemente sowohl
*) Diess ist aueh Ladewi«- nicht entgniigen, der^fiili. <I. Kim, dis
Vole. S. 28) ganz riehlrg bemerkt, dass wir den Stichris olVcnhar
nur in sehr unvollständiger Gestalt besitzen.
*"J Mai hat offenbar schreiben wollen B(1S), und so liaben, ans rei-
nem Verseben das Kicblige irelFcnd, selion Osann Anal. cril.
S. 218. dann aber auch Windischuiann sowcdii wie Nandet diuk-
ken lassen. (leuauer ist hierin die Wiederholung am Kudc des
Tauchnitzer Abdru<ks
DIDASKALIEN.
281
WiiHliscliiiiaiin als JNaudet verworfen, der letztere nicht
>'• ohne S. 329 eine Beraerkuns über die Grenzen der
j.prosopopce"'^ in Aufschriften von Statuen, Vasen u. dgl.
beizu])ringen. \V indisclimann dagegen S. 110 1. sah,
das.s Mai auch falsch gelesen und abgesehrieben haben
müsse, daciite daher zuerst an Silamis {'iir Fi/ennSj yyfis
^o gar kein Name ist, verfiel aber später auf eine „leuior
w mediclna"' , indem er mit Niebuhr's Beistimmung schrieb:
M. IVNIVS. M. FIL. PENVS, und diese Angabe auf
das Jahr „550" bezog, in welchem Tib. Chaudius Asel-
lus und iM. Junius Peiinus (oder Penus, was dasselbe
ist) als Plebsädilen die plebeischen Spiele siebenmal
iustaurirt hätten nach Liv. XXIX, 11, und zwar un-
ter dem Consulat des M. Sempronius Tuditanus und
Äl. Cornelius Cetlieaus. Danach ergänzte er vollstäu-
dig so :
[Tib. Claudius Asellus] M. lunius M. Fil. Penus
[aediles plejbis
indem er, wie man sieht, doch das BIS bei Mai ungeachtet
tlei- Klammern für sicher hielt. Ich muss freilich, trotz
JNicbuhr's Genehmigung, diesen Versuch für durchaus
verfehlt erklären 5 indess war er doch methodisch un-
ternommen; die zwei Hauptbedenken, dass die Buch-
staben A[gunt] M[e] unerledigt geblieben, und dass
gegen alle Analogie aller Terenzischen Didaskalien der
niagistratus im Nominativ stehe, verhehlte sich der Ver-
fasser selbst nicht ; nur hätte er eben darum nicht seine
mcdicina j,ccrtlssiina'^ nennen sollen. In der Zeitbe-
stimmung selbst ist aussiu'dem ein Irrthum untergelau-
fen; denn weder fallen die genannten Aedilen und
Consuln überhaupt zusammen, noch die Aedilen in das
Jahr 550, sondern in 549 nach der von Windischmann
befolgten Varronischv^n liech'nung: so dass wir nach
der Capilolinischen Aera zu setzen hätten 548, und als
282 IV. DIE PLAVTINISCIIEN
Consuln P. Cornelius Scipio Africanus und P, Lici-
nius Crassus: wie fliess z. B. aus Plgliius sogleicli
zu ersehen ist. — Ein viel wiehtigerer Einwan«! ist aber
nocli rückstäntlig. W^enn auch Plautus, wie in Diss. II
dargethan Avorden, schon im ersten Anfang des sechsten
Jahrhunderts geboren war, so befand er sieh docli im
Jahre 548 noch nicht im Grcisenalter. ]Nun heisst es
aber bei Cicero Cat. mai. XIV, ^ 50: quam gnnclehat
hello siio JPnnico Nnevius ^ quam Truculento Plciutu.s,
quam Pseudolo ! Der Zusammenhang lehrt, dass nicht
Beispiele von vorzüglich IrefTlichen Leistungen, süiidcrn
von noch im hohen Alter wohlgelunfrencn Werken an-
D O
gefuhrt werden: s. oben S. 49 f. Schon L es sing im
Leben des Plautus verstand es falsch. HcWlist seltsam
also wäre es eben sowohl, eine Komödie, die Plautus
in den Vierzigern gedichtet, als Werk des Alters zu
nennen, wie auf der andern Seite, sänuntlichc zwischen
548 bis zu dem 21 Jahre später erfolgten Tode ver-
fasste zu übergehen. Schon hieraus folgt, dass der
Pscudolus viel später fallen muss.
Wenn aber endlich Naudet als Einwurf freccii
Windischmann's Schreibung noch das Ungevvühnliehe
der Abkürzung FIL. für Jilins benutzt, so dürfte es all-
zustreng seii\, den Massslab der Inschriften auf hand-
schriftlich fortgepflanzte Bücher überzutragen 5 findet
Sich doch etwas nicht weniger Abnormes, nämlich Fl.
für Jilius , sogar in einer Inschrift bei Orelli 1433.
Gänzlich verunolückt ist nun Naudets eigene Entschei-
düng, wonach B Piest von tihiis , A von Sarrajus j ]M
von totam, diese Worte aber abhängig sein sollen von
einem verlüschten ei^^il odei' egcrunt. Wir lernen also
hieraus, dass entweder i\vv Flütenbläser zugleich das
Stück spielte, oder der Schauspieicr zugleich die Flöte
blies, und fahulam tihiis agerc so viel hiess wie ein
DIDASKALIEN.
283
tCft
f- Stück mit Flötcniiiusik aufTüliren; fei-ner, dass sich die-
sem (jcscljäft ein frei<reborncr Pviiraei' aus dem Gescldcclit
n
dei' Jimici- widmete! Von einer Beachtung der bei
Mai angedeuteten Spalien zwisclien den einzelnen Buch-
sta])en ist gar nicht die Rede. Wie unzuverhissig jene
Andeutungen sind, wie arenzenlos die Verkehrtheit
Mai's im Wiedeigeben des Gelesenen, das konnte frei-
lich JNiemand ahnen. Uns wird es hier auf die skru-
pulöseste Genauigkeit in der Angabe des Thatbestau-
des ankonunen.
Wir hal)en es mit Pag. 119 der auf den Planlus-
lexl aufueti'aecnen Bibelvulaate zu ihun , während auf
Pag. 120 der Anfang des Pseudolus steht. Zuerst sind»
wie bei der Didaskalie zum Ötichus, sechs Zeilen frei,
nur dass gegen Ende der zweiten Spuren eines gro-
ssen U erscheinen, welches wohl der Best von [PSEU-
DOL]U[S] ist. Dann nehmen gerade die Milte der
siebenten Zeile folgende Buchstaben ein :
M . UiMO M FIL RUIB
Zeile 8 ist leer. In der neunten stehen drei erkenn-
bare Buchstaben gerade so unter denen der siebenten:
AG A
Die zehnte Zeile ist wieder leer. Dann foliit das von
neuerer Hand geschiiebene metrische Argumentum von
fünfzehn Versen, welches Mai publicirt hat, ungleich,
unordentlich, und in schiefen, fast durcheinandcrlau-'
lenden Zeilen geschrieben ; die drei letzten reichen bis
auf den untern Band hcj'ab ; die Schrift besteht, wie
Mai's Facsimile zeigt, aus kleineren Buchstaben, als die
gewöhnlichen des Palimpsestes sind, und bloss darauf
bezieht sich sein zweideutiger Ausdruck, dass die Di-
daskalie llllcrLs grniidihus geschrieben sei. — Jetzt zum
Einzelnen, welches mit der kleinlichsten Genauigkeit
und unnachlasscnder Strenge nicht nur copirt, sondern
284 IV. DIE VLVVTINISCIIEN
auch Angcsiclits der Handschrift mit Worten iiotirt zu
hahen mich jetzt nicht gereut. In Z. 7 ist die Lesung
des ersten M jetzt nicht ganz sicher, doch hahen wir
keinen Grund zu zweiieln, dass sie zu Mai's Zeit, als
der Codex noch nicht durch Reagenticn verwüstet war,
sicher war. U ist ziemlich sicher; von dem N ist der
sehr in die Breite gehende JNlittelstrich iihrig, der kei-
nem andern Buchstaben angehören kann, wie man sich
durcli einen Blick auf Mai's, in dem Tauchnitzer Ab-
druck wiederholtes Facsimile überzeugen wolle. Das
folgende I ist deutlich, vom O aber sowohl oben als
unten ein Halbzirkel übrig. lUjNlUS kann es schon
desw'ejren nicht heissen, weil dann zwischen diesem
Worte und dem folgenden M so gut wie gar kein Zwi-
schenraum bliebe ; auch gibt sich nicht der leiseste
Schimmer zwischen O und M zu erkennen. Dieses IM
selbst, wie auch FIL, sind von vollkommenster Deut-
lichkeit. Unmittelbar vor dem R scheint ein schmaler
Perpendikularbuchstab *) gestanden zu haben, und das-
selbe könnte nach dem R der Fall gewesen sein; R, U
und B sind durchaus unzweifelhaft; zwischen U und B
stand kein schmaler Buchstab , mit Bestimmtheit liisst
sich nur versichern, dass es kein S war. Dafür nahm
ihn Mai, Hess sich durch den, in der Palimpsestschrift
*) So nenne ich der Kürze wegen diejenigen Buchstaben der Fa-
linipseslschrilt, deren wesentlicher ßcstandtheil ein blosser Per-
pcndiltularstrich ist, und die nur durch ganz unbedeutende, dem
Auge sich überaus leicht entziehende, hier oder dort angel)rachte
llorizonlalstrichlein oder Häkchen von einander unterschieden,
deshalb auch eben so leicht zu verwechseln als oft verwechselt
sind. Dahin gehören, wie ich schon bei W e x de Punicis Plau-
tinis S. 3 angedeutet, I, E, T, L, F", selbst P. Nie könnten auf
demselben Räume wie diese, z. 1». A, U, R, Q stehen, geschweige
denn M oder N ; am ehesten noch D und ü. Die Anschauung
des Facsimile ist hier unerlässlich.
DIDASKALIEN. 285
viel bcdeatenrlern, Schwanz Jcs R verleiten liier ein N
zu sehen, las zwischen L und R ein E dazu, und be-
kam so die Fiction FILENUS heraus. In Z. 9 sind
AC, die unter .UN stehen, ganz sicher; das A aber,
■welches ziemlich unter dem F steht, kann ebensowohl
A, wie die erste Hälfte von INI sein. Hiermit warf
]M a i das ß der vorigen Zeile in eine Linie zusammen,
und brachte so sein unverstiincliges B[IS] AG[VJST]
]M[E] zu Stande, wofür er noch dazu in gewohnter
Nachlässigkeit drucken Hess [B]IS A[GVNT] M[E].
Auf dieser Grundlao;e versudiie ich zuerst foleende
Lesung :
M. lUNIO. M. FIL. [B]RUTO
Denn gerade ein M. lunius M. F. Brutus kömmt
für das Jahr 559 als plebeischer Aedil mit Q. Oppius
Salinator vor. Es ist diess derselbe^ der das Jahr zu-
vor das Ti-ibunat bekleidete, dann 562 die Prätnr, 575
das Consulat erliielt: s. die Stellen des Livius bei S c h u-
bertS. 314, n. 199. Pighius hat hier Mehreres
verwii'rt, worüber zum Theil Düker und Dra ken-
bor ch sprechen zu Liv. XXXIV , 1. Genügen aber
konnte der obige Versuch dennoch nicht; denn T ist,
wie gesagt, kein breiter Buclistab, und das B, statt des-
sen O gesetzt worden, wurde als vollkomraen sieher
bezeichnet. Das Wahre ist unstreitig dieses:
M. lUNlO. M. FIL. PRURB
d. i. PRAETORE URBIS (oder URBANO). So liaben
war nicht nur am R einen breiten, sondern auch am
P einen schmalen Perpendikular-Buchstaben ; und wenn
für einen eben solchen auch nach dem R Platz zu sein
schien, so erklärt sich diess jetzt dahin, dass zwischen
den Abkürzuntren PR und URB ein kleiner Zwischen-
Ö
räum gelassen war. Nicht die kleinste Wahrnehmung
über den thatsächlichcu Bestand im Palimpsest ist aut
286 IV. DIE rLAVTINISCIIEN
diese Weise nnl)ciiicksiclili£^t geblieben. Obvvobl \\\i'
aber das Gognonien Brutus jetzt verloren baben, so ist
doch in der Tbat kein anderer gemeint, als ebender-
selbe ]M. Innius Brutus, der 562 Prütor war, und
in dieser Eigenscliaft das Festspiel besorgte, bei dessen
(jele<renheit der Pseudolus zur AufTüluun'r kam. Man
bat bei sceniscben AufTiilirungen immer nur an A e d i-
len zu denken sich gewöhnt, weil in den Terenzi-
schen Didaskalien nur diese Magistratus , vnid zwar
nur die curulischcn , vorkommen. Wie uns aber schon
die Didaskalie zum Stichus mit den Plebsaedilen
etwas INeues brachte, so ist es interessant, jetzt auch
ein authentisches Zeugniss für den städtischen
Praetor zu gewinnen. Doch ist in diesen Verhältnis-
sen noch FJnioes schärfer zu bestimmen , als aewiihn-
lieh geschieht: obwohl eine (gar sehr wünschenswer-
the) Darstellung des Gegenstände.^ in seinem voll-
ständigen Zusammenhange hier viel zu weit füliren
würde.
Nichts kann zunächst falscher und verwirrter sein
als wenn Donaius de com. S. LVIII f. West, viererlei
Spiele aufzählt, mit denen scenische Aufführung ver-
bunden gewesen sei, nämlich die Megalenses, f u -
neb res, plebei und Apollina res: abgesehen von
den Irrthümern im Einzelnen, die schon M u r e t ge-
rügt bat *). Die funebres, an denen fieilich die
*) Völlig unverständlicli ist mir 11. VV e r t li er' s Einlheiliing im Her-
forder Scliulprogramm : „Die circcnsischen Spiele dei Römer"
(nielpFeld 184.3.) Nachdem er siimintlielie S|tiele nach Cicero's
Vorgange (^Imli pnblici .... canea circoqiie dknsi, de leg. 11, 9)
in circenses und s c c ii i c i lial zerfallen lassen, geht er die
erstem nach den verschiedenen Circi durch, in denen sie gehal-
ten worden , und nennt demzufolge zuerst als die dem Circus
maximus angehörigen : 1. Consualia, 2. Uidi Romani, 3. Cerea-
lia, 4. ludi scenici, 5. ludi Apollinares, 6. Megalesia u. s, w. ;
DfDASKALlEK. 287
Adelphi, so wie tlic Ilecyra des Terenz gegeben wur-
den, gehören ja gar nicht in eine Reihe mit den regel-
mässigen und stetigen Staatsfesten, sondern sind eben
so zufällig veranlasste, wie zweitens Dedications-
spiele, und drittens die mit mancherlei IModifica-
tionen durch die Jahrhunderte der Hepublik durch-
gehenden Votivspiele, denen sich nahe anschliessea
solche Dankfeste (ludi gralulatorii würden wir sie
etwa taufen), wie das bei Dionysius V, 57 vorkommende.
Leichenspiele hatte ein Praetor als solcher niemals zu
(ganz am Ende, nachdem erst die übrigen Circi durchgegangen
worden, auch noch die ludi magni s. niaximi votivi). Und dazu
noch die bei 2, 3, 5 und 6 wiederkehrende Hemeriiung, dass sie
auch scenisch gewesen! (und zwar die Romani „bisweilen" S. 4)
— Von den „ludi scenici" helsst es S. 6: „Auch die scenischea
Spiele, welche einer Pest im J. 390 ihre Einführung in Rom
verdanken (Liv. VII, 2. Valer. Max. II, 4, 4), wurden nicht bloss
damals, sondern noch lange nachher, wenn nie h t temporäre
Schaubühnen dafür errichtet wurden, im Circusmaximus. . . gegeben"
Als wenn Schaubühnen nicht eben seit 513 das Regelmassige
und Ausschliessliche gewesen wären! Denn ich möchte wohl wis-
sen, welches einzige 3Ial Theater im Circus stattgefunden
hätte , und wer das sagte. Ja, nicht einmal vom J. 389 ist es
irgend beglaubigt; bei Valerius steht kein Wort vom Circus; und
wenn es bei Livius c. 3 init. heisst: quin eliam cum medios
forte ludos circus Tiberi super fuso irrigahis impedisset , so ist
ja mit ludos das ganze , seinem hauptsächlichen Bestände n!tcb
in den Circus fallende Fest gemeint, mit nichten bloss der damals
natürlich ganz untergeordnete scenische Theil desselben. VS'oher
denn auch sonst der im Sprachgebrauche aller Zeiten so scharf
scheidende Gegensalz von ludi circenses und scenici? den noch
dazu Livius selbst in seinem Bericht vom ersten Bühnenspicie
braucht: ludi scenici, nova res hellicoso populo : nam drei modo
spectaculum fuerat (c. 2). — Was die Cerealien betrifft, so
erscheinen sie jedenfalls nicht vor Auguslus als scenische ; die
Liberal ia aber, als Theaterfest nur insofern in Betracht kom-
mend, als sie eben mit den Cerealien ein und dasselbe Fest aus-
machten, durften als scenicorum omnium origo von 3Ierkel zu
Ovid's Fasten S. CLMI um so weniger bezeichnet werden, als
Servius z. Virg. Georg. II, 381 offenbar an Griechenland , nicht
an Rom denkt. Vgl. Welcker, d. gr. Trag. S. 1339.
288
DIE PLAVTINISCHEN
geben, so wenig wie irgend ein aiiderer Magistratus; das
war reine Privatsache der Hiflterbliebenen , wie auch
aus den Terenzischen Didaskalien {ludis fiinehrihiis ,
qiios fecere . . .) und Beispielen bei Livius (wie XXIII,
30. XXXI, 50) zur Genüge hervorgeht. Dass aberludi
votivi, welche allerdings von Praetoren so gut, wie von
Consuln uud Dictatoren veranstaltet werden konnten
(s. Schubert de aedil. S. 449), überhaupt scenisch
gewesen, wird für die Zeiten der Republik nirgends *),
und selbst für die Augustische nur in Beziehung auf
Minien (Plin. N. II. Vll, 48) bezeugt^ das Gegeniheil
ist mit ziemlicher Sicherheit aus dem gänzlichen Still-
schweigen des Livius abzunehmen , der in zahlreichen
Erwähnungen von ludi votivi mit keiner Sylbe jemals
scenischen Spieles gedenkt. — Als regelmässige
scenisch e Feste nennt dagesen die kurze Ueber-
sieht, welche Grysar in der Abhandlung ,,über den
Zustand der römischen Bühne im Zeitalter des Cicero",
Allgein, Schulzeitung 1832, S. 342 f. gibt, vier an-
geblich mit der curulischen Aedililät verbundene, näm-
lich die ludi p leb ei, Megalenses, Romani
und Florales, ausserdem als dem städtischen Prae-
tor obliegend die ludi Apollinares. In jene
Reihe sind die ludi p leb ei nur durch ein starkes
Verschen gekommen *") 5 dass sie scenisch gewesen
(natürlich nicht vor dem sechsten Jahrhundert), dafür
haben wir an der Didaskalie zum Stichus jetzt ein weit
solideres Zeugniss als vorher an der verwirrten Notiz
*) Denn dass die erste AufFührung des Livius Andronicus mit den
von Livius Salinator gelobten ludi luventatis nur durch einen
sch.weren Irrthum des Attius in Verbindung gesetzt worden sind,
bezweifelt kaum nocii jemand; s. u. S- 299.
•*) Das umgekehrte Versehen , die ludi Romani den Plebsaedilen
zuzuweisen, beging Merkel a. a 0. S. IX, verbesserte es
jedoch selbst S. CLXI
blDASKALIEN* 2S9
idcs Douatus 5 denn Livius erwähnt dieses Umstandes
zufällig niemals. Die in den April fallenden Flora-
lia aber, die übrigens ursprünglich den plebeischen
Aedilen zustanden, erst sjiäter ihnen und den curuli-
schtin geraeinsam waren (s. Schubert S. 185 f.)? hc-
rechtioft wohl die vereinzelte Erzähluno- des Valerius
Maximus II, 10, Rom. 8 nicht einmal für die Zeit des
Cato Uticensis zu den regelmässigen Theaterfesten zu
rechnen, zumal durt nur von JMimen die Rede ist 5 denn
dass Mimen ausschliesslich als Anhänge oder Zv,'ischen-
spiele wirklicher Dramen aufgeführt worden, finde ich
zwar behauptet, aber doch nirgend bewiesen. Für un-
sern Zweck fallen die ludi Florales schon deswegen
Weg, weil sie erst 580 zu einem jährlichen Feste
wurden nach Ovid. Fast. V, 330. Vgl. Pighius II, S. 3ö0
(ungenau Schubert S. 464). So bleiben also für die
cur uli sehen Aedilen mit Sicherheit nur die ludi
Megal e n s e s , und die ludi Romani übrig.
Die letztern, auch magni oderraaxirai genannt,
seit der Künigszcit (im September) gefeiert zu Ehren
der drei ina Capitolinischen Tempelcultus vereinigten
Gottheiten Juppiter, Juno und Minerva, früher veran-
staltet von den Consuln, *) seit Einsetzung der curuli-
schen iVedilen (387) diesen zugewiesen (s. Niebuhr
R. G. III, S. 48), sind scenisch in engerm Sinne nicht
sowohl schon seit der berühmten Ankunft Etruscischer
Histrionen in Rom (im J. 389) geworden, wie Schu-
b ert S. 460 will, sondern erst, seit die Römer nach
dem Auftreten des Livius Andronicus (im J. 513) wirk-
liches Drama hatten. Wie schnell indessen diese Er-
weiterung in Aufnahme kam, beweist die Angabe des
*) Ein Zeugniss dafür gibt es nicht. Wer sollte sie aber sonst
ballen?
19
290 IV. DIE PLAVTIN-ISOIIEN
Livius XXIV, 43 sclion für das Jahr 539: ludos sce-
nicos per q nat ridun ni eo aiiiio pj'imum factos ab
curulibus aedilihns menioriae proditur *). Trotz dem
aber, dass hiernach die Veranstaltung dieser Festspiele
schon hinost zur j-efrehnässigen Anitsthätiakeit der Ae-
dilen gehörte, hat man doch gar niclit selten einzelne
Ausnahmen anzutreffen, und so namentlich bei Livius
XII, 9. 10 und XXVII, 33 (wo Düker zu vergl.) den
Fall zu finden gemeint, dass der Praetor urbis die
Römischen Spiele gegeben habe (in den J. 536 und
545). Es kann aber keinen entschiedenem Irrthum
geben, obgleich sich selbst Schubert hat tausehen las-
sen. Freilich ist dort von ludi vingui die Rede, und
Livius hatte schon im ersten Buche (c. 35) ausdrück-
lich bezeugt, dass ludi Romaiii und viagiii gleichbe-
deutende Namen seien. JNichtsdestovveniger lehrt eine
sichere Beobachtung, dass Livius späterhin, so oft er
auch diese Spiele erwiihnt, sie niemals magni nenut,
sondern ohne Ausnahme ludi Roraani sagt. In allen
Stellen dagegen, in denen er von ludi magni spricht,
sind ludi votivi cremeint, welchen diese Benennuncr
als wirkliche Prädikatsbezeichnung gegeben wird, weil
sie es sind, deren zehntägige Dauer so oft erwähnt
wird: s. Anm. zu S. 255. Die Verwechselung lag um
so näher, als auch diese Festspiele dem iuppiter Opti-
raus Maximus geweiht und zu Ehren gehalten wurden ^
daher wohl auch von ihnen der Ausdruck ludi C a p i-
tolini bei Liv. V, 50 zu verstehen sein wird, und
nicht mit Schubert S. 462 von den Römischen. Ich
kann in diese Verhälitiisse, die noch mancher schärfern
Bestinunung fähig sind, hier nicht näher eingehen, und
beschräuke mich auf die Anfiihruug einiger Hauptstel-
len des Livius: IV, 27. V, 19. 31. VII, 11. XXX, 27.
*) S. Excurs 3.
l>inASKAMEN. 291
XXVII, 35. XXXI. 9. 49. XXXIV, 44. XXXY, 1.
XXXVr, 2. 36. XXXIX, 5, 22. XL, 44 *). Alan wird
finden, dass mehrmals auf ein und dasselbe Jahr Vo-
tivspiele und Rümisclie Spiele zugleich fallen, z. B.
553. 559. 574. — In eine einzige Beziehung konnte
der Praetor zu den Römischen Spielen ausnahms-
weise kommen. Dicss geht hervor aus Liv. VIII, 40,
wo als unoo\viss hin<yestellt wird , ob ein Diclator des
Krieges wegen ernannt worden sei, an ut esset, qni
ludis Roinunis 3 fjuia L. Plaiitiiis praetor gravi inorho
forte iniplicitus eratj s ig n ii in ni it t e n d is quad r ig is
daret. Wie vollis; unabhänsie, aber erstlich dieses kleine
Ehrenreeht von der Besorgujig der Spiele selbst war,
zeigen die nachfolgenden Worte : ftinctusque eo liaud
saue nieinorandi imperii ministerio se dictatura ahdica-
ret. Zweitens aber kam es auch nicht einmal dem
Praetor als solcliem zu, sondern nur in Vertretung des
präsidircnden Consul, wie Liv. XL\, 1 lehrt.
Hiernach würden uns also, wo es sich um muth-
massliciie Bestinmiuna eines vom Praetor «jeleiteten sce-
nischen Festes handelt, noch diejenigen Spiele übrig
bleiben, welche mit dem Wirkungskreise der städti-
schen Pj-aetur regelmässig und gesetzlich verbun-
den waren. Dass diess aber von einer gewissen Zeit
an n)it den (in den Juli fallenden) ludi Apollina-
res der Fall war, hat am Gründlichsten dargethan
S])anheim de praest, et usu numism. II, S. 121 ft.
140 (f. **) Die Hauptstelle des Uvius XXVII, 23, mit
*) Vollständiger hat die Stellen W e r l h e r S. 13— 18 gesammelt,
und das Material durch einige nähere ßestininumgtm zw sichten
versucht.
**j lieber die den Practorcn in ungleich grösserer Ausdehnung ob-
liegende cura luduniiii in den Kaiserzeiten hat neuerlich U. E.
Foss Quaest. crit. (AUcub. 1837) S, 2(j ü'. g«Miau gehandelt.
Daiau!' gtlit Dioiiys. II; VJ.
292 >V. X)(E PI.AVTrNISCHEN
welcher XXV, 12. XXVI, 23. XXVII, 11 stimmen,
lässt uns niclit im mindesten Zweifel , flass die Apol-
linarisclien Spiele zuerst 541 als votivi eingesetzt, das
Jahr darauf als jährlich zu feiernde bestimmt, aber erst
seit 545 auf einen bestimmten Tag fixirt wurden. (Auch
die Floralien gingen von Votlvspielen aus.) Ob sie schon
von Anfang an auch scenisch waren, wird uns nicht be-
richtet; dass sie es aber schon 584 waren, zeigt das
zufallig erwiihnle Beispiel des Thjestes vom Ennius
bei Cicero Brut. XX, § 78 *).
Wenden wir uns jetzt zurück zu der noch rück-
ständigen neunten Zeile unserer Didaskalie, worin die
o
Buchstaben AG und nach einem Zwischenräume von
vier oder fünf Buchstaben ein halbes M stehen. Das
AG kann nur entweder AGTA oder FACTA sein.
Nähme man das Letztere an, so würde diese Zeile die
Anoabe enthalten haben, das Avievielste Stück des Plau-
tus der Pseudolus gewesen. Dass zunächst nach dem
Namen des Magistratus sowohl sonst, als auch in der
Didaskalie des Stichus, erst noch Schauspieler, Musi-
ker, und Flülengattung genannt sind, wäre kein Ein-
wurf von Belang; denn in welcher Weise Didaskalien
durch die Ueberlieferung verkürzt werden konnten,
zeigt vor Allem, und gerade in der vorliegenden Be-
ziehung, der titulus zum Phormio im Bembinus, W'cl-
cher so lautet: incipit terenti phormio |1 acta ludis
MEGALENSIB. Q. CASPIONE || CN. SERUILIO COS. GRAECA
APOLLODORU II EPIDICAZOMENOS FACTA EST IUI. Und daSS
die im Ganzen so vollsländiae Didaskalie zum Stichus
einen zuverlässigen Massstab für die Einrichtung dieser
zweiten nicht abgibt, geht schon aus dem äussern Um-
stände hervor, dass jene in der siebenten Zeile der
*) ypi'ß'- ^'^ S- -^'^ "• entwickclle Vermiilluinjr.
DIüASKALIEN. 293
Seite erst beginnt, diese in derselben scbon den iMa-
gistratus nennt. Entscheidend ist aber, dass eine so
hohe Zahl, wie sie für den Pseudobis nothwendifj er-
fordert würde, sicherlich nicht mit Worten, sondern
mit Ziffern ausgedrückt sein würde. Zu keiner Ziffer
aber passt das A oder INI; widirend anderseits eine aus-
geschriebene hohe Zahl, in der das A oder JM dem
Einer (z. B. quarta, octavA;, kona, oder prima, mit nach-
folgendem ET und einem Zehner) angehörte, so viel
Platz einnähme, dass die Zeile kaum lang genug wäre,
jedenfalls aber alle Symmetrie zerstört würde. Folg-
lich werden wir uns nicht sträuben dürfen, in AG t]en
Kest von ACTA anzuerkennen , und in der ganzen
Zeile die Bezeichnung des Festspieles zu suchen: so
ungewöhnlich auch sonst die Stellung ist, dass dem
Feste der Name des Festgebers voransiehe. Wir hät-
ten so (wofern man nicht gar darauf ausgeht, ein feh-
lerhaftes FACTA MENANDRu odcr dergleichen finden zu
wollen) eigentlich nur einen Best vollständiger Didaska-
lie, worin sich die zwei Hauptnotizen über die Auffüh-
rung gerettet hätten; die achte Zeile muss dann von
Anfang wirklich leer gewesen sein. Versuchen wir nun,
von welchem Festnamen das halbe M der Rest sein
könne, so böte sich zuvörderst APOLLlNAPilBUS dar,
indem dann ein Spalium nach ACTA anzunehmen; allein
dann fehlte schon äusscrlich ein schicklicher Raum für
LUDIS, und, was wichtiger, es würde die völlig unla-
teinische VVortstellung ^^polliiiarihus ludis statt liidis
j4polllnaribus eingelühi't; denn ^pollinaria ist nie ge-
sagt word;,n. Ganz dieselben Gründe würden übrigens
auch die Ergänzung ROlNIANlS zurückweisen, wenn von
dieser überhaupt noch die Rede sein könnte. Vortreff-
lich passend dagegen ist der einzige noch übrige Nan|^
eines Theaterfesles, RlEGALESllS, was dasselbe ist
294
IV. DIE PLAVTINMSCHEN
wie liulis ])Iegalc}i.sihus ; wiewohl, wer auf Scitenheitcii
spekulireu woUle, auch Megalensihus ohne ludis bele-
gen könnte mit der Autorität des Bembinus in der Di-
daskalie zum Heaulontimoruuicnos : acta megalensibus,
ja selbst mit der Autorität der Praenestinischen Fasten
S. 388 Or. Es fragt sich nur, ob sich zu den (dem
April angehörenden) M e g a 1 e s i e n eine Beziehung des
Praelors denken lässt. Drei Stellen des Livius, XXXIV,
54. XXIX, 14. XXXVI, 36 und Düker' s Anmerkung zur
ersten, setzen Alles, was die Einführung und Ausbildung
der Megalensischcn Spiele betrifft, in das hellste Licht,
Im Jahre 549 war es, dass die Mater Magna Idaea
und ihr Cultus nach Rom gebracht, der Bau eines Tem-
pels beschlossen und begonnen, und die schon bei die-
ser Gelegenheit begonnenen Spiele Megalesia genannt
wurden. Bühnenspiel aber kam gerade zehn Jahre spä-
ter, 559, hinzu. Erst 562 aber fand die feierliche Ein-,
Weihiing des vollendeten Tempels statt, die denn na-
türlich abermals mit Sjuelen, auch scenischen, und zwar
wohl besonders reich ausgestatteten, begangen wurde.
Wie mehrfache irrthümliche Abweichungen in Erwäh-
nunof dieser Thatsachen zu erklären und sciirittweisc
herzuleiten ;-eien, hat mit vielem Scharfsinn Madvig
Opusc. acad. S. 102 if. zu zeigen versucht. Vgl. Re-
gel de re trag. Rom. S. 35. Nun werden zwar für
das J. 559 ausdrücklich die curulischen Aedilen als
die Besorger dieser Spiele genannt, und dass diess re-
gelmässige Obliegenheit für sie wurde, geht am voll-
ständigsten aus den Terenzischen DidaskaÜcn hervor.
Gleichwohl kennen wir ein einziges Beispiel^ dass eben
liier der Praetor für sie eintrat, und dieses Beispiel ist
gerade das aus «lein J. 562, wo der iM. lunius iNI. F.
^•utus Praetor war, den die Didaskalie zum Pseudo-
lus nennt. Vortrefi'lich kounucn uns hier zu Stallen
DmASKALIK.N.
295
die Worte des Livius XXX\"I, 36: Locaverant acdem
faciendam e,v SC, M. Ln'ius C. Claudius Ceusores M-
Corjiclio P. SemproTiio Cos.: tredecim annis post qnarn
locata erat de die avit e am M. In n ins B r utiis
lu di q u e oh dedieatione m eins fa c t i^quos vri-
mos scenicos J'uisse Antias Valerias est anctor
Mcgalesia ap pe Ilatos. Das Zeugniss des Yale-
rius darf hier nicht irre machen: den Anstoss, der darin
liegt, haben Dnker und iMadvig, jeder in seinem
Sinne, langst gehoben. Es gab aber Brutus diese Spiele
keinesweges schlechthin als Praetor, sondern nur in-
sofern sie zu den P^estlichkeiten der Tempelweihnng
gehörten. Auch diese fällt genau genommen nicht in
den Geschiiftskreis des Praetors an sich, sondei'n kam
vielmehr Avn Censoren zu, Avas besonders aiis Liv.
XL, 52. XLII, 10 erhellt. Gerade im Jahre 562 gab
es ja aber keine aktiven Censoren; überdiess waren die
Consuln auswärtig beschäftigt; so musste also der Ein-
weihungsakt wohl dem Praetor urbis anheimfallen.
Hiernach scheint das Resultat, dass der Plautini-
sche Pscudolus zur Verherrlichung jenes Megalesischen
Weihungsfestes aufgeführt Avurde, hinlänglich gesichert,
selbst wenn die Buchstabenreste AC . . . . A vielleicht an-
ders zu ergänzen sein sollten als ACTA iMEGALESHS.
Durch einen glücklichen Zufall hat auch Naudet, an
dem Avir noch nichts zu loben fanden, S. 418 denPsou-
dolus dem J. 562 „ou environ" zugewiesen, aber aus
Gründen, die in der That so scliAvaeh sind, dass sie
der geneigte Leser an Ort und Stelle naciizusehen be-
lieben Avolle. — Für das ermittelte Einweihungsfest
dürfte sich übrigens noch eine nicht uninteressante
Notiz aus Plautns selbst ge\vinnen lassen. Obgleich
nämlich Livius keine Andeutung gibt, dass gerade
jene JMcgalesischen Spiele längci" als einen Tag gc-
296 IV. DIE I'LAVTINISCUEN
währt *), SO ist es tlocli wolil iilclit zu viel gewagt, auf
die Aufführung des folgenden Tages (und
zwar wohl als eine ebenfalls Plautinische) die Schluss-
woi'te des Pseudolus zu beziehen: in crastinntn
yos vocöj, worin man nur sprüchwortHchen Ausdruck
für das Gegenthcil von ad coenam vocave zu finden
pflegt. — Die ganze Stelle piöchte übrigens metrisch
so zu ordnen sein ;
B. Erit übi tc ulciscar, si vivo. P. quid minitare? ha-^
beo torgum.
B. Age säne. P, igitur redi. B. quid redeam. P, redi
modo, non eris deceptus.
B- Redeo. P. simul i mecüm potum. B. egone caui?
P. fac cjuod te iu,beo.
Si is, aut dimldium aus plus etiam faxo hinc fercs.
B. Eq: düc rae, quo vis, Pseüdolc, P. quid
nvinc iam?
Niiraquid iratus es aut mihi aut filio
Propter has res, Simo ? S. nil profecto. P. i modo hac,
B. Te sequor. quin vocas spcctatores simul?
P. Hercle me isti haut solent: ncque ego ergo istos
voco.
Verum si voltis applaüdcre atque approbare
Ili'inc gregem et fibulam, in crästlniun vös voCQ.
Von andern Didaskalien ausser diesen beiden zeigt
der Mailänder Palimpsest leider keine Spur. Von meh-
reren Stücken lasst sich sogar nachweisen, dass er Di-
*) Mit vierlägigeni Spiel wurde der Junolcinprl, mit dreitägigem der
der Diana eingeweiht , Liv. XL, 52 ; mit fünlliigigcin der der
Fortuna cquestris, XLH, 10.
DinASKALIEN. 297
(laskalien dazu niemals enlliicll. Auf Pag. 372 sclilicsst
die Casina iiiil nur sieben Versen ; auf dersel])en Seite
steht aber ausserdem nichts weiter als t mäcci plalti
II CASINA EXPLICIT || IKC CISTELLARIA fELICITER, Und dio
Cistellaria selbst begann mit der ersten Seite eines
Blattes. Ebenso schliessen auf P. 212 die Menaechmi
mit 11 Versen; darunter steht in einer Zeile t und
unmittelbar daran anijeschlossen ein A oder halbes im,
was offenbar wieder Reste von t macci plauti sind 5
darauf in zwei andern Zeilen menaechmi [expl. ine.]
TRiNL'MMii[s] II FELiciTER ; auf der nächsten vollen Seite
folgt aber schon der Prolog zum Trinummus. Ein
Uhnliches Verhältniss findet statt zwischen dem Persa
und dem voranoehenden Stücke Poenulus. Von dem
Schlussblatte des letztern sind nur drei zerschnittene
lange Streifen übz'ig, mit denen die Lagen des Bibel-
codcx verklebt worden. Aus ihrer Zusammenfügung er-
kennt man aber, dass die Vorderseite des Blattes die
drei letzten Verse enthielt, worunter wieder ma steht,
die Rückseite dagegen ein langes metrisches Argumen-
tum, ganz in der Art und Schrift, wie das von Mai
zum Pscudolus edirte, und zwar auf der Stelle der Seite,
wo man die Didaskalie, wenn eine dagewesen wäre,
vermuthen sollte 5 der Persa beginnt Avieder mit einem
vollen Blatte. Bleibt dieses Beispiel zweifelhaft, so ist
dagegen ganz sicher das des Mer ca t o r, welches Stück
auf den Epidicus folgt. Der Epidicus schliesst aui
der Vorderseile eines Blattes, P. 315. Unter den sechs
letzten Versen ist dort deutlichst zu lesen " epidicus
E\PL1CIT II INCIPIT MERCATOR || FELICITER; dic RückscitC
desselben Blattes enlhält weder eine Didaskalie, noch
ein Argumentum, noch den Anfang des Mercator, son-
dern ist ganz leer: leer gelassen offenbar für die feh-
lende Didaskalie. Hiernach kann man urtheilen über
298
IV. DIE PLAVTiNISCFIEN
tleii lelztcn Fall, der in gleicher Beziehung noch in
Betracht kömmt. Auf P. 382 steht oben der letzte
Vers des Miles, und darunter ist noch zu lesen
[ine] MRNECHivii II FELiciTER. Vou hier bis zu V. 51
oder 52 des Prologs der Menaechmen feiden zwei
Bliitter, von denen doch durch jenen Theil des Pro-
logs nur drei Seiten gefüllt werden 5 es war also auch
hier zu Anfang des Stücks eine Seite leer gelassen, auf
der die Didaskalie allerdings stehen konnte, wenn sie
nicht auch hier schon fehlte.
Keinem Zweifel unterliegt es, dass die Gelehrten des
Alterthums selbst die mehr oder weniger vollstiindi"en
Plautinischen Didaskalien in Händen hatten, und dass alle
hieher gehörigen Aeusserungen Benfej's, Einl. z. Andr.
S. 58 schwach und unrichtig sind. War es ihm doch
im Jahre 1837 noch ganz unbekannt, dass wir über^
haupt Plautinische Didaskalien besässen. Nur in Folge die-
ser und anderweitiger Unbekanntschaft konnte er auch auf
die Seltsamkeit verfallen, die Titel der Terenzischen Ko-
mödien als vom Terenz selbst bei der ersten Heraus-
gabe vorgesetzt zu bezeichnen, und im Gcgcntheil nur
für die Plautinischen Komödien, die ihm ,.grösstentheils
nicht vom Dichter selbst herausgegeben" zu sein schei-
nen, didaskalische Aufzeichnung der Granuuatiker gel-
ten zu lassen, und zwar uach Varro's Vor"au(>e in dem
Werk" de poetis, wofür doch andere näher lagen.
Andei'seits ei'gibt sich jetzt von selbst, was von
L e s s i n g' s Vermuthung im Leben des Plautus zu hal-
ten, dieser möge seine Stücke noch auf eigene Kosten,
als Privatuhternehmer, zur Aufführung gebracht haben,
indem damals der Verkauf an die Aedilen vielleicht
noch nicht üblich gewesen sei. Warum tlcun aber
nicht? Und woher nahmen denn diese sonst die Stücke,
mit denen sie ihre Festspiele schmückten? Ein Ande-
r»ID\SKALlEN. 299
res ist es bei Livius AnJi-onicus : worüber eine Andeu-
tung bei Osann Anal. crit. S. 143. — Vielmehr muss
die IMehrzalil der P 1 a u ti n is c h e n Komcklien, abgese-
lien von gelegenlliclier Festfeier auf besondere Veran-
lassung, entweder an den ludis p lebeis oder den
Rouianis gegeben worden sein, den beiden einzigen
regcliniissiücn Theaterfeslen in der ersten Hälfte des
seelisten Jahrhunderts. (Vgl. Niebuhr R. G. T, S. 470.)
Dasselbe gilt von den Komödien und Tragi)dien des
Livius und Naevius: und Osann, als er a. a. O. S. 58
nach dem P^este fragte, an dem Rom das erste wirkli-
che dramatische Schauspiel gesehen, liatte nur zwischen
jenen beiden Fällen zu wählen, am wenigsten aber an
ludi luventatis zu glauben, die weder sceniseh , noch
jährlich , noch überhaupt vor dem J. 562 waren : s,
Madvig Opusc. S. 102, und vor ihm Lange Vind.
trag. Rom. S. 22. *) Als um die Mitte des Jahrhun-
derts die Zahl der Dichter wuchs, wurde in gleichem
\ erhähniss auch die Zahl der Theaterfeste vermehrt,
indem (nicht vor 541) die ApoUinares, seit 559 die
Megalenses hinzukamen.
Mit ein Paar VVortcn seien zum Schluss noch die
angeblichen ludi consulares erwähnt, mit denen
Grjsar S, 342 nichts anfangen zu können gestand,
Mure tu s aber, dem Pighius Ann. II, S. 343 und
Schubert S. 384 folgen, die ganz unstatlhafte Ver-
änderung in ludi consuales vornahm. Es kann mei-
nes Erachtens gar kein Zweifel sein, dass Sueton Vit.
Ter. c. 4, worauf die Annahme jener übrigens für äl-
tere Zeit unerhörten Spiele allein beruht, verderbt sei:
Santra Terentiuni exisliinat, si modo in scriheiido ad-
*) Seine Zustimmung zu ihrem Widerspruch hat später Osann
selbst oridärt in Zeitschr. f. Alterth.wiss. 1836, S. 962. (Anders,
wie es scheint, AVelcker d. gr. Trag, S. 1339.)
300 IV. DIE PLAVTliNMSCUEN
intnvihiis indiguerit ^ non tarn Scijjio/ie et Laelio lUi
potuisse j qui tunc adolescentuli J'uere ^ quam Sulpicio
Gallo, lioniine docto et qui con s ularib iis ludis
initiumfeceritfahulariim dandarutn , vel Q.
Fahio Luheone et 31. Popälio considari utroque ac
voeta. Auch der Weg der Verbesserung ist unfehlbar
vorgezeichnet durcli die Erinnerung, dass unter dem
Consulat des Sulpicius GalKis die Audria aufgeführt
wurde und dass die Andria das erste Stück des Te-
o
rentius war. Denkt man sich also geschrieben (f cos.
ludis niegalensihus initium fecerit fahularum- dandaraui
(nämlich Terentius), so war nichts leichter, als dass
statt coiLsule verstanden wurde consulavibuSj in Folge
dessen aber viegalensibus ausfiel und quo in qui über-
ging. Durch die Anführung der didaskalischen Notiz
soll die Gleichzeitigkeit des Sulpicius Gallus und Te-
rentius ei'härtet werden.
Verschiedene Punkte, deren augenblickliche Erör-
terung die Uebersichtlichkeit der Darstellung gestört
hätte, werden in den nachfolgenden Excurseu Beleg,
Rechtfertigung oder Ausführung finden.
DIDASKALIEN. 301
E X G V R S E.
Zu S. 249.
Titulus ^v^rd sich für die dem Stücke in den
Handschriften vorangehenden didaskalischen Notizen
nicht unpassend sagen lassen, niag auch Avohl von den
Alten gesagt worden sein, insofern es nur eine erwei-
terte Aufschrift des Stückes war. Aber dass titulus dem
griechischen OidaaxaX'ia als der eigentliche Kunstaus-
druck entsprochen habe, wie behauptet worden, lässt
sich wenigstens nicht beweisen. Wenn Suetonius Vit.
Ter. c. 2 vom Eunuchus sagt : meruit pj'Ctiuin quan-
tuni milla antea caiusqucuti comoedia — ; propterea
summa quoque titulo ascrihiturj so wird zwar an das,
was dtdaaxaXia ist, gedacht, aber dem Wortverstande
nach ist titulus nichts als der Name des Stücks, dem
ausser den sonst gewöhnlichen didaskalischen Angaben
in dem besondern Falle auch noch die Honorarsumme
beigeschrieben zu werden pflegte in den Exemplaren.
Noch weniger beweist Donatus de comoed. a. E. Uu-
iusmodi adeo carmina ad tihias ßebantj ut his auditis
muUi ex populo ante dicerent j quam fahulam acturi
scenici esseiU j quam omnino spectatorihus ipsis a/ite-
cedeiis titulus pro n u n tiarel u r. Unmöglich konnte
302 JV. Dir P1.AVTINISCIIE>' DIDASK ALIEN.
sicli docli Donatus vorstellen, deh Zuscliaucrn sul die
trockene Liste vorgetragen worden, worin die Consuln
lind die Geber des Festspieles verzelclmet waren, die
docli wahrlich jedermann kahnte 5 worin ausserdem die
Schauspieler mit der stehenden Form egere f^gitj auf-
geflihrt standen. Hiichstens könnten ganz einfach die
Namen des Dichters, des Stückes, des Hauptakteurs
und des Componisten von der Bühne herab verkündigt
worden sein, wie sich die Sache Grysar dachte „über
den Zustand der römischen Bühne im Zeitalter des Ci-
cero" in der Allg. Schulzcitung 1832, S. 321. Allein
selbst eine solche Ankündigung wäre doch jedenlalls
passender vor, als nach der musikalischen Einleitung
(Ouvertüre) zu dem bestimmten Stücke angebracht;
ausserdem musste es sich sehr seltsam ausnehmen, wenn
unmittelbar darauf noch einmal der Prolog angehoben
hütte: „dieses Stück heisst so und so und ist von dem
lind dem ", am allerwenigsten ist es doch denkbar, dass
ein Paar Älluuten nach der öflentlichen Verkündigung
derProlo^us des Heautontimorumenos V. 7 sa^en konnte:
nunc qui scripserit Et ciiia Gtaeca sit, ?n partein ma-
xnmam Existiunarem scire vostruni *Jj id dicerem, statt
ni modo audissetis. Wie alt der Gebrauch der Ein-
ti'itlsmarken (tesserae) sei, worauf jNamen des Dichters
und Stücks geschrieben standen (dergleichen eine zu
Plautus Casina bei Orelli (Inscr. 2539: s. oben S. 2l9f.),
wissen wir nicht; eben so wenig, ob in den Festpro*
grammen (libelLi munerariijj durch welche die ludi an-
gekündigt wurden, gerade die scenischen Aufiührungen
') Elwas anderes, aber 7,11 viel, siiclit in diesen Worten Lad ewig,
Kan. d. Volc. S. 14, wenn er aus ihnen scliiiesst, dass „zu den
Zeilen des Terenz Menander sclion dem grösslen Tlu'iie der Römer
bekannt war und seine .Sliicke viel in der Origimilspiuciie gele-
sen wurden."
ExcvnsE. 303
spccificirt waren: sonst würden auch cliess zwei Gründe
gegen eine tituli pronuntiatio in jenem Sinne sein. *)
Auch die Nennung des Stücks im Prolog kann Donatus
nicht gemeint haben, da diess viehnehr cojiseqnens ti-
tnhiSj oder titulus schlechtweg heissen musste; mit aii"
teccdens aber, wie Donatus safrt, kann zwar der Prolog
selbst bezeichnet werden, nicht wohl aber die darin
zufällig vorkommende Namenangabe, zumal da sie nicht
einmal regelmässig war. Titulus wird ganz einfach der
Name, der Titel des Stückes sein, und Donatus muss
sich eingebildet habenj dass dieser, wie er in den Exem-
plaren dem Anfange des Stücks selbst vorgesetzt war,
so auch bei der Aufführung mit vorgetragen worden
sei. Allerdings eine Abgeschmacktheit 5 aber etwas noch
Abgeschmackteres liisst doch der den Donatus olauben,
der titulus für Didaskalie nimmt. Auf jene Einbildunar
geht es also zurück, wenn Donatus, wo er von dem
Unterschiede der Stellung Adelphoe Terenti und Tc-
renti Adelphoe spricht (s. die Stellen bei Hermann
Opusc. I, S. 296), sich des Ausdrucks pronuntiata est
bedient. Geschrieben stand das eine oder das an-
dere; geschrieben in den Exemplaren zur Zeit des Do-
natus , geschrieben wahrscheinlich zur Zeit der Auffüh-
rung selbst in den öffentlichen Anschlagzetteln (libel-
lis) und auf den Eintritts- tesseris, wenn auch noch nicht
in Plautinischer und Terenzischer Zeit; mündliche An-
kündicung lässt sich höchstens denken vor der ein-
leitenden Flötenmusik, etwa wenn an demselben Tage
mehrere scenische Darstellimgen hinter einander folg-
ten, um die Zuschauer nicht in Ungewissheit über die
*) (Bestimmter liess sich wohl sagen, dass beides noch im Anfange
des 7. Jahrhunderts nicht der Fall war : worauf ja eben die Art,
wie iu den erhaltenen Prologen (z. B. Asin. 7) die Wanien der
lateinischen Stücke angekündigt werden, hinführt.)
304 IV. UIE PLAVTrNISCIIEN DlDASK At.IEN.
Rcilicnfolgfe zu lassen. Und für solche Aurnissang ist
vollkommen bestätioend eine zweite, umständlichere Er-
wahnung derselben Sache bei Donatus de coniöed. S»
LVIII Westerh. : in plerisque fahulis ipsarinn no-
niiiia priora ponehantur quam poetnnim ....;
ipsariun Homina p r o n iifi t iabaiitiir ante fjiiaui
poetae pronuntiarentiU' . . . . ; rursiis priora poetarunt
II o min a projerehantur. Hier sieht man deutlich^
wie an die Stelle des allein richtigen ponehantnr durcli
das Streben nach Variation des Ausdrucks sich unver-
merkt das INIisverständniss pronuntiahantur einschlich»
— Was wird nun aber aus der andern Thatsache, die
Donatus berichtet? Was war es für eine Kunst^ aus
der Flülenmusik das Stück zu errathcn, wenn diess schon
vor dem Beginn der Musik bekannt war? Schon Lange
Vindic. trag. Rom. S. 45 sah, dass dfe ganze Notiz aus
Cicero's Academ. II, 7, 20 geflossen sei. Hier aber ist
gar nicht von Aufführungen im Theater die Rede, son-
dern von blossen Flütenmclodien, an deren ersten Tü^
nen Kundige sogleich erkannt hatten, ob es Antiopa sei
oder Andromacha : womit wiederum nicht einmal die
Einleitungsmusik, sondern einzelne Cantica aus jenen
Tragoedien gemeint sein werden. Donatus aber dachte
bei Gicero's Worten nur an das Theater , und musste
sich nun, um einen sachlichen Zusammenhang zu ge-
winnen, das Uebrige zurechtstellen wie es gehen wollte.
— Hiernach ist zu beurth eilen die Erürteruiig von W»
A. Becker de com. Rom. fab. S. 90 5 weit verfehlter
aber alles, was darüber Benfej vorbringt in der Ein-
leitung zu seinem Tereiiz S. 58 und noch mehr S. 59»
EXCVRSE.
305
EXCTRIS II.
Da loli auf die S. 251 erwälinten Reste iles Se-
il eca Ziiriickziiknmmeii schwerlich ■wieder Anlass habe,
so sei hier deren Inhalt kurz mitjreihcilt. Ks fjehijreil
erstlich zusaniuien zwei mit 471, 472 und 473, 474
paginirte Blätter., auf deren vier Seiten (nach dersel-
ben Reihenfolore) geschrieben stehen Med. v. 235 —
254, 255—274, 196—214, 215—234. Dann ein ein-
zelnes Blatt S. 449, 450, enthaltend Med. v. 694 —
725, 726 — 744. Endlich wiederum zwei zusammencfe-
hörige Blätter S. 375, 376 und 385, 386 mit diesem
Inhalt: Oediji. v. 395—413, 414—432, 508 — 525,
526 — 545. Mall sieht, das erste Blätterpaar war das
innerste einer Lage; der zweite Schreiber brach es
aber umgekehrt, wodurch die Blätter in verkehi'te Folge
Kamen. Das andere Blätterpaar ist das zweite eine;^
Quaternio gewesen (von aussen her gezählt), so dass
die Verse Oed, 433 — 507 auf zwei von ihm einore^
schlossenen Blätterpaaren gesclirieben standen. Denn
dieser Senecacodex hat auf jedei" Seite 20 Zeilen, der
Plautinische ohne Ausnahme nur 19: woraus, wie aus
dem Format, schon ersichtlich, dass die Schrift des
Senecatextes etwas kleiner sein müsse, als die des Plau-
tus. Zwischen zwei Scenen ist inimer nur eine Zeile
Raum 5 bei Personenwechsel inmitten eines Verses wird
abgesetzt und eine neue Zeile begonnen; ein Perso-
nenname ist nirgend beigeschfieben. Den Text der drei
ersten Blätter habe ich nach der Ausgabe von de Ma-
rolles (Par. 1064), den der zwei letzten nach der Flo-
rentiner Collectivausgabe lateinischer Dichter von 1834
verglichen. Die ziemlich geringfügigen Varianten, die ich
ausgezogen, sind diese: Med. 197 IQVAERERE 200
AEGVM 219 RABIDA 226 ILLVT 232 INMISSO
20
30G IV. DIE PL.\VTIi\'ISfT!E.\ PI !)ASK AUEN.
237 OmCI 241 FEROGIS ORE FRA(;LANTE 243
PAENITET 254HAVT 266 TVTVMAL . . 268 RO-
BVR VIRILE EST 698(699 Both.) OPIIIVGVS 699
(700) FANDAT 702 (703) C . DE 706 (707) IN-
FAVTAE 724 (725) DANVYIVS 726 (iEMMlFERI-
CYRRENS Oedip.395 INPLAG ... 405 sqq. (403
sqq.) sie singuli sese versus excipimit: EFFVSVM —
MOLLIA — LVGIDVM — QVAE TIBINOBILES —
TIIEBAE BAGGHE TVAE — PALMIS — HVG —.
413 (411) GINGI et VERNIS locos mutarunt. 510
(507j FLEVtLES 511 (508) EXPROxME 532 (530
Gupressus) et 533 (531 Virente) locos mutarunt. 544
(542) RAMOS.
FXCVRS III.
Zu S. 255.
Einer der Gründe, warum die Ei-klärung der bei
den plebeisclien, wie. bei den Romischen Spielen so oft
wiederkehrenden Formel toti instaurati sunt ihre
besonderii Scliwierigkeiten hat, liegt sogleich darin, dass
wir über die ursprüngliche, Avie über die im Verlauf
der Republik etwa modificii'te Dauer dieser Spiele
allzu unvollkommen unterrichtet sind. Für die ple-
beisclien in der That gar nicht; denn wenn mein
trefFlicher Freund Göttling Gesch. der Rom. Staats-
verfassung S. 299 berichtet, zum Andenken an das, was
die Plebejer durch ihren ersten Auszug gewonnen, seien
öffentliche Spiele der Plebejer (ludi plebei) für drei
Tage einfrerichtet und die Leitunjr derselben den Ac-
dilen übertragen worden, so bezeuct der dafür cilirte
Do
Asconius S. 76 Orcll. hicvon nichts, Pseudo-Asconius
EXCVRSK. 307
aber S. l43 Oi-. nichts über jene oder irgend eine
Zeitdauer. Die <i<däufi"e Anirabe von di-eitäeioer Feier
D P O O ö
stützt sieb wohl nur auf das iNIaireische Kalendaiium
(S. 4i>2 Orell.), wouilt auch das Amiterniscbe leiebt in
Uebereiiistinuiiiing vai bringen ist, dagegen soAVobl im
Datum, als auch, wie es scheint, in der Anga])e der
Dauer ganz abweicht das iVntiatisehe : s. u. Vielleicht
schloss auch Güttling nach Analogie der ßün)ischen
Spiele. You diesen heisst es bei Livius VI, 42, der
Senat habe beschlossen iit ladt inaxiini fierent et dies
UHUS ad t V L du um adiiceretur. Hiernach scheint al-
lerdings vor 387 die regelmässige Dauer die von drei
Tatren gewesen zu sein, obwohl davon Livius 1, 35, wo
Do ^
er die Einsetzung erzählt, keine Andeutung piht, son-
dern nur sagt solennes deinde annui mansere ; was bei
ihm die einzige Erwähnung vor jenem Zeilpunkte ist.*)
Möglich ist freilich, dass erst in der Zwischenzeit von
Tarquinius Priseus bis 387 eine Steigerung von Einem
ursprünglichen Tage auf drei eintrat. ISimmt man nun
mit Niebuhr Rom. Gesch. 111, S. 41 die Hinzufügung
jenes vierten Tages für eine stabile Einrichtung, so wä-
ren die römischen Spiele von 387 an bis vielleicht zum
J. 566 viertägig gewesen. Denn in diesem Jahre,
meldet Livius XXXIX, 7, ludis Bomnnis . . . malus in
circo instahilis in sign um Pollcntiae procidit atquc id
deiecit. ea religione moti Patres diem unum adiicien-
duui ludorum celehritati censuerunt : das Fest wäre
also von jetzt an ein fünftägiges geworden. Will
*) Bei Dionysiiis V, 57 weiden die liidi Komaiii fiir dns Jiilir 253
erwähnt, aber ohne Angabe ihrer Dimer (ty lols tjiojn'fjois t]s
nöXioj^ dyiZai.') Ein starker Doppelirrthuni ist es von Wer-
ther a. a. 0. S. 13, hiermit die unmittelbar vorher bei Diony-
sius vorkommenden dreitägigen Spiele zu vermengen , die der
Senat wegen einer glücklich abgewendeten Yerschwürungsgefahr
anstellte.
308
IV. DIR rL\\TINIS('.IIEX niTASKALIEN.
man aLcr diese Ilinzurüifiuio eines neuen Taeos als niil'
für die eine Feslfeier des bestimmten Jahres ffültis: fas-
sen, (obwohl diess dann ganz ungewöhnlieli umstäml-
lich ausgedrückt wäre,) so wird man zugeben müssen,
dass dieselbe Auffassung auch für das Jahi- 387 gestal-
tet sei, indem dann triduiuii nur die drei Tage bedeu-
tete, die das Fest schon ohne Zuthun des Senats, nach
licrkönunlicher Sitte währte. Anderseits wäre an sich
auch den zwei Möglichkeiten Raum gegeben, dass ein
387 wirklich für die Zukunft eingesetzter vierter Tag
wieder in Abnahme gekommen und 566 von Neuem
festgesetzt worden; oder dass zwischen 387 und 566
schon andere Erweiterunofen der Festdaner stattfjefun-
den hatten, von denen Livius zufällig nichts meldete.
Alicemeine Käsonnements aber von wachsendem Glanz
imd Luxus der überall siegreichen Roma im sechsten
Jahrhundert führen uns nicht zur Ermittelung von That-
sachen; und da sich auf der andern Seite, im entschie-
densten Gegensatze zu den Alles auf die Spitze trei-^
benden spätem Zeiten der Republik oder gar zu der
im Uebermass des Verenüceus schwelgenden Kaiscr-
zeit, für jene; Jahrhundert noch eine sehr bemerkbare
Stabilität und Masshaltun<T zeltend machen lässt, so
darf weder aus 59tägigen Spielen des Agrippa, nocli
selbst aus den Ka 1 e n d ai-fes te n mit einiger Zuver-
sicht zurückseschlossen werden. Denn nach diesen
(S. 398 f) dauerten erst die ludi Roman i (schlecht-
weg so bezeichnet) neun Tage, dann folgte ein Tag lür
das epulum lovis (welches bei Livius oft, aber ohne
Ausnahme nur in Verbindung mit den plebeischcn Spie-
len erwähnt wird: s. XXV, 2. XXVII, 36. XXIX, 38.
XXX, 39. XXXI, 4. XXXII, 7. XXXIII, 42), hierauf
ein Tag für die p r o b a t i o e q u o r u m (über welche
vergl. On. Panvin. de lud. circ. 1, 12), und nun aber-,
KXCVKSE.
309
inals 1 u d i R o in a u i in circo fünl' Tage lang. ''^) —
Ich habe absichtlich die viellachen Ungewissheiten nicht
verhehlt, in denen sich ein einigermassen fester Anhalt
gerade erst durch vergleichende Betrachtung des Aus-
drucks instaiirar e liidos gewinnen lasst. Wäre der
Artikel des Festus über Romani ludi erhalten, so
überhübe er uns vielleicht dieser ganzen Untersuchung i
Ursinus' "wie Müllcr's durchaus unsichere Eryänzuni»
hilft uns zu nichts. Was heisst also ludi instau-
rati sunt? oder um sogleich ein bestimmtes Beispiel
zu setzen, ter instaaiati siuit., wofür gleichbedeutende
Formeln sind triduuni oder in triduuin (Drakenb. /,.
Liv. XXYII, 21) oder pe?- tridiium uistaiirali sunt (in-
stauraruntj, auch ludis ter oder triduuin instauratum.
est (Liv. XXVII, 36. XXXI, 4) Zweifelhaft erscheitit
liier zunächst, ob diess, genau gerechnet, so viel ist
wie „sie sind über das Icstgesetzte JMass noch drei an-
*} Da es keinen andern Gegensatz zu liitli Romani in eirco gil»l.
als in scena, und seit man Ainpliitlieater lialte, in aniphi-
tlieatro: so liisst sicli daraus auf die Ausdehnung des seeni-
schen Spieles unter Anguslus si liliessen. Livius veri)indet XXXIII,
25 in Circo scetiaque facti, von den Römischen Spielen des J. 55t>
sprechend. Der gleiche Gegensalz kehrt auch bei den ludi Apol-
linares und 3Iegalenses wieder; nicht minder bei Dedicatiousspie-
len : s.u. S. 314 — Nach Analogie der Römischen Spiele hissen
sich aber vielleicht auch die zerrissenen und verslüninicllen An-
gaben der Kalendarfasten über die plcbeischen dahin couibi-
niren, dass vom 4. bis 12, Kovember ludi plebei sclilechthin, am
13. das epulum levis, am 14. e»iuorum prohatio stattfand, und
nun noch drei Tage vom 15. bis 17. ludi plebei in circo gehal-
ten wurden : wobei das Kai. Ant. zu Grunde gelegt und aus
MafF. und Amit. ergänzt worden, statt umgekehrt zu verfahren.
(Foggini oder von Vaassen kann ich nicht benutzen.) So winde
jedes Zeugniss für dreitägige Dauer des Tlebsfestes wegfallen.
(Uebcr die Angaben der Kalendarfasten vgl. jetzt die gründli-
chen Untersuchungen McrkeTs in Zeitschr. f. Alterlh.wiss.
1840, S. 545 ir. und in den Proleg. zu seiner Ausgabe von
Qvid's Fasten.)
310 IV. DIE PLAVTINI5CT1EN DIDVSKALIEN.
(lere Taue fortecselzt -worden," oder „sie haben im
OD
Ganzen dreimal wieder von vorn angefangen," also drei
Taae cfcdauert. Antrcnommen, die Latinität Hesse die
zweite Erklärung zu, so wird sie doch widerlegt durch
die zahlreichen Beispiele einer einmaligen instauratio
fsemel oder die/n unum , oder von zweierlei Spielen
in sin£^ulos dies inst.aiirati Liv. XXVII, 21). Denn
entweder verlöre so instauvare jeden Begriff der Wie-
derholung völlig nnd würde gleichbedeutend m\l Jacere,
Avas umnöglich ist; oder, wollte man künstlich erklären,
,,sie wurden auch in diesem Jahre erneuert," d. i. von
Neuem gegeben, und seniel oder ter in dem Sinne neh-
njen ,,und zwar einen Tapf, drei Ta^e lansf " so wären
doch auch damit wiedei* schon solche Stellen iinver-
Iräglich wie XXIII, 30 ludos Jecemmt qui per tridiiuni
itisiauraii suutj wofür man dann erwartete /. instuura-
runt qui p. t. J'acti sunt; vollends aber solche wie
XXV, 2 Indi )na^nifice ^facti et dient unuui instaurati ;
v"l. auch XXXT, 4. 50. XXXIIl, 25. Oleichwohl muss
CS eine von beiden Annainnen sein, auf deren Grund-
lage alles dasjenige beruht, was über die Dauer der
Festspiele Roms von Schubert S. 452, Arim. 24 aus-
geführt worden ist. Ihm sind sowohl die Romischen
als die plebeischen Spiele ursprünglich und eigentlich
eintäojicf, so oft nämlich als sie bei Livius seniel oder
dient ununi instaurati heissen; woraus denn folgt, dass
sie während des sechsten Jahrhunderts im buntesten
Wechsel der Zeitdauer von einem bis zu 5 und 7 Ta-
gen gehalten worden seien, je nachdem sie bis, ter,
quater, quinquieSj, septies instaurati genannt werden. *)
*) Ich gebe liier in der Kürze die vollstiindigcn Angaben des Li-
vius. Die liidi p 1 e i) e i sind iiistaiirirt worden 537 dreimal, 540
zweiinul, (543 nur facti,) 544 cininai, 545 zweimal, 546 einmal
EXCVRSi:. 31.1
All die oben besprochene Stelle LIv. VI, 42 ist dabei
nicht einmal i-edacht: das loti üanz unerklärt (gelassen.
Auf diesem Wege ist also zu keiner Einsicht des Wah-
reu zu gelangen. Demungeaclitct kann es auch bei der
ersten Erklärung, wonach z. B. bei gesetzlicher dreitä-
giger Dauer der Römischen Spiele das seuiel instau-
rati sunt auf die Gesanuntzalil von vier Tajren hinaus-
käme, noch nicht sein Bewenden haben. Einen neuen
Gcsiclitsj)unkt ergibt nämlich die schärfere Ermittelung
des im instaurare liegenden Begriffes, wie er vor
Allem aus Liv. II, 36 hervorgeht, wenn man damit die
Wiederholung derselben Erzählung bei Dionvsius VII,
68, Cicero de divin. I, 26, und in der Rede de ha-
ruspic. respons. c. 11 vergleicht. Man ersieht hieraus
auf's Deutlichste, dass die instauratio keine beliebicje
Verlängerung des Festes war, sondern als nothwendige
F^olge einer zufälligen Störung oder Unterbrechung oder
violata religio eintrat, also wenn (wie es in solchen
Fällen heisst) ludi intermissi, oder 7i07t rite, non recte,
minus cliligenter facti waren. Welche Kleinigkeiten dem
römischen Aberglauben als genügender Grund dazu er-
schienen, zeigen die Beispiele de har. resp. ^ 23 und
25. Jene Erzählung botrifit, wie Cic. de div. und Dio-
njsius c. 71 (xaxa laq tv^ag) lehren, ludi votivi
toti, 548 siebenmal, 549 zAveimal, 550 dreimal toti, (551 taeti,)
552 dreimal toti, 553 dreimal toli, 554 , 556 siebenmal,
557 zweimal, 564 fünfmal toti, 5G6 einmal. Für das Jahr 554 ist
bei Liv. XXXII, 7 in den \Yorten ab iis ludi pleheü itislaurali
vermuthlich eine Zahl, etwa I, II, oder III, vor instaurali aus-
gefallen. Die ludi Romani sind instaurirt worden 537 drei-
mal, 539 . .? s. o. , 540 einmal, 543 einmal, 544 einmal, 545
einmal, 546 dreimal toti, 548 dreimal, 549 zweimal, 550 einmal
und zwar, wie es nach Liv. XXX, 26 scheint, toti; 551 dreimal
loli, 552 zweimal, 553 einmal, 555 viermal, 556 dreimal toll,
557 dreimal toti, (559 facli,) 564 dreimal , wie es scheint toti
nach Liv. XXXYIII, 35 ; endlich 574 . . . s. u, S. 3l7.
312 IV. UIH PLA.VTKNJSCUEN Dl UASb-ALlEK.
(cl«;s Jahres 262) j völlig dieselbe Ueberzeiigung gewiih-
j'eti aber aiicli die Eiwäliuuiieeu des LivJus von In-
stauratioa der feriae latinae V, 19, AgI. 17. XXXlf,
1. XXX^ir, 3. XLl. 16 (=20). Diese Analogie kau»
iiiiii nicht nur, sandern niuss ohne Zweifel übergeli-a-
gen werden auch auf die ludi Romani und plebei, ob^
wohl für deren Instauration der besondere Anlass sich
bei Liviiis vor dem 40. Buche (c. 59, von welcher
Stelle später) niemals angegeben findet, in dem einzigen
Beispiel aber, wo eine eingetretene Störung ausdi'ück-
lich erwähnt wird (Liv. XXXIX, 7, s. o.), der Ausdruck
instauratum est nicht gebraucht ist. Consequenter Weise
bedeutet also nicht nur setnel instaiiraLi suntj dass ein
einzelner Tag, als an welchem irgend etwas versehen
worden, wiederholt wurde, sondern es könnte auch
septit^s iitstaitrati sunt ebenfalls auf einen einzigen Tag
sich beziehen, indem sechsmal hintereinander selbst bei,
jeder Wiederholung wieder ein neues Versehen vor-
fiel oder doch die Pontifices eine so vielmalige Wie-
derholunsr zur Versöhnung der Götter nöthifi fanden,
o n o
Indessen würde man gerade bei einer so hohen Zahl
(die übrigens nur bei den plebeischen Spielen vor~
könunfc) geneigter sein, an die mehrmalige Wiederho-
lung von mehreren einzelnen Tagen zu denken. Leicht
erklärt sich nun in diesem Zusammenhange der Zusatz
des toti zu instaarati sunt; dieser Fall trat nämlich
ein, wenn nicht ein einzelner, oder mehrere, selbst
alle einzelnen Tage des Festes für der Wiederho-
lung bedürftig erklärt wurden, sondern das Ganze der
zusammenhängenden Folge von drei oder vier Tagen
auf einmal. *) Halte also das Fest überhaupt aucl^
*) Auf das Deutlichste bestätigen diese Auffassung die Worte dc&
Dionysius c. 68: t'V dyädujyiat i«j ioQius ?«> i^ ^Q'X'"i*
EXCVRSE. 313
sceiiisclies Spiel, so uiusste allerdings '»volil in diesem
Falle immer auch dasselbe Drama zu wiederholter
Auflübriins kommen. Denn wenn man aueli (\en Ae-
dilen i\iin besten Willen zutrauen darf, das schaulustige
Volk durch IMannichlaltigkeit zu ergötzen, so war doch
zur Einlernun<T eines neuen Stückes unmöglich Zeit,
n o
und vorbereitet konnte man ja auf eine etwaige instau-
ratio eben so weui« sein : es inüssten denn für Fälle
dieser Art etAva alte Stücke , die schon eingeübt wa-
ren, ausgeholfen haben, s. Exe. 6. Nicht nothwendig
musste dagegen bei ludis, die nicht toti instaurirt
wurden, die Wiederholung gerade den scenischen Tag
IrefTcn : wofern nicht etwa das Fest an jedem einzelnen
Tage s'cenisch war. — Hier nun ist der Punkt, wo die
Frage über die regelrechte Dauer der R ö m i s c h c ii
Spiele wieder aufzunehmen ist. Da die zufilllige Ver-
längerung des Spieles bloss religionis causa, mit so
durchdrehender Stäti^keit durch instanrarc bezeichnet
wird, so werden auch beide Livianische Stellen, in de-
nen von der adiectio eines neuen Taaes die Rede
ist (VI, 42. XXXIX, 7), nicht von einfacher Instaui-a-
lion verstanden werden künucn , sondern von einer
nachhaltigen Erweiterung. Aus demselben Gesichtspunkte
ist alsdann aber noch eine dritte Stelle des Livius zu
beurtheilen, die, in solcher Strenge gefasst, eine un-
verwerfliche Bestäliounij für viertägiijc Dauer seit 387,
DO Do
jedenfalls seit der ersten Hälfte des sechsten Jahrhun-
derts, abgibt. Es ist diess XXIV, 43: Indos scenicos
per qiiatriduum eo anno (539) primuin J'actos ab
liiQas iniifi-eacoatj/ • ov ycto Siösy/dcct laviug, und c. io:
htQcey i\pt](f)iaaxo im 5-fr^j no/un/jy initiXaa&fjycci y.ai ayiufccs
314
IV. DIE PLAVTliMSCIIEN DIDASKALIEN.
eurulihus aedilihus memoriae prodiinr. Denn um diese
Worlc auf dreilägiges Spiel heziehen zu dürfen, vvel-
clies nur gerade iu jenem Jahre um einen Tag verlän-
gert worden sei, müssle Livius (wofei'n er i.iclit aus
seiner eigenen Ausdrucksweise ganz herausfallen soll)
geschrieben haben per triduum priinuin factos diemque
iinum iiistanratum : in welcher Weise er sieh wirklich
XXXI, 4 ausdrückt. Ich glaube aber noch weiter ge-
hen und aus eben dieser Stelle unter einem andern
Gesichtspunkte den Schluss ziehen zu müssen, dass im
J. 539 die Piömischen Spiele sogar schon fünftägig wa-
ren, wenn nicht mehr als lünftäeiff. Denn die ludi
scenlci waicn ja eben nur ein Theil des ganzen Fe-
stes; eine weit ältere Berechtigung hatten die ludi
cJrcenses; dauerten die erstem allein vier Tage,
was doch in den Worten des Livius unleugbar liegt,
so müssen wir unweiserlich w^enicstens einen Tagf für
die letztern hinzufügen. Wie erst beide Elemente zu-
sammen den vollständigen Begriff der ludi bildeten,
und wie sie doch in den Tagen der Feslfeier durch-
aus geschieden waren , das lehren uns klärlich nicht
nur die Kalendarfasten^ sondern auch die Analogie an-
derer Spiele bei Livius XL, 52: Indosque sceuicos tri-
duum post dcdicationeiii templi lunojiis j hiduuni post
Dini/ae, et singulos dies fecit in circo ; XLII, 10: sce-
uicos ludos per quatriduam, ununi dieni in circo fccit
(in den Jahren 573 und 579). Sehr bcmerkenswerlh
für die litterarische Eutwickelung des sechsten Jahrhun-
derts ist hierbei, welches Uebergewicht schon in jenen
Zeiten das Bühnenspiel über die Lustbarkeiten des Cir-
cus gewann. Der Zeitpunkt einer Erweiterung der ludi
Römani auf fünf Tage fällt offenbar in die zweite De-
kade des Livius: und darum fehlt uns ein näherer Be-
richt darüber. Eben um der grossen Genauigkeit wil-
EXCVRSE. 315
len, tlic Livius in der dritten Dekade den Spielen die-
ses Zeitraums "ewidmct hat, stehe ich aber auch niclit
r.n, die im J. 566 geschehene abermalige Erweiterung
für die unmittelbar nächste zu halten, dergestalt dass
erst jetzt das Fest , wenn es bis dahin fünftägig war,
ein stehendes seehstämVes wuide. Hiei-nach hätten wir
also für fast die ^anze P.] a u t i n i s c li c Zeit (min-
destens) fünftägige Dauer der Pv (»mischen
Spiele als feststehend anzusehen: wonach denn Icr
inslanrati im Ganzen acht, ter toti instaurati fünf'.ehn
Ta£[c währten u. s. f. Zu<rleich folot aus dieser Auffiis-
sung der letztgenannten Formel auch für die ])le hei-
schen Spiele, dass ihre regelmässige Dauer ebenfalls
mehr als eintäiriof niuss gewesen sein: nähnien wir also
etwa drei Tage an, so hätten quinqiiics toti instauiuitl
fünfzehn Ta^e eedauert: welcher Fall indess ein einzi-
ges Mal vorgekonunen ist. Darauf, dass das plcbeischc
Fest nicht dieselbe Ausdehnung erhalten zu haben
scheint, wie das Piömische , geht es wohl zurück, dass
wir dort zwar septies instanratos und quinqaies totos
iustaiirntos, hier nur quater instanratos und ter totos
instanratos ludos hnclen. — Nachdem sich so ergeben
bat, dass die Instauration der Spiele deswegen geschah,
damit, wie es de harusp, resp. beisst^ errnta expiarcn-
tiir et nicjites deoriun ininiortaliuni ladormn instaura-
tioue placarcntur , so sind abweichende \ orstellungen,
wie dass Fortsetzung des Spieles in der Freigebigkeit
der Aedilcn ihren Grund gehabt, nothwendig zu besei-
tigen. Auch Niebulir theilte eine ähnliche Vorstel-
lung, wenn er III, S. 4l schrieb: „Die Hinzufügung
eines Tages zu den grossen Festspielen war etwas ganz
anderes als die Verlängerung oder Wiedeidiolung der
Feste um einen Tag oder mehrere, wie es oft i n
Freude oder Leid geschah." Ich vermisse dafür
316
IV. DIE PLAVTINISOHEN D1DÄ.SK ALIEP«.
durchaus den Beweis. Es kann frellicli ehien A'jgen-
blick aiiflallen, dass auf diese Weise den Aedilen die
Freiheit, ihrer verschwenderischen Liberalität auch durch
beliebige Ausdehnung der Feier den Zügel schiessen zu
lassen, ganz genommen wird, jedenfalls jedes Zeugniss
des, iu Angabe der Instauralionen doch so gewissen-
haften Livius für etwaige . fr e iw illi g e Verlängerung
wegPällt. Hierauf lässt sich indess treffend erwidern,
dass, auch wenn man iiislaiirare von freiwilliger Ver-
längerung verstehen wollte, doch Glanz des Festes mit
seiner Dauer keinesweaes Hand in Hand eehcn würde.
Im J. 540 waren die Römischen Spiele tnagjtifice fa-
cti und doch nur diem unutn insLaiwati (Liv. XXV, 2),
552 niagnißce apparateque facti und doch nur hi-
düiun iiistaurati (Liv. XXXI, 4), 553 magno apparatu
facti und nur diem uniun instaurati (XXXI, 50), 554
desgleichen und gar nicht instaurirt (XXXII, 7 *) , und
ganz derselbe Fall findet bei den plebeischen Spielen
des J. 543 statt (XXX, 6). Ja als der übertriebene
Luxus des Ti. Sempronius Gracchus im J. 571 ein
Einschränkungsgebot hervorruft, geschieht mit keinem
Worte einer ungebührlichen Ausdehnunfj in der Zeit,
sondern nur des unsinnigen Geldaufwandes Erwähnung,
Liv. XL, 44: Alles zum Beweis, dass gesteigerter Prunk
des Festes nur ein intensiver, kein extensiver sein konnte.
Andere kleine Bedenklichkeiten aber, wie dass bei den
zahlreichen Votivspielen , mit Ausnahme der oben be-
handelten Stelle bei Liv. II, 36, von keiner Instaura-
tion Meldung gethan wird, müssen bei der Alternative,
entweder von einem willkührlich gesetzten oder einem
histcTrisch begründeten Begriff des instaurare aaszuge-
*) Mur zweimal liid't besondere Pracht der AHsnisliinc: mit unije-
Wühiilich aussjedehiiter tnslauratio zusammeo C''iv. XXXIII, 25. i2j
KxcvnsK, 317
liru, oline Weiteres tlaran^cgcLcn werden. An so liäii-
liger und so hoch gesteigerter Wiederhohing ])loss re-
li^iouis caussa wird nur der einen Anstoss nehmen,
der von der nnolauhlichen Aasdehnun<r des römischen
o o
Prodipial- und Ausnralwesens keine hinJänolich umfas-
sende Vorstelhmg liat. Seltsam kann es scheinen, dass
Livius diesen Zusammenhang früher niemals, erst im
40. Buche aber ein einziges Mal andeutet, in der oben
S. 312 nur im Vorbeigehen erwähnten Stelle cap.59'- ludi
Romnui instauraii ab aedilihus cunilibiis Cn. Senülio
Caepiojie j4p. Claudio Cetitlione propter prodigia qiiae
cvenerantj worauf deren nähere Angabe folgt und hin-
zugesetzt Avird: ad ea expiända nihU ultra ^ quam ut
ludi iftstaurarentnr , actum est. Der Fall ist indess
etwas verschieden dadurch, dass es ausserhalb der Fest-
feier liegende Ereignisse waren, durch welche eine Wie-
derholung des gesamujten Spieles (wie es scheint) be-
dingt wurde. Es war im J. 574.
Uebrigens ist die, schon oben S. 290 benutzte,
wichtige Stelle des Livius XXIV, 43 (die einzig die-*
sen Sinn haben kann, dass es damals zuerst vorgekom^
mcn, dass das von den Aedilen besorgte scenische
Spiel vier Tage h i n l e r einander fortgesetzt
worden) mehr als einem Missverständniss ausgesetzt ge-
wesen. Kaum Erwähnung verdient es, dass man in ihr
sogar eine Angabe über die erste dramatische Auffah-
rung, die Rom überhaupt gesehen, hat finden wollen:
gänzlich \meingcdenk nicht nur der hinlänglich beglau-
bigten ersteji y\uffuhrung des Livius um 513 (so gross
auch die chronologischen Differenzen hierüber schon im
Altei'thume waren, s. S. 295), sondern fast aller Produktio-
nen dieses Dichters, so wie ohne Zweifel des grössten
Theiles der Naevianischen und eines kleinen der Plau-
linisehen, die sämmtlich vor 539 fallen müssen. Anders
318 IV. DIE PI.\VTIMSCUEN DIDASK ALIEN.
Osann in den Anal. ciit. S. 5G f. und vor und nach
ihm viele- andere. Nacdi ilnicn soll in den Woi-ten des
Livius nur hervorgehoben werden, dass damals zuerst
die Besorgung scenischer Spiele in den Amtsbe-
reich der c u r u 1 i s c h e n A e d i 1 c n gelangt sei. Wäre
den» also, so müsste daraus, sollte man denken, die
Folgerung gezogen werden, dass vor 539 Dramen nur
an den ludis plebeis gegeben wurden: (obwohl 26 sol-
che Feste, von 513 bis 539 gerechnet, vielleicht nicht
einmal ausreichten liir die Menge der bis dahin in Rom
schon gedichteten Schauspiele, auch die Curuliidilen
wohl nic:ht 26 Jahre lang sich mit der neuen Er<r(')tz-
lichkeit von den ])lebeischen den Rang ablaufen liessen
in der Gunst des schaulustigen Volks.) Aber nein, diese
Folgeruuü wiid nicht üezo<ren, vielmehr bei der ersten
dramatischen Aufführung des Livius jetzt ziemlieh ein-
stimmi«! an die von Cassiodor bezeugten ludi Romani
o o
gedacht. Wie ? also die übrigen Theile dieses Festes
besoraten die xAedilen seit liinirer als einem Jahrhun-
dei't (vgl. Liv. X, 47 für das J. 457), den damit ver-
bundenen und hinfort en<r dazu oehoriiien scenischen
o o O
Theil aber nicht? Seltsame Vorstellung einer so bei-
spiellosen Trennung! Und Wer übernahm denn nun
den scenischen Theil? — Der Praetoj*. — Der Praetor,
der weder Irüher noch später das Mindeste zu thun hat
mit der Ausrüstung der grossen Spiele? Aber Livius,
sagt Osann, wo er von den Darstellungen des Etrusci-
schen Histrionen berichtet (VII, 2), thut der Aedileu
keine Erwähnung, was er gewiss nicht unterlassen hätte.
Wie und w^inn jene Darstellungen oeaeben wurden,
darüber sind wir überhaupt nicht unterrichtet: (denn
die von Schubert zum Beweis , dass das Etruscische
Spiel mit den lutlis Romanis verbunden worden , aus
Livius angeführten Stellen beweisen alle zusanaiien
EXCVRSE. 319
•
iiiolits:) und Consoqucnzeii von der einen Gattung auf die
andere sind gar nicht schleelilhin gestaltet: vgl. S. 2301.
Doch diess bei Seite gelassen , thut denn Livius bei jener
Celegenlieit etwa der Praetoren Erwälmung, was er (sez-
zen wir liinzu) doeh nicht weniger unterlassen hätte, wenn
sie es waren, die jene Darstellungen leiteten ? Mit nieh-
ten. INichts bleibt, Osann noch übrig, als sich schliess-
lich darauf zu berufen, dass doch sjiäterhin von den
Praetoren Spiele, und zwar auch scenisclie, gegeben
worden seien. Man untersucht die Beb «stellen , und
erstaunt nur Erwähnungen der — Apoliinarischen Spiele
zu finden. — Und wie ungeschickt hätte sich Livius
ausgedrückt, wenn er sagen wollte, was ihn Osann sa-
gen lüsst. Das musste etwa heissen ludos scenicos ab
curuUbus aedilibus eo aujio pruniim J'actos et quater
instauratos memoriac proditur^ oder ludos scenicos et
per quatridauin quideiii ab cur. aeiL u. s. w. oder in
ähnlicher Weise. Man vergleiche nur, welche präcisc
Wortstellung in analogen Fällen bei Li\ias stattfindet,
z.B. X, 47 eodem anno coronati primum ludos Ro-
manos spectauerunt. — Leicht ersichtlich ist hieraus,
welche aufl'allende Unrichliokeiten in Weicliert's
Worten (Poet, lat. reliq. S. 335 u.) enthalten sind:
j^dministratio ludorum cum o mnium tum etiatn sce-
nicorum indc ab anno V. C. 541 ab yleddibus Curu-
Ubus facta estj auctore Lü'io lib. XXI f^j c. 43, quem
locum docte illustravit Osannus in Analect. p, 56.
EXCVRS IV.
Zu S. 203.
Die commentarii magis tr a tuum als letzte
Quelle der Didaskalienangaben hat mit Einena Worte
320 IV, ütE PI,AVT!NlSr.UF.r< DlÜASK ALIEN.
*
INIadvif^ Opnsc. ncad. S. 109 Aiim. ongodeutet, wäh-
rend Grysar Allg. Sclinlz. 1832, S. 317 Verschieden-
artiges mischt, Ranke Vit. Aristoph. S. CLXIV Alles
auf Nacliahmiing der griechisclien Didaskalienlitteratur
zurückfuhrt. Diese gab allerdings römischen Gelehrten
den Anlass, auch für die einheinüsehe Dramatik aufAh-
fassimg statistischer Verzeichnisse Bedacht zu nehmen;
den Stoff selbst aber konnten wenigstens die ältesten
derselben, die der ersten Hälfte des siebenten Jahr-
hunderts angehören, nur aus den aktenmässiiren Lrkun-
den entnehmen. Es werden übrigens hier sc-liärftir,
als von Lange Vindic, trag. Rom. S. 3 und Grysar
a. a. O. geschehen ist, zu scheiden sein solche Schrif-
ten, worin dramatische Aufführungen nur beiläufig und
in der einen oder der andern Beziehung erwähnt sein
mochten, und solche, welche planmässig die vollstän-
dipcn Didaskalienaufjaben überlieferten. Zur ersten
Klasse lassen sich rechnen z. B. Varro de poetis und
desselben scenicae origines *) ; desgleichen natürlich
die in Versen schreibenden Volcatius Sedigitus
*) Dass Vano's ..Scenicae origines" nicht bloss die eigent-»
liehen Anfänge der Bühne Ijchandelten, sondern auch in spätere
und historisch helle Zeit des kunstmässig entwickelten Drama
mit chronologisch genauen Beslinininngen eingingen , lehrt das
kurze Fragment bei Charisius S. 90 : Varro de origittibus sceni^
eis secundo : Appio Claudio Pnlchro aedilc. Die hier
bezeichnete Aedilität fallt in das J. 536, und was Varro von ihr
berichtete, scheint sich aus Valerius Max II, 4, 6, zu ergeben:
C. Pii l eher scenam varielale eolorinn adumbraril, tacnis ante pi~
dura tahulis extenlam. — Uebersehcn ist ein Citat des Servius
Zu Georg. I, 19: Varro de originibiis seenieis vel in Scauro:
dem also diese Bücher wohl gewidmet waren. — Dieselben Bü-
cher bezeichnet wahrscheinlich Servius zu Aen. X, 894 : ut eliain
Varro in ludis Ihealralihus docel ; verschiedene Werke
sind hier wohl so wenig zu verstehen, als bei dem Wechsel der
Titel Qiiaesliones Plautinae und de comoediis rianlinis : s. oben
EXCVRSE. 3Q1
de pöetis und Licinius Pore ins, über den s. Mad-
vig S. 107, so wie selbst Attius in dem Didascalieon
libri, über Avelebe Grysar a. a. O. und ebend. S. 7l4
nicht riebtio" urtbedt. Dagegen eine vollständige Mit-
tbcilung der den Urkunden entnommenen Data gab ge-
wiss V a r r o de actionih us scenicis *), welches
wohl das Hauptbuch dieser Gattung gewesen ist; in
specieller Beziehung aufPlautus vielleicht auch derselbe
V a r r o in den Ouaestiones Plautinae ; mög-
licher Weise feinier von denen, deren indices mit Rück-
sicht auf Plautus Gellius III, 3 anführt, namentlich A ur e-
lius Opilius, wegen seiner ,,Pinax" betitelten
Schrift. Denn das von Gellius gebrauchte Wort indi-
ces ist viel zu unbestimmt, um daraus mit Nothwen-
digkeit auf eigene didaskalisehe Werke (im Sinne grie-
chischer Didaskalienschreiber) zu schliessen. So gut,
wie Gellius beim Voleatius, der mitten unter Verfas-
sern prosaischer Schriften steht, nur die Plautinischen
Stücke selbst genannt, besehrieben, beurtheilt finden
konnte (vgl. Sueton Vit. Tei\ c. 2) , brauchen auch
S. 178 f.; von nichtsccnisclien ludi näniiich , von derglei-
chen bei Servius die Rede ist , handelt auch ein Citat aus dem
ersten Buche de scen. orig. bei Gensoiinus de die nat. c. 17.
Sonst Hesse sich auch an die ßüciier de actionibus s c e u i-
c i s denken.
*) Ein Citat des Charisius S- 119 lautet: velcre vino. Varro
de actionibus scenicis terlio. Wie , ^'^ enn sich diese Worte des
Vano auf die oben S. 200 behandelten Verse des Casiuaprologs
bezo!>en : Qui ulunliir vino vetere, sapienlis juito, El qtii lu-
benter veleres speclant fabulas — , Varro also diesen Prolog
kannte, und in Ermangelung einer ursprünglichen didaskalischen
Ueberlieferung auf die Andeutungen eines spätem Prologs eben
so,- wie wir, angewiesen war, um die Zeit der ersten AufFührung
der Casina zu erniilleln? — Wiire jene Beziehung sicherer,
als sie es bei der Kürze des Citats sein kann, so hätten wir eine
sehr werthvolle Bestätigung und Erweiterung alles dessen, was
lediglich nach innern Gründen oben S. 92 ff. 115. 235 über das
Verfahren des Varro aufgestellt worden ist.
21
322 IV. DIE PLAVTINISCFIEN DIDASKALIEN.
x\ e 1 i u s Stilo, S er vi US Claudius (zuglcicli mit
Opilins als Glossograplien LeLanilelt in Diss. VI) und.
JManillus nur alloemein litterarhistorische Verzelcli-
n
nisse verfassl zu haben , oline dass dai'in alle Einzeln-
heilen wie Festspiele , Namen der Aedilen und Con-
suln u. s. w. zu finden waren, ja können sie vielleicht
sogar nur über Acclitheit und Unächtheit Plautinisclier
Komödien creiutheilt und deren Listen entworfen ha-
ben: lauter Möglichkeiten, unter denen zu entscheiden
jeder Anhalt fehlt. (S. jetzt die eindringendere Aus-
führung in Diss. III.) Ich gebe hier nicht auf Schrif-
ten späterer Zeit ein, und bemerke nur vom Do na-
tu s, dass dieser ältere didaskalische Werke selbst
nicht niehr benutzte, wie auch Schopcn's Meinung
de Terent. et Don. S. 48 zu sein scheint. Zu seiner
Zeit waren die vollständigen didaskalischen Angaben
schon in die Handschriften der Komiker übergegan-
gen, und nur diese tituli hat Donalus vor Augen, und
gibt in seinen praefationibus zu den einzelnen Komö-
dien nichts als eine hie und da paraphrasirende Wie-
derholung derselben.
Wenn übrigens in den römischen Didaskalien,
wie S. 263 f. erörtert, die laufende Nummer in der chro-
nologischen Reihe der Dramen eines Dichters vermerkt
wurde, so geschah auch diess nach dem Vorgange der
griechischen, aus denen sich in den VTZO^eaSLg zu So-
phokles Antigone und den Vögeln des Aristophanes
die Notizen erbalten haben: Afi'AfXTat Ss TO dgäfia
rovTO Xß\ und eotl de Xs oder nach Di nd or f Arist.
fragm. S. 37 f. eati de le. Vergl. ebend. S. 104,
Ranke Vit. Arist. S. CLXVII, Wex *) Prolegom. z.
*) Die neuerliche Vcnmillumg von W c x im Mus. f. Philol. II, S.
140 f. (vgl. 0. Jahn ebcnd. III, S. 140), dass diese Zahlen sich
EXCVRSE. 323
Aniig, S. 35, und schon Casaubonus t. Athen, bei
Bückh Graec. trag, princ. S. lOS- Auch von diesen
Angaben bemerkte Bückh Corp. Inscr. I, S. 351 a,
dass sie niclit aus den Oriorinalurkunden stammen könn-
ten, sondern von den Litterarhistorikern hinzugefügt
seien. — Ein drittes Beispiel ist neuerlich hinzugekora-
nien aus dem Vatikanischen Argumentum zur Alcestls,
woraus ich bei diesem Anlass die hieher gehörige
Stelle , die nicht völlig genau mitgetheilt worden ist,
streng nach der Handschrift hersetze: To dgä^ta ETZOiri-
^Kl t|. edidäy^i^ i%\ yXavKivov dQyjovToq to A: %Qä-
xoQ riv (TO(poxh]g devregog svgiKrSijg. xgiqcraaLg dXx-
a
aaiovL tu dia-^^acplXa tti'kEcp. dXxijcrTidL. to di dgä-
xaTaaTgocprjv
fxa xa^ixaTsgav i/^eu xriv xaTaaxevtjv. Das inoLiq^ri
entspricht vollkommen dem facta est der lateini-
schen Didaskalien. Sorgfältig hat über das Vatika-
nische Fragment gehandelt Glum de Euripid. Al-
ccst. S. 7 ff. , obwohl seiner Emendation iE die von
Wclckcr (die griech. Tragoedien S. 450) ta' vorzu-
ziehen ist, auch xaTaat QO(pi]V, wie man nun sieht, mit
Recht von Hermann Praef. Gjclop. S. VII (gegen
Glum S. 15) in Schulz genommen wurde, obgleich es
Dindorfs jMittheiluug nur als Conjectur erscheinen
liess. Auch im Argumentum zum Hippolytus irrt der-
selbe Gode.v in den Zahlzeichen: öXvfjiTibddog etil v^.
£T£L h, statt :7r^ . Das £7tl , was auch ein Pariser bei
Matthiä hat, kam aus der üb eingeschriebenen Correctur
der falschen Naraensform 'A^elyovog in den Text.
nicht auf eine chronologische , sondern nur auf eine alphaheti-
sche Ordnung beziehen , wird sich ihm hei näherm Eingehen
selbst nicht bewähren. Bei Euripides sowohl wie bei Terenz
lassen ijioiijx'}'] und facta eil keinen Zweifel zu.
324 IV. DIE PLAVTINISCHEN DIDASKALIEN.
EXCVRS V.
Eine so gewichtige Autorität, wie der BeiDl^iiuis,
ist es, auf welche nach dem S, 265 f. Mitgetheillcn die
geläufige Angabe von einem Verhültniss der Tei'enzi-
schen Heeyra zu einem Menandrischen Stücke zurück-
geht, die Grauert in den Histor. und philol. Ana-
lekten S. 124 aus einem blossen Druckfehler der Leip-
ziger Ausgabe des Bcnlley'schen Terenz herleiten wollte.
Schon Becker de comicis Rom. fabulis S. 77 be-
merkte, dass AleiiandriL auch bei Faernus, Pareus, Bent-
\ay (und hier zwar schon in der Cambridger Original-
ausgabe) stehe. Wiewohl nun dieses Problem zu er-
schöpfen hier nicht der Ort sein kann, so will icli doch
in der Kürze die Hauptmomente, welche der Untersu-
chung als Grundlage dienen müssen, schärfer als bisher
gescliehcn hci'ausheben. yipollodoru steht erstlich in
keiner einzigen Handschrift 5 so viel ich deren gese-
hen, fehlt, mit Ausnahme des Bembinus , die Angabe
des griechischen Originals gänzlich. Wenn Meineke
Hist. crit. Com. Gr. S. 464 sich auf Pighius Annalen
n, S. 392 beruft, so ist dagegen zu erinnern, dass
nicht der Name yJpollodoru es ist, welchen Pighius ex
antwuovurn ejceinplariuni fideli collatioiie correctius zu
üeben von sich aussagt: denn den behielt er vielmehr
aus den Ausgaben bei: sondern dass sich jene Worte
gerade auf die Abweichungen des von ihm constituir-
ten titulus von dem in den Auscaben befindlichen be-
ziehen j diese Abweichungen selbst aber, deren man-
cherlei sind, behaujitct er gar nicht alle in den aiiti-
quis excrnplard>iLs so gefunden, sondern nur n)iltels ver-
gleichender Benutzunjr derselben, übrigens aber auf
dem Wege subjectivcr Combination aus sachlichen Grün-
den aufgestellt zu haben: und nicht einmal Handschrif-
EXCVRSE.
325
ten sind uiit den exeniplarihus nothwendig gemeint,
sondern auch alte Ausgaben. In diesen aber sind die
Worte Graeca Jpollodoru in die Didaskalie offenbar
erst aus Donatus Praefatio eingesetzt worden *): mit
welcher Praefatio übereinstimmt der nicht von Sueton,
sondern von Donat selbst herrührende Schluss der Vita
Tercntiij der ursprünglich so gelautet haben mnss: Duae
ah yjpoäodoro Carystio translatae esse dicuntur Co-
mic o ^ Phormio et Hecjraj qaattuor reliquae a Me-
nandro. Denn wiederum aus dieser Vita ist geflossen,
-was in der von ]Mai herausgegebenen Ambrosianischen
S. 38 steht: duae ex Jpollodoro' Cavicio ^ Hecjra
et Phormio j woraus in Petrarca's Vit. Ter. S. XXXV
Westerh. Jpollodorum Corinthiiun geworden ist. So
kommen wir also auf Donatus als einzige Quelle für
den Namen ApoUodorus zurück. Hier ist es aber wich-
tig, auf den Unterschied zu achten, der sich in Do-
nat's Erwähnung der griechischen Originale zu den ver-
schiedenen Komödien herausstellt. Zur Andria heisst
es : de loco nomen accepit et a Menandro prius et
Tiunc ah ipso Terentio ; zum Eunuchus: et est palliata
Mcnandvi vetiis -, zu den Brüdern: liaec fahida yldel-
phi palliaLa ; zum Phormio : haue comoediam manife-
stum est prius ah y^pollodoro sab alio nomine . . .
Graece scriptam esse. Wie aber drückt er sich aus
zur Hecvi'a ? Haec fahula Ap ollo dort dicit iir
•) So viel ich ehemals , von der an alten Drucken reichen Bres-
lauer ßihliotliek unterstützt , dem Verhältnisse der Tercnzaus-
gaben habe nachkommen können, stammt diejenige Redaction der
Didaskalicn, welche jetzt die Vulgate bildet, ursprünglich aus
den Emendationen des Ant. Goveanus (Venedig 1567) her.
Die frühesten durchgreifenden Veränderungen, zum Thoil aufEin-
mischuug von Brocken aus Donat's Vorreden beruhend, habeich
bei Guido luvenalis und lodocus Badius Ascensius
gefunden, von denen ick eine Ausgabe vom J. 1508 benutzte.
326 IV. DIE PLAVTINISCHEN DIDASKALIEN.
ej-^e Graeca. Mau sollte fast glaiiLcn *), Doiiat habe
ein griecliisclies Stück des Apolloclor gar nicht in Hän-
den gehabt, sondern die wenigen Parallelstellen, die er
in» Coninientar zur liecyra aus Apollodor anführt, bei
altern luterpretcu vorgefunden und nur daher entlehnt.
ÜNiinmt man zu diesem allen hinzu, dass eine Exi;^)«
des Apollodorus nirgends im Allerthume erwähnt wird
(und doch kann hier von einer Umtaufung nicht die
Rede sein) 5 dass es lerner in der Didaskalie des Bern-
Linus , eines wenig Jüngern Zeugen als Donat selbst,
ausdrücklich heisst GRAECA IME^A^ÜRU5 endlich,
dass Sidonius Apollinaris (Epist. IV, 12), während sein
Sohn die Hecjra las, die 'YjiHT^i-KOVTeQ des Menan-
der, Jhbulani similis argumenlij in der Mand hatte, quo
absoliitius j'hjthrnos comicos sequeretar: so darf doch
die Meinung derer, welche die Hecjra als aus Menan-
der und Apollodor gemischt bezeichneten , nicht so
schlechthin als unbe^i'ündet bei Seite aeschoben wer-
den, wie es z. B. von Grauert geschah. Hiermit ist
nun freilich die Betrachtung dieses Gegenstandes noch
nicht abgeschlossen, hauj)tsächlich um dreier Einwürfe
willen, die sich machen lassen. Erstlich nämlich, wenn
die Hecyra Avirklich nach Menander's Epitrcpontes ge-
dichtet war, sei es auch nur theilweise, wie sollte da
Donat nicht auch Parallelen aus Menander in den al-
tern Commentaren, woraus er die Apollodorischen ent-
nommen hätte, vorfrcfundcn haben? Gleichwohl führt
er aus Menander zur ganzen Hecyra nichts an. Zwei-
**) Aul" Aiilass dieses bescheidenen Ausdrucks beleliren mich W. Ih-
ue's „Quaestioiies Terentiaiiae" Cßo»" . 1S43) S. l3 (von den
Worten Efjo aulem nihil dubium esse in hac re credo an) durch
die Nachweisung, dass Donal's Anführungen griechisclicr Origi-
nale sämmtlich nur aus einem altern Connnentar geschöpft zu
sein scheinen.
EXCVRSE 327
Ions entsprechen allerdings die aus den 'Ej%tTp67iovTeg
erhaltenen Fra'jmente dem Terenzischen Stücke car
nicht. Endlich ist nicht einmal im Alli^enieinen fiifr-
lieh abzusehen, welche Partie der Hecyra etwa einem
zweiten .Original könnte entnommen sein, da die Hand-
lung so durchaus einfach ist, dass kaum eine Scene
entbehrt werden kann zur Vollständigkeit auch nur ei-
ner einzigen Komödie : ein Verhäliniss, welches auch
in den Worten des Euanthius de fabula S. LVt West,
angedeutet ist: Jiaiii excepta Hecjra, in qua luiius
PanipliiU anior est , celerae quinque hlitos adulescen-
tes habcnt.
EXCVKS VI.
Zu S. 267.
Zugleich a clor es primär um (oder, wenn sie
zusammen auftraten, primaruni und secuiidariuii) und
domini gregis w^aren wenigstens Ambivius Tnr-
p i o und A 1 1 i 1 i u s P r a e n e s t i n u s : worüber das
Nähere bei Grysar S. 357 f.- und eine sehr proble-
matische Vermuthung bei Benfey S. 60 f. Ueberse-
hen worden ist eine Bestimmunfr, die aus dem zweiten
Prolog" zur Hecyra zu entnehmen ist. Ambivius sagt
dort am Schlass: ut luheat scrihare alias mihiqitc ut
discere Jioi'as' expediat j posthac prctio emptas
nieo. Nun waren es aber doch anerkannter Maassen
die Aedilen oder wer sonst gerade die Festgeber wa-
ren, von denen den Dichtern ihre Stücke abgekauft
wurden: s. Grysar S. 338; wie kömmt also Ambivius
dazu, zu sagen pvetio meo? Wir sind hier dem Dona-
tus grossen Dank schiddig, der, gewiss aus altern QueL
len schöpfend, das Sachverhällniss so aufklärt, dass
328 IV. DIE PLWTINISCIIEN DIDASKALIEN.
Ambivius (offenbar nicht als actor, sondern als Vorsie-
her einer Sehauspielergesellscliaft) den chrenwertben vVe-
dilen, denen in der Regel berz,licb ^venig Urllieil und
Gescbniack in Sachen der Poesie beiwohnen mochte,
eine Abschätzung des zu erwerbenden Stückes. machen,
damit aber zusleich eine Garantie übernehmen musste
ö
für das Bühnenolück des Stückes. Denn den auf den
o
Vorschlag des Schauspiclunle]*nehmers gezahlten Preis
hatte dieser selbst dem Käufer zu erstatten, wenn das
Stück durchfiel. So weit Donatus. Es mochten sich un-
ter diesen Umständen die Dichter, die ein Stück zur
AufTührung gebracht wünschten, im gcwöhtrlichen Lauf
der Dinge gar nicht immer zuerst an die Festgeber
wenden, sondern sogleich an die, doch nicht zu über-
springende, Mittelsperson, durch die das Honorarge-
schäft beim Festgeber erledigt werden rausste. So ge-
wännen wir auch eine viel ])robablere Interpretation der
Verse im Prolog zum Heautontimoraraenus (43 ff. neun
jiiuic novas qui scribuntj nil parcunt seiii: si quae la-
horiosa est, ad nie curj^itar u. s. w.), als wenn das
ciirritur auf die Aedilen bezogen wird. Der Schauspiel-
direktor war also zugleich der eigentliche Unterneh-
mer, der natürlich ausserdem auch für seine und sei-
nes -Tax Leistunoen mit dem Festgebcr Contract ab-
schloss: s. Prol. Hcaut. 48. Prob II. Hec. 41. Man
sollte nun erwarten, dass der Abschätzung des Stückes
die „ProbevorstellLino" voranaeganaen wäre, von der im
Prolog des Eunuchus die Rede ist (vgl. Grysar S. 359 f.) ;
allein nach den klaren Worten des Prologs (V. 20 ff.
postquarn aediles cmernnt , vcrfecit sihi ut inspiciandi
esset copia: nuegistratu.s ciiiii ihi adesset:, occeptast (is^i)
war die Ordnang ociade umgekehil, das Risiko also
von dem Direktor der Trappe nach blosser Leetüre des
Stücks zu übernehmen, und die dort erwähnte ,, Probe-
EXCVRSE. 329
Vorstellung'^' nicht mehr und nicht weniger als was auch
heut zu Tage eine Tiieaterprobe für die Schauspieler
ist: welcher Probe der Magistratus sehr natürlich hei-
wohnte, um doch von dem Stücke, das sein Fest schmük-
ken sollte, luid über dessen Wcrth und muthraassli-
chen Effekt er sich ganz auf den Direktor verlassen
hatte, selbst eine vorläufige Kenntniss zu gewinnen. Gar
nicht in eine Pvcihe mit diesen Massregeln und stehen-
den Einrichtungen ist der ausserordentliche Fall zu stel-
len, dass der noch gänzlich unbekannte Terentius, als
er sein erstes Stück den Aedilen anbot, von diesen
zu einer P r o b e v o r 1 e s u n g in Gegenwart des bewähr-
ten Dichters Gaecilius *) veranlasst wurde: was als eine
Privatveranstaltung zu betrachten ist, und nicht den
Schluss gestattet, dass „der curalor ludorum neue Di'a-
men seiner Censur (?) unterwarf (Grys. S. 359), oder
dass „fabida anteaquam ageretur , censori ab aedilibus
constituto rccltanda erat, ut is, fabulam an agere lice-
rct, iudicaret," wie Osann Anal. crit. S. 1 43 will 5
auch Weichert's (Poet. lat. rcliq. S. 334) Anwen-
dung des Factums ist frenidai'tig und vermischt die Zei-
ten. Vgl. Lange Vind. trag. S. 24. — Wenn unter die-
sen Umständen der TJnteruehmer allerdings zu Schaden
konimen konnte, so halte dagegen der Dichter sein Ho-
norar weg, welches Schicksal auch das Stück trai. Diess
•) Siict. Vil. Ter. 2. Uie Richtigkeit der Verbesserung Caecilio
für Cacrio ist um so weniger zu bezweifeln , als Ilieronynuis
lediglich ans Sneton (oder Donat) gescliö|)ft iuit, wie schon Sca-
liger liciuerklc. Verderbnisse des Kaniens Cacciliiis s. bei \V e i-
chcrt l'oet, lat. rel. S. 90. -Das chronologische Bedenken hebt
sich auf andere Weise. In 0 sann's Erörterungen S. 143 fl". ist
übrigens fast keine Behauptung , der ich nicht widersprechen
müsste ; alles, was iiber yrima Andria, über doppelte Aufführung,
über die I'rologe zur Andria und zu den Adolphen gesagt ist,
halte ich für ganz oder halb falsch.
330_ IV. DIE PLAVTlNISCfiEN DIDASKALIEN.
geht aus Prol. I. Hecyr. V. 5 ff. licrvor: nunc Jiaec
plane est pro nova: et is^ qni scripsit hanc , oh eani
rem noluit iteruin referre , iit iteriun passet veiidcre.
Die Worte künneii nur den Sinn haben : der Dichter
hätte, als die Hecjra das erste IMal nicht durchgespielt
werden konnte, gleich damals, au demselben Feste
und unter denselben Aedilen, einen wiederholteu Ver-
such zur Aullührung m.acheu kiinnen, der dann wohl
glücklicher ausgefallen wäre ; er zog es aber vor , das
Stück zurückzuziehen, um es jetzt, von andern Festge-
bern, noch einmal bezahlt zu bekommen; wozu Donat
ganz recht sagt : in quo nialuit as^aruni poetaiii populo
ifiducere quam suo operi clißlclentein. Es konnte aber
der Dichter nunmehr auf nochmaliges Honorar Anspruch
machen, weil eben das Stück, welches gar nicht bis zu
Ende gespielt worden, in der That so gut wie neu
(plane pro nowaj war. Denn wenn Grysar S. 338 be-
hauptet, die ludorum curatores hätten, „wenn Stücke von
„noch lebenden Dichtern aufgeführt wurden, die den-
„selben gebührenden Honorare, und zwar so oft, als
„eines ihrer Stücke gegeben wurde," zu bezahlen ge-
habt, so ist diess uui so falscher, als gerade das dafür
angeführte Beispiel des Eunuch us das Gegentheil be-
w^eist. Es war ja eben eine ganz absonderliehe Aus-
nahme, dass , wie Donatus praef sagt, diese Komödie
acta est tanto successu ac plausu atque suffragio j, ut
rursus esset veiidiLa et agerctur iterurn pro nova.
Auch ist es nichts weniger als glaublich, dass, wie
Grysar hinzusetzt, Terenz den Eunuchus beide iMale
mit 8000 Sesterlien bezahlt bekounnen. Donatus fäliit
unuiiltelbar nach jenen Worten fort: proque ea pre-
tiunij quod nnlli ante [//«// r] ipsaiii J'ahuiatn Contimit,
octo inilia sestcriiuui nurnerarent poetae. Wie sollte
aber der Unternehmer, als Glück oder Unglück des
EXCVRSE. 331
Stückes noch gar nicht zu berechnen war, zu einer so
vermessenen Schätzung gekommen sein? Unstreitig wohl
ist der Eunuchus zuerst ganz nach herkünimlichem
Maasstabe aJjgeschätzt und danach voui Unternehmer
übernommen worden; s. u. — Wie kam es aber, dass
die Vorsteher einer Scbauspielgesellschaft sich auf ein
so gewagtes Spiel überhaupt einliessen, statt sich mit
dem sichern Erwerb, den ihnen die Schauspielkunst
selbst eintrug, zu begnügen? Dem Risiko des Verlu-
stes nmsste doch wohl irtrend eine Aussicht auf Gc-
winn die Wage halten. Ich glaube, man wird der Wahr-
heit auf die Spur kommen, wenn man auf eine andere
Frage, die sich ebenfalls aufdrängt, die Antwort sucht:
was wurde aus den zur Aufführung gebrachten Stücken,
die nun keine novae mehr waren? Wem gehörten sie?
Den Dichtern nicht, denn ihnen waren sie ja abge-
kauft, und die oben erklärte Stelle im ersten Prolog
zur llecyra beweist ja bestimmt, dass an alten nichts
mehr zu verdienen war. Den Aedilen oder Festge-
bern? Was sollten diese damit anfangen? Diese vcr-
schwenderischen Grossen Roms werden doch sicher kei-
nen Handel mit dem Wiederverkauf getrieben haben.
Es bleibt nichts übritr, als dass sie den Unternehmern,
die nach dem Rechte der Gegenseitigkeit schon ver-
möge ihrer Gewährleistung einen gewissen Anthcil dar-
an ansprechen durften, nach gelungener Aufführung als
Eigenthum zufielen. Dadurch also wurden diese für
die mit der Ueberuahme verbundene Gefahr entschä-
digt, dass sie im glücklichen Falle das Stück nun zu
ihrem eigenen Vortheil als vetus fabula so oft zu wie-
derholter Aufführung l)ring(u konnten, als sie Gelegen-
heit fanden. In Rom selbst sind ja oft genug auch alte
Stücke auf die Bühne gebracht woi'dea (vgl. Exe. 3);
unter welchen Einschränkungeu , ob nur an gewissen
332 IV. DIE PLWTINISCIIEN DIDASKALIEN.
Festen u. dgl., darüber sind wir ohne Nachrichten *)^
in solchen Fällen hatte demnach der Festveranstalter
nicht den Dichter, sondern den Schauspieldircktor als
den Eigenthünier des Stückes zn honoriren **)• Viel
") Wer eUva in dieser Beziehung einen Vorrang der Mcgalesischen
Spiele vor den Römischen gellend machen wollte durum , weil
jene das „vorzAigsweise scenisclie" Fest in Rom gewesen, würde
mit diesem Grunde zwar eine häufig (seihst von Schuhert
S, 464 Anm. 64, vgl. S. 185) ausgesprochene, aber nichts de-
sto weniger mit gar nichts zu begründende Behauptung wieder-
holen. Eher könnte man sich versucht fühlen, darauf etwas zu
geben, dass in der Didaskalie zur Ilecyra zwar die Yulgate,
Donatus und der Bcmbinus Merjalensibus, andere alte Bücher da-
gegen Romanis, und der Vaticanus beides neben einander geben :
wonach es ganz passend erscheint, dass Pighius II, S. 413 die
dritte Aufführung des Stücks, das nun erst keine nova mehr war,
den ludis Romanis zuwies : so wie denn derselbe Wechsel der
besten liandschrii'teu beim Eunuchus und l'hormio ohne
Zweifel ebenfalls auf verschiedene Aufführungen zu beziehen ist.
Es wäre an sich nicht geradezu undenkbar, dass nach 559 gegen
das neuere Fest, welches von denselben Magistraten
zu bestreiten war, und noch dazu früher im Jahre fiel, das alte
an Glanz einigermassen zurückgetreten wäre: obwohl diese An-
nahme durch gewisse in Exe. 3 angedeutete Thalsachen nicht
sonderlich begünstigt wird, auch im Allgemeinen es wohl immer
ein Ehrenpunkt sein musste, lieber neue als alte Stücke geben
zu lassen ; unbedingt gilt diess gewiss von den Piactoren und
pleheischen Aedilen, die nur einmal im Jahre Gelegenheit hal-
ten, sich in dieser Hinsicht zu zeigen.
'*) Hieraus folgt, dass die oben angeführten Worte des Donatus in
BetrelT des Eunuchus nicht können so verstanden werden, als
wenn der Dichter das Stück später noch einmal verkauft,
und dieses zweite Mal es niit der übermässigen Summe von 8000
Sesterlien bezahlt erhalten hätte : wenn diess auch vielleicht Do-
nalds Meinung war. Da es nun aber eben so unwahrscheinlich,
als den Worten des Donatus zuwiderlaufend ist, dass dem Un-
ternehmer des Schauspiels die gedachte Suiinne gezahlt wor-
den, anderseits aber, wie oben bemerkt, eine so hohe Schätzung
iür das noch unbekannte Stuck uiclit denkbar ist, so schlage ich
versuchsweise die Aulfassung des Sachverhältnisses vor, dass,
als d-dü Stück ^anz nucrwartet ."rossen Beifall fand, es (obwolil
EXCVRSE,
333
ausgetlehnler aber mag der Gewinn gewesen sein , der
mit diesen Stücken ausserhalb llonjs , in den Städten
Italiens gemacht wurde. In dem ganzen zweiten Pro-
log zur Hecyra spricht Amhivius Turpio mit ei-
nem Ausdruck der Selbständigkeit von sich unil seinen
Bestrebungen, dass man sich nicht erwehren kann, ihn
als weit mehr denn einen blossen actor zu denken.
Er ist es, der durchgefallene neue Stücke f/ioi^as ex~
actasj doch noch zu Ehren gebracht^ er ist es, der
namentlich die mit Ungunst aufgenommenen Komödien
des Caecilius (Caecili Jioi'as), ohne sich abschrecken zu
lassen, immer wieder von Neuem aufgeführt (eas dein
agere coepijj damit nicht der Dichter aus Verdruss
nun keine nova mehr) während desselben Festes dem
verlangenden Volke noch einmal vorgeführt werden durfte und
niusste : worüber die Festgeber begreiflicher Weise hocherfreut,
sich mit dem stipiilirten Honorar für den Dichter nicht begnüg-
ten, sondern dasselbe dnrcii einen freien Akt der Grossmuth zu
jener liberalen Summe erhöhten , die nun , weder für die erste,
noch auch bloss für die zweite, sondern als eigentlicher Ehren-
sold für beide Aufführungen zusammen galt. Darauf bezöge sich
denn das bis acta est bei Suet. Vit. Ter. 2 (s. o. S. 264 ), wo
man eben so ungrammatisch als willkühriich die einschob; al-
lerdings scheint etwas ausgefallen, aber pro nova wie ich
glaube. ]\Ian hätte dabei nur ein Fest vorauszusetzen , welches
mehr als einen Tag scenisch war und zugleich ausschliesslich
neue Stücke erforderte. In sofern entspräche diese Vermuthung
dem in der vorigen Anm. als möglich bezeichneten Unterschiede
zwischen den Römischen und den Megalensischen Spielen , an
welchen der Eunuch zuerst gegeben wurde. Mit dem Schauspiel-
direktor, wenn es nöthig war , werden sich die Aedilen schon
abgefunden haben. Ungenau ist freilich so der Ausdruck w t
rnrstis esset vendila; aber ich sehe auch die Erklärung
nicht ab, bei der er nicht ungenau bliebe, ausser wofern das
Recht des Seil au Spielunternehmers auf das von
ilim garantirte und zur Aufführung gebrachte Slück etwa erst
nach dem ganzen Feste begann: was mit Rück-
sicht auf die in Exe. 3 behandelten Instaurationen in der That
keine so unwahrscheinliche Annahme wäre.
334
IV. DIE PLAVTlNISCflEN IMDASKALIEN.
sicli jranz zurückzösc und dem Tliealer verloren eiiifrc
fut ab eodeni alias discerem novas u. s. w.) , und
der es aucli endlich durchgesetzt, jenen zu einem Lieb —
ling des Volks zu machen fpoetani restitui in. locum) ;
er ist es, der jetzt die Hecjra wieder auf die Bühne
\ivin^i (^[lecyram ad vos refero, V. 21). Kurz, er spricht
so, dass man sieht, es hing wesentlich von ihm ab
und stand vorzugsweise in seiner Macht, einem Stück
zu wiederholter AnlFiiliruno: zu verhelfen. Wenn uns
die edle Cjcsinnung, mit der er verfuhr, die Uneigen-
nützigkeit, die selbst Opfer nicht scheute, Hochachtung
abnöthigt, und uns in Ambivius einen Mann erkennen
lässt, der durcli sein forderndes Eingreifen sich ent-
schiedene Verdienste um die dramatischen Dichter und
die dramatische Litteratur der damaligen Zeit erwarb:
so liegt anderseits die Erkläruno- für eine solche Stel-
lang nur in dem . nachgewiesenen Eigenthumsreclitc,
welches er durch die im Voraus zu leistende Caution
auf die alten Stücke erwarb. Die Festoeber aber
liessen sich bei mislungenem Erfol«! die Cautionssunimc
gewiss nicht aus Knauserei zahlen: denn welcher un-
bedeutende Betrag musste ein solches Dichterhonorar
sein in Vergleich mit den übrigen Kosten des Fest-
Spiels ! sondern um dadurch eine Bürgschaft für die
Güte der aufzuführenden Stücke nicht minder als die
Sorgfalt der Auftuhrung selbst, und somit für die Zu-
friedenheit des Publikums zu haben. — Mit der He-
cjra namentlich, die besonders belehrend ist für uns,
verhielt es sich so *). War sie auch das erstemal
*) Was etwa ßciifey über die Aiiirührungcii der Hecyra gesagt
Iiabcn mag, weiss icli niclit, da icii diesen Tiieil des SluUgartcr
UcbcrselzuiigsinsUtiils nicht gesehen liahe. Band I, S. 2(j gehört
nicht hieher.
KXCVRSE.
335
nicht <rcrnclczu (Im-cliirefallcn, sondern nur durch zufäl-
Jigc Stüriing nicht ausgespielt Avorden, und hatte dcm-
nacli auch AniLivius die Schiitzungsamaie in diesem
Falle nicht verloren, so liing doch eine Alakel an dem
Stücke, und es üehürte Uncisennütziokeit dazu, sich
Zinn zweiten Male zur Cautionsleistung zu verstehen.
Das Stück hatte abermals Unglück ^ zwar wiederum auf
Anlass äusserer Störung (Prol. II, 30 iW), aber doch
eben zum Bew^eis, dass diese durch innere Güte der
Diclitung nicht konnte überwunden werden. Vielleicht
dass das Zweifelhalte der Umstände den Ambivius auch
diesmal Aor Verlust schützte. Die Hecyra hatte im
Grunde auch jetzt noch nicht aufgehört, eine nova zu
sein, da nur der erste Act war durchgespielt worden;
dennoch stand es natürlich so misslich mit dem Stück,
dass es der Dichter kaum noch einmal als nova an-
bringen und honorirt bekommen konnte, selbst für ein
neues Fest und bei andern Festgebern; denn dem Am-
bivius war jetzt eine dritte Gewährleistung billiger Weise
nicht mehr zuzumuthen. Auch bezeichnet er zAvar die
Hecyra II noch als nova (Prol. 29 Freiere in n o k' a
coepi uti consiietudine , — refero deniio) , sagt aber
von Hecyra HI nur ganz einfach Hecyram ad \'o.s re-
fero (Prol. 21). Er führte sie also jetzt auf seine ei-
gene Hand aiif. Ein durchgefallenes Stück wurde na-
türlich mit noch grösserem Rechte Eigenthum des Un-
ternehmers, als ein mit Beifall aufgenommenes, nur dass
CS eben der Natur der Sache nach keinen Werth für
ihn zu liaben pflegte und in der Regel keinen Ersatz
für die verlorene Cautionssumme gewähren konnte. Die
Hecyi-a stand aber jetzt mit einem durchgefallenen Stück
auf gleicher Linie; und was hätte auch der Dichter,
wofern selbst rechtlich sie dem Ambivius nicht iiunz
entschieden zugefallen wäre, in seinem eigenen Inter-
336 IV. niE I'LAVTINISCHEN DIDASKALIEN,
esse Besseres thun köuiien, als sie ihm freiwillig zu
überlassen ? Vom Ambivius bezeugt aber ocrade diess
einen grossarligen Sinn, dass er, statt Stücke zu wie-
derholen, deren Gliick schon gemacht war, eine Ehre
darein setzte, guter Dichter nicht anerkannte Werke zur
Anerkennung zu b]-ingen: natürlich auch diess nicht
ohne dasselbe Risiko in seinem nunmehr unmittelbaren
Vcrhiiltniss zum Festgeber, welches er sonst als Ver-
mittler zwischen Festjjeber und Dichter zu überneh-
men hatte. Und diess ist es, was er im zweiten Prolog
zur Ileejra von sich selber rühmt, und worauf die
Worte easdein (Caecili) agere coepi zu beziehen sind.
— Nach dieser Analogie wird man sich also auch den
Pollio des Plautus zu denken haben. Die Verhält-
nisse einer spätem Zeit muss ich hier unberührt las-
sen Die Aufl'assunof von Osann Anal. er. S. l46 ist
nach den obigen Darlegungen leicht zu beurtheilen :
Jabula . . . quam popidi plausu non excipereiur icleo-
qiie fortasse non peracta esset , poctae cum iussu , ut
eani reti'actaretj, ah aecUlihus interduiii reddita ac po~
stea secundis curis perpoliia denno acta est j ut in
Terentii Ilecyra factum videtur.
DlfSSSERT^TIO V.
DE
ACTAE TRINVMMI TEMPORE.
00
DE ACTAE TRINVMMI TEMPORE. *)
Triuuniniura quo anno Plaiitus clocuissct, pri-
mus quaercre F. Rittern s noster instituit iu Dlurnis
scIiola»ticis a. 1831 p. 268 sq. Proliclscebatur is ab
eis versibus qulbus agelli , qui solus relictus erat Les-
bonico, laucles scilicet et virtutcs stndiosissimc Stasimus
servus extulit, 11, 4, l4l sqq.:
Tum autein Syroruni, ge/ius qitod patientissumunist
Hoiniiiiun, nemo extat qui ihi sex meiisis vixerit:
Ila cuncti solstltiali morho deciduiit.
Quae illi visa sunt ad id tenipus spcctare, quo devicto
Anlioclio rege cum aliquanto phis quam antea comnicr-
cii intercedcre inter Italiam Syriaiuque ooepisset, tum
servoruni multitudo Syrorum Roniam advecta esset, quo-
rum rarum antea per Italiae urbes usum fuisse. Non
esse igitur Trinnmmum ante a. 562- V. C. aetam (si-
quidem fastos Gapitolinos ut facimus sequimur), sed c
postremis fuisse fabulis poetae : quem a. 569 defun-
ctum constat.
Contra Ritteruni exortus est F. Windisehmau-
uus ea eommentationc quam de didascaliis Plautinis
'*) Edita a. cioiocccxxxxni.
340 V. DE ACTAE TRINVMMI TEMPORE.
scriplam edidit in Mnsei pliilologici Rlienaiii vol. I,
p. 117. Is nihil se caiissae vitlere alt, cur non ante
illud tempus poeta potuerit eos servos commemorare,
quos ne Ritterus quidem negarit iam tum cognitos fuisse
Romanis : atque esse Syram servam in Mercatore. Prae-
lerea posse Syrorum mentioneni in Trinummura e Plii-
lenionis fabida transisse : pervulgarem enim esse Pliilc-
monis et iMenandri aetate Syrorum usum, sat frequen-
tia ^vgog , Tii'ga nomina. Omittcndos igitnr in liac
quaeslione illos versus esse, et eis potius utendum qni
insequiintur a Philtone sene pronunllati :
Credo ego istiic , Stasinie , ita esse: secl Cainpas
genus
Multo Sjroriim inin nutidit patientiani:
nbi patientiani acciisalivum pro ablativo efllagitat lali-
nitas. Recte enim haec ad atrocissimum illud de Cam-
panis supplicium Ritterum rcttulisse, quo pi'aeter alia,
quae hnc minus pertinent, niultitiidineni cis'iiun Cam-
panoruin venumdatam Livius XXVI, 16 prodidit, anno
quidem 542, Singularem vim esse iam particulae :
nunc patientes laborum dici, qui antea omni luxuria
Iluerent. Non potuisse autem haec nisi uno vel paucis
post Capuam expugnatam annis scribi : frigidum enim
futurum fuisse viginti demum annis interpositls sie lo-
qui de re pacne oblitterala.
Terlius extitit Chr. Petersenus^ de Trinimimi
temporibus salis luirabiliter disputans in Zimraermanni
Diurnis autiq. stud. a. 1836, p. 612 sqq. Probat Pe-
lersenus Ritteri argumentationem, Windischmannum au-
tem ita impugnat, ut eos tantum Campanorum esse ve-
numdatos dicat, qui cajitac urbis tempore vel adule-
sccnliam vel adeo pueiiliam nondum egressi actae fa-
bulae tempore etiamtum Romae vixerint: ncque id ille
coniicit tantum cum aliqua modestia, sed confidenter
V. DE ACT\E TRINVMMI TEMPORE. 34l
all et ccrtum esse et neccssarluin. Deinde qiiod de
uiorum corru[)teJa inaiorem sane in nioduin quam alibi
poeta qucritur Trin, 1, 1. II, 2. 4, id non posse non
ad ea tenipora referri piilat, qiiae extreiiia fueriiit ae-
lalis Plaiitinae. Praeterea non poluisse illa, qiiae de
Aral)ia Ponti parte PJautus iocalur IV, 2, 89:
ST. Omninrn primnm in Poiituin advecti ad Ava-
. hiani terratn suimis.
CH. Eho ^
An etiani Arahiast in Ponlo? st. Est: non illa,
iihi tus gi^uitur ,
Set uhl ahsinthiurn fit atque ciinila gallinacea :
liaec igitur non poluisse ante Ijclluni Autiocliinuni in-
lelligl argutatur, ut quo primum x\sia Romanis patefa-
cta accuratius terrarum illarum situs innotuerint. Deni-
que longe etiam ulterius progreditur audaciae vel ut
verius dicain tenieritatis pravoque profeeto acuniine ea,
fpiae prorsus siut incredibilia , comniiniscitur e Trin.
1, % 46 sqq.:
Nain nunc ego si te surripuisse suspicer
lovi coronatn de capite ex Capitolio',
Olli in columine astat siunmo : si id non fece-
ris e. q. s.
Sic enini haec scribe partim ex Ambrosiano codice
partim e Beckeri conicctura de com. Rom. Cab. p. 40.
His autem Calliclis verbis cum quaelibet inepta vel
adeo insana criminatio significari visa esset, prorsus ut
in siniillimo Menaechraorum versu V, 5, 38:
At ego te sacrani coronam surripuisse lovis scio *) :
Petersenus quidem certae rei quae vere acciderit co-
giiationem subesse opinatus est. Quam esse conie-
cit Capitolini furtum Petilli ilhul , cuius in Horat.
*) IS'on icio loris, quod vulgatur. scio a scriplis libris oiiinibiu abest.
342 V. DE ACTAE TRINVMMl TEMPORE.
Serra. I, 4, 94 (coli. 1, 10, 25) mentio facta : iJ cniiii
scholiastae pi'otllclcrc rapta corona levis Capitoliul con-
tineri. At cnim iidcni accidisse illiul Augnsti aelate Ic-
stantiu", cuius ainlcilia factum, nt iiulicio absolvcretur
Petillius. Id vcro Pcterseniis comnientiuu esse scliolia-
stanim alt, eoj'Lintieui qiiideni, qiiibus (icletii de ipso
furto liaLuit. Sed tarnen hoc ut largianuir, quid inde
consectai'iuni ad definieiidum teiiipus TrinLuiinii ? Neiiipe
de iis esse Petilliis cogitandum suspicatiir, qui cum tri-
buni plebis essent a. 5GÖ IM. Aetuilio C. Flaminio
Goss., magno Scipioni triumplium petcnü quamvis ve-
hementer adversati nihil tarnen agerent, sed cum ma-
gno invidiae caliunniaeque siiac ludibiio omnium pro-
bris vexarenttir Livio teste 1. XXXVllI, c. 50 sqq. et
Val. Max. III, 7, 1. Quid autem? istis igitur Petilliis
furline quicquara tribuitur? Non hercle a scriptoribus,
verum hariolo nostro si credimus, rumore populi et
aequalium dicteriis, Scilicet cum love Capitolino Com-
paratum esse Scipionem , cum lovis corona coronani
triumphalem, illam autem furari velle dictos, qui hanc
eripere Scipioni studerent. Haec sive recte seu pervorsc
dicta sunt, semet fatetur Petersenius credere. Sibimct igi-
tur credat: neque enira vcrcndum est nc tam mira somnia
aliis unquam persuadeat. Aut enim hoc est hallucinari aut
nihil. Et nobis ficticia videri olim significavimus Musei
philol. a nobis Welckeroque editi vol. I , p. 33 (supra
p. 256. eil, 233.) Neque G. F. Ilermanno persuasit. Qui
cum non eum videri Plautum luisse raonuerit in Ephem.
litt. Ilal. a. 1838 m. lan. p. 136, qui optimatibus po-
tissimum laverct horumque adversarios acerbe pcrslrin-,
geret: nos quideni certiore etiam ai'gumenlo hoc uti-
mur, quod, si vcl maxinie probabilcs sint reliquae Pe-
terseni couiccturae, tarnen nuUo modo idem haberi Li-
vianus Iloratiamisque Petillius poluerlt. Nam Capitolinus
V. DE ACTAE TRINVMMI TEMPORE. 343
norrien non uni alicui lioinini ioculariter inditum a fiivto
in Capitolio facto, sed verum fuit cognonien genüs Pe-
tilliae : id quod mimmi tcstantur ab Heindoifio et Orel-
]io conimemorati ; Liviani autem Petillii cognomiiie erant
Spurini: vid. Liv. XL, 18. XLI, 14.
Nondum percensuimus opinionum multitudinem :
restat enim ut deNaudeto dicattir, qui in Diario Eru-
(litoruni Francogallico ra. lun. et lul. a. 1838 fusius
quam subtilius, ut nobis quidem videtui', fabularura Plau-
tinarum temjiora disceptavit. Ibi ille Trinunjmum qui-
dera tractans p. 336 sqq. hinc orditur, ut Windiscb-
manuum nimiura insislere iaui particulae exislimet,
quippe quam satis constet nullo omnino scribentis con-
silio vcl certo significatu saepe intei-poni *). Sequuntur
de Sjris Campanisque quaedam disputata, quae pauUo
post tangam. Tum multum in bac quacstione valere
dicit Trin. IV, 2, 3:
^dvejiio ex SeleuciUj, Macedonia, Asia aCque
Arabia :
non tautum proptei' Asiaticas terras cumulatas, sed ma-
gis etiam propter Macedojüa et jdsia nomina ita iuxta
se posita , ut uniuscuiiistpie aniraus ad Phibppi Anlio-
cbique triumpborumque de iis aclorum cogitationem il-
llco Iraducatur. His ea postrerao iungit, quae vix ac
ne vix quidem iutelligamus: tarn ille admirabilia et in-
autlita de scurrarum genere deque rusticarum cum ur-
baiiis tribubus conlentione narrat **).
•) Vi fidem faceveni, ipsa verba philologi, vel ut cum velciibus lo-
quar, granimatici infra posui : ü y insiste trop, je crois; car
Celle particule esl souvenl jelee, saus intenlion bien marquec, dans
les phrases, cl surtout dans la versification.
•*) M. Windischmann ne parle pas non plus d'une longue lirade con~
Ire les oisifs de la ville, scurrae (1,2, 162 sqq.), laquelle n'est
pas indifferente dans le debat. Car eile sc raltachait sans doule
a la qucrclle des parlisans de l'ancienne disciplinc avcc les fau-
344 V. DE ACTAE TRINVMMI TEMPORE.
Haec igltur in sat diversas partes cllspulata si
paullo accuralius perpendas, facile perspicias magna ex
parte vel ambigua esse vel exilia, atque oranino ita
coraparata, ut, nisi quae prorsus reieclanea, gravioribus
argumentis confiimandis non incommode- adhibeantur,
suapte vi disccrnendi necessitatem non babeant. Rci
summam apparet in Syrorum Camjianorumque menlione
verti, quam cavendum est ne in neutram partem cu2>i-
dius interpretere. Vt igitur libere fateamur, non est
nostra sententia Windiscbmanni argumentalio a quoquam
vere refutata. Nam primum quod ille Syrorum et usum
et notitiam antiquiorem esse bello Antiocbino dixit,
vere dixit: parum dixit, quod in una IMercatore extare
servile nomen ilkid monuit, quam quidem fabulara noJi
ante a. 557 scriptam esse probabilis estLadewigii con-
iectura in Zimmermanni Diar. anl. stud. a. 1841 j).
1085. Pseudokim recte iam adiecit Naudetus: ubi quod
non verum nomen Sjrus est, sed simulatum tantum
a Pseudolo, id noli Naudeto credere quicquam in hac
caussa referre. Atqui Pseudolum scimns eodem anno
actam, quo ilkid coeptum est bellum, b. e. a. 562
P. Gornelio Scipione M'. Acilio Glabrlone Coss. *), quat-
tuor annis ante terminatum M. Valerio Messalla C. Li-
vio Salinatore Coss. (a. 565.) Nullus in liac caussa
Baccbidum usus , in qua etsi cum Parmenonihus Sjri
commemorantur IV, 4, 4, tarnen baue quidem fabulam
post a. 564 demum factam esse satis alibi demonstra-
tum est. Nee dubio uteniur Sticbi exemj^lo 111, 1,29:
teurs de la nouvelle civilisation, ü la lulte des iribus nisliqites et
des habitants de la ville. Celle lulle ne commen^a qti'apies les
(juerres de la Grece el de l'Asie.
*) Itaque quod non ante a. 562 Trinuiunium esse actani Rittenis
dixit, rectius etiam videlur aliquanto post a. 5(52 dici po™
tuisse.
V. DE AiCTAE TRINVMMI TEMPORE. 345
seil in cadcm fabula, quaui a. 553 poela docult, si e x
Asia aurnixi, argcntum, laua, pur])ui'a, lecli aurati, ebu-
rati, Babylonica peristromata, conchyliata tapetia, fidi-
cinae, tibicinae, saiubucae*), unguenta afferuntur, quidni
indidem arcessi iam tum ])Otuisse Syros servos largiare?
An nulli inter ipsos Sjros, dum libevtate Syria frultur,
sei'vi extitcrunt, quos si hibcret cri et mancipiorum
riecotiatores vcndercnt? Acccdit lonee aravissimum de
ö Do
Syris T. Quinctii Flamiiiini iudicium^ illius orationi a
Livio XXXV, 49 iutextum : haiid panllo mancipiorum
melius j pvopter servilia in g eii ia , quam militum
genas: qualc illorum ingenium si Quiuctius iam ante
susceptum cum Autiocbo belbim noverat, ecquis de do-
mestico Syrorum mancipiorum usu dubitaverit ? Gete-
rum cum pcrrarum in Plautinis fabubs esse Syrus no-
nicn INaudetus ait, reputandum erat iie aba quidera ser-
vorum nomina a regionibus gentibusve ducta frequen-
liora esse: quaHum, ut vere dicam, praeter ilbid ipsum
apud Plautum nuHum prorsus exemplum exstat**), contra
atque apud Terentium. Neque illud dubitationi noii
obnoxium, quod Syrorum commemorationem ipsi Plauto
deberi et ex irridendi consibo repetendam esse con-
tendit. Quid enim est tandem, cur non potuisse Grae-
cum poetatn , ut pestiCeram agelb ilHus naturam gravi-
ter significaret, boc argumento uti coneedamus, ut ne
laboriosissimum quidem patientissimumque genus ser-
vorum ilbc posse perdurare diceret? INlodo boc ipsum
in Syros potissimum convenire constet. Atqui revera
robustissimos fuisse vel eo intelbgitur, quod iuxta cum
Cappadocibus Bitbynisque gravi lecticarum gestanda-
rum muncri adhlberi sobti sunt: tpio luvcnabs spectal
VI, 351 :
*) sambucas, nonscwibuciiias in libris est omnibiis. Ceteriim cf. p. 268 sq.
**3 Yiiuni nunc suppctit CHIjü ap. schol. Hör. Sat. II, 5, 11.
346 V. DE ACTAE TRINVMMI TEMPORE.
Quam qnae lougoruni \>c]iitw cervice Syroruni:
et Martiali.s IX, 2, 1 1 :
Octo Sjris suffidta datur lectica puellae:
idemque IX, 22, 9 :
Et caiiusinatiis nostro Sjrus assere sudet:
cjuode post Lipsinm Elect. I, 19 a Boetligero dictum
Sabinac p. 444 sqq. Nee inepte liiic Ciceronis illiid
transferas, quod natas sevvitiiii nationes ludacos et
Sjros appellavit or. de provinc. coiis. c. 5, 5 10, vel
quod in hortis o p er o s is s iiiiain Sjriain Plinius di-
xit N. H. XX, e. 5, tainetsi hoc esse aiidjiguuai senli-
mus. Ergo salis caussae inventum esse latino poetae
potuit, cur patlenlius etiam genus hominum Gampanos
diceret c5sq: hoc quidein aperta eavilLindi significatione,
cum nuUo prorsus sententiae viiiculo suum responsum
Philto Stasimi verbis nexuerit, verum liberrima oratione
opposuerit. Neque ciiim Philtonera velul sie serio ratioci-
nantcm Plautus fecit: noii pevsuades isto quideni argu-
iiiento ; nain si non snßiciunt Sjrl, in pronipiu tainen
sunt multo etiam lahoriosiores Canipani ., ut nihil sit,
cur ohlatum mihi agrutn recusciu ; immo nihil iam
ip.suiri agrum respiciens de Syrormii tantum sive laude
sive lalje servo senex obloquitur sinij)]iciter. Quod au-
tem vieinti post aiinis frigere eiusmodi irrisit)iiem Win-
dischriiaunus dixerat, id sie elevare idcm ille Naudetus
studuit, ut perdurasse inter Romanos Carapanorura odium
asseverarct eiusque rci teste Livio uteretur. Qiiiil au-
tem ille 1. XXXVHI, c. 36? Campanos narrat a. 565,
cum eos ex SC quod factum esset- priore annOj cen-
sores ßomae censeri coegissent {jiam antea incertum
fuisse uhi censcrenturj, petisse ut sihi cives Roman as
duccre u.vores liceret , eamcpie rem impctrataui esse.
lliseine vcro odii perennitalem scriptor testatur ? an
po c na r u m tantum illarum eoniinuitatem, quac de Cam-
V. DE ACTAE TIUNVMMI TEMPORE. 347
nniiis slatiiii post jiciddarn ad Pocnos clcfecliüiu'iu ur-
bisijuc per Romaiius f xpuguationciu siimplae sunt? l[)so
autem illo anno (juod quae pctierunl inipetrarunt, odiine
polius (£uaui propensae voluntatis dociuiiento est? Prae-
terea ne illiid qiiidtMii ccrLnsn, utrum pristini urbis iii-
colae supplieasse Romanis dicantur, an de iis Livius
cogitet, qui post fanestam urbis cladem illis successe-
runt recens vel asciti vcl ingressi : in qua sententia vi-
deo Ilopfensackiuui esse lui*. publ. Rouj. p. ÖÖ. Po-
strenio eliam honestali hunianitali(pic poctae consulen-
duni putat vir (^'}]TagtTi]cnd^i]g: nee eniui decere j)ro-
buni bomincni inter jpsaui caedcm carniiicis cruentissi-
mamque civium strageni cavillari vietos et truncatis pa-
Iruni , fratruui , liberorum nienibris coJbgcndis occupa-
tos ! Quasi vero eo insaniae quis([iiam progressus sit,
ut eodem anno, netkim eisdem diebus et Trinumnunn
scriptam et supplicio afl'ectqs Canq^anos putaret, quo-
rum ([uidera servilis paticntia ex illo ipso demuni sup-
plicio consectaria esset. Quodsi viginti post aunis Nau-
deto Plautus visus est sine inluuuanitate eos perstrin-
gere ])Otuisse, nee illud iuLclliginius, (pii tardam niali—
gnitateui lacilius tarn lastidiosus sensus ferat quam subi-
tam acerbitatem multo sane magis evcusabilem, nee
quid inter viginli annos et aliquot intersil perspicimus,
quaudo etiaui paucis praeterlapsis desierat tarnen ipsa
caedes.
Ergo adbuc non est ullo pacto demonstratura, vel
non potuisse brevi post Capuae ' cladem tempore Tri-
nummum edi, vel necessario esse post Sjrlae expugna-
tionem scriptam. Vt non niraium tribuendum sit WolfTii
Proleg. in Aubil. p. 34 iudicio simpliciter Rittero as-
sentientis et minus sibi placere Windiscbmanni senten-
tiani profitentis. Quae cum ita sint, non bercle actimi
agere videbimur, si novo eoquc longe evidentissimo ar~
348
V. DE ACTAE TRINVMMI TEMPORE.
guraeiilo sat ancipitcm quacstioueiu prorsus dircmeri-
iiius. Etenini quod iocabundus sycoplianta ait V, 2, l48 :
eninwero sero nuoniani liiic advenis,
T^apulahis arhitratu meo et novo r ii tu ae dili u m :
eis verbis (pii 7iovi clicuutnr actlilcs, nou ]u)ssiint alii
iiiteUigi, nisi cpii rcceiis munus capessiverint. Adilos
autem magistratus in Je ab a. 487 Filibus Martiis
constat, quibas a. demiuii 600 Kalcndae lamiariae suc-
cesserunt: vid. Ideleri Cbroiiolog. II, p. 149 co]]. Isie-
bubri llist. 111, p. 494. Quodsi , quibiis festis iHa ae-
late fabulae coniiiiissae sinl, quacrimus, iriiiiu ]>ülissi-
inuiri optioneui datam esse reperimus : factuui enim il-
lud aut Romanis ludis ant plebeis aut Megalensibus,
quando Apollinaribus dalas fabaias ncc Livius unquani
commemorat nee alius quisquam ante tenq)ora aliquanto
posteriora novit: quod genus aceuratius supra definivi-
mus p. 286 sqq. Ac Romani quidem ludi eiim niensc
Septembri facti sint , ISovembri autetn plebci, boriim
neutro niensium apparet novos dici magistratus poluisse.
Et ut etiam Apollinares in rcliquorum societaleni asci-
scamus, qui m. lidio fiebnnt: ne (jiiattuor quidem men-
sium intervallum non potest nimium videri. Vni restant
Megalenses, proximo illi post consubim creationem
meuse April i facti. Qua ratione cum nccopinalo, per
cuius festi opportunitatem Trinumuius acta sit, patetial,
tum singulari foituna etiam illud, quem annum ea fa-
bula excedere non potuerit, docemur. Namque pri-
mum scenicos fuisse Megalenses a. 5 5 9 eertumest:
vid. supra p. 294 a nobis exposita. E quibus sine ulla
dubitatione consequitur non ante a. 5 59 Trinum-
111 II m acta m e s s e.
Atque sie lieuium e Campanoruui clade petita ar-
gumenta didicimus liinc aliena esse omnia; nunc de-
nuim iure nostro agemus , cum jiro Syris prolata as-
l
V. DE ACT.VE TRINVMMI TEMPORE.
349
sensu iioslro, scd Ita coinprobaliimus , iit pro sccunda-
riis et advenliciis habeamus. Et priirium quidem quod
ad Campanos attinet, etsi rccte Windlsclimannus sin-
gularein vinj esse iam particulae sensit, tanien quo qui-
dem illa spcctaret, aut non persensit aut non dillgenter
explicavit eoque quo debuerat converlit. Hoc enim
sibi vobiit poeta, ut delicatulos olim homines servilis
condicionis diuturnitate nunc denium h. e. post viginti
annoruni miseriam et laliores (non : post Capuae ex-
pugnationera) eo adaclos esse significaret , ut vcl pa-
tientissinii omniuni exstarcnt atque adeo durissinaum ge-
nus servorum superarent, quod fuit Sjrorum. Ac mi-
runi est fugisse Windischniannum , ne potuisse quidem
intra paucorum annorura spatium ab extrema luxuria
et mollitie ad tarn diversam atque adeo contrariam in-
dolem subitam conversionem fieri. Geterum non sine
aliqna caussa poetam post tantum temporis intervallum
tarn acerbc cavillatum esse iiobis quoque veri simile
videtur; quam habuerit ludibrii caussam, non magis no-
vimus quam tot alia ad accuratiorem notitiam illius ae-
talis pertinentia a Livio docemur, nimium in modum
illo , nisi ubi bella perscribit et id genus alia , arido
atque exiii. Tantum facile concedi puto, probabiliorem
oportere caussam fuisse quam a Naudeto excogitatam.
Nunc autem etiam longius progredi licet et ex iis
argumentari, quac per se, absque illo tanquam funda-
mento esset, band paullo magis ambigua fovent. ]Nam
cum merito Pctersenum aliosque gravis illa corrupto-
rum morum casligatio adverterit , qua sane insignis est
Trinuramus, tarnen hoc ipsum aliqtia ex parte videtur
cerlius definiri posse. Praeter cetera enim, quae la-
tius patere confitendum est , unum genus pravitatis ita
eminet in huius fabulac sermonibus, ut de certo con-
silio poctae vix equidem dubitem. Operae pretium
350 V. DE ACTAE TRINVMMI TEMPORE.
faciani, si ipsis octilis proposucro de qiiil)n,s co^ilo vcr-
sibus. Sic cnim statini ab initio Mcoaronidcs :
Niniiofjue hie pluris pauciorum gratiam
Faciutit pars liominiun, quam quo pj'osint oniiii-
hus *).
Ita vincunt illud conducihile g v atiae ,
Quae in rebus niultis obstant odiosaeque sunt,
Uemorainque faciuiit rci privatae et publicae.
INIultü aiitcni et acriiis et apertius pbilosopbiis ille Sta-
siinus W\ 4, 25 sqq.:
Naui nunc mores niliili faciunt , quod licet , nisi
quod lubet.
yJmbitio iam niorc sanctastj liberast a legibus.
Scuta iacere fugercque liostis , morc liabent li-
centiam:
Petere honorem pro flagitio more fit.
Strenuos iam praeterire more fit.
Non est mea sentenlia obscarum cpio baec s])eeteiU: ani-
])itus cniui, nisi l'allor, bis notatiir, quo, qui uiinimc me-
riti, bonores et petei-eut et adipiscerentur , simul aii-
tem debitis praeniiis streimi et fortes frustrarentur.
Ouodsi, in quos potissimnm annos insoleutior ara-
biliü ilLa cadat, circunispiciniüs, primum quidem onniia
ea exempla pracsto sunt, quibus ubm Baccliidiuu teni-
pora indagavimus Uisp. de Baccb. ^ 8. Quid eniiri
quacso ad Plautina ilLn: scuta iacere fugereque hostisy
more habent licentiam: petere honorem pro flagitio
more fitj, propius potcst accedere, quam quod a. 564
is est triumpbuni nactus, quem non bellum iniustuni
^essisse, seil hostem omnino non i^idisse inimici iacta-
»■) Viilfratiir quod prosit. Sed j)rosi>il in libiis est oirinibiis, cliam
Aiubrosiano , in quo uti'uin quod ad ipsuni quod posiiinuis quo
cxstel , noii satis appaiet.
V. DE ACTAK TIUNVMMI TEMPORE. 351
haut: iJ quod de Q. Fabio Labeonc Livius prodldit
XXXVll, 60 et XXXYITI, 47. Accedil ffuod cum alitpiot
ante aiinis Q. MlnuciusRurus et P. Cornelius Scipio Nasica,
tum paullo post M. Fulvius Nobilior et Cn, IManlius Vulso
non satis digni trium])lii lionore habili sunt atquc ex
2:)ai'te non sine acerrima contentione pervicacissimaque
ädversariorum repugnantia ad illum acccsserunt. üe-
inde autem , ut a triiimphorum ad magistratuuni peti-
tionem orationeni vertamus :. etsi de ambitu leges nia-
ximam partem posteriore aetate ]atae sunt, tarnen ne
sextum quidera ab V. G. saeculum nihil ciusmodi vidit.
Nam cum post Poeteliani illani, de qua lib. VII, 15 Li-
vius refert, per quintum saeculum integrum maiorem-
que partem sexti de a'mbitu conquerentes Romanos, quod
quidem sciani, non reperiamus, querendi caussa iustis-
sima inventa est eo ipso quo Plautus vita decessit anno
5(39, quo quidem ad consulatum effuso ambienlium stu-
dio insignique prensatione perventum esse Livius XXXIX,
32 tcstatur. Quae res eum eventum liabuit, ut tribus
post annis reapse legem de ambitu P. Cornelius
Celhegus M. Baebius Tampliilus Coss. ex auctoritate
scnatus ad populum ferrent, ut idera Livius XL, 19
ait. E c[uibus elTicitur, quo propius ad ipsum exitum
vitae Plautinae in delinienda Trinumnii aetate progre-
diamur, eo commodiorem locum illis esse de invale-
scente ambitione gratiarumque peste querinioniis *). Vt,
si non ultimam, at es ultimis jioetae fabulis esse Tri-
nuniunuij existimcm. Quo in pcnere illud valde est
racmorabile, omnino longe maiorem partem fabularum
Plaiilinarum, quae quidem superstites sunt, provectiore
aetate atquc adco ingravescente senecta ])oetae scri-
^) Cünfcr de auil»itu sui»ra disputata p. 232.
352 V. DE ACTAE TRINVMMr TEMPORE.
ptas vidcri, ipsius iuventutis paucas cxtarc, longo plii-
rimas olim extitisse. **)
Huc autem proi'sus coiivenire quispiam uiiivcrsam
indolem Trinummi dicat, quae fabiila multis visa est
maturam placldae senectutis sapientiatn , lenitatem,
temperantiam atque aequabilitatem haud ambigae prae
se ferre. At vero , ut dicam quod res est, hoc omne
genus argumentandi, quo praeter alios Petersenus cum
Naudeto et mirifice delectantur et non sine summa con-
fidentia nituntur, in simili caussa a nobis sujjra notati
p. 200. 268, cum suapte natura certos fines habcat nul-
los, tum fallacissimum apparet earum fabularum exem-
plo, quae a Trinummo paucissimorum annorum inter-
vallo distant. Quid enim Pscudblo petulantius? quid
procacius Bacchidibus? quae fabulae a. 562 et circiter
565 actae sunt; quid protervius Truculento? quam una
cum Pseudolo a poeta scne factam Cicero testatur: ut
in his subsistam. Ergo sie potius statucndum, admira-
bili fuisse Plautinum ingeniuux non tantum fertilitate,
verum etiam varietate et tanquam raobilitate, qua di-
versissimae indolis fabulae propemodum uno eodemque
tempore nascerentur et ab effrenata lascivia ad sedatam
urbanitatem facilis transitus lieret. Quanquara aliquan-
tum intelligimus in lioc genere non ipsi Plauto tribuen-
dum esse, sed eorum e quibus penderet Graecorum
exemplorum dissimilitudini. Quam rem hie tetigisse satis
habeo; pertinent autem huc ea, quae lubrica sane nee
a dubitationibus vacua quaestione, sed non mediocri acu-
mine Ladewigius exposuit Gomm. de Volcatii Sedigiti
canone p. 34 sq.
Atque his quidem hoc unum additurus eram, ut,
quantum e ccrlius descriptis singularum fabularum an-
*) De hoc (Jiclmu est p. HO. 117.
V. DE ÄCTAE TRtNVMMJ TEMPORE. 353
iiis rcdniulare in pleniorem temporiim illorum morum-
qiie Cognitionen:! .posset, uno verbo monerem : cum mihi
allatae sunt Simonis Visscringi Batavi beneficio eins
Qnaestiones Plaulinae Amstelaedami proximo anno edi-
tae. In quibus cum alia non improbabiliter disputata
svuit, tum quaedam ad Trinummura pertinent eaque ex
parte cum nostiüs ai*gumentationibus congruentia. Et-
enim cos qui sunt IV , 4, 25 sqq. versus ille quoque
ad anibituni reUulit Pait. II, p. 19, triumphorumque
Fulvii Nobilioris iManllique Vulsonis exemplis ilhistravlt
P. I, p. 28 : nihil tarnen ad aelatem Trinummi investi-
gandam inde colligens. Praeterea I, p. 25 ad carita-
tem annonae, quam viderl per omne Punici belli tem-
pus gi-avissimam fuisse , spectare haec dixit 11, 4, 82:
Coena liac aniiona esf. sine sacris hereditas.
Quo potuerat vei'sum I, 1, 10 addere:
Neque fjiti(h[uain vHe nujic est iiisi innres niali:
quando non sie locutus est poeta: niliil tarn vile qiutDi
mali mores, sed niliii praeter eos vile. Sed tarnen nee
seiipsit poeta inter Punicum bellum Trinummum, nee
verum est p^r illud perdurasse caritatem. Immo tum
a. 551 tantam fuisse Livius XXX, 38 annonae vilitateni
teslatur, ut pro vectura frunicnlum mercator nautis re-
linquerel, tum tcrtium quoque post annum perviii an-
nona insignem üb. XXXI, 50 dixit. Gravius est nee
fide carens, quanquam nee quiequam infringens nostro-
run> argumenlorum nee ad horum ipsorum cvidentiam
accedcns, quod de auro numraisque Philipp eis
Visseringus I, p. 87 sq. laudabiliter observavit. Neque
enim iliud genus peeuniae ante belli Macedoniei tem-
pora' Roniae increbruisse, nee eins mentionem apud Li-
vium ante Flaminini de Philippo rege triumplium fieri,
qui fuit a. 558. E quo consequens hoc sit, ut idtimo
artis Plautinae decennio una cum Asinaria, Bacchidibus,
23
354 V. UE ÄCTAE TRINVMMI TEMPORE.
Curculione (omissa ab Visseringo), Milite, Poenulo, Ru-
dente, Tiuculento etiam Trinummus tiibuenda sit , cu-
ius illuc hi versus spectant: I, 2, 115:
Nemost. — Nummoriim Philippeuni ad tria milia^
et a Visseringo praelerraissi IV, 2, 113. 117. 123. V,
2, 34:
An nie tarn esset stultiis, qui mihi mille nutnnium
crederet
Philippiun. —
Si hiinc possiim illo mille nummiun Philippuni
circumducere. —
j4tque etiam Philippuni, jiumeratum illius in mensa
manu,
Mille jiummum. —
SpondeOj et mille auri Philippum dotis.
Quorum versuum tertio quod vulgatur Philippo, vcreor
ut defendi possit. — Ex Septem autem illis praeter Tri-
nummum fabulis quinque sunt, quas, qui in hoc genere
definiendo nostra memoria elaborarunt, item ad sene-
ctutem Plauti prorsus aliis de caussis prope communi
consensu rettulerunt: duae tantum, quas priori poetae
aetati tribuerunt, MiHlera et Rudenlem. Harum igitur
ut reliquarum omnium , tempora cum primum statuis-
semus hoc ipso loco disceptare, nunc satius visum est
omnem hunc locum ea dissertatione pertractare , qua
poetae artem cum universam tum singulis in fabulis
conspicuam, quippe cum vitae fabularumque temporibus
coniunctissimam, dedita opera explicabimus.
DISSERT/ITIO VI.
DE
VETERIBVS
PLAVTI INTERPRETIBVS.
DE VETERIBVS PLAVTI INTERPRETIBVS. *)
S- 1.
In Plauti fabulls interpretandls constat iam a
veteribus grammaticis haud segnem operam positam
esse. Ab intcrpretum autem numero contlnuo eos
esse segregaiidos apparet, a quibus indices tantiim
Plautinarum fabularum confectos esse Gellius prodidit
Noct. Att. III, 3: L. Aeliuni Stilonem Praeconinum,
Volcatium Sedigituni, Servium Clodium sive Glaudium,
Aurelium Opiliura, L. Attium poetara, Manilium, M. Te-
renliurti Varronera. De quibus etsi post Osannura
Anal. erit. p. 154 docta de L. Attii Didascalicls disputa-
tione Madvigius in Opusc. acad. p. 106. 107. 108 di-
xit, ex parte etiam Van-Heusdius edita nuper de L.
Aelio Stilozie Rbetoi'icorum ad Herennium auctore dis-
quisitione p. 33 sqq.: tarnen nondum ita actum est, ut
vel indicuni illorum vel Tcinoiiianaruiii quae feruntur
fabidariun ratio satis pateat. Quod licebit alio loco
ulteriiis persequi *). Tantum patet , ad singulorura
*) Edita a. cioiocccx\xix.
') (Stelimus proniissis in Diss. IV.) — Hoc unum tribus verbis tango,
358 VI. DE VETERIBVS
i|nt erpre lalion era nihil liaec (|uidem stiulla Illo-
riun virorum p erlin ere,
S- 2.
Aliquanlo propliis ad singiila expendenda pulet
quispiani eos accessisse, qvios de melricis ratioiiibus iu-
dicasse auctor est Rufinus Anlioeliensis de metris couji-
cis libello. Sic enim ille haud inimemorabili teslimo-
njo p. 2713 Putsch, veJ in Gaisfordi Script. Jat. rei
mclr. p. 387 sq. : Mensurani esse in fabiilis„ hoc est
fiETQOVy Terentii et Plauti ac ceteronun comicoruin et
tragicorum , dicunt hi : Cicero „ Scniirus , Firniianus^
f'^arro, VictorinuSj, Caesius Bassus, Terentianus, Cae-
cilius f^ittdex j Sisenna , Cinna , JPiomcdes, jälhinusy
Quintilianiis , Sosipater Charisius, Helen us, yJspcfj Fla-
\'ius Cape?'j Aruntius^ Prohus, Plinius, Eitatithiiis S{t~
cerdos qui et Donaiits, luha. Quae quidem teslimo-
nia quo spectent cuive usui cumulentur , planissime e
Prisciano de vers. com. p. I3l9 P. 4l0 G. intelligitur,
qui ?niror ail quosdam vel ahiiegare esse in Pcrentii
quod pjoijHs praeter rationem Heusdins instituit. Aolio enim el
Claiuüo tribiiit Indices super Ptmili fabiitis amh i guis {\e\ quae
dicuntur avibiguae), eaniqne inscriptioneiii p. 59. 64. 77. 81. 82
profert lanquaiu ab ipsis profectain. Sed nee per se credibile est
sex Septem litteratos homines ambiguarnm tantum indices prodi-
disse, nee id ullo modo e Geliii his verbis consef|iiilur : Venim
esse eomperior, quod qtiosdam bene litteratos homines dicere au~
divi, qui plerasquc Ptauli comoedias curiose atqne contente lecli-
tarinl, non indicihits Aelii tiec Sedicjiti nee Claudii ncc Ainelii
iiec Accü nee Manitii super his fabulis, qtiae dicutünr ambiguae,
crediturum, sed ipsi Plaulo moribusque ingenii alque linguae eins.
Quem enim fugiat, illa super his fabulis quae dicuntur ainbiguae
non pertinere ad itidicibus, sed ad crediturum, rrilicos aiitein il-
los ciinctas esse fabiilas coinplcxos? Quod qiiidcm ita esse vel
ex eo polerat iiil«!liiiji , quod ne latine quidem indices s n p c r
fabulis ambiguis dicuntur. (Cf. quae supra dicla sunt p. 91.)
PLAVTI INTEKl'RETIBVS. 359
comoediis metra, veZ ea quasi arcana quaedain et ah
omnihus doctis sernota, sibi solis esse coi^nita confir-
uiare : quovuin iit vel imperitiae vel arroi^antiae viLiiun
effhgianius, brevitei' de supradictoriim (Terentii, Plaiili,
Ennii, Attil, Naevii, Pacuvii, Turpilii et similiutn) me-
tris exponamus. Item contra iiegantes metra esse
puto Sei'vii verba scripta in Eichenfeldi et EnJIiclieri
Anal, gramm. j). 535 : Terentius rhjthmis scrihit co-
inoedias vel (sie) Plautus. Verumenimvero illos, qui-
l)us Rufiniis auctoi'ibus utitur, ne in eo omnes elabo-
rasse credamus, vit dedita opera numerormn rationes
explorarent, ipse satis cavit Rufinus. Nam aiit in trans-
cursLi tanttim sententiam illi signlficarunt suam, aut ne
lioc quidem leceriint, sed vel versiculos quosdam vete-
rum poetaruui attulerunt tanquani versicnlos , vel de
Terentio Plautove generatim lociiti sunt lanqiiam de
poetis li. e. ligatae orationis scriptoribus: iinde, non
esse eos islius perversitatis participes, quam vidimus a
Prisciano exagilari, band sane fallaci coniectura assequi
licebat. Inielligitur boc es. ipsis illorum verbis ab Ru-
fino antea exeerptis; quibus quidem excerptis totum
eius commentarioiuni eontinetur. Adversaria enim qiiae-
dara sua magister Antloebensis effudit nullo ordine di-
gesta: quibus in fine indiculum eormn quos excerpse-
rat auctoi'um adiecit. Et ex bis quidem quindecim re-
vei'a utroque loco redeunt; octo autem nomina in in-
dice demum accessere nee in ipsis quae praecedunt ex-
cei'ptis liabent quo referantur. Horum igitur excidisse testi-
monia eo proclivior coniectura est, quo negligentius ba-
bitae istae laciuiae Rufinianae; quanquam potuit sane
boc etiam aliter se habere. Quattuor autem ex ilUs
nomina ad Terentii inlerpretationeni spectant: Euantbii
enim et Aspri testiuiouiis supra posilis nunc sine te-
stimoniis accedunt Helenius (non Helenas), Aruutius,
360
VI. DE VKTERIßVS
Pjobus, Douatus sclioliastac Tereiitiani. ßeli(jna cpiat-
luor sunt artls scriptoriim, a fjuiLiis de veteriim nictiis
poctarnni similitei" tlicta reppereiat atque a Dioniede,
VaiTone, Charisio, Caeslo Basso, Capro, Mario Victo-
rino, Terentiano Mauro, Iiiba, FIrniiano. Ac Caecilins
quidem (vel Caelius editionis Venetae), est ille potiiis
Caeselllus Vindex, euiiis non pauca fragmenta apud
Gellinm, Charisium, Priscianura exslant, sumpta ea omnia
ut videtur e Stroinateo (Prise. VI, p. 685, 11. 696,
12 P.X quos commcntarios fuisse per litteras dispositos
et in totidrm, quot sunt litterae, ]ibros distinctos Cha-
risius fldem facit p. 213, 30: ut CaeselUus T wiJex lih. B
litlerae scrihit : et p. 176, 32: libro L litterae*). Ni-
hili antem est Cz"/;«rt grammaticus : quod nonaen ex prae-
gressis syllabis Siseiuia vocis ortum : atque abcst ab
edilione Veneta. Scd yJlbuii, quem Putschius esse AI-
culnnm putabat , lihruin quem de inetris scvipsit unus
commemorat Älaximus Victorinus de carm. her. p. 1959
P. 289 Lind. Pliniiun intelligo aut librorum de dubio
sermone aut Naturalis liistoriae scriptorem, in qua de
Plauto poeta loquitur XVIII, c. 11. **) Denique j)Oslrema
Piufini ver])a sie redintegramus : Euauthius j, Sacerdos
<jid et Plotiics j, Douatus, luha. Nulbis unquani fuit
Euantbius Sacerdos ; verum Marü Plotü Sacerdotis ex-.
*) Adde p. 93 : Vindex A lülerae üb. I nolal secundiim codicem
ms. — Ceteruiii piorsus eandem de C.Tesellio senteutiam docia
aniiotatione Osannus exposuit altero volumine Symbolariim ad
hist. litt. Gr. et lat. (a. 1839 edito) p. 329 sq. Oucm libiiim
tamelsi in fine disseilationis testatus eiani sero ad nos periatiim
esse, (ut nihil inde ulilitalis capere poluerinius), tainen hoc nc-
glecto testimonio an addubitato Lerschius in Diar. antiq. sind.
a, 1841 p. 1103, ubi de Caesellio dedita opera ajxens nos im-
pugnat, me snipsit sequi Osannum Quem in eo nunc sanc se-
quor, quod Caesellium pro CacciUo Vindice eliani apud Cassio-
dorum Pulschii p. ?,317 lestilucnduni ciedo.
"*) Quanquam etiam in IMin. Epist. 1, 16 aliquid est huiutimodj. }
PLÄVTl INTEBPRETIBVS.
361
stat de nietiis über apud Putschiura p. 2623 (C>ai,s-
Ibrd. p. 242.) Ex interpolalioue est, quod in Veneta
Kulini editiüue exstat Sacerdos j quod etiam docuit
Donatus *).
S- 3.
In ipsa verba et sententlas comici poetae dedila
opera et prislino scholiastarura more comuienlati esse rtT£,*KH
inde a Fabricio Bibl. lat. I , p. l4 Ein. bi perblben- C^fh^
tur: Aruntlus jCdlsus , Flavius Caper, L. Cornelius Si-
senna, Q. Terentius Scaurus : quibus alios quosdan» re-
centiorunT~coniectura addidit. Ex Ulis autem qiiattuor
unum, Terentium quidem Scaurum , mlrabiliter sibi
erlpi passus est, qui bistorlani criticam scboliastarum
lallnoriim pertexuit ex indicibus magis baiistani quam e
dillgenti lectione natam, Suringarus. Qui quemadmodura
suo iure debito Scaurum fraudavit, ita non magls ut
arbitror considerate Celsum et Caprum Sisennae iunxit**).
Sed dicam de bis ordine: primum cjuidem de iis, quos
immcrilo buc reltulount, deinde de Ulis, qui veri scbo-
liastae Plaullui fuerunt, Ordlar a Flavio C a p r o. Quem
inter TerentU scboliastas recenseri solitum pridem de
eo loco Scbupenus movit eleganli de Tercntio et Do-
nato dlssertatione p. 40 sq. Ac vide mihi, quäle sit
illud Cbarisii testimonium, quo explosa a Sebopeno opi-
nio nltcbatur. Sic üle p. 175, 39: Jllias j)j'o aliter.
Terelit, in ylnd. : Quid alias maliiii quam hodie istas
*•) In Riifini verbis cxpediendis frustra elaboravit Osanniis Symbol.
II, p. 307 sq., probabiliter ille Rufinum saeciilo quinto tri-
bucns, de Plotio Sacerdote disputaus p. 297 sqq., de Al-
bino p. 361 sq.
*•) Eadein fcre Osanni condicio est , inter eos qui ad illuslrandas
Flauti fabulas commcntaiios scripserint, maxime excellere Sisennam^
Aruntium Celsum et Flavium Caprum dicentis Analecl. p. 154.
36ü
VI. DE VKTERIBVS
ßeri nuptias, uhi Fl. Caper de latuiitate: non ausiin
cißirniare e. q. s. Idemauteni de lalinitale liber cum
etiam p. 186, 6 memoretur et simillimo quitlem niodo
meraoretur: ISovissiine Tiro in Pandecte non rede ait
dici, adiicitque quod siia coeperit aetate id adverbiam ;
II bi FL Caper de latinitate, miror, inquit e. q. s. : ec-
quis dubitabit, quin eandem in partem eiusdem Cliari-
sii p. 176, 1 haec sint interpretanda: Abhinc . . .
Plautus in Mostellaria [II, i, 63] : Qui abhinc sexa-
ginta annis occisus Joret. ubi Caper ^ utroque casu
recte dicimusj quanivis ut sordidum et vulgare, inquit^
quidam improbent. An vero cuiqnam credibile, eun-
dem liominem commentarios in Plautuni scripsisse, in
Terentium, immo in Tironem quoquCj in ipsum adeo
Ennium et — mirabile dictu • — P. Semproniura Asel-
lioncni? Nam liaec quidera omnia pari iure ex Cha-
risii testimoniis efficias. Vide modo p. 107, 3: lie-
bem . . . Ennius XFI' ubi Fl. Caper : non ut adiun-
ctivo sed appellativo est locutas; et p. 176, 21: Asel-
lio quoque rerum Romanarum quadragesimo : Tarn
pulcrum opus tamque artißciose factum passus est di-
rui. Fbi Fl. Caper : quamvis artificiosus dici non pos~
sit ut malitiosus e. q. s. Praeterea etiam Virgilü inter-
pretem Gaprum testarentur Servii quaedäm notationes,
tales polissimum qualis est in Aen. XII, 120: Caper
tarnen et Hjginus (qui revera sclioliasta fuit Yirgilii)
hoc loco dicunt lectioneni esse corruptam e. q. s,, nisi
eiusdem Servii aliae exstarent, quibus vel dubii gene-
ris aut enucleati sermonis libros a Capro conscriptos
commemorat tanquam a semet interpretando poetac ad-
hibitos, vel aliis modis de scholiasta Capro cogilari ve-
tat, ut in Aen. VI, 545 : quem Caper secutusj cum de
praepositione ex Iractaret, hoc eocemplum posuit. Quode
non improbabiliter Suriiiqarus II, p. 218 sqq. exposuit.
PLAVTl INTERPRETIBVS. 363
Ad Charisium autera irt revertar, pluriura etiam qui
istac quaiu reiecimus via j)ere;at, sclioliastarum segcteni
succrcscere sendet. Aderit, ut in paucis siibsistam, Nae-
vii interpres (Valerius) Probus, Lucrelii Velins Longus;
cf. p. 178,33. 187,44: utrobique enim allato poetae
versui subiunxit uhi particulara. Et tarnen iitriusque
hominis alia exstitere scripta gi'amraatica, in quibus ve-
lerum poetarum dicta potuerunt tarn vel copiose vel
singillatim ti'actata esse, ut non minus recte in baec
commentatus esse, quam locura quemque orammati-
cum ex])licasse scriptor diceretur. Ut b^-eviter dicani,
illud ubi Caper tantundem valet ac qiiod exeinpliim
(per cuiuslibet quaestionis opportunitatem) afferens Ca--
per. Atque aliquid eiusmodi suboluisse ctiam Suringaro
videuius: cuius tamen eo in gcnere mira et inconstan-
tia fuit (cf. I, p. 60. II, 163.) et cum credidilate con-
iuucta timiditas : quo factinii est, ut vel maxime suspe-
ctis sclioliastarum nominibus, quae uuo erant verbo re-
niovenda, integra capita destinaverit. Quid? quod p. 96,
17 apud Charisium haec leguntur: Cur pridie Kai.
jdugiistas et fion jäugustarum dicimus ? ubi Pluiius
Secundus eodeni libro sexto: j finita nomina siugu~
lari fiominatiuo veteres casu genitiuo Js syllaba decli^
nabant: in quibus ne praecessit quidem scriptoris no-
men, sed tantundem est illud ubi ac (^na de ?'e ageiis,
Intelligisne cur nobis, qui ne adiecto illo ubi quidem
moveri potuimus, multo minus, sicubi liberiore etiam
vinculo cum poetae testimonio gramraatici culusque no-
men. iungltur, de peculiari commentario persuadcri pos-
sit? Ita, ut excmplo utar, in Terentii fabulas Nigidii
Figuli, de cuius coinmentariis graininaticis longe uber-
rimis satis constat, continuam interpretationem exstitisse
negauuis cum Schopeno 1. c. p. 41 sq., quem hac in
parte tacito sequitur Suringarus I, p. 109. Nam quod
364 VI. DE VETERIBVS
in Pliorra. I, 4, 13 Donatus 'ait Nigidium ^proLinam
legere , itl prorsus conferx'i potest cum Capri iudicio
de Virgiliani versus lectione; quae autem ad eiusdern
fabulae I, 4, 4 et II, 1, 3 afferuntur, etsi paullo gra-
viorem suspicionem raovent, tarnen non sunt dissirailla
eorum, quae simili modo e Nigidio produntur ad Vlr-
gilii Georgica apud Servium in I, 4?. 261. Quodsi
Virgilianos quoque commentarios Nigidium edidisse sta-
tueris , non potest hoc quidem argumentorum necessi-
tate refutari, sed verendum tarnen est, ne ita infinita
proditura sit aclioliastarum latinorum multitudo. Ac re-
putandum ex altera parte, quot quaraque variarum ac
diversarum rerum capax praeter ipsos miscellaneos li-
bros illud potissimum commentandi genus fuerit, quod
in enucleanda signlficatione verhornin vcrsabatur: id
quod facile ex Verrii Flacci et Aelii Galli apud Fe-
stum testimoniis intelligitur.
Plauti et aequalium poetarum in transcursu inter-
pretandorum non est mirum nullos scriptores saepius
" occasionem nactos esse, quam quos priscarum et minus
usitatarum vocura explanatione occupatos glossogra-
p hör um nomine commode comprehendas, glossema-
toriLin scriptores Festus dixit. Quos tetigit nuper Ler-
schius de philos. linguae ap. veteres p. 111 idemque
in Zimmermanni Diar. antiq. stud. a. 1838 p. 99 sqq.
405 sq. Ex eorum numero unum fuit qui ipsis Plauti
scholiastis accensendum putarei, H. Meyerus in eisdera
Diariis a. 1836 p. 378. Est is Aurelius ille Opi-
lius e Sueton. de ilkistr. «iramm. 6 notus, cuius non
modo indices exstiterunt fabularum Plautinarum, sed
etiam interpretationes quaedam supersunt obscuriorum
n i/i^rcy^-iu.^ L
PLAVTI INTEnPRETlBVS. 365
glossarum Plautinarura, Plautinis versibus *) a Varrone
subieclae de llng. lat. VII, 50. Ö5. 67. 70. 79. 106 ed.
Muell. Sed ex eo tarnen illud, quod Meyero placuit,
vix efFicias, non prisci serraonis universi, sed solius Plau-
tlni antiquitatem Ooquor cum Santra, qui de verhorum
atitujiiitate scripsit) videri Opilium dedita opera expli-
casse. Narn cum apud Festum non infrequens sit eius-
dem Opilii memoria, tamen ibi quidem ter tantum eius
nonien cum Plautinorum mentione exemplorum socia-
tum reperitur, voc. T'algos, Nauteam, Querquera. Et
ea quidem, quae v. Nauteam afTeruntur iniprimis co-
piosa, eiusraodi sunt, ut facile possint ex Opilii libro
omnia transscripta esse. Sed ne sie quidem aliud quic-
quam inde consequitur, nisi hoc, Plautinas fabulas prae-
cipuam Opilio materiam glossograpliici operis praebuisse.
Id autem ipsum non est tarn singulare, ut non cadat
vel in eorum quosdam grammaticorum, quorum opera ae-
tatem tulit, in Festum. li. e. Verrium Flaccum, Nonium,
C. lulium Romanum. Hunc cnim certissiraa via demon-
strari polest verum auctorcni esse eorum, quaecunque
non de trivio petita, sed utililer praecepta et cum eru-
ditionc exposita in Cliarisii Institutionibus exstant: quod
quidem imprimis valere de longe maxima parle testi-
raoniorum e Plauto suraptorum et nos diligens disqui-
sitio docuit, et unusquisque pro se ipse cognoscet, qui
aliquara pellegendo Charisio operam navarit. **)
Eadem fere quae Opilii ratio Servii Claudii
est, quem item inter eos, qui indices Jabularuvi Plau-
tinorum ediderunt, Gellius III, 3 commemorat, insi-
gnem habuisse artis linguaeque Plautinae consuetudinem
•) llis conferenda sunt quae supra diximus p. 242 sq. et p. 180.
*) Vide post Freundium Lex. lat. praef. p. LXXIIl, similiter iudi-
caulem Osanuum Symbol, il, p. 324 sqq. inaximtä p. 327.
360 VI. r)E VRTF.Rinvs
Cicero narral Epist. ad faniil. IX, l6, commentariam
qaendam scripsissc lih. XllI, 21 Gellius prodit alle-
rcns ex illo reconditioris vocis expllcationcm, denique
propter tres eiusderaruodi obscuriorum noniimun inter-
pretaliones Vario de 1. lat. VII, 66. 70. 106 antesia-
tur €t bis quidem una cum ipsius iiiterprctationc Au*
relii. Qnae cum ita essent, omiies autem quattuor glos-
sae illae evidentissirae ad Plautina verba spectare vide-^
reiilur, evenit ut de commentario Plantino Servii Heus-»
diüs Disqu. de Ael. Stil. p. 82, si modo recte eius
verba interpretor, cogitaret. Qui quod de etjniologico
Plautino siiiml disserit deque surrepto per dokim a Ser-
vio Aelii Stilonis libro inedito, borum illud parum ba-
bet quo commendetur : atque abborret istiusmodi iii"
scriplio ab boc genere et saeculo: alterum in mera est
coniectura positum. De Plautino autem commentario
quid sentiendum sit , ex iis quae de consimilis condi-'
cionis bomine Opilio disputavimus sua sponte appa-'
ret.j*) A Gellio enim comnientarius dici quivis liber
grammaticus potuit.
Scboliastis Plautiuis baud scio an maiore etiam
vei'i specie quam Servius Claudius addi illius socer
Aelius Stilo Varronis magister potuerit propter unum
Festi testivnonium v. T^apula Papiria, ubi allatis Plauti
in Feneratrice verbis sie pergit: Aelius hoc loco
vapula positum esse ait pro dolcj pano pro peri. Ita-
que nee nos Plauti scholiastam Aeliura agnoscere dubi-
tabimus, simulatquc eius, quocum copulatus est, Varro-
nis quoque in Plautinas ß\bulas commcntarios fuisse de-
nionstratum erit. **) Quod quidem non magis quisquam
■"') De Claudio c|iio(|ue glossogiaplio dictum est p. 242 sq. et 180.
Adde j). 122 .s(|.
**) In glosseniatuiu sane intcrpretalioiie Varro qiioque cum alibi tum
in fiautinis () uaestio n ib u s versatus est, de quo p. ITW
PLÄVTI INTEP.PRETIBVS. 367
dpraonsti'abit , quam quod de Varroniana Plauti con-
texLuuin recensione olim Osannus somniavit Analeclis
p. 158. Quodsi nc Festi quidcm verba illa negotium
nobis facesscre potuerunt, niulto etiam minus in eo bae-
reremus, si ad fabulam Plautinam spectans AeHi obser-
vatio quaedam a Plinio Nat. bist. XIV, c. 13 memorata
revera Aelii Sdlonis esset, quae Heusdio mens fuit L.
Aelium pro librorum scrijjtura Laeliinn reponentis p. 77:
quemadmodum idem pro eodem pridem Giceroni de
leg. II, c. 23 restituerunt. De quo paullo post dicetur.
S. 5.
Expeditior, quam de Capro, de Plauti si dis pla-
cet scboliasta Aruntio Celso quaestio est. Huic suum
inter Terentianos interpreles locum concedere non du-
bitavit post Bentleium annot. in Andr. I, \, 43 Scbo-
penus p. 38. Alqui haec sententia solis nititur Cliari-
sii quinque teslimoniis prorsus ita comparatis, ut in una
iihi pai'ticula omnis argumentandi vis vertatur. Ut non
niirer, si quis similem de Celso ac de Capro, Probo,
Longo dubitationem moveat. Ac fatendum certe multa
in hoc genere incerta manere. Quo pertinere etiam
sqq. exjiositum. Fuit tarnen qiii coninientaiia in Plauti fabulas
composuisse cum Sisenna et Aspro etiam Varronem perhiberet,
Gyraldus de poet. hist. diai. A'III, p. SS7 Bas. — A talibus au-
tem glossematorum interpretationibus , quales L. Aelii , Opilii,
Claudii, ipsius Varronis fuerunt, profectus est sive Verrius Flac-
cus sive Festus, receptis continuis glossaruni Plautinaium
ordinibus, quoruni quibusdam in locis non ambigua vestigia Muel-
leri diligentia indagavit praef'at. Fest. p. XIX ann. 1. 5, p. XX,
ann. 4. Cf. p. XXIX. — Ceteiinn hoc loco quod de Aelio signi-
ficavi, non putaram ita a quoquam intellectum vel potius non
intellectum iri, ut factum vidi a Koenighoffio Comm. de scholia-
stae in Terentium arte critica (Aquisgr. a. 1840) p. 18, ubi nie
ait in eam sententiam inclinare, ut Aelium Plautinis scholiastis
accensendum esse putem.
368 vr. T1E vKTEr.tBVS
Stalilii Maxlml in Catonem senem commeiitai*ii facilc
cuijjiam vJilcantiu": de quibus vid. Suringar. I, p. 63 sq.
Quid? quod ne iriulto contestatior quidem quam in Te-
rentium, eiusdem Ccdsi in Virgilium commentarius (Sur.
II, p. 160 sqq.) salis persuaderi Ileynio vol. V, p. 532
potuil? Et tarnen quanta in hac caussa in ntramque
partem cautione opus sit, non potest luculentiore quam
Scauri exemplo monstrari, quem quis est, qui inter Vir-
gilii iiiterpi'etes referre propter unum idque amhigunm
Servii in Aen. III, 484 testimonium ausus esset ante
edita ab A. JMaio Veronensia scholia? Cf. Suring. II,
p. 189. Est boc profecto eiusniodl , ut in memoviam
nobis revocet ilKid vcleris poetae, in banc artem non
minus quam in bominum vitam quotidianam accommo-
daLum: t^«/' av tlq elnög ainö tovt' dvai "kiyoi^
ßgoTolcn izoXka TVj^dvsLV ovx eixoTa, Sed tarnen
quo in Gelsi caussa utare , unum superest boc argu-
mentum, quod grammatici libri ab illo editi, quo Te-
rentiana exempla potuerint tractari, nulluni apud vete-
res vestigium exstat: neque enim vel e Prisciani 111,
p. 607,39, vel e Diomedis I, p. 307, 4 (ubi erratuni
Arantius Claudius *) illud recte concluditur.
Hoc auteni quomodocunque se babet, tantum cei*-
tum est, louge longeque etiam suspectiorem Plautino-
rum Celsi couimentariorura mcraoriam esse. Nititui- ea
solis Cbarisii p. 190, 29 verbis , quae iiifra posuimus
una cum iis quae proximc antecedunt : Perplexiin.
Plaut, in SticJio: f'iriiin ego pei^plexim lacessani orn~
tione. — Puhlicitus. Plautus in eadem: Nonne hoc
publicitus. Vhi Celsus j, puhlicitus et claiitus , inquit,
dicunt : nos publice clarequc dicinius. Tilinius in Se^
*) Vidit hoc elioiii Osanniis SymI)ol. II, p. 343, credidit allsten) no-
bis Liiulemanims in Cliaris. p. 1,'7.
PLAVTI KNTERPRETIBVS. 3Ö9
tiiia: Statui statuam publicitus, Terentius nuoque in
Phormione. Secl et Plautus in Bacchidihas : In aecle
Dianaa publicitus auruni servant. Iclem in Amnlii^
truone: Ita peregre adveniens publicitus hospitio \ac-
cipiaj'\ Verumenimvero nee illa Nonne hoc publicitus
in Sticlio exstant, et vero oniissum e Phormione exein-
pliim non est aliud atque illud ipsum, quod Plautinae
fabulae tribuitur. Leguntur enim liaee Pliorra. V, 7, 85:
Nonne hoc publicitus scelus hinc deportarier In solas
teri^as? *). Quod cum ita sit, Suringarus I, p. 70 ve-
reri se ait, ne Chai'isiiis Plautum hie male citaverit pro
Terentio. Esto, ut Plautus diceretur pro Terentio : ita
restaret Terentius in eadem. Et commode sane ac-
cidil, quod, quo loco proximo Terentii facta iiientio
erat, ibi ex ipsa Phormione vei-ba poetae prolata ex-
stant, quanquam interiecta non illa tantum notatione
quae est de perplexini adverbio, sed uberiore etiam de
propere. Sed tamen ut has quidem notationes largia-
mur vel posterius insertas vel sua sede niotas esse,
quid fiat bis, quae post Tilinii exemplum iterantur mo-
lestissime : Terentius quoque in Phormione? Quocirca
nos demptum grammatico crimen in librarios transfe-
rimus. Quodsi in nostris Stichi Plautinae exemplis mss.
excidisse aliquem versiculura conieceris: atque excide-
runt revera, ut ex Ambrosiano codice deleticio appa-
ret, versus longe plurimi et alia plurima turbata sunt:
baec potuerit pristina species notationis Gliarisianae
esse: Publicitus. Plautus in. eadem: Teren-
tius quoque in Phormione : Nonne hoc publicitus, ubi
*) Sic enim in libris oninibus scriptum est, qui iluxcrunt ex Callio-
pii recensione. Pro quo e Bembino codice recipiendum :
non hoc puhlicilus scelus hinc asportarier :
cuius scripturae nullum apud Faernum vesligium.
24
370 VI. DE vETEninvs
Celsus • — staliiam puhlicitus. Sed et Plautus — acci-
piai; JNcc tanien celabo, parum omnem illani Je pcr-
clito Sliclii versu coniccturara placei-e niagisque pro-
babileai aiea seniLciilla lianc esse quanquam S2)ecie vio-
leniioreiii emeiidandi viam, ut sie disiecta membra red-
inteorenlur : Puhlicitus. Titiiiius in Setina: Statui sla-
tuani puhlicitus. Tcrentius quoque in Phorinione : Nonne
hoc puhlicitus. Vhi Celsus, puhlicitus et claritus, inquit,
\^antiq ui^ dicunt, nos puhlice clareque cliciinus. Sed
et Plaut US in Bacchidihus: — . Idem in Aniphiti'uone;
— puhlicitus hospitio accipiar. Plautus in eadem: An
foris censebas nohis puhlicitus praeherier. Hoc enim
alterum in AmpliitiMi,one exemphim exslat IV, 2,7, prius
ilhid 1, 1, 8. Ac proclive est iiitelligere, quoniodo ex
ascriptis in niargine exemplis lurbae istae ortae sint.
Quüd addidi antiqui, feci comparato Charisio p. 190,
l6: fiain ita Aruntius Celsus j, et addit: antiqui enim
dicebant ardere pro ainare. Qiiibns ita uti, nt de yer-
his priscis Celsnni scripsisse colligat, is poterit, qui iu-
stos conniientariüs Terentianos ab illo abiudicatum eat.
— Getcrnni nihil jjrol'ecit de Charisii verbis disputans
Osannus Anal. crit. p. 193: nee ])lus nuperiis editor.
§. 6.
Pi'opter eiiisdeni Osanni qnaedam verba tanqnam
praelericns addo Atcinni Capitonem, elarum iure-
consultum, cui etsi illc iustos in Plautuni comnientarios
non tiibiiit, tarnen non magis nt piito probabillter Anal,
p. 66 baec posuit: Ateiuin Capitoneui, quem in Plauti
comoedias commentatum esse duo testantur Plinii loca
H. N. XIV, i5 et XFIIL 28. Pliniana qiiidem testl-
nionia baec sunt, XIV, § 9'2 Sill.: Lautissima apud
priscos \dua erant myrrhae odore condita, ut apparet
in Plauti fahula quae Persa inscrihitur, quanquam in
PLWTf INTERPRETtDVS. 371
ea et calamuin addi iahet. Ideo qaidarn aromatite de-
lectatos maxiine credunt. Sed Fahiiis Dossennus his
versihus decej-7iit: Mittebam vinum pnlcrum, uiurrlii-
nain, et in uJchaj-istioiie *): Pauem et polentam, vinura
uiurrhinam. Scaevolam quoque et Laelium et Atteiunt
Capitonem in eadein sententia fuisse vidco , quoniarn
in Pseudolo sit: Quocl si opus siet, ut Juice promat
indideiii, ecquid habet? cuar. rogas ? Murrhinum, jias-
SLim, defi'iituni, niella. Quibus apparet non inter \>ina
modo murrliinarn, sed inter dulcia quoque nominatuni.
Alterum XVIII, ^ 107 lioc est: Artoptain Plautus ap-
pellat in fahula quam Auhdariam, \in\scripsitj magna ob
id concertatione eruditorum _, an. is versus poetae sit
ilLius ; certunique fit Atteii Capitonis sententia, coquos
tum panem lautioribus coquere solitosj pistoresque tan-
tum eos qui far pinsehant nominatos **). Nee coquos
vero hahehant in servitiis , eosque ex macello conda-
cehant. Atque hoc loco ne dictum est quidem, ad
Plautlnam fabulam vel certum Plautiuae fabulae exem-
plum spectasse Ateii sententiam. Quod etsi cadit saue
in priorem, tarnen aegre intelligimus, cur parum sibi
coustiterit Osannus nee vel quemlibet scriplorem, qui
Plautino exeraplo quamlibet sententiam confirmare in-
stitiiit, vel certe Scaevolam quoque Ateio iunctura et
illum sive Laelium sive Aelium commentatos esse ia
Plautuui dixerit. Ceterum non potest meo iudicio du-
bitari, quin nee Laelium, nee L. Aelium, quod placebat
lieusdio, sed Aelium simpliciter Plinius posuerit, ut
scriptum esse in codicibus episcopi Aleriensis e Rezzo-
nico testatur Silligius. Quis enim ita granunaticum, qua-
lis illc fuit L. Aelius cognominibus Stilo et Praeconi-
*) Vide supra disputata p. 105.
'*) Hoc tetigimus p. 207.
372 Vf. DE VKTKnmVS
nus, tliiohus sociarl iureconsultis facile credat? Et hoc
ut detur , quis medlo loco inter lios interpositura , nee
vel praeiTiissura Scacvolac vel Ateio subieetum? Ergo
cum tres requiri iureconsultos apjiareat, tanien nee Ae-
liorum letorum iilli L. praenomen fiiit, necLaelius hue
Ictiis quadrat cognoniento Felix, de quo IleimLaehius
in Aelii Galli fragm. p. 44 cogitabat: quippe quem
Hadriani aetati post jMaiansium Fragui. XXX Ictorum
vol. II, p. 208 et Bacliium Hisl. iurispr. Rom. p. 41 8
cd. VI. recte Heusdins tribuerit. II uc accedit, quae res
non profecto exiguam vim habet, quod \n ipsius Plinii
auctoi-um elenehis XIV et XV libro praemissis (p. 54.
5ö Sill.) bis repeiimus Scaevolam, Aeliuin, Ateiuin
Capitonem, hoc quidem ordine, positos sine ulla quod
sciam librorum discrepantia. Quodsi, quem ex Aeliis
Ictis Plinius dixerit, qaaevis, facile intelligitur hinc alie-
nos esse Paetos Gatos, Publium et Sextum, ipsius Plauti
aequales , immo aliquot ante editam Pseudolum annis
consules. Sed praeclarc huc Aelius Gallus convcnit,
Ateii Capitonis Augusto imperante aequalis: cui prae-
nomen fuisse Caio optinii libri Gelliani docuerunt, Noct.
Att. XVI, 5 Caeliiis Gallus cxhibentes *). Iluic autem
et Ateio sat commode Mucius Scaevola praemittitur,
non ille ut puto Publius P. F, Q. N. consul a. 620,
nee Quintus Q. F. Q. N. consul a. 636, sed nisi fal-
lor Quintus ])otius P. F. Q. N. consul o. 658, mortuus
a. 670. Et Aelii f[uidem Galli in promptu sunt de
sigJiiflcaLioiie s'erbonim libri, quibus usus sit Plinius.
*) Mirae sunt Maiansii p. 48 dubilationes, et L. Acliiim Plinio ante
lleusdium tribuentis , et cum ipso Gallo Stilonem miscentis, id
quod aliis quoque plminiis accidisse constat: cf iMuelleruni in
Varr. V, 18. 25, IMeikelium Prolog, in Ovid. Fast. p. CIV sqq. —
Sextum Aelium a Plinio dici Ilarduinus putabat in Indicc au-
ctorum.
PLAVTI INTERPRETinvS. 373
Quanquam et de pistoribus coquisque et de vino dulci-
])iisque per multaruni quaeslioiuim opportmiitatera dis-
])utari ab iurecousulto potuit: frequeus enim bammi
i-eruiu in testamentis potissimum usus. Quod quidem
ita esse certissimis teslimonlis intelligltuv, vebit Paulli
Sentent. rec. III, 6, 70 sqq.: Scj'vis aninnuensihus
U'gatis omnesj qui ad inaniini serviuntj debebuntur ....
MuUones et institores iiiter xirbana ministcria conti-
Tientur: item obsojiatores et vestiaj'ii et cellararii et
cubicularii et arcavii et coqiii, placentarii , torisores,
pistoj'esj lecticarü, stabidarii. Ibidem _^ 77: Dul-
cibns legatis sajxij defrutiini , inulsuin , dulce ctiam
^'inumj jialmaej caricae, iivae pnssae debebuntur : qui-
bus conf. Digest. XXXIII, 6, 16 § 1. laij)rimis huc
pertinet Dig. XXXIII, 6, 9: Si c/uis viiium legaverit,
oinne continetuVj, nuod ex vinea natuin vinuni perman-
sit. Sed si mulsuni sit factum, villi appcllatione non
continebitur proprie .... et quac sequuntnr de zjtlio,
camo, cervesia, hydroineli, vino condito, oenoineli,
passOj, defruto, acinaticio , cydoneo, aceto pracscripta.
Siuiiles babes gi-avissiuiorum Ictoruui de peuu contro-
versias apud Gellium IV, 1 : de (juo integer Pandectarum
titukis ibid. 9 exstat. Et Ateii Capitonis praeter cetera
])raesto sunt Coiiiectaiieorum libri , qui etsi ad ins vi-
dentur omnes pertinuisse, tarnen iuris explieandi eaussa
talia qiioque Iractarunt, quae per se spectata non mi-
juis granunaticum sapiant quam iuris peritum , vebit
quae Gellius excerpsit XX, 2: siticines appellatos, qui
apud sitos canere soliti esseiit, hoc est vita functos et
sepultos : eosque habuisse proprium genus tubae n ce-
tcjoruin dißerens. Quae exscripsit iNonius p. 54, cum
veri autem gramniatici, Gaesellii Vindicis, scntenLÜs (iel-
lius illo capite com])Osuit. Ceterum queniadmodum solo
bbrariorum errore j1. Aiteii Capitonis i'Jinii üb. XVIII
374 VI. DE VETERIBVS
Icgitiu': satls enim coustat praenomcn ci fuisse CaiOj
et yl. illiul omittunl Regii Broterii, codd. Rezzoiiici cum
ed, princ. : ita non iiiagis iios iiiorari illiul potcst, quoil
in elenclio libri III exstat L. Ateio Capitone ^ eo itl
quideiii siispectius, quo certiore Ifge in liis quideui
cleiicliis binorum nouiinum appellatione sesc Plinius
continuit. De quo moniti a Bergkio snpva dixiiuus p.
40. Cum autera in elenclio libri XXXII L. u4tc.iiis
redeat, de alterius auteni Ateii , granmiatici Pliilologi
cognoniine, 2)i'aenomine quidem aliunde nihil conslet:
nescio an liic ipse Lucius fuerit vocatus, illic auteni pro
X. yJteio Capitoue restilueudiim sit L. ylteio j ylteio
Capitone : uterquc Ateitis ut lioc loco item significa-
tus sit atque libri IV elenclio cognomine utroque ad-
iecto sie : Ateio Capitonej Ateio Philologo.
Semotis a scholiastarum Plautinoruni nuiiiero Ca-
pro et Celso restant Scaurus et Sisenna. Et Q. qui-
detn Terentiuni Scaurum ex Gellii Noct. Att. XI,
15 noviraus nobilissimuui Hadriani aetate grarnnialicuiii,
Caesellii errorum aci'cni castigatorem , eundem artis
grdiujnaticae auctorem e Cliarisio p. 107,46. 110,11,
praeterea Artis poeticae Horaliauae interpreteni ex eo-
dem p. 182, 4. 188, 17. De Yirgilianis Scauri coni-
nientariis dictum est antea : Plautiuos ncscire se fassus
est Suringarus I, p 75 sq. quo iure Fabricius liuc ret-
tulisset. . Eins autein dubilaiionis eaussa non fuit alia
nisi vis: cxcusabilis Kufini Antiochensis ignoratio vel po-
tius rarus Putscliiani indicis defectus. Nam propemo-
dum incredibile est, qui de sclioliastis latinis scriberc
inslituerit, non esse bis praeclaris Rufini excerptis
usuin, ad Scaurum simul et Siscnnam speclantibus, quae
e p. 2711 P. vel 384 Gaisf. transscripsiums:
PL.WTI INTERPRETIBVS. 375
fl) SiscHiia in cominentaiio Poenuli Plautinne fa-
bulae sie: 11 aloniam Poeni dicunt deum et.
producenda sjllaha metri gratia exigit inmbiis.
(2) Scaurus in eonimentario PLaiiti in Pseiidulo di-
cit: Mcilai diaigecnc, metri causa,
(3) Scaurus in eadein J'abula sie: Nunc iani:
iain divisit in duas sy Ilabas metri causa.
f4J Sisenna in Rudente sie: Fuit extcnte prima
syllaba metri causa. Et postea sie: Habiliore
nietro usus est, ut solet in mulierum oratione.
Postea sie: L atro nem producit metri causa.
(öj Ideni Sisenna in Amphitryone sie : Jlis quat-
tuor generibus quintum accedit, de genere vev-
suum qui non sunt uuiusinodi.
f6j Idem Sise?ina in. Capliuis sie: Hie ornatu s
litterani metri causa amisit.
(7) Ideni Sisenna in Aulularia sie: Haee scena
anapaestieo metro est, sed coueisa sunt ut non
in telligas.
Quae ctsi in Pscudoliim tantuni scriptum a Scauro
coiiinienlariuni testantur,, tamen imillo vcri est siiuilius,
reliqnarnni quoque fabularum vel ccrtc (|iianinclam il-
lum iatcrpretem egisse, quam in una sol^ substilisse.
Ceterum prius illud Pseudoli exemplum tualai liodie
nee exstat nee propter aliquam eorruptelam laterc in
iis, ([uae aetatem tulerunt, scenis videtur, sed petitun»
esse ex prologo, cuius iam IV vel V saeculo fabula
iacturani lecerat, quandoquidem ne Ambrosianus qui-
dem über praeter duos extremos versus quicqiiam il-
lius pvologi teiuiit. Nam quod iiiventus est, qui hos
ipsos duos versiculos satis esse ad expleudum iusti pro-
logi munus sibi persuaderet: (vid. INiebuhri Opuse. bist,
et pbil. I, p. 169 sq.:) id quidem nunquam potui sa-
tis demirari.
376 VI. DE VETEHIliVS
Altera Scauri nolatio a ßufiuo servata, i|uae qiii-
(lem in rc satis trita versatur, ad unuiu pertinct e qual-
luor PseuJoli locis liisce : I, 1, 116:
dabo : molestus niuic icim nc sls mihi.
I, 5, 82:
veccntan ea sunt? animuni advorte nunc iani:
sie eiiim recte Botliius pro eo quod est in libris pcc-
cata mea. Deinde J, 5, l33:
indice ludos nunc iam_, quando luhct.
l, 5, 144.
agitCj avioliniijii hinc vos intro nunc iam :
ubi etsi in lonqe pluriuiis cudd. anios'cmini est , illud
tarnen cum Vetere testatur AuiLrosianus.
S 8-
E quinque fabularum commentariis Sisennae af-
ferri fragnienta vidimus. Quem non diversum esse a
clari noujiiiis oratore, rerum Romanarun) scriplore, Mi-
lesiacorum Aristidiorum inteiprete L. Cornelio Si-
senna, communis sentcntia G. I. Vossii de liist. Jat.
T, c. 10, Krausii Vit. et fragm. bist. Ronr. p. 303, Su-
ringari I, p. 75 fiiit. Kec nos habemus cur dubitemus.
Nam i}ec grauimatici ullius Sisennae ullum praeterea
vesti^Ium e\stat, nee aetatis ratlones repugnant, ncc
alienum est studiorum genus. Doclum enim virum et
studiis optimis deditum appellat Cicero Brut. c. 64,
emendatorem sernionis usitati esse voluisse, nee detcr-
reri, quo minus inusitalis verbis uteretur, potuisse idem
testatur c. 74, Qui quod non multi ilbim Jaboris fuissc
addit: id etsi Cicero voluit de caussis dicendis intel-
ligi, tarnen lorsitan etiani iji PJautinos comnicnlarios ca-
dat, qui ignoramus quam dib'genter conscripti fuerint.
De aetate autem Sisennae sublilius quam ab Ellendtio
Proleg. in Cic. Brut. p. CK et probabilius quam ab
PLAVTI interpretibvs.
377
Weicliei'to Poet. lal. reliq. ji. 99 sqq. faclum eial,
INIadvigius clispiUavit Oj)usc. p. 100 : oiriiiium autcm
cliligciitissimc C. L. Rotliius in Vita Sisejinae Basileae
cdita a. 1834. *) Et lucdio quidcin saeculo V. C se-
ptiiiio, quo pcrlinet Sisenua (a. circiter 634 natus, mor- 1^^'
tuus a. 686), quae condicio fuerit non dicam littera-
rum , sed disciplinae grauiinaticae, qui flos et vigor
omiiis eruditioiiis phiJologicae, tarn accurate idem ille
Madvigius p. 106 sq. descripsit et tanquain ante ocu-
los ])Osuit **) , ut ne de L. Cornelii Sisennae quidem
in Plautuni couunentariis qiiic(juani duLitationis relictuni
esse videatur. Sed ceteri etsi siujileni Sisennae in sin-
gulis vei'bis rimandis operäm posuerunt, tarnen qui con-
tinua annotatione aliena serijila illustrarit, L. Sisenna
])riorern inter Romanos scio neminem. De iis scriptis
loquor, quae artis sunt, non scientiae, nee ad vitae usus
rnagis quam ad liberalium hominum oblectationem spe-
ctant. Nam de Xll Tabularum explanatione L. Aelii
eoque etiam antiquioris L. Acilii, deque eiusdera x\elii
illius in Saliaria carmina commentariis non Hcet sane
dubitare. Sisennara autcm id jjraestitisse scripto vide-
nius, quod ante eum ore fecerant graniniatici: quos qui-
dem carmina parntn adhuc divulgata diligentius retra-
ctasse atqiie in magna audientium Jreqaentia legendo
(pronuntiandoj conimentandoque etiam ceteris nota fe-
cisse Suetonius de illustr. gramm. c. 2 testatur, e\em-
plis usus C. Octavii Lampadionis, Q. Vargunteii, LaeHi
*) jNeqiie eniiii digna visa , quae supra coninieinoraiemus , Sisen-
niana lioc ipso nnno Tlioriini cdita, e quibus iiiliil discilur, nisi
quid non didicerit, qui e. c. taÜa scriljcie non eiiihueril : Sulla
adhuc vir eilte, quo Leinpore inctus ante dominum et adulandi Stu-
dium hisloricam veritaleiii francjeret ac dcbilildiet (p. 26). —
(Adde Mcyeri Fi;igui oiat. p. obö. cd. 11.)
**) Cf. Di=s, 111.
378 VI. DE VETERIBVS
Archelai Vectiique Philocomi *), Nacvianac, Ennianats
Lucilianae poesis InterpreUuD.
AccecHinus ad ipsa commentariorum fragiiienta Si-
sennae.
(1.) Perlinet prinia aiinotalio ad Hamionis verba
Poenuli V, 1, 1. Ilaloniutn auteiu non est crcdibile
Sisennam scripsisse , cuius haec potius fueriiit : Alo-
/ii/7i] alon Poeni dl.cunt deum. In proximis , nisi
forte pliira turbata sunt, nescio an fcrri possit: et pro-
ducendani syllabain metri gratia exigit iainhus. Haec
autem non video cpio spectare possint nisi ad productam
alonini vocis antepaenultimam. Ac descripsit certe, rpii
de Punicis Plaulinis nuper commentatus est, Wexius
p. 20 Hannoiiis verba ad iambicorum nuiueroruiu nor-
niatu hüc exemplo:
ytli aloiiim wealo/iuth,
Quod si ita revera instituerit poeta, apparet aloiiiiii voce
Romanorum aurcs assuetas fuisse ita pronuntiata, ut ac-
ceiitus vi in ultimam syllabam cadcntis duac priores
corriperentur: prorsus ut fit in Hebraeoruui elohini **).
Quam autem vellemus ex Punicorum illorum intcrj)re-
tatione Sisennae plura servata essent.
(4.) In Piudentc S'iseuna /'ait vcppcvh cxtenta pri-
ma sjllaba nietri causa: sie enim coi'i'igendum. Atcnie
in Veneta editione est extrita. Circuiuspicieiilibus au-
*) Vectüque PkUocomi , iion Vcclii, Q. Philocomi , id qiiod dcriioii-
slraviimis p. 195. Illud niireie etiam diligciitissiimim Oielliuin
servasse lloralii vol. II, p. 185.
**) Assentitur Wexius Mus. philol. vol. II, p. IGl sq Cf. ib. p. l(iÖ.
}'L,\VTI INTERPRETIIiVS. 379
tem nobis in Iota RiiJcntc nnus lantiim locus apparuit,
ad quem pertinere Sisennae scholium jiotuerit. Est is
I, 1 V. 4 sie scriplus in noslris Jibris oninibiis:
iion vcntus Juit, %'ernin ' Alcumena EnripidL
Quem hac potius forma legisse Sisennam oportet: Non
uentus Jiiit, verum Alcmena Euripidi. *) Valde auteni at~ ^
lioc meniorabile tlocumentum est corruptorum iam an- ^^
tiquissimo tempore exemplarium Plaulinorum: nequc ^ *
enini trisyllabam formam Alcmena novit poeta. INlemo-
ra])ile etiam boc , non de Juvit sed fuit forma Sisen-
nam loqui (cf. Prise. X, 2, 12) : quode ]Muellerus in
Varr. IX, 104 ea nuper annotavit, quibus rainime di-
rerapta videri illa controvcrsia potest.
In eadem fabula cum liabiliore metro usum esse
j)oetam idque solere in viulierum oratione facere Si-
senna annotat, boc quo pertineat difficile dictu est.
Quid enim esse babile raetrum dicamus? Deinde au-
tem, quo certo metro aut quibus metris (si forte conw
plura eonqjrebenderit habilium nomine) Plautum in nm-r
lierum potissimum oratione usum putabimus? Sed la-
*) Recte fecit quod mihi nou credidit A. Fleckeisenus Exercit,
i'iaut. (Gotting. a. 1842) p. 52, qiianquair. veiiiin ne ipse qiii-
deni assecutiis. Verba eius haec sunt : Plisi ad alitim locuin
Ihidenüs fabulae , qui aut in nostris libris corniplus aut omnino
perdilus est , illud scholium spectat, muUo probabiUus ... ego
corrigere mihi videor fui, itt Siscnna obsei-ralioiiem illam rcllu-,
Icril ad Rud. I, 3, 43 Reiz-. :
Libera crjo progndta fui mdxumc, nequicqunm fui.
Non opus est hac imitatione. Rem acu tetigit G. Hcrinaniuis, iiu-
nianissimis ad me litteris datis Sisennae annotationem refeiens ad
Und. IV, 4, Gl, qiieni sie scripUim icppcrisse Sisennam:
Jlfiec Athe7iis parva fuit rirfjo sitipla. die vtilii.
INiliil haue eonieetiiram eonfiniiare cerlitis potest quam nuinero-r
IUI» pravitas proditae in '•odd. scripturae : IJacc Alhciils pdira
fuit rirgö sunepta. die mihi: cni tianspositis riifju /"«('< consuicig
iiejzius institiiebat.
380
Vr. DE VETERIßVS
men hoc ipsuai co sane nos ducit, iit aut de actus I
tribus sceais viltirals aut de III, 3 cogitemus, quae so-
larum sint inulierum. In quibus quattuor sceuis cum
magna sit varietas numerorum, tanien nnum tantum est
genus quoddam, quod redeat in Omnibus: quod est cre-
ticum. Yt ex bis quattuor nnius fabulae exemplis no-
tius quam ex universa poesi PJautina iljud collcgisse
Sisenna videatur, quod de mulierum oratione narrat.
Habilius autem creticum genus dixit cum iis versibus
comparatum, quos ilkid excepit. Ei in III, 3 nulli sunt,
baccbiaci in I, 5 , quorum non est maior quam creti-
corum difficultas. Sed in reliquis duabus scenis qui
praecedunt, ii quam sint non expediti, vel ex eo co-
gnoscitur, quod, quos in I, 4 Kcizius posuit trocbaicos,
anapaesticos Hermannus dixit Elem. p. 315, similisque
etiam de I, 3 discrc2)antia est. Ad alterutram igitur
scenam Sisennae illa annotala luisse arljitramur *).
Non expeditior tertia in Rudentem annotatio est,
qua latr one m produci inetri causa observatur. Non
enim exstat haec vox in iIJa fabula, nee videtur potuisse
exstare, cum ab ipso argumento militis commemoratio
aliena sit: nam milites (mercede conductos), iiunquam
jiraedones Plauto esse latrones satis inter onmes con-
stat. Quantumvis autcm dubitationis ipsa illa i)rüductio
*) De habiliore melro operae prctiuin est Ileimanni cognoscere sen-
tentiam, cuiiis ipsa verba siibieci: „Was Sisenna habilius me-
triiin nennt, sind woiil allerdings besonders die Gretici und liac-
ciiiaci^ da diese meistens ganz leicbt fliessen. Wenn er diese den
Weibern beilegt, so konnte er ausser dem Kudens noch auf die
Bacchiacos Amph. II, 2, Aul. II, 1. Gas. V, 1. Cist. I, 1. Baccli.
V, 2. Poen. I, 2, auf die Crelicos Cure. I, 2. Gas. II, 2. III, 5
Rücksicht genoninien haben, wie auch auf manche Sccnen , \vo
diese Vcrsartcn noch in Unoidniing liegen. Vielleicht erstreckt
sich aber die Benennung auch noch weiter. So passl sie anch
auf die ianibischen Dinicter Anipli. V, 1."
TLAVTI INTEUPRETIEVS. 381
])rcvis syllabae in Plaiitino qiiidem vcrsii liabeat, tarnen
non incpte l'ortasse viilebitnm* lioc in loco alius exera-
pli Plauliiii rccordari, <jaod per se satis singulai-e est.
Omniiini cnlin llLroi'iini memoria in Gurculionis IV, 3,
16 prodita liaec sunt:
TJ{. iicc mihi quidem lihertus ullus est. LV. facis
sapientiasj
quam pars lenoniun , lihertos qui hahent et eos
dcserunt.
Ibi cum nullo modo defcndi posse lenonura meniio vi-
derctur Lambinusqne expelisset militum , convenienlius
avti lanus Dousa Plaut. Explan. T, 24 proponebat La-
trojium, eiusque coniecturae vei'itatem persuasit Taub-
manno, Pareo, Grutero, Gronovio, Bothio. In eo nobis
üflensioni scmper fuit producta positionis vi brevis vo-
calis : quod enim de agrOj «^/v^m forrais verissime Her-
mannus annotavit Praef. in Trinumm. p. XV sq., id pa-
tet latius et in nniversum gcnus cadit *). Quid autem,
si ex ipso illo Sisennae scliolio aliquantum auctoritatis
Dousae coniecturae accedat? siquidem in lianc specicra
illius verba band incommode redinte^rentur: ' ut so-
let in • niulieruDi oratione. I d e ui i n Cur cu Hone
sie: *** Posten sie: Latroniun e. q. s. Ita quidem
') Vno, sed eo iniprimis apfo exempln oslendam, quam et quantam
illa observalio viin possit ad gravissiiiias qiiaestiones espedien-
das liabere. Kam cum piologo Ilautontimoruinenu Iriplex ex-
stet sive in codicibus sive in criticorum commcntariis versus 5
scriptura :
Duplex fjnae ex argntneiito facta sl chiplici :
Duplex quae ex argnnienlo faclast siiitplici :
Simplex quae ex argumenlo faclast chiplici:
contiiuio appaiet falsam esse piimam et teitiaai quaiiivis ab ipso
BerUleio delensain. E quo tarnen nolo hoc consequens esse, a
poeta profectain esse niediam forniam huius versus, quem lolum
esse insiticium G. Uinius vidit Quaest. Terent. p. 42.
382 VI. DE VETERIBVS
satisfactum esse SIsennac fidei videri potest: non po-
lest Plaiitliiae arli et elegantiae. Ratloncin (lesideiamus
prosodiae praeter certam consuetudlnein variatae. Yix
enim liiic accommodarl «illud j^oterit , quod in siniills
soni verbo latrare factmn post Vossimn Arislarch. II,
16 p. 222 G. L. Schneiderus Gramm, lat. I, l p. 680
statuit: cnius qiiidem verLii pi'ima sjllaba auLlquiius vi-
dctur pro longa fuisse ac posteriore demum aelate in
laisam taliiim societatem a poetis esse ascita, qualia
syxnl patris , p/iaj'ctj-a. INee certe necessario correptae
in latroncs voce antepaenidiimae Plaiuinum exempliuii
cxstat praeter Sticli. I, 2, 76:
vosiie latrones et meiidicos homiiies magni pen-
ditis ?
idquc ipsiim arabignum propterea , quod ad similitudi-
nem ri/?j audin formarum ex visiie, audisne contractarum
potuit fortasse etiam vosne iina syllaba si minus scribi,
at pronuntiai'i, praesertim cum aliquid niolestiae ille
dactyius bahyeret. Sed tarnen nee eum latvare Aerbi
stirpe quiequam commune habent latrones, nee ab aliä
radice ulla, euius quidem longa sit vocalis, duei posse
latro vidctur: sive cum A'^arrone cogitas de laterihiiSf
sive de latendo eum Prisciano IV, 2 p. l44 Kr., sive
Vanonis, Festi Serviique sententiae cedis veri omnium
siniillimae, qui e XaToov, kaTQSveiV ortum perliibent. *)
(5.) Verbis aliquantum perplexis, sed plana tamen
sentcntia testatus est Siseiina in Ampbitruonls aliquo
loco quattuor generihus versiiuin accedere fjiiintum.
*] De lioc scliolio Sisennae liacc ad nos Ilciniannus pcrscripsit :
„Lalronem könnte Sisenna wolil im Goninienlar zum Rudcns
nicht aus diesem Stücke, sondern in einer gelegentlichen Aiilüli-
rung' des >Vürles aus dem Curculio emälint halicn. Unrecht
aber iiat er dennoch , da gewiss Plautus die erste Sylhe niclit
wird lang gebraucht haben."
PLAVTI IiNTERPnETIBVS, 383
corum quid Olli, qui jioji siiit iniiiismodi. Non putamus
fjncn([naiTi dubltalurum, quin scena j^i'irna illius fabulae
sigiiilicctiir, in qua cum qualtuor generibus siaiplicibus
1). e. iambico, Ijacchiaco, cretico , trocbaico, ii versus
couiuncll suut, quos a Sisenna ut videtur non inlellc-
ctos llermaniius deinum Elein, doctr. metr. p. 393. 459
])arlim auapaesticis parlim So lad eis iiumgris disposuit.
Cieticos aulein et trocliaicos cum dico, non dico illos,
quos ad Iiacc genera Lindemannus rettulit v. 25 (vulgo
22) sqq., qui nescio an sie scribendi siut:
satiust ine queri illo modo servitütein :
qui hodie fuerbn liber,
eüni nunc potwit patcr sevt^itiltis.
hie qui verna ndtust conqueritur.
SO. sum vevo vere vcvhevo : nam nümero vii in
mentcm fuit:
scd de V. Ö9 (Ö4) sqq. et 112 (107) sqq. cogito. Quae
si rccte disputata sunt, apparet iara pvovimo post poe-
tae aetatem saeculo parum perspectas numerorum Plau-
tinorum rationes fuisse. *)
(6.) Mira est eius quoque ratio notationis, quae ad
Cajitivos spectat. In qua fabula bis reperitur ornatus
vocabnlum, II, 3, 87:
et tua et tua huc ornatus reveniain ex sententia:
et V, 3, 20:
sed eccum, incedit huc ornatus haüd ex suis v'ir-
tutihus.
Quid autem lioc esse dicamus, quod , cum abiectae in* ^'
fme vocabulorum s litterae sescenta a^jud PJautuni exein-
■••■) „Ueber das qu'mlum genus melii im Ainpliitruo wird sicli \\olil
niclits aiisniaclien lassen , da die Bemeilvun^ sich auf eine der
vcvloren gegangenen Scenen beziehen könnte. Bclriirt sie aber
eine der nocb vorhandenen, so erwarte icli erst die nötliige iiand-
schriftliche lliilfe." Verba sunt eiusdem llernianni.
OÖ4 Vr. DK PLAVTI INTERPUETIEVS.
pla eKstent, tale affertur , in quod illa ellslo catlero
nullo pacto possit? Quid enim niagis Icoitimiini, quid
elef^antius illis e Captivis versibus ? Ecquis vcro Sisen-
nam inlegciTimum versum pvitaLlt velut hoc modo cor-
riiptiuii legisse:
et tun et tua huc ornatu revenero ex sententia — ?
An rursiim de elapso e nostris li])ris versiculo cogita-
bimus deve Rufiiiianorum verboriira lacuna ? Videriiit
alii: ego noii expedio. Hoc mium video, de vulgala
quidem apud Rulinura scriptura videri s illtid in Sisen-
nae exeniplari PJaiUino revera omissum fuisse. Quan-
quam si scripserit Sisenna: Hie ornatus s litterani,
possint baec fortasse etiam ila aceipi , ut in cbartis
plene perscriptura ornatus dicalur s litterani tantum
pronuntiantis ore amisisse. *)
(7.) Aidulariae scenam , cuiiis anapaestica metra
Sisennae tarn concisa visa sunt ut non intelligeret, esse
act. IV, 9 Hermannus vidit Elem. doctr. nietr, p. 411
sq., cuius baec sunt verba : qaodsi honio Romanus iani
ita iudicavit, tanto aequiores arhitros nohis fore spe~
ramus, cum scenam istam restituerc numeris suis co-
uahimur.
S 10.
Pertvactavimus Sisenniana fraomenta a Rufino ser-
vata. Quibus nunc accedant, quae Cbarisius me-
*^) De hoc sie Hermannus iudicavit : „Das ornatu «glaube ich ist
wirklich auf Capt. V, '6, 20 zu bezichen. Denn obwohl Plautus
gewiss nicht das s vor einem Vocal weggeworfen hat, scheint
doch Sisenna das geglaubt zu haben. Und hieraus lässt sich er-
liliiren , warum er diese sonst so gewöhnliche Wegwerfung ge-
rade hier erwähnt hat. Freilich beweist das keine besondere
Kenntniss der Metrik und Prosodie: aber die Bemerkung über die
Scenc der Auluiaria verräth ja schon, dass ihm das richtige Le-
sen der Verse nicht hat gelingen wollen."
PLÄVTI INTERPRIZTIBVS. 385
irioriae protlidit vel lulius Romaniis potius, longo oa
expeditu faciliora. Sunt autem quattiior liaec , iam a
Suringaro p. 73 cxcerpta:
P. i78, 37 EXJMUSSIM. Plautus in Jmphitrjoue:
Examiissim est optima. Vhi Sisenna, pro
exaniinato, inquit; amussis autem est ta-
bula ruhricata ^ quae demittitur exami-
naudi opcris gratia , an rectum opus
surgat.
Plauti verha sunt TI, 2, 213, allata etiam a Nonio p. 9,
10 cum simillhus.
P. 182^ 43 LFCI. Plautus in Jmphitrjone: Hoc
luci. Vhi Sisenna : quaecunque nomina E
litter a ahlati^'o singulari terminantur, t
littera finita adi^erhia fiunt, ut mani.
Est Ampli. 1, 1, 11, ubi lucis unus Florentiuus. Vide
Haitinigmuii de rasuum form, et potest. p. 183.
P. 196, 10 TV AT IM. Plautus in Amphitrjone: [Tarn
tuatiin facis.^ Tbi Sisenna: ut nostratim ;
significat autem tuo more.
Tuatirn es. eodem versu 11, 1,4 protuiit Nonius p. 179,
30. Adverbiorura in tim (vel sim) exeuntium amantissi-
rauiii ipsum Sisennam in liistoriarum libris fuisse Gel-
lius testalur XII, 15.
P. 196, 16 TRJCTIM. Plautus in Jmphitrjone. Vbi
Sisenna, pro lente, inquit, non ut MarOj
pro iugiter, quarto Georgicorum: tractim-
que susurrant \J.nquit\.
Hoc quoque exeniplum (1,1,157) Nonius habet p. 178,
27. *) Quodsi eidem Sisennae lulius Romanus ea de-
*') Hinc , nisi fallinuir , conicctma fieri potest, qualibus e fontibus
pars copiaruni Noniananim fluxerit. De quo nihil Geriaeiiius su-
spicatus est in eorum t'ontium recensu , quibus Koniuin uti po-
tuisse narravit praef. p. XIX sq.
S5
386 VI. PE VETERIBVS
beat, quae e veterlbus commentarlis siimpta conleci'mus
Diss. VII, 5 7> baec Jieo p. 184, 7: Plautus in Bnc-
chidibus : Edepol ne tu illoruni mores penjuani medi-
tate tenes. In quibusdain non fevuntur: con-
sequens etiara hoc sIt, non solius Amphitruouis com-
luentarios Sisennianos illius in manibus fuisse.
S 11.
Noverat aiitem sive Sisennae sive Scauri sive utrius-
nue commentarios uno ante Rufinum saeculo, complu-
ribus post Ronianuni (cf. Osann Sjuib. II, 330), etiam D.
Hieronytnus, cuius non dubito quin ad illos potissimum
liaec verba spectent Apol. adv. Rufin. I, p. 367 vol. IV
ed. Maitian. : Piito quod puer legeris Aspri in Virgi-
liiiin et Salustiiun commentarios, f^ulcatii in orationes
Ciceronis *), T ictorini in dialogos eius, et in Terentii
comoedias praeceptoris mei Donati, aeque in Firgilium,
et alio rum in alios , P laut um videlicet , Lu-
cretiunij Flaccum , Persium atque Lucanum. — Ho-
die vero taraetsi non tantum singulae verborura in-
lei'pretationes , sed etiara conlinui integrai'um fabu-
larura conmientarii, praeterea satis memorabile glos-
sarium quoddam in certis codicibus Plautinis exstant,
et in bis quaedam ex antiquis sane fontibus (sed iis
nunc pi'ideni edilis) bausta , tanien scholiastis qui-
deni Plautinis veteribus liorura oninium nihil debetur **) :
iramo vel XV, vel etiam priorlbus saeculis a doctis j'
indoclisve hominibus aut excogitata aut e gramraaticis l
aliisque antiquitatis scriptoiibus corrasa sunt oninia. |
Quo pertinet etiam illud, quod e Floreutino, nisi fal-
♦) Vide supra p. 241.
**) Cf. tarnen Diss. VII, § 7.
PI.IVTI INTERPRETIBVS. 387
lor, codice exccrptum, coque longe et uberrlma et
doctissima scholia tenente, Osannus Symbol. 11, p, 302
cormiieraoravit: quod quidem acceptum refertur Cliari-
sio p. 38. Sed de his, quoniam ad veteres Plauti
ititerpretes nihil pertineiU, commodior erit in Diss. XIII
comraenlandi lodlis.
DIS8ERTATIO VII.
PLAVTI BACCHIDIBVS.
:^.
DE PLAVTI BACCHIDIBVS. *)
S 1-
Inter Plauli fabulas quae aetalem tiilernnt viginti
cur nonum locura Baccliides obtineat, probabiliter nb-
per signJfieatum est Muelleri in Yarron. de ling. lat.
annotatione p, 304. **) Et Universum quitlera fabula-
rum ordineni neminem unqiiam fugit ex grammatica lit-
terarum serie aptum esse. Quod disponendi genns sa-
tls veteribus usitatum praeter alia ab Welckero cora-
memorata Prolegom. in Theognid. p. GV, in Anlhologia
Graeca post lacobsium Passovius demonstravit , ad Ci-
ceronis adeo orationes Niebuhrius accommodavit. ***) E
complurlbus autem formis illius generis, de quibus post
Rankium Comm. de Hesjch. p. 70. 84. ipse egi Proleg.
in Thora. Mag. p. XV sq. , vmani eamque minime ra-
ram sciraus hanc fuisse, ut neglectis reliquis prima
quaeque singularura vocum littera spectaretur sola. Qiio-
circa etsi non est quod miremur nominura hos ordi-
nes: Caplivi, Curculio, Casina (nisi qiiidem Sam. Pe-
*) Edita Vralislaviae a. eioiacccxxxvr.
**) Endeni dnobtis ante saeciilis Marollii conicciui^ tiiit, ut praefatio
editionis in usum Delpliini paratae p. XX testatur.
***) Cf. siipra commemoiala aiiaot. p. 322.
392
VII. Dt PLAVTI
tili Inveutum arrlserit Canissam subsüluemis loculariter
Miscellan. II, c. 19), Cistellaria : Mostcllaria, Menaecliuii,
Miles, Mercator: Pseudolus, Poenulus, Persa : Bacclii-
des tarnen non videtur alia caussa exputari posse cui'
mediam inter Epidicum et Mostellarlatn esse, quicun-
qua hodiernum ordinem instituit, voluerit, nisi quod
vel seimigere ab Epidico vel huic adeo praeiutttere eam
fabularn vereretur, in qua tanquam prius editae Epi-
dici ipsius raentio fieret II, 2, 36 :
Non erusj, sed actor mihi cor odio sauciat.
Etiam Epidicum, quam ego fahulam aeqiie ac m&
ipsiun amOj
Nutlam aeque invit.us specto^ si agit Pollio.
Vbi nunc non ausim defendcre in libris niss. proditum
Pellio , pro quo editiones Aldo priores tenent pelio^
Pollio autem e Sjmmacho (vid. sup. p. 256, 262. 336)
correxit Gulielmus Plaut. Quaest. in Bacch. c. I, p. 150,
quem secuti sunt Bothius et Windischmannus Mus. pliil.
Pvlien. I, p. 112. Dubia per se vis est comparati a
Guliehno Apellinem ap. Fest, p, 22 TM.: ah'enissimum
Prisciani I, 6, 34 ]). 33 Kr. compes pro compos alla-
tum a C. L. Scbneidero Eiern, graunn. lat. I, p. 12:
aliquante reciius congruere Festi p, 100 glossae helus^
hemo pro holus Colus)^ homo , rem conficere illud vi-
deri possit, quod gentilicii nominis non tantum Pollius^
sed etiam Pellius forma reperitur in Gruteri Inscriptio-
nibus, eis exemplis quae consignata liabes in Scaligeri
indice p. CGXXXIII: sed niliilo tarnen magis talia
Plautinae quidera vel aetati vel artis indoli tribuenda
sunt , in tanta praesertim codicum depravationc Plauti-
norum. llluc ut revertar, ab ipso Varrone profectum
esse tottim, qui bodie obtinct fabularum Plautinarmu
ordo, aegre persuaserit JMuellorus. Qui etsi V^u-ronem
Üb. VII de ling. lat. § 107 cl lOS iu comuiemoraudis
EA.CCHID1BVS. 393
Naevii fabulis seculuiu esse litterariim ordiuem inllia-
lium conieclt non sine maona vcrl specie *), tarnen de
Plaulinis disserens ideo minus mihi satisfecit, quod, qui
tempoi'um rationi tantura tribuisse putatui", ut tara gravi
iuconstantia simplicis ordinis concinnitatem turbaret, pro-
fecto eandcm teraporum normara videtur ad universi
generis dispositionem adhibiturus fuisse. An quis du-
bitabit, quin potuerit, ut voluisse aliquantisper statua-
mus, certa annorum descriptione, si non omnes, at pKi-
rimas fabulas, earum potissimum plurimas , quae nunc
superstites sunt**), Varro definire ? cui praesto fuerint
L. Attii j natu maioris quidem, sed eiusdem etiara ae-
qualis poetae et amici, Didascallcon libri Graecorum
exemplo compositi, de quibus post praeclaram***) Mad-
vigii disputationem (Opusc. acad. p. 87 sqq.) nihil iam
controversiae supex'csse credo ; qui praeterea ipse noa
tantum de poetis, de scenicis oviginibus, de comoediis
Plautinis, sed etiam de actionibus scenicis dedita opera
quaesierit et singulis commentariis exposuerit; eas de-
iiique fabulas, quarufti vel nobis duae servatae didasca-
]iae suppetant. Quare si quid video, aut alio omnino
ordine superstites Plauti fabulas YaxTO disposuit: nam
^) Cf. tarnen Ott. lalin. in 3Ius. phil. III, p. 140.
**) Id quidem eain ob caussam, quae significata est Diss. III, p. 117
sq. E qua disseitatione plenius, quas hoc gcnus Universum cau-
tiones habeat, cognoscere licet.
**'*) Praeclarum cum dico , discedo ab uno loco p. 109, ubi Attii
apud Nonium p. 150, 12 tetrametros potuisse hos esse credidit;
Et eo pleclunlnr poetae, quam suo viüo, saepins,
üuclabililale nimia vestra aut perperitudine.
Kam de terlia vocis ductabilitate sijllaba iciu producta fe-
feilit eum opinio. Srribu :
Äut ductabililale nimia veslra aut perperitudine.
Nisi quidem ulteiius continuata oiatione a Quod vel Cum vel Vt
versus incipicbal. {Aut adiiciendum esse eliam Hermannu» vidit
de All. üidascal. p. 3.)
394 Vn. DE PLAVTI
siiperslltes XX cum Vklularia quin ipsae illae XXI
VaiTonianae sirit, noii video cum Grauerto (Diar. sclio-
last a. 1828 p. 11Ö6 et Anal. hist. et phllol. p. 130)
dubitaiidi rationem: aut, quoJ agiplector lul)enllus, ne
Bacchides quidem ex rellquarum societate exenik, sed
ante Gaptivos collocavit. Vnde posteriore demum tem-
pore dvulsa religiosi sivc grammatici sive librarii sedu-
litate locum post Epidicum invenit. Quod num iam sae-
i'Ailo p. Gh. quinto factum sit, quo antiquissimum Hbrum
Ambrosianura postea rescriptum, quem Antoninorum ae-
tati liberalius tribuerat Angelus Maius Plaut. Fragm.
p. 10, modestius Niebuhrius rettulit Opusc. bist, et phi-
lob p. 174: ex Mail quidem narratione non apparet *).
Sed factum sit oportet ante ea tempora, quibus dirimi
in duas partes Plauti fabulae coeptae sunt, quarum al-
tera octo fabulas nunc priores ab Amphitruone ad Epi-
dicum complectens nulla aetate non legi describique
solila est, altera a Bacchidibus pertinens ad Truculen-
tum per quingenlos ut perbibetur annos deliluit, solo-
que Germanicorum beneficio coenobiorum ab interitu
viudicata, saeculo demum XV Italis hominibus, ut ac-
curatius Musei pbilol. Rhen, IV, p. 154 sq. exposui,
denuQ innoiuit.
S- 2.
Facile intelligitur, si alterius Plautinarum fabula-
yum voluminis initio collocata Bacchides erat, quomodo
eins comoediae ipsum caput perire potueiit **). Quem-
*■) Tum quidem nondum faclHtn esse nobis apparuit Amhrosianum
codicem tractautibus : de quo moiiuimus Diar. anliq. stud. a. 1837,
p. 744.
**) Haec caussa perditi fahulac principii etsi vidcri poteiat sat ma-
gna piobabilitaiis spcci« comiiiendari , taiiic» nunc iion dubito,
BACCHIDIBVS, 395
admodum Varronianarum XXI iinam, Vidulariam, iletn
noviinus noii aliain ob caussani intercidisse, nisi quod
fvtremuin locuii» teneret volumlnis Plautini letnparum
iniuria lacevi facti, Deesse autem Bacchidjbus aliquan-
tum ad integritalem, inde ab saeculo XV creditum est,
Quod quidem primum inscriptio fabulae testatiir, Bac-
chides Diniidiatae, quae est in Bartholoraaei Scliobiii-
geri Icti codice apud Pareum, editlonibnsque a Merula
ad Aldum oranibus, nisi quod levi Japsu in Venetis
a. 1511 et 1518 est Bacchides IHniiatae. Haec in-
scriptio quomodo accipienda sit, docent antiquiorum
interpretum notaliones Bernardi Saraceni et loatiiiis
Baptistae Pii. 111c enim argnmento ab semct facta baec
praemisit : Haec una de duodecirn comoediis postyemo
habitis caret principi'o et in pterisqite locis diniidiata
est ut relUjuae subsequentes : quae hoc no.slro pro sua
contenta erit argiirnento. Pius autem enarrato omni Bac-
cbidum arguraento primum haec subiicit barbaro ut as-
solet sermone, quae sane ad finem potius videnlur quam
ad initium fabulae spectare: Sed ut poetaruni festivls-
simiis et amabilissimus est ptautns reliquit inabsolutani
ut puto comoediani scilicet exemphtin secutus apct-
laeuni: qui opera graphice et consurnniatissiinc poliLu-
rae semipolita posteritati conitnendavit ut superesset
artifici regressns ad veniani : et ut daret exis'iiinan-
dum quod et quantuni fuisset opus iii mortis iiiLctn-
pestii^itas obstrepuisset : et artifici ad sequiora tenden-*
tcni interpellasset. Paullo aulein post sie pergit: Iii-
ditiuin quod haec fahula diniidiata sit est Notinius
Marcellus: qui in hacchidibus plautina fahula citat
quin rcctius cum Marollio crcdatur comiiiitni iacttjia finis A »-
lulaiiac et inse^uentis f ab u I a e i iii liu ai pciisse. Cf.
Diss. XI et XIU.
396 VII. DE PLAVTI
haec carmina: qitne non exstant. Limaces viri:
cjuos dictos antnniat cfuod atterant et consumnient : et
hoc: quihus itigens in anitno Jiohili niodicum
sine vernulitate: et hoc pr aene stinurti opino
esse ita erat gulosus: haec omnia desunt in Iri-
tis exemplaribus. Apparet vetustissimorum editorum
sententiara hanc fuisse, ut ferme diniidiam partem Bac-
cliidum deesse existiraarent, et ab initio quidera ut puto
fabiilae deesse, quandoquidera vel Argumentum versi-
bus astrictum , quo reliquarum nulla fabularum caret,
deslderarelur opoitebat. Nee discrepans Pii fuit iudi-
cium. Qui etsi ambigua sententia dimidiatam vocare
fabulam videri polest: tarnen ex iis, quae infra § 4 af-
fercutur, intelligitur nbn alio in loco nisi ab initio mu-
tilam liabuisse et ad baiic partem deperditam versus ab
Nonio servatos rettulisse. Sed Saracenum non item est
ambiguum aliquantura diversam in sentenliam dimidior^
tiis vocem interpretatum esse. Is enim cum principium
fabulae desiderat, significare solum argumentum vide-
tur; cum autem etiam aHis in locis plerisque dimidia-
tam iudicat ut reliquas subsequentes, de universa con-
dicione cogitat posteriorum XII comoediarum , easque
in codicibus peius habitas magisque quam priores octo
esse mutllas et truncatas signilicavit. Eodem prorsus
modo .de Plauti fahulis diinidlatis iam in edit. princ.
praef. Merula locutus erat. Quem diinidiatus vocabuli
significatum, ut sit simpliciler diuisus j sectus j etsi ex
Tertulliano firniare velle Ducanglus videtur Gloss. med.
et inf. lat. II, p. 1506, tarnen in illis quidem duobus
exemplis, quae sunt de carne Christi c. 5 (quid dimi-
dias mendacio Christum ?J et adv. Marc. I, c. 24 (jande
haec diinidiatio salutis?) de bipartita tum Christi
natura tum salutis condicione agitur, Prorsus autem
singulare est, quod eius prologi %uctor, ad quem iudi-
BACCIIIDIUVS.
39:
cantlum slalim accedemus, geralnas sorores BaccIuJes
dinüdiatas dixit u. 50.
5 3."
Eorura, quac aniea disputavimus , veritas eo ar-
guitur, quod bi'cvi interiecto temporls intcrvallo Bac-
chides prodiit aniplis rediiUegrala vidcHcet siipplcmen-
tis, nee extremac iabulac subnexis nee insertis iiiediae,
sed in ipso capite collocatis. Quae enim vulgo prae-
niissa feruntur Argunientiini, Prologus et Scenae pri-
mae Septem et viginti versus priores, ea priraus vnlga-
vit in luntina prima a. 151 4 Nicolaus Angelius, idque
in praefatione ipse bis testatur : Hoc de plurimis vere
licet gloviari qiiod nos omnium prinii qiios legerünus
prologum hacchidibvs Dimidiaiis et prinii actus itiitium
diligentia nostra repertiun restitaimus. Vere autera
illa ab Angelio reperla dici nee esse ab ipso facta, do-
cumento vel boc esse potest, quod versiun a linc quar-
tana cum lacuna, qualem in cbartis eum invenisse ap-
paret, tjpis repeti iussit:
Si astartan on Brondon , Deosque volu-
ptarios.
Quod quominus callide institutuiu suspicere dissimulan-
dae fraudis eaussa, Angelii additamenta reputes ab ipso
editore inscribi y^rgumciitum subditiuoin, prologus sub-
ditivosj, Scena itidein subditiva. Reperlis igitur in ali-
quo codice suppleuienlis quaerilur quae sit fides tum
liabita tum babenda. Ac proximo quidem iutervallo
lunlinam excipiens Venetae a. 1518 editor Lucas 01-
cbinensis Canonicus quam illis niliil tribuevit, testatur
ipsa litterarum, dissimilitudo, quibus ea exprimi curavit
seiuncta ab reliquorum continuitale 5 prorsus omiserunt
Aldus eumque secuti Cralander in Basileensi a. 1523,
Stepbanus in Parisina a. 1530, item Lauibinus; Giber-
39S V!l. DK M,AVTt
tus auteiti Lohgolius elsi in Colonieiises a. 1530 et 1538
(e f[uibus pependelulit HerVagii Basileelises a. 1535 et
1550, Grypliiique Lugdunenses ä. 1535. 1537. 1540)
recepit, tarnen ne (Juis l'allereiur, cavit liis verbis: ^r-
^iimeutuDi senueris cum pfologo et pviihi actus initio^
(juoniani carniiiia il!a non satis redolei'B Plautinam
elegantiani jiohis visa sunt, suhditicia putamus. Ab bis
aliqiiantum fliscrepiieriiiit acerrimoruhi virorutn iuclicia
losepbi Scaligieri et Atliiani Turnebi, tjuoruin ille in
Cataleclis *) prologuin Bacchidibus Plauti praeposituni
ovts jvgariV ovis ^Srt'g J'actnm tlicit, hoc est, ut ipse
llnterpretatur epistola ad Taubnianhutii in huius editi
II, p. 13 14, non quideni recentioris ^ sed tarnen se-
fjuioris aes'i ; bic aiitem Adversar. lib. II, cap. 15, p. 31 b
extat incpiit in Bacchid. pi'ologiis non ille quidern a
Planto scriptüs, qui tanicn antiquitatem ölet; et lib.
XIII, cap. 22, p. 246 b: prologus qui Plauti Bacchi^
dihus pvaetexitur f non ille qüideni a Planto scriptus:
apagesis illtim a tani cleganti latinoque condco : verun-
tarnen a \>eteri allquo scriptore profectus, non recenti
memoria nalus. Quorum uon veiitus auctoritat(^i mo-
deslius, Vit eonsuevit, Camerarius quae v>ero ait addita
leguutur in editis lihris, ut licet per 7ne de iis sentiat
quisque quod voluerit: ita vel rnediocriter literis Lati-
nis erudito duhiuni esse non potest, Plautina illa non
esse; iTiullo autem confidentius nosti*a dennim aetale
Niebubrius tralaticiam fidem supplementoruni illoruni
adortus est. De cuius commentatione, rpiae de scenis
suppositis Plaudnarum fabularuin scripta primum in Actis
aeadera. Berolinens. a. 1816 prodiit, nunc repetita est
in Opusculis bistoricis et pbilologicis, non diffiteor nie
•) lloc dico aliorum fide: ipse enim in VlrgitU Appendice a Liii-
dcnbnu'liio I/. B. a. 1595 ilcrata frustra quacsivi.
TIACCniDIKVS.
399
sie sentire, ut eam nequaquam ex omni, ac ne maxima
quitlem ex parte prol^andani putem. Nara cum persua-
sissimurii liabeam, ex omnibiis, quae suppositarum no-
mine corapi'eliendi solitae sunt, unam illam scenara,
quae est in iine Poenuli, ex ipsa antiquitate esse repe-
tendam: tum nihil unquam meo iudicio instiiui a tanto
viro infelicius potuit, quam quod eam scenam, quae
subiicitur Aululariae praeter Codri Vrcei supplementa,
tribuere Plauto, eas autem, quae mediae Mercatori in-
culcantur, certe ad Plautinam aetatem referre est ag-
gressus, ulrasquc autem absokitissirais nescio quorum
senariorum ItalicoruDi numeris compositas pronuntia-
vit, quae nullos unquam inimeros vel habuerunt vel
ullis macbinis recuperabunt. *)
S4.
Ad Baccbides autem quod atlinet, Niebuhrii equi-
dem sententiam non tantum ex animo amplector , sed
etiam satis mirari nequeo, qui tandem aliquot liaud exi-
gui acuminis et doctrinae viri aliquamdiu caecutire de
iis si dis placet carminibus potucrint, quorum extrema
futilitas sua sponte quasi ineurrit in oculos. Nam sive
iuventionem spectas poeticam : nihil excogitari ab ipsius
fabulae argumento et nexu alieuius potuit, nihil magis
abhorrens ab antiquitatis sensu, raoribus veteiis comoe-
diae nihil repugnantius, nihil sententiarum vel insulsi-
tate frigidius vel obscuritate impeditius vel earundem
molestius repetitione; sive verba et numeros contem-
plaris, nihil sernjonis aut inficelius ieiunitate aut inso-
lentia importunius, prosodiae autem et metrorum pue-
rili imperitia nihil turpius, immo flagitiosius. Cuius ge-
•) Cf. Mus. pliilol. Rhen. IV, p. 167. 188 sq. 496.
400 Vn. DE l>LA.VTt
nerls pauca speciraina ex infinita miiltitudine decerpta
aninii caiissa infra jiosui, quae apparet reccptam novi-
cio usu et consuetucline pronuntiationem sequi solani:
Frequentev fremunt dtcjue indle ynüssitant.
Aequom estj \^os deo fdccrc silcntiiun.
Ecce fahor iam vobis quod expetitis.
Quicqui'd huiiisce gcntes Jcrunt inclytae^
Nonnihü iiostro gesta sunt cousilio.
Nunqudm quod mihi pldcet, Uli displicet. *)
*) Taeti'ioiilnis etiani veisibus Argumenlum acrosticlmm conscriptum
est. Pro quo paullo melius factum Mediolani rcppeii. Exstant
eiiim in bibliotheca Ambrosiana tria cxenipla ediliohis Aldinae^
nnmeris signata 478. 523. 528, quorum terlium paucas, longe
autem plurimas annotationes in marginibus scriptas reliqua duo
tenent. Et harum quidem annotationum pars emendationibus
verborum Plautinorum continetur, petilis illis tantum non Omni-
bus e codicibus Palalinis : altera pars innumerabili mnllitudine
similiter dictorum > quae vel verbis vel sententiis poetae expli-
candis adhibentur. Quae omnia apparuit e n 478 in 523 trans-
scripta esse. Ibi igitur in fine libri baec leguntur saeculo XVI
scripta:
^^ Argumenlum Bacchidum.
BdcchuHs atnator in Ephesum ßluesilochns abit ,
Aurnm exacturus ; et Fistoclcro eain interim
Comiiiendat. ille Bäcchident alleram perit.
Credit reversus Mnesilochus emn sibi
Hand esse fuhnn; et omnem aurum. nttmeral palri
Iratus. ai re cognita Chrysali opeva
Demungit bis palrem : a slupro qui ßlium
Existimabat rediniere et periurio.
Senex cum socio tandem illeclclnt Bacchides.
Hnifiis argumenti copiam L. Annib. Crnceio copiam fecit Fomp,
Cotla luriscons. quod quidem verum putatur : cum allerum falsum
omnino sii. iieqite enim m Iota hnc cumoedia menlio legiiur ul^
litis Bacchidis tiaviganlis. sed lanlvmmodo redilus prima scena, in
fine : Nam nt e navi vecta et c. Hacc ex codice Phil. Giut. Flor.
An. CV.'^ — Ceterum ne I. Scaligero quidem argumenti acro-
slichi pangendi opera satis successit. Cuius bos versus nescio
unde protuiit Marollius Inlerpretaiionis (lallicae vol. II, p. 293:
Bacchidem amat scortum Mnesilochus, eins pater || Auri ducentis
BACCUIDIBVS.
401
nintins vcrsari in proLandis ils, quac supra cli\l, et
me inclignum ])uto et lccloril)iis et liodiei-iia lioruiu stn-
(liorum lucc: tametsi scio in islls iuepliis emaculantlis
et rcsarcleiulis allquid stiulii T. H. Vossiura, niullo aii-
tem ]>lus ])o.sui.sse Bolliium, eundemque in ea Plauti
editione, quam elegantioi'iin» hominum in usum paravit,
ipsun) Scaligeri iudiciuiu coinprobasse.
iSunc aiiteni ulterius ctiam progrediar atque , a
quo ficticia iJla siipplementa profecta sint, palefaciam.
Eiusuiodi aliquid pnnius significavit Gibertus Longolius,
sie commentatns in editione Coloniensi priore a. 1530,
Annot. in Baccli. init. : Primus actus Baccltidum desi~
rieratur cum prologo, caeterum quoil ?ios suhnexuimus ,
non esse Plautiiinm , praeter id _, quod ipsa dictio per
se salis lestatur, etiani in Romano coilice tajitum hoc
deerat, pauci tameji mutUique versus referehant adhuc
iiescio quid Plautitium. Ouod auteni Iiabemus dedit
Pascaris grainutaiicus ille graccus, ut testatur in epi-
stola ad Bemhum, quod Messanae in Sicilia iuvenil.
Sunt multi, qui a Francisco Petrarclia ejficlum putent.
Repetita liaec in altera Longolii Coloniensi a. 1538 ita
sunt p. 344, ut ex 2)arte intelligi nequeant. Pro illis
cnini: praeter id ^ quod ipsa dictio posita haec sunt
non niutatis reliquis: praeter id: Nani quod ipsa
dictio. Sed hoc nt sit casu factum, aliquanto gravius
est, quod, quae in edit. I dicitur epistola ad Bemhum^
in altera facta est epistola quaedam Plauto praeßxa.
Eiusmodi epistola cum impresso Plauto nulli praemitta-
tur, consequitur aut manu scriptum Plautuni aut scriptam
nummis circnmdncUur, || Credens hanc cui cum cotisvescat filivs
II Cleomachi iixorcm legitimam esse mililis. || Hac lege miles qvani
Ulmen condiijrcrat , || //*. anninn, ut Uli senirel tantiiiiimodo. ||
Dein relnlu Cleomachi discit senex || Eani imilierem a lenone
empiam auro stto. || Senes germanae ad se allecUmt Bacchides.
26
402 VU. DE PLAVTI
certe in impresso Plaiiti exemjilo epistolam sisnificari:
Vit 11011 Sit miriim, iiec in Pelii Bembi scriptis JN'iebuli-
riuni , nee alicu])i vel ine vel versatissimum in Italica-
rum litterarum historia Tlieopli. Friedlacnderuin Bero-
linensem, qui ruea caussa illam in rem inquisivit, eins
vel minimum vestigiuni indaeasse. Constantinus autem
Lascaris (qui quidem Liscaris non Tauhmanno tantum,
sed. hodierno liomini Botbio dicitur) cur non maqis pos-
sit quam Petrarca auctor ipse baberi eorum, quae a sc
(letecta est professus, apposite Niebubrius p. 171 sei*,
disputavit. Quis autem fuerit auctor, etsi non ea, quam
bic commendabat via repperi: nee enim operac pretium
videri potuit in Italorum ilJius saeculi pbilologorum si-
mui et poetarum lectionem nie insinuare, ex ipsaquo
versuum indole coniecturam cajn-re: tarnen baud paullo
ut puto certiore afFerendi testinionii utar. Atquc ape-
ruit iam ante cccxxxv annos Plauti interpres lo. Bapt.
Pius, illis quae ^ 2 posteriore loco posuiraus vcrbis
baec continuans : Circnmferautuv iniegrae hacchides
carniinibus additis a panonnitha : quae non adstUucre
v>isu?n cum ahsqae controversia Plautina dignitate ca-
reant. Quid cum leonibus i'ulpes iungnin? SincejHim
cunerem vas incrustare. Manifestum est Antonium il-
lum Beccadelbim significari, qui Panormitam se vocari
a patria maluit, academiae Neapolitanae, cui postea lo-
vianus Pontanus praefuit, socii autem ascripti praeter
alios a praestantissimo Tirabosco comniemoratos Ilist.
Jitter. Itab Vol. VI, part. T, p. 105 sq. (lib. I, c. 3
^ 27) Laurentius Valla et lanus Parrbasius fuerunl,
conditorem, carissimum Alpbonso regi : de cuius vIta et
scriptis idem Tiraboscus erudite exposuit Vol. VI, part.
IT, p. 687 sqq. (lil). TU, c. 1, § 57. 58.) Ap])rime au-
tem buc convenit, quod de eo Paulus Cortesius, ae(pia-
lis Panormitae , iudicium Iccit , ex libro de bominibus
BACCIMDllJVS, 403
(loctis a TIrahosco p. 691 cxccrptum : In alujuo igilur
numero falt Antonius Panonnita, ho/no docLiis, et iu-
ris hene pe?-itus. Diligenter etiain satis loquutus est_,
et ut esset paullo politior, elcgantiain sennoiiis Plau-
tiiiain yolebat iniitari, sed ah eo ahcrat ilUt orationis
integritas ac sententiosa concinnitas : itcuine sunt ci)i-
stolae eius languidiores, p'uit tarnen perargutus PoetUj
et Ulis tenipojibus non conteniptus : nani is prinius
versus ad niensuram quandani numero snnwue sonuni
reuocavit : antea eiiini fractis concisisaue nuineris pa-
ruiii admoduni versus a pleheiis rhjthmis dijferehant,
quaniquaui eius feie tota Poesis est obsccna, Tertius
igilur nunc in Antouii s. Godri Vrcei et Hermolai Bai--
bari societatem Antonius ille Pauormita asciscendus.
Nani de Hermolao etsi in eo sive Morellius sive Nie-
buhrius p. 177 fallitur, quod illum Aniphitruonis sce-
naruni auetorem Se jirofitcri divit: nequc enim vel hu-
ius vel alius ccrtae fabulae ulhnn indiciuni exslat in
Hermolai ad M. L. Phosphoruin e])i.scüpnm Signinum
epistola, quae est inter Angeli Politiani Epistolas ]ib.
XII, 25 p. 419 ed. Grjpli. a. 1536: tarnen verum est
oraiiino octonariolos suos conunemorare Hermolauni,
quibus Plauti sive unani sive phires conioedias, quae
anihustae et mutilatae circumfcrrentur, rcconcinnaiit in-
terpolaritfjue de suo. *) Nun aulcm aegrc intclJigitur,
*) Viile Mus. pliilol. Rhön. IV, p, IDl sq. Vbi qiiod siispirafris cram
siipposilicias Amphiliuonis scenas ]jriiimin prodisse in ea odiliune
quae sine loci el anni sigiiidcatione vulgata Hermolai, Meiu-
lae, Foliliani et Beioaldi noinina in fronte habet, id ita revera
esse cognovi , poslquani ununi illius editiouis exeniplum Viiido-
bonae , alterum (si leete niemini) Lugduni 13atavoiuni vidi, ter-
tium Hernianni Sauppii bcneficio donii habeo. — Celerum hoc
loco erroreiu liceat conigere ibid. p. 197 not. 27 comruissiim.
Kam de qua ibi Plauti editione, nuni oniniuo exstarel, dubilabarrs
fton sutis Eberti tustinionio confisus, eius exeuipluui in biblioUieca
404 vn. PK pi.AYTr
quomodo, qiins vrrslculos natu Siculus liomo Neapoll
composuissot, in cos Messanae forte incidere Lascaiis
potueilt, Ac forsilau aliquid lucis in lianc quaeslionciii
i'edinulare ex co cotlice potuerit , quem duoflecim fa-
biilas posteriores eonq^lectenteiii jMessanae Goettlingius
vidit, nunc relaluni in Blumii Bibliotli. libr. itiss. Ital.
p. 227. Nee quicquam caussae esse video, cur dolo
malo potius egisse, quam lusisse animi caussa Panornii-
tam susjiiceuinr, vel de fraudis participe Lascare co-
gitemus cum jNieliidirio: eo minus caussae, quod non
obscuram fuisse illius suppleraenti originem ipso Pii
exemplo doceri videmur, cui quidem reliquarum sce-
narum suppositarum auctores , quantum ex eius com-
nientariis licet iudicare, non item eoguiti fuerunt, Quod
valere etiam in Aululai'iae illam scenam volo, quam er-
rarunt omnes qui a Garpentario primum editam nar-
rarunt. Ceterum quem Longolius cödicem Ronjanum
antestatur, de eo hie dicere eo minus attinet, quo di-
Jigentius in eum alio loco inquisivimus. *)
$. 5.
Vnum quiddam restat, silentio non praetermitten-
dum. quia coniunctum est cum uliliore quaeslione. Le-
pidum enim Baccliidum instauratorem ne origo quidem
fabulae Graeca fugit Prologi u. 36 :
Philenioji Graecani oliin dedit fahulani,
Hanc qui graecissant, Euantides iiuncupant:
Plotiis, qui latinassat, vocat Bacchides.
acadcmica Leidens! servatum monstravit I. Geelii propensa in nie
voliiiilas.
*) Mus. ph. Rli. I. r. p. 1G6 sqq. Qiianquani eoium, quae illic de
Romano codice Longolii conieci , quamvis sludiose Konianis bi-
bliulliciis pervesligatis nihil afTirniaie licet.
> '
BACCHIDIBVS. 405
Nihil hoc scriipiili inlcclt Parci crediilitaü in eflilione
IJI, quam collectis imitationis Plautinae excmplis di-
tavit; ficlicium tlicere Niebuhrius non tlubitavit. Nee
praeterire cjuenquani polest, fictuiu Graecae fabulae iio-
luen esse ab eo, cpii latiiiura Bacchldes veitere volens,
Hüll Valens, de Bacchi nomine Euan cogitai'et: cuius
dci a Plautina fabida alienissimi in toto prologo inep-
üssiuruini in nioduui mentio frefpientatur. Qiiod autem
ciiius Graeci poetae exempluni expresserlt Plautiis, elsi
non est testimonio proditiun, tarnen band impi'obabili
ut ai'bitror conlectnra assequl licet. Reddirlit eiiiui,
nisl fallor, Mcnandrl At^ E^a-K ax avT a. Nain pri-
uiiuTi ipsa inscriptio in Bacchides qiiadrat ut qiiae ina-
xime; quippe omnis arguineuti iji\entio et traetatio f'un-
daniento iiititur hoc, quod ab uno caJlidissimo servo
Chrysalo iino codcaique die eadenique in caussa bis
deci|)itiir Nicobulus senex. Quod in ipsa labula tnnx
NIcobuliis fatetur tum Chrysalus gloiialur tum seni ex-
pi-obrat cavillabunda una Baccliidum. Sic enim V, 1, 4
senex :
Perii : puclet : liocine nie aetatis ludos bis J'actum
esse indigne. *)
Baccliis autem V, 2, 9 :
Pol hödie altera liaec iain bis detonsa certo est :
ubi Inseruimus haec in libris ouiissum. Denique 6 dlg
elaizaTäv ipse IV, 9, 4:
Sed Priamus liic niulto illi praestat : uöii quin-
qua^iiitci modo,
Quadri^eiitos fdiös habet , aUjac equidein omnis
lectos suie probio.
Eos eqo hodie omnis cönLruncabo duobus solis
ictibus.
») De luo vciii vide Ei)iiiioU'a ii
406 vir. DE PLAVTI
Vbl qiiadrigentos scripsi cum G. L. Schneklero Gramm.
lat. elcra. I, p. 735 ßciziiquc cxrmplo in Rud. V, o
(2), 37. Levius est, quoJ Bacch. IV, 9, 10 qiiadra-
gciiLis teiieiit alter Palatinus et Lipsiensis; gravlus,
quüd Y, 2, 64 in illo ipsa qnadrigentis forma servata
est. equidenij non qiddem , consentiens librorura scri-
ptura est. Maioris autem momenti illud est, quod c
Menandria fabula qnaedam servata sunt, quae monstrare
possc in Baccbidibiis videare. Nam qui a compluribus,
quos babes apud jMcinekium p. 48, scriptoribus alTer-
tur, ad Atg E^ana-xihwa autem a Stobaeo Serm. CXX,
8. p. 460 Gaisf. refertur Menandri versus:
ov ol "^eol cpi'kovaiv, uTZo'^vrjaxsc veog,
cum in BaccbitL 1\ , 7, 18 reperimus sie convcrsum :
quem di diliguiitj
Adulesceiis worUur^ — (dum valet^ sentit, sapit.J
Pvecte enim ita transposuissc Pyladem arbilror, quae in
codd. et vet. edd. scribuntur quem dUigunt di vel dii.
Alteram congrucntiam quandam non affercndam
propter singularem aliquam probandi vim , sed tamcn»
quauquam non vacuam diibitatione non leviter praetcrmit-
tendam duco. In Baccb. IT, 3, 74 memoratur Epbesiis
carissimus sacerdos Dianae Epbesiae, sive Megalohuli
sive. ut aliis visura, Megalohuzi vel 3Iegabjzi filius, cui
pecuniae vim servandam crediderit jMnesilocbus cum
Gbrysalo. Gonstat autem aliunde, ^leyä^v^oq nomen
fuissc illius Dianae sive sacerdoti sive, quod est vcri
similiiis, sacerdotinni genli: quode satis cgerunt Turne-
bus Advcrsar. XVIIT, cap, 31, p. 352, Meursius Excrcit.
crit. P. I sive Gur. Plaut. Comment. in Baccli. caj). 3,
p. 128 sq., Casaubonus et Menagitis in Diog, Laert. II,
51, Albertus in Hcsycb. vol. II, p. 552, Burmannus in
Qiiinliliani Inst. orat. V, 12, 21, Harduinus in Plinii
Nat. bist. XXXV, 10, 30, p. 697 et 11, 40, p. 704,
BACCIIIDIBVS. 407
PeiJzonius in x\cllan. Var. liist. II, 2, Hcmstei'husiiis in
Lucian. Tiuion. cap. 22 vol. I, p. 134 sq., Wyttenba-
chius in Plutarcli. Je discern. adul. ab aniic. p. 58 D-
(Animadv. in Moral, vol. I, p. 471), Scliweigliaeuserus
in Appian. de bell, civil. V, 9. p. 723. Ad eos autem
sacerdotes communem tradendarum concredendarumque
pecnniarum morem pertinnisse, profugi exemplum Xe-
noplionüs docet apud Diogcnem et in ipsius Expedit.
Cjr. y, 3, 6. In liacc sanc vix videtur casu conve-
nire, quod Megabyzi acditui mentio facta est iMenandi"!
A}g e^aTtarärTL testibus Photio p. 50, 6 et Suida v.
t^dxogog, quorum liaec sunt vcrba: 'Z.dxogoq: ViO'Aogoq.
'^'livavdQoq Aig i^an aravTi'
ov Mejdßv^og i^v,
oang yf-voiro ^dxogog.
Sic enim liaec recte Benlleius disposuit. De intcrpreta-
lione aiUcni nee Ilemsterlmsio assentior, lSle'vdßv:^ov
pro eunuclio positiim putanti, nee Tonpio Emend. in
Siiid. P. II, p. 153 Lips. sie vertenti : alias est ^Ityd-
ßv^og, alias <^dxogog, vel : qai i^dxogog , non idem ati-
qiie IS/lejdßv^og. Quid est enim, cur de sententia com-
muni quadam eogitemus? Immo vcrba in mutuis co-
moediae sernionibus posita aut sie verto: nallas (Ephesi)
Bfcgahjzas fait , qui aeditaas esset Dianae , aut qnod
niulto niagis plaeet: iion 3Iegabyzas aliqais fait, (lai
aeditaas Dianae Epliesiae esset? h. e. ut arbitror, cai
credcj^etar pecania? Quam sententiam si cum Plautina
scena in BaccLidibus conferimus, non est difTicile intel-
leclu, quomodo, siquidem JMcnandri fabulaui latiiuis
poeta exprcsserit, apud utrnmque omnis rci ratio com-
parata ess'e potuerit. Quaerit apud Mcnandrum JMncsi-
loclii pater, quod sua sponte narrantem Chrjsalum Plau-
tus fecit non prius de Mcgabj/^o interrogatuni. Vidcs,
quantumvis potuerit profccto cxcirqilum suum in qui-
408
VII. DK PLAVTI
hiisdara etiam deserere Plautus, tarnen ne necesse qui-
dciij esse ut INlegabyzo Meiiantlrio Mcgabyzi filinm Tlieo-
linium Plautus suljslituisse eredalui". ()uidni enim eliaiii
apud Menandrum interroganti Nicobulo respondere meii-
dacisslmus servus potuerit ; non qiddem JSIt'i^ahjziis
ipse , sed sane ex co natus qaidani Theotbnus : — ?
Quid? quod ralionem adeo pei'spicere licet, cur prae-
niissara Chrysali luendaciis Nicobuli interrogationem
Plautus sustulerit. Narntjue qui Graecis Menandri ae-
tate notissinii fuerunt Megabyzi sive aeditui Epliesiae
Dianae, iion item credibile est inter Romanos tarn iu
vulgus notos fuisse, ut, qui de pecuuiae apud Ephesios
periculü audiret, nihil ei citius quam Megabyzorum re-
cordatio succuvreret. At, inquit, istos iMegabyzos eunu-
cbos prodiderunt Strabo XIV, p. 641 (950 a.) et, sl
dis placet, Heraclitus Ej^istola ad Hermodorum apud
Politianum Miscellan. cap. 51. Nam sane apud reli-
quos scriptores supra memoratos nihil eiusmodi exstat.
MItto, quibus argutiis Meursii ineptias diluere llemster-
husius instituit, mitto infelicissimam huius conlecturam
Plautlno versui adhibitam : 3Iegalohyzus fidiiis. Verura-
enimvero ad Plautum quidem eiusque fabularum sjie-
ctatores quid tandeui attiuebat, accurate condiciones
tenere illius sacerdotii? Ouas ut laroiar Menandri ae-
qualibus non potuisse ignolas esse, tarnen vel hie ipse
lantum abest ut non potuerit Plautinae scenae conve-
nienter rem instituere, nihil ut factu fuerit commodius.
Ecquid enim facetius, quam improbum servum lidci la-
ciendae caussa primum negare, de quo quaesierat se-
ncx, Megabyzum aliquem fuisse, continuo autem ad' ca-
plandam veritatis speciem quandam cupidius iactare IMc-
gabyzi liliutn ? Quo apertissimo mendacio se ipse coar-
guere ridendumque praebere iis spectaioribus putandus
est, quos JMcgabyzoruui Ephesiorum condiciouem tan~
BACCHIDIBVS.
409
{[iiani rem trltam et perviilgalaitj illico rccordatos cogi-
taiuus. IJaucl dissimilis aliqua ex parte ratio est re-
spoiisi ia Milit, glor. 1, 1, 61:
ßogitahant : hicine jJchiUes est, uiqidt mihi,
Iinmo eins J'rater, inquain. *)
Atque liaec disputavi velut certo funclaitiento hoc ni-
tens , quasi non controversa Megabyzi versu Plantino
mentio esset. At vero in Palatinis libris Lipsiensiqne
est megalohuli , in veterrimls etlitiouibns inegaloboli :
quemadmoduui in iisdem Nicohiiltis scribitur nicoholus.
Nam quod Pareus ex Palatinis JMegalobasi affert idque
eos tenere omnem fidem testatur in Analect. Plautin.
p. 325: de eo diligentem alioqui boniinem oculoruni
acies fefelHt. Megabjzi nomen prinius connnendavit
Pins, band eonteranenda pro illius aetatis ratione vir
ernditione, sed rudi et incondita, in cuius annotatione
Plinli, Plutarcbi, Aeliani, Biogenis, Quintiliani, Appiani
de jMegabyzis testimonia afferuntur onniia ; in contiuui-
tatem auteni verborum Pium secuti receperunt Beroal-
dus, Pylades , Vgoletus, Carpentarius, Angelius (cuius
excmpbini luntinuin Meursius significat de vetere codice
loquens), Lucas Olcliinensis, Aldus, rccipi inssit Tur-
*) llortim piiore versiuim mqttit mihi pro irtquit, tibi piaebiiit Am-
!)rosianus , piorsus iit est paullo post Ergo mecastor pulccr est,
inquit mihi. Alteii veisui , qui sie vula^atur : Imino eins frater
inquam. Iiinuit illaium allera, olini putabam transpositione ver-
borum succurrendum esse: Immo, inquam, eins frater. Innuit il-
larum altera. Cur auteiii innuat tandem earum uiia muliercula-
runi , quae iam prope sunt et pallio reprekenderunt l'alaeslrio-
jiem? Et iu Ambrosiano post inquam visae sunt (nam pro certo
aü'irmari ne((uit) polins est . . litterae exstare. Vnde haud scio
an poetae manum sie assequar :
Immo eins frater, inquam, est. Ibi illaruni altera.
Ac ne in I'alatinis quideni fjjsum apparet innnit , verum aut inuil
aut inint , quod in Vetere eod. secunda deinuui luanus in innuit
inutavit.
410 VII. DK PLA.VT[
nebus : a quo nou mnltum difTcrt, (jnod jMciirsio pla-
cuit cl Pareo, Megahiizo. Tantum autem apparct, si
quid raulanduiii sit , non esse Megahyzi scribcndnui,
sed. Megalohjzi. Versui enirn cum metuerct Ilcmsler-
liusius et ad metri leges apllus rcspondere hanc for-
mam censeret:
N. Qui istic Theotinius est? C. Megahali filiiis :
non cogitavit de lenissimo artillcio, quo vcl caesurac
rectius consulitur:
N. Qui istic Theotimust? C. 3fegalobjzi filiiis.
Nam quos reliqui ^leya^vä^ovQ, eosdem ipse Strabo Me-
'yaXo^v^ovq nomine vocavit : iibi non erat, cur illud rc-
poni Coraes ^rjfJbSiacr. p. 289 iuberet. Fatendum au-
tem certe boc est, non solos PLiuti libros Palatinos
cum in aliis Graecis tum in j'j z litteris errasse frc-
quentissime. Ac de y littera cum vix opus sit exem-
plls: testantur enim boc Chris alus , Lidus nomina in
Baccbidibus, y^rgirippiis in Asinaria, j4egiptii tum alibi
tum Poen. V, 5, 12, xittilis vel xutilis in Pseud. I, 2,
IQ: zonam, qui Palatinos scripserunt, exararunt JO^am
JMerc. V, 2, 84, tibi seiiam Lipsiensis; qui autem De-
curtatum, ibid. III, 4, 62 Zacynthum scripsit acingthiun
pvaeraissa siugulaiü nota quadam, quae nee litterae ul-
]ius est nee ab haesitabundo librario ipso vel intellecta
vel certo consilio posita. Ita apud. Quintilianum in qui-
busdam libris megahuxnm cxstat, negahusuin in cd.
princ. Nolo enim corruplelae fontcm ab ipsius aetatc
Plaut! repetere, quem sanc probabilc est omnino non
iisnra esse illis duabus litteris, quas ne Ennius quid ein
et Atlius usnrparunt, si vera tradiderunt Cicero et ]Ma-
rius Yictorinus apud Scbneiderum Gramm, lat. clcm. I,
p. 376. coli. p. 39. Vt, si non ipsam illam, quae
Parco arrisit, M('gnlohusi, ccrtc non valdc dissimilcm
formam Plaulus cxarassc i])se vidcalur.
UACCIIIDICVS.
411
MeiianJriac fabiilae Plaulo diice attvlbui lortasse
fiiiaedam ex; incerlis qnac feruntur Meiiaiulri fragnien-
tis polenmt, vclut Scnlcntlaruni singiilaiiuni u. 423
Mein. 532 lirnnck. : ov'A toriv ovdiv TiTri^ia y,d}.?,iov
GjiXov, comparatus a Bothio cum Bacch. 111, 2, 2:
arhitror,
llominl auiico, niii est aniicus ita uti iiomen pos~
sidet j
ISisi deos, ei nil praestare.
Secl iicc huic exemplo multura tribuo, ^^'aesertiin in ali-
qua frequentia sitniliuni apuJ Plautum seutcntiarnm, ut
Epidic. III, 3, 44:
Nihil lioniini aniico est opportuno nmicius — ;
nee lioc omne gcnus vidco cum proposita quaestione
ita coniiinelum esse, ut non possit niissum fieri. Multo
etiam minus tribuo ab eodem Bothio comparatis Bac-
chid. V, 2, 7Ö sqq. *) cum Ampliidis e Tvvcaxoxga-
Tia vcrsibus, qui sunt apud Athen. VIII, p. 336 c. d.,
nee tribuevem, si vel maxiaie ccrta imitalio esset: alio-
qui quid illis facias, quae de veteri deque nova puero-
riun disciplina ab Ljdo prolata Bacch. III, 3, 16 sqq., ad
Aiistophanis Nub. 961 sqq. iuiitationem composita post
Lijisiura Epistolic. Qiiaest. III, 17 nuper Osannus iudi-
cavit Comment. de Plaut! Auqihitruone in Mus. phil.
Rhcn. II, p. 331?
At, audio, Menandriae fabulae et Plautinae qualis-
cunque similitudo uno quodani fragraenlo corrult, quod
ex Discxapatonte FuJgentius Mj^h. III, 1. j^. 704. Stauer.
*j Versus nnapaestico systcinate comprehcnclendos puto
r^on tibi venu in tnenlem , amaho ,
St, dum vivas , tibi bctie facias,
Pol iam id qiiidem esse hnud perlönginquom:
Neque si hoc hodic nmists, post in
ßloile id vctilitrum esse limquain 'i
412
VII. DK PLAVTI
attullt, culus o3 A)7^t£a verba nihil utilusquc fabulac po-
tulsse commune esse tlemonstrare vicleantur nianlfesto.
Itane vero? Quid enim , si personarum noinliia seu
cuncta seu nonnulla mulare latinus poela cunsueverlt?
Quod quidem Terentium certis testimonlis constat sie
instituisse, quae vide apud IMeinckium Men. p. 7. 67.
98 sq. vel Grauertum Analect. hist. et phil. p. l40.
154. l66. *) Itaque ne de eo quidem licet ex Plau-
tlna fabula conlecturam capere, num Bacchidibus soro-
ribus hoc nomen iara Menander fecerit : quetnadraoduni
bunc scimus Glyceram suas dellcias in aliqua fabula ce-
lebrasse (cf. Mein. p. 38 sq.), eundemque l'ortasse etiam
Baechldem amasiam, si vera sint quae p. XXVllI et
303 Meinekius disputavit. Sed nc bis quidem versibus
quicquam commune esse cum Plauti fabula polest.
S. 6.
Revertor ad Bacchidum initium, quod cum per ali-
quot saecula creditum esset intercidlsse, uostra quidcui
memoria exstitit , qui vanissimam omnem illaui opinio-
nem censens nihil quidquara deesse, sed Integerriaiam
liaberi fabulam et sibi persuaderet et aliis omnibus se
crederet tam Idonels argumenlis posse probare, ut nemo
iam praepostera quadaai antiquitatis reverentia errare
cum prisca aetat.e, quam cum iiova malle verum videre
videretur. Tauta enim non consollta alioqui confiden-
tia suam sententiam F. G. E. Rostlus pronuntiavit edito
a. 1811 Plautinorum Cupediorum ferculo seeundo (nunc
Opusc. Plaut. I, p. 108 sqq.). Culus integerrluii viri
non possuni quin omnem disputationeui satis esse levi-
ter institutam iudicem. Est autem ea tripartita. Ab
*j Vid. siipia p. 278 dicta.
I
BACCIIIDIBVS, 413
Iiinllnae enim cditionls addilamcntis profectus ohscu-
ruiti illorum aiictoiein ait, füsi inanis gloriae aut lu-
celli i'atio studio ad hoc exordiiim Plaiito supponeji-
dum inipulsus sit j iion potuisse aliain male seduli la-
boris caussam habere, quam quod poetam aut pvologo
super.sedere, aut personas eo, quem jlnxit sermone lo-
qucntes in sceiiam introducerej aut utrumque non po-
tuisse arbitvaretur. Ilaque primum prologi praemit-
tenrli nullani plane necessitateiii esse stiulct earura
exeniplis fabularum ostendcre, in quibus illain consue-
ludinem poeta oninino neglexerit, Curculionis, Cistella-
riae, Epidici, IMostellariae , JMilitis, Persae, Sticlii. E
quariini numero statlm exiaicndae Cistellaria cum Mi-
lite, quibus non sine abqua ratione Mostellariam iunxit
Eicbstadius de dram. com. satyr. p. 120: in quibus
non oninino neglexit, sed post principium fabulae pro-
loguui iuduxit j, ceterorum magnae auctoritatis poeta-
rum veterum exemploj, ut ait Donatus pi'aefat. extr. in
Terent. Pborniioneui. Contra addendae potins quae-
dam fabulae, quarum certe a Plauto j^rofecti esse pro-
logi nequeunl. *) Nee vero ex iis caussis, cur fabulis
iiiterdum praej'andum esse poetae putarint, ut aut ex-
cusarent sese commendarentve, aut spectatorihus per-
plexius argumentum exporiereiit j aut plebis erga hi~
striones iniuriam ^ aliosque pervei'sos mores notareiitj
quaeque plures cogitari possint, uliam Roslio p. V(l'lO)
verosimile est Plauti animo in hac fabula scribenda
obversatam fuisse. Atqui boc nemo non videt prorsus
ita couiparatum esse, ut non maiore iure affirmetur
quam negetur. Vnde enim tandera istam suam Rostius
*) Hoc genus Diss. III perseciiti sunius. Levidensia sunt, quae de
prologis comoediae latinae Badrnius in lalmii Annal. nov. pliil.
et paed. Suppl. I, p. 441 sqq. commentatus est.
414
vir. DE PLAVTI
liausit scienilam? Ejiimvcro de qua iiTia caussa nc iio-
bis quiciem iiidicare negatum est, quae quidem peiiinet
ad ipsius fabulae aigumeiUuni , earu, si id sequimur,
quod probabile vidcatur esse, in eonirariam podus par-
tem valere iutelligemus , ubi, quam sit vel exi^ediliim
vel non exjDeditum Baecliiduni arguraenlura, quaesieri-
mus. Sed tarnen concedimus disputationis suinraara;
conecdimus nullara Plauto fuisse 2:)rologi scribendi ne-
ccssitatem, et ad alterum locitra piogredimur argumen-
tationis Rostianae. Neque euiin ahrupiiun fahulae in-
itiiun iustain caussain praehere de eins integritate du-
hitajuli ; manifestum esse eius Bacchidisj a cuius wer-
his ordiatur fahulaj sororem antea \^erba aliqaaj eaque
non pauca Jecisse: sed hoc ctsi poeta pcrsunsum cu-
pierit spectatorihus j tarnen non in scena fieri, sed
priusquam velum caderet factum cogitari eum voluisse.
Hoc e/iim illud esse artiftcium , quo illudere poetas
spectatoribus j, ut in rem praesentem hi venire ^ nee
agendae fahulae ^ sed rei gerendae sese interesse ar-
hitrentur ; cuiusmodi fahularum ordiendarum rationem
et plurimum habere gratiae et lenocinii, nee a Plauto
neglectam alibi esse, ut Asinariae ^ Casinae et Cistel-
lariae initiis. Adiiei, ut arbitror, alia exerapla Plau-
tina potuerant-, sed lioc i])snm ([uaerltiir , nuni , quod
arlificium a l-*]autina arte nilnime abhorrere et nos con-
cedimus liberaliter nee quisqnam negavit, conveniat in
Baccliides, an Iniius fabidae singularis quaedam ratio sit
et in ipsa similitudine dissimilitudo? Sed tarnen ut
etiam lioc bargiamur potius aliquantisper quam conce-
danius, quid tandem biuorum vi aigumentoruni eflici-
tur? Niliil prüfecto aliud, nisi paruni idoiieas Antonio
Panormitae male seduli laboris caussas fuisse; integram
liabcrl Plauti fabulam probatur minirac. Quae reliqua
sunt, iis non tani ]n"übarc sentcnliam suam^ quam de-
BACCHIDIBVS. 4l5
fentlere ab aliorum dubitalionibus animura intluxit. Nara
quod cius codicis PlaiUiui, quem sacculo XV c Ger-
mania perlatum in Italiam supra dixi, apograpbum In
Marciana blbliotbeca Florentina rcperliim sie doctissi-
mus Laurentius Mehusius desci'ibit Pj-aef. in Ambrosii
Traversarii Epist, et Orat. p. XLIII, ut duodecira po-
steriorum primam fabulam esse acephalam dicat: id
sanc Rostio (p. 111) facile credimus posse ad solum,
quod desidcretur, Argumentum spectare : non posse ad
ipsius initium fabidae, non coneedimus. Ac ne illud
quidem ita disputavit, ut non sit aliqua ex parte notan-
dus. Naui quod suac necessitatem intcrpretationis ar-
gui CO dicit, quod argumentum Graecis 'ASCpäXaiov di-
catur: nee, boc Graece dicendum viiö'^ECfic, fuissc, nee,
a qua stirpe dxs(pa}.og ducatur, cogitavit. Praclerca
vctcrrimi illius codicis, e quo singularum fabularum ini-
tia Mcbusius excerpsit, librarium ait variandac oratio-
nis gratia modo argumentum modo prologus modo in-
civil fcliciter vocabulis usum esse. Hoc etsi ab nosti-a
caussa alienum possuui missum facere , tarnen verum
quidem non est 5 in una enim Pseudolo erratum est
plurimis in libris in bunc modum, ut turbatis Älercato-
ris et Pseudüli confiniis illi fabulae continuentur duo
prologi versus, qui est Pseudoli, buic autem pracmissa
Prologus inscriptione , quae illuc pcrtinebat, argumen-
tum pcrscribatur. Denique nee ilbul vim liabct ullam,
quod ex eiiisdem Mehusii vita Ambrosii p. 3SS Kostius
p. VIII (112) attullt alius codicis, quo Excerpta tencn-
tur comj)luriuui scriptorum, baec verba: Incipiant iV'o-
tahilia de coinoediis Plauti noviter repertis, quae sunt
XII , et prinio de Baccliide, cui dcßcit principiuni.
Quod non minus est ambiguc dictum , quam cum ace-
phala fabula vocatur, sed, quandoquidem in anqui-
rendis leslimoniis adhuc disputalionem continuimus, ne
4l6 VII. DE PLAVTI
in censum quidem vcnit prac illis, qnac § 2 sunt
congesta,
Aegre autcm feras aliud argumentoi'um genus, qund
suapte natura gravissimum consulto liuic loco reposui-
nms, adeo ab Piostio neglectura, ut vix in transciirsu
leviter tetigerit p. V (110.) Vbi parum se nioveii Ca-
nierarii sententia dicit, qui ex Bacchidibus Plaut i ait
p. 4l8 adducuntur a Cliarisio , nuae in hac fahula
non legiuitur , ut esse mutilnm illatn facile existimare
possinms. Et interposito de noviciis Panorraitae com-
mentis iudicio: Fulgeutius quidani iuterpres vetcruni
jioiniiium, N as iter nam adducit de Plauti Baccidde,
]S a s ite vn am cum aqua fc v a s. Nescio an alia üla
fahula fuerit: nam Jiuius nomen est Bacchides. Et
apiul Fulgentium quidem p. 563, 31 liodie legilur
Plaut. Bacch. ; quodsi legcrctur Bacchide *) , ut in
Mehusii codice antea comraemorato , non maioris lioc
momenti esset, quam quod idem levissimus quidciu
liomo Fulgeutius p, 564, 4 c Plauti Chrjsalo citat
Baccliidum versiun II, 3, 44: quode supra dictum p. 163:
vel quod Bacchae nostram fabulara inscril)i in codice
San-Danielensi Gar. Witlius testatus est in Blumii Bi-
blioth. libr. mss. Ital. p. 232, itemque Charisius p. 176,
12 Plautum prodit anipliter pro aniple dixisse ifi Bac-
chis **) h. e. Baccliidum IV, 4, 26. Contrario vitii
•) Hoc nuperae editioncs pracbeiit.
**) Id quiflem in sola Pufscliiana exslat. Codex: Ämpliler Vlaulns in
pro ample. Frorsus incicdibile est et propeniodum ioculare, quod
Lindeiiiiinmis comminiscitur, m corruptum esse ex M., hoc autein
valore Mercalore. Nihil nisi nomen fabulae excidit post in, sive
ca Casiiia fuit sive Cisleilaria sive Baciiiides sive iMilcs sive iMeicalor
sive Sticlms. E Sliclio ämpliler pioleil iNonins p. 511, e Casina,
Älcrcal(Me et ülicliü velus glossaiiiiin, qiiod liaclabitur l)iss. Xlll.
CVCCHFDIDVS. 4l7
geliere afTectus Seruius in Virg. Aen. XII, 605 versus
protulit ex Attii Bacchidihus li. e. e Baccliis, quos qui-
(lera Pareus non dubitavit reponere in Plaulinae fabu-
lae fragmentis. Sed Rostium demiror sane tarn sicco
pede illarum vclut fliictus dubitationum praeterisse, ut
neminem ignorarc diceret, saepe graramaticos in citan-
dis librorura titulis allucinatos esse , ipsunique Fulgen-
tium errasse, qui quae in Sticbi II, 2, 18 se legere
verba meminisset nasiternam cum aqua „ in Bacchidi-
bus reperiri temere contenderet. Ac de Fulgentii te-
stimonio videvimus deinceps : cuiiis quidem ventosissimi
hominis satis hodie jierspecta vanitas iiullo pacto com-
poni cum ceterorum grammaticorum diligentia debet.
Sed scire velim, quam saepe in commemovanda Bac-
cliidibus liallucinatos istos grammadcos Rostius putarit?
Quanto ab liac parte consultius duobus ante saeculis
losias Mercerus iudicarat, cui fragmentorum multitudo
ab uno Nonio ex Bacchidibus citatorum, in bodiernis
autem exemplis non repertorum, satis praebere caussae
videbatur, cur de duabus eius fabulae editionibus co-
gitaret Notis in Nonium p. 676. 696. 761. 642, quan-
quam non idjerius expositis rationibus eius senteniiae.
Nee lanum Gulielmum vis fugit illius multitudinis; sie
enim Quaestionum in Plauti Bacchides Caput I orditur:
Bacchicles Plauti fahalam niuiilani hodie et truncain
m ultis p a r t ih u s circuniferri conipluria arguinento
sunt, prinium prologi et prooemii iiihilj, quod argumen-
tum j ut soletj explicet , et in rem ipsani spcctatorem
inducat. tum in medio grammaticorum testimonia,
quae frustra quaeras in ea quam nunc terimus. Kur-
sus autem quanto idem ille , cuius ecjuidem minime
probo coniecturam , Mercerus consultius tarnen quam
Fridericus Osannus egit , qui Analecton criticoruu) ca-
pite X in recenslonum diversitatera exemplarium Plau-
27
4l8 VII. DE PLAVTI
linornm deJila opera inquirens liuiiis quoquc, in (jiia
versanuir, fabulae (liq)licern agnoscerc recensioncm et
sil)i visiis est et aliis persuaJere stutluit adeo ncqJeeto
illü ai'sranientoruni genere, quo usus iaui INIercerus erat,
ut ne uuutn qiiidem fragmentorum ex Baccliidibns a
ojrammaticis repetitoriim suae adhiberet disputationi.
Quae autem et qualia ipse argumenta in medium pro-
tulerit, post paullo, simulatque alias rei mentionem fe-
cerimus item ab Osanno praetermissae, videbimus. Ap-
prime enim congruere in duplicis recensionis suspicio-
nem debuerat memorabile Charisii testimonium videri
p, 184, 7: Meditate. Plautus in Bacchidihus : Edepol
ne tu illorum mores per quam meditate t e-
nes. in quibusdnm non ferunt. Apertum est (sed
opertum Lindemanno) exemplarium discrepantiam signi-
ficari, in quorum parte non legatur ille versus, qui est
III, 6, 16. Corruptum enim ferunt est ex feruntur,
idemque verba illa valent , quod non raro apud Grac-
cos obvia fV TiGiy ov cpegsTat. "*) Simillime Donatus
in Adelpb. III, 5: hi sex versus in quihusdam non fe-
runtur. Videri autem illara annotationem ex veteris
scholiastae commentario manasse supra significavi p. 386-
Ac notabile est iu codice Palatino altero s. decurtato
voculis Plaulinis ne et perquain meditate superscriptas
cadem quidem veteri manu bas esse: certe., valde sa-
pienter. Eiusmodi autem glossemata non ab noviciis
*) Kam cum ur syllaba sciiheiuii conipendio hoc nolarcUir ferunC,
non varo peccatum est in ulrainque partein. Sic Baccli. 1, 1, 10
rcuehalur in Ed. princ. corruptum est in reuehat , V, 2, 13 in-
tiientur in Decurtato in inluent. Contra pro criiciat III, 3, S9
Efi. princeps cum Lipsicnsi cod. cxhibent passivum : in iisdein-
que libris legitur quod vulsatnm est III, 6, 19 fnislrantur , cu-
ius eiTicndandi viam niouslral Dccurlati scriptura friislranr:
'Alque hi se ciiiii fnislinul , fruslrari dlios slolidi cxislumant.
UACCIIIDIUVS.
419
liominibus scripta ille codex teilet tarn rai'a *), ut facile
suspicere e vetere fönte repetcncla esse, in tanta prae-
sertim eorum sclioliorum similitudine, quae e Sisennae
conunentario eXcerpta supra composita hahes p. 385.
Sed ut illuni in Bacchidibus versum sivc Sisenna sive
alius qiiilibet desiderari in quibusdam exemplaribus di-
xerit : quid tandera inde consectarium ? Nihil profecto
gravius quam ex eo, quod in prima Bacchidum scena
unus quidam versus bis scriptus est, v. 40, qui iam
aderat j^ost v. 30, rccte priorc fabulae loco expungi
iussus ab Acidalio Divin. et interpr. in Bacch. cap. 1
(in Gruteri Thes. crit. VI, p. 194 sq.), expuncttis a
Botbio. At, inquit, satis gravis baec ipsa iteraiio Osanno
visa est: ut quo altero e duobus argumento demon-
strandae duplicis recensionis usus sit. Audio. Verum-
enimvero , ut simile genas contendam, quotusquisque
scriptus über est vebit Graecorum poetarum scenico-
rum, quin in eo aut omissus aliquando unus aliquis
versiculus sit incuria librariorum '• (atque abesse salva
sententia ille potuit, qui est Bacch. III, (3, 16, nee
alienum hoc genus negligentiae a Plautiais libris fuisse
cum alibi ostendimus tum luculentissimo documento
codex rescriptus Ambrosianus e.vstat:) aut non suo loco
Simillimaque latiorie viilgaUim IV, 9, 16 geruntur , quod praeter
priiicipem editioneni etiam Velus codex (sed is <jevunt) teilet,
corrigciidum ex Decurtatt) Lipsiensique sie est:
Hunc ipsiim exnrit. Ego siim Vlives^ ciiins consilio haec
gcrunt.
') Vt iiiiltam appictas scriptiirae discrepantias (quaruin
quidem etiam maior quam in Dccurtato multitudo est in Vetere),
solas quae superscriptae sunt e x p I i c a ti on c s ex una fabula
afleram. ßaccii. IV, 7, 16 venire] .i. vendi, quod transiil in ed.
princ. IV, 8, 42. inque\ die (eo enim valet calanii crrore scri-
ptum dio.) IV, 9, 2 menilum] pro munitum. IV, 8, 60 i vise
eslne] i7)ip. cxübo co h. e. iinpcralivus ex verbo eo.
420 vn. dp: plavti
iteraliis proclivi scriLeutis lapsu. Qnemadriioclum in
ipso akero Palatino iion paucos versus iiiter scribeiuliim
praetermissos librarius in marginibus acliecit: iinde (riiaui
facilc ab aliis in fabulae continuitatem inseri alienis locis
potuerint, non est quod persequar Jongius. Atque per-
peram iteratorum versuuni exempla in ipso Baccbidum
initio Palalini libri praebent, in quorum veteri I, 2,
60. Öl et SUD loco et ante v. 58 positi, in altero auteni
I, 1, 73 et 74 sie scripti sunt:
Nä ut iiavi vectes credo timida es. aliquanlü
soror
Siniiil hiiic nescio qui Lurhare qiiüiuc it dece-
damus
Nä ut iniiavi ^ectes credo timida es aliquajitu
soror.
Non niagis antem altero moveor Osanni argumento, ut
duplicem mihi fabulae recensionem persuaderi patiar
sive ab ipso jjoeta sive prisca aetate dedita quidem opera
et certo consilio faetam. ISam sane si quaslibet vel li-
brariorum turbas vel sciolorum lusus *) habere recen-
sionum in niimero aninium induxeris, nee ego litem
Osanno moveo. Neque enim alio ex fönte eoruni in Bac-
chid. 111, 4, l4sqq. versuuni condicionem repeto, quos
infr;; pusui:
J'eriun quam illa unquain de mea pecunia
Ramenta fiat plumea propeusior, 15
ßlendicum malim niendicando i'incere.
Nuuquain edepoL y>i%>om ine irridebit: na/n mihi
Decretumst renumerare iam omne auruin patri.
Js^ilur Uli iuani atque inopi suhhlandibitur
Diuij quom iiihilo plus [ad suaui rem istuc^ re-
feret, 20
*) Vbciiiis lioc gcniis Universum Diss. IX et XIV perlradatum est.
BACCIIIUlbVS.
421
Quam si ad sepnlcrum inortuo dixit iocos. *)
Sed auteni ciuani diu. unqaam meis opidentils
Rainenta Jiat gravior aut pi'opensior.,
Mori nie maliin excruciatuni iiiopia.
ProJ'ecto stabiles t me patri aar um r edder e. 25
Eadem exorabo, Clirysalo causa mea
Pater ne noceat neu quid ei suscenseat e. q. s.
Horum versnura l4 — 18 et 22 — 25 Osauiius frcniiiias
o
partes esse tliiplicis receiisioiils censuit p. 201 , tiiale
seduli graimnatici studio in nostris exeiiiplaribiis cun-
I
*) dixit iocos effeci ex AmI)rosiani sciiplura iVueril iocos. Est eiiim
illud dixit pro ipso dixerit : vid. Stiuviiini de decl. et coni. lat.
p. 176. Vulgo e reliquis iibris editur dient iocum. — Supe-
riorem versuiu Falatini Codices sie scriptum exliibeiit : Tum cum
mihi nihilo pluris referet. Soloecismuni iit tolieret siimiique
consuleret versui , Cainerarius corrigebat Tinii cum mea illud n.
pl. r., secutique sunt recentiores omiies. INun auteni mea potius
quam sua efflagitat sententia: dann, tcann ihr das nicht mehr
helfen wird, als tcenn e. q. s. Fraudi fuit mihi, quod e pioxi-
ino nihilo ortum esse Ambrosianus fidem facit , in quo ab inilio
TVMQUO.MNlllILÜPLU et post MV vel XVI litteraium interval-
lum KEFERT legi potuit. Et iioc apparet soii calami errori de--
beri : prorsus enim uecessarium futurum tempus Ab iiiitio au-
teni non fuisse nihilo pluris, iiumerorum ratio probat. Flus re-
fert , pro pluris , eadeni ratione dicitur qua mnllum, plurimutn,
tiihil refert. Cicero pro Quinctio V, 19 : 7ion plus sua referre,
quam si, cum auctionem venderet, quidpiam jiromisisset. Suus pro
eius pervulgatum in Plautino sermoue ; refert aliquid ad rem
cum alibi habes tum Epid. II, 2,91: quam ad rem istuc referl'i
et Pers. IV, 3, 44 : quid id ad me aut ad meam rem refert ?
Quae exempla non neglexit Freundius in lexico , ubi diligentius
varia refert verbi structura explicatur quam alibi factum niemini.
Cßterum non nie fugit, etiam alias posse emeudandi via.-; iniri ;
nee dissimulandum est duobus litterarum spatiis fere mediis am-
liigua apparuisse LA litterarum vestigia. Tantum certum est, a
vero aberrasse Ilaasium in Reisigii schol. granim. p 388: cui
assentitur Fleckeisenus Exerc. Plaut, p. 1(3 — Praeterca v. 17
correxi vivoin me pro viva me, quod non iutelligo.
422
VH. DE PLAVTI
glutinatas. Vellem acldidisset, utri plus fidei tribueret:
quam in rem iiti comraodissime Nonii testimonio polue-
rat, versuni 15 e Plauto sine fabulac nomine afferenlis
p. 222, 5 cum levi corruptela plumhea, quam pro vxd-
gato ante Pjladem plumia a Pio commendatam suscepit
Carpentarius. Longe ab Osanni ratione diversam viam
Bothius ingressus teniere utriusque partis versibus raix-
tis et confusis protulit, quod probari nuUo modo possit.
Sed ne Osannus quidem satis fecisse iudicari potest :
nee enim apto sententiae vinculo v. 26 \erba eacleni
exoraho e. q. s. coeunt cum versuuui 19 — 21 senten-
lia. Quapi'opter ego e.v intei-polationis societate exi-
mendum v. 25 statuo, iit boc ordine singidi versus an-
tlquitas sese exceperint: Decretuvist — Igilur uii —
Tiun cum mihi — Quam si ad — ProJ'ccto — Ea-
dem exoraho — . Etenim imprimis apposita ad Mne-
silocbi animuni describentlum repetitae v. 18 et 25
sententiae gravitas est. Qui quod antea se decerncre
dixerat simpliciter , de eo paullo post uiagis magisque
confirmato consilio multo etiam forlius profecto ahstat
seutentia, a qua noii me paliar avelli. Ulis aiitem luc
patri aurum reddere (iuqierite enim Botbius patri mc
aurum reddere) tarn ai^te annectuntur quae cousequuntur
eadem exoraho, nibil vit ad sermonis concinnitalem de-
sideietur. JNec enim rara locutio stahile est credi V)0-
test interprelando decretumst esse adbibita; nee pro
versus 25 interpretatione priorera illum 18 babebit,
qui quid in boc genere criticae artis ratio jiostulet, per-
spexerit. ()ui autcm reliijui sunt tres versus, eos sanc
debcri scioii alicuius scdulitati credo, in vei'suu'm spe-
ciem concinnanlis quae intcrpretationis caussa ascripta
videret. ()uo(l quidem cum de v. 22. 23 sua sponte
intelligatur: nam ut taci'am ineptissime sociata gvavior
aut propensior,, nee numeros prioris versus placere cui-
iJACCaiDlBVS.
4'23
(jLiaui puto, iicc opulentiac vel usitale clicuiiUir vel sa-
tis opportune : conseqiiens est etiam ad v. 24 perli-
iiere. Cuius duplex liiatus , male defeiisus ab Lingio
Quaest. Plaut, i). 21 , mirnin (piautura äuget susplcio-
nem. Ncque enim futilissiuii supplenienti e Schobin-
geri codice pi'oditi, a Pylade autcm , Vgolcto, Angelio,
Aldo suscepti: mori nie uialiin inisera excr. iiiopia, ulla
ratio habenda, ncc Canierariae scripturae tnori ine ma-
veliin, nee Bothii commentoruui olini inoriri maliin med
proponentis, nuper inoriri maliin excr. me inopia am-
plectentis. Vnum rpiod aliquid dubitationis iniiciat, il-
lud est sed aateni , quod in Palatinis scriptum exstat
jH'o vulgato per omnes editiones et Lipsienseni codicem
sed ante: sed tarnen ne lioc qnidem esse ciusmodi
videlur, ut non potuerit ex ipsius imitatione Plauti na-
sci.*) Conier Rud. II, 5, 15. Truc. 11, 3, l4.
S- 8.
Restant quidam Baccliidum versus, quos ctsi Osan-
nus in duplicis recensionis societateni non ascivit, ta-
men non praetermisit Analectorura capile IX, quo i?i-
terpolationem fabularum Plautinarum indagare studuit.
Nainque a Plauto profectos esse hos versus negat IV,
9, 149 sqq.:
Sed, spectatores, \>os nunc ne miremiiii,
Quod nun triiunpho. per\^itlgatitmst : ml iiioror.
Veriimtanien accipientur mulso miliies.
Nunc hdnc praedain omneni iain ad qiiaestorem
deferain.
Simile quiddain tetiginius Diss. IX, c. I, § 2. — Ceteruin quos
hoc loco Baccliidum versus suppositicios dixinius , eosdem neo
vel plus vel minus abesse ab Ambrosiano postea comperi : vid.
Diar. autiq. stud. a. 1837 p. 743.
424
VII. DE PLAVTI
Vbi iain accessit e Vetere codIce Camerarii. IJlorum
igitur versuum fidem operae pretium est audire, qiiibus
argumentis Osannus impugnarit. Quod Ciceroiii ait in
Pis. 25 de i>ana triumphandi cupiditate et studio de-
claniare licet , non idenr a Plauto dici poterat _, cuins
aetateni vix plus quam duo triuinphi , alter Maj-celli
a. T . C. 531 j alter P. Scipionis Africani a. 549
[itnmo 552] attigerunt; quo tempore si Plautus trium-
phandi nioreni ut pervulgatum et tritum propinauisset
deridejidum j non posset non ineptus videri. Ad ea
potius tempora Plautinus locus spectat, uhi triumphandi
Jrequens usus in ahusuin verterat. Quae iibi primum
legebam, aliquamdiu aniiiii 2)ei'turbatus, raox vclut lon-
ginquae raemoriae recordatlonc de Livii iti hoc genere
diligentia adaionitus coepi triutiiphorum exempla cir-
cumspicere, reperta disponere, conquisiloruin uumerum
compulare, cum lectis releclisqae Osaiini veibis coni-
parare : postremo vix mihi ipse non dilfidens tanicn
credere sum coactus , quod persuasit oculoruni fides.
Quippe quinque ab urbe coiidita saecnlis, si ne reguui
quideni leuipora praetei'niitliinus, tviumpbatuui est cen-
ties vicies septies, ab iniüo autem sexti saeculi ad
mortem Macci Plauti, quae accidit a. 569 Gapitol., qua-
dragies bis , hoc est q u a d r a g i e s praeter b i n a-
rium n um er um Osauni, itemque praeter ovalio-
nes. *) Quodsi quis tan^im aberrare a veritate Osan-
num potiiisse dittidat , suadeo ut Faslos consulares
et triumpliales adeat, vehit pridem ab Oniiphrio Pau-
vinio compositos in edit. Venet, a. 1557 ]). 200 s,c[r^.,
vel ab Sigonio Oper. omn. ed. Mediol. a. 1732 vol. I,
p. 1 1 sqq. Nunc autem persentiscisue, quam coiumode
*•") Mirum est Knmpmaniium qiiorjiie hoc fugisae Coinni. de rcj). mi-
]it. Plaiiti p, 41.
BACCIIIDIBVS.
425
perviilgatum dicere trliuiiphantli moreni Is poeta j)0-.
tuerit, quem haiul ita multo j^ost initium sexti saeculi
natuiri esse constet*). Practerea autera minirae negli-
gere iJlud Osannus debebat, quod, in qiiibus versaraur
Baccliidum versibus, eis Chrysalus respicit prius a se
dicta eiusdem sceiiae v. 47 sq. :
Nunc etiatn alteris ducentis usus estj qui dispen-
sentur
Ilio capto, II t sit mulsunij qui Iriurnphent mllites.
Sed nondura missum facio bunc locum , c (pio
si minus cogere argumentaudi necessitate, at coniectu-
rae certe prül^abilitate assequi posse actae fabulae tem-
pus videmur. jNam cum sit consentaneuni in ipsis
temporura rationibiis aliquid caussae quaerere, cur Jevi
irrisione triumpbandi bonorem poeta perstrinverit , ego
quidem im])rimis commoda eius irrisionis tempora duo
potissimum reperio, finiti belli Pbilippici , et belli An-
tiocbiui. Posteaquam enim inter a. 535 et 542 nullus
decretus fuerat triumpbus , nullus a. 543. 545, ab a.
547 ad 552 item nullus , nullus denique a. 554. 555,
secuta sunt ea tempora, quibus propemoduni conliuua
cxstitit triumjjliorum sest: excipientium frequentia. Bis
est triumpbatum a. 556 ab G. Cornelio Cetbego de
Insubribus Cenonianisque , ab Q. Minucio Rufo de Li-
guribus Boiisque Gallis (Liv. XXXIII, 22 stj.) ; a. 557
de Couiensibiis et Insubribus ab M. Claudio Marcellb
(Liv. c. 37) , a. 558 ab Q. Minucio Tbermo ex Hi-
spania citeriore (Liv. XXXIV, 10) , ut ovationes jjrae-
terniittam Cn. Cornelii Lentuli et M. Helvii Blasionis,
de quibus Liv. ibid. et XXXIII, 27 5 bis deinde a. 559
ab M. Porcio Catoue ex Hispania. ab T. Quinclio Fla-
niinino de rege Philippo ex Macedonia (^Liv. XXXI\ .
' *; Vidc Diss. II.
426
VII. DE l'L/VVTI
46. 52). SeJ tarnen liabeo, cur aptius etiam in pro-
xima tempora convenire Plaut! veiba putem. Missa
enim M. Fulvii Nobilioiis ovatione (Liv. XXXVI, 21.
39), de Boiis Gallis a. 5Ö2 triuniplium coit P. Cor-
nelius Scipio Nasica , a. 563 de Aetolis et rege Antio-
clio M'. Acilius Glabrio (Liv. XXXVl, 40. XXXVII,
46)5 pro\imus autem annus quaternos triunipbos vidit
L. Gornelii Scipionis Asiatici, navalemque L. Aemilii
Regilli de rege Antiocbo, Q. Fabii Labeonis ileni nava-
lem ex Greta (Liv. XXXVII, 59. 58. 60) , et L. Aemilii
Paulli e\ Hispania ulteriore (Vellei. Paterc. 1, 9 coli.
Sigon. conmient. in Fast. p. 316); quos uno interiecto
anno secuti sunt a. 566 M. Fulvii Nobilioris de Aetolis
et de Gepballenia, et Gn. Älanlii Vulsonis de Gallis
Asiaticis triumplii (Liv. XXXIX, 5. 6), nullus auteni
proximis annis ad mortem Plauti. liabes multitudineni
satis ut videtur idoneani, cur pervulgatus diceretur mos
triunq)handi ; nondum liabes rationem , cur in sunnna
irequentia amplissimuni lionorem parum se curare Gbrj-
salus divisse videatur. Etsi iaitur iam iNIinucium ßu-
fum non satis triumphaudi lionore dignum tribiinis vi-
sum Livius memorat , etsi eundem boiiorem non sine
aliqua tribun' intercessione tum Scijnonera Nasicam im-
petrasse tum Fulvium INobiliorem uairat XXXVI, 39.
XXXIX, 4:' tarnen liaec levia liieruut nee coinparanda
cum acerrimis certauiinibus, quibus pervicacissima con-
tradicentium repugnantia superanda IMaiilio Vulsoni, ac
mnlto eliain magis Fabio Labeoni luit. Ac de Gn.
.Maiilio quae Livius XXXVIII, 44 — 50 mcmoi'iae pro-
didit, faciunt ut anceps sit iudiciinn; sed Q. quidcm
Fabio neminem miquani indigniorem ad iruunphi lio-
norem arcessissc, satis apeite ab (!odeiu declaratum est
XXXVII, 60 et XXXVIIl, 47. Quippc Lriumpliuvit^
rjuein non bellum iniiistu/ii gcssisse j sed ho sie in
BACCHfDlBVS. 42.7s.
omnino 7ion iridis se inimici iactahaut. Nunc is^i-
tux' si licet coniecturam facere ex to , quocl sit proLa-
l)ile , aiinum V. C. 564 credo cum falsse , quem nou
longo intervallo secuta sit eius fahulae Plautinae actio,
in qua pervulgatus triurapliaudi mos dicatur niultumque
de prisca eius dignitate esse detractuni significetur. *)
Atque liaec bactenus: in exordio enini Baccbiduui
coniecturac ope instaurando Dissertatio XI versabitur.
E P 1 M E T R V M.
Ad p. 405.
Baccbiduui versu V, 1, 4 ludos asciscenduui e.v
utroque Palatino pro vulgato inde ab editione principe
ludiLin: cuius corruptelae fonteui uioiistrat Lipsiensis,
in quo est ludus. Duae sunt locutiones , in quibus
constans usus .Plautinus respuit singularem nunierum,
ludos facere alicui , et aliqucni ludos facere. lllam
babes Merc. IT, 1, 1 et Rud. III, 1, 1 :
Mir LS niodis di ludos facuuit horninibus.
*) His adde siipra p. 252 sq. disputata.
428 VII. DE PLAVTI
Truciil. IV, 2, 46:
lam liercle ego tihi^ illecehra j, liulos fäciain cla-
jnore in via.
Mostell. II, 1, 80:
Liidös ego hodie K'ivo praeseiiti seni
Facinni :
vere enim nunc receptus est dativus, quem a manu se-
cunda Vetus Cod. tenet, pro eo quod est in Decurtato,
Lipsiensi, Principe, sene : neque enim illius libri manus
secunda fere est recentior quaedara, sed optimarum
saepe scriptui*arura servatrix. Similiter est in Casin.
IV, 1, 3:
Quam hie intus fiunt ludi ludißcdhiles
Seni nöstro.
Frcquentior etiam altera locutio est, quanquam aliquo-
ties affecta librarioriim vitio. Amphitr. II, 1, 21 :
Rogäsne iinvvohe ctiam, qui ludos fncis me :
sie enim Vetus et Vrsinianus: reliquorum pars Palati-
noruai ludifacis , alia })ars cum Lipsiensi et Principe
ludificas. Aulul. II, 2, 75:
Quem senecta aetdtc ludos Jdcias haud lucrito
nieo.
Capt. 111, 4, 47:
f t scelestus, Jlegio, nunc iste tc ludos facit:
ubi iste pro vulgato is conimode praebuil Lipsicnsis,
nihili faciendae aliorum quorundam criticorum migae
sunt. Bacchid. V, 1, l4:
Me hoc aetatis ludificari , iniino edepol sie ludos
factum :
ubi in Decurtato erratum est ludus. iMenaecbm. II,
3, 54:
Idm me amubo dcsine ludos J'dcere uLque i luic
mecuin simid :
reclius enim me^ (juud ab oujnibus libris abcst, Grule-
EACCHIDIRVS.
429
r
rus aJdicIlt, quam iam gerninarat Caraerarius. Pers.
Lucios nie Jäcitis , iiitcllego.
I»uJ. 11, 5, 13 \ ctus Cod. (iiain in Decurtato, Lipsiensi,
Principe lue quaedara desunt):
Nusquain hercle equidern illam Video : Indos me
facit.
Pseudoli IV, 7, 71 sq.:
S. ' Exploratorem lianc faclamus Indos siippositi-
ciiun.
B. yldeOj donicum ipsits sese liidos fieri senserii :
quoruni priore versu ludos coniecit Lambinus et ante
cum eins recensionis auctor, quam Lipsiensis codex te-
ilet: reliqui libri ludo. Sed ludo J'acere aliquem Plaii-
tus alibi iion magis «dixit, quam ludiiin aliquem Jaccre:
tametsi in Argum. Mostell. 7 legitur
Ludusque rursuni fit setiex :
ubi mirum est in Decurtato (quanquam in lioc ambi-
gue) , Lipsiensi, Principe, itemque a manu prima in
Vetere legi ludosqiie, quod non liabeo quomodo ex-
plicem , nisi ut ex vetustissima linguae aetate repelam,
cuius non adeo pauca vestigia in optimis libris Plauti-
nis resident, Sed argumenta quidem acrosticlia Plau-
tinis fabulis praemissa, quäle illud est jMostellariae, quis
tandem adduci poterit ut cum Lingio Quaest. Plaut, p.
21 scp ab ipso Plauto ])rofecta credat*)? Plautus au-
tem quam fuerit in lioc genere tenax pluraiis numeri,
ex alia quoque loquendi forma apparet ad illius, quam
tractavimus, simililudinem facta. Kudentis enim 111, 5,
12 dixit:
Si te non ludos pessumos dimisero :
ita enim pro non te transponitur in Ambrosiano. Eius-
*) Viele Diss. XII.
430 vri. DE PLAVTI BACCIIIDIBVS,
dem auteui fabulae versum IV, 1, 9 quanquam coin-
niuni consensu Codices sie scriptum testautnr :
JYain nunc et operatn ludos clat et rctia:
tanien tanta est productae dat syllabae iwsolenlia , ut
alteri alicui locutioni, quae sit aliquid ludos dare , pa-
rum inde fldei paretur. Et ipsutii facit pro dat pro-
didit euin versum afferens Priscianus VII, 11, 55 (I,
p. 328) Kr. E quo et illud et retiam in principem
editionem Merula ascivit.
»IS^iERTATIO Till.
f
DE
TVRßATO SCENARVM ORDINE
MOSTELLARIAE PLAVTINAE.
DE TVRBATO SGENARVM ORDINE
MOSTELLARIAE PLÄVTINAE. *)
Caput I.
Mostellariam Plautlnam in veteribiis libris constat
perturbatissimo scenarum ordine proditam esse eamrrue
speciem, qua et legi et intelligi possct, editorum de-
mum studio induisse. Quae opera quam tarde et taii-
quarn per gradus quosdara successerit, satis olim Pjla-
dis, Angelii, Lucae Olcliinensis duplicique Caracrarii
exemplo ostendi in Musei Rhenani voJ. IV, p. 208. 496.
502. 508. 523. Rei summam ut paucis comprehensam
ante oculos ponam, a Gronoviana editione, quae in bis
pendet e Gamerarii auctoritate, sie discrepant cum an-
tiquissirais editionibus libri mss., ut duae partes scenae
primae actus III, praeterea pars scenae secundae , de-
nique tota scena tertia eiusdem actus certis in locis
actus IV et V insertae legantur. Interpositi enim sunt
act. III sc. 1 vv. 72 ad 11.3 post IV, 2,2: deinde III,
1, 114 ad 155 post V, 1, 17: porro III, 2, 115 ad
155 post IV, 1 extr. : denique III, 3 post IV, 2, 23.
*) Edita a. cioiocccxliii.
28
4o4 VIII. DE TVRBATO SCENARVM ORDINE
Eoque de ordine inier cociiccs convenit pineter Aiii-
brosianum palinipscstiim ad unum ouines: iiisi qiiod lii
Etrusco iiostro mlro saiie casu in liis ipsis tnrbis iii;ii>is
etiani eo est turbatiim, quod iina scheda sedeiii siiaiu
liibliopegi vitio mutavit. *)
xAe pleraque quidetn rcctissi«io iudicio Cameia-
riiim traiisposuisse non probabile potius est quam sanae
Talionis necessilate exlra conti'oversiam posilum. ISec
exlitit praeter unum Pareum^ qui insanire cum scriptis
libris quam cum impressis sapere mallel: quod ille
piaculum in altera editione commissum viv eo ebiii,
quod ad Camerarii exemplum sero rediit in tertia :
meritoque ruslico bomini Grutero vapulavit p. 647.651.
661. Vna sola offensio non potuit non restare, spe-
etans illa ad act. III scenam terliam. Extrenia enim sceiia
III, Ü in Simonis aedcs Tbeuropides Tranioque inspi-
ciendi caussa intraut: nullo autem intervallo proxiniae
scenae initio prorsus eaedem personae apparent de in-
*) Pertinct hacc schedaruin traicclio ctiani ad cani (jnac antccedit
fabulam , ut hoc sese ordine singula cxcipiant : Soli ed. I rrr
Bacch. IV, 9,95 ad V, 1, 19 med. — Sclied. II = ,Mo.st. IM, 2
28 ad 102. — Sclied. III =^ Hacch. V, 1, 19 med. ad V, 2,
59. — Sched. IV = Baccli. V, 2, 60 ad fm. et IMost. init.
ad I, 1, 30 med. — S c h e d V ad X I = Most. I. 1, 30 ad
III, 1, 28. — Sched. XII — HI, 1, 29 ad 70 156 ad 159.
III, 2, 1 ad 27. — Sched. XIII = III, 2, 103 ad 114. 156
ad 170. IV, 1 Iota. III, 2, 115 ad 134 — Sched. XIV = III,
2, 135 ad 155. IV, 2, 1. 2. III, 1, 72 ad 113. IV, 2, 3 ad 23.
III, 3, 1. — Sched. XV = 111, 3, 2 ad 28. IV, 2, 24 ad 65
med. — Sched. XVI = IV, 2, 65 ad 75. IV, 3 tola. V, 1, 1
ad 17. III, 1, 114 ad 124. _ Sched. XVII ^^ III, 1, 125 ad
155. V, 1, IS ad 66. — Sched. XVI II = V, 1,67 ad fuiem
l'abiilne. Apparet schedam II collocandain fiiisse iiiter XII et
XIII. Quod .si l'ereri.s, ipsiim habehis velciuin libioiuin ordincm
singillatim dcsciiplum.
iMOSTELLAUIAE PLAVTINAK. 435
spectls a semet aedibus sermocinantes. Quod patet
tarn absnrtlum esse, ut non modo defenslonein, sed ne
excusationem quidem ullaiii liabeat. Accedit aliud quid-
daiii. Actus enim IV sc. 2 v. 26 nnde tandem subita
Theui'opidis praesentia, non ullo vel indicio signiücata
vel artificio praeparata? quando nee a servis fores pul-
tantibus ante conspicilur ille ut adveniens , nee quid
agens veniat ipse niemorat: prorsus id quidem praeter
morem comoediae et profecto eliam praetei" rationem.
Quac cum ita essent, non sane inepte Koepkius,
cui obsecutus est Bothius, ab ea scena, quae est III, 3
apud Gronovium, voluit actum quartum ordiri ; satis
enim temporis potuit inter duos actus praeterlapsum
cogitari, quo onines aedium opportunitates commodis-
sime pervestigarentur. Nee illud non probabiliter in-
stitntum, qnod Lambini suasu unius scenae perpetuitate
primam et alteram actus IV continuarunt : tarn neces-
sai'io inter se vinculo extrem us primae secundaeque
primus versus conlinentur :
Pöstremo iniiioris peiido tcj'giun illoruin quam
jueiini:
Uli erunt bucacdae inulto pötius quam ego sirn
restio.
Nee novae scenae ullum ante posteriorem versum in
libris scriplis indicium. Sed ita quid fiat Tbeuropide?
Eurane credibile est, postquara extrema scena III, 3
(quam illi IV, 1 fecerunt) Tranio discesserat, per totum
illud lempus, quo sc. IV, 1 et 2 (quae illis una IV, 2
sunt) Plianiscus tum secum loquitur tum iocatur cum
conservo, b. e. per integros versus 53, otiosum astare
et prorsus nibil agentem ? Quod sentiens ut videtur
Koepkius cum senem tantisper consedisse in aliquo
scabello putat, nibil animadverlentem eorum quae circa
cum agerentur: non reputavit de constauti consuetudine
436^ VIII. IJE TVRBATO SCENARVM ORDINI-:
illud ipsura cousideiuli et cxpectancli (velut liliiiii) cv-
pectantli) consilium Theuropidi aliquot ver])is si<^iii(I-
candmri fuisse, prorsus ut 111, 1, 152 ego hie tcDilispci-
alt dum exis, te oppeiiar foris, prinsqaani per magnaiii
partem scenae 111, 2 oliosus sanc astat. ]Nec scabelli
artificium illud valdeplacct; probabilius certe, si niüdo
de lacuna cogitaudum, in extrema 111, 3 Theuro]3ideni
credideris tale quiddam dixisse: Sed quid Uli homines
meds ad aedis hiic haheiit rectum viam? Paullisper
luhet öhseruare quid agant: hue c,oneessevo. Quaii-
quam ne quid dissirauleni , vel sie aliquid ofTensionis
relictum est: fatendum est enim Theuropidis verba
IV, 2, 26 posita
Quae illaee res est? quid illic Jiomiiies. quaeruiil
apud aedis mens ?
Quid volunt? quid introspectant?
haec igitur non eius potius esse, qui iani per aliquod
tempus placide observarit, quam eius quem re^^entinus
mirae alicuius rei aspeetus advertat.
Quid autem, si rellquis Omnibus rationi convcnlcn-
ler constitutis in hoc uno a vero aberraverit Camera-
rius , quod ulterius quam par erat progressus transpo-
sitionis aftificuim etiam ad illam ipsaiii soeuam , quae
nunc est III, 3 , pertinere voluit nee intactiun in ilLi
fabulac parte rellquit veterum libroriun buiic ordinem:
IV, 2, 3 ad 23. III, 3. IV, 2, 24 ad flu.? Quo qui-
dem baec reruni continuitas efficitur, ut 111, 2 extr.
Theuropide et Tranione in Simonis aedes ingressis
tertius actus lerininetur: proxiiui iuilio prodeant Calli-
damatis servi, ero apud Pbilolachctem comissanti ad-
versum euntes, deinde, postquam foribus pidtatis nemo
aperuerat, speculantes atque exspectantes : baec, autem
dum aguntur, in akeia paitc scenae e Simonis aedibiis
satis nunc perbislratis Theurcqiides cum Tranione ex-
MOSTEI.LARIAE PLAVTIMAE.
437
cant , üsque sennonibiis liabitis, qui nunc sunt III, 3,
Tranlo qiiidem Jisccdat quaerendi filii erilis caussa,
TheuropiJes autem Plianisci verbis bis auJitis :
Hie qiiLcleni iicqiie convivnruin sonilast , item ut
antehac Juit :
Nerjue tihicinmn cantantem ncque aliuiii qiten-
qiiani audio :
rejiente e\spccLantcs illos ac spccubintes apud aedes
siias liomiucs conspicatus in illa eruinpat : Ouae illaec
res est e. q. s.
Atque baec quidem illa ipsa via est, quam memet
una cum Lacbnianno ingressura olini significabani in
Zimnierinanni Diar. antiq. stud. a. 1837 p. 744. Quae
priusquaui diligentius expendatur ratiocinando , illud
agendum, quo in boc genere ratiocinatio omnis tanquam
certissimo fundaniento superstruitur, ut, e qua condi-
cione formaque externa antiquissiiiii alicuius codicis
Plautini singularum partium transpositio quaeque tan-
quam e communi fönte repeti possit, coniectura asse-
quamur. Et praestitit id. quidem princeps in bac arte
l.,acbmannus ea ratione , quam indiculo aliquo sie pla-
na m fecit.
Veriis ordo siiigiilariim Versuum niimeri Traiectaruiii ordo Pristiniis ordo
|)artiii]ii edilionis principis schedariim schedariim
III, 1, 72—113 35
III, 1, 114—155 36
III, 1, 156—2, 114 104
III, 2, 115—155 41
111,2,156— 170. IV,1, 1—27 37
IV, 2, 1. 2 H "■
IV,2,3— 23. 111,3, 1-28. 150 VII. VIII. IX. X VIII. IX. X XI
IV. 2, 24-V,l,17
Traiectionis apparet banc caussam cogltari, ut nee in-
icgra scbedarum paria locos mutarint, nee binis scbe-
VI
I
XI
II
I. II. III
III. IV. V
V
VI
IV
VII
438 VIII. DK TVRBATO SCENARVM ORDINE
dis unius paris praepostere plicatis pcccatum sit, sed
pariura quoruiulam prorsus dlvulsormn singulae scliedae
ordine non suo sint collocatae. De duobus autem ver-
siculis illis, qui prImi sunt act. IV sc. 2, ouiitto nuiio
quid statuerit Lachtnannus : secuudariiini enim hoc qui-
dem. Verum quod ille ut primariuni in hoc genere
iure mei'itoque conscctatus est, ut par vel prope pai* esset
versuum numerus singulis schedis distiibutorum, ab ca
quidem aequalitate ipse sensit nitnium abesse scbedam
V (VI), ut in qua versus persci'ipti essenl quadraginla
unus. Quam discrepantiam iude natani esse eoque le-
vari credidit, quod, qui post III, 2, 129 iu libris duo
versiculi leguntur (Jin qui perductct placet, Quid
— (juispiaiit), tantum in margiue scripti l'uissent: suum
enim illis locum post v. 156 {Latius deniuin — mo-
nes) esse, ubi cum forte oniissi essent, postmodum aui-
madverso errore non in scheda IV (VII), quo perti-
nerent, 'esse ascriptos, sed in V (VI) positos , et in
summe quidem margine positos iccirco quod quo per-
tinerent nesciretur. Atque hoc quidem cum possit ve-
rissimum esse*), tamen parum est quod duobus tantum
de unius et quadraginta versuum multitudine detractis
profecerimus ad eam qua 0{)us sit acqualitatem conse-
qucndam : nimia enim a trigiuta quinque ad undequa-
draginta versus varietas , quam quae nccessitatem per-
suadeat ilHus potissimum, quae proposita sit , errorum
originis. Quodsi rebcto M(;ruhi a Dccurtati qui dici-
tur Vrsinianive libri numeris proficiscare , sane magis
etiam turbata aequalitate lias reppereris versuum in sin-
gulis schcdis summas : 32. 31. 108. 4l. 37. l42:
sciendum est enim saepissime illos ipsos libros prorsus
*) Tractaviimis liuiic locuni cum iis quao coiiiunct;i siml Cap. III,
MOSTELLARIAE PLAVTINAE. 439
neglecta versiiuin disliiiclione Plautitia verba iiiia per-
petuitale taiiqnaui non asU'icta iinmeris cxliibcre. INon
iiiiranduui, sed laiulaiidunj in Lacluiianno, quod qua est
prudentia noliilt in conipatandis numeris ea versuuni
descriptionc iiti, rpiae in editionibus hodie fertur : non
vfi'itiirus iaccre, si snramam esse in hoc genere editio-
niun inde a Canierario proditaruni cuu) Vclei'e codice
eongruenliani scivissel: cuius quideni codicis beneCcio
<lici nequit rpioties sanioi" versuuni deseriptio debeatui".
Vnum ilbid tenenduni, quod teligi in commentariolo de
bil)bolh. Alexandr. scripto p. 122, quod aliquoties in
illü libro, quo charlis parceretur , praesertim sicubi
brevius esset genus versuuni , non quidem omnino
licenter et promiscue perscriptos , sed certa consilii
eonstanlia binos in ununa ita coniunctos reperimus, ut
a grandiuscula littera alterius initium fiat. Atque hoc
in hanc ipsam partem Mostellariae ita cadit, nt non
modo a III, 2, 37 ad 59 viginti versus numerentur pro
viginti duobus et a IV, 2, 4 ad 23 quindecim pro vi-
ginti, sed ]iro duobus et viginti undecini tantura a IV,
3, 18 ad 39. Qui versus cum non possit dubitari quin
in antiquissiiuis codicibus singillatim fuerint perseripli,
iaui hi prodeunt schedarum numeri quos infra posui.
VI 42
XI 41
I. II. III 121
V 41
IV 42
VII. VIII. IX. X 166
Quorum conciiniitas lanla est ut nee quicquam desi-
deretur, et eins, quem pristinum diximus, ordinis tam-
diu necessilas demonstrata sit, quamdiu non alio com-
putandi exemplo, cuius non minor sit conciunitas, abum
posse partium disiectaüum ordinem excogitari, ostenderis.
440 VIII. DE TVRBATO SCENARVM ordine
Et tainen demonstrationis gravitatem sat magnara
licet etiam certiore argumeiito confirinare. Quod qui-
dem ex Anibi'osiani libri delelicii auctoritale petitum
est, cuius lacinlis etsi modica pars liuius fabulae ser-
vata esf, tarnen hoc ipsvim, modo rede utare, satis esse
ad prislinuiii scenaruai ordineni perspicieiidum olim
significavi. Quattuor superstint schedanun paria, verum
ea noii iinius (ut vocanl) quaternionis, sed diiorum, ila
quidem ut utriusque quaternionis ])ina paria perierint.
ludicem subieci singularum schedarum , in quo minu-
sculis litteris deperditas, superstites grandiusculis notavi,
additis simul paginarum numeris ad posteriorem scri-
pturam spectantium.
Pristina Paginarum Partes l'abulae
schedanmi numeri
iiinctura
199. 200 III, 1, 49—66. \\ 67—85
71. 72 IIT, 1, 121-139. II l40— 158
77. 78 111,1,159.111,2,1—16.11 17—...
201. 202 III, 2, 72—90. II 91—109
295. 296 III, 2, 141—155. II 156—...
447. 448 III, 3, 20—28. IV, 2, 24—30. h
,,;,*I\,2,31-42
463. 464 IV, 2, 43 -59. 11 60—75
V 301. 302 V, 1,2— 13.:,** II*:,* V, 1,14—25.
Non hoc tanlum ^v Ambrosiano libro intelligitur , ter-
tiam scenam actus terlii ab IV. 2 versu 24 excipi, sed
MOSTELLARIAE PLAVTINAE. 441
illnd quoqiie facile denionstraLimus, non potuisse prio-
rem parlem scenae 2 act. IV non collocatam esse ante
III, 3. Naiii cum scripturae versus (non necessario
item raetricos) singiilae cocllcis illius j^^gi'ia^ sine ulla
exceptione undeviginti teneant , consequens est ut in
scliedis k et 1 perscripti fuerint sex et septuaginta.
Quibus ubi addicleris illos undeviginti, quorum qui liiiis
sit in corruptissima pagina altera schedae J dignosci
nequit, babebis nonaginta quinqae. In quem numerum
satis convenit versuum summa eorum, quos e vero scc-
uarum ordine boc computaveris:
ab III, 2, 156 ad 170 versus 15
ab IV, 1, 1 ad 27 29
nulloque intervallo
ab IV, 2, 1 ad 23 23
ab III, 3, 1 ad 19 21
88
Scicndum est enim inter singulas scenas in Ambroslano
binorura ublque versuum spatia intercedere, quorum
alterum vacuuni est, personarura nomina tenet alterum.
Quodsi bac ratione deesse septem versus videntur, quos
excidisse in Palatinis ceterisque codicibus credendum
sit, ut ratio couveniat nostra: habet quidem hoc genus
coucludendi necessitatem in iambicis senariis, in quibus
metricorum versuum numerum nunquam non aequant
scripturae versus , non habet in trochaicis ceterisque
tetrametris, ut qui versus propter nimiam longitudiuem
non raro biuis scripturae versibus Arabrosiani codicis
librario dispescendi fuerint.
S- 3.
F^rgoue satis niuic onmia expedita sunt nullique iam
dubitationi obnoxia? Non ita vero. Reraotum est sane
442
Vm. DE TVRßATO SCENAKVM ORDIIVE
illud incommoduni, quod secunclnm tralaticiuii) sceua-
rum ordinem per longissluium teiiiporis spatium nee
agens quicquarn nee audiens conspieiensve , nee con-
spectus a Phanisco , Theuropides astet: sed vercnduin
ne aliud ita ineommodiun sucereverit. Quid enini iam
agerc Phaniscum et conservum existiiuabimus, dum per
duodetriginta versus (III, 3) Tranio et Tlieuro])ides e
Simonis aedibus reduces eolloquuutur ? Scilicet Calli-
damatis exitum exspectant et ecquis tandem intus sit
speculantur. Audio. Exspectcnt igiiur et spcculentur:
nee vel illi Tranioneni conspiciant euni Tlieiiroplde
cxeuntein , nee In ipsi per maxiriiam parteni eulloquii
sui adversitores illos. Ac reputanduui sane, diversis in
locls utrosque versari , ante Thcuropidis aedes adver-
sitores Callidainatis, ante aedes Simonis eum Tranione
Theuropidem. Nee oflensioni talia fuisse , quae , si e
rei veritate eenseantur, ])ariim probabilitalis bal)eant,
satis esse doeumenlo haec una iabula poteiit. Neque
enim III, 1 initio serinocinantcni eum Theuropide Tra-
nionem ante v. 33 danista animadvei'tit, nee 111, 1 extr.
et III, 2 init. vel Smio aut Traniunera aut Tlieurüj)i-
dem , vel ipse Theuropides ut videtur aut Simonem
aut Tranionc.m: et tarnen vicinae sunt Tlieuronidis Si-
monisque aedes. Quid? quod post colloquiuui eum
Simone habitum tantum itcr Iianio , ut ad eium re-
deat, confieere eogitandus est, quantum deeeui versibus
(S8 sqq) reeitandis sufliciat , ipse autem Theuropides
lieas Theuropides verbis (v. 97) servo inelaniandus? —
Sed tarnen quod per maximam partem illius , in quo
versamur, eolloquii non esse Tranioni conspectos Calli-
damatis adversitores largiti sumus, id non item perli-
nere ad ipsum finem Imius scenae potuit. Non neseio,
quid exeusationis paratum sit. Nam Tranio eum sane
ad eongerrones se suos collaturus sit v. 27, tauien hoc
MOSTELLARrAE PLAVTINAE. 443
({uoniam non polest non clani ractnrus esse, ila quideni
iit TheuropiJi viclealur ms potiiis peterc arcesscndi
IJlii caussa : in contrariam Theuropidiis aedibus partum
oportet iter deflectat, uiide per viarum anibages quas-
daui ad posllcnm aediiim illariun revej'surus sit. Esto.
Verum nc oculos qiiidem discedentem in eam domum
coniicere, unde tantuni tamqiie praesens ei perieulum
immineat, id ])rofeclo niniiiim fnerit nee ullo modo
credibile, praeserlini cum ad illius doraus cogitationem
seiiiet ipse bis verbi.s revocet :
Dicain iit hie res siiit quietac atque haue iit liinc
ainoverini. *)
Ergo illuc spectet necesse est et nibil tarnen conspi-
ciat. E quo consecpiens est ut nunc lateant, qui aiitea
ante fores steterint: quos si conspexisset Ti'anio, ilico
de sc actum esse omnemque fraudem suani eliamtum
praesenti Tbeuropidi patefactum iri intellexisset. Quodsi,
quo se abdiilerint, (piaeris, non est difficile respondcre.
Quippe ponc vestibulum aedium Tbeuropidiarum se
receperant, et pone eum quidem parietem veslibuli, (pii
a Simoniis aedibus remotior esset Frequens enim cum
*) Nulla Maio fides habenila, qui in Ainbiosiano codicc sie legi iiimc
versum peiiiilieat :
Dicam ut hinc res est quaeso ar[ina fevte') memum piieri.
Kostvis ooulis niiiii nisi haec apparuerunt :
Dicam nl hinc res sinl qii..s muneri
ut de eo eerte non sit dubitaiidum, quin amorerivi scriptum fue-
rit in linc versus. Quo in loco aliquoties iile über 1 habet pro
IM et quae id genus alia sunt. Nee quicquam int'plius verbis a
J\Iaio positis. Vnuni S illud, quod est post QU. . , haereo (^uani
in partem interpreter. Quod uiii missum feceris , in litleraruni
spatia ca quae vuigalur siiiptura appiinie convenit. — Ceteiuni
«um in scriptis libris sit atque ut kunc hinc amorcrim, poleris si
males de elapsn syllaba cogitarc : alquc ut e g o hiinc hinc amo-
terim.
444 VIII. DE TVRBATü SCENARVM OHDINE
in reliqua Romanoriun comoedia tum in hac fal)ula
• vestibuli usus est et late patcns: quem si non satis ani-
madvertas, saepe fiat ut sive poetae ^rtificium sive con-
silia personarum paruin perspicias. Velut quod ^Nlost.
11, 1 fit convivium, id cum non iu aedibus iieii , sed
ante aedes vv. 47. 50.54.58. 78 doceaut, ubi tandem
nisi in vestibulo haberi cogitabis? — Quodsi pergis quae-
rendo, cur illuc isli se servoli recepeiint, satis boc eo
versu significatur, qui ultimus est ante IV, 2, 24 : caiito
opus est j jie hiic exeat qui male ine mulcet. Tergo
igitur suo Pbaniscus nietuit: quod ([ui ])Otcst in liitum
certius recipere quam anguki aliquo , in quo latitet,
occupato ? Au vei'O, qui, quid mos comodiae flagitet
et constans Plauti consuetudo, perspexeiit, ilbid ipsum
latendi consilium ci*edat significatum potius a Pbauisco
esse quam planis verbis enuntiatum? Quod cum fieri
potuisse confidenter nego, tuu) buius confideniiae babeo
unde cei'tissimum firmamentum petam. Namque aliquid
post ea, quae attuli , verba excidisse iani ita demon-
strabo, nt prorsus omissa de scenarum ordiue actionis-
quc rationibus quaestione Plianisci oralloucm extrcmau),
qualis tandem sit per se spectata, excutiam. Est autem
illius in Yttere codice inde a IV, 2,19 baec species:
Heus ecquis hie est iiKtxiiiiam nui his iniuriam
Foribus dej'eiidat? hecquis ecquis huc exit atquc
aperit ?
Nemo hinc quidem fovas exit. ut esse addecet
Tiequam homines ita sunt.
Sed eo magis cauto est opus Ne huc exeat qui
male me mulcet.
Quorum ncmodum qui nuracri essent cum aliqua pro-
babilitate definirc potuit. Nee fieri boc prius potcrit,
quam laeunae alicuius scdem indagaveris scnlciuiae qui-
dem vilio nullo indicatae. Nulla arte ulbim o[)inor
MOSTEI.LAUrAE PI.AVTINAE. 445
nielnun cxtmides nisi ascilis inier foras exlt et ut esse
aliquot vocibiis. QuoJ uLi foceris , niiruru est non
uiiam, secl tluas iuter sc diversas vias patere siimmae
iiumcrorum concimiitalls rccuperandae : nt aut hoc ge-
nas vcrsumn restltuas sat multis exemplis comprobatiini :
aut hoc non usitatuiii quidem, sed minirae vel ineptum
Ycl incredibile :
Ad i)riorem formani nt Phanisci verha.revocentur, paii-
cis quibusdam euiendatlonibus opus est:
Heus,
Ecqni hie est niäxiunain (jui Ins iniuriam
Förihns defendnt ? ecqiu exit atquc aperit ?
Nemo \_homo\ hinc quidem foras exit [cjui ape-
riat. *)
Hercle\ ut esse dddecet nequam liomines, ita sunt.
Sed eo mage caüto opustj, jie hiic \jiunc^ excat,
Qui male me vndce.t — H -1 ^_^ — v_y —
Paucioribus etiani mutatlonibus alterain formara nanclsci
licet;
Heus, ecquis hie est mdxumam qui his iniuriam
Forihus defendat^. ecquis huc exit atque aperit?
Nemo hinc quidem \liuc\ exit foras j \iiohis qui
aperiat.
Profecto pol\ ut esse dddecet nequam liomines,
ita sunt.
Sed eö magis cautost opus, ne huc \iiunc\ exeat,
Qui male me mulcet — ^^ — II _L ^_^ — ^_, — **)^
Vidcs utramcunquc viam inieris , niancuni evadere ex-
trenjum vcrsum. Quo facillinia opeia aut sie suppleto
' Qui male me mulcet : hinc paullum ahscessero
*) quidem pro una syllnba est, ut sesccnlies alibi.
**) Vide Epimetrum.
44Ö Vlir, DE TVRBATO SCENARVM ORDINE
(vel illi'ic cojicessero, illuc iam ahscesscro) : nul si<;
Olli male me inulcet: sdtiits est mc liiiic abxcc-
dere :
i(1 consequiinur , quo prorsus exspectatloiii sadsliat.
]Nam etsi potuerunt sane etiara plura intercidere : qiiando
Septem versuum sjiatia secundum calculiim siipra a iio-
bis subductum siippeliint: tarnen ne solet quideui isliid
secedendi consiliuiii iiisi Lrevissinie apud Plaiitiim dc-
claiai'i: vcdiit solis liuc concessero \üv\)\s '\\\y\A cuiii alii)i
fit tum Most. III, 1, 15Ö.
§. 4.
Atque liaec omnia iia disputavimus , ut de versi-
hus 1 et 2 sc. 2 act IV (///i erunt bucaedae inalto
potius qaani ego sini restio. sE. mniie tu atque as-
siste ilico) noii duLitaremus quin rede a Camerario
ante IV, 2, 3 rcposili cssent: nam in cüditibus qui-
dem inter III, 2, 155 et III, 1, 72 interiectos esse ab
initio cNposuiraus. Quibus cum aliam conimodauj se-
dem nee potuerit quisquam , nee ut arbitror possit in-
dagare , tum ex Ambrosiauis fiagmentis .lautum eerte
cognoscitur, nee post ITI, 2, 155 nee ante III, 1, 72
collocatos fiilsse. Kectissime autem Lachniannus haue
transjiosilionem vidit cum reliqua sclicdarum permuta-
tione ita connexam esse, ut qui duo veisiculi forte ela-
psi traiectarum scliedarum septimae (= VIII) praeuiit-
tendi fuissent, ascriberentur initio sextae (== I). Cuius
erroris caussam apparet baue fuisse, quod simillima
utroque loeo veiba {jnihi) molestus ne sis scquuntur.
>iosteli..\riat; plavtimah. 447
Caput II.
De 1 a c n 11 i s.
Tantum de vero scenarum actus tertil quartique
ordine, quem Ambroslani auctoiltatc prorsus confirmarc
licult. Pergendum est ad rellquas schedas eiusdem li-
bri diligentius excutiendas, sive eas supei'stltes sive de-
perditas, quando liac qnoque fpiid olim continuerint e
superstitum comparatione intelligitur, postquam ma^jua-
rum illarum turbarum immunem fuisse Ambrosianum
patuit.
Et ut ab iis ordiamur, quae superstites sunt, gra-
vissimarura lacunarum indicio illae sunt, quas M et Q
lltteris signavimus. Illius enim pagina altera (448) sex
liabuit ab ipso initio versus inter eos , qui nunc sunt
IV, 2, 30 {^HeiLs vos 3 -pueri) et 31 {Erus hie nostei-)
interpositos. Quorum versuum prope evanida vesti-
gla, vix umbram quandam liiteraruin referentia, litbo-
graphi opera repraescntari in adiecta huic paginae ta-
bula iussi. E quibus si extiterit qui voculas probabi-
liter extricet , laetabor laudaboque ; equidcm abstineo,
idque eo magis , quod ad sermonum integritatcm con-
cinnitatemque niliil .quicquam desideratur. Itaque iocos
(^uosdam et facelias interpositas i'uisse puto, quibus ali-
quantisper Tlieuropidem servoli ludibrio baberent, scd
ita tamen ut petulantior Pbanisco conservus esset, quo-
niam de illo senex v. 34 nam te ait esse arhitror pue-
runi probiini. Ergo cum quaerenti seni:
Heus \>os, pueri, quid istic agitis ? quid istas aedis
fraugitis?
ab initio tale quiddam respondissent : quid id ad te?
tuas res cura, noii alienas ^ et quac cogitari possunt
448 Vni. DE TVUBATO SCENARVM ORDINE
vel siniilla vel consectaria , posti-cmo demnni Plifiniscus
(Icposita superbia ELOQUAR inqult (nam hoc vix dii-
l)iiiin): cul sat cominode proxiraa continuaiitur :
Ems hie Jioster potat. th: eriis hie zoster po-
tat ? PH. ita lo(juor.
Paiillo autem post in eadem pagina versiculus ex
AmLrosiano accedit post 35, e cuiiis paucis bis relltpilis :
. ABI .... ü . BUM . . . C IX
L . . . HISCEAEDIBUS
vix fallar si lianc sormonum continaitatem ellecei'o:
TU. Püere j nemo hie hähitat: nam te esse drbi-
tror pueriun prohuin.
35 Pif. Non hie Philolaehes adideseens hähitat hisce
in aedihus ?
rii. \_If\dhi\ta\'it -^ v\e\rum \emi\g\j-avit p^r\idem
il\l\e ex~\ hisee aedihus.
36 sE. Hie senex cerehrosus eertest. ph, evvas per^
voj-se pater:
Nam jiisi hodie hinc cmigiuwit aiit heri, certo seio
Hie hahitare, th. quui sex mensis iam hic ne-
mo hdhil.di. SE. soninias.
Nisi inales verum emigravit ille quidem ex h. a. Talls
autem versus accessioue sententiaiuin nexui vel sine ii-
broruti» indicio consulendum fuerat. Quo eiiiin spectare
Phanisci verba erras pervorse pater dicamiis? cpiando
illis, qiiae v, 34 dixit Tbeuropides, Phaiiiscus quidem
iam responderat v. 35. Ac de emigratione locutum
esse seneiu, satis esse documento v. 37 polest. Omit-
tendi a»item caussam in propatulo est parem versuum
cxitiun fuisse. Puere nemo hic hähitat v. 34 trauspo-
suimus ciun Aud^iosiano : ex eodeniqiie i/i adiectuni
proximo versii.
Progredior ad Q, quae scbeda paginas 301 et 302
aeqtiat. Et p. quidem 301 inia quinquc versus teiuiit,
o
»r. - ^
l
3 ""''-,
^ ^ >
^
^ ^ / ^ ^
O
^>4
1 ^^ ^
e^
- ° ? ^
^ <": ■?
o
^ V^ fc.4
^
^ "^ J^ "^ J-
y
^;' z c ^.
^
Z ^ y^ ^
•
»-A
^
- <^^ 'v
*7
^ Z
i! er o
,•^7 CT ^
<
^ o
O
' ""^ >
^
z
> ^
Vm4
2
Q
•? e:: A ^ ♦-
^^>,
. ^ r
o
-&
ui ^ %^ O
<
^^ ^ ^ ^
3
»-^
^ '^ ^ ^ ^
5
"
c
-^ ^ ^ t
^ <
VM
^ -4
z
-<f
o
1
MOSTELLAUIAE PLAVTINAE. 449
summa auteiu 302 dnos, qui omnes liotlie desitlerantiir
atfjiie iam in Palatinis libris exciderant. Ex bis qiiat-
tuor prorsus evanaeriint in membi'anis Ambrosianis^
eorum aiitem, qui ultirni sunt paginae prioris, liaec tan-
tum initia legi potuci'unt:
AUT (vel MET)
PRO
ILLI
Acquiesccndum igitur in eo , ut inter V, 1, 13 et l4
lacunani esse cognoveiinius Septem vel prope Septem
versuum: siquideni unus altei've propter nimiam longi-
tudinera potuit divisim sciiptus esse. Et aliquid sane
deesse facile potuerat inde existimari, quod v. 13 dam
esse verba subiecto grammatico carent. Septem autem
versuum illorum in promptu est quäle potuerit argu-
mentum esse: cuius ut expositionem compendifacere-
mus, lios lusimus quos infra posuimus.
13 Ncim scio ennidein niiUo pacto iam esse posse cldiii
seiiemj
Qnibiis dolis concentiiriatis eum ego ludißcntus
Silin.
Nam üt erum vidi gestientem fdlso mercimonio,
Met HO iie ad nostrüm vicinum prötinam contu-
lerit pedeiiij,
Pro eniptis aedihus , qnas inhiat miser , ut pre-
tium soluej^et.
'Ille uhi vendidisse se iinquam eas aedis penie-
gduerit ,
Neqiie se argentum accepse ^ sat scio rem esse
factam omnem palam^
Ouibus niendaciis celarini a gnäto rem dispers
ditam.
l4 Scd quid hoc est., quod foris concrepuit proxiimae
vicuiiae ?
29
450 VIII. DE TVRCATO SCENARVM ORDINE
Ceteriini qnod ne sie qnidfin , quauquani fluobus in
pa<jina 302 versibus acccdentibus , expletur conslans
undeviginti versuum numerus, id duplicem caussam ha-
bet. Nam non modo biuorum spatia divisi vv. 15. 21
et 22 aequant, sed duo praeterea post v. 15 spatia in-
tei'cedunt novae sccnae, ut consentaneum est, ab v. 16
ordiuiidae l
' Jlico intra liinen isla stäte, ut, cum extemplö vo-
cem :
sie enim Ambi^osiani has littcras LIMENIS . AST . . .
. . . UlM inierpretor, cum vulgo sit liinen a.state illic
ut cum, pro quo recte, absque Arabrosiano esset, astate
Uli Bothius.
Praeter scbedas autcm M et Q siugulos versus
nunc ebipsos conservarunt etiam J et N. Pertinent
enim Luc ea, quae incrcdibili et negligentia et perver-
sitale Angelus Maius de ineditis quibusdam, quos in
Ambrosiano codice reppereril, versibus bis verbis uar-
rat: In alio Mostellariae folio liaec le geheim:
Non edepol video. At ego video volturios duos.
Puere atque .... hac me
Quorum priori cum praeterea conferri iubeat Most. TU,
2, l47 sqq.: hoc omne quäle tandem sit et quo va-
leat, diligentius declarabo. Vix enim mortalium quis-
quam diviiiando ilbul assefpiatur, priorem vcrsum, sed
aliquot syllabis auetiorem, positum esse post ipsuui illum,
(fiiem commcmorat Mains, versura l47 sc 2 act. III:
alterum autem lon^o ab illo inlcrvallo rcmoium exstarc
in IV sc. 2 eiusqtic sccnac esse anlcpacnulLiuinm. Di-
MOSTKLLAniAE PLAVTINAE. 451
cam ordinc do singiilis. Et priorem quldem Botliius
sat iiiriccto sie suppletuni J\o7i edepol ego vicleo : y^t
e. q. s. collocaiuliim post 152 putavit. jNec vero libra-
rioriim ille culpa nianciis est, sccl vitio editoris Itali,
qiii eas, quae smit intcr i'icleo et volturios litteras cir-
citer octo novcmve tiirpiter ncgle.vit. Quariim quae
tenuissima vcstigia supersunt , quantum potui calaiuo
imitatus rG[)cti ciiravi cxenqilo lilhograpliico. Potuerunt
eo loco niidta non inepte dici, velut Video pictos s^ol"
turios, Video hisce oculi\ volturios, alia : propius quam
reliqua, quae in mentein vcnerunt, ad vestigia illa ac-
cedere visum est video ad laeuam voltiirios. Simul
eineiidatiorcs apposui coniunctos cum illo versus:
14? TR. J'iden pictum, iit ibi lädificatiir cornix voU
tnriös duo ?
TH, Non edepol video. tu. dt ego video ad
lacvani vohurios duo :
1 48 Cörnix astat : ea voUarios duö vicissiin velli-
cat.
Ita et caussa omissi versiculi tanquam In oculos iiicur-
rit, et multo comraodius versus 148 verba ibi collocata
habes, ubi iam non interrogat Tranio , scd exponit et
afBrniat. V. 147 vulgatur pictum ^ ubi ludißcatur UJia
cor/iiXj pro (juo Boihius substituit p. ubi ludificat u. c.
Sed nee ubi particidaai habeo qui satis expcdiaui, et
supei-yacaneain uiia vocem , quae faciJe addi ab inter-
prete potuit, oniiltit Aml^rosianus. Ergo ut ibi scripsi
servata deponcntis forma, ibi ilhid referens ad idem, in
quo perscrutando versantnr vestibukim. ubi num sit
in Ambr., non magis patct quam primo versu duo^ an
duos item ut altero tertioque vcrsu, habcat: duo utro-
que loco est in Palatinis.
DiflTicilius est de altero vei'su iudicium, cuius liic
fuit, si librorum (idem scquimur, cum conliguis nexus:
452 VIII. DE TVni5AT0 SCENÄRVM ORDINE
73 T'ii. ^^llio credo coiiiis.satiun abisse : aheainns nunc
iciDL.
TB. Puere • • <] Ii^ic nie ....
74 T//. Puere, icnnne ahis? libe/tas paenulast tergo
tuo.
75 Pli- Mihij, nisi ut erum metuani et eurem, nihil
est qui terguin tegam.
Sic ealm altiinuin scrlpsi diice Ambrosiano, in quo est
NIS . U . I I RUM b. e. nisi uti erum. Vulgatam scriptu-
ram nisi herum e Palatinis, iu qiiibus est nisi erum ut,
sie correxerat Botliius: nisi herum uti, non male, sed
ut illud praestet. Eo autein , qui excidit versu, nos
quidem nibil potuituus uostris oculis expiscari nisi ab
initio Puere .. q . .: syllabarum quae sunt hac me nee
vola nee Aesligium apparuit: sed tanien Maio credaraus
oliui apparuisse. Quo autem illa tandem spectare di-
camus, quae Tbeuropidem puero dicenteui faciunt: li-
bertas paenula est tergo tuo — ? Explicant: liberum
paenula tibi tergum est h. e. paenulam non gestas. Id
ut saltem posset fieri, lenissiraa mutatione Botliius sci'i-
bebat überlas paenulae est tergo tuo: nam penula est
tenent Pall., paenulast Anibr. Sed quae vis esset, quae
ratio, qui iiexus buius ioei (nam de ioco cogitarunt),
nee Botliius nee alius quisquam demonstraie potuit: qui
quidem iocus, ut dicam quod res est, ineptissimus est
et ultra quam dici polest frlgens. Quid multa? ser-
niocinanlibus sie illa dislribuenda sunt:
T/f. Puere , iamne abis ? PH. libertas paenulast
tergo tuo :
Mihi , nisi ut erum metuant et eurem , nihil est
qui tergum tegam.
Hoc enlin servolus sibi vult: tu quidem non liabcs cur
tergo tiuicas, ut qui sis über: tibi igitur ipsa Hbertas
praesidio et lanquam Icguincnio tergi est: contra uiibi,
MOSTELLARIAE PLAVTtNAE. 453
qin servus sim , nihil praesldii paratum praelei' ipsam
eri curam et servilem obcdientiara. Ecqtnd aulem caus-
sae est enr nihil Theiiropidi , omnia sil)i timcnda esse
Phaniscus hoc quidem loco dicat oinnino? Nihil eniiii,
quod huc spectaret, protulerat seiicx: quando niiuis
profecto leve illud est, quod iamne ahis interrog^arat.
Krgo hoc ipsum indicio est, qualis pauilo ante versus
exciderit. Qui quidem si non fuit, at potuit hie esse :
TH. Püere, \se\q[iierej te 6bsecro_,^ hac nie. \^ph.
tcr^o tinieo. tu. iie tiine7\
Piierej iamnc ahisl pit. Uhertas e. q. s.
Secum una ire Phaniscuni iubet, ut habeat quo teste
utatuv in Tranionem iam consulturus. Eii limoreui
puer caussatur. Leve hoc esse et nihil timendum se-
iiex respondens iamiam faeessere illum videt disceden-
lemque his verbis inclamat: puere, iamno ahis? Quo-
rum haec vis est, ut omisso iam comitandi consilio sal-
tem aliquantisper etiam reraanere Phaniscura velit, quo
plenius rerum a Tranion e geslaruni rationem sciscitetur.
Puer autem illuc respiciens, quod Theurojjides iie tirne
dixerat, facile tu quideui , inquit, istud dicis , quippe
qui ipsc caussani timoris nullam habeas : a qua longe
mea condicio distal. Paennla igitnr pro tutela dicta
propter tegefidi tergi notionem : ut ne ojjus quidem
sit huc ascita Nonii notatione quadam, qua is penulam
ait p. 448, 24 ahusive [ad inserendum] omrie (jiiiccinid
tegit nobilissiini veteres trajisttde.riint. Cuius usus quod
e Varronis Manio exemplum posnit , eo non illud po-
tius, etiam figurate dici, docetur, quam transferri ad
aliarum corporis partium tegumenta.
Denique e B quoque novus versus prodit : quac
res cum caussarum nexum jiaullo intrlcallorem habeat.
454 Vnr. DE TVRBATO SCENARVM ORDINE
loiigiorem sibi dlsputationcm jioscit. Scicndum est
ciiiui, qui iiiJc a Gamerario intcr 111, 1, 70 et 72 col-
locatus est:
TH. Eia mastlgia, ad me rcdi. TR. iani istic cro:
cum vcrsum non liic legi in codicibus, sed post 111, 2,
32. Atque generatim coiisideranli faeile apparet omniuo
aliemim a neiiLra sceua esse. Nam tantum in aperlo
est, inclamari illis vcrbis dig^ressvim a Theuropide Tra-
nioneni et ad eruui revocari: digressus aulem Ti'aniu
in illa scena ad danistani erat, ad Simonem in hae.
Practcrea fatcndum est ita veiba coraparata esse, ut
de nexn non sit niniis timendum. Nam id ipsum agi-
tur profecto, ut subita eri acclamatione seduluni aliquod
Trauionis sive cum danista sive cum Simone colloquium
interpelletur , servus autem , quamvis se obsecuturum
respondens, tarnen in intercepto sernione parumper
pcrgat. Vernmenimvero bono poetae quoniam in ipsa
imitatione vitae quotidianae tarnen illud curandum est,
nt ne inepte imitetur, is de quo agimus versus credi
iicquit post III, 2, 32 positus fuisse: iibi qnidem vix
• institui coeptus sermo quidam , qui quo cvasurus sit
prorsus lateat, interrumpatur importunissime. Quod cum
Caraerarius >ere sensissct, non tarnen continuo ad aliam
scenam transferrc debebat. Et repugnat ipsum nictrum
evidenlissime : fugit enim ilJum, trocbaicam mensurani
eia particulam aeqiiare et accentu in paenultiuia nola-
ri*): e quo consequitur non iambicum versum esse, ut
*) Vnum est quod repiignare vidotur exempluiu Merc. V, 4, 38:
LY. Ora ut ignoscat delictis eins atque adulescetiline.
DE. Fer(ji)i tu aulem? cid süperbe invi'.herc'i sveru e<jo mihi
quoque
Tempus täte eventurum e. q. s.
IVolo e collocatione parliculao aigumcntaii : fortiiis cam a ine-,
iiioriac flde adoriür. Ncc cniin eia vel in Veleic vel in Decui-
talo oxstat, scd in hac est hia, in illo Awc- Vndc piut'ectns Bo-.
MOSTELLARIAE PLAVTINAE. 455
reliquos scenae primae, sed creticum, satis eum et lenl
et certa emendatione sie pridem ab Hermanno Elem.
doctr. metr. p. 217 restitutum:
TH. Eia mastigia ad nie redi. Tii. iam is t i ero.
Atqui hinc relcgato molesto versiculo qui tandem satis
coeunt contigui versus 70 et 72? Nam post danistae
verba qiii/i non peto prorsus praeter exspectationem
saiie Tranio inolestiis ne sis infert: quando qui pctit
potius , quam qui non petit, molestiam exhibet. Nee
hoc inconimodum ullo modo probabiliter iis transpo-
nendi machinis vel Pistoris vel Botbii sublatum est,
quas prorsus evertemus cap. IIT, §. 4. Contra prae-
claro auxilio codex Ambrosianus praesto est, integrum
post 70 versum excidisse monstrans, cuius lacera membra
U ...... . FAENUS . . . . U
... U ... . MIHI
nescio an recte in hoc corpus coiligam:
Beddandumst faenuSj fatnus reddundumst mihi.
Faenus enim, non sortem se petere etiara eo versu,
qui nunc est 64, inculcat: tr. Sortem accipe. da.
iinmo faenus, id priinuni uolo. Sortem autem cur Tra-
nio promittat, parum expediit Taubmannus: immo id
ille prominens, ad quod parandum aliquantum temporis
necessario concedendum, m.oram dedita opera nectit si-
thius scripsit : Fergin tu anleni in hunc süperbe invehere? du-
pliciter quidem lapsus. Nam et ??t Imnc est cur Iioc loco ine-
rito displiceat pro me positum : iiiultiim enim difTert praegressum
hunc seneni: et soloecum est ac sine exemplo invehere activum.
Duabus litterulis , quae exciderint, rcvocatis niecum scribe:
Ferfjin tu aulem'f \a(V\huc süperbe invehere? e. q. s.
Kalla autem accentus offensio in conciusu trium brevium sytia-
barum Cas. II, 3, 14:
Eia. inea Inno nun decet Iam tristem te esse tu» lovi :
(vel te tum tristem esse, vel cimi Bolhio esse le tarn tristem t. /.:
nam in libris est le esse tarn tristem).
456 VUI. DE TVRIJATO SCEKAHVM OHDINK
mulfjue falsa spe exliilaraluni daiiistam faeiliiis liiiic sc
aiiioturum sjjeiat. ]Non minus aiUtuii commode ille,
quem recuj)erasse videuiur, versus a Traiiionis rcsponso
{^Molestiis ne sis) excipilur, quam in ea convenit. quae
praecedunt. Quae cum valde lacuuosa in Jibris mss.
exstent, impriiiiis dolendum est Ixuius totum inilium pa-
ginae in Ambrosiano codice prorsus evanuisse. Sed.
qualiacunque fuei'c , quae ibi vetustissimae membranae
consignata tenuerunt , cliversa ab intoIera])iJibus Came-
rarii supplementis fuisse ccrtum est. Quibus sine mora
expulsis viJe num diligentissiuie übservalis lacunarum
spatiis, qualia sunt In Palalinis, ascitisque cum aliorum
tum Acidalii quibusdam inventis sie rectius scrmones
illi procedant:
Non dät , non dehet. nJ. noii dehet? TR. nc
grj quideni
Ferri June potest.. an \yis hinc a/c]riuo ahent fo-
rasV)
J^rhetn cxul \Jiuqnat faeno~\ris caussd tui ?
70 Quin sörtein [poljlicebitur. DJ. quin iiön pcto :
Reddundutnst faenus ;, jaenus reddundumst mihi.
TR. iMolestus ne sis: nemo dat: age quid labet.
INimium est, quod Tianionem v. 67 rcspondentem i'a-
ciunt ne grj quideni dehet: cpio fit ut satis ineiste pro-
ximi versus iiiitio quaeiatur ferre hoc potes ? quod
quidem , praesertim sequente altera interrogatione illa
quae fit a?i particula, inlelligi prorsus nequit. No/i
datj non dehet ab inilio dixerat intcraperantius vo-
cifcrans nee singula a erba pensitans 5 mox \\h'i aerius
instans danista jion dehet? obstupefactus quaerit, iam
non scrio assevcrare Traiiionem convenit, quod incogi-
*) Yitandi procelcusiiiiilici caiissa Urimnnniis niaviilt:
Fori hinc polest, an vis aliqiio hinc ahcal foras ?
MOSTELLÄRIAE PLAVTINAE. 457
tanter antea iecerat ncc postea uUo moJo tenet: at
illurl coavenit, asseverantius iterata altei'a parte prius
dlctorura (jion dat) callicle declinare respoiisionem.
V. 69 quae vulgantur: J rhem exul linqiiat J'actus hie
causa tili f non hcrcle latina sunt, sed Larbara. Nee
hie in Vctere codice est, sed ipsum quo usi sumus ris
post lacvfnam. Versus 70 supplementum Gamerai'ianum
{Qiioi sortein vijc dare licehit) , ut de dativo illo ta-
ceara , non magis metrum habet quam quod versui 68
adhibult [an mavis ut al. ah. f^ Trium litterarum spa-
tium recte explevlsse reposito pollicehitur verbo vide-
mur: quod sie exaratuai polUcehit peperit Palatinoruni
scripturam sortein ... licehit: nam sorteni potius lice-
hit in solis est noviciis libris interpolatis. Ncc dat di-
ch, nee dahit, ac ne pollicetur quidem, sed exquisitius
ctiam levissiinum oranium pollicehitur.
Ad 111, 2, revertor, unde illum, de quo quaercre
instituimus , versura in III, 1 Camerarius transtulerat.
Nam ne illic quidem ferendura esse cum antea signifi-
cavimus, tum multo evidentius eorumj quibuscum in li-
bris niss. iunctus est, rationes accuratius expensae do-
cent. Quorum haec est xn Palatinis. species:
30 Quid agis TR. homiueni optuinuin teiieouanuce
facis
31 Quoin nie laudas. tr. deeet certe si. hercle te
haheo hau
32 Bonum teneo servoni
Eia mastigia ad nie redieram istic ero
33 Quid nunc quam mox. si3io. quid est. tr. quod
solet fieri.
34 si. Die quid id est
nisi quod in Decurtato est melaudis pro me laudasj
Etiam astigia ad me redie am v. quarto , et Hie pro
Die. Statim apparet horum terliura versuum mutilum
458
Vin. DE TVRßATO SCENARVM ORDINE
esse: quod non fugit Cameravium. Hiiius eiiim sup-
plementum est quoJ nunc fertur repugiianle nietro,
satis apta sentenlia : TR. quid ita vero, Simo? Id
cum parutn sibi constans nou significasset in sua edi-
tione Gi'onoviiis dispari litterarum forma, accidit ut pro i
Plautinis illa verha ab Hermanno haberentur Elem. d.
metr. p. 217. Quae autem v. 33 sequuntur , res ipsa
clamat sermocinantibus ita dispertienda esse, ut quod
solet fierl Simoni, quid est Tranioni tribuarilur: unde
consequitur Simonis esse quam mox verba, quorum fa-
cile intelligitur haue Gsse vim a%00iLaK7iT;i/.riV : quam
inocc nequitiae et helluationis tuae poenain lues ? vel
definitius etiam: quam, mox- in malam crucem. ibis? Ea-
que nemo non videt illis continuari quae antea Simo
dixerat: te liaud honum servum teneo. Rursum bis
praeter opinionem auditis fieri prorsus nequit quin vel
iniretur vel indignetur vel etiam interroget Tranio, quid
tandem rei sit quod illc erepet: idque fecit iis quae
exciderunt verbis. Nee quaerenti querentive deest se-
nex, non ille quidem aperte respondens , sed per ca-
villandi ambages opprobrium in Tranionem conicclum
iliis ipsis interpretans quae consequuntur: quam mox
finem ista JJagitia habitura sunt? Exemplum ponam
redintegratorum versuum, propterea potissimum incer-
tura, quod multa comminisci pari probabilitate licet.
30 Quid agis? TR. Iiohiijiem öptumum teneo. s/.
amice facis,
Quom me laudds. tr. decet certe. si. [«t]
hercle \egomet^ te
Haut bonum teneo servom, \tr. hem quid est^
öbsecro ?]
SI. Quid nunc? <juam mox — ? tr. quid est?
SI. quöd solet fieri.
MOSTELLARIAE PLAVTINAE. 459
TR, Dlc\ecluui, te dbsecro ^ ml Siino,^ quid\jiam\
id est?*)
Vieles tani necessario hos omnes sermones inter sc vin-
ciilo invicem coniiexos esse, ut millo pacto diruuipi
intcriecla Thcuropidis iiiclamatione Tranionisque re-
sponso possint. Et ut potiiisse interpellari largiamur~
poliiis cpiaiii concedamus : at ita qui tanclem fiat, ut
iiilill coriim, quae inter servum et erum aganliir, Simo
aiiimaJvertat, vel si animadverterit, non aliquo modo
*) Vcrsu 31 ut aliquid excidisse credalur, et numeri flagitant sane
et sciUentia : sed potiiit id aliquante niimis esse. Kam etsi Her-
iiianni auctoritati iioc tiibuimus, ut tetranietros supra describerc-
mus , tarnen id ita tantum fecinius , ut posse tetranietros esse,
non ut non posse non esse significaremus. In piomptu est enim
de alteio illo versuuni geneie cogitare, quod e dimetro cretico
et tiipodia trochaica cataiectica conipositum totics in hac scena
creticis tctianictiis mixtum est. Atque ad hanc formam veisuni
qnidem 31 longo adeo probabilius revocaveris :
Qiuhn me laudcis. TU. decet certe. SI. [at] hercle te :
nam haleo in libris additum nulli usui est : addituni ut puto ab
interprete , qui hoc a Simone sive diel sive dicendum fuisse si-
gnilioare vellet : te haiid honum servom liabeo. (Kon probabilius
hoc tantum, sed necessarium : quando in ultimo pede vix posse
median) syllabam longam defendi Hermannus monuit.) — Nee
difficiliiis eadcMu forma restitui proximo versui poterit :
Ilaüt honnm teneo servom, [TR. uhsecro, quid est ?]
de quo tarnen prorsus ambiguum iudicium : non item extremo
poterit, quia ita vix ullo modo dactylus vitabitur pro trochaeo
positus, velut
Dic[edum, te öbsecro, quöd so l e l\ quid id est?
'Ceterum eo versu supra posuimus quod siniplicissimum videba-
lur. Potueramus etiam : Die [modo , 7iisi tibi incömmodumsl,^
quidnam id est? Nam Camerarii quidem languet inventuni : Die
[igitur, quod solct ßeri] q. i. e. : nee fert talem rcpetitionem in-
doles Plautina. Ceterum dicedum habes Rud. IV, 4, 112. —
Sunt autem haec omnia suapte natura inccrta. Vt rursum do-
lendum sit in hac quoque Ambrosiani pagina, quac III, 2, 17 ad
34 tenuit, hodie nc unum quidem vcrbum legi posse.
460 VIII. DE TVRBA.TÜ SGEiNARVM ORÜINE
miretur, scd quasi nihil prorsus interciderit, quod in-
ceperit persequatur ? Au illuc eam ipsani , qua mo\
ulilur, nunc particulam spectare putabis? Non male
putares, si iilla Simoni caussa esset de reditu Theuro-
pidis cogilandi: de quo quidern reditu versu denium
54 ita eurn Tranlo edocet, ut nihil eiusraodi Simoneni
suspicatum esse appareat. — Sed ut paullura declinem
orationera , habet saue illud nunc aliam dubitationem,
cum ea quaestione, quae de Theuropidis interpellatione
est, non coniunctam. ]Nam etsi saepius illa ipsa verba,
quid nunc? , alteri inteiTOgalioni alicui praemittuntur,
atque adeo quid nunc? quam mox — consociata ex^-
stant Gas. III, 6, l6 {quid nunc? quam mox recreas
nie?): tarnen nnii potest profecto illa particula unquani
nullam vim habere, sed neccssario certae temporis sive
condicionis notalioni servit. Atqui Simo quid tandem
caussae habet cur nunc potissin:ium imminere j)oenam
credat? quando nihil acciilit, quod ille quidem sciat,
quo talis suspicio nitatur. Ergo hoc incommoduni ut
toUatur, mea ipsius comraenta aliqua ex parte sie cor-
rigo :
si. [ßt] lierclc te
Haut honum teneo servom. \tr. eia veröl si.
cai'c]
TR. Quid nunc? si. quam mox? e. q. s.
(vel etiam planius : tr. eia. si. cave sis tibi:) aut in
alteram illam metri spcciern, de qua proxima annota-
lione dixi,
TR. eia. SI. caue tibi.
Ita quidem Tranio, postquam eia particula mirationcni
cum simulata indignatione signiücavit tantum, mox quid
nunc ait in mefitem tibi venit ut increpesj qui antea
hene mihi volueris ? dcinde divinare sc dissimulans (juo
quam mox verba spcctcnl, quid est quaerit; postrcrao,
MOSTELT.ARIAE PLAVTINAE. 4G 1
postquam j)crre\it Simo ohscure dictls cum eludcre,
impalieiitlus iirget:
Dic\eclnmj quod modo exörsus es^ qiiidnam id
est?
iiara ita nunc liacc f[uoque in Tranionis sensum conve-
nicnlius conslituerim. — Quae si recte disputavimus,
niagis euaiii [jerspicitnr , quam hie nullus locus Thcu-
ropidis inlei'pellationi sit. Praeterea si probabitur eia^
apparet quomodo pi'opter simile initium huc intrusus
versicuhis gemina verba exturbaverit.
Superest auteni ut, unde tandera buc ille intrusus
esse videatur, expbcemus. Ac niulto certe probabilius
is locus in eadem , quam cum Camerario in divei'sa
scena quaeratur. Quid multa? posita illa verba viginti
post versibus fuerunt, lioc quidem nexu :
48 Scd j Simo i ita vciitus nunc Jidvem deseridt.
SI. quid est?
Quo modo? TR. pessumo, si. quac/ic suhdücta
erat
Tuto i/i. terraml tr. hei. si. quid est?
TH. Eia j mastigia, ad me redi. tu. iam isti
ero.
\Heii\ nie miseruni: öccidij \6ccidi^ si. qui?
TR. quia
52. T^enit nav'isj nustrae quae ndvi frangdt ratem. *)
Coeperat Tranio iam v. 4'2 indicare Simoni Tlieuropi-
dis reditum ; pergit id facere placide et pedetentim,
imagine ittens navis, eademque imaglne , quid rei sit,
Simoni significat v. 52. Quid est igitur, quod ab illius
inilii ad huius finis lenitatem transitur per concitatissi-
ma tanquam desperantis vel repente pei'terrefacti verba:
]iei — — me miserum, occidi — ? Yidelicet api^ro-
*) Vide Epimelruin.
462 VIII. DE TVRDATO SCENARVM ORDINE
pinquantem Tranio Thcuropidcm conspiciens, vcl ccrtc
impatientiaiu aliquo modo ])i-otlentem niinilantemve ,
subito in exclamationem illaiii .erumpit, heil, mox au-
tem, ubi stomachose inclamantem erum bis verbis,
iam isti ero, parumper placavit, non iain sibi teniperat
quin desperationem palam profitealur: lieii rne mise-
rum j, occidi j occidil Imprimis autem aptus dimeter
necopinato terriculo efFerendo rerunique quae aguutur
commutationi alicui declarandae. Celei"um bis fuit ver-
borum ordo leniter mutandus : iiam in bbris v. 48 est
nunc ventiis , v. 52 navi qaae-^ alia quaedam vel Aci-
dalius vel Bothius praeiverat. *)
*) Quodsi rectius Hermannus statuerit trochaico tetrametro liaec verba
coniprehensa fuisse:
SI. Qui ? TR. quia venu luhis', noslrae ndvi quae fraiujdl
r alein :
niliil sane nobis aliud relictum sit, nisi ut ci tetrametro praemit-
tantur quidem hi versus :
Quo modo? TR. pessumo. SI. quaene subdiicta erat
Tüto in terram ? TR. hei. SI. quid est ? TR. [heii] me mi-
serum, occidi :
(nisi quidein bic quoque nialucris tiipodia Irociiaica ascila : Tiilo
in terram — Itei — quid est — ine tniserunt, occidi ;) sul)iicia-
tur aiilein is de quo agitur : Ein niasligia e. q. s. Ouae ratio
si non tarn comnioda sit quam supia proposita, tamen babeat qui
item defendatur. Ita eniin utraque cxcianiatio, et hei et me vii-
serum, occidi ad subitum teirorem Tianionis, quippe erum appro-
pin(iuantem videnlis , pertineat : ad Tbeuropidis auleui inciama-
tionem nunc denium interieclam Tranionisque responsum (^iamisli
ero) Simo iis verbis respiciat quae sunt proximo versu : quid est
negoti? lambicis cnim octonariis in bunc f'ere modum pcr^itur:
SI. Velini ül tu velles, Tranio. scd quid est negoli? TR. [ego]
eloquar :
Ems pererjre renit c. q. s.
De quibus vcrsibus, quorum singularis est in libris mss. rondicio
nee c.xpcdita ratio, quoniam non potest brevitcr dici, explicatius
olim agam , cum banc sccnam uaiversam tractabo : nequc cnim
MO.STELLARIAE PLAVTINAE. 463
^\ 4.
Transouncliini est ad tlcpcrditas scliedas. Et ca-
rum quidein, quas k et / litteris notavimus, spatia iam
cap. I ad calculos vocavimus. Schedae autem J' elus-
que quae eaai praecedit paginae (78) cum oporteat
quinquaginta septera versus esse, tarnen liodie tantum
quinque et quinquaginta liabentur inter Ilfj 2, 16 et
72. Atque unus quideui ea, quam modo pertexebamus,
disputatione accessit inter v. 50 et 52 : alteriim ubi ex-
cidisse credamus , iion minus difficile dictu est quam
ubi alium, quo plenior Ambvosianus in scbeda c fuit.
Nara cum quinque et triginta versus hodie intcrT)ositi
sint inter III, 1, 85 et 121 , ajiparet ad plenura nu-
merum duarum paginarura tres deesse. Quorum duos
nescio an recte illos fuisse putem , quos cum v. 102
sociai-i iussi Mantissae §• 1 • eosdem ut bis scriptos co-
dex tcnuerit: de tertii sede cum omnia in ancipiti con-
iectura posita sint, tacere quam bariolari malo. Sed
revera et hie et illic saltem singulos deesse versus, id
quidem controversum esse vix poterit : arguit enim
computandi necessitas, quae in baec genera metrorum
cadit brevioribus versibus comprehensa. Eaque*ipsa
de caussa aliquanto incertius de scbeda h iudieiuni est.
Nam cum trocbaici sint, qui inter III, 2, 109 et l4l
bodie leguntur numero triginta unus, quidni in duabus
prius certius iudicaic de singulis licebit, ut quae inviccm ex se
nexa sint nuiltifariam. Quanta autem in hoc gencie cautione
opus sit, vel Iiinc intelligitur , quod inininio negotio ad tiochai-
cum septenarium etiain vv. 48. 49 revocari possunt :
Sed, Simo, ila nunc venlus natetn [subito] deservit, SI. quid
est?
Hoc ununi iam nunc latcor , de antistropliicis rationibus Imius
scenae , quas sagax Ileimanni ingenium invesligavit , mihi non
persuasum esse.
464 VIII. DE TVRBATO fiCENARVM ORDINE
paginis septem , quos desicleraraus , potnerint dlvisim
scripli esse, quales statitii in pi-oxima pagina (295) re-
vera tres reperimus? Qiianquam si deraptis vv. 130.131,
quoi'uni cap. I ^. 2 uienlio facta, adeo novem versäum
niultitudine hodierni nuineri ab Ambroslanorum norma
distent, hoc propeniodum niuiinm fuerit et ita compa-
ratum , ut de oinissis quibusdaui suspicio valde aiigea-
tur. Fatendura est tarnen nee ab inlerpolatiouibus nee
a perperam vel iteratis vel transposltis usquequaque li-
berum esse And)rosianum : cui generi longius perse-
qnendo ipsam quam subiecimus JMantissam dcstinavimus.
Sed longe gravlssimum restat et qiiod eiusmodl
excusationem vel aliquam dubitatlonem minime admittat.
Nam quattuor paglnae illae, quae sunt scliedarum o et
V, spatium explent sex et scptuaginta versuum. Atqui
liodie Inter IV, 2, 75 et V, 1, 2 non plura sunt quam
unius et quinquaginta spatia. E quo necessario con-
sequitur, lacunam nunc esse in una scena IV, 3 vigiuti
quinque versuum: senarii enim sunt, in quo genere
numeri versuum nunquam non congruunt numeris spa-
tiorura. Ergo non ullo modo liaesitandum, sed inqui-
rendum quo in loco vel quibus in locis illius scenae
sive ad sententiam sive ad grammaticam metricamve
rationem aliquid dcesse videatur. Et eiusmodi sanc
primum illud est, quod, ubi Theuropides dixerat v. 24:
niiod nie ahsente tecnm hie filiiis
Negoti gessit:
Simo sie respondet:
mecuni ut ille hie gesserit.
Dum tu hinc nbes, tiegotiü quicbiam aut quo diel
Quae structur^ verborum cum j)rorsus viliosa aut potius
nulla sit, Bothil quidem salis inscito artificio, quo negotia
MOSTELLARIAE PLAVTFiNAE. 4G5
su])stitiilt ])ro iiegoii, nihil lierclc j)rofic)irius. Accedit
aiiteiii , quod nullo omnino cum bis vinculo proxima
coiitineiitur Theuropidis verba : Minas tibi octogiiiLa
argenti deheo. Erqo liic cum aliqtiid. excidisse certuin
sit , tarnen ut cum verborum tum sermoniini intforltas
restituatur, et sufficiunt paucissimi versus nee posse plu-
res ascisci sine concinnitatis detriraento videntur. Ni-
hil enim in hac sermonum continuitate puto desidera-
tum iri :
si. Quid aiiteni? th. quod me ahsente tccnni
hie filius
25 Negoti gessit. si. mecimi ut ille hie gesscrit,
26 Dum tu hiiie ahes y negoti \jjuidquanil th. ne
11*. nega,
Etsi tibi aegre nunc est.^ si. rjuidnani ? aut
quo die ?
\th. 3Iolestus ne sis. rem oninem in pauca con~
fevam :]
27 Minas tibi octoginta argenti deheo.
SI. Aon mihi quidem herclej verum si debes,
cedo:
Fides servandast : ne ire inßcias postules. *)
*) Erat cum siinili artificio eiusdem scenae his versibus consulendum
putareni :
TH. Minas quadraginta accepisti, qiias sciain,
Ä Philolachele. si. nunqttam numnmm, quod sciani.
20 TH. Quid, a Tranione serto? .■,/. mullo id minus.
Quorum potuisse hanc ralionem esse suspicabar:
TH. Quid [igitur, quandoquidein ab illoc acceplus negas,]
A Tranione scrvo ?
Sed nee haec interrogandi forma placet, et multo lenius corru-
ptos numeros sie rcätituas :
TH. Quid? [ain hi] a Tranione? si. mullo [hercle] id minus.
Nam post multo (non ante eam vocem) lacuniie spatium est in
Veterc codice. Nullo autem modo Bolhiauus versus probabilis ;
30
4GÖ Vfir. DE TVREATO SCENARVM OKDINE
Verum enimvero quae liis continuantur :
30 TH. Pvofecto non negaho dehere, et dabo :
Tu cave quadraginia acccpisse liinc ne neges.
si. Quaeso edepol hiic nie aspecta et responde
mün.
Te velle iixorem aiehat. tuo nato dave:
Ideo acdijicave hoc velle aiehat in tuis.
35 TH. llic aedificare volid ? sl. sie dixit nnhi.
TH. Hei mihi, dispcrii: vocis non liaheo satis
e. q. s. : haec igitur longe lougequc etiam inaiori ofFeusioni
sunt. Nam ne in levioribus liaeream, omnem ordinem
sei'mouum reique quae agitur expllcationem nego a sano
poeta sie praecipitari potuisse. Atque aeute, ut solet,
quid rei esset persjiexerat Acidalias, rectlssime ille sie
commentatus Divin. p. 240 Grut. : Sequitur scena Pe-
ru hercle'. in qua de lacuna suspiceris insigni ante
istuni versum :
SI. Quaeso edepol huc me specta et responde
mihi.
JSfam ahruptus sermo videtur^ et dehent alia praeces-
sisse _, quihus ah argenti dehitione ad aedium inspe-
ctionem gradus fiat. Scilicet de aedium emptione al-
terum conlendere, alter um negare priusj, aliaque opor-
tuit invicem agere, quam ad extremum hoc dclaheren-
TH. A Tranione servo? sr. Quid? mnllo id minus: ac iiimis
ineptiunt qui de tiisyllaba niensiira Tianione fonnae soniniant.
Kam Most. Y, 2, 47 pro Tranioni piitlem Tranio dativurn Aci-
dalius reslituit:
Tranio rcmillc quaeso hanc noxiam caussa mea :
colhuo (juiilem 111, 1, 33:
Sed Philolachelis ecciim senoni Tianium.
INisi quod ea forma non a Tranins norninalivo cntn Addalio du-
ccnda vidctur, sed a Traniiim nciitro. Nam et Callidamali pro-
fccto et magis ctiam danislae convenil liypocorislica forma iiti :
aber sieh da mein Traniochen, der mir mein Geld nicht Lezahll.
MOSTELLARI.VE PLAVTINAE. 467
tnr. Modo nc retr<ictassct , quoJ saiiissimo indicio in-
ilagaverat; noii ciiini iillam vim pci'sua(lem.li liabent
qiiae subiccit: yJii vero de indiistria Plautus isla dis-
siinulavit ? Ita est. Consulto reiecit oviueDi eam nav-
rationem , ne saepius in scena contra legem comicani
et cum speclatojuni taedio eade/ii iterarentar. yltque
id ipse in Jine innuit :
TH. Eadeni ego opera hacc tibi namivero,
Qnis nie exemplis hodie ille ladiJlcaLns est.
Et ex liis quidem vcrsibns pelitura argumentum facile
opera evertas. Necdum enim vel illa Siiwoni fabula
innotuerat, quam de bospite in Tbeuropidils aedibus
capitali cacde necalo dcrebctisque ob id iJlis aedibus
Tranio commentus erat II, 2: vel quac de liÜi comis-
sationibus emptaque danistac argento amica scnex e
Callidamatis servis compererat IV, 2. Quae oninia per-
tinent profecto ad ludificandi exempla illa , quibus se
ludibrio babitum esse Tbeuropides queritur. Et ut
baec miltam, quid ? si priorem versura, quem non esse
integrum metrum arguit, sie suppleveris :
Sume. TH, eddemquc opera liaec \^p6rro^ tibi
narrdvero,
Quis nie hödie exemplis ille liidißcdtus est *)
(coli. Terent. Heautont. IV, 5, 23)? Ita enim rei
summa potuit iam patefacta esse, et tamen Tbeuropi-
des etiam plenius et explicaüus Simoni rem omncra
enarrare velle. Quanquam eodem iure intus inse-
ras. — Nee vero de taedio spectatorum erat (piod
*) Rectius enim sie sciipsisse videor quam cum Bolliio
Quis med exemplis hödie ludißcdhis est.
Kam ctsi ille non est sane in codicibus, tamen et cludificalus
est uterquc l'alatinus praebcnt, et lacunae spatium ante eam vo-
cem Decurlatus habet.
468 VIH. DE TVRDATO SCENAUVM ORDINE
vel al) arte poetae vel a re ipsa meturrct Acidaliiis.
Aliud est enim bis eandem rem enarrari , aliud a di-
vcisis personis, diversissima omnium rerum condicionc,
rti summam deniio tangi , et ila quidem tangi , ut noii
e\ ipsa re illa quaeratur oblcctatio, sed ex afTectuuin
varietate , quos cum illa excitet , tum per altercanti-
um, obiurgautium , male intei'pretaiitium , obstupescen-
tium scrmones ioculariter jiocta persequatur. Quid?
quod illa iie potuerunt quidem breviter agi , quando
merito a comico poeta hoc requii'imus, ut ipsaro rerum
veritatem tanquam vitae speculo aliquo oculls nostris
repraescntet. Vt, si modo vera esset, tameu non lianc
vim Acidalii ratiocinatio haberet, ut contrahendam Theu-
ropidis et Simonis expostulationem, sed ut omnino non
in ipsa scena corara spectatoribus agendam, verum tan-
quam ab illis factam tantum narrandam fuisse coiicede-
romus. Quae omnia si cui nondum satis esse ad re-
darguendam Acidalii excusationem videbuntur, «fravissi-
ma baec reputato ex ipsa lingua nexuque sententiarura
petita. Primum enim, quorsum hoc et tuis spectant v.
34? Deiiule, quis tandeni est, qui filio velle uxorem
dare Tbeuropidem aiehat? Denique quid est, quod
respondere Simo Tbeuropidem iubet v. 32 , nee quic-
quam tamen ex eo quaerit? Ergo de lacuna quidem
cum dubltari prorsus nequeat, boe unum facile quispiara
ambiguum dixerit, tantane illa videatur esse posse,
quanta trium et viginti versuum spatium aequet. Non
opus esse tot versibus ad eum quem requirinms nexum
rcdintcgraudum, id quidem fortassis largiamur. Contra
ubi praeter unum illum locum (et eum quem antea
indagaviu)us) aliquid in bac tota scena excidisse dicara,
prorsus non babco. Haberem, si de proxima agerctur,
ubi de lacunis cum alibi cogilari potcst, tinii non potcst
non cogilari post v. 2 et post 37 : quod longum est
MOSTELLARIAE PLAVTINAE. 469
nunc plurlbus persequi. Ncc vero is a quo proxima
scena versu orditur :
Qui liomo tiinidiis erit in rebus diihiis, nauci non
erit ,
qulppe in eadem in qua vcrsamur Ambrosiani pagina
ultimum locum obtinens, eius scenae non fuisse jirimus
videtui". DtMiique ne integrani quidem scenam inter
IV, 3 etV, 1 excidisse ullo modo veri est simile. Quod
ila ^%s,Q. facile intelbges, si singulas fabulae pevsonas,
quid vcd egeriut vel nunc agcre possiut, perlustraveris ;
ncc enim quicquam reliquura est, quod vel Theuropi-
dcs nondum comperciit , vel ad rerum quae aguniur
ordinem integritatemque nos desideremus.
E tot igitur tantisque dubltalionibus ecquo alio
modo emergemus, nisi ut eius viae, cuius nobis veiita-
tem necessitatcmque prorsus ^jersuaserimus , exemplum
pi'oponamus? Certissiuium enim esse exislimamus, eos
qui circa IV, 3, 32 interciderint, versus circiter XXIII
in una Theurojiidis Simonisque altercalione esse ver-
satos eique rei illud spatium nee parum esse nee ni-
mium. Quod ut ita se reapse habere aliis quoque pcr-
suadereraus, exjilendae lacunae lioc quod infra posuiuuis
periculum fccimus, non hercle illud ullo pacto tale,
quod Plauliua arte dignura putarenuis, sed in quantavis
tenuitate ei tarnen qua opus est demonstrationi aptum,
si nee quicquam inepte moliti esse nee inutilibus am-
bagibus senum sermonem longius produxisse iudica-
bimur.
TH. Projecto non negcibo debere, et dabo :
Tu cdve quadraginta dccepisse hinc ne neges.
32 ^'7. Quaeso edepol ad me liuc spccia et responde
mild.
1 Naui quainobreiii accepisse id nie argentuni di-
ctitas ?
470 VIII. DE TVr.CATO SCENAUVM Ol'.DINE
TH. Quasi vevo has aedis hinc esse emptas jiescias.
si. Quas aedis aiiL a fjao cDiptas dicisj te öhsecro ?
TH. Quas vciididisii giiäto Philolachi ineo.
5 SI. Egone üt vendiderinil quid quaeso in inen-
teinst tibi ? '
TH. Frusti'ä's nunc dissiinuländo. scio , iam pae-
nitet
Te has vciididisse : verum id equidein nöii niorov.
* SI. Satin sä/tu's? an nie ludißcare pöstulasl
TH. Etidmne intendisl serio factum hoc Jiegasl
10 SI. Nego her de vero factum atque adeo pernego.
Quin iusiurandum td)i me polliceor dare, *)
Non mi hie negoti quicquani fuisse cum tuo.
TH. Qui nunc negas ? cur nöu negabas dntidhac,
. Quom inspicere has me iubebas meas — si. tan-
quäm tuas. **)
*) Cf. V, 1, 3Ö: Quin inslurandiim polUcUusl ddrc se , si vcUein,
mihi et qiiae sequiiiilur iipeitc et laciinosa et aliis inodis conu-
jjta alqiie pertiirbata. lUo versu pariiiii elcgantihus niiiiKMis viil-
go : polUcihis est dare, si vellem, mihi. Rasuram inter dare et
si lialjct Velus , liquiiio aiitem scriptuui dare si si vellem Decur-
latus. — Celei'um haiulqiiaquatn neccsse est, quac deiiicrps
Tlieiiropides vel se Simon! vel liiiiic sil)i dixissc iianat Tranioni,
ea oiiinia in siiperiore scena icvcra iociim iiabueriiit. Fieii sane
potuit, ut in ins sc Sinioncm vocatuiiini Theiiiopides reapse nii-
nareiiir. Qiiod quideni etsi niillo ncijotio potuernnius iiosiris vei-
sinilis includere , tarnen piaelciniitterc nialuimiis , quia lalis nii-
iiationis Theuropides in V, 1 iccirco tantuni mentiononi iniiccro
Visus est, ut transiluni sibi pararet ad eos servos coniineinoian-
dos qui mox prodituri essenl : quos cum a Simone pelissct vin-
citMuii caedendique Tranionis caussa (IV, 3,44), ab hoc aliiinan-
tispcr crcdi \nll quaeslioni datos esse a Simone (V, 1, oS s(|(|.)
Ko aulcm pmuic^ssam esse senuni ait<Mcationcm illam , [tais eins
supersles nosiro sensu fidem non lacit.
**) Cf III, 2, 122.
MOSTELLARIAE PLAVTINAE. 471
15 Qui id tibi ?iegareni , cfiiom ad nie servoni init-
tereSj,
Mcas häs ut inspiciimdi veiiiam tthi darem?
TH. Iccirco euin misi , quin j, qnae apiid te sunt
midieres, *)
Eis esse molestus iiolui adventu nieo.
jJbsque äo esset , haud pol peterein quod erat in
manu.
20 si. Longe aliud certe seryos memorahdt tuus.
TH. Die mi öhsccro igitur ^ quid ille memoravit
tibi ?
SI. Tibi dicam. hie quod gynaeceum in meis ae-
dibiist,
Hinc cdpere exemplum uelle te elixit mihi. **)
24 TH^ Quo mi aütem exemplum? aut quo gynae-
ceum mihi"}
33 si. Te velle uxorem ille aibat tiio gnato dare :
Ideo aedißcare hoc velle te aibat in tuis.
TH. Hic aedißcare völuil si. sie dix'it mihi.
TH. Hei mihi, disperii e. cj. s.
Vides eo quoqne rem noii acu tetigisse Acidalium, quod
lacunam esse ante v. 32 credidit, qnae dubitari ueqiiit
quin sit post enm vej'sum. — Eo auteiii quod posuiinus
exeniplo nee respondet v. 32, nee aibat v. 33, nee v.
34 tuis et hoc noii liabent quo referantur ; hic enim
T)ro hoc hodie receptum e LamLini tantura mutatione
manavit. Ceterum cur ad me huc specta v. 32 scri-
pserira, satis apertum esse arbitror.
Si quis autcra XXIIII, non XXIII versibus com-
pvebensum novicium illud supplementum miretur, eius
quidem rei hanc esse ratiouem seiat, uj, unius versiculi
*) Gf. III, 1, 150 sqq.
■"••") Cf. III, 2, C8sq^.
472
VIM. DE TVRBATO SCENARVM OUniNE
iactura coinpensetur , quo eandem scenam IV, 3 alio
in Joco (leminuenJam susj^icor: absque qvio esset, facile
omilti is quem 19 posulmus versus potuerat. Sic enim
vulgo pergit Theuropides:
36 Hei niihij, disperü: vocis non liaheö satis,
/icL/iCj pcriij intcrii. si. numquid Tränio
Tiuhävitl TH. iinino ini cxtuj'bavit öninia.
Te ludificatus est et nie liodie indignis modis.
40 si. Quid tu (lis? tu. liaec res sie est ut narrö
tibi.
Te ludificaius et me liodie in perpetuu/n modiini.
QuiJms in versibus vicine scripsimus cum Acidalio,
perii interii transposuimus cum scriptis libi-is Omnibus,
nii cum Bothio insci'uimus. Eidem vv. 39. 4l baec
enieudatio dcbclur:
T^ , i-r 7 I- ( indifrnis modis:
JJeludiJicaliist nie liodie < ^
{ in perpetiioni nioduin:
cui quidcm emendaüoui iusta fides e l^alatinorum de-
mum sciiptuia acccdil, Sic enim priorem versum Ye-
tus exblbet:
modis
Te ludificatus est diodie indignis dis
et in margine .-'4' nie, ila tamen ut e correctura siiit
atus est syll ibae. A quo sie Decurtatus discrepat:
Te ludificatust mihi hodie indigni dis
Alter autcm versus in Yetcre bic est:
i ., ^'
Deludiflcatust me liodie in perpetuuni nioduin
bic vero in Decurlato :
Deludiflcatust me hodie in perpetuum moduni
sed ut nie sit e corr. pro mi, AttuH baec, in quibus
plane apparet veteris emendatoris manus, quam plenis-
sime proplerea , quod ita sperabam fore ut sua sponle
uniniifjue eadem, cpiam cgo non potui procul baberc,
suspicio nascerclur. iSam vi\ mibi persuadco lam brcvi
MOSTELLAniAE PLAVTINAE. ' 473
intevvallo tarn similem versura ab eo poeta iteratum,
quem longc alium nosse videor : languetque profecto
haec iteratio eo magis , quod paucissimis post versibus
riirsum slmilia verba idem Tbeuropides haec subiicit:
Qais nie hodie cxeinplis ille ludiß.catus est.
Quocirca nescio an illorum haec fuerlt pristina spccics:
J-^icinej perii, interii. si. numquid Tranio
38 Tarhavit ? th. ininio nii exturbapit omnia.
40 SI. Quid tu ais? Tii. liaec res sie est ut naj'vö
tibi,
41 Deludißcatust nie hödie in perpetuöni niodum.*)
Nunc te obsecro ut nie bcne iuves operninque des.
Vt enim v. 4l potius quam 39 Servern, illud rae mo-
vet, quod indignis niodis jjotuit e recordatloue PlautinI
versus qui est Paul. I, 2, 59 huc irrepere :
Deludißcavit nie ille honio indignis niodis.
Quanquara dissimulare nolo etiam aliain patere corri-
gendi viam. Potuit enim perperam iteratis verbis, quae
sunt Deludificatust nie hodie, aliquod hemlstichium ex-
trudi , vebit hoc:
TH, ininio ?ni exturhavit omnia.
39 Deludificatas est nie hodie indignis niodis.
SI. Quid tu ais ? th. haec res sie est ut narro
tibi.
4l [^Dispcrdidit med ille^ in perpetuöni nioduni.
Et fatendum est certe, longo commodius intelligi, quo-
*) Nam ut per se illi versus etiam sie iuvicem sese excipere pos-
sint non iniprobabiliter :
TH. immo mi exfurbavit omnia,
Deludißcatust me hodie in perpeluom modum.
SI. Quid tu ais? TH. haec res sie est ut narro tibi.
Piunc te obscQro e. q. s.
tarnen in hoc certc, ne prorsus vagelur coniectura , praestilcrit
ab eo quem libri prodidere ordine stare.
474
Vlir. DE TVRUATO SCENARVM ORDINE
motlo ali([uls pcreat in perpetuum nioduiit (ut est
Most. III, 1, 5 : Nunc pol ego perii plane in perpe-
tuum moiluni) , quam qui sc dicat hodie in perpetuum
moduni lud ifi catu m esse.
Caput III.
M a n t i s s a e m c n d a t i o n u m.
Persequamur j^rimum quod iti commentatlone teti-
glinus tantum p. 438 sq. Etenim Mostellariae III, 2 post
versum 129 vulgo lii leguntur :
130 si. Vin qui perductetl th. apage istum perdu-
ctorem : non placet.
SI. Quid, quid est ? TH. erraho potius , quam
perductet quispiam :
indc a v. 157 autem Iii :
SI. Eho istum j puer, circumduce hasce aedes «tt
conclavia.
Nani egomet ductarem , nisi mihi esset ad fo-
rum negotium.
TH. ^page istum a nie perductoremj nihil moror
ductarier.
l60 Quidquid est j, erraho potius, quam perductet
quispiam.
SI. Aedes dico. th. ergo intro eo sine pcrdu-
ctore. SI. i licet.
TH. Ibo intro igitur. e. q. s.
MOSTELLARIAE PLAVTINAE. 475
Et priores quitlem duos versus ab illo loco allenissimos
esse nemo est quem fugiat. Ergo delevit Gruteruiii se-
cutus Bothius, ut e sola repetitione versuum 159. 160
orlos , quos appai'et prorsus suo loco esse positos : pa-
rum illud profecto arti convenienter. Nam ncc iterata
illa sunt : viii qui ab initio versus et in fine placet,
nee videri ])Ossunt interpretis esse : ut tara exquisita
verba et in sentcntiani ipsara satis congrua non habeas
sane unde irrepsisse dicas. Verum longius etiam pro-
grediendum dubitando: nam ne jiosteriore quidem loco
j)Ositi versus 158 sqq. suis difficultatibus iisque gravis-
siuiis vacant. Dnctare et perductor voces volunt ara-
bigue dietas esse ambiguitatenique ad id spectare quod
sit scorta dactare : ut in hanc partem Simonis verba
Tlieuropides per iocum inlerpretatus ad aedium cogi-
tationem, quo illa valuerint, serio revocetur Simonis
responso aedes dico. Largiar Ins satis apte necti Theu-
ropidis verba ei^go intro eo sine perductore ; illud non
concedam , non esse importunissime interlectum illum
versum Quidquid est, errabo potius quam perductet
quispiam. Nam si superiore versu perductorem nomen
Tlieuropides in lasciviae nolionem detorserit, liic autem
consimile perductet verbum proprio significatu dictum,
quippe oppositum errabo voci, referat ad aedes ; rur-
sum autem tertio versu prior illa interpretatio repella-
tur a Simone: quid est tandem cur vel hie repellat
quod ille iam missum fecerat , vel iam ante Simonis
monitionem Tlieuropides ad simplicem interpretationem
a petulantia ipse redeat? In bis nee Icpos nee ordo
iiec ratio, sed perversa omnia. Et tarnen rcstant minus
etiam tolerabilia. Ineptum est enim, quod volunt in
ductandi ambiguitale ludi : ineptum propterca quod, si
saue amicae et meretrices sunt ductari dictae, id ne
potuit quidem vel transferri in viros vel de viris in-
476 Vin. DE TVRBA.TO SCENARVM ORDINE
telligi. Postrcmo ipsura illud perductoreni noa modo
aliquantuna languet post gravius dactare verbum, sed
etiam iis quae praecesseraut luiniine consenlaneum est.
Neque enim usus erat Siiiio pcrducendi vooabulo: ut
recte et conciunc nil moror ductarier referantur Simo-
nis vei'bis nain egomet ductarein , parum autem con-
gruenter perductor iiomen post circnmduce verbum in-
feratur. Ergo quod exspectatur, non est ut perductor
commemoretur, sed ut circiunductor. Nee in kxsu ver-
borum aliquo unquara veritus est Plautus vel (ingerc
novum, quod e re esset, vocabuhuu : si uiodo illud no-
vum, cuius nos exemplum liodie uon legaiuus. Quo
autem spectat clrcumdueeudi nutlo, eandeui in partem
iuterpretandum ductandi verbum , ut omissa omni ob-
seenitate de fallendo , decipiendo cogitetiir simpliciter,
midto id quidera senum personis convenienlius: ut est
Capt. IIT, 4, 109 (jui me ut luhituuist ductavit dolis,
itemque ductitare Epid. III, 2, 15.
Nunc autem ut, qui liorum usus sit quae disputa-
vlmus, intelligatur, praeter cetera illud quaerendum,
quid tandem libris scriptis proditum sit, quid profc-
ctum ab editoribus. Scito igitur in Vetere codice sie
scrijUos vv. 159. 160 exstare :
TJi. Apage istuni me nihü moror ducta-
rier.
Quidquid est perductct r/uis-
pinin.
Nee discrepant reliqui libri, nisi quod in reccntioribus,
ut Lipsiensi et ed. princ. , vacuis spatiis omissis verba
continuala sunt. Vides suspectam perductoreni vocem
nc esse quidem in codicibus: quam e v. 130, pariter
ut e 131 liic clapsa errnho potiiis quam, luic ascivit
Camerarius. Et (piod istum me, non istuni a nie Pala-
lini libri exhibent, in eo ipso videor istuni c\^ircum.
MOSTELLAKIAE PLAVTINAE. 477
(Iiicloreni^ ai:5noscere. Quod rcliquum est, rcseclls quae
V, glosseniate orta sunt atlieclisqiie qiiae iiiterciderunt,
in lianc speciem mlsere discerpta membi'a reJinlegranJa
putamus :
si. Eho istintij puerCj circumduce hasce ac-
dis et concldvia.
Nam egomet te ductdj'em*), ni esset mi nd
* forum negotium.
159 TH. jJpage istum circümductorem: nil rno-
i^or ductdrier.
161. 130 si. udcdis dico . vin qui te perdüctet ? th.
istum periliiclortnii
apage, nön placet :
160. 131 Quicquid est, errdho potius quam perdüctet
quispiam.
161 \si. Face tno arhitrdtu^ tu. ergo intvo
eo sine perductore. si. i licet.
162 TH. ' Iho intro igitur e. q. s.
Ita qiiidcm rectissime perducendi notio, ciiius nulla
ambiguiias, nou ])rliis infertur, quam perperam accepla
a Theuropide circumduccre et ductare verha quo va-
liierlut SinionI expllcandura est. Ab intei'prete autem
apage voci ascriptum fuit istum perductorem ad simi-
Ijtudinem prioris versus. Quo interpretamento inter-
polala verba quae sunt pin qui te perdüctet usque ad
placet una cum proximo versu cum forte a librai'io ne-
glecta essent et in margine posiia, hinc casu sunt jiost v.
129 delata. Aut simul negligebatur et in marginem, sed
binc non item in altcrum ilbim locum priorcm, trans-
iit initinra tertii versus, quod esse potiiisse face tue
arbitratu coniecimus , aut postmodum excidit: quo fa-
ctum ut in unum versicuhun, verum eum misere va-
cillantem, initium primi et tertii exitus coalescerent :
■") Magis sibi placerc ?iam egomet duclarem Hermannus significavit.
478 VIII. DE TVRBATO SCENAnVM ORßlNE
yjedis dico. tu. ergo intro eo sine perductore. si.
i licet. )
INiliil in Plautinis fabiilis frequentius qiiani cins-
uioJi corruj)tclai"um concursus et crescentiuni ciTorum
tanquam nodus quidam : culus rei cxempla alia oppor-
tunitate liceLit larga nianu proraere. Vmun liic affe-
ram , cuius simplicior ratio, sed persimiie propterea
quod traiectorum unus versuum item *suo loco resedil.
Mostellariae enim III, 2 cum a v. 101 liaec Icgantur :
TH. y^deo etiam argenti faeniis credituin audio?
TR. Qiiattuor quadraginta Uli debentnr ininae.
Die te daturum, ut abeat. th. egon die am dare ?
Tff. Die.
paullo post lios ofTendimus:
120 TR. j4hsohe hiine qiiaeso vomiluin , ne hie nos
eiieceL.
Ouattuor quadraginta Uli dehenlur niinaCj,
Et sors et J'aenus. DJ. tnntunist : nüiilo plus
peto.
TR. f^elini quideni herclc ut uno niunmo plus
peLas.
*) Haud scio an praelerea aliquid audendum sit, vel quaercnduin
certc, num forte versus tertius (Apage .... (htclarier) et quarti
exitus (apage, nonplacel) Tranioni leclius trii)uanlur, is ut licen-
tius et qua solet esse fidentia pro T ii e u r o p i d e lespoiideat
ante quam in candem hie ipse scntenliain illa dieat Qiiicquid est
e. q. s. Nanique ita lalenduni est et haec ipsa veilja longe aplis-
sime necti piioiibus, et ma<jis piofecto, quam in Tlieuropidis gra-
vitatem , iocandi genus illud Universum cadcrc in aiijutam Tra-
nionis cum protervilalcm tum consilioium i;ilii)ucin, (flippe e eu-
ius rc illud fiiciit ut ipiod tuaximc , ut sesc solo ooniite Tlicuro-
pidcs iutiaret ueve c Simonis aliquo servo rem qualis esset rcsci-
sccrct. Sed tarnen iiabemus cur dubitanler illud nee uisi in cliar-
tarum angiilo quodam significarimus. Vix autcm dubitamus de
rede emendatis nunieris versus secundi {Nntn egomel e. q. s.j.
MOSTELLARIAE PLAVTINAE.
479
TH. Adulescens , inecmn rem habe. DJ. ?iei)ipe
ahs te petarii.
125 TH. Petito cras. da. aheo: sat hnhco j si cras
fero.
Ex hoc loco versus 121 irrepsisse in 2)riorem Osnnno
videbatur Anal. crit. p. 203. At \ero deleto v. 102
qui illud fervi potest, iit, cum v. 101 de faenore Thcu-
ropides quaesierit , niliil prorsus servus respondeat?
Qui quod die te daturiim ait, id ipsum manifesto ad
praegressum aliquod respousum refcrtur , quo faenus
quoque esse creditum Tranio afGrmarat. Id auteni etsi
aliquo modo facit sane Tranio, si quattuor et qua-
draginta minas deberi fatetur, quando sortem esse (lua-
draginta minarura ante dixerat: tarnen parum inteJlijri-
mus , cur apertius id ipsum inferiore tantum loco bis
vcrbis declaretur , quattuor quadragiiita Uli dehentur
minae , et sors et faenus ^ quo loco omnino nee
exspectemus nee dcsideremus, ut, quantum argcnti de-
beatur, denuo cxponatur. Ergo cpiod sane vel ralio-
cinando facile assequimur, eodem externis quoque ve-
stigiis sat certa via diicimur: indicio enim iteratus ver-
sus est, quinafn cum illo coniuncti quo in loco positi
fuerint. Hie enim, si quid vidco, pristinus ordo fuit:
101 TH. Adeo etiam argenii faenus credilum
audio. *)
102. 121 TR. Quattuor quadraginta Uli debentür
minae j
122 Et s6rs et faenus. da. tdntumst: nihilo
■plus peto.
123 TR. Vel'un quidem hercle , ut uno nummo
plus petas.
-) Ilunc taincii nescio an sie potiiis poela scripserit:
Adco cliam faenus credilum arr/cuU arbitror.
480 Vin. DE TVRr.ATO SCENARVM OnDINE
103 Die tc daturnni , ut dbeat. TU. egon di-
cdin darel
Altero auteui loco rectissime liaec procedunt:
120 TR. ylhsölve liLinc quaeso ^ vomitu ne hie
nos enieet.
124 TH. Adideseens j meciun rem habe e. q. s.
lara enim exposita a Tranione nierciaiouii ratione, quo
alias aedes tilius erilis emerit , sat jii'oniplus ad pecu-
niani solvendain senex exstitit. Versvx autem 120cuni
Bothio scribendum fuit vomitu iie hie iios enieet pro
eo quod vulgatur ahsolve hune quneso vomitum, ne h.
n. e. Loiigissime enim Lvicilianum illud distal apud
Noniiim p. 2, quo Trebellius quidam \ id e t yiv J'ebris^
seuiuin, voniitusj pus vocari.
Haec quae tractavimus exerapla ita comparata
sunt, ut cum Iteration e coniuncta sit affinium par-
tim tr an s p o s i ti o. Non pertiuuit ad vicinos versus
iteralio aliis exemplis eiusdem fabulae : neque enim
animus est extra ipsius Mostellaria e fines evagari. Velut
quis potesL dubitare , quin errore tantum librariorum
in IT, 1 versus 64
Clauini eedo atqite abi intro aicjue oeclnde ostiuin
repetitus sit post v. 77, deleri iussus posteriore loco
ab Acidalio? Vel ut gravius proferam, quin verum idem
viderit in III, 1 , ubi versibus 26. 30. 31. 32 iterum
post v. 18 intrusis illud accidit, ut ne continuae qui-
dcm partes traiicerenlur. Qui versus cum elegantia
suadet tum ratio postulat ut sie scribantur;
17 TR. Nuniquid dixisti de illoj quod dixi tibi?
18 TN. Dixi hcrele vero ei ömnia. TR. hei miserö
mihi:
MnSTi:LI,.\ni\E fl.WTINAF.. 481
'J3 ]\Icluo ?ie lecliiiae ineac pcrjJtiLuo pciicrint.
24 ril. Oiiid inte liiciiin? TR. niliiL cinni. seil
die niilii,
25 Diocistin quaeso? TU. clixi, inqucun , ordiiie
ODinla.
19. 26 TR. Etiäin fatetur de höspitel Tll. iinmo
peinegat.
27 TR. Negdt? [tu. negat inquam. TR. pevii,
rein\ cjuoin cogito.
28 [lYon co/i/itetur2] TU. dicaiii , .si confessus
Sit.
29 Quid nunc faciundiun censesl tr. egoii
quid ceiiseani?
20. 30 Cape , obsecro hercle te , iina ciiin eo itidi-
ceiii.
21. 31 Sed cum videto iit cdpias, qiii credät mild.
22. 32 Tcun fdcile \'inces^ quam piruui volpcs coniest.
V. 18 inseriii ei, quod pronomen vix oredas qiiütlcs
itiiprudeuter ouiissum sit: hei aiitem non sascepi co-
(licis Lips. edlliüuisque princ. aiictoritato, sed ab Italis
ci'iticis, a quibus horum librorum recensio profecla est,
recte effectum aibitior e Decurtati scriptura et h. e.
ei omissa de conslaiiti luore aspiratione. /'ö in \'elere
repertum e correctura secundae manus nianavit, cum a
prima esset vet. V. 24 pro tute libri mss. tu exlii-
beut, V. 25 diviin et dixit in pro eo qiiod 13oiliio de-
betur. Sed j)erversissime idem vv. 27. 28, quoniam in
codd. et vett. edd. luia conliaiiilate scriptum esset Ne-
gat cum cogita (vel cogito) dicam si confessus sit,
haec conglutinanda in imius versus andjitum putavit:
TR. Negat? TH. quam rogitasl dicam si con-
fessus Sit.
Nee, illud cogfitavit Botliius, magna concinnitate ab ini-
tio cuiusque versus interrogari , responderi in altera
31
482 viir. DE tvri;a.to scenapiVM op.dine
parte, et ita quiclcm ut eodcm iilrumque verbo fial:
nee quiJ tandem in libris esset cognitiiiu habuit quani-
vis suis oculis usurpato JJeeurtato codice. Duo et in
lioc et in Yetere versus sunt, sed in banc speeieni la-
cuiiosi :
Negai ....... ^«07// cogita
dicatii si coiifes-
snx sit.
Nisi quod dicavi abest a Vet. , Necat babet Dec. E
quo intelligitur feb(;issiaie in bis supjilendis Gauiera-
rium versatuni esse, a quo ita tantum recessiuuis , ut
pro vitiosis numeris verboruni perü oppido cum cogito
visitatam Plauto Joeutionem substituerimus. cogito in
Vet. supra scriptum est, sed ipsius manu Camerarii :
quin cogita babet Lips., quando cogita ed. princ., illud
e correctura, boc e sigli prava interpretatione. — De-
nique v. 30 non minus quam v. 18 frustra sunt qtu
liercide formara invexerunt: nos unum te inseruimus
et luia transposuiauis : naui in Palatinis bbris priore
quidem loco est hercle obsecro cum (vel com) meo
una iudicem , posteriore autem obsecro hercle cum eo
una iudicem. — Ceterum boc quoque exemplo Osan-
nus AnaL p. 201 abusus est ad adornandam de du-
pbci recensioue opinioneni suam.
§. 3.
Nolo exspatiari ad int e rpo 1 ati on es nee i t c-
ratis poetae verbis ortas nee cum transpositio-
ne coniunctas j sed e glossematis natas : vei'umla-
mcn, quoniam ad boc genus ex ipsa Mostellaria quae-
dam rctlulerunt immerito, baec quasi praeteriens tu-
tabor. Ita cum 1, 1, 52 sqq. in JiJ)j'is sie Icgatur:
»
*
MOSTRl.LAniAE PLAVTIXAR» 483
i) caruuficiiiiu crihriim, qitod credo fore ;
Ita ic foiahniit patibulatuin per vias
Sliinulisj, v/ hnc revcniat seiiejc:
lioriim extreimnn versuum iit intcrpretis additamontum
(leleri Botliius iussit. Scd cum in Veteie cod. stiinulis
sit a manu sec, a prima fiierit siiinidiis, qiiis est quin
in ea scriptura stunidcis adicHli\ luii latere pcrspiciat,
quod leoitiir ctiam Milit. IJ, 6,31: JSisi niÜii suppli-
ciuui stimaieuiii de te datur : niancosVnie numerns ascito
SLibstantivo supplcndos esse concedat? Scril:>endum ni
fallor,
Stiinideis terehiis, hiic si reveniät sctiex.
Quomadmodum eniui cum scriheudi verbo iunxit pocta
stUos ulnieos Pseud. I, 5, 32, cum bibendi notione po-
tioneni iunceam Stich, IV, 2, 56, et si (jiiae alia lusit
similiter, ita stiwuleas terebras rettulit ad /b/'ß/zr/i ope-
ram: quo enim alio iuslrumento forari ciibra cogites?
u
Yersu autera pvimo cnrnii/iciuni , pro quo carnißciun
codd., carnificinum Scaliger, recte factum ut pontiß-
cius.
Solius autem interpretatinnis ope cum alia per-
multa expedienda sunt, quae in suspicionem temere vo-
carunt, tum in Mostellaria defendendi 1,2, vv. 10 sqq. :
jltque hoc haiid videtur ven siinüe vobis :
At ego id faciarn ita esse ut creddtis.
Profecto esse ita , ut piaedicö , vera vuicarn
e. q. s.
Quorum medium ubi sustuleris, qui tandem carere ad-
versandi particula potuerimus ? Diligenter autem ca-
vendum , ne cum apertis glossematis , quae in versus
formara abierunt, ea exempla confundantur , cum simi-
libus verbis, sed iis etiam fortioribus, eadem sententia
non repetitur potius quam intenditur et confirraatur:
id quod in illum ipsum versum cadil ut quod maxime,
484 VMI. DE TVRBATO SCENARVM ORDCNE
niinusque etiam oirensionis in ea oiatlone habet, quam
non sine verbosu quadaai Jo(|uacitate , uiiiiime illa a
Piautiiio ingenio aliena , IMiilolaches perteMuit. Vnum
l)oc addo, ijon vitleri de triiiietro cum Herraanno Elem.
doclr. uietr. p. 299 cogiLandum , sed. facillimo negotio
restltueudum tetrametriun :
^£ ego id [Jacile minc^ faciain ita esse iit cre-
dätis.
Ceterum inverso ordine libri esse ita praebent priore
versa, ita e^^ye posteriore : vere utrumque ab llermaiino
correctum.
Non magis nexum sertiiouuiu, prorsus ad rei quae
agitar rationeai personaruinque et eondieionem et sen-
sum aecommodatorum perspexeriuit , qnibus iu Most.
V, 1 horum, quos inlra posui, versuum (30 sqq.) quar-
tus displicuit:
30 TH. Nöstrwn ego liunc viciimm opinor esse ho-
jiiinein aadaceni et mahun.
TR. Quidiunl TH. quia iiegät iiovisse \>ös. tr.
negat? th. nee vos sibi
Niunimun iincjuarn argcnti dedisse. TR- ahi, lii-
dis nie credo : liaud negat.
TH. Quid iani? TR. scio iocaris nunc tu: naui
nie quidein liaad negat.
TH. Immo edepol negät profecto : neque se has
aedis Philolachi
35 T^endidisse. tr. eho : dn negavit sibi datuni
argentuni, öbsecro ? e. q. s.
Naui etsi ille quidem versus abest sane a Decurtato
iisque (jui ex eo fluxerunt cxemplis, Lipsiensl cod. et
edit. priiic, tarnen errore librariorum abesse Vetus te-
statur. Et quid, magis potest ad Tranionis confiden-
tiatii consciumque fraudis animum appositum esse quam
repetita, sed sat eleganter repelila v. 33 sentcnlia?
MOSTELLARIAE PLAVTI.N'AE. 4S5
Modo numeroi'nm rationibus rectiiis cjuani a Bothio con-
sulatur , cniiis piiiguius inventuni iiamqxie illio quidetn
haud negat non dubitahis, ci'edo, hm'c postliabere ;
TH. Quid iani? TR. scicr iocdris iianc tu: Tiain
die quidein haud \^edep6l\ negat.
Antca credo dixerat, nunc scio ait; haud negat dixe-
rat siniplicitcr, quo fortius et audacius est haud ede-
pol negat, simiJiter atque v. 39 assevei^nter nugas
iiiquit nunquam edepol dahlt. Eique edepol particu-
lae grata et Plauto usitata concinnilate Theiiropidis re-
sponsuni i-efertur inimo edepol negat profecto.
Ceteruui miror non etiam ]Most. IV, 2, 42 et 43
in suspicionis socittatem ascitos esse, ut in quibus exi-
gua verborum varietate eadem sententia iteretur. Sed
liceat plenius Loc exemplum tractare propter coacer-
vatas depravationes memurabile. Yulgautur ibi imle
a V. 40 baeee:
TH. Egone. SE. tu. th. tu ne molestus : sine
nie cum puero lonui.
40 PH. Nemo hahitat? heml th. ita profecto. ph.
nani heri et nudius tertius,
Quartus , quintas j sextus usque , postquam hinc
peregre eius pater
yJhiit , nunquam triduuni in unum desiturn est
esse et bibi.
th. Quid ais ? PH. triduuni in unum est haud
intermissum hie esse et hihi,
Scorta duci, pergraecari, fidicinas j tihicinas
45 Ducere. th. quis istacc faciehat ? ph. Philo-
laches. TH. qni Vhilolaches'}
In Ins permirum est editores ad unum onines patien-
ter tulisse lianc conslructionein : desiturn est esse et
bibi, itcmque paullo post scarta duci;, tihicinas ducere.
486
VIII. DE TYRBATO SCEiNARVM OI'.DINE
Sive enini esse passivam forniaui credidei-unt *) , slve
cum activo slrui poluisse dcsilum est pularunt, turpitor
lapsi SUHL: nediiiii (,ninnnp|i lUrimifpie geiius vevbi pos-
sit. El versuni (piidein 43 praeclare Ambrosianiis codex
sanat, in quo est potarier pro esse et bibi: rclic[uis
versibus quid ille scriptum teneat, discerni nequit, nisi
([uod V. 41 habet postquam peregre illiiis pater. Quid
uiuha? etiam sine libris uon dubilamus prislinaui bis
versibus forinam sie reslituere :
TH. £gor2e? SE. tu. TH. ne tu molestus: sine
ine cum puero loqui.
40 Nemo hahiiat. Pll. habildt prqfecto : ndni lieri
et nudius Lertiasj
Qudrtus, quintusj, scxtus^ usque, pöstquam pere-
gre hinc eins paler
Abiit j nunquam triduum uiium dcsitumst po-
tarier.
TH. Qu/d ais \tandem?^ PH. triduum uiium haiid
esse intermissum lue bibi,
Scorta duci, pergraecari, fidiciiias , tibicinas
45 Conduci. TH. quis ülaec faciebat ? e. q. s.
V. 40 habitat proj'ecto e Decurtati memoria liaec tat
proj'ecto rede eff'ecerunt Itali, uude in Lips. et ed.
jirlnc. tiansiit: atque etiam in Vetere , e quo hem ita
profecto affertur , et eui litterae sunt e correctura et
una btlei'a erasa post ita. Sed aliter baec ac vulgo,
ita quidcm ut lecimus , personis dislribuenda erant.
V. 4l in libris est hinc peregre. Pro eius quod Am-
bros. dlius prodit omisso hinc, id usum non habet: ac
saepe a])ud Plautum hie et ille pronominibus permuta-
lis erratiuTi. V. 42 unum Vet. m. sec. , Lips. Princ.
in unum \ et. m. pr., Dec. — dcsilum esse et bibi est
*) INunc Video adco cssi suasissc Lainbimim.
MOSTKLLARIAK PT^AVTr^AK. 487
l>ec. Lips. Piinc. , itciii ^ cL. in. scc. , in ([uo et iiain
est e coi-r(3ctnra et rasura profectnra, et hibiss. fuit a
pf. m. V. 43 nnnni Vet. ni. sec, Dec. Lips. Princ. in
unmn Vet. ni. pr. — est haiul interniissiim hie esse et
hihi in libris est omnibus. Possunt haee interpolala
videri e xMost. \, 1, 61: bihite, pergraecamini j este:
qnanquani simpliciiis fuerit de male intellecto esse co-
gitare. Cetenini cur noluerim Jiaiid ijrtei'inissnrn esse,
sed haud ess^e interinissuin, non fngerc peritos arbitror.
Ad versus raensiiram coniplendani aptissin:>um visuni
tandeni ante triduum insertuni» Fidicinas autem et li-
bicinas consentaneura est non diici , sed, ut saepe est
apud Plautura , conduci: nee probari ducere vocis ac-
centus debuerant. E pcrgraecari forma inlelligitur
etiam active anltquos pergraecare ut similia plurima
dixisse. Ceterum qui sapiunt, eis non est cur \im ac
rationcui repetitae vv. 42. 43 sentcntiae pluribus iu-
culcemus.
%
()uoniara ab i n t e r p o 1 a t i o n i 1) u s cum v e r-
suuni t r a n sp 0 s i ti on e coniunctis snpra exorsi su-
mus, haud abs re fuerit nunc ad ea Mostellariae exem-
pla exspatiari, quae solam passa tr a nsp o si t i o n e m
labem contraxerunt. Quam quidem parum adhuc jter-
spectun» est non in universam tantum fabulam caderc,
sed etiam in singularura scenarum brcYiores particulas.
At(|ue turbatiim ordinem integrae fabulae cum niaxima
ex parte licuerit praestantissimi libri Ambrosiani auxi-
lio sive emendare sive emendatum conürmarc, eo qui-
dem munimento etsi nunc, ubi ad singula trausierimus,
carcntlum erit, tamen novo boc ipsum documento est,
plus etiam ad verum et indaganduui et vero iiivenicn-
488
VIII.
DE TVRBATO SCENAUVM ORDINE
dum ralionem valcrc argiiuieiitancli(jiic neccssitatem quam
vel aiiliquissimoiHim aucLoritaleni tcstimonioruuj. JN c
quis autem liuius putissltnum emcudaadi qeneris, quo«!
versuum transpositione coutinctur, nimiam in curis no-
stris cilticis fiec[ui'ntiam stomaclieLur, fontem illius dc-
pravatiouis iacilc efllciam ut tanquani oculis iutueatur.
Exemplü eslu ipse Vetus codex Camerarii, in quo
sciendum est eam esse scripturac rationem , nt , elsi
plei'um([ue simplex versuum oido a suujrua ad imam
paginatii conlinuatur , tarnen nonnunquam etiam binis
ordinilius (quos })arl)are hodie eolumnas vocanl) sin-
gulae paginae divisae sint. Hoc ubi fit, cum rursum
duplici modo continuari versus jiossint, ut aut hoc sese
ordine excipiant
aul hoc
ulrumque genus collocandorum versuum in iis codicis
parlibus , quae bipertitis paginis constant , usu evenit.
Velut in l)ipeititis paginis initium Rudentis scriptum
est in posteriorem speciem, post aliquot autem paginas
non biperlitas inde ab I, 3, 35 rursum illis divisis per-
gilnr in piioiem speciem ordinatis versibus. Oualis
libniriorum inconstantia facile intelligitur quanlarum tur-
barum non dicam potuerit fons esse, sed propemodum
iion ])Otuerit non esse. Multo autem magis mcmorabile
et ut propc (idem superet illud est, quod quil)usdam
Veteiis illius excmplis iitruraqiie gcMius librarius pro-
miscue in iina endemque pagiiui est si.luIus. Sic in
Menaecliuiis , quae (ahida magna ex parle in l)ipciliLis
MOSTELLARIAE PLAVTrNAE.
489
paglnls pcrscrlpta est, in media scena prima actus IT
a priore ordinaiicU ralione, quae solet usilata esse, inclc
a V. 29 subitus transitus fit ad alteram^ post tcr binos
aiitem versus sie perscriptos
29 Jndi ^
31 JVe tu
33 JVain iCa
30 Viatici
32 Fhi nihil
34 J^oliiptarii
rursiim ad pi-iorem reditur. E tall igitur fönte in illa
ipsa faljula perversus ordo versuum repetendus, qui
est 11, 2:
37
Niiininum
39
Nam tu
40-
Mcnaechme
38
lubeas
41
JIca hercle | .
42
Solct
43
Qnaniuis j
44
Quid ais
Cognatnm autcm illud genus est, cum nnii bifariam di-
visis paginis tarnen bini versus constanter in unius con-
tinuitotcm contrahuntur : quod supra attigimus p. 439:
quo quidem fit ut reapse eadem ratio ordinandorum
versuum prodeat, atque illa est quam posuimus poste-
riorem. Nee hie desunt niirae iucoustantiae exempla.
Yelut Mercatoris II, 1 cum ab initio singuli sc versus
excipiant, inde a v. 1 2 usque ad 19 contractio fit hu-
iusmodi :
All se illius capra opera atque advenlu caprae Flagilliim et da-
mmim fecisse haiid mediocrilcr.
Dicit cnpram quam dederam servandarn sihi Sitae iixoris dolem
amhae dedisse oppido,
eademque ratio oblinet inde a v. 24 : sed qui inier
hos medii sunt 20 ad 23, subito mutato consilio hac
forma exhibuit librarius:
20. 22 At nie domum inlro ad vxorem ditcturum mcam Ast non ha-
bere cui commendarem capram.
21. 23 Atque oppido hercle bene velle Uli risus sum Quod agis quid
fecercm cura cruciahar miser.
490
viir, DE tvri;ato scknauvm op.dine
Tali autem iiiconstantia (juitl uilriim si ctiaiii illud ac-
cidit, ut Ijitcgri versus ]irorsiis oiiilLtL-rcntur ?
Hiuc igltur facile evistiinabitm- , qua coufitk-ntia
fjuove iure ad scenaui priniam actus III, in qua iara
alicjuantuu» elaboraviuius , nunc ütiam siniplici versuuni
transpositione redintegrandarn et si fieri possit persa-
iiandaai acccdanius, Ac primum nno verbo nioneo,
rectissime Acidalium euni versuni qui nunc leglturSl:
Calidiun hoc est: etsi procul ahest, iirit male:
e contiguoruni socielate exemisse; qui Li sunt:
80 DJ. JVoji edepol niuic me tu istis verbis ter-
ritas.
82 TH. Qaod illuc est faeniLs ohsecro , quod illic
pctit ?
et versui 136 subiunxisse :
Calidiun hercle aiidü'i esse optumuni menda-
ciuni.
Nam hoc solura sanum esse, insanura quod vulgo fer-
tur, res ipsa loquitur.
Sed plus paullo post turbatum est inde a v. 90,
ubi bac'C vul^antur:
90 TU. Quid Uli dehetur? tr. ohsecro hercle iuhc
Ohici ar gentuin Jude ob os impurae beliiae.
TH. Inbetmi? TR. iube hoinini arsre/ito os ver-
o
berarier.
DA. Perfacile ego ictiis perpetior argenteos.
TH. Quod illud argentum est ? TR, huic de-
het Philolaches
95 Paulurn. TH. quantilluni ? tr. quasi quadra-
giuta minas.
DA. Nc saiie id miiltuni censeas , pauluni id
quidein est.
TR. xiudiii? i'idclurne obsecio hercle idoneuSj
Daiiista qui sil? genus quod iniprobissuinum est.
MOSTELLAHIAE PLAVTINAE. 491
TH. Non cgo ist.ac curOj qui sit, uiidc sit :
100 Jd volo mihi ilici , id nie scire c.ipcto.
yldeo etiani aviicuti fonniis credilaiii audio.
Intelligisiic (]uid sit, quotl sibi dlci Theiiropitles vclit?
(jtioJ sc scire expelat? JNon licrclc ego quitlem. Nee
j)rofectü sc tligne Acitlalius sie distiugui posse iecit
])OtiLis quam eonieeit : iion ego istuc ciiro, qui siti, unde
sit, id \'olo mihi dici. Naiii nee ullo modo attinebat
illum seire, unde esset danista, nee respoudct tali quae-
stioni servus. Vellem tani plana omnia essent, quam
lioe est, quod cum v. l90 eonitingenda v. 94 vcrba
eontcndluuis: Quod illud argeiituin est, Atque hoc
vidit etiam Bothius. Sed videndum plus erat. Quo
enim spectare putabis quod v. 97 Tranio dicit: Au-
din ? videtunie ohsecro hercle idoneiis , danista qui
sit? ge/ius quod improhissumumst. An ad eum qui
praecedit versum 96? At eo versu danista id dixerat,
quod vel maxime e mente Tranionis esset: pauUulum
esse nee magni aestimandum, quod aes alienum Pliilo-
laches contraxisset. Quo qui potcst Tranio in danistam
ut improbitatis documenlo uti? Immo eius quidem
opprobrii argumentum ille nequit nisi e danistae ver-
bis V. 93 petere: Pevjacile ego ictus perpetior argen-
teos. Solam enim verberandi et ictuura notionem pre-
mens hoc dicit Tranio: nonne iste plane natus lactus-
que est ad danislicam vitae condiclonem? quippe qui
ne verberum quidem ignominiam detreetet, modo pe-
cuniam corradat. Quae cum ita sint, ecquid dubitabis
una eaque simplicissima versuum 97. 98. 99. 100 ante
94 transpositione utrique quam exposuiraus diffieultati
oceurrere , rectissimoquc versuum ordine deleetari sie
meo suasu reconcinnatorum :
TH. Quid Uli debetur? tr. öbsccro hercle te„
ohici
492 viri.
DK TVRBATO SCENARVM ORDINK
luhe liuic argeutuui ob äs inipurae heluac.
TH. Qidd iuheani? TR. ei Iiouii/ii argeiito os
s'erherärier.
93 DJ. PerJ\icilh ef^o ictiis pcrpetior argenteos.
97 TR. jLncliiL ? ^ideturne obsecro herclc idöueiis,
98 Danista qid sit, genas quod irnprobissiuniuiist?
99 TH. Non ego pol istuc curOj, qul sit, üude sit;
100 Jd i'ölo mi actutuni dici, id nie scire cwpeto :
94 OiLod illud nviscntumst? TR. liuice debet PIii-
lolaches
95 Paullüni. TH. qnajitilltini? tr. quasi quadra-
irintd minus.
96 2^H. Paulliini id quidcnist ? TR. ne säne id
luidtiun censeas.
101 TH. Adeo t'tiani avgcnti faenus credituni audio?
De singulis quam potero brevissune dicarii. Vv. 90.
91 sie fere scriptos Palatini Codices exhibont: obsecro
herclc iubi Obi argentiini obosini purae beluae. Obici, .
quod est in interpolatis libris , Italorum coniectura re-
dintegratum est. Coinmode inventiini, sed pcrpcrain
collocatum huic ab Canierario ascivimus. — V 92 non
videtur Theuropides Inbeani inteiTogare posse. ]Non-
dum cnim ante atidita Tranioiiis vcrba , qiiil)as hie nc
])lane quidcin et simpliciter quid iubeal eloqiiiuir, id
agi reseierat Theuropides, ut argentum solvcretui-.
Eaque ipsa caussa est, cur suura ilhid iussuni, quod
novura et inopinatum ero acciderat, paulluixi variata ora-
tione scrvus statim repetat. Vt sie saltem mirabundo
seni interro£;aiidum fucrit: argentum obicere iubcani?
similiter ac v. 103: TR. die te daturuni. TH. egOH di-
cani dare ? quanquatn ibi et plane locutus est Trauio
nee profccto lani quam hie praeter exspectationem
Theuropidis argentum ab hoe pt-liil. Ergo evcidisse
ab initio versus Quid eonieei. ei honiiiii. quod sub-
MOSTKLLARIAE PLAVTINAE. 493
ieti, tametsi non est in cotlicibus, tarnen In ne vulga-
tani (^iiitlem scriptuiani tuentur: naui iahe in lioiniiU
Decurtatus habet, Vetus autem iahe in /toi/ii/te a ])i'iuia
manu, a secunda iuben honiini. Hoc autem ipsum cave
uUi usui esse putes : non magis eniiu hie ullus inter-
rogantli formae locus, quam v. 104 Tranio potuit di^
cisne pro die respondere. — V. 93 etsi non vacat of-
fensione — petior anapaestus ante vocaleni : (nani in-
e])tns sit qui de tribracho cogitet:) tarnen patiendum
putavi, quia non inveni qui tollerem. (Goniicit Herman-
nus perpetiar a poeta sciiptum esse: videri enim ar ter-
nilnationem produvisse Plautum.) — V. 99 pol adieci,
V. 100 actntuin. Tlieuropidis verba iinde sit, quae
negotia interpretibus faeessunt , ad Tranionis iüa spe-
ctant : gemis quod improbissiunumst : luditui* enim
ambiguitate genus voeis. — V. 94 cur huice scripse-
rini, alio loco dicani: uberiorem enim boc disputatio-
nem postulat. — Versus 96 liemisticbia transposui de
elegantissima Aeidalii divinatione, qua non videmur su-
persedcre posse. Nihil vel hie vel in reliquis, quos
modo tractavinnis, versibus Botliius profecit.
Atque hoc quidem traiectorum versuum exemplum
satis simplex expeditumque est prae alio quod est in
eadem scena. In qua quo longiiis versus initiuni re-
grediare, eo plus turbatum reperias. 3Jultis enim mo-
dis depravatum illud est colloquiuni, quod a v. 4l ad
83 Tranio et danista pertexunt. Sed jjrius quam id
agamus quod professi sumus, de modica lacuna monen-
dum est. PSam versu quidem 59 poslquam njinabun-
dus danista dixerat iain hercle ego illiinc nominabo :
(temere enim Botliius praeter libros iaui hercle illiun
ego nominabo-^ cavillatur Tranio eonlumaciter respon-
dens enge strenue! beatits vero es nunc qiiom clamas.
Ergone clamaverat danista ? (siquidem illud Tranio, non
494
viir. DK Tvnn.VTo scenarvm onniNE
heatus eris si claniahis dlxit.) Quid igitui- et (iiiniido?
All P/ulo/ac/ie claiiiaverat extra versuin? Nun is Inil
profecto mos aiiti([iiorum , iit aut plura, qiiani (imxc
ipsis versibiis poeta expressisset , faLulae personae lo-
querentur, aut qiiae ab his ille proiiunliaii vellet, nou
etiara versibus comprehenderet. Sed acrins etiain in-
stamus. PSani quod v. 88 Theuropides Quid Philnld-
chetein ait gnatiun coinpellat meiini*) Sic et praeseriti
tibi J'acit coiiviciuin, illud quo tandem spectare di-
camus ? Commemoraverat danista Pbilolacliftis noirien
secum locutus v. 33 : sed Philolachetis eccuin sen'om
Tranium : item e Tranione v. 46 quaesierat simplieiter
iihi Philolaches est: illucine igitiir respexisse Tbeuro-
pidem post quadraginta versäum intervalbim credibile?
Et ut id quidem credas liberaliter , ipsunme coinpellat
verlium eo valere potest ut nibil sit nisi nomine dice-
re, nominatim commemorare, an in cum potius cadit
usu prorsus constaiiti , qui appellans aliquem revera
alloquatur? Ex bis igitur, nisi vebementer fallimur, con-
sectarium boc est, ut aliquis inter v. 59 et 60 versi-
culus interciderit, quem vebit lioc exemplo redipisci
licebit :
59 DA. lani liercle ego illutic noinindho. TR. enge
enge streuue.
DA. Ileus Pliilolaclie , exi huc intus: faenus
reddito.
60 TR. Bedtus i'ero es nunc quom clamas. da.
uieüni peto.
Vcl mca caussa Ileus Phdolache, exi: te 3Iisargjrides
vocat : vel Ileus P/nlolache j exi: argc/ituin reddcj
"■■) meum, quod a codicilms aliesf, recte addidil Camcrarius. liicptiunt
qui ferox cum l'ylade adiiciuut.
MOSTELLAUIAK PLAVTINAE. 495
PJi/lolache : vel iit simiil oniittcndi caiissa quaedam pa-
teat : Ileus Plidolaclie, exi: J'acjius proinissiuii veto.
lain \ ero qui rede acstiiuare volet, iusluiie ordiiic
tarn prüll\a tainque varia Tranionis danistaeque altcr-
calio procedat, el praeter cetera illud ubique teneiiduiu
est, quud et res ipsa postulat et cunimaxime ars Plau-
tina siiadet, ut pedetentim et taiiqiiani per gradus qtios-
daiii a sedaliore affectu ad maioreui aninii concilatiü-
neiii Trauiü progrediatur : deinde autera ut sinsulac
serinuuuui illorum partes ita invicem sibi adaiiteiUur
continuenturque, ut vero senteiitiaium vinculo eaquc
necessitudlne, quae ipsi sensiii buniano consentanea sit,
inier se contineantur. Talern auteiu ordineni , ut nunc
res est, desiderari nun fugit Pistorem et Bothluni : qui
quüd paucis quibusdam transpositionibus nihil tanien
egerunt, eo factum est quod in singulis liaeserunt nee
cuncla simul tanquam sub unum couspectuin subiece-
runt. Quod nisi feceris, difficile est non errare : quippe
tani brevia concitatae sermocinationis niendjra fatenduui
est, ubi per se spectentur, non unum ordinem admit-
tere, sed multis modis non inepte disponi posse. Sed
ordiundum quidem nobis quoque est a singulis. Ttacpie
liinc proficiscar, quod v. 57 danisla quaerit : quin i>os
mihi faenus datel fluid nuganUiiil At promiserat
Tranio datuiti iri v. 53: ergo non illud potius qiiae-
rendum erat sirapliciter , quam hoc: cur differtis , nee
statim redditis? Sed tamen hoc ad nostram quidem
quaestionera levius: nihil enim proclivius quam intruso
ab interprete faenus nomine illam ipsam notionem,
quae est statim ^ ilico , expulsam credere. Gravius est
quod post sat placida Tranionis verba v. 58: lierclc ne
tu ahi modo j, ausculta mihi, danista statim nulloque
transitu facto ad nominandum clamabundaque voce com-
pellandum Philolachetem pergit, subiungit autem midto
496 VIII. DE TVRKATO SOEXARVM ORDINE
leniLis dicta ninltos inc Iioc pavto iain dies fiusLv(ü)iini,
qiiae et quod leniora sunt et quod caussam contineiit
clainandi, praeiiiitti potiiis opuitebat. Quin longius per-
git ratiocinaudo dnosquc intcgros vei'sus addit: rnole-
stiis si siun , reddite argentiun ^ ahiero ; respoiisiones
omnes hoc verhiun eripit : qualls verbositas nee in illiiis
mores cadit nee a reliqua liorinn sermonum concinna
aequabilitate commendatur. Et quanquam consentaneum
est sane eum molestum esse Tranioni , tanien cur ibi
potissimum id commemorat , ubi molestia ei nulla ex-
[)robratur, ubi autem exprobratiir {iie sis inolestus v.
72), non commemorat? Permire autem subiicit Tranio
V. 64 sortem accipe , idque ubi ille detrectavit , sex
post versibus denuo profert. Et quomodo profert? ut,
cum antea danistam accipere sortem iusserit, nunc ni-
liil nisi poUiciturnm esse sortem Pbilolachetem dicat:
modo recte de v. 70 capite 11,^.3 statuerimus. Hocine
rectum et rationi conveniens an perversum atqne adeo
praeposterum? Post danistae autem respoiisum iinmo
f'aenus, id priniiun volo^ quid est cur subito in iracun-
dissima verba Tranio v. 65 sqq. erumpat, quibus misso
placandi danistae consilio iaui infestum animuni palam
profitetur et adversarius adversario obsislit? Non illa
potius danistae verba exardescendi iusta caussa luerant,
quam quod Philolachelis iJle nomen claraaveiat: hoc
enim non potuit Theuropideui lagere: haue igitur
oportet caussam esse , cur permidcendi aniovcndique
faeneratoris spe omni abiecta a proniittendi blanditiis
ad denegandi repudiandique eonluraelias Tranio rej^ente
transeat. Progrediraur ad v. 73: tu solns cvedo faenorc
ars^entum datcis. Ei hie non posse suum locum esse
pridem perspectum est. Nam saltem praeponi versui
72 {niolestas ne sis: nemo dat : age quid /übet) dc-
buerat propler candem rationem quam vv. 61 et 59.60
MOSTELLAP.I.VE PLAVTINAE. 497
supra adhibuimus; nee ullo vinculo el nectitur proxi-
mus danistae versus: ceclo J'aenus e. q. s. Ipsa auteni
sententia liaud ambigfue cum iubet cum affiuibus vv. 76.
77 consociaii : yi:/e»«j- illic, faeniis lue. nescit quideni
nisi faenus jabidariev. Porro non videoi* iusto seve-
rior G?,?<G, cum displicere interrogandi formam versus 75
censeo mediis rjuidem imperativis interpositam : cedo
fdcnus, redde faenus , faenus reddite j date mihi fae-
nus. Haec prorsus ita coui[)urata sunt, ut diversis re-
sponsis videaiUur iuiperativi atque interrogatio disper-
tienda esse. Postreino nou est veri simile bis rixis
fineni iuipositum esse boc danistae versu : non edepol
nunc ine tu istis verhis territas. Nam nee satis est
verbis id pervicacissimae indolis veteratorem profitcri,
sed re comprobare oportet: nee poetae arti convenit,
non ei puiius orationi , in qua reapse faenoris toties
petiti nienlio bt , quam ei, qua propemodum obaiu-
tuit petitoris impudenlia , baec continuare Tbeuropidis
nunc primiim intervenientis verba : quod illuc est fae-
nus, obsecro , quod illic petit.
Has igitur tot tantasque offensiones si non patieu-
ter concoquis, sed radicilus atque adeo eradicitus sum-
niovendas sentis, noli cum ignavorum genere fortiorem
medicinam expavescere , sed v. 61 transpone post 58,
VV.6Q. 63.64 post 72, v. 73 post 77, v. 75 post 80. Qua
ratione ut plenius perspicias quam concinne e singulis
singula apta sint et ab iusto initio ad commodum finem
recte delabantur, integrum Tranionis cum danista col-
loquium emendatius infra posui.
TR. Salvei-e iuheo te^ 3Iisargjrides, bene.
DJ. Salve et tu. quid de argentost? tr. ahi
sis, belua:
Continuo adveniens pilum iniecisti mihi.
32
498 Vlir. DE TVr.BATO SCENARVM ORDINE
DA. Ilic honiöst inanis. tr. h'ic honio certest
driolus.
45 DJ. Quin tu istas mittis tricas? tr. quin quid
vis, cedo.
DA. Fhi Philolaches est? tr.' niuiquam potui-
sti mihi
Magis öpportunus ndvenire quam ddvenis.
DA. Quid est? TR. concede huc. DA. quin mihi
faenus redditur?
TR. Scio tc bona esse voce : ne clanid nimis.
50 DA. Ego hercle vero cldino. tr. ah, gere mo-
rem mihi.
DA. Qeüd tibi ego morem vis geram ? tr. abi
quaeso hinc domum.
DA. udbedm ? TR. redito huc circiter meridie.
DA. Reddeturne igitur faenus? tr. reddetür :
iani abi.
DA. Quid ego huc recui'sem aut öperani sumain
aut cönteraml
55 Quid, si hic manebo pötius ad meridiem?
TR. Imino äbi doiiiain : verum hercle dico : abi,
abi modo.
DA» Quin vös mi actutum ddte ? quid hic nu-
gdminil
58 TR. Eu: hercle ne tu hinc dbimodo: auscultd
mihi.
61 DA. Mukös me hoc pacto idm dies frusträmini :
59 lam hercle ego illum nominäbo. tr. eiige,
euge strenue,
DA. Ileus Philolache, exi: faenus redde j, Phi-
lolache.
60 TR. Bedtus vero es nunc, quem clamas. da.
meum pelo :
MOSTELLARIAE PLAVTINAE. 499
65 TR. Quid als tu ? tun , hominum öniniuin lae-
tcnuniCj
Ö6 T^enisti huc te extentdtum ? agas quod In via-
nust.
67 No7i ddtj non dehet. da. noii dehet ? tr. ne
* gvj fluidem
68 Ferri liinc potest. an vis\ nliquo hinc ahedt
foras ?
69 T rhem cxul linquat faenoris caussd tui ?
* * -^ -k -k -k
70 Quin sörteni pollicchiiur. da. Quin nön veto :
71 Reddunduuist J'aenus j fal'nus reddundumst mihi.
72 TR. ßl'olestus ne sis: nemo dat, age quid luhet,
62 ^ DA. Molestus si sum, reddite argentum: dbiero.
63 Respönsiones ömnis hoc verhum eripit.
64 TR. Sortem dccipe. da. immo faenus, id pri-
nn'unjyolo.
74 Cedo faenus: redde facnus : faenus reddite,
76 _ Date mihi faenus. tr. faenus illic , faenus
hie :
77 JYescit quidem nisi faenus fahuldrier.
73 Tu sölus j credo , faenove argentiun datas,
78 Veterdtor. neque ego taetriorem heluam
79 fidlsse nie unquam quenquam quam te censeo.
80 DA. Non edepol nunc tu me istis verhis territas.
75 Datürine estis faenus actutüm tnihi?
82 Tff. Quod illud est faenus j öbsecrOj quod illic
petit ?
Duas solas clubitationes superesse lacunae notis
significavi post v. 60 et 69 positis. Quodsi eniin ex-
candcscentli v. 65 caussara Tranioni rede dixi haue
fuisse, quod alta voce Pliilolachetis noraeii danista cla-
niasset : neque alia in his sermonibus ulla suppetit:
consentaneum est Uli ipsi inclamalioni Tranionis con-
500 vni. DE TVRBATÜ SGENARVM ORDINE
vieia coiitinnari. Aujui Traiiio ah inltio clatnai)tem ir-
ridet lanlum v. 60: Janistae autem responsum rneuni
Veto et brevius est nee satis forte, quam quo ita ilJe
exaeei-bctur , ut iatn de placando faeneratore prorsus
sibi despernndum inlelligat. Ergo altere versiculii
quodaui addlto vehit in hunc modum perrexisse dani-
stam arbltror :
nieiun petOj
Pergamnue claniare iisque dum hinc accepero.
Dcinde auteiu fierl nequit ut , postquam Tranio nihil
Jiinc fevre voteris dixit, paucaque haec adiecit: an co
progrediej'e , ut illuin exulare cogas , continuo ac sine
uUa eaussa in contrariam partem flexo animo , quod
modo negavit, ultro oüerat, sortem pro faenore sperari
iubens v. 70: quin sortem poLlicehitur. Contra nihil
puto desiderahis , si Tranionis interrogalioni : urbetn
exul liuquat J'aenoris eaussa tui? tale quiddam dani-
sta alrociter, ut in eius indolem couvenit, reposuerit:
Pol, modo mi argentnm reddat , aheat quo velit.
Nunc autem , ubi frustra de Philolachis abitu mentio-
nem se inieeisse Tranio intellcxit, ad lenitatem rccte
redit, aliquid eerte ilagilanti praestitum iri siraulans,
sortis sülutionem. Id cum ille recusasset et faenus pe-
tisset: simulatque \.Ö2 reddite argen tum dixit, eius
vocis auibiguitate utens Tranio ilico sortem ait accipe
h. e. argentum quidem nihil est cur non accipias, nam
sortis redditione iaui antea signilicavi jiosse tibi satis-
lieri. Ita quidem iterata aliquo intervallo sortis menlio
non modo nihil molesliac, sed nmltum gratiae et con-
cinnitatis haljei.
Al(]ue de bis quidem duabus dubitationibus, quas
duorum ver.suum adiectione removisse videmur, quocun-
que modo iudicabis , tantum persuasum habere poteris
(sciens enira aßirmo) , sola transpositione eorum ver-
MOSTKLLARtAE PLAVTINAE. 501
suum, e qiiibus haec scena nunc constat , illarum ncu-
tram offensionura sublatura iri. — Reliquum est auteni,
ul singula quae posuimus verba paucis lutemur. \. 41
iMisargjrides danistae nomen lepidissimnui e libroriun
vestigiis tni sarcirites et misartirites pvaeclaro invcnlo
eruit Gulielmus Verislm. I, 1. — V. 42 argejitost piae-
buit Vetus: argentos est in Decurtato, argento cum
hiatu vulgo. — V. 44 homo inanis est. TR. hie hämo
est certe libri. Quod posuiraus, et sernionis et niime-
rorura concinnitas postulabat. — V. 47 sjJlabae quae
sunt — ire quam, quorum loco lacunae spatium in Pa-
latinis, Italorum coniecturae interpolatorum debentur,
qui praeterea nunc adlecerünt. Indideni proxinao versu
haec fluxerunt: DJ. quin mihi argentuin red — : nam
ditur in Palatinis servatuiti. Recte illa inventa , nisi
quod faeniis praestat ut v. 53. — • V. 49 post ne rnr-
sum lacuna est in Fall.: clania Itali addidenini, nimis
Camerarius, quarum neutium dubium. — V. 53 iain
ahi posui pro nunc ahi, quod libri tenent. — V, 54
ac conterain Bothius, fortasse vere : qnanquam de boe
caute iudicanduiu. Mirum est in iVmbrosian{>, in cuius
hac pagina hinc paucae litterulae quaedam- legi posse
incipiunt, visum esse eontero exstare. — V. 56 verum
hercle dieo ad Tranionis verba v. 52. 53 {j'eddetur)
spectant nee ullo modo sollicitanda sunt. Eodem versu
abi geminavi. — V. 57 hie vulgo emissum ex libvts
oninibus accessit: actutuni autem pro J^aeJtus e conixi-
ctura positum , cuius caussas supra explicavimus. - —
V. 58 hiiie inserui, ut v. 51. — V. 59 illum cogno'ici
in Ambr. potuit, quod casu factum nt etiarn im inter-
polatis codd. legatur. illunc Dec. et Vet. , sed bic n e
corr. Mox euge geniinandum fuit. — Vv. 65. && ipe-
stilui partim de coniectura partim codicum fide inter
sc collatoi'um. In Anibrosiano baec legi potuerunti
502 VlII. DE TVRBATO SCENARVAI ORDINE
QUIDA . S . . UOMNIUM . OMI . UMTAETERR b.
c. : Quid ais tu (an tun ?) omnium hominum taeterru-
nie. In Pall. et ed. pv. est Quid tu homiHum oniiiium
t. (nisi qiiod Dec. hominem , ed. pr. deteir.): in Lips.
Quid tu omnium hominum d. Vides igilur homo vulgo
pvaemissum codicuni fide destitui: alioqni non incom-
Bfiode sci'ibas: Quid ais? tun, homo hominum ömniunii
t. Proximo versu te accessit e Pall., pro quo, tu Lips.
Se extentaj^e videtur tantundem esse ac se inflare, sich
breit machen. Cf. tarnen Bacch. IV, 2, 2: alieno vires
tuas extentes ostio. — Vv. 67 sqq.. in Ambrosiana
prorsLis evanidos iam attigimus cap. II, §. 3. Nimis,
inepta sunt quae e codicibus profecta vulgantui', quanx
quibus singillatim exagitandis operam perdani. Nee
Las quidem lacunas sujjplcndi opera italis successife,
qiii vacuorum spatiorum intervallis ncgiectis v. 68 quod
pro quo posuerunt , niiiil egerunt v. 69, v. 70 Quoi
in Quin mutato potius dare inseruerunt. — V. 63 dua-
rum lectionum optio data est : hoc verbo eripis et hoe
i'crbum eripit. Illud cum Ambrosiani auctoritate de-
fendi videatur, ut in quo appareant ER . . . S litterae,
alteruin tarnen ratio, si quid video, evincit verum esse,
duciraurque eo Palatinorum vestigiis , quorum in Dec.
est hoc verbo eripit, quod mircre Botliio placuisse , ia
Vet. hoc verho eripite, sed ut extrenium e sh e cor-
rectura. — Versus 73, eo quo nunc est loco nee Pi-
stori nee Botbio tolerabilis visus, potuerat quidem etiani
ante v. 77 salva scntentia collocari : postponere iccirea
inalui, ut non raediocrem constructionis duritiem leni-
rem, qua a tertia ad alteram personam. neque ])articu-
3ae vinculo trausireliu': nescit — ^ nenne te taetrio-
yem vidi. Quanto enini. concinnius haec inter se cociint:
tu solus — datas, neque te tactriorem vidi? — V. 7S
vclcrator ncquc e corruptissiijiis vcbligiis Cauierariu»
mostelljvriae plavtinae. 503
extricavit : uetvo te nequc Dee. , J'etro tene quo Vct.,
uetero itlem in margine^ uerro te neqae Lips. , ueuto
te neque ed. princ. Miruai' est autem quod in Ambr.
apparet liuius versus initiam: UNO . . INEQUE, quas
llttcras frustra quaesivi qui expedirem. — V. 80 me
tu istis vulgatur e Decurtato quique ex eo Codices
pendeut: me istis tu ed. pr., Jiie tu tnis Vet., me istis
Ambr. Qui et me et tu servare vohierit, nobiscum
transponat tu me oportebit , quem ordinem certa lo-
quendi consuetudo efflagitat. Quanquam pro tu me
istis poteris etiam med istis secunduai Ambr. , vel tu
tuis me sec. Vet, Post huuc qui vulgo sequitur ver-
sus 81 : Calidum hoc est, etsi procul abest, uviti male^
de eo p. 490 dictum est. — V. 82 illud pro illuc re-
vocavimus e Vet. Dec Ed. princ. — Mox obsecro quod
illic petit solus Vetus servavit , quocum nunc Ambi\
facit: relio[ui turpissima perturbalione et sortem dabit
c v. 84 buc quoque inferciunt. — Ccterum potiora
tantum attuli et quorura promptus ad emendanduni
usus, reliquam scripturae discrej^jantiara cum eis quO/-
vuua id interest olim communicaturus^
E P I INI E T R V M.
Ad 11. 445. 461.
De corruptissimis scenis III, 2 et IV, 1, qaaraBa
emendatio propc Herculei laboris est, quantivis pretii
luelelcmata sua ion<£e inüeniosissinia nobiscum Godo^
fr ed. US Hcrmanuus beuevolentissime commuuicavit.
504 Vm. DE tvrbato scenarvm okdine
Qiiae ut communl litlerarum commodo hoc loco seof-
sum propoiierentin* nullaque earum dubitationum signi-
ficalione facta, quas de quibusdam locis nobis subwatas
esse non diffitemiu", deberi et ipsorum praestantiae tan.-
tique vii'i auctoritati et nostrae modestiae visum est.
Hoc unum silentio non pjactermitteudum, versäum III,
2, 34 sqq. in Vetere codicc (cuius lacunae in ceterls,
non suppletae) hanc esse speciem :
SI. Die qjn>} id est
TR. loquar;-
SI. Sic decet morem geras
siniul
Vita quam sit brevis cogiti^, . . . Q^id
Ehern nix tandem percepi super his rebus 7iostris te loqui — ;
})anc autem speciem eorum versuum, qui paullo infra^
sequuntur 53 sqq. :
ad ar
Velim ut u . . uelles Irannios est negocü TR. eloquera
Erus nenit peregre uenil SI. Tunc Cor tenditur
Inde ferriterium, poslea etwa obsecro
Ne indicium ero facias meo SI. e tue ne quid metuas nihil sciati
V. 53 ut tu uelles correctum est m. sec. , item traji-^
nio.f^ pro tranniof. — En tibi igitiir ipsa verba Hcr-
manni.
„In dor Stelle IV. 2, 2. ff, glaube ich nicht, dass
kretische Verse zu suchen seien. Diese Versart liegt
meistens so rein da, dass man für die eine wie für
die andere Art kvetischev Verse hier doch zu zahlrei-
che und zu grosse Licenzen annehmen müsste. Viel-
mehr bin ich völlig überzeugt, dass diese Verse icun-
hici septenarii sind, die aber freilich mancher Verän-
derung bedürfen. Ein Versuch der Berichtigung, den,
ich folgen lasse, wii'd sich, wenn ich im Ganzen recht
gesehen hätte, leicht aufs Reine bringen lassen.
s£. rnaiic tu dtquc assiste hie ilico, PhanLscc, et
resvicc etiain^
MOSTELLARIAE PLAVTINAE, 505
PH. molcstus ne sies milii. sE. vide simia ut fct^
stiilic.
PH, mihisü/n: Übet viihij slinia si sum^ ess^c, quid
tu id curasl
sE, mcinesne tUj, impure ilico paras.ite? pn, cjui
parusLtus
5 sumi SE- tibi ego enim dicänt^ cibo perduci pQ"
tcris quöw.
feröcem te jfacLs j quici te erüs tuus tani (undt.
PH. vahj,
oculi dalent. sE. cur! ph. quia mihi fumus m&-^
lestus., SE. tdce sii\
faber nugarum plumbeos qui cudere soles iiummos,
PH. Jion pol potes tu cogere me^ ego üt tibi ma-
ledico.ni.
XO novit me erus. se. sudm quidem. pol culcitellain
oportet.
pH. si sabrius sies quidem^ pol tu mihi male non
dica,s,
SE' quaeso herele j Phaiiisce j äbstine sermoriem
de istis rebus,
PH. tibi obtemperem , cum tu mihi nequeäs ? s.E.
at iiiecum i advörsus.
^H. faciam et iarti pultabö fores. heus ecquis,
ecquis htc est,
\b qui mdjeumam his iniüriam J'oribüs dej'endat.2
ecquis 1
nemo hmc quidem huc exit foras : ut esse ädde-
cet nequani hömines,
ita sunt: sed eo magis caüto opust, ne qui illinc
male me mulcet.
Die Verse 11. 12 habe ich so uuigestelh, weil sonst
tlle Reden nicht auf einaiuler passen. Doch könnte
wohl auch der Fehler liefer liefen.
8
506 Vlir. DE TVRUATO SCENA.RV1M ORDINB
Eine grosse BeJenkllchkeit liabe ich bei deai
Verse eia mastigia. Dass er weder da , wo ihn die
Handschriften haben, noch da, wo ihn Gamerarius hin-
gesetzt hat, stehen kann, muss Ihnen jederman zuge-
ben. Aber so scharfsinnig auch der von Ihnen ein^e-
schlagene Weg ist, so kann ich mich doch nicht über-
zeugen, dass er an dem Orte gestanden habe, dca
Sie ihm anweisen. Tranio will dem Simo das Miihr-
chen aufheften, das er ihm hernach erzählt. Dazu
Avar nichts weiter nöthig als zu sagen, dass sein Herr
zurückgekehrt sei. Dass er sich stellen sollte, als er-
schräke er plütilich, indem er in der Ferne den Herrn
erblickte, ist mir eben deshalb, weil es kein iMoment
für seinen Zweck abgiebt, nicht glaublich*). Auch ist
die Anrede mit mastigia im Munde des Simo zu hart,
der überdiess auch keinen Grund hat durch das ad me
7'edi die Aufmerksamkeit des Tranio in Anspruch zu
nehmen, da diesem vielmelir daran liegen muss, dass
Simo ihn anhöre. Ich bin daher auf einen andern
Gedanken gekommen, indem der Vers von keinem an-
dern als von dem Theuropides scheint gesprochen
werden zu können. Da kann er nun, wie ich glaube,
sehr passend ganz nahe bei der Stelle, wo ibn die
Handschriften haben , angebracht werden. Ich wilt
auch dieses Stück so, wie ich die JMetra wahrzuneh-
men glaube, hersetzen, wenn auch ein ohne kritische
Hülfsmittel gemachter Versuch der Berichtigung bedür-
fen wird.
SJ. sdlvos sisj Trdiiio. tr. iit vales^ si, noiv
male.
*) De mea quidem sentenlia uon siinulat illiul Tranio , sed revcra
appropinquanteni erujn conspicit iiiclamantemquc aiidil, eaqiie re
perlerrefactus est. Nee a Simone masügiam appellari Tianio;-
ncm volui, sed al) ipso Tlieuiopide liaco verba pionu.nliari.
MOSTELLARUE PLAVTINAE. 507
iija'ul agis? tu, hominem dptumum teneo. SI4
amicc Jacis,
ci;iin me laucfäs. tr. decet ccrte. si, (it Iiercle
aütein ego
^ia{it bonum tcneo sei'vöm. TR. quid ita j, mt
Simo ?
si. quid jnubcl quam mox , tr. quid est? sf.
quöd solet ficrif
fR. die igifur. SI. aüdias irnpj'oi^isO:. TR, quid
est ?
j^eicij, inastLgia, ad nie redi : iani isti ero.
qiiüd J'acitis vosl'' sed, ut verum iam, Ti'dnio,
loqudr j sie decet te: ut hamines sunt ^ ita
niorem
gerds, vita quam sif bj'euLs,, cogita. tr,
hem te
yijc tdndem percevi supev his rebus nostris
loqui. Sit ruusicc hercle agitis a-etatem, ita.
i'it vos
decetj, vino et victu,
piscätu p/^oboj electih vitam Colitis.
TR. inimo vita nöbis antehdc vita erat : nunc
nobis oninia istaec simitu excidcrunt.
Sf. quidum ? tr. ita hie öppido occidimus omnes,
Simo.
SI non tacesl pröspere vohis cuncta iisque adhuc
processerunt. tr. ita ut dicis^ facta haut nego.
tios probe ut völuinius viximus : sedj Sitno,,
mihi ita nunc vcntus navein deseruit. si. quid
est?
quo modo ? TR. pessumo. si. quaene siibducta
erat
tiito in terra? tr. hei. si. quid est? TR. nie
luiseruiUti ego occidi.
508 VIII. DE mostellahia plavtina.
j/. qui? TB. quin venit näins ^ nostrae ncivi quae
fr an gut ratem,
St. velini üt tu velles j Tränio: sed quid est ne^
gotij elöquere.
TR. kerus peregre venit. si. ti'ine tibi cliordai
inde in ferriteriiim :
■post in crucem j'ectd via ..,..,..
TR. nunc ego te per genua obsecro, ne indicium
hero meo fäcias.
SI. e me y ne quid metuds j nihil seiet. TR. por
tronej sdlwe.
Six projecto nil morör mihi istiüsmodi clientes.^*"
DIISSERT^TIO IX:.
DE INTERPOLATIONE
TRINVMMI PLAVTINAE.
DE INTERPOLATIONE TRINVMIMI PLAVTINAE. *)
Caput I.
Plenissimum interpretaraeiitis atqvie interpolationi-
Lus Plautum iara Godofredus Hermannus dixerat
piaefat. Trin. p. XI. E quo tempore etsi in Ulis in-
dagaiulis cum editores , sicubi \el casus vel occasio
ferret, elaborarunt , tum siugularem operam Osannus
Analecton cap. VIII. IX. X consumpsit : tarnen quan-
tum sit, quod in lioc genere sit reliquum factum, spe-
ranuis fore ut non sine aliqua miratione intelligatur.
Quam ad rem duplici vidctur disputatione opus esse:
quarum altera**) rationis diversitate discretae certisque
classibus dispositae interpolationes e Plautinis fabulis
cunctls proponendae , altera autem bac uriius alicuius
fabulae integrae cuncta exerapla secundum versuum or-
dinem uno in loco componenda sunt. Eam fabulam
voluimus Trinummum esse, ut quae Hermanni
virtute a ^^'^i^'^i^^ integritate propius quam rcliquae
*) Edita a. cioiocccxxxxiiii.
*'•■) Eam voluimus XIV esse.
6lSi IX. DE INTERPOLATIONE
omnes absit. Qüoniam autem luuic, qui est de interpola-
tione, locum univei'sum pertractare et taiitjuam cxliau-
rire prope tantundem futurum sit atque totuni Plaulum
emendare, printum qüidem id genus interpolatlonis
prorsus nunc praetermittimus , quod ampliorum acces-
sione additamentorum continetur: quales liabemus Poe-
nuli scenam extremam, quacum ut similHmum compo-
sniaius Andriae Terentianae exitum in paucis codicibus
servatum. Non magis autem in singulis vocibus haere-
binms bvevibusque versuum particulis saepissime ex-
trinsecus intl'usis : qualibus vix ulbis est veterum scri-
ptorura über quin mala graranialicorum librai-iorumvc
vel sedulitate vel incogitantia manifesto dep^a^atus sit.
Quanquam hoc ipsura genus rainime nos fugit quantaui
vim habeat , quo eis, qui in codieum fide salutem
omnera veterum sCriptorum repositam putant, etiam
graviorum amplioruraque ititerpolationum proljabililas
persuadeatur. Quid eniui? ist! quidem si breviorunl
glossematüm insignem esse multitudinem non profccto
alia nisi codieum suorum fide compererint, quo tan-
deiti argumento negabunt eiusraodi glossemata cüuipliuM
in uiio aliquO loco coalescere in aliquanto anj])lius
additamentum potuisse ? Et tamen qui satis esse libe-
rales in illo genere solent, eosdem in altero saepenu-
mero reperias ad coneedendura sujiia quam credas
ignavns. Horum igitur potissimum caussa ad eas tan-
tuni interpolationes lianc pertinere disputationem vo-
lulmus, quae in integris versibus Plauto supposi-
tis cernuntur. Quodsi ne in boc quidem genere eo
munimcnto destituti videbimur, quod solura esse fii-
mum multumque superare rationis neccssitatem et libci'i
viu» iudicil njale creduli IUI diclitant: id cum cctcro-
rum codieum iraclalloni paullo diligenlioi'i tum Ambro-
siaul libri bencficio debctur. Cuius cum par sit prae-
TRINVMMI PI.A.VTINAE. 513
staiitiae auctorltas, nescio an futurum sIt ut tanto prae-
sidio tuti nou imtiierko impugnare etiam eos versus
existiaiemur, qui cum suapte natura certam interpola-
tionis suspicionem moveant, exlernas tarnen noviciae
originis notas nullas liabeant.
I.
Trinummi I, 2, 32 sqq. haec habes Megaronidis
vei'ba:
quid igitiir rogitaSj tene ohiiirgiteml
Nisi tute mihi ine ceiises dicturum male.
jVam si in te aegrotant artes antiquae tuae,
35 Sive iinmutare vis iugeniuni morihus,
Ant si demutant mores ingenium tuunij
Nenne eos antiquos servasj, ast captas novos,
Omnibus amicis morhum tu incuties gjavem,
J^t te videre audireque aegroti sient.
Haerebat in bis iam Acidalius et optitiio quidem
iure baerebat, transjjositoque v. 35 post 36 et aut rau-
tato in et putabat et sententiam vagam, necti et tav-
ToXojlav sinnd castigarij sie quidem: Nani si in te
aegrotant — j Ac si demutant — j Sive immutare — ,
Neque eos antiquos — . Bimemhris enim ait oratio
nunc et sensus sie disparatus : sive seculi huius con-
tagio malus evadis^ sive sponte a bonis desciscis. Cu-
ius mendnum prins priores duo versus ^ alterum diio
posteriores complectuntur. Sed ne boc quidem arti-
iicio ullo niodo nobis salisfit. Inficetissime iteratur
mutarc verl)um5 bingtiida est locutio immutare vis-^ non
exspeclaLur sive, sed aut parlicula de Plautino quidem
usu. Deinde quid isla sibi locutio velit, immutare in-
genium moribusj baud facile expedias; dicendura
erat siniplicitcr aut immutare mores aut immutare in--
33
5l4 IX. DE INTEKPOL.VTIONE
geiiiinn j ad hoc autem nomen acconmiodanda proximi
versus constructio sie: neque icl aiitiqiium sei^vas. De-
nique quattnor illorum versiuim priuiiis quid taiidem
pei'linet ad. vim perniciosaiii corrupü saeculi? Nam sie
potiiis, ut contrariorum opposilio qualis esset plane
perspiceretur, iiistituenda oratio erat: nam si demutaiit
mores ingeuiiim tuiun, ut in te aegrotcnt artes anti-
quae tuae. Praeterea nee transpositnm quicquam in
veteribus libris , et scriptum in omnibus sin immu-
tdve pro sive immiitare. llbid sin apparet ab iuipe-
rito interprete aut si partieulis ascriptum esse, totuni-
que versum nihil esse nisi ineplam explicationem pro-
ximi versus. Atque hoc ita esse, si qui rationi nolet,
credet certe Ainbrosiani testimonio, in quo eiectis glos-
sematis continuantur v. 34. 36 : Nam si in te aegro-
taut artes antiqiiae tuae , yJut si demutant mores in-
genium tuum. Et sie quidein eandem nacti sumus
bipartitae sentenliae conformatioaein , quam commen-
dabat Acidalius , ita tamen inverso ordine , ut a spon-
taneo niorbo ad vim contagionis transeatur.
Quid autem illud esse dicamus, quod parum pro-
fceto conciniie uno versu piiiis sententiae membrum,
duobus coritiuetur alteruni? Et ut mittamus post an-
tiquas artes moleste repetitam antiquorum morum
iiotionem , qui tandcm illa ast captas novos rcetius in
posterioris conveniunt quan> in prioris versus ai'gumen-
tum? Accedit quod, qui v. 36 mores dicuntur h. e.
communis labes et publica corruptela (prorsus nt IV,
4, 30.37, alibi), ii caussa morbi cogitantur. Quodsi
eos proximo versu non antiquos servari Megaronides
ait, apparet minime iam eadem significatione mores ac-
cipi, sed comnmui potius notiöne, qua ingenii vel in-
dolis potestatem aequant. Vt sie sallem dicendum
poetae luerii: Nam si in te aegroLant artes antiquac
TR[NVi\lAI[ Pr.AVTINAE. 515
tuaCj JVcc/ne eas ul nntcliac se/s^'cis., sccl captas fiovasj,
jtut si c. q. s. vel siiiiili ratione ali'qua. Vides quam
omnia disconveniant , quam autem concinne profluant
resectis pannls additiciis:
quid tu igitur rögitas^ tene ohiiirgitein?
JVisi tu nie mi kirnet ccnses dictui^um male.
Natu si in te aegrotant ärtes aiitiquae tuae,
Axit si demutant mores ingeniüm tuum,
OuiJiihus aniicis morhuni tu i/icutics gravem,
T t te videre audireque aegroli sieiit.
Quoi'um ])rlu)o versu tu receplmus ex Aml)vosiaiio :
altero autem tu nie mi/iiiiiet sciipsitnus pro tute niilii
me , qiv.il j, si e tribus illis pronomiiiibus , tu _, nie et
milii, unum efferendum est gravins , ipsa oppositioiils
ratio illtid qaod suasimus llagitat. Neque cnim Calli-
cles coi^italur alii cuiqnam opj^ositus, qui idem censcat,
sed opposita sunt sibi male dicere et aliis male di-
cere. Saej)e illae pronomiiuim formae , quae in met
exeunt , apud Plautum vel oblittcratae sunt, vel in
canssa erroris fuerunt. Sic egomet forma restituenda
Trinummi II, 1, 3 :
Egomet me coquo et niacero et dej'etigo.
Vbi Hermanne fraudi fuit vulgata scriptura egomet me
concoquo y ut in suam editionem veciperet ego me et
concoquo: illa autem etsi in editione principe et Lip-
siensi codice est, tamen ntero errore prodiit ex egomet
me coquoquo , id quod in Decurtato Vrsinlanoque le-
gitur^ egomet me coquo soli servarunt Velus et Am-
brosianus. Contra I, 2, l47 reponeiidum ex Ambro-
siano :
Ego mä fecisse confiteov^ Megaronides
pro vulgato egomet fecisse; sed sinud liaec cum su-
periovibus nectenda sie correclis: Ilaec, sivG recte sea
516 IX. DE INTERPÜLATIOXK
vervorse Jdcia sunt, Ego nie e. q. s. Mltto alia eiiis-
dem ^eneris ionge plurima.
Cetcriim noli rariorem ast fortnani mii-ari ab in-
terpolatore intrusam. Nam in Baccliidiim qiioque sup-
pnsidcio versu III, 4, 22 .luiiiime vulgaris sed autem
particularum coniiinctio solis debetur grainmaticis. *)
Ciiius queniadtnoduin duo tanluni praetei'ca exempla in
promptu sunt, Rud. II, 5, 15 et Trucul. II, 3, 14, ila
etiam ast forma, non inlVequens ea cum in vetustissi-
ma latinitale tum apud posteriores poelas, prorsus au-
tem aliena a Terentio, l)is tantum in Plautinis liliris
hodie exsLat, Capt. 111,5,25 et Merc. II, 1,22, prae-
tereaque probabililer in at parliculae locum metri
caussa a Bolhio substituta est Merc. V, 3, 4 et Pers.
II, 2, QQ. Verum enim vero liaud scio an ulterius
progrediendum ac ne proptcr grammaticam quidem ra-
lioncm tralaticio illi in Trinummi versu ast fides ha-
benda sit. Elcnim in bipertito enuntiato, cuius prius
membrum negallvum sit, posterius autem non diversiiin
a priore subiectum habeat, non memini alterura mem-
brum ab at particula nisi ita ordiri , ut vis quaedam
etbica accedat e loquentis animo profecta : velut cum
nos aber wohl, aber allerdings dicimus. Haec enim
vera ratio est eorum quae in Handii Tursell. T, p. 426
congesta babes, ut Tulliani illius: non cognoscebantur
foris, at domi, non alienis, at a suis. Quodsi simpli-
citer tantum eius rei, quae modo ncgabatur, contrarium
affirmatur, nee vis omnis sententiae in hac ipsa affir-
matione consistit, non est at particulac locus, sed usur-
pandum sed. Licet Tulliauorum vim verl)ürum hac
conformatione sententiae assequi: etsi non foris cogno-
scebantur, tarnen cognoscebantur domi, vel planius
*j De quo supra dictum est p. 423.
TIUNVMMI PLAVTINAE. 517
etiam sie: quo minus fbris, eo magis cognoscebantiir
tlüml: qunlis conversio construclionis In Trinuinuil ver-
Stur» accomniodari iicquit. Nulla enin» gravior vis op-
posilionis eo seiililur, quod adiieitur captas novos, quo
idem, quod dietuni erat aiilea , deserihitnr tanlum ab
altera parte et quodammodo suppletur. E quo intelli-
gitur dicenduui fuisse: neqiie eos antiquos scj-^'as, sed
captas noi'os , ipsaque illa ast partieula interpolatoris
luanura prodi.
II.
Trinummi I, 2, 52 sqq. haec vulgantur :
MEG. Jlabcn tu amicani mit J'cLiiiiliarein quem-
piain,
Cut pcctus sapiat? CJL. edepol liaud dicdrn
dolu.
Sunt quos scio esse aiiucosj sunt quos suspicor,
55 Sunt quovuni ingenia atque aninios non possum
noscere,
y^d ainici pavteni an ad inunicL perveniant.
Sed tu ex amicis certis mi es ceitissunius.
V. 56 Hermannus correxit per\^enant , ad quod
proxifue sane aceedit Veteris cod. seriptura pervenat.
•Sed quid tandem omnis isla sibi loculio vult: ad ainici
an ad inimici parteni pevveniant? cuius quot verba,
tot propemodum sunt incommoda. Nam pritxium raire
alque insolite dictum est ad aliquam partem pervenire.
Ac pevveniant verbum dubilalioneni iam Äeidalio mo-
■vit, qui pertineant polius expetebat : aptissime- id qui-
dem ad sentenliam, ad numerus importunissime. t e-
rendum prius illud censerem, si hoc ageretur, ut pror-
sus pervasisse et penetrasse usque ad ceilissinaoi'uiii
sive amicorum sive ininiicorum paileui quispiam dice-
518 IX. DK INTERPOLATIONE
rctur figurato vocabulo, Atqul lioc iion quaclrat pro-
fecto in corura genus, quos tertio loco Callicles coin-s
meraorat, Nara cum tria videatur genera liaec signifU
care, eoriim quos sciat amicos esse, eorum quos suspi-!
cetur tantum li. e. quos inagis credat quam non cre-.
Jat , eorum deuique de quib,us, silj[ prorsus non coii-
stet: iiimium est nee ralloni convenieus , non per ve-
nire ad verorum dlgnilatem amicoruni eos dici, qui ad
cum tanquara gradum voluntatis ne aspirarunt quidem:
nam qui quidem aspirarunt, ii ad ipsuni geuus medium
perlinenl. Vt hoc potius dicendum fuerit: sunt ^ quos
scio esse amicos; sunt quos duhito nmn ad amicoruni,
jjartem pe r venire dicam ^ sunt^ quos in andcorum an
inimicorum numeruni venire credant, prorsus nescio.
— - Atque haec ita disputavimus , ut a tralaticia versus
55 {Sunt quorum ingenia e. q, s.) et scriptura et in-t
terpretatione proficisceremur. In cuius locum tamctsi
satis sane diversam rationem substitueiidam esse dili-
gentior disquisitio sententiae docebit, nihilo tamen ma-
gis illum, a quo exorsi sumus, versum tutari iicebili.
Omnino enim falsissimum est, quod supra largiebamur
tantum, tripertitara esse CalJiclis orationem: veroque
iudicio *) Camerarium, qui tertium ilKid sunt versui 55
praemlssum deleverat, secutus Beckerus de com. Rom.
fab. p. 7 duo tantum gencra contendit recte cogitari,
alterum eorum quos Callicles sciat, alterum, quos su-
spicetur amicos esse : lios enim eos ipsos esse, quorum
ille ingenia atque auimos non satis noverit. Quos si
nosset, non suspicaretur, sed sciret. — At vero, iiiquit,
etsi quos suspicatur tantum, profccto non pernovit,
hinein e altera ex parte hoc consequitur, ut quos homi-
*) Cuius iniror veiilatem noii pcispeclum ossc ab C V. llciiiieiuim
Kpliein. lilt. Ilal. a. 1838 lu. lau. p lU).
TPxINV.MMI PL.VVTINAE.
19
lies non possit noscere, propterea illico susplcetur aiiii-
cos esse? — Quid auteu) ? de hominiimne generibus
sermo est, quortim sane non triplex tantura, si voliin-
tatem spectas, sed quintuplex adeo lieri partllio potest,
an de amicorum potius et ftirailiarlnm, de qnibus solis
Megaronides quaesierat? Atqui in horum quidera non
magis quam in inimicoruni numero habert ullo modo
ii possunt, qui ad utram partem pertineant jdanissimis
verbis ignorari dicatur, nee suspicando niagis quam
sciendo possunt. Ergo igitur duo simul bac arguraen-
tatione efficiuntur: ut et sunt voculam a v. 55 seiun-
gendam esse, et ineptam esse versus 56 sententiam ap-
2)areat. Pro qua talis potius, si modo aliquid, exsj)e-
ctatur: sunt qiios stispicor, f/uorum tauten ingcttia at-
(jue aninios non posstua noscere^ ccrtine an non satis
cej'ti aniici sint. Nou sunt enim continuo inimici, qui
non satis certi amici. Nee idlo modo per praepositio-
nis iam lenita est importuuitas , multo etiam niagis sa-
nam rationem pervertentis. Cui ita tantum aliquis locus
esse possit, ut ad unam amicitiara , siuiiliter ac supra
significabaraus, velut sie referatur: ad arnieortun partem
perueniant an ad inimicorum aliqiio modo inclinent.
Quibus Omnibus aceedit , qui non potest non gravissi-
mae offensioni esse, inauditus ille usus singularis nu-
meri : ad amic i — inimic i partem^ pro quo amicorum
et inimicorum requirimus ut quod maxime. Nee ve-
renduni videtui;, ua amic am et inimic am, in quod in-
cidere cuiuspiani couiectura possit, vel ab externa sinii-
litudine veri placeat vel a loqucndi geiicre satisfaciat,
quod a vilae usu comuiunirpie consuetuiline abhorret.
Quae cum ita sint: quoniam quae in libris scripta sunt,
sauam sententiam non habent, (piae auLem necessaria
est scntentia, e librorum sci'iptura eflici nullis macliinis
potest: nihil iam restat, nisi ut oliui cxplicationis caus^a
520 IX. DE INTERPULAriOiNE
tale quiddam ascriptum esse: utriun ad aniicorum an
ad inimicornm -partern perueriiant: id autem male se-^
duli inepta mutatione iu versiculi speciera redactuiu
putetur.
Quid autem iam cOHiuncto cum insitlcio lioc ad-^
ditaraento versu fiat ? cui nee servata nee deleta sunt
vocula metvum constat. Beekero enltn cave credas
Plauto dignos tarn incondltos aecentus esse: quorum in-,
genia atqiie anbnos non passiun nöscere. Qui cum
facili ncgotio emendarl aut sie possint:
Ouorüni non possuni ingenia atque anitnos jiot-
scere :
aut sie ."
Quorum dnünos atque ingenia haud possuni na-
scere :
(nam hoc ipso ordlne eadem nomiua collocata liabes
Baeeh. III, 3, 90: Mnesiloche , hoc tecuni oro, ut iU
lius anünuni atque ingeniuin regas:) tarnen longe aJiam
in viam videmur Ambrosiani codicis memoria duci, iu
quo est ATQ-ANiMOSQ-ONOSCERE. Appai'ct , mia syllaba
forte praetermissa, voluisse llbrarium animos nequeo
noscere. Idemque pro non possuni iam ])roj)Osuerat
divinando Acldalius , aoiplexus est delnde Bentlelus in
Ter. Adelpli. III, 1, 10. Verum bis quidem praesto
erat ab initio versus sunt syllaba, qua omissa ruit rae-
trum. Nihil dicerem proclivius quam e sunt eruere
set particulam ad sententiara longe aptissimam et allhi
quoque cum sunt vocula permutatam , nisi quidem in-
elegantisslma ita et molesta eiusdem partlculae itera-
tlo oriretur : sunt quos suspicor , sed quoruni ingenia
atque animos nequeo noscere; sed tu ex ainicis e.
q. s., qualis oratio non vldetur in Plautinam concinni-
latem cadere. Et tarnen aliqua adversandi ])artlcula.
ut sed vel tarnen^ aegre caremus : sine qua languldio-
TRJNV.MMI PLÄYTINiE, 521
rem evadere sevruonem sentimus. Expetinius saltein
{jitidem particulam : sunt qnos suspicor, quorum qui-
deni indolein perspectani non liahco, — Harnai igitur
ralionum raeditatioue fatenclutn est l'acile quempiam uec
profecto teniere in eam suspicioneni atlduci, uL liuiic
quoque versum iu proximi societaleiii ascisceiidam cum
eoqiie una exturbandum arbitretur , quantiimvis per se
proba singula sint et qiialibet oflensione vacua. Quam
in partem illud ipsum valeve potest, quod insolita sane
tliscrepantia *) in aliis libris non possum j in aliis est
nequeo, quod quidem, ut vei'sui consuleretur, pro illü
inferri potuit velut ex Asinarlae recordatione , in qua
est I, 1, 19: Quid istuc sit, aut ubi istuc sit, nequeo
lioscere. Nara cum in poetae Jectione satis bene vei-
satos Plautinarum fabularum interpolatores ipsae eorum
inteipolationes produnt: tum ne Ambrosianum quidem
librum ab interpolandi contagione usquequaque libe-
rum esse certissimis exemplis docetur. Tantum autem
extra controversiam positum esse pntamus, nihil quic-
quara desideratum iri hoc quidem sentcntiarum con-
cise et graviter sese excipientium tenore :
Sunt, quos scio esse aniicos-^ sunt, quos snspicor ;
Sed tu ex arnicis certis nii es certissumus.
Nolui nirais caute dissimulare , quod sensus meus
*) Ergo non satis tuto Tiin. IV, 2, 75 :
7nsi nomen patris
Dices, non monslrare possum islos homines , quos tu quae-
ritas :
lenissiaia alioqui medicina hac uti licebit : Dices , nequeo mon-
slrare islos homines e. q. s. Nunieris etsi Hermaaiius hos pro
islos reposito consuluit , tarnen nescio an uno transposito voca-
bulo recte omnia, et siiie ulla asperitale quidem, sie piocedant:
J)iccs, non posswa islos monslrare homines, quos tu quae~
ritas.
622 IX. DE INTERPOLATIONE
sua Jebat : sed itlem niodeste nee sine tlubitaüonis si-
gnificatione tle hoc -versu iudico, qui coniunclum con-
fidentissime damnavi. Quodsi cui languidius, ut noLis
visiim, addkamentum mlnns quam nobis suspectum sit,
vix habebit, quod praeter banc versus formani cum ali-
qua probabilitate amplectatur iam supra propositara :
Quornr7i iion possuui ingenia atque animos noseere :
qua quidem ratione non poterit nou concedere boc
dubitatlonis rclinqui, quod spreta antiquissimi libri fide
eiusdemque optimi in recentioi'um deteriorumque te-
stimanio acquiescendum sit.
III.
Trinumml IT, 2, 24 (304 H.) sqq. elegautissimos-
babes Pbiltonis seplenarios:
Q^ui hoino cum aniina viele ab meunte aetcite cle^
piigndt SILO,
25 Vtrum haue esse mdvelit j. ut emn dniinus ae-
auom censeat.
An ita potius ^ üt parentes eum esse et cognatii
velint :
Si dniinus Iwminem pcpulit, actumstj, dnirno sev^
vit, non sihi ;
Sm ipse animwn pepulit , iivit _, victov victorunn
cluet.
30 Nimio satiust „ ut opust , ita ted esse, quam ut
animo luhet.
Qui animum viiicunt , qudm quos aiiiimis ^ sem-
per prohiorcs cluent.
Emendationum a nobis susceptarum bas raliones
accipe. Versu 25 utrum itane jJi'at'buit Ambrosianus ;
ceteri libri utrum id itane, unde olim effecerant utrum
is itane; Hermannus dcleta ne paiticula utrum is ita.
Ea particiila dici uequil quolics in relicpils Jibris obHt-
TRINVMMl PLWTINAE, 523
tevata ab solo Auibrosiano servclur: ut, si cliligcnlius
iiuiiiiras, uiirum quantiuii iimnlruiatur eoruni uniltiludo
cxeinplorum, quibus crediluiii est vulgari loqiiendl con-
suctiuliiie, tjualem comoedia iiiiitatur, saepissime iiUer-
roaativa emintiata orationis forma non interroaativa
ßeri. Vnde plurimorura versiuim iudicatio peiidet, Vt
pauca e iimltis afl'crara et in ipsa Triiuunrao si\bsistam,
in 11, 2, 75 ex Auibrosiano sein (jiiicl cantnri solet
restituendum ]n*o scis ; ibidem v, 85 quin comedit iu-
didem recipiendum pro qui; 11, 4, 114 Tibi egän ra-
lioneni rcddam scribendiim pro ego. Nee rede 111,
2, l6 itiine in ita ab Hermauno mutatum 5 a poeta
proleetum est
Jtan' tandeni hanc niaiores fcunam tvddidcviint
tili tibi.
Nam illa quidem ii littera constat positionera non fie-
rl ; ha/t,c aiitera aecessit ex Ambr, — Prorsus obscurata
interrogalio est II, 4, 18, ubi pro vidgato accepisti in
Ambr. est accepistine, pro hoc autem scribendum ac-
ccpsti/i^ euni eodemque codice proximo versu sie ver-
ba collücanda:
ST. iMinds qiiadraginta dccepstin a Cdlliclej,
Et die C(.tdis niancupio dbs te accepit? le. dd-
modiun.
Cerla enim adinodiun pariicula sedes in responsione ;
nulla autem offensio molossici post caesuram voeabuli.
Alia, de quibus non potest breviter dici, nunc omitto
alque ilhic redeo. Vbi v. 27 et 28 pepidit pro per-
piilit , se.rvit pro servabit ^ ser'vibit , servivit j item sin
pro si unus confirraat Ambrosianus. Sed in euudem
iam irrepserat v. 28 expulsum ab Ilcrmanno dum glos^
seraa ante vivit") item v. 29 vidgaris coUocatio verbo-«
*) Hoc glossciiia vidc quam belle Bothiiis cum si forma iunxerit in
suavissimorum numerorum vcuiistatcm :
m ipse an'imuin jtepulil, dum vii-U, viclor viclonnu cluct.
524
DK I.NTERPÜLATIONE
i'um Si tu nniiniun : quae cum rellnquenda nuperis
eJitoribus oiiniibus visa sil , perailriim tarnen est eos
sprela Hermaniii iiiversiune Tu aniinum si, quam sum-
ma horum versuum cuucinnitas commenJat, nialuisse
inelegantius 7u si aninium _, quod profecto ad memo-
riae fidem non propius quam Hermannianum illud ac-
cedit. Solo V. 30 ab Hcrmanuo recedendum ipse cen-
seo ; facilius enim e libroi'um, etiam Ambroslani, scri-
ptura Nimio satiust ut opust te ita esse (eo enim va-
let eliara Palatinorum satius tui opust) iHud fit quod
reposuimus, quam Nunio satiust j te ita, ut opus est,
esse. Nee oblitteralis ted et med formis quicquara iVe-
quentius.
Postquam de singulis versibus diximus , universo-
rum summa cxpendenda est. Ac quod verbosius sat
simplicem sententiam Pbiltonis oratio persequltur , icl
quidem, ut in sene, per sc nihil offensionis habet : mo-
do certa ratione rectoque ordine singula sc enuntiata
excipiant. Nee id negari potest eatenus fieri, ut quin-
que versibus prioribus generalis sententia quaedam
proponatur, quae ad peculiarem Ljsitelis condicionera
vv. 29. 30 transferatur ; ita enim mirum non est ean-
dem hie contrariorum Oppositionen! iterari. Verum qui
ultimo loco versus legitur , eum quid sibi \elle dica-
mus? Quo priraum ab eo, de quo cuuimaxime agitur,
exemplo subito ad ipsum genus reditur; praeterca au-
tem nihil prorsus afiertur, quod non iisdem notionibus
usus et propemodum verbis quoque iisdem sive in loco
universo proponendo sive in exemplo exj)licando iani
antea senex pronuntiarit. Nam illa : qui aniinuni \'in-
cunt quam quos a/iimus ileratio sunt herum : tu ani~
tnuni si uicisti potius quam animus te ; mullo etiam,
lauguidius haec: seinper prohiores cluent iterala ex il-
lis: vivit, victor victoruin cluet. Et ut concedam po-
TUINV.MMI PLAVTINAE.
525
lulsse post exempli commemorationem ad locum com-
nmnem non iiie|)te rediri : at non potuit hoc nisi elo-
cutlonis genere longe gravissimo, quo forlius etiam
quam ab initio vis sententiae efferrelur. Atqui cluejit
verbuin, per se quiclem sat grave illud , piius iam ad-
erat 5 pertenuis est et exills , prae eo quod erat victor
VLctoram, prohiores comparaiivus 5 prorsus inanis inuti-
Jiter inferta semper vocula. Quälern verborum ieiiAii-
tatcm cum cogitationum inopia coniunctam quis tribuere
PJanto animum iuducat? Aj^age igitur nimiam loqua-
citateni istam. Quod enim perbene , si numeros spe-
ctas , factus est versiculus, eo nihil nisi et vetustas in-
terpolationis et exercitatio inteipolatoris quaedam pro-
batur. Nam in tanta verborum sirailitudine repeti-
tae sententiae vix cogitarini de alia caussa dejiravatio-
nis, quae siniilibus alias vel fabulae vel poetae senten-
tiis in margine appositis , post autem in genuinorura
poi-petiiitatem forte illapsis continetur. Cuius generis
in Plautinis libris certissima quaedam eaque valde me-
morabilia exempla exstant, de quibus suo loco dicetur.
IV.
Trin. II, 4, 23 sqq. :
ST. Trapezitae mille drdchuinariun Olympicum,
Quas de ratione debuisti, redditae.
25 LE. JVenipe cjiids spopondi. sT. imnio quas de-
pendij inquito :
Quas spönsione prönuper tu exdctus es
Pro illo ddulescente, quem tu esse aibas divitem.
Vt rursura a levioribus incipiam, esse aibas pro
aiebas esse ab Hermanno repositum nunc Anibrosianus
lirmat. In eodem libro paullo maius spatium conces-
sum est versui 24 medio , quam cui explendo quinde-
526 IX. DE INTERPOLATIONE
cini liitcrae, quac sunt Vatione dehuisti, sufficiant. Krgo
inscrto pronomine, quod lihrariorum incuria periiiultis
exeniplis excidit , sie illa redintegra: quas de ratioue
ei dehuisti. Prologi v. 15 cum vul^aretur Dedi meain
giiatam j, recte idem pronomen suo loco Heimannus
restituit, nee Ambiosianus taiitum nunc illud luetur,
sed monstrave etiam Vetus Palatinus pridem potuerat,
n\ quo est dedieineä gnatani. Eiusdem Trinummi IV,
1, 85 libri cxliibeni: iamdudum ebriust : II Quid^is
prohare pöterit. Non boe autem, sed aliud sententiae
ratio poseit, quod sentiens Hermannus prohavi scripsit.
Sed ne id quidem satis est: confidenter mecum repo-
ne, quo ipsa prohare forma ducimur, Qiiidvis prohari
ei poterit. Tollendi biatus caussa I, 2, 121 Ileruian-
nus inserebat Uli} sed credibilius est post dot e m ex-
cidisse ei:
Quae mihi inaiidatast, hdbeo, dotein ei ündc dem.
Parum bonos accentus idem II, 2,86 toleravit:
Malta est opera op u s ficturae , qui se fictoreni
hoiium
T itae aguudne esse expetit.
In Ambrosiano codice inter opera vocem et t litlerara
vocis ficturae notavi novem decemve liiterarmn spatia
esse : e quo colligerc licet scrijitum extitisse Midtast
opera e i opus ficturae. *) ]Nisi quidem ab ipso ])oeta
etiam eleeantius sie bacc collocata fuere : Malta ei
opera est opus ßctarae. Eiusdem pronominis **) etiam
*) Eidein o]ms voci suum accciUtuii eliain II, 4, 83 redde:
De di'ite ul viileat, quid facto opus sit. '1 modo.
Vbi vulgatiir unid opus sit fnclo.
*) Trinummi II, 2, 83 cum in Ambrosiano libro quoi tu pro quoius
exstel:
Quoi tu cgcstatevi tulerarc r/s ? loqnere audacicr palri :
consccUirium est ciusdeiu sccnae versii)us Ü3 el DG cius in e!
TRlNViMMl PLAVTINÄE. 527
aliao formae vel exclderunt vcl oblitteratae sunt. Veliit
II, 1, 12 (290 H.) si omnino amplectenda sIt Herman-
niaiia ratio versuura disponcndorum , saltem adiecta ea
vocula numeros fulciendos putes:
Ldcrumas liaec mihi, quam ea video ^ ehciimtj
quia ego ad hoc geiiiis — .
Ab ipso Ilerraanno insertum is nominativum etsi per
se iion improbaraus II, l, 15 (243 H.):
Celdtimt iiidagdtor. nam quum quisquam amdt
quam.
Quam is cxtemplo sdvi sagittis percussust e. cj. s.
taiiien leliqiia cum per se veremur ut clefendi possint,
tutn ab codicum memoria recedunt longissime. In Pa-
latino enim Vetere est nam qiiä ad quod damat quam
extemplo , in Decurtato namq' ad quod clamat quam
extemplo , in Auibrosiano autem nam qui amat quod
aiudt quam extemplo. Tentari igitur servato is illo
possit: nam qui amat , quam amicae I! Is extemplo e.
q. s. Sed propius etiam ad librorum vestigia accedere
possc videmur, si non is j sed. eius excidisse statucri-
mus, sie quidem:
nam qui amat, quam amdt, quom
Eius extemplo sdvi sagittis percussust.
Vel fortasse etiam sie: 7iam qui amat, quom, qadmamatJ^
Eius e. q. s. Ceterum certiore iudicio idem prono-
men reiicimus aliis exenqjlis perperam , ut arbitramur,
intrusum. Ac II, 1, 21 (252 H.) omisso ei in libro-
rum fide acquiescendum esse ipse Hermannus postea
intellexit Elem. doctr. metr. p. 212. Item id delen-
dmn II, 4, 194:
mutato eandein constructionem reslilui :
Quid sine omni mdliliasl, tolerdre egeslalem ei volo.
'An eo egeslatcm ei tolerabis, si quid ab illo acceperis.
528 tX. DE INTERPOLATIONE
Sed si [iV/] (ilienatuv, dclümst de collo meo t
et IV, 2, 115:
Mihi [üZJ concrederetnej ni nie ille et ego illuin
nosseni dpprobe?
quo versa multo minus videmur ne particula a uobis
addita, quam post fii adiecta ab Hermanno et vocula
carere posse; quanquam ab accenUuim congruentia
band scio au etiam praestet baec versus forma:
Mihiii colicrederct j ni nie ille et ego illum no^
v'isseni dpprobe.
Additicium is babcs fortasse etiam II, 3, 7 •
Suae senectitti [i\s-] dcriorcni hienicin parat'.
et prologi v. 9 ab Herniauno quidem sie scriplo :
Tiun mi luinc is esse gudtani voluit Inopianij
a Plauto tamen, uisi fallimur, ita potius :
Tum illdnc mihi esse giidtam voluit Inopiam.
Sed satis de bis dictum: ad quae invitaute occa-».
sione nos abripi passi sumus inteaiperantius. Quod.
enim bic agitur, boc est, ut de v. 28 statuatur. Eum
sie scriptum libri ad unum omnes exbibent:
Qua spoji sione pronuper tu exactus es.
Inauditum sanaeque ratiouis pbiue expers vocabulum
pronuper ut tolleret Acidalius proponebat, (jua sinml
in quas mulalo : Quas sponsione pro nuper tu exactüs
es j idque Botbius recej)it numerorum emendandorum
caussa sie vcil)is transpositis : Ouas sponsione pro tu
exactus nüper es : prava uterque nee ullo paeto tole-
rabili eolloeatione praeposilionis. Ergo bae audacter
expulsa ab biatu sie cavit Ilermannus : Quas sponsione
nüper tu illa exactus es. Et ilbul quidem, rjuas nu-
per exactus es , quid sibi velit et qua raiione dicatur,
perspicio: sed idem adiectum .syyo//jiü/u; ablativum scire
pervelim quomodo quis iutcrpretetur , quem vix puto
ab ipso nunc Hermanno del'endi. JNec reclius giam-
TRINVMMI PLAVTINAE. 529
raaticae scllicet constructioni consuluere, qui olira vel
quam sponsiouein vel qiias sponsiories suaseruiit. His
autem omnibus iam illud addc , quod in Ambrosiano
codice ea quae disceptamus verba non post versum 25,
sed ante eum posita sunt: quales locoruni commutatio-
nes coustat saepe indicio esse interpolationura. — Eo
igitui' res esse adducta videtur, vix ut a quoqnam pu-
tem vel tantillum dubitari , quin totus versiculus e tali
fere versus 25 explicatione natus sit: qu eis pro spon-"
sioiie (vel fortasse pro qua sponsioue potius) nuper
exactus es: quibus concedendiim est non male illa
cxplanari b'revias a poeta significata: Neinpe qiias spo-
pondi: — Tinino quas depencU inquito. Ex illis autern
verbis explicandi caussa ascriptis cum versum, quisquis
fuit, efficere studeret, factum est ut pro praepositione
ante nuper traieeta barbara prodiret ac monstruosa
pronuper forma.
Trinumml III, 2, postquam Lysiteles versus 60. 61
{Tante meliust ad toleres moenia) pronuntiavit, sequitur
Lesbonici oratio, a v. 62 {Nolo ego mihi te tarn pro-
spicere . . .) incipicns, in baec autem verba desinens:
QQ Quls me improhior perhiheatur esse ? liaec fami-
gerdtio
Te honestet j me autem collutulet , si sine dote
duxeris ;
Tibi sit emolumentum honoris, mihi j quod obie-
ctent , siet.
Respondel Lysiteles v. 69: Quid? te dictatorem cen-
ses fore , si abs te agrum acceperim? duobus autera
Lesbonici versibus interpositis pergit in repudianda bu-
ius condicione, orationem pertexens Lesboniceae magna
34
530 II. T)E IjSTERPOI.ATIONE
concinnitate exaequatam, quae quidcm a v. 72 (Scio
equidem te . , .) orditiu", inde a v. 78 autem hoc exitu
in Hermanniano exemplo terminatur:
' Jd ine commissüruni ut patiar fieri, ne animum
iiidüxeris.
Quis vie improhior perhiheatur esse? haec Jaini-
gerdtio
80 Te hojiestet _, nie autem colliitidet , si ego ahs te
agriun acceperün ;
Tibi Sit emoluinentum honoris j mihi, qiiod obie^
ctent , siet.
Reiecit Hermannus praefationls p. XII eorum opi-
nionem , qui eri'ore tantura llbrariorum lios versus re-
potitos putarent; nihil enim librariis impulanduni esse,
nisi quod perfacili lapsu versu paenultimo si sine dote
duxeris e priore loco iterassent: quoriun cum nullus
sensus esset, semet e v. 69 petita verba si ego abs
te agriun acceperim substituisse. Reete autem istos
versus in antiquis libris repeti satis ex proxima Stasimi
oratione apparere, icuius singula verba totidem pro ea
repetitione argumenta esse. Et Stasimi quidem versus
hi sunt ;
Nön enim possum quin exclamem: enge enge,
Ljsitelesj, i!td?f,iv.
Fdcile palmam habes : hie victust , vicit tua co-
moedia.
Hie agit mugis ex drgumento et versus melio-
res J'acit.
85 Etiam ob stultitidm tuam te tucris? midtam ab-
ömina.
Argumentorum autem, quae hinc Hermannus peti posse
dixerat, unum tantum diligentius persecutus est^ Nam
quod Stasimus, ait, dicit i^ersus meliores facit,
prorsKs inficetum foret, nisi in eo ipso lepor et iocus
TRINVMMI PLAVThNAE. 531
inesset, qiiodj cum LjsiteJcs ipsis Lesbontci vei'his usus
esset, meliores tarnen quam ille versus facere dicere-
tur. Atque ad iocurii illiuu quoJ attinet, nieo quidem
sensu friget is polius quam leporem habet, et argutias,
non acumeii j)rae se fert. Sed ut largiai" potuisse
Stasimo poetam hoc quicqnid est facetiarum tribuere :
at quis eum non potuisse nisi hanc ipsam iocandi ra-
lioneni solam instituere contendat ? Etenim summo
animi pervicacissimi fervore incensi uterque, et Lesbo-
nicus et Lysiteles, illuc omni dicendi facultate per to-
tam haue scenara contcnderant , ut suoruni vim argu-
mentorum sibi invicem persuaderent ; nunc autem eo
perventum est, ut Staslnuis, cuius valde interest vinci
Lesbonicum, iam exsultet laetitia et in claraorem erum-
pat proptcr victoriam a Lysitele, ut illi visum, tandeni
l'eportatam. Cuius victoriae persuasionem quid est,
quaeso, cur Stasimus ex duöbus tantura sermonibus illis
capere credatur, quos extremos Lesbonicus et Lysiteles
a V. 62 sqq. et 72 sqq. pronuntiarunt, nee ex omnibus
omnino, quotquot inde ab initio inter se concertarunt?
Quodsi certamen illud Universum servus spectat , quid
tandem in eius verbis est, quod huc non commodissi-
me conveniat? IXon serio atque e rerum veritate et
•jzä'kiv iUud et haec dici : hie agit magis ex argu-
mento : versus meliores facit : sed coraica Übertäte in
similem tantum rerum condicionem traduci , de eo nc
Ilermanno quidem nobiscum non convenit : verum in-
didem nos argumentum petimus , quo magis etiam no-
stram raliouem confirmemus. Comparatur enim prae-
sens adulescentium cum tralaticio poetarum actorumque
certamine ; atqui hi profecto non iisdem , sed diversis
versibus contendunt: e quo consequens est ut , si ad
iteratam recilationem eorundem versuura victoriae uo-
tio referatur , ipsa vis et vcritas comparatiouis oninis
532 IX. DE INTER POLATIONE
])ei'eat. Atque in eandem fere sententiam contra Her-
mannum iam Bothius dixit edit. I. p. 754 vol. IV. Sed
idem cum cos, quos reiiciinus , versus nullo codice
iiis. proditos , verum ab Angelio demum in luntinum
exemplar ilJatos narrat, prorsus fallitur. Nee enim in
codicibus tantum ad unum omnibus illa exstant, sed
etiam ab editoribus inde a Merula servati sunt usque ad
Camerarium, qui eos primus omisit. Quo tarnen libro-
rum consensu multum abest ut tillum Herraannianae
rationi praesidium paretur. Nam primum non est obli-
viscendura, non defendi ab Hermanno, quales in libris
versus exstant, sed quales suo ingenio conformavit^
deinde reputandum, quam sit violenta , si verum volu-
mus fateri, ipsa illa mutatio, qua si ego ahs te agruni
accepeiün substituit pro bis: si sine dote daxeris. Nee
uUo pacto liaec quidem ofFensio credenda est ea via
tolli , quam Lindemannus iniit. Qui cum in uno Li-
psiensi codice*) non illud, quod modo dicebamus, sed
hoc potius repperisset: si cum dote duxerim , id ut
sententiae convenientissimum ambabus manibus ample-
xus in editionem suam praepropere suscepit. Probare-
mus fortasse, nisi exploratissimum haberemus eins recen-
sionis, quam Lipsiensis über exliibet, auctorem alio fön-
te, nisi Decurtati Vrsinianive codicis simillimo (vel potius
prorsus pari), nullo usum esse: e quo consequitur soli
eins coniecturae mutationem illam debcri. Et quali qui-
dem coniecturae ? Quae nee a litterarum similitudine
quicquam probabilitatis babeat, nee eam ipsam quam
requirimus sententiam aequet. Nani non illud potius sibi
inbonestum esse dicit LysiteleSj uxorem ducere cum dote,
quam hoc, uxorem ita ducere ut accepta dote iniuria
») Kam a reliquorum codieum memoria ne princeps quidem editio
nisi eo discrepat, quod dixeiis praebel pro duxeris.
TR1J5VMMI PLAVTINAE. 533
fiat, et finitlus quidem, Lesbonici sororem diicere cuia
accepti agri et pessumdali amici contumelia, h. e. sane:
si ahs te agrmn acceperini. — Quoclsl cui tola liac
raliocinatioue nostra nondum sailsfactum sit , ninic rein
longa gravissimam accipiat, cuius cum nulla apud edl-
tores mentio fiat , vis tarnen tanta est , iit controversla
omnis nostro quidem iudicio prorsiis dirimatiir. Ne-
que enim ad illas tantnm, de quibus eginms, tres ver-
sus iteralio pertinet, sed ad eos quoqne, qui cum illis
priore in loco coninncti extant 60. 61. 62. 63. 64. 65
[Taiito meliust »sque ad Sic suie dote . . .
. .), partim Lysiteli, partim Lesbonico tribuli a poeta.
Quos sex versus et suo loco positos et post Staslmi
versum 82- (JVoii enim possum . . . .) rcpctitos oplirai
antiquissimiqne libri exLibent, Camerarii uterque cum
Vrslniano. \nde evidentissimum esse putamus, una
eademque 2>crturbatione novcm versus conllnuos (60 ad.
68) solo casu librariorunique incuria perperam iteratos
esse, quanqiiam duobus locis dispertitos. Quod ipsum
erroi'is genus non singulis, sed. denis aliarnra fabularum
exemplis commonstrare licet. Nam quod sex illi versus
priores (qui altero loco posteriores sunt) in Lipsiensi
codice et editione principe non item ut in antiquiori-
bus libris, et ut relJqui tres, iterantur , id facillimum
explicatum habet et nostram sententian^ confirmat po-
tius quam debilitat. Etenim isti quidera versus et eo,
quo iterati Icgebantur , et quovis alio loco non potue-
runt non taiu absurdi insanique videri, ut non vel Me-
rula et Italus ille interpolator , cui Lipsiensis codicis
recensio debetur, sine ulla dubitatione eos expellerent,
quamvis servalis tribus illis alteris, qui aliquo modo
tolerabiles videri poterant. Sed utrorunique ut eondi-
cio et origo, ita necessario communis condemnatia. Nee
queiiquam fugerc polest, quam nervöse hoc versu Ly-
534 IX, hE intekpülatiüne
silelis oratio concludatur : Id rne conunissuruin itt pa*
tiar fieri, ne animum iiidaxeris, quam autem concinue
«iltimi duo altercandura adulescentium sennones septe^
norura versäum ambitu exaequentur,
TNiliil iam restat, iiisi ut de scriptura versus. 67
dicatur, parum illa adluic expedita. Ac primnm cuu^
per se levis videatur quae ad autem pavticulam, spe-»
etat librorum discrepaülia , tarnen nou est immemora-.
bilis propterea, quod certa , eaque plurlmorum exem-*
plorum affinium commuiii, ratione liac coiitiiietur , ut
perperam iteratorura vera scriptura e neutro loca repeti
possit Integra, sed ]>romiscue ex utroque sit eonflanda,
Nam si a Vetere codice reeessei'is , qui ine aiitein et
proximo versu mihi sohis, sed vel is posteriore tantum
i. e. non suo loco servavit, reliqui ibi libri omnes bis
posita particula 77ie autem et ini]ii autem exhibeiit ^
suo autem i. e. priore loco nie et mihi sine ulla par,-
ticula in Omnibus exstat , nisi quod in ed. princ» pec-
catum est mecum et mihi. — Longe tarnen gravior est
de collutulet verbo quaestio. Quod satis mirari nequeo
patientissirao editorum Stoma clio concoqui potiiisse.
Quid enira? ullaue ratione a lutum fieri lutularc po^
lest? An cuiquam in mentem veniet hoc tanquam por-»
tentura aliquod verbi sl lutulentus forma ducere? Novi-
mus lutare verbum , ab eoque recte atque ordine fit
lutitarej nee ulla, si modo sapio, esse dubitatio potest,
quin non collutulet, sed collulitet Plautus scripserit.
Nee librorum praesidio deslituimur. ]Nam quod priu-
ceps editio priore loco praebet colluLet etsi, id rectius
dispestis litteris quid est aliud nisi collutitet si? Ko-
demqiic spectare videtur Vrsiniani priore loco scri-
ptura cluc^i etsi. Ilinc demum rclicjuae di.screpautiae
ortae omncs : conlntulet clsi cd, princ. postciiore loco,
conlutilet etsi Lips. utroque, conlutulent etsi Vct. Dec.
TRINVMMl PLAVTINAE. 535
ulroqae, Vrs. posleriore. Minus eliam ambiguis vcsti-
giis frequentativam lutitare formam Plautini libri alio
loco testantur, item Trinummi II, 2, l4 (292 H.) : iibi
cum prorsus eadem depravatione haec vulgeiitur:
Nam hl nioi'es maiöruni lanclant , cos dem l u l u-
l ant qaos collaudaiiL_,
tarnen pro bavbara lutulant forma libris ad ununi
Omnibus, etiam Ambrosiano, id proditum est, quod a
Vera scriptura unius tanlum litterae discrimine distal:
latitaiit. Et hie cjuidcm quod Hermannus quoque illud
lutulant sustulit, id fecit catalectici versus restituendi
caussa ; sie enim haec non sane leniter immutata una
cum proximis conformavit:
Ldcrunias haec miliij qaoni video , eliciujit j quia
ego ad hoc geiius
Höminiun duravi . quin prius nie ad pliiris pene-
travi ? naui ii
Mores maionim collaudant : eösdem , quos lau-
dänt, lutant.
In quibus ne ipsi quidem nunc placere a sua senlen-
lia dirempta et superiori versui agglutinata nam ä verba
suspicor. Nee necessitas catalectici versus efficiendi in
hoc liberiore metrorum genere tanta esse videtur , tit
non etiam in acatalecto acquiesci possit, qualem sine
ulla mutatione nostra ojitimi libri Ambrosianus et ve-
tus Camerarii prodidere:
Nam ei mores maiörum laudant : eosdem hititant,
quös collaudant.
A quibus libris reliqui in hoc uno discedunt, quod
extremae duae voculae quos collaudant forte intercide-
runt. ei autem pro hi ipse Ambrosianus praebuit. Su-
perioribus versibus duobus quid iara faciendum sit,
haeret iudicium. In j^jromptu est servata reliquorum
dispositione Hejmanniana scribere:
536 IX. DE INTERPOLATIONE
Ldcruinas haec mihi , qiioiii ea viäeo , eliciuttty
quid ego ad hoc genas
Honiinutn perdurdvi. quin me ad pluris penetravi
priiis ?
Quamqiiani fortasse etlam altei" octonarius praecessit, ad
lioc autem genus a septenariis transilus brcviorc vei'"
siculo fiebat:
Ldcrionas mi haec, qiioni video^ eliciiiiit,
Quia ego ad hoc genus duravi hoi/iiniim. quin
priits me ad pluris penetravi ? *)
VI.
Trinummmi III, 3, 58 sqq, sie sciiptos eJidit Htn*-.
maniuis :
Sed epistulas quando öhsignatas äff er et,
60 Siquidem öhsignatas tulerit has epistulas,
JYonne drhitraris cum adulescenteni dnuli
Paterni sis^num novisse?
Horum versus 60, slve sententiani sive verba spe--
ctas, tarn futilis ac propemodum taeter est, ut vlx lui-
beam quoinodo eum a quoquaiii potuisse defendi di-
cam. Videntur in hanc parteiii Interpretati esse: quan^
doqiiidem öhsignatas eum afferre iuhes , ,, wofern er
sie anders ehen versiegelt bringen soll"', ut ad v. 45
Callicles resj)iclat, quo dixerat Megaronides : ferat epi-
stolas duas: eas nos consigneums, quasi sint a patre ;
non uUo modo inepta scntentia, sed couiunetivi usu al)
illa sententia prorsus alicuo. Et cum sanc tulerit for-
ma multo ctiam maiori quam ferat ofFcnsioni sit , ta-
rnen ne praesentis quidem coniunctivus in conclicionali
*) Pro quin prius Scaliger in Viig. Cop. 6 (Virjj. Appciul. cd. I.iii-
denbr. p. 257) iiialebat quam prius. Sed idcrn tolerabilis quidem
inquit ittlgala leclio, non lamen ut vcratn putum.
TRrNVMMl PLAVTliNÄE. 537
cniinlialo unquam iJ polest valere , cjiiod iion esse
siiiiplieiter, sed esse oportere vel iuberl cogitetur. Vt
vel haue ob caussam friistra sit, c{ui hoc scribeiuli gc-
iiiis proposuit: Siquidein obsii^natas ditnlat epistulas,
Nolo eiiira In producta at syilaba uioravi, ctiius niilhi
defensio, quotiescunque ad codicmn vitia sustentandii
illo vendidit in ylUde abusi sunt , (fuod prorsus uoii
dubitamus quin pro wenuin dedit irrepserit. — Au
haue potius vokierunt Calliclis sententiam esse: „aher
wenn er die Briefe versiegelt bringen wird {ange-
jiontmen er hat sie versiegelt gebracht vel genoin^
nien) — ? Atqui, baue quoque sententiam ut noii esse
nbsonanj concedam , ita non luagis quam siipra tiilerit
fortnan) ferinius , sed iiecessario iteratiim indicativuni
liituri requirinuis, in hanc fere specieni: sed qiiando
obsignatas epistulas afferet , si quidein obsignatas fe~
ret. Ex hoc aateni exemplo simul apparet, quid prae-
ter ca, de qnibus adhuc diximus, niolestuui sit. Vtrani-
cunque eniui intcrpretationem aniplecteris, ultra nioduni
langiiet rcpctitum has epistulas, pro quo aut nihil aiit
soluni ert^ prononien exspectamus. — Ergone, quam nulla
ratiocinatio, eiini versiculum saltem libri tuentur? \i-
dentur scilicet tueri, si ex silentio editorum iudicatur.
Verumenimvero nou attulerit tantum pro tiilerit has
legitur ili omnlbus, sed eliam si quidein sola est Ca-
uierarii coniectura invectum , pro quo in Vetere est
sed quo, in Decnrtato Vi'sinianoque sed qm , in prin-
ei[)e ediiione siquando : quibus evidcntiora vesligia in-
tcrpolalionis reperiri posse nego. Qnis enim , quacso,
qui secundum ipsos libros mss. hos iiixla se positos
versus conspexerit:
Sed epistulas quando obsignatas aff^eret
^~. j r/uando , . , . . ,
'-jcd obsignatas attulerit cpisLulas:
quoni
538 IX. DE INTERP0LA.T10NE
liorum alteri tarn hebes sIt ut vel lauüsper patroclne-
tur? Quem fortasse ne studio quidera ullo alicuius
granamatici conformatum habemus, (quanquam fieri po-
luit , ut turpissiraum senarium sie dimetirentur : sed
quoni öhsignätas dttulerit epistulas) , sed e sola
quando et qiioni parlicularum permutalione asci'iptaque
pro ajferet attalerit forma casu potius quam industria
conflatum. Tarn autem manifestum glossema non est
mirura ne Italutn quidem illum crilicum sustinuisse, e
cuius recensione Lipsiensis cum cognatis codicibus fluxit,
a quibus totus versiculus abest. Eundemque haud* du-
bia etiam in Ambrosiano frustra quaereremus , si hanc
fabulae partem superstites illius schedae tenerent.
Caput II.
Haec quae tractavlmus exempla si certls generibus
distribuere voluerimus , aut versus eosdem errore ite-
r.itos reperimus (V), aut eandem sententiam aliis , sed
similibus vel paullum variatis verbis sine iusta caussa
certoque consilio repetitam, aut novam sententiam ex-
plicandi caussa additam. El eiusdem sententiae repe-
tiiio aut casu magis quam consilio lacta esse videri
potest (VI) , aut lusu potius ingenii quodam (I a. III).
Item nova sententia, vel novis certe verbis elata, nunc
circumscribcndi magis (IV), nunc supplendi amplilican-
dique studio debetur (I b. II). Quibus generibus etsi
cunctae partes interpolationis minime comprchenduntur,
tarnen reliquaruni exempla Trinututuus (piidcm nulla
suppeditat: quam fabulani praeter coiDuicnioratos versus
TRINVMMI PLAVriiN'AE. 539
uegamus allo additicio ullo interpolatam esse. Nlmis
eniui ridiculum dicam an execrabilem se praestitit, qui
recenti memoria cum negligentius llcentiusque factam
omnem Triniimmum opinatus est, adeo ut paullum ab-
sit quin eam fabulam a Plauto proi'sus adiudicarit, tum
interpolationura tanlam sibi visus est mullitudinera in-
vestigare, ut singulos versus q ui n q u a gin ta, undecim
fabulae locis dispertitos , vel secluserit a genuinis vel
certe in suspieionem vocarit, inter eosque unum tan-
lum eorum, de quibus nos egimus (IV): nam de reli-
quis nihil EVQLVOTdiTa critico suboluit. Eu indicem
innocentium versieulorura , in quos tarn fortis exstitit
insipiens ille (xdpr' av Eizävv^og) laudatissimi ^ocpo-
xXeoiidarLjog Heiglii aemulator : T, 2, 4. 13 — 28. 169
— 172. II, 1, 9. 28. II, 4, 11. IIT, 3, 28—33. 67-
69. IV, 1, 10 — 20. IV, 4, 18 — 22. Et caussas qui-
deni eius temei'itatis illum aut levissitnas et prope pue-
riles aut perversissimas aut prorsus nullas praeter suum
nimirum sensum quendam habuisse facilis nee fallax
coniectura est. Quod enim plurimorum, in quos tarn
efFrenata cupiditas saeviit, versuum communis condicio
haec est, quod iis carere sine offensione vel sine
graviore incommodo possumvis, ea profecto talis
commendatio est, ut maiore etiam laude dignus videa-
tur, qui Jion yiecessariis scilicet exirusis Omnibus in
breviculi argumenti exilitatem intcgrara fabulam redi-
gere animura induxerit. Quae cum ita sint, quoniam
tot pravae eiusdemque ignavae libidinis speciminibus
singillatlm exagitandis operae pretium fieri non puta-
mus, delecta ex illa versuum multitudine exempla quae-
dam insigniora liic tractabimus, non quo deiendamus
quae lelis iuGrmissirais petita non egenl defensione, sed
ut aliis dubitationibus obnoxia .partim emendando ex-
poliamas partim iuterprelaado explancmus. Nam haec
540 IX. DK INTERPOL A.TIOi\'E
ipsa , quae aliquid hiulci aiU obscuri vel habere vltte-
renlur vel haberent, rara cogitandi inertia iiulicandiqne
imbecillitas cum tarditate summa inveniendi coniuticla
effecit ut miro capiti illl non tutius atque ingeniosius
artique et rationi congruentius expediri viderentur,
quam ipsa sede difficultatis radicitus eversa ac peuHus
exslincta. Verum satis dictum esto de intempevantissi-
mo hallucinatore (nam longe etiam intern perandus in
ceteris fabulis versatus est), jobilologae Germaiiiae de-
decore : cuius tamen rationem odoraiidae inlerpolatio-
nis Plautinae non defuit qui optimam partem dicereS
cui'arum huic poetae ab illo impensarum.
i.
Ordlor a simpllcissirao exemplo. TrinuramI TI, 4,
11 cum olira legeretur
ST As. Quid, fjuod ego defraudavi"} lesb, hent
isla ratio maxuma est :
Herraannus, ut versus constaret, delebat ista, quo pro-
noraine aegre careas : atque in Ambrosiano adeo istacc
est. Contra Botbius ego toliebat: non sane iticommo-
de, quia satis videri polest, ut iusta contrariorimi op-
ijositio fiat , opponi defraudatae et boneste impensae
pecuniae notiones ; sed tamen ut mulio significaniius si-
mul accedal aliis expensae et a Stasimo ipso suppres-
sae oppositio , (juam servat codicum memoria. Qua-
propter haud scio an sie scripserit poeta:
ST. Quid ^ quöd ego fvaadcwil LE. hem istacc
ratio Tnäxüiitast.
Inter fraudavi et defraudavi Jibri flucttiant jUd. IV,
9, l4, ubi rectc sc habet composltiiin verbum :
Qiwd cüstodivi scdiilo. egomct r/ie dej'raudnvi.
TRINVMMI PLAVTIKAE. 54l
I
Itctn Baccli. IV, 4, 84 neccssariam de syllabam a li-
hrariis propter vicinum te omissam adiecit Camerarius:
Quid tibi auruni reddidi et quia nön te defrau-
ddverini.
Male eunclem seculus Camerarium Rutl. V, 2, 58 Rei-
zius pessimis numeiis scripsit Si fraudassisj dicUo uti
te in quaestü tuo. Revocata llbrorum scriptura die ut
lueciim reslitue:
Si defraiidassis , die ut in quaesta tuo.
Laiiguet cnim a Bothio praemissa Sed parlicula. Ce-
teriuii cum Trinumuii veisu Vetus cod. Cam. serva-
rit defrudavi, iion sine ratione videtur coniici posse
eam scripturam, quae fit u littera , etiam ad simplex
verbum {frudare) pertinuisse, taruetsi sine discrej^autia
fraudaveris et Jraudassis prodita sunt Asin. III, 2, 15.
Rud. V, 2, 58 : quemadmodura et cludcre pro claudere
fieqiientatur et pro claudus (quod libri tenent Aul. I,
1, 34) ipse Plautus cludus praebet Pseud. II, 2, 64.
Nani de composito quidem verbo minime dubito, quia
banc formara comoedia solam norit. Ouo in orenere
vel boc aliquam vim liabet, quod apud Terentium, cu-
ius cultior aetas cascas formas pluriraas sprevit a Plauto
nequaquara alienas , ab optimis libris constanter exbi-
betiir defriidare Adelpb. II, 2, 38 et Pborni. I, 1, 10.
Apud Plautum auteui quis ferat duobus versibus con-
tinuis sie vai-iatum Meu. IV, 3, 12. 13:
Quia cominisi ut ine def'rudcs j ad eam rem af-
fectas viam.
ME. Neque edepol te dej'raudandi caussa posco :
quin tibi — .
Et utroque loco u vocalem testantui* Palatini. Vel Asin.
I, 1 quis sibi persuadeat vv. 78. 82 defraudato et de-
fraudaveris scriptura, iis autem, qui sunt niedii 80. 81,
bis posituni fuisse defrudeml jNam banc ibi formam
542 IX. DE INTERPOLATIONE
Vetiis codex cum editione pi-inc. servarunt, haiul cun-
ctanter eam etiam vicinis versibus restituendam. Pseii-
doli quoque I, 1, 91 def rüdes Vetus praebet, iderarme
Bacchidum versu ex uno certe Lambini codice afferiur.
Vt non ullo modo dubitaudum sil, quin recte ea for-
ma etiam sine libris revocetur Aulul. v. c, Asin. II, 2,
99 et Rud. V, 3, 31. 60.
Illuncine igitur Trinumml versum credas cuiquam
displicere potuisse? Nimirum non est consentaueum,
semet ipsum fraudis quenquam incusare. At vero plum-
beus sit oportet, qui propriam vim et venustatem huius
incusalionis non persentiscat. Dixerat Lesbonicus v. 9»
istis rebus, quas v. 5 sqq. Stasimus cumulaverat, noti
plus sex minis consumptum esse. Addendum esse mo-
net servus, quod scorta acceperint. Id illa pecunia
iam comprehensum esse erus respondet. lam Stasiujus,
cui baec omnis computatio non potest non permolesta
esse, ab eo sermonis arguniento adulescentem si modo
possit avocaturus, et quousque progredi liceat exper-
lurus, callida impudentia et inter iocum seriuraque ara-
bigua aliqnid ultro coniiteri raavult quam conlinuata
I.esbonici qnacstione fraudis suae totius convinci. \xv
hanc igituv parlem illa valent: Quid, quod ego fru-
das^i? Mox tamen non salis tuto liac quidem via pro-
cedi sentiens (rainaciter enim vel morosius certe re-
spondere dominus heni istaec ratio maxumast creden-
dus) simulata boneslatis specie et propemodum indi-
gnabundus quamvis fraudis suspicionem longissime a se
propulsafc studet, et tanquam sanctisslmus morura ca-
stigalor culpa dilapidatae pecuniae in ipsum Lesboni-
cum omni irauslata rursum liac ratione se posse elabi
sperat. Huc enim v. 12 sqq. spectant:
Non tibi ilhul apparere , si. suinasj potest:
Nisi tu immoj'tale rere esse argentuni tibi.
TRINVMMI ri.AVTINAE.
543
Sero, atque sliilte, prius quod cautum oportuit,
Postquarn coinedit rem, post rationeni pulat.
Nontlum lamen satisfactum est Lesbonico, qui acrius
instans Ne qiiaquam ait argenti ratio comparet tarnen.
Ibi io[itur servus nullum iam refuoriam relictum videns
ad rationem singillatim reddendam descendit , quam
iiullis declinare facetiis potuit, summa autem confiden-
tia exorsus, mox felicissimo casu usus Philtonis adventu
interpellatur. ■ — Et hae quidem horum serraonum caus-
sae et successiones quam siut Plautina arte dignae, tarn
apparere sua sponte puto , ut — verbum non amplius
addam.
II.
Praeclara est Trlnumml IV, 1 reducis Charmidis
gratulalio, gravissimis ea concitatissimisque octonariis
perscripta. Quos versus ut penitus sentias quali iudi-
cio pessime currere dixerit, qui mire sagax Interpola-
tion um vestigator extitit, totam scenam infra posuimus
emendatius scriptam.
Sdlsipotenti et mültipotenti Jöuis J'ratri aetherei
Neptuno
Laetus luhetis laudcs ago, gratas grätisque liabeo,
et ßuctibus salsis,
Quös penes niei fuit potestas , hönis meis quid
foret et meae vitae,
Quöni suis ine ex locis in patriain usque urbetn in-
coLunieni reducem faciunt.
5 Atque tibi ego, Neptüne _, ante alios deos gratis
ago atque hdbeo summas.
Ndin te oinnes saevömque severumque., ävidis mo-
ribus commemorant,
Spurcißcum j immanem _, intolerandum , vesanuwl:
ego contra öpera expertus.
544 lA'. DE INTERPOI.ATIONE
JSdni pol vlacidiun Le et cleineutein eo itsqiic mo-
do, ul volui, usus suin in allo.
' Atque tuam haue apnd höinines gloriain aürihus
iam aceeperani ante :
10 Paiiperihus te pdrceve solituw, ditis daninaie dt'
que domare.
Ahij, laude : scis ördine j ut aequomst , trdctare
homines: höc dis dignunist,
Semper mendicis modesti ut sint , secus nohUis
apud lioniines.
Fidus fuisti: infiduni esse iterant. Nani dhsque
foret te, sdt scio, in alto
Distraxissent d'isque tulissent sdtellites tui mise-
ru/ii foede,
15 Bönaque item omnia una mecum pdssim caeru-
leos per c(mipos :
' Ita iam quasi canes , haud secus navem circum-
stahant türbine venti ,
' Imhres Jluctusque dlque procellae iuj'ensae f re-
inere, Jrungere maluni,
Riiere antennas , scindere vela: ni paoc propilia
Joret praesto.
' ylpage a me sis: detiinc iam ccrtumst nie olio
dare: sdtis partum liaheo,
20 Quibus aerumnis deluctavi _, J/lio dum divilias
quaero.
Set quis hie est, qui in pldteam ingreditur cum
novo ornatu specieque?
Pol, quanquani domi ctipio, opperinr : quam lue rem
agat, simul dftimuni advortam.
Duo in hanc scenaui cadunt a commiini usu co-
moediae aliena : orationis genus supra vulgarem consue-
liidiaem vitae qnutidianae assurgens poelicumque colo-
rem sumens, et prosodiacae ralionis qiiaedam liccnlia,
TRIiWMMI PLAVTINAE. 545
raodica quideni illa, sed tarnen ablioi'iens a senarlorura
septenarioriunque severitate ac jjropria octonariorum
auapaesticüruiuque. Et Imc quideni pertinet correptum
V. 5 extremo atque , Lisjllaburnque v. 20 filio: pro
quibus perlacile fuerat substituere et et gnato. Poe-
tici autern dicendi geneiüs statlm ab initio exenqjlum
exstat aetherei, palniari Bothii coniectura ex et nerei
erutura: quando N et H in codicibus tarn sunt siini-
les, ut saepe dignosci prorsus nequeant. Nee nunc
puto suum illud aequoreo Neptuno Antonius Reinius
meus tenebit, Quaest. Plaut. (Crefeld. a. 1834) p. 16
proposituni, — Item in poeticum genus eonvenit v. 2
gratas gratisque liaheo , secundae voci postposita par-
licula : (nani laudes gratas cave coniungas:) propius
enini ita ad fidera librorum, in quibus est ago et gra-
tes gratiasque Iiaheo, Bothius accessit quam hanc ver-
sus formani comraendans Goellerus : Laetus luhens lau-
des ago; gratisque Iidbeo gratas fluctihus salsls , quan-
quani et Jluctibus non est sane (quod ille ignorabat)
in Palatinis, sed e Jluctibus. Tantum autem recte uter-
que sensisse videtur, ferri non posse ab Hernianno re-
ceptum ZaifJej- ago et gratis grdtas habeo : nequaquain
enim cum correplo atque hoc comparandum, quod multo
est durius et vel horum versuum lieenliam excedens.
— Ab eorundem gravitate v. 3 abhorret levium tro-
chaeorura lenissima aequabilitas quos pe/ies mei pote-
stas : quapropter servandum yi//£ ab Hermanno addi-
tum. Idem autem etsi sine caussa quid collocavit ante
bonis meis, tarnen facile dubites num forte recte meae
deleverit, quo oniisso et gratior fieri oratio videri po-
lest nee suo accentu yb/et caret: bönis meis quid Jo-
ret et vitae. Incredibiliter hunc versum Bothius per-
vertit, prorsus neglecta bonorum librorum memoria, in
quibus nihil discrepantiae praeter Quo (vel Qm) pe-
35
546 IX. DE INTERPOLATIONE
nes me pro Quos penes mei, et mis pro meis. Qiiod
cum fuissent qui genltivum interpretarentur pro mei
positum: id recte aspernatus Goellerus pravo lanien
indicio in eo utitur, quod has formas a Plauto omnino
alienas dicit : quarum vel in Trinuramo cerlissimum
exemplura ex Ambrosiano codice prodiit II, 2, 62:
f^t ita te alioriim miserescat, ne tis alios mise-
rent.
V. 4 e Palatinorum scriptura iirhis cuma (vel cumani),
quae syllabae a deterioribus libris absunt, non felicis-
simo successu alil alia efFinxerunt: urhisqiie moenia
Camerarius inusitata sententia; urhis ciinam satis mira-
biliter Bolhius, urheni Cumani is , quem non vigilan-
tem , sed dormitantera somniantemque veteres scripto-
res traetare hoc ipsuni exemplum^ docet: praeterea
asperrimo uterque hiatu^ atque iirhem iisque in meam
liermannus. Et urbem asque ego quoque in urh iscu
latuisse puto : sed ex iisdem cu lltteris cum proxima nia
syllaba sociatis haud scio an probabiliter incolumeni
iam Gronovins eruerit, in quod Windischmannus quo-
que incidit Mus. Rlien. I, p. 118, cuius tarnen reliqua
disputalio fine excidit. Est enim , si quid video , hie
locus ex eoruni multitudine, in quibus paucularum lit-
terarum reliquiae indicio integrarum vocum sunt. —
V. 5 ego addidit qiiidem Camerarius, sed addidit e
Palatinis: quorum collocationeni vei'borum ego Neptiute
tibi (nisi quod rairo errore Jieque post ego Decurtatus
inserit) vix dubito quin signiiicantius cum Bothio ita uti
fecimus , quam sie corrigas cum Ilermanno: ego tibi
Neptuue ; quanquam utroque sane modo tibi, in quo
vis est sententiae, fortius intenditur, sive illud ictu ver-
sus acuitur, sive ab initio enuntiati ponitur. Eidem
Hermanne gratis debetur pro gratias. — V. 6 atque
in libris ante asddis insertum cum Bothio sustulinjus:
TRINVMMr FLÄVTINAE.
547
quo servato minus probabiliter Hermannus saevom se-
verum. — V. 7 ab Hermanuo adiectum ego prorsus
necessarium esse nemiueui praeteriit. Eiustlem prae-
clara eraendalione proximus versus restitutus : nisi quod
e librorum scriptura omni um Nam pol placido te et
clementi meo usque modo ut uolui usus sunt in alio
recte etiam eo pronomen Linderaannus servavit, quem
in hac una seena rara fortuna usum aliquoties verum
vidisse eo magis miror, quo eum compertius babeo per
reliquam fabulam universam suo quidera iudieio vix
bis terve aliquid profecisse. Quanquam ne ita quidem
potuit non simul in Icviore certe re peccare: nam non
sie illa jjronuntianda sunt: eo usque modo ut volui usus
sum in alto , sed in hanc rationem potius : eo usque
modo ut volui usus sum in alto. Nee unquam dacty-
kim dactyhis in bis versibus excipit. Botbium autem
mirere spreto accusativo , queiri e clcmentimeo felicis-
sime Hermannus eruit, praetulisse placido te et clemeji-
ti, tulisse autem ineptum meo usque modo. — A v. 9
graviores turbae incipiunt. Tales enim in Vetere co-
dice proximi versus exstant:
Atque hanc tuam gloriam iani ante auribus acce-
peram et nohilis apra homines,
Pauperibus te parcere solitum , divites damnare
atque
Domare . ahi laudo scis oi'dine ut aequunct
Tracta.re homines . hoc dis dignunst . semper
mendicis modesti sint.
Fidus fuisti inßdum esse iterant . nam apsque
foret stat scio in alto
Distraxissent disque tulissent satellites tui me mi-
serum foede e. q. s.
A quo exemplo in bis tanlum Decurtatus discrepat,
quod v. 1 babet nobiles apud , \. 2 dampnare , v. 3
548 JV. DE INTERPOI.ATIONE
ordinem ut aeauiunsL, v. 3 dignumst et sunt, v. 5 ahs-
que foret te sat, et a m. pr. altuni. Primi auleiii ver-
sus vei'La extrema et nobilis apud homines cum intcl-
]igi non posscnt, suscepla Brantii iDUtalione nobilem
satis et licenter et invenusle ßothius sie sciipsit:
Atque hanc gloriain tuani ante aurihu.s nnbllem
iain acceperaui ad homines:
spurcissimum autem versum Lindemannns liunc ])ro-
cudit :
Atnae ego hanc tiiam gloriam iani ante accepe-
rani nobilem apud homines.
Praeterea j^aruin credibile est uno dimetro octonario-
rum , e quibus haec seena constat, aequabilem conti-
nuitatem turbatam esse: id quod iii diversissima cete-
roqui horum versuum dispositione illis quidem criticis
romaiune est cum Camerario. Is enim cum dimetrum
bis verbis contpreheuderit : y^bi laudo scis ordine ut
aequomst, Botliius absonam prorsus formam bypercata-
lectam constituit Semper niendicis niodesti sint , Lin-
deniannus autem sie certissinia scillcet coniectura (ipsc
enim ait) conglutinatis duobus enuntiatis:
Semper mendicis modestis fidus fuisti, infidum
esse iterant:
diaietrum vohiit hunc esse: Nani absque foret te j, sat
scio in alto. Contra praeclare evitato hoc incommodo
ingeniosissimam viam Hermannus ingressus verba illa
nobilis apud homines ^ ut de sua sede traiecta, ascivit
ad inferiora cum iisque in banc tetrametri structurae-
que speciem iunxit:
hoc dis dignumst :
Semper mendicis modesti ut sint , secus nobiUs
apud homines.
Ita ne et quidem illud neglectum est, ex ut corruptum,
solura autem secus praeter bbros additum. Nihil au-
TR IN VM MI PLAVTINAE. 549
lein frequentius quam tralectis versiium particulis slmul
excidisse aliquid. Et ut a liquid audaculi haec Hei-
uianni ratio habeat: (iiam in ul tu tri habere liaud con-
cesserim, quoiiiaiii, si a veri siniilitudine noii abliorret
quae caussa cogitatur corruptelae , nihil refert , quam
late pateat quod e caussa illa coiisequens sit:) at in
tanla depravatione librorum Plautinorura quis nescit
Irequeuti visu cvenire, ut quavis arte sententiae integri-
tati polius numerorumque concinnitati consulendura sit,
quam sola emendandi Icnitas curanda? Sed vel sie
tarnen de sententia raea cedam omnemque ratiouem
illam missam laeiam, simulatque viam monstraveris, qua
eorura quos tractamus versuuni primus probabiliter con-
l'oi'uietur servato quidem illo additaraento quod est no-
hilis apiid lioniines: quod persuasissimuiii habeo nullis
n)achinis efFeclum iri. Persanatum autem ne ab Her-
iiianno quidem puto , qui paruiri gratis incrementis au-
ctum sie constituit:
' Atqiie ego haue tuam glöriarn aiunhus quidem
iam acceperani nute.
Mihi talis luisse hie versus videtur, ut simul eaussa ap-
pareat, cur huc potissimum a sua sede avulsus exitus
ille jwbilis apud homincs illaberetur :
'Atque tuam haue apud hömines gloriam au~
j'ihiis iam acceperani ante,
aurihus enim, quod rainime supervacaneum , illi oppo-
iiitur, quod antea dixerat opera se expertum. — In
proximis Bothius quo longius ab Hermanniano finien-
dorura versuum exemplo recessit, eo turpius lapsus est:
quod taedet perscqui uberius. V. l4 sätellites tui me-
rito defensum est, item merito servalum miserum _,
utrumque contra ilermannum , qui tui sätellites me
focde transposuerat. Ytraraque vocem, me miseruni,
Codices sociaut. — V. 15 item oniiiia Hermannus: li-
550 IX. DE INTEKPOLA.TLONE
bri omfiia item. Eidem v. 16 turbine debetur pro tur-
bines j, quod etiam in Ambrosianum irrepsit , e cuius
schedis superstitibus una ab bac ipsa voce incipit. Sed
eodem versu etsi sine ofiensione est naivem una syllaba
prouunlialLim, non potest non displiceie accentiiiim per-
versio circiunstabant: ut aut naveni circunistabant aut
circiimstant jiauein praestet. — V. 17 fluctus sine
caussa Hermannus: fluctusque cum ceteris Ambr. Man-
cum aliquot syllabis versum Herojannus olim in con-
f regere mulAto J'r an g er e supplevit: quod iam non tu-
tabitur. . Niliil tarn apte ab Lindenianno per tolam Tri-
nummura excogitatuni quam ante fraiigere insertum
freniere verbura. Exciderat boc iam in xAmbrosiano. —
V. 18 ni tiia propitia pax foret praesto Ambr., Jii
tua pax propitia f. pr. ceteri. Deletum ab Hermanno
tua abesse posse negans Lindemannus oraisit Joret :
quae omissio vereor iie taui aspera sit, ut ne in boc
quidem liberiore genere ferri queat. Pronomen autera
desideraremus sane ut quotl maxia)e, si conslruendi ra-
tio senlentiaeque nexus hie esset: fregisseut — , riiis-
seiit — j scidissent — ^ nisi tu openi tulisses. At vero
tali enuntiato condicionab quis unquam vidit infinitivuni
bisloricum adbibitum? qui non notabiHs tantum sit, ut
ille ait, sed etiam intolerabilis. Hinc igitur boc potius
constructionis genus consequens esse arbitror: Absque
te foret , me distraxissejit tempestates: (tanta eariiin
vehementia , tarn mihi propinquum exitiiim erat:) nisi
his discriminibus tandem jinis impositus esset. Vide-
raus enim liie , ut Reisigii verbis utar boc genus Uni-
versum docte illustrantis Comra. crit. in Oed. GoL p.
386 sqq., veiborum comprebensionem gemina enuntia-
lione ita cumulatam , ut alterutra loquentis animo in
ampHore orationls andoitu paene exeidisse videatur. Re-
dundat sane. si severius agas. iterata in (lue condicio-
TRINVMMI PLAVTINAE, 551
iialis sententia , cuins iam ab initio facta erat sicrnifica-
tio *): sed iterata est uberiore interposita Jescriptione,
qua cum propinqui exitii notio tatiquam ante oculos
ponatur, facillime et sentiendi veritati satis convenien-
ter ad praestiti auxilii cogitationem animus revocatur.
InteOiglsne igitur, quam comraode post dei menllouem
ab initio factam (absque te foret) in fine potuerit sim-
pliciter j)ax commemoraxü non addito tiia pronomine?-
— V. 19 non dubiam Acidalii eniendationem jJpage a
nie confirmat Ambr. : in reliquis libris excidit praepo-
sitio. In eoi'undem scriptura deinde liincj e qua satis
per se probabililer Hermannus effecerat deinde hie,
Bothius perspexit dehinc latere , dehinc iam praebuit
Ambr. Sed vevissime Hermannus me otio dare, et dis-
crepant ipsi libri, quorura solus Ambr. otio dare me,
ceteri otio me dare. — V. 20 immerito Hermannus
libroruin memoriam Quibus aerumnis deluctavi, (h. e.
satis partum liabeo iis aerumnis, quibus - — : id quod
vel Bothius assecutus est) posthabuit fallaci Nonii testi-
monio p. 468: Cum hisce aerumnis deluctavi , mutato
qiiidem cum in dum (quae pariicula non deluctavi, sed
^^j llic queinadmodutn gemina piolasis siniplici dirimitur apodosi,
ila siniplici protasi duplex apodosis Aescliyli Sept. 211 sqq.:
ttk/C tnl öc<\uöycüy 7iQ6(^QOf.io? iji.O-oi' äoyaici ßotirj &eolat nC
ovyog , viqiKiSos o i' oloäg pufioiitvag ßoouog iv niiluLg , oij
i6x ij i) & t] y <f.6ß(p nnog ^KXuQwy liidg. — Piautini exempli
simillinios dicerem prologi Terentiani versus, Phorm. 13 sqq. :
Velus s t poeta n o n lacessisscl, Nulluni invenire prologttm pos-
sei novns Quem dicerel, 7i i s i liaberel c%ii maledicerel : nisi ho-
ruiii postienium versuuni insiticiuiii esse et e glossematis confla-
luni Guil. limius Quaest. Terent. p. 42 naviler perspexisse vi-
deretur. Cui tarn diu obsecundandum intelligimus , quam diu
non di c e r e , sed s crib er e prologum poetae esse existi-
mahitur. — Geterum miperrime de hoe genere etiam ßergkius-
dixit Miisti philol. III, p 417.
552 IX. DE INTERPOLATIONE
praesens delucto requirebat) et proximis filio dam in
et fillo. Reliquls libris nunc accedit Auibrosianus. Is
codex ea quae consequuntur in hanc formani disposila
exbibet:
SETQDISHICESTQUIINPLATEAMINGREDITUR
CUMjNOUOORNATUSPECIEjMQüESIMUL
POLQUANQUAMDOMICUPIOOPPERIAR
QUAMinC .. MAGATGERITAMMUMADUORTAM
Mira, sed eadern non indocta versuum disliuciione ali-
quoties Auibrosianus utilur. Velut Stichi iuiliuin alibi
testatus sum bis iUuni pusillis meuibi"is dispc.scere satis
singulariter:
Credo ego nüserain
Flüsse Peneloparrij
Soror , sno ex animo,
Quae tarn diu vidua
f^iro suo caruit.
Nam nos eius animum — .
Charmidis auteni verba si ideni ille sive librarius sive
granimaticus troebaicis dimetris dccurrere vokierit, pa-
rum profecto intclbgaraus , cur ad lios subito transire,
quam biiiis consocialis mabiisse tetrametros contiuuare
poetam dicamus. Sed nisi omnia ttie fallunt , minime
ille pro troebaicis babuit, sed pro systemate potius
anapaestico :
Set nuis hie estj qui in plateani ingreditur
Cum novo ornata specieque simul?
Polj, qudnqnam domi cupio , 6pperiar_,
Quam hie rem gerat animum advortam.
Vltimo enini versu duas scripturas agat et gerat ap-
paret coaluisse 5 altero autera novo, quemadmodum alibi
pro una syllaba est, ita nihil impedit quomiuus ante
vocalem pro nulla sit, ut siniilia sescentis exeuiplis. Sed
tarnen, quantumvis per se boni sint versiculi, dubitare
TRINVMMI PLAVTINAE.
553
liceLit, nurn non niagis lue quam in Stlclio et allbi
verum metricus ille vitleril. Quoclsi non videiit , ne-
quaquam clubito quin una sola via ineunda sit, qua tro-
cliaicos numeros tutcmur. Aliquicl enim ofFensionis fa-
teor mihi suLnasei siinul particula , quae quo tandem
spectet non satis appai-et. Ttaque cum in Vetere co-
dice sie distinctos illos versus repperissent :
Sed qiiis hie est^ qul in plauteam ingreditur cum
novo oniatns peciaque siiiiid?
Sol quanquam domiuii cnpio operiar hie quam hie
rem eharmides
(a qua forma eo tanliim celeri libri differunt , quod
priorem versum a Qui in plateam ordiuntur, praelerea
oj-natu specieque et Polj Lipsiensis autem cum ed.
princ. in iine ' op{p)eriar quam lue rem gerat prae-
hent:) inde a Gamerario sinud a priore versu divulsum
ultimo praemiserunt , nu])eri autem editores cum hoc
etiam constructionis vinculo nexuerunt: recte sentientes,
ut puto , inepte ornata speeieque notiones plane pro-
pinquas simul particula coniungi vel potius disiungi.
Et jiessimos quidem versus Botliius cum pedisequo Lin-
demanno comraenti sunt: quorum ille prorsus vitlata
prosodia in sinntu formam simul illud rautavit: quo
potius transposito liunc Hermannus versum conformavit:
Pol simul , quanquam domi cupio , opperiar ta-
rnen, hie quam gerat rem.
Bene factum , quod domi probavit Donati in Eunuch.
IV, 7 j, 44 testimonio servatum ; de elapsis animum ad-
vortam non potuit suspicari; sed simul adverbiam cui
notioni rcltulerit , parum liquet. Simul possunt vel
peregvinus ingredi et ingredi Charmides dici, vel uter-
que opperiri, vel unus sive senex sive peregrinus et
ingredi et aliud quid facere: non pOssunt simnl alt(U'
ingredi, opperiri aller dici, si couimodam volumus co-
554 IX. UE liNTKRPOLATIONE
gitandi rallonetu esse. Itaque , qiioniam in ultinium
versum .glosseina irrepsisse Ambrosianus raonstrat, (sive
gerit sive agat ab interprete profectuni est :) liaucl scio
an eo ipso glossemate pristina simul particula extrusa
sit, in raai'gine autem ascripta postea superiorem in
versum invaserit. Hae igitur me caussae inoverunt, ut
supra lianc versus specieni proponerem ut a Plauto
profectam :
Pol, quanqaam tlomi ctipio , opperiar: quam lue
rem agatj simul dnimuiii advortam.
Naui simul eundem liomiueui et opperiri velle et ob-
servare, id vero niliil vel absoni habet vel ineouimudi.
De nexu autem senleutiai'um per banc scenani sese
excipientium ne quid dubitationis relinquatur, sie ba-
belo. Charmides enim Praefer ceteros' ait tibi, Nep-
tune, gratias agOj quem cum communi hominum J'ama
saevum et immisericordem accepissem_, in me lenem et
henignuni sim expertiis. Et seine, ne quid celeni neve
iniuriam tibi faciam, iton illud tantum acceperam sini-
pliciter , omnino te et sine ullo discriininc saevum es-
se, sed certa lege iustoque temperamento modo niitem
modo immitem : immitetii divitibus^ nobilibuSj superbis,
/iiitem pauperibuSj, liunnlibus, modestis. J^t potius tibi
constiteris tnntutn me quidem servato. Atqae haue
agendi rotionem non possum quin solam probandam
i^ereque dignam deis dicam. lam ab bac generali sen-
teniia ad suam se coiidicionera revocans, summorum
quibus obnoxius fuerit periculorum recordatus illuc re-
dit, quod ab initio dixerat, denuo incideans quod sua
maxime interest: Fidus fuisti , infidum esse iterant.
Quae si paullo plcnius explicare voluuuis ascilaqiie eogi-
tatione supplere, aut in banc jiartem valere possunt: Sed
haec quocunque modo se habent , tantum certum est
ßdem me tuam expertum esse, cuius perjidiam crepant :
TRINVMMI PLAVTINAE. 555
riani — e. q. s., aiit forlasse simpllcliis etiani: Fides au-
tern üla tuttj perfidiae quam vulgo crepant contraria,
in nie vel primaria ejceinplo enituit, ut quem non e le-
viore discriminc servaris, sed praeter solitum propitius
tanquam praesenti exitio eripueris. Vtruraque in tanta
animi commolione significarl isla vei'borum brevilate
potuisse nemo non videt. Nee in eo qui sapiat oflen-
det, quod periculonau illorura , quae modo descripsit,
dira recordatione commonitus haec subiicit v.29: yJpaga
a me sisj quorum item duplex polest vis esse, si ad dia-
lecticara severitatem exigere poelicara breviloquenliam
volumus, authaec: Tanta i g i t u r cum sit niaris atro-
citas , quid mirum si nihil in posterum voluero mihi
tecum rei esse, tainetsi nunc me servaris ; aut baec,
quae quanquam Jeviter tantiun inverso cogitatorum oi-
dine paene eodem redit, tarnen propius ad extrema ver-
ba {ni pax propitia foret praesLo) astringitur: Sed t a-
meiij quantumvis paratam auxilium tuum expertus sim,
ut denuo tibi conjidam, in tanta itineris maritimi dijji-
cultate non potero a me inipetrare. — Cetei'um (|uod ]Ne-
ptuni deorumque aequilatem pvaedicans Cbarmides niinc
de pauperibus et divitibus, nunc de mendicis et nobiiibus
loquitur, apparet levi verboium iuconstantia usum una
notione divites nobilesque itemque pauperes et ignobi-
les comprebendere. Ad suam autem condicionem cinn
ilLim Liudem accomraodat, non continuo mendicis sese
annumerat, sed tantum ditibus et nobiiibus opponit. Vt
nibil profecto repugnantiae cum insipido interprete in
eo quaerendum sit, quod satis se partum habere, dum
ßlio divitias quaesierit _, v. l9 dicit, vel merces e navi
efferri iubet IV, 4, 14, vel re bene gesta se redisse
testatur V, 2, 58. Nam cum inter divitum nobiHiimque
et mendicoruui humiliumque condicionem nudli tan-
quam gradus intei'sinl, etsi. quo quis propius ad hanr
556
IX. DE INTEUPÜLATIONE
accedit, eo certiorem habet secundum legem illam di-
vinam spem saliills, tarnen conscntaneum est ali(juaiu
deoi'um lenitateni etiam ad eiim pertinere, qiii ab liac
condicione aliquo intervallo distans noii tanieii illico in
ipsam coutrariam parlem venit. Et id quidem prorsus
cadere in Gharmidis personam apparet, honestutn civetii
et industrium , non carenteni aliquo pecidio , sed ab
opnlentia et dignitatis splendore satis reuiotum, siiocpie
labore rei faniiliaris iucrenientum aliquod. uon sine ae-
rumnis quaerenteu).
I nunc et luculentissimis versibus 10 — 20 prae-
clarara scenam decurtatani in undecim versienloruiu
ieiunani exilitatem rediije : Janjruidissimo exitu «ratia-
rum testificationeni Charniideam hoc terniiua: yltque
tiiaiii haue apucl houiiues gloriani aurihus iain accepe-
rain ante\ hinc autem asperrimo sententiae hiatu ad
illa transi : Sed quis hie est qui in plateaui ingreditur^
denique bonum poetain adeo fac deliranteui, ut uno
tenore has sociasse sententias credatur: omnes te eru-
ileleni queruntur ; ego elenwntem expertns siun: atque
t(dein te praedicari prius eogno^'eram.
III.
Longe graviorem interpolationis speciem illa ha-
bent, quae in fine scenaö quartae (quae aliis est quin-
ta) actus IV leguntui% sie constituta ab Hermanno :
Hie iiieo hero amieus solus flnnus j'estititj,
Neqiie demutas'it aniinuin de firina ßde.
20 Sed hie unusj ut ego saspieor^ ser^at fidein.
Quanquam labores nudtos oh rem heri mei
Et liheriun eins eiun ego cepisse eenseo.
MitLO nunc quaerere, in librorum nieuioi-iani iiacc ncc-
ne conveniant: de sola scntcntia quaero , cpiam lecte
TRINVMMI PLAVTINAE.
557
procedere ncgo. Et displlcuit illüriim niedius versiuini
iam Graiicrto , adeo ut indiicendmi) diceret in Diar.
scholast. a. 1829 p. 31 aniiot. Quo servato negari ne-
quit valde claiidicare , tfiiae laxins sane et languidius
subiiciiinltir (Jiiaiujnani labores e. q. s. ; qiiae non ex
illo polius versii quam e superioribiis nectenda eraiit.
Multo etiam aegvius hoc fero , quod primis versibus
duobiis nee duas sententias enuntialas video, nee unius
bina niembra, sed eandem uiolestissirae bis positam :
quando post amiciis Jinniis restitit nihil profeeto novi
accedit bis adiectis: neque demutnvit de firma ßde. —
Ex bis, quae breviter signifieavi, propemodura iam con-
sectavia est, quam ineundam putemus, emendandi ratio.
Etenim emn in Vetcre codice sie scripti Stasimi ver-
sus evstent:
Hie meo ero amico sohis ßrinus restitit
Ne(jue demutavit atiinnun de firma ßde
(^uanquam labores innltos
Sed hie unus ut ego suspicor servat fidem
Ob rem labore meiun ego cepisse censeo. Lj'si-
telis :
apparet eum versum , qui quo positus est loco ferrl
prorsus nequeat, eodeni iure nee ullo modo maiore co-
natu post eum qui consequitur , quam cum Hermanno
ante eum qui pi'aecedit collocari. E qua ratione longe
diversa vis sententiae haec apta est, ut Quauquatn cum
suo enuntiato ad soiiim secundura versum pertineat, bic
autem raolestae et inutilis repetilionis crimen ipsius
enuntiali ilHus accessione efFugiat. sie quidem: Hie meo
ero amicus soliis firaiiis restitit j, nc ne laboribus qui-
dem siimnds j, qiios ei illius eaussa snstinendos fuisse
censeo , ut aniinum de jirma ßde demutaret moveri
potuit. Quibus nunc demum percommode controver-
sus versus illc succedit: Sed lue unus ^ ut ego suspi-
558 IX. DE INTERPOLATIONE
corj, servat fidem. Quae vevba non eo valeiit , uL ex.
Omnibus Chariiiidls famlliaribus solus fiilns roslilisse
Callicles ilernui dicatur : quae ipsa inutilis sit ( iusdcu)
sententiae i-epetitio-, sed ad homines vel cives univer-
sos spectat, inter quos, ut pro moribus saeculi, praeter
unnm Calliclis exempluni fidetii a neraine servari Sta-
simus suspicari se ait: tiam de familiaribus ne suspica-
tiir quidem, sed seit, idc^ue ßdus restitit verbis defi-
nite dixerat. In mores autera saeculi malamque civium
iidem sat acriter idem ille Stasimus ipsa proxima scena
invectus erat v. 25 sqq. , velut bis exemplis:
NaJii nunc mores nihili J'aciiint _, quod licet , nisi
quod Iahet, —
Nenne istis nuicquam lege sanctumst : leges mori
serviunt :
Mores aiitem j-apere properant qua sacruni qua
publicum. —
JVam id genus hominum hominihus
T^niversis est advorsum atque omni populo male
>■ facit :
Ma le fide m s er v a n d o Ulis quoque abrogant
etiam fidem,
Qui nil meriti.
Quibus adde eiusdem Stasimi verba III, 1, 20 sq. :
Nimium dijjicilest reperire amicum ita ut no-
men cluet;
Quoi tuam rem quom tradideris, sine cura omni
dormias.
Quae restant, non magno negotio expedientur, Trans-
posito enim illo versu quae in Palatinis supersunt (cura
Vetere enim convenit Decurtalo, nisi quod lacunae, ut
in continua. scriptura, nulbim indicium): quanquam la-
hores multos ob rem, lahore meutn ego cepisse censeo,
ad eorum simililudinem propius quam Hermannus ac-
TRINVMMI PLAVThNAE. 559
cessisse vldeblniur,. si non Juobus locis, sed uno tan-
tura aliquot voculis insertls iniitllam et orationera et
sententiam et mensurani sie suppleverimus : quaiiquani
labores midtos oh rem et liberos [ahseutis mei eri\
cum ego cepisse censeo: narn inulto adeo simplicius et
in rerum veritatcm convenieniius res et Liberi eri con-
crediti fuisse Callicli dicuntur, quam res eri et libero-
runi. — Ceterum suam versuum collocationera Hermau-
nus ex iis libris hausit, qui e receusione Itala fluxerunt:
sed is tanien non se dicipi passus eo, quo deeepti Bo-
thius et Lindeiuannus apertissiina vestigia binorum ver-
suum in singulorum speciem contraxerunt. ]Nam cum
mediis quibusdam praetermissis in ed. princ. legatur
(juauqiiam labores mukös ob rem eiim cepisse censeo,
in Lipsiensi autem cod. brevius etiam q. l. multos ce-
pisse censeo^ valde exili forma sententiae hos illi ver-
sus commenti sunt inrelicissime :
Qiianquani labores multos cepse censeo:
et Quarnobrem labores eum cepisse censeo.
Nolo reliquis ineptiis Linderaanni immorari, cum
ad satietatem sane exagitatis aliorum erroribus tantuni
iam bonae et operae et chartae perdiderim : ununi hoc
non possum quin breviter perstringam, quod incogitan-
ter Camerarium secutus Stasimi orationem non posse
non ironicam esse dixit: necdum enim scire servum
posse , quam revera iidiis Callicles fuerit. Ergo unde
tandem Charn)ides seit, cuiiis cum Callicle sermones
omnes Stasimus audiit? lUe enim, cum post suam il-
lam exclamalioneni v. 2
O Callicles , o Callicles j o Callicles,
Qualijie amico mea coinmendavi bona!
Galliclis hoc responsum tulisset:
Probo et fideli et fido et cum. magna ßde.
Et salve et salvom te advenisse gaudeo :
'9'
5ßO IX. DE INTEKPÜLATIONE
repeutc aniiiiü nmtato
Credo alt oiiinia istacc j si hast iit tu prnedicas,
vi aniici litle lininter sibi persuasa in »ratiaiu cum Cal-
licle rediit. Aut igltur, quam fidelis illc fiierit, neutro
loco sciri potest aut utroque : ut coiTual, quae uiii po-
stei'iori adhibita sit armurientatio. Veninienimvero si,
(find res ipsa iubeat^ quaerimus, iion potest niea sen-
tenlla idlo pactü diiblum esse, quin illud 'neutro loco
sciri queat, nieritoque in raira illa flducia suspicacissi-
uiae difiidentiae pedisequa Grauertus haeserit. Quae
enim tandem sunt omnia istaec, quae se credere Char-
niides aftlrniat? quando nihil Callicles nisi hoc ununi
dixit , fiduni se esse, id auteni ne uno quidera verbo
vel explicavit vel comprobavit. Ergo Grauertus cum
gravi lacuna scenae initiuni detruncatum putavit , rem
quod aiunt acu tetigit. JNec per se improbabiles pro-
posuit, quo rem exeniplo dcclararet, a se factos hos
versiculos :
Pioho et ßdeli et fido et cum magna fide.
Id ita esse ut credas , verhis tribus eßecero :
JYani me fitem iam tibi quid turbarit, susplcor.
Emi egomet aedes , ut ^ quem tu olim abiturus
hiiic
Thesaurum ibi abscoudisti, sevvarem tibi.
Sed hos versus quod excipi ab illo voluit, leviter ab
initio mutato,
Sed salve et salvom te adveiiisse gaudeo,
id probari nequit. Hiant enim haec non mediocriter.
Vt paucis complectar, non ante hunc lacuna est, sed
post eum , nee divellendi sunt Probo et ßdeli
Et sähe et Kam, ne quid erres, Et illud non
iungit hunc cum priore versu, sed proximo et refertur.
E quibus consequitur, ut aliquante plus, quam Grauerto
TRINVMMt PLAVTINAE. 56l
visLira , InterciJerit. Credibile est , Calliclis versiliiis
Cliarmidcm in haue ferc sentcnilara respondisse :
Quid seilte! pol istaiic cgo saluteni non nioror.
Illud v'olo scire, tu qid seruaris fidem,
Qui med absente^ quae tibi commendd^>ermn
Taaeque peregre lilnc dbiens crediderdin fule.
Bona liberosque, pcssiun dederis ömuial
Sed quoniam occepi , pergam ludcndo: ita enim facil-
lime, quibus praeterea in rebus Grauerti exemplum
non mihi salis faciat, intelligetur. Nam tantum a ne-
niine non concedi puto , si modo de lacuna omnino
constet, prorsus nihil interesse rjuatcrnos an vicenos
versus excidisse statuaraus. Sic igitur persequi senunj
sermones poeta potuit:
CJL. Pol vcterejn amicum re non conipevtd malis
T'erbis obiurgare, haut esse aeqiioni censeo.
JSani et ervas et mihi suinmam facis iniuviam.
CHA. Hascine tute emisti aedis, unde ejcis modo,
Meumqae exturbasti hinc Lesbonicum filinm ?
Estne hoc quod dico an non est ? responde mihi,
CAL. Emi egomet aedis, emi ut seri>arei)i tibi,
Absque eo essetj, alii vendidisset filius :
Et hds tu et una thesaurum illum perderes.
Quem illic abstrusum fidei mandards meae.
En sdh'as trado : tibi illas emi, nön mihi.
CHA. Quid als tu quaeso ? pro deum atque ho-
minüm ßdem,
Subito malefacti fdcis me dispudcdt mei,
Amicum pro benefdctis qui increpdverim.
CAL. Quid igitur? iamne fidum credis me et pro-
buni ?
CHA. Credo j omnia istaec si ita sunt ut
pr aedi c a s.
Nam sie nltimus non hacsitantcr et scribendus et con-
36
562 tX. DE INTERPOLATFONE
stineiidus est. Quod e Palatinis libris et ed. priiic.
vul^atur, si itast ut praedicasj e male intellecto siuit
vocis compenclio st' ortuni est. Et iie versus quidem
conslaLat iiisi inserto Hermann! couiectura tu prono-
raine. Nihili autem est sententia: credo liaec , si ita
est ut dicisj iiec magis rationi consentanea liaec: credo
haec, si ita sunt ut dicis. Qiialis quidem condicionis
>is non alia nisi haec sit : credo hoc verum esse, si
ueruin est. Dicendum fuerat aut credo liaec ita esse ut
dicis, aut saltem credo quae ita esse dicis. Ergo ad
aliud quidtlam referendum illud credo erat, reliqua au-
tem mutata interpungeiidi ratione coniungenda. — Ce-
terum si illorum, quos lusimus, versuum similes Calli-
cles pronuutiabat, sat multa restabant, ad quae et pro-
xima eius verba speetareiit : sed narraho intus tibi et
hoc et alia (v. 9), et initium eius scenae, qua post
ralionem a Caliicle singillatim redditam rursum ex ae-
dibus Cliarmides prodieiis , quam firme sibi Galliclis
lidem liuius uarralio persuaserit, bis versibus declarat
(V, 2):
A^eque fuit neque erit neque esse quenquani ho-
minuni in terra dum drhitror,
Quoi Jides Jidelitasqae aniicum erga aequiperet
tuani ;
Nani exaedißcavisset nie ex his aedibus , absque
te foret.
Ita enim , tuam _, medio versu scribendum pro suuni.
Superiore scena nibil nisi lioc Cliarmides significaverat,
credere se, si omnia ita essent ut dixisset Callicles:
nunc, quin ita sint, nihil iam dubitationis sibi re-
lictum latetur.
JNutic ut revertaniur, unde digrediendum fuit, sa-
tis ab omni parte raunita videtur scenae haec forma
extremae :
TRINVMMI PLAVTINAE. 563
Hic rneo ero amiciis solus firmiis restitit :
JSeqiie demutavit änimuni de flnnä ßde,
Quanqudni lahores mültos oh rem et liheros
Ahsentis mei eri eiuu ego cepisse censeo.
Set hic UHUS j ut ego suspicor j servdt fidem.
Quos versus me non monente intelllgitur a Stasiiiio tlici,
dum abitum parat vel potius in ipso iam discessu est,
quem fieri erus iusserat: quo geiiere terminandarum
seenarum offendi nequit qui non luscitiosis oculis Plau-
tum attigerit. — Denique, ne quid nugarum praeter-
raittara, Cliarmides quod jjraeter Calliclem , si Stasimi
verLa {solus Jlrnius restitit) sequimur, nullum amicum
expertus esse fidum credendus est, id etsi ipsa fabula
non est dedita opera explicatum, tarnen quo iure dici
potuerit sine ulla audientium ofFensione, unumqucmque
putamus sua sponte perspecturum. praeter unum qui-
dem carnificem illum, cui difficilius culpa scilicet illa
poetae excusari visa est, quam hi quiuque versus cuncti
tanquam obtorto collo iugulari. An extitit praeter unum
Calliclem, cui ulli curae Cliarmidis aedes essent a per-
ditissimo adulescente proscriptae? qui argentum de suo
daret? malignissimas denique civium criniiuationes in
se nitro reciperet? Sed in huinsmodi negotio diem
sermo?ie terere segnities nierast ^ quamvis sermones
jjossunt longi texier.
IV.
In siispicionem vocata est ellam illorum pars, qui-
bus de dotanda Cliarmidis filia Callicles et Megaroiii-
des deliberant act. III sc. 3. Praetermissis nunc alii:i
mendis non paucis , quibus baec scena etiamnunc de-
formata est, ordior a Megaronidis verbis v. 20 :
504 I.V. DE INTETxPOLATIONE
Fide , si hoc utihile mdgis atque in rem depii-
tasj
T^t ddeain Lesbonicum_, edoceam ut i'cs se habet.
Sic enim est In Palatinis. Non potest .autera Megaro-
nidis esse, aclire Lcsbonicum, sed Calliclis. Nee enina
illi quidem quicquara rei est cum Lcsbonico, nee caussa
ulla intelligitur cur in semet lioc negotii recipere quam
Callicli , ad quem id pertinebat, committere malit, et
id omnino agit, ut Callici, non sibi quid faciendum
sit coniminiscatur. Quo longe gravissimura hoc acce-
dlt, quod sie Gallicles respondet:
Kt ego nunc adulescenti thesauruin indicem
Indöiiiito j pleno ainöiis ac lascLviae?
Nam prioribus quidem convenienter necessario dlcen-
dum erat aut ut indices aut ut indicari patiar. Pa-
rum enim Plautum norunt, qui tarn incongruam oratio-
nem ei tribuant. Eamque caussam fuisse appai'et, cur
in Ilalam recensionem corrigendi studio adeas — edo-
ceas inferretur , quod habet Lipsiensis codex, ideraque
ex editionis principis scriptura adeam — edoceas Pius
Saracenusque efficerent , Acidalius autem quamvis pes-
sumdato nietro probaret. Idem consequi se posse Bo-
thius putaLdt durissiiua invecta hac constructione: Vt
adeain Leshonicuni edoctum ut res se habet. Verio-
rem viam Ambrosianus monstrat Ipsuni adeam — edo~
ceani praebens. Aut falUir aut aliquid audendum est.
Quodsi olim scriptum fuerit
Jpsum ddi adulescenlem , cdoce eum uti res sq,
habet ^
LESBONICUM
satis perspicitur quomodo ex ADIADULESCENTEM
nasci ADEAMLESBONICUM potuerit : unde conse-
quens fuit edoceeuni ut in edoceam transiret. Nisi ab
hoc potlus corruptela exorsa illuc postmodura serpsit.
TRINVMAir PLAVTINAK. 5G5
Pergil delnceps Callicles:
MinumCj niiniime hercle vero: nam certö scio,
Locum qiwqae illutn omnem , uhi situst , co/nc-
deiHt.
25 0ue77i fadere uietuOj sönituiii ne ille exaudiat :
Ne rem ipsam indaget , döteni dare si dixeriin.
Vbi quod vulgabalur Neu ipsam rem propter elisionis
insolenliara ferri posse nrgans Ilermannus (praef. p.
XIV) in Ne ipsam rem convertebat: cum posset eüam
transponendo illud incommodi sie tollere Neu rem
ipsam. Quae collocatio verborum cum ex Ambi-osiano
et Vetere recipienda fuerit, tarnen ne sie quidem neu,
quod libii ouines tenent (nisi quod in Vetere est Ne
ure ipso), Labet qui defendatur. Nam non eo animo
metuere sc fodere Callicles dieit, ne vel sonitum ille
exaudiat vel rem ij^sam indaget: quae minime diversae
sunt raeluendi caussae: sed ne sonitu exaudito rem inda-
get. Vt in liane formam Calliclis sententla omnis redigi
possit: Nolo eum fodiendi sonitum exaudire, ne, si alte-
rum illud accesserit, quod dotem me dare velle dixeriin,
rem ille. ipsam indaget. Ineptit ut consolet Lii:ideman-
nus. — Hos versus lii vulgo exeipiunt senum sermones:
MEQ. Quo pacta ergo igitur ? cal. dam das de-*
promi potestj
Dam occasio huic rei reperiatur; interim
Ah amico alicunde argentum roges.
30 MEG. Potiii est ah amieo alicunde exorari? CAL^
potest.
MEG. Gerrae: ne tu illud verhum acLutum inve--
neris :
Mihi quidem hercle non est quod dem mihtuum.
CAL. Malim hercle ut verum dicas quam ut des.
mutuum.
MEG. Sed vide consiliumj si- placet^
566 IX. DK INTERPOLATIONE
In Ins primum oranium non assequor vim et constru-
clionem cliun particulae v, 28. Am enira dictum opor-
tuit dam dos depromi potest {poterit), cum (vel qiiaji-
do) occasio ei rei leperietur ; aut si dum voles pro
dummodo positnm esse, dam depromi potest, dam oc-
casio ejcspectetiu' li. e. si modo alifpiantura temporis
concessum sit nee nunc statim nobis properato opus
esse putemus. Nam dummodo {wofern nur) occasio
reperiatur prope eodem redeal, ac si sie loquare: de-
promi potest, dummodo possit. Quodsx non reperltur
occasio, non potest dos depromi: ergo nihil dixerit
Callicles. E quo efFicilur, ut non cum prioribus , seA
cum iis quae consequuntur dum illud cum suo enun-
tiato iungendum sit in hanc quidera planissimam sen-
tentiam: Dum (b. e. his dass) occasio Jiuic rei repe-,
riatur , mutuandum est argentum. — Scd restat non
minus gravis dubitalio. Quo enini referri Megaronidis
verba quo pacto ergo igitur dicamus? quando sup-
presso verbo senex quaerit. Quod enini exspcctamus,
J'acias vel rem instituamus vel eiusmodi quiddam, id
ipsura unde tandem. huc asciscamus? Quod puto sen-
lientes igitur in agetur priores inde a Merula edito-
res mutarunt. Nee repente abrupto sermoni ullus in
placida et tranquilla consultatione locus. , An dotem
dahis cogitalione repetes e praegressis dotem d'are si
dixerim? At ne hoc quidera ratio patitur , cum illa
non in principall enuntiato posita sint, sed in suspenso
ex illo. Quo accedit, quod non niagis rectc ea quae
rcspondentur procedunt : dam dos depromi potest. De-
buerat Callicles saltera '• dam dos depromeiida est.
Quanquam, ut acrius instem , ita quid tandem docct
Megaronidem , quod is non antea scicrit atque adco
ipse ei Callicles suis illis vcrsibus aperlissliiu- signili-
carit, quibus vel lodere sc metucrc dixerai? Cur cnim
«
TRINViMMl PLAVTINAE. 567
non aiulet, nisi hanc ipsam ob caussani , quod clain
vult, iion palani dotem depromi? Vt iam noa hoc po-
tius Megaronidi iteruni audleiidmn sit, clani dotem cJe-
prouieiidam esse, quam qnomodo possit claiii dt-pio-
mi sive audiendum sive interrogandum. At([ue ram
ipsam in partem tarn plane et aperte sci'Iptorura me-
moria librorum vakt, ut [)ermiriun sit ciiticorum md-
]iim perspc\isse. Sic. ciiiiii (ceito licet et coiiüdenter
]o jLii) quaerentem INIcgaroiiidem poeta fecit:
Quo pricto ergo igitar cldiii dos deprond potest ?
sie autem Calliclem respondeutem :
Dum occdsio ci rel reperialur , Interim
Ah amico cdicunde mutuuni iirgciitum rogein,
Illud i^itur cum dicit IMeparonides : sed tu si taiito
vietu ejccruciaris j, ut iie Jodere quideiii audeas , quo
tajidem modo id ipsum r/uod cupis ej/icies , ut dam
dos devroniatu}- •! non aliud nisi lioc si"ni(icat: sed ita
I o
quidem omiiino non poterit dam dos depromi: eins
ut iiiteiTOgatio e rlietoiicarum magis quam e logicarum
genere sit. Respondet autem Callicles in liaiic senten-.
tiam : nee ego sane liaheo , qui illud nunc statim ßeri
posse dicam , sed idoneam depromendi occasionem,
quam non defuluram confido , exspectandam censeo,
Interim autem^ quoniam argento cummaxime opus ha~
hemus, id (d) aliquo amico mutuum sumendum. Nam,
ne quid erres , mutuari non vult eo , ut pccuniam sibi
pariat, quo nimii'um sine annci bencdcio careatj prae-
sto est eiHm jpsc Charmidis. thesaiirus ; sed aliqnid
comminiscendum esse inlelligit, unde pelilam esse pe-
cuaiam dicat, qno nee in civium rcprebensioneui nee
in sus[)ieionem Lesbonici incui-rat. Ouotlsi de suo so:
dare ob amicitiam patris dixerit simplicitcr , talis qui-
dem libcralitas ncc popido polerit non suspeeta esse
(v. 8 — 15), nee ipsi Lesbonico ■ cni Lesbonici suspi-
56ö IX. Dl-: INTEUPÜJ,AT10NE
cioni si altera liaec accesserit, cuius caiissa exaudkus
cflüssi thesauri sonitus , de tliesauro res oniuis patetiet
(v. 25. 26 : sonitum ne Ute eocaiuliat, ne, si simul clo-
tein de m e o daj^e dixerim, reni, ipsani indaget). Ergo
nt de tliesauro nihil pernianascat, duplex iiiiri via po-
lest, aut ut altera saltem suspiciouis caussa lollatur, ne
duae simul concurrant, aut ut utraque. Et lianc qui-
dem Callicles insistit. Cui vel fodere metuentl cuni
Megaronides respondisset, ita quidem oinne deproaiendi
auri consilium omnino abiiciendum esse, Callicles ne
opus quidem esse ait iiiud ut continuo fiat: posse ar-
gentum tantisper rautuum sumi, reperta autem fodlendi
opportunitate post aliquando reddi. Mutuura enim si
suraitur, hinc autem virgiuem dotatam ^s^sq et Lesbo-
nico innotuit et inier cives percrebruitj simul commen^
ticiae benignilalis suspicionem senex a se amoverit. Nee
est cur hoc quidem consilium yjer se imprübetur Me-
garouidi: unum hoc negal, credilum iri pecuiiiara. Ergo
duarum illarum, quae palebant, viarum alteram ample-
XLis INIegaronides satis esse dicit, si altera tautum suspi-^
candi caussa removeatur: effodi sine ullo timore ihe-
saurum posse, nee fjuicquam Lesbonicum quam vis so-*
nitu exauditn suspicaturum, modo ne a semet dari, ve-
rum a palre missam esse dotem Callicles dicat. Al([Uü
in hanc parlem aperlissirae illa valent, v. 54sqq, :
hoc, ubi thesaurmn effoderis,
Suspicionem ab adidescente amoveris.
Quibuscum vv. 69 — -76 contendendi. — Tautae igitur
niolis erat, a temeraria suspicione innocenlissimos ver-
sus 28 — 33 defendere , quorum si paullo reconditior,.
at eadem sanissima ratio esU Quibus quidem omissis
versibusque 27 et 34 continualis ecqnid omnino sani
relictum est, nee balbulicntis politis piuMiili siniilis sa-
pienlissimus poeta cxislit? Ergo sibi poiius hoc laudis
TRINV.MMl PLWTINAE. 569
liabeat, qui locjui siimimiiu diceiiJi artificem tlocero
voliiit.
Explicato sententiaruiu nexu iiniverso restat ut sin-
gula quaedaui expediantur. Et v. quidetn 27 ergo igU
tili' parlicidai'uui cousociaiio salls aactoi"itaüs ab Appu-
lei exemplis habet, quae Tiirsellini IT, p. 465 llandius
commemoravit. — V. 28 rei, quod ab libris omnibus,
etiani Ambrosiano abest, rectissime addidit Gameraiuus„
— Proximurn, longe petltis et ex parte tui'pissimis con-
iecturis iiide a Gamerario vexatum , ex Ambrosiano
ascita omninra siiiiplicjssima notione miituum redinte-
gravinius. In fine aulem versus roges non magis ferri
potest quam v, 21 adeain cl eäoceain: id quod recte
Italus corrector perspexit, cui rogem debetur in Lips,
cod. et ed. princ. exslans. Nee raro personaruni for"
mae verbales in libris permutatae, velut iu ipso Am-«
brosiano T, 1, b J'aciat legitiir ^^vo faciain ^ in Vetcr«
I, 2, 158 uolebat pro volehaui j II, 2, 87 eocpetis pro
expetit, IV, 2, 36 hahitein pro hahitenty ibid. l44 aie^
hat pro aiehasj IV, 3, 61 ßes pro fiet : ut in bis sub-!
sistam. — V. 32 cum Ilerraanno nego non acuta pae-r
imltinia mihi potuisse poni ante (juidem , nee invenio
quod praemissa ab eodem pol particula esse aptius di^
cain. Nam Ne mihi etsi faqiliiis etiam restituas, tarnen
non possit non displicerc continuis versibus duobus
iterata asseveralio. Nee video cui usui esse Vrsiniani
codicis haec scriplura possit: inveneris mihi \\ Mihi qui-
(lem. — V. 33 egrcgie nugatur Lindemannus, ut des
mutiinin verbis in mutet Jides perversis. Illud, quod
testari etiani Anibrosianus yidetur, ex Veteris codicis
memoria uides matiuim verissime ab Gamerario erutum
quas depravalionis tanquam successiones expertum sit,
J7mtuui>i
e celeris libris paletit: nam nidcs iiiutaui est in Vrsi-
570 IX. Dt; IiNTERPOL/VTIONE
iilano, uides tniitaui in Dccurtato, fides inutetur in \n-
terpolatis Lipsiensi et ed. ^^''iiicipe. Secl quae librorum
vestigia recte interprctaliis est Camerarius , non liem
recte est tatatus. Non Megaroiiltli liaee tlicl, scd illis
referi'i : Mihi quidem hcrcle non est qaod. dem inu-
tuinn, ut in propatulo est, ita onjiies consentinnt. Qua
igltur palieutia tulerunt, quod non potest non ad soiiini
spectare Megaronidem, dicns et desl An Fui'ium Me~
vinona iiigulantein cl cana nive yJlpes conspuentem
animuai induxerunt in comoediam imniittere? TS^on
potest meo indicio ulla did)itatio esse, quin terliae per-
sonae forma Calliclcm ulentem fecerit poeta. Atque
aliquid huiusniodi sensisse Lanibinus videtur : quanipiam
mirum est soliini ab eo dct propositum esse Gi-ono-
vium annotare. Sed age adde dicat pro dicas substi-
tutum : ne sie quidem ralioui satisfactum concedo. Nam
cum non unus aliquis amicus cogitetur, qui tei'giversa-
turus sit, sed ea intidelitas tribuatur omnibus , consen-
taneum est ad omnes spectare Calliclis responsum. Vt
uno verbo dicam , si , quod ratio efilagitat et uniuscu-
iusque puto sensus expctit, id scripsit poeta, ccnsen-
dus est dicant et dent dedisse: hoc ut novum exem-
plum illi permutationum generi accedat, quod ante tan-
gebamus. Acei"bius autem Callicles respondet, quam
iis visum est, qui in haue sententiam inlerprctantur :
„si nolunt mutuum dare , Aellem saitem veram detre-
ctandi caussam ne celarent atque nolle se polius quam
non posse dare faterentur". Immo tarn se illis iratum
ostendit, eis ut male pfecetur: „ulinam verum sit, quod
dicuut nihil sibi argenti esse" h. e. „ utiuam ad ino-
piam redacti sint: hoc iam mihi gratius futurum sit
quam accipere argentura". *) — Summam igitur eorum
■') Nova lationc vulgatam scripturani Kampnianmis de Ab pracpos.
TRINVMMl PLAVTIiNAE. 571
quae disputavimus lianc liabeto :
3IEG. Quo pncto ergo igitur clclin dos depromi
potest?
CAL. Dum occdsio ei rei repei'iatuVj uiterün
usu Plaut, p. 11 (leFenderc conatiis est. Is ipsi sane Megaronidi
respoiuleri arbitraliis Calliclem ait hoc dicere : pliiris sua Inter-
esse nt Megaronides verum sihi dicat, ßdum sibi suppedilel con^
stimm, quam nt mutmim det argentutn. At vero in haue quideiu
sententiain primiim non quadiat malim: verum enim illud IMega--
ronides iani dixeiat : ut saltem mala dicendiini fueiit. Dciiide
non profecto Megaronides is est , a quo argentum Callicles vel
petierat vel exspeclaverat : qui potius haud magna cum re honia
cogitandus est. Kam ne id tacito exspectavi a Callicle dicas et
per anibages significari : repntanduni est ita quidem non potuisse
ullo modo fieri, ut post auditain Calliclis hanc sentenliani : gra-^
tius tu sane mihi facis non cclala , sed ingenuc pronuHtiata ve-
ritate, quam commodalo argento ; post haec igitur non sine ali-
quo aculeo dicta ut prorsus conticesceret Megaronides ac ne uno
quidem verbo suam vel inopiani excusaret vel voluntatein testi-
ficaretur obliquumque Calliclis opprobriuni dilueret. — Sed in
eo quoque a vero Kampinannus aberravit, quod v. 31 verbnm in
verum mutato hoc dici sibi persuasit: „du vürsl folgenden Spruch
sogleich wahr {durch die Erfahrung bestätigt) finden " Ferri hoc
possit, si, ut exeniplo utar, tale qniddam sequatur : Subito pau-
per ßt , si queni rogandi argenli caussa amicum convenis : vel
Argentum ubi petitur , deficit amicitia. Vt tribus verbis comple-
ctar, generalis sententia aliqua requiritur: quali prorsus caremus,
si ipsa recusantis et tergiversantis verba afrorunlur. Ac ne no-
stratium quidem quisquam ea , quae amicum respondentem facit
Megaronides , „einen Spruch^'' vocavcrit. Nam quod Kampman-
nus ait audireris ita dicendum fuisse, non inveneris, de eo quo-
que opinio eum fefellit. Non licet profecto invenire verbo sim-
pliciter et quovis pacto uti pro ajudire , sed certa condicione po-
test licere, et hoc ipso loco ita licet, ut Callicles cogitetur pro
argento, quod se inventuruni speraverat, verba illa i n-
venturus. — Ceterum nee illud intelligo , qui Kampmannus
mutationem suam dicat Calliclis responso (Malim herclc ut ve-
rum dicas) confiriiinri, cum utriusque verum vocis, ipsam Kamp-
m^jnni interprelaliuncni si sequiauir, diversissima sit relatio.
572 IX. DE »NTKRI'OLATIONE
j4h am'ico alicunde iniituurn argenti'iin rogem.
30 MEG. Polin est ab aniico aliciaide exor civil CAL.
polest.
MEG. Gerrae : ne tu illitd verhutn actututn irwe-
fiej'is :
Pol mihi quideni lierclc nön est, qiiod dem mii-
tuum^
CAL. Malim hcf'cle ut verum dicanl , quam ut
dent mutuum.
MEG. Sed i'ide consilium , si placet.
Videamus igitiir iios quoque: ut tauquam corolla-
rii loco eos versus et expcdiatims et suppleamus , qui
etsi cum interpolatione vel vana interpolationis suspi-
cione uuUa conluucti sunt, taiiien et lacunose et lui'ba-
to prlstlno ordine sie vulgantui":
36 Homo conducalur aliquis iam, quantum polest.
Quasi sit peregrinus, cal. quid is seit Jacere
postea ?
MEG. Is homo exornetur grapltice in peregrinum
moduriij
Jgnota faciesj, quae non visitata sit,
40 Falsidicum, conßdentem. cal. quid tum postea?
MEG. Quasi ad adulescentem a palre ex Seleucia
Veniat e. q. s.
Incredibilia Plauti editovibus mulia acciderunt; sed ni-
hil incredibilius quam hacc potuisse defendi. Nam pri-
mum, qui landein aliquis potest ila conduci, quasi
sit peregrinusl Deinde, sanane ratio idla illius potest
nominativi excogitari ignola faciesi Tertio , quonam
gentium referri aecusativos falsidicum, confidenlem di-
cas? quando eliam si abesset versus 39, inaudito lo-
quendi genere falsidicus conßdensque modus dicere-
tur. Vix vidi taetrioribus viliis scatentem oralionem.
Itaque recepia Saraceni emendatione ignota facic, quam
TRINVMMI PLAVTINAE. 573
Acidalius qiioqne comnientlaverat, Botliius, ut illa quasi
Sit peregrinus haberent quo refeiTeiUur, versum 39
collocabat post 36. Quem in eo secutus Goellerus,
sed ita secutus ut simul versum 37 perraire collocaret
ante 41 , nihil tarnen offendit in versnum 38. 40 con-
tinuitale: quorum posteriorem Botliius quidem inter v.
45 et 46 inserehat loco ineptissimo, deleri autem iusto
calidius iuLebat Scaliger. Omnium autem primum illud
videndum erat, verba quae sunt quasi sit vereg/'inus
non alio nisi ad exornaiidi inoduin peregrinum perti-
nere. Fidem ipse poeta faciat, cuius baec sunt Persae
L 3, 74 sqq. :
TOX. Lcpide hercle dicis. sct sein quid facias ?
cape
Tunicani atque zonant et chlawjdem afferto et
causiani.,
Quam illc haheat, qui haue lenoni liuic veiidat.
SAT. eu probe.
TOX. Quasi sit peregrinus. sjt. laudo. tox. tum
et giiatain tuaiii
Ornatani adduce lepide in peregrinum modum.
Eundemque ordinem postea vidi (nam pridem cum au-
ditoribus meis coramunicavcram) etiam Scaligeruni ali-
quo tempore suasisse: alio enim temjiore Botbianam
rationem commendavit : utroque eum versum, qui a
miris illis accusativis iucipit, expungens. Et tarnen non
fuerat difficile divinando assequi, e quo fönte niirae il-
lae constructionis salebrae manassent. Etenim bic quo-
que aliquid excidisse iam non coniicimus tantum, sed
Ambrosiani codicis virtute compertum habemus. In
quo inter v. 39 et 40 integer versiculus bic accedit:
MENDACILOCÜMALIOUEM QUID . . ISCITFACEI^EPOSTEA
De quo iam olim coramonefeci in üiai\ antiqu. stud. a.
1837 p. 743. Etsi enim hac ipsa accessione nondura
574
DE INTERPOI.ATIONE
redintegralur conslructio verLoruni , tarnen eius rcdin-
tegrandae via aperlissime monstratur. Natu alteram
fjuidem versiculi parteni faclle intelligit, qui harum re-
rumT;usum habet, crrore tantiim c v. 37 itei-atam ex-
trusisse ea , quibus oratio nune nintila coniplerctur:
plane ut accidit Vetei'is codicis li])rario in Triii. V, 2,
50. 51, quos üle versus in hanc specieni jjerseripsit :
jäperite hoc apcrite propere quod cum conuenia
Foras eiLOcate iia suhitost propere rjuod eu coii-
iienlii iLolo. *)
Ergo licebit arti et rationi convenienter sie luxatos se-
num serraones reconcinnare :
31 EG. Homo cönducatur idm aliquis , quautiurt
polest,
Jgnöta facie, quae non vlsitdla sit.
Is homo cxornetur grdphice in peregrinum ino-
dum ,
Quasi Sit peregriiius. cal. quid is seit Jacere
pöstea ?
3IEG. Menddcilocum aliquem [^esse homiiiem opor-
tet de J'oro^
Falsidicum^ confideiitem. CiL. quid tum postea ?
3t EG. Quasi ad adulescentem e. q. s.
Conf. eiusdem seenae v. 86: Ego sjcophaiitam iam
couduco de foro. — Ceteruni vix dubito quin illa:
quid is s cit facere postea ^ salis eo exemplo defen-
dantur, quod ex ipso Plauto pelitum liuc accommoda-
runt, Pers. IV, 6, init. :
noR. Prohae hie argenti sunt sexaginta minae_,
Duohus nummis minus. sAT. quid ei nummi
sciunt ?
Nam quid sciunt illud, li. e. quid possunt, valent, pror-
») Similia exempla tetigi siipra p. 237. 472. 477 , longe plura olim
addituriis.
TRINVM.M[ PLAVTINAE.
575
sus eodem recllt, ac sl dicas, quod ipsum exspectamus,
quid eis facere vis. Atquc hoc ipsum Hermannus mu-
tatioue qiiadara SLia coiisequeudurn putabat: quid istoc
facere postea. Qiii inilii inflniüvi usus adeo dul)ius
est, ut, si quid nuitanduni esso. concederem , facilius
euni i[)suui infinilivurii quam verbum finituui cogitalione
addi dicerem et de hac cO"itai-cai corrieendi ratione:
quid vis istoc postea : facere ut ab iutcrpretc ascri-
ptuai putaretur. In Ambrosiano autem quae inier QUID
et ISCiT duae litlerae interceduntj earum altera visa
est S esse: ut nihil nisi ISlSGlT pro ISSCIT peccasse
librarius videatur. Ex eodem libro iam aliquis v. 36
pro aliquis iam rcposui.
Cetcrum Scaliirerum cum dixi, duo sif^nificavi in-
clutae bihliüthecae Leidensis exempla tjpis exprcssa,
alteruni Plantinianum Sambuco editore Auverpiae a.
Cl3l0i-iXV[ vulgatum, in fronte bis verbis manu scri-
ptis insignitum: Omiiia quae in libro isto annotata
sunt j Scaliger i c libris descripsit Commelinus j aut
Gruterus ; alterum Basileense ex editione Camerarü a
G. Fabricio a. CIOIDLVIII repetita, haec quidem ab
initio monila leneus : Loca niulta ad orani manu sua
eniendavit los. scjliger et Reliqua manu aliena ex
eiusdem altero Codice niargini apposita. ") Vtriusque
*) Scaligeranas in Plautum annotationes tenet eliam Regiae biblio-
thecae codex ms. 8185 , de quo quae alieno testimonio confisus
olim nanavi Mus. phil. llhen. IV, p- 208 , non omni ex parte
Vera esse nieis nuper oculis comperi. Versantur enim illae an-
notaliones cum in explicando poeta tum in emendando : utrum-
que autem genus ad omnes fabulas viginti perlinet. Miiii etsi
inspicere tantum licuit , facile tarnen apparuit magnam haruni
schedarum illorumque exeniploruni Leidensiuni in critico gene-
re consensioneni esse. — — — Dum in eo sum , ut hanc
plagulam typothutac erroribus correctis rcmillani , forte fortuna
576 IX. DE INTERPOI.ATIONE
mihi libri usum coiisolila lil^rralilas Ervs viiu concessit,
quo et carius caput et clarius exemplum inter pliilolo-
gos nullum habeani, Iacobi Geelii. Cuius lain oificio-
sae amicitiae nunc hoc quoque clebeo, quod, quam ab
auspicatissimo nomine exorsus sum , non nünus auspi-
cato iam conchidere disputationem licet.
E P I INI E T R V M
De lacunis Triliunimi.
De duabus lacunis Trinummi sn])ra p. 560 sqq.
573 sq. egimus. Tertia protiacto ab Angelo Maio ex
Ambrosiano codice versiculo expleta est, quem iam in-
ter III, 3, 17 et 18 recentiores editiones omnes exhi-
bent. Quarta e lacunae eidem libro indicinm dc-
bemus. Nam II, 4 cum vulgo hi scse versus excipiant
6 sqq.:
Piscato/'j pistor ahstulitj lanü, coquiy
Olitores j myropolae, ancupes. coiijit cito.
Quam si tu ohicias J'ormicis papaverem — ^
nno ante ultimum versu integriorem cognovimus Am-
brosianum, sed eo tarn evanido , ut non nisi has, quas
infra posuimus, litteras extricare potuerinuis, quaruni
meum quendani erroiem aiiiinadverto p. 515 comniissum. Ibi enini
quod Nisi tu me miliimet pro Nisi Inte mihi tne scribendum esse
dixi, id cum sane meditando invrnissem, nee recordalus suin neo
propter neglectam aliquam üchedulaiu vidi in ipso o.\starc Ani'
brosiano.
TRINVMMI I'I.AVTINAE. 577
qiiae rellquis incertiores visae sunt, ])unctl.s nolavimus:
NüNHlSGLEMlNUSNUORS CITO
Et ab initio quitlein Non hercle scriptum extilisse, pla-
nissim« apparere putamus. Vt non sane inluria aliquicl
i)inc tlubitalionis etiani ad illaruiu quinquc litterarura
lectionem pertinere suspiceris, quae post minus sequun-
tur. Quodsi, quocl et in nex^uni sententiarura et in
spatiorum numerum congiaiat , quaerimus , quanquani
siniplicissinium ideraque a])tissiuium omniura aliquid
huiusniodi facile videatur :
Obitores, mjropolae, aiicupes : confit cito.
jVon hercle minus \diripitur argentuinj cito.
Quam si J'oj-micis tu obicias vauaverem.
LEs. ßlifitis beide in istis rebus sumptumsl sex
mi/iis : —
vel distrabitur (irgeutuni cito: tarnen band scio an
strictius etiam ea quae notavi vestigia sie premere liceat :
Non hercle minus [auorsumst argentunij cito:
ut non tam , quae cadit sane in forniicas, distrabondi,
dispergendi, dissipandi, quam fuiandi, subripiendi , au-
ferendi notio teneatur, consueto id quidem auertere
verbi usu. - — Nunc dcmum intelb'getur, quid illa quam
parlicula sibi veHt, pro qua quasi Acidalio et Heiman-
no invebenda \idebatur.
Postremo de q u i n t a buius fabulae lacuna ne-
minem non suspicaturum pulo , qui aliquanto diligen-
tius hunc ordinem nexumque sententiarum perpenderit
act. V sc. 2 a versu 40 sese excipientium :
40 CHA. ' Atqui edepol su?it res^ quas propter tibi ta"
men suscensui.
CJL. Quid ego feci? cnj. mei'im corrunipi quid
perpessus fdium.
CAL, Si id mea voluntdte factumst, est quod mihi
suscenseas.
37
578
IJE INTEIU'OLATIONE
Set sine nie hoc nhs te impetrare , quöd volo.
CUA. quid id est? cal. scies :
Si quid stulte Jccit, ut ea niissa facias oninia.
Quid euim illud esse dicatrius, Calliclcs quod ne negat
qiiidem ullo verbo, siia volunlate iiliiim corruptum esse?
Apparct iiiter v. 42 et 43 aliquid huiusmodi desiderari:
Sed quid ego faceveni? qui euni a lascivia prohibereni
post argen tum pro nedibus j quas renales proscripse-
raty ei reddituni? et quae cogitari possunt liis aflSnia.
Huc enim , nou tantuni ad priores Leshonici nequitias
quaslibet, ipsum illud perpessus non potest non spe-
ctare velle Cliarmides : alioqui salis fuerat passus di-
cere. — Atqui luiic ipsi Cliai-midi quid taudem in
meutern veuit, ut hoc quidem loco Calliclem criuiine-
tur oraniDO? cuius criuiinationis nunc profecto ne mi-
nima caussa cogitari potest, quando, quicquid inter
utrumque discidii intercesserat, pridem compositum est.
Factum illud antea oportuit, quo tempore in aedes in-
gressi senes ca transegere, quae IV, 4 (5), 9 Callicles
significaverat: sed narraho intus tibi et hoc et (diu.
Quid enim tandein Charraidi narrasse Callicles existi-
raabitur, si ne hoc quidem illi constiterit , nullam cor-
rupti Lesbonici culpam in se Calliclem admisisse? Et
revera haec omnia transacta esse, nee quicquam pla-
cato Charmidi suspicionis superesse, cum eoque pror-
sus in gratiam Calliclem redisse apertissimo testimouio
ipsum initium scenae ü actus V docet : Neque fuit ne-
que erit neque esse quenqucun lioniinuni in terra dum
arhiti'or , Quai Ji des üdelitasque amicum erga acqui-
peret tuani. — Ergo igitur, ut paucis complectar, iude
a V. 40 non calliclem vcI alloquilur Charmides vel
huic respondentem poeta fecit, sed lysitelis omnes
sunt cum Charmide sermones. Lysiteli enim 2)0Stquam
desponsata filia Charmides gratificatus est, sibique satis
TUINVMMi PI.AVTINAE. 579
exnptatum genernm futurum esse significavit, nunc ali-
quid tauieu esse subilcit , quod in illo non possit non
improljare : quod amlcus atque faniiliaris Lesbonici non
impedierit monendo, casligando, oLsecrando, quominus
eo libidinis piavitalisque is delaLeretur. Et salis recte
in sodaleni convenit, sodali ])atreni eundemque benevo-
lentisslmum sibi ipsi soceiMun exorare. Nee codicum indi-
cia desunt, quae buic emendatioiii (Ideni faciant. Nam cum
Decurtatus cum aflinibus libris perpaucas personavum no-
tas servarint, Vetus quidem etsi bac in scena saepissime
eo in genere peccavit, tarnen ipsi versui 41 non Calli-
clis praemisit, sed Lysitelis notam^ iteraquc versui 54,
et versus 55 esro voci. — Nuncine iiiitur recte se ba-
bet versuum fpii vulgo feruntur 42. 43 continuitas ?
Minime vei'O. Etsi enim non lanta, quanta Callich', as-
severatione Lysiteli, quo se Cbarmidi purget, opus esse
sentimus, tarnen non potuit profecto in eo acquiescere,
ut merito sibi , si sua voUintatc pessum ire sodalem
passus esset, suscenseri diceret. Satis auteni esse po-
terat, si vel duobus versiculis culpam a se segregaret
vfdut boc evenqilo:
Si id mea volimtäte factumst, est quod mihi su-
scenseas.
Verum incendium idn , quod coiuedat, st7n' para-
tum iiwi'uerit,
'Ipsus scis quam sit dijßicile offusa aqua rest'in-
guere.
Set sine me hoc ahs te impetrare quod \>olo.
OINSERT/tTIO X.
DE GEMINO EXITV
ANDRIAE TERENTIANAE.
DE GEMINO EXITV ANDRIAE TERENTIANAE *).
Gratiani haucl exiguani ab atiliquarum lltteraruin
stuJlosis vir praestanilssimus Ludovicus Doedcrlinus
iniit vulgata anno pro\iino Lectioniim Variarum Triade,
cuius extrema particula ad Terentiura spectat. Cum
enim in Erlangensi quodam codice ms. olim Altorfino,
quem saeculo XI. tribuit nitideque scriptum dicit, An-
driae, qualis nunc fertui", duodeviginti versus adiectos
reppcrisset, et omisso quidem solenni in fine fabulac
plaudite adiectos unique Pamphili personac ascriptos;
hos et edidit et aliqua ex parte emendare studuit, alte-
ram partem ut a metro et scjiteiitia misere lahorantcin
fuieliter descripsisse satis ratus. Nee de aetate et con-
vcnieiitiii totius acccssioiiis illius quicquam iudicavit, nisi
quod sermonem et versus Tereutio inüüine indignos ha-
heri, et ipsa reriiin obscuritate noiinihU fidei vei'his addi
alt: quorum lioc quo valeat parum nos assequi fatemur.
Praeterea non a sc primum in luccm illa protrahi mo-
nuit: quippe qnac pridem legerentur in Chr. Th. de
Murrii Memorabilibus bibliolhecarum Norlmbergensium,
part. III. p. 75, fjuanquam non satis accuratc ad fidcm
*) Edita a. cioucccxi-.
584 X. DE GEMINÜ EXITV
codicis expressa. llinc auteni ut ordianmr, licet sane
iiiirari, quid sit cur uniim libriun Altorfinum Doedei-
liniis testetii et fontem prolulerit illius addltameiiü, quod
quidem ipse Murriiis non taiitiim annotatione sigiiincet
item in Ebneriaiio quodaiu codice etiam antiquiore ex-
stare , sed e\ co ipso codice |)lcne transcriplum cx-
prompseiit eorundeui Mcmorabiliuin parte II, p. 136 sq.
Atque liLinc ille librmii saecido X, Altorfinum autetn
non iindecinio sed duodeciiuo tribnit. Nee tarnen bis
duobns libris ujcinoria istius rei oniiiis conti netnr. Eos-
den» enini versus, quod ipsum Murrium lugit, prideni
Franciscus Guyelus posuerat Couuuentarioruni in Te-
rentii Comoedias , cpii Argentorati a. MDCLVII pro-
dierunt, p. 54. Et bic quidem eos in {juibiisdain exem-
plaribus legi dicit, p. 380 autem e.v a/itiqiio codice a
se exbibitos memorat: nee tantmn dcpravatissimos vo-
oat, veriun etiam suppositicios et Tei'enlio plane indi-
finos. Sed ne editores quidem Terentiani addiliciam
illam scenam prorsus ignorarunt. E Guyeli enim com-
inentarlo repetilt Westerbovius vol. I. p. 217 sq., nee
in niss. libris decem, quos ipse _consuluerit, nee in im-
pressorum quoquam, quibus uli contigerit, sibi j-eper-
tam affirmans : ceterum de verbis intricatis et absurdis,
immo barbaris querens , quibus intelligendis Oedipo
opus esse coniectore. Ex Weslerboviana transiit deinde
in Zeunianam editionera. Indidem autem, mule We-
sterbovius, in Poetarum scenicorum lat. corpus Botbius
nostras reeepit appendiceni spiiriani inscriptam, sed is
quidem a semet nimirum emendatam et ex parte ut ait
versiücatam : non enim ita malos istos versus esse , ut
quibusdam vidcrentur, tametsi eos Terentio suppositos.
Qui quo iure ex recentioribus quibusdam exemplaribus
a Guyeto protractos dicat, ipse viderit: quanquaui an,-
tifjuüin illum codiccm minimc negamus potuisse ve-
anduial: ti:renti\^\e. 585
tlici. Praeterea fiiti't Doc-
dcillmim copiosa de cadeni illa sceiia (i. H. Cirauorli
dis|)utaLio, Analcctüii liisL. et pliil. a p. 197 ad 204, (pii
eliatii euiciidatiuiiem quandam suaiii corruptissiinurum
saiic vcrsiuin» ]n-oposuit propositauique commeiidavit,
de qua quid sit seutiendatu postliac apparebit. Po-
stremo iie Douali qiiidem et Eugiaphii Doederlimis
mentioneiii fecit, quos iioii duJjiis testiiuoniis couslat
eosdeiu versicidos ante oculos habuisse.
Sunt autcin ipsl versus bl , quos infra posuluius
ad exeiuplum DoederHiii repetitos.
P a m p b y 1 u s.
Te exspectaham. est de tua j'e quod agerc ego
tecuni volo.
Oucrani dedi nc me esse ohlitiuii dicas Luac gna-
tae alterac :
Tibi mc opinor inuenisse digniun te atque illa.
v>er
Pcrii Dave de rneo aiiiore ac vita sors toUitar.
5 ]Son nove istaec nii condicLO est si volaissein
Painphüe.
Occidi Dave nia/ie perli, id qiianiobrem non vo-
luL eioquar.
Non iccirco quod cum oninino afjincm mi nolleni
hein tacc.
Sed amicicia nostra j quae est a patribus nobis
tradita.
Non alifjuam paiteiii studii adductani Iradi Uberis.
10 Nunc cum copia ac foriuna uliique ut obseque-
retur dedit.
Dctur bcncf actum abi atque homiiii agc gratias.
sah' es Chremes
ylniicoiuiN nujonim om/iium michi agissiinc.
5S6
DE GEMINO EXITV
Quid michi comminu.s est f^andio quam id quod
ahstc expelo.
j][e rcpperissc uL hahitui ante hac ful tibi ain-
niuin.
\ 5 Quoadcnnque applicaris Studium exinde iiiterit
tute
Existiniaveris. Id ita esse facere coniecturam ex
me licet.
Alienus ahste tarnen, quis tu esses noveram. Ita
res est guatani tibi
Meam Philumenam uxorem et dotis sex talenta
spondeo.
Subiungimiis scripturae tliscrcpantlam Giiyeti (G) et
coclicis Ebiieriani (E), fniem ul appareat qua iicie vidca-
liir Miirrius excussisse, labet etiara de Altorfino diver-
saiii a Uoedcrlino Murrii memoriam (A) silentio iioii
praeterire. Et jjcrsonarura qtiidem nomina in E prae-
niissa liaec sunt: Pamphilus. Clwemes. Cariuus. Davus.
Apud G praemissum eiusraodi nihil, sed singuli ser-
mones nominihus distincti ea ratione, quam inlVa nota-
vinnis. V. 1. p. Te Ct tecum om. E 2. De-
di operam (i 3. atque illa virum G. atque illa
EA 4. CHA. Dave., ah perii G vita nunc sors
G 5. JYon nove isthaec E. Chr. Non nova istec
(i 6. CH. Occidi Dave, perii. CHR. Sed id G 7.
idcirco G omnino om. G mi\ mihi EGA. Non
dubitamus, quin in codice scriptum sit m ., quo non
signilicatur mi, sed ipsa plcna forma mihi. p. Hein
tace Cr 8. CHR. Sed G Jiobis^ nostris EGA
11. /'. Bene. Factum G atque age homini gra-
lia.s Vj. atque age gralias homini G. age gralias A
<;//,/. Sidvcs G 12. iiiHd agissimc EG. agissima
A 13. quod mihi coinmiiius EG abslr.\ a Ic
<i N U R I A K r K r. E N T I A N A K .
587
G 14. I cperissej, ut Jiabitus G «//»/'. aininain
EA 15. Quoad cumqne E. ^t^o ndeunujae G
i///cn7] n£ C77f (r 1(3. fiiccvc cx iiie couiecturain
ex nie licet G 17- noveras EG C///{. (inalain
(.1 18. Fliilomelatn G Ceteriim iiulc a v. 10
paiillü alitci' Llisj)osIt()S Guyetiis evlillmit, ila ut scptcii-
(Jecini taiiLuiu cHiciantur.
De liis igitiir versibus ut recte iuclicctnr , cum
quae ratio inter eos interccdat et re]If[uac fabulae ar-
gumentum et (lispusitionem, quacrendum est, tum ipsa
vei'suuui indoles atl artis nortnam exi<ienda. Ncc vero,
qua arte quave inertia facti slnt, aestimare prius llceblt
quam a menclis, (piibus laboraut, probabili ratlüuc \\-
bcrati et in eara integritatem, si modo possinl, restituti
fuerint, qua e manibus poetae, quicunque illc fuit, pro-
disse crcJibile sIt. Quodsi ca pristina illorum forma
fuissct, quam instaurasse sibi Bothius et Grauertus visi
sunt, actum sane esset de corum antiquitate, nee esset
quod vel tantillum operae in eis poueretur : tam illi
non modo inficetos versiculos procuderunt et vel mc-
diocri poeta indignos, sed a lingua et numcris et seu-
tentia vitiosos et ex parte vere barbaros. Quod nc
sevei'ius quam iustius iudicasse existimemur , (neque
cnim in exagitandis et redarguendis singulis placet no-
bis esse putidis :) documento sunto v. 13 sqq. sie scri-
pti a Grauerto :
(cjiyf.) Oaidqiiid heatiiin est, mihi pol minus est gail-
din,
Quam id quöd ego a te expetö nie j-eperisse.
} t hahitus
ylntehdc füi tibi a/iinio nd eanique applicdvi
nie,
Studium exinde ut c/it, tüte cxistiniävevis.
Hoscine Teientianos versus credi potuisse? quos ncc
588
X. DK GEMINO EXITV
irilelligas , iiec siuc gravissiuia prosocliacarum irielrica-
niuique rationura labe criticus effinxlt. QuI quod unum-
quodque vocabuluai a se posituni affirmat ipsorum ex-
einplis coraicorura defendl posse: pervelitn sane exem-
pla proinat correptac ultlmae sjllabae applicavi vocis,
vel primae reper^isse perfectl , vel tarn dissecti et cae-
siira careutis et unsere exeuntls versus, qualls alter est:
iit nlliil nunc dicam de sententia et dicendi genere.
An forte Bolliio putas melius rem cessisse? Accipe
igitur, is qua modestia quove j^ulcri et veri sensu iu
verba librorum fide prodita grassatus sit:
(c//.) Tarn gai'uleo, qnoil mihi commodutn est, quam,
illuclj quod a ted expetOj,
Me rcperisse. Vt ävidiis auiehac fa'u tuae ani-
niusj, qnöqae nie
yld eam ddplicai'ij Studium exinde item evit. P.
Tu existimdveris
Id ita esse f et J'acere ex me coniecturdm licet.
Mirai'e quaeso in bis praeter raras hercle sententias et
constructioncs correptam ultimam in gaudeo, Plautinam
lormara ted, accentuum elegantiam in illüdj exinde item
erit , apte exaequatos cum versuum modulis enuntiato-
rum lines, denique venustum iu media constructione
ab üctonariis ad senarios transitum. Experiamur igitur
ipsi , si ([uid comminiscamur aliquo modo coramenda-
bilius. Ac duü tenenda sunt ita, ut ab iis tanquam a
l'undamcnto proficiscare. Primum enim extra dubita-
tionem positura illud est, agi baec revera inter Pam-
pliilum , Cbarinum, Cbreraetem et Davum : agi autem
lioc, ut a Pampbilo Chremes cxoretur, qui Pbiluraenam
filiaui Charino, cui eani prius negavcrit , nunc taudem
despondcat. Dcinde uuicuique praeter Botliium arbi-
Iraiuur hoc palere , versu 12 nuilari luunerorum gcnus
ila, ul trocbaicos scplcnarios cxcipianl senarii. Quod
ANDRUE TERF.NTIAXAE. 589
quitlem ipsa verborum externa continixitas tarn manU
fv.slo docet, ut rcirere Grauertum , qui multls verbls
p. 202 sese excuset , quotl in continuandis trocliaicis
frustra elaboraverit, eiusque rei ofTensioncm levaro
ascitis e Plauto exemplis stiuleat. Quid enim exemplis
opus, ubi res ipsa clamat? Quanquam Bothio sanc cla-
inare adeo non est visa, ut a decera trochaicis septenarlls
uno iambicö octonavio interruptis per alteros iambicos
octonarios quattuor ad quattuor senarios perrexerit. Scd
lioc non mirum in eo, qui consimiles turbas patientls-
sirao per sex et viginli comicorum fabulas stomacbo
concoxerit. Vide autem, num a manu poetae propius
baec absint.
PAMPHILVS.
Te exsvectahaw : est de tna re , quöcl agere ego
tecüm volo.
Dedi operani, jie nie esse ohlituni dicas tuae gna-
tae dlterae :
T'ihi ine opinor invenisse digniun te atque illd
yirum.
CHARINVS.
Peru, Dave: de nwo ainore ac \>ita \nunc\ sors
töllitur.
CHREMES.
5 Nön Jios'a istaec mihi condicio est, si voluissem,
Pdmphile.
CHARINVS.
' Occidi, Dave.
DAVOS.
'Ah mane.
CHARINVS.
Peru.
CHREMES.
Id quamobrem fio?i vohu, eloquar.
)P0 X. DE GEMINO EXITV
Nou iccirco, quöd eiini iunnino affinem mihi noI-
lern :
J/etn.
Djyos,
Tace,
C UREM Es.
Sfd amicitia uustra , quae est a pdlribus nohis
trädita,
Nöii \iuhej'et\ dliquam partem sui traditci ad l'i-
beros ?
10 Anne cum copia dcJhrLuna, utriqiie ut ohseqae-
rer, dedit,
Detnr.
PAMPHILFS.
Bene factum.
DAVOS.
' Adi et age liominl grdtias,
CHARINVS.
Salve, Chremest
Meöiiuii amicoruni ömiiium carissiine:
Quid [dicam? iiam illud^ mild iioii nnnus est
g audio.
Quam [mi evenire niiiic\ id quod ego ahs Le
expeto :
1 5 Me reppej-isse, ut hdhitus antehac fui tibi,
\Eundem tuuni^ aninium.
PAMP/iizrs.
Quoin dd eum te applicdveris ,
Studium exinde ut eilt, tüte existimdueris.
an REM ES.
Alieiius abs te, tarnen qui tu esses ?iuveram,
PAMPHILVS.
Id ita esse^ faceve cönieciuram ex me licet.
ANDRIAF. TnRENTIÄNAE. 59l
CIIREMES.
20 Itn rt's est. Gnaiain tibi vieani Philämenam
T xorem et dotis sex talenta spöndeo.
Horum pleraque non cgerc vel cxi^llcatloiu! vcl
ilcfensionc putamus : ut de paucis vidcatui* singillatim
iBonendum. Ac v. 4 praeslat, quod ex utroque codiee
i'ccepimus , Guyeti scripturae ; cjuae nt toleretur , sie
sublevanda interpuiigcndo fuerit: Peru: ah, Dave,
de — . Mox non latlniim est loquendi genus , quod
])roposuIt Doederlinus vita sors sustollituv. V. 5
nun videtur eiusdem hac disdnctione opus esse: coit-
dicio est. Si voluisseni, Pauipldlc — ^ nt omissa apo-
dosi oratio insistatur. INaiu illa: iion nova istaec nd/ii
condicio est aequant bvevius dictum istiul qnidem po-
tuissein li. e. istius (juidcin condicionis accipiendae
piidem mihi copia Jacta esset. V. 6 in legitiinam
niensuram graviter cum Grauertus tum Doederlinus j^ec-
carunt , quorum ille 'Occidi, Dave, perii. Chr. Sed
id — , hie autem scripsit 'Occidi^ Dave. Chr. Mdne —
Ch. Perii. Chr. Id — . Susccptura a nobis ex utro-
<pie codiee inaiie, cui male v. 4 adiectuiu ah iunximus,
eo valet, quod Cliarinus , qui una cum Davo paullura
secesserat, auditis Chremclis verbis desperans animo
abitum parabat. Simile quiddam consequi Bothius stu-
duit: 'Occidin\ Dave? D. 'Opperire. Chi: Id — .
Y. 7 praeclare Codices omnino , et v. proximo nohis :
quod suspicamur etiam in E exstare sie pictum Jiis.
Verba hem tace recte iam Bothius discrevit; in ex-
claniationem Charinus erumpit , simulac levissinia ei
spes oboritur. V. 9 incredibiha nee ullis machinis
excusabilia moliti sunt Bothius, Grauertus, Doederlinus:
quae ab ipsis petant, si'qui noscere concupierint. no-
stra est Chremetis et Simonis amicitia: studii corru-
ptum e sui: ex inlerpretamento autem orta adductam
592 X. DE CI", Ml.XO F.XITV
tradi liheris, qiiibiis licohal sane alirui i^ramoiatiro ex-
j)licare illa Iraduci ad liheros. Insei'Uiiii autcnri inherct
\\\ patitur aliani eniendationeii) sul vicariam. V. lü
ohsequeier Graucrtus et Doedcriinus : ohse(jiiar nun
inepte Bolliius , in reliquis ultra quam credas liario-
latus. V. 11 adi pro abi , qiiod ])rorsii.s liinc
alienum, BotliiiLs, liic quoqne ten)ere mutatis proxitnis.
Kcctius autem liaec Davo tribnuiitiir quam Pampliilo
conlinuantur. et age hoinini Doederlinus : quan»
collocationem verboruni confirmat cod. Ebnerianus.
\. 12 cnrissüne e müii agissinic effecit Zeunius , nou
iit satisfecerit , sed tarnen ut non suppetat quod prae-
stet. V. 13 sqq. irustra fuerunt, qui liaec iunxerunt
ronstruendo : quam id , quod ahs te expeto , nie rep-
perisse. Kam n(?c reperire dicltur, quod quis precibus
ab altero impeti-at, nee, si superioribus referantur me
reppeiisse, proximis quid iiat (acile intelligas. Quapro-
pter et huic incommodo et reliquis diflicultatibus ver-
boruni longa corruptissiniorum, e quibus sana erul sen-
.sentia vix posse cuipiam videatur, ita succurrimus, ut
nulla propeniodum litterula nuilata in paribus versuuni
locis paucula quaedam excidisse suspicareinur: (juibus
quideiu locis couimuni aliquo casu corruptas fuisse
cbartas vcri simile sil. Atcpu; evenive an evenisse an
obtigisse praestet, dubltare licet: ego autem ])rono-
men accidit ut suis invenlis eliam Grauertus adbibuerit.
Sententia ipsa satis in Chariui mentem convenit. jNam
ille, ambigo, inquit, utrum e duobus, quae nunc mibi
eveniunt, gaudiis potius dicani; nam etsi niliil sane ex-
optatlus potuit accidere , quam c[uod nunc voti niei
gnataeque tuae compos fio, tarnen non minoris aesli-
mo, quod le, cuius in me voluntatem minus quam olim
propensam suspicabar, non mutasse animum cognosco.
Quibus auditis Pampbilus, iudc, ait. poteris inlelligere.
ANDRIAE TEHENTIANAE. 593
quaiito de studio, iibi tu quoque ad cius amicitiam de-
dita opera te applicaveris , sit amplexurus. Chreraes
autera eldem Cliarino rcspondens, etsi, inquitj de filia
despondenda allquamdiu tibi sum adversatus, tarnen
hoc uon impediit, quorainus bonatn indolera tuam sem-
per perspcctam haberem. Ei rei fidera addlturus Patri-
pbikis suo ipsius exemplo utitur: nam a se quoque per
aliquod tenqjus alienum Chremetem tarnen in veram
gratiara sine mora rcdisse. Quod confirraans senex, ita
est, inquit, et Gharino filiam cum dote spendet. Atqiie
haec paullo uberius explicavimus, ut simul, cur vv. 18.
19 transposuissemus , appareret. Nam non jjotest no-
stra sententia ullo artlficio bic ortlo versuura defendi :
Studium eccinde ut erit, tute existiniaueris.
Jd ita essBj facere coniecturani ex me licet.
jälienus ah te tameiij qui tu essesj nover^ain.
Ita res est.
Quos quacunque ratione diversis personis distribueris,
saiius et simplex nexus sentenliarura desiderabitur. Vt
enira secundus ex bis versus Pampbilo continuetur,
quid tandcm id ipsum esse dicamus, quod e Pampbili
exemplo colligere Charinus iubeatur? Nimirum fore,
ut magno cum studio Chrcmes araplectatur. Atqui non
hoc potius superlorc versu dictum erat, quam ilhu],
quod etsi iu eandera sententiam valet, tarnen cogitandi
forma plurimum discrepat, facile, quäle tui Studium
Cbremetis futurum sit, existimaveris. Quodsi subiun-
gatur id ita esse , hoc tantundem fuerit ac te existi-
maturum esse, quäle futurum sit Studium: id quod ab-
surdum est. Dcinde ut rccte tertium versum inferat
Chremes, tamen idem quomodö potuit deinccps, si sa-
perct, ita res est adiiccre ? Haec autera verba qui
pvoximis sie iiinxil: Ila res est: gnatain tibi e. q. s.,
dici nequit quam et inusilate et incpte loqiientem fe-
38
594
DE GKMINO EXITT
cerit poetarn. Fecit iJ autem Bolhius. A quo ita dislat
Grau erti ratio , ul tcrtiiis siiuul et secundus versus ab
uno Panjphilo pronuntientur, qui non a scsc Ghreme-
tem , sed a Chreraete scmet alienum fuisse, et tarnen
eum qualis fuerit novisse signiticet. At ne sie quideni
Chremes potuit eorum conlirmandorum caussa, quae
dixerat Pamjiliilus , ita i'es est respondere: unde eniiii
Paniphili in se aninium rectius quam ille ipse norat?
Praeterea non potuit haec omnis ratio nisi sie instilui,
ul primus versus continuaretur Cliarino , isque , qualc
suum Chrenietis Studium futurum esset , Ininc exspe-
clare iuberet. Atqui hoc quibus macbinis efficere tum
Bothius tum Grauertus conuti sint, siipra vidimus. Nos
autem, qui nee librorum sci'ipturam quo adcunque ha-
Leamus qui arti convenientius , quam sie ut feeimus,
corrigamus, nee, si Gbarini potius quam Chremetis Stu-
dium significetur, abesse posse niemn pronomen con-
cedamus, niissa lacimus uiira ista commenta omnia, et
tamdiu nostra invenla tenebiraus, donec meliora fortasse
aliquis Hermannus nos edocuerit. *)
Quodsi a pristina forma non nimium abesse vide-
buntur versus a nobis propositi, simul hoc profecisse
putabimur, ut iam confidentius de eorum indole iudi-
cium fieri possit. Nam ut breviter dicamus, quicunquc
idoneum usuni comlcorum habet, non poterit vel tan-
tillum dubitare , quin in bono et antiquo poeta
versemur. Quod qui non , simulac semel pellegcrit,
persentiscat ac firmiter sibi pcrsuadcat, nee sescentis,
quae vel e sermonis genere vel nuraerorum rationibus
peti possunt, argumentis credet, et ut fatear, quod res
est, ab hac tota arte ut qui maxime alienus est. Nam
cum nihil sit in istis veribus , quod Terentio Plautove
*) Viele Epimetrum.
ANDRIAE TERENTIANAE. 595
non sit cUgnum, tum nc uno quidem exemjjlo ostemll
potest, tales uuquatn versus a jjosterioris aetatis
homine factos esse: quos quanturavis vellent , priJem
dedidicisseut facere. Accedit externorum vis sr^umen-
torum. Ac de fraude Gujeli nee debuerat plurimis
de caussis Grauertus p. 203 cogitare , ac multo minus
cogitari nunc potest, Gommode enim , quod addita-
mentum fortasse e vetere editione quadam Gujetus
petierat , (quanquam ne eins quidetn rei , quod recte
comparetux" , simile exemplum Grauertus attulit,) nunc
prodiit e duobus mss. libris satis antiquis. Tdem autera
quod nee in vetustissimis Italiae codicibus exstat Bem-
bino, Basilicario, Vaticanis, Ambrosiano, nee in ceteris
Faerni, Bentlei, reliquorum editorum, vel in ullo prae-
terea Germanicarura bibliotbecarum libro videtur ex-
stare , id niemorabili, sed valde raro documento est,
non usquequaque in iis libris , quos oranino praestan-
lissiinos antiquissiniosque cognoris, fidem omnem scri-
jDtoris cuiusque contiueri, sed nonnunquam etlam in in-
ferioris notac codicibus et quorum fere nullus prae-
terea usus, singularia quaedam reperiri, quibus optimo-
rum memoria testiura notabili ratione suppleatur. Quan-
quam illi ipsi Codices olim Norimbergenses quanti sint,
adhuc parura novimus: neque enim e paucis, quas vel
Murrius vel Doederlinus attulerunt, scripturis satis ea
de re iudicare licet. Progrcdimur autem nunc ad an-
tlquius etiam illis codicibus testimoniura, quod est Do-
nati. Eum enim in parte certe suorum exemplarium
legisse, quos nunc in lucem protractos versus habemus,
planissime ex bac annotatione apparet , quam mirum
est priorum editorum nullius animum advertisse: Hi
versus usque ad illum , gnatam tibi nie am Phi-
l innen am uxorem, negantur Tcreiitü esse, adeo ut
in pluribus exemplarihiis honis non ferantur. Sic
590
X. DP. nEMINO EXITV
cniui, Jernntuv, recto codex Hulsianus pro vulgato in-
fcrantur , quod in uisermitur iiiiUandum cum Wieliii-
gio putabat Grauertus. Ula igitiir Donati verba ut plane
intclb'gatiu" ad quem locum Andriae perlineant, ex ea
sccna, qnae nunc ultima fertur eins fabulae , extremos
versus infra posuimus. Tenendum est autem, de Para-
pliili et Glycerii sive Pasibulae nuptiis confecla esse
oinnia ; id narrare Davo Pamphilura 5 narrata audirc
Charinum; consplci liunc a Pampliilo et his verbis ap-
pellari :
PA. Chavine, in tempore ipso ml advenif. 10
CH. Bene factum. PA. audisti? c/i. oninia. age me
in tuis secundis respice.
Taus est nunc Chremes : factuvuni qiiae voles
scio esse oinnia.
PA. Blemini: atque ndeo longumst illuni me exspe-
ctare dum exeat.
Sequere hac me : intus apud Glycerium nunc est.
tu, Dave ahi domum:
Propere arcesse , hinc qui auferant eam. quid
stas? quid cessas? da. eo. 15
iVe exspectetis dum exeant huc: intus desponde-
hitur :
Intus transigetur , si quid est quod restet, a
Plaudite.
V. 13 quod serij)simus longumst illum me exspectare,
fccimus auetoritate Beinbini libri. - — Horura igitur ver-
suum ci, qui quartus est a fuie, nunc ascripta fertur
Donali isla annotatio , ut inier illa verba tu Dave uhi
domum et haec propere arcesse interposiios luisse eos
versus credas, quos a bonis exemplaribus abesse, legi
igitur in aliis si non plurimis, at conq)luribus item bo-
nis Donatus dical. Alqui illo quidem loco non po-
tuisse eos, quisquis fuit , collocare unusquisque sua
ANDRtAE TERENTIAiNAE. 597
spoiilc pcrspicit. Erratiwn ioitur in lemmate Doiiali
vcibis pracniisso, tu Dave ahi domiim. Reclissiiuc aii-
Ic'in, quo pcrtineant, iam Engrapliiiis sit;n!ficavit, quem
vi.visse saeculo X. conslat. Eins vcrba, qiiae noii saus
recte Grauertus p. 198 sq. iiiterpi'etatus est, liacc sunt:
^igß ^Ji o in tuis sectiHclis^ Exhortntuv Chariiias
Panij)hiliii7i ut auocilium sibi praebeat. In seciuuUs,
inquit, rebus tuis respicc nie, liabes in potcstate CJire-
nietem , o.nmia potest facerc ille quae tu voles. Post
hunc versuni sequnntur continentes illam sententianiy
queniadinodum itum est ad Chrenietem \et iiiscruit Gr.]
queniadmodum exoratus Charino promiserit Jiliain. Sed
hos tollendos versus esse persuadet quod sequitur:
M emini atque adoo Ion f^u ni est illum er-
sp e ctar e dum exeat. Si enim acta sunt ista
otnnia in publico, quoniodo \illud adiice, nisl ])}ux'a ex-
ciderunt] dici potest, uiaxime cum serpiatur J\ e e x~
spectetis, dum exeant hue: intus desponde-
hitur: intus t r ans i g et ur _, si quid est quod
T^estet, Erga cum legerimus primum, Tuns nunc
C hr enies : facturum quae voles seio essa
o m n i a, continuo debemus subiungere [vl/e m i n i] n t-
q ue ad e o Ion g um est illum exspectare dum
hu c exeat. Ita enim integritas fiet sensus , subla-
tis vcrsibus qui intus gesta continebant (sie Gr. pro
vulg. retinebajit.) Ek liis igllur Graucrtns. sibi visus
est hac posse coUigere , rcpperisse Eugraphiuui istos
versus post V. 11 sci'iptos. Al vero ex postreinis Eii-
graphii verbis luculentissiiue apparet , col}(>catos fiiisse
inter v. 12 et 13: quo solo loco recte continuantur si
minus pro\in)is, at cerlc antececlentibus. Nani initio
quideui annotationis etsi non satis ex omni parte accu-
rate Eugraphius ioculus est, tarnen quid vobieric dicere,
non est ullo niodo obscnruni. Etcuim post v. 1 1 alt
598 X. DE GliMlNO EXITV
eos versus sequi, quibus Je nuptiis .tgatur : aiquc est
hoc sane ita verum, ut, sl vellet, potuerit ab v. 12 cara
narrationem ordiri, Secl eundem v. lü non item co-^
gitatione compreliendit deinceps , cum hos esse versus
tollendos dicit, h. e. eos, quibus repugnent subiuncti
v. 12 sqq., illos quidcm: Te exspectabam usque ad
f^xore?ii et dotis sex talenta spondeo.
Non postest iam latere, quae vera ratio sit inser-
torum post v. 12 versuum illorura, neque fugit ea ratio
Grauertum. Etenim duplex olim exitus Andriae
exstitit. Eorum brevior alter, quo intus transactum iri
de Charini nuptiis significatur , per plurima exemplaria
ad nos est propagatus: alter autera , quo de istis nu-
ptiis iiova adlecta scena coram spectatoribus a Pamphi-
lo, Chreraete et Gbarino dedita opera agitur, nunc de-
mum denuo innotuit. Nee tarnen ullo vesticio eo du-
cimur, ut in hoc quidem exitu servata fuisse ilia verba
putemus : tu, Dai^e, ahi domiun : propere arcesse, hinc
qiii auferant eani. quid stas? quid eessas. I), eo :
quae Grauerti fuisse pvens videtur p. 198. Contra, ut
ab eo versu qui est Te exspectabam e. q. s. nova pos-
set scena ordiri, aliquid adicctum 02)ortebat post Cha-
rini verba facturuui quae voles scio esse oinnia. Nara
ut nunc haec habentur, et Pamphili responsum deside-
ratur, quo se morera Charino gesturura polliceatur, nee
docemur, quod imprimis nostra refert scire , ab initio
scenae Chremetem solura cum solo Pamphilo versari,
nee ab illo Gharinum Davuraque conspici. Excidisse
igitur aliquos versiculos coniiciraus , quibus vclut ad
hoc exemplum superior scena terminaretur :
{cu.) Tüus est nunc Chremes : jacturum quae voles
scio esse oinnia.
PA, Mcmini: atque adeo ut yölui coniniodmn huc
senex exit Joras.
A>DIUAE TEHKNTIAISAE. 599
Secede ittuc ciliquaittispcr.
cuAx Ddve, sequere me hdc.
DJ. Sequor.
Jcrrs T\ scENA vir.
PA. T& exspectnbam: est de tua re, qaod agere ego
tecuin i'olo.
Quae si pi'obabiliter disputavimus, Donati annotatloiii
lemiiiatis loco pro istis tu Dave ahi domuni haec po-
tius praeponenda fuerint : Meniini atqiie ad&o ut volui,
]Von mafjls autem in fine inteffram esse banc exU'eraam
scenan:! proplci'ea suspicere , quod usitatum eo in loco
Plaudite desidei'atur. Itaque fortasse illic quoque ali-
quid excidit, quod quideoi nescio an uno adiecto- ver-
siculo recuperari queat:
Kxoretn et dotis sea: talenta spondeo.
y4gatur intus-, si quid restet, co Plaudite.
Gcteruni Donatum scicnclum est, tametsi bas omnes
vei'sus tantum a pluribus exeniplaribus boiiis abesse
dieit, tarnen in eos nihil caramentatum esse, sed solum
esse alterum fabulae exitum intevpretatum. Quod qui-
dem diligentei' exposuit Grauevtus. Eteniui ad extre-
uiae scenae v. 13 liaec exstant annotata: yitque adeo
longuni est nos illum exspectare~\ Ouia audacter et
artificiose hinos amores duorum adulesceutium et hi~
iias nuptias in una fahula machinatus est : et id e.r-
tra praescriptuin Menandrij, cuius conioediain transjje-
rehat: iccirco aliud in pvoscenio , aliud post scenam
retulit: ne vel iusto longior fieret (iabula)^ vel in
eandein [xaT acrrgocpiiv bini amores^ propter verum
similitudinem cogerentur. In cfuibus ve/ in earudeni
iiarrationeni propter rerum similitudinem cogeretur
scribi iussit Grauertus: parum illud probabiliteiv JNos
naTaaTQOcpijv Scbopeni uostri coniecturae debemus, sed
addendum bini amores putaviuius. — Praelerea codei-i
600 X. DE GEMINO EXITV
valent ad v. l4 annotata : Sequerc hac ine intus apud
Gljccjpini] Icun post scenain Uiir ^ qaia ii/teriiis ut
scena nihil agitur. Et ad v. 1 7 : Si quid est quod restat^
Quill narrntione ilignuni non est, quod Charinus rogat.
Keti'actatae et intcgrac sccuae accessione auc.tae
fabidae cum non una caussa in promptu sit , tum iioii
est ea res sine exemplo,. Scd Plautinae fabulae iMciv
catoris scenas additiclas non dcbebat buc rcferre fal-
sissimo INiebubrii iudicio confisus Gvauertus p. 203 :
iion magis epim iUae quam eadem png. collaudatus Ai\-
lulariae exitus 9 vetere et antiquo poela sunt proicclae,
sed a noviciis bominibus imjjeiitissime confictac*). Nou
aptius a Guyeto in Pborra, V, 3 p- 380 praeter ean-
dem Auhdariam comparantur tres illae scenae fulilissi-
niae, (juibus lacera fabula Arapbitruo ab receiitioris ae-
lalis interpolatore est supjileta: multo autem alieniora
ctiam ca sunt excmpla, qnae c Cistcllaiia, Curculione,
Pbormione peti passe idem sibi Guyetus satis profeeto
temere pcrsuasit. Nam primum baec cum reliquis illis
componi propterca nequeunt, quod a ractrica arte et
dicendi genere tam sunt tersa et pobla, quam novicia
ista commenta borrida et insulsa. Deinde ut Jargiamur,
quod quidem nequaquam conccdimus, supervacaneas ad.
arguulenti absojulionem esse in Pbormione scenas actus
quinti tertiam, quintam , seplimam , octa^vam et nonam,
in Curculione cxtreman;i, in CisteHaria act. I, 3: tarnen
ex ea, quod sine istis partibus abquanto melior evsli-
Iura f?iliula sit, minimc suppositas eas esse consequatur.
Denique maxime utrumquc genus eo distal quod, si,
modo aliquanlispcr cum Giiyeto scntiamus , isLac ([ui-
dera partes cum CisteHaria, CurcuHonc, Pbormione ita
sint congbilinalac , ut intcgris servalis reliquis partibus
nova acccssione fabulu- quacque augcatur: contra in
*) Cf. sin)ia p. o99 dicla.
ANÜRlAn: TEREiNTIANAF. 60X
Andria binas partes habemus ita iuxta positas , ut non
pussint intcr se uHo pacto conciliari , sed ascita altera
aversctiir alteraru. Veruincnimvero tale exemplum An-
driac prorsus geuiinum sola pracbet Poenulus Plau-
tina, cuius duae scenae extremae ea sunt argumenti
aequalitate, ut alterutra tantuuj potuei'it in scena rcci-r
tari, Nam ex ipsa antiquitate proditam utramque esse,
et vcrba sentcntiaeque osteuduiit minime ilJae impro-
Labiles, et uuiiieri docent, quales a nuHo unquam grain-
niaticQ facti sunt: ut contra si quis sentiat, nil sentiat,
Eadem auteni liac virtute cum illa, iu qua iudicanda
Ycrsaraur, Andriae scena pi'aestet, apparet cur a Grau-
erto nobis dissentiendum sit, qui ab ipso Terentio pro-
fectam iccircQ negavit p. 203 , quod ab buius quidem
elcgantia et arte recedant: quibus verbis videtur sane
numeros et sermoncin voluisse significare. Satis antciu
diremptu difficilis cuipiam ea quaestio videatur, ut,
Utruqa fabulae exitum poeta primo fecerit, utriim re^
j>robato altero postea adiecerit, exploretur. Ytraque
enim opinio potest profecto haud sperneodls argunien-
tis ita exornari, ut, quid j^otissimum sequare, inccvtiis
liaereas. Quidnl eni^n Tevcntius , desiderari posse vel
adeo desiderari sentiens uberiorem de Charini nuptiis
expositionem , reiecto qui nimis brevis videretur exitu,
paullq ampUorcni in illius iocum postea sufTeccrit ?
Contva quid obstat, quomlnus a principio factus ube--
vior exitus ipsi postea poctae displicuerit? praesci'lim
Cöui in eo sint , quae merito displicuisse et in brcvius
contrabendae catastropbes iustara caussani praebuisse
dicas. Atque hoc ipsura. est eiusmodi, ut oninino non
de duplici opera unius poetae , sed de duobiis poctis
cogitandum esse nobis quoquc persuaserimus. Sunt au-
teni duo potissimnm quae offendant. Nani prituum etsi,
quae a v. 12 Gbarinus loquitur, si per sc spcctantur,
602
I. DU GKMINO EUTY
satis aple proferri apparet, tarnen id ipsum, quod Da-
vus| facere Charinum iusserat , non fieri mirum est :
neque enim gratlae ullae aguntur. Quam rem si e mo-
ribus Romanorum hominum, quales comici repraesen-
tarunt, aestimamus , oraitti nullo modo decebat. Alte-
rum hoc est, quod quae tum deinceps aguntur tum ex
parte etiara antea, non satis consentanea esse reliquae
fabulae arguraento videntur. Nam et quod v. 5 non
slbi novam esse istam condicionem Chremes ait, et
quod amice se antehac esse Ghremeti habitum Ghari-r
nus dicit V. 15, et quod ipse Chremes v. 18 semet te-
statur etsi allenum a Chavino tarnen magni semper euvn
fecisse: horum omnium in ipsa fabula adeo nulluni ve-
stigium exstat, ut ne hoc quidem, num omnino noverit
Chremes Charinum, vel uno verbo significetur. Quod
ipsum non dubitamus inde repetere, quod Gharini par-
tes universas latinus poeta non e Graeco exemplo tra-
duxit , sed translatae a se Menandriae fabulae de suo
addidit: id quod Donato duce subtiliter persecutus est
Grauertus p. 193 sqq. *) Sed ut ea, quorum nullum in
ipsa fabula indicium, tanquara omnibus nota in ultima
scena coramemorarentur, id vero i^on addueimur ut
commisisse Terentium credamus, qui summa arte sin-
gulas fabularum partes invicem sibi relatas aptissime
nectere soleat. Quapropter cum saepe repetitas Te-
rentianas fabulas etiam mortuo poeta constet, eo potius
inclinat animus, ut per eiusmodi occasionem aliquam
alius poetae, sed haud multo posterioris, manu resecto
pristino fabulae exitu eam scenam adiectam habeamus,
qua levius ti'actari Gharini nuptias querentiura deside-
rio satisfieret.
*) Immo, quod Charini partes Terentius non ex Andiia Menandria
traduxit, sed huic addidil e Perintliia : id quod subfilius eliani
contra Grauertum G. Ilinius in Onaesl. Terent. demonstravit Bon-
nae a. 1843 edilis.
ANDRIAE TEREJJTIANAE, 603
E P 1 M E T R V IVI,
Periiratum et nobis G. Ilcrmannus fecit et nos
facturi aliis viclemur proposita liac quam subieciraus
Terentianae scenae conformatione non paucis in locia
nee levibus in rebus uostrae dissimili. Habebunt igi-
lur, sl fas est dicere, quod collata uti'iusque sententia
singulis in locis deligaut, si qui in coniicorum lectione
naviter versati huc volent animum applicare. Vnuoi
tantura quiddam defendere liceat ab Hermanno impro-
batum: non exaequatam vv. 11. 12 numerorura perso-
narumque tnutationem. Etsi enim utriusque mutationis
consociatiQ, ubi fit, sane et commode fit et eleganter,
tarnen de necessitate dubito. Non adeo raro ad di-
versum metri genus transitur in unius eiusderaque per-
sonae sermonibus et aliquot verbiß post quam ea res
vel evenit vel commemoratur , quae caussa est nume-
verum mutandorum. Velut Andriae II, 1, 18:
P4. Cliarlituni video. sdlve. ch. o salve, PänZ"
phih:
'j4d te adveniOj syein, salutem ^ consilium ^ auxn."
lium expeteris.
Andr. IV, 1, 26:
Hdheas. pa. haheam? ah iicscis qitantis m malis
vorstr misar y
QnautdsquG hie suis consiliis mihi co,nfecit sal->
licitudines.
Eunuch. V, 8, 19:
Serva obsecro haee bona itohis. ph. di vostrani
ßdem, iticredibilia
Pdnneno modo quae narravit. sct ubi est fraterx
CH. praesto adest.
604 X. DE GEMINO EXITV
Heaut. II, 2, 15:
S<^t eccos Video quos voleham. cL. o luppiterj,
iihinam est fides ?
Zlum ego propter te errans pdtria careo de-
mens, tu intered loci — .
Ceterum de metrls contiiiuatis loquor , noii de sccnls
pi'oniiscua metrorum varietatc factis, -— Aeeipe nunc
Hertixanni vevba.
„Was die Stelle des Tei'enz anlangt, so ist es al-
lerdings möglich, dass Lei einer ■wiederholten AufFüli-
rung jene Verse eingeschaben worden wären, um auch
den Charinus vollständig zu seinem Ziele zu führen.
Indessen Hesse sich die Sache wohl auch imigeliehrt
denken, dass Terenz selbst geglaubt hätte dem Chari-
nus bestimmt die Braut zuführen lassen zu müssen. Er
könnte später wold diess, als nicht zur Hauptsache ge-
hörig, abgeändert haben, oder auch ein andrer nach
seinem Tode. Von alten Ausgaben habe ich die von
1478. 1480, zwei von 1483, eine, die ich selbst be-
sitze von l492, und eine ebenfalls mir gehörige in
Quart, die gar anno virginei partus ante iuhäeuni ccn-
tesiniiini zu Cöln herausgekommen seyn will, nachgesor-
hen, aber in keiner ist etwas von diesen Versen zu fin-
den. Eugraphius mu&s sie nicht an der rechten Stelle
beigeschrieben oder eingeschaltet gefunden haben.
Richtig aber setzt sie Donatus zu den Worten tUj Da-
ve, abi doniuni j obgleich sie auf diese Worte nicht
gefolgt, oder vielmehr diese Worte ihnen nicht vor-
hergegangen seyn können. Wer diese Verse setzte,
schrieb gewiss den vorhergehenden Vers so :
Seejuere hac nie intus ad Gljceriuni nunc, sed
eccum ipsum Chrenieni.
Nun erst konnte Pamphilus fortfahren te exspectahani.
Was nun die Verse selbst betrifi\ , so haben Sie die
ANDRIAE TEUENTIANAE. 605
erstem 8 ganz so, wie auch ich, geschrieben, nur dass
idi V. 6 das ah nicht gesetzt halte, dessen Hinzufii-
giiiig jedoch oflcnLar dem Verse einen bessern Rhyth-
mus giebt. Die vier letzten Tetrameter habe ich so
geschrieben :
Seil amlcitia nostra , quac est a patribus jiohis
tradita ,
{Eius'l non aliquam partem ahductam studui tradi
libei'is.
Nunc (jiium copia ac fortuna utrique iit ohseque-
rer dedit^
Detur. PA. hene factum \_ChremeJ] da. adi \jiunc'\
atque age homini gratias.
Denn das Salve Chremes muss , wie ich glaube , die
Trimeler anlangen, indem sich mit der Rede des Cha-
rinus der Ton der Scene ändert, wie das eben durch
den Wechsel des Versmaasses bezeichnet wird. Von
den Trimctern halte ich nur den zweiten für lücken-
haft. Die ganze Stelle schien mir am leichtesten so
verbessert werden zu können;
CHA. Salve, Chremes^ meoruui amicorum omnium
Mihi \jumine et rebus nieis patrone\ aequissime.
Quid mihi commodiust ^ quam id quod abs te
[ßgo] expeto
Me repperisse, ut habilns antehac fai tibi?
CHR. Aiiimum ut tu ad nie applicaveris j Studium
\jneum^
Exinde in te erit. ciiA. tute existimaveris,
Id itn esse facere coniecturam ex me licet :
Alienus abs te^ tarnen qui tu esses noveram.
CHR. Ita res est. gnatam tibi meam Philumenam
Vxorem et dotis sex talenta spondeo.
Nach diesen Worten, meine ich, geht Chremes mit
dem Pamphilus und Gharinus in das Haus, Davus aber
606 :t. DE GEMINO EXITV ANDRIAE TEnENTIANAE.
bleibt auf der Scene, und spriclil:
Ne exspectetis dum exeant hiic: intus despondc^
bitur^
Intas translgetui', si quid est quod restet. Plau-
dite. ''
itPPEUDIX.
SVETONIVS
DE VIRIS ILLVSTRIBVS.
•mtmii —
SVETONIVS DE VIRIS ILLVSTRIBVS.
Was wir untei' diesem Titel Biographisches über
Grammatiker und Rhetoren haben, ist zugleich mit Ta-
citus Germania und dem Dialogus de oratoribus kürz-
lich von L. Tross (Hamm l84l) nach einem vorher
nicht benutzten Lejdener Codex herausgegeben wor-
den. Die Vorrede drückt sich über die Art der Be-
nutzung des Codex S. XII so aus: ita curavi typis ex-
priinendaj iitj uhicunque ah ipsius codicis lectione pit-
taveriin recedendum, omneni scvipturae uajnetatem di-
ligentissiine annolcyein. Aber dieser Herausgeber muss
von dem, was man in der Kritik und namentlich bei
Handschriftenvergleichungen diligentia nennt, sehr
harmlose Vorstellungen haben. Der Codex, durch des
trefflichen Geel preiswürdige Gefälligkeit meinem
Gollegen, Herrn Prof. Ritter, mitgetheilt, kam so auch
mir zu näherer Ansicht. Herrn Ritter bleibt es billig
überlassen, bei Gelegenheit über den Theil der Tros-
sischen Arbeit, der den Tacitus betrifft, zu berichten5
*; Gedruckt im (N, Rhein.) Mus. f. Phil. II, S. 615 ff. (1843.)
39
610
APPENDIX.
liier sei nur die Bemerkung vergönnt, dass er sich von
dem auf Sueton bezüglichen 'nicht wesentlich unter-
scheidet. Damit auf diesen niemand baue , was gar
leicht alles Fundamentes entbehren könnte , gebe ich
nachstehend alle Abweichungen des Codex von dem
Trossischen Texte oder den darunter gesetzten an-
seblichen Lesarten des Codex: wobei denn freilich
auch die geringsten orthographischen Kleinigkeiten
nicht zu umgehen sind.
S. 99 Z. 3 difciplinif nur von neuerer Hand am Rande;
der Text difciptis Z. 7 docuiffe at notum est nihil erste
Hand ; d. notum eft ac n. zweite. Z. 8 P^'^elegebant
praeaUegahant
S. 100, 2 cum 8 commentandoque et coeterif 9 nt
« et
C. Octauinf 12 Q Varguntej^nf 14 Vectiuf. ^ Q. PJii-
Jocomuf 16 Leneuf 17 L eliuf lanuinuf generqiie elii
Iß
27 tedio fecesffet S. 101, 5 fcolae pretia uero gram-
maticorum 7 Laeneiif Melliffiif 9 CatuUo 23
c '^'
coeterum 27 ne 30 difthigant nt Greci S. 102,
p7'odt
2 Namque apud 18 patnim nforü quofdam 20 qnibuf poffit
22. 27. 28 Seuinf S. 103, 2 obiffe 4 dein de rheto-
ricani 13 duaf Iraf efferl in jxtrafthichide, aber das zweite
Wort wieder durchgestrichen. 18 cum üOvnqvam 26 M.
h
2/ pretura S. 104^ 2 coetera und so iinnier. 8 scolam
10 ocio 12 elencorum millibuf 14 autorif 16
iter t
nemptoru7n 24 pialogof S. 105, 2 cm» 14 A.reiuf
15. 20 Jfem/" 22 fumä S. 106, 5 fi^ d.i. fignißcat
e
7 co.gtmuf 14 cnm 20 Syllani 31 /eci«/«- S. 107, 1
sjwla pauperie et pene inopiam ■ 2 gurguftio, und ii. R.
V. n. H. rscagTöö 3 autor 5 afillaf 1 1 /«wia
svEToNivs nii vir.. ii.lvstb. 611
lö fumu S. 108, 5 cum 6 proditnf aus jrrobiiitf
12 obelixi 13 ulrum s'ml iZv Itcm 16 inprimif 17
et aus et (d. i. etiam) 18 molUciam 22 Magni- pompei-
h
pene 24 fcola S. 109, 6 ftirreptüf 7 precium
in if
9 Caeciüuf 1 1 episiole 23 ,claruit dgcentium
^a ingenia equalef S. 110, 2 tranfiU 7 parfe cwra
hemiciclum 13 Aec 18 nobile f in 20 comperaretut
h
25 ef «V/m /iöri/" f/e S. 1 1 1 , 2 ifpanus 7 btjbliotecae
16 cam 19 condicionem 21 bybliothecarum 24 C.
ef L. S. 112, 8 ^feio 13 /e?<am 15 Reminiiif
f dum
16 textrimi 17 /Z/iwm comitatuf corrigirt in comitatur
h a
S. 113, 2 lauaret fcola 6 fatif conftet cfcLxr.
14 ferfio 17 omnino cum 25 aww fc!. 114^ 3
nonnunquam 11 Romae non effent 13 renuntiatum
17 adolefcentulof 22 e^ / üf 24 confueuerunt 26 eawa
et praefidü S. 115, 12 proßiiit 19 uberinf 24 if/«c/>/
e^ anafcenaf et catafcenaf (n beidemale e com wie es scheint.)
S. 116, 1 hoftiam 5 ßwri ahfoluta obfuta 6 cw»«
S preciofo 10 refcogniti 11 gra'ece eaf appellationef
ax
fgnthefif l6 Liitiuf 17 M. 19 cmw« 2l ide«« m«A«
28 LMi«//" 29 hoftiariuf S. 117, 5 Com. 9
Cäuiitiuf 12 Epidici (später c durchstrichen.) 13 se a C
Epidio 19 amicitia 31. Antonü 28 ftfo/" dicere (ohne dictci)
31 w«7/ea S. 118, 1 affiguafti 3. 4, cwm 10
compationem 19. 27 cmtw 25 negocium S. 119, 3
autorem pene 5 cmifif 6 abftinuit cibo : <>o ci6o ö6/lf«-
7??/if ci6o abftinuit (so). Von einem treuen Ab-
druck des Codex würde man sogar die Bewahrung solcher
Abkürzungen wie ro. (100, 19) r. p. (20) ^2<^. (110, I)
6l2 APPENDIX.
Co7if. (114, 5. 115, 2) re. p. (114, 10. 117, 10) p. con.,
rei. /)., Sea;.(ll7. 29—31) erwarten.
Genauer, doch ganz genau ebenfalls niclil, ist in
der Vorrede S. VII f. die sehr merkwürdige Randbe-
raerkung mitgetheilt, welche am Anfang der Grainma-
tici illustres steht und vollständig so lautet :
C. Suetoniiif fcripfit de uirif illuftribiif. cuiuf exemplum
feciitif feciäuf hieronymuf ipfe qiioque lihelhim de fcripto-
rihuf cliriftianif edidit. Nuper etlam BarÜioloineuf fachif
familiarif nofter de uirif illuftj'ibuf temporif fui librof com-
pofuit. qui ne hof Siietonii illiiftref iiirof uidcre poffet morf
iinntatura effecit. paido enim poft eiiif mortem in lucem
rediernnt cum multof annof deßderati a doctif hominibiif
effent. Temporibuf enim Nicolai quinti ponüßcif maxinii
E
Enoc Afculmmf in GalUam et inde Germaniam profectitf
conquirendonim librorum gratia hof quanqiiam mendofof et
imperfectof ad nof retidit. Cid fic habenda eft gratia ut
male imprecandum eft Sicconio polentono patauino . qui cum
eam partem que eft de oratoribuf ac poetif inueniffet , ita
suppreffit ut ne miqiiam in lucem uenire poffet . quam ego
cum patauii perquirerem, tandem reperi^ eam ab illo fuiffe
combuftam. ipfumque arrogantia ac temeritate impulfum, de
nitif Uluftrium fcriptorum loqnaciffime pariter et ineptiffime
fcripfiffe : ^^
lou. poyrjNvs. j-MiiEn Excripfit: ^-^^
Das excripsit der von Tross weggelassenen Un-
terschrift lässt es zweifelhaft, ob dicss wirklich, wie
Tross sagt, uerba P o nt ani sind, in welchem Falle
excripsit sich auf den nachfolgenden Tevt selbst be-
ziehen würde, oder ob dasselbe nur zu der Randbe-
merkung gehört und diese als eine schon in einem an-
dern Codex vorgefundene bezeichnet. Viel älter wird
dieser freilich Tiicht gewesen sein, sondern selbst nur
eine Abschrift des eigentlichen Originalcodex j oder
SVETOiSIVS UE VIR. ILLVSTK.
613
wenn dieser dem Pontanus docli vorlag, so war wenig-
stens jene Bemerkung erst von neuerer Hand hinzuge-
sclirieben. Denn der liochherzise Nicolaus sass nur
von 1447 bis 1455 auf dem päpstlichen Stuhl. In-
nerhalb dieser neun Jahre wurden also jene Suetoni-
schen Biographien , und zugleich die zwei kleineren
Taciteischen Schriften entdeckt. Denn auf der Rück-
seite des ersten Blattes der Leydener Handschrift heisst
es: Hos lihellos louianus pojitamis excripsit Jiiiper
adinuentos et in lucein relatos ah Enoc asculano quan^
quam satis mendososj, und auf das hiesige excripsit be-
zieht sich das danebengeschricbene M.CCCC.LX Mav-
tio meiise. Näher könnten wir dem Entdeckungsjahre
kommen, wenn wir das Todesjahr des Bartholo-
mäus Facius (der übrigens gerade von Pontanus sehr
wohl konnte als familiaris bezeichnet werden) mit Si-
cherheit wüssten. Tiraboschi gibt es zwar Storia
della letterat. Ital. (Flor. 1809) VI, 734 f an, nämlich
1457; das verträgt sieh aber nicht mit der Regierungs-
zeit des Nicolaus. Indessen möchte es doch auch da-
durch wahrscheinlich werden, dass Enoch von As-
coli nicht aar lance vor dem Tode des Nieolaus seine
Entdeckuncr machte.
o
Weiter zurück liegt, was Secco Polentone (la-
teinisch Siccus ^ Sico , Sicco, Xicus , Xiccus , XicchOj
Sicconius Poleiitonus genannt ,) ein angesehener Ge-
lehrter imd selbst Kanzler von Padua, an der Schrift
des Suetonius verübte. Nach Vossius de bist. lat.
S. 804 (Lugd. B. 1651) hätte Polentonus sein eigenes
Werk l433 verfasst*); aus des sorgfältigen Melius
"1 Item Volumen magtium de illiistribus scrijdorihns Lalinis , qnod
libris consUa XXII. Dicavit illud filio suo, Folydoro, an. Chri-
sti chccccx.x.iiii. Zwei und zwanzig Bücher gibt auch J ü-
6l4 APPENDIX.
Vorrede zu Arnbrosii Traversarii Epist. et Orat. S. XL
habe ich einmal im Rliein. Mus. f. Phil. IV, S. 154 die
Notiz ausgezogen, das Polentonische Werk ^,Scriptorum
illustrium latinae lingnae ad Polydorum filiunx^'' sei
vor l4l7 geschrieben, ohne jetzt sagen zu können,
womit diese Angabe dort begründet wird; beide Ueber-
lieferungen werden in der dritten bei Tiraboschi S. 765
aufgehen , dass Polentonus 25 Jahre daran arbeitete 5
jedenfalls also füllt dessen ruchloser Frevel in das er-
ste Drittel des Jahrhunderts.
Durch den Bericht über diesen Frevel wird nun
?;ur Gewissheit, was bisher nur Annahme, obwohl eine
für sich selbst sprechende war, dass sowohl die Grani-
matici als die Rlietores illustres nur Theile eines grös-
sern 1 i 1 1 e r a r h i s 1 0 r i s c h e n W e i- k e s des S u e t o-
nius {de viris in litte vis illustribus nach G a s a u-
bonus) waren, und dass die anderweitig erhaltenen
Suetonischen Biographien des Terentius, Horatius u. a.
zu einem verlorenen dritten Theile: de poetis, ge-
hörten. Dieser Theil also war es, den Polentone in
seinem vollständigen Codex vei'nichtete. Aber er war
es nicht allein, sondern ein vierter Theil des Ganzen,
der de oratorihus handelte und ohne Zweifel an
die rlietores sich anschliessend den poetis noch voran-
ging , fand in dem barbarischen Autodafe gleichzeitig
seinen Untergang. Denn dass „de oratorihus'^' in dem
Bericht des Lejdener Codex nicht etwa ungenauer Aus-
druck statt de rhetoribus ist , wird sich alsbald erge-
ben. Aber nichtsdestoweniger rauss doch auch von
dem Theile de rhetoribus hei jener Gelegenheit Ave-
eher an ; .dagegen Tirahosclii S, 765 f. gegen Paolo
Corte sc, der von 120 Büchern spriclil, behauptet, es seien nur
achtzehn.
SVETOMVS Di; VIR. ILLVSTR.
Ö15
nigstens ein Stück mit zu Grunde gegangen sein, näm-
lich die auch jetzt noch fehlende, und zwar bei Wei-
tem grössere zweite Hälfte, worin von den sechzehn in
der vorangeschickten ISamenliste angekündigten Rheto-
ren, deren fünf erste in unserra Text allein behandelt
sind, auch die elf letzten ihre kurze Biographie fan-
den ; wie es denn mit Beziehung darauf am Schluss des
Leydener Codex heisst: jimplius repertiiin jion est ad-
Jiuc . desunt rlietores XI. Denn da der Berichterstat-
ter, sei es Pontanus oder ein anderer, die Polentoni-
sche Handschrift selbst in Padua wieder auffand , so
AVÜrde er ja aus ihr, wenn sie vollständiger als die von
Enoch aus (Frankreich oder) Deutschland gebrachte
gewesen wäre, das hier Fehlende haben ergänzen kön-
nen. Zwei verschiedene Originalhandschriften der
Suetonischen Viri illustres hat es hiernach im 15. Jahr-
hundert gegeben, eine absichtlich und eine zufällig ver-
stümmelte. Aus der letztem scheinen unsere Jüngern
geflossen, die erstere weder in früherer Zeit (von dem
mehrerwähnten Berichterstatter) benutzt, noch in neue-
rer wieder aufgefunden zu sein.
De gramniaticis j de rhetorihus, de oratorwus, de
poetis handelte das litterarhistorische Werk des Sueto-
nius , und umfasste, wenn nicht Alles täuscht, weder
mehr noch weniger. Dass es noch andere Rubriken
ausser den dreien der Grammatiker, Rhetoren und
Dichter gehabt haben möchte, vermuthete schon C a-
saubonus, und zwar darum, weil einem bestimmten
Citat zufolge Suetonius eine Vita Plinii geschrieben ha-
ben müsse, der doch schwerlich sei in eine jener drei
R^ubriken eingeordnet gewesen. Das letztere ist rich-
tig; aber mit dem Citat hat es eine seltsame Bewandt-
niss. Wo es stehe odex* herstamme, wusste Casaubo-
nus selbst nicht, sondern fand es nur bei dem altern
6l6 APPENDIX
ConiinclUator Achilles Statius*), der seinerseits
auch nichts weiter darüber sagt als : quod adducitur
eiusdeni Suetonii in lihro de s^iris illustrihus , de Pli-
7iio : Dum idem Plinius legioiies in Siciliam duceret^
crnptione J'ayillarum ah Aetna eriictantiiim praejoca-
tus interiit j anno vitae sitae LVI. Dass nun aber
der Inhalt dieses Fragmentes einem Casaubonus kein
Bedenken erregte, ist schier unbegreiflich. Keine Fra-
ge , dass diess entweder grobes Misverständniss oder
plumpe Erdichtung ist , oder dass (und diess ist wohl
das Wahrscheinlichere) in dem idem Plinius ein ganz
anderer Name steckt: worüber man einer glücklichen
Aufklärung mit Verlangen entgegensehen muss. Warum
begründete aber Casaubonus seine Vermuthung nicht
vielmehr mit der noch vorhandenen fita Plinii , die
mitten unter den erhaltenen Vitis poetarum des Sue-
tonius steht? Er hielt sie nach S c a 1 i g e r's Vorgang
(zu Eusebius S. 190. Ausg. von 1606) für unächt, weil
sie viel zu kurz, ungelehrt und nachlässig für Sueton
sei. Das leidet auch keinen Zweifel; darum könnten
aber dennoch Excerpte aus der ächten Vita Plinii darin
stecken, um so mehr, als sie doch dem Suetonius
Tranquillus beigelegt war sowohl in der Toulouser
Handschrift, aus der sie Vinetus publicirte , als in
der oder denen, woi'aus sie in alte Ausgaben der Na-
turalis Historia überging. Indessen bedürfen wir so
schwacher Stützen und dürftiger Argumente gar nicht,
sondern können aus viel voller fliessender Quelle
schöpfen.
^) Scripsisse tarnen Tranquillum Plinii hiiitts mlam , leslimonio est
locus nie. quem ex eins libro de viris ilhislribus laiidalum com~
tncmorat Achilles Stalins: Dum idem Plinius u. s. w. (S. 314.
Bei. IV bei Wolf.)
SVETONIVS DE VIR. ILLVSTR.
617
In den etwa neunzig der i'öm.i sehen Lilteratur-
geschiclite angeliürigen Artikeln, mit. denen Hiero-
nymus *) in seiner lateinischen Uebersetzung das Chro-
nikon des Eusebius erweiterte, finden wir von den
zwanzig Suetonisclicn Grammatikern fünf wieder, und
weiter keinen Grammatiker, desgleichen von den
sechzehn Suetonisclien Rhetoren elf, und sonst kei-
nen Rhetor; natürlich hat Hieronymus die wichtigsten,
oder die ihm die wichtigsten schienen, herausgehoben,
und die Grammatiker übeihaupt mit Rücksicht auf das
allgemeinere Interesse den Rhetoren nachgesetzt. Wie
aber für die aufgenommenen Grammatiker und Rhe-
toren Suetonius wörtlich benutzt ist, so liegen dessen
eigene Worte auch den Artikeln über diejenigen Dich-
ter zu Grunde, deren Biographien sich zufällig erhal-
ten haben: Terentius, Horatius, Persius**),
*) Obwohl die Kenntniss , dass diese Zusätze von Hieronymus
herrühren, nicht schwer zu erwerben, so Hessen sich doch neuere
Geleiirte, die dafür den Eusebius citiren , dutzendweise auf-
zählen. •
*•■) Eine so eben von Herrn 0. Jahn für das Rhein. Mus. einge-
hende Notiz bietet eine so treffliche Ergänzung des Obigen, dass
mir Derselbe gewiss freundlich gestattet, sie lieber hier mitzu-
theilen. „Die schon früher ausgesprochne Äleinung, dass die
Biographiecn mehrerer Lateinischer Dichter von Suetonius
herrühren und ursprünglich aus dessen Werke de poetis entlehnt
sind, hat Ritschi (N. Rh. Mus. II S.ö2Hr.) dadurch sehr wahr-
scheinlich gemaciit, dass er nachwies , wie Hieronymus bei sei-
nen litterarhistorischen Angaben dem Suetonius gefolgt ist , und
dass die von ihm angeführten Notizen mit jenen Biographiecn
übereinstimnicn. Zu diesen gehört bekanntlich auch die Vita
Persii. Ich ha!)c mich bemüht zu zeigen (prol egg. z. Pers. p.
CXXXVff.), dass die meist vernachlässigte Uebeiscbrifl in den
ältesten Handschiiften : Vila A. Persii Flacci de commenlario
Probi Valerü sublaia keineswegs Misstrauen verdient, und dass
es nicht unwahrsciicinlich sei, dass jene Notizen einem Commen-
6^8 APPENDIX.
Lucanus, Diese Uebereinstimmungeu konnten Sca-
lig er n so wenig entgehen, dass er eben darum bei
fast allen auf lateinische Dichter (deren etwa dreissig
sind) bezüglichen Artikeln anmerkt, llieronymus habe
sie aus Suelon genommen. (Ob es absichtlich sei,
wenn bei einigen wenigen, wie Cornelius Gallus, diese
Bemerkung fehlt, bezweifle ich.) Aber Scaliger muss
sich den Umfang des Snetonischen Werkes doch noch
weiter gedacht haben 5 denn dieselbe Bemerkung macht
er auch bei den Artikeln über Furnius Vater und
Sohn , M u n a t i u s Plauens, L i v i u s , F e n e s t e 1 1 a
und Domitius Afer S. l48. 154. 167. l69. 175.
Den Fcnestella kann man hingehen lassen, weil er als
Jiistoj'iarum scrivtor et c arm in um aufgeführt ist 5
aber eine Biogra])hic des Livius hat Sueton gewiss
nicht geschrieben , weil er sonst über die Historiker
tar des Valciius Proi)iis aus Berytos entnommen sein, der noch
in die Zeit des Nero fällt, wobei es mir erfrenlicli ist zu sehen,
dass auch Ritschi (S. 629) auf das hei llieronymus angegebene
Jahr kein grosses (?evvicht legt. Ist es nun nach Ritschis Aus-
einandersetzung nothwendig, den Valerius Probus Preis zu ge-
ben , und Suetonius als Verfasser anzunehmen ? Ich glaube noch
nicht. HLinricIi (z. Pers. p. 54 f.), der übrigens auf den Pro-
Lus nicht geachtet hat, sondern zumeist wegen des Ausdrucks:
hunc ipsiitii libruni iniperfechim relirpnl die Biographie einem
Erklärer des Persius zuschrieb , macht darauf aufmerksam , dass
Hieronymus , der den Persius viel und eifrig gelesen , auch alte
Comnientatoren desselben erwähne (apol. adv. Rufin. I. t. IV, 1,
p. 3ß7) , und daher jene Biographie wohl gekannt und aus ihr
seine Nachrichten entlehnt habe. Gegen diese Annahme scheint
mir nichts einzuwenden. AVenn aber in der That der Berytier
Probus den Persius commentirte , so ist wahrscheinlich Sueto-
nius in seinem Werk de poetis ihm gefolgt, und die Nachrichten
des Hieronymus können aus dieser Quelle geschöpft sein, wäh-
rend jene Excerpte unmillclbar aus dem Commenlar des Probus
herrühren."
SVETONIVS DE VIR. ILLVSTR.
619
überhaupt gescliriebeii halte; hätte er aber das, so wür-
den wir bei Hieronjnius mehr als nur vier römische
Historiker finden: ausser Sali u st, Livius, Corne-
lius Nepos und Asconius Pedianus, über de-
ren drei erstere namentlich eine für seinen Zvve^k ge-
nügende Notiz überall her zu schöpfen war , nennt er
aber keinen einzigen. Eben so wenig werden die als
philosopJii aufgeführten Autoren eine eigene Rubrik des
Suetonischen Werkes gebildet haben 5 denn es sind
ihrer höchstens ebenfalls vier : Varro, der vielleicht un-
ter den Dichtern (als satirarain scriptor\ sowie Cato
unter den Rednern stand; dann etwa Seiieca, der
gar kein Prädicat erhält; und ganz vereinzelt Nigi-
dius Figulus nicht als Grammatiker, als welcher er
ja auch bei Siieton nicht erscheint, sondern als pytlin-
goricus et magas. Ganz anders verhält es sich da-
gegen mit beiden Furnius, Munatius Plauens
und Domitius Afer. Dass gerade deren Ervvähnunjj
Scaliger ebenfalls aus Sueton herleitete , beruht zwar
sicherlich nur auf Vermischuuw von oratores mit rlie-
tores: während Hieronjmus , wie wir bei Yei-glcichnng
mit den, Suetonischen Rhetoren aufs Deutlichste erken-
nen , den Unterschied beider Bezeichnungen durchaus
streng festhielt; aber dass ausser jenen drei Namen
noch acht andere : Messala Gorvinus, Callidius,
Atratinus, Asinius Pollio, Asinius Gallus,
H a t e r i u s , V o t i e n u s M o n t a n u s , C a s s i u s S e v e -
rus , mit dem Prädicat orat.or auftreten, denen wohl
auch der jüngere (mit dem altern irrthüralich ver-
schmolzene) Plinins sich anreiht — des Cato, Ci-
cero und anderer Staatsmänner gar ni(?ht zu ge-
denken — , das berechtigt uns zu dem vollgültigen
Schlüsse, dass wir es hier mit einer Reihe gleicharti-
ger Excerpte aus einem vierten Abschnitt d es Sueto-
620
APPENDIX.
nius zu thun haben , einem Abschnitt de. oratoribus.
Darum hier so manches Individuum zweiten Ranges^
gerade wie unter den Grammatikern , Rhetoren und
Dichtern; während von der beträchtlichen Reihe römi-
scher Historiker weder irgend einer der Annalisten
noch selbst ein Tacitus zum Vorschein kömmt.
Wie sehr wohl dem Hieronymus das litterar-
historische Werk des Suetonius bekannt war, lehrt
aussserdem sein eigenes Zeugniss , erstlich Epist. 48
S. 562 der Ausg. von Martianay Bd. IV, 2: Scripsi
libruni de illustrihus viris ab apostolis usque ad
nostram aetatem (er meint den Catalogus scriptorum
ecclesiasticoruni) ^ imitatu s Tv anquillu m Grae-
cuinque y^potlonium*) ; dann in der Vorrede zu jenem
Catalogus selbst, ebenda S. 97: Hortaris , Dexter,
ut Tranquilluni sequens ecclesiasticos scriptores in or-
dinem digeram , et quod ille in enumerandis littera-
runi V i r i s fecit ill us tr ibus ^ ego in n ostris faciani.
Fecerunt quidem hoc idem apud Graecos Hermippus
Peripateticus ^ j4ntigonus Carjstius , Satyj^us doctus
uir, et longe omniuin doctissimus Aristoxenas vnisicus
*) Was für ein Apollonius ist gemeint? Icii denke kein ande-
rer als der Rhodier, so dass wir an den Worten des Hiero-
nymus eine Bestätigung erhalten für die in dem Corollar. de bibl.
Alex. S. 23 nach Mützell's Vorgang (de emend. Theog. Hesiod.
S. 288) gemachte Annahme , es möge im Alterthum ein eigenes
litterarhistorisches Werk des Apollonius , wohl nur über Dich-
ter , existirt haben. — Schwerlich ist doch an den Apollo-
nius von T y r u s zu denken, der bei Strabo d joy nivaxa
ix&sis TW»' ctnb Zijywyos (f/iXoa6(f>üjy y.cci Twy ßißkiwy heisst,
von Diogenes aber tu nQo'jiM Tieni Zr^vcDvog angeführt wird : s.
Vossius Hist. gr. I, 23, wo das weitere Citat 'AnoXXtüviog
jtiÖQTtt) ^Qopixöjy auf falscher Lesart bei Sleph. 13yz. Xnkxtjiö-
Qioy beruht und dem 'AnoidoJioQos weichen nuiss.
SVETONIVS nE VIR. ILLVSTR. 621
apud Latinos aiitein Varro, Santra, Nepos ^ Hjginus^
et ad cuius jios e xemplnm pr o i> o cas Tran-
quillns. Es sind diess lauter Autoren, welche über
Männer der griecliisclicn und der rüinischen Littera-
tur in biographischer Form geschrieben hatten , wie
auch anderweitig von allen bekannt ist mit einziger
Ausnahme des S antra, der uns sonst nur als Gram-
matiker genannt wird. Ob nun Hieronymus diese Bloi
und Vitae vivoram iüiistviiun alle aus Autopsie kannte,
oder nur wusste dass sie existirien, steht dahin; be-
nutzt hat er sie zur Abfassung seines Chronikons nicht,
sondern beschränkte sich für diesen Zweck, die Sa-
che ziemlich leicht nehmend , auf den einen Sueton,
aus dem wir ja eben, wo noch die Vergleichung ge-
stattet ist, Alles hergenommen finden. Der Grund die-
ser Beschränkung liegt am Tage: der jüngste jener
Biographen, Hygin, lebte ja unter August, während
die Suetonischen Nachrichten von berühmten Autoren
noch über ein Jahrhundert mehr sich erstreckten. Und
darum hören auch mit der Zeit^ wo die Suetonischen
Nachrichten aufhören mussten, die litterarhistorischen
Artikel bei Hieronymus auf, mit sehr geringen Aus-
nahmen , wie z. B. Fronto. Nur in Beziehung auf
Varro konnte man andeicr Meinung sein. Denn was
aus dessen Buch de poetis (und kein anderes meinte
Hieronymus, da die imagines in den Hehdomadum li-
bris*) nur sehr kurze biographische Notizen haben
konnten) von Gcllius HI, 3 über Plautus angeführt
wird: cii?7i ob r/iiaer^ejidum victuin ad circiunagendas
Violas, quae trusatdes appellantuv , operain pistori lo-
casset , stimmt allerdings sehr nahe überein mit dem
■"■) An diese dachte mit Andern Kraliner Coinin, de Varr. Antiq.
rcr. lium. et div. (Hai. 1834) S. 7 f.
622
APPENDIX.
Artikel bei Hieronymus : propter annonae dijßlcullateni
ad inolas manuarias pistori se locaverat. Aber das
berechtigt uns viehnehr zu einem ganz andern Schlüsse :
Sueton nahm seine Notiz so gut aus Varro, wie Gel-
lius, und Hieronymus schöpfte auch hier aus Sueton
wie sonst überall. Die Variation des Ausdrucks kömmt
also , da Gellius offenbar genauer anführt, auf Rech-
nung des Sueton, der seine Quelle freier benutzte und
verarbeitete. Darum auch die nachfolgenden Worte:
ihi quolieiis ah opere vacasset , scribere Jahnlas soli-
tus ac vendere j nicht sowohl auf Gedankenlosigkeit
des Hieronymus zui'ückgehen , wie icli selbst früher
glaubte, sondern von Sueton herrühren werden. Denn
Varro bei Gellius spricht allerdings von einer Gewolin-
heit des Dichters , wodurch man an wer weiss wie
lange Zeit und wie viele Komödien zu denken verführt
wird , keineswegs , sondern sehr bestimmt nur von drei
Stücken*). — Lernen wir aber hierduch den Sueto-
nius als Benutzer des Varro kenneu, so wird es er-
laubt sein einen Schritt weiter zu gehen, und wenig-
stens theilweise die höchst gewählten Nachrichten, an
denen unter den Suetonischen Vitae namentlich
die des Tcrentius so reich ist, ebenfalls auf Var-
ro's Buch de poetis zurückzuführen: so dass nicht
gerade anzunebmen sein wird , Sueton liabe so ausge-
suchte Quellen, wie z. B. den alten Licinius Por-
cius, selbst vor Augen gehabt. Den Santra und
Cornelius Nepos, die er als Gewidirsmänner nennt,
mag er vielleiclit gebraucht haben, und dazu etwa den
Hyginus, weil sie ihm durch ihre Vitae vivoruni
Uliistvium aufs Bequemste vorgearbeitet hatten; den
*) Vgl. oben S. öl f.
SVETONIVS DE VIR. ILLVSTK. 623
Varro, so weit er reichte, laicht am meisten, gerade
weil er ilin gar nicht nennt*).
Steht es nun so von allen Seiten fest, dass Hie-
ronymus ein anderes Hülfsmittel für seine Einschal-
tung von Thatsachen der römischen Litteraturgeschichte
ausser dem Suetonischen Werke nicht hatte, so
wird uns dieses in seinen erhaltenen Theileu zugleich
den Maasstab an die Hand geben, um die chronolo-
gisch en Bestimmungen des Hieronjmus im Einzelnen
zu controliren. Man hat sich gewöhnt, bei chronolo-
gischen Untersuchungen an dem bestimmten Jahre,
unter welchem eine solche Thatsache von Hieronymus
angesetzt ist, mit grosser Gewissenhaftigheit so lange
als thunlich festzuhalten. Diess hat noch eine andere
überaus missliche Seite, von deren weitgreifender Aus-
dehnung — sie greift auch in die sämmtlichen Artikel
der griechischen Litteratur, ja in alle politischen Data
ein — man keine Ahnung zu haben pflegt, w^eil man
nicht weiss, welch trügerisches Fundament man ander
Scalige rschen Textesgestaltung hat; wir blei-
ben hier zunächst bei unserm Thema. Woher nahm
denn Hieronymus seine Jahresangaben, wenn sich bei
Sueton selbst keine fanden? Antwort: er behalf sich
mit den alleroberflächlichsten und beliebigsten unge-
■"■) Aus Vano (wenn auch nicht aus dem Buche de poelis , wie S.
244 aus Verseheu gesciu'ieben wurde) schöpfte er wenigstens
auch sonst ohne Angabe der Quelle. So Gramm, c. 3 : Servkis
.... in pudarjrae morlium incidit: cuitis iinpaiiens veneno sibi
perunxil pedcs et enecuit , itci til parle ea corporis quasi prac-
niortui vicerel , wenn man damit vergleicht Pliu. N. II. XXV, (Sj,
7 , 24 : . . . tradatque M. Varro, Servium Clodium eqiii-
lem ilomanum magnitudiiie doloris in podagra coaclum ve7ieno
crura perunxisse et postea caruisse sensit omni acque quam do-
lore in ea parle corporis.
624 APPENDIX.
fähren Ansätzen , zu denen ihm die bei Sueton gerade
vorgefundenen Lebensumstände häufig g<^nug einen nur
allzu unsichern Anhalt boten. Das Geburtsjahr
des Horatius, Persius, das Todesjahr des Te-
rentius, Horatius genau und riehtig anzusetzen
hatte keine Schwierigkeit, da dafür Sueton die Con-
suln angibt-, das Todesjahr des Persius war aus
der Angabe der Lebensdauer eben so sicher zu be-
rechnen; und wenn, ganz mit den Worten des Sueton,
der Tod des Lucanus in das zehnte Regierungsjihr
des Nero gesetzt wird, wovon jetzt bei Sueton nichts
vorkömmt, so haben wir eben die ächte Vita Lucaiii
schwerlich unverkürzt. Aber sogleich der erste der
Suetonisclien Rhetoren, Plotius Gallus, warumsteht
er mit dem Prädicat priinus Homae latinaui rlietori-
cam docuit gerade bei Olymp. 173, 1? Weil der
Zusatz folgt: de quo Cicero sie refert: inemovia teneo
pueris nobis primiun Inline docere coepisse Plotiiiin
(juendain j so setzte ihn Hieronymus achtzehn*) Jahre
nach Cicero's Geburt, die bei ihm in Ol. 168, 3 fällt.
Eben so ist der Rhetor Otacilius Plotus [Voltaci-
lius Piiutus) zu Ol. 174, 4 gesetzt, weil er bei Sue-
ton der Lehrer des, in Ol. 168,4 geborenen, Pompe-
jus heisst. Viel willkührlicher schon erscheint Julius
Hyginus unter Ol. 192,4 = im 2lstenRegierungs-
jalire des Augustus **) , weil er dessen Freigelassener
*) Ich halte mich, um nicht sehr weitläufig zu werden, blos an
Scaligers Text, so erheblich auch die handschriftlichen Abwei-
chungen gerade In der Ansetzung der Facta unter bestimmten
Jahren sind (selbst bis zu einer DifTercnz von 11 Jahren); fin-
den hiesigen Zweck ist der Unterschied von ein Paar Jahren
unwesentlich.
**) IS'ämlich nicht von Ol. 184, 2 an gercclmet, von wo Ilierony-
nius die Regierungsjahre des Augustus eigentlich zahlt, sondern
SVETONIVS OE VIR. II.I.VSTR. 6^5
genannt ist und Augustris im Ganzen 42 Jahre regierte,
wovon denn gerade die Hälfte genommen wurde;
auch stimmte ungefiihr dazu, dass er naher Freund
des in Ol. 184, 3 geborenen, in Ol. 199, 1 gestorbenen,
also damals 33 Jahre alten Ovidius heisst; nicht min-
der im Allgemeinen, dass nach Einigen Julius Cäsar
ihn aus dem eroberten Alexandria (Ol. 187, 3) als
Knaben nach Rom gebracht, d. i. 21 Jahre vor dem
Jahre , zu welchem er mit dem Prädicat insignis ha-
betur gestellt ist. Gleichermassen steht Verrius
Flaccus mit demselben Prädicat beim 37sten Jahre
des Augustus nur darum, weil ihn Sueton den Lehrer
der Enkel des Augustus nennt, die in dessen 30stem
Tind 32stem Piegierungsjahre gestorben sind. Wie we-
niof bindend , nnd wie wenig fordernd ist also solch
eine Zeitbestimmung für uns! i\ber noch weit weniger
chronologischen Anhalt fand Hieronymus in vier andern
Suetonischen Biographien, die wir noch vergleichen
können. Vom Rhetor Albucius Silo gibt Sueton
durchaus keine andere Andeutung der Zeit, als dass er
erzählt , wie jener nach Rom gekommen und daselbst
iti Planci oratoris cojitubemiuin aufgenommen sei ,
so zwar, dass Plancus als Mann von schon begrün-
detem Rufe, folglich wohl als älter erscheint; nun hat
diesen Hieronymus in das fünfte Jahr des Augustus
gesetzt: w^arum , wissen wir nicht, weil die Biographie
des Munatius Plancus nicht mehr vorhanden ist; — ist
es nun also wohl mehr , als eine höchst beliebige und
darum durchaus unverbürgte Zeitangabe, wenn Albu-
von Ol. 187, 4, bei welchem Jahre es heisst: Qitidam ab hoc
loco prinmm annum Augusti monarchiae supputant. (Aul die
Unterscheidung der Benennungen Augustus und 0 c t a v i a -
n u s kömmt es mir hier nicht an.)
40
626 APPENDIX.
cius Silo *) nach dem Clironicon als claras rhetov agno-
scitur im 24sten Jalire des Augustus ? Hier findet
also Scaligers {Jniinadv. S. 147) Erklärung der ge-
läufigen Ausdrücke yvagii^erai, clarus habetur u.
dgl. : quando (aliquis scriptor) aliquod scriptum edit,
gewiss am wenigsten strenge x\nwendung. — Nicht an-
ders verhält sichs mit dem Grammatiker Melissus,
von dem wir bei Sueton nur lesen, dass er dem Mä-
cenas zum Geschenk gemacht und vom Augustus frei-
gelassen wurde. Wie folgt daraus, dass er mit einem
agnoscitur gerade ins 26ste Jahr des Augustus zu set-
zen war? Bei Sueton folgt seine Yita unmittelbar
auf die des Hyginusj diesen hatte Hieronymus zum
eisten gestellt; auf gut Glück ging er also beim Me-
lissus 5 Jahre weiter. — Nicht vollständig urtheilen
können wir beim Grammatiker Palämon**), dessen
*) Die Biographie des Albucius , die letzte der erhaltenen, ist zwar
am Schluss unvollständig ; indess scheinen nur wenige Worte zu
fehlen, die schwerlich werden noch eine Zeitbestimmung enthal-
ten haben.
*) Der Zusatz bei Hieronymus: qui quondam inlerrogatns, quid
inier stillam et gultam interesset , gutta inqnit stal, stilla
cadit, ein Zusatz, der bei Sueton nicht stellt, sich aber auch
wunderlich trciiug in chronologischen Tabellen ausnimmt, rührt
gewiss von interpolirender Hand her. Dieselbe Erklärung der
Synonymen köuimt in Isidor's Orig. XIII, 20 und in des soge-
nannten Fronto Differentiis S.-1332, 50 bei Gothofr. (S. 2199
Putsch. S. 281 Wieb.) vor. Dem Palämon aber werden Diffe-
renliae sermonum beigelegt in einer Bouhier'schen Haudschrift
(in Dijon) , woraus sie D'Orville publicirt hat in Mise. Obss.
Grit. nov. IX, S. 977 ff. : obwohl IVeilich gerade die Erklärung
von gutta und stilla hier S. 994 eine andere ist, nämlich die-
selbe , die sicii auch in den ßongarsischen Excerpten bei Gothofr.
im Anhange S. 103 lindet. Indessen hat man iiieran die Ele-
mente zu einer unkritischen Vermengung und Ueberlragung, die
wahrlich genug ihres Gleichen hat. (51it S ue t o n i u s haben
SVETOMVS DE VIR. ILLVSTR. 627
Berühmtlieit nach Sueton in die Regierungen des Ti-
berius und des Claudius fällt. Hieronymus setzte ihn
ins 8tc Jahr des Claudius, wozu er vielleicht durch
die verlorene Vita des Rhetors Antonius Libe ra-
us insofern berechtigt war, als es von diesem unter
demselben Jahre des Claudius heisst: gravissimas ini-
micitias cum P alaemone exercet. *) Jedenfalls liegt
übrigens jene von D'Orville puMiciiten , sehr werthlosen Diffe-
rentiae sermonum schwerlich etwas gemein , trotz der Angabe
des (mir aucii aus einer in meinen Händen befindlichen Abschrift
üübners beiiannten) jetzigen Montpellier'schen Codex: Palae-
monis Rhemnii diff. serm. ex libro Sue t onii qui inscri-
bilur Pia tum: eine Angabe, aufweiche Osann Beitr. II, S
253 f. viel zu grosses Gewicht gelegt hat. Eine richtigere Vor-
stellung von der Beschafl'enheit der Suelonischen Schrift wird
man aus dem Bruchstück fassen können, welches von Gronov
aus einem Oxforder iVlanuscript edirt , auch im Wolf'schen Sue-
tonius abgedruckt , neuerlich in Müllers Festus S. 382 mit meist
unberichtigt gebliebenen Fehlern wiederholt worden ist, auf den
Titel „¥ r a tum" aber mit dem „m pratis" der ersten
Zeile hinzuweisen scheint.)
*) Uebrigens , selbst wenn dem so war, ersieht man doch auch
aus diesem Beispiele wieder, wie aus unzähligen andern, welch
weiter chronologischer Auffassung ein agnoscitur u. dgl. fä-
hig ist, und von welchen hervorstechenden Einzel nheiten
oft die Ansetzung eines Autors abhing , die man dann nur all-
zugeneigt gewesen ist für eine wohlerwogene Bestimmung der
Blütliezeit zu nehmen. Was in dieser Beziehung in Alex. Bibl.
S. 79 ü!)er Suidas bemerkt wurde, (zunächst für den Aus-
druck yt'yoi'i) , findet auf E u s e b i u s und Hieronymus seine
vollkommene Anwendung und durch diesen keine geringe Be-
stätio-ung. Reiner Zufall ist es, je nachdem die Quellen rei-
cher oder kärglicher flössen , ob solche chronologische Anga-
ben haarscharfe Bestimmungen enthalten , wie bei Terenz , Ho-
raz , Persius , oder ob sie die allerweiteste Interpretation zulas-
sen. Tzs chi rn e r Panyas. Ilalic. Heracl. fragm. (Vratisl. 1842)
S. 19 Anm. hat midi misverstanden ; in der von ihm angefoch-
tenen Stelle liegt der Nachdruck auf den Worten an sich.
628 APPENDIX.
hierin der Grund, dass beide gerade dicht neben ein-
ander gestellt worden. Endlich dass der Grammatiker
Probus aus Berjtus im zweiten Jahre des Nero
steht, dafür ist wiederum bei Sueton kein anderer
Grimd zu finden, als dass seine Vita auf die des Pa-
lämon folgt; Willkühr des Hieronymus ist es, dass er,
jedes näheren Anhaltes entbehrend, ihn aufs Gera-
ihewohl acht Jahre weiter hinausrückt 5 er hätte eben
so gut 7 oder 6 oder 5 u. s. f weiter gehen können.
Hiernach lässt sich ermessen , welch unsichere
Gewähr so manchem der zahlreichen übrigen Artikel
zukömmt, die Hieronymus aus Sueton entnahm, ohne
dass uns noch eine Vergleichung vergönnt ist; mochte
auch inmierhin gerade für die Dichter Sueton, wie
überhaupt ausführlichere Biographien, so auch wohl
öfter bestimmtere Zeitangaben darbieten*). Welcher
Gewinn also selbst dafür, vollends aber für die Kennt-
niss der Lebensumstände, der schriftstellerischen Thä-
tigkeit, der mannichfachsten Beziehungen der gesamm-
ten römischen Litteratur, wenn die Hoffnung auf Er-
') Gerade hier würden uns über raandie Zeilhestimmung des Hie-
ronymus, füi die es uns jetzt an jedem Anhalt der Beurtheilung
(z. B. bei Luciiius , ftlessaha Corvinus u. a.), oder selbst an al-
lem Versländniss fehlt, Suetons eigene Worte leicht nähere Auf-
klärung geben , wenigstens den Anlass so unbegreiflicher Irrthü-
mer erkennen lassen, wie z. B. dass der Tod des Plautus 18
Jahre zu früb angesetzt ist, was doch weder äleinung noch An-
gabe des Sueton selbst gewesen sein kann. — Dass Livius
Andronicus nicht bei dem denkwürdigen Jahre steht, in dem
Rom die erste fabula aufführen sah , sondern 52 Jahre später,
zu welcher Zeit Livius nicht wohl mehr am Leben sein konn-
te : das steht gewiss in nahem Zusammenhange mit den viel-
verwickelten Irrthümern des Attius und vielleicht auch Valerius
Antias , die fll a d v i g Opusc. S 102 IT. so scharfsinnig zu ent-
wirren versucht hat. Vgl. oben S. 288. 295. 299.
SVETONIVS UE VIR. ILLVSTR. 629
salz des durch Polentouiis so scluuälilich Vernichteten
nicht ganz aufzugeben wiire ! Und sie schien es in der
Thal nicht. Weshalb war es denn, durfte man fra-
gen, dass Poleulonus den schätzbarsten Theil des
Suetonischen Werkes vernichtete ? Es schien so deut-
lich wie möglich zwischen den Zeilen des Berichter-
statters im Leydener Codex zu stehen: selbst Verfas-
ser von p^itae scriptorain illustriain latiiiae linguaa,
schmückte er sich in eitler Ruhragier mit fremden Fe-
dern und meinte die Entdeckuncr des Plagiats durch
Zerstöruns" des Originals abzuschneiden. Also durfte
in Polentonus ungedrucktera Werke der wesentliche
Kern der Suetonischen Biographien gesucht werden,
und keine Aufgabe erschien lockender und lohnender,
als diesen Kern wo möglich zu Tage zu fördern und
durch Herausschälung so reichhaltiger Details, wie sie
ein Suetonius zu geben pflegt, ein tnuthmasslich un-
geahntes Licht über die dunkle Region der römischen
Poetengeschichte zu verbreiten, über eine Reihe von
Dichtern, die sich noch aus Ilieronyraus vorhihren
lässt: Li vi US, Naevius, P 1 a u t u s, Eunius, Caeci-
lius, Pacuvius, Lucillus, Attius, beide Var-
1- o n e n , T u r p i 1 i u s , F u r i u s' ß i b a c u 1 u s , L u -
cretius, Pomponius Bonon., Catullus, Atta,
Virgilius, Laberius, Publius Sjrus, Ovidi-
us, Gornificius, Bavius, Cornelius Ciallus,
Varius, Tucca, Aemilius Macer, (Fenestel-
la): wenn auch einige von ihnen Polentonus übergan-
gen haben mochte, was übrigens ebensowohl bei Hie-
ronyraus in Beziehung auf Sueton der Fall sein konnte.
— Warum nun Herr Tross den handschriftlichen
Polentonus gerade in hibliotheca Lipsiensi vermuthete,
war weder an sich abzusehen, noch haben, nach einer
Miltheilung von i\L Hauptj dort angestellte Nachsu-
630
appe:<üix.
chungen jene Vermuthung bestätigt. Dagegen bezeugte
Tiraboschi St. d. 1. It. VI. S. 765, es gäbe davon
Codices in mehreren italischen Bibliotheken, und von
verschiedenen Handschriften, die sich zu Padua in
Privathänden befanden, gab Vossius liist. lat. III, 9
Nachricht. Tiraboschi freilich meinte zugleich, die
Publication des Werkes würde wenig Gewinn bringen;
denn obgleich Polentonus 25 Jahre darauf gewendet
und sich sehr um Sammlung von Notizen bemüht habe,
so sei er doch weder in der Auswahl des Stoffes noch
in der Art der Darstellung glücklich gewesen. Er be-
ruft sich dafür auf das Urthcil des Paolo Cortese
de doctis homiiiihns: (^Libri) iitiles adniodam , qiii iani
fere ah omnibus legi sunt desid. Est eniin in iudi-
cando pcuiun acer , nee servit auriiun voluptati , cum
tractat res ab aliis ante tractatas: sed hoc ferenduni.
Illud certe molestuni est j dum alienis verbis senten-
tiisque scripta infarcit et explet sua: ex quo nascitur
m^axime vitiosum scribendi cenus , cum modo lenis et
candidus , modo durus et asper appareat , et sie in
toto genere tanquam in unum agrum plura inter se
ininiicissima sparsa semina. Nahm man hierzu noch
die Anführung des Pigrliius in den römischen Anna-
len zu J. 818 (Bd. III, S. 600): Sico Polentonus li-
hro VII. de Scriptoribus illustribus , quorum uitas ex
antiquis et bonis auctoribus is collegisse videtur —
wonach Pighius ein Exemplar in Händen hatte , und
doch von einem bestehenden uud begründeten Ver-
dachte keine Andeutung gibt — so schien sich , in
Verbindung mit der Randbemerkung des Leydener
Codex , ein ziemlicher Blick in die allgemeine Be-
schafTenheit des Werkes zu eröffnen. Ob Styl uud
Darstellung gut oder schlecht sei, konnte uns sehr
gleichgültig sein; ja was ihm am meisten zur Last ge-
SVETONIVS DE VIR. ILLVSTR.
631
legt wurde, IJjigleicliförmigkeit des Styls je nach den
verschiedenen vom Verfasser ausireschriebenen Ge-
währsmännern^, schien ihm für uns zur grüssten Em-
pfehlung zu gereichen, weil es das H(n'ausfinden des aus
Sueton Entlelinten erleichtern und sichern rausste.
Ausserdem hätte tlieils die Natur der Saclse und kriti-
sches Erwägen der einzelnen Angaben, theils und
hauptsächlich die Vergleichung der erhaltenen Dich-
terbiographien, insbesondere der wohl am meisten in
ursprünglicher P'assung vorhandenen Terenzischen , gar
bald leitende Kriterien an die Hand gegeben, um
die Ausscheidung des Suetonischen mit zieudicher Zu-
verlässigkeit zu bewirken: denn ob auch die Gramma-
liker und Rhetoren von Polentonus aufgenonfmcn wor-
den, blieb zweifelhaft, weil er dann vielleicht doch
die Suetonische Schrift ganz vernichtet hätte. Acre
iucliciuin konnte freilich der nicht haben, der Zusam-
mengestohlenes ohne Verarbeitung roh neben einan-
der stellte; wir begehrten aber auch keine Urtheile,
sondern Thatsachen, und würden auch die i/ieptiae,
an denen es nicht fehlen mochte, und die loquacitas,
die sicli von eineui Werke in 20 Büchern erwarten
liess, uns nicht mehr als billig haben verdriessen las-
sen. Fi'eilich eine Vita des Polentomis liatte schon
Pighius der ganzen Länge nach al^diucken lassen,
und ihr waren von Vossius Hist. lat. 1, 31 die gröb-
sten Irithümer und Verwechselungen nachgewiesen,
Dennoch konnte indess die Hoffnung auf zu hebende
Suetonische Schätze festgehalten werden: denn es war
die Vita Suetonii selbst , für die Polentonus clx-n aus
Sueton nicht schöpfen konnte*).
Nichts desto weniger ist diese schöne Hoff'nung
deren Ausmalung man sich mit so sichern! Behagen
") Pas Folgende neuer Zusatz.
632
APPKNDIX.
überliess, gescheitert und hat vollständig Schiftbruch
gelitten, seit eine aus einem Florentiner Manuscript
genommene Abschrift des auf Plautus, Terentius und
einige andere alte Dichter bezüglichen Stückes die
Ueberzeugung gewährt hat, dass diese Vitae das aller-
elendeste, abgeschmackteste, von Thatsachen entblöss-
teste, nur aus den auch uns zugänglichen Quellen ge-
schöpfte, diese aber auf das Verkehrteste gebrauchende
Gewäsch sind, was man sich denken kann. Verbrannt
kann darum Polentone den Suetonischen Codex den-
noch haben , um sein Werk jeder Vergleichung zu
entziehen und es als das einzige seiner Art dastehen
zu lassen. Wiewohl Ireilich auch Erdichtungen dieser
Art in der an Zügen persönlichen Neides und hämi-
scher Beschuldigung reichen Gelehrtengeschichte jener
Zeit nichts Seltenes sind. Als Warnungszeichen gegen
die Täuschungen, denen man auch bei scheinbar sehr
berechtigenden Judicien auf diesem Gebiete ausgesetzt
ist, mag die nachfolgende Probe des traurigen Mach-
werkes hier stehen. Die Auffindung des Codex wird
Herrn Dr. H. Brunn in Korn, die Abschrift, die ich
nur durch kleine, meist stillschweigende Besserungen
und berichtigte Orthographie lesbarer gemacht, dem
Herrn J. Resler in Florenz verdankt.
Siconis Polentoni scriptorum ilhistrium Latinae Linguae ad
Polidorum ') filium iibri VII.
Liber II.
1. Vita Livii Andronici.
2. Eniiii.
3. jM. Plaiiti cet.
Age vcro post Eiiniuni res poetica a pluiibus suscepta alqueJimata
est. qui enini principio Icvi , quemadmodum ceteris in rebus , accepto
praccedenlium vestigia sertiti sunt , dulcedine capti , quae a mnioribus
1) „Manchmal steht PoUid. in den Ueberschriften der Bücher."
SVETONIVS DE VIR. ILLVSTR.
6't o
inventa ludius accepissent , ad singularetn artem et iiiiiabileni gratiain
eiexere. Veriiin ex his , qiii cxcellentes et veteres habeantur,
PlantHs est, qui Asinius cognomento dictus , oiigine Sarsinas fuit I'lau-
Italiae, quam posteri Ynibiiam , nos diicatuin Spoleti nominainus. Is
cum M, Catone superioris nepote vixit. primam aetatem opibus non
tenuem egit. Senior autem et pauperior factus est perdita pecunia,
quam in opcre artificum scenicorum bene creditus percepisset. inde cum
paupertate simul et senectute luctavit, ceciditque ad id egestatis et mi-
seriae , quod inedia et fame coactus se (pudet ilicere) maciiinariam ad
rem locarit. 0 rem incredibilem ! 0 monstrum et inauditum monstrum,
non sine stupore , non sine pietate , non sine lacrimis videndum. quis
crediderit sine teste? quis viderit sine pietate? Tacere hoc loco quam
loqui mallem. Res iubet atque compeilit , dicani quid dixerim. dicam-
ne ? dicam equidem : res iubet, res compeilit. dicam : pistori famulalus
est poeta. quid dixi famulalus? Imo aselli in modum poeta et iilustris
poeta circuniegit molas. 0 res turpis! 0 nota temporis ac urbis eius,
quae domicilium se poetarum et celsissimam sedem virtutis et honoris
vocat. INon ultra dico , ne id dicam , quod ne dixerim cogitate prae-
tereo. Kam ut Epidicus apud eum ipsum inquit , plus scire satius est
quam locjui. Poeta vero paruit forlnnae et inopiam suam temporumque
acerbitnlem patientia ac diligentia superavit. Collegit namque, quid
temporis poluit, et diebus maxime festis vacatione data, cum vacui
negotiis alii pilae , quidam aleae^), nonnulli spectaculis , multi lasci-
viae et voluptati servirent, ipse alienus a ceteris confere[bat] se ad
otium scribendi , et quo poterat studio, tempore, ingenio laborabat.
Comoedias tres vel ipso in pistrino ab eo scriptas Varro et plerique
alii menioriac tradidere. Tandem vero mortuus Romae comoedias reli-
quit nniltas, quas prosperis adversisque rebus pro sua deleclatione et
ingenio edidisset. De numero earum vel diligentes et docti ita dissen-
tiunt , quod nemo sit, qui nos iuvestigantes perquirentesque certiores
el'ficiat. Earum modo sunt octo nostras ad nianus delatae: plures tarnen
ab eo scriptas coniectati sunt etiam antiquorum et peiitoruni multi.
Quidam viginti et quinque , multi quadraginta , aliqui cenlum, nonnulli
centum atque triginta putavere. Ilac de le ne rudis et puerus dixerim:
verum a veteribus et doctissimis viris dubilatum. Dubitavit, ut sileani
ceteros , Servius ^) grammaticus , Terenti *) atque Maronis clarissimus
interpres : dubitavit homo eruditissimus et antiquissimus Laelius. Dubi-
tavit A. Gellius, qui ad propositum haec atque multa alia scitu et me-
moria digna in suis Koctibus Alticis cumulavit. Quid dixerim? dubita-
vit omnium doctissimus M. Varro. Is librum scripsit de comoediis
Plauti et huic rei studio investigandi veri haud paruni niullum tempo-
ris, curae , diligenliae tribuit. Fomenla erroris putavit duo. Vnum,
2) alle Cod. 3) scruus Cod. 4) Tarcnti Cod
634 APPENDIX.
quod alter poeta fuisset nomine Plancius, cuius tabulas posteritas
Plauto inscripsit, decepta vicinilate nominis quodque Plaut! esse ^) pu-
taret. Alleruni, quod Plautus retraclaril, purgarit , eliniarit comoedias
multas , quae a prioribus sine lepoie scriptae baberentur. proinde a
poslcris credituni , onines Plauti esse , quae ad facetias Plautinas sape-
rent aut Piaucio insciibi deberent. Varro autem litteraruni oninium
maximarumque rerum perilissinnis ex omnibus unam et viginti delegit,
quae dubiosae nulli essent , sed Plauto consensu omniuni convenirent:
alias item nonnullas , quae aut sine certo autoris nomine vagarentur,
aut falso a qnibusdam occuparentur , Plauto veluti earum certissimo
scriptori et domino vendicavit, adductus stilo et facetia sermonis , qui-
bus Plautuni sapere procul dubio viderentur. Hae Vanonianae 6) voca-
tae sunt, quod Varro eas delegisset nihilque non Plauti babcrt' dixis-
set. Macrobius etiam , ([uamvis iunior, doctus tarnen et non negligendi
iudicii vir, in Saturnalibus inquit comoedias Plauti, quae incerlae i'e-
rebantur, eo mortuo ^) cognitas de copia iocorum esse, inerat enim
Plauto ista in re liquor quidam praecipuus , lacetus , suavis , atque co-
niocdo generi aptissima dictio. quamobreni sententia Varronis fuit,
fllusas Castalii fontis loquuturas fore Plautino sernione , si loqui latine
voluissent. et apud Ciceronem tantum laudis asseculus est, ut dicat
comoedias eius iocis plenas, non quidem bis qui obsceni , petulantes,
flagitiosi sint, verum urbani, ingeniosi , faceti. Quid autem de se ipse
iudicaret Plautus, docet epigramma suuni , quod a se factum relictum-
que sepulcbro suo incidendum Varro scribit. Id est: Postquam est morte
captus Plautus, conioedia luget, Scena est deserta, deinde risus, ludus
iocusque Et numeri innumeri simul omnes collacrimarunt. Uenique
perquirenti mibi saepius, cur sine certo autoris nomine comoediae ullae
vagarentur, satis niultum parum faciunt, qui arbitrati sunt Plautum so-
lilum comoedias, quas scriberet, sine nomine in publicum edcre, hac
ductum spe, quod elegantia singulari et facetiis cognoscerentur sua.
Verius nonnulli pulant hoc ab eo pro niodestia quadam et bumilitate
factum , quod inscriplionem plus ostentationis quam laudis censeret ha-
bere, placent magis, qui opinati sunt eas comoedias tunc sine certo auto-
ris nomine vagari , quaruni Plautus expolitor modo, non inventor esset,
quod sibi non usurparet quas non fecisset , nee autori ascriberct quod
ieiune scripsisset. Itaque a duobus autoribus editas neutrius nomen ha-
buisse, quod inscribcre neque alteri placeret neque utrique liceret. nani
etsi uterque ingenium, manum , Studium posuissct, nemo tarnen autor")
proprius ac verus esset. Vtrum verius, incertum babeo. Plautoque')
iocos eius et facetias saperent. Pars dissentirent, quod etsi Plauti habere
quicquam saporis viderentur , iocos tamen Plautinos et facetias integre
5) cssenl Cod. 6) Heve roinane Cod. 7) morlo Cod.
8) atilora Cod. 9) Offenbare Lücke oder Versetzung.
SVETONIVS DE V[R. ILLVSTR. (535
non haberent. Ccteriim dul)ii nee magis quam ceteri de numero eariim
certi iam tandem ad Terentium gradieinui-. ex Carthagine fuit hie, urbe y*'"
» " Teren-
Afrieae opulentissima. Hane Elisa, quae nomine alio Dido voeata est, tn.
primaria et pudicissima femina, ex Tyro profuga condidit ante Romam
conditam duos et septuaginta annos. Homeri loco Brisa *°) primum, po-
stea Carthago fuit, quod impetrato uibis eondendae solo, quantum bo-
vis eorium eaperet , Dido pnidenter eorio in tenuissimas partes seeto
maius quam creditum esset locum occuparit. denique florentissima urbs
cum studio angendi impcrii modo Sardiiiam proximas Italiae insulas
perimeret, a Romaiiis tamen victa bellis tribus est. priora duo non
sine maxima utriusque popuii elade par finivit , bello tertio eapta ,
eversa alque solo penitus aequata est. Terentius ") autem puer eaptus
bello et Romam ductus venditur iure belli servus Terentio Lucano cui-
dam liomini locupleti et liberali. Is puerum elara fronte egregiaque
indole oplimum habere ingenium eonieetatus , atque proin, si bonarum
rerum studio daretur, futurum hominem ipsum bonum et sapientem ra-
tui, litteris erudiendum dedit, eruditumque iuvenem ae studiis poeta-
rum deditum nomine suo donavit ac libertate. faetus itaque iuris sui
patrium nomen posuit , et tanquam bene de domino merilus honoris et
libertatis donatae eausa Terentius vocatus est. Coraoediae ab eo scriptae
habentiir sex. Menandrum Graecoruni poetarum isto in genere facile
prineipem imitatur in quatuor: in reliquis , quae duae sunt, Eehira
et Formio, Apollodorum. omnium tamen ubique Andria prima est.
Ilanc legente ipso maxima cum admiratione audivit laudavitque Caeei -
lius poeta, qui isto praesertim in genere et haberetur doctissimus et
ceteros anteiret. Enucus autem vendita est in octo millibus nunuim.
Ipse vcro, ut solent iuri alieno in civitate locati et virtule aliqua exi-
niia ornati , lacessitus invidentium maledictis Athenas in Gracciam abiit,
studio cum deelinandi otii tum Graeci ingenii perscrutandi. Erat urbs
illa Graeciae tunc ex generis vetustate nobilissima et trophaeis multis
clarissima , poetarum vero et laudata omnium artium parens et sedes
amplissima. Vrbi huic praeterea gloria vel fabulosa vel certa fuit^
populum suum non ut gentem ceteram advenarum coiiuvione , sed pro-
pria origine locum ipsum tenuisse. loco nomen Athis dedit. Inde re-
gio Atliica dicta. Vrbs iam condita erat a Cecrope Athis avo. qui istuc
profectus esset ex provincia egipcii discessu moysis ebrei popnli ducis
parentur. Postea vero amphitcionides tercius a Cecrope Rex urbem
Minerve sacravit Atlienasque vocavit. Sed ipsa que grecie lumen et
pulcliritudinis taute fiiil quod de ipsius possessione inter dcos fuisse cer-
tamen proditum sit. Bellis adversis fracta et studiis optimis spoliata
Sithines in provincia nominala est. Terentius autem ut dixi maledicen-
10) Diess und alles Folgende lasse ich absichtlich ganz unverändert.
11) Tercitis Cod.
636
Al'PüNDIX.
lium oculos fugiens Atlienas deinigravit. moratus vero non nmlUiiu
reverti statuit. quod in urbe etsi invidi virtutis sue quidam aniatores
etiain niulti essent. in navem itaqiie sarcinulas et que ceteris caiiora
essent scripta sua iniposuit ipse maris tedio patras terrestri itinere
profectus est. ut tractu inde brevi in italiain ueheretiir. At ibi rela-
tiim est naveni mari adverso ciica maliacum sinum niersain percussus
niox dolore nimio in archadiaiii concessit. Vbi lepontino nioibo ca-
ptus occubuit Exequie viio paiiperinio quod res siniul et vitam peidi-
disset, de publice acte, egregia iani in grecia et singularis nominis sui
fama piopter excellentem aitem in Venustatein movit Aichades ut nui-
nus id supremum cJarissimo poete et libeie et benigne persolverent.
Ceteris qui sunt comico genere usi preslare ipsuin proprietate verborum
Servus grammaticus rei huius non iniperitus iudex tradit. Qniritiiiani
vero iudicium est comicum genus peculiare semper et proprium gre-
coruni esse, latinos auteni in eo claudicare atque Terencii scripta etsi
hoc in genere elegantissiina videantur. plus tarnen gracie habitura fu-
isse si intra versus trimetros stetissent. Age niirum in moduni fami-
liaria et grata acceplaque quod sepe nuniero ex ipsis non sentencias
modo sed verba interdum niutuelur. et suis pro dignitate quadani in-
inisceat. leronimus item uir eloquenlissimus sanctissimus nominat euni
inter poetas egregios et illustris ordine isto llomerum Virgilium Menan-
drum Terencium. ut duobus sumniis greeie poetis adequati sint latini
poete duo excellentes et par quemadmoduni Virgilius llomero ita
Terencius Menandro sit. Neque vero parui facienda est sentencia pe-
trarce. non enim ineptus est testis. Tantum quidem sibi tribuit quod
dicat isto in genere Terencium et primo | res deuicisse et posteros ita
terruisse quod nemo omnium post cum ausus sit genus id adoriri. 31ar-
ciis autem Varro ilie cuius iudicium quacunque in re maximnm scniper
et gravissimum fuit cum dixisset liguras dicendi sicut sunt tres esse
uberem. gracilem et mediocrem atque vicia ipsis lierere pari numero
tria proposuit exempla que propria et vera sibi derentur essentque
mediocritatis enim Terencium. Gracilitatis lucilium. Vbertatis esse
„ ^ ''■' PöCMütM/u dixit lucilius satiri metri inventor esse ac princeps fertur.
Pacuvius autem tragediarum scriptor egregius Ennii poete nepos ex filia
lirindusii natus nonagenarius Tarenti exegit diem. Eum vidit etate non
V't'i pauliim minor Acius a quo mons apud pisaurum achianus dictus est.
SVETONIVS OE VIR. ILI.VSTR. G37
II.*)
Ein kritisches Problem sind seit lange die interes-
santen Verse des Porcius Licinius über Teren-
tius gewesen, welche, wahrscheinlich aus Varro de
p o e t i s geschöpft (s. o. S. 244. 622 f.), gleich im x\nfange
der Suetonischen Biographie stehen und so beginnen:
Dum lasciviani Jiobilium et laudes fucosas petita.
Dum ^(f'ricajii vocem diviiiain inhiat avidis au~
ribus ,
Dum ad Furium se coenitare et Laelium pul-
crum putat,
Dum se amavi ah hisce credit _, crebro in Alba-
nutn rapi:
Ob florem aetatis suae ipsus sublatis rebus ad
summam inopiain redactus est.
Im dritten Verse hat das einzig Richtijre Dum se ad
Furium coenare F. A. Wolf hergestellt, nachdem
schon früher V. 4 und 5 hisce, ob, und ipsus für his
ad j und ipsis eingesetzt, auch putat pulcrum richtig
umgestellt worden war. Die Ilauptschwierigkeit aber,
die in der Verbindun^slosigkeit der Worte crebro in
y^lbanum rapi, in der schwankenden Beziehung von ob
ßorein aetatis suae, und in dem Sylbenüberfluss des
fünften Vei'ses liegt , suchte man durch Ausmerzung
entweder der zuletzt genannten oder der sogleich nach-
folgenden W^orte ipsus sublatis rebus zu heben. Jenen
Weg schlug Scaliger zu Eusebius a. MDCCGLIX
(S. 133) ein, von dessen übrigen Vermuthungen sich
indess kein Gebrauch machen lässt; diesen zogen schon
alte Herausgeber vor. Beide Satzglieder neben einan-
der suchten Wolf und Walch (Emendat. Liv. S. 146)
^) Ebencl. I, S. 148 f. (1841.)
638 APPENDIn:. SVETOiMVS DK VIR. ILLVSTR. ,
ZU schützen. Des letztern allzukecke Verändernngen
dürfen wir um so mehr bei Seite lassen, als die aut"
S. 145 vorantjescliickten Aeusserungen die fjrösste Un-
bekanntschaft mit altromisclier Prosodie und Metrik
verratlien. Wolf dagesen hilft sich durch die Annahme
zweier Tücken (was schon an sich bedenklich ist),
uus aber darum nichts, weil er nicht einmal einen
Versuch möglicher Ausfüllung mitlheilt. Denn was ist
mit diesen Winken gewonnen:
Dum se aniari ah hisce credit, crehro in Alkiß-
niiin lapi
Oh ßorem aetatis suae . . . ipsus . . . ,
Suis ahlatis lehus ad suinmain inopiatn redactus
est — ?
Geht man davon aus, dass sich die beiden Satzi^lieder
crehro in Alhanum rapi und oh Jlorem aetatis suae
dem Gehör ziemlich unzweideutig als Schlusshalften
von Tetrametern zu erkennen geben, so liegt allerdings
die Vermuthung nahe, dass ein fünfter mit dum be-
ginnender Versanfang ausgefallen und dadurch eine
Verwirrung in das Uebrige gekommen sei, die etwa
so zu beseitigen ist:
Dum sead Furiuni coenare et Laelium palcrum
putat,
[Dum se ] crehro in Alhanum rapi,
Dum se ah his amari credit oh Jlorem aetatis
suae:
Suis suhlatis rehus ad summ am inopiam redactus
est.
Beispielsweise: Dum se eorum niannis gaudet oder
Duju se horunce rhedis gestit — . So Lucrctius III, 1076:
Currit agens m anno s ad villa m praecipitanter.
Index dissortationuiii
Dissert.itio I.
Dissertatio II.
Pissertatio 111.
Dissertatio IV.
Dissertatio V.
Dissertatio VI.
Dissertatio VII.
DissevtÄitio VIII,
DisserbUiö iX'.-
Dissertatio X.
Appendix.
p r I m 1 V o I u in 1 n 1 s.
Pag.
De Plauti poetae nominibus 3
De aelale Plauti 45
Die fabuiae Vanonianae des Plautus. (Verlauf der
Palliata. Tlicaterbaue. Prologe.) ..... 71
Die Plautinischen Didaskalien. (Theaterfeste. Vcr-
hältniss der Dichter, Festgeber und Sohauspiel-
directoren.) 247
De actae Trinuninii tempore 337
Do veteribus Plauti intcrpretibus 355
De Piauli Baochftl^J^ 389
De turbato s^^arniift offline Mostellariae Plautinae 431
De interpolatione Trinuninii Plautinae .... 509
De geinino cxitu Andriae Terentianae . *. . . 581
Suetonius de viris illustiibus. (Chronikon des
Ilieronymus. Polentonus. Vita Terentii.) . . . 607
Bonn, geilrucki bei Carl Georgi.
AlA
AI 1
if:Wft^l
^«-;':
-.^.^"^^>'Ä'
*
15^