Full text of "Przewodnik dla podróżuja̜cych za granice̜"

See other formats

Google 


This  is  a  digital  copy  of  a  book  that  was  prcscrvod  for  gcncrations  on  library  shclvcs  bcforc  it  was  carcfully  scannod  by  Google  as  part  of  a  projcct 

to  make  the  world's  books  discoverablc  onlinc. 

It  has  survived  long  enough  for  the  copyright  to  cxpirc  and  thc  book  to  cntcr  thc  public  domain.  A  public  domain  book  is  one  that  was  never  subjcct 

to  copyright  or  whose  legał  copyright  term  has  expircd.  Whcthcr  a  book  is  in  thc  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 

are  our  gateways  to  the  past,  representing  a  wealth  of  history,  cultuie  and  knowledge  that's  often  difficult  to  discovcr. 

Marks,  notations  and  other  maiginalia  present  in  the  original  volume  will  appear  in  this  file  -  a  reminder  of  this  book's  long  journcy  from  thc 

publishcr  to  a  library  and  finally  to  you. 

Usage  guidelines 

Google  is  proud  to  partner  with  libraries  to  digitize  public  domain  materials  and  make  them  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  the 
public  and  we  are  merely  their  custodians.  Nevertheless,  this  work  is  expensive,  so  in  order  to  keep  providing  this  resource,  we  have  taken  steps  to 
prevent  abuse  by  commcrcial  partics,  including  placing  lechnical  rcstrictions  on  automated  querying. 
We  also  ask  that  you: 

+  Make  non-commercial  use  ofthefiles  We  designed  Google  Book  Search  for  use  by  individuals,  and  we  request  that  you  use  these  files  for 
person  al,  non-commercial  purposes. 

+  Refrainfinm  automated  ąuerying  Do  not  send  automated  querics  of  any  sort  to  Google's  system:  If  you  are  conducting  research  on  machinę 
translation,  optical  character  recognition  or  other  areas  where  access  to  a  laige  amount  of  text  is  helpful,  please  contact  us.  We  encourage  the 
use  of  public  domain  materials  for  these  purposes  and  may  be  able  to  help. 

+  Maintain  attributłonTht  Goog^s  "watermark"  you  see  on  each  file  is  essential  for  in  forming  peopleabout  thisproject  and  helping  them  lind 
additional  materials  through  Google  Book  Search.  Please  do  not  remove  it. 

+  Keep  it  legał  Whatever  your  use,  remember  that  you  are  responsible  for  ensuring  that  what  you  are  doing  is  legał.  Do  not  assume  that  just 
because  we  believe  a  book  is  in  the  public  domain  for  users  in  the  United  States,  that  the  work  is  also  in  the  public  domain  for  users  in  other 
countries.  Whether  a  book  is  still  in  copyright  varies  from  country  to  country,  and  we  can'l  offer  guidance  on  whether  any  specific  use  of 
any  specific  book  is  allowed.  Please  do  not  assume  that  a  book's  appearance  in  Google  Book  Search  means  it  can  be  used  in  any  manner 
anywhere  in  the  world.  Copyright  infringement  liabili^  can  be  quite  severe. 

About  Google  Book  Search 

Google's  mission  is  to  organize  the  world's  information  and  to  make  it  universally  accessible  and  useful.   Google  Book  Search  helps  rcaders 
discoYcr  the  world's  books  while  helping  authors  and  publishers  reach  new  audiences.  You  can  search  through  the  fuli  icxi  of  this  book  on  the  web 

at|http: //books.  google  .com/l 


Google 


Jest  to  cyfrowa  wersja  książki,  która  przez  pokolenia  przechowywana  była  na  bibliotecznydi  pólkach,  zanim  została  troskliwie  zeska^ 

nowana  przez  Google  w  ramach  projektu  światowej  bibhoteki  sieciowej. 

Prawa  autorskie  do  niej  zdążyły  już  wygasnąć  i  książka  stalą  się  częścią  powszechnego  dziedzictwa.  Książka  należąca  do  powszechnego 

dziedzictwa  to  książka  nigdy  nie  objęta  prawami  autorskimi  lub  do  której  prawa  te  wygasły.    Zaliczenie  książki  do  powszechnego 

dziedzictwa  zależy  od  kraju.    Książki  należące  do  powszechnego  dziedzictwa  to  nasze  wrota  do  przeszłości.    Stanowią  nieoceniony 

dorobek  historyczny  i  kulturowy  oraz  źródło  cennej  wiedzy. 

Uwagi,  notatki  i  inne  zapisy  na  marginesach,  obecne  w  oryginalnym  wolumenie,  znajdują  się  również  w  tym  pliku  -  przypominając 

długą  podróż  tej  książki  od  wydawcy  do  bibhoteki,  a  wreszcie  do  Ciebie. 

Zasady  uźytkowEinia 

Google  szczyci  się  współpracą  z  bibliotekami  w  ramach  projektu  digitalizacji  materiałów  będących  powszechnym  dziedzictwem  oraz  ich 
upubliczniania.  Książki  będące  takim  dziedzictwem  stanowią  własność  publiczną,  a  my  po  prostu  staramy  się  je  zachować  dla  przyszłych 
pokoleń.  Niemniej  jednak,  prEice  takie  są  kosztowne.  W  związku  z  tym,  aby  nadal  móc  dostEu^czać  te  materiały,  podjęliśmy  środki, 
takie  jak  np.  ograniczenia  techniczne  zapobiegające  automatyzacji  zapytań  po  to,  aby  zapobiegać  nadużyciom  ze  strony  podmiotów 
komercyjnych. 
Prosimy  również  o; 

•  Wykorzystywanie  tych  phków  jedynie  w  celach  niekomercyjnych 

Google  Book  Search  to  usługa  przeznaczona  dla  osób  prywatnych,  prosimy  o  korzystanie  z  tych  plików  jedynie  w  nickomcrcyjnycti 
celach  prywatnych. 

•  Nieautomatyzowanie  zapytań 

Prosimy  o  niewysylanie  zautomatyzowanych  zapytań  jakiegokolwiek  rodzaju  do  systemu  Google.  W  przypadku  prowadzenia 
badań  nad  tlumaczeniEimi  maszynowymi,  optycznym  rozpoznawaniem  znaków  łub  innymi  dziedzinami,  w  których  przydatny  jest 
dostęp  do  dużych  ilości  telfstu,  prosimy  o  kontakt  z  nami.  Zachęcamy  do  korzystania  z  materiałów  będących  powszechnym 
dziedzictwem  do  takich  celów.  Możemy  być  w  tym  pomocni. 

•  Zachowywanie  przypisań 

Znak  wodny"Googłe  w  łsażdym  pliku  jest  niezbędny  do  informowania  o  tym  projekcie  i  ułatwiania  znajdowania  dodatkowyeti 
materiałów  za  pośrednictwem  Google  Book  Search.  Prosimy  go  nie  usuwać. 


Hganie  prawa 

W  ItEiżdym  przypadku  użytkownik  ponosi  odpowiedzialność  za  zgodność  swoich  działań  z  prawem.  Nie  wolno  przyjmować,  że 
skoro  dana  łisiążka  została  uznana  za  część  powszecłmego  dziedzictwa  w  Stanach  Zjednoczonych,  to  dzieło  to  jest  w  ten  sam 
sposób  tralrtowane  w  innych  krajach.  Ochrona  praw  autorskich  do  danej  książki  zależy  od  przepisów  poszczególnych  lirajów,  a 
my  nie  możemy  ręczyć,  czy  dany  sposób  użytkowania  którejkolwiek  książki  jest  dozwolony.  Prosimy  nie  przyjmować,  że  dostępność 
jakiejkolwiek  książki  w  Google  Book  Search  oznacza,  że  można  jej  użj'wać  w  dowolny  sposób,  w  każdym  miejscu  świata.  Kary  za 
naruszenie  praw  autorskich  mogą  być  bardzo  dotkliwe. 

Informacje  o  usłudze  Google  Book  Search 

Misją  Google  jest  uporządkowanie  światowych  zasobów  informacji,  aby  stały  się  powszechnie  dostępne  i  użyteczne.  Google  Book 
Search  ułatwia  czytelnikom  znajdowanie  książek  z  całego  świata,  a  autorom  i  wydawcom  dotarcie  do  nowych  czytelników.  Cały  tekst 
tej  książki  można  przeszukiwać  w  Internecie  pod  adresem  [http :  //books .  google .  comT] 


26^,'  ^ 


1^2:^ 


^ 


C.aU     r^:^f— 


PRZEWODNIK 


DLA 


D 


1 


(1 

li 


Pf 


■oO<f, 


i. 


WARSZAWA. 

J^TaKŁAD   i   PrUK    ^.    pRGELBRANDA    ^YNOW 
Ulica  Bednarska  Nr.  20  nowy, 

1873. 


'  JHoBBCJieHO  UeH3ypo». 
Bapmasa  22  Iwm  (4  bojifl)  1878  r. 


i>RZE  DMO  W  A.. 


Wydając  niniejszą  książkę,  sądzimy,  że  czynimy  za- 
dość potrzebie  ogółu,  objawiającej  się  w  ciągłem  dopy- 
tywaniu się  o  przewodniki  do  podróży. 

—  Liczne  podróże  są  niezawodnie  jedną  z  cech  na- 
szych czasów.  Wywołane  gwałtownie  rozwijającemi  się 
stosunkami  międzynarodowemi,  coraz  większą  łączno- 
ścią interesów  naukowych,  handlowych,  przemysłowych 
i  politycznych,  ułatwione  zostały  niesłychanym  rozwo- 
jem komunikacyi  kolejami  żelaznemi.  —  Potrzeba  lub 
ciekawość  wywołują  corocznie  istną  wędrówkę  naro- 
dów do  wielkich  miast,  które  się  stały  istnemi  pgniska- 
mi  nauki,  sztuki  i  rozkoszy,  lub  do  zdrojowisk,  gdzie . 
tłumy  dążą  po  najdroższy  skarb  człowieka,  zdrowie. 

—  W  obec  tak  gwałtownego  ruchu  podróżniczego, 
przewodnika  staje  się  książką  potrzebną,  a  nawet  niezbę- 
dną. —  Dowodem  tego  jest  tak  znaczna  liczbą  dzieł  te- 
go rodzaju  za  granicą. 

— '  Nie  chcemy  się  tu  rozwodzić  nad  zaletami  prze- 
wodników książkowych;  wspomnimy  jedu^k^  *l%  Ysv^ 


IV 


żki  tego  rodzaju,  uwalniając  podróżnego  od  opieki  fa- 
ktorów i  przewodników,  nadają  mu  niezależność  i  swo- 
bodę, pozwalają  uchronić  się  od  nadużyć  -dorożkarzów 
i  właścicieli  niektórych  hotelów,  a  zarazem,  wśród 
mnóstwa  krzyżujących  się  dróg  pozwalają  wybrać  naj- 
dogodniejszą. 

—  Staraliśmy  się,  aby  ta  książka,  jakkolwiek  na  po- 
czątek bardzo  treściwa,  jak  najlepiej  odpowiadała  swe- 
mu zadaniu,  o  ile  mu  zaś  zadosyć  uczyniła  osądzą  naj- 
lepiej Ci,  korzy  jej  używać  będą. — Usprawiedliwieniem 
możliwych  niedostatków  niech  będzie  to,  że  oprócz  kil- 
ku słabych  prób,  książka  ta  jest  pierwszym  w  obszer- 
niejszym zakresie  przewodnikiem  dla  podróżujących. — 
O  usunięcie  błędów  i  zapełnienie  braków,  będziemy  się 
usilnie  starali  przy  następnych  wydaniach;  dążność  ta 
jednak  urzec^wistnioną  być  może  tylko  przy  łaskawej 
pomocy  publiczności  podróżującej,  do  której  uciekamy 
się  z  proźbą  o  nadsyłanie  wszelkich  uwag,  jakie  użycie 
naszego  przewodnika  nastręczyć  jej  może,  szczególniej 
pod  względem  części  informacyjnej,  t.  j.  co  do  hotelów, 
restauracyj  i  t.  p.— Dlatego  wszelkie  wskazówki  z  wdzię- 
cznością przyjmowane  i  o  ile  możności  w  następnych 
wydaniach  uwzględniane  będą. 

—  Pozwalamy  sobie  zamieścić  jeszcze  kilka  nastę- 
pujących uwag:  Ceny  w  przewodniku  podane  uważać 
należy  jedynie  za  przybliżone,  co  się  tłomaczy  coraz 
wzrastającą  drożyzną,  wszelkich  potrzeb  życia,  oraz  pe- 
wną fluktuacyją  cen,    zależnie   od   warunków   zewnę- 

« 

trznych. 
Ścisły  plan  podróty^  ułożony  przed  wy  \azdtm^chro- 


ni  od  niepotrzebnej  straty  czasu  i  pieniędzy.  —  Przy 
dłuższym  pobycie  w  jakiem  miejscu  należy  rachunek 
opłacać  co  2  lub  3  dni,  co  w  niektórych  hotelach  we- 
szło nawet  w  zwyczaj.  —  Nie  rzadko  w  rachunku  za- 
mieszczone jest  coś,  o  czćm  podróżny  nie  wie;  nie  rzad- 
ko tćż  wkrada  się  błąd  na  jego  niekorzyść  w  sumowa- 
niu. --  Dla  tego,  mając  zamiar  wyjechać  rano,  należy 
już  poprzedniego  wieczora  zażądać  rachunku,  który 
jednak  regulować  najlepiej  dopiero  w  chwili  wyjazdu. 
Zdarza  się  często,  że  zarząd  hotelu  zwleka  z  podaniem 
rachunku  do  ostatnićj  chwili,  gdyż  wtenczas  poprawka 
omyłek  już  jest  nie  możliwą,  bo  podróżny,  śpiesząc  się, 
płaci  wszystko  co  odeń  żądają,  byle  się  nie  spóźnić  na 
kolej,  pocztę  lub  statek  parowy.  Przedewszystkićm  zaś 
należy  unikać  uiszczania  należności,  bez  otrzymania  pi- 
sanego rachunku. 

Zwracamy  też  tu  uwagę  na  niektóre  skrócenia: 


c.  lub  et.  ,,  cent  lub  centin. 


11 


Fn. 

znaczy 

północ. 

T.    znaczy  talar. 

Pd. 

5> 

południe.   , 

sgr.      „      srebrny  grosz . 

W. 

>ł 

wschód. 

ngr.      „      nowy  grosz. 

Z. 

99 

zachód. 

fr.        „      frank. 

G. 

n 

gulden. 

f.  st.     „     funt  sterling. 

FI. 

Ił 

floren. 

d.         „     petis  {penny). 

kr. 

"ii 

krajcar. 

sh.         „      szyling. 

MoNET.Y  Zagraniczne. 


ANGUJA. 

Jednostka  monety  Funt  Surliny  -r^r  20  Szylingom 
(Shilling)  =  240  Pensów  =  (Penny);  i  szylling  =  12 
pensom. — Monety  złote.  Funt  Sterling  albo  Suweren  = 
20  Szyi.  =  240  Pensom  =  f>.2864  rubla.— Podwójny 
Suweren  =  2  sterlingom.— Pół  Suweren  =  %  f.  ster- 
linga. — Srebro.  Korona  =  5  szylingom  =  1,4506  ru- 
bla. Półkorony  =  2^^  s.;  Floren  =  2  s. — Szyling  = 
0,29013  rubla;  oraz  s/tuki  2,  3,  4  i  6  pensowe. — Miedź: 
Pens  (penny)  2,413  kopiejki;  *|2  pensa  i  '1^  pensa  czyli 
farsing  =  0,605  kopiejki. 

AUSTRYJA. 

Jednostka  monety  Złoty  waluty  austryjackiej  (floren 
albo  Gulden).  —  1  Gulden  =100  krajcarora  nowym 
czyli  centom.  —  Złoto.  Dukat  =  ^\  guldenów  =r 
2,95493  rubli.  Dukat  węgierski  takiśjże  wartości.  Sre- 
bro Gulden  =  61,742  kop.;  %  guldena — Miedź:  Neu- 
kreuzer  (cent)  ~  0,617  kop. 

BELGIJA. 

Systeii  monetarny  francuski.    Złota   moneta  nie 
wybija  się. 


yn 
FRANCYJA 

Jednostka  monety:  Frank  =  20  Sous  =  100  centi- 
mów  =  24,9244  kop.  Złoto.  Sztuki  5,  10,  20,  40,  50 
i  100  frankowe.  Srebro.  Sztuki  \,  %  1,  2  i  5  franko- 
we.    Miedź.    Centim. 


NIEMCY. 

Jednostka  monety  Marka^  podzielona  na  100  feni- 
gów  i  równa  10  dawnym  srebrnym  gr oazom  t.  j.  %  talara. — 
Ztoto.  Sztuki  20  i  10  markowe  (20  marek=2000  feni- 
gom=6  talarom  i  20  srebrnym  groszom).  Srebro^  sztuki 
5,  2,  1,  ^|.^,  %  markowe  (500,200,  100. 50,  20  fenigów,) 
odpowiadające  1  t.  20  sr.  gr.,  20,10,  5,  2  sr.gr. — Prócz 
tego  biją  się  sztuki  ^lioi^l2o  rnarkowe  (10,  5  fenigów 
albo  1  lub  %  sr.  gr.)  z  niklu  i  sztuki  \  i  *lioo  fnar- 
kowe  (2  i  1  fenig  albo  \  i  'lit  sr.  gr.)  miedziane. 


^ZWAJCARYJA.  Jak  we  Francyi. 

SZWECYJA  I  NORWEGIJA. 

a.)  Szwecyja.  Jednostka  monety.  Riksdakr  (Riks- 
mynt)  =  100  Oere.  Zfoto.  Dukat  =  2,91905  rubli; 
Dukat  podwójny  i  poczwórny.  Srebro,  Speciestatfer  = 
4  Riksdalery=l,41698  rubli,  \^  Speciestelera,  1  Riks- 
daler  oraz  sztuki  ^/g,  V4  i  V2  riksdalerowe.  Miedź, 
Oere  =  0.;-50424  kopiejki. 

b.)  Norwegija.  Jednostka  monety  Speciestaler  =  5 
Ortom.  Ort  czyli  Marka  =  24  Szylingom.  Srebro. 
Speciestaler=l,40463  rubla  oraz  sztuki  ^1.,,  ^I^,  ^'loi  ^lis 
SpecJestalera.     Miedza  Szyling  =  l,f>621  kop. 


Tm 
TURCYJA. 

Jednostka  monety  L^iastr  Tureckir=4:0  parom.  Paro= 
3  asprom.  Kiesa  Złota  (kis)  ma  30000  piastrów.  Kiesa 
srebra  Keser  ma  500  piastrów.  Złoto.  Juslik  medźi- 
die  czyli  turecka  lira=l  00  piastrom  =  5,67457  rubli. 
Elilik  czyli  '/g  medżidie.  Irmilik  =  20  piastrom  i  Oni- 
likl  =  10  piastrom.  Srebro.  Beszlik=5  piastrom;  Iki- 
lik— 2  piastr.,  Jarimlik-^»|.,  plastra.  Piastr=5,G74  kop. 

WŁOCHY. 

Jednostka  monety  Lir  albo  Frank=ilOO  ceutesimi, 
Złotoy  Sztuki  100,  50,  20  i  10  lirowe,  lir=2,49244  ni- 
bU.  Srebro.  Skud  czvli  5  lirów,  oraz  sztuki  2,  1,  ^Ij 
i  %  lira,  1  lir=24,924  kop. 

Uwaga. — Podana  tu  wartość  jest  czysto  mecaliczna, 
w  handlu  zaś  wartość  jest  zmienna. 


Spis  rozdziałów  fzęśH  pierwszej. 


^USTRY.TA. 

Stron, 

Wiede/i     . 15 

Droga     1 .     Z  Warszawy  do  Wiodnia 15 

„         2.             „             do  Krakowa 15 

„         3.     Z  Krakowa  do  Wieliczki     .    .   •            20 

„         4*            „          do  Lwowa •  .    .    .  21 

,,         5.     Ze  Lwowa  do  Czerniowicc 24 

M         6.             ,,           „  Brodi5w 24 

„         7.            „           „  Wołoczjsk  i  Odessy    ..,•,,.  2A 
„         S.     Z  Krakowa  do  Szczawnicy,  Krynicy,  Żc^estowa, 

Iwonicza  i  Swoszowic 27 

„         9.     Z  Krakowa  w  Tatry ' 27 

„       10.     Z  Warszawy  do  Pragi .'^O 

.,       11.     Z  Pragi  do  Wiednia 34 

4)    Przez  Kolin,  Pardubice,  Brno  (Brftnn) 

i  Lnndenbnrg    • .  34 

B)  Przez  Kolin,  Brno  i  Gmssbnch  .    .    •   •  3<) 

C)  P^zez  Kolin  i  Znaim 30 

D)  Przez  Tabor  i  Gmflnd 37 

„       12.     Z  Pragi  do  Drezna 37 

„       1 3.          „       do  Cieplic  (Teplitz)    ........  38 

„        14.          „        do  Karlsbadu,  Eger  i  Francensbad  ...  39 

„       15.          ,.        do  Marionbadu Ą\ 

„       10.     Z  Kger  do  Wiednia 42 

„       M.     7t  Pragi  do  Wrocławia 42 

„       18.     Z  Wiednia  do  Pesztu 43 


n 

Stron. 

A)  Koleją  ielazną 43 

B)  Dunajem    •    .    .    r 46 

Druga  19.     Z  Peszta  do  Basiasch 47 

„      20.     Z  l'e8Ktu  do  i)omliiia  i  Belgradu 47 

„      21.     Z  Budy  do  Zagrzebia  (Agrani ! 49 

„       22.     Z  Wiednia  do  Kaniszy  i  Zagrzebia 40 

„      23.     Z  Wiednia  do  Tryjestu 50 

„       24.     Z  Tryjestu  przez  G6rz  do  Willach 56 

„       26.     Z  Wiednia  do  Insbrukn 58 

„      27.     Z  Knistein  do  Trydentu  i  Werony 61 

„       28.     Z  Botzen  do  Meran  . .  03 

„       29.     Z  Wiednia  do  Salzburga 64 

„       30.     Z  Linzu  do  Ischl  Salzhammergut 6S 

„      31.     Z  Salzburga  do  Gasteinu 7u 

„       82.     Z  Wiednia  do  Paryża 71 


^A  WARY  JA,     )VlRTBMBBRG    I    ^ADEN. 


Droga  38. 


>1 

34. 

Ił 

35. 

.«» 

36. 

fi 

37. 

•ł 

38. 

»» 

39. 

łł 

40. 

9> 

41. 

łł 

42. 

J» 

43. 

łł 

44. 

Z  Wiedniu  do  Monacbyum    . 

A)  przez  Salzburg  .    • 

B)  przez  Braunau  .  . 
Z  Salzburga  do  Reichenhall 
Z  Monachijum  do  Łindau 

„  „  Stuttgartu 

Ze  Stuttgartu  do  Karlsruhe  Kebl  i  Avricourt 

„                przez  Bruchsal  do  Heidelberg 
Z  Monachijum  do  Insbruku , 

„  „  WilbuUl-Krouth  .    .    . 

„  „  Frankfurtu  nad  Menem 

Z  Drezna  do  Monachijum     ..... 

A)  prze/i  Budenbach,  Aussig  i  Kgur 

B)  przez  Hof  i  Norymbcrpc;    .    .    . 
Z  Dre/iHu  do  Kissingon,  liouklet  i  Briickemiu 
Ze  Stuttgartu  do  Norymberg! 


ra 


72 
72 
72 

83 
84 
Hh 
88 
97 
99 

9? 
100 

104 
104 
106 
109 
110 


[NIEMCY  pÓŁNOCNE  I  ^KAJE  PRZYLEGŁE. 


Berlin 112 

Dru^a  45.     Z  Waruzawy  do  Berlina 121 


m 

Strm, 

Droga  46.     Z  Warszawy  do  Gdańska 123 

„  47.     Z  Warszawy  do  Królewca* ^26 

,.  48.     Z  Królewca  do  Ełku  (Lyck) 131 

.  ,,  40.     Z  Królewca  do  Ejtkun,  Tylży  i  Momla  (Kłajpedy)  131 

A)  Z  Królewca  do  Ejtkun 1S1 

B)  „  „  Tylży  i  IHąpejdy    •  •  •  •  132 

„  „  Piławy  (Pilau) 132 

„  50.     Z  Berlina  przez  Szczecin  do  Gdańska 133 

„  51.     Z  Krzyża  (Kreuz)  do  Kołobrzegu  (Colberg)  •  •  •  •  135 

„  52.     Z  Krzyża  do  Stralsundu,  Bugija 135 

,.  58.    Z  Krzyża  do  Poznania,  Gniezna  i  Wrocławia  •  •  -188 

„  54.     Z  Warszawy  do  Wrocławia 141 

„  55,     Z  Wrocławia  do  Łiebau  i  Josephstadt 145 

„  56.     Z  Freiburga  do  Salzbrunn  i  Altwasser  •  •  •  ....  147 

n  57.     Z  Gtfry  Olbrzymie  (Biesengebirge) 148 

„  5«.     Z  Wrocławia  do  Giatz lóO 

„       51).     Z  Berlina  do  Wrocławia 150 

„  60.     Z  Wrocławia  do  Oderberga 152 

„       61.     Z  Wrocławia  do  Krakowa     152 

ti       62      Z  Warszawy  do  Drezna .  .  • 152 

V  68.     Z  Drezna  do  Bodenbach  i  Pragi,  Szwajcaryja  Saska  165 

,1       <>4.     Z  Berlina  do  Drezna 167 

)>       65.     Z  Drezna  do  Lipska 1 68 

,*       66.     Z  Drezna  do  Hof  i  Monachijum 178 

99       67.     Z  Berlina  do  Hamburga 176 

„       ii^.     Z  (Hamburga)  Altony  do  Kieł 1 80 

o       61).     Z  Hamburga  do  Szlezwigu  i  Hadersicbun 181 

9j       70      Z  Hamburga  do  Kopenhagi •  .  182 

*'       71.     Z  Hamburga  do  Cuxhaven  i  Helgoland 1 8() 

)»       72.     Z  Berlina  do  Hannoweru 187 

n       73.     Z  Hannoweru  przez  Bremę  do  Emden 190 

>»       74.     Z  Emden  do  Norderuey li>2 

1*       75.     Z  Berlina  przez  Magdeburg  do  Kolonii  ......  104 

Ił       76      Z  Kolonii  przez  Akwizgran  do  Erąuoliuncs  (Paryż)  205 
)ł        77.     Z  Pepinster  do  Spu 210 

V  78.     Z  Akwizgranu  do  Brukselli .211 

M       70.     Z  Brukselli  do  Ostendy 210 

1*       80.     Z  Berlina  do  Frankfurtu  nad  Menem 22H 

ł»       81.     Z  Frankfurtu  do  Moguncyi  i  Wiesbaden 234 

ł>       82.     Z  Frankfurtu  do  Kreuznach » 287 

u       SU.     Z  Kolonii  do  Ems   • ,  .  ,  ,  ,  ^i.Vi^ 


V 


Droga 

84. 

5ł 

85. 

łł 

86. 

»ł 

87. 

ł» 

88. 

?» 

89. 

H 

90. 

n 

91. 

łi 

92. 

IV 


^  z  w    A  .1  C  A  R   Y   .1  A. 


Str07}. 


Z  Lindau  przez  Romanuhom  do  Zurioh 242 

Z  Lindan  przez  St-6allen  do  Znricli 245 

Z  Zurichn  do  Chur  (Coira) 246 

Z  Znrichu  do  Szafnzy 249 

Z  Łindau  do  Konstancp 250 

Z  Rorscliacb  do  Konstancyi 251 

Z  Korscliach  do  Chur 252 

Z  Zurich  do  Bernn     252 

Z  Bernn  do  Gicnewy     257 


Spis  rozdziałów  fzęści  drugiej. 


p     RA     N    C    Y    .1    A. 

Stron* 

Paryż  i  jego  okolice 266 

Droga  93.     Z  parjśa  do  Łyono 

A)  Przez  Dijon  i  Macon 299 

B)  Przez  Neyers,  Roanne  i  Saint-Etieune  •  •  308 

94.  Z  Lyonu  do  Marsylii 311 

95.  Z  Maraylii  do  Talonu,  Wyspy  Ilyferei 319 

9(i.     Z  Marsylii  do  Nicei  i  Menton 322 

97.     Z  Paryża  do  Vichy 32C 

9H.  „      do  Bordeaux 827 

99.     Z  Avricourt  do  Paryża 335 

100.  Z  Warszawy  do  Paryża •  •  339 

101.  Z  Paryża  do  Boulogno 341 

102.  Z  Boulogne  do  Calais 345 

103.  Z  Bordeaux  do  Biarritz  i  Irun 346 


)V  Ł  o  c  H  Y. 

Rzym 349 

Okolice  Rzymu  (Albanu,  Frascati.  Tiyoli,  Rnbiaeo, 

Ostia,  Ardea  i  Porto  d*Anzin) 3Ci5 

Droga  104.     Z  Tryjestu  do  Wenecyi 

A)  (morzom)    .••••••.••.•«  ^71- 

B)  Frzez  GOrz  i  Udine ^"^"^ 


łl 


n 

Stron. 

Droga  105.     Z  Weneoyi  do  Ferrary  i  Bolomi 378 

A)  Z  Wcnccyi  do  Padwy       378 

B)  Z  Padwy  do  Bolonii 380 

106.  Z  Bolonii  do  Floreiicyi 383 

Okolice  Florencyi ...  395 

107.  Z  Florencyi  do  Rzymu .  306 

108.  Z  Uzymu  do  Neapola 398 

A)  Przez  Frosinone  i  Ceprano  .    .        •    •    .  398 

B)  Przez  Terracino  i  Graeta 400 

Neapol 401 

Okolice  Neapolu 406 

109.  Z  Neapolu  do  Tarentu 412 

„     110.  „  do  Ternioli     •    .    .    . 413 

V     1 1 1  >ł  do  Foggia 414 

A)  Przez  Calitri  i  Candela 414 

B)  „     San  Severino,  Avellino  i  Ariano   .  414 

112.  Z  Neapolu  do  Benevento  i  Foggia      415 

113.  „  do  Beggio 415 

114.  Z  Ankony  do  Łecce  i  Otranto 417 

115.  Z  Bari  do  Tarentu 420 

116.  Z  Tarentu  do  Re^o 420 

117.  „         do  Cosenza .    .421 

118.  Z  Neapolu  do  Palermo 421 

119.  „  doMessyny 423 

120.  Z  Palermo  do  Messyny        424 

121.  Naokoło  Sycylii 425 

122.  Wyspa  Malta .432 

123.  Z  Florencyi  do  Rzymu  (przez  Sienę  i  Orvietto)    .  434 

124.  Z  Civita  Vecchii  do  Rzymu 440 

1 25.  Z  Floreucyi  przez  Pizę  do  Pistoi 441 

126.  Ze  Sieny  do  Rzymu 442 

127.  Z  Ankony  do  Rzymu 443 

128.  Z  Floreucyi  do  Gionui 443 

129.  Z  Gienui  na  wyspę  Sardyniję 446 

130.  „  do  Ycutmiglitt  (i  Nicei) .447 

131.  Z  Bolonii  do  Ankony  przez  Rimini         .        ...  447 

1 32.  „         do  Rawenny 449 

133.  Z  Wcnecyi  do  Medyjolanu 451 

134.  Z  Medyjolanu  do  Turynu 457 

135.  Z  Turynu  do  Gienui         161 

136.  „         do  Paryża 162 

137.  ,.         do  Nicei 463 

138.  .,         do  Aosty  .    .    .    , 463 

l:f.'K     Z  Werony  do  Mantui 4»;4 

^'JO.     Z Modyjolann  do  Gienui  pr/i07. VavłVyi\  M^Yl^aMy^^^  4^5 


ł> 
»ł 

Ił 
łł 
« 

i» 


n 

łł 

łł 


>ł 


»? 


III 

Stron. 

Droga  141.     Z  Medjjolanu  do  Piacenzy  i  Parmy 465 

,,     142.  „  do  Gremony  i  Mantui     .    .  •    ...  467 

^,     143.-     Z  Parmy  do  Kcggio  i  Modeny •   •    .  467 

„     144.     Z  Marsylii  do  Gienui,  Liyorno,  Cirita  Yecchia  i  Nea- 
polu (morzem) 468 


^    N   Q    L    I    j    A. 


Londyn     ••...•    •••..  472 

Okolice  Londynu 486 

Droga  145.     Z  Warszawy  do  Londynu   . 488 

„     146.     Z  Paryża  do  {iondynu 488 

a)  Przez  Boulogne  i  Folkestonu    •  488 

b)  „            „        a  dalej  kanałem  Bryta/iskim  i  Ta- 
mizą   • 489 

c)  przez  Calais 491 

„     147.    Z  Londynu  do  Birmingham 491 

j,     148.            „         do  Manchester  (przez  Kugby  i  Staffort)  493 
„     149.     Z  Londynu  do   Liverpool 495 


:f/'V"'      ■^■■■■■^ 


AUSl^RYA. 


FasportT'  Cto,  Pieniądze,  Poczty.  Fasport  jest  obecnie  v  Austryi  jedynie  do  pne- 
jazda  granicy  potrzebnym,  wewnątrz  zaś  państwa  jest  zupełnie  zbytecznym;  dobrze 
go  jednak  posiadać  na  wypadek  jakichkolwiek  stosunków  z  władzami  krajowemi. 

Przy  przechodzeniu  granicy  o  pasport  tylko  w  razach  wyjątkowych  zwykli  zapy* 
tywa<5  urzędnicy  austryaCcy. 

Przepisy  celne  względem  o^ób  niepodejrzanych  są  bardzo  łagodne.  Podróżujący 
pieszo  wcale  nie  bywają  zatrzymywani  przy  przejściu  przez  granicę;  na  kolejach  jed- 
nak odbywa  się  lekka  rewizya  pakunków.  Wręcz  zabronionym  jest  przewóz  kart  do 
gry,  kalendarzy  i  listów  zapieczętowanych.  Tytuniu  i  cygar  wolno  mled  z  sobą  do 
5  fantów  przy  poddaniu  ich  opłacie  cła.  Dwa  łuty  tytuniu  i  10  cygar  są  wolne  od 
cł»,  które  tak  od  funta  tytuniu  jak  od  setki  cygar  wynosi  około  3  guldenów. 

Pieniądze.  Według  ustawy  mennlcznej  z  d.  24  Stycznia  1857  r.  mają  być  wpraw- 
dzie wybijane  sztuki  srebrne  wartości  i/^i  li  1V2«  ^  ^  ^  guldenów  (15,  30,  90,  kop. 
I T.  20  kop.  i  1  r.  80  kop.),  jednakie  prawie  nie  spotyka  się  ich  w  Austryi.  We  wszyst- 
kich zaśprowincyach  krążą  bilety  bankowe  1,5, 10, 50, 100,  i  1000  guldenowe.  War- 
tość ich  w  porównaniu  z  monetą  srebną  jest  niższa  o  15  —  200/q  od  nominalnej,  tak 
2e  za  talara  pruskiego  dostaje  się  1  g.  80  kr.  zamiast  1  g.  50  kr.  —  Gulden  austrya- 
cki  dzieli  się  na  100  krajcarów.  W  kursie  znajdują  się  sztuki  5, 10  i  20  krajcąjrowe, 
oraz  114  krajcarowe  miedziane.  10  kr.  austryackich  równają  się  6  bawarskim. 

Karety  pocztowe  mają  w  głównym  przedziale  tylko  po  trzy  miejsca:  dwa  we- 
wnątrz i  jedno  w  tak  zwanóm  Coupi^  z  których  tylko  ostatnie  ma  swobodny  widok 
na  około.  Na  miejsca  w  karetkach  należy  się  wcześnie  zapisywać,  albowiem  na 
główniejszych  drogach  już  na  kilka  dni  naprzód  bywają  zajęte.  Pakunków  nieprzyj- 
muije  się  więcej  jak  40  funtów,  większe  kufry  wyprawiają  się  pocztą  wozową,  bardzo 
zas  rzadko  pocztą  osobową,  należy  więc  bardzo  pa  to  zwracać  uwagę  by  rzeczy  nie 
poszły  osobno.  —  Bardzo  jest  niewygodnóm  to,  że  rzeczy  muszą  być  nader  wcześnie 
dostarczane  na  pocztę,  tak  np.  gdy  się  ma  wyjechać  rano,  rzeczy  należy  dostawić  na 
5  po  południu  dnia  poprzedniego. 

Ekstnpocztf .  Taksa  na  odległość  1  stacyi  (2  mile)  %  g.  80  kr.  za  2  konie  (po  70 
kr.  na  milę  1  za  konia),  powóz  80  kr.,  tryngielt  dla  pocztyljona  70  kr.  (po  17Vs  I^r- 
na  milę  i  za  konia),  zwykle  się  zaś  daje  1  guldena.  Taksa  zmienia  się  stosownie  do 
ceny  obroku  i  jest  różną  w  różnych  prowincyach.  Wracająca  ekstrapoczta  według 
przepisów  kosztuje  tylkopołowę.  Kto  chce  jechać  bez  zatrzymywania  się  musi  zosta- 
wić na  12 — ^24  godzin  wcześniej  marszrutę.  Za  odniesienien^się  piśmiennie  do  pocztam- 
tu  z  dokładnćm  wskazaniem  czasu  wyjazdu  i  kierunku  drogi,  na  każdej  stacyi  znajdzie 
się  konie  gotowe.  Doskonale  są  urządzone  jednokonne  ekstrapoczty  w  Tyrolu,  cena 
ich  wraz  z  tryngieltem  wynosi  na  stacyją  2  g.  10  kr.  —  Umowa  zależy  od  poczthal- 
tera,  przepisów  żadnych  co  do  tego  niema,  często  podróżnemu  nie  pozwalają  brać 
z  sobą  wielii  rzeczy,  dla  dwóch  osób  robią  już  większe  trudności.  Często  może  t&ą 
zdarzyć  że  na  pierwszej  lepszej  stacyi  poczthalter  odmówi  jednokonnego  zaprzęga, 
a  wtedy  trzeba  dalej  jechać  dwoma  końmi. 

Dyliżanse  chodzą  w  Tyrolu  po  wszystkich  większych  drogach,  przy  dobrych  dro- 
gach nawet^po  mniejszych  dolinach,  prawie  codziennie,  często  nawet  dwa  razy  na 
dzień.  Odległość  między  dwiema  stacyami,  (2  mile)  przebywa  się  prawie  we  2  godzi- 
ny za  50  do  60  kr.,  w  południe  2  godz.  odpoczynku.  Są  to  dosyć  wygodne  powozy 
w  rodzaju  omnibusów  z  .8  rzędami  siedzeń  wzdłuż,  na  10  do  12  osób;  w  kabryolede 
(trochę  drożej)  dosyć  szczupłym  mieszczą  się  3  osoby.  Jeżeli  wszystkie  miejsca  są 
Mj^te,  natenczas  bywa  bardso  daano,  a  dłńżisa  droga,  uctegóMe^  n  \«cVt  «X«^« 
f if  nader  ueiąłJIwą. 

\ 


2  WIEDEŃ 

Wiedeń. 

FnyjaBd.  Przy  przybyciu  drogą  żelazną  należy  sobie  natych- 
miast zapewnić  dorożkę  (Śtr.  4)  Użycie  omnibnsdw  (Str.  4)  dla  nie- 
świadomego z  miejscowością  jest  prawie  niemożliwym;  miejsca  bywają 
natychmiast  zajęte,  a  prz3rtćm  nie  można  wziąść  z  sobą  żadnego  wię- 
kszego tłomoczka.  Przyjeżdżi^ący  statkiem  parowym,  bywają  mniej- 
szemi  paropływami  podwożeni  przez  kanał  Dnnąjn  aż  do  mostu  Karls- 
kettensteg  albo  do  przystani  żeglugi  parowej  (Str.  5),  gdzie  na  nich  ocze- 
kują dorożki    Boznosiciele  bagażów  (Str.  3). 

Hotels.  W irodku  metsta:  *6rand  Hdtel.  Kftrnthnerring, 
wielkigmach(Tabled'h6teo2i5g.3gul.);  *Hdtel  Munsch;  *Arćy- 
księcia  Karola;  *H6tel  Meissl;  'Wilder  Mann,  wszystkie  na 
K&rnthnerstr;  *Stadt  Frankfurt,  *Malschakerhof  oba  na  Sei- 
lergasse;  Cesarzowej  Elżbiety,  Weihburggasse;  Hdtel  Meller, 
na  6i»ben;  Oesterreichisher  Hof,  r<5g  Fleischmarkt  i  Bothen- 
thurmstr.;  *BOmischer  Kaiśer,  .Renngasse;  Stadt  London, 
Postgasse.  —  2rzędne:  Ungarische  Erone,  Uimmelpfortg:;  Weis- 
ser  Wolf,  Wolfengasse;  Schippler,  Kohlmarkt;  KOnig  yon  Un- 
garn,  Schulerstr:;  Goldner  Stern,  Brandstadt  blizko  Placu  Stefa- 
na. —  HóteU  gamis  u.  a.  Fleischmarkt  16,  Parkring  2,  Pestalozzigas- 
se  4,  Mariannengasse  3  i  t.  p. 

Na  przedmieściach:  Iieopoldstadt.  (na  północo-wschdd,  z  tej  stro- 
ny Dunaju,  przy  Dworcu  północnym);  *-GoldenesŁa,mm,  ^raterstr.; 
*H6tel  de  TEurope,  Aspemgasse;  *Weisses  Boss,  KOnigin 
yonEngland,obanaTaborstp.;*Kronprinz  yon  Oesterreich, 
Aspemgasse.  —  2.  rzędne:  Hdtel  SchrOder^  Taborstr.:  Nord- 
bahn  Hdtel  Praterstrasse,  przy  dworcu  północnym;  Goldner 
Adler,  Bairischer  Ho^  Schwartzer  Adler,  wszystkie  na 
Taborstr.,  National-Gast.hof,  Taborstr.;  Bussischer  Hof, 
Praterstr.  11,  blizko  Dunaju. 

Wiedeń,  (południowe):  Hdtel  Victoria,  Fayoritenstr.  11; 
Goldnes  Kreuz,  Drei  Kronen,  *Goldnes  Łamm,  wszystkie 
2  rzędne,  Haupstr. 

Josephstadt.  (zachodnie):  Hdtel  Hammerand,  Florianigasse, 
przy  Paradeplatz. 

Mariahilf.:  (zachodnie)  Englischer  Hof,  *Hdtel  Kummer, 
StadtSalzburg,  wszystkie  na  Mariahilfer  Hauptstrasse. 

ŁandstraaM.  (wschodnie):  Goldner  Engel,  BlaueKugel, 
oba  na  Hauptstrasse  i  w.  in. 

Ceny  większych  Hotelów:  Najmni^  1  g.  50  kr.  za  pokój  dziennie, 

światło  50  kr.,  mała  porcya  kawy  z  bułką  50  kr.  nrfuga  50  kr.    W  ma- 

łjrch  hotelach  tak  w  samom  mieiście  jak  i  na  przedmieściach  ceny  za 

poktg  ąą  o  cswartą  część  tańsze.    Zajechawszy  do  hotelu  należy  oąj- 


WIBDEH  9 

przód  zapytać  o  cen^  numeru,  ażeby  sobie  wybrać  odpowiedni  swym 
fondoszoro,  można  jednakie  nie  zwracać  uwagi  na  parę  kn^cardw  róż- 
nicy, niema  bowiem  zwyczaju  żądania  zapbUy  za  różne  dodatki.  Tyl- 
ko cale  rodziny  piją  kawę  w  hotelu,  osoby  zaś  pojedyncze  udają  się 
zwykle  do  kawiarni  (patrz  niżej),  gdzie  płacą  ^/g  ceny  hotelowej.  Obia- 
dy i  kolacye  najlepiej  jeść  podług  karty,  wybierając  miąjsce  gdzie  po- 
trawy i  ceny  najlepiej  przypadają  do  gustu.  Pospolicie  za  obiad  po- 
dług karty,  podobny  do  zwykłych  gospodarskich,  w  sali  większych  ho- 
telów trzeba  zapłacić  2  do  3  guldenów  i  więcej.  Nawet  na  najskromniej- 
szy obiad  z  2  —  3  potraw  złożony  wraz  z  ząjdlem  (trochę  więcej  niż 
kwaterka)  wina  krajowego  lub  węgierski^o,  rzadko  wystarcza  jeden 
gnid.  Wszystkie  hotele  mają  na  dole  oddzielne  pokoiki  jadalne;  pi- 
wa wszędzie  dostanie.  W  większej  zaś  części  hotelów  kilka  osób  może 
mieć  obiad  za  umówioną  cenę  (l^/g^uld.  lub  więcej)  jeżeli  wprzód  go 
zamówią  na  oznaczoną  godzinę.  Dodatkowo  pład  się  według  zwycza- 
ju: służącej  ścielącej  łóżko  i  sprzątającej  pok^  50  kr.  na  3  do  5  dni, 
2sa  8  dni  1  g.;  numerowemu  stosownie  do  żądanych  odeń  usług,  za  przy- 
noszenie np.  śniadania  35.  kr.  na  3  lub  4  dni,  70  kr.  na  8  dni.  Gdy  się 
nic  od  niego  nie  żąda,  nic  się  też  nie  pład.  Szwajcarowi  w  tym  samym 
stosunku  jak  poprzedniemu.  Najemnikowi  za  czyszczenie  ubrania  i  bu- 
tów 20  kr.  dnennie,  1  g.  na  8  dni;  za  każdą  posyłkę  na  miasto  20  kr., 
na  przedmieśdu  35  kr.  Za  przeniesienie  rzeczy  z  numeru  do  powozu 
20 — 35  kr.  stosownie  do  iloścL  Lokajowi  przy  obiedzie,  stosownie  do 
ilośd  potraw  5  —  10  kr.  Stróżowi  za  otwieranie  bramy  w  nocy  10  kr. 
za  kaćdy  raz.  Naddatki  te  płacą  się  oczywiśde  tylko  wtedy  ,gdy  nie  są 
zamieszczone  w  rachunku,  co  obecnie  często  się  zdarza. 

Za  miMBkania  prywatne,  gdy  kto  takowe  przekłada  przy  dłuż- 
szym pobycie,pład  się  1 5  g.  i  więcej  miesięcznie,  na  przedmieściach  taniej. 

Do  najcelniejszych  Bestauracyj^  oprócz  w  wymienionych  hotelach, 
(obiady  między  12  —  3,  kolacye  po  7  godzinie)  należą:  Brehing 
und.Mebus,  Graben  13,  wchód  od  Fetersplatz,  1  piętro,  piękne  sa- 
lony, sala  dla  niepalących;  Rother  Jgel,  (Rittsteuer  i  Kopriwa) 
Mnidpretniarkt  3,  z  wyjśdem  na  Tuchlauben;  Resturacye  na  4  dwor- 
cach! w.  L 

Kawiarnie.  D  a  u  m,  Kohhnarkt  9,  C  a  f  e  de  F  E  u  r  o  p  e,  Stephans- 
platz8;Czech,  Wieck,  Sch  legi  wszystkie  naGraben;Hembsch 
róg  Schotengasse  i  Schottenring,  piękny  lokal;  Griensteidl,  Herm- 
gasse  3,  róg  Schanfflergasse  (wiele  gazet)  i  bardzo  wiele  innych,  wy- 
mieniamy tu  tylko  najcelniejsze.  Szklanka  kawy  16  kr.  (ze  śóuetanką: 
„Melange",  bardzo  mleczna  „mehr  weiss",  z  bardzo  małą  ilością  śmie- 
tanki „Ci^nziner'');  kruche  dasto  (Eipfel)  stoi  na  każdym  stole  (sztu- 
ka po  2  kr.).  Kelnerowi  dopłaca  się  również  2  kr.  dodatku.  Niema 
swyciijn  i^^cUiid  porcyi  kawy,  przycsóm  podają  osobno  kawę  i  śmietan- 
kę oraz  filiiiMikę,  gdyż  za  cenę  dwóch  s^ddanek  otnymx^«  us^V}Viilq\^|  v 
Lodj  B%  w  kMśdąf  iiBWiąnUf  nioo  i  piwo  bftrdso  m&o.  . 

V 


4  WIEDEŃ 

Ottkitnilf.  Demel,  MichaelerplatzS,  nąjlepsselody.  Schnei- 
der, BothenthitnDStraMe  20;  Gerstner,  Kftrtbiientr.  5,  dobre  kon- 
iitnry;  Poczta^  Kbrthnerring. 

FiwUumla.  (wru  z  lestanracjrami)  Dreher'sBierhalle,  Ka- 
glerstr.  1.  przjr  Ghraben,  ma  i  dobre  wina;  Dr  eh  er,  Opemgasse,  róg 
Opemring,  warta  widzenia  dla  rozległości;  ]^otherJ<gel^.  w.)  Re- 
stanracya,  Bazar,  Seitzergasse  6,  T  a  b  a  k  s-p  f  e  i  f  e,  Gk>ld8chmiedga88e; 
Gerstenbrand,  Angnstinergasse  8;  Bischof,  Schottenbastei  3, 
DreiBaben,  Babenplatz,  Łickey,  Kftmthnerstr.  61.  Wielkie 
ogrody  z  bawiUTami  na  przedmieściach:  Drehersbierhalle^Ijand- 
Btrasse,  Hanpstr.  97,  ZobeTs  Bier  halle,  Mdriahilfer  Linie. 

Najlepsze  jest  piwo  Drehera,  prawdziwe  bawarskie  mało  jest  uży- 
wane. 

BoróftJeL  (Fiakry)  na  wszystkich  placach.  Istnieje  wprawdzie  ta- 
ksa, lecz  wiedeński  doroikarz  mniej  jeszcze  na  nią  zważa,  niż  w  innych 
miastach,  uważając  się  w' prawie  żądania  dodatku  nad  taksę,  ktdrego 
im  nawet  mi^scowi  nie  ocUnawiąją.  ^ Względem  obcego  są  jeszcze  bar- 
dziej wymagającemi.  W  razie  sporu  należy  się  kazać  zawieźć  do  Dyrekcyi 
Policyi  (TucUaubcn  Kr.  4).  Samo  tern  zagrożenie  może  obronić  od  bru- 
talstwa  z  ich  strony.  Taksa  zawiera  następne  punkta:  Dwukonną  do- 
rożką wewnątrz  Unii  (w|J:<5w)  kurs  60  kr.,  na  godzinę  I  gulden,  każde 
następne  p<%odziny  po  50  kr.;  w  co  się  zalicza  i  niecałkowite  pdł  go- 
dziny. Jednokonną,  pierwszy  kwadrans  40  kr.,  każdy  zaś  następny  20 
kr.  Wyjeżdżiyąc  za  miasto  trzeba  dopłacać  stosownie  do  odległości < 
miejsca  1  —  2  g.  do  ceny  podług  taksy,  za  kurs  w  mieście.  Za  czeka- 
nie płaci  się  dwukonnym  50  kr.  za  każde  Vs  So^*«  jednokonnym  20 
kr.  za  każdy  kwadrans.  Kocą  (od  10  wiecz.  do  6  rano)  o  połowę  dro- 
żej. Za  kurs  od  dworca  kolei  żelaznej  do  środka  miasta  lub  na  przed- 
mieście od  1  g.  50  kr.  do  2  g.  dniem  i  nocą.  Za  pakunki  na  koźle 
umieszczone  dopłaca  się  20  1^.,  inne  nie  podlegają  opłacie.  Za  latar- 
nia dopłtea  się  4  kr. 

Omnibusy.  Każdy  kurs  wewnątrz  linij  bez  względu  na  odległość 
10  kr.  Głdwna  stacya  i  punkt  krzyżowania  się  na  Stephanaplati.  Od- 
dzielne omnibusy  kolejowe  (kurs  zwyczajny  10,  pośpieszny  15  kr.) 
przewożą  podrdżnych  ze  Stephansplatz  na  dworce  drdg  żelamjrch. 
Ruszają  a  mi^sca  po  zebraniu  się  dostatecznej  liczby  pasażerdw,  twy- 
kle  eo  kwadrans.  Drogę  do  dworca  południowego  i  zachodniego  od- 
bywają we  25  do  30  nńnnt,  a  następnie  w  godzinę  po  odąjśdni  pociągu 
pędzają  się  na  Stephansplatz. 

PowoBj  towarzystwa  ułatwiającego  prz^ażdżki  w  okolice  Wie- 
dnia odchodzą  oo  godzinę,  z  rozmaitych  miejscowości;  opłMa  za  raiąj- 
see  od  10  do  40  kr.  stofownie  do  odle^^ości  mi^eoa.  —  Powozy  te  dla 
snająoyeh  Wiedeń  mogą  słożyć  aa  omnibusy  dia,  fOśefńk  tobie  drogi 
nm  prtedndeściM,  po  oenie  10  kr.  aż  db  liny.    W  {Równym  przedziale 
/vV  wolna  ptdió,  t%  Jednak  pnednały  dla  paląfBycaBu 


WIEDEŃ  5 

Kol«j  konna.  Piękne  wagony,  w  lecie  otwarte  (oo  5  minnt)  krą- 
żą po  eiynach  na  około  fturego  miasta  przez  Bingttrasse  i  $!iants-Jo- 
sepSis-Oaai  (knn  10  kr,-  palio  nie  wolno);  na  cztery  strony  w  róine 
okolice  miasta.  • 

DwoToe  kolei  śelaansreli.  KoUi  JMnocneJ  Cesarza  Ferdynanda 
przy  Praterstem;  Kolei  południowej  przy  Fayoritenlinie,  Zachodniej 
przy  Mariahilferlinie;  Franciszka  Józefa  Alsergmnd.  Kowy  wielki 
Słaatsbankof  przy  kolei  południowej  ma  służyć  za  gł<5wny  dworzec  dla 
wszystkich  kolei. 

Żegluga  parowa.  Biuro  przy  kanale  Dunaju  obok  mostu  Badetz- 
kiego  na  IDampfschiffstrasse  2,  od  którego  mały  parowiec  dowozi  po- 
dróżnych do  parowców  idących  tak  do  Lonz  jak  i  do  Pesztu. 

,Foorta  listowa.  Postgasse  10,  otwarta  od  9  rano  do  9  wieczorem. 
Biura  pomocnicze  na  Wolzeile  6,  Habsburgerstrasse  9,  Seilerstfttte 
22,  przedm.  Łeopoldstadt,  Carmelitergasse  12;  przedm.  Mariahilf,  Gum- 
pendorferstr;  63.  We  wszystkich  przjjmują  też  i  listy  z  pieniędzmi 
i  rekomendowane.  Prócz  tego  na  wszystkich  ulicach  i  we  wszystkich 
hotelach  znajdują  się  skrzynki  do  listów. 

Telegraf.  Biuro  głóume  w  staram  miećcie  Renngasse  Nr.  5  w  da- 
wnym arsenale  (Zeughaus).  Biura  pomocnicze  na  Kftrthnerring  3,  i  na 
przedmieściu  Łeopoldstadt,  Taborstrasse  18. 

Dyrakoja  polioyi.  Tuchlauben  4  (od  sti'ony  Peter  10). 

Teatry.  Początek  o  g.  7.  Teatry  Cesarskie  (w  staram  mie- 
ście); Hofburg-Theater,  zamknięty  od  1  Lipca  do  16  Września, 
przedstawia  tragedye,  dramaty  i  komedye  i  wiele  utworów  klasycznych. 
Miejsca  numerowane  na  Parldecie,  2%  do  3  g.,  na  parterze  2  g.,  stoją- 
ce Ig  .,  Siedzące  w  3  rzędzie  1V..  g..  Bilety  zamawiane  w  przeddzień 
przedstawienia  kosztigą o  50  kr.  więcej.  —  Hof-Opern-Theater, 
zamknięty  w  Czerwcu,  daje  tylko  opery  i  balety.  Miejsca  numerowa- 
ne na  parkiecie  3^^  do  4  g.;  na  parterze  3  g.;  3  rząd  2Va  —  3  g.,  sto- 
jące na  parterze  1  g.  20  kr.  —  Bilety  zamawiane  w  przeddzień  o  1  g. 
droższe. —  Teatry  prywatne:  Teather  an  der  Wien  (Dramaty, 
komedye,  operetki  i  t.  p.)  miejsce  na  parkiecie  2  g.  —  Łeopoldst&dter 
Carls-Theater  (Operetki  i  komedye).  miejsce  numerowane  na 
parkiecie  1  g.  20  kr..  — Josephst&dter  Theater  (dramaty  lu- 
dowe, krotochwile  miejscowe),  parter  1  g.  Strampfer  Theater- 
Tuchlauben  1 6  (komedye i  operetki).  Teatry  letnie:  £'urst's-Sing- 
sp iel- Halle, na Praterze,sztukiludowe.  Colosseum  wBudolphs- 
heimie.  Schwenders  neue  Welt  w  Hietzing  (p.  n.). 

Koaoerty  w  lecie  codziennie  po  południu  w  Yolksgarten 
(sławna  orkiestra  Straussa).  Wejście  50  kr.  do  1  g.  W  Stad tp ark 
(p.  n.)  zaś  2  razy  na  tydzień. 

MieJeea rozrywki..  Schwender^s  Colossenm  w  Budolphs- 
kfiÓD,  przy  Mariahttfer  łaniej  wielka  salatańca  i  0|pt6d,  D  gmmtb^  ^x\ 


b  WIEDKlJi 

Cassino  i  Schwenders  neue  Welt  (z  wielkim  ogrodem,  teatr  le- 
tnii  t.  p.)  w  Uieteiiig.  Bardzo  lic^pnie  nawiedzana  Tanzmusik  (ulu- 
biona przez  p<$tświat)  w  Sperl,  Sperlgasae,  Łeopoldstadt,  z  ogrodem. 
Wzimie  Sophien-Saal  i  Dianabades-Saal;  wkamawale ba- 
le redutowe  w  Burgu.  —  Prater.  Bzemieślnicy  wiedeńscj  d%ią  w  nie- 
dziele i  święta  do  Neuierchenfeld  gdzie  prawie  w  kaidjrm  domu 
jest  jńwiamia  (Blaue  Flasche.  podczas  upałdw  bywa  nawiedziine  przez 
wszystkie  stany),  jako  też  do  Hem  ais  (Elterleins  Cassino)  w  stronie 
wschodniej  Wiednia  przy  liniach.  i 

Waohparada  (parada  przy  zaciąganiu  wart)  z  muzyką  przy  pię- 
knej pogodzie  codziennie  z  wyjątkiem  niedzieli  ogodz.  1  w  Burgu  przy 
pomniku  Cesarza  Franciszka. 

Kąpiele.  *Sophien-bad,  Bezirk  Łańdstrasse,  Mancengasse  13 
(Uźnia  i  wanny)  wielka  30  metrów  długa,  przestronna  i  głęboka  szko- 
ła pływania,  woda  utrzymywana  w  temperaturze  16  do  18^  po  bokach 
pokoiki  kąpielowe,  wyiej  galerye  i  sale  od  Kwietnia  do  Listopada 
(od  9  —  12  tylko  dla  kobiet)  bardzo  licznie  nawiedzana  (kąpiel  gorą- 
ca 50  kr,  zimna  35  kr.,  wejście  bez  kąpieli  21  kr.).  Omnibus  co  p<9 
godziny  krąży  ze  Stephansplatz  do  Sophienbad  i  na  powrdt  (kurs  15 
kr.  tam  i  napowrdt).  Dianabad,  Leopoldstadt  na  lewo  od  moątu 
Ferdynanda,  podobna  do  poprzedniej  lecz  mniejsza,  w  zimie  oba  te 
miejsca  służą  za  sale  tańca  i  w.  L 

Nfijemnioy  do  noszenia  pakunków  z  dworca  kolei  do  powozu 
20  —  25  kr.,  do  hotelu  od  50  kr.  do  1  g. 

Foaługaoze  2*Aa  g.  dziennie,  Ig.  na  pół  dnia,  pojedyncze  zlecenie 
do  miasta  20  kr,  na  przedmieście  35  kr.  —  Ihsłańejf  za  knrs  w  mie- 
ście 10  kr.  na  przedmieście  20  kr.    ' 

Sklepy  najbogatsze  naKohlmarkt,  Graben,  Kftmthnerstrasse,  Ste- 
phansplatz. W  szczególności  zaś  wyroby  kuśnierskie,  rękawicznicze 
i  galanteryjne  (cygamice,  portmónety,  pularesy  i  kuferki  skórzane  do 
drogi,  )  najlepsze  u  Klein* a^  Graben  20,  Bosenberg^a  Graben  8; 
BraciBodeck,  Kohlmarkt  7.  Wyrobów  nożowniczych  z  perłowej 
muszli,  bławatnych,  wielki  skład  u  Nowotnego  Graben  7;  dywa- 
nów, Haas  und  S6hne,  Stock  im  Eisen 7  i Kftmthnerring 2;  Back- 
hausen,  Opernring  1;  Jubilerzy  i  fabrykanci  wjrrobów  srebrnych, 
Mayer^s  S6hne,  Stock  in Eisen  7;  Bozet  Fischmeister,  Kohl- 
markt 11;  Hartung,  Kolmarkt  4;^  Schiffer,  K&rtnerstrasse;  Poli- 
tzer  und  Sohn,  Graben  30;  U.  A.  Granichstftdten,  Graben 29; 
wyroby  z  chińskiego  srebra:  Christoflei  comp,  Opernring  5;  K 1  i  n- 
k  o  s  c  h,  Kohlmarkt  26;  £ftjki  i  cygarniczki  piankowe  u  U  i  e  s  s'  a  Kftm- 
thnerstrasse 30;  Mager'a  Kftmthnerstr.  23;  C.  Hiess'a,  Graben  5; 
Klitsch,  Graben  7;  Keiss,  Graben  16;  wyroby  szklane  uŁob- 
meyer'a  Kftmthnerstrasse  13;*galwanoplastyczne  przedmioty  sztu- 
ki Faber^a  u  Scheller^a  i  oomp.  Opemgasse  7.  Wszystko  to  są  rze- 
cBjr^  w  które  podróżni  zwykli  się  zaopatrywać  w  Wiedniu  sami  dla  sie- 


w  I  E  D  I!  ]JI  7 

bie  i  na  podarunki.  Skład  fabryki  czekolady  JordaniTimaens'a 
na  Peter  13;  Wielki  skład  obuwia  Stowarzyszenia  Wiedeń- 
skich Szewctfw  na  K&mthnerring  1. 

WekslaTse.  Wienęr-Wechslerbank,  Graben  8;  Sothem 
6raben4^  Uffenheim er,  Graben  27;  Escompte-Geselschaftf 
Kftmthnerstnisse  9;  Ott,  K&mthnerstrasse  20  i  inni. 

Turgi  wiktuałów,  w  k tdre  Wiedeń  obficie  bywa  zaopatr3rwany 
se  wszystkich  okolic  państwa,  wart6  są  zwiedzenia  w  godzinach  przed- 
połudidowych.  Owocowyna  Uoł  (i  przy  Elisabethbrtlcke,  Wiedeń) 
dostarcza  najpiękniejszych  owocdw;  Rybny,  na  Franz-Josephs-Quai, 
wybornych  ryb;  Zwierzyny  na  Wildpretmarkt;  Drobiu  na  Sin- 
gerstrasse  i  Seilerst&tte.  Warto  takie  zwiedzić  Central-Makthal- 
1  e  f,  Łandstrasse,  naprzeciw  StubenthorbrCŁke. 

Miue*  i  Bbiorj.  Oplata  (od  30  do  50  kr.  od  jednej  osoby  alg. 
od  towarzystwa)  jest  obok  ka^ego  wymieniona. 

▲ead«iiiie  der  bildenden  Kunste,  Annagasse  10.  Gralerya  obra- 
zów od  10  —  1  godziny.  Odlewów  gipsowych  od  9  —  2iod  5  —  7 
w  lecie  codziennie,  (w  Sierpniu  i  Wrześniu  zamknięta,  a  wtedy  za 
opłatą  40  —  50  kr.). 

Ambrastr  Bammlmiff,  jeden  z  najd'awniejszych  zbiorów  zbroi 
i  różnych  rzadkości,  w  Belwederze  na  Benweg  (najlepiej  jechać  omni- 
busem ze  Stephansplatz,  Niedziela  od  10 — 1,  Wtorki  i  piątki  od  9 — 1 
I  3  — >  6  w  lede  ai  do  Listopada;  w  zimie  zamknięty. 

Antilwn«8afninliing  i  Aegyptliohen  Alterthumem  również 
w  dolnym  Belwederze,  otwarte  w  też  dnie  co  i  poprzednie.' 

Arsenał,  muzeum  broni,  w  blizkośd  Belwederu  po  za  liniami, 
(kurs  remiią  toYmrzjrstwa  10  kr.),  we  Wtorki,  Czwartki  i  Piątki  od 
9  —  3.  (od  listopada  zaś  do  Mf^a  od  10  —  12);  warsztaty  artyleryj- 
skie wohio  tylko  zwiedzać  za  biletami  od  Dyrekcyi  Arsent^iu 

Gesartka  Galerya  obraaów  w  Belwederze,  Soboty  od  10  —  1, 
WtorkiiPiątki  od  10  do  4.  Od  11  Października  do  24 Kwietnia  zam- 
knięta, dla  obcych  jednak  jest  dostępna  za  opłatą  od  25  do  40  kr. 

Hanaoh^sehe  Oem&lde  Sanunlang  na  Frejung  Nr.  6,  Środy 
i  Soboty  od  g.  10  —  4. 

BiUloteka  Dwonkft  (HofbibHoihek)  w  Burgu  przy  Josephs- 
platz,  ma  do  300000  tomów  i  16000  rękopismów,  codziennie  od  9  do 
6.  od  1  Sierpnia  do  15  Września  zamknięta. 

I4eolłtenttein'eołie  Gemfildeeammlans  na  Łiechtensteinstrasse 
Nr.  13,  w  letnim  pałacu  księcia,  do  1600  obrazów  słynnych  mistrzów, 
codziennie  odS  —  12iod3  —  6,  za  opłatą  pojedynczej  osoby  V9  S* 
od  towarzystwa  zaś  1  —  l^t  g* 


8  WIEDEŃ 

« 

Gabinet  mineralOKiOBnj  w  Bnigo,  Środy  i  Soboty  od  10  —  1 . 
Gtobinet  numlamatów  i  BtaToiTtnosol  (Mflnz  o.  Antikencabi- 
net);  rdwnież  w  Burgu,  Poniedziałki  i  Ratki 

Bkarbiao  Oeaarski  (Scbatz-Eammer)  w  Burgu,  Wtorki  Czwar- 
tld  i  Soboty  od  g.  10.  W  zimie  tylko  we  Wtorki  i  Soboty.  Bilety  wej- 
ścia wydają  się  w  biurze  izarządu  przy  wejściu  do  Gabinetu  mineralo- 
gicznego. 

Prdcz  tych  najciekawszych  zbiorów  jest  jeszcze  wiele  innych,  któ- 
re przy  dłuższym  pobycie  zwiedzić  wypada. 

^  Wiedeń,  stolica  Austro-Węgierskiej  monarchii  i  rezydencya  Ce- 
sarza, około  600000  mieszkano,  leży  na  prawym  brzegu  małej  odnogi 
Dunaju,  do  ktdrej  wpadają:  rzeczka  Widin  i  strumienie  DObling  i  Al- 
ser.  Składa  się  z  właściwego  (starego)  miasta  (Stadt)  i  34  przedmieść. 
Stare  miasto  o  ciasnych  uUcach  jest  rezydencya  Cesarza  i  arystokra- 
cyi,  oraz  siedliskiem  władz  rządowych,  ma  ono  ^/^  mili  obwodu  i  jest 
otoczone  od  przedmieść  stokami,  rowami  i  murami  od  40  —  60  stóp 
wysokiemi,  na  których  sterczy  11  bastyonów.  Całe  zaś  miasto  wraz 
z  przedmieściami  obwie^one  jest  wałjEuni  i  rowami,  poprzerywanemi 
12  bramami  (rogatkami),  obwiedzenie  to  nazywa  się  liniami  (linien). 

Wiedeń  pod  nazwiskiem'  Yindohona  istniał  już  przed  r.  180  naszej 
ery,  w  którypi  to  roku  umarł  w  nim  Cesarz  Marek  Aureliusz.  Po- 
dlegał on  bardzo  licznym  oblężeniom,  z  których  r(5wnie  jak  i  Cesar- 
stwo wychodził  bardzo  sczęśliwie.  Jest  najprzyjemniąjszem  ze  wszyst- 
kich miast  niemieckich. 

Bramy,  Place,  Ulioe,  Wodotryski  i  t.  p*  W  murach  starego  Wie- 
dnia znajdige  się  12  bram,  z  których  nbjpiękniejsza  Franz-Josephs- 
Thor  zbudowana  jest  w  stylu  starożytnych  fortec  i  ma  po  obu  stro- 
nach koszary.  Z  23  placów  miejskich  najpiękniejszym  jest  Joseph  s- 
platz,  największym  zaś  Hof,  po  którym  następują  Burgplatz, 
Freiung,  Graben,  Hohe-Markt,  Neue-Markt,  Stephans- 
platz  i  t.  d.  Neue-Markt,  Freiung,  Dziedziniec  ratusza, 
GrabeniHofsą  ozdobione  wodotryskwóii  z  figurami  pomysłu  Don- 
nera,  Schwanthalera  i  Fischera.  W  dziedzińca  Hofburgn  (patrz  ni- 
żej) stoi  pomnik  Cesarza  Franciszka  I,  na  Josephsplatz  znajdu- 
je się  pomnik  Józefa  II  na  koniu  Zaunera.  Graben  jest  ozdobione 
statuą  Trójcy  S-ej(Drdfaltagkeit8ftule)Fi8chera,  aHpf  statuą N.  Ma- 
ry i  P  a  n  n  y  (Mariens&ule). 

Kośoioir.  Kośdoły  Wiedeńskie  otwarte  są  od  świtu  do  południa 
m  potćm  powtórnie  po  południu.  —  Ni^wspanialszym  z  mch  jest 
Katedra  S-go  Stefana  (Stephanskirche),  jeden  z  najińękniejszych  po- 
mników Btyhi  gotyckiego  w  Niemczech,  założona  w  1144  r.,  następnie 
zniszczona  przez  pożar  i  odbudowana  z  kamienia  wapiennego  przez 
Bndolfii  IV.  Ma  106  metrów  długości  i  69  szerokoścL  Do  kościoła 
j>rowadzi  5  bram,  z  których  główna  Sieienthor,  ma  nad  sobą  statuę 
C2u;^gtttBA  otoczonego  przes  apostołów  i  dwóch  aniołów.   Po  obu  stro- 


nach  kotóóła  sterczą  wysokie  wieże,  zwane  wieżami  pogan  (Heiden- 
thttrme),  sięgijąoe  datj  założenia  kośdoła.  Dalej  na  zewnętrznej  stro- 
nie zwraca  uwagę  kamienna  ambona,  z  ktdrej  w  r.  1451  S-ty  Jan  Ka- 
pistran  zwoływał  Ind  na  kmcyatę  przeciw  Tarkom,  a  nadewszystko 
wieża  Ś-go  Ste&na  (Stephansthorm),  jedna  z  najwyższych  ,w  Europie, 
przebudowana  pomiędzy  rokiem  1860  i  1864.  Ma  ona  135  metrdw 
wysokości,  a  z  gdrnych  okien  można  oglądać  pola  bitw  pod  Lobau, 
Wagram,  Aspem  i  Eesling;  opłata  za  wejście  30  kr.  Wielki  dzwon, 
ulany  w  r.  1711  ze  180  dział  na  Tarkach  zdobytych,  waży  354  celna- 
r<5w  —  Wieża  północna  niedokończona  ma  tylko  63  metry  wysokości. 

Wnętrze  ponurością  swoją  robi  wielkie  wrażenie.  Zwrdcają  tam 
uwagę:  wielki  ołtarz,  clurzcielnica  z  1471  r.  figury,  marmurowe  12  apo* 
stołdw  z  16  wieku;  Sarkofag  marmurowy  Fryderyka  lU  (-1-1493) 
ozdobiony  240  figurami  i  37  armaturami;  rzeźbiona  ambona  z  1430  r., 
rzećby  w  stallach  kanoników  i  na  chórze;  złocony  pomnik^ks.  Eugie- 
ninsza  Sabaudzkiego  w  oddzielnej  kaplicy;  sarkofag  Alberta  III  (f  1396) 
i  j^o  małżonki  Elżbiety,  najdawniejszy  z  pomników  wiedeńskich. 
Pod  kościołem  podziemia,  w  których  grzebane  ciała  cdonków  rodziny 
cesarski^  Od  XIV  do  XVn  wieku. 

Koidói  Kitpucynów  (Capuzinerkirche)  na  Neu-Markt  zbudowany 
w  r.  1619  przez  Cesarza  Macieja,  z  grobami  rodziny  Cesarskiej,  otwar- 
temi  corocznie  w  dzień  zaduszny,  a  pokazywanemi  w  każdym  czasie 
cudzoziemcom.  Poddziemia  te  zawierają  90  grobów,  z  których  prostotą 
swą  zwracają  uwagę  grobowce  Cesarza  Franciszka  II  (-{-1835)  i  księ- 
cia Beichstadt  (f  1832).  Kościół  Augmtyanów  (Augustinerkirohe  al- 
bo Hofpharkirche)  na  Augustinerstrasse,  obudowany  w  r.  1320. 
a  przebudowany  w  r.  1783.  Wieża  zburzona  przez  artyleryą  Win- 
dischgrsBtz^a  w  1848  r.  a  odbudowana  w  1852,  ma  65  metrów  wysoko- 
ścL  Jest  on  kościołem  parafialnym  dworskim  i  zawiera  piękny  grobo- 
wiec arcy-księżniczki  Maryi  Krystyny,  dłuta  Canowy  w  r.  1806  posta- 
wiony. W  leżącej  obok  kaplicy  ^  zmarłych  groby  Cesarza  Leopol- 
da II  i  innych.  —  Kościół  Ś-go  Mtchetła  (Michaelis-kirche)  na  Mi- 
chselerplatz,  z  XI U  wieku;  często  przebudowywany,  w  którego  lochach 
spoczywają  zwłoki  poety  Metastasio  (f  1782).  —  Kościół  Minor  itów 
Qdinoriten-Kirche)naMinoritenplatz,  Włochów  zamieszki^ych  w  Wie- 
dnia ma  mozajkową  kopią  Bafaelego  z  1814  z  Wieczerzy  Pańskiej 
Leonarda  da  YincL  —  Kościół  Szkocki  (Schottenkirche)  na  Freiung 
z  r.  1158  z  pięknemi  obrazami  Sandrarta.  —  Piękny  ^ościół  gotycki 
Marict-SHegen  (Wniebowzięcia  N.  M.  P.)  na  Passauergasse  nad. Du- 
ninem, z  końca  XIV  wieku,  kazania  po  czesku,  ma  wieżę  sześciokątną 
na  60  metrów  wysoką,  ołtarze  i  malowania  na  szkle  Mohra  we<y'ug 
lysonka  Ludwika  Schnorra.  —  Kościół  Ś-go  JPiotra  (Pęterskirche) 
na  Petarsplatz  przy  Graben,  jest  naśladowaniem  kościoła  Ś-go  Piotra 
w  Bsymie,  malowanie  na  suficie  Rothmayera  i  Bibiena,  obrazy  w  oł- 
tarzach AHomonte'%  Kopelwiesera  i  innych,  skoftciou^  \1\^  x.  ISlr^* 


10  WIEDEŃ 

testanci  miewają  nabożeństwa  w  zborach  przy  Dorotheengasse, 
Unid  w  Kościele  Ś- ej  Barbary  na  Dominicanerplatz,  )gazania  zai 
polskie  bywają  w  czasie  posta  w  kościele  Zbawiciela  (Salvatorkir- 
ehe)  czyli  ratuszowym  na  Salyatorgasse  obok  ratoBza.  W  kościele  8-ej 
Anny  bywają  kiizania  w  języka  £rancazkim,  a  u  Ś-go  Jana  C  h  r  z  ci- 
ciela  na  Kibmthnerstrasse  w  węgierskim.  Na  przedmieściadi  cieka- 
wsze są  kościoły:  Ś-go  Karola  Boromensza  na  Widynie,  Ś-go 
Jana  Nepomucena  na  Łeopoldstadt,  Altlerchenfelderkir- 
che  na  Neubau. 

Fatooe  i  gmaOhy  oelniejase.  Hofburg  lub*  poprosta  Burg^  za- 
mek cesarski  (można  go  zwiedzać  wewnątrz  codziennie  od  3  do  6,  za 
poprzednićm  odniesieniem  się  o  10  rano  do  Administratora  na  Schwei- 
zerhof,  opłata  1  g.),  pomimo  przekształcenia  i  upiększenia  nod  cechę 
średnich  wieków,  a  odnowione  w  rdżnych  czasach  zewnętrzne  części 
nie  halrmoniziyą  z  sobą.  Zbudowany  został  na  początku  Xin  w.  przez 
Leopolda  III.  Wewnątrz*  w  niewielkiej  części  bogato  urządzony.  Ołd- 
wne  części  wychodzą  na  plac  Schweitzerhof:  A^alienhof,  i  Kancehi- 
rya  nadworna  zajmują  ca£|  stronę  od  placu  zamkowego,  na  ścianach 
malowania  Piotra  Krafta;  przedstawii^ące  wypadki  z  żyda  Frand- 
szka  L  Zabudowania  Ces.  krdL  Biblioteki  nadwornej,  gabinety  nauk 
k  naturalnych  i  igeżdżalnia  zimowa,  uważana  za  najpiękniejszą  w  Euro- 
pie tworzą  trzy  ściany  od  placu  Jdzefa  (Josephsplatz).  Brama  Bur.g- 
thor  łączy  zamek  z  ogrodem.  Pomiędzy  pałacami  odznaczają  się 
szczegdlniej  obszemością  pałace:  Arcyksięcia  A  Iberta  na Angn- 
stiner  Bastei,  Ks.  Łichtenschtein  Ks.  Koburg  przy  Karoliner- 
thor.  Ratusz  oraz  wiele  innych  gmachdw.  Na  przednueśdach  są  rów- 
nież wielkie  i  piękne  gmachy  i  wspaniałe  pałace,  jakoto:  Ces.  krdl. 
pałac  letni  Belweder,  pałac  Hr.  Dietrichstein,  naprzedwko  Jo- 
sephinum,  na  AUeryorstadt,  księcia  lachtenstein,  Schwracenberga  i  inne. 

Muzea  i  Zbiory. 

Zbiorj  V  Balw«d«rae.  Pałac  Belyedere  zbudowany  wr.  1724 
przez  księda  Eugieniusza  Sabaudzkiego,  dzieli  się  na  dolny  zawiera- 
jący Ambraser-Sammlung  oraz  gabinet  starożytnośd  egipskich  i  gć/my 
zajęty  prawie  zupełnie  przez  galeryą  obrazów.  —  Górny  Belweder 
jest  od  Stephansplatz  oddalony  na  Vs  g.  drogi,  dhi  tego  najlepiej  jest 
pojechać  z  tego  placu  omnibusem  kold  południowej  (patrz  Str.  4) 
i  wysiąść  na  jedn^  z  ulic  wychodzących  z  Fayoritenstrasse  a  prowa- 
dzących do  górnego  Belwederu  jako  to:  Belyedere-  lub  Karolinengas- 
se,  albo  też  odbyć  tę  podróż  omnibusem  jadącym  z  Lobkowitzplatz, 
Augustinergasse  doArsenału;  potom  zaś  bardzo  miło  jest  przechodzić 
do  dolnego  Belwederu  przez  długi  ogród.  Ponieważ  zaś  zwiedzenie 
galąryi  obrazów  zajmie  czas  od  9  —  3,  gadłszy  więc  obiad  na  Staats 
bmahof,  można  jeaacze  do  6  zwiedzić  zbiory  dolnego  Belwederu. 


WIEDEŃ  11 

W  górnym  Belwederze^  leżącym  na  wyniosłym  wzgdrzu,  znajdiyą  się 
w  dolnych  pokojach  marmurowi  figury  i  grapy  nowszych  medyolań- 
skich  mistrzów,  między  ktdremi  na  szczególniejszą  zaid!ugają  uwagę: 
grupa  Marsa  i  Wenery,  Kisslinga;  Wenus  i  Amor  Marchesego;  Ja- 
kób  i  Rachela  Kftsmana  i  Hebe  Montego.  Na  pierwszym  i'  drugićm 
piętrze  mieszczą  się  galerye  obrazów  najpiei;wszych  mistrzów,  na  szko- 
ły podzielone,  między  któremi  znadują  się  obrazy  Paulo  Yeronesc, 
Bo^one  Tintoretto,  Giorgione,  Tycijana,  Pordenone,  Bellini,  Catena, 
Basaiti,  Bafif^elA,  Perugino,  Salvatora  Bosy,  Mengsa,  Battoniego,  Fra 
Bartolomeo^  Ijeonardo  da  Vinci,  Caracd;  Corregio,  Murrilla,  Bem- 
brandta,  vaif  Dycka,  Bubensa,  DfbPera,  Grdnwalda,  Holbeina,  Wohl- 
gemutba,  Tan  Bycka  i  mnóstwa  innych.  Prócz  tego  w  Belwederze 
znajdiye  się  wystawa  nieustająca  obrazów  nowoczesnych  malarzów. 

W  dtiimfm  Belwederze  (wej^e  od  ulicy  Benngasse,  lub  ^rzez  ogród 
Flory  austryackięj  z  górnego  Belwederu)  mieszczą  się  zbiory  antyków, 
staroślytnoid  egu>skich  i  ambrazyańskie  (Ambcaser-sammlung)  (co  do 
warunków  wejńcui  patrz  str.  7).  Pier¥r8za  wielka  sala  zawiera  zbiór 
antyków,  a  mianowicie  posągi,  popiersia,  płaskorzeźby,  napisy,  mozajki, 
gównie  2  krajów  korony  austryaickiej  pochodzące.  Dalej  muzeum 
egipskie  w  trzech  salonach  zawiera  mumie  ludzi,  zwierząt,  posągi  bo- 
łyszcs  i  iwiętych  zwierząt  z  kamienia,  glinki!  metalów,  iiarzędzia  rozma- 
itych rzemiosł  i  t.  p.  —  Po  za  temi  salonami  następi\je  mt&Mtim  ambrO' 
ayańsidej  zawierające  zbroje,  rjmsztunki,  obrazy  i  różne  bardzo  rzad- 
Ide  i  kosztowne  dzieła  sztuki  i  t.  p.  Zbiory  te  rozłożone  są  w  nastę- 
piyący  sposób:  w  trzech  pierwszych  salonach  mieszczą  się  same  histo- 
ryczne zbroje  i  rynsztunlu  wojenne:  w  czwartej  dawne  obrazy,  portre- 
ty rozmaitych  kdążąt;  w  piątej  starożytności  rzymskie,  rzadkości  na- 
tury^  pyszne  drzeworyty  osobliwie  Aleksandra  Collina  z  Mechellu, 
broń,  bożkowie  pogańscy,  instrumenta  muzyczne  dzikich  ludów  i  t.  p. 
W  szóstój  sali  są  najkosztowniejsze  zbiory,  między  temi  złota  beczka 
solms  pi^ez  Benvenuta  Celini  dla  Franciszka  I  we  Francyi  zrobiona, 
portrety  Cesarzów  Austryackich  od  Budolfa  do  Ferdynanda  III,  por- 
tret Kfurola  V  Tycyana  i  Karola  IX,  króla  Francuzkiego  Cloueta; 
i  mnóstwo  dzieł  sztuki  z  drogich  metalów  i  )uimieni. 

Zhiory  w  Burgu. 

Biblioteka  Oetanka.  Gmach  mieszczący  ją,  a  wzniesiony  w  172^r. 
zijmige  całą  połudh.  zachodnią  stronę  placu  Józefa  (Josephsplatz). 
Sama  zaś  biblioteka  składa  się  z  300000  tomów  i  I6OO0  rękopismów. 
Szczególniej  zaś  zasługują  na  uwagę:  24,  tak  zwane  Cymelie  i  12000 
pierwodruków  (inkunabułów),  6000  dzieł  muzycznych,  tablica  bronzo- 
wa  na  której  rzymski  Senatus  Consultus  z  r.  567  od  założenia  Bzymu. 
'  Księga  psalmów  (psałterz)  Karola  wielkiego  ze  złotemi  literami,  pismo 
meksykańskie  w  hieroglifach,  pnesi  Korteza  Karolom  V  dAxoył«0A\ 


12  W I S  D  E  1^ 

mapa  państwa  Rzymskiego  z  IV  wieku,  przekopiowana  w  XTTT  wie- 
ku na  pergaminie;  własnoręczne  pismo  Tassa  z  dzieła  „Jerozolima 
WjTZWolona",  i  w.  L  W  samym  ń^odku  tej  pysznej  i  ogromnej  sali, 
mąjąoej  78  metrdw  długowi  17  szeroko^,  stoi  marmurowy  posąg  Ce- 
sarza Karola  IV  otoczony  12  posągami  Cesarzdw  i  domu  Habsbur- 
skiego. 

Gabinet  hiatorji  nstaralnej,  obok  biblioteki,  skfada  się  z  2000  ^ 
okazów  zwierząt  ssących,  14000  ptakdw,  14000  ryb  i  t  d.  Kolor  obwddek  ^ 
na  etykietach  oznacza  pochodzenie  okazdw,  a  mianowicie:  azyatyckie 
mają  ż6lt&  ramki,  afrykańskie  niebieskie,  amerykańskie  zielone,  aostral- 
skie  czerwone.    Okazy  Europejskie  miją  etykiety  bez  źadnydh  obwd- 
dek, austryackie  zaś  z  caamemL 

Gabinet  miaeralogfosny  mieści  w  8  salach  przeszło  100000  oka- 
zdw.  Jest  on  bardzo  dokładny  pod  względem  mineralogii  ogdlnej, 
mniej  zaś  co  do  skamieniałoócL 

Ces.  KróL  Skarbiąc  (Schatzkammer)  mieści  w  sobie  bardzo  cieka- 
we, kosztowne,  -a  niektdre  nawet  nieoszaeowane  przdmioty,  jak  np. 
ubidr  kuronacjrjny  Karola  Wielkiego,  cesarzdw  austiyackieh,  Napole- 
ona I  z  koronacyi  na  Krdhi  Włoskiego,  kolebkę  Krdla  Bsymskiego, 
sławny  dyament  florencki,  waiący  183  V2  karatdw,  oraz  wiele  innych 
dzieł  sztuki  i  przedmiotdw  bardzo  cfekawych. 

Gabinet  numizmatów  i  ataroiytnośoi  obok  mineralogicznego 
zawiera  200  bronzdw,  1300  waz  greckich  i  rzymskich,  1800  rzeib  na 
kamieniu,  110,000  monet,  z  ktdrych  25,000  greckich,  a  35,000  rzym- 
skich. Najwięcej  zwracają  uwagę:  apoteoza  Augusta,  jedna  z  najpię- 
kniejszych kamei,  solniczka  złota  wykonana  przez  Benvenuto  OeUnie- 
go,  oraz  Łeda  z  łabędziem  tegoż. 

Arsenał.  Niedaleko  ód  Belwederu  po  za  liniami  leży  Arsenał  za- 
częty w  1849  a  skończony  w  1855  r.,  i^udowany  w  wielki  zamknięty 
czworobok  nakształt  fortecy.  Oprdcz  warsztatdw  broni,  mieści  się 
w  nim  zbrojownia,  kilka  obszernych  dziedzińcdw,  koszar,  kościdł  „Ma- 
ria von  Siege"  i  szpital.  W  zbrojowni  godne  są  widzenia:  starożytne 
zbroje  obcych  naroddw  z  rozmaitych  czasdw,  jak  np.  zbroja  Atylli, 
Łibussy,  Godfreda  de  Bouillon;  luitan  Gustawa  Adolfa,  przeszjrty  ku- 
lą pod  Łtltzen;  chorągwie  z  wojen  krzyżowych;  zielona  chorągiew 
Mahometa  i  wiele  innych  przedmiotdw  w  r.  1683  Turkom  zabra- 
nych i  t.  p. 

Zbrojownia  miejska  (Btlrgerliches  Zeughaus)  na  Hof,  rdwnież 
jest  w  broń  i  rynsztunki  bogata,  liczba  bpwiem  ich  dochodzi  do  16000. 
Pomiędzy  trofeami  zdobytemi  na  Turkach  w  r.  1688  godne  są  widze- 
nia: Czerwona  chofągiew,  głowa  Wielkiegb  Wezyra  Kara  Mustafy, 
pancen  i  heim  Jana  Sobieskiego  i  w.  i. 


Galerye  Prtfti>ałne. 

Oatey»  ks.  IdAhtenitein  sawiera  1,200  obrasdw,  neft  i  rdi- 
njdi  pnedmiottfw  BstakL  Pomiędzy  obiasami  dńsiak  Balaela,  Cone- 
gio,  Bobeim,  Yan  Dycka  i  w.  L  Galmrya  lu.  BtfeirtUHy,  w  paląca 
tegoi  na  Marialulfentrasse,  podobnie  jak  poprzednia  pogada  daeU 
slawiiyc]!  iBMtrzdw.  Nadto  godne  są  uwagi  zbiory  Czernina,  Arcy- 
księcia  Alberta,  brabiego  Harracb  i  Scb<)nborna. 

Zakłculy  dobroczynne  utytecznośei  publicznej 

Bmitalstówny  (A  IgemeineKrankenhans)  na  Alsenrorstadt  założo- 
ny w  1783  f^  ma  104  sale  mieszczące  2500  łdfcek  i  60  oddzielnych  po- 
kojdir,  jest-to  ni^większy  ze  szpitaldw  europejskich.  Szpital  obłąktu^ch 
(irrenhans)  Łazareóigasse  Nr.  14,  w  ktdrym  niegdyś  chorzy  zamyka- 
ni byU  w  5  piętrowej  wieiy,.  dziś  zaś  są  pomieszczeni  w  obszernym  bn- 
dynkn  otoczonym  ogrodem  i  zaopatrzonym  w  sale  zabawy,  bilardowe 
i  fort^ńany.  Szpital  połoimczy  (Grebftranstatt),  w  ktdrym  średnio  od- 
bywa się  rocznie  8000  połogów,  jest  oddziałem  ssąpitala  głównego;  in- 
ne szpitale  są:  Miefzki  Łandstrasse  Nr.  572,  mogący  dać  przytułek 
1000  starców;  Wojskowy  ma  900  łóiek,  i  t.  d.  iM^fiui  odemmiałyck 
(Blinden  Institnt)  Josephstadt,  Kaiserstrasse  Nr.  188,  zadngaje  na 
obejnenie,  które  jest  dozwolonćm  we  Czwartki  od  g.  10  —  12.  Pod- 
czas -wakacyi  w  Sierpniu  zamknięty.  Instytut  giuchoniemyeh  (Taub- 
stoBuiMii-Iiistitat)  na  przedmieścin  Widen,  FaYoritenstrasse  Nr.  13, 
woino  go  zwiedzać  w  Soboty  od  g.  10  —  12.  W  ^erpnia  i  Września 
wakacje.  J}om  Lutmiidów  (Inyalidenhans)  na  Inyalidenstrasse  (przedm. 
Łand^rasse)  zi^muje  dawny  pałac  księcia  Maksymiliana  Hanower- 


Ogrod j  i  pnechadzki.  Bardzo  są  przyjemne  przechadzki  pomię- 
dzy bastyonami  w  mieście  i  po  stokach  pomiędzy  miastem  i  przedmie- 
śckmL  W  ogrodzie  zamkowym  czyli  dworskim  (Ho%arten)  w  któ- 
rym znąjdnją  idę  dwie  deplamie  a  między  niemi  p3r8zny,  korynckiemi 
kolamnami  ozdobiony-  salon  kwiatowy,  na  otwartćm  zaś  miejsca  wzno- 
si się  pomnik  Prandszka  I  na  konia. '  Naprzeciw  tego  ogrodu  znajdu- 
je się  drogi,  FoUesyartsn  zwany,  w  którym  zwykle  zbiera  się  świat 
wyiszy.  W  ogrodzie  tym  znajduje  się  świątynia  z  dziełem  Canowy: 
„Tezeosz  zwyciężający  Centaura"  i  podziemiami  zawierającemi  zbiór 
starożytności  rzymskich.  Augarten  na  wyspie  Dunaju  w  północnej 
stronie  miasta  mało  jest  uczęszczany.  Za  to  ulubionćm  miejscem  spacerów 
dla  l^Hedeńczyków  jest  Frater^  ogród  leżący  na  wyspie  przy  Leopold- 
stsdt;  znajdują  się  w  nim  teatry  maryonetek,  kawiarnie,  restauracye 
%  nawet  szyiJd. 


14  WIEDEŃ 

Okolice  Wiednia. 

VuMdoffr.  (1  godz.  jazdy,  omnib.  14  kr.),  miasteciko  nad  Duna- 
jem 1500.  mieszkańcdw  z  licznemi  restanracyami;  o  kwadrans  dro- 
gi dalej  leży  HetUgetutadt  ż  bardzo  dawnym  ogrodem.  O  godzinę  dro- 
gi od  Na88dor£f  rdwniei  nad  Dunajem  leży  miasteczko  Khstemeuburg, 
3800  m.  z  bardzo  bogatym  klasztorem  Augustyandw,  ppsiadaji^ym 
ciekawe  zabytki  przeszłości  i  znaczną  bibUotekę.  Doebiing  (^Z,  g. 
drogi  powozem  10  kr.)  z  przyjemnym  spacerem  na  g<5ry  Łeopoidsberg 
i  Kahlenberg,  szczjrty  Lasu  Wiedeńskiego  (Wienerwald);  —  stąd  też 
odbjTwają  dalej  wycieczki  przez  Pezzleinsdorf  i  Dormach  yeuwaldeck 
sławnego  wspaniałym  zamkiem  i  parkiem. 

Soltónlinum,  letnia  rezydencysr  Cesarza,  (powozem  ^U  g.  drogi, 
13  kr.  w  niedzielę  zaś  20  kr.)  ma  wspaniały  pałac,  w  ktdrym  mieszluił 
w  r.  1809  Napoleon  I,  a  w  1832  umarł  syn  jego  Książe  Bńchstadt. 
Wielki  ogr<$d  przy  pałacu  w  guście  francuzkim,  założony  w  XyjII  w.,' 
jest  ozdobiony  32  marmurowemi  ńgnrami  i  2  wodotryskami.  Ze  wspa- 
niałej, 300  st!5p  długiej  oszklonej  altany,  zwanej  Gloriettą,  kt<5rej  wią- 
zanie dachowe  spoezywa  na  marmurowych  słupach  60  st.  wysokich, 
roskoszny  widok  na  miasto.  Obok  leży  ogrdd  botaniczny  z  14  cieplar- 
niami. Po  lewej  stronie  widać  rzymską  ruinę,  obelisk  i  pięl^  studnię, 
od  ktdrcj  Schónbnmn  bierze*  nazwisko.  W  parku  znajduje  się  wielka 
menażerya,  ktdrej  obejrzenie  może  dostarczyć  przyjemności  na  kilka 
godzin.  Z  8ichOnbrunn -można  wriSdć  na  HiBttmdor/  z  pał^icem  isesar- 
skim,  zbudowanym  w  r.  1741  dla  Maryi  Teresy  i  wieś  Huizintf  z-pię- 
knemi  domkami  wiąjskiemi,  w  kt<5rq  we  czwartki  i  niedziele  grywa  or- 
kiestra Straussa  i  Dommayera.  Na  cmentarzu  można  widzieć  piękny 
pomnik  baronowej  Pillersdorf,  dzieło  Canowy,  a  w;  kościele  pomnik 
marmurowy  dzieło  Unellego;  oba  te  pomniki  zwracają  uwagę  znaw- 
ców. —  Niedaleko  SchOnbnmn  leży  jeszcze  Meidling,  z  zakładem  ką- 
pielowym. 

IiukMmborg^  zamek  letni  cesarski  dwie  mile  od  Wiednia  odle- 
wy (kolfją  żelazna  U^  g.  drogi),  miejsce  ulubione  Maryi  Tetreaj  i  J<5- 
ztSk  n  i  iWndszka  L  W  ko^ele  obraz  Van  Dycka.  W  pokoju  Ce- 
sarzowej, gdzie  biblioteka  znajduje  się  6  wybornych  obrazdw  Canalet- 
tego,  w  pokoju  zaś  bilardowym  stoi  pomnik  Maleagra  dłuta  Bajera. 
Park  bardzo  urozmaicony.  Obok  leży  bardzo  przyjemne  miąjtce  Fran- 
zęnsburg  z  zamkiem  oblanym  dokoła  wodą  i  pełujrm  osobliwośd. 
W  ogdlnośd  Wiedeń  ma  baidzo  piękne  okolice,  których  tu  dU  szczu- 
płości miejsca  wymieniać  niepodobna. 


z  WARSZAWY    DO  WIEDNIA  —  DO  KRAKOWA  15 

Z  WARSZAWr  DO  WIEDNIA. 

t 

289  wiorst  i  52  mile  Austryackie.  Kolej  źeUzna.  W  królestwie  do  Omnicy:  pośp. 
8,64/6,48.  osób.  8,15.  6,12  3,71  Rs.  W  Austryi:  19  %.  23  kr.  —  14  g.  46  kr.  Wprost: 
23,31.  17,53.  9,92. 

Z  Warssawy  do  Granicy  koleją  AYcurazawsko- Wiedenką,  komora 
i  rewisja  pasportdw. 

3  ndle  s  Granicy  do  Trzebini,  zk%d  zostaMÓaiąc  na  lewo  drogę  do 
Krakowa,  50  mil  przez  Oderberg  i  Prerau  do  Wiednia. 


Z  WARSZAWY  DO  KRAKOWA. 

289  wiorst  i  8  mil  austr.  Kolej  2elazaa  10,46.7,85.  4,62. 

Jak  wyićj  do  Trzebini,  dalćj  za^  4  ^^  mili  do  Krzeszowic^  wsi  hr. 
Potockich  słjmnćj  z  wzorowego  gospoda  rstwa  śród  bujnych  ląk  w  cu- 
dn^  dolinie  Rudawy  nad  potokiem  Krzeszdwką  zwanym,  pomiędzy 
n^igdrzami  urodzajnemi  i  lesistemi.  Wiele  wspaniałych  bndowli,  pomię- 
dzy ktdrómi  odznaczają  się:  dwa  palące  letnie  dziedzica,  piękny  kościół 
w  styla  ostrołukowym,  wielka  gospoda,  szpitala  przjrtolisko  dla  starców 
i  kalek,  bażantarnia  na  pochyłości  lesistego  wzgórza^  oraz  poważne 
szczątld  zamka  Tenczyńskiego  na  szczycie  góry  porosłej  gęstjrm  lasem, 
słowem  krajobraz,  któremu  mało  okolic  pięknością  dorównać  może, 
wszystkoto  powinno  ściągać  licznych  chorych  do  tutejszych  wód  siar- 
czanychi  żelazistych  połączonych  z  dobrze  urządzonym  zakładem  ką- 
pielowym, tóm  bardziej  że  nie  braknie  tu  pomieszczenia  dla  licznych 
gośd.    3 V,  mili  do  Krakowa. 


Kraków. 

Hotefo.  Londyński,  naprzeciwko  poczty;  *Pod  białym  ko- 
niem, Ulica  Floryańska,  z  restauracyą;  ^Drezdeński;  Sasaki; 
>yiktorya.  W  Krakowie  jak  i  wcałej  Austryi  obiady  podług  karty 
t.  j.  na  porcye. 

Oorośki  (w  bardzo  niedostatecznej  liczbie)  jednokonne,  1  zł.  pol- 
ski za  kurs;  za  godzinę  2  zł.  polskie;  na  kopiec  Kościuszki  4  zł.  pol. 
Dwukonna  do  Wieliczki  8  reńskich  i  1  tryngieltu. 

Uatagft  (na  cały  dzień  6,  na  pół  dnia  3  zł.  p.).  Pospolicie  najem- 
nych służących  nazywają  tu  faktorami,  są  to  zawsze  żydzi,  którzy  się 
wssędzie  podróżnym  narzucają  tak  na  dworcu,  jak  i  w  hotelu;  godny 
z  nich  polecenia  Leopold  Grftnzeug,  pod  Białym  koniem. 

Pieniądse.  W  Krakowie  liczą  pospolicie  na  złote  polskie-  tlb.  \^- 
den  złoty  idzie  25  kn  amtr.,  a  więc  4  zł,  równają  s>q  \  t«h&\a&mu. 


16  KftAKÓW 

Kraków  leży  na  rozległej  ptaszcsyiiiie  przy  t^kaa,  Bndawy  do 
Wisły,  składa  się  ze  czterech  częńd,  a  mianowicie  właściwego  Krakowa 
i  trzecli  przedmieść:  Stradómia^  Kazimierza  i  Kleparza.  41,000  mieszk. 
pomiędzy  ktdremi  12,000  żyddw.  Z  zewnątrz  jego  liczne  kościoły  i  wie- 
że, wysoki  zamek  i  skupione  donyy  nadają  miasta  bardzo  piękny  po- 
zór. Pomiędzy  miastem  i  przedmieśdanu  aleje  spacerowe  zwane  plan- 
tacyanu.  Godne  widzenia:  'Rynek  w  dokładny  prostokąt  zbudowany, 
w  środka  którego  stoi  budowla  w  gotyckim  stylu.  Sukiennicami  zwana, 
ma  ona  po  18  sklepów  w  każdej  śdanie  i  tworzy  pod  jednóm  sklepie- 
niem salę  18*0  łokd  długą  a  18  szeroką,  która  7 1.  osób  pomieśdó  może. 
Piękne  gmachy  do  koła  rynku,  zdobiąc  go  bardzo,  przypominają  da- 
wną wspaniałość  starożytnej  stolicy. 

Kośioioły.  Z  pomiędzy  kilkudziesiędu  kościołów  na  szczególniij- 
,  szą  zasługigą  uwagę:  Kościół  Kattedralny  Ś-go  WadetuMij  wznoezący 
się  na  wysoldóm  skidistóm  wzgórzu,  Wawel  zwanóm,  wewnątrz  staro- 
żytnego zamku:  kościół  ten  w  pięknym  gotyckim  stylu  zbudowany,  nie 
tyle  z  zewnętrznej  okazałości  i  wielkośd  budowy,  ale  raozcg  z  boga- 
tych kaplic,  nagrobków  i  pomników,  których  jest  składem,  na  szcze- 
gólniejsżią  zasługuje  uwagę.  Crmach  ten  szczególniejszym  rozkładem 
odróżnia  się  od  innych  świątyń  tutejszych;  sklepienie  wielkiego  chóru 
wspiera  się  na  10  filarach  dosowych,  a  od  połowy  zaczyna  się  prezbi- 
teryuin,  wyglądające  jakby  drugi  kościół  w  kośdele.  W  prezbitery- 
um  znajduje  cdę  wielki  ołtarz  z  obrazem  Chrystusa  na  krzyżu,  pend^ 
Tomasza  Dolabeli;  ambona,  tron  biskupi  i  stalla  kanoników.  Za  tym 
ołtarzem  w  kaplicy  z  czarnego  marmuru,  fundowanej  przez  królowę 
Annę  Jagielonkę,  daje  się  widzieć  nagrobek  Stefana  Batorego,  z  figu- 
rą króla  wyrzeźbioną  z  czarnego  marmuru.  Prócz  wielkiego  ołta^rza 
jest  25  innych,  wszystkie  prawie  z  czarnego  marmuru  z  pięknemi  obra- 
zamL  Do  celniejszych  policzjć  należy  ołtarz  przy  zakrystyi  z  Passyą 
łaskami  słynącą;  niewielki  ołtarz  S-go  Wacława,  z  piękujrm  antypedy- 
um  z  marmuru  i  mozajki  we  Florencyi  zrobione.  Inne  ozdoby  kate- 
dry stanowią  marmury,  alabastry,  bronzy,  oraz  malowania!  obicia  bar- 
dzo piękne  (kobierce,  gobeliny),  niemni^  kosztowne  i  starożytne  przy- 
bory kośddne,  z  darów  królów,  biskupiówi  możnych  panów  pocho- 
dzące. W  świątyni  t^  znajdtge  się  nadto  18  kaplic:  1.  Kaplica  8-go 
Krzyżazr.  1473  z  dosowego  kamienia  przez  Kazimierza  Jagieloń- 
czyka  zbudowana,  z  grobowcami  Władysława  Jagiełły,  z  czerwonego 
marmuru  okolonym  ^ekną  rzeźbą  na  wierzchu  figura  króla,  i  Kazi- 
mierza Jagielończyka  z  nakrapianego  porfiru  dłuta  Wita  Stwotia  o- 
raz  Kajetana  Sołtyka  Biskupa  Ęrakowskięgo.  W  podziemnym  grobie 
pod  tą  kaplicą,  spoo^ywi^ą  zwłoki  króla  Michała  Wiśniowiec^ego. 
2.  Kaplica  Ń.  Maryi  P.  i  trzech  królów  (inaczej  Kaplica  Bóżyców) 
z  pomnikiem  Filipa  Padniewskiego,  Biskupa  Krakowskiego.  Na  ścia- 
nach tej  kaplicy,  marmurem  wyłożonych,  znajdąją  się  pmnniki  hr. 
Artarm  Potockiego  i  matki  jego  Julii  z  ks.  Lubomirskich,  dłuta  Tor- 
waldaeaM,    W podAm&u^  8  kaplicy  Szafiańeów  (capellm  Dokto- 


KRAKtJw  .17 

mm)  pochowu^r  jest  sławny  Maciej  z  Miechowa,  dziejopis  i  lekarz  Z7- 
gmanta  1 .  4.  Kaplica  psałterzystów  pod  wezwaniem  Niepokal.  Po- 
częcia N.  P.  z  ciosowego  kamienia,  przez  Jana  Kazimierza  dokoń- 
czona, wyłożona  wewnątrz  czarnym  marmurem,  ma  napisy  grobowe 
Zygmunta  HI,  Władysława  lY  i  Jana  Kazimierza.  W  podziemiach  jćj 
spoczywają  zwłoki  tych  3  kr(51<5w  w  metalowych,  pięknie  rzeźbionych 
trumnach.  Kaplicę  tę  zamykają  misternej  roboty  drzwi  bronzowe,  wy- 
konane przez  Michała  Weinholda  z  Gdańska.    5.  Kaplica  Z y g  m un- 
towska,  pod  wezwaniem  Wniebowstąpienia  N.  M.  P.,  zbudowana 
w  r.  1520  przez  Zygmunta  I,  dla  pomieszczenia  w  nićj  zwłok  żony 
Swej  Barbary  Zapolskiej,  pod  kierunkiem  budowniczego  Bartholomeo 
Florentino.  W  rozldadzie  i  stosunku  wszystkich  jej  części  piękna  pa- 
nuje harmonja,  a  z  góry  spadające  światło  powiększa  jeszcze  urok  tej 
wspaniałej  kaplicy.  Wewnątrz  zdobią  ją  posągi  i  mniejsze  rzeźby  świę- 
tydi  i  ewangdistdw  z  czerwonego  marmuru,  oraz  pomniki  z  takiegoż 
marmuru  obu  Zygmuntów  Jagielończyków  z  naturalnej  wielkości  po- 
sągami tych  kr<51(5w.     Obok  pomników  tych  królów   zni^duje  się  tron 
marmurowy,  przed  którym  jest  takiż  pomnik  Królowej  Anny  Jagielon- 
ki  w  płaskorzeźbie.    Pod  tą  kaplicą  spoczjrwają  ciała  ostatnich  Jagie- 
lonów.  Ołtarz  kaplicy  otwierany,  wewnątrz  cały  srebrny,  przedstawia 
sceny  z  życia  Chrystusa  i  N.  M.  P.,  a  zewnętrzna  część  m&lowana  na 
drzewie  mękę  Chrystusa.    Bobota  srebrna  jest  arcydziełem  Alberta 
Gltkn  z  Norjrmbergii,  malowania  zaś  mistrzów  szkoły  włoskiej.  Nad  ba- 
lustradą zamykającą  kaplicę  Zygmuntów  wiszą  portrety  w  całej  posta- 
ci Zygmunta  I  i  królowej  Anny.  Powierzchowność  tej  wspaniałej  ka- 
plicy godnie  odpowiada  wnętrzu,  ma  ona  bowiem  kopułę  łuską  mie- 
dziuią,  grubo  kocona  pokrytą.     6.  Ki^lica  N.  M.  Panny  zawiera 
nagrobek  z' czerwonego  marmuru  Biskupa  Konarskiego,  pomnik  Kon- 
stantego Felicjrana  Szaniawskiego,  naprzeciw  zaś  niej  wznosi  się  wspa- 
niały pomnik  z  białego  marmuru  Włodzimierza  Potockiego  ^ta  Thor- 
waldsena.  7.  Siódmą  kaplicę  8-go  JaifaChrzciciela  zdobi  nagro- 
bek Jakóba  Zadzika,  biskupa  Krakowskiego.      8.  S-go  Jędrzej  n 
(Bożego  Ciała)  z  grobowcem  Jana  Olbrachta,  ozdobionym  wydatną 
płkdcoraeźbą  przedstawiającą  tegoż  króla  oraz   z  nagrobkiem  Jana 
Choińskiego,  biskupa  Krakowskiego.    Kaprzedw  tej  kaplicy  uderza 
oko  okazały,  z  czerwonego  marmuru  grób  Kazimierza  W-go,  otoczony 
kratą  żelazną.  Pod  wspaniałym  baldachimem  leży  na  nim  posąg  monar- 
chy, prs3pł>rany  w  koronę  i  płaszcz  kr(Aewski,  ze  znamionami  władzy 
w  rękach  i  lwem  u  nóg,  ji&o  godłem  potęgL    9.  W  grobie  pod  na- 
afcępną  kaplicą  niewiniątek,  nad  której  wejściem  znajduje  się  posąg 
8tQJąoyAiidiM|ia  Załuskiego,  bisk.  Krakows.,  spoczywa  Jan  Paweł  Wo- 
roniea,  Prymas.  lO.-W  dziesiąta  kaplicy,  zamykanej  brońzową  balu- 
stradą, Wznosi  rię  pomnik  Piotra  Tomicldego,  Irisk.  krak.  11.  W  jede- 
nasto}, M  Ans  yjonarsk  i  ej  (Ciboiinm)  posąg  leżący:  naturalni  wiel- 
kości Stefima  Batorego,  naprzeciw  zaś  tej  kaplicy,  w  tyle  wielkiego 
i^kirza,  w^noAi  n^  wsfimBłjpoauk  z  czarnego  i!ianmłx\LVxSy&^vcu5.'^^ 


18  KRAKÓW 

obok  zai  z  takiegoż  manniihi,  rdwnie  piękny  krcSla  Michała,  z  portre- 
tem jego  i  żony  w  płaskorzeźbie.  12.  W  następnej  kaplicy  wznosi  się 
najdawniejszy  ze  wszystkich  grobowiec  Włady&iWa  Łokie^La,  i  nagro- 
bki Piotra  Gamrata  i  Andrzeja  Trzebieckiego  bisk.  krak:.  13.  W  trzy- 
nastej dwa  nagrobki  Zebrzydowskich.  14.  W  czternastej  zaś  (Ś-go  W  a- 
w  r  z  y  ń  c  a)  kanonika  Tomasza  Rożnowskiego.  1 5.  W  piętnastej,  bar- 
dzo ozdobnej,  znajdują  się  nagrobki  Andrzeja  i  Jana  Aleksandra  Lip- 
skich. 16.  Szesnasta  N.  Maryi  P.  Śnieżnej  ma  pomniki:  Samnda 
Maciejowskiego  biskupa  i  Piotra  Boratyńskiego,  kasztelana  Bełzkiego. 

17.  W  siedemnastej  fundowanej,  przez  czwartą  żonę  Władysława  Ja- 
gi^ły,  kriSlowę  Zofią  której  ciało  tutaj  spoczywa,  znajdują  się  pomniki 
Piotra  Tylicki^o,  biskupa.  Es.  Stanisława  Borkaidwdch  Kmitdw. 

18.  Nakoniec  osiemnasta,* bardzo  wspaniała,  kaplica  S-go  Stanisła- 
wa, przez  Zygmunta  I  zbudowana,  ze  złoconą  kopułą,  mieści  w  Sobie 
relikwje  Ś-go  Stanisława  biskupa,  w  srebrnej  wybornej  roboty  trum- 
nie łożone.  Na  około  kaplicy,  w  filarach,  podpierających  sklepienie 
kościelnej  znajdują  się  nagrobki  z  popiersiami  biskupdw  krakowskich: 
Piotra  Gembickiego,  Kazimierza  Łubieńskiego,  Jana  Małachowskiego 
i  Marcina  Szyszkowskiego. 

W  samej  podstawie  wielkiego  ołtarza  napis  na  marmurze  oznacza 
miejsce,  gdzie  spoczywają  zwłoM  królowej  Jadwigi,  obok  której  pocho- 
wany jest  kardynał  Fryderyk,  syn  Kazimierza  Jagielończyka.  Przed 
kapUcą  Ś-go.  Krzyża  znajduje  się  wejście  do  podziemnego  grobu, 
w  którym  spoczywają  zwłoki  króla  Jana  HI,  Tadeusza  Kościuszki 
i  Ks.  Józefo  Poniatowskiego.  Nader  ciekawym  jest  skarbiec  tej  świą- 
tyni, p^en  szacownych  zabytków  starożytności,  kosztownych  przybo- 
rów kościelnych  oraz  ubiorów  pontyfikalnych.  Biblioteka  też  i  archi- 
wum kościelne  obfitują  w  ważne  starożytne  dokumenty  i  rękopisma. 
Nadto  godnym  jest  widzenia  wielki  dzwon,  Zygmuntem  zwany,  do  po- 
ruszenia którego  potrzeba  8  ludzL  Przy  wjjśdu  z  kościoła  zawieszo- 
no wydobyte  w  okolicach  Krakowa  olbrzymie  kośd  zaginionych 
zwierząt 

Koidói  P.  ifaryi  (Maryacki)  należy  do  najśmielszych  i  najpię- 
kniejszych pomników  stylu  gotyckiego.  Budowę  tej  wspaniałej  świą- 
tyni zaczął  Iwo  Odrowąż,  biskup  kiukowski,  około  1226  r.,  wszakże 
dokończenie  jej  przypisują  dopi^  podskarbiemu  Kazimierza  W-go 
Wierzynkowi,  który  miał  tego  dokonać  około  r.  1360  swoim  i  ze- 
branym ze  składek  funduszem.  Mimo  to  w  XV  jeszcze  wieku  pro- 
wadzono dalej  budowę  lub  też  przerabiano,  rozszerzano  i  zdobiono 
wcześniej  powstałe  części.  Nąjwięk9za  długość  tej  świątyni  jest  236, 
szerokość  116  stóp;  wysokość  zaś  sklepioua  123  stopy.  Wysokość 
wieży  232  stopy,  czyli  około  67  metrów.  Świątynia  Maiyacka  mieści 
w  sobie  32  ołtiaffze,  hebanowe  i  marmurowe,  z  których  ni^więkazym 
i  najwspanialszym  (jakkolwiek  drewniany)  jest  wielki  ołtarz,  wielkis 
dzieło  Wita  Stwosza,  nakształt  szafy  otwierany.  Część  jego  zewnę- 
i&RSBy  składa  2S  ptaaioneib  czworobocznych,  wyobrażijących  nitę- 


kr;aków  1% 

py  z  życia  Chrystusa;  wewnętrzną  zaś  stanowi  rzeźba  przedstawiająca 
zasnucie  N.  M.  Panny  w  obec  Apostołów;  ktdrych  oblicza  jaiśnieją 
wiarą  i  przekonaniem  iż  w  obec  nich  spełnia  się  tajemnica  święta;  po- 
sągi te  są  naturahiej  wielkości.  Lubo  znacznie  mniejszy,  lecz  rdwnież 
widzenia  godny  jest  ołtarz,  Ciborium  zwany,  zbudowany  z  mozajki 
i  marmurdw,  0|az  ołtarz  ukrzyżowania  Chrystusa.  Kaplic  w  ^ym  ko- 
ściele jesijedenaśde,  mieszczących  wiele  pięknych  pomnikdw,  ktd- 
rych ogdlna  liczba  przechodzi  200.  Z  pomiędzy  wielu  zdobiących 
tę  świątynię  obrazdw  zasługige  na  uwagę:  „zdjęcie  z  krzyża^^,  przy- 
pisywany DolabellL  Bdwnież  zasługują  na  uwagę:  wielkie  organy 
i  starożytnej  i  pracowitej  rzeźby  stalle  przy  wielkim  ołtarzu.  Kościół 
Ś-go  Fiotra  i  Pcuola,  zbudowany  przez  Zygmunta  III  dla  Jezuitów, 
z  którego  ambony  wymowne  usta  Es.  Piotra  Skargi  wzruszały  nie- 
gdyś serca  słuchaczów.  Kościół  Ks,  Dominikanów  (pyr.  Trójcy),  z  po- 
mnikiem Leszka  Czarnego  oraz  założyciela  tej  świątyni  biskupa  Iwo- 
na Odrowąża.  Z  obrazów  zasługują  szczególniej  na  uwagę  dwa  nie- 
wielkich rozmiarów  dzieła  Bartholomeo  Mancini  z  Rzymu  z  18  wie- 
ku: „Ecce  homo^'  i  Matka  Bo^  W  jednój  z  jedenastu  kaplic  tego 
kościoła  spoczywają  relik¥ne  S-go  Jacka.  —  Kościół  S- ,  o  Franciszka 
(ks.  Franciszkanów)  fundowany  przez  Bolesława  Wstydliwego,  mieści 
jogo  grobowiec,  oraz,  szczątki  Ś-tej  Salomd,  córki  Leszka  Białego.^- 
Koś^ł  akademicki  Ś-tej  Ann^f  z  grobem  S-go  Jana  Eantego,  posą- 
giem Kopernika,  posiadający  również  wiele  godnych  uwagi  obrazów 
i  nagrobków. — Kościół  S-go  Wojciecha,  w  rynku,  bardzo  starożytny, 
bo  już  w  r.  1223  S-ty  Jacek  kazania  w  nim  miewał.  —  Kościół  Ś-tej 
Barbary  stojący  obok  Maryjackiego  i  z  nif&  równoczesny.  Koidót 
Ś-go  Krzyża,  fandowany  w  Xn  w.  przez  Fulkona  czyli  Pełkę,  bisku- 
pa Krakowskiego,  którego  sklepienie  wspiera  się  na  jednym  cienkim 
filarze,  z  kamienia  ciosowego,  w  środku  kościoła  stojącym  i  t.  d. 

Fałaoe  i  gmaohy.  Zamek,  niegdyś  książąt  i  królów  polskich 
siedlisko,  gmach  starożytny,  na  wysokiej  nad  miastem  wznoszącej  się 
górze  Wawel,  dzisiaj  zajęty  przez  wojsko.  WspaniiUe  Sukiennice  na 
środka  rynku,  pałac  pod  Krystoforami,  pod  Baranami,  Wielopolskich, 
biskupów  Elrakowskich  zad:ngi:yą  na  uwagę  pod  względem  budownic- 
twa. Z  bram  miejskich  na  szczególniejszą  uwagę  zasługuje  Flory- 
ańska. 

Zakłady  naukowe.  Uniwersytet,  założony  przez  Kazimierza  W. 
we  wsi  Bawół,  dzisiejszym  Kazimierza,  przeniesiony  do  miasta  przez 
Władyc^awa  Jagid:łę,  od  którego  też  Jagiellońskim  nazwany  został. 
Do  aniwersytjBta  należy  kilka  budjmków,  oddzielnie  w  mieście  stoją- 
cych, jako  to:  kolegium  Jagiellońskie,  mieszczące  w  sobie  szacowną 
bibliotekę  przeszło  80000  dzieł,  5477  rękopismów,  oraz  znaczny  zbiór 
map,  rycin  monet  i  przedmiotów  archeologicznych  zawierającą;  kole- 
gima  fizyczne  z  gabinetami  nank  przyrodniczych-,  Ob«iQrvraXAiTi'^QS\ 
astronomiczne  w  dohne   nrządzonym    ogrodiie  \>QWxQRiSDT^  "^  ^"^ 


20  Z  KRAKOWA  DO  WIELICZKI 

ne.  Lutjfhtt  techniczny,  podzielony  na  trzy  oddziały:  1)  techniczny; 
2)  Sztuk  pięknych,  i  3)  muzyczny,  oraz  kilka  średnich  zaUaddw  na- 
ukowych. » 

Zabawy,  Fraeohadzki  i  okolice.  Teatr,  reduty  i  kasyna,  prze- 
chadzki po  pięknych  plantach,  ogr(5d  strzelecki,  w  kt<5r7m  grywa  do- 
horowa  muzyka.  Okolice  Krakowa  są  nadzwyczaj  poWabne,  do  bliż- 
szych z  nich  należą:  JLobzdw  z  pięknym  pałacem  i  ogrodem;  g<5ra  Bro- 
nisławy z  mogiłą  Kościuszki,  na  354  st.  nad  poziom  morza  wzniesiona, 
z  ktdrej  rozległy  widok  na  Karpaty  i  rozległe  błonia  i  włośd;  Aleksan- 
drowice,  Balice;  Bielany  z  klasztorem  kamedułdw  i  t.  d.  Do  odleglej- 
szych okolic  należą:  Tyniec,  niegdyś  bogate  opactwo  Benedyktjndw; 
Lanckorona  ze  zwaliskami  zamku  przez  Kazimierza  W-go  wzniesione- 
go; Kalwarya  Zebrzydowska,  z  kościołem  O.  O.  Bernardynów,  mnó- 
stwem kaplic  i  kośdcidw,  naśladujących  Jerozolimskie;  Mnichdw,  wio- 
ska ks.  Kamedtddw  z  pięknemi  widokami;  Krzeszowice,  z  kąpielami 
siarczanemi  i  źródłami  żelarastemi;  Alwernia  z  kościołem  i  klasztorem 
Bernardynów;  Czerna;  Dębnik  (kopalnie  marmurów)  i  nakoniec  Ten- 
czyn  ze  zwaliskami  sławnego  niegdyś  zamku. 


Z  KRAKOWA  DO  WIELICZKI. 

Koleją  żelazną  w  32  minuty  za  72,  54  lub  36  kraje;  lecz  war- 
to zapłacić  znacznie  drożej  i  pojechać  dwukonną  dorożką  (patrz 
Kraków).  Wstęp  do  kopidni  iest  dozwolony  tylko  w  poniedziałki, 
środy  i  soboty,  za  ósobnóm  na  każdy  raz  pozwoleniem  Zarządu  ko- 
palni,.  dawanóm  zwykle  na  2Vs  godziny  za  opłatą  od  5  do  100  r. 
za  oświetlenie  kopalni,  przy  wstępie  do  której  otrzymi\je  się  odpo- 
wiednie zwierzchnie  ubranie,  dla  ochrony  wł^nego  ubrania  (10  kr.). 
Przewodnikowi  należy  się  1 — 2  r.  za  oprowadzanie.  Zwiedzanie 
kopalni  trwa  około  2  godzin.  Przy  wejściu  z  ko|>aini  goście  by- 
wają częstowani  pamiątkowemi  wyrobaod  z  soli,  po  więlrazej  części 
po   10  kr.  za  sztukę. 

Największa  głębokość  kopalni  wynosi  250  metr  (870  st.),  za- 
trudnia ona  1000  robotników,  którzy  dobywają  rocznie  milion  cen- 
tnarów soli.  Kopalnia  podzielona  jest  na  7  piętr  i  1 1  szybów.  Naj- 
większa długość  pokładów  w  kierunku  od  W.  ku  Z.  wynora  3000 
metr.,  szerokość  zaś  od  Pn.  ku  Pd.  1150  metrów.  Długość  wszjrst- 
kich  korytarzy  dochodzi  do  80-u  miL  Ciekawóm  jest  jezioro,  lVzy- 
kos  zwane,  w  głębokości  150  metrów  aę  znajdujące  a  6  metrów  głę- 
bokie, do  którego  za  pomocą  kanałów  zbiera  się  woda  z  powierzch- 
ni zieoń  przez  poUady  przesiąkająca.  W  szybie,  „Górsk*'  na  pierw- 
szo piętrze  znajduje  się  k^lica  Ś-go  Antoniego,  misternej  Toboty 
w  5oli  wykuta,  w  któr^  ołterz,  posągi  świętych,  kolumny,  ambona 
/  X  p,  wi^rsAó  Jest  M  0di;  jest  także  i  sala,  balową  zwana,  i  gale- 


z  KRAKOWA  DO  LWOWA  21 

ryą  dla  orkiestry.  Niektdre  z  sal  mają  od  25  do  30  m.  wysokości. 
Sdl  z  kopalń  wielickich  czysta,  jednolita  i  bez  obcych  domieszek, 
dobywa  się  w  postaci  łomdw,  ktdrym  następnie  nadają  kształt  beczek. 
Wielki  zalew  w  1868  roku  pogrążył  w  wodzie  kilka  niższych  piętr 
i  uszkodził  trochę  kaplicę. 

S<51  z  Wieliczki  przeznaczona  dla  Er(51estwa  Polskiego  odstawia 
się  osobną  odnogą  kolei  żelaznej  do  Niepołomic  nad  Wisłą,  miaste- 
C2du^  którego  lesista  okolica  była  niegdyś  ulubionym  miejscem  łowdw 
dla  Krdldw  Polskich  i  od  wiekdw  zaopatruje  Wieliczkę  i  Bochnię 
w  materyał  drzewny.  Stąd  zaś  Wisłą  dochodzi  do  główniejszych 
magazynów. 

Z  KRAKOWA  DO  LWOWA. 

45  mil.  Koleją  żelazną  Karola  Ładwika,  pociągiem  pośp.  w  ll^^,  zwycz.  w  13 
fodz.  za  16,20;  12,15  lub  6,30  reńskich. 

5  mil.  Boohnia  (hotel  Engla)  blŁzko  rz.  Baby,  8000  mieszk.  mia- 
sto obwodowe  i  dosyć  przemysłowe,  kopalnie  soli  piękniejszej  niż 
w  Wieliczce  lecz  nie  tak  bogate,  mają  bowiem  od  W.  ku  Z.  przeszło 
1700  metrów  (1000  sążni)  od  Pn.zaś  ku  Pd.  138  metrów  (80  sążni); 
głębokość  zaś  ich  wjnosi  około  450  m.  (260  sążni);  dostarczają  ro- 
cznie do  360000  cent.  soli,  zatrudniając  około  500  robotników.  Ko- 
palnia podzielona  jest  na  trzy  piętra. 

11  mil.  Tarnów,  miasto  prywatne  4o  Ks.  Sanguszków  należące, 
15000  m.  obwodowe,  w  bardzo  pięknóm  położeniu  i  bardzo  porządnie 
zabudowane.  Ma  piękne  gmachy  rządowe  i  kilka  kościołów,  między 
któremi  starożytny  kościS  katedralny,  z  licznemi  pomnikami  i  na* 
grobkami.  Do  nijokazalszych  należą:  Janusza  ks.  Ostrogskiego,  ka- 
sztelana KrakowsM^o,  (zm.  1612  r.)  oraz  jego  żony  (zm.  1596  r.); 
sławnego  Jana  Tarnowskiego,  kasztelana  krakowskiego,  hetmana 
wieL  kor.  (zm.  1561  r.),  oraz  syna  jego  Krzysztofa  Kasztelnna  Woj- 
nickiego (zm.  1567  r.).  Najświetniejszym  ze  wszystkich  pomysłem 
i  wykonaniem  jest  pomnik  Ostrogskich,  wszystkie  szczegóły  kompo- 
zycyi  zwracają  uwagę  widza  na  punkt  gdzie  przed  ślicznym  krucy- 
fiksem na  wspaniałej  trumnie  klęczą  księstwo.  Wykonał  go  Jan  Pfi- 
tter  z  Wrocławia.  Niedaleko  od  miasta  góra  Ś-go  Marcina  z  minami 
zamku. 

21  mil.  Baemów,  również  miasto  obwodowe  nad  Wisłoka,  8000 
mieszk.  nieregularnie  zbudowane.  Zdobią  je  piękiie  domy  i  kiika  staro- 
żytnych gmachów,  między  któremi,  fara  z  okazałą  wieżą,  klasztory  re- 
formatów i  bernardynów,  słynący  cudownym  obrazem.  N.  Pau- 
ny  i  nieco  za  miastem  na  wzgórzu  położony  okazały  zamek,  zajęty 
obecnie  przez  więzienie.  Kilka  średnich  zakładów  naukowych.  Głó- 
wną gałęraą  migscowego  przemysłu  są  liczne  warsztaty  grubego  0Ó- 
tna  i  sukna;  wyrób  OTypnaJOkych  &jek  z  brzozowego  koTUto^,   - 


22  Z  KRAKOWA  IK)  LWOWA 

23  mile.  Łańont,  miasteczko  w  pięknej  okolicy,  w  obwodsie  Rze- 
szowskim, z  zamkiem  niegdyś  obronnym  i  bardzo  pięknym  ogrodem. 
Okazały  kośddł  famy  z  grobem  Stanisława  Łubomirsldego  Marsz. 
Wiel.  kor.  zmarł  1783  r.  Około  3000  mieszk. 

33  mile.  Praemyil,  nad  Sanem,  w  ładnym  położenia  na  wzgdrzu, 
miasto  obwodowe,  do  10000  m.  ze  8taroŹ3rtnym  zamkiem  na  skale. 
Kościoły:  Katedralny,  Dominikanów,  po  Jezoicki  i  Frandszkandw; 
oraz  unicki  S.  J&na  wr^z  z  Ratuszem  są  ozdobą  miasta.  Stolica  bisku- 
pów obu  obrządków,  kolej  przechodzi  San  po  moście  na  176  m.  (600 
sąi.)  długim.  Hotel  Europejski. 

Iiwów'  Hotele:  Angielski;  Europejski,  Ross^jski,  blisko  80000  m. 
stolica  królestwa  GUilicyi,  rezydencyac.  k.  Namiestnika  oraz  arcybisku- 
pów: katolickiego,  unickiego  i  ormiańskiego  nad  rz.  Pełtwią,  powsta- 
jącą z  łączących  się  w  mieście  strumieni  Soroki  i  Pasieki.  Lwów  do- 
piero przed  kilkudziesięciu  laty  zaczął  się  prawdziwie  wznosić. 
Przedmieście  Chorąiczyzna,  ulice:  Sykstuska,  Pojezuicka,  Majerow- 
ska,  Frenelowska,  Mikołajska,  Piekarska,  Pańska,  Wałowa,  Nowa; 
Place:  Drzewny  i  Franciszkański;  przechadzki  na  miejscu  dawnych 
wałów  fortecznych  i  na  wysokim  Zamku,  wszystko  to  powstało  do- 
pióro  w  latach  od  1814  do  1837  r.,  odkąd  corocznie  przybywają  mia- 
stu wszelkiego  rodzaju  ozdoby.  W  środku  kwadratowego  rynku 
z  czterma  wodotryskami  stoi  trzy  piętrowy  ratusz  z  wieżą  126łokci  wy- 
soką, mieści  w  sobie  oprócz  magistratu  i  inne  władze  rządowe.  Wszyst- 
kie domy  dokoła  rynku  stojące  są  bardzo  stare,  wązkie,  o  trzech  pię- 
trach. Z  rynku  ulica  Katedralna  prowadzi  pa  plac  Katedralny,  na  któ- 
rjrm  wznosi  się  starożjrtna  katedra  obrz.  łacińskiego,  pod  wezwaniem 
Wniebowzięcia  N.  P.  M.,  stawiana  za  Kazimierza  W.,  uległa  kilku 
pożarom,  ostatecznie  przebudowana  w  r.  1765.  Pierwiastkowy  styl 
tej  świątyni  był  gotyckim.  Ma  4  kąplicć  i  nadto  9  ołtarzy.  Ściany 
i  sklepienia  okrjrte  freskami  Stanisława  Stroińskiego.  W  wielkim  oł- 
tarzu cudowny  obraz  Matki  Boskiej  malowany  przez  Józefa  Wolfo- 
wicza,  Lwowianina.  Z  pomiędzy  nagrobków  najgodniejsze  uwagi 
marmurowe  grobowce  Kampianów,  mieszczan  Lwowskich  z  Xyil  w. 
Skarbiec  dosyć  bogaty  w  pamiątki  narodowe.  Na  placu  archikate- 
dralnym  stoi  jeszcze  kaplica  męki  Pańskiój,  otwierana  tylko  w  wiel- 
kie uroczystości,,  przyozdobiona  pięknemi  rzeźbami.  JTośctó/  Domini- 
kanów, z  obrazem  Matki  Boskiój,  przypisywanym  Ś-mu  Łukaszowi, 
zbudowany  w  kształcie  krzyża  w  guście  kościoła  Ś-go  Piotra  w  Rzy- 
mie. Na  krużgankach  wspartych  na  dolnych  kolumnach  16  pysznych 
posągów  Ojców  kośdoła.  Piękny  pomnik  Józefy  Dunin  Borkowskiej, 
dłuta  Thorwaldsena,  oraz  jeden  z  najdawniejszych  zabytków  sztuki, 
a  mianowide  statua  alabastrowa  Matki  Boskiej,  według  podania 
uniesiona  z  Kijowa  przez  S-go  Jacka  podczas  napadu  Tatarów.  Ko- 
ściół Bemardifndw,  S-go  Ję^eja  2  obrazem  Franciszka  Leksyckiego 
przedstawiAJi^ym  Chrystusa  na  krzyżu,  w  wielkim  ołtarzu,  z  piękne- 


z  KKAKOWA  DO  LWOWA  .  23 

mi  przy  tymie  ołtarza  stallami.  Pod.  wielkim  ołtarzem  w  srebrnej  tra- 
mnie  relikwie  Ś.  Jana  z  Dukli,  oraz  10  innych  kośdołdw  obrządku 
łacińskiego. 

Katedra  greko-nnicka  S.  Jerzego  w  styla  włoskim,  w  kształcie 
krzyła  z  rotandą  po^rodka,  na  miejsca  dawnej  cerkwi  drewnianej 
wzniesiona  przez  Es.  halickiego  Leona  w  1280  r.,  jest  jedną  z  naj- 
głtfwnicjszych  ozd<5b  Lwowa.  Ma  7  ołtarzy,  a  w  jednym  z  nich  „Chry- 
stus nanczający*'  Smaglewicza,  oraz  kilka  innych  cerkwi  tegoż  wy- 
znania. 

Z  ko^dołdw  ormiańskich  pozostał  tylko  archikatedralny  pod  we- 
zwaniem Wniebowzięcia  N.  F.  M.  z  7  ołtarzami,  mieszczącemi  kilka 
godnych  awagi  dzieł  sztaki,  wzniesiony  w  1437  r.  Cerkiew  Prawosła- 
wna, kościdł  ewangielicki  i  Sjmagoga. 

Miasto  posiada  Uniwersjrtet,  do  kt<5rego  uczęszcza  kilkuset  stu- 
dentów, zaopatrzony  w  bibliotekę  złożoną  z  42,000  tomdw  322  rę- 
kopismdw,  10000  szt.  monet,  oraz  bogatego  zbioru  obrazdw  olejnych 
sztychów  i  litografii.  Uniwersjrtet  oprdcz  biblioteki  posiada  jeszcze 
gabinet  fizyczny,  anatomiczny,  i  historp  naturalnej  oraz  ogród  bota- 
niczny. Do  wyższych  zakładów  naukowych  należy  także  akademia 
techniczna. 

Zakład  narodowy  imienia  Ossolińskich  nałożony  przez  Józefa 
Maksymiliana  hr.  Ossolińskiego  w  r.  1817,  oddany  za^  na  użytek 
publiczny  w  r.  1826,  ma  na  celu  gromadzenie  ksiąg  oraz  wszelkiego 
rodzaju  starożytności,  przeważnie  polskich,  na  użytek  publiczny  i  ce- 
lem przekazania  ich  potomności,  drukowanie  dzieł,  utrzym3rwanie  do- 
stanej dla  wszystkich  czytelni  oraz  udzielanie  stypendyów  ubogiej 
młodzieży  oddającej  się  naukom.  Biblioteka  zakładu  liczbą  tomów 
prawie  dorównjrwar  Cesarskiej  bibliotece  w  Wiedniu,  ma  do  1500 
rękopismów,  około  6000  miedziorytów  i  rysunków,  2215  autografów. 
przeszło  10000  monet  i  medalów,  i.  w.  i.  zbiorów. 

Teatrsr:  i^Zsib*  założony  w  r.  1843  przez  hr.  Stanisława  Skarb- 
ka w  wielkim  gmachu  trzypiętrowym,  mieszczącym  oprócz  teatru  sale 
redutowe,  kasyno  stanowe  i  kawiarnię  i  Buski  założony  w  1864  r., 
w  którego  domu  mieści  się  także  kasyno.  Lwów  posiada  5  szpitalów, 
dom  przjrtułku  dla  ubogich,  Instjrtut  głuchoniemych  i  ociemniałych 
(oddrielne)  oraz  kilka  innych  zakładów  dobroczynnych. 

Babawy  i  proadhadzki.  2  teatry,  sala  redutowa  (p.  w.).  Ogród 
pojezuicki  przy  ulicy  tegoż  nazwiska  jest  bard»o  miłóm  miejsicem  prze- 
chadzki, piękny  park  C  et  nero  wka,  góra  S-goJura,  z  piękujrm 
widokiem,  plantacye  na  miejscu  dawnych  wałów  i  na  wysokim  zam- 
ku. O  milę  wieś  Winniki.  Dalej  o  3  mile  w  Pd.  Z.  stronie,  ulubione 
miejsce  wycieczek  zamiejskich,  i^eś  Luhw/i,  słynna  źródłami  siarcza- 
nemi  z  pięknym  i  wygodnym  sakładem  kąpielowym. 


u    ZE  LWOWA  DO  CZERMOWIEO  —  BRODÓW  —  WOŁOCZTSK I  ODESSY 
ZE  LWOWA  DO  CZĘRNIOWIEC. 

35  mil.  Koleją  żelazną  w  III/4  g.  lub  IS^Ą  godz.  12,60;  9,46;  4,90  ^old. 

18^/9  mil.  Stanisławów  (porządny  hotel  Sachsa),  miasto  obwo- 
dowe, 12000  miesz.  Bardzo  piękna  kolegiata  z  trzema  wieżami^  we- 
wnątrz bogato  przyozdobiona  z  grobowcami  rpdziny  Potockich  i  ła- 
dny kolcidł  ormiański  pod  wezwaniem  Niepokalanego  Poczęcia. 
W  hotelu  Sachsa  sala  balowa  i  teatralna. 

25^^  mil.  Kołomyja,  miasto  obwodowe  nad  Prutem  16000  miesz. 
jedno  z  najdawniejszych  miast,  było  miejscem  częstych  zjazdów  i  tra- 
ktowań  dyplomatycznych  między  królami  polskimi  i  hospodarami 
multańskimi  i  wołoskimi,  ktdrzy  też  tu  często  hołdy  pierwszym 
skł^bdali. 

Czemlowoe  miasto  stołeczne  niegdyś  prowincyi  Bukowiny,  nad 
Prutem,  dziś  miasto  obwodowe,  siedziba  biskupa  dyzunickiego.  Gim- 
nazyum  i  kilka  szkół  niższych.  Miasto  bardzo  zamożne  i  zamieszkałe 
przez  rozmaite  narodowości  pomiędzy  któremi  dzisiaj  żywioł  polski 
zaczyna  brać  gorę. 

Czerniowce  połączone  są  kolejami  żelaznem!  z  Odessą  (470  wiór.) 
oraz  z  Jassami  (30  mil). 

ZE  LWOWA  Dp  BRODÓW. 

12  mil.  Koleją  2elftzną  przez  Krasne.  4,32j  8,24;  1,68  gnlA. 

Brodj,  miasto  powiatowe  w  obwodzie  Złoczowskim,  przeszło 
25000  mieszk.,  bardzo  handlowne,  po  większej  części  przez  żydów 
osiadłe,  położone  w  bagnistej  z  jednej  a  piasczystej  z  drogiei  strony 
okolicy.  Wspaniały,  niegdyś  obronny  zamek,  otoczony  błotami  Ko- 
ściół famy,  klasztor  sióstr  miłosierdzia,  cerkiew  murowana  i  zniesio- 
ny kości<S  Dominikanów  zdobią  to  miasto.  Synagoga  tutejsza  po- 
siada znakomitą  bibliotekę. 


ZE  LWOWA  DO  WOŁOCZYSK  I  ODESSY.    , 

261/)  mil.  Koleją  Selazną  przez  Krasne,  9,18: 16,89;  6,47  guld. 

10  miL  Złomów  miasto  obwodowe,  liad  wielkim  stawem  położo- 
ne, na  wzgórku  tamek  niegdyś  Sobieskich.  Oprócz  zniesionego  zgro- 
madzenia pijarski^o,  pozostała  fara,  klasztor  reformatów  i  kościół 
bazylianów  za  miastem.  Busini  mają  tu  dwie  murowane  cerkwie, 
Ormianie  kościół  parafialny,  żydzi  bożnicę.  15  mil.  Jraimma;  IB^l^ 
miL  Tarnopol,  miasto  obwodowe,  nad  Seretem  ISOOO  mieszk.  Do- 
sjrd  Moacatf  bandól  sbożem,  woskiem,  łojem,  skórami,  potażem  i  oko- 


ZE  LWOWA  BO  WOŁOGZYSK I  ODESSY  25 

wit%.  Wspaniałj  zamek,  zbudowany  przez  Jana  Tamowski^o  het- 
mana W.  Kor.  około  1540  r.,  kościół  famy,  klasztor  dominikanów 
i  cerkiew  unicka. 

Woło^yska,  miasteczko  prywatne  w  guberni  Wołyńskiej  wBos- 
syi,  8k%d  droga  żelazna  ł^czy  Lwów  z  OdesB%. 

'  .  ■        / 

/ 

Zródta  i  kąpiele  mineralne  w  Galicyi. 

Oprócz  wymienionych  wyżej:  Krzes^pwic  i  Lubienia,*  Galicy*  mu 
bardzo  wiele,  nieustępujących  najsławniejszym  tegoż  rodzaju  eoro- 
pcj^kim,  wód  miiieralnych,  z  których  najważniejsze  są:  Szczawnica, 
Kryicdca,  Żegiestów,  S^woszowice,  Iwoipcz.  Nijpierwsze  z  nich  miej. 
sce  zajmuje  dzisiaj  Szczawnica-  położona  w  obwodzie  Sandeckim  o  I4 
mil  od  Krakowa,  z  którego  prowadzą  do  niej  dwie  drogi:  jedna  przez 
Myślenice,  Nowy  Targ  i  Czorsztyn,  druga  przez  Bochnię,  Wigni^^ 
Limanową,  Nowy  i  Stary  Sącz.  Jadący  jedną  i  drugą  powinni  gię 
przygotować  na  różne  niedogodności  z  powodu  s^ego  urządzenia  poczt 
i  braku  porządnych  zajazdów.  Miejsce  w  powozie  pocztowym  z  bra- 
kowa do  Szczawnicy  kosztuje  12  guldenów.  Lecz  najczęściej  podróżni 
dostają  się  z  Krakowa  do  Szczawnicy  wózkami  góralskiemi,  które  bar- 
dzo łatwo  napotkać  po  ulicach  w  Krakowie  lub  u  FrOlicha,  kupca  że- 
laza na  Kaźmierzu.  Za  dwukonny  wózek  góralski  płaci  się  1 2  do  14 
gnid.,  za  krytą  bryczkę  24  guld.,  a  za  powóz  około  36  guld.  Nawet 
na  wózku  góralskim  pomieści  się  kilka  osób  i  trochę  tłomoków.  By- 
wają też  i  jednokonne  wózki  na  2  osoby.  Biedzenia  na  wózku  trzeba 
dobrze  usłać  i  ułożyć,  by  droga  nie  bardzo  amęczyła,  wszystkie  zaś 
rzeczy  dobrze  ułpżyć,  aby  w  czasie  jazdy,  często  po  złej  drodze  nie 
naikodzić  czego  lub  nie  uronić.  Szczawnicki'  zakład  li^eli  się  na  3 
części,  t.  j.  Szczawnicę  wyższą  i  niższą  (własność  Szalaya)  i  Mlodziuś 
(własn.  Dąbskiego).  Szczawnica  ma  7  zdrojów,  zwanych  źródłami: 
Józefiny,  Szczepana, , Magdaleny,  \yaleryi,  Szymona, 
Anieli  i  Heleny. —  Zycie  kąpielowe  jednoczy  się  około  najda- 
wniejszych zdrojów  Józefiny  i  Mag4&leuy.  2iakład  posiada  IC  ozdob- 
nych ^omów,  które  wraz  z  Idlkn  prywatnemi  obejmują  254  pokoje, 
23  kuchnie  i  2  sale.  JPrócz  tego  goście  mieszczą  się  w  60-n  domkach 
włościańskich.  -  W  zakładzie  płaci  aię  za  pokój  wraz  z  usługą  od  50 
kn^  do  1  guld.  i  więcej  na  dobę,  stosowpie  do  jakości;  u  prywat- 
nych zaś  właścicieli  cena  mieszkań  zależy  od  ugody.  Domy  zakłado- 
we dla  odróżnienia  mają  różne  nazwy,  jakn.  p.  Pałac,  Zame)c,  Brat, 
Siostra,  Kawalerski,  Horwatówka  i  t.  p.  W  zakładzie  niższym  zaś: 
gospoda  Warszawska,  Leonówka  i  t.  d. 

Za  kąpiele  płaci  się:  w  wanilie  metalów^  $0  kr.,  w  drewnianej  30 
kr.,  za  nasiadową  zaś  kąpisl  10  kr.,  kto  prsybył  do  Szczawnicy  n& 
dłukąj  jak  3  dni,  obowiązaąy  jest  złożyć  w  kaucolKr^  Iimu^til  x2NśXd.'- 


26  ZE  LWOWA  DO  WOŁOCZTSK  I  ODESSY 

da  3  ^Id.  taksy  zdrojowej  a  2  gald.  na  utrzymanie  mnzyki,  za  wy- 
łączeniem lekarzy  i  dzieci  do  lat  15.  Czerpanie  w(5d  nie  nlega  jnż 
iadnej  innej  opłacie. 

Krynica  i  daglestów  dwa  sąsiednie  zdrojowiska  leiące  wraz  z  po- 
blizkim,  ale  jni  w  Węgrzech  leżącym  Bardyowem,  stanowią  niezró- 
wnaną tr<1gkę.  Mianowicie  Krynica  ktdrej  woda  posiada  dziwnie  sku- 
teczne połączenie  wapna  z  żelazem  rozpuszczonych  w  wodzie  pod  wpły- 
wem ogromnej  ilości  kwasu  węglanego;  Zegiestdw,  obdarzony  jedną 
z  najdzielniejszych  wdd  czysto  żelazistych  i  Bardydw  ze  znaczną 
liczbą  irddeł  tejże  natury,  przedstawiając^  w  sWym  składzie  r(5żnice 
bflordzo  pożądane  w  zastosowaniu  leczniczj^;  wszystkie  trzy  leżą  po- 
między gdrami  w  okolicach  cudnie  pięknych,  mających  najczystsze 
powietrze  gdrskie,  stanowią  wielce  skuteczne  dla  zdrowia  grono'w<$d 
żelazistych. 

Odległość  Krynicy  od  Krakowa  wynosi  mil  18.  Wszelkie  drogi  do 
Krynicy  schodzą  się  w  Nowym  Sączu.  Najlepiej  zaś  jest  dojechać  ko- 
leją do  Bochni,  t.  j.  od  Krakowa  mil  2,7  w  54  min.  za  1,80;  1,35  lub 
0,70  reńskich,  stamtąd  zaś  odchodzą  codziennie  do  Krynicy  2  wozy 
pocztowe  na  7  os<5b,  przybywające  na  miejsce V  godzin.  14  za  5  guld. 
85  kraje 

-Hotele:  Warszatrski  tuż  przy  ićrddłach,  34  pokoj6;  ,,Pod  S-a  ro- 
tami*^ 30  pokojów,  nPod  cisem^\  W  pierwszych  dwdch  restauracye,  ta- 
ble  d'h6tes  75  kraje,  czytelnia,  fortepian,  i  t.  p.;  prdcz  tego  8  domów 
zarządu  razem  o  100  pokojach  za  cenę  ód  20  kr.  do  1  r.  20  kr.  za  po- 
kój. Od  15  Maja  do  16  Czerwca  o  ^2g  część  taniej.  Bazem  z  domami 
prywatnemi,  jest  do  500  pokojów.  lVzecia  restanracya  w  Zakładzie, 
kawiarnia,  pokój  gry  i  t.  p.,  prócz  tego  jeszcze  4  restauracye,  z,  nich 
2  dla  starozakonnych.  Opłata*  za  użyde  wód  wynosi;  zdrojowa  2gfdd. 
50  kr.,  i  sUadka  na  muzykę  2  g.  od  osoby,  osoby  niebawiące  8-n  dni 
i  dzieci  do  lat  10-u  uwalniają  się  od  opłaty.  Kąpiel  kosztuje  od  20  kr. 
do  1  g.  20  kr.  stosownie  do  wygody  i  jakośd. 

Wycieczki,  Park  Krynicki,  na  górę  Jaworynę,  pyszny  widok  na 
Tatry,  do  krz3rża  na  górze  „Urdy,  wirch''  (hardy  wierzchołek)  do 
miasteczka  Mussyny  1^/4  miU;  do  Żegiestowa,  Bardyowa  i  w.  inn3rch. 

IwoniM  w  obwodzie  Sanockim,  wieś  rozległa,  bo  mająca  około 
2000  osady,  na  północnym  stoku  Beskidu  o  2  ndle  od  Dukli,  do  któ- 
rej dochodzi  poczta  z  Tamowa  3  razy  na  tydzień  w  Poniedz.  Środę 
i  Piątek  mil  11*^4  za  5  guld.  64  kraje.  Zdrojowisko  to  celuje  nawet 
przed  Szczawnicą  z  powodu  nadzw3rczajnej  ilości  wolnego  kwasu  wę- 
glanego,  a  przjrt^m  ma  jeszcze  nie  mało  dwuwędanu  sody.  Ciekawóm 
jest  tutejsze  źródło  gazu  węglowodomego  BMoika  na  górze  Prze- 
dziwnej,nazwane  tak  z  powodu  łoskotu,  jaki  sprawia  węglowodór  doby- 
wając się  gwałtownie  priez  wodę  zawiurtą  w  ocembrowaniu.  W  ostat- 
mab  csMMcb  irpoiytkowino  to  ^ódło  ku  celom  lekarskim. 


ZE  LWOWA  DO  WOŁOCZYSK  I  ODESSY  —  PODRÓŻ  W  TATRY      27 
i 

Bwowowioe,  vń.eś  połoiona  w  najroskoszniejszej  dolinie,  gdzie 
ostatnie  stoki  Beskiddw  spłaszczi^ąc  się  przechodzą  w  dolinę  Wirfy, 
leżą  o  mile  od  Krakowa  taż  przy  pocztowjrm  gościńca  i  kolei  żelaznej, 
i  posiadające  jeden  z  najbogatszych  zdrojdw  siarczanych,  mają  widoki 
ioągania  bardzo  licznych  gości.  Frodoknją  tu  do  1 5000  centnarów 
siarki  rocziiie.  Tejże  samej  natury  źrddła  posiada  Troskawleo  bar- 
dzo blizko  m.  Stryja,  który  prócz  tego  odznacza  się  ro  zmaitością  wo- 
dy w  zrobach,  zawiera  bowiem  solanki,  wodę  gorzką  słabszą  i  moc- 
niejszą, wody  słono-żelaziste,  siarczane  słone  oraz  iródło  naftowe. 
Jestto  jedno  z  najlepiej  urządzonych  zdrojowisk  galic3rjskich. —  Dyli- 
żans ze  Lwowa  do  Stryja  przebywa  tę  9  milową  drogę  w  8Y4  god.  za 
3  gnid.  6  kraje. 

PODRÓŻ  W  TATRY. 

Kto  się  chce  wybrać  w  Tatry,  powinien  się  gotować  do  podróży 
choćby  i  w  słotny  czas,  ale  tak  aby  zaraz  za  zaświtaniem  pogody  ru- 
szać w  drogę.  Wszelkie  obmyślanie  rekwiz3rtów  do  ubrania  czy  też  za- 
pasów żywności  czy  też  dla  studyów  naukowych  lub  zabawy  należy 
robić  zawczasu,  aby  czego  nie  zapomnieć  przy  śpiesznóm  wybieraniu 
ńę. 

Cbm  podróży  najstosowniejszy  jest  od  początku  Lipca  do  połowy 
Sierpnia,  bo  dzień  długi  a  szałasy  w  górach  zaludnione,  przytóm  go- 
rąca pora  czyni  dogodnóm  zwiedzanie  szczytów. 

Towarzystwo  podróży.  Liczba  osób  od  5  do  6  jest  najdogo- 
dniejszą do  wycieczki  w  Tatry  z  powodów  materyalnych,  jednak 
w  mniejszym  towarzys  twie  jest  się  swobodniejszym,  i  łatwiój  o  wygo- 
dę. Obrawszy  sobie  towarzystwo  należy  jednemu  z  pomiędzy  siebie 
powierzyć  gospodarstwo;  wybranego  obowiązkiem  jest  obmyślać  ży- 
wność, zamawiać  przcwodmków,  płacić  za  wszystko,  a  potom  ogólny 
rozchód  dzielić  na  części  równe. 

Droga  B  Krakowa.  Najdogodniej  jest  wyprawić  się  do  Zakopa- 
nego wózkiem  góralskim.  Kurs  taki  wózkiem  jednokonnym  płaci  się 
5  guld.  dwukonnym  10  guld.  z  opłatą  mytowego.  Godzić  się  trzeba 
z  góralami  wyrainie,  z  wymówieniem  sobie  wszystkiego,  aby  po  przy- 
byciu na  miejsce  lub  nawet  na  drodze  nie  mieć  sporów  z  łakomjrm 
tym  ludem. 

Potrzeby  do  podróży.  Należy  się  najprzód  zaopatrzyć  w  mocne 
grube  i  wygodne  buty  z  nizkiemi  obcasami,  łatwo  się  bowiem  wykrzy- 
wii^ą.  Dla  kobiet  najdogodniejsze  są  wysokie,  mocne,  skórkowe  lub 
sukienne  buciki  bez  korków,  i  również  z  nizkiemi  obcasami.  Na>  8  dni 
potrzeba  koniecznie  dwóch  par  obuwia.  Naprawy  można  mióć  usku- 
teczniane-w  Zakopanem  lub  w  Nowym  Targu,.    Buty  ii&\A^8lti«  ^^i- 


28  PODRÓŻ  W  TATRY 

dsiami,  niywane  do  wycieczek  w  Alpy  aą  ta  zbytecsne^  nie  chodzi  się 
•bowiem  po  lodowcach. 

OdBieś.  Kapelusz  najlepiąj  słomiany  albo  panama  z  podpinką  od 
wiatru,  dla  kobiet  najstosowniejszy  kapelusz  z  duźćm  rondem,  zamiast 
parasolki  bowiem  trzeba  koniecznie  mieć  duży  kij  w  ręku.  Beszta 
ubrania  kobiecego  powinna  być  jak  najswobodniejsza  i  najprostsza  bez 
żadnego  względu  na  modę.  W  ogdle  ubranie  powinno  być  z  lekkie- 
go i  cienkiego  materyaiu,  wygodne,  dające  dę  zapiąć  w  razie  po- 
trzeby pod  szjję,  a  do  okrycia  przy  często  zdarzającym  się  na- 
głym ochłodzeniu  coś  lekkiego  do  noszenia,  łatwego  do  wdziania  na 
się,  np.  pled,  krdtki  kożuszek  albo  najlepiej  kaftan  futrzany.  Burka 
jest  dobra  tylko  na  wdzku.  Kaftany  flanelowe  lub  trykotowe  powin- 
ny być  bezwarunkowo  wykluczone.  Bielizny  a  nadewszystko  po?iczoch 
dużo  brać  trzeba. 

Bóżne  przyrządy.  Do  przyrząddw  koniecznej  potrzeby  należą 
naczjrnia  do  jedzenia  i  picia,  sztuciec  podrdżny,  manierka  blaszana 
i  prosty  prz3rrząd  do  herbaty  zawsze  winne  towarzyszyć  podróżnemu. 
W  wyborze  sprzętów  należy  zważać  na  to,  że  w  górskiej  chacie  zniy- 
dzie  się  tylko  miski,  trochę  talerzy  i  garnków.  Las]^  mocna,  najle- 
piąj toporek  góralski,  dupagiem  zwany,  za  który  i^ad  się  od  1  do  5-u 
gulden.  Dla  kobiót  najlepszy  mocny  i  zgrabny  kij  ucięty  w  pierwszym 
lepszym  lesie.  Lunety  i  lornetki  bardzo  tu  bywają  pożądane,  szczegół-, 
niej  przy  zwiedzania  szczytów  gór.  Nadto  takie  drobiazgi  jak  scy- 
zoryk, kubek  skórzany,  zapałki,  nożyczki,  różne  nici,  guziki  sznurki , 
gwoździe,  mydło,  świece  stearynowe,  kałamarz  z  atraipentem,  papier, 
pióra,  koperty  i  marki  pocztowe,  ołówki,  luąterko,  szczotka  do  su- 
kien, butów,  zębów,  szuwaks  i  t.  p.  nadto  proszek  perskL  Dobrze 
z  sobą  zabrać  ważniejsze  opisy  Tatrów,  oraz  dobrą  mapę,' a  nadto  nie 
zawadzi  wziąić  kilka  książek  na  wypadek  słoty,  gdy  czasem  przez  kil- 
ka dni  przyjdzie  nie  wychylić  się  z  chaty. 

Środki  lekarskie.  Tynktnra  arniki  na  lekkie  stłuczenia.  Wdera- 
nie  tego  roztworu  rano  i  wieczorem  bardzo  wzmacnia  stopy,  łydki 
i  uda.  MM  ołowiana  doskonale  leczy  zapalenia  skóry,  przydatną 
do  tego  jest  również  gliceryna,  lub  mieszanina  z  równych  częld  wo- 
sku i  łoju,  na  25  częśd  których  dolewa  ńę  85  oliwy  i  20  octanu  oło- 
wiu, nakooiec  maić  balsamiczna,  cudowną  zwana,  na  zranienia.  Prze- 
dw  dyaryi  najlepsza  jest  mieszanina  z  równych  częśd  tynktury  opi- 
um i  aromatycznej,  której  po  15  kropel  zażywa  się  co  2  godziny. 

Choćby  kto  nie  palił,  winien  się  zaopatrzyć  w  cygara  i  tytuń,  któ- 
remi  się  bardzo  zjednywa  górali,  którzy  wó^  nie  pijają.  Nadto  trze- 
ba mieć  zapas  drobnych  pieniędzy. 

MlMilrania  w  TatrMh.  Niema  tu  hotelów  ani  domów  zajezd- 
nych, jak  w  górach  Szwajcaryi,  gdyż  dwie  karczmy  w  Zakopanóm 
/  w  Kuźnicach  mogą  służjrć  na  przypadkowy  nocleg,  trzeba  więc  ude- 


PODRÓŻ  w  TATRY  29 

kać  się  W  tym  względzie  o  pomoc  do  gospodarzy  w  Zakopanem,  tej 
gfównęj  kwalerze  dla  zwiedzających  Tatry,  a  niezawodnie  znajdzie  się 
jaki  kąisik,  gHyt  wiiaściciele  chętnie  'wynajmują  swe  domki  gościom, 
niieszc2ąc  i^ę  przez  ten  czas  w  jakiej  tylnej  izdebce,  zwł&szcza  że  od 
pewnego  csasu  górale  stawiają  obszerne  domy  gościnne.  Mieszkanie 
takie  BlsiaÓa,  się  z  jednej  czystej  izby  dla  dwdch  przedzielonych  sienią 
za  co  wraz  z  obsłc^  plad  się  od  6  do  10  i  15  gold.  miesięcznie.  Na 
tydzień  aa  izdebkę  pćici  się  1 Y2  do  2  gnid.  —  Izb  takich  do  najęcia 
jest  w  Zakopanem  przeszło  50,  a  na  Bystrdm  9,  oprócz  gościnnych 
pokojów  w  Jaszczurówce.  O  łóika,  stc^y,  stołki,  półki  na  ścianach, 
i  t.  p.,  bardzo  łatwo.  Na  pościel  dają  grube  prześcieradła  do  przy- 
krycia siana  i  kilka  poduszek;  trzeba  więc  wziąść  z  sobą  kołdry  lub 
koce  i  poduszki  zwykłe  lub  skórzane.  Drzewo  do  kuchni  można  brać 
od  gospodarza  lecz  przy  dłuższym  pobycie  lepiej  kupić  na  sążnie  lub 
fury.  Furka  drzewa  młodego  kosztuje  koło  80  centów,  sążeń  zaś 
w  szczapach  4  guld.  Dla  całej  rodziny  wystarcza  na  miesiąc  pół  sąż- 
nia. Obsługa  chętna  i  tania,  za  przynoszenie  np.  żętycy  (serwatka 
z  mleka  owczego),  z  szałasu  w  górach  płaci  się  dziewczynie  10  cent., 
i  to  przybiegnie  z  ciepłą  jeszcze. 

Żywność  musi  być  bardzo  prosta,  służy  jednak  dobrze  przy  cią- 
głym ruchu  i  cudownóm  powietrzu.  Dostanie  na  miejscu  chleba,  bu- 
łek, mięsa,  jaj,  masła,  sera  owczego,  grzybów,  mleka  i  wyborowych 
poziomek;  co  do  mięsa  trzeba  się  bardzo  pilnować,  by  go  dostać:  funt 
w<^owiny  u  rzeźnika  w  miejscu  około,  17  cent.,  baraniny  od  górali 
12  —  14  cent.  —  Bochenek  chleba  i  to  nie  dobrego  20  i  40  c,  men- 
del jaj  20  cent;  krąg  sera  guldena  lub  więcej.  Drobiu  bardzo  tu 
mało.  Kwarta  gęstej  żętycy  od  8  —  14  cent.,  lecz  nie  wszyscy  ją  pić 
mogą,  rzadkiej  4  —  5  cent.,  stosownie  do  umowy  z  bacą  (pt^zełożony 
pastuchów  w  górach).  Inne  wiktuały  jak  herbatę,  cukier,  kawę  i  t.  p. 
trzeba  brać  z  sobą,  albo  sprowadzać  z  Nowego-  Targu.  Wędliny  są 
niedobre  przy  wycieczkach  w  góry,  pobudzają  bowiem  bardzo  pra- 
gnienie, a  o  wodę  nie  zawsze  łatwo,  za  to  wino,  szczególniej  czerwone 
bardzo  potrzebne  dla  dolewania  do  bardzo  zimnej  wędy.  Udający  się 
w  góry  powinni  wódkę  wykluczyć  ze  swych  zapasów,  dla  uniknienia 
zawrotu  głowy.  W  czasie  wycieczek  w  góry,  opn5cz  herbaty,  doskona- 
ły jest  bulion  lub  jeszcze  lepiej  wywar  (ekstrakt)  Łiebieg'a. 

Sposób  awiodsania  gór.  Od  polskiej  strony  zwiedza  się  Tatry 
pieszo,  pomagając  sobie  gdzie  można  wózkiem,  od  strony  węgierskiej 
mieszkańcy  dostarczają  koni  osiodłanych  i  przywykłych  do  wycieczek 
górskich.  Chodzić  trzeba  powolnym  i  równym  krokiem,  nie  forsując 
się,  by  na  powrót  sił  starczyło;  odpoczywać  krótko  a  często.  Zaczynać 
trzeba  od  krótszych  wycieczek  i  stopniowo  siły  przyzwyczajać  do  co- 
raz dalszych  i  trudniejszych;  po  spotykanych  szt^asach  jak  najmniej 
pić  mlóka  i  żętycy,  chyba  z  powrotem,  napoje  te  bowiem  iO'Ł^^\&a»\'^ 
i  czynią  oóęźaijm.  Dobra  mapa  nie  wystarcza,  trzeba  \LOTU!^^ia!^  "^c^- 


30  PODRÓŻ  W  TATRY  —  Z  WARSZAWY  DO  PRAOI 

starać  się  o  dobrego  przewodnika.  Najlepsi  są:  Jędrzej  Wala  i  Maciej 
Sieczka  z  Zakopanego.  Grdy  ci  są  zajęci,  trzeba  prosić  ich  o  wskazanie 
innych,  nie  polegając  na  radach  innjch  os<5b.  Z  przewodnjJcami  ob- 
chodzić się  należy  grzecznie  i  taktownie,  pamiętając,  ie  lad  ten  nie 
nawyki  do  poddaństwa,  oraz  szanować  relig^ność  luda.  Dla  kilku 
osdb  silnych  i  zdrowych  wystarczy  jeden  przewodnik,  gdy  jest 
os<5b  więcej  trzeba  ich  kilko,  a  gdy  znajdują  się  w  towarzystwie  kobie- 
ty, każda  z  nich  powinna  mieć  po  jednym.  Przewodnikowi  płaci  się 
1  gold^  dziennie,  a  przy  trudniejszych  wycieczkach  1  Vt  do  3*  ^o  ^o* 
kładniejsze  wiadomoid  odsyłamy  dO  dzi^:  niastrowany  przewodnik 
do  Tatr,  Pienin  i  Szczawnic,  Walerego  Eliasza,  Krakdw  1870.  Dr. 
Eug.  Janota,  Przewodnik  na  Babią  g<5rę,  do  Tatr  i  JPienin  i  innych. 


Z  WARSZAWY  DO  PRAGI. 

289  wiorst  do  Oranicj;  od  Granicy  do  Prafii  65  mil  auttr.  Foc.  pośp.  w  Król: 
8,64;  6.48,  zwyps.  8,15;  6,12;  3,71  rabli.  w  Aostryi.  22,98;  17,21;  11,48  ffuld. 

Z  Warszawy  przez  Ząbko>vice,  Granicę,  Trzebinię,  Oświęcim, 
Oderberg. 

Freran  (jak  do  Wiednia)  bardzo  starego  miasta  nad  Beczwą,  ze 
starym  zamkiem,  niegdytf  siedzibą  Macieja  Korwina,  krdla,  gotyckim 
ratuszem,  punkt  zbiegu  dwdch  drdg  (dobra  Restauracya  na  dworcu, 
jest  nawet  i  kilka  łdżek  do  noclegu)  36  mil  od  PragL 

3m.Ołomttni6o(hotele:Goliath,Krone)  llOOOm.  silna  forte- 
ca, arcybiskupstwo,  więzienie  Łafayette'a  w  1794  r.  Uniwersytet  z  pię- 
kną biblioteką.  Katedra  gotycka,  bardzo  piękna  z  XIV  w.  z  gro- 
bem założyciela  kr^  Wacława  III,  tu  zamontowanego,  ratusz.  (Zbieg 
2-ch  dr<5g).  Tribitz  20  miL  Fardubioa  (3500  m.)  (Restauracya  na 
dworcu  i  nocleg)  piękne  miasteczko,  zamek  na  odosobnionej  skale. 
Często  figurowało  w  buletynach  wojny  Austro-Pruskiej  w  1866  roku. 
Zbieg  8-di  drdg. 

4Ys  miL  Kolin.  (Hotel  pocztowy  przy  dworcu)  6000  mieszk.  na 
odosobnionym  wzgdrzn,  pomnik  na  pamiątkę  zwycięstwa  Austryakdw 
nad  Prusakami  (Fryd.  U)  w  1757  r.  Zbieg  2-ch  drdg. 

•  2  mile.  Fo4Jebrad  (3000  m.)  2  mile  dalej  Osaskl-Bród,  między 
ktdremi  to  miastami  Hnssyci  zostali  pobici  w  1434  r.  Z  ostatniego  4 
mile  do  Pragi,  przy  wjei^e  do  ktdrej  widać  znaną  gdrę  Zjrski. 


P  R  A  o  A  31 


Praga. 

Hotele:  ^AngielskL  »Pokój  1,20  gald.  Obiad  1  gnid.  blizko 
dworca  Porricerstrasse;  Saski  (deSaxe)  przy  dworca  Hybemer- 
strasse; *Blaaer  Stern;  róg Kolowrat  i Hybemerstarasse;  Schwar- 
zes  BosB,  Kolowrat8txa88e;Goldner  Engel^Zeltnergasse;  Stadt 
Wien.  2.  rzędne:  Kaiser  von  Oesterreich,  Porricerstrasse- 
Erzherzog  Stephan,  Wenzelsplatz;  Platteis,  nene  Allee; 
DreiKarpfen  3-o  rzędny, bardzo  uczęszczany. 

Beatanraoje.  Opr<5cz  w  wymienionych  hotelach.  *C  a  f  ć  B  a  h  n- 
hof,  naprzeciwko  dworca;  na  wyspach:  Zofii  i  Strzeleckiej 
(Sophien  und  Schfttzeninsel)  przy  motcie  Franciszka,  pomiędzy  ulica- 
mi Ferdynanda  i  Chotka. —  Steinitz,  Kleinseite,  blizko  mostu,  nie- 
droga. 

Kawiarnia:  *CafćBahnhof  (ob.  wyż..);  *Cafć  Francais 
Koloyratstrasse;  Wien  (Spinka)  naprzeciwko;  S 1  o*w  a  n  s  k  a  K  a- 
yarna  na  Franzensqaai;  Kiesslich  dawniej  Łederer,  dom  na- 
rożny na  Kleiner  Bing;  T  e  m  p  e  1  („ma2^  giełda^S  kawiarnia  żydow- 
ska) Zeltnergasse.  Cafć  Bohemia  i  Cafć  Weiss,  na  Neust&dter 
BasteL— Neust&dter  Theatergarten  przyBossthor  (codzień 
koncert). 

Onkiemia:  Herrmann,  Wenzelsplatz;  K O p f,  Zeltnergasse, 

Winiarnie:  (przytćm  jedzenia).  *Bracia  Szwertasek.  Martins- 
gasse  6  (wcj^e  i  od  ulicy  Ferdynanda);  Menninger  Eisengasse; 
G.  MftUer  ulica  Ferdynanda;  Begnmer  Kolowratstrasse,  przy 
wszystkich  handle  del]kates<5w;  Pil  z  Wenzelsplatz  i  t.  d.  Najlepsze 
czeskie  wina  u  Pietrzyka,  Bethlehemsplatz. 

Bikło CMslde  u  Hofinanna,  przy  Blauen-Stem;  i  Czermaka 
Kleiner  Bing* 

Fowoij:  Dorożki  dwuosobowe  od  dworca  do  miasta  30  kr.;  kur- 
są w  mieście  od  25  do  60  kr.  stosownie  do  odległości.-^i^a  kwadrans 
80  knjc,  pdł  godimy  80  '  kraje,  godzina  60  kraje,  każda  na- 
stępna godana  50  kr.  Chcący  się  liczyć  za  czas  jazdy  powinien  na- 
^nód  to  wymdwió  sobie.  Fiakry  (2-u  konne)  od  dworca  do  miasta 
50  kr.;  kursą  w  mieśde:  50  kr.  do  1  guld.  stosownie  do  odległości;  80 
kr.,  na  p<$ł  godz.  40  kr.,  na  3  kwadr.  60  kr.;  każda  następna  godzina 
75krąjc. 

Bosnosioiela  pakunków,  na  dworcu,  oraz  przy  wyjściu  z  onego 
kobiety  z  koszami  na  plecach,  do  50  fnnt<5w  20  kr.-,  sa  każdA  uas^/^- 
pne  20  funttfw  o  4  kr«  wi^ej. 


82  PRAGA 

Onmibusy,  pomiędzy  dworcami  miejskim  i  zachodnim. 

Foosta.  Dyrekcya  na  Pomcestr.  przy  placu  Jdzefa,  zarazem  ko- 
mora i  ekspedjcya  karet  pocztowych. 

Stooyft  telegrafiozna,  w  gmachu  pocity. 

Teatry:  Niemiecki  na  Bynku  owocowym  (Obstmarkt)  przed- 
stawienia codzień;  Czeski  przy  ulicy  Ferdynanda  4  razy  w  tygo- 
dniu, i  Nenstftdter  Theatdr  przy  Bossthor. 

Miejsca  rozrywkL  Ka  wyspach  Zofii  i  Strseleckiej  codaeń  po 
południu  gra  wyborna  muzyka  wojskowa;  Ógr<5d  kanałowy  (Oa- 
nal'scher  Garten)  przy  bramie  Rossthor;  Baumgarten  przy  Bu- 
beutsch  (^/4  mili),  Koppmannsgarten,  za  kościołem  na  Seynie 
Teynkirche  Schary'8  Garten  Carsplatz. 

PiQlc!ae  widoki,  z  bramy  K  o  s  s  t  h  o  r,  przy  rannćm  oświetleniu, 
z  Hradczyna  wieczorem  i  z  pojpnika  Hasenburg  na  Eleinseite. 


177000  mieszk.,  z  ktdrych  100000  katolików  a  10000  iy- 
d<5w,  stolica  Czech,  leży  po  obu  stronach  Mołdawy,  otoczona  forty  6- 
kacyami,  dzieli  się  na  4  częśd;  z  nich  dwie  na  prawym  brzegu  Moł- 
dawy: Stare  rmeuto  (Altstadt)  i  ^owe  miasto  (Neustadt),  drugie  zaś 
dwie  na  lewym:  Ma^  przedmieście  (Kleinseite)  i  Hrculczyn.  Hradczyn 
jest  najdawniejszą  i  najmniej  zaludnioną,  Maie  przedmieście  zaś  naj- 
bogatszą w  pałace  częścią  miasta.  Cudne  położenie,  wspomnienia  hi- 
storyczne i  pamiątki  czynią  Pragę  jednćm  z  najciekawszych  miast  eu- 
ropejskich. Jest  ona  siedzibą  władz  królestwa  Czeskiego  i  arcybis- 
kupa primasa,  ma  50  kościołów,  22  kapl\ce,  1 7  klasztorów,  2  zbory 
protestanckie,  11  synagog,  189  wieź,  3  biblioteki  publiczne,  19  pry- 
watnych i  354  fabiyki  w  samom  mieście  i  na  przedmieściach. 

Nowe  miasto  sięgające  jeszcze  1324  r*  dńeH  się  na  n^tsze  i  toyź- 
8ze.  W  niższym  znajdują  się  głÓ¥rniejsze  hotele.  Zamek,  dawna  sie- 
dziba królów  udzielnych,  potom  własność  arcybiskupów,  obecnie  za- 
mieniony na  koszary.  ^—  Muzeum  narodowe  Czeskie  przy  pięknej  ulicy 
Kolowrata  (otwarte  bezpłatnie  we  wtorki  i  piątki  od  8  —  12,  w  inne 
zaś  otwierane  za  opłatą  35  kr.)  zawiera  piękne  zbiory  tworów  przy- 
rody, dziel  sztuki,  rękopismów  i  autografów.  BjrłÓ  teatrem  głównych 
wypadków  rewolueyi  1848  r. —  Targ  koński  (Bossmarkt)  albo  Wen- 
zelsplatz,  jeden  z  najobSMmicgszydi  plMeów  imejsiuch  w  Europie, 
ozdobiony  jest  figurami  o-go  Jana  Nepomucena  i  Ś-go  Wacława. 
Koiciół  N.  Maryi  łBawny  SrMnej  zbudowany  w  1347  r.,  był  kilka 
razy  w  części  zniszczony.  Wyższe  miasto  obejmiye  Krowi  targ  (Yieh- 
markt)  albo  Plac  Karola^  długi  na  570  a  szeroki  na  1 60  metrów, 
przy  którym  stoi  Ratusz  nowomiejski,  przebudowany  w  1806  r.,  dziś 
zamieniony  na  więzienie.  Z  dawnego  budynku  pozostała  tylko  wie- 
^" — Sigtital  ogólny  na  900  łóżek;  —  lns\;^tiA  glticKoniemychy  założony 


PRAGA  33 

w  roku  1787.' — Kościół  S-go  Szczepana  (jezuitdw),  wzniesiony  przez 
Karola  IX,  a  przebudowany  w  1612  r.  nie  przedstawia  nic  ciekawego. 
Szpital  obiąkan^ch  jeden  z  najlepszych  tego  rodzaju  zakład(5w  w  An- 
stryi  na  500  os^.  Kościół  Wniebowzięcia  N.  Maryi  ^anny  zbudo- 
wany w  1351  r.  w  stylu  gotyckim,  z  prawie  płaską  kopi^ą,  arcydzie- 
łem budownictwa..  Spotykamy  tu  jeszcze  Kościół  S-go  Apolinarego, 
EUsabeiherinnen,  szpital  założony  w  1719  r.  przez  hr.  Wallenstein, 
opactwo  Benedyktynów,  dom  Kary  prowincyjonalny  (prowinzial  Straf- 
haus)  na  1000  więźniów,  niegdyś  pałac  Wacława  IV. 

Wyssehrftd  przedmieście  na  wzgórzu  na  prawym  brzegu  Mołda- 
wy,  kiedyś  najpiękniejszą  d^iś  zaś  jest  najnędzniejszą  częścią  miasta. 
Na  przedmieściu  Karolinenthal  godne  są  uwagi:  Dom  Inwalidów  na 
2000  ludzi;  Kościdł  ŚŚ.  Cyrylla  i  Metodyjusza  i  wiadukt  drogi  żelaz- 
no długi  na  108  metr.  wsparty  na  87  arkadach  nierdwnój  wysokości 
i  szerokości. 

Stare  miasto.  Grosse  Ring  albo  wielki  r3rnek,  godi^y  uwagi  dla 
wspomnień  historycznych  z  nim  związanych,  jest  ozdobiony  statuą 
Matki  Bóskiój.  Theynkirche  na  p(5ł  zasłonięty  przez  Teynschule  i  in- 
ne domy  jest  kościołem  parafijalnym  starego  miasta;  założony  w  IX, 
przebudowany,  w  XV  wieku,'  ma  2  wieże.  Mieści  w  sobie  gr(5b  astro- 
noma Tychb-Brache,  prócz  tego  godne  w  nim  uwagi,  ambona,. balda- 
cbin  grobu  biskupa Lucyjanusa  kaplica  Matki  Boskiej  ze  statuą  SS.  Cy- 
rylla i  Metodyjusza.  Ratttsz  staromiejski  pochodzący  jeszcze  z  1338 
r.,  i  wkrótce  potem  bo  w  1399  odnowiony  po  spaleniu,  wieża  kwadra- 
towa z  1774  r.  dźwiga  sławny  zegar,  wykonany  w  1490  r.;  front  wscho- 
dni jest  ozdobiony  statuami  6-u  władców,  którzy  niubardziój  miłowali 
Pragę;  przed  tym  to  ^'atuszem  w  r.  1420  zebrali  się  Hussyd,  w  zamia- 
rze zniszczenia  kościołów  i  klasztorów  katolickich.—  Uniwersytet  czy- 
li Karolinum,  jeden  z  najdawniejszych  w  Europie,  bo  założony  w  1348 
r.  na  wzór  Paryskiego,  dzielił  się  naówczas  na  cztery  główne  narodo- 
wości: Czechów,  Polaków,  Bawarów  i  Sasów,  liczył  200  profesorów 
i  30000  studentów^  Kiedy  w  r.  1409,  Jan  Huss,  chciał  ograniczyć 
przywileje  cudzoziemców,  25000  studentów  opuśc9'o  Pragę,  przeno- 
sząc się  do  I^ipska,  Heidelberga  i  Kloakowa.  Dziś  liczba  studentów  do- 
cbodzi  do  2000.  Aula  uniwersytecka  ozdobiona  jest  portretami  kró- 
lów Czeskich,  rektorów  i  kanclerzów  uniwersytetu.  Teatr  niemiecki 
na  Obst  Markt  na  prost  ulicy  Pottera  na  2000  osób,  — i-  Teatr  czeski 
i  NowonUejski  przy  Końskiej  bramie  (Rosstht)r).  Klementynum,  dawne 
kólegijum  jezuickie,  przy  ulicy  Jezuickiej,  tworzy  czworobok  obejmu- 
jący 2  kościoły,  2  kaplice,  J  dziedzińców;  mieszczą  się  w  nim  różne 
zbiory,  obserwatoiryjum,  biblijoteka  uniwersytecka  mająca  20000  to- 
.  mów  i  3800  rękopismów;  pomiędzy  innemi  wspaniały  rękopism  psal- 
mów 4iussyckich.  Pomnik  Cesarza  A'aroZa  wzniesiony  w  1848  r.  na 
pamiątkę  500-ój  rocznicy  założenia  uniwersytetu,  ze  statuą  konną 
Edtwlft  ry*;  podstawa  ozdobiona  figurami  alQgOTy(%ii<^m '(md&\a:9na^ 


34  PRAGA  —  Z  PRAGI  DO  WIEDMA 

jącemi  teologiją,  filologij%,  prawoznawstwo  i  medycynę.  I^ntk  Ce- 
sarza Franciszka  J;  obelisk  gotycki  z  bronzo,  23  metry  wysoki,  ozdo^ 
biony  rdwnieź  figurami  alegorycznemi.  Prochownia  zwana  także  No- 
wą bramą  jest  dekawym  budynkiem  z  XV  wieku. — Żydowskie  przed- 
mieście (Judenstadt)  zbi<5r  brzydkich  i  brudnych  domów,  dzisiaj  w  po- 
łowie tylko  przez  żydów  zamieszkałe;  cmentarz,  synagoga  i  ratusz  tój 
części,  z  którego  można  objąć  wzrokiem  całą  tę  szczególną  część  mia- 
sta zasługują  na  zwiedzenie. 

Mołdawa  przerzyna  Pragę  od  południa  ku  północy.  Na  ni^  Most 
Karola  (Carls  br&cke  albo  KOnigsbrticke)  pochodzi  z  1171  r.,  prze- 
budowywany był  od  1358  do  1503  r.  Dwie  wysokie  wieże  wznoszą 
ślę  na  końcach  jego,  prócz  tego  most  ozdobiony  był  krzyżem  z  figu- 
rą Sprawiedliwości,  na  miejsce  którój  postawiono  w  Xyin  w.  statuę 
świętych,  między  któremi  Ś-go  Jana  Nepomucena, '  według  podania 
stąd  rzuconego  w  Mołdawę  na  rozkaz  Wadawa  IV.  Piesi  przecho- 
dzą prawą  stroną  mostu.  Wyspa  Strzelecka  przez  którą  przechodzi 
piękny  most  wiszący  Franciszka  I,  nazywała  się  kiedyś  Małą  Wene- 
cyją.  Cesarz  Ferdynand  I  darował  ją  cechowi  puszkarzy;  część  j^ 
pŃi^nocna  zamieniona  w  ogród  spacerowy  ozdobiony  figurą  Ś-go  Jana 
Nepomucena.  —  Wyspa  Zojii  połączona  małym  mostem  ze  Starem- 
miastem  bywa  miejscem  zebrań  wyborowego  towarzystwa. 

Na  Kleinseite  znajduje  się  ozdobny  kośdiS  Ś-go  Mikołaja,  niegdyś 
Jezuitów,  obszerny  pałac  stanów,  wiele  kościołów  i  kaplic,  dom  ko- 
mendantury wojskowój,  obszerne  pałace  książąt  Ftlrstenberg,  Win- 
dischgr&tz,  Łobkowicz  i  Hohan,  hrabiów  Nostitz,'^orzin  i  Thun, 
a  nadewszystko  hr.  Waldstein,  ze  ślicznym  parkiem  i  bogatemi  oran- 
żeryjami,  instytuf  ociemniałych,  zamek  letni  Cesarza  Ferdynanda  I, 
wielkie  koszary  artyleryi  i  t.  d. 

Na  Sradczynie  ogromny  zamek  królewski,  przy,  nim  kapituła  Te- 
rezyjanek,  skąd  najpiękniejszy  widok  na  Pragę  i  jej  okolice;  stary  ko- 
ściiŚ  Ś-go  Jerzego,  w  stylu  byzantyjskim;  wspaniały  kościół  katedral- 
ny gotycki  z  wieżą  105  metrów  wysoką,  -a  która  niegdyś  dochodziła 
169  metrów;  pałace  okazałe  arcybiskupa,  książąt  Schwarzenbergów 
i  cesarza  Ferdynanda,  piękna  galeryja  obrazów.  Belweder,  zamek, 
z  XVJJL  w.,  błędnie  wsk^ywany,  jako  obserwatoryjum  Tychona  Bra- 
che,  i  t.  d. 

Droga  U.    Z  PBAGI  DO  WIEDNIA. 

A)  przez  Bfno, 

54  mile  do  Bnu  w  8  lab  9,  do  Wiednia  w  9  — 12  godz.  Cena  do  Wiednia  18,83; 
14,18;  9,71  ffold. 

Przy  wyjet^dzie  z  Pragi  widać  wielkie  koszary  {>rzy  górze  Zyski. 
X^ga  wiedzie  przez  zysaą  krainę  na  miasta,  Bechotoitz,  Czeski,  Bród, 


z  PRAGI  DO  WIEDNIA  35 

JMjłhrad^  KoUn  przy  ktdróm  przesuwa  się  przez  Elbę,  dalćj  Fardu- 
bice.  19  niL  Chotzen^  zamek  z  parkiem,  przeb3rwa  się  tunel  200  metr. 
dingi. 

22  mile.  Boemisoh-Trubaa  (restśuracyja  na  dwom),  linija  się 
rozdwaja,  zostawiamy  na  lewo  drogę  na  Ołomuniec  do  Krakowa.  Da- 
Ićj;  24^5  mili  Cwitawa  3500  mieszk.  miasto  przemy^owe,  droga 
wchodzi  w  dolinę  Cwitawską. 

29 ^/^  mil.  Skalioe.  Na  prawo  ruiny  wyniosłego  zamku  Boskowi- 
czdw.  Dal^j  zamki  Baitz  i  Błońsko,  znaczne  huty,  własność  ks.  Salm. 
Dolina  się  zwęża,  pociąg  przebywa  kilka  tuneldw,  i  ąareszcie  docho- 
dzi do  Brna. 

34  mil.  Brno,  (Brfinn).  Hotele:  Wernera  naprost  dworca, 
Kaiser  von  Oesterreich,  Schwarzer-Adler,  Drei-Fur- 
sten,Neuhau8er:  (Bestauracyja  na  dworcu).  Dorożki  jednokon- 
ne z  dworca  do  miasta  26  kr.,  piens'sza  stolica  Morawii  (Ołomuniec 
droga)  50000  ndeszkańcdw  miasto  przemysłowe.  Fortyfikacyje  ustą- 
piły miejsca  pięknym  alejom  spacerowym,  na  około  ktdrych  powstały 
tnaezne  przedmieścia.  Tu  była  kwatera  głdwna  Napoleona  I,  przed 
bitwą  pod  Aiisterlic  Katedra  S-go  Piotra  na  Franceńsberg,  wzgó- 
rzu na  którćm  widami  obelisk  marmurowy  20  metr.  wysoki,  na  pamiąt- 
kę zawarcia  pokojii  w  r:  1815. —  Kościół  S-go  Jakóha  (z  XrV  w.)  — 
Kościói  Kąpuapiów,  z  grobem  barona  de  Trenck.  —  Paiac  biskupów] 
pałac  stanów,  Matusz  z  1511,  r.;  Muzeum  Franciszka  (Franzens  Mu- 
senm)  (otwarte  we  środy  i  soboty  od  11  —  1,  w  niedziele  od  '3  —  5) 
posiada  ł^dne  zbiory  starożytności  i  twordw  przyrody.  W  zachodniej 
stronie  miasta  na  wzgdrzu  w  ostatnich  czasach  zamienionym  w  miej- 
sce spacerowe,  sławny  Spielberg,  więzienie  stanu,  gdzie  umarł  baron 
de  l^reńck,  dowddca  Fandurdw,  i  gdzie  Silyio  Pelico  wraz  z  innemi 
patriotami  włoskiemi  przebyli  czas  od  1822  do  1830  r. 

iJnija  przechodzi  tu  po  wysokim  wijadukcie  nad  rzeką  Czarną  przy 
Bnmowicach. 

41  mila.  Baitz.  Na  prawo  wieża  64  metry  wysoka,  w  parku  księ- 
da  Liechtenstein;  na  lewo  rozpoczynają  się  Karpaty. 

43  mile.  Iiondenbtirff,  gdzie  się  droga  łączy  z  liniją  Warszaw- 
sko-Wiedeńską.  (Bestauracyja  na  dworcu).  Tu  można  znaleść  omni- 
bus (35  kr.  za  1 Y^  sO  do  Eisgrub,  wspaniałdj  posia^ośd  ks.  Liech- 
tenstein,  park  na  przestrzeni  kilku  mil  kwadratowych,  pośrdd  ktdrego 
znajduje  się  kilka  wiosek,  dwa  zamki,  jeziora  i  t.  p. 

'  50  miL  w  Gansendorf  zostawia  się  na  lewo  drogę  do  Presburga 
1  Pesztu.  Daldj  koldj  przechodzi  przez  Wagram,  pamiętne  krwawą 
bitwą  i  zwycięstwem  Napoleona  nad  Austryjakami  5  i  6  Lipca  1809  r. 

53  mile.  Florisdorf,  pod  ktdrdm  na  prawo  widać  gdrę  Leopolda- 
berg  z  zamkiem^  potśm  Kalenherg,  jest  to  pole  bitwy  ^Ki^BiilSl  i.*^v£Ł- 


3A  ^    Z  PRAGI  DO  WIEDlillA 

kami;  wieża  Ś-go  Szczepana  widnieje  pbśrdd  lesistych  wysp  l!)aiłajiL; 
to  tćż  zaraz  pociąg  po  przebycia  głdwnego  koryta  Dtmaju  a  nastę- 
pnie mniejszego,  niedaleko  od  starego  mostu  Taborbrftcke,  staje 
w  Dworca  kolei  p(5łnocnćj  w  Wiednia.  Kto  ma  zamiar  stanąć  na 
przedmieścia  Łeopoldstadt,  niech  najlepiej  weźmie  roznosickla  do 
przeniesienia  pakankdw;  lecz  dążąc  do  miasta  trzeba  wziąć  jedno  lub' 
dwukonną  dorożkę. 


f         5.)  przez  Kolin^  Pardubice^  Brno  t  jGfrussbach, 

54  mile.  Cena  jak  wji^j  (patrz  Dr.  11  A.) 
Do  miasta  Brno  (Bt^nn)  droga  zgodna  z  poprzednią. , 
Dalój  zad  20,5  mili  sf  4  ^4  godz.  2lk  7,38;  5,54;  3,65  gnUdenów,  przez: 
Stacyje  Strelttz,  Kanłz-Eibenichttz^  Kromau  z  wielkim  zamkiem 
i  parkiem  Ks.  Liechtenstein;  potćm  Grussbach,  skąd  wychodzi  odno- 
ga drogi  daZnaimu  (ob.  C). 

Eolćj  przebywa  rz.  Thayę  pod  miasteczkiem  Laa;  dal^  przez  Frai' 
tingsdorf,  Wolkersdorf,  Stadlau  przebywszy  Dunaj  po  nowym  moćcie 
żelaznym,  stajemy  w  Wiedniu  w  dworca  Schtadtbanhof  blizko 
dworca  południowego  przy  Belwederze. 


C)  przez  Kolin  i  Znatm, 

mU  48,  za  14;  12,23;  7,51  guldenów 

Do  Eolina  jak  wyżćj  (ob.  Dr.  11  A.)  przez  Kutna  Hór^  (Kutten- 
berg)  (12000m.)  miasto  gdmicze,  luegdyś  kopalnie  srebra  oposzczone 
od  wojny  30  letnia  z  powoda  zalania;  we^ug  niektórych  miejsce  urodź. 
Gutenberga.  Eilka  kośdołdw  między  ktdremi  bardzo  piękny  Ś-tĄ  Bar- 
bary, dotąd  niewykończony,  w  nowsz3rm  stylu  gotycldm,  piękne  stalle. 
Dalćj:  Cźasław  (Czaslau)  nad  Sazawą  w  prześlicznej  i  urodzajnej  ró- 
wninie 4000  mieszk.  Niegdyś  sławne  częstemi  sejmami  Hussycluemi, 
ze  starożjrtnym  kościołem,  w  ktdiym  był  niegdyś  grdb  Jana  Zyżki 
(fi 42 4)  zniszczony  w  r.  1623  za  wpływem  Jezuitów.,  Między  tern 
miastem  a  Chotusicami  wojska  Austryjackie  pobiły  Fryderyka  II  w  r. 
1742.  Dalćj  idą  stacyje:  OoUsch-Jenikau,  Sweda,  Niemiecki  Brody 
miasteczka  przemysłowe  nad  Sazawą  (4000m.).  Polna,  granica  Czech 
i  Moraw.  Igiawa  (Jglau)  starożytne  miasto  (17000m.)  znaczne  far 
bryki  tkackie  w  pluszu.  W  gotyc^^j  farze  dobry  obraz  Ś-go  Jakdba. 

Fotom  po  kilku  mniejszych  stacyjach:  v 

Znaim.  (hotele:  *Goldene  Ochs;  Drei^^Eronen)  (9000  m.)  nad  rz. 
Thają,  odgraniczającą  Morawy  od  Austryi,  pamiętne  zawarciem  tu  za- 
wieszenia broni  między  arcyksięciem  Karolem  i  Napoleonem  po  bi- 
/»ró  pad  WagruD,  Ma  trzy  przedmieścia,  piękny  Kości<9  Ś-go  Miko- 


'      z  FRAOI  BO  WIEDZA  87 

lija,  kilka  innych  kośdołdw  i  klasztorów,  ratusz,  zamek,  będący  me- 
gdyi  rezydencyją  bocznej  Hnii  domu  Czeskiego.  Odnoga  drogi  żela- 
mi wiedzie  s^d  w  godzinę  przez  kilka  stacyi  do  Grussbach  na  dro- 
dze X  Brna  do  Wiedjoia. 

Dalćj  po  kilku  stac^^ach  Stockerau,  wiodące  znaczny  handel  zbo- 
ton,  leży  w  obszernej  dolinie  Dunaju^  skąd  po  przebyciu  Dunaju  pod 
JetBersee^  pociąg  staje  w  dworcu  P<5łnocnym  w  Wiedniu. 

0 

t 

D.)  przez  Tabor  i  Gmund, 

46  mU,  "ir  9  g.  20  m.  lab  12  godz.  za  16,59;  12,46;  8,30  guld. 

Z  dworca  przy  bramie  Boesthor,  przez  ^Hostiwar,  Mmchomtz,  Be- 
nesckau^  WoUce^  do  Tahoru, 

Tabor  niegdyś  siedlisko  Hussytów  (5000  m.)  na  wyniosłości.  Ra- 
tusz przechowuje  st  ^ową  ^koszulę  Źyżki;  w  kościele  zaś  gotyckim  jest 
kamienny  pomnik  j^o.  Balkon  w  jednym  z  domdw  na  Bynku  zwie 
się  dotąd  „amboną  Zyżki'! 

Iiiuohnits  (3200  m.)  ładny  kościół  gotycki  Ś-go  Wita,  Sobiesław, 
Weselmy  Wittingau  (4500  m.)  miasta  Ks.  Szwarcenberga,  z  gotyckim 
kościołem  dziekańskim;  Ofdumec,  Suchenthal;  Gmilnd,  zbieg  z  koleją 
z  Lipska  do  Wiednia. 

Dalćj  przez  stacjje:  JPUrbach-Schrems,  Schwarzenau,  Oopfntz, 
Horn,  Eggenburg,  Absdar/  (skąd  odnoga  do  Krems);  Tulln,  nad  Du- 
najem, naprawo  wyniosłości  Wiedeńskiego  lasu,  Klosłerneuburg,  w  bar- 
dzo piękn^  okolicy  Wiednia;  skąd  przejechawszy  tuż  pod  stromą  gó- 
r%I«eopold3berg,  przybywamy  na  dworzec  Fraciszka  Józefa  w  Wiedniu. 


Droga  12.  Z  PRAGI  DO  DREZNA. 

26  i  pól  mil.  Droga  ileUziu  Csesko-Saska.  Czas  jazdy  6V4  lub  9  godzin  Cena 
s  Pngi.do  Bodenbach  7,25;  6,73;  3,83  guld.;  z  Bodenbach  do  Drezna  42,33,'25  sr.  gr. 
Siadać  najlepiój  z  prawój  strony. 

F»y  wyjeidzie  z  dworca  na  prawo  wspomniana  wyźdj  góry  Zyski, 
pociąg  posuwa  się  powoli  po  przeszło  1100  metrów  długim  wijaduk- 
de,  którego  budowa  kosztowała  3500000  guldenów,  utworzonym  z  87 
arkad,  przebywając  kilka  ramion  Mołdawy. 

Babantsoh,  pierwsza  stacjpja,  urządzona  tak  blizko  dla  poc.  spa- 
cerowych. Pociąg  wchodzi  ttf  w  wazką  skalistą  dolinę  Mołdawy,  we- 
dług biegu  któr^  linija  wygina  się  ciągle  aż  do  Kralup.  o  4  mile  od  Pra- 
gu  Qal^  idzie  wzdłuż  t^  rzeki  jeszcze  3  mile  przebywając  kilka  tune- 
lów aż  do  Berkowicz,  przy  któróm  dochodzi  do  Elby,  ^Ltóia  ttoOc^"^  ^- 
1^  pt%yjmi00  w  siebie  MołdAwę. 


38  Z  Z  PRAGI  DO  DREZNA  —  TEPLITZ 

2  mile.  Baudnitz  w  malowniczeni  położenia,  zamek"  k^.  Łobko- 
wicza,  biblijoteka  i  zbrojownia,  datój  o  2Vj  mil. 

Teresienstadt,  forteca  wzniesiona  za  Jdzefa  II,  pośród  rozległych 
bagien.  Z  dworca  wspaniały  widok  na  bazaltowe  skały  Srądtdcji  gór 
czeskich. 

3  mile.  Iiubosioz,  cuasto  fabryczne,  2000  m.  w  okolicy  Czech  na- 
zywanej złotą  albo  ogrodem  Czeskim^  dobre  wina. 

2  mile.  Aussig  (Usti)  (Hotele:  Erone,  *£ngli8cher-Hof,  *Bestaa- 
racyja  na  dworcu),  miasto  fabryczne  i  handlowe,  blizko  miny  zamku 
Schreckenstein,  Stąd  wychodzi  odnoga  drogi  do  Te^litz. 

3  mile  Bodenbaoh,  na  lewym  brzegu  Elby,  prawie  na  prost  Cie- 
szyna (Tetschen)  (ma  hotele  *Po8t-hotel,  Bestaurac3fja  na  dworcu). 
Siedziba  austryjackiego  i  saskiego  urzędu  celnego  i  rewizyja  paszpor- 
tów. Załatwianie  rewizyi  trwa  dość  długo.  Stąd  d  Mj  przez  Firtui  ve 
3  godziny  do  Drezna,  przez  piękne  okolice,  tak  zv>anej  Saskiej  Szwaj- 
caryi.  (patrz  dr.  63). 

Droga  13.  Z  PRAGI  DO  TEPLITZ  (CIEPLICE). 

16  i  pół  mil.  w  3  godz.  70  m.  za  6,12;  4,59f  8,06  guldenów. 

Droga  tak  jak  poprzednia  aż  do  Usti  (Anssig).  skąd  przez  staćyje: 
TurmitZj  wielkie  kopalnie  węgla,  Schonfeld^  Karhitz  bardzo  ożywione 
miasteczko  Mariaschein  do  Teplitz. 

Teplitz  (Cieplice) hotele:  Prince  de  Ligne,  Stadt  London, 
Poste,  *Hirsch  nie  drogi,  wszystkie  na Hauptsrasse;  ^Schwartes 
Ho s s  przy  Stadtbad;  Ednig  you  Preussen  i  Hdtel  Sch&ck 
na  Stephansplatz;  K r on prinTz  Rudolf,  Banhofstrasse;  Schiff 
Hermgasse; —  W  Schenau  zaA  *Neptun,  Haus  Oesterreich, 
Habsburg.  —  Kawę  pije  się  nie  w  hotelu  (45  kr.)  lecz  w  kawiar- 
niach (19  kr.).  —  5000  mieszk.  wraz  z  wioską  SchSnau  w  dolinie  rz: 
Bieli,  poiniędzy  dwoma  łańcuchami  gdr  Kruszcowych  i  Środkowych. 
Sławne  toody  mineralne  i  kąpiele  ciepłe^  alkaliczno-solankowe,  ktdre 
corocznie  zwiedza  około  5000  os<5b.  6ł<5wne  zakłady  kąpielowe:  Stadt- 
bad,  Eflrstenbad,  Gflirtlcrbad,  Hernhaustad,  i  na  przedmie- 
ściu .iS^cAó^u,  gdzie  głdwnie  mieszczą  się  cudzoziemcy,  Neubad,  Stei- 
bad,  Stephansbad,  S and bad; (kąpiel 55 kraje). Parki zamekCla- 
r  y,  gdzie  około  południa  z^omadzają  się  używający  kąpieli,  z  pomni- 
kiem Fryderyka  Wilhelma  Ul  na  wyniosłości  panującej  nad  miastem. 
Piękne  okolice,  wille  i  ruiny  zamku.  Na  zachód  Schlossberg  (45  m. 
drogi  pod  gdrę),  wspaniały  widok,  restauracyja  w  ruinach  zamku. 
'  O  2  milo  Kulm,  gdzie,  armija  francuska  pobita  zostt^a  przez  sprzymie- 
Tzonjrcb  30  Sierpnia  1813  r.  —  W  takiejże  odległości  Donnersberg 
Albo  MtT/eschauer  (pm!ńh\i&  z  Teplitz;  restaniajcyi^  vi  ytfjMx4\ciVa^ic.^, 


z  PRAOI  DO  KABLS6AD I  FRA^ZElf SBAD  89 

Droga  14.  Z  PRAGI  DO  KARLSBAD,  EGER  I FRANZENSBAD. . 

A),  do  Karolowych  warów  .(Carlsbad).  ' 

231/5  mili.  w  6  i  pół  lub  8I/4  godz.  za  6,96;  5,80;  3,48  groldenów. 

'  W^TJazd  z  dworca  Sandthor-Banhof.  Stacjje:  Weteslawin,  Libotz, 
na  lewo  Biaia  góra,  pamiętna  straszną  klęską  Czechdw  8  Listopada 
1620  r.,  Busin,  JSostimc,  Unhoscht,  Weyhylika,  skąd  idzie  przez  wiel- 
kie kopalnie  węgla  kamiennego  w  Kladme,  odnoga  kolei  do  Kralup. 
(p.  w.).  Dal^  idą  głdwniejsze  stac^jc  Bentsch,  Saaz,  starożytne  mia- 
sto (7500  m.),  starj  kościec,  wzniesiony  w  1383  r.;  Ratusz  z  1559  r. 
most  wiszący  przez  rz.  Eger  (Ohrzę)  potem  Priesen  (900  m.)  fabry- 
ki żelaza  i  wody  mineralne  (szczawy);  stąd  na  węchdd  odnoga  kolei 
do  Teplitz  (w  3  godz.  za  2,67;  2,02;  1,24  guld.)  i  dalćj  do  Komołau 
i  UstŁ  (Aussig).  Z  Priesen  przez  Kaden,  miasto  bardzo  starożytne, 
z  piękną  bramą  miejską  i  Ratuszem,  za  miastem  piękny  gotycki  ko4- 
ińói  Franciszkanów.  Dalćj  cudną  doliną  Ohrzy  (Eger)  przez  miaste- 
czko Klóstćrle  ze  znaczną  fabryką  porcelany;  Schlackenwerłh,  staroży- 
tna miastecko  z  zamkiem  i  pdrkiem  W.  Es.  Toskańskiego  do  Ka'rls- 
bado. 

Hotele:  *Z u m  goldenen  Scliild  i  Anger^s-hotel  oba  na 
Neue-Wiese,  na  pr.  brzegu  rz.  Tepel;  H6tel  de  Russie,  'Stadt 
Hai^noyer,  Paradies,  Hotel  National.  2  Rzędne:  Erzher- 
zogKarl  'Drei  Fasanen;  blizko  Sprudlu;  Schwan;  StadtA- 
then.  Ceny  stosownie  do  sezonu.  Frdcz  hoteli  bardzo  łatwo  znaleść 
umeblowane  pokoje,  najtaniej  przy  początku  i  końcu  pory  kuracyjnej . 

Kawiarnie.  Ca fć -Salon  (2  razy  tyg.  muzyka)  wiele  gazet;  E 1  e- 
phant,  Goldene  Krone. 

Beetsaraoyje:  *Salle  Saxe  (i  kawiarnia)  elegancko  urządzona 
i  bardzo  uczęszczana;  Oesterreichiscber-Hof  i  w  Hotelach. 

Csytelnia  w  Zakładzie  (Curhaus)  Ambonament  75  kr.  tygodnio- 
wo. Osobny  pokój  dla  kobiet. 

Omnibae  z  dworca  do  miasta  40  kr.  Dorożka  pdłtora  guldena. 

Os^  do  jasdy,  wraz  z  tryngeltem;  na  cały  dzień  2  i  pdł  guld.;  na 
pdł  dnia  p(5łtora  guld^  z  wdzkiem  4  albo  2  guld:. 

Karlsbad  (Earolowe  Wary)  3500  mieszk.  w  pdłnocno-zachod- 
ni€j  stronie  Czech,  nad  rz.  Tepel  (Ciepła,  dopływ  Ohry  v.  Eger).  Sła- 
wne kąpiele,  do  ktdrych  corocznie  zdąża  do  8000  osdb.  Wody  gorące 
alkaliczne  gorzkie.  Najgłdwiiiąjsze  z  8  źrddeł  Sprudel  jest  najcieka- 
wszym ze  wszystkich  źrddeł  europejskich  obfitością  i  temperaturą 
(73<>,15)  w  grodku  miasta  tryska  do  wysokości  półtora  metca.*^  ^\j^iO^* 
d  ma  oMo  1  metra  średaicy.    Sezon  od  15  Ma3a  do  \  ¥ai^<&rDSBJk. 


7  40  EAIiŁSBlI),  TIRSOHinTZ,  SaSB^  FBA5ZEKSBAD. 

Godne  są  uwagi  w  Karlsbadzie.  Koś  cidł  Ś.  Magdaleny  %  1732  r., 
Ś-go  Andrzeja  z  1500  r.  Kaplica  Matki  Boskiej.  Batusz 
z  zeszłego  wieku,  przy  ktdrym  pomnikKarola  lY.  Ulubioną  przechadz- 
ką pacjTJentów  jest  tak  zwana  czterogodzinna  przechadzka  (Yler-Uhr- 
promenade)  zaczynająca  się>odAlte  Wiesepo  brzegu  rzeczki  Cie- 
płej, aż  do  Dworca  Poczty  (Posthof). 

"Wycdeozld.  po  lewym  brzegu  Cieplej:  doFarkuStrzelee'kie- 
go  (Sch^enpark)  (20  minut);  —  doJssgersaal  (20  m.);  na  Hir- 
schensprung  (25  m.);  —  do  Findlater  Tempel  (30  —  45  m.); 
^—  do  Ereundscbaftsaal;  —  do  Ab  erg  (1  g.  30  m.  Fo  prawjnn 
zaś  brzegu:  do  Bergwirthshaus  (45min)nagdry  Trzech  Krzy- 
/źdw  (Drei-Kreuzberg)  i  Kónig  Otto's  H5he  (45  m.  i  1  god.) 
ż  ktdrych  bardzo  piękny  widok  oraz  bardzo  wiele  innych. 

Dwa  razy  dziennie  dyliźansy  i  omnibusy  do  Marienbadu,  kurs 
w  5  i  p(2  godzin. 

B),   Z  Karlsbadu  do  Tirschnitz. 

6  mil,  w  1  g:.  18  m.'sa  1,83;  1,63;  0,92  guld.  # 

Przez  malowniczą  okolicę  mijając  stacyje:  Ellhogen-Neusatleli  Fal- 
kenau  nad  Ohrą,  Kónigaberg  Mariakulm  do  Tirschnitz,  skąd  dwie  ga- 
łęzie kolei  prowadzą  jedna  na  zachdd  do  Franzensbad,  dru^a  na  pdłu- 
dnio-zachdd  do  I^er  (Cheb). 

O)  Z  Tirschnitz   do  Cheb  u  (Eger).      ' 

^5  mili,  w  11  minut  za  24, 20,12  krajcarów. 

Sger.  po  czesku  Cheb  albo  Ohrą  (hotele:  WelzeTs  hotel  przy 
dworcu;  Zwei-Erzherzoge;  Sonne)  12000  m.  nad  Ohrą  u  Btóp 
pasma  gdrJodłowych  (Fichtelgebirge)  pamiętny  śmiercią  Wallen- 
steina  zamordowanego  tu  25  Lutego  1634.  Bniny  Cesarskiego  Zam- 
ku (Burg)  na  skale  w  p<5łn.  ws.  stronie  miasta,  z  wieżą  Schwarze 
Thurm,  kwadratową  zbudowaną  z  ogromnych  łoindw  lawy;  dwu- 
piętrową kaplicą  (doppelte  Capelle)  pięknym  pomnikiem  XTT  lub 
XIII  w.  w  stylu  romańskim  i  gotyckim.  Batusz  tutejszy  posiada 
miecz  i  portret  WaUensteina,  obraz  przedstawiający  jego  morderstwo 
i  w.  innych.  D  o  m  w  ktdrym  zabito  Walensteina.  K  o  ś  c  i  <$  ł  Ś-go 
Mikołaja  z  Xn  w.    ' 

« 

D).  Z  Tirschnitz  do  Franzensbad. 

pół  mili  w  8  min.  30,  25, 12  krajcarów. 

(Hotelele:  Kaiser  von   Oesterreich;  •Post;  MiUier'8  Hotel,  przy 
dworca).    Kąpiele  jmineralne,  ze  źródłem  JSgerórunnen,  któr^o  woda 


t  FHAOtBOMARIElStBAD.  41 

słono-ielazista  ożywa  się  zardwno  do  kąpieli  jak  i  do  picia;  praytćm 
kąpiele  szlamowe  i  gazowe.  Nad  źrdiUem  Fran^eiisq^aelle  świątynia, 
z  ktcSrój  długa  kolumnada  prowadzi  do  głównego  zakładu  (Cursaal). 
W  parku  statua  założyciela  zakładu  Cesarza  Franciszka  I.,  wzniesio- 
na przez  hr.  M&nch-Bellinghausen,  podług  modelu  Schwanthalera 
z  bronzu  odlana. 

lE^T  i  Franzensbad  połączone  są  rdwnież  koleją  żelazną,  która  od- 
l^ło^  »/io  mili  między  temi  miastami  przebywa  w  21  minut  za  40, 
30  lub  20  krajcarów. 


Droga  15    Z  PRAGI  DO  MARIENBAD. 

24  i  pół  miU  w  6  lub  6  i  pół  goAu  za  8,82;  6,62  i  4,41  krajcarów. 

Droga  idzie  ku  zachodo-połndniowi  przechodzi  przez  dolinę  rzeki 
^eraun  po  moście  kratow3rm  156  metrów  długim. 

Przesuwa  się  około  zamku  Karlstein  z  XIV  w.,  stojącego  na  stro- 
mej skale,  jedn^  z  naj^naczniejszych  fortec  czeskich  z  czasów  feodal- 
nych,  z  wieżą  40  metrów  wysoką;  starożytny  kościół  z  freskami,  w  nim 
wykuta  w  murze  bogata  kaplica  Ś-tój  Katarzyny,  ze  starożytnemi  ma- 
lowidłami. 

5  mil  ^eraan  4000  m.  stare  miasteczko,  po  za  którćm  droga  prze- 
chodzi  w  dolinę,  rz  Łitawki. 

Dal^  7  %  mil.  Horowitz  miejsce  urodzenia  Jerzego  Podjebrada 
z  zamkiem  i  fabrykami,  linija  przerzyna  bardzo  lesistą  okolicę.  1 1  % 
mil.  BokiOBAn.  3500  mieszk.,  w  okolicach  kopalnie  żelaza  i  węgla. 
13  mil  Ckrasi^  skąd  wychp4zi  odnoga  do  wielkich  węglołomów  w  Ba- 
jdnih. 

141/2  mil  Filsen  (•Władek.;  Kaiser  von  Oestereich;  Goldener  Adler), 
14700  mieszk.  przy  zbiegu  rzek  Mieś  i  Radguzy.  Eości<3  S-go  Bartło- 
mieja. Ratusz  gotycki,  dom  zakonu  krzyżackiego^  dom  Walensteina. 
Znaczny  handel,  fabryki  sukna,  wielkie  piece,  bardzo  uczęszczane  jar- 
marki 

Datój  Va  niifi  Tuschkau^  Mies-Kladran  (kopalnie  srebra)  Flau 
i  Martenhad, 

Marlenbad.  (hotele  'Klinger;  *Neptun;  Stadt  Hamburg; 
Stadt  Warpchau;  Englischer  Hof;  Stadt  Weimar;  ostatn 
tuż  przy  poczcie,  Belleyue  wielka  sala  do  picia  kawy.)  kąpiele  minę; 
ralne,  słynne  od  pewnego  czasu  i  nawiedzane  corocznie  przez  chorych 
w  liczbie  około  5000.  Wody  zimne  alkaliczno  gorzkie  bardzo  różne- 
'  go  składu.  Piękną  łąkę  zamienioną  w  ogród  angielski  ota^zai  i^X'łq^'iXq 
100  hoteli  i  domów  umeblowanych,  piękny  kościół, dom  louiio^']  \X«^< 


42  Z  EGER  DO  WIBDIIU -^  Z  PRAGI  DO  T^ROOŁAWIA 

Okolice  Marienbiidu  tworzą  naturalny  park  poprzerzynańy  wielo- 
ma łezkami,  ścieżki  te  wijąc  się  nawet  po  wzgórzach  poroałych  jo- 
dhuni,  ułatwiają  napawanie  się  pięknemi  widoks^i  z  ich  wierachołkdw. 

Wycieczki:  do  Friedrich- Wilchelms-Ruhe  (20min):w8pa- 
niałe  widoki:^ — do  BichardshOhe  (20  m);  —  do  zamka  KÓnigs- 
wart,  księcia  Mettemicha  posiadającego  ciekawe  zbiory  i  w  i. 

Droga  16.   Z  EGER  DO  WIEDNIA. 

60  mil.  Droga  żelazna  Franciszka  Józefa,  w  12  i  pół  16  i  pół  godz.  za2i;56; 
16,17;  10,78  guldenów. 

♦Pierwsza  stacjja  UnterSandan;  potem  Kenigswart.  miasteczko 
handlowe,  zamek  ks.  Metternicha,  zostający  w  posiadania  tćj  rodziny 
od  1618  r. — bogate  zbiory  starożytności,  portretów  znakomitych  osdb, 
numizmatów  i  minerałów.  Dalój  Marienbad,  PiUen  (ob  Dr.  15  z  Pra- 
gi do  Marienbad,  w  kier.  odwr.).  Dalej  Nepomuk^  miejsce  urodzenia 
Ś-go  Jana  Nepomucena  (1320).  Na  miejscu  domu  rodziców  j^o,  zbu- 
dowano kościec  Ś-go  Jakóbą,  w  którym  stoi  srebrna  "statua  świętego. 
Dalćj  Horazdiowiłze^  Bacice-Flsek]  o,  godzinę  drogi  od  tój  stacyi  leży 
Fisek,  (8000  m.)  ze  starożytnym  zamkiem  otoczońj^m  korytem  Wot- 
tawy,  park  myśliwski  księcia  Lobkowitza.  Protimn,  Wodman,  od  któ-  - 
rego  o  5.  g.  drogi  leży  Susimec  nad  rz.  Blanicśą,  miejsce  \irodzenia  ■ 
Jana  Hussa  (1369).  NetcUtz  i 

,  Bndweiss  (Czeskie  Budegowice)  (hot:  *Glocke;  Sonne)  ładne 
miasto  nad  Motławą  (15000  m.).  Kościec  katedralny,  Ratusz  w  rynku 
z  ogrodem.  Niedaleko  gotycki  wspaniały  zamek  Frauenburg  ks. 
Szwarcenberga.  —  O  kilka  stacyji  dalej  Gmfind,  skąd  do  Wiedn  ia  (ob 
dr.  11.  D.). 


Droga  17.    Z  PRAGI  DO  WROCŁAWIA. 

29  i  pół  mil. do  Lieb.iu  na  prr.  vr  Szlązku  w  7  lub  8  i  pół  g.  za  10^2;  7,98;  6,31  g. 

4  mile  z  Liebau  do  Altwasser  w  13/^  godz.  za  1  tal.  7  sgr.;  27  i  pół  sgr.  18  Bgr. 
koleją  gór-szlązkich. 

9,3  mil  z  Altwasser  do  Wrocławia  w  13/4  —  2  godz.  za  1  tal.  23  sr.  gr.  1  tal.  7 
i  pół  sr.  gr.;  26  1  pół  sr.  gr. 

I 

Z  J*ragi  do  Pardubic  (ob.  dr.  11  A).  W  krotce  po  wyjeździe  z  Par-  . 
dubic;  pociąg  przesuwa  się,  po  mośdo  na  176  metrów  długim,  przez 
Elbę,  spławną  tu  tylko  dla  tratew;  dalej  po  jednostajnej  mało  upra- 
wnej płaszczyźnie  do  KSniggratz  (Goldnes  Lam  Ross)  (4000  mieszk.)  s 
miasto  przemysłowe  i  twierdza,  na  226  metr.  wzniesiona  po  nad  Elbę. 
Okolica  pomiędzy  tem  miastem  i  o  2  mile  dalej  leżący  Josepbstad  pa- 
mJęłnAJest  w  dziejach  wojny  Austro.Pruskiej  1866  r.  Tutaj  to  austry- 
aejr  (Sadowa)  straciU  większą  część  swej  armii  a  cal^  k&waleryj^. 


I 


z  WIEDNIA  DO  PE  SZTU  43 

JoBephstadt  twierdza  nad  brzegiem  Elby  (Wessely^s  Hdt&l)  o  kwa- 
drans 6x0^  od  dworca  odległa. 

Dal^  po  drodze  do  Łibawy  pociąg  przebiega  okolicę  pamiętną  utar- 
czkami, kt45re  poprzedziły  Sadowe,  wzdłuż  niej  bowiem  leżą:  Czeskie 
Skalicćf  Nachodj  Kostelec,  Trautenau^  KSnigshain,  tuż  zaraz  granica 
i  Libau  w  Szlązkn  pruskim  (dalej  ob.  dr.  55). 


Droga  18.   Z  WIEDNIA  DO  PESZTU. 


A).  Koleją, 

37  mil.  w  6S/4  g.  lob  9  g.  sa  10,98;  8,24;  5,49  guldenów. 

4  mile  do  Oansehdorf  (ob,  dr.  11  A.  bdwr.).  Zostawiając  na  lewo 
linię  pdłnocną,  zwracamy  się  na  Pd.  Z:;  pociąg  przebywa  rz.  Marosz. 
2^/3  m.  dal^  Marchegg,  —  Tunel  na  600  metr.  długi  pod  ostatniemi 
wźgbrzami  Ea^at. 

2Ys  m.  Presbnrg  (Pozony)  (hotele;  GrrOmer-Baum  z  kawiarnią, 
Schwan,  Bother  Ochs,  Croldene  Bossę)  42000  mieszk.,  niegdyś  stolica 
Węgier,  u  stdp  góry  zamkowej  (Schlosberg),  z  minami  kr<51ewskiego 
zamku  spalonego  w  Isll  r.  Katedra  kości<3  koronacyjny  króldw 
Węgierskich.  Batusz  z  XIV  w.Łandhaus,  dawna  sala  sejmowa.  Pa- 
miętny pokojem  zawartym  w  r.  1805  pomiędzy  Austryją  i  Francyą 
po  bitwie  pod  Austerlic.  —  Przechadzka  po  wyspie  Au,  porosłej 
lasem. 

Wyjeżdi^ąc  z  Presburga.  pozosta^yiamy  na  lewo  drogę  (6^9  ii^O  do 
Tyraąm.  5500  m.  katedra  z  Xiy  w.;  znaczny  handel  winem  węgier- 
sldem.  2  mile  dalej  po  tej  bocznej  odnodze  Szered,  znaczne  miasto  nad 
Waagą;  skąd  o  kilka  ndl  na  pdłnoc  leży  Poestzny  (4000  m:)  bardzo 
uczęszczane  kąpiele  i  wódy  mineralne  gorące. 

Po  drodze  od  Presburga  do  Pesztu,  posuwamy  się  okolicą  obfitu- 
jącą w  wino;  mijamy  Landschitz',  zamek  rodziny  Esterhazych,  z  pię- 
luiym  widokiem  na  Karpaty;  dalej  Tomocz  (sławne  winnice)  pod  ktd- 
rym  pociąg  przesuwa  się  przez  rzekę  Waag,  na  lewo  wielkie  winnice 
yeuira;  —  Mijamy  dalej  Tot'Megyer,  wieś  z  zamkiem'  hr.  Karolyi. 

12  mil,  za  Presburgism,  ITeuolioetel  6000  m.  nad  rz.  Neutra. 
Er^  przebywany  jest  dosyć  jednostajny,  ale  żyzny,  okolica  staje  się 
więcej,  malowniczą  za  zbliżeniem  się  do  Gran-Nana  przedmieścia 
Orano,  po  węg.  Esztergom,  12000  m.  przy  ujściu  Granu  do  Dunaju, 
siedziba  arcybiskupa,  jedno  z  najdawniejszych  miast  w  Węgrzech,  po- 
łączone, mostem  lyiyrowjm  z  Parkanami*  Katedra  U0N70i^tQ&  'łSsa^^- 
ię  25  metr.  średnicy  mającą. 


44  PfiSKT 


V7'aitBen  po  węg.  Yacz.  11300  m.,  stolica  dyecęzyi,  katedra 
w  stylu  roma/iskim  z  kopułą;  w  pałacu  biskupim  zbiór  starożytności 
rzyniBkich  i  średniowiecznych.  37  mil  Peszt. 


Peszt. 

■ 

Hotele:  *GTand-Hdtel  Hungaria  300  pokojów;  ^Gnigin 
von  England  oba  z  wielkiemi  kawiarniami,  wiele  gazet.  *Hdtel  de 
r Europę  uczęszczane  przez  arystokracyę  węgierską  (wysokie  ceny). 
*Erzherzog  Stephan,  'Hotel  Nationa^  'ndtel  Frohner.; 
Stadt  London;  *J&gerhorn;  Tiger;  Falatin;  2  rzędne  KOnig 
von  Ungąrn, 'Weisses  Schiff;^Gpldner  Adler;  Stadt  Paris. 
W  Oien  (Badzie);  Szechenyi  Hdtel  i  Stadt  Debreczin. 

Bettauraeyą,  w  hotekeli  a  nadto:  *Casino  Narodowe,  Mar- 
schtda,  najlepsze  wino  węg:,  francus.  knchnia,  Hatwaner  *Ga88e;  M  i- 
halek,  Serwiten  Platz,  obie  z  handlem  delikatesów.  —  W  Budzie: 
Frohners,  Prom&ntQxer  Bierhalle. 

I 

Kawiarnie:  Priyorszky,  I>onauqaai;  Steingassner,  tamże 
Karl  Josephsplatz;  Kaffe-Qnelle,  Bodgasse  i  w.  i. 

Doro&ld  pomiędzy  wałami  za  cały  dzień  od  7  r.  do  10  w.  6  guld:, 
za  Ya  dnia  do  2  po  poł:,  lub  od  2  — 10  w.  3  guld.  30  kr.; 'Za  godzinę: 
jednokonne  80  kr.,  dw9ko*nne  1  guld.,  za  każdy  następny  kwadrans  20 
lub  25  kr:,  za  Ys  godz.  40  lub  70  kr.;  za  kwadrans  (jednok.)  25  kraje., 
lecz  nie  chcą  jeździć  za  tę  cenę. 

Omnibusy  (z  hotelu:  EOnig  Ton  Ungarn)  do  dworca  16  kr:,  z  rse- 
czami  30  kr.  na  dworzec  w  Budzie  20  kr.,  do  ^aiserbad  12  kr.,  do 
Stadtwald  10  kn. 

Kolej  konna  przez  główniejsze  uHoe,  Waitzner,  —  Land  —  Ko- 
repescher  —  U115er  Strasse  do  dworców  Lndowiceum,  Ogrodu  miej- 
skiego co  5  minut. 

Statki  Parowe  Odjazd  co  godzina  od  6  r.  do  8  w.  od  Hotelu  Kró- 
lowej angielskiej  do  Budy,  Kaiserbad  i  Alt.  Ofen,  cały  kurs  12  kr. 

Feiizt  200,000  mieszk..  Stolica  Węgier,  ręzydencya  sejmu;  miasto 
bardzo  handlowe;  najpiękniejsze  składy  i  sklepy  naWaitznergassei 
mogą  one  wsp(9:Eawodniczyć  z  Wiedeńskiemi;  gmachy  stojące  na  bulwa- 
rach, prawie  wszystkie  przebudowane  po  bombardowaniu  w  1849  r. 
bardzo  piękne.  Kościół parąficdtty  (1726)  przerobiony  z  dawnego  me- 
czetu, kilka  grobów.  ■  Kościół  ^eda  z  frontonem  z  czerwonego  mar- 
aariL  —  Synagoga  w  stylu  maurytańskim.  Wielkie  koszary  w  b.  I^a- 


PESZT  45 

łacn  Inwalidów  i  w  tak  zwanym  Neageb&nde  na  Łeopoldstadt. 
Ladowicenm  szpital  wojskowy  —  Uniwersytet  liczący  do  lOOO  stu- 
dentów. —  Muzeum  narodo  we  (otwarte  w  poniedziałki  od  9  do  1, 
bezpłatnie,  w  inne  zaś  dnie  za  opłatą  50  kr.)  załoźene  w  1803  r.  skła- 
da się  ze  starożytności  rzymskich,  bronie  pamiątkowej.  (Stefana,  Ga- 
bryela Batari,  ]^o^a  "Wielkiego,  Jana  Hunijada),  rdźnych  rzadkich 
przedmiotów,  rzeźb  nowoczesnych;  gJEileryi obrazów  (otwartej  we 
wtorki  i  soboty  od  9  —  1,  w  inne  dnie  za  opłatą  50  kr.)  mającej  oko- 
ło 200  płócien  włoskich  i  niemieckich,  pomiędzy  któremi  wiele  ładnych, 
lecs  nie  ma  arcydzi^;  historyi  naturalnój  (czwartki  od  9  • —  1); 
medali  i  numizmatów  w  liczbie  12000  szt:,  biblijoteki,  złożo* 
nej  z  12000  tomów  i  2000  rękopismów. 

Teatry:  Narodowy,  przedstawienia  w  języku  węgierskim,  głów- 
nie opery;  Bozniaitości  po  niemiecku  komedyje.  Arena  (letni) 
na  Theresienstadt  (tylko  w  niedzielę).  Teatr  letni  w  Budzie  w  H  o  rr 
wathgarten,  najwięcej  uczęszczany. 

Zi^baw7  i  prgeehadłkir  Wyspa  na  Dunaju  ,yMargarethen-Ifisel" 
powyżej  miasta,  własność  Arcyksięcia  Józefa  z  parkiem  i  kąpielami 
siarczanem].  Bestauracya  (Statkiem  parowym  od  kościoła  farnego 
30  kr.).  —  Stadtwaldcheny  na  północ  miasta,  podczas  oblężenia  w  1849 
służył  za  schronienie  prawie  całemu  miastu,  przechadzka  bardzo  od- 
wiedzana Ogród  Orczy,  na  końcu  Ullóer-Strasse  (do  obu  chodzą 
omnibusy  zwyczajne  i  kolejowe  po  10/  kr.);  i  nareszcie  Sktnbruch,  sta- 
cya  drogi  żelaznej  z  wielkim  browarem. 

Peszt  połączony  jest  z  przedmieściem  śwojem  Budą  (Ofen)  wspa- 
niałym mostem  więżącym  (opłatą  1 Y^  kraje:)  400  metr.  długim,  zawie- 
szonym na  dwóch  pięknych  przyczółkach  kamiennych.  Jest  to  jedno 
z  największych  dzieł  tego  rodzaju^  Droga  do  jazdy  8  metr.  a  chodni- 
ki dla  pieszych  po  2  m.  szerokie.  Most  ten  prowadzi  do  tunelu  wyku- 
tego w  górze  zaonkow^j  i  wiodącego  do  ogrodu  Horwatha. 

Buda  (niem:  Qfen)  55000  mieszk.,  prawie  wyłącznie  niemców,  sie- 
dlisko władz  adininistrac^nych.  Kościół  famy  (XIU  w.),  forteca  od- 
budowana po  zniszczeniu  J€J  przez  Węgrów  w  1849  r.  Pomnik  Hen- 
tzi  na  placu  tegoż  nazwiidu^  22  metry  wysoki,  wzniesiony  ku  pamięci 
wojowników  Austry{ackich  poległych  w  czasie  oblężenia  cytadeli  przez 
Węgrów.  Zamekkrólewski  zniszczony  w  czasie  bombardowania 
w  1849  r.  następnie  odbudowany.  Z  góry  Bloetcshęrg  (242  m.)  piękny 
widok  na  oba  miasta  i  dolinę  Dunaju;  u  stóp  jej  tryskają  z  pomiędzy 
skał  wapiennych,  trzy  iródła  siarćzane  gorące  (38 o),  używane  do  ką- 
pieli w  zajtładzie  B r u ck b a d.  Prócz  tego  podobne  kąpiele  Baitzeii- 
bad,  Kąpiele  Cesarskie  (Czśszar-FOrdO)  założone  przez  Tur- 
ków, Warsztaty  Żeglugi  parowej  na  Alt-Oien,  zwiedzalć  m^ickSii i^ 


46  Z  WIEDNIA  DO  PESZTU 

B).   Dunajem, 

Statek  parowy  odpływa  codziennie  o  6^3  rano  od  EajsermtUile, 
na  głdwnem  korycie  Dunaju,  do  ktdrego  podwożą  małe  parowce  wy- 
chodzące z  gmachu  żeglug  parowej  przy  Franzensbrflke  na  kanale 
Dunaju,  odchodzące  o  6^2  rano.  Droga  do  Pesztu  trwa  12  —  13  go- 
dzin, z  powrotem  za^  do  Pesztu  8V«  godzin.  —  Bestauracya  Ha  po- 
kładzie.    Cena  zs£  8,50  lub  8,60  guldenów. 

W  p(5ł  godziny  po  wyjeździe  z  Wiednia  mijamy  wyspę  Lobau,  naj- 
większą z  lesistych  wysp,  zakrywających  przez  długi  czas  lewy  bns^ 
Dunaju,  pamiętna  pobytem  Napoleona  i  czę^  jego  armii  przed  bitwą 
pod  Wagram.  —  Na  prawo,  Petronel  zamek  hr.  Traun.  —  Daląj  na 
prawo,  DetUsch  AUenburg\  z  zamkiem  i  kąpielami  siarczannemi.  Na 
wzgdrzu  ładny  gotycki  kościdł  S-go  ^ana., —  Po  dwdch  godzinach 
drogi  spostrzegamy  rdwnież  na  prawym  brzegu  H^inbnrg,  4000  m., 
cesarską  fabrykę  tytuniu,  zatrudniającą  X000  robotników.  Dalej  Fres- 
hurg  (ob.  wyżej).  Krajobraz  dotąd  zajmujący  od  Presburga  staje  się 
jednostajnym;  rzeka,  o  płaskich  brz^ach  dzieli  się  na  liczne  korjrtą, 
poprzerzynane  wydłużonemi  wyspami  jak  Grosse  i  Eleine  Schfltt,  pier. 
wszą  12,  drugą  7  mil  ^ugą. 

• 

Dalej  jeszcze  na  prawym  brzegu  Q6ny5,  skąd  mały  paroch<$d  prze- 
wozi podróżnych  do  Baab.  (po  węgiersku  Gy6r)  (hot:  Łamm)  17000' 
m.  w  wielkiej  w  czę^  bagnistej  dolinie  przy  ujściu  Baaby  do  Dunaju. 
Kolej  żelazna  do  Wiednia  i  Neu  SzOny. 

Na  pr.  Acc  w  pewnej  odległości  od  rzeki  i  opactwo  Benedyktynów 
Si,  Martinaberg, 

O  godzinę  drogi  dalej  Komomo  (hot:  Goldenes  Fasst)  17000  m* 
silna  twierdza  przy  ujściu  Waagu  do  Dunaju,  założona  przez» Macieja 
Korwina,  w  r.  zaś  1805  wznowiona.  Komomo  grało  ważną  rolę  w  po- 
wstaniu 1848  i  9;  w  półgodziny  potem  spostrzegamy:  NemMy  z  wiel- 
kiemi  winnicami,  a  za  l^a  godziny  Gran  (ob-  A) — Rzeka  płynie  da- 
lej pomiędzy  wzgórzami  natury  porfirowej  i  wapiennej.  Na  lewo  i\j- 
śde  rz.  Eypel,  na  prawo  zaś  ruiny  zamku  Wissegrad,  wspaniałej  re- 
zydencyi  Macieja  Korwina.  Dal^  na  lewo  obfity  w  winiące  Wtelkt 
jSfarosz.  —  Odtąd  brzegi  zniżają  się  znowu,  a  rzeka  zrobiwszy  wielki 
łuk,  tworzy  wgspę  Ś-go  Jlndrzeja,  Na  lewym  brzegu  Wditzen  (ob.  A); 
na  prawym  brz.  Telhf. 

Spostrzegamy  już  Blocksberg  i  cytadellę  Budy,  nie  dosięgnąwszy 
jeszcze  prze£nieścia  Budy  Alt^Ofin,  otoczonego  winnicami;  warszta- 
ty żeglugi  parowej.  —  Statek  posuwa  się  wzd^  wyspy  S-tej  Małgo- 
rzaty, pokrytej  ogrodami  i  nareszde  spostrzegamy  Peszt  i  Budę,  połą- 
czone mostem  wiszącym.  W  krotce  też  parochód  zatrzymuje  się  na  le- 
wym brzegu  w  Peszcie. 

PeBzt  (ob,  wyżej  A.). 


z  PESZTU  DO  BASIASCH  47 

Droga  19.    Z  PESZTU  DO  BASIASCH.   ' 

55  i  pół  mili.  Drogą  żelazną  w  15  godzin  za  19,98;  14,99;  9,99  guldenów. 

11  mil.  Czegled.  15000  mieszk.  Eoócidł  z  dwiefna  wieżami.  13  mil. 
Kora-Koras,  16500  mieszk.,  leży  pośród  bagien.  15  mil  Keoskemet, 
350OO'm.  Madziarów  i  Słowian,  domy  i  ulice  zupełnie  przypominają 
wiejskie.  Chów  bydła. 

25  mil.  Ssegiedyn,  (węg.  Szeged),  32000  m.  na  wyniosłości  pa- 
nującej nad  rzeką  Cissą  (Theiss.)  na  prost  igścia  do  niej  Maroszy. 
Kilka  ładnych  kościołów  pozostałych  z>  dawnych  60,  najpiękniejsze 
snich są:  Kościół  grecki,  Katedra  katolicka. i  ka.ściółEran- 
ciszkanów,  w  którym  można  widzieć  płaszcz  Macieja  Korwina,  szy- 
ty perłami.  Ratusz,  z  piękną  wieżą;  cytadella.  Cissa  w  okolicach 
Szegiedynu  jest  jedną  z  najrybnicj^zych  rzek  Europy.  Stawy  obfitują 
w  żółwie.  Znaczny  handel.  Łinija  idzie  dalej  w  tym  samym 'kierunku 
(Połnd.  W.),,  aż  dopiero  po  przebyciu  stacyi  Nagy-Kikinda,  zwraca 
Śię  ku  wschodowi. 

40  mil.  Teineszwar  (hot:  Trompette,  Krone,  L6ve)  12000  mieszk. 
twierdza  nad  rz.  Bega,  pośród  okolicy  bagnistej.  Spotykamy  tu  ko- 
^ół  ewangelicki,  Ś-ego  Jerzego,  przerobiony  z  meczetu,  twierdzę  Ja- 
na Huniada,  zamienioną  na  arsenał.  Temeszwar  ma  komunikacyją 
z  Dunajem  przez  kanał  Begi.  Miasto  przemysłowe  i  handlowe. 

50  mil.  Venecz,  16000  m.  osłoniony  szeregiem  wzgórz,  z  których 
wierzchołków  odkrywa  się  wspaniały  widok.  Piękny  kościół  grecki 
z  dwiema  wieżami.  Kraj  żyzny,  głównemi  płodami  są:  jedwab',  wino, 
i  ryż.  52  Ys  Jassenowa  Zostawiamy  tu  na  lewo  odnogę  do  Orayicza  i  Steu- 
nerdorf.  Miasto  przemysłowe,  w  okolicy  górzystej  i.  leśnej.  Kopalnie 
węgla,  miedzi,  ojóiku,  srebra,  żelaza  i  ołowiu.  Jest  to  jeden  z  najbo- 
-  gatszych  europejskich  okręgów  górniczych.  Linija  wchodzi  w  dolinę 
Dunaju. 

54  m.  Weisldrohen  5000  mieszk.  w  pięknem  położeniu,  na  po- 
chyłośd  wzgórza  okrytego  winnicami. 

55  mil.  Basiasch  przystań  na  Dunaju^  w  połowie  drogi  od  Belgra- 
du do  Orszowy.     '  . 


Droga  20.  Z  PESZTU  DO  SEMMNA  I  BELGRADU. 

Statek  parowj.  Odchodzi  w  poniedziałek,  środę  i  sobotę.  Cena  15,20;  9,26; 
7,60  guldenów. 

Poniżej  Pesztu  Dunaj  wchodzi  w  obszerną  płaszczyznę,  ograni- 
czoną z  p(dnocy  i  wschodu  Karpatami,  ^  południa  górami  Serbii  i  Sła- 
wonii, i  zawierającą  koryta  Dunaju  i  C^sy,  i  rozdą^^f^  sii^  ttL  ^c> 


48  Z  PESZTU  DO  SEMLI5A  I  BELGRADU 

■ 

Dehreczyna,  Nagy-  Waradinu  (Gros.  Wardein)  1  Temeszuoaru.  —  Ta 
piasczjsta  a  nad  brzegami  niektórych  rzek  bagnista  płaszosyznu,  jest 
nader  żjzua,  ludno^  jej  jednak  zajmuje  śię  tylko  hodowlą  ogromnych 
stad  owiec.  Spotykamy  tu  w  pewnych  odstępach,  odosobniono  siedzi- 
by, noszące  nazwiska  miast,  lecz  będące  tylko  wielkiemi  wsiami,  o  do- 
mach drewnianych,  pokrytych  trzciną. 

Na  pr.  brzegn  Fdldvor  9000  m.  wielki  połdw  Jesiotrów.  ToImo^ 
starożytne  miasto,  5000  m.  zamek  hr.  Festeties;  znaczne  plantacje  ty- 
tuniu.  Na  lewym  zaś,  Ifaja  14000.  m:,  Przerzuciwszy  znowu  warok 
na  prawą  stronę  widzimy  Mohacz,  8300  m.  —  Pod  tóm  miastem  Tur- 
cy pobili  w  r.  1526,  armiję  węgierską,  prowadzoną  przez  Ludwika  II. 
W  Fiinflcirchen,  kopalnie  węgla  pośledniejszego  gatunku.  Pod  Mano- 
storszeg  (brzeg  pr.)  zaczyna  się  kanał  Franciszka  łączący  Dunaj  z  Ci- 
są. Dalej  po  tejże  stronie  ujście  Drawy,  jednego  z  większych  dopły- 
wów Dunaju.  —  Zamek  Erdody  z  dężkiemi  wieżycami  panującemi 
nad  okolicą.  —  Od  tego  miejsca  prawy  brzeg  Dunaju  staje  się  łańcu- 
chem wzgórz.  Vvkovar  6000  m.  przy  ujściu  rz.  Yuka.  Sztaingrad 
u  dalej  nieco.  Illok\  zamki  ks.  Odeschalchi  z  pięknym  widokiem  na 
Dunaj  i  równinę  tyręgierską.  Tu  .odkryto  świątynię  rzymską.  Wody 
Dunaju  stają  się  coraz  ciemniejszemi,  wielka  massa  wody  pokryta  dro- 
bnemi  falami,  przedstawia  widok  bardzo  wspaniały.'  Brzegi  rdwniei 
zmieniają  postać;  prawy  pokrywają  wielkie  lasy  Sławonii,  na  lewym 
zaś  spostzegamy  łańcuch  wzgórz  Fruskagora  biegnący  wzdłuż  rzeki 
i  pokryty  winnicami,  z  których  pochodzi  poszukiwane  wino  Karło- 
wickie. 

Brzeg  prawy;  Peterwardein  (węg.  Petervarad)i  twierdza  znana 
w  historyi  wojen,  pod  którą  ks.  Eugienijusz  odnió^  w  r.  1726  świe- 
tne nad  Turkami-  zwycięstwo.  Z  pomiędzy  potężnych  wałów  i  murów 
obronnych  widać  kościół  Ś-go  Franciszka  mieszczący  wewnątrz 
grób  S-go  Jiana  Kapistrana.  Na  Dunaju  most  łyżwowy.  Na  lewym 
brzegu  prawie  na  przeciwko  leży  Neusatz,  21000  m.,  miasto  założona 
w  r.  1700  przez  Marją  Teresę,  zaludnione  przeważnie  rodzinami  nie- 
micckiemi  zamieszkałemi  w  Belgradzie  przed  ustąpieniem  tego  miasta 
Turkuiu;  położenie  tego  miasta  nad  Dunajem,  w  bliskości  lyść  Drawy, 
Cissy  i  Sawy,  czyni  je  ważnym  punktem  handlowym.  W  okolicach 
stare  szańce  sięgające  czasów  rzymskich.  Oba  ostatnie  miasta  leżą  na 
granicy  dawnego  pogranicza  wojskowegcT.  Opuszczając  Peteryarad, 
parowiec  okrąża  przylądek  na  którym  stoi  twierdza. 

Dalej  na  pr.  brzegu  spostrzegamy  Karłowice  5500  m.  Miasto  to 
posiada  kościół  katedralny,  pałac  arcybiskupów  obrz.  grecjkiego,  jest 
tu  metropolija  kościołów  greckich  w  państwie  Austro-Węgierskiem. 
Kaplica  Pokoju,  na  miejscu,  gdzie  się  odbywały  konferencje  wce- 
lu  zawarcia  pokuju  zwanego  Karłowickim  w  r.  1699.  Dalej  na  lewjrm 
brzegu  SlankamerU  na  prost  ujścia  Cissy.  Widać  juz  dzwonnice  Sem- 
Jina  J  maaretjr  Belgradu.    Zarząd  żeglugi .  parowej   po^  rz.  Cissie, 


z  BUDT  DO  ZAGRZEBU  49 

W  6  godzin  po  opuszczeniu  Peterwaradu,  parowiec  staje  w  Bemlinie, 
(hot:  ŁOye,  BrOnhaus)  9200  m.,  ludności  mieszanej  złożonej  z  Niem- 
cdw,  Grekdw,  Słowian,  Żyd<5w  i  Cygandw;  ostatnie  to  miasto  węgier- 
skie na  prawym  brzegu  Dunaju,  leży  przy  ujściu  Sawy.  Dzielnica  le- 
iąca  nad  rzeką  bardzo  smutna  i  nędzna,  zabudowana  jest  po  większej 
cąęśd  chatkami  pokrytemi  trzciną.  Na  wzgórzu  Cygańskićm  (Zig6- 
nerberg),  sterczą  ruiny  zamku  Jana  Hunijada;  z  góry  tej  piękny  wi- 
dok na  Dunaj  i  naprzeciw  leżący  Belgrad.  Miasto  prowadzi  znaczny 
handeL 


Droga  21.  Z  BUDY  DO  ZAGRZEBIA  (AGRAM). 

47  mil.  w  10  --  13  g.  za  16,66;  12,42,  8,28  griUdenów 

Iiin\ja  idzie  w  kierunku  połud.  zacb.,  przerzynając  kraj  jednostajny. 

9  mil  Btahlwelssenbnrg  (Szekes-Fegeryar),  20000  m.  nad  rz.  Czur- 
go,  otoczone  kanałami  i  bagnami,  starożytna  rezydencjja  królów  węgier- 
skich, Katedra,  groby  zawierające  szczątki  licznych  królów  od  1083 
do  1540  r.  Krajobraz  ożywia  się  w  miarę  zbliżania  się  do  jeziora  Ba- 
Utton  (Flattensee)  jednego  z  największych  i  najpiękniejszych  jezior  eu- 
ropgskich;  ma  około  13  mil  (104  kilometry)  długości  i  1^2  Diili  (1^  k.) 
BserokoścL  Parowce  obsługują  jego  brzegi  bardzo  żyzne  i  przedsta- 
Yiijące  bardzo  piękne  krajobrazy.  Na  północno-zachodnim  w  bardzo 
pięknćm  położeniu  leżą  Kąpiele  Furedskte  bardzo  uczęszczane  przez 
Węgrów. 

20  mil,  Boglar;  29  ^s  Kanisza,  6000  m.,  pośród  bagien.     Odnoga 
'.  diogi  do  Wiednia  przez  Oldenburg  i  Neustadt,  Dalej  idą  stacye:  Zd- 
ft^y,  Kreutz^  Yerborcć  skąd  5  mil  do  Zagrzebia, 

Zagrzeb'  (Agram);  (hotele:  Adler,  Kaiser  Yon  Oesterreich);  2l000 
mieszk.  stolica  Kroacyi,  miasto  główne  komitatu  t.  n.  i  rezydencyja  Ba- 
na Kroackiego,  w  żyznój  dolinie  nad  rz.  Medyesak.  Katedra  przy 
ttmku. 

Odnoga  drogi  źelaznój  (7  mil)  łączy  Zagrzeb  z  GarUtadt  (hot:  Kai- 
Nr)  (3000  m.),  fortecą,  w  ostatnich  czasach  wznowioną.  Druga  odno- 
ga na  pd.  w.  prowadzi  do  Sissek. 


Droga  22.  Z  WIEDNIA  DO  KANISZY  I  ZAGRZEBIA. 

83  mile  w  10  godz.  za  9,54;  7,16;  4,  77g:uld.,  do  Kaniszy,  stąd  zaś  do  Zagrzebia. 
17  i  pół  mil.  w  4  —  5  i  pół  godz.  za  6,12:  4,59;  3,06  guldenów. 

Z  Wiednia  do  Neustadt  (ob:  dr.  23)  mil.  6;  dalej  o  2  mile  fotzeUdorf . 
niedaleko  któr^o  Troksdorf,  rezydencyja.  hr.  Chamiboid. 

4 


50  Z  WIEDNIA  DO  KONISZY  I  ZAORZEBU  —  TRYJESTtT 

Oedenburg  (hot:  Kftiiig  von  Ungarn,  Rosę  Hirsch)  18000  miesz.; 
Kaplica  Ś-tćjBozalii,  zamek  Forclitenstein  i  Eisenstadt.  O  milę 
na  zachdd  słone  jezioro  Neusiedlersee  (węg.  FertO),  bardzo  zarybione, 
(5  mil  dl.  2  szer.).  Jezioro  to  jest  nic  głębokie.  Na  połndnie.kończy 
się  bagnami,  zwanemi  Hansag.  Bteinamanger.  4000  mieszk.  katedra, 
pałac  biskupi.  Dalej  Sanct-Iv,  Zakt  Egersztg,  i  Kamsźa  (ob,  dr.  21). 
i  dalej  do  Żctgrzebia,  KarsztcUu  i  Sissek .  , 


Droga  23.    Z  WIEDNIA  DO  TRYJESTU. 

78  i  pół  mil;  poc.  pośp.  ISl/g  ?.,  zwyci.  23  g.  xa  28,26;  21,20;  14,13  guld.;  Po- 
ciągiem pośpiesznym  o  I/5  (200/^)  drożej. 

Wyjechawszy  z  dworca  mamy  po  prawej  stronie  Las  wiedeński 
(Wiener  Wald)  z  lewej  zaś  arsenał  i  belweder;  podąg  przesuwa  się 
obok  cmentarza  w  Meitzlendorf,  a  cokolwiek  pćSźniej  obok  Spirmerin 
am  Kreuz  pomnika  wzniesionego  w  1542  r.  na  g<5rze  Wienerbeig^  mi- 
ja przekop  12  metr.  głęboki  w  tej  górze  zrobiony  na  długości  1420 
metrdw. 

2  mile.  Mddllnff  2800  mieszk.;  Eośdpł  Ś-go  Idziego  z  XrV  w., 
i  Ś-go  Otmara  z  Xy;  kaplica  bizantyńska.  —  Na  lewo  odnoga  do  La- 
ksenburga  (hot:  Hoffmana,  restauracjja  Hartmlinai  przy  dworcu), 
zamki,  jeden  zbudowany  w  XV  w,  drugi  przez  Maryją  Teresę;  wspa- 
niały park,  jeden  z  największych  i  najpiękniejszych  w  Europie  (prze- 
wodnik 40  kr);  w  nim  pomnik  Franciszka  II  popiersie  kolosalne 
Marchesi'ego,  Franzensburg,  zamek  otoczony  wodą,  (ciekawe  pamią- 
tki historyczne,  zbroje,  obrazy  i  t.  p.);  na  lewo  BruJd,  piękna  dolina 
niezamknięta  od  SchOnbrun,  z  pięknemi  ps^acami,  willami  i  t.  p. 

Baden  (hot:  Stadt  Wien,  Hirsćh,  Grflner  Baum,  *Schwar- 
zer  Adler;  Ldwe;Restauracyja  Passegera,  Caf^  Otto,  Schim* 
mer  i  inne.)  3000  mieszk.  zakład  kąpielowy  (35<^),  kursaal,  omnibus 
do  pływania.  Eościdł  Ś-go  Stefana;  ratusz  (1815);  statua  Trdjcy  8-ej. 
(1714). — Piękny  widok  z  Calwanenberg  (10  min:);  liczne  i  piękne  prze-  . 
chadzki,  najbardziej  lubiona  do  Helenenthal.  4  mile  Ydslau,  zamek 
i  park  hr.  Fries.  Wody  mineralne  i  kąpiele.  O  p(A  mili  datój  Ld-  - 
bersdorf  na  prawo  od  tej  wsi  gdra  Sckneeiwrg  (2 134  metry). 

6^2  mil.  Neostadt  albo  Winerisoh  Nenstadt  (hot:  Hirsch, 
Ungariche  Erone;  Stadlers  Cast  und  Speisehaus),  IO8OO 
mieszk.  Miasto  zupełnie  przebudowane  po  pożarze  w  r.  1834,  ktdry 
oszczędził  tylko  14  domdw.  Starożytny  pa^ac  książęcy,  obecnie  aka^ 
demija  wojskowa;  opacttoo  (neukloster)  Cystersów^  koócidi  z  2  wieżami; 
na  rynku;  figura  Matki  boskićj  z  1678  r,  otoczona  w  r.  1713  sześcio- 
ma innemi  statuami.  Naprzeciw  Schneeberg^u  widzimy  gdry  Łitaw- 
slae  (Lepbagehirge),  —  SYa  mil*  Neunkirchen^  2200  m.  miasto  pnte* 


z  WIEDNIA  DO  TRYJESTTT  51 

mysłowe.  —  Na  lewo  zamek  Sebenstein  ze  zbrojownią  i  pięknym  wi- 
dokiem. 

10  mil.  Gloggnitz  (restauracyja  przy  dworcu)  u  stdp  Semmeringu, 
iia  wyniosłości  422  meti^dw;  ruiny  zamku  Wartensłein,  na  wysokości 
250  m.  względem  okolicy.  Tu  się  zaczjma  droga  Semmeringu  (1853) 
pierwsza,  ktdra  przerżnęła  Alpy.  Ód  Gloggnitz  pr^y  wejściu  do  tunelu 
Semmeringu,  najwyższego  punktu  drogi  żelaznej,  podnosi  się  droga  o 
452  metry  Aa  przestrzeni  3625  metr:.  Pociąg  mija  Plakenwald  i  SchldgU 
muhl,  przesuwając  się  przez  kilka  potokdw. 

1 1  ^/s  mil.  Fayerbaeh,  nad  rz.  Schwarzau,  ktdrą  pociąg  przebywa 
po  krzywym  wijadukcie  na  13  arkadach.  Tunele  i  wijadukty  następu- 
ją jeden  po  drugim.  Za  Alfaltersbach^yocii^  idzie  ciągle  pod  górę  aż 
do  Klcun,  miasta  z  zamkiem  ks.  Liechtenstein,  na  stromej  skale,  nie- 
gdyś twierdza  panująca  nad  Styryją.  Pociąg  przesuwa  się  przez  tunel 
Kłam,  następnie  po  wijadukcie  przez  dolinę  Jaegersgrabeń  a  następnie 
Gamperl,  Weinzettelwand  i  Wein^ettelfeld,  i  przybywa  do: 

Breiłenstein  skąd  piękny  widok  na  przebytą  pojętą  drogę  przez 
Schneeberg.  Dalej  tunel  i  wijadukt  Krauselski,  tunel  Bolens  i  wijadu- 
kty: Kalte  JRinne,  doliny  Adlitzgraben,  tunele  Weberkogel  (379  m.) 
i  Wolfsberg  (443  m.),  wiadukt  Kartnerkogel  i  tunel  tegoż  nazwiska 
<Mnaz  inne  znakomite  budo^^,  następują  jedne  po  drugich  prawie  bez 
przerwy. 

15  mil.  Stacyja  urządzona  tu  jest  na  wysokości  864  metrów,  przy 
początku  tunelu  Semmering'skiego,  którego  długość  wynosi  1428  me- 
trów. Wierzchołek  góry  jest  jeszcze  o  ll4  st.  po  nad  sklepieniem.  Na- 
stępnie pociąg  przesuwa  się  jeszcze  przez  4  mniejsze  tunele. 

Urządzenie  przejazdu. przez  Semmering,  należy  do  najwspanial- 
szych dzieł  umysłu  ludzkiego.  Trzeba  tu  było  na  3  milowej  odległości, 
licząc  w  linii  prostej  a  53/g  mil  ze  zwrotami,  podnieść  drogę  o  500  me- 
trów; przez  co  pochyłość  ramienia  północnego  wynosi  16  centim.  na  1 
metr;  ramienia  południowego  18  c.  na  1  metr;  największa  zaś  pochy- 
łość 25  centim.  Koszta  budowy  wyniosły  około  15  milijonów  gulde- 
nów. 1 7 ^/a  mil  Murzzuschlag  (hot:  Br^nhaus,  Elephant,  restau- 
ncyja  na  dworcu)  lOOO  mieszk.  nad  rz.  M^z;  u  stóp  Semmeringu  od 
strony  południowej.  Zwiedzają  tu  fabryki  żelazne. 

23  mile:  Bruk  (hot:  Eisenbangasthof,  Adler,  MitterbrEu) 
2300  mieszk.  przy  zbiegu  rzek  M&rz  i  Muhr.    Ruiny  zamku  książęcego. 

Ominibus  odchodzi  stąd  dwa  razy  dziennie  (za  50  kr.  za  kurs  dwu- 
milowy)  do  Iicoben  (hotele:  Adlera  i  Mohra)  2500  mieszk,  nad  rz. 
Muhr;  dyrekcyja  zaWadów  górniczych  Styryjskich;  kopalnie  węgla  ka- 
miennego, fabryka  wyrobów  żelaznych.  Tu  się  odbywały  prelimina- 
ryja  do  pokoju  w  Oampo-Formio,  podpisane  tu  7  Kwietnia  1797  x.^ 

pnsez  generała  l&on»part^o  i  arcykńęda  Karola. 

-     4* 


52  Z  WIEDIOi  DO  TRTJESTU 


27^2  -^^^^au,  kopalnie  ołowiu  i  srebra.  O  dwie  mile  na  zachód  pod 
m.  Schenkel  (143  metrów  wynieś:)  pociąg  przebywa  Mnhr.  • 

30  mil.  Hradec  (Gratz). 


Hradec,  (Gratz). 

Hotele:  Na  prau^ym  brzegu  Mubru  blizko  mostu  l^iszącego,  15.  m. 
od  dworca:  Elephant;  Goldnes  Boss;  Florian;  Croldner  L6- 
we,  Drei  Raben.  Na  Uwym  brzegu  (środek  miasta);  Erzherzog 
Johann,  z  dobrą  restauracyją;  Kaiser  Erone  i  Ungariscl]ie 
E  r  o  n  e  uważane  za  porządne  2-go  rzędne  hotele;  Stadt  Triestna 
przedmieściu  Jahómini 

Kawiarnie: Europa,  Nordstern, Mercur,  Schuster,  Spie- 
ler.  Na  brzcfgu  Muhru  blizko  mostu  wiszącego  Meran. 

DoroikL  Kurs  od  dworca  do  miasta  63,  dwukonną  70  kr.  Na  ^/^ 
godziny:  dwukonne:  52  kr.  całą  godzinę  1  guld.  5  kr.  Jednokonne  na 
^/s  go<^.  42  kr.,  na  godzinę  70  kr. 

Hradeo  (Gratz),  70000  m.  nad  rz  Muhr,  wyniesione  na  337  m.  nad 
poziom  morza,  stolica  'Styryi,  uniwersytet,  składa  się  z  właściwego 
miasta  i  licznych  przedmieiśó. 

Kościoły:  Katedralny  Ś-go  Idziego  (1450).  Mauzoleum  Ferdynan- 
da II,  w  stylu  włoskim,  mieszczące  groby  jego  sttmego  i  rodziny;  Mi- 
norytów (XV  w)  na  przedmieściu  Muhirorstadt;  kościół  parafialny 
z  obrazem  Tintoretti'ego.  —  Zamek  Cesarski;  Matusz  (1807);  Paiac 
Stanów  (1557);  teair  (1823);  na  placu  Franciszka,  ozdobionym  pomni- 
kiem Franciszka  I,  dłuta  Marchesfego.  Johanneum^  zakład  ufundowa- 
ny w  r.  1811  przez  arcyksięda  Jana,  w  celu  pobudzania  rozwoju  na- 
uk i  sztuk;  Muzeum  historyi  naturalnej  (otwarte  w  czwartki  od  10  do 
12,  w  niedzielę  od  11  do  1  godz.,  dla  obcych  zaś  codziennie  lecz  za 
opłatą  70  kr.);'  Ogród  botaniczny^  z  pomnikiem  .mineraloga  Mohsa; 
biblijoteka  z  53000  tomów  złożona. — Galeryjó,  obrazów  (otwarta  w  nie- 
dzielę od  11  —  1  godz.,  w  powszednie  zaś  dnie  za  opłatą  50  kr.)  obra- 
zy Kranacha,  Tintoretti'ego,  Falmy  starszego,  Bassana,  Tycyjana  i  in. 
—  Cztery  mosty  z  których  dwa  wiszące  na  rzece  Muhr.  - —  Piękny  wi- 
dek  ze  Schlossbergu,  góry  przewyższającej  miasto  o  130  metrów  i  po- 
krytej piękną  zielenią  drzew.  Na  Schlossbergu  znajduje  się  pomnik  ge- 
nerała Weldena,  ruiny  zamku,  bardzo  zniszczone  w  1809  r.  Gratz 
jest  miejscem  urodzenia  sławnego  oryjentaUsty  Hammera. 

Wyjeżdżając  z  Hradca  zostawiamy  na  prawo  odnogę  kolei  do  KO- 
flach,  —  Poezji wBzy  od  Hradca,  okolica  przybiera  pozór  knyów  połu- 


z  WIEDiaA  DO  TRTJESTU  53 

dniowych.  —  36  miL  Spielfeld  zadiek  ozdol^iony  półksiężycem.  O  mi- 
\ą  dalej  zamek  Brunsee,  lefcnia  rezydencyja  księżnej  Berry.  Odchodzą 
stąd  powozy  i  omnibnsy  do  Gleichenberga  (od  4  do  6  godz.),  bardzo 
licznie  nawiedzanych  kąpieli.  Pociąg  opuszcza  tu  dolinę  Muhru  i  wcho- 
dzi w  okolicę  górzystą.  Tunel  długi  na  652  metry.  —  Wijadukt  o  64 
arkadach. 

38 Y,  mil.  Marburg  (hot:  Stadt  Wien,  Stadt  Meran),  6000 
mieszk.,  nad  Drawą,  drugie  miasto  w  Styryi  poHradcu.  Zamek  z  XVII 
wieku,  obrazy  Brehguera,  "d^Enfer,  Verone8e'a,  Teniersa  i  inn. 

41  mil.  Frsgerhof,  za  kt(5r3rm  przesuwa  się  pociąg  przez  dwa  tu- 
nele. I^lttschach,  u  stóp  górj  Botsch,  lOOO  metr.  wysokiej;  żndw  pię- 
kne widoki.  O  4  godziny  drogi  od  POltschach  leży  Bohiłsch  znane  ką- 
piele i  wody  mineralne,  zwiedzane  corocznie  przez  licznych  chorych. 
Liczba  gości  dochodzi  zawsze-  do  3000,  liczba  zaś  rozsyłanych  po 
świecie  butelek  wód  tutejszych  dosięga  2000000  rocznie.  Cena  mie- 
szkań i  potraw  jest  ściśle  oznaczona  przez  delegacyją  krajową.  Język 
niemiecki  znika  tu,  a  występuje  narzecze  słowackie.  Pociąg  przebywa 
Drawę  po  wijadukcie,  —  obok  ruiny  Plakcnsteinu.  Linija  przerzyna 
kraj  poprzerzynany  wązkiemi  dolinami  i  górami  lesistemi,  u  podnóża 
których  uprawiają  wina  i  kukurydzę.  Wkrótce  zaś  spostrzegamy  żyzną 
i  doskonale  uprawną  dolinę  otoczoną  Alpami  Karyntyjskiemi. 

52  mile.  Cilli  (hot:  Kr  one;  rostauracya  na  dworcu)  znaczne  mia- 
sto, którego  mury  obfitują  w  pomnik!  rz3rmskie,  płaskorzeźby  i  t.  p. 
Ruiny  zamku  Obereilli.  54  m.  Markt-Tuffer,  odbudowane  po  pożarze 
w  1840  r,  ruiny  zamku.  55  mil.  Bómerbad,  zaakłd  kąpielowy  licznie 
nawiedzany,  wody  mineralne  gorące  36^,  znane  Rzymianom.  Szczą- 
tki pomników  rzymskich. — ^Pociąg  przebywa  rz.  Sann.  Steinbruck  przy 
ujściu  Sannu  do  Sawy.. 

Ze  Steinbruck  wychodzi  odnoga  drogi  do  Zagrzebia  (Agram). 
(10  mil,  w  3  godzi  za  8,60;  2,70;  1,80  guld.).  Stacyje:  Łichtenwald, 
Rdchenbnrg,  Yidem,  Rann  Zapresić  i  Zagrzeb'. 

Zostawiając  po  lewej  stronie  odnogę  do  Zagrzebia  posuwamy  się 
dalej  doliną  Sawy.  * 

59  miL  Iiaibadh  (Lubiana)  (hot:  Stadt  Wien,  Elephant  ro- 
stauracya na  dworcu),  20000  mieszk.,  główne  miasto  Krainy,  nad  rz. 
Lubianą,  na  rozległej  płaszczyźnie  okolonej  amfiteatrem  gór.  Zamek 
zamieniony  na  więzienie,  na  wzgórzu,  piękny  widok  na  Terglou,  Loibl, 
i  góry  Kraińskie.  Katedraz  kopid!ą,  liczne  freski,  Muzeum  pło- 
dów różnych  krajów.  Lubiana  jest  pamiętna  kongresem  w  1821  r. 
Pociąg  przebywa  Laibacker  Mooę  po  nasypie  2340  metr.  długim  i  Lu- 
biane. Pod  Franzdorfem  przejeżdżamy  po  wijadukcie  długim  na  585 
metr.,  wys  40  metr.  o  25  arkadach. 

64  mile.  Iipitaoh  (hot:  Post  lub  Stadt  Triest,),    "^idm^^c^^^ 


54  Z  WIEDNIA  DO  TRYJEST0 

jak  3  mile  na  północ  Idryja  (hot:  Adler)  5000  m.,  na  spodzie  doliny 
otoczonej  lesistemi  górami.  Kopalnie  rtęci,  odkryte  w  1197  r.,  dostar- 
czającćjjćj  corocznie  3000  centnardwa  500  centnarów  cynobru;  na  zwie- 
dzenie kopalni  potrzeba  3  dni.  Schodzi  się  do  niej  po  800  schodach 
wykutych   w  skale;  kopalnia  zatrudnia  600  robotników. 

Postójna  (Adelsberg)  (hot:  Erone,  Eisenbahn)  1 500  m.,  po 
nad  miastem  góruje  zamek,  uległy  w  r.  1689  pożarowi  od  piorunu.     • 

.  Groty  w  Postójnij  (wejście  70  kr.  od  osoby,  każdy  przewodnik  80 
kr.  wraz  z  oświetleniem  zwyczajnem:  3  przewodników  na  1  do  3  osób, 
4  na  7  osób;  do  zwiedzenia  groty  potrzeba  3 — 4  godzin.)  sławna  swe- 
mi  stalakt3rtami.  Z  niej  (groty  Poik)  wychodzi  rzeka  Poik  płynąca 
z  początku  pod  ziemią.  Pomiędzy  częściowemi  grotami,  najciekawsze 
są:  JDom^  Caharienberg,  korab*  N^oego^nailbO  metr.  od  wejścia.  W  Po- 
niedziałek Zielonych  świątek  -  obchodzą  tu  uroczysość  zwyczajową, 
wejśde  w  tei\czas  jest  dozwolone,  to  też  przeszło  1000  osób  na  nią  się 
zgromadza.  W  Grocie  czarnej  (o  godzinę  drogi  na  Pn.'  Z.  od  Postój- 
nej),  nazywanej  także  grotą  Magdaleny  znajduje  się  szkielet,  tak  zwa- 
nego Proteus  Anguineus^  szczególnego  zwierzęcia  podobi^ego  do  ryb 
i  do  gadów.  O  10  mil  na  południe  Fiume  (Bieka),  do  którego  obecnie 
buduje  się  droga  żelazna,  10000  mieszkańców,  nad  odnogą  Qnamero, 
przy  ujściu  rz.  Piumara  do  m.  Adryjatyckiego.  Od  Postójnej  (Adels- 
bergu)  następuje  okolica  górzysta  i  nieurodzajna  nazywana  po  niem. 
Karst,  włosku  Carso,  po  słowiańsku  zaś  GcU>r'ek,  jest  to  wyżyna  po- 
przerzynana  głębokiemi  bruzdami  od  spadających  na  nią  potoków 
i  owiewana  wciąż  przez  gwałtowny  wiatr  Pn.  Wschodni,  zwany  Bora. 
Pociąg  przebywa  ją,  przesuwając  się  przez  6  tunelów. 

76  mil  J^abresina  skąd  wychodzi  droga  na^Udine  do  Wenecyi. 
Dolinę  noszącą  nazwę  tej  stacyi  pociąg  przebywa  po  wijadnkde  600 

-metr.  długim  o  42  arkadach,  wysokich  na  20  do  24  metrów.  Po  wyj- 
ściu pociągu  z  głębokiego  przekopu  wykutego  w  skale,  spostrzegamy 
się  nagle  nad  samćm  morzem;  przebiegamy  pO  nad  wodociągiem  Au- 
rezyńskim,  prowadzącym  wodę  do  Tryjestu,  i  jedziemy  dalej  nad  mo- 
rzem przesuwając  się  przez  koryta  licznych  potoków. 

77  mil.  Grigpiano,  ostatnia  stacya  przed  Tryjestem.  Na  przylądku 
Punta  Grignano  wznosi  się  zamek  Miramar,  dawniejsza  rezydencyja 
nieszczęśliwego  cesarza  meksykańskiego  Maksy milijana.  Dalej  okrą- 
żając podstawę  góry  Optschina,  przebywamy  dolinę  Barola  po  wijaduk- 
cic  długim  na  360  metr.  z  20  arkad  złożonym,  u  następnie  przebywszy 
jeszcze  2  tunele  i  kryty  wijadukt  180  metr.  długi,  zatrzymujemy  się 
w  Tryje&cte  (omnibusy  ze  stacyi  do  hotelów). 


TRTJEST  56 

Tryjest 

Hotele:  *Hótel  de  la  ville  numer  ł^j  guld:;  z  kawiarnią  i  czy- 
telnią; Łocanda  Grandę,  Europejski,  najbliżej  dworca,  godny 
zwr<5cenia  nań  uwagi;  AąuilaNera,  dobra  restauracya;  Hotel  de 
France,  Albergo,  Daniel  (Eliseó),  Via  San  Nicolo,  blisko 
giełdy,  restańracyja. 

KAwiamieH  ótel  de  la  ville  (ob.  wyżej),  Degli  Specclii; 
Al  yecchio  Tommaso,  Stella  Folare,  Cafć  Adriatico; 
£aropa  Felice;  Caff ^  Fabrie,  Caff^  Ferrari. 

Fiwiftmie  i  restauracyje.  w  niektórych  hotelach,  oraz  A 1 1  a  B  o  r- 
saYecchia,  Zum  Tiroler  (Wastel);  Monte  verde.  Scala  d'o- 
ro,  Cervo  d'oro,  i  Sotto  ii  Monte,  obok  teatru  filodramatyczne- 
go;  Alte  i  Neue  Bierhalle,  Birraria  Nuova,  wszystkie  z  ogro- 
danii,  w  lecie  często  muzyka. 

Dorotki:  z  dworca  do  miasta;  jednokon:  60,  dwukonna  150  kraj- 
cardw;  odwrotnie  do  dworca  40  kr.  i  1  guld.;  za  każdą  większą  pacz- 
kę 10  kr.  Inne  kursą:  kwadrans,  jednok:  30,  dwukon:  45  kr.;  ^Ij  god. 
56  lub  80  kr.,  8/4  godz:  75  kr.  lub  1  guld.  10  kr.,  godzina  1  guld.  lub 
1  g.  40  kr.  Każdy  następny  kwadrans  20  lub  30  kr.  Pakunki  15  kr. 
W  nocy  o  5  kr.  na  kwadrans  więcej. 

Omnibusy  od  dworca  do  wszystkich  hotelów,  w  dzień  20,  w  nocy 
30  kr.  od  osoby.     Kokj  konna  w  budowie. 

Poateńoy  miejscy:  15  kr.  za  ciężar  do  100  f. 

BtAtkiparowe,  towarzystwa  austr.  Lloyda  do  Muggia  i  Capo  dlstrya 
wiele  razy  dziennie;  do  Wenecyi  8  razy  ńa  tydzień;  do  Pola  podobnież; 
do  Grecyi,  Konstatynopola  i  dalej  na  wschód  raz  w  tydzień.  Do  Ale- 
ksandryi  co  sobotę.  * 

Teatry:    Teatro   grandę;   Teatro  Mauroner;   zbudowany 
w  amfiteatr,  (opery  włoskie,  komedyje  i  jeźdźcy  sztuczni  naprzemian); 
Teatro  fi  lodrammatiko  (przedstawienia  w  języku  franc.  i  niemie- . 
ckim);  Armonia,  dramaty  i  opery. 

Tryjest,  100,000  mieszk:,  nad  mo]rzem  Adryjatyckiem,  w  położeniu 
niezdrowym.  Napotykamy  tu  mieszaninę  wszelkich  ras,  wszystkich 
ludów  świata;  słyszymy  na  około  siebie  wszelkie  języki  europejskie. 
Triest  dzieli  się  na  stare  miasto,  nad  któróm  góruje  zamek;  o  ulicach 
tak  ważkich,  \±  prawie  niepodobna  po  nich  jeździć,  i  nowe  miasto, 
dzielnicę  4oi>i'26  zabudowaną,  pomiędzy  morzem  i  starem  miastem. 
Katedra  Ś^go  Jusła  (Catedrale  San  Giusto)  pomnik  średniowieczny 
z  napisagii  i  kolumnami  rzymskiemi,  oraz  ^starożytnemi  mozajkami. 
Kościół  S-yo  Jntonieyo  (Sant'  Antonio)  zbudowany  w  1830  r.  Koidól 


56  '  TRTJEŚ*T 

Grecki  (1782);  Santa  Marta  del  Synarso^  bardzo  starożytny.  Santa 
Maria  Maggiore  (Jezuicki),  freski  malarza  Santi. 

Boitusz  na  Piazza  Grandę;  arkada,  zwana  Loggia^  łączy  dwie  czę- 
ści tego  gmachu.  Na  placu  przed  ratuszem  stoi  pomnik  Karola  YI 
i  fontanna,  którćj  figury  alegoryczne  przedstawiają  części  świcta,  rze- 
ki, handel,  miasto  Tryjest  i  t.  p.  Na  placu  giełdy  znajdują  się  .dawna 
Giełda  i  Tergesteo,  wielki  gmach  czworokątny,  .wystawiony  w  1840  r. 
zajmowany  przez  biuro  i  czytelnię  Lloyda;  giełda  zbiera  się  tu  między 
1 1  a  1,  na  tymże  placu  pomnik  Cesarza  Leopolda  L  —  Za  Tergesteo, 
na  przeciw  Pałacu,  rządowego,  zbudowanego  przez  Maryją  Teresę  1764 
r,  spostrzegamy  Teatro  Grandę,  wzniesiony  wr.  1800  podług  planu  bu- 
downiczego /Selva.  —  Godne  są  jeszcze  uwagi  w  nowem  mieście:  Mo- 
lo San  Carlo  (tama  Ś-go  Karola)  przy  której  znaleść  można  statki  do 
przejażdżek  w  porcie  i  po  morzu:  Molo  Santa  Teresa  z  latarnią  moi> 
ską  34  metry  wysoką,  wzniesiosą  w  1833  r.  Canale  Grandę,  z  mostem 
zwanym  Ponte  Bosso,  Lazzaretto  nuovo  za  miastem,  mogący  pomieśdó 
70  okrętów  i  4000  ludzi.  Na  tarasie  przed  katedrą,  grdb  iózefa  Fou- 
chć,.  sławnego  ministra  policja  za  Napoleona  I,  Księcia  Otranto,  wspa- 
niały widok  z  tego  tarasu  na  miasto  i  morze.  —  Muzeum  Winkelmanna 
(opłata  30  solddw)  zbidr  numizmatów  i  rękopismów,  (Winkelmann  zo- 
stał zamordowany  w  Tryjeście  w  1768  r).  —  Pała^  biskupów;  *  Szkoła 
marynarki  i  hibUjoteka  miejska;  Piękny  arsenał  Lloyda  (Arsenale  del 
Lloyda  austrico)  wzniesiony  w  1853  r.  Teatr  Mauroner, — Tryjest  po- 
siada jelcze  ogród  botaniczny  i  muzeum  zoologiczne.  Głdwniejsze  miej- 
sca przechadzek  są:  Aguedotto  wiodące  do  ogrodu  Bosetti  i  Boschetto, 
Niedaleko  od  Tryjestu  leży,  wspominany  już  wyżej,  (przy  stacyi  Gri- 
gnano)  zamek  Miramar.  Tryjest  jest  portem  wolno' handlowym;  jest 
to  największy  z  portdw  austryjackich.  Jedną  z  głównych  przyczjrn 
świetnego  stanu  tego  portajeat  Lloyd  austryfacki,  towarzystwo  ubezpie- 
czeń i  żeglugi,  utrzymujące  stałą  komunikacyją  między  Tryjestem  i  por- 
tami Wschodu,  posiadające  wielką  liczbę  statków  i  wydające  swoje 
dzienniki  i  przeglądy. 


24.    Z  TRYJESTU  DO  YILLACH. 

Droer»  żelazna  do  Odra  (Ooryca)  7  i  pół  mil,  w  3  i  pół  g.  za  2,70;  2,03;  1,35  g 
z  Gorycy  do  Yillach  4  razy  na  tydzień  pocztą  w  20  godz.  za  9  guld.    Kolej  na  Pre- 
dill  Pass  w  budowie. 

Z  Tryjestu  przez  Grignano  do  Nabrezina  (ob.  dr.  23  odwr.).  Tu 
zostawiamy  na  prawo  drogę  do  Laibach  i  Wiednia,  i  jadąc  dalej  spo- 
strzegamy po  lewćj  stronie  Duino  ze  starym  zamkiem  ks.  Hohenlohe. 

Tod  Ś.  Gioranni  ukazuje  się  na  nowo  z  pod  ziemi  rz.  Timavo  (sta- 
rożytny Timayus),  ktdra  w  gdrnym  biegu  pod  nazwiskiem  Bieka,  gi- 
nie pod  S.    Canzlan  w  grotach  Karst.    Tym  sposobem  przebyw- 


z  MARBURGA  DO  YIŁŁAGH  57 

8zy  pod  ziemią  przestrzeli  piędomilową,  wychodzi  ze  skały  by  wkrót- 
ce oddać  swe  wody.morzn  Adrjpjatyckiemu.  Od  stacja  Monfiilconć 
(ŁeoDe  d'oro),  droga  żelazna  oddala  się  od  morza  Adryjatycki^, 

O  kilka  mil  od  Monfalcone  leży  AguUed^  jedno  z  największych 
miast  prowincyjonalnych  starożytnego  państwa  Bzymskiego,  naówczas 
bardzo  silna  warownia  na  Fn.  W.  granicy  Włoch.  Za  Oktawijana 
Augusta  ktdry  tu  bardzo  często  przebywał  liczyła  Ai^nilea  100000  m. 
było  to  miasto  bardzo  handlowne,  w  r.  452  po  dzielnej  obronie  zbn- 
rsone  zostało  przez  Atyllę.  Dziś  jest  to  wieś  z  500  mieszk.  Katedra 
Z  XI  w.,  mozemu  starożj^ośd. 

Droga  przebiega  Karst  w  kierunku  Fn.  Z.,  a  przy  stacyi  Sitgrada 
i  Gradisca  przybiera  kierunek  Fn.  W. 

Goryca (Gorizia, G6rz) (hotele: DreiKronen;  StadtTriest; 
•GoldnerEngel,  nie  drogi)  nad  rz.  Isonzo,  w  prześlicznem  poło  - 
żeniu,  10000  m.  Siedziba  Arcybiskupa;  warta  widzenia  Katedra.  Rui- 
ny zamku  hr.  GOrz,  w  części  zajęte  na  więzienie.  Tu  zmarł  w  1836 
r.  Karol  X  krdl  Francuzki  Słynne  są  owoce  osmarzane  tu  w  cukrze - 

Droga  bita  wiedzie  stąd  po  dolinie  rz.  Isonzo  do  Yillach  (ob.  dr. 
25). 

25.    Z  MARBURGA  DO  YILLACH. 

22  mile;  droga  2elazna;  w  6  i  pół  grodź,  za  7,92;  5,94;  3,96  guld. 

Zostawiając  na  prawo  drogę  do  Wiednia,  na  l^o  zaś  do  Tryjestu 
posuwa^iy  się  ku  zachodowi,  przez  okolicę,  zwracającą  na  siebie  uwa- 
gę bogactwem  mieszkańców  i  wzorowym  gospodarstwem.  Minąwszy 
stacyje:  Unter-Drauburg  i  Bleiburg,  przybywamy  do  Klagenfurtu  (Ce- 
1  owiec)  17  mil  od  Marburga  (hot:  Mo  ser 's,  Foste,  Sandwirth, 
'Europa,' 'Kaiser  von  Oesterreich).  15500  mieszkańców, 
miasto  głdwne  Krainy,  nad  rz.  Glan,  połączoną  kanałem  z  jez.  W6r- 
ther-See.  Zniszczone  przez  Francuzów  w  r.  1809  fortyfikacyje,  zamie- 
nione są  obecnie  w  miejsce  przechadzki. 

JEWoc  Stanów  (Landhaus)  z  XIV  w.:  Paiac  biskupi  na  przed- 
mieściu YClkermarkt,  zbiory  obrazów,  minerałów,  i  t.  p.,  ogród  pu- 
bliczny. KeUedra,  Fiękny  wido^  na  okolicę  z  wieży  kościoła  Ś-go 
Idzi^o,  94  metry  wysokiej.  Na  głównym  placu ^ontonna  ozdobiona 
gfuppą  bronzową:  „Herkules  i  Hydra",  pomnik  Maryi  Teresy.  Na 
F&rstenplatz  obelisk  wzniesiony  na  pamiątkę  pokoju  Fresburgskiego, 
Największa  w  Niemczech  fabryka  blejwasu. 

Linia  okrąża  j  eńoro  Klagenfurckie  albo  Wdrtkersee,  po  którem 
krążą  statki  parowe.  Droga  przebiega  kraj  bardzo  piękny.  Welden  am 
See  (hot:  *Stadt  Triest).  Linia  bieży  piękną  doUns^DT&Yf^, 


08  zwicDKiADonFSBiuna; 

Vłnad]i(hot:*Po8t,  Elephaut  pray  dworca)  5000 mieszkań- 
C(5w,  starożytne  miasto  nad  Drawą^  znaczny  przemy-  i  handel  u  stdp 
gór  Dobratsch,  w  obszernej  i  żyznej  łukowato  wyciągnięta  dolinie, 
powstalćj  z  połączenia  dolin  rz.  Gaill  Drawy, ,  Gotycki  kościół  famy 
z  XV  w.  Góry  Dobratsch  albo  Alpyvilachskie  dostarczają  cudiiych  wi- 
doków na  okolicę.  O  3  godziny  drogi  na  zachód  Bleiberg  z  najwię-' 
kszemi  w  Austryi  kopalniami  ołowiu. 

Droga  bita  (dyliżanse  w  poniedziałki  i  piątki)  prowadzi  z  Kiilach 
do  Salzburga  przez  SpitcU  (Hot.  Post)  iiad  Drawą,  piękny 
zamek  książąt  Porzia,  niedaleko  na  wsch.  wielkie  jezioro  MiUstadt, 
i  do  Bastadt  (hot.  Post)  miasta  staroŹ3rtnego,  ufortjrfikowau^o,  le- 
żącego niedaleko  doliny  alpejskiej  FLichau,'  z  licznemi  hutami  żela- 
zuemi. 


26.    Z  WIEDNIA  DO  INSBRUKU. 

87  i  pół  mil  w  26  do  30  g.  za  31,52;  23,63*  15,75  guldenów. 

Z  Wiednia  do  Bruck  ob.  dr.  23.  Z  Bruck  dalej  koleją  południową. 
X6o6e7ł  (Hot.  *M oh r,  Adler)  mid  Murem,  naj znaczniejsze  miasto 
wyższej  Styryi,  3000  ml,  siedziba  Naczelnika  St3rryjskich  zakładów 
górniczych.  Tu  się  odbywały  układy  przedwstępne  przed  zawarciem 
pokoju  w  Campo-Eormio  1797  r.  Dwa  dworce  dróg  żelaznych  Połu- 
dniowej i  Rudolfa  na  przeciwnych  końcach  miasta.  Dalej  koleją  Ru- 
dolfa. A 

Judenbnrg  (hot.  'Post,  *Restauracyja  przy  dworcu),  miasto  sta- 
rożytne, w  średnich  wiekach  było  ważnym  punktem  dla  handlu  z  Wło- 
chami i  Wschodem,  po  pożarze  w  1841  prawie  zupełnie  przebudowa- 
ne. Żydzi  mieli  tu  w  XV  wieku  własnego  sędziego  miejskiego,  lecz 
w  końcu  tegoż  wieku  zostali  wydaleni. 

Dalćj  idą  stac)je  Talheinif  S.  Georgen;  potem  Unzmarkt,  naprze- 
ciw którego  na  lewym  brzegu  rz.  Mur  ruiny  zamku  Frauenburg.  Oko- 
lica stąd  do  Friesach  staje  się  coraz  piękniejszą;  wiele  starych  zam- 
ków. Od  stacyi  Scheijling  droga  opuszcza  dolinę  Muru  i  bardzo  po- 
woli wznosi  się  w  górę  idąc  międey  rzekami  Murem  i  Drawą  do  sta- 
cyi Schauer/eld.  Potom  obniża  się  znowu  aż  do  stacyi  Neumarkt  Uiz- 
ko  której  leżą  kąpiele  mineralne  ,,»»  der  EinSde".  Zamek  Durrenheim 
według  podania  niegdyś  więzienie  Ryszarda  Lwie  Serce  na  granicy 
StyTjd  i  Krainy. 

Stacyja  Friemoh,  (hot.  Post)  staroż3rtne  miasto  w  większój  i  uro- 
dzajnej dolinie.  Gotycki  kocioł  famy  z  XV  w.  Za  miastem  na  górze 
Petersherg^  zamek  Lavant;  po  przeciwnej  zaś  stronie  ruiny  zamku 
Wir^rilsburg. 


2  WHSBlftA  t)0  HfdBRUKtT  69 

St.  Hirt  o  p<5}  godziny  drogi  na  południe  stąd  przy  zbiegu  rzek: 
Feistritz  i  Gurk,  leży  'P^cksUin  albo  Zwischenwcisser,  letnia  rezyden- 
cyja  biskupa  z  Gurk.  Znaczne  kopalnie  żelaza.  Dalej  st.  Treibach; 
od  stacyi  Launsdorf  meJi&  odnoga  drogi  do  Mósel, 

St.  Veit  (hot.  'Stern,  Marko f  er)  nad  rz.  Glanem,  aż  do  roku 
1519  rezydencyja  książąt  Krainy  i  głdwne  miasto.  Na  rynku  prawdo- 
podobnie z  czasdw  rzymskich,  ,9  metr.  wysoka  ozdoba  do  wodociągu 
£  białego  marmuru,  wykopana  z  ziemi.  Batusz  ma  godne  uwagi  pffii- 
skorzeźby.  St.  Veit  jest  głdwnym  składem  na  całą  Karyntyją  rudy 
żelaznej,  ktdra  stą4  wysyła  się  do  Włoch. 

W  okolicach  wiele  starych  zamkdw,  gniazd  szlachty  tutejszej, 
z  których  najgodniejszy  uwagi  Hohen-  Osterwitz,  rodziny  KkerenkUUe- 
rów,  na  wysokićj  skale,  z  murem  obronnym  opatrzonym  wieżami,  ka- 
plicą obfitującą  w  pomniki  i  piękną  zbrojownią.  ' 

Od  St.  Veit  idzie  odnoga  do  Klag^enfurtu,  przebywana  w  40  mi- 
nut, za  90;  68;  45  krajcardw,  przebiegająca  okolicę  rdwnieź  b.  obfitu- 
jącą w  zabytki  starożytności. 

Dalej  od  St.  Veitdo  YiUa-oh,  droga  przebiega  piękną  dolinę  Glunu. 
Stacjje:  Glanek  i  Feldkirchen  słynne  jarmarkami.  Za  stacyją  Ossiach 
droga  przebiega  na  brzeg  południowy  znacznego  jeziora  tegoż  naz- 
wiska, wylewającego  swe  wody  do  Drawy.  , 

ViUaoh  (ob.  dr.  25),  punkt  z  biegu  drogi  z  Marburga. 

Dalej  Spitcd  (hot.  Post)  z  pięknym  zamkiem  książąt:  Forzia,  zna- 
czny handel  (ob.  dr.  25). 

Scuihsenburg,  miasto  handlowe,  z  ruinami  zamku.  Okolice  obfitują 
w  kuźnice  żelaizne.  Dalej  stacyja  Nickolsdor/,  pierwsza  wioska  Tyrol- 
ska. Iiiena  (hotele:  *Goldn es  BO ssl;  Post;  Weisses  Łamm; 
Sonne;  Adler,  Bose)  pierwsze  napotkane  na  tćj  drodze  miasto 
Tyrolu,  w  cudnćm  położeniu,  niedaleko  od  ujścia  do  Drawy,  trzy  ra- 
zy potężniejszego  od  niej  Iselu.  Gdry  dolomitowe.  Toblach  najwyż- 
szy punkt  tej  &ogi  wzniesiony  na  1204  metry. 

JSiećerndoTt  (*Post,  *Adler),  o  godzinę  drogi  stąd  u  stdp  Dur- 
rensteinu  kąpiele  mineralne  Maistadt,  Bmneok  (*Post;  *3tern,  Son- 
ne) w  pysznym  położeniu. 

Franzensfeste,  silna  forteca  w  dosyć  znacznej  od  dworca^  odle- 
głości. Tu  droga  rozdwaja  się  i  jedna  gałąź  prowadzi  do  Botzen, 
Trydentu  i  Werony,  druga  na  Innsbruck  do  Monachijum  (ob.  dr.  — 
w  kierunku  odwrotnym. 

•  Innsbraok.  (hotele:  Oesterreichischer  hof;  *Goldne 
Sonne;  'Hotel  de  TEurope;  *Goldner  Adler:  Hirsch; 
Stadt  Mtlnchen;  drogorzędny  Goldner  Stern,  na  Vcwynv\iiTifc%\s^ 


60  ZWIEDWIA  DOWSBRUKU 

Innu. — KItwiamie:  Kramm;  Grabhofer;  Katznng  i  na  JOwor- 
en)  16500  mieszk.  przy  ujściu  rz.  Sili  do  Lmu,  wórdd  dotiny  otoczo- 
nej gdrami  wznoszącemi  się  od  2000  do  2600  metr.  nad  poziom  mo- 
rzai  Innsbruck  dzieli  się  na  Nowe  miasto  (Neustadt)  i  stare  (Alt- 
stadt).  Kośoloły:  Franciszkanów  albo  Hofkirche,  zbudowa- 
ny w  połowie  XVI  w.  w  stylu  odrodzenia,  według  wskazówek,  za^ 
wartycb  w  testamencie  Maksymilijaifti  I  Cesarza,  którego  wspaniały 
goobowiec  znajduje  się  na  środku  główn^  nawy.  Nagrobek  ten  oto- 
czony jest  28  kolosalnemi  statuami  bronżowemi,  a  w  czterech  rogach 
figurami  allegorycznemi;  na  szczycie  zaś  sarkofagu  znajduje  się  posąg 
bramowy  Cesarza,  według  pomysłu  Ludwika  del  Duca;  płaskorzeźby 
marmurowe  po  bokach  nagrobku  będące  wykonał  Aleks.  Colin  z  Me- 
chelu.  Za  opłatą  35  kr.,  zakrystyan  pokazuje  kaplicę  srebrną,  z  po- 
sągiem srebrnym  Matki  Boskiój  i  płaskorzeźbami  z  takiegoż  kruszcu; 
grób  Arcyksięcia  !Ferd3manda  i  jego  żony  (j-  1595  r.)  z  kolorowego 
marmuru,  z  płaskorzeźbami  A.  Colin'a  z  Mechelu  i  grób  Andrzeja 
Hofera  i  pomnik  Tyrolczyków  poległych  za  ojczyznę.  .  W  tej  świąty- 
ni w  r.  1651  Krystyna  Szwedzka  uroczyście  przeszła  na  religiją  ka- 
tolicką. Koiciół  Famy  Ś-go  Jakóha  z  r.  1717,  z  obrazem  Madonny 
Czanacha  i  cennemi  freskamL  -  Kościół  Jezuitów,  Kapucynów  z  godne-, 
mi  uwagi    obrazami  i  nagrobkami  i  kilka  innych. 

Zamek  Cesarski  (Burg)  zbudowany  w  1770  r.,  przed  którym'  na 
pięknjrm  placu  stoi  posąg  Leopolda  Y  ną  koniu.  Teatr.  Dom  pod 
złotym  dachem  (Goldenes  Dach)  pokryty  blachą  miedzianą  grubą  zło- 
coną, w  stylu  nowszym  gotyckim,  zamek  książęcy  zbudowany  przez 
ks.  Fryderyka  „mit  der  leeren  Tasche**  (z  próżną  kieszenią),  dzisiaj 
jest  własnością  prywatną.  Uniwersytet,  —  Sałusz,  z  którego  wieży 
wspaniały  odkrywa  się  widok. —  Foczta,  dawniej  pałac  książąt  Tum 
i  Tasis. —  Muzeum  (Ferdinandeum)  otwarte  podziennie  z  wyjątkiem 
niedzieli  za  opłatą  35  kr.),  będące  zbiorem  obrazów  głównie  szkoła 
flamandzkiój  i  holendersldój,  starożytności,  rzeźb,  rzadkich  pamiątek 
histoi^ycznych  Tyrolu,  i  t.  p.  Prócz  tego  zwracają  na  się  uwagę:  sta' 
tua  8-ej  Anny  na  Neustadt  1  Brama  tryjumfalna^  wzniesiona  w  1765 
r.,  na  cześć  Maryi  Teresy  i  Frandszka  I-go. 

W  dzień  targowy  Innsbruck  przedstawia  obraz  bardzo  ciekawy 
z  powodu  malowniczośd  i  rozmaitości  ubiorów  różnoplemiennój  lu- 
dności podówczas  miasto  napełniającój. 

OkoUce.  Bardzo  malownicze  położenie  Innsbrucku  otoczyło  go 
wieloma  bardzo  pięknemi  miejscowościami,  jako  to:  MUklau,  na  le- 
wjrm  brzegu  Innu,  z  pięknym  zamkiem  rodziny  Stembachów,  i  zakła- 
dem hydroterapeutycznjrm;  Weiersburg,  zamek  ze  zbiorem  obrazów 
Holbeina,  Czanacha,  Bubensa  i  innych;  Witten,  przedmieście  Inns- 
brucku, kościół  i  opactwo  z  IX  w.;  zamek  Amras  albo  Ambr  as  z  XIII 
w.^  przepełniony  starożytnościami  rzymskiemi  i  różnemi  pamiątkami; 


z  KUFSTKIirO  DO  TRYDENTU  I WEHOHY  61 

najcenniejsza  częóć  tjch  zbiordw  została  przeniesiona  w  r.  1806  do 
Wiednia,  gdzie  istnieje  pod  nazwą  Ambraser  Sammlnng  w  muzeom 
belwedersW^m;  /*eZ,  z  gdrą  Iselberg,  764  metry  wysoką,  miejsce  krwa- 
wych walk  w  1800  r.;  JPatscher  Kofd,  wyniesiony  na  2200  metrdw 
nad  poziom  morza  z  nader  pięknym  widokiem  na  okolicę. 

Droga  27.  Z  KUFSTEINU  DO  TRYDENTU  I  WERONY. 

47  mil  w  11  i  półr— 14  godzin.;  pociąg  pośp.  za  20,21;  15,04  gold. ;  zwyczajnym 
za  16,92;  12,69;  8,46  guldenów. 

Kuf  Stein  na  granicy  Bawaryi  i  Tyrolu,  (hot:  Post,  *A  uracher 
Br&w),  nad  miastem  pannje  twierdza  Josephbnrg,  niezdobyta  z  po- 
woda położenia  na  sk^e;  jedyna  forteca  pozosti^a  w  rę^ch  Bawary/ 
w  r.  1809;  w  bardzo  malowniczym  położeniu.  Łinija  przebiega  oko- 
lice bardzo  obfitujące  w  huty  do  topienia  metaldw;  szczególniej  wiele 
takich  zakładów  znajdi\je  się  blizko  Brixlegg  i  Jenbach. 

6  mil.  Sohwaz  (hot.  Post),  nad  Innem,  5000  mieszkań,  miasto  to 
było  złnpione  i  zrabowane  przez  Bawarów  w  r.  1809;  ma  kościół  far- 
tttf,  z  pięknym  frontepi,  z  dobremi  obrazami  i  pomnikami.  W  okoli- 
cach kopalnie  srebra,  miedzi  i  żelaza. 

9  miL  Hali  (hot:  B&r,  Br&nhaus)  5000  mieszk.,  nad  Innem, 
u  stóp  góry  Salzberg  (1537  metrów),  z  pod  którój  dobywają  rocznie 
do  200000  cąntnarów  soH.  Na  zwiedzenie  kopalni  potrzeba  3  —  4 
godzin.  KoAdÓŁ  parafijalny,  na  cmentarzu  którego  pomnik  Speckba- 
chera,  jednego  z  przywódców  powstania  Tyrolskiego. 

10  miL  Inabrack  (ob.  dr.  26). 

Okolica  przez  którą  przebiega  linija,  zwana  Brenner,  jest  pod 
względem  krajobrazów  najmni^  zajmującą  z  okolic  alpejskich,  lecz 
jest  to  wąwóz  przez  który  najpierw  ustaloną  została  droga,  możliwa 
do  przebycia  powozem  w  eiągu  całego  roku.  Droga  żelazna  prowa- 
dzi obecnie. z  Innsbrucku,  obok  opactwa  Wiltan  przez  tunel  664  me- 
try długi  na  wskroś  góry  Isel,  następnie  przechodzi  na  prawy  brzeg 
rz.  Sili;  do  miasta  Patsch  przebiega  7  tunelów,  przebywa  ciasny  wą- 
wóz rz.  Hutzhach^  wypływającej  z  doliny  StubaythaL  Dolina  ta  staje 
się  coraz  dzikszą,  to  też  budowa  drogi  żelaznej  wymagała  pokonania 
największych  trudności,  linija  w  śmiałych  zakrętach  okrąża  góry, 
przebywa  2  razy  rz.  rz.  Sili  i  do  Matrey,  przebywa  4  tunele. 

1 2 Vs  mil.  Matrey  (hotele:  Stern,  .'Kro ne,  Weisse  Bose), 
w  pobliżu  zamek  Trautson  ks.  Anersperga,  z  bogatym  zbiorem  sta- 
rożytności Bzymskich.  Dtoga  idzie  dalej  po  linii  dosyć  prostej,  lecz 
po  znacznćj  pochyłości  i  znowu  dwa  razy  przCrzjma  rz.  SilL  —  Stei- 
nach V3  n^  za  Matrey  (hot:  Post;  Steinbock)  odbudowane  po 
pożarze  w  r.  1853;  kościół  z  trzema  ołtarzami,  pędzla  tu  urodzonego 
KnoUera  (f  1804)  profesora  w  Medyjolanie. 


62  Z  KUFSTEINU  DO  TRYDENTU  I  TlfcERONY 

Pod  Stafflach- droga  zwraca  się  dosyć  nagJym  łukiem  ku  dolinie 
Schmirnerthal,  przy  wejściu  do  której  widać  już  otwór  tunelu,  po  prze- 
ciwnej j^j  stronie  wysoko  się  poczynającego,  który  następnie  przebyć 
musi,  przebywszy  cudną  wioskę  S.  Jodok,  przebiega  jeszcze  jeden  tu- 
nel zanim  dojdzie  wspomnianego  wyżój,  a  przebiegłszy  potom  głębo- 
ki wąwóz  rz.  Sili,  i  obok  pięknego,  pc5'nego  pstrągów  jeziora  Bren- 
nersee  dochodzi  do  stacyi  Brenner,  ze  starym  vdomem  pocztowym,  wio- 
ski na  wyżynie  tegoż  nazwiska,  leżącegu  na  dziale  wodnym  mórz 
Adryjatyckiego  i  Czarnego.  Widok  ograniczony  otaczającemi  ją  gó- 
rami. Droga  idzie  dalój  wzdłuż  rz.  Eisack  dopływu  Adygi,  przecho- 
.  dzi  dalej  tunel  742  metry  ^ugi,  a  przebywszy  3  milową  przestrzeń 
z  której  wciąż  piękny  widok  na  lodniki  otaczające  Fflerschthal,  do- 
bija stacyL 

Sterzing,  (hot.  •Post,  Nagele  albo  Krołie;  Adler,  *Ro8e) 
bardzo  czyste  miasteczko,  wzbogacane  przemysłem  górniczym,  z  ła- 
dnemi  starożytnemi  budowlami  i  przykrytemi  chodnikami,  leży  na  ob- 
szernej wyżynie  bagnistój  zwanój  Sterzinger  Moos  albo  Oberes  Wip- 
ptohal.  Z  kościoła  Kapucynów  najpiękniejszy  widok  na  lodniki 
Stubaythal  i  góry  Jauf en  (2194  metryj.  Po  Sterzing  do  Franzens- 
feste  dolina  rz.  Eisack  jest  dziko-malownicza.  Po  bokach  zamki 
średniowieczne  z  lewej  strony  Sprechenstein  z,  prawej  zaś  Beifenstein, 
Droga  wchodzi  potom  w  wąwóz,  w  którym'  leży  austeryja  i  dom  pocz- 
towy w  MiUewald,  pamiętnem  porażką  Francuzów  przez  Tyrolczy- 
ków w  r.  1809.  Pod  Oberau  korpus  Łefebore^a  wziął  do  niewoli  650 
Sasów,  skąd  wąwóz  ten  dotąd  nosi  nazwę  Sackseklemme, 

Wyjście  z  wąwozu  zostało  od  r.  1833  do  1838  silnie  obwarowane, 
co  dało  początek  twierdzy  Franzens/este  (dr.  26)  skąd  wychodzi  dro- 
p;a  żelazna  do  Yillach.  Koślinność  zaczyna  zdradzać  florę  południową. 

22  mil.  Brizen,  po  włosku  Bressanone  (hot.  'Elephant,  obok 
poczty;  *Sonne,  Goldenes  Kreuz;  Bestauracyja  w  dworcu), 
przy  zbiegu  rzek  Eisack  i  Bienz,  stolica  dyjecezyi;  natura  włoska  lecz 
mieszkańcy  niemcy.  Katedra  i  kilka  innych  kościołów  z  XVIII  w., 
•A  obrazami  tyrolskich  malarzów;  pałac  biskupi;  wyższe  gimnazyjuni, 
i^abinet  historyi  naturalnój. 

Klatuien,  włoskie  Chiusa,  (hot.  Gans,  Bocssel)  z  bogatym 
klasztorem  Kapucynów,  ciekawy  skarbiec  i  klasztorem  Benedyktynów 
Seben,  na  wynio^ej  skale.  Droga  okrąża  skały  porfirowej  na  wy- 
niosłościach  wszędzie  żyzne  wyżyny  z  licznemi  wioskami. 

AtBwantf,  (hot.  *P  o  s  t),  piękny  obraz  w  kościele.  Na  prawo 
Finsterthal,  gdzie  spostrzegamy  piramidy  naturalne  ze  skał  porHro- 
wych. 

27  mil.  Bosen,  włoskie  Bolzano^  (hot.  "Kaiserkrone,  Mond- 
z^cyj&eiii/ 'G^oidne  Traube;  *Schwarzer  Adler;  Er^herzog 


'      z  BOŻEN  DO  MERAN  63 

Heinrich;  Goldener  Engel;  Sonne;  'Badl.  za  miastem) 
lOOOO  mieszk.  w  średnich  wiekach  było  ważnym  punktem  dla  handlu 
Wenecjd  z  Północą,  i  do  dziś  pozostało  najhandlowniejszćm  miastem 
Tyrolu;  jest  punktem  zbiegu  drdg  niemieckich,  szwajcarskich  i  wło- 
skich. Pod  Bożen  łączą  się  rzeki  Talfer  i  Eisach.  Dolina  zwana 
Bozener  Boden,  jest  jednam  z  najpiękniejszych  miejsc  w  Tyrolu; 
z  mostu  na  rz.  Talfer-  wspaniały  widok  na  okolicę,  klimat  łagodny, 
w  lecie  wielkie  upały.  Gotycki  Jcośctół  parafijaln^,  z  piękną  wieżą, 
firont  przyozdobiony  dwoma  lwami  z  czerwonego  marmuru.  Za  wiel- 
kim ołtarzem  grdb  Arcyksięda  Bainera  (-{-  1853)  cmentarz  otoczony 
arkadami.  Z  gdry  Caharienberg  piękny  widok  na  miasto  i  okolicę. 
Piękne  ogrody  Arcyksięcia  Henryka,  hrabiego  Sarthein  i  innych. 

z  Bazen  do   Meran  ob.   dr.  28, 

0  1 V2  godz.  drogi  na  Pd.  W.  od  Bożen,  St,  Istdor,  w  ładnym  po- 
łożeniu z  niewielkim  zakładem  kąpielowym  żelazno-siarczanym;  wspa- 
niałe widoki. 

Dalej  34  mile.  Trydent  (Trient,  Trento),  (hot.  Europa,  C  o- 
rona)  14000  mieszk.  wyniesiony  na  223  metry  po  nad  poziom  Ady- 
gi. Widok  malowniczy.  ,  Katedra,  z  XI  w.  Kościół  Saula  Maria 
Muggiore,  wktdrym  się  odbywał  sławny  sobdr  (1545 — 1563).  W  oko- 
licy znaczna  produkcjrja  wina  i  jedwabiu. . 

37^3  mil.  BoTeredo  (hot.  Corona,  Cavalletto)  (11000  m.) 
zamek  na  skale.  Miasto  prowadzi  znaczny  handel  winem  i  jedwa- 
biem; p  p()ł  mili  dalej  Mort,  za  kt<5r€m  o  2  mile  Ala  (4000  m.)  i  Avio 
na  granicy  włoskiej.  Dalej  Yillufranca  i  Werona  (ob.  .  .  .  )  ' 

Droga  28.     Z  BOŻEN  DO  MERAN. 

3  i  pół  mil.  Dyliżans  3  razy  dziennie  (tam  i  napowrót).  Droga  trwa  2  i  pół  godz. 
za  opłatą.  1  gujd.  39  kr. 

Omnibus  (Stellwagen)  8  razy  dziennie  (i  z  powrotem)  w  4|godz. 
za  80  kr.  i  1  guld.  5  kr.  W  lecie  dogodniej  jest  jeździć  jednokonnym 
powozikiem  (6  guld.).  Kto  może  powinien  tę  drogę  odbyć  pieszo, 
przez  Terlan,  Andri&n,  Nals,  Tisens,  Unter  i  Oberlana,  co  zajmie 
około  8-u  godzin,  nąjdogodni^j  jest  iść  po  południu  dla  .chłodu. 

Droga  idzie  na  Pn.  Z.  Gries  z  kościołem  Augustjjanów,  ozdo- 
bionym freskami  Eudlera,  uchodzącym  za  jeden  z  najpiękniejszych 
w  Tyrolu.  Pasmo  g<5r  dolomitowych,  nad  ktdremi  wznosi  się  Bosen- 
garten  (3158  metr.).     Zamek  Maultascke  na  skale. 

1  i  piSł  mili.  Tilpidn  (Yilla  piana),  piękna  kaskada.  Wkraczamy 
w  żysną  dolinę  Adygi,  osłonioną  z  pr.  strony  wysokiemi  ^górami  cor- 
fifowemi  z  lewej  zaiś  wxgój^am  dclomtowom. 


64  Z  WIEDinA  DO  SALZBURGA 

Meran  (hot.  Post  albo  Erzherzog  Johann;  *Graf  yon 
Meran;  Erzherzog  Beiner; — We  Wrześniu  podczas  knracyi 
winogronowej  hotele  te  są  często  przepełnio^e,  wtenczas  trzeba  się 
.udać  do  BOssl,  Engel,  Sonne,  Krone,  Kreuz  i  innych,  lub 
też  jednego  z  licznych  pensyjonatdw)  4400  mieszk.,  dawna  stolica 
Tyrolu; .  klimat  łagodny,  wielkie  upały  w  lecie.  Męran  jest  odwie- 
dzany na  wiosnę  i  w  jesieni  przez  licznych  chorych,  leczących  się 
serwatką  i  winogronami.  Eośddł  parafijąlny  z  Xiy  w.,  odnowiony 
w  1845  r.  z  obrazami  Knollera.  Z  mostu  przez  Fassyer,  piękny  wi- 
dok na  okoliczne  zamki  zamieszkałe  lub  w  ruinach  leżące.  Na  gdrze 
Kfichelberg  zcmek  Tyrol  (oj^ta  25 .  kr.)  z  piękn3rm  dokoła  wi- 
dokiem. 

Droga  29.  Z  WIEDNIA  DO  SALZBURÓA. 

V 

41  i  pół  mil.  w  8  i  pół  do.  12  godz.  za  14,94;  11,21;  7,47  guldenów. 

Kto  wraca  napowrdt  tą  drogą  powinien  od  Linz  do  Wiednia  po- 
płynąć statkiem  parowym,  by  nie  stracić  najpiękniejszych  widokdw, 
ktdra  trwa  8 — 9  godz.  za  oj^tą  7  guld.  lub  4  g.  70  kr. 

Dworzec  przy  Mariahilfer  Linie.  W  westibulu  statua  marmurowa 
Cesarzowej  Elżbiety,  Hausa  Gassera,  ustawiona  w  1860  r.  wk/ótce 
po  wyjeździe  ukazuje  się  na  lewo  SchSnbrunn^  zamek  letni  cesarski, 
o  pół  godz.  drogi  od  Mariahilfer  Linie,  zaczęty  przez  Macieja  Kor- 
wina, jako  zameczek  myśliwski,  dokończony  zaś  przez  Maryją  Teresę 
w  r.  1775  (ob.  SchOnbrunn  przy  opisie  Wiednia). 

Fenzinff,  4000  mieszk.,  kościdł  z  pięknemi  pomnikami.  Miastecz- 
ko to  połączone  jest  mostem  z  Ęietzing  miejscem  pobytu  b.  króla  Ha- 
nowerskiego. W  pobliżu  stacyi  Hutteldorf  widać  wiele  pięknych 
willi  i  restauracyj.  Dalej  pociąg  mija  MarMrunn,  z  pięlmym  ko- 
ściołem, na  odpusty  do  którego  zbierają  się  liczne  tłumy  pielgrzymów; 
w  klasztorze  zbudowanym  w  r.  1693  przez  Ferdynanda  Ul  mieiści  się 
od  r.  1813  szkoła  leśnictwa.  Stacya  WeidUngau  z  zamkiem  ks.  Diet- 
ńchstein. 

8t.  Farkesdorf.  Kolój  oddala  się  tu  od  dawnćj  drogi  bitdj,  i  od- 
suwając się'  na  lewo  wchodzi  na  wyżyny  Lasu  Wiedeńskiego.  Od 
Fresbawn  droga  przerzyna  piękną  choć  dziką  okolicę  do  St.  fieka- 
winkel.  Dalej  do  JSTeuLanghacK  okolica  również  piękna;  pociąg  prze- 
bywa na  t^j  przestrzeni  dwa  tunele. 

8  mil.  Banot-Foelten  (hot.  Kaiserin  yon  Oesterreich),  L6- 
re,  Hirsch,  Krebs)  5000  m.  nadrz.  Traisen;  stolica  djjecezyi. 
Za  St.  FoeUen  pociąg  znowu  przebywa  tunbl,  a  następnie  dosięga  sta- 
c/i Melk  (hot,  Lamm,  Ochs),   najpiękniejsze  miejsce  na  cał^  dro- 


z  WIEDNIA  DO  SALZBURGA  65 

dze,  sławne  opactwo  Benedyktynów  zbudowancr  w  XyiII  w.,  biblijo- 
teka,  wspaniały  koćci<9. 

14  i  p(9  mil.  st.  Kemmelbctch,  do  ktdrej  pociąg  dostaje  się  po  prze- 
byciu rz.  Melk,  po  prawej  strome  widać  Dunaj,  po  lewćj  zaś  Alpy 
styryjskie.  Dalej  mijamy  Persenbeug,  a  niedaleko  st.  Krumm-N^uss- 
baton  przesuwamy  się  obok  na  pr.  nad  Dunajem  leżącego  kościoła 
Maria  Taferl,  celu  pobożnych  pielgrzymek.  Dalej  przebywamy  rz. 
Ips,  ^  poczem  stajemy  przy  st.  Amstetten,  2000  m.,  pamiętnej  bitw% 
Francuzów  z  Bosyjanami  w  1805  r. 

19  mil.  Banot  Peter  po  za  ktdróm  stacyje:  Haag  i  St,  YcUentCn, 
stąd  idzie  odnoga  kolei  żelaznój  do  Steyer  i  Hall  wód  mineralnych 
jodowych  i  dalej  do  Bruck.  Następnie  pociąg  przebywszy  Enns  rze- 
kę odgraniczającą  Wyższą  i  Niższą  Austryją,  staje  w  m.  Enns^  (hot. 
Adler;  Krone),  3000  mieszk.,  którego  fortyfikacyje  zbudowane 
zostały,  według  podania,  za  okup  dany  przez  Byszarda  Lwie  Serce 
dla  wyswobodzenia  się  z.niewoU.  W  pobliżu  zamek  Ennseck  ks. 
Anersberga.  Kleinmunchen;  przed  dojściem  do  tój  stacyi  droga  prze- 
bywa rz.  Traun,  pod  Ebelsberg,  pamiętnóm  krwawą  bitwą  Francuzów 
pod  dowództwem  Masseny  z  Austryjakami,  a  następnie  przybywa  do 
24  m.  Iain&(hot.  An  der  Donau;  *£rzherzog  Carl;  Golde- 
ner  Adler;  *Rother  Krebs;  Łamm;  Bayrischer  Hof; — 
wmieście  *Loere;  *StadtFrancfurt;  'Kanon e)  2700  mieszk., 
forteca  nad  Dunajem,  stolica  dyjecez3ri.  Most  534  metry  długi  na 
Dunaju.  Katedra  wzniesiona  w  r.  1670;  kocioł  parafijalny  z  XIII  w., 
koScićl  Kapucynów  z  grobem  hr.  Montecucueli.  Zamek  zamieniony 
na  koszary;  Landes  Museum,  złożone  ze  zbioru  numizmatów,  broni 
i  różnych  pamiątek. 

W  okolicach  miasta  zasługują  na  uwagę:  Wieża  w  Freińbery  (ko-' 
biety  nie  są  na  nią  puszczane)  z  bardzo  pięknym  widokiem;   dalej  Jd- 
germeier^  Póstlingherg,  z  pięknym  widoluem  na  okolicę; — Kościół  S'^j 
Magdaleny^  cel  pobożnych  pielgrzymek,  również  piękne  widoki. 

'Weis,  (hot.  Adler)  4500  mieszk.,  zamek  ks.  Auersperga,  ko- 
ściół protestancki  w  stylu  gotyckim,  kościół  parafijalny  z  VIII  w.  Od- 
noga drogi  do  Fassau.  O  3  mile  na  Pd.  W.  leży  sławne  opactwo 
Kremsmunstśr,  z  biblijoteką,  obserwator3rjum  i  gabinetem  historyi  na- 
turalno). 

Za  Weis  droga  wchodzi  w  okolicę  lesistą,  lasy  te  ciągną  się . 
z  małemi  przerwami  aż  do  Łambach.  Pod  miastem  Łambach  wy- 
chodzi na  lewo  odnoga  do  Gmflnclen.  Miasteczko  Lamhach  (hot. 
BOssl)  nad  rz.  Traun,  z  opactwem  benedyktynów,  posiadającym 
Mblijotekę  złożoną  z  23000  tomów,  oraz  zbioru  rycin  i  rękopismów. 
Na  przeciwna  stronie  rzeki  o  15  min.  drogi,  po  przeciwnej  stronie 
rzeki  stoi  śród  lasu  kościół  poświęcony  Ś-6j ,  Trójcy,  i.bud.o^N&^i^s 
w  Xx6jkąt,  z  trzema  wieżami^  S-ida  oknami,    słowom  Yf^u^jsiA  "[ftiJ^ 


b^a  lictba  tnj,   bo  nswet  posadzka  idołona  jeet  s  tnSjkolorowe^o 


O  milę  od  Btacyi  ŚckwaneruCadt,  rx.  Trann  tworzy  wodospad) 
a  jeszcze  blifcg  lei;   Wal/tegg  t  zakładem  kąpielowym. 

83  mile  TeMAniel:  (bot.  Forstingers  Br&u  nnd  G^sa- 
hof;  Mohr,  Post)  przyjemne  miasteczko  nad  rz.  Agor,  i«  sta- 
rsmi  bnunami  opatrzonemi  w  wiele  i  Btarołjtnsmi  foityfikacyjamL 

35  miL  'Franketmarkt,  pized  ktdrTiii  pod  V(kklamarkt  pocŹK 
wstępi^e  w  doljuf  n.  Wflckla.  Nast^pnia  przybywamy  do  nacyi 
StrattwtdeAai,  przy  it&e^  drOjga  okrąia  jeńoro  Zaliertet.  Pot&n  - 
luut^pige  Nenmarkt,  DsMfpnie  Seekircien,  pod  kttfr&n  droga  okr^ 
WalleTBoe.  Dalg  koid<3  jłfarta  Plain,  sk^d  jnł  wkrdtce  pociąg 
at^e  w  pięknym  dworcn  SabbnrgBkim. 

BalibnrB.  Hotele:  Hotel  de  1'Eiirope,  napnedw  dworca; 
Oeaterreichiscber  Hof  na  pr. bncgif  Salzbacha;  Hotel  Nel- 
bock,  tańaiy  od  poprzednicb,  obok  tak  zwany  pens;^Qnat;  Eri- 
hsrzog  Carl,  *QoldeneB  Schiff.  — 3-o  rz^ne  *Goldene 
Erone:  >Mohr;  Hirscb,  HOdlhammerbr&a,  porn;  Baith; 
•GbtJerbrln,  Tranbe;  'Regenbogon;  Tigor;  wuyrtkie 
E  MstoarocTJaBiiiPeiiayjonBt  Jnnga,  blizko  dworca. 

'  ^o^iamiK-  "^D^iiMti^i,  ^iel?  g^et;,  Ijobmnyer;  WieiBii- 
ber«ejt;.-Balda.tMiWftbŁi:0»«>4erf       ■     ,,,,,. 

,,:-Dan>iki--  .  a»  ^WadrftDfl,  Irfl  konna  20;  ,3-n  kifjjM,..^  kmic.; 
piS,iini».a..g..«(ł,*r.,ft!bp  4g.,  »OM;,,'ią,oiłJy,dMft  5\#o,T!  5f 
letnieje  też  taksa  za  knrsa  do  okolic  Salzbmga.  JCWfifjfoć^  OtW 
w^  takie  i^a  przewodnikdw  dla  obcycb)  5  kr.  za  k  '  '  ' 
'^Mf  WsojyiC  "r  okolice 'iitśj^''ta]cle-'Mal4'tiAaf.'' 

wspaniało  S<Inki4;alcoliay, 


z  WIEDNIA  DO  SALZBURGA  67 

kszana  i  ozdabiana  przez  jego  następców.  Niektóre  sale  ozdobione  są 
obrazami  Altemonta  i  freskami  Bottmayra.  Do  placu  Bestdenzplatz 
ozdobionego  piękną  fontanną  zwaną  Hofbmnnen,  dotyka  plac  Mo- 
zarta, na  kt(5rym  w  r.  1842,  wzniesiono  pomnik  bronzowy  temu  mi- 
strzowi, wedłag  projektu  Schwanthalera.  Mozart  urodził  się  w  istnie- 
jącym dzi^  jeszcze  domu  pod  Nr.  225  przy  Getreide  Gasse.  Pałac  zi- 
mowy biskupów,  gmach  obszerny,  wzniesiony  w  1592  r.  mieszczący 
w  sobie  portrety  wszystkich  biskupów  tutejszych.  Neuhau,  budynek 
o  4-ch  frontach,  wybudowany  w  1588  r.:  przy  którym  znajduje  się 
odwach  z  wieżą  słynną  z  muzyki  dzwonowój  rozlegającej  się  o  7,  1 1 
i  6  godzinach;  w  nim  mieści  się  także  nieustająca  wystawa  obrazów. 
Letnia  Szkoła  Jazdy  (Sommer  Beitschule)  jest  jednym  z  ciekawych 
gmachów  Salzburga;  jest  to  amfiteatr  z  3-ma  rzędami  ławek  wykuty 
w  skalistój  górze  MOnehberg;  wejście  wszystkim  dozwolone.  W  górze 
MOnehberg  wykuto  j^zcze  w  r.  1758  przejście  zwane  Neuthor  albo 
Felsenthor  albo  jeszcze  Sigismundsthor,  z  powodu  wykucia  jej  za  pa- 
nowaiua  arcybiskupa  Zygmunta,  nad  zsekularyzowanóm  w  r.  1803, 
małóm  państwem  kośdelnóm  Salzburskióm.  Brama  ta  czyli  tunel  ma 
128  metr.  <y:ugości,  16  wysokości,  a  .prawie  7  szerokości,  jedlno  z  jej 
wejść  ozdobione  jest  kolosalną  statuą  Ś-go  Zygmunta,  dłuta  Hage- 
nauera.  Warte  są  nadto  zwiedzenia:  Ratusz,  ticeum  posiadające  biblijo- 
tekę  z  36000  tomów  złożoną;  muzeum  miejskie  (otwarte  codziennie  od 
10  —  12  12  —  4  g.,  wejście  za  opłatą  12  kr.)  zawierające  zbiory:  sta- 
rożytności, tworów  przyrody  i  t.  d.;  klasztor  żeński  na  górze  Nonn- 
herg,  założoąy  przśz  siostrzenicę  Ś-go  Buperta,  mający  piękne  malo- 
widła na  oknach;  Marienscmie  t,  j.  figura  Matki  Boskiej  na  Domplatz; 
— Oraz  po  drugiej  stronie  rz.  Salzach:  —  dom  zwany:  Zur  Traube; — 
teatr; — pałac  MirabeU,  dawny  pałac  arcybiskupów,  odbudowany  w  r. 
1819  po  pożarze  zaszłym  poprzedniego  roku,  z  pięknem!  ogrodami. 
Schody  z  250  stopni  na  górę  Capuztnerberg,  na  której  znajduje  się 
klasztor  kapuc3mów. —  Rosenegger,  wzgórze,  będące  ulubionóm  miej- 
scem przechadzki  mieszkańców  Salzburga.  Z  Wierzchołka  góry 
MUnMerg,  na  który  wiodą  schody  o  283  stopniach,  nasycić  się  mo- 
żna pięknym  widokiem  na  okolicę.  Góra  Schlossberg  będąca  dalszym 
ciągiem  poprzedniój,  uwieńczona  jest  fortecą  JBiohen  Salzburg,  założo- 
ną w  XI  w.  na  miejsca  dawnój  warowni  rzymskiój  (wejście  20  kr.). 

Okolice:  Jjigen  zamek  i  park  ks.  Schwarzenbtt^ga  (dorożka  I-o 
konna  150  kr.,  2-o  konna  240  kr.  tam  i  na  powrót),  idąc  pieszo  le- 
piej wziąć  przewodnika  (40  kr.),  stąd  można  iść  na  Gaisberg,  z  które- 
go wierzchołka  wzniesionego  na  2150  metr.  widać  Alpy.  —  Maria 
Barn  (dor.  220  kr._albo  3  g.  t.  i  n.)  stąd  do  Seilbrunnen  (omnibusem 
10  kr.)  z  zamkiem  zbudowanym^  w  r.  1613  przez  Arcybiskupa  ks.  Ho- 
henems,  z  piękn3rm  parkiem,  wodospadami,  teatrem  wykutym  w  skale 
i  t  p. — Leopoldskrone  (tuż  za  przedmieściem  Nonnthal)  zamek  króla 
bawarskiego.  —  Untersberg  albo  Wundersberg  (o  2  doi  dto^  i^SfiaiiS^^ 


68  Z  LAMBACH  DO  ISCHL.  SALZ-KAMMERGUT 

dynnii  w  Niemcsech  %  legendy  o  zawartym  w^u^  grodzie  gdzie  Fry- 
deryk Barbarossa  oczekiije  zmartwychwstania.  W  bagnach  u  podsta- 
wy tg  groty  urządzono  kąpiele  błotne;  szczyt  tg  gdry  zowie  się 
Berchtesgcidner^Thron, 


Droga  30.  Z  LAMBACH  DO  ISCHŁ;  SALZ-EAMMEBGUT. 

z  Łambaeh  do  GmfŁnden  koleją  żelazną.  4  mile  w  1  i  pół  lub  1  tny  awaitej 
g:odz.  za  1,44;  1,08;  lub  0,72  fuldenów. 

Z  Grkn&nden  do  Ischl  statkiem  parowym  1  j^d.  5  kr.  pocztą  90 
kr. — -Bardzo  też  jest  przyjemnie  pojechali  z  Łambaeh  do  Ischel  nąjc- 
tepu  końmi  (w  3  g.  za  5 — 6  gold.).  Z  T^ednia  do  Gm&iden  dr.  icd. 
kosztuje  poc  po^.  17,14;  13,74  gnid.;  zwyczajnym  zaś  14,69;  11,63; 
8,02  gold.  Moina  zaś  nab^ć  w  Wiednia  bilety  Wprost  do  Ischl,  wa- 
żne w  ciągu  dni  czterech  pomiędzy  Gmtoden  i  IschL 

Ze  stacyi  Ifambaeh.  (ob.  dr.  29)  po  przejechaniu  2  mil,  przybywa- 
my do  stacyi  TramifaU,  o  15  minut  drogi  od  ktdrćj  następi^e  rzeczy- 
wiide  spadek  czyli  wodospad  rz.  Tiaun,  piękny  gdy  rzeka  mą  dosyć 
wody.  Opłaciwszy  70  kr.  można  zażądać  zamknięcia  szluzy,  aby  wi- 
dzieć następnie  znaczniejszą  masę  wody,  przedzierającą  się  przez  za- 
pory. 

4  mile.  Ghnmiden  (hotele:  *Belleyue,  'Goldenes  Schiff; 
•Goldener  Brunen,  •Goldene  Sonne,  •Gx)ldener  Hirsch, 
*StadtGmftndenit.  d.).  Powozy  z  Gmunden  do  spadku rz.Traun 
płacą  się  po  4  guld. —  Gmftnden,  miasto  gł<5wne  okolicy  zwan^  Salz- 
Eammergut  (Dobra  solne  koronne)  dosyć  przemysłowe,  6000  mieszk., 
nad  jeziorem  Traunsee.  Posiada  kąpiele  w  wodzie  słon^,  zakład  hy- 
droterapeutyczny.  Z  Kalwaryi  (o  15  min.  ku  Pn.  Z.)  bardzo  i»ękny 
widok. 

Jezioro  Tranusee,  długie  na  11700  metr.  szerokie  na  2900  metr. 
jest  najpiękniejszćm  z  jezior  Austryjackich,  j^o  strome  brzegi  i  czar- 
nawa  woda  w  stronie  południowej  (Ebcnsee)  nadaje  mu  pozdr  powa- 
żny i  dziki;  gdy  przeciwnie  w  stronie -Gmllnden  wygląda  bardzo  wdzię- 
cznie i  rozkosznie.  Na  około  jeziora  sterczą  wysokie  g<5ry,  jak  2Va- 
unsłein,  wznosząca  Aę  na  1730  metr.  i  bardzo  nieprzystępna.  "Widok 
z  jćj  wierzchołka  nie  da  się  pordwńać  z  widokiem  innych  gór  Salz- 
Kammergutu.  Statek  parowy  z  Gmflndcn  do  Ebensee  przez  jezioro 
Traunsee  kosztuje  1  guld.  Ńa  jeziorze  napotykamy  Zamek  Ort,,  po- 
łączony z  brzegiem  jego,  mostem  130  metr.  długim;  po  str.  zachodniej 
stary  kościół  AUmunsier  i  zamek  Ebenstp^er, 

6  mil.  Ebenaee  (*Post)  2300  mieszk.  wraz  z  Langhath  leżącym  po 
przeciwnej  stronie  rz.  Traun.  Warzelhie  soli  z  solanki  sprowadzanej 
z  Ischl  i  Hallstadt,  —  Z  Ebensee  można  zrobić  wycieczkę  na  Krana* 


z  ŁAMBAGd  BO  ISGHTi  SALZ-KAMMEKOUT  69 

Ińis^  atuL,  (gdrę  1731  metr.  wysoką;  trąd  czterogodziimćj  podrdży 
wynagradza  się  sowicie  pięknym  z  nićj  widokiem. 

Omnibus  schodzący  się  ze  statkiem  parowym,  zawozi  we  2  godz. 
z  Łangbath  —  Ebensee  do  Ischl.  ^ 

8  mil  (od  Wiednia  38)  Isohl  (hotele:  *Eaiserin  Elisabeth, 
•Hotel  Baner,  *Post,  Victoria  Hotel;  Kreuz,  Erzherzog 
Pranz  Karl. —  2-o  rzędne.  *Stern,  *Krone,  *Bayrischer 
Hof:  mieszkania  z  meblami  do  najęcia  w'wiela  domach  prywatnych) 
3000  mieszk.,  przy  zbiegu  rzek  Ischl  i  Trann,  w  samym  iSrodkn  Salz- 
kammergnta.  Kąpiele  tutejsze  są  bardzo  licznie  nawiedzane  przez 
'Wiedeńczyków,  a  szczegdlnićj  przez  arystokracyją  austrjjacką.  Wo- 
dy słone,  używane  przeważnie  do  kąpieli  (1  gnid.  za  każdą  kąpiel), 
kąpiele  w  wodzie  słodkiej  i  szlamie;  kurac3ria  serwatką.  W  Ischl  znaj- 
duje się  bardzo  wiele  wspaniałych  wiU,  pomiędzy  ktdremi  i  cesarska. 
NatnrsJna  piękność  doliny  podniesiona  jest  wieloma  sztucznemi  upię- 
kszeniami, mnićj  lub  więcćj  szczęśliwie  dobranemi,  lecz  zawsze  uła- 
twiającemi  przechadzkę  używającym  kąpieli.  Kościóiparąfijalnt/  z  do- 
brem! obrazkami  Kupelwiesera.  Bardzo  wielka  sala  Trinkhall^  Ka- 
syno z  czytelnią.    _  > 

Przechadzldi  do  now^o  Cottage,  za  willą  Cesarską;  do  Kahoaryi, 
.AhornbuJd,  i  do  ruin  zamku  Wildenstein,  do  Trenkelbach  i  do  młyna 
SetMibach,  —  Liczne  wycieczki  w  okolicę  (ob.  niż^j).  —  Droga  bita 
prowadzi  z  Ischl  do  Salzburga  (7  mil)  w  7  g.  za  4  guld.  6  kr.    ^ 

Salz-Kammergat,  nazywany  także  czasem  Szwajcaryją  austry- 
jacką,  graniczy  od  Wsch.  i  Pd.  ze  Styryją,  od  Zach.  z  Salzburgiem,  H- 
czy  17500  mieszk.  na  12  mil  kwadratowych  powierzchni.  Zraszają  go 
piękne  rzeki  Traun,  Ischl  i  inne,  wraz  z  jeziorami  Traunsee,  Halstad- 
tersee,  Sanct-Wolfgangersee  (ob.  niżćj),  bardzo  pięknie  położonemi 
i  obficie  zarybionemi. — ^Dobywanie  i  wywarzanie  soli;  fabrykacyja  sćra 
i  hodowla  bydła  są  głdwnemi  sposobanii  zarobkowania  mieszkańców 
t^  piękn^  okolicy.  —  Do  zwiedzenia  Salz-Eammergutu  potrzeba 
4-ch  dni,  można  jednak  pośpiesznie  go  obejrzćó  w  ciągu  2-ch  dni. 
<  Wskażemy  tu  tylko  główniej  sze  pnnkta  wycieczek. 

Balzberff  (Ischler  Salzberg)  góra  1030  metr.  wysoka,  posiada  zna- 
czne pokłady  soli,  .zasługujące  na  zwiedzenie  szczególniej  podczas  o- 
świetlenia,  co  w  porze  kuracyi  wodnój  ma  miejsce  raz  w  tydzień. 

Hallstadt  (Hotele:  *Seeauer,  do  którego  teraz  i  *Post  należy; 
*6rflneBaum),  u  stóp  Salzbergu  i  na  zachodnim  brzegu  jeziora 
Hallstadtersee,  długiego  na  8000,  szerokiego  na  2000  głębokiego  zaś 
na  200  metr.  Wodą  tego  jeziora  bardzo  ciemna  sprawia  niemiłe  wra- 
żenie, z  gór  otaczających  je.  dokoła  główne  są  Dachstein  i  Thomstein, 
z  których  wierzchołków  (jako  tóż  i  ^aarstein,  2250  m.)  można  się  na- 
sycić cudownemi  widokami. 


70  Z  SALZBURGA  DO  GASTEI5 

Jeziora  Gosau,  Zwieselberg  i  Traimwand,  bywają  także  oelem 
bardzo  miłych  wycieczek.  Sanct-Wolfgang  (*€hrdmmer  pod  (to/ym  ko' 
mem;  *zum  Kortisen;  Hirsch)  nad  jeziorem  tegoż  nazwiska^  wraz  z  nie- 
daleko się  wznoszącą  g<5rą  Schąfberg  (1819  metr.,  dla  wejócta  na  nią 
potrzeba  3^8  godziny)  dają  najpiękniejsze  z  całych  Niemiec  widoki. 
Warto  także  zwiedzić  miasteczko  St.  Gilgen  (hot.  Post)  i  górę  tegoż 
nazwiska. 

Anssee  (hot:  Post.  *Sonne,  *Blańe  Traube,  Jos:  Haokl, 
*Joh.  Stflgeri  inne)  1500  mieszk. nad  rz.  Traun.  Wielkie  pol^kdy 
soli,  z  ktdrych  dobywają  j4y  dziennie  do  500  centnarów.  Kąpiele  so- 
lankowe, kuracyja  serwatką.  Godne  zwiedzenia:  góra  Dressenstem, 
jeziora  AU-Aussee,  Grundlsee,  Ti^Utzsee  i  Kammersee. 


Droga  31.    Z  SALZBURGA  DO  GASTEIN. 

15  mil.  Dyliiuis  (9  gold.  75  kr.)  od  1  Czerwca  do  15  Września  2  razy  dziennie, 
w  innćj  porze  2  razy  na  tydzień,  kurs  13  i  pół  godz. 

Kol^  do  Hallein,  dalej  do  Werfen  i  Basztadtu  projektowana. 

Zaraz  z  Salzburga  droga  zwraca  się  ku  Pd.,  idąc  po  lewym  brze- 
gu Salzy,  a  po  pr.  rz.  Berchtesgaden,  przechodząc  koło  zamku  Heli- 
brun.—  2  mile.  Hallein  (hot:  Post,  Sonne,  Aub&ck,  *Soolba- 
de-Anstalt)  starożytne  miasteczko  słynne  po  kładami  soli,  ktdr^ 
tu  dobywają  do  500000  centnarów  rocznie.  Kopalnie  soli  wykute  są 
w  górze  Dumberg,  wznoszącój  się  tuż  pod  miastem. '  Dla  zwiedzenia 
kopalni  (przewodu.  50  kr.)  potrzeba  pozwolenia  zarządu. 

4  mile.  GdUins.  (*Po8t),  w  którego  okolicach  zwiedzają  pospoli- 
de  wodospad  rz.  Schwarzbach  i  wąwóz  Oefen,  którym  płynie  rz.  Sal- 
zach.  Droga  idzie  na  Pass-Lueg^  pamiętne  bitwą  w  1809  roku,  za  tóm 
miastem  most  Aschau.  Godne  widzenia:  ujście  BltUibach  do  Calzach 
i  cesarskie  kuinice  Blahhaus,  Na  południe  zamek  Hohen-Werfen. 

6^8  mil.  Werfen  (hot:  Post)  1500  mieszk.,  skąd  wychodzi  dro- 
ga do  Klagenfurtu  na  Badstadt 

8^2  mil.  Sanat-Jołiann  (Post;  Bossian,  oberża),  wspaniały 
widok  na  dolinę  rz.  Salzach  i  na  góty  Jodłowe  (T&nnengebirge)  się- 
gające 2426  metr. 

10^2  >^  Iiend.  (H6t:  Straubinger)  zakłady  przetapiania  zło- 
ta i  srebra  z  kopalni  w  BSckstein,  —  Przebywamy  okolicę  nawiedza- 
ną przez  lawiny,  dla  tego  tóż  przejazd  na  wiosnę  jest  tu  niebezpieczny, 
dalój  wąwóz  Klam-Foss,  z  małemi  resztkami  istniejących  tu  niegdyś, 
a  zburzonych  przez  lawiny,  fortyfikacyj. 

13^2  mil.  Hof-Gastein  (hot:Mo8er,  PhOnix,  Kreus, Blaue 
Tmnbe,  Schwarzer  A^\^x)  główne miwV)  doliny,  wyniesione  na 


z  WIEDNIA  DO  PART^  -fi 

842  mieszk.  Tutejsze  kopalnie  złota  i  srebra,  niegdyś  obfite,  wyczer- 
pane s%jilż  prawie  zupcJnie.  O  dawnćm  bogactwie  świadczą  tylko 
domy  z  bogątemi  ozdobanii  z  XVI  w.;  na  rynka  popiersie  Cesarza 
Franciszka  I,  założydela  kąpieli  Hof-Gastein;  zakład  kąpielowy  otrzy- 
mujący wodę  z  Wildbad  za  pomocą  kanału  długiego  na  6  kilometrów. 
GÓTtL  Gamskahrkogl  o  3  wierzchołkach  2466  metr.).  Na  wejście  na 
wieraK^ołek  potrzeba  4^2  godz.,  przewodmk  jest  zbyteczny. 

15  n^  Wildbad-Gasteln  (hotele:  *StrAubinger,  'Gruber, 
Mitterwirtli,  Obere  i  Untere  Krftmer,  Grabe^wirth, 
*Hirsch);  podczas  pory  kąpielowej,  trzeba  przed  przybydcim  najmo- 
wać mieszkanie.  Kcffńde  mineralne  gorące  (29  do  37)  z  kilkoma  za- 
kł^idami  kąpielowemi,  bardzo  uczęszczane.  Zarówno  tu  przyciągają 
gości  zbawienne  wody,  jak  piękność  samego  miejsca  i  okolic.  Z  wy- 
cieczek najulubieńsze  są  do  BócksteCn  (oberża)  wioska  wyniesiona  na 
1121  metrdw  nad  poziom  morza  i  do  Nasfeld^  dolinki,  otoczonej  wy- 
sokiemi  górami.  ,^ 

Droga  32.  Z  WIEDNIA  DO  PARYŻA. 

Przez  Monachijum,  Stuttgart,  Karlsruhe,  i  Strasburg. 

z  Wiednia  do  KOhl  118  i  0,7  mil,  z  EOhl  do  Fary2a  522  kilopn    Koleją  ^lazną 
w  36  godzin  (obacz  dr.)  \\..--  ><'•  ■•■,;  \ 

_______________     ^  i;//.'r-<I   ■■:i'ii<.u    '  :' ;,i 

"i    U'^[iv--^'  i'':i:ii;iri  ' 


72  Z  WIEDinA  DO  MONACHIJUM. 

r 


BAWARYJA,    WIRTEMBERG 

IBADEN. 


Droga  33.  Z  WIEDNIA  DO  MONACHIJUM. 


A),   przez  Salzburg. 

z  Wiednia  do  Weis  28  i  j>ół  mil  za  10,26;  7,70;  5,13  gnid.  wal.  austr. 

Z  Weis  do  Salzbargra  13  mil  za  4,68;  3,51;  2,34  gold.  wal.  austr. 

Z  Salzburga  do  Monachijum  21  mila  za  6  g.  18  kr.;  4  g.  12  kr.;  2  g.  48  kr.  baw. 

Z  Wiednia  do  Salzbnrga  (ob.  dr.  29),  dalej  zaś- FreiUusing  (1  mi- 
la); komora  Bawarska  (od  Wiednia  42  V8  mile).  44  mile:  Teisendor/ 
z  minami  zamku  Bascheńberg, 

46V2  mil  Trannstein  (hot:  *Hirsch;  *Fost;  WeissesBr&n- 
łians);  piękne  miasto,  odbndowane  po  pożarze  w  r.  1851;  warzelnie 
soli  z  wodj  dostarczani  z  Beichenhall.  W  Trannstein  jest  nader  przy- 
jemny pobyt  w  lede.  Wycieczki:  naHochberg,  z  pięknym  widokiem 
na  Alpy  i  Chiemsee;  na  Staus,  do  źródeł  rz.  Traun;  do  Adelhal- 
z  e  n,  dosyć  uczęszczanego  zakładu  kąpielowego. 

50V8  mil.  Frien(*Hdtel  Chiemsee  na  dworcu;  *Kronprinz; 
•Huber). 

O  20  minut  od  tćj  stacyi  Stook  w  zaXoQQ  jeziora  Chiemsee,  najpię- 
kniejszego w  Bawarjd  (3  mile  długości  2  szerokości,  1 1  mil  obwodu); 
na  tim  jeziorze  podróżni  zwiedzają  pospolicie  wyspy:  Herrenw&rth  z  da- 
wnym klasztorem  Benedyktynów,  dziś  zamkiem  Hunolstein;  Frauen- 
wdrth,  z  klasztorem  kobiecym  i  porządną  oberżą,  w  osadzie  rybacki^, 
nawiedzaną  często  przez  artystów.  • —  Jezioro  otoczone  jest  górami 
wznoszącemi  się  średnio  do  2000  metrów,  pomiędzy  któremi  znajduje 
się  wiele  pięknych  miejscowości.  —  Droga  bieży  po  południowym  brze- 
gu jeziora. 


z  WIEDNIA  DO  MOKACflIJUM.  ,   73 

53V2  mil  Bosenheim  (hot:  'Greiderer;  *KOnig  Otto;  Alte- 
Po  s  t;  Restauracja  na  dworcu)  piękne  miasteczko,  mające  3000  miesz. 
przy  ujódu  rz:  Mangfall  do  Inna;  ^am^A;  kf:(A  pięknego  parku;  warzel- 
nie soli  i  kąpiele,  do  ktdrych  wodę  sprowadzają  z  Beichenchall  (7  m). 
Podąg  idzie  piękną  doliną  rzeki  Mangfall,  aż  do  ^i5/tn^,  posiadające- 
go pięknj  zamek.  , 

'  58^/2  mil.  Holzkirohen.  Przy  tej  stacyi  mijamy  wychodzącą  na  le- 
wo drogę  do  Teg&msee  (2 V2  mil)  (hot:  Guggemoos,  'Greider, 
*Steinmetz,  *Scheurer,  oraz  wiele  prywatnych  mieszkań)  na 
brzegu  pięknego  jeziora  tegoż  nazwiska  otoczonego  wzgórzami  i  gdra- 
mL  Miasteczko  to  obfituje  w  piękne  okolice:  posiada  pałac  krdlewski 
przerobiony  z  dawnego  opactwa  przez  MaksymUijana  I,  i  kościół  z  pic- 
knemi  freskami.  Za  stacyją  Sauerlach  pociąg  przechodzi  przes  most 
na  rz.  Isar,  a  następnie  pVzebiegłszy  jednostajną  okolicę  przez  stacyjc : 
Deisenhoffen^  Orosshesselohe  z  pięknym  zamkiem  niegdyś  Marszałka  Dro  - 
ner  d^Erlon,  i  Mittersendling,  staje  w  Monachijum.  —  (ob.  dr.  B). 


BJ,    przez  Welsj  Neumarkł,  Simbach. 

40  i  pół  mil  z  Wiednia  do  Simbach  za  14,58;  10,94;  7,29  guld.  wal.  austr. 

17  mil  z  Simbach  do  Monachijam  za  5  g.  6  kr.;  3  g.  24  kr.;  2  g.  18  kr.  Fs.  Niem. 
•         

Z  Weis  przez  stacyje  Neumarkt,  Prom-Haog,  JRied,  Braunau 
(hot:  Palm,  £nte.  Post)  starożytne  miasteczko  z  pomnikiem  księ- 
garza Palma,  rozstrzelanego  tu  w  r.  1806  na  rozkaz  Napoleona  I  za 
rozszerzanie  broszury:  "„Deutschland  in  seiner  tielsten  Niedrigung"; 
—  dalej  Simbach,  pierwsza  stacyja  w  Bawaryi  (restauracyja  na  dwor- 
ca) nad  rz.  Inn,  naprzeciw  Braunau;  rewizyja  pakunków  przez  straż 
celną  austryjacką  przy  pszejeździe  od  strony  Monac^iijum. 

45^  jDiLMuhldorf.  (hot:  Post)  miasteczko  przemysłowe  nad  rz. 
Inn  2000  mieszk.    . 


47  mil  Ampfing,  z  kościołem,  wzniesionym  przez  Cesarza  Ludwi- 
ka Bawarskiego,  na  pamiątkę  zwycięstwa  jego  23  Września  1322  r. 
nad  Fryderykiem  Austryjackim,  wziętym  tu  w  niewolę.  < — Schwaben^ 
miasteczko  handlowe.  56  mil  Haidhausen  z  widokiem  na  oddalone 
Alpy;  dalćj  Thalkirchen  i  o  milę  dalej  •Monachijum. 


Monachijum. 

Hotele:  'Yicr  Jahreszeiten,  Maxilmłlian8trasse;  *Bayri- 
scherHof,  Promenadenplatz;  *H6telDetzer,  Kaufingerstrasse: 
*Engli8cher  Hof,   Dienergasse;   *Leinfelder  i  MaT\ftw\i3^^^ 


74  MONACUIJUM. 

CarlsplatZjOba  takie  Hotels  garnis;  Rheinischer  Hof,  przy  dwor- 
cu; Gol  den  es  Kreaz,  Kaufingerstr:;  *Hdtel  Max  Emanuel,  Fro- 
menadenplatz; 'GoldnerBftr,  Fnrstenstr::  'Oberpollinger  przy 
Carlsthor(na  dole  bardzo  uczęszczana  rcstauracyja)  BambergerH  o  I, 
Dienergasse;  Deutsches  Haus;  Augsburger  ]9of;  Krone 
i  Stachus  przy  Carlsthor,  (pokdj  36  kr.);>  Deutscher  Kaiser, 
Mittererhof  oba  na  Bayerstrasse.  W  większ^  części  hotel<5w  Mo- 
nachijskich, objady  bywają  podług  karty  (nie  ma  wcale  table  d'h6tciiB), 
w  innych  zaś  restauracyja  jest  osobnym  zakładem . 

Podczas  dorocznych  uroczystości  Faźdadernikowychy  w  dm^m  ty- 
godniu tego  miesiąca,  jed3mie  na  bardzo  wczesne  zamówienie  moiiiii 
znaleść  mieszkanie;  muzea  bywają  wtenczas  po  części  zamknięte. 

Hdtels  gamis,  'Łeinfelders  Hdtel,Xob  wyżej)  Carlsplatz, 
pokdj  od  48  kr.  do  1  guld.  18' kr.  *Marienbad  (ob  wyż.)  Barerstr.  4. 
pokój  36  kr,  —  l^j  gidd.  i  więcej,  wielki  ogród,  kąpiele  ciepłe  i  zim- 
ne, łaźnia  (russischer  Dampfbad)'.  i  t.  p.  —  Od  połowy  Października 
do  końca  Kwietnia  pensyjonat  za  2g.  20  kr.  Mximiljan  Hotel  (ob. 
wyż.).  —  Łatwo  także  znaleść  w  każdym  czasie  dobre  i  tanie  mieszka- 
nie prywatne,  nawet  na  kilka  dnL 

Kawiarnie  *D&nner;  Probst,  obieprz  Carlsthor;  Tambosi, 
pod  arkadami  przy  Hofparku,  bardzo  uczęszcana  przez  obcych;  En- 
glisches  Cafć;  Cafe  National;  obie  z  ogrodami;  Yier  Jares- 
zeiten  (ob.  wyż.)  'Lorenz:  Maximilian;  Cafe  de  TOpera;  Ca- 
fe Holtzinger,  wszystkie  5  na  Maximilianstr.;  połączone  są  z  restan- 
racyjami;  C  a  f  ó  P  e  r  z  e  1;  Marienplatz;  CafćUngerer,  Briennerstr.  1; 
Cafe  Fritsch,  Kaufingerstr:,  Schramm;  Maximiliansplatz  14; 
Paul,  Gartnerplatz;  DalTArmi,  Frauenplatz. 

Bestaoracye:  w  hotelach  i  w  większój  części  kawiarń  i  piwiarń. 

Winiarnie:  ( /  restauracyjami)  *Grodemange,  Besidenzstr:  1 9: 
Table  d^hótes  o  1  g.  Wino  42  kr.;  Schleich,  Briennerstr.  8;  Ec^el, 
Rindermarkt  2,  z  ogrodem,  o  1  g.  table  d'hote  za  30  kr.,  Nenner,  Her-« 
zogspitalgasse  20;  Adam,  Promenadenplatz  10;  Wiedeman  (Hotel 
żum  goldenen  Bftren,  (ob.  wyż.)  Ftirstenstr.  5;  Weinhalle  (i  piwo) 
Augustinergasse;  Mittnacht,  Ftirstenstr.;  Michel,  Bosengasse  (wi- 
no węgierskiej.  , 

Piwiarnie:  bardzo  uczęszczane:  Hofbr&uhaus  na  Platzl, 
prawie  przez  cały  dzień  pełna  ludzi  różnych  stanów.  —  Każdy  bierze 
sobie  kufel  ze  stołu,  opłukuje  go  sam,  oddaje  zań  zapłatę,  wypija  je- 
den drugi  i  trzeci,  i  szuka  sobie  miejsca  do  odpoczynku.  Prawie  na- 
przeciwko w  Orlando  di  Lasso,  również  jest  piwo  z  browara  rzą-. 
dowego;  Begensburger  Wurstkuche;  oraz  mnóstwo  innnych. 

Ogrody  pvi\>liwa9r.  Dianabad  w  Englischer  Garten,  z  kąpielą- 


Jl  o  w  A  C  H  u  u  M.  75 

mi;  Ćafć  National,  Ottostr.;  Englisches  Cafć;  Westeii<ihal- 
le,  Sonnengasse  (tylko  dla  mężczyzn).  We  wszystkich  prawie  codzień 
koncerty; 

Cukiemid:  Tambosl  i  Gampenrieder  obie  pod  Arkadami; 
Botenhoffer,  Besidenzstr. 

DBienniki.  W  towarzystwie  literackiem  Odeon.  Abonament:  na 
3  dni  30  kr.,  na  tydzień  45  kr.,  dwa  tygodnie  1  gnid.;  na  miesiąc  1  guld. 
30  kraje. 

Fijakry  i  dorożki.  Od  albo  do  dworców:  Jednokonne,  na  2  oso- 
by, 12  kr.;  dwukonna  (Fiaker)  1  lub  2  osoby,  18  kr.,  3  lub  4  osoby 
36  kr;,  —  Kursa  po  mieście:  Dorożka  18  fijcJ^er  18  lub  24  kr.  —  Na 
czas:  Dorożka  za  ^ażdy  kwadrans  12  kr.,  fiaker  za  każdy  kwadrans 
1-ej  godziny:  18,  24,  30  kr.,  za  następne  15,  18  lub  24.  Każdy  nie- 
eałko^y  kwadrans  liczy  się  za  cały.  Od  10  wiecz.  do  6  rano  wszyst- 
kie kursą  podwójnie  się  liczą.  Wieczorem  dodaje  się  8  kr.  na  latarki. 
Pakunki  ręczne  nieopłacają  się.  Paki  do  10  f.  po  6  kr.  cięższe  12  kr. 
bez  względu  na  czas  jazdy  i  odległość. 

*  ' 

Omnibusy  od  Marienplatz  do  dworca  co  10  minut;  co  kwadrans 
przez  Maximilianstrass6,  Łudwigstrasse,  Yorst,  Au,  Tbal;  Stiglmaier- 
platz;  co  ^2  godz.  Briennerstrasse  i  Carlsstrasse.  Kurs  3  kr.  —  Z  ko-' 
respondencyją  (Biuro  Marienplatz  1}  1  krajcar. 

Kl|piele:  Dianabad.  w  Ogr.  angielskim;  Hiemer  (Isorbader) 
róg  Frauenshofer  i  Baumstrasse;  Schaifler  MtUlerstrasse;  Yolks- 
bad,  Badstrasse,  cztery  ostatnie  wraz  ze  szkołami  pływania;  Łinde- 
mann,  MMlerstrasse  29;  Bad  Brunnthal,-  pokój  i  porada  lekarska 
tygodniowo  od  8  do  25  guld. 

Telegraf  (Biuro)  na  Dworcu.    Foozta  na  Max  Josephsplatz. 

Teatry:  *K.  Hof-T^eater,  Opery  w  niedziele,  poniedziałki, 
czwartki  i  piątki,  loże  I-go,  1  guld.  42  kr;  2  rz.  1  guld.  24  kr.;  3  rz. 
1  guld.;  4  rz.  k8  kr.  (wszystkie  abonowane.  Krzesło  na  Gallerie  noble 

1  '4  —  4  guld.,  na  parkiecie  1  —  3  guld.    Parter  36 38<  kr.  — 

K.  Residem  Theater,  dramaty  i  t.  p.  3  razy  na  tudzień.  Parkiet  1  g, 
1  rząd,  1  guld.  12  kr.;  2  rz.  48  kr.  Teatr  ludowi/  na  Gftrtnerplatz, 
komedyje,  operetki,  balety  i  t,  p.  krzeszło  36  kn,  1  rząd  1  guld.;  2  rz. 
30  kra^c. 

Muzyka  wojskowft  na  główn3rm  odwachu  o  12  godz.  i  w  Feld- 
hermlialle  o  1 1  ^i^;  w  lecie  przy  pięknój  pogodzie  od  6  —  7  wieczór; 
w  Hofgarten,  w  Soboty  w  ogrodzie  angielskim. 

STajemnioy  2  guld.  na  dzień;  1  guld.  na  ^l^  dnia. 

Ciekawsze  Muzea  i  zbiory  we  wskazane  niżej  dni  są  dostępne  dla 
wszystkich.   Opłata  juBzcza  się  tylko  tam,  gdzie  to  ^eal  'wbY^ju^aj^^ 


76  MONACHIJUM 

Bavana  t  Ruhmeshale  (ob  niż);  w  lecie  przez  cały  dzień  opłata 
12  kr. 

,  BibUjoteka  od  9 — 12  g.  (od  15  Sierpnia  do  30  Września  od  10 — 12) 
codziennie  oprócz  niedzieli,  opłata  24  kr.   . 

Muzeum  etnograficzne  wtorki,  czwartki  i  soboty  od  9  — -Ig, 

FestsaaUbau  i  Sak  Ntbelungów,  codziennie  oprócz  niedzieli  przed 
połudn.  o  lig.  24  —  30  kr.;  Niebelungdw  18  kr.  inna  słnżba. 

Glyptoteka,  poniedziałki,  ^rody  i  piątki  od  8  do   12iod2  —  4 
.  (w  zimie  od  9  —  2). 

Teatr  Bworsid,  urządzenia  wewnętrzne,  poniedziałki,  irody  i  so- 
boty punktualnie  o  2.  —  Opłata  18  —  24  kr. 

Kunstverein  lO  —  6  codziennie  oprócz  soboty,  za  wprowadzemem 
przez  członka.     Obcy  mogą  dostawać  bilety  za  1  gnid.  na  4  tygodnie. 

Bawarskie  Muzeum  narodowe,  Maj  i  Wrzesień  9  —  2  g.  Kwiecień 
i  Październik  10  —  2,  w  niedziele  i  czwartki  bez  opłaty,  w  inne  zaś 
dnie  oprócz  poniedziałku  (zamknięte)  po  30  kr. 

Petrefacten-Sammlung  10  —  1  we  órody  i  soboty. 

Dawna  Pinakoteha  codziennie  od  9 — 3  (w  zimie  od  9  —  2)  oprócz 
Soboty. 

Nowa  Pinakoteha,  w  lede  od  6  —  12i2  —  4,  w  zimie  od  9  —  2, 
obrazy  na  porcelanie  w  niedziele,  wtorki,  czwartki  i  soboty. 

Muzeum  Schwanthalera  9 — 2  g.  w  poniedziałki,  środy  i  piątki;  dla 
obcych  codziennie  za  opłata  24  kr. 

Monaohijam  (niem.  MUnchen,  fr.  Munich)  170,000  mieszk:,  sto- 
lica Bawaryi  i  rezydencyja  królewska  na  lewym  brzegu  Izam.  Miasto 
to  założone  zostało  w  XII  w.,  zawdzięcza  zai  świetność  swoją  Cesa- 
rzowi Ludwikowi  lY,  zwanemu  Bawarskim  i  królowi  Ludwikowi,  któ- 
ry kazał  pobudować  najgłówniejsze  pomniki,,  będące  powiększ^  czę- 
ści szczęśUwemi  kopijami  bud3mków  innych  miast.  Z  powodu  wyso- 
kiego położenia  miasta  i  bliskości  Alp  zachodzą  tu~  często  nagłe  zmia- 
ny temperatury,  z  powodu  których  obcy  szczególniej  nad  wieczorem 
powinni  się  mieć  na  bacznoścL 

Flaoe,  nlioe  pomniki.  FlacMaksymilijana  Józefa  (Max- 
Josephsplatz)  leżący  w  środku  miasta,  przed  zamkiem,  ozdobiony  jest 
pomnikiem  króla  Maksymilijana  Józefa,  wzniesionym  przez  miasto  na 
pamiątkę  25  letniej  rocznicy  panowania  tego  króla  w  r.  1835  według 
modelu  Raucha.  FlacOdeonu  (Odeonsplatz)  z  pomnikiem  na  ko- 
niu króla  Ludwika  I,  w  stroju  koronacyjnym,  wzniesionym  przez 
miasto  w  r,  1862  według  pomysłu   Windmana.     Na   rogu   tego   pi  a- 


M  o  N  A  C  H  I  J  u  M  77 

ca  i  ulicy  Ładwigsstrasse  znajduje  się  Feldherren-  Halle  (sala  czy- 
li portyk  marszi^ów),  zbudowana  na  wzdr  Loggią  dei  Łanzi  we  Flo- 
rencyi  przez  GlŁrtnera  z  bronzowemi  pomnikami  Tully^ego  i  Wrede 
według  pomysłu  Schwanthalera.  Wittelsbacherplatz,  z  pomni- 
kiem na  koniu  Maksymilijana  I  elektora,  według  pomysłu  Thorwadse- 
na.  — Ka  Carolinenplatz  stoi  obelisk  bronzowy  odlany  we^ug 
rysunku  Klenzego,  na  cześć  Bawardw  poległych  w  wojnie  Bossyjskiej 
w  1812  r.  — Fromenadenplatz  wysadzony  drzewami  i  ozdobiony 
pomnikami  Elektora  Maksymiljana  Emanuela,  historyka  We- 
stenridera,  muzykdw  61uck'a  i  Ornando  di  Lasso  (właściwie 
Bollanda  de  Lattre),  Elanclerza  i  prawodawcy  bawarskiego  Kretmay- 
ra;  pomnik  Glucka  według  pomysłu  Bmggera,  inne  zaś  Windmana. 
Marienplatz  dawniej  nazywany  Schranenplatz  albo  Hauptplatz^ 
niegdyś  środek  miasta.  Ka  tym  placu  Maksymilijan  I  w  r.  1638wznidsł 
figurę  N.  Maryi  Panny  (Mariens9.ule)  na  pamiątkę  zwycięstwa  na  Bia- 
łej gdrze  nad  elektorem  Palatynem  Fryderykiem  w  i"*  1620.  Statua  ta 
z  czerwonego  marmuru  uwieńczona  jest  statuą  Matki  Boskiej.  —  Za 
miastem  w  stronie  pd.  Z.  na  końcu  Theresienwiese  Ludwik  I  wznieść 
polecił  gmach  według  planu  Elenzego,  nazwany  Kuhmeshalle  (sa- 
Ibl  sławy).  Jest  wspaniały  portyk  z  kolumnami  Doryckiemi  wysokie- 
mi  na  69  metrdw,  do  ktdrego  prowadzą  podwdjne  szerokie  schody; 
fronton  jego  ozdobiony  4  figurami  dłuta  Schwanthalera,  wyobrażają- 
cemi:  Bawaryj^  Falatynat,  !^ankoniją  i  Szwabiją.  Na  konsolach  przy- 
twierdzonych do  muru  pomiędzy  kolumnami  stoją  popiersia  sławnych 
Bawardw.  Pomiędzy  innymi  widzimy  tam:  Budolfa  Agrikolę,  Wohl- 
gemtltha,  Beiclilina,  Sickingena,  Alberta  Dtlrera,  Freundsberga,  Yi- 
schera,  Pentingera,  Cranacha,  Holbeina,  Fuggera,  Hansa  Sachs,  Pup- 
penheima,  TuU/ego,  Puffendorfa,  van  der  WerflFa,  Glucka,  Jana  Pa- 
wła Bychtera,  Franhofera,  Platena,  Botmana,  Schwanthalera  i  t.  d. 
—  Posąg  alegoryczny  B  a  wary  i,  modelowany  przez  Schwanthalera, 
a  odlany  przez  Ferd.  Millera,  umieszczony  jest  przed  tylko  co  opisa- 
njnn  gmachem  w  taki  sposdb,  ze  tenże  otacza  ją  z  trzech  stron;  ma  on 
20  metr.  wysokości.  Na  jdj  granitową  podstawę  prowadzi  48  schoddw, 
7  metr.  szerokich,  daldj  zaś  po  schodach  żelaznych  wewnątrz  figury 
omieszczonych,  prowadzi  do  wnętrza  głowy,  mogącego  pomieścić  25 
do  30  osdb.  —  Przez  zostawione  dla  światła  otwory  piękny  jest  widok 
Da  n^asto  i  Alpy.  —  Kolos  ten  kosztował  233000  guldendw.  —  Uli- 
ca Ludwigstrasse  jest  jedną  z  najpiękniejszych  nietylko  w  Mona- 
chijum  ale  nawet  w  całych  Niemczech.  Brama  od  stilony  Izaru  (Isar- 
thor)  odrobiona  jest  pięknemi  freskami  i  posągami  —  Brama  zwycię- 
stwa (Siegesthor)  zbudowana  z  białego  kamienia  wapiennego  jest  na- 
śladowaniem łuku  tryjumfalnego  Konstantjma  w  Bzymie.  Szczyt  jdj 
zdobi  posąg  Bawaryi  umieszczony  na  poczwdmym  wozie  tryjumfalnym. 
Brzegi  Izaru  łączą  cztery  mosty,  z  ktdrych  najpiękniejszy  jest  most 
Ludwiku  (Ludwigsbrflcke)  mający  ^ugości  J04  a  8zero^Q$(j\  \^  mftV 
rdw, 


78  MONACHIJUM. 

Kościoły.  Frcnienkirche  (N.  Faany),  kościdł  metropolitalny,  zbu* 
dowany  około  1468  r.  przez  budowniczego  Gangkofifera,  z  zewnątrz 
przedstawia  masę  bezkształtna,  upstrzoną  mndstwem  napisdw  grobo- 
wych, pomiędzy  kt<5remi  spostrzegamy  poświęcony  pamięci  Konrada 
Faulmana,  muzyka  Norymbergskiego.  Wieże  mają  do  lOOmetrdw 
wysokości.  Wewnątrz  zwracają  uwagę  malowania  na  szkle  z  XV' i  XVI 
wieku  i  grobowiec  Cesarza  Ludwika  Bawarskiego,  z  bronzn  i  marmuru, 
ozdobiony  czterema  figurami  trzymającemi  godła  cesarskie;  sfjitnami 
Alberta  V  i  Wilhelma  V  i  wojowników;  staUe  w  chdrzc;  obraz  w  wiel- 
kim ołtarzu  pendzla  Schwinda;  grobowiec  arcybiskupa  Gebsatel,  po- 
mysłu Schwanthalera  i  na  koniec  podziemia  zawierające  ciała  panigą- 
cych  w  Bawaryi.  —  Kościół  S-go  Michała  z  XVI  w.  z  bronzową  figu- 
rą tegoż  świętego  i  12  posągami  cesarzdw  i  książąt.  —  Wieża  po  za- 
waleniu się  podczas  budowy  w  r.  1590  nie  została  odbudowana.  Koś- 
ciec ten  odznaczający  się  śmiałam  sklepieniem,  zawiera  jeszcze  pomnik 
Ks.  Eugien^usza  Łeuchtenbergskiego,  pod  chórem  zaś  kościelnym 
groby  książąt.  Co  niedzielę  od  10  —  11  wyborna  muzyka.  —  JToś- 
ciół  Teatynów  S-go  Kajetana  (Theatiner  Hofkirche  zum  heiligeń  Caje- 
tan),  zaczęty  w  1675  r.  przez  Barella  di  Bologna,  a  dokończony  pra- 
wic w  1 00  lat  późniój  przez  Convillera,  w  stylu  barokko,  ozdobiony 
figurą  Ś-go  Kajetana  i  pomnikami  założycieli  kościoła  Maksymilijana, 
Adelajdy  i  Ferdynanda.  —  Fosiada  ładno  obrazy  pomiędzy  ktdremi 
„zdjęcie  z  krzyża"  Tintorotta  i  marmurowe  pomniki  kilku  krdldw 
i  książąt.  —  Kościół  parafialny  Ś-go  Piotra,  najdawniejszy  z  tutejszych 
kościołów,  bo  zbudowany  w  r.  1291,  następnie  odbudowany  po  spale- 
niu w  r.  1327.  Fronton  jego  ozdobiony  jest  pomnikami  i  freskami 
Wewnątrz  zaś  godne  uwagi:  chór,  rzeźbiony  przez  Faistenberga;  ma- 
lowania na  sklepieniu  Zimmermana  i  6  ciekawych  obrazów  szkoły  nie- 
mieckiej (zakrystyjan  wskaże}— Z  wieży  tego  kościoła  doskonale  ogar- 
nia się  miasto  i  przedmieścia;  bilet  wejścia  na  nią  (9  —  12  i  3  —  6) 
wydają  bezpłatnie  w  ratuszu  (Thal  Nr.  1'.) — Monachijum  posiada  je- 
szcze innne  starożjrtne  kościoły,  pomiędzy  któremi  kaplicę  Grecką  Zba- 
wiciela (z  1494  r.)  oddaną  Grekom,  zamieszkałym  w  Monachijum,  przez 
Króla  Ottona,  po  przyjęciu  greckiój  korony.  Z  nowszych  kościołów 
zasługują  na  wspomnienie:  Kościói  S-go  Ludwika  (Łudwigskirche), 
nazywany  także  kościołem  uniwersyteckim,  zaczęty  w  r.  1829,  a  po- 
święcony w  1843,  w  stylu  bizantyńsko- włoskim;  front  jego  zdobią  dwie 
wieże  po  66  metr.  wysokości  mające  i  różne  figury.  Największą  zaś 
ozdobą  wnętrza  są  freski  Comeliusa,  malowane  przezeń  przy  pomocy 
uczniów,  których  malowanie  zajęło  mu  10  lat.  Najpiękniejszym  z  tych 
fresków  jest  „Sąd  ostateczny^ (19  metr.  ^ugości a  12  wysokości),  znaj- 
dujący się  w  głębi  chóru.  —  Kościół  tęszystkich  świętych  (Allerheiligen- 
Ho^rche  albo  Neue  Hofcapelle)  wzniesiony  w  r.  1826  według  projektu 
Kleazo'go,  apod  kierunkiem  samego  króla  Ludwika,  w  stylu  bizantyń- 
skim lecz  bez  kopuły  zewnętrznej*  Fasada.tego  kościoła  jest  utworem  peł- 
/7^2Z7  smaku  i  barmonu  w  szczegółach.  Sklepienie  spoczywa  na  filarach 


Kp8trego,ldail^zaiBąwyUadaiierdżilobarwiiymmannlirem.  £'ksUti& 
riotem  tle,  pokrjwiLJ^e  ^ciaiijsą  dzit^em  EeaBai  pczedabawiąj^  razem  hi- 
StOTjj^chiyatjiaiiizmii, — robią  one  wielkio  wrażenie  2  powodn  doskona- 
tegooMetleDiA.  Wniedzielei^wi^tao Srano iliy'esiętasl7Bzeii wyborna 
mnijŁa.  —  Bazgliha,  czjU  koćdiS  parafiolnj  Ś-go  Bonifacego  wznie- 
ńona  przez  Zielaiida,  na  wzdr  jedn^  s  b&zjlik  Rzjmsbich;  została 
fOłpoogtą  w  r.  1825,  a  nkończoną  w  1B50.  ^~  Wnętrze  jćj  podzielo- 
ne n*  &  naw  6S  koliunnami  z  pojedynczjch  tomdir  szarego  Tyrolskie- 
go narmnra,  nstnYiionemi  w  4  tz^j,  robi  mezmieme^wraienie'.  Zdo- 
1:ń%  je  freski  Eessa,  przedstawiające  ostępy  z  Zjcia  S-go  Bonifacego 
i  Uitor}jq  krzewienia  chrzeicij^stwa,  oraz  portretj  34  FapieiiSw  od 
Jnllijnsza  Ul  począwszy.  Ambona  ustawiona  na  kijkach  pomezają- 
qreh  się  po  szynach,  może  być  dowolnie  przesuwaną.  —  Koicićł  Opię- 
li N.  Panny  (Mariahilf  kircbe)  na  przedmiedda  An,  w  DajczjElszym 
Btyln  oBtrotókowyin,  wzniesiony  w  1831  r.  wedJng  plann  OhlmCUcra, 
ma  wieżę  84  metry  wysoką,  kwadratową  a  podatawy  a  ośmiokątną  przy 
merzcbotkn.  Sklepienie  wspiera  się  na  16  kolumnach.  Ołtarze  zdo- 
bne są  rzeźbami  z  drzewa  dlńca  SchOnIauba,  cbdr  zań  figarami  1 2  apo- 
stotiw  modelowanemi  na  wzi3r  Bti)jącyc1i  w  ołtarzu  Ś-go  Sebalda 
w  Norynjberdze.  Malowania  na  Bzybacb  okien  wykonane  pod  kierun- 
kiem Hassa  a  pod2ng  kompozycyi  rdżnych  mistrztSw  są  prawdziwemi 
arcydziełami.  KoicM  S-go  Jana  (Johannis  Kirche  albo  Uaidhansen- 
kirche)  stojącego  nad  laarcn,  w  styln  gotyckim  pod  względem  ^iękno- 
id  walczy  o  pierwszeństwo  z  .poprzednim.  —  Koiaól  parąfijabiy  proie- 
'  ttancid  zbudowany  w  ksatdde  rotundy,  za  którą  wznosi  się  wieża  kwa- 
dratowa posiada  obrazy;  Jaegera  i  Hermana  oraz  il'eeki  drogi^o.  1^- 
Mlgoga  żj^owska  stoi  niedaleko  bramy  Isartbor. 

Zauokl  i  polaoe  królewskie:  Mezgdenc^a  (Besidonz)  dzieli  sig  na 
yją  (flite  Reaidonz),  nową  (K6- 
*  .).    Dawna  rezydencyja,  rozpo- 

',  wzniesioną  zostaJa  przez  ele- 
|wd  kierunkiem  Candid'a.  Pa- 
iwniejszy  (Bmnnenhof)  winien 
ozdobionemu  posągami  Wnlka- 
robratoiiianii  alegorycmomi  rzek 
Cba  i  posągiem  branżowym  Otr 
ifi  bawarski^.  — ■  W  pałacu  tyra 
podmozeaizbiOT}');  Beicht  Oa- 
Pamiy,inekaw4  ■  powodu  ozddb 
ilka  nuu^szyoti  tatarzy,  pomija- 
nta  sławnego  B«nTeniito  CcIBni, 
tgiji  Maryi  Stuart,  ofiarowany 
d^  —  Kaiaeraamer  {oodzionnie 
lięluia  gakrjga  (din  gritae  Oalłe* , 
ftainaBdzki^,  %pialiu&  CeaMia. 


80  M  O  N  A  C  H  U  U  M. 

net  zwierciadeł,  z  kosztownemi  lustrami,  gabinet  miniatur.  Bogaty 
skarbiec  z  niebieskim  koronnym  brylantem,  jest  zamknięty.  —  Nowa 
rezydencyja,  zbudowana  w  1826  r.  przez  Klenze'go  na  polecenie  Lu- 
dwika krdla,  jest  pod  względem  frontu  naśladowaniem  Pałacu  Pitti  we 
Florencyi.  Wnętrze  zdobią  freski  i  mozajki  z  marmurdw;  pokoje  kró- 
la przybrane  są  obrazami  osnutemi  na  tle  poezyi  greckiej;  krdlowćj  zaś 
na  tle  niemiecMej.  Oba  to  apartamenta  nie  mogą  być  oglądanemi.  Na 
dole,  przy  dziedzińcu  Grottonhof,  mieszczą  się  wspaniałe  sale  z/re- 
skami Ntebelungów  Julijusza  Schnora.  —  Festsadlbau  (front  od  ogrodu 
Hofgarten)  część  gmachu  wzniesiona  od  1832  do  1842  r.  w  stylu  nowo- 
włoskim  przez  Klenzego,  jest  przeznaczona  na  uroczjrste  przjpjęda. 
Na  środku  wielki  balkon  wsparty  na  portyku  o  10  kolumnach,  na  któ- 
rym 2  lwy  i  8  figur  alegorycznych,  wyobrażających  8  okręgów  Ba- 
waryi.  —  Na  dole  6  sal  z  malowaniami  na  ścianach  na  tle  Odyssei  we- 
dług rysunków  Schwanthaler,  (zamknięte).  Na  pierwszem  piętrze 
pierwsza  sala  jest  ozdobiona  płaskorzeźbami  Schwanthalera;  droga 
i  trzecia  portretami  pięknych  kobiet  z  Monaclujum;  wczwartój«c(&'&ifa0 
widać  14  obrazów  Hessa,  Cobela,  Adama  i  in.;  trzy  następne  sale:  Ka- 
rola Wielkiego,  Fryderyka  Budobrodego  i  Rudolfa  Habsburskiego,  za- 
wierają obrazy  historyczne,  po  większej  części  Jaeger'a.  Mieści  się  ta 
oraz  wspaniała  sala  tronowa. 

Pałac  ,.  Wtttelshacher  Falasf  (na  placu  tegoż  nazwiska)  rozpoczę- 
ty przez  G&rtnera  w  1843,  ukończony  zaś  przez  Elumpp'a  w  1850, 
w  stylu  średniowiecznym  angielskim;  wspaniałe  schody,  dziedziniec 
i  kuchnia  zasługują  na  obejrzenie. ' —  Pozwolenie  zwiedzania  udziela- 
ją w  zarządzie  pałacu,  w  dziedzińcu  naprawo.  Tu  przemieszkiwał  król 
Ludwik  I  od  abdykacyi.  —  Pałac  Księcia  Leuchtenbergskiego,  (na  pla- 
cu Odeon)  dzisiaj  własność  Księcia  Luispolda,  budowany  przez  Klen- 
//ego  w  r.  1823,  w  stylu  nowo-włoskim.  Galeryja  obrazów  tu  będą- 
ca przeniesioną  została  do  Petersburga.  —  Biłac  Księcia  MaksymiUjO' 
na,  wystawiony  przez  Klenz'ego  w  r.  1830,  na  ulicy  Ludwigsstrasse, 
wychodzącej  z  Odeonsplatz,  ozdobiony  jest  freskami  Langera.  Kaulba- 
cha  i  Zimmermana,  oraz  fryzem  marmurowym  „Orszak  Bachusa" 
przedstawiającym,  dłuta  Schwanthalera,  zwiedzać  można  tylko  pod  nie- 
obecność księcia.  —  Na  prawo  Ministeryjum  wojny,  gmach  stawiany 
również  przez  Elenz'ego.  —  Uatusz,  na  Schrannenplatz,  odnowiony 
w  1865  r.,  ozdobiony  kolosalnemi  statuami,  kilku  znakomitych  królów, 
mieści  wielką  zbrojownię.  Pałac  Stanów  (Stftndehaus)  przy  ulicy  Pra- 
nersgasse  Nr.  20;  w  gmachu  wydają  bilety  nawet  na  posiedzenia  sejmn. 
Prócz  tego  w  Monachijum  jest  jeszcze  bardzo  wiele  innych  pałaców. 

Zakłady.  Szpital  ogólny,  (Algemeines  Krankenhaus)  przy  Sendlin- 
gerthor,  zbudowany  w  1813  r.  przez  Maksymilijaha  Józefa,  ma  50  sal 
ogólnych  i  36  oddzielnych.  —  Dom  obłąkanych  (Irrenhaus)  nad  Lsa- 
rem  na  Giesen.  Instytut  ociemniałych  (Blindeninstitut)  na  Łudwigstras- 
se  Nr.  15,  założony  w  r.  1834;  jest  to  budynek  w  stylu  florenckim  oz- 
dobiony  4  ńgarami  świętych.    Akadema  nduh  i  szttk  (Academie,  der 


,MONACHIJUM  81 

Wissenchaften  and  der  Ktlnste)  ze  znacznemi  zbiorami.  Gabinet  skd- 
mieiuałośct  (petrefactensammlung)  jisst  prawdopodobnie  najdokładniej- 
szym z  europejskich,  prócz  tego  gabinety  mineralogiczny,  gieologi- 
cftny,  zoologiczny,  fizyczny,  numizmatów  i  starożytności.  Zbiór  obra- 
zów odnoszących  się  do  historyi  Bawaryi  i  Niemiec,  codziennie.  (Cars- 
platz  Nr.  21).  —  Uniwergytet  założony  w  1462  r.  w  Ingolstadt,  prze- 
niesiony zaś  do  Monachijum  w  r.  1826,  zajmuje  od  1840  r.  piękny 
gmach  na  Ludwigsstrasse,  wzniesiony  w  stylu  włoskim  średniowie- 
cznym, liczy  on  60  profesorów  i  1800  studentów.  Do  uniwersytetu 
nalciy  biblijoteka  złożona  z  200000  tomów.  Szkoła  polilechniczna 
z  b^^Eitym  zbiorem  machin,  modelów  i  przyrządów.  Biblijoteka  Kró- 
lewska (Ludwigsstrasse  23;.  Gmach  jej  w  stylu  średniowiecznym  wło- 
skim został  zbudowany  w  1823  r.  Zbiór  liczy  800000  tomów,  lOOOO 
inkonabulów  i  22  manuskryptów.  Zakład  malarstwa  na  szkle  na 
Łuisensstrasse,  otwarty  codziennie  dla  zwiedsiających,  wart  jest  obej- 
rzenia. Pałac  W^stacof  sztuk  pięknych  (Briennerstrasse)  zbudowany 
według  planu  Zieblanda  w  1845  r.  Pałac  }Vjfstaw  przemysłowych, 
postawiony  na  wzór  londyńskiego,  przy  Carlstjhor.  Bazar,  stanowiący 
jedne. ze  ścian  placu  Odeonu,  otwarty  w  1828  r.,  wzniesiony  został 
według  planu  Klenze'go.  Stra/arbeitshaus  (dom  karny  roboczy)  na 
przedmieścia  Au.  obejmuje  fabrykę  sukna  i  przędzalnię  lnu. 

Muzea  1  zbiory.  Antiąuarium  w  dawnój  rezydencyi;  piękna  sala 
ozdobiona  malowidłami  Candid'a  i  mieszcząca  zbiór  starożytności 
egipskich,  rzymskich,  greckich,  niemieckich  i  celtyckich;  Na  wyższem 
piętrze  kosztowne  obrazy  i  t.  p.  Olyptoteka,  galeryja  rzeźb.  Gmach  te- 
go muzeum,  wzniesiony  według  projektu  Klenze^go  w  1816  r.  przez 
króla  Ludwika,  jest  budynkiem  kwadratowym,  mającym  jedyne  drzwi 
w  fasadzie  ozdobionój  perystylem  o  8-u  kolumnach  jońskich  i  ozdo- 
'bionym  statuami  Wulkana,  Fidyjasz^  Prometeusza,  Peryklesa,  Adrj- 
jana  i  Dedala.  W  13-u  jój  salach  widzimy:  w  1-ój  assyryjskie  rzeźby; 
2-^  egipskie;  3-a  dzieła  sztuki  pierwotnej  u  Greków  i  Etrusków;  4-a 
Marmury  z  Eginy,  cenny  zbiór  rzeib  wziętych  z  frontonu  świątyni  Jo- 
wisza Panhelleńskiego  w  Eginie,  kupionych  w  r.  1812  przez  króla 
bawarskiego,  a  wówczas  jeszcze  następcę  tronu,  i  odnowionych  przez 
Thorwaldseńa;  5-ta  (sala  Apolina)  tu  się  mieszczą:  Apollo,  Barberi- 
ni'ego,  D\jan%  Ceres,  Jowisz,  Minerwa;  6-ta  (sala  Bachusa),  zawiera: 
Leucoteę  i  Bachusa^  dłuta  Eidyjasza;  Tauna  Barberini'ego  i  Praksy- 
telesa,  Leucoteę,  Sarkofag  przedstawiający  zaślubiny  Bachusa  i  Aria- 
dny i  t.  p.;  7-a  (sala  ngobidów),  zawióra:  sjma  Nijoby  umierającego, 
Wenus  z  Kni^os,  Clio  i  t  p.:  8-a  (sala  bogów)  mieści  w  sobie  freski 
Comelius'a  i  płaskorzeźby  Schwanthalera;  9-a  (sala  Trojańska)  obej- 
mująca freski  i  obrazy,  przedstawiające  sceny  Ilijady;  10-a  (sala  boha- 
terów), ta  są:  Jazon,  Aleksander  Wielki;  Hannibal;  1 1-a  (sala  rzym- 
ska) posągi  Antonina  Piusa;  Cycerona  i  in.;  22-ta  (sala  rzeźb  i  muza- 
jek  kolorowych)  i  13-a  sala  rzeźb  nowoijrtnych. 

Pomiędzy  Glypotekij  a  pałacem  wystawy  sztuk  pięknych  (oy^-^^^i^j 


82  MONAGHIJUM 

Wynoszą  się,  tak  zwane,  propileje,  t.  j.  poczwórna  kolumnada  ze  sła- 
pdw  marmurowych  porządku  jonickiego  i  doryckiego,  zakończona 
z  obu  stron  wieżami,  30  metrów  wysokiemi,  wystawiane  przez  Klen- 
ze'go,  w  r.  1862  odkryte  na  kilka  dni  przed  ppwrotem  krdla  Ottona 
do  Monachijum.  Fryzy  przedstawiają  ustępy  z  greckiej  wojny  oswo- 
bodzenia od  1820  — 1830  r.  —  Muzeum  SchwarUhcUera  (Schwantha- 
Icrsstrafie  55)  otwarte  codziennie  dla  obcych,  dla  miejscowych  zai 
we  wtorki  i  piątki  od  11  —  4);  zawiera  odlewy  gipsowe  prac  tego  ' 
mistrza,  zmarłego  w  1848  r. —  Naprzeciwko  pracowni  Schu>atUhaler€k^ 
z  niektdremi  oryginalnemi  modelami  dzieł  tego  artysty  i  „Hnmpen- 
burg^^  (oryginalna  salka  biesiad,  Humpen-czara  pdłkwartowa).  Pra- 
cownia ta  zamieszkiwana  jest  obecnie  przez  krewnego  Schwanthalent, 
rdwnież  rzeźbiarza. 

Dawna  Pmakotekó,  ktdrdj  gmach  p^zez  10  lat  budowano,  otwarta 
została  w  1836  r.;  jest  to,  jak  samo  nazwisko  wskazuje,'  muzeum  ma- 
larstwa, zawierającego  prdcz  tego  cenne  zbiory  rycin,  sztychdw,  ce- 
ramik i  t.  p.  Galeryja  obrazdw  składa  się  z  1300  sztuk.  Szkoła  nie- 
miecka najlepiej  tu  jest  reprezentowaną  w  porównaniu  z  innemi  mu- 
zeami europejskiemi.  Głdwniejsze  obrazy  tej  galeryl  znane  są  u  nas 
ze  sztychów  zebranych  w  dziele:  „Galeryje  mnichowskie". —  Korytarz 
I-go  piętra  pinakoteki,  dzieli  się  na  25  lóż,  ozdobionych  freskami  Cor- ' 
noliusa,  przedstawiaj ącemi  historyją  malarstwa.  Ddł  zaś  zawiera:  go- 
hinet  ri/cin,  zawierający  300000  sztychów,  otwarty  we  wtorki  i  piątki;  . 
gabinet  rysunków^  będący  zbiorem  9000  rysunków  malarzy  z  różnych 
epok  między  któremi  5  I^afaela,  10  Fra  Bartolomeo,  i  3000  studjjów 
Maurycego  Bugendas,  zebranych  w  podróży  po  Ameryce  południowej, 
orsa,  gabinet  wazonów  greckich  i  etruskich,  zawiórający  1366  okazów 
(wtorki  i  czwartki). 

Nowa  Finakoteka,  zbudowana  w  1846  r.,  leży  bardzo  blisko  da- 
wnój.  Na  wysokości  piórwszogo  piętra  ozdobiona  jest  gzómsem,  pod 
ochroną  którego  zostają  freski  malowane  przez  Nilsona,  podług  szki- 
ców Kaulbacha.  Dół  poświęcony  jest  zbiorowi  malowid^  nti  porce- 
lanie; piórwszo  piętro  nieustającej  wystawie  utworów  sztuk  pięknych 
z  XIX  wieku.  Znajduje  się  tu  do  300  obrazów,  między  któremi  wie- 
le Kaulbacha,  Schoma,  Overbecka  i  innych.  Bawarskie  Muzeum  na" 
rodowe  założone  w  roku  1855  przez  króla  Makąymilijana  II,  wzrosło 
szybko  do  tego  stopnia,  iż  dziś  jest  jednym  z  najbogatszych  zbiorów 
odnoszących  się  do  histor3a  cywilizacyi  i  sztuki,  a  nawet  prze8d:o 
w  tym  względzie  podobnego  rodzaju  francuskie,  Mus^  des  Thennes 
i  Londyńskie,  South  Kensigton  Museum,  Gmach  muzeum,  zbudowany 
według  projektu  Biedla,  w  r.  1866,  pięknością  godnie  odpowiada  zbio- 
rom w  nim  zawartym.  Porządkowanie  zbiorów  nie  jest  jeszcze  skoń- 
czonóm.  Monachijum  posiada  jeszcze  nieustającą  wystawę  towarzy- 
stwa zachęty  sztuk  pięknych  (Kunstyerein)  otwartą  codziennie*  od  10 
—  6  za  opłatą  12  kTj  i  wiele  zbiorów  prywatnych. 


MONACHIJUM  —  Z  SALZBURGA  DO  REICHENHALL  83 

CJroozystosoij  miejsca  zabawy  i  przechadzki.  Procesują  Boże- 
go Cia2a  (Frohleichnamsfest),  ktdrej  assystują  krdl,  książęta  i  dygni- 
tarze .państwa  jest  tu  uroc^^ystością  godną  widzenia,  jak  rdwnież  i  uro-  ' 
czystości  październikowe,  trwające  przez  8  dni,  poczynając  od  1-ćj 
uiedzieli  tego  miesiąca.  Pomiędzy  uroczystościami  karnawałowcmi 
przechowały  sięi;u  jeszcze  zabawy  bednarzy,  powtarzające  się  peryjo- 
dycznie  co  7  iat  przez  dni  15,  oraz  skoki  rzeźnikdw  (Metzgersprung) 
w  ostatni  poniedziałek  karnawału  corocznie.  —  Oprdcz  teatrów  (ob. 
na  początku)  wypada  pomiędzy  miejscami  zabawy  wjanienić  Odeon, 
zbudowany  w  1828  r.  przez  Klenze'go^  gmach  ten  mieści  w  sobie  re- 
Btaaracyją,  czytelnię,  salę  koncertową^  w  której  przez  zimę  grywa  or- 
kiestra dworska;  cudzoziemcy  jia  przedstawienie  jednego  z  członków 
otrzymują  na  3  dni  bezpłatny  wstęp  do  czytelni.  Hofgąrten  przy  no- 
w^j  rezydencyi,  wysadzony  kasztanami  i  lipami  jest  bardzo  przyjem- 
nym miejscem  przechadzki.  Granice  jego  z  dwóch  stron  stanowią  ar- 
kady w  liczbie  125,  ozdobione  freskami  uczniów  Corneliusa,  przed- 
stawiającemi  piękne  krajobrazy  lub  zwycięstwa  członków  dynastyi 
Wittelsbachów.  Ogród  angielskie  jest  pięknym  parkiem,  pośród  które- 
go wznosi  się  pałac  księcia  Karola;  Monopteros,  mała  świątynia  ua 
wzgórzu,  ozdobiona  malowidłami;  wieża  chińska. 

Okolice.  Nymphenbwg  (1  g.  10  m.  drogi,  dorożką  w  45  min.  za 
48  kr.  lub  1  guld.),  piękny  pałac  królewski,  zaczęty  w  1663  r.  Skła- 
da się  z  pięciu  pawilonów,  połączonych  ze  sobą  w  pół  kole;  fontanna, 
wyrzucająca  wodę  do  wysokości  27  metrów,  odświeża  powietrze  przed 
frontem;  ogrody  francuskie  i  angielskie  zroszone  są  wodami  rz.  Wurm, 
jeziorami  i  kanałami,  po  którjjch  przesuwają  się  łabędzie.  W  osadzie 
tćj  znajduje  się  kaplica  S-tej  Magdaleny,  licznie  nawiedzana  przez 
chorych  pielgrzymów.  Królewska  fabryka  porcelany.  Niedaleko 
Hirschgarten,  park  z  "wieloma  jeleniami.  —  Schleissheim  (11/2  od  Mo- 
nachijum,  3^4  g*  pieszo,  dorożka  2  guld.  lub  2  guld.  24  kr.)  zamek 
królewski  zbudowany  przy  końcu  XVII  w.  przez  elektora  Maksymi- 
łijana-Emanuela;  piękna  galeryja  obrazów  istniejąca  tu  niegdyś,  prze- 
niesioną została  do  pinakoteki,  w  kaplicy  tylko  pozostał:  „Chrystus, 
na  krzyżu"  Finsoretta,  w  przedsionku  zaś  200  portretów  członków 
rodziny  Wittelsbachów. 

Droga  34.   Z  SALZBURGA  DO  REICHENHALL. 

3  mile,  koleją  2elazną,  w  ciągru  godziny  za  54,36  alUo  27  kr. 

Z  Salzburga  do  Freilassing  ob.  33  d.  We  Freilassing  zostawiamy 
na  prawo  drogę  do  Monachijum.  Kolój  idzie  brzegiem  rz.  Saalach,  po 
prawój  mamy  I-o  górę  Hógelberg,  dalój  na  lewo  Hohen  Salzburg  i  Ga- 
isberg,  potom  górę  Untersberg.  Przy  stacyi  Hammerau,  z  wielkiemi 
hutami,  dolind  się  zwęża.  Następnie  pociąg  przebywa  rz.  Saalach  po 
móśde  żelaznym  i  staje  na  dworcu  w  Beichenhal  o  10  min.  drogi  od 
zakładu. 


84     Z  SALZBURGA  DO  REIGHENHALŁ  —  Z  MOKAGHUUH  DO  ŁIKDAn 

Beiohenhall  (*Earhaas  Achselmunstein,  *Loui8enbad 
(Wasserman);  Mack'8cheKaraiistalt;Maximilłan8bad; 
Marienbad  (Dr.  Hess);  *Bad  Eirchberg  (ob.  niż^.)  fŁOwe; 
Bussischer  Hof;  HótelBurkert,  naprzeciwko  doma  leCEnicze- 
go  (Curhaus)  *Fo8t  albo  Krone;  Hdtel  Binner;  Hohenstan- 
f  e  n,  8kromne  wymagania).  Opłata  kuracyjna  3  gnid.,  rodzina  phici 
taniej.  Muzyce  3  gnid.  —  Wy8tawa  8zttik  pięknych  w  BatÓ8zii,  pod-  , 
cza8  pory  kąpielowćj.  Czytelnia  w  domu  lecznicz3rm.  Doroika  jedno- 
konna do  Berchtesgaden  przez  Hallthum  4^8  gnid.;  przez  Bainsad  6; 
Kónigsee  6;  Salzburg  4^3;  wraz  z  tryngieltem;  dwukonna  o  połowę 
więcćj.  Omnibu8  pocztowy  2  razy  na  dzień  do  Berchtesgaden  w  2^/4 
g.  za  48  kr.);  —  bardzo  poszukiwane  kąpiele,  po  pożarze  w  1834  r. 
na  nowo  odbudowane  nad  rz.  SaaU  albo  Saalach,  otoczone  z  trsech 
stron  bardzo  malowniczemi  g<5rami.  Untersherg  (1950  metr.);  Latttn^ 
herg  (Dreisesselkopf,  1778  metr.);  MfOlnerhorn  (1361  metr.)  i  Hocłi-  x 
staufen  (1813  metr.);  —  punkt  zbiegu  dla  czterech  złączonych  ze  sobą 
długiemi  kanałami  (1Q  mlL)  warzelni  soli  w  Bawarjri.  Tutaj  dochodzi 
nadmiar  solanki  z  Berchtesgaden,  stąd  zaś  są  zaopatrywane  Tnuin- 
stein  i  Bosenheim.  Źródła  (14),  tryskają  w  głębokości  15  metrdw, 
Prowadzi  do  nich  72  stopnie.  Część  solanki  jest  tak  przesycona  (£del- 
quelle,  24%),  że  natychmiast  bywa  odparowywana,  reszta  zaś  pne- 
prowadzaną  jesi  naprzdd,  przez  tężnie.  Środkiem  życia  kąpielo- 
wego jest  zakład  Achselmanstein  pośród  ogrodu,  Kurgarten  zwa- 
nego, w  którym  codziennio  od  6  —  8  rano  i  od  5  —  7  wieczorem 
grywa  muzyka.  Z  wyniosłości  za  ogrodem  ładny  widok  na  miasto, 
na  lewo  zamek  Grułtenstein,  na  wschodnim  krańcu  doliny  zamek 
Karlstein  i  kaplica  Ś-go  Pankracego,  l^aprzedwko  zakładu  domki 
do  wdychania  powietrza  solą  (Gradirh&user),  a  po  obu  stronach  Gro- 
cUrpark  (park  pod  tężniami)  ze  źródłem  słonem  (Soolsprudel)  tryska- 
jącym na  12  metrów.  •—  W  stronie  wschodniój  miasta  leży  hotel  i  za- 
kład kąpielowy  D-ra  Bachmaiera  w  Kirchberg  (muzyka  we  wtorki 
i  piątki  po  południu  od  5  —  7).  Po  okolicach  bardzo  przyjemne 
przechadzki. 

Niedaleko  Beichenhall  leży  miasto  Hallein (hot:  Post,  Sonne, 
Aub&ck,  Stampflbrftu,  *Soobalde-Anstalt)  bardzo  stare, 
sławne  z  kopalni  soli,  dostarczających  rocznie  do  500000  centnarów 
soli  i  OoUing^  przy  któróm  wodospad  na  rz*  Schwarzbach  (Schwarz- 
bachfall). 

Droga  35.    Z  MONACHUUM  DO  UNDAU. 

S4  i  pół  mU.  Drogą  żelazną,  w  61/4  do  10  i  pół  godz.  u  10  guld.  18  krąjc;  6 
guld.  51  kr.;  4  gald.  86  krajcarów. 

Droga  do  Angsburga  przebiega  nieurodzajną  wyżynę,  z^ętą  przez 
poU,  lezące  odłogiem,  bagna  i  torfowiska.  —  Przy  wyjeździe  z  Mo- 


z  MONAOHTJUM  DO  LIKDAU  —  DO  STUTTGARTU  85 

nacłujam  widzimy  na  prawo  pole  ćwiczeń  wojskowych  (Marsfeld),  po- 
tóm  park  i  zamek  Njmaphenbtirg  (ob.  wyż^j).  Pod  Passing,  pociąg 
przebywa  rz.  Wurm,  odpływ  jeziora  Starnberger  See;  tu  zastawiamy 
na  lewo  odnogę  drogi  do  Stamberg  (ob.  niżej).  Następnie  pod  Mi- 
ting droga  zbliża  się  do  brzegów  rz.  Lech,  a  minąwszy  z  prawt^j  stro- 
ny Friedberg,  miasteczko  z  bardzo  wysoką  wieżą;  i  przebywszy  rz. 
Lech  przed  Augsbnrgiem,  pociąg  dochodzi  do  tego  miasta  (dr.  36). 
Droga  rozdziela  się  tu  na  dwie  odnogi,  jedna  prowadzi  do  Stuttgartu, 
dmga  zaś  idąca  ku  południowi  do  Lindan.  Przebiegłszy  kilka  po- 
mniejszych stacyj,  pociąg  staje  w  Kaufbeuren,  bardzo  staram  mieście, 
(hot:  Sonne,Hi]'sch),  pod  ktdr^m  przebywa  rz.  Wertach,  a  potem 
przebiega  powijąc€j  się  między  lesistemi  wzgórkami  kolei  przez  stacy- 
je  Biessenhoffen^  Ruderatshofen  i  Attraug.  Po  wyjściu  ze  stacp  Giin- 
zackf  pociąg  przebywa  ciasny  wąwóz  a  następnie  w  dolinę  rz.  Leybas; 
przebiega  około  sterczących  na  wyniosłości  min  zamku  Wawegg,  Mi- 
nąwszy stacyje  Wild-poldsned,  Betzigau,  przebjrwamy  rz,  Iller  i  sta- 
jemy w  Kempten,  (hotele:  *Krone,  Post,  Hasen,  *Allgauer 
Hof ).  Jest  to  ładne  miasteczko  w  cudnem  położeniu  nad  spławną 
rz.  Bler.  Za  Kempten  zaczyna  się  piękna  górzysta  okolica,  po  której 
kol^  przesuwa  się  w  licznych  zwrotach  po  groblach  i  wijaduktach, 
^rzez  piękną  dolinę  Ulem.  Od  Immenstadt  droga  przesuwa  się  do 
brze^  rzeki.  Immenstadt  (hotele:  *E  r  e  u  z  albo  P  o  s  t;  *H  i  r  s  c  h , 
Ochs,  Adler)  bardzo  malownicze  miasteczko.  Dalćj  droga  po  n<a- 
głym  zwrocie  przyjtunje  kierunek  zachodni.  Po  s/4  godz.  dochodzi  do 
ważkiego  jeziora  Alpsee  i  przebiega  po  północnym  jego  brzegu  do 
Oberstaufen,  leżącego  na  dziale  wodnym  Dunaju  i  Henu.  Po  kilku 
stacyjach  pociąg  staje  w  Iilndaa  (hotele:  *BayrischerHof,  Kro- 
ne  fdbo  Post,  Deutsches  Haus,  *Helwetia,  niedrogi;  *Re- 
staaracyjana  dworcu),  mieście  bardzo  niegdyś  handlowóm,  zbu- 
dowanem  na  wysepce  niedaleko  brzegu  jeziora  Bodensee,  połączondj 
z  brzegiem  groblą  dla  kolei  i  mostem.  Z  góry  Hoterberge,  piękny  wi- 
dok na  WiUa  Lingg,  z  ^freskami  Nane'a. 


Droga  36.   Z  MONACHIJUM  DO  STUTTGARTU. 

32  i  pół  mile.  Droga  2elaziia.  Foc.  pośp.  w  6,  zwycz.  w  9  godz.  za  9  guld.  25 
kraje,  5  gnid.  21  kr.,  i  4  gtild.  15  kr. 

Do  Augsburga  (ob.  dr.  35). 

Aussbiu^.  Hotele:  *DreiMohren,  jeden  z  najdawniejszych  ho- 
teli niemieckich;  z  utrzymanym,  jako  pamiątką,  w  dawnjrm  stanie  po- 
kojem, w  którym  pzzebjrwał  Karol  V.  *Bayrischer  Hof;  'Gol- 
dene  Traube;  *Gr11ner  Hauf;  Węisses  Lamm,  *£isenhut'.^ 
DreiKronen,  Yictorja  hotel. 


jB6  Z  MOIfAGHIJUM  BO  STUTTGARTU 

Kawiarnie: (Restaurac^rje)  CafćAtigasta;Masbeck;Bo8ch; 
R  u  i  d  e  r. 

Dorożki:  1  lub  2  osoby  15  kr.  na  kwadrans;  do  dworca  18  kr. 

AugsburfiT)  miasto  naj znaczniejsze  w  Szwabii,  &1000  mieask^^  przy 
zbiegu  rzek:  Wertach  i  Łecb.     Z  tóm  miastem  wiążą  się  ważne  histo- 
ryczne wspomnienia.  -  W  wieku  bowiem  XVI,  za  panowania  Ęarola 
V,  odbywały  się  tu  sławne  sejmy  państwa  niemiecHego.  Tu  w  r.  1530 
protestanccy  książęta  Niemieccy  przedstawili  Cesarzowi  i  stanom  pań- 
stwa, spisane  przez  Melanchtona  ustawy  Łuteranizmu,  zwanego  od- 
tąd wyznaniem  Augsburgskićm.     W  roku  1555  sejm  uspokoił  zatar- 
gi religijne,  r^  Miasto  murami  obwiedzione;   domy  noszą  na  sobie  ce- 
chę średniowieczną;  są  one  po  większej   części  freskami  i  arabeskami 
ozdobione.  Do  największych  osobliwości  należy  rcttusz,  pyszny  gmach 
z  połowy  XVII  w.,  ze  wspaniałą  złotą  sal%  17  metr.  wysoką.     Obok 
ratusza  wieża,  zwana    Perłach*,  naprzeciwko  zaś  Giełda^  Kościći  Ka- 
tedralna w  994  r.  zbudowany  a  pdźnićj    rozprzestrzeniony   w   stylu 
gotyckim;   godne  są  w  nim   uwagi  portyki  z  południowej  i  p<5łnocn^ 
strony  oraz  piękne  obrazy  w  ołtarzach.     W  bocznej   nawie  wizerunki 
biskupdw  Augsburgskich,    od  roku  650  do  1750.    Liczne  nagroJi>ki 
nic  przedstawiają  nic  ciekawego  pod  względem  sztuki.     A  o^iół  8-ffo 
Ulryka  z  XV  w.,  piękny  gmach  w  gotyckim  stylu  zbudowany,  z  bar- 
dzo śmiałem  i  Wysokiem  sklepieniem;  zakrystyja  tego  kościoła  służyła 
za  cnoclave  przy  obieraniu  na  krdldw  Rzymskich  Fryderyka  IV  i' Jd- 
zcfa  I,  Wewnątrz  groby  Ś-ch  Ulryka  i  Afry,  kilka  dobrych  obra^w 
i  ogromny  krzyż  bronzowy  dłuta  Fuggera.  Kościół  protestancki  Ś-iJ 
Anny  posiada  kilka  obrazdw   Cranacha  i  Burykmaiera  i  odznaczający 
się  przepychem  grobowiec  Fuggera.  Drugi  kościdł  ewangielicki,  zwa- 
ny Barlusserkirche,   ma  doskonałe  organy  i  wiele  obrazdw  mistrzdw 
niemieckich  z  XVII  i  XVIII  wieków.  Pałac  rezydencyjonalny  z  wiel- 
ką dawniej,  a  dzisiaj  przerobioną  na  kilka  mniejszych  pokojdw,  salą, 
w  ktdrej  ogłoszone  zostały  w  r.  1530  przepisy   religii  Augsburgskićj. 
Zbrój o\vnia  ozdobiona  przy  bramie  wjazdowej,  bardzo  pięknemi  figu- 
rami śpiżowemi,  zawierająca  wiele  starożytnych  zbroi  i  broni.  —  No- 
wa giełda;  pałac  hr.  Fuggera  zl586r.  iwi. 

Godne  są  t^ż  widzenia  galeryja  obrazów  w  dawnym  kościele  Ś-ej 
Katarz3my,  zawierająca  dzieła  Halbeina,  Burykmaira,  Bartha,  Zeitblo- 
oma  i  innycli;  Biblijoteka  miejska  w  gmachu  przy  kościele  S-^j  Anny 
zawiera  do  130000  tomdw;  Muzeum  Maksy miUjana,  zawierające  zbio- 
ry pamiątek  Idstorycznych,  oraz  okazów  historyczno-naturalnych 
arsnał. 

Za  Augsburgiem  okolica  zaczyna  się  urozmaicać  dopidro  po  zbli- 
żeniu się  do  Dunaju  pod  Burgau,  odkąd  idzie  jego  brzegiem  przez  ^/j 
g.  po  wysokim  nasypie;  na  lewo  lesiste  wzgórza  z  zamkami  Lamles- 
trost,  a  nieco  dalej  Rcissenburg,  aż  do  Gunzburya  (hot.  Bftr)  mia- 
^^cczko  w  malowniczem  położeniu  na  wzgórzu,   pośród  murów  któ- 


z  MONACHIJUM  DO  STUTTGARTU^  87 

rego  rjsaje  się  wiele  wież.  Tataj  do  Dunaju  wpada  rz.  GtLnz.  — 
DfJ^  idą  stac^je  Leipheim  i  Nersingen,  —  Na  lewym  brzegu  Duna- 
ju spostrzegamy  następnie  miasto  i  opactwo  Elehtngen,  pamiętne  bi- 
twą Francuzdw  z  Austryjakami  14  Października  1805  r.  Pod  Neu' 
Uhn^  droga  wchodzi  w  mury  forteczne,  a  następnie  po  przebyciu 
Dunaju  wkracza  na  ziemię  Wirtembergską. 

ITlin,  (hot.  •Russischer  Hof;  Hotel  de  TEu^ope,  oba  przy 
dworcu;  w  miećcie  zaś  *Hirsch,  Kronprinz,  *Baumstark; 
Łamm);  (26000  mieszk.)  niegdyś  wolne  miasto,  od  1842 — 1866  for- 
teca związkowa,  na  lewym  brzegu  Dunaju,  stanowiącym  tu  granicę 
między  Bawaryją  i  Wirtembergiem,  "który  z  tejże  strony  przyjmuje 
w  siebie  rz.  Blau.  Dwa  mosty  prowadzą  stąd  przez  Dunaj  do  Ba- 
warskićj ,  fortecy  Neu-Ulm.  Gh)dne  widzenia  Koiciói  Metropolitalny 
(Mttnster)  z  r.  1370 — 1494  wspaniały,  ale  dotąd  nie  dokończona  Ba- 
zylika o  5-ciu  nawach,  jeden  z  największych  kościołów  (protest) 
w  Niemczech.  Wieża,  wysokość  ktdrej  według  planu  wynosić  miała 
139  metrdw,  ma  ich  tylko  (bez  brzydkiego  dachu)  77,  z  dachem  zaś 
'96.  W'  samym  kościele  pyszne  starożytne  malowania  w  oknach, 
piękne  roboty  snycerskie  na  wieikich  drzwiach,  ambonie  i  stallach. 
W  zakrysityi  piękny  obraz  Kothhammera.  Ratusz  ze  sztucznym  ze- 
garem,  przed  ktdrym  na  rynku  studnia,  zwana  Ftszkasten,  wykonana 
przez  Syrlina  w  1842  r. 

Z  Ulmu  do  Mengen  odnoga  na  południe  zachód  przebywana  w  3^2 
godz.  za  3  g.  20  kr.,  2  g.  14  kr.  i  1  g.29kr.,  oraz  do  Kempten  (w  Ba- 
waryi)  w  3  godz.  za  3  g.  36  kr.,  2  g.  24  kr.,  lub  1  g.  36  kr. 

Przy  wyjeździe  z  Ulmu  widać  na  lewo  cytadellę  Wtlkehnsburg,  pod 
ktdrą  wr.  1805(20PaźdZk)  jenerał  Mack  dostał  się  do  niewoli  francuz- 
ki^  wraz  z  30000  ludzi.  Zaraz  też  pociąg  wychodzi'  z  doliny  Du- 
naju, na  wyżynę  Alb  Szwabskich,  z  którćj  następnie  opuszcza  się  po 
bardzo  znacznćj  pochyłości  ku  Oeistlmgen  (hot.  Post)  w  wąwozie 
'  u  fetdp  gdr  Alb,  przy  ktdróm  na  wierzchołku  gdry  ruiny,  zburzonego 
w  1522  r.,  zamku  Helfenstein.  Okolica  bardzo  malownicza. 

Goeppingen  (Apostel,  Sandwirth,  najbliższy  dworca)  porządne 
miasto,  złożone  z  kilku  długich  i  szerokich  ulic,  odbudowane  na  nowo 
po  pożarze  w  1782  r.  Wiele  fabryk  tkackich  i  garbarń.  Zarząd 
okręgu  mieści  się  w  dawnym  zamku  Hohenstaufenburg.  Następnie 
droga  bieży  po  dolinie  rz.  Fils,  dopływu  Nekaru,  i  przebywa  go  przy 
ujściu  po  moście  wiszącym,  bez  filardw  pód  Flochtngen,  z  ktdrego  dą- 
żymy do: 

Esslinfiren  (hot.  *Krone)  nad  Nekarem  (14109  mieszk.)  niegdyś 
jedno  znaj  znaczniejszych  wolnych  miast.  Dokoła  miasta  widać  jeszcze 
resztki  dawnego  obronnego  muru,  wzniesionego  przez  Ce^a.T7.&  '^^^- 
derjrka  II  w  1216  r.,  a  przy  bramie  Wbl/sthor^  pozoatsJt^  Tkawc\.  ^^a. 


88    ZE  STUTTGARTU  DO  CARLSRUHE,  STRASSBUROA  I  AYRIOOURT 


« 


lwy  kamienne,  godła  rodziny  Hohenstaofów.  Kości<5}  U^frauenldrche 
(1406 — 1522)  z  pięknemi  malowidłami  na  szkle  i  płaskoraeźbami  na 
3-c1i  posta^oh.  Wewnątrz  pod  chórem  groby  Hansa  i-  Mateusza 
Boeblingerdw,  bndowniczyoh  kościoła.  Bi^dzo  piękna  wieia  75  me- 
trdw  wysoka,  z  bardzo  pięknym  widokiop  na  miasto  i  dolinę  Kekam. 
Ratusz,  niegdyś,  zamek  poety  hr.  Aleksandra  Yon  Wtbrtemberg,  na- 
przeciwko zaś  dawny  jRatusz,  na  ktdrjrm  na  chorągiewce  powiewa 
orzeł  państwowy  pod  koronacyjnjon  baldachimem.  Kośdoi  Ś-go  Ih/jo^ 
nizego,  ł)azylika  w  stylu  przejściowym  z  XI  w.,  w  XrV  i  XV  w  czę4d 
przet)udowana.  Kościół  Ś-go  Pawła,  w  dawnym  styla  gotycldm, 
ukończony  w  1268  r.,  obecnie  katolicki.  Niedaleko  miasta  niegdyś 
cesarski  zamek  Per/ried,  z  bardzo  pięknjm  widokiem;  na  wyspie  Mfl- 
ille  na  Nekarzo  pomnik  historyka  Karola  Ffaff.  W  Esslingen  przygo^ 
towują  wiele  mussującego:  „Nećkąr-Schaumwein.*^  („Esslinger-Cham- 
pagner^^),  miasto  posiada  tćż  wiele  różnego  rodzaju  fabryk.  Doliny 
Nckarn  i  Filsu,  po  których  koldj  ciągnie  się  dalój  należą  do  najpię- 
kniejszych i.  najurodzajniejszych  w  Szwabii.  -  Droga  wiedzie  dalój 
przez  St.  Unter  TurTcheim  (u  stóp  góry  Bothenberg)  i  Cannstadt,  oraz 
przez  tunel:  Rosenstein-Tunnel  do  Stuttgartu  (ob.  dr.  37). 

Drogu  37.   ZE  STUTTGARTU  DO  KARLSRUHE,  STRASS- 
BUROA I  AYRICOURT  (Wildbad).  . 

Stuttgart. 

tstuttgart.  Hotele:  *H6tel  Marąuard,  przy  dworcu,  pokój  48 
kr.;  *Pctersburper  Hof;  'Hotel  Royal,  naprzeciwko  dworca; 
Koenig  von  Wflrtcraberg;  Adler,  na  Rynku;  Hirsch,  na 
Hirschstrassc,  dobra  kuchnia;  H6tel  Gallinan,  pokój  36  kr.; 
•Bayerischer  Hof;  Grossfflrst;  'Hotel  Kraus:  Obcrpol- 
linger;  Textor;  'Pension  Howitz,  Schillerstrnsse  3,  2*/^  —  8  guld. 
dziennie;  Fension  Sigle;  Pension  Rtlthling. 

Kawiarnie.  Marquard  na  Schlossplatz;  Rcissig  w  Koenigstan, 
naprzeciwko  zamku,  (obie  są  razem  i  restauracyjami);  Stollsteimer  nu 
Schulstrasse. 

Bestaaraoyje.  Bertrand,  Lange  Strasse  46  (doskonaJa  kuchnia 
francuzka);  Stadtgarton;  Gutscher,Rothenbfihlstrasse;  Weixler,Gym- 
nasialstrassc  21;  Bussc,  altcr  Fostplatz  5. 

Piwiarnie  ogródkowe.  iStadtgarten;  Silberburg,  K()ppenho- 
fer  (piękny  widok);  Tivoli,  Militftrstrasse;  Gustawe  Werner,  Sophien^ 
strasse;  'Zoologischer  Gartcn,  wejście  12  kr.^  nic  bardzo  przyjemny 
z  powodu  odoru  zwierząt:  Hack'scke  Garten,  na  Rothen1>tlhl8tra88e, 
częste  koncerty;  Englischcr  Garten;  'Schtttzenhaus  na  Kanońenweg, 


ZE  STUTTGARTU  DO  CARLSRUHE,  STRASSLURGA  1  AYRICOURT    89 

dwa  ostatnie  z  pięknym  widokiem;  Wulle^s  Braaerei,  Neckarstrasse 
60;  Actiengarten,  na  Weinstiege  przy  Wilhelmsthor. 

Itorotici.  Jednokonne:  kwadrans  12  kr.,  2-n  konne:  ^4  godz. 
od  1  lub  2  osdb  18  kr.:  od  3 — 4  dsób  24  kr.,  za  godzinę  48  kr.  albo 
1  gnkL,  pół  dnia  2  gula.  42  kr.,  cały  dzień  4^1^  guld.  Taksa  powin- 
na być  przybita  wewnątrz  powozu. 

Xol0|j  konna.  Co  10  minut  przez  główne  ulice  miasta  do  Berg 
i  Oanstadt  i  napowrót;  dobre  powozy;  kurs  w  nieście  3  kr.,  do  Berg 
6' kr.,  do  Cannstadt  8  kr. 

Zaggąd    poozt    i  telegrafów  w    nowym  gmachu     pocetowym 
•  naprzeciwko  dworca. 

BianstadąGa  w^tawa  obrazów  Towarzystwa  Sztuk  Pięknych 
(Knnstyerein)  Friedrichstrasse  32  i  Herdtle  und  Peters,  Bothebuhl- 
strasae  16,  ccŃlziennie  od  9 — 5,  n^  niedzielę  od  II — 5  za  12  kr. 

Teatr,  przedstawienia  codziennie  oprócz  soboty.  W  Lipcu  i  Sier- 
pniu zamknięty. 

Stattsart,  stolica  królestwa  Wtlrtembergskiego,  91600  mieszk.,  rc- 
zydencyja  króla  i  siedziba  rządu,  podzielony  na  dwie  prawie  równe 
cs/ęśó.  długą  i  szeroką  ulicą  KÓnigstrasse.  Naprzeciwko  Schlossplatz 
stoi  gmach,  zwany  Kómgsbau,  wzniesiony  pomiędzy  1856  i  1860  r., 
zawierający  kawiarnię,  giełdę  i  sale  koncertowe.  Kollegijctta  (Stiffts- 
kirche)  jest  jednym  z  najdawniejszych  gmachów  Stuttgartu,  sięga 
pierwsz^  połowy  Xy  w.,  ozdobiona  jest  wieżą  niedokończoną,  ma- 
jącą 63  metry  wysokości;  portal  od  strony  Pd.  W.  ozdobiony  jest 
dwiema  płaskorzeźbami  z  XV  w.  przedstawiającemi,  jedna  Chrystusa 
nioeącegp  krzyż,  druga  zaś  otoczonego  apostołami;  wewnątrz  pomniki 
dawnych  hrabiów  Wtlrtembergskich,  od  1265  do  1519  r.;  godne  uwa- 
gi malowidła  na  szkle  i  organ  o  68  głosach.  Kościół  szpitalny  d^P^' 
taUdrche)  wybudowany  w  1421,  powiększony  1471  r.;  mieści  w  sobie 
kilka  grobowców  między  któremi  Beuchlin'a,  prz3rjaciela  Melanchtona 
i  model  gipsowy  wielkiego  posągu  Chrystusa,  wykonanego  przez 
Danneckera.  "Przy.  kościele  S-go  Leonarda  (1470)  znajdilje  się  sta- 
rożytna rzeźba  z  kamienia,  pochodząca  z  Xy  w.  i  zwana  pospolicie 
Mberg  (góra  oliwna).  Stary  zamek  (alte  Schloss)  wzniesiony  od 
1553  do  1570  r.,  w  któr3rm  ciekawy  jest  dziedziniec  wewnętrzny,  na 
'którym  pomnik  Hr.  Eberharda,  w3mie8ionego  przez  Cesarza  Maksy- 
miliana do  godności  książęcój  (um.  1496).  Nowy  zamek  (Besidenz- 
Schloss)  (można  zwiedzać  codziennie  ód  g.  1  do  3,  za  opłatą  36  kr. 
od  osoby)  gmach  piękny  i  obszerny  z  kamienia  ciosowego,  zaczęty 
w  1746  r.  przez  księcia  ELarola,  skończony  dopióro  w  1806  r.  Składa 
się  on  z  głównego  budynku,  ozdobionego  złoconą  koroną  i  dwóclr|>a-  • 
wilonów  i  ma  mieć  do  365  pokojów,  z  których  najpiękniejsze  są;  &&1& 
biała,  sala  marmurowa^  sala  róiowA  i  tronowa,    ii(\e>Ltót^  ^s^fó  oi^^- 


90    ZE  STUTTGARTU  DO  CARLSRUHE,  STRASSBURGA  1  AYRICOURT 

bione  są  freskami  Gegcmbauera,  przedstawiAJęcemi  ostępy  z  liistorji 
kraju.  Zwracają  tóż  uwagę  rzeźby:  Bachus  i  bochantka  Thorwald- 
sena,  popiersie  bachantki  Danneckera;  Yenus  tegoż  i  Glad^jfttor  Cu- 
nowy. 

Teatr  połączony  krytą  galeryją  z  zamkiem,  odnowiony  w  1846  r. 
Na  środku  obszernego  placu  przed  zamkiem  (Schlossplatz)  wznosi  ńę 
18  m.  wjBoki  Denksaute,  pomnik  wzniesiony  w  r.  1841,  na  pamiątkę 
25  letniego  jubileuszu  panowania  krdla  Wilhelma,  według  projektu 
Wagnera.  Pałac  stanów  (St&ndchaus),  miejscd  posiedzeń  porlameiita 
Wirtembergskiego,  niedaleko  od  którego  wznosi  się  pałac  następcy 
tronu. .  Na  placu  pomiędzy  tym  ostatnim  pałacem  a  starym  zamkiem 
wzniesiono  w  1839  r.  pomnik  Szyllera,  odlany  przez  Stiglmayera, 
według  modelu  Thorwaldsena.  BihUjoteka  Królew9l'a  (Neckarstrasse 
8,  otwarta  codziennie,  wyjąwszy  w. soboty  od  10 — 12  i  2^5,  zawićra 
300000  tomów,  3600  rękopismdw,  9000  biblij  w  8-u  językach  i  2400 
inkunabułów.  Z  biblijoteką  łączy  się:  Muzeum  numizmatyki,  sztuk 
i  starożytności  (M&iz-Kunst-  und  AlterthUmer-Sammlung  (Neckar- 
strasse 10)  posiadające  19000  monet  różnych  krajów  i  z  rozmaitych 
czasów.  Gabinet  historii  naturalna',  w  p(^nocnem  skrzydle  gmachu 
archiwum,  (otwarty  w  niedzielę  od  11 — 1,  w  dnie  powsze<kue  od  2 — 3) 
posiada  wiele  ciekawych  okazów.  Gmach  stojący  naprzeciwko,  o  ćiu' 
gióm  skrzydle  od  ulicy  prowadzącej  na  Schtossplatz,  jest  od  1775  lo- 
kalem 'Oarlsscbule,  w  którćj  Szyller  pobierał  początkowe  wykształ- 
cenie. 

Mazeuin  Sztuk  Pięknych  (Museum  der  bildenden  KtLnste),  otwar- 
te w  niedziele  od  11 — 1  i  od  2 — 4,  w  poniedziałki,  środy  i  piątki  od 
10 — 12  i  od  2  do  4,  w  inne  zaś  dnie  w  tychże  godzinach,  lecz  za 
opłatą  24  kr.,  mieści  w  sobie  gipsowe  odlewy  antyków,  różne  grupy 
i  posągi  Thorwaldsena,  jako  to:  Trjjumf  Aleksandra,  Amor  i  Psyche, 
Ganimedes  i  w.  i.;  popiersie  Szyllera  i  S-go  Jana  Ewangielisty,  Dan- 
neckera; Gracyje  Canowy,  oraz  wiele  dzieł  innych  mistrzów.  Kartony 
Gegenbauera.  Na  piętrze  mieszczą  się  obrazy  w  liczbie  600,  pomię- 
dzy któremi  znajdują  się  dzieła  Bellini'ego,  Giorgiona,  Palma  Yecchio, 
Bonifacio,  Puolo  Yeronese,  Gawfaloj  Tycyjana,  Salvatora  Bosy  Ca- 
naletlego,  Ilolbcina,  Alberta  Ditrera,  Cranacha,  Rembrandta  i  w.  L 

Komitet  sztuk  pięknych,  komitet  starożytności  i  historyi  natnral- 
nój,  mają  każdy  swe  oddzielne  zbiory.  Biblijoteką  prywatna  króla 
liczy  50000  tomów.  Ogród  zamkowa  (Anlagen)  rozciąga  się  na  prze- 
strzeni, długiej  na  450  metrów,  ozdobiony  jest  pięknemi  kopijand  po- 
sągów starożytnych,  rozruconemi  pośród  zieleni  drzew. 

Okolice.     Hosenstetn,    zamek  królewski  o     30  min.  drogi    od 

miasta,   panujący  nad  Stuttgartem  i  dalćj  leżącym  Cannstadtem,   na 

zewnątrz  nie  ma  nic  ciekawego.     Wewnątrz  zaś  zwiedzają  zwykle: 

salę  Jadalną,   ozdobioną  freskami  rHctT\e.\\\v«    ol\rtt.'Aan)i  Kaulbacha 


ZB  STTTTTGARTU  DO  CARLSRtJHE,  StRASSEURGA  t  AYRICOURT    91 

/ 

i  Biedla  i  6tataę:  Amor  rozgniewany  Hofera  i  t.  d.  Ogrody  mieszczą 
w  sobie  piękny  pałacyk  w  stylu  maurytańskim,  zbudowany  przez 
Zftntha,  zwany  Wtlhehnck  Cannstadt.  (45  minut  drogi)  (liot.  Her- 
man.n,  Baz  diii)  6500  mieszk.,  nad  Nekarem.  Droga  żelazna  pro- 
wadzi ta  w  8  minut  (dr.  36  w  kier.  odwr.).  Kąpiele  gorące  mine- 
ralne (21,^5)  lub  zimne  cbolorowo-sodowe,  żclazisCe,  gazowe,  z  po- 
woda którjTch  najbardziej  zakład  jest  uczęszczany.  Berg,  wieś  poło- 
iona  naprost  Cannstadtu,  na  przeciwnym  brzegu  Nekaru;  ze  znunemi 
kąpielami  mineralnemi  i  w  wodzie  słodkiej,  piękna  willa  w  stylu  Ko- 
naiBsance.  SoUtude  zamek  królewski  o  2  godz.  drogi  od  miasta  na 
ctrodze  do  Łeonberg,  zbudowany  w  1767  r.  przez  ks.  Karola;  tu  ist- 
niała pierwotnie  założo/ia  przezeń  Akademija  Carlsscbule,  z  ktdrej 
wyszli  Cuvier  i  Schiller;  niedaleko  jnały  zameczek  BarenschlOssclien 
nad  jeziorem  BSrensee.  Kornthal  (3  godz.  drogi),  miasto  braci  Mo- 
rawczykiSw.  Hohenheim  (2  g.  drogi),  zamek  zbudowany  przez  ks. 
Karola  w  1768  r.  zaś  w  roku  1817  sśałożono  w  nim  instytut  rolniczy. 

a)  Ze  Stuttgartu  do  Carlsruhe  mil  12  za  3  g.  39  kr.;  2  g.  21)  kr.* 
.1  fi;  37  kr. 

h)  Z  Carlsruhe  do  Strassburga  mil  12  za  3  g.;   2  g.  13  kr.;    Ig. 
21  kr. 

.    c)  Ze  Strassburga  do  Avricourt  mil   12^4   za  7,45;   4,35;   2,50 
frankdw. 

o)  Droga  po  wyjściu  z  dworca  w  Cannstadt,  skręca  w  lewo,  prze- 
biega tunel  mający  940  metrów  długości,  pod  górą  -Brag,  z  którego 
wybiega  nawzgórzyste  lecz  urodzajne  pola;  a  minąwszy  stacyje  Feuer- 
bach i  ZufTenhausen  przybywa  do  Ludmgshurga  (Bar  hotel)  8000  ra. 
i  4000  gamizouu^  Miasto  to  powstałe  w  r.  1706,  jest  tern  dla  Wur- 
temberga  czóm  Fotsdam  dla  Berlina*  Na  rynku  pomnik  ks.  Eber- 
harda- Ludwika,  założyciela  miasta.  Zamek,  jeden  z  największych 
w  Niemczech,  ma  400  pokojów,  gajeryją  obrazów  i -zbiór  portretów. 
W  ogrodzie  Emichburg,  zamek  nowożytny,  w  stylu  średniowiecznym, 
poiiada  zbrojownię.  Okolice:  Monrepos  albo  Seegut,  zameczek 
sbuiiowany  przez  ks.  Fryderyka,  w  którym  widzimy  pomnik  Waltera 
de  Kronborg,  wielkiego  mistrza  zakonu  Teutońskiego;  kaplicę  w  ogro- 
*  dzie  zdobi  obraz  Canacha; —  Marbach  (2500  m.)  przy  ujściu  rz.  Mar- 
bach  do  Nekaru,  piękny  kościół  z  1450  r.,  istnieje  tu  jeszcze  dom, 
w  którym  się  w  r.  1759  urodził  Schiller,  ozdobiony  on  jest  popier- 
siem poety,  dłuta  Dąnneckera. 

Za  Łudwigsburgiem  tuż  przy  kolei  niskie  wzgórza  pokryte  wino- 
roślą, i  nieco  dalej  forteca  Hohenasberg,  w  którój  książę  Karol  uwię- 
riłod  1777  —  I787r.  poetę  Schubarta  za  zjadliwy  epigramat  i  uwol- 
nił go  jedynie  na  wstawienie  się  Wilłi^lma  II,  króla  pruskieeo.  Je«t 
ona  i  dzisiaj  więzieniem  stonii.    Pod  Bieligheim  droga  doc\icA<d  do  Vh^ 


92    ZE  STUTTGARTU  DO  CARLSRtJHE.  STRASSBTJRGA  I  ATRICOURT 

£nz.  Droga  rozbiega  się  tu  doliną  Nękam  do  Heilbronń  i  HalL  Za 
tóm  miastem  droga  przerzyna  dolinę  Enz^u  po  wijada]s;.cie,  długim  na 
335  a  34  metry  szerokim,  o  dwdch  piętrach  arkad.  Dal^  id%  stacjjo 
Qro8s  -  Sachsenhem,  Weffungen,  IlUngen  i  Muhkuiker,  skąd  wychodzi 
droga  do  Aeidelberga  przez  Bruchsal  (ob.  dr.  38).  Niedaleko  MUhl- 
acker  zamek  Leffehłolz,  na  wysokiej  i  strom^  g<^rzc,  a  ilieco  dal^  m- 
iny  zamku  Lommerskeim,  Przy  stacyi  Enzherg  droga  przechodii  gra- 
nicę W.  Ks.  Badeńskiego. 

Fforzheim  t*Hdtel  Becker  albo  Post,  pokój  36  kr.)  (20000 
mieszk.),  przy  zbiega  rzek  Enz,  Wtlrm  i  Nagold.  Kościći  (Schlofs- 
kirchen)  w  stylu  przechodnim  z  XII — ^XV  w.  na  wyniosło^  z  wiel-' 
ką  liczbą  grobowców;  na  rynka  fontanna  ze  statoą  MargraUęgo  Er- 
nesta (•{-  1558).  Miasto  przemysłowe,  odznacza 'się  szczególni^  wy- 
,  robem  biżnteryi.  Odnoga  drogi  do  Wildbad  (w  godzinę  za  56,  38, 
25  kr.;  ze  Stattgarta  do  Pforzheim  9  mil  w  l^/^  godz.  za  2  g.  21  kr.; 
Ig.SOkr.;  Ig.)  (hot.  rBadhótel;  'Hótęl  Klampp  (Bftr);*Bel- 
levae,  we  wszystkich  pokój  1  g.  30  kr.;  'Hotel  Frey;  *fiotel 
Keim)w  malowniczej  dolinie  rz.  Enz;  kąpiele  gorące  (37,^5)  zwie- 
dzane corocznie  przez  chorych  w  liczbie  około  3000.  .  Dalój  siacyja 
Wtlferdtngen,  po  za  którą  droga  bieży  wzdłuż  żyznój  doliny  rzeki 
Pfinz. 

Bariach  (hot:  Carlsbnrg)  6500  m.,  nad  rz.  Pfinz,  dawna  sto- 
lica Magrabstwa  Baden-Durlach.  Zamek  Carlsburg,  ze  zbiorami  sta- 
rożytności rzymskich;  wspaniały  widok  z  wysokości  wieży  2%urmberg. 
Niedojeżdżając  Carlsruhe  widzimy  na  prawo  dawny^klasztor  OottsaUj 
obecnie  koszary  artylerjri. 

Carlsruhe,  (hot.  *Erbprinz,  Łangestrasse;  *Englischer  Hof 
iHdtel  Grosse,  n^  rynku;  *Hdtel  Stofflet,i  Goldner  Ad- 
ler na  Carl-Friedrichstrasse;  *Gr11ner  Hof  i  Prinz  Max  przy 
dworcu)  37000,mie8zk.,  dawna  stolica  W.  Es.  Badeńskiego,  założone 
około  połowy  XyiII  w.;  prawie  wszystkie  ulice  rozchodzą  się  od 
zamku  jakby  promienie;  wszystkie  zaś  przecina  długa  nHca  Łange- 
strasse, Zamek  posiadający  biblijotekę  z  90000  tomów  złożoną  oraz 
gabinet  historyi  naturalnój;  z  wieży  Bleithurm,  bardzo  piękny  widok. 
y^ac2m(i[a  (Kunsthalle)  otwarta  we  środy  i  niedziele  od  11 — 1  i  2— 4, 
codziennie  zaś  za  opłatą  30  kr.,  zbudowana  w  1845  r.  w  stylu  bizan- 
tyńskim; posiada  rzeźby  Reicha,  freski  Schwinda;  galeryją  obrazów  . 
dawnych  złożoną  z  dzieł:  Holbeina,  Teniersa,  Cranacha,  Ger,  Dow, 
Rubensa,  Rembrandta  i  w.  i.,  oraz  dzieł  spólczesnych.  Szkoia  poU- 
techniczna,  gmach  ozdobiony  statuami  Keplera  i  Erwina  yon  Stein- 
bach.  Teatr  dający  przedstawienia  cztery  razy  na  tydzień.  Pomniki 
W.  Ks,  Karda  (1818)  i  Margrabiego  Karola  Wilhelma,  założjrciela 
miasta,  oba  na  rynku  przed  kościołem  protestanckim.  Pomnik  W.  Ks. 
Karola  Fryderyka  (1811)  dłuta  Schwantbalera  i  poety  Hebla  (1826), 


ZE  STWTTOAllTU  BO  CARLSRUHE,  STRASSBtRGA  I  AYRlCOTtllT    93 

W  wielkim  ogrodzie  Schlossgarłen^  rozciągającym  się  po  za  zamkiem 
na  szerokość  całego  miasta.  Na  lewo  od  wejścia  ogród  zimowy,  po- 
kryty gmachem  oszklonym  i  ogrdd  botaniczny. , 

I 

b)  Za  Carlsruhe  stacyja  EtiUngen^  5000  m.,  miasto  przemysłowe. 
Widać  góry  Czarnego  Lasu,  (Schwarz-Wald);  na  lewo  góry  Merku- 
riusberg  i  Ębersteinburg.  Muggensturm,  z  kaplicą  Ś-ćj  Małgorzaty, 
dokąd  okoliczni  mieszkańcy  odbjrwają  pielgrzymki. 

Bastadt  (Post,  Kreuz,  ŁOwe,  Łaterne)  12000  m.  Zamek 
ozdobiony  złoconym  posągiem  Jowisza,  posiada  zbidr  pamiątek  histo- 
rycznych (24  kr.  odźwiemćmn.  W  nim  odbywały  się  w  r.  17 14  ukła- 
dy pomiędzy  księciem  Engenijuszem  i  Marszałkiem  de  Yillars,  oraz 
kongres  od  r.  1797 — 1799,  zakończony  morderstwem  posłdw  fron- 
cnzldch  Boberjot^a  i  Bónnier^a.  .W  Bastadcie  też  upadła  rewolucyja 
w  1849  r.  obalona  przez  Prusakdw,  którzy  tu  weszli  23  Lipca.         ^ 

O  milę  dalój  Oos,  skąd  wychodzi  odnoga  do  Badeti-Baden.  Ko- 
1^  przechodzi  przez  rz.  Murg. 

Z  Oo8  do  BadenrBaden  ^2  mili  za  21  kr.,  15  kr.,  6  kr.,  (z  Carls- 
ruhe do  Oos  4  Ys  mile  za  1  g.  21  kr.;  54  kr.;  42  kr.). 

Baden-Baden.  Hotele:  *V i  eto ria  H6tol;  *Badischer  Hof; 
,*Englisc^er  Hof;  *£urop&ischer  Hof;  *Stadt  Baden; 
*Ba8Bischer  Hof;  DeutscherHof;  Z&kringer  Hof,  (z  za- 
kł^em kąpielowym);  Franz O sisch er  Hcf;  Hotel  Boyal;  Hol- 
l&ndischer  Hof;  *Hirsch  (kąpiele);  Bayrischer  Hof;  Bit- 
ter,  Sonne  (kąpiele);  *Stern  (dobra  restauracyja);  Drei  Kóni- 
ge;  Stadt  Strassburg;  Engel.  Liczne  maisons  gamies.  Cafó- 
Sesłaurant  w  Conyersationshaus  i  „a  la  Fleur"  przy  Bussischor-Hof. 

Doróftld.  Ceny  stałe,  stacyje  przy  hotelu  angielskim  i  w  kilku 
innych  punktach.    Osły,  dziennie  2  g.,  za  południa  1  g.  12  kr. 

Baden-Baden,  10000  mieszk.,  którego  kąpiele  gorące,  solanki, 
piękność  położenia,  łagodność  klimatu,  a  dawniój  jeszcze  i  dom  gry, 
przyciągają  corocznie  do  50000  gości,  zwane  niegdyś  od  Bzjrmian  ' 
Omtas  AureUa  Acuensis,  było  do  najścia  Francuzów  w  r.  1689  sie- 
dzibą rządu  margrabstwa  Badeńskiego,  który  wówczas  przeniósł  się 
do  Bastadtn.  Towarzystwo  zbiera  się  tu  zwykle  między  7 — 8  rano, 
w  zakładzie  wód  (Trinkhalle),  między  3  a  4  po  południu  do  domu 
rozmowy  (Conyersationshaus),  o  6  w  Lichtenthaler  AUóe,  o  7  zaś 
lub  nawet  wcześniój  w  salach  domu  rozmowy. 

Dom  rozmowy  (Conyersationshaus),  obszerny  gmach  z  portykiem 
korynckim,  zbudowany  w  1824  r.,  zawióra  wielki  salon,  przeszło  48 
tnetr.  długości  mający  i  wspaniałe  sale  balowe  i  koncerto^ie.  *l^«&\x  ^ 


94    ZE  STUTTGARTU  DO  CARLSRUHK,  STRASSBURGA  I  AYRICOURT 

do  którego  wejście  kosztuje  30  kr.,  jest  kolejno  podtrzymywany  przez 
truppy  francaskie  lub  niemieckie.  —  Nowa  galeryja  dla  pijących 
wody  (Trinkhalle),  wznosząca  się  tuż  przy  domu  roanowy,  jest  ko- 
lumnadą 98  metrdw  ^ugą  ozdobioną  14-ma  freskami  GOtzenberge- 
ra;  właściwa  zaś  sala  picia  W(5d  (Trinkhalle)  jest  salą  17  nletr.  dłu- 
^ą  i  tylćż  szeroką:  po  środku  nićj  wznosi  się  slup  marmurowy,  z  ktd- 
rego  tryska  woda  mineralna,  ze  źródeł  sprowadzona.  Inne  gmachy 
ciekawsze  są:  Kolegijata  z  YUI  w.  przebudowana  w  r.  1753;  paićc 
W.  Księżny  Stefami,  zbudowany  w  1809  r.  przez  Weinbrennera;  no- 
tpy  zamek  Wielkich  książąt,  przenoszący  wysokością  wszystkie  domy 
miasta,  którego  podziemne  sklepy  zbudowane  z  kamienia,  były  kie- 
dyś prawdopodobnie  więzieniem;  Do  starego  zamku  (Altes  Schloss 
Hohenbaden),  stojącego  na  najpiękniejszem  miejscu  z  całój  okolicy, 
prowadzi  piękna  cienista  droga  od  nowego  zamku  (3  kwadranse  dro- 
gi). Z  obszernój  budowy  z  1Q  lub  1 1  stulecia,  sterczą  dziś  od  r.  1689 
tylko  ruiny.  Pyszny  widok  na  dolinę  Renu  od  Speyer  do  Strassbur- 
ga  (samego  miasta  nie  widać). 

W  okolicy  leżą  Ruiny  zamku  Ebersteinburg  (l^/g  godz.).  Gróra 
Mercuriussberg,  nazwana  tak  z  powodu  ołtarza  temu  bożkowi  poświę- 
conego, znalezionego  na  jdj  szczycie,  góra  ta  zwane  tóż  bywa:  ,,gr08' 
ser  Stauffenberg,  —  nowy  Zamek  Eberstein  (3  godz.)  Wielkiego  Księ- 
cia, zawierający  zbiory  obrazów  i  broni;  Oernsbach  (31/4  godz.)  nad 
rz.  Murg,  osada  otoczona  pyszncmi  lusjimi;  Wodospad  Geroldsan 
(18/^  godz.);  Flidersee  (5  godz.);  zamek  Yburg,  (2  godz.);  wyniesiony 
na  589  metrów;  Fauorita,  pałacyk  myśliwski,  pyszny  widok. 

Pociąg  z  Oos  dążący  do  Strassburga,  opuściwszy  staje  w  3  kwadran- 
se w  Słeinback,  miejscu  urodzenia  budowniczego  Erwina  von  Stein- 
bach,  którego  pomnik  wznosi  się  w  Carlsruhe  i  tutaj,  twórcy  Kate- 
dry Strasburgskiój. —  Dalój  Buhl  ze  starożytnym  kościołem.  Aohem, 
(hot:  *Krone  albo  Post,  •Adler),  2755  mieszk.  na  krańcu  doliny 
Kappeler  Thal.  Na  rysiku  pomnik  W.  KLs.  Leopolda  (f  1852)  dłuta 
Friedricha.  Kaplica  S-go  Mikołaja,  w  którój  spoczywają  zwłoki  Turc- 
nijusza.  Niedaleko  wielki  dom  obłąkanych  w  Illenau,  mogący  po- 
mieścić 400  chorych,  i  ruiny  opactwa  w  Allerheilligen,  założonego  w  r. 
1191  przez  Udę  hr.  Schauenburg,  bardzo  blisko  których  rzeczka 
Grindenbach,  rzucając  się  między  skały  tworzy  piękny  wodospad, 
'/wany:  Lieben  Butten  albo  Buttenstein,  O  kwadrans  drogi  od  Achern 
leży  wieś  Sasbach,  w  którój  wznosi  się  obelisk,  na  miejscu,  gdzie  w  r. 
1676  Turenijusz  padł  pod  kulą  nieprzyjacielską. 

Appenweier,  2000  mieszk.,  ruiny  zamku  Staujfen,  Punkt  zbiegu 
z  drogą  między  Frankfurtem  i  Bazyleą. 

Dalej  minąwszy  stacyją  Kerk,  stajemy  w  KdhL 

Kekl.  (hot:  *P  o  s  t;  *R  e  h  f  u  s  s;  S  a  1  m  e  n  przy  dworcu),  2000  m., 
fpmsteczko  przy  njśda  rz.  Kinzig  1  Schutler  do  Renu,  połączone  ze 


Z£  STUTTGARTU  DO  GARLSRUHE,  STRASSBURGA  I  AYRIGOURT    95 

Strassbargiem  mostem,  opartym  na  4-ch  filarach,  ozdobionym  brama- 
mi z  lanego  żelaza  po  oba  stronach  i  tffortyfikowanym  od  strony  Ba- 
deński^.  W  czasie  oblężenia  Strassburga  przez  Kicmc(5w  w  1870  r., 
było  stamtąd  bombardowane  przez  Francnzdw  i  znacznego  doznało 
uszkodzenia.  Krańcowe  przęsła  z  obu  stron  są  ruchome,  co  pozwa- 
lało* bardzo  łatwo  przerwać  kommunikacyją  między  przeciwnemi 
brzegand  Benu. 

Strasabarfir.  Hotele:  *Stadt  Paris  na  Broglće,  dęsyć  drogi; 
Bothes  Hans,  Kleberplatz,  Hbtel  d^Angleterre,  przy 
dworcu;  Bebstock  (Yignette)  Langestrasse  (Grandę  Bue  67);  Ud- 
tel  de  France,  Juuge  St.  Petersplatz;  St/idtLyon,  Kin- 
derspielgasse;  StadtWien,  przy  dworcu*  (pokdj  2  fr.  winnych  za^ 
2^,  fr.);  Schwarz  er  B&r,  Ba^cher  Hof  i  t.  d. 

Kawiarnie.  *Caf^  du  Broglie;  *Cafódu  globe,  obie  na 
Broglie;  Cafć  de  la  Mćsange,  Meisenstrasse;  Cafd  de  laLan- 
terne  przy  Gewerbelaube. 

Piwiarnie:  Taverne  Alsacienne;  Estaminet  Fiton,  obie 
przy  Gewerbelaue;  Estaminet  Yicnnois,  (razem  i  restauracyja); 
ScUauchgasse  niedaleko  Kleberplatz. 

Ogrody  publiczne.  Jardin  Łips  i  Jardin  Kemmerer, 
oba  na  Cotitades  przy  Jnde^thor;  w  pierwszym  2  razy  na  tydzień 
muzyka  wojskowa. 

Dorożki.  (Citadines)  wnueście  75  cent.  za  kurs,  pakunek  na  5 
kilogr.  20  centymów;  za  kwadrans  jazdy  80  centymdw,  pół  godz.  1  fr. 
20  c,  godzina  2  fr. 

Pasztety  od  5  do  40  fr,  u  Henry,  Doyen  i  innych. 

Strass^tLrg,  głdwne  miasto  Alzacyi  i  niemieckiej  Lotaryngii  (El- 
sass-Deutsch  Łothringen),  siedziba  Nadprezydenta  (Ober-Prilsident) 
i  Jeneralnćj  Komendantury  (General-Comando)  15 -go  korpusu  armii 
Niemieckiej,  80000  mieszk.,  leży  nad  rz.  111,  prawie  o  godzinę  drogi 
od  Benu,  z  ktdrym  go  łączą  dwa  kanały.  Za  czasdw  rzymskich  zna- 
ne pod  nazwą  Argentoratum,  było  w  średnich  ciekach  jedndm  z  naj- 
bardziej kwitnących  miast  niemieckich,  w  r.  1697  zostało  odstąpionem 
Francyi,  w  ktdrdj  posiadaniu  zgodnie  z  życzeniami  ludności  Alzackidj 
lostawało  aż  do  pokoju  Frankfurckiego  lO  Maja  1871  r.  —  Miasto 
to  było  uważane  zawsze  za  nader  ważny  punkt  strategiczny,  to  tdż 
było  silnie  ufortyfikowane,  lecz  w  czasie  dwumiesięcznego  oblężenia, ' 
ptzy  ktdrdm  bombardowanie  trwało  od  18  Sierpnia  do  27  Września 
1870  r.,  dawne  fortyflkacyje  zburzono  do  szczętu.  Od  polioju  Frank- 
fiirckiego  Niemcy  wciąż  budują  nowe  fortyfikacyje. 

W  Katerdrze  Strasbugskt^J  (Mlinster)  można  uważać  stopniowy 
rozwdj  architektury  gotyckidj  i  pozbywanie  się  przez  nią  form  nowo- 
romańskiego  stylu,  z  którego  się  wytworzyła  (C^dr,  Kry^l&  &  \t  ^i^^-- 


96    2E  SUJTTGARTU  DO  OAAŁSRUAE,  STłlASSBURGA  I  AVRIOOintT 

• 

ści  i  nawa  poprzeczna,  po  r.  1176)  aż  do  najwyższego  jćj  rozkwitu 
(ukończona  w  r.  1275  główna  nuwa  i  fasada  '  1277  —  1339)  i  na  od- 
wrót skażenie  jćj  (w  części,  międzj  wieżami,  1365  r.).  Ciekawy  jest 
wielki  zegar  astronomiczny  przez  Schwilguó  w  r.  1842  odreAaorowa- 
ny,  ozdobiony  wieloma  figarami,  które  przy  uderzania  godzin,  a  sscie- 
gólniój  12-^  różne  ruchy  wykonywają.  Wspaniała  wieża  zbudowima 
przez  Erwina  von  Stainbadi  i  syna  jego  Jana,  ma  1 42  metry  wyso- 
kości; a  zatóm  najwyższa  z  wież  Europejskich  oprócz  wieży  w  An- 
twerpii. Od  katedry  wiedzie  droga  przez  plac  Guttenberga,  z  pomni- 
kiem nieśmiertelnego  wynalazcy  druku,  który  pierwsze  próby  9we|{q 
wynalazku  odbyw^  tu  w  r.  1436,  do.  Kościoła  ProteałanckŁego  o.  To- 
masza,  również  pięknego  pomnika  gotyckiego  stylu,  zawierigącego 
pomnik  Marszałka  Maurycego  Saskiego,  z  rozkazu  ŁudMrika  Xy. 
wzniesiony.  Kościół'  Neuldrohe^  jako  tóż  bogata  w  starożytne  dzieła 
'  i  dokumenta  BibUjoteka  iniejska,  zostały  zupełnie  spalone  podczas 
bombardowania  24  Sierpnia  1870  r. —  Nowo  założona  biblioteka 
bardzo  szybko  wzrasta,  z  powodu  hojnie  z  różnych  stron  nadsyła- 
nych darów. 

Jednym  z  najulubieńszych  jest  plcic  BrogUe^  dawny  targ  koński^ 
w  blizkośd  katedry  leżący,  a  w  r.  1740  przez  Marszałka  Brogfie  za- 
łożony, na  którym  znajdują  się  dwie  najbardziój  uczęszczane  kawiar- 
nie i  zburzony  10  Września  przez  bombardowanie  teatr.  O  12  w  po- 
łudnie bjn^a  tu  parada  przy '  rozprowadzania  wart  (Wachtpanide) 
wieczorem  2  razy  na  tydzień  muzyka  wojkowa.  Naprzeciwko  teatru 
prefektura  którój  gmachem  pomnik  prefekta  Margrabiego  de  Lezay 
Marnesia  (1810 — 1814)  w  1857  r.  wzniesiony,  znacznie  uszkodzony 
podczas  ostatniego  oblężenia. 

Niedaleko  stamtąd  Stadthaus,  z  którego  przeniesiona  przed  nie- 
dawnemi  czasy  do  gmachu  komendantury  na  placu  Elebera,  galerjja 
obrazów,  wraz  z  nim  padła  ofiarą  oblężenia.  Ulica  Brandtstrasa^  (me 
brulće)  wychodząca  z  placu  Broglie,  wzięła  stąd  swe  nazwisko,  że 
przy  niój  w  miejscu,  gdzie  dziś  stoi  prefektura  w  r.  1349,  wszyscy  za- 
mieszkaH  tu  żydzi,  nie  chcący  się  ochrzdó  w  liczbie  2000,  d.  14  Lu- 
tego spalonemi  zostali 

Uniwersytety  założony  w  r.  1621,  w  którym  wielu  "znakomitych 
ludzi,  jak  GOthe,  Herder,  Lenz,  Stilling  i  inni,  studyja  uniwersytedde 
odbywało,  przemieniono  późniój  w  A]didemiją,  przywróconym  został 
na  nowo  1  Maja  1872  r.,  z  urządzeniem  go  na  wzór  innych  uniwer- 
sytetów niemieckich.  —  Na  wielkim  placu  parad  albo  Klebera,  ¥rznie- 
siono  pomnik  temu  wielkiemu  jenerałowi.  Na  pdlnocnój  stronie  placu 
ruiny  zburzonego  podczas  oblężenia  pałacu  komendantury. 

Ze  Strassburga  przez  stacyje  Sendenheim,  Brumat,  Mommenheim, 
Hochfelden,  Dettweilar,  Steinburg,  leżące  pośród  okolicy  płtoki^ 
i  nieprzedstawiając^  nic  godnego  uwagi,  dojeżdżamy  do  2kU>irHy  (po 
Srane,  Savcme)  pierwszego  znaczniejszego  miasta   Alzacyi  (hotele: 


ZE  STUTGARDU  DO  HEIDELBERGA  PJIZEZ  BRUCHSAL  97 

Stadt  Frankfurt,  Sonne^  Ochs)  6000  mieszk.  nad  kanałem 
łączącym  Mamę  z  Benem.  Bniny  staraj  twierdzy  Greifenstein,  O  ^1^ 
g.  drcći  na  pd.  w.  godne  uwagi  miny  Hoch-Barr,  a  o  3^2  g.  (prze- 
wodnik 3  fr.).  Dachsburg  ze  szczątkami  dawnej  warowni  na  wysokiej 
skale.  U  stdp  g(5ry  wieś  Dachsbnrg  (&anc.  Dabo).  Dalćj  stacyja, 
LSUzelburg,  ze  szczątkami  starożytnej  warowni  Lutzehtein,  Wstępuje- 
my w  górską  okolicę,  pociąg  przebiega  na  przemian  mosty,  wijadukty 
i  Jtiinele;  kolćj  żelazna.  Marna,  kanał  i  trakt  bity  biegną  prawie  równo- 
legle. Następnie  pociąg  przebiegłszy  ciasną  lecz  malowniczą  dolinę 
2kmi^  przechodzi  przez  tunel  Ertzweiler,  2678  metr.  długości  mający 
na  wskroś  północnych  Wogezów  i  staje  w  miasteczku  Stiarburg  nad 
rs.  Saara,  którego  nie  należy  brać  za  jedno  z  miastem  pruskiem  tegoż 
nazwiska;  Saarburg  leży  na  linii  odgraniczającej  okolice  w  których 
mówią  po  niemiecku,  od  tych  gdzie  używają  języka  francuskiego.  JDa- 
1§  następują  stacyje:  Eemingen,  B%xingen  {h,  Bóchicourt)  i  nareszcie 
Acricourt,  leżące  na  granicy  ziem  oderwanych  od  Francyi,  ostatnim 
traktatem;  komora  celna.  —  Z  Avricourt  do  Paryża  ob.  Francyją. 


Droga  38  ZE  STUTTGABDU  DO  HEIDELBEBGA 

PBZEZ  BBUCHSAL. 

Mil  15,2  za  4  gnid.  15  kr.;  2  ^Id.  51  kr;  1  gald.  51  kr. 

Ze  Stuttgartu  do  Mtkhlacker,  ob.  di;.  37.  Dalój  Btuohsal  (*Ba- 
di 8  c  h  e  r  H  o  f,  *B o  s  e),  10,000  mieszk.,  niegdyś  rezydencyja  Księcia 
— ^Biskupa  Spiry  (Speier),  którego  zamek,  piękny  gmach  w  stylu  Ro- 
oooo,  zasługuje  na  obejrzenie  tak  z  powodu  powierzchowności  jak 
i  ur»E|dzenia  we  wnątrz;  (freski  Zieka  — Wzorowe  więzienie  Jcame  cel- 
kowe  (Zuchthaus)  zbudowane  w  1845  r.  —  Góme  piętro  środkowego 
pawilonu,  wraz  z  kaplicą,  biblijoteką  i  t.  p.  spłonęło  w  1871  r. 

Iiansenbrucken,  kąpiele  siarczane  (hot:  O  eh  s,  S  o  n  n  e);  tuż  przy 
dworcu  dawny  letni  Pafac,  biskupów  Spiry  Kislau,  zamieniony  na  wię- 
zienie poprawcze  dla  kobiet.    Dalój  st:  Wiesloch  i  Heidelberg. 

Heidelberg.  Hotele:  *Europ&ischer  Hof;  Hotel  Schrieder 
przy  dworcu;  w  mieście:  *Prinz  Carl;  Adler;  Bussischer  Hof; 
Badischer  Hof;  Yiktoria  Hdtel;  HoU&ndischer  Hof;  pra- 
wie wszędzie  1  g.  za  pokój.  2-go  rzędne:  Bayrischer  Hof:  Darm- 
st&dterHof;*HdtelBecker;*Bitter;PrinzMax;*Hirschna 
rynku. 

Kawiarnie:  Łeers;  Wachter;  zum  Falk  en,  na  rynku;  piwo  u 
Bremenacha,  naBurgweg;  Diemer,  Meyer  i  t.|d. 

Dorożki  z  dworca  do  miasta  lub  odwrotnie  od  1  osoby  18,  od  2 
30  kr.,  od  3  —  4  osób  po  12  kr.  za  każdą.    Większe  pft^\nk!lKJ^  %i\^i^ 

1 


98  ZE  STUTOARDU  DO  HEIDELBERGU  PRZEZ  6RUGHSAL. 

6  kr.  —  Za  */*  godz.  jazdy  od  1  —  2  08<5b  18  kr.  od  kaid^j,  od  1 — 4 
za  każdą  12  kr.;  za  godzinę  1  guld.  12  kr.  albo  1  gnid.  30  kr. 

Osły  do  spacerów  w  ulicy  wychodzącej  od  Kommarkt  dO  aaunku; 
cena  stosownie  do  odległości  wycieczki. 

Heidelberg,  20000  mieszk.,  leży  w  wązkim  pasie  pomiędzy  Neka- 
rem  i  wzgdrzami  idącemi  wzdłuż  tćj  rzeki,  którą  przerzyna  most  290 
kroków  długi,  z  posągami  założyciela  Księcia  Teodora  (1790j  i  Miner- 
wy.  Przez  pięć  stuleci  Heidelberg  był  głównjrm  miastem  Palatynota 
przez  Francuzów  za  Ludwika  XIV  w  r.  1693,  Heidelberg  uległ  spale- 
niu, i  tylko  niektóre  domy,  jak  np.  Hotel  zum  Hitter,  ootlały  od  ami- 
szczcnia.  —  Kościół  Ś-go  Żhicha  ^  wyznania  katolickiego  i  {Hrotestan- 
ckiego.  Kościół  S-go  Piotra^  na  drzwiach  któr^o  Hieronim  z  Pragi 
uczeń  Hussa,  przybił  swoje  tezy  i  tłumaczył  je  ludowi.^— Sławny  I7fit- 
wersytet,  Superta  CaroUna,  jeden  z  najdawniejszych  w  Niemczech; 
wspaniała  hibUjoteka  (otwarta  we  środy  i  Soboty  od2  -—4,  w  inne  zań 
dnie  od  lO  12)złożona  ze  150000  tomów,  50000  rozpraw  i  1800  ręko- 
pismów;  gabinety  historyi  naturahiój  i  anotomii,  <^ód  botaaiciny. 
Uniwersytet  ma  do  800  studentów.  —  Zamek,  Za  obejrzenie  wszyst- 
kich pamiątek  w  zamku  opłaca  się:  od  pierwszo)  osoby  24  kr.,  od  ka- 
żdój  zaś  następnój  po  12  ^ajcarów;  za  same  lochy:  od  1  osoby  6  kr. 
od  każdój  zaś  następnój  po  3  krajcary.  —  Wzniesiony  na  104  metry 
nad  poziom  Nekaru,  zamek  ten  jest  prawdziwą  mozajką  zamków  i  wiei, 
skąd  go  nawet  nazwano  Alhambrą  niemiecką,  był  bowiem  bezustannie 
rozszerzany  przez  każdego  z  elektorów;  lecz  z  powodu  zdobywania  go 
2  razy  przez  Francuzów  w  1688  i  1693  uległ  zniszczeniu  i  w  takim 
stanie  do  dzii  pozostaje.  Elektor  Karol  Teodor  próbował  go  odbu- 
dować, lecz  pożar  wzniecony  przez  piorun  w  1764  r.,  nowćm  zniszcze- 
niem uzupełnił  jeszcze  dzieło  Francuzów.  Wszedłszy  w  dziedziniee 
zamku  widzimy  przed  sobą  front  pałacu  Fryderyka  IV,  na  prawo  bu- 
dynek w  stylu  włoskim  Ottona  Henryka,  na  lewo  gotycki  Ludwika 
Brodatego;  z  wierzchołka  wielkiój  wieży  zbudowanój  przez  Ludwika  V, 
a  zburzonej  w  1865,  piękny  widok  na  okolicę.  — Pałac  Fryderyka  IV 
zawiera  galerjrją  obrazów  i  muzeum  starożytności  (malowidła  Michała 
Wohlgomutha,  obrączka  Lutra).  Lochy  mieszczą  w  sobie  sławne  becz- 
ki Heidelbergskie,  z  których  większa  mieści  w  sobie  236000  butelek; 
była  ona  napełniona  winem  3  razy,  po  raz  ostatni  w  1769  r.  —  Wy- 
chodzą stąd  schody  na  platformę  na  2  piętrze,  na  którój  elektorowie 
wyprawiali  niegdyś  zabawy  tańcujące.  Przy  wielkiój  beczce  znajduje 
się  statuetka  z  drzewa,  nadwornego  błazna  elektora  Karola  filipa, 
zwanego  Perkeo  i  zwodniczy  zegar  przezeń  urządzony.  Bardzo  pię- 
kny widok  na  okolicę:  1,  z  galeryi  czyli  Altany;  2,  ze  StUckgartefi,  do 
którego  wchodzi  się  przez  bramę  .tryjumfalną,  Elizabetherqyforłe\ 
3,  z  ogrodów,  a  szczegolniój  z  wielkiego  tarasu  zbudowanego  za  Fry- 
deryka V,  z  którego  doskonale  ogarniamy  wzrokiem  całą  wschodnią 
część  zamku  oraz  wieżę  narożną  (w  minach),  wieżę   z  biblioteką 


z  MOHACHIJU  DO  INSBRDOKU  99 

Okolice  Molkencur,  doraok  o  70  metrdw  wyźćj  od  zamku  położo- 
ny, z  ktdrego  bardzo  piękuy  widok  na  okolicę.  KonigssihuŁ  albo  ifae'- 
tersthul,  gdra,  wznosząca  się  na  574  metry,  z  której  bardzo  piękny  wi- 
dok na  dolinę  Henn  i  Nekaru,  na  Odenwald,  Taonus  i  Czarny  Las. 
HetUgenderg,  wzgdrze  na  brzegiem  Nekaru  (370  metr.);  Schwetzingen 
(2700  mieszk)  z  zamkiem  i  parkiem  Wielkiego  Księcia  na  70  hekta- 
.rach  gruntu. 


Droga  39   Z  MONACHIJUM  DO  INSBBtJCKU. 

23  i  pół  mile.  Drogą  2olazną  w  6  —  8  godz.  Cena  do  Kufsteinu  4  guld.  3  kr.; 
2  guld.  42  kr.;  1  guld.  48  kr.  bawar.,  z  Kufsteinu  do  Innsbruku  3,60;  2,70;  1,80  gul* 
wal.  austryjackiój.   >     . 

Droga  wprost  do  Bosenheimn  jest  bardzo  jednostajna  i  dla  tego 
kto  może  przyjemniej  mu  będzie  obrać  naHolzkirchen.Dostacyi  Haid- 
hauscn  bieży  ona  po  płaskidj  okolicy,  na  widnokręgu  ktdrJj  widać 
w  oddaleniu  Alpy.  Po  tćm  po  kilku  stacyjach,  Ghrafing  ze  starym  zam- 
kiem, słynne  jarmarki.  Daldj  minąwszy  stacyje  Asslmg  i  Osłermun- 
chen,  droga  wznosi  się  nieznacznie  po  lesistym  stoku  wyżyny  i  przez 
St.  GaroUnenfeld  bieży  do  Bosenheim  (9  mil)  (hot:  *Greiderer, 
K6nigOtto;AltePost;  restauracyja  przy  dworcu)  6000  m.  punkt 
zbiegu  z  drogą  z  Salzburga  i  Innsbrucku,  piękne  miasteczko  z  wa- 
rzelniami soli  i  kąpielami  solankowemi  (Lelir's  Bade-Etablissement, 
przy  ktdrym  również  kąpiele  mineralne,  błotne  i  parowe).  Solanka 
sprowadza  się  tu  z  Beichenhall,  odl^łego  6  10  mil. 

1 1  mil.  Brannenborfi:,  wie4  leżąca  na  stoku  góry  na  ktdrój  Zamek 
Brannenburg,  hrabiego  PallaYicini.  Dalćj  idą  stacyje:  Fischhach  (na 
prawo  moskale  ruiny  zamku  Falkenstein,  a  dalój  zamku  Kirsteiń),  Oberau- 
dorf^  Ktefersfelden  ostatnia  wieś  bawarska,  w  ktdrćj  w  letnich  miesią- 
cach co  niedzielę  bywają  teatry  ludowe.  Droga  przediodzi  obok  ka- 
pliczki Ottona  (OttocapeUe)  wystawiondj  przez  Zieblanda  na  pożegna- 
nie Króla  greckiego,  wchodzi  następnik  w  wąwóz  zwany  Klause,  i  zbli- 
ża się  do  leżącego  po  drugiój  stronie  Innu  miasta  Kufstein,  (dalój  ob. 
dr.  26). 


Droga  40.  Z  MONACHUUM  DO  WILDBAD-KBEUTH. 

6  mil,  Koleją  2elaną  do  Holtzkirchea  za  1  guld.  30  kr.:  1  guld.  42  kr.  w  półto- 
ry  godz.  z  Holzkirchen  do  Kreuth  2  razy  dziennie  pocztą  w  4  godz. 

Wkrótce  po  wyjeździe  pociąg  schodzi  z  linii  Augsburskiej  i  zwra- 
ca się  wielkim  łukiem  ku  południowi;  na  lewo  Theresienwiese  z  Buh- 
meshalle  i  posągiem  Bawaryi,  na  prawo  w  oddaleniu  Alpy.  Pod  Z7«- 
tersendUng  na  północnym  zewnętrznym  murze  kościoła  farncgo  wielki 
fresk  Łinderschmitta^  lOAloTTaDy  w  1831*,  pxs&edst>aYa&y\Q^  ^fl2^^m^^ 


100  z  MOUAOHIJTIM  DO  WILDBAD-KREUTH. 

dzy  anstryjakomi  i  chłopami  Oberlandu,  zaszłą  w  czasie  wojny  o  na- 
stępstwo tronu  hiszpańskiego  (1705),  w  którój  ostatni  wie^  klęskę 
ponieśli. — St..MtłtersendUng,  w  okolicy  dosyć  jednostajna.  Przy  St. 
Grosshesselohe  1^1^  mili;  most  kratowy  systemu  Pauli'ego  na  Isarzą; 
na  lewo  po  nad  głęboką  doliną  Isaru  widać  Monachijum,  dal^  przez 
stac3rje  poMd  lasu  Deisenhofen,  Sauerlach;  oraz  minąwszy  głęboki 
przekop  Teufelsgraben,  stajemy  prawie  zaraz  w  Holzkirclien  (hotele: ' 
Post;  OberbrŁu;  restauracyja  przy  dworcu).  Miasto  oddalone  o  10 
min.  drogi  od  stacyi,  słynie  jarmarkami.  Zmiana  wagonów  do  Aibling 
i  Bosenheim.  Z  po  za  dworca  pyszny  widok  na  Alpy  i  gdrę  Wendel- 
stein  pośród  nich. 

Z  Holzkirchen  wychodzi  2  razy  dziennie  omnibus  pocztowy  do 
Kreuth,  który  po  l^/g  godz.  dochodzi  do  jeziora  Tegernsee  pod  mia- 
stem Omund,  przy  wypływie  rz.  Mangfcdl  z  tegoż  jeziora  i  posuwa  się 
traktem  po  nad  jeziorem  aż  do  wsi:  Tegernsee  (hot.  *G  u  gem  cos 
z  zakł.  kąpielowym,  •Post,  *Greider,  *Steinmetz,  oraz  wiele 
mieszkań  pr3rwatnych),  miejsca  bardzo  licznie  nawiedzanego  w  daga 
lata,  z  powodu  nadzwyczaj  świeżego  powietrza  i  rozkosznego  położe- 
nia. Zamek  księcia  Karola  bawarskiego,  opactwo  benedyktynów. 
Wody  mineralne. 

Dalej  trakt  prowadzi  przez  Bottach  wieś  nad  rzeką  tegoż  nazwi- 
ska, tworzącej  niedaleko  niej  wodospad;  we  wsi  bardzo  piękne  dpmki 
na  mieszkania  letnie;  dalej  przechodzi  przez  rz.  Weissac/i  i  nieznacz- 
nie się  wznosi.  Dolina  zwęża  się  przy  wsi  Kreuth  (hot.  Reinhard), 
na  prawo  stroma  góra  Łeonhardsberg. 

Wildbad  Kreuth,  u  podnóża  Alp  tyrolskich,  wyniesiona  na  828 
stóp  nad  poziom  morza,  w  zachwycającej  okolicy.  Wody  siarczane 
i  żelazne  wielu  sprowadzają  tu  gości,  którzy  w  pięknych  -na  ten  cel 
wystawionych  gmachach,  wygodne  znajdują  pomieszczenie.  Dla 
zdrowych  na  pobjrt  dla  wytchnienia  przyjemniejszem  jednak  jest  Te- 
gernsee. Najbliższy  spacer  po  alejach  na  około  zakładu.  Niedaleko 
góra  Schildenstein  (1600  metr.);  pomnik  króla  Maksymilijana  w  Hoh- 
lenstein,  wodospad  rzeki  Klausbach,  wąwóz  zwany  Wolfsschluckt,  wo- 
dospad rz.  Sagenbach;  i  piękna  droga  do  siedzib  górali  Alpejskich 
w  Langenau, 

Droga  41.   Z  MONACHIJUM  DO  FRANKFURTU 

NAD  MENEM. 

65  mil.  Koleją  żelazną:  poc.  kuryjenkim  v  IOW4  godz:,  zwyczajnymiw  13  i  pół 
godz.  za  16  guld.  45  kr.;  11  gnid.  12  kr.:  7  guld.  BO  kr.  Pociągiem  kuryjerskim  o 
20  procent  droiój. 

Podąg  wyszedłszy  z  Monachijum  pod  stacyją  Allach  przebywa  rz . 
FTflnD^  przenjUA  roal^łe  torfiska  DocAatier  Moos^  zwane,  następnie 


z  MOKAGHIJTJM  DO  FltAlirKFURTn  NAD  MEISTEM  101 

dochodzi  stacyi  Dachau^  miejsca  bardzo  licznie  szczególniej  w  nie- 
d2dele  przez  mieszkańców  Monachijom  nawiedzanego.  Po  przejściu 
przez  dolinę  tź.  Amper  i  minięciu  kilku  stacjj,  dobiega  do  stacyi  Irir 
golstadt,  o  ll^/^  mil  od  Monachijum  odległej. 

Ingolstadt  (hot.  Goldner  Adler),  13164  mieszk.,  silna  for- 
teca nad  Dunajem,  niegdyś  sławne  uniwersytetem,  założonym  w  1472 
r.  i  przeniesionym  w  1800  r.  do  Łandshulu,  a  następnie  w  1826  do 
Monachijum.  W  r.  1'632  miasto  to  było  oblegane  przez  Gustawa 
Adolfa,  podówczas  to  w  murach  jego  znalazł  śmierć  znany  mar- 
szałek Tilly.  Dawne  fortyfikacyje  w  r.  1800 ,  na  rozkaz  jenerała 
Moreau,  zupełnie  zniesionemi  zostały,  w  1827  jednak  nowe,  znacz- 
nie silniejsze,  na  ich  miejsce  wzniesiono.  Na  bramie  Kreuzthor, 
pomnik  zaj:ożyciela  dawnej  fortecy  Hr.  Reiuliarda  Sohns  von  Mtin- 
zenberg  (1539)  i  Daniela  Spolte  (l589),  n^  drugiej  zaś  Feldkir- 
chenthor  pomnik  budowniczych  jenerałów  von  Streiter  i  von  Becker. 
W  kościele  Panny  Maryi  (Frauenkirche)  pięknym  gmachu  gotyc- 
kim, znajdują  się  groby  księcia  Stefana  i  D-ra  Eck,  przeciwnika 
Łntra,  oraz  pomniki  Marszałka  Tilly  i  jeuer.  .Merey,  wieże  tak  są 
urządzone,  że  na  nie  w  razie  potrzeby  działa  ciężkiego  kalibru  wpro- 
wadzonemi  być  mogą. 

Za  stacyjami  Gaimersheim  i  Adelschlag  kolej  zbliża  się  do  rz. 
Altmuhl,  przy  której  dość  długo  się  ciągnie. 

14^8  mil.  Eiohstadt  (hot.  Bayrischer  Hof),  7000  mieszk., 
nad  rz.  Altmuhl,  do  r.  1854  rezydencyja  ks.  Leuchtenbergskiego, 
którego  księstwo  zostawało  pod  zwierzchnictwem  Bawarjd;  niegdyś 
zaś  stolica  biskupstwa  przez  S-go  Wilibalda,  towarzysza  Ś-go  Bo- 
nifacego, w  r.  740  założonego.  Katedra  w  stylu  gotyckim  od  r. 
1042  do  1496  budowana,  zawiera  grobowiec  Ś-go  WiUibalda,  oraz 
groby  i  innych  biskupów.  W  kościele  Ś-^J  Walpurgii  (Walpurgis- 
kirche)  grób  tejże  Ś-t^,  z  którego  się  sączy  płyn,  zwany  olejem 
Ś-^  Walpurgii,  jest  celem  pielgrzymek  w  dniu  jćj  uroczystości  Igo  ' 
Maja. 

Dalój  st.  Dollenstein,  starożytne  miasteczko,  dotychczas  obwie- 
dzione murami,  poniżaj  którego  na  lewym  brzegu  rz.  Alltmuhl, 
kończasty  zamek  Burgstein.  Po  za  Dollenstein,  pociąg  przechodzi 
przez  tunel,  a  następnie  staje  w  Solnho/en,  słynnóm  kopalniami 
łupku  i  kamienia  litograficznego,  zatrudniającemi  do  3000  robo- 
tników. 

n^l^  mil.  Pappenheim,  w  cudnóm  położeniu,  z  ruinami  zamku, 
kolebki  starożytnego  rodu  tegoż  nazwiska;  ze  staraj  czworokątnej 
wieży  rzymskiój^  30  metr.  wysokiój  śliczny  widok  na  okolicę.  W  sa- 
rnim miasteczku  dwa  zamki  hr.  Pappenheim.  Dalój  Treuchtlingen^ 
miejsce  urodzenia   sławnego   dowódcy  jazdy  bi.  \oii  "^OiY^^T^^śsoi^ 


102  Z  M05ACHIJUM  PO  FRATOCFURTtT  KAD  MSNEM 

poległego  T7  hitwic  pod  L^tzen  «1832  r.  Fankt  zbiega  z.  kolegą  do 
Norymberg!.  Diil4j  po  kilkn  stacjjach  Ounzenhausen,  gdzie  kol^ 
przecina  drogę  z  Augsbnrga  do  Norymbergi,  a  przy  następni  sta- 
cyi  Altmuhr  linija  opuszcza  dolinę  rz.  Altmlłhl.  Dal^  st.  ŹWeff- 
dorf^  niedaleko  ktdrćj  miasteczko  Eschenbach,  miejsce  urodzenia 
poety  Wolprama  von  Eschenbach  (f  1228),  na  cze^ó  kt<&rego  w 
1861  r.  wzniesiono  ta  pomnik.  Dalćj  WinłerschneCdbach  i  25 Ys 
mil.  Ansbach  (hot.  'Stern  albo  Post;  LOwe),  13000  mieszka  nad 
rz.  Bezat,  niegdyś  stolica  Margrabstwa  tegoż  nazwiska.  Zamek 
margrabiów  z  pięknym  ogrodem  i  w  nim  pomnikiem  G^para  Haa- 
sero,  człowieka  tajemniczego  zamordowanego  ta  w  1833  r.;  grdb 
jego  znajduje  się  na  cmentarza  kościoła  S-go  Jana,  W  kościele  tym 
piękny  chdr  z  r.  1441  i  gr<5b  margrabiów  Ausbachskich  z  familii 
Hohenzollernów.  Kościół  S~go  Gun3}erta  (Gumbertuskirche)  z  gro- 
bami l2-tu  rycerzy  zakonu  łabędzia,  założonego  w  1443  r.  przez 
elektora  Fryderyka  II  i  kościół  katolicki  S-go  Ludwika^  w  stylu 
greckim.  Miejsce  urodzenia  Platona,  historyka  i  poety,  na  domu, 
w  którym  się  urodził  tablica  z  napisem  pod  orłem  dążącym  do 
słońca  Fhoeho  duspice  surgit.  Przy  stacyi  Oberdachstetten  droga  wy- 
chodzi z  doliny  rz.  Bezat,  w  której  od  Ausbach  pozostawała.  Burg- 
bemheim  ze  starym  zamkiem  o  pół  godz.  drogi  od  którego  leży 
mały  zakład  kąpielowy  Wildbad. 

Przy  stacyi  Marktbreit  droga  dochodzi  do  Menu  i  bieży  po  jego 
bi^zegu  pokrytym  winnicami,  aż  do  st.  Hetdingsfeld,  za  któróm  prze- 
bywa tę  rzekę,  i  dąży  wprost  do  Wurzburga. 

3772  mil.  WupzbuTfir  (hot.  •Kronprinz;  *Bu8si8cher  Hof; 
*Wtlrtemberger  Hof;  i  drugorzędne:  •Frankischor  Hof: 
•Adler;  Weisser  Schwann,  nie  drogi;  Sachsischer  Hof; 
Wittclsbacher  Hof;  *Blaue  Glocke;  Pfeuflfórs  JlOtel  gar- 
na. W  prywatnóm  towarzystwie:  „Harmonii"  największy  dobór  ga- 
zet), 40000  mieszk.,  z  których  4000  protestantów,  uderzająco  joż 
z  zewnątrz,  było  niegdyś  stolicą  biskupstwa,  sławnego  soborami 
i  naradami,  które  się  tu  odb3rwały.  Katedra  S~go  KtUjana  z  XII  w. 
powiększona  i  odnowiona.  Neumunster-Kirche^  kośd^  z  XI  wieka, 
z  grobem  S-go  Eilijana  i  ciekawym  pomnikiem  wzniesionym  w  1820 
r.  poecie  Vogelweide  z  Xn  w.  Mariencapelle  piękny  kościół  gotyc- 
ki z  Xiy  w.;  Haugenktrche  z  XVII  w.,  z  dwiema  wieżami  i  kopułą, 
wewnątrz  przeciążony  złoceniami;  Kohgijata  S-go  Burkarda  z  XI  w. 
RezydenctfjcL,  pałac  naprzód  biskupi,  obecnie  królewski  z  XVIII  w., 
z  pięknemi  schodami,  plafonem,  malowanym  przez  Tieppolo  i  olbrzy- 
miemi  piwnicami,  mogącemi  pomieścić  33000  hektolitrów.  Julius- 
Spital,  przyti^ek  biednych  i  chorych,  ze  statuą  założyciela  biskupa 
Julijusza  Echtera^z  Mespelbrunn,  dłuta  Schwanthalera.  Umweraytet 
założony  przez  tegoż  bisknga,  ż  biblijoteką  złożoną  z  80000  tomów 
i  zbiorem  mozajek.    Most  na  Menie,  ozdobiony  posągami.  Na  wzgó- 


z  MONACHIJTJM  DO  FRANKFURTU  NAD  MEITEM  310 

rzu  lewego  brzega  Menn  cytadela  Marienborg,  wzniesiena  jeszcze 
w  JLYli  wieku. 

Z  Wftrzburga  do  Heidelbcrga  koleją  w  5—8  g.  za  6  g.  33  kr.;  4 
g. '  30  kr.  lub  2  g.  50  kr.  z  Wtlrzbnrga  do  Bamberga  i  Bayreuthe. 

38^2  n^-  TF^ti^AdFcAmł  z  zamkiem  1  parkiem.    Dalćj  40^22  mil. 
Carlstadt,  miasteczko  założone  przez  Karola  Martela,  dawna  twierdza 
graniczna  biskupstwa  Wurtzburgskiego.  Na  lewo  ruiny  zamku  {Jarls- 
burg.    Dal€j  zostawiając  na  prawo  drogę  do  Eissingen,   dojeżdżamy 
do  Oemunden  (42^2  i^il)  V^^7  ^j^ci^  Saali  do  Menu,  bardzo  malowni- 
cza na  stoku  gdr  Śpessart  i  Bh6n  położone  miasteczko,  poniżej  zam- 
ku Schorenberg.    Następnie  44^9  inil-  ^f^r  (hot.  Gundlach  albo 
Post  i  Krone)  4000  mieszk.,  miasteczko  przemysłowe  i  w  pięknym 
położeniu  na  prawym  brzegu  Menu;  Heigenbrucken  za  którćm  pociąg 
przebywa  tunel  iScAu7ar2A;ojo/*,  i  dalćj   przez  Lau/ack  do   49^4  ^^' 
.^i«cA<i^iidttr^  (hot.  *Freihof;  Adler;  Georgi;  GoldnesEass) 
9000  przeszło  mieszkańców,  przy  ujściu  rz.  Aschaff  do  Menu.  Zamek 
wzniecony  w  r.  1605,  prawie  w  kwadrat  zbudowany  (98  metr.  dłu- 
gości na   d5   szerokości)   posiadający  biblijotekę  i  zbidr  sztychów 
(20000  arkuszy)  oraz  382  obrazy,   z  których  niektóre  mają  wyższą 
wartość.     Kolegtjata  (Stiftskirche),  w  stylu  romańskim  z  grobowcem 
Alberta  Brandeburgskicgo  z  wizerunkiem  dłuta  Yischera  z  1525  roku. 
Vf'iii\&  Pompejanum  zbudowana  przez  króla  Ludwika  (1842  — 1849), 
na  wzór  jednego  z  domów  Pompei  (opłata  24  kr.).  Miasto  to  jest  pa- 
miętne klęską  wojsk  austrjrjackich  i  heskich  w  dniu  14  Lipca  1866  r. 
poniesioną.     Na  cmentarzu  przy  kościele  w  Klein-Ostheim,  następnej 
stacyi,  znajdują  się  groby  poległych  w  bitwie  pod  DetHngen  dalszą  sta- 
cyją,  w  r.  1743  podczas  wojny  o  następstwo  tronu;  na  cmentarzu  zaś 
Opactwa  w  SeUgenstadł,  widocznego  stacyi  KaJU,  poległego  w  tejże 
bitwie  jenerała  francuskiego  Bochechouart.    Okolica  od  Aschafen- 
burga  poczynając,  nie  bardzo  zwraca  uwagę ;  dalój,   53  mile  Hanau 
(hot.  *Adler,  Biese,  Carlsberg)  20000  mieszk.,  w  najżyźniej- 
sz^  części  Wetterau,  piękny  rynek.    Miasto  przemysłowe  pamiętne 
zwjTcięstwem  Napoleona  uchodzącego  z  pod  Lipska  z  80000  francu- 
zów nad  40000  Bawarów  pod  dowództwem  jen.  Wrede  30  i  31  .Paź- 
dziernika 1813  r. 

Za  Hanau  pociąg  przebywa  most  kratowy  żelazny  na  rz.  Einzig. 
Dal^  Wilhelmsbad,  z  bardzo  licznie  nawiedzanym  przez  Frankiurt- 
czyków  zakładem  kąpielowym  otoczon3rm  pięknym  parkiem,  o  10  min. 
dro^  na  lewo  leży  PhtUppsruhe,  zamek  b.  Elektora  Hcsśkiego;  JRum- 
penheim  z  zamkiem  t^oż  elektora;  st.  Mainkur  o  20  minut  od  którój 
leży  Offenbiich  (hot.  Stadt  Cassel,  Schwan  Engel)  miasto 
przemysłowe  z  pięknym  zamkiem,  a  następnie  Frankfurt, 


104  Z  MONACHUTJM  DO  DREZNA 

Droga  42.     Z  DREZNA  DO  MONACHIJUM. 
a)  Przez  Bodenback,Aus8tg,  Eger.  75^1^  mil, 

Z  Drezna  4o  Bodenbach  8,3  za  42,  33,  25  Ngr.;  z  Bodenbach  do 
Eger  27,3  mil  za  8,95;  7,12;  4,49  guldendw;  z  Eger  do  Monachymn 
12  g.;  8  g.;  5  g.  21  kr. 

Z  Drezna  do  Bodenbach  (Berlina  do  Drezna)  ob.  dr.  63  i  14;  da- 
l^j  zaó,  Weiden  skąd  wychodzi  odnoga  do  Bayreuth  i  Neaenmarkt; 
w  Sckwandorf  zost&mamy  na  lewo  liniją  do  Pragi,  na  prawo  zaś  do 
Norymbergi. 

Batysbona  (niem.  Regensburg)  (hot.  Goldnes  Kreuz,  Weis- 
ser  Hahn,  Kronprinz:  Grtiner  Kranz;  Drei  Hehne;  Ntirn- 
berg«r  Hof;  Weidenhof)  przy  ujściu  rz.  Begen  do  Donaju, 
30000  mieszk.;  siedziba  binkupa,  połączona  jest  mostem,  długim  na 
347,  a  szerokim  na  8  metrów,  z  przedmieściem  swojćm  Stadt  am  Hof. 
Katedra  (Tum),  pod  wezwaniem  Ś-go  Piotra,  którćj  budowę  rozpo- 
częto w  1274,  jest  dotąd  niedokończoną,  pomimę  odnawiania  w  1838 
r.,  jest  to  bazylika  w  stylu  gotyckim,  zbudowana  w  kształcie  krzyia, 
stanojnriąca  arcydzieło  niemieckiego  budownictwa  i  rzeźbiarstwa,  co 
szczegdbiićj  się  odnosi  do  podwójnego  portalu  od  strony  wschodni^, 
zbudowanego  w  XV  wieku,  a  w  1838  r.  gruntownie  odnowionego 
i  w  części  ozdobionego  pysznemi  malowaniami  na  szkle.  Dokoła  da- 
chu urządzona  jest  galeryja,  z  obecnie  bardzo  zniszczoną  balustradą 
kamienną,  z  którćj  pyszny  przedstawia  się  widok  na  okolicę.  Od  stro- 
ny północnej  nawy  poprzecznej  wznosi  się  tak  zwana  ośla  ti7i>źa(E8el8- 
thurm)  z  krętćm  wejściem  bez  schoddw,  po  którćj  podczas  budowy 
na  jucznych  osłach  dostarczano  kamieni  i  wapna.  Wieże  sztucznie 
złamane  zostały  pod  kierunkiem  Denzigera,  od  r.  1860 — 70  odbudo- 
wane. Wewnątrz  katedry  mieści  się  wiele  pięknych  pomników  gro- 
bowych. Opactwo  Benedyktynów  St,  Emeram^  założone  w  r.  652, 
a  następnie  powiększone  i  obdarowane  przez  Karola  Wielkiego.  Ko- 
ściół tutejszy,  bazylika  w  stylu  romańskim,  został  na  początku  prze- 
szłego wieku  gruntownie  odnowiony,  mieści  w  sobie  wiele  starożyt- 
nych grobowców.  Wielkie  zabudowania  klasztorne  są  od  1809  r.  re- 
zydencyją  książąt  Thum  und  Taxi8.  Koiciói  S-go  Buperta  mieści 
w  sobie  grób  tego  świętego,  oraz  groby  różnych  znakomitych  osób. 
Z  pomiędzy  innych  kościołów  znaczniejsze  są:  Kościół  Szkocki  (S-go 
Jakóba)  z  XI  w.,  w  stylu  romańskim  zbudowany;  przy  klasztorze  bi- 
blijoteka^z  16000  tomów  złożona;  Niedermiinsterkirche,  kościół  przy 
k^jisztorze  kobiet  pochodzenia^  szlacheckiego,  założony  w  X  wieku 
yfzez  wdowę  po  Henryku  Saskim,  posiada  grób  założycielki,  cesarza 
Ottona  II  oraz  jego  matki  Adelajdy;  Obermunsterkirche,  pod  wezwa- 
niem Ś-go  Dyjonizego,  który  należał  również  do  klasztoru  żeńskiego 


z  MOKAGHIJUlf  DO  DREZ5A  105 

łożonego  w  IX  wieku;  Kościół  Ś-go  Błażeja  z  XTIT  w.,  w  jednym 
^  ^tarzdw  ktdrego  znajduje  się  obraz  przypisywany  Rubensowi. 

£atu8z,  gmach  ponury  i  nieregularny,  którego  częóć  dawniejsza, 
P?<iliodząca  z  XIV  w.,  była  od  r.  1663  do  1806  miejscem  zgromadze- 
'^^  się  sejmu  Cesarstwa  Niemieckiego.  Sala.  posiedzeń  sejmu  zatrzy- 
'J^^a  dotychczas  dawne  swoje  umeblowanie.  Na  dole  można  widzieć 
r^'^^©  więzienia  i  przyrządy  do  tortur;  (wejście  od  jednaj  osoby  24 
^*'-,  od  kilku  zaś  po  1 2  za  każdą,).  Nowy  ratusz,  pochodzi  z  pierwszej 
^^^*^owy  zeszłego  wieku. 

Prócz  tego  zwracają  jeszcze  uwagę  w  Batysbonie:  -pałac  biskupów 
^JBchofshof^  'W  ktdrym  zakończył  życie  Maksymilijan  II  w  1576  r.; 
^<«a  kwadratowa  zwana  wieżą  rzymską;  dom  GoUfała,  nazwany  tak, 
])Owodu  treści  zdobiących  go  obrazów. 

O  1  i/j  mili  od  Begensburga  leży  wieś  Donausłauf,  wieś  ze  zlDudo- 
'snjrm  w  1842  r.  zamkiem  hr.  Tum  und  Taxis  z  pięknie  utrzyma- 
""^^rm  ogrodem,   po  za  wsią  zaś  na  stromym  wzgórzu  wapiennym  ruiny, 
^y^urzonćj  przez  Szwedów  twierdzy  Stauf,  upiększone  do  koła  alejami 
^  ^Idombami;  (oberża  pod  Walhallą)  o  25  minut  drogi  od  którój  wzno- 
^5.  się  ^wna  WalhaUa  „Świątynia  chwały  Niemiec."     (Omnibus  dwa 
r  dziennie  za  36  kr.  tam  i  napo  wrót)  rozpoczęta  w  1830  r.  według 
m  Klenze'go,  otwarta  zaś  w  1842  r.     Na  wierzchołku  wzgórka 
»0  metrów  wysokiego,  na  potrójnym  tarasie,  na  który  wiodą  olbrzy- 
oie  schody  kamienne,  wznosi  się  ta  świąt3mia,  w  stylu  doryckim,  zbu- 
dowana na  wzór  Partenonu.    Ma  ona  92  metry  długości  32  szero- 
kości a  19  wysokości    Dwa  frontony  przedstawiające  jeden  Gierma- 
Xfeiją  otoczoną  figurami  alegoryczuemi  pojedyi&czych  państw  niemieckich, 
^rogi   zaś    zwycięstwo   Arminijusza    nad  Rzymianami,    są   dziełem 
S^hwanthalera.     Od  wspaniałego  tła  wnętrza  zdobnego  złotem  i  sre- 
V>rem,  doskonale  odbijają  marmurowe  popiersia  wielkich  ludzi.    Bel- 
kowanie sklepienia  podtrzymuje  14karyjatyd,  przedstawiających  Wal- 
kyr^je  (amazonki  giermańskie).    Eryz  zdobią  płaskorzeźby  osnute 
na  tle  historyi  i  domowego  żyda  Germanów,  poniżćj  zaś  jego  znaj- 
dują się  63  tablice  marmurowe  z  imionami  osób  zasługujących  na  po- 
mieszczenie w,  Walhalli,  a  których  porti:ety  do  nas  nie  doszły.    Po- 
piersie Lutra  nie  pomieszczone  w  Walhalli  przez  króla  Ludwika,  jej 
założyciela,  wstawiono  tam  w  1848  r. 

Ze  stopni  Walhalli  pyszny  i  rozlały  jest  widok  na  okolicę;  w  dali 
rysują  się  ciemne  góry  lasu  bawarskiego,  poniźój  Dunaj  i  piękna  ró- 
wnina Stranbing,  na  prawo  Donaustanf  i  Batysbona,  na  lewo  przy 
pięknej  pogodzie  Alpy;  przy  samem  zaś  wzgórzu  piękne  aleje  śród 
laśn  dębowego. 


106  Z  MOKAGHi;(lJM  DO  DREZHA 

b)    Przez  HoJ  i  Norymbergę  mil  82. 

Z  Drezna  do  Hof  29,8  mil  za  178;  119  lub  89  Ngr.,  zHofdo 
Monachijum  52^8  mil  za  15  gnid.  45  kr.;  lO  gnid.  30  kr.  lub  7  gnid. 

Z  Drezna  do  Hor,  ob.  dr.  66;  Dalćj  i9o/* (hotele:  Hirscli,Bran- 
denbnrger  Hof;  Bayrischer  Hof,  Łamm,  Restanracjja  na 
dworcn)  nad  Saalą,  12000  m.  miasto  zup^tiie  odbudowane  po  pożarze 
w  r.l823;    Ratusz  w  styla  gotyckim;  gimnązyjum,  piękna  bibUjoteka. 

Po  wyjęciu  z  Hof  droga  zakreśla  silny  łuk,  potćm  przebywa  Saalę 
po  wijadukcie,  długim  na  180,  wysokim  na  S^/g  metrdw  o  dziewiędu 
arkadach,  z  którego  piękny  widok  na  dolinę  Saali. 

Z  Hof  do  Eger  koleją  9  mil  w  3^/4  godz.  ż&  2  guld.  33  kr.,  1  gnid. 
42  kr.  lub  1  guld.  9  kr.  Stacyje  Oberkotzan,  Rehan,  Selb,  Asch, 
Frauzcnsbad,  Eger. 

33B/4  m.  Munehberg  (hot:  Bayrischer  Hof),  na  lewo  nad.wi- 
dnokręgiem  widać  gdry  Fichtelgebirge  z  najwyższemi  szczjrtami: 
Schneeberg  i  Ochsenkopf.  Wspaniałe  dzieła  inżenijeryi  podziwiać  mo- 
żemy na  przestrzeni  od  Mark-Schoryast  do  Neuenmarkt,  stąd  wycho- 
dzi odnoga  do  Bayreuth  (3  mUe  za  54,  36  lub  24  krajcary)  i  dalćj 
G<2m6acA  (restauracyja  na  dworcu,  *G o Idn er  Hirsch  Hdtel),  po 
nad  miastem  wznosi  się  fort  Plcusenburg,  rozbrojony  w  1808  r.,  obe- 
nic  dom  kary.  Sławne  jest  piwo  Culmbachskie.  Pod  McdnUua^  zam- 
ku lir.  Guttcnberga  łączą  się  ze  sobą  biały  i  czerwony  Men,  dające 
początek  właściwemu  Menowi.  —  lAchtenfeU  (hot:  Anker,  Krone) 
2000  mieszk.,  miasteczko  w  okolicy  którego  leży  opactwo  Bam^  (po- 
wóz 1  ^/s  guld.),  dzisiaj  pałac  księcia  Maksymilijana,  gabinet  history- 
czno-naturalny,  do  kościoła  w  Yirzenheiłigen  liczne  zbierają  się  tłu- 
my pielgrzymów. 

47  miL  Bambeig  nad  rz.  Regnitz  i  kanałem  Ludwika  (Ładwig's 
Canal).  (Hot:  *Bamberger  Hof,  *Deutsches  Haus; —  2-o  rzę- 
dne, Erlanger  Hof,  przy  dworcu;  'Drei  Kronen,  *Goldner 
Adler,  oba  na  przeciw  mostu  wiszącego).  Dorożki, z  dworca  do  mia- 
sta lub  odwrotnie:  1  osoba  12  kr.,  2  osoby  18  kr.;  3  lub  4  osoby  24  kr. 
pakunki  ręczne  przewożą  się  bezpłatnie  tłumoki  6  kr. —  Bamberg,  re- 
zydencyja  biskupa,  26000  mieszk.,  (2000  protest:).  Katedra  zubożona 
w  1004  r.,  odnowiona  1840,  z  grobem  Henryka  II  i  żony  jego  Knne- 
gundy,  ozdobionjrm  ciekawemi  płaskorzeźbami.  Statua  Stefana  czyli 
Konrada  m  na  koniu;  nagrobek  Klemensa  H,  Papieża,  oraz  wiele 
.  innych  rzeźb.  Yischera  Schwanthalera,  obrazy  Cranacha  i  innych.  Ko- 
ściół S-go  Marcina  z  17  —  18  wieku,  posiada  kolcgijum,  bibUjotekę, 
2600  rękopismów,  bibUJą  Akwina.  —  Na  górze  Michelsberd,  Kościół 
Ś-go  Michała,  w  stylu  romańskim  z  dawnćm  opactwem  benedykty- 
n()W,  dzisiaj  szpitalem.  Katusz;  Neue  Besidenz,  piękny  pałac  niedo- 
kończony.    W  r.  1815  Marszałek   Berthicr   zabił  się  wyskoczywszy 


z  MONACHIJUM  DO  DREZUA     .  107 

Z  okna  tego  gmachu;  krzyż  biały  na  morze  oznacza  miejsce  jego  upad- 
ku. Alte  Hofhaltung,  dawny  paląc  biskupi,  obecnie  koszary.  —  O  30 
min.  drogi  od  miasta  Ahenburg,  dawna  cytadela  książąt  biskupów; 
piękny  widok  z  wieży  (6  kr.). 

Za  miastem  bardzo  przyjemna  przechadzka  po  parku  Theresiene- 
hadn,  leżącego  po  obu  stronach  kanału  Ludwika^  łączącego  Dunaj 
z  Benem.  Eanal  ten,  wykopany  za  króla  Ludwika  I,  ma  39  mil  ~dł. 
17  szerokości,  IY2  metra  głębokokości  i  84'szluzy. 

50^2  mil.  Forohheim  (hotele:  Schwan,  Bayrischer  Hof) 
4000  m.  dawna  forteca  biskupów  Bambergskich.  W  kościele  12  obra- 
zów przypisjrwanych  Wohlgemuthowi.  Zwracający  uwagę  zamek  za- 
jęty na  bióro  skarbowe. 

53m.£jrlansen(hot:  *Wahlfisch,  Blaue  Glocke,Schwan); 
12500  m.,  dzieli  się  na  stare  i  nowe  miasto;  ostatnie  zostało  prawic 
całkiem  zniszczone  przez  pożar  w  1706  r.  —  Uniwersytety  założony 
w  1743  r.,  mieści  się  w  starożytnym  zamku  Margrabiów,  przy  nim  bi- 
blijoteka  składająca  się  ze  100000  tomowi  1000  rękopismów,  gabi- 
net historyi  naturalnej  i  wiele  innych  zbiorów.  Na  głównym  r3mku, 
pomruk  Margrabiego  Fryderyka  Brandehurgskiego^  założyciela  uniwer- 
sytetu, dłuta  Schwanthalera.  U  stóp  góry  Burgberg,  pomnik,  wznie- 
siony podług  projektu  Schwanthalera,  na  pamiątkę  otwarcia  kanału 
Ludwika,  łączącego  Men  z  Dunajem. —  Pod  Further  Kreuzung  o  1  '/j 
mil  dal^  następuje  zbieg  tój  drogi  z  liniją  z  Norymberg!  do  Wiirzbur- 
ga  apotćm. 

55  mil.  ITorymbergB  (N&mberg). 

Hotele:  *Bayrischer  Hof,  Strauss,  *Rothc8  Boss,  Wftr- 
tembergerHof,  Bother  Hahn,  'Goldncr  Adler,  *Wittels- 
bacherHof. 

Kawiarnie:  *Nori8,  Scgitz,  obie  blisko  kościoła  Ś-go  Wa- 
wrzyńca; Łotter,  Josephsplatz,  Cafć  Mailand,  Kaiser- 
strasse,  Scheuermann,  Schustergasse,  za  kościołem  Ś-go 
Sebalda.  —  Piwiarnie:  na  lewym  brzegu  rz.  Fegnitz:  Mohrenkpl- 
ler,  przy  kościoła  Ś-go  Wawrzyńca;  Wolfsschlucht,  obok  tea- 
tru; *Peter  Yischer,  KOchertzwinger;  Kronprinz;  Mond- 
schein,  wszystkie  trzy  nieclaleko  Spitderthor.  —  Na  prawym  brzegu 
Pegnitz:  *Leistle,  przy  kościele  Ś-go  Sebalda,  Tftuble;  Neumtil- 
ler,  przyLafeferthor  i  Bratwurst-GlOcklein,  za  kaplicą  Ś. 
Maurycego. 

Droikl.  ^4  go^*  od  1  osoby  12  kr.,  od  2  osób  18  kr.;  od  3  lub  4 
osób  24  kr.,  od  dworca  do  miasta  24  kr.;  Nachtsack  o  3  kr.,  Kufer  o 
1 2  kr.  więc^. 

Posłańcowi  za  niesienie  ciężaru  aż  do  1  centnara  J  2  kraje. 


108  Z  MONAGHIJITM  DO  DREZUA 

Towary  norymberskie,  uWahnscha  £f  e'g  o,  na  Josepluplats, 
wyroby  snycerskie,  znacznie  taniej  jak  w  Berchtesgaden  a  Łeger'a, 
na  Fleischbmcke  i  u  wielu  innych,  a  Fleischmann'a,  Hirachelgas- 
se,  niedaleko  Landaner-ELloster,  wyroby  z  masy  tekturowej  (Fapier- 
machć);  wyroby  z  kości  słoniowej:  u  F.  G.  Behl;  na  Eaiserstrasse 
oraz  u  Zienera  i  Ellenbergergera,  na  Winklerstasse  36. —  To-  ' 
wary  galanteryjne  u  Schtissela  w  Cafó  Norris  i  Kiglera  na  KO- 
nigstrasse.  —  W  SchwabenmiiMe^  na  Eaiserstrasse,  gdzie  pracuje  bar-^ 
dzo  wielu  rękodzielników  rdtnego  rodzaju,  a  woda  z  rz.  Pegnitz, 
obraca  maszyny,  na  dole  mieszczą  się  sklepy. —  PiemilounBe:  *Metz- 
ner,  obok  Ratusza;  H&berlein,  naprzeciw  kościoła  Ś.  Sebalda;  Funk 
na  Albrecht  Dfirer-Platz  i  w  i. 

Norymberga,  83000  mieszk.  nad  rz.  Pegnitz  przebiegającą  przez 
środek  miasta,  ktdre  między  XIH  i  Xyi  wiekiem,  liczyło  przeszło 
1 00000  mieszk.  i  było  ważnym  punktem  dla  handlu  między  wscho- 
dem i  zachodem,  a  później  zaledwie  27000  mieszkańców.  • —  Jest  to 
jedno  z  miast  macierzystych  sztuki  niemieckiej,  niegdyś  miasto  wolne 
państwa,  dziś  drugie  w  Bawaryi,  w  okolicy  piaszczystej,  użyźnionej 
tylko  bardzo  troskliwą  uprawą.  Bzeka  Pegnitz,  dzieli  miasto  na  dwie 
dzielnice:  północną,  SebcUder  Seite  i  południową  Lorenzer  Seite.  Ob- 
wód miasta  otoczon^o  murem,  najeżonym  dotąd  jeszcze  dosyć  wyso- 
kiemi  basztami,  wjmosi  dobrą  milę.  Ulice  i  domy  gmachów  mińskich 
jest  zamek  (die  Burg)  na  wzgórzu,  mieszczący  w  sobie  galeryją  obra- 
zów, piękne  malowidła  na  szkle  i  album  Dftrera.  —  Batusz^  jeden 
z  największych  w  Niemczech,  (przeszło  90  metrów  długości),  ozdo- 
biony jest  freskami  Dftrera  i  Weyhera  i  wieloma  rzeibami.  • —  Z  ko- 
ściołów odznaczają  się:  Ś-go  Wawrzyńca  (Lorenzkirche)  zawiórąjący 
rzeźby  Ad.  KrafiRta  (cyboryjum),  Wita  Stwosza  (adoracjrja  Aniołów), 
malowania  na  szkle  Hirschvogela,  ołtarz  liothermunda  i  t.  p.  Wieża 
tego  kościoła  odb^udowana  została  na  nowo  po  pożarze  zaszłym  w  r. 
1865.  Kościół  Ś-go  Sebaida,  o  dwóch  wieżach,  z  ^nagrobkiem  tegoż 
świętego,  arcydziełem  Piotra  Yischera,  ozdobionymi  figurami  12-tu 
apostołów  z  bronzu,  mieści  w  sobie  prócz  tego  wiele  innych  rzeźb 
Yischera,  Krafifta  i  Wita  Stwosza;  —  Kościół  Ś-go  Jakćba  odnowiony 
w  1825  r.  i  Kościół  S-go  Idziego.  W  kościele  Ś-go  Ducha  od  r.  1424 
przechowywano  skarbiec  państwa  niemieckiego  (przeniesiony  potom 
do  Wiednia).  Prócz  t^o  zasługują  na  uwagę;  niewykończony  kościół 
zakonu  krzyżackiego,  szpital  Ś-go  Ducha:  teatr,,  bank  i  muzeum. 
W  bliskości  domu  Dflrera  na  placu  Albert  Dflrer-Platz  wznosi  się  od 
1840  r.  pomnik  tego  malarza,  modelowany  przez  Baucha.< —  Z  dwu- 
dziesta fontann  miejskich  napiękniejsze  są:  SchOner-Brunnen,  Łorenz- 
bmnnen  i  fontanna  na  rjmku.  W  klasztorze  po  Dominikańskim 
mieści  się  znaczna  biblijoteka.  Miasto  posiada  gimnazyjum,  przed 
gmachem  którego  wznosi  się  pomnik  Melanchtona,  szkoły:  politech- 
niczna^ rolniczą,  handlową,  rzemieślniczą  i  seminarium  nauczyciel- 


2  DREZKA  DO  KISSINGEN,  BOOKLET  I  BRtCKENAIT        •       109 

skie,  oraz  wiele   zakład/Sw  dobroczynnych,    łdlka  galeryj  obrazów 
i  towarzystw  naukowych . 

Zostawiwszy  na  lewo  drogę  do  Pragi,  na  prawo  za^  do  Wtirzbar- 
gd,  zwracamy  się  dalćj  ku  południowi.  57  mil.  Schwaback,  miasto 
starożytne,  z  kościołem  parafijalnym,  zawierającym  obrazy  pędzla 
Wohlgemutha  i  innych.  Linija  bieży  wzdłuż  rz.  Begnitz,  powstałej 
z  połączenia  Schw&bische  i  !Fr&nkische  Bezat.  Dalćj  następują  sta- 
cyje  PleCufeld  i  FreuchtUngen  od  której  wstępujemy  na  liniją  z  Mona- 
cł^om  do  Wftrzburga.  (dalćj  ob.  dr.  41). 


Droga  43.     Z  DREZNA  DO  KISSINGEN,  BOCKLET 

\ 

I  BBUCKENAU.  (mU  58). 

z  Drezna  do  Hof,  29,8  mil  za  178,  119.  89  nea  grosch.;  —  Z  Hof  do  Kissingen 
28  i  pół  mU  za  8  guld.  33  kr.,  5  gald.  42  kr.,  3  gttld.  51  kr. 

Z  Drezna  do  Hof  ob.  dr.  66;  Z  Hof  do  Bamberga  ob.  dr.  42  B, 

Po  wyjeździe  z  Bamberga  droga  przechodzi  przez  Men,  a  nastę- 
pnie bieży  wzdłuż  t^j  rzeki.  Stacyje:  Ebelsback,  naprzeciw  którego  po 
dmgi^  stronie  Menu  miasteczko  Eltmann  z  tysiąc  lat  przesdo  mają- 
cą wieżą  dawn^  twierdzy  Waldburga.  Następnie  Hassfurt  (hot.  Post) 
z  małym  zakładem  kąpielowym  i  godną  uwagi  kaplicą  zwaną  Bitter' 
capelie, 

54,  8  mil  Sohweinftirfe  (hot:  'Rabę,  Wilder  Mann,  •Krone, 
Anker),  10000  mieszk.  z  pozostałemi  z  dawnych  czasów  ufortyfi- 
kowanemi  bramami,  miasto  przemysłowe  ze  znacznemi  fabrykami  farb 
i  papierów  kolorowych.  Z  gmachów  godne  uwagi:  BcOusz  z  Xyi  w. 
i  Ko4ciół  S-go  Jana  z  XII  wieku. 

Dalój  zostawiając  na  lewo  drogę  do  Wftrzbnrga  pociąg  zbacza  na 
północ,  odnogą  do  Kissingen^   bieżącą  przez  żyzną  i  górzystą  okolicę, 
przez  stacyje  Poppenhausen,  Ebenhausen  i  pomiędzy  bujną  zielonością 
,  pokrytemi  wzgórzami,  mijając  ruiny  Botenlaube,  miejsce  częstych  wy- 
cieczek z  Kissingen. 

Kissinsen.  Hotele:  *Ourhaus  (Hotel  des  Bains)  drogi; 
*Rnssischer  Hof,  *HotelKaiser  (w  Curgarten),  •HÓtęl  de 
Bayie're  (dawnie  Bellevne)  w  pięknóm  położeniu;  S&chsischer 
Ho  fi  (Post),  Wittelsbacher  Hof,  Hotel  Sanner  i  inne;  we 
wszystkich  hotelach  trzeba  się  pilnować,  gdyż  wiele  pokojów  jest  wil- 
gotnych, ł 

Droftki  (Miethkutscher).  Dwukonne  do  słonych  kąpieli  parowych 
48  kr.  do  Bocklet  3,  do  Brflckenau  9,  do  Schweinfuitu.  ^,  ^QQc^\fiSav- 


110  ZE  STUTGARTU  DO  NORYMBEROI 

den  albo  Lohr  14  guld.  • —  Jednokonne  o  Yg  część  tani<^.  Co  do  krdt-  • 
szych  korsdw  po  mieście  lub  okolicy  obowiązuje  stała  taksa. 

Gazety  w  zakładzie  (Curhaus)  bezpłatnie;  dobrze  zaopatrzona 
czytelnia  J%els'a  (Jfigels  Lesecabinet),  w  ogrodzie  zakłada  (Corgar- 
ton)  od  8  rano  do  8  wieczorem  otwarta,  tygodniowo  1  gnid.  24  kraje, 
miesięcznie  3  guld.  30  kraje 

Teair^  podczas  pory  kąpielowej  codziennie. 

Oplata  za  leczenie  się.  Od  zamoźnieiszych  rodzin,  głowa  domu 
płaci  5  guld.  inni  zaś  członkowie  1  ^s  guld.,  mnićj  zamożni  Sil  gnid. 
na  muzykę  2  guld.  jeżeli  pobyt  na  miejscu  wynosi  więcćj  jak  8  dni. 

Ktssingen,  jeden  z  najbardziej  nawiedzanych  zakł^ów  kąpielo- 
wych, liczące  2000  mieszk.,  leży  nad  rz.  Saalą,  w^dolinie  otoczon^ 
wzgórzami  sięgająccmi  od  130  —  do  200  metrów.  Źr6ói&  mineralne,- 
do  których  corocznie  zdąża  około  5000  osób,  wydają  wody  gazowi 
zimne,  obfitujące  w  chlorek  sodu.  Najobfitszo  i  najbardzi^  zlecane 
są  źródła  Kakoczy  i  Pandur.  Do  kąpieli  i  oblewań  chorych  częśd 
ciała  używa  się  woda  ze  źró^a  Soolensprudel,  które  podobnie  jak 
i  źródła  Schdnbomsbrtmnen,  są  właściwie  studniami  artez^skiemi,  głę- 
bokiemi  na  640  metrów.  Obszerny  ogród  zakładu  (Curgarten)  po- 
łożony przed  domem  zakładu  (Curhaus),  pomiędzy  6  a  8  rano  i  wie- 
czorem zgromadza  wszystkich  gości,  którym  chwile  przechadzki  uprzy- 
jemnia dobra  muzyka. 

O  milę  na  północ  od  Eissingen  loży  Becidet,  posiadające  również 
zakład  kąpielowy  i  wody  mineralne  obfitujące  w  jodki  i  bromki  iela- 
aa.     Zycie  tu  jest  tańszo  niż  w  Eissingen, 

O  3  zaś  mile.  Bruckenau  (omnibus  z  Eissingen  2  razy  dziennie 
w  4  godz.)  (hot:  Bayrischcr  Hof,  Post)  obdarzone  bardzo  nczę- 
szczancmi  źródłami  żelazistemi.  —  Urządzenie  zaUadu  w  niczóm  nie 
ustępuje  temuż  w  Eissingen,  okolice  bardzo  piękne. 


Droga  44.  ZE  STUTGARTU  DO  NORYMBERGI. 

28  i  pół  Koleją  doliny  rz.Roms  (Remsthal-Eisonb:^!!)  do  NOrdlingen  mil  15  i  pół 
w  4  i  pół  codz.  z<i  4  guld.  29  kr.;  luk  2  guld.  4kr.'.  dalćj  zaś  północną  koleją  bawar- 
ską'w  3  godziny  za  4  guld.  13  kr.;  2  guld.  42  kr.  lub  1  guld.  48  kr. 

Droga  doliny  rz.  Rems,  odłącza  się  od  kolei  Stutt^artsko  Ulm8ki<y 
pod  Canstadt  (0^2  iiiili  od  Stutgartu  ob.  dr.  36)  i  wdziera  się  na 
grzbiet  wyniosłości  pomiędzy  dolinami  Nckaru  i  Rems;  skąd  bardzo 
piękny  Mridok  na  Suttgard  i  dolinę  Nekaru.  —  Wetblinger,  bardzo 
staro  miasteczko  (hot:  Post;  Łamm),  od  którój  rodzina  królewsko- 
Salicka,  a  następnie  dom  Hohenstaufów,  otrzymały  przydomek  WM- 
Un^er  (włoakio  Ghlbelini),  będ%co  Baswt^  t»k  ^[awaego  w  dziejach 


ZE  STUTOARTU  DO  SORYMBEROI 


lU 


stronnictwa.     Schomdorf,  (hot.  Hirsch)  stare  niegdyś  warowne  mia- 
steczko z  pięknjrm  kościołem  gotyckim  z  1477  r. 

Omtind  (Schwabische  Gmtlnd)  (hot:  liad,  Drci-Mohrcn)  11000 
mieszk.,  ma  trzy  piękne  kościoły,  odznacza  się  wielką  produkcyją  bi- 
żateryi.  Jest  ono  ojczyzną  rodziny,  sławnych  w  XIV  i  XV  wiekach 
budowniczych  Arlerów.- 

Aalen.  (hot:  Kr  one)  starożytno;  ni^dyś  wolne  miasto  związko- 
we (6000  m.)  posiada  znaczne  fabryki  żelaza. 

jrdrdlingen  (hot:  Krone;  Sonne;  Hotel  Wust  najbliżej  dwor- 
ca) nad  rz.  Eger  (7000  mieszk.).  Koiąół parafialny  (Hauptkirchc) 
z  XV  i  XVI  wiekdw,  ma  wieżę  na  86  metrów  wysoką,  wewnątrz  zaś 
piękne  obrazy  i  płtokorzeźby  i  JRatusz,  ozdobiony  freskami  Sdi&ufTc- 
lina  z  XVI  w.    Fabryki  dywanów. 

Z  Ndrdlingen  przez  stacyje  Crunzenshausen  (zbieg  z  drogą  z  Wftrz- 
burga  do  Monacliijmn  ob.  dr.  41),  Pletnfeld,  (gdzie  droga  łączy  się 
z  koleją  z  Norymbcrgi  do  Monachijnm  (ob.  dr.  42). 


112     .  BERLIN. 


NIEMCY   PÓŁNOCNE 

i  kraje  przyległe. 


Berlin. 


FnyjaBd.  Przy  n^jrjściu  z  każdego  dworca  znajdaje  się  nnędiuk 
(kontroler)  wręczający  znaki  blaszane  z  numerem  jedn^  z  dorotek 
znajdujących  się  na  dworca.  Z  tym  znakiem  udaje  się  na  plac,  na 
którjma  powozy  są  ustawione  i  wywołuje  numer;  wofnica  ktdrenm 
wolno  jechać  tylko  za  zwrotem  numeru,  natychmiast  się  zgła- 
sza. Jazda  z  dworca  do  miasta:  dorożka  1-^  klassy  llj  2-^  6  ar.  gr. 
Pakunek  ręczny  bezpłatnie,  kufer  i  t.  p.  od  20  do  100  fimt  5  «r.  gr. 

Dworce  kolei  ielasnych.  Berlin  ma  8  dworcdw:  1.  Dworzec 
anhaltskt,  tuż  przed  bramą  anhaltską  —  do  Drezna,  Pra^  Wiednia, 
Lipska,  Hall,  Harcu,  Turyngii,  Frankfurtu  nad  Menem.  2.  D.  poiS' 
damski,  przed  bramą  potsdamską  do  Potsdamu,  Magdeburga,  Harcu, 
Brunświka.  3.  D.  szczeciMci  przed  bramą  Oranienburską  i  hambur- 
ską  do  Szczecina,  Stralsundu,  Gdańska.  4.  D' frankfurckCiiA  ulicy 
wrocławskiej  do  Frankfurtu  nad  Odrą,  Poznania,  Wrocławia,  fnednia. 
5.  I>.  wschodni  obok  poprzedniego  do  Grdańska,  Królewca.  6.  D.  ham- 
burski  przed  nową  bramą  do  Hamburga,  Meklemburga  Holsztynu. 
7.  D.  gerUcki  na  polu  Kępnickiem  (KOpnickerfelde)  do  Cottbus,  GOr- 
litz,  gór  olbrzymich.  8.  D.  Hanowerski  obok  mostu  Alsenbrftcke  do 
Hanoweru,  Kolonii,  Bremy. 

Hotele  najlepiój  urządzone,  ale  zarazem  najdroższe  są  na  ni^pię« 
kniejszćj  ulicy  zwanój  pod  Upami  (unter  den  Łinden):  Cena  pokoju 
wynosi  od  20  —  25  sr.  gr.  (tylko  na  najwyższych  piętrach  po  t^  ce- 
nie) do  2,  3  tal.  i  wyż^,  iśmadanie  8  —  lO  sr.  gr.,  usługa  7Vs  U'-  gf* 
światło  7  V.^.  sr.  gr.,  table  d^hdte  o  3  lub  4-ój  20  —  25  sr.  gr.;  pnymu- 
su  do  takiego  stołowania  się  oczywiście  niema,  wszakże  nie  jest  zwy- 
czajem zupełnie  się  od  tego  uwalniać.  Hotele  położone  w  pobliżu  X«»- 
den  nie  wiele  są  taiisze,  cena  ich  maleje  w  og<ńe  w  miarę  oddalania  ńę 
od  tśj  ulicy.  Do  najznakomitszcli  na^^;  B.t>\«\.  loyal^delam^tro- 


BERLIN  113 

pole,  St.  Petersbourg,  ]^einhardt'a,  de  Romę,  de  la  paix, 
Arnima,  Britischotel,  hdtel  d'Angleterre,  de  Buksie, 
de  Magdeburg,  de  France. 

Na  prawym  brzegu  Sprei,  w  starem  mieście  {Altstadt)  głównym 
siedlisku  przemysłu  i  dlatego  żajmowanem  głównie  przez  kupców  hote- 
le: króla  PortugalskiegOjde  Saxe,  Stadt  Hamburg. 

H6tel8  gamis:  Schlóssera  Jjlgerstrasse  17,  Albrechta  Frie- 
drichstrasse  72,  Hótelamerićain  Markgrafenstrasse  41,  D  u  n  s  ing 
Jerusalemerstrasse  19,  GrtinerBaum  Erausenstr.  56.  W  zakła- 
dach tych  ceny  nie  są  wprawdzie  wiele  niższe  niż  w  hotelach,  ale  go- 
spodarz nie  oczekuje,  aby  się  u  niego  jadło. 

Przy  dłuższym  pobycie  korzystnóm  jest  najęcie  pokoju  umeblowa- 
nego, których  wielka  liczba  znajduje  się  w  dogodnóm  położeniu  mię- 
dzy Dorotiheenstr,  i  Kochstrasse, 

^Culdemie  (filiżanka  kawy  2^/^,  czekolady  3,  lodów  5  sr.  gr.;  płaci 
się  w  kasie,  paUć  tylko  można  w  oddzielnych  pokojach)  Kranzler 
landen  20,  Spargnapani  Lind  en  50,  wiele -gazet,  pomiędzy  które- 
mi  są  i  polskie;  Stehely  Charlottenstr,  53,  naprzecnt^ko  kościoła 
fi'XŁncuskiego,  wiele  gazet,  uczęszczana  przez  uczonych,  literatów,  akto- 
rów; Weiss  J9,gerstr.  38,  głównie  odwiedzana  przez  damy. 

Bestauraoyje  przedniejsze  noszą  nazwę  restaurant,  podrzędniejsze 
caf€.  H  ii  1  e  r  Łinden  62-6^;  Borchardt  Franzstrasse  48;  £  w  e  s  t 
Behrenstr  26  a,  Meller  Łinden  4a,  Europę  Łinden  27:  Hotel 
Toyal  Linden  3;  HdteldeBome  Łinden  39.  Bestauracyje  te  są 
najznakomitsze,  nawiedzane  przez  damy.  CafóZennig  Łinden  13, 
Cafó  Hanus  Łinden  16;  CafóBeyer  Jftgerptr.  19,  CafóBele- 
y  ae  Belleyuestr.  1;  Obiad  w  tych  lokalach  najczęściój  od  1  do  5  g.,  4 — 5 
potraw  d  la  carte  15  sr.  gr.,  do  tego  piwo  2  —  3  sr.  gr.,  można  mieó 
i  wino.  Tryngelt  w  tych  zakładach  wystarcza  1  —  2  sr.  gt.,  w  po- 
przednio za^  wymienionych  zakładach  kelner  zwykle  oczekuje  więcój. 
Objady  tańsze  lO — 1 12  sr.  gr.  ŁeipzigerGarten  Łeipzigerstr. 
182;  Castelli  Łuisenstr.  34  i  in. 

Winiarnie,  w  których  w  każdym  czasie  otrzymać  też  można  go- 
rące potrawy,  a  w  niektórych  i  objad,  zwykle  około  1  Va  godziny.  G  e- 
r o  1  d  Łinden  34,  H  a  b  e  1  Łinden  30,  E  fi  h  n  Werderscher  Markt  4; 
obiad  10  sr.  gr.  osobny  pokój  dla  dam.  Największy  tego  rodzaju  za- 
kład jest  Bathskeller  w.  ratuszu;  jeden  oddział  stanowi  winiarnię, 
dmgi  piwiarnię.  Osobny  rodzaj  winiarni  stanowią  winiarnie,  używa- 
ne zw&zcza  na  śniadania.  B  u  d  e  r  EOnigstr.  1 ;  D  O  i  c  k  e  Kenigstr. 
11;  H5hn  Markgrafenstr.  43:  Jerusalemer  Eeller  Jeruzalemstr. 
21  najlepsze- wina  węgierskie. 

Piwiarnie.  Piwa  oryginalne  (Echte  Biere)  szklanka  2U^ — 3  sr.  gr. 
Wagner  Charlotienstrasse  48.    Zwykłe  bawaryje   (Blerha.^%%t^ 


114  BERLIN 

Kufel  vii  sr.  gr.,  w  większej  części  i  gorące  potrawy;  Sie  eh  en  Burg- 
strasse  7 ;  B  u  s  c  h  Spandanerstr.  27;  Donny  Erautsenst  35,  z  ogro- 
dem TOpfer  Dorothenstr.  85.  Wielkie  zakłady  za  miastem  (Brane- 
reien;  Tivoli  na  Krenzbergu,  skąd  piękny  widok  na  Berlin.  Eis- 
kellerChausseestr.  75;NorddentsclieBraureitamże54;WeiB-. 
bier  dawny  narodowy  trunek  Berlińczyka  został  już  prawie  wszędzie 
wyrugowany  przez  piwo  lagrowe,  znajduje  się  t^lko  w  niektdrycli 
miejscach  jak  u  P  a  p  k  e  Jeruzalemstr.  8. 

Doroiki  są  l-4j  i  2-ćj  klass; 

Taksa  dorożek  i-^J  kleksy  Za  kur  s.  Za  oddalenie  do  2400  metr. 
od  1  lub  2  os(5b  lO  sgr.,  od  8  i  więc^  15  sgr.  Za  każde  dalsze  napoczę- 
te 2400  dopłaca  się  5  sgr.  Za  czas,  za  jazdę  do  15  minut,  1  lub  2 
osób  płacą  10  sgr.,  3  i  więcej  osdb  15  sgr.  Za  każde  dalsze  napoczę- 
te 15  minut  dopłaca  się  5  sgr.  Za  jazdę  po  za  obręb  policyjny, 
taksa  8zczeg<9^owo  ustanowiona  od  1  lub  2  osdb  od  10 — 37  sgr.;  od  Ś 
i  więcej  osdb  od  20  —  47  sgr. 

Taksa  dorożek  2-^j  klassy:  Za  kurs.  Za  oddalenie  do  2400  metr. 
od  1  lub  2  osdb  5  sgr.  od  3  i  więcćj  osdb  7  Ya  sgr.  Za  każde  dalsze  na- 
poczęte 2400  metr.  dopłaca  się  2  ^3  sgr..  Z  a  c  z  a  s,  za  jazdę  do  15  młn. 
od  1  lub  2  osdb  5  sgr.  od  3  i  więcej  os($b  7^8  sgr.  za  każde  dalsze  napo- 
częte 15  minut  doj^acu  się  2^2  sgr.  Za  jazdę  po  za  obręb  poli- 
cyjny taksa  szczegółowo  ustanowiona  od  1  lub  2  osdb  5  —  SO  agr.; 
od  3  i  więcćj  osdb  15  —  35  sgr. 

Za  jazdę  nocną  t:  j:  odl2  wnocydo  7  rano  płaci  sję  podw<]Jmei 

Za  jazdę  z  Dworca  jeżeli  pasażer  wziął  od  policyi  Nr.  dorożki 
dopłaca  2^2  sgr.  • 

Omnibusy  (2  sr.  gr.,  na  szczycie  1  sr.  gr.)  przerzynają  miasto 
w  rdżnych  kierunkach. 

Poczta.  Głdwny  gmach  pocztowy,  obejmujący  pocztamt  general- 
ny, kantor  gazet  i  stacyją  telegraficzną  jest  na  EÓnigstr.  Nr.  60  i  Span- 
daustr.  Nr.  19  20.  Odźwierny  mieszkający  w  głdwndm  wej^u  od 
KOnigstr.  (N.  3  drzwi)  daje  objaśnienia  we  wszystkich  kwest)jach  ty- 
czących się  poczty. 

Zbiory  sztuki,  teatry  i  t.  d,  ob.  niżej. 

Berlin,  stolica  państwa  pruskiego,  rezydencyja  cesarza  niemieckie- 
go z  828013  m.  (1871)  włącznie  z  załogą  2l000  ludzi,  leży  w  piasczy- 
stej  rdwninie  nad  Spreą.  Miasto  sUada  się  z  dziesięciu  części,  ktd- 
re  w  rdżnych  czasach  po  sobie  powstawały  i  sześciu  przedmieść.  'Ją- 
dro miasta  stanowi  AU-BerUn  na  prawym  brzegu  Sprei  z  ratuszem 
Koln,  i  z  zamkiem  krdlewskim,  na  wyspie  utworzondj  przez  Spreę. 
Przedmieścia  ciągle  się  rozwijają  i  zaludniają  zwłaszcza  w  okolicy 
dworcdw  kolei  żelazn^.  Miasto  posiada  około  480  ulic  i  58  plactfw, 
przeszło  700  publicz.  (60  kość);  i  około  15000  prywat.,  gmachdw;  te 


B  K  R  L  I  N.  116 

ostatnie  obejmują  16900  mieszkań.  Podzielone  jest  nu  210  obwodbw 
(Bdzirke)  i  50  cyrkułów  (Polizcireviere).  Handel  i  przemysł  znacznie 
wirowy  od  lat  30,  zwłaszcza  w  ostatnich  czas^ich,  głdwnc  przedmioty 
handlu  są  —  zboże,  spirytus  i  wełna;  także  targ  pieniężny  jest  zna- 
czny; przemysł  obejmuje  głdwnie  budowę  maszyn  (naj\viększe  zakła- 
dy Borsiga,  odlewnie  żelaza,  rękodzielnie  wełniane  i  jedwabne. 

Główne  nlioe.  placie  i  mosty.  Ogniskiem .  ruchu  i  wytworności 
w  Berlinie  jest  długa  przestrzeń  od  bramy  brandcnburskidj  (Branden- 
bnrger  Thor)  do  zamku  królewskiego:  ulica  Unter  den  JAnden  i  jej 
wschodnie  wydłużenie  —  Platz  am  Opernhause  i  iMstgarten  osadzona 
poczwórnym  rzędem  wspaniałych  lip  i  kasztanów,  zabudowana  wspa- 
nialemi  pałacami  i  hotelami,  szeroka  jest  na  50  metrów  i  często  ot- 
wiera piękny  widok  na  długie  bocąne  ulice.  Od  jej  strony  zachodniej, 
n  wejścia  do  miasta  od  strony  Thiergarten^u  wznosi  się  brama  branden- 
burska,  wykonana  pezez  Łanghansa,  w  latach  1789  —  1792,  na  wzór 
propyleów  ateńskich,  wysoka  na  21,3,  a  szeroka  na  61,2  metrów  z  pię- 
cia przejściami,  oddzielonemi  przez  kolumny  doryjskic.  Uwieńczona 
.  jest  czworokonnym  wozem  zwycięstwa,  wykonanym  przez  Schadow'a; 
posąg  ten  w  r.  1803  zabrany  był  przez  Francuzów,  a  w  18l4  wrócony. 
Z  drugi-  strony  ulicy,  po  za  placem  opery  i  arsenału  prowadzi  przez 
Spreęmost  zbudowany  wedug  projektu  SchinkeFa  (1822 — 24)  Scjtloss- 
brucke  z  ośmiu  grupami  marmurowemi,  wyobrażającemi  życie  rycerza. 
Po  za  mostem  rozciąga  śię  Lustgarłen,  plac  obsadzony  drzewami,  oto- 
czony zamkiem  królewskim,  katedrą  i  starom  muzeum.  Na  południe 
ulicy  UrUcr  den  Linden  od  ulicy  Behrenstrasse  rozpoczyna  się  Frie- 
drichsładt,  najregularniejsza  część  Berlina,  niegdyś  mało  zabudpwana, 
obecnie  wpółnocnój  części  siedlisko  ruchu  handlowego,  jako  też  świa- 
ta wytwornego  i  cudzo^emców.  Najznaczuiejsze  z  ulic  ją  przerzyna- 
jących są:  Friedrichstrasse  idąca  w  vkierunku  północno  południowym 
i  Leipzigerstrasse  idąca  od  zachodu  ku  w^chodo^vi,  przecięcie  się  tych 
nlic  jest  najbardziój  ożywionym  punktem  całego  miasta.  Pierwsza 
z  nich  jest  najdłuższą  ulicą  Berlina,  wraz  z  przedłużeniem  północ nóm, 
po  za  ulicą  l/»ter  rf^n  ZiWenod  bramy  Oranienburskiój  do  Hall- 
skićj  (Hallescher  Thor),  długość  jój  wjoiosi  3,3  kilometry.  Zncho- 
dnią  stronę  tój  części  miasta  odgranicza  Wilhelmstrasse^  wychodząca 
2  Unter  den  Idnden  (niedaleko  bramy  brandeburskiej  i  kończąca  się, 
zardwno  jak  Friedrichstrasse,  na  placu  Belle-Aliance,  w  północnój 
zwłaszcza  swćj  części  odznaczająca  się  wspaniałemi  budowlami.  Obok 
m^  Wilhdkmsplatz  pokryty  kwiecistemi  ■  trawnikami.  Niedaleko  te- 
go placu  przebiega  wspomniana  już  Leipziger  strasse,  długa  1,5  kilom., 
równol^ła  do  Unter  den  Linden,  a  rozpoczynająca  się  na  zachód  od 
JPotsdamer  Thor;  przed  tą  bramą  znajduje  się  przedmieście  Potsdam- 
skie  (Potsdamer  Vorstadt),  jedna  z  najpiękniejszych  części  Berlina, 
zapełniona  wielu  prywatnemi  domami,  stanowiąccmi  okaz&te  'SfT^llL!^. 
Od  WBchodniój  strony  Leipzigerstr  rozciąga  się  Iiouisenstadt,  cŁ^^tTfiA*^- 
^t&  jednostajna,  która  powstała  dopiero  w  ciągu  08ta.tm<i\i'^^\«X,  cJ*^^- 


116  BERLIN 

cnie  najpiękniejsza  i  najbardziej  zaludniona  część  Berlina.  Z  placu 
zamkowego  (Suhlossplatz)  położonego  przed  zamkiem  królewskim' 
przejść  można  przez  most  Langehriicke  czyli  Kurfiirstenbrucke  do  sta- 
rego miasta  (Altstadt  Berlin).  Do  mostu  tego  dotyka  Kdru^strasse 
przerzynająca  stare  miasto,  ulica  oŻ3rwiona,  nie  ustępująca  lipskićj  oo 
do  ruchu  handlowego.  Po  za  bramą  oranienburską,  (Oranienbui^er 
Thor)  kończącą  od  pdłnocy  Fncdrichstrasse,  i  now%  bramą  (Neoes 
Thor)  rozciągają  się  cmentarze;  tu  też  znajdują  się  liczne  fabryki 
i  place  świczeń  wojskowych.  W  stronie  zachodniej  względem  nowćj 
bramy  rozciąga  się  nowe  przedmieście  Moabit,  tak  nazwane  przez  ko- 
lonistów francuskich,  głdwnie  ogrodników,  z  powodu  nieurodzajnych 
piasków  (pays  de  Moab),  znajduje  się  tu  wiele  miejsc  rozrywek  dla 
niższych  klas  ludności,  oraz  liczne  zakłady  przemysłowe. 

Kościoły:  W  Berlinie  znajduje  się  cikólo  40  kościołów,  wszakie 
wyższego  znaczenia  artystycznego  żaden  z  nich  nie  przedstawia.  Ko- 
ściół katedralny  Domkirche^  jest  nieznaczny,  położony  na  wschodni^ 
stronie  Łustgartenn,  w  pobliżu  zamku,  wystawiony  1747,  z  jedną 
wielką  i  dwiema  mniejszemi  kopidami;  zawióra  kilka  pomników  daw- 
nych elektorów  brandenburskich.  Kości(5ł  Ś-go  Piotra,  na  placu  te- 
goż nazwiska,  w  pobliżu  Kónigstrasse  z  pięknóm  sklepieniem 
i  wieżą  wysoką  na  95  m.  Kościoły  katolickie  są:  Ś.  Michała  po- 
łożony na  placu  w  środku  Łouisenstadtu  i  Ś.  Jadwigi  blisko  za- 
chodniego końca  ulicy  Unter  den  Linden,  wystawiony  1747  —  73  na- 
śladowanie Sta.  Maria  Botonda  w  Bzymie.  Nowa  synagoga  po- 
łożona jest  na  Oranlenburskiój  ulicy;  wspaniała  kopuła  ma  50  metr. 
wysokbści;  wewnętrzna  budowa  bogato  jest  ozdobioną  w  stylu  Alham- 
bry,  główna  s3magoga  obejmuje  3000  miejsc;  wspaniałe  wraienie 
robią  zwłaszcza  w  czasie  nabożeństwa  w  piątek  wieczorem  malom^tta 
na  szybach  i  na  kopule  szklannój;  jestto  najwspanialsza  świątynia 
żydowska. 

Zamki  i  x>a^ace.  Zamek  Królewski  (KOnigliche  Schloss)  po- 
łożony między  Łustgartenem  a  placem  zamkowym,  założony  przez 
elektora  Fryderyka  II,  następnie  kilkakrotnie  przebudowywany,  sta- 
nowi podłużny  czworobok,  zamykający  dwa  dziedzińce.  Posiada  pięć 
wejść;  dla  publiczności  pozostawionóm  jest  jedno  z  wejść  odŁustgarte- 
nu;  ozdobionóm  jest  ono  dwiema  wielkiemi  grupami  spiżowemi,  przed- 
stawiającemi  poskramiaczy  koni,  wykonanemi  przez  barona  Olodf  a 
w  Petersburgu  i  ofiarowanemi  przez  cesarza  Mikołaja  1842  r.  Zwie- 
dzać go  można  codziennie  w  lecie  od  10  —  4,  w  zimie  od  12  —  S,  za 
opłatą  5  srgr.  na  dochód  zakładu  dobroczynnego  cesarza  Wilhelma 
(Kaiser  Wilhelms-Stiftung).  Zwiedzanie  licznych  komnat  (około  600) 
jest  nużące  i  bez  istotnój  przyjcmnoścL  W  sali  tronbwój  tron  srebrny 
ofiarowany  cesarzowi  Willielmowi  przez  ofirceów  armii  i  marynarki. 
Sala  biała,  przebudowana  1857,  zawićra  posągi  marmurowe  12  elekto- 
rdw  brandenburskich,  posąg  zwyd^ztwa  "E^w^Lal^  oitoA  inne  posągi 


BERLIN  117 

i  obrazy.  Grodna  widzenia  jest  kaplica  z  kopnłą,  o  posadzce  i  ścia- 
nach marmarowych,  z  pięknemi  freskami.  ^  Galerj/ja  obrazdw  zawie- 
ra ntwory  yan  Dycka,  Babensa,  Dawida  i  inych.  Pałac  cesarza 
Wilhelma  na  ulicy  Unter  den  Linden  jest  skromnie  umeblowany, 
moie  być  zwiedzany  w  czasie  nieobecności  cesarza,  co  okazuje  zajęcie 
chorągwi.  I^ieco  dalćj  znajduje  się  pałac  następcy  tronu,  obej- 
nrający  nieco  dobrych  obrazdw  nowszych  mistrzów.  Pałac  księcia 
Karola  na  pdłnocnćj  stronie  placu  Wilhelma,  obejmujący  na  dol- 
nćm  piętrze  godną  widzenia  zbrojownię,  ktdrą  zwiedzać  można  co- 
daennie  między  10  a  5  za  zgłoszeniem  się  do  mistrza  dworu.  Monbtjou 
zamek  zamieszkały  obecnie  przez  księźnicz^kę  Luizę,  cdrkę  księcia 
Karola  Pruskiego,  otoczony  pięknym  ogrodem ,  idącym  wzdłuż  Ora- 
nienburgerstrasse,  zawsze  dostępny  dla  publiczności;  godne  w  nim 
widzenia  jest  mużbum  historyczne  obejmujące  w  14  salach  liczne  pa- 
miątki z  historyi  brandenburskiej  i  pruskiej. 
I    - 

Gmachy  pablicsne,  sakłady  powszechnego  uisrtku.  Akade- 
mija  nauk  i  Akademtja  sztuk  mieszczą  się  w  gmachu  położonym  na- 
przeciw pałacu  cesarskiego;  założone  zostały  1700  r.  według  planu 
Leibnitz'a:  pierwsza  odbywa  posiedzenia  public/nc  w  rocznicę  urodzin 
X'ryderyka  II,  panującego  Erdla  i  Leibnitz'<a  24  Stycznia,  22  Mar- 
ca i  5  Lipca;  pod  kierunkiem  drugiej  odbywa  się  co  dwa  lata  (1874, 
76  i  t.  d.)  od  1  Września  do  1  Listopada  wystawa  przedmiotów  sztu- 
ki. Akademtja  rzemiosł  (Gewerbe  Akademie)  na  Klosterstrasse  w  po- 
bliżu ratusza  z  bogatjrm  zbiorem  modeli  i  technologicznym,  pierwszy 
zwiedzany  być  może  we  czwartki  i  soboty  od  10  do  12  godz.,  drugi 
we  wtorki  i  piątki  w  tychże  godzinach,  Akwaryjum  przy  rogu  ulic 
Unter  der  Linden  i  Schadowstrasse,  zakład  wspaniały,  wykonany 
według  wskazówek  Brelima  przez  budowniczego  Lauera,  które  oprócz 
sadzawek   bogato  wypełnionych   rybami  morskiemi  zawióra  piękny 

^  zMdr  ptaków,  gadów,  m'ałp  i  t.  d.,  zwiedzane  być  może  codziennie  od 
9  rano  do  zmierzchu;  wieczorem  przy  oświetleniu  10  srgr.,  w  nie- 
dzielę po  połud.  5  srgr.;  katalog  Brehma  5  srgr.  Arsenał  (Zeughaus) 
otwarty  we  środy  i  Sobo.ty  od  2  do  4,  tuż  obok  mostu  zamkowego, 
wystawiony  w  latach  1685 —  1706,  należy  do  najznakomitszych  bu- 
dpwli  Berlina,  ciekawy  zbiór  broni,  szt&ndarów,  trofeów  i  t.  d.;  w  dzie- 
dzińca liczne  armaty  stare  i  nowe,  oraz  głowy  umierających  wojowni- 
ków (Schlfittersche  Masken);  Biblijoteka  Królewska,  na  placu  opery 
obąjm^je  700000  tomów  i  15000  rękopisów,  oraz  wiele  osobliwości, 
na  dole  zbiór  kart  geograficznych  i  czytelnia  (otwarta  w  dnie  po- 
wszednie od  9  do  4),  na  gómóm  piętrze  biblijoteka  (może  być  oglą- 
dftnft  codziennie  o  10  r&no).     Giełda  (róg  ulic  Burgstr.  i  Neue-Frie- 

^  diichstr.)  wystawiona  1859  —  63  w  stylu  odrodzenia  ozdobiona  li- 
cmemi  figurami  alogerycznemi  i  freskami*^  główna  sala  największa 
w  Berlinie;  interesy  załatwiają  się  od  10  do  12,  w  tym  czasie  ^q\sva 
wejście  na  galerjrjc,  dkąd  najlepszy  widok.     N^uzewm,  górnicze  (^«c^- 


118  B  E  R  L  I  >' 

und  HUtten  Museam);  mieści  się  w  fabryce  królewskiej  odlewów  ie- 
laznjch  (EOnigliche  Eisengiserei,  InwaH^enstr.  N.  45  i  46)  zwiedza- 
ne być  może  we  wtorki,  czwartki  i  soboty  od  8 — 3,  w  niedziele  od 
12  —  3;  wejście  do  fabryki  5  srgr.  Muzeum  rolnicze  (Łandwirtscihflft- 
liches  Museum)  za  bramą  potsdamską  (Potsdamer  str.  Nr.  24)  cieka- 
we dla  specyjaUstdw,  we  wtorki,  czwar.  i  soboty  od  10 — 3.  Muzeum 
rzemiosł  (Deutsches  Gewerbemuseum  na  Friedrichstrasse),  obcgmige 
wzory  wszelkich  gałęzi  przemysłu  różnych  czasów  i  narodów,  otwar- 
te codziennie  oprócz  poniedziałku  od  10 — 2,  cena  wejśda:  wewtorek^ 
5,  w  soboty  i  niedziele  1^/2,  środy,  czwartki  i  piątki  2*/^  srgr.  Obser- 
wcUor^um  przy  końcu  Charlottenstrasse  na  placu  Enkego,  zbudowa- 
ne 1835,  może  być  zwiedzane  we  środy  i  soboty,  od  9-— 11  rano; 
zwiedzenie  wieczorne  tylko  za  podaniem  piśmiennem. ,  '  Ogród  botom-' 
czny  na  drodze  potsdamskićj  (udawać  się  można  omnibusem),  obej- 
muje około  20000  gatunków  roślin,  zwłaszcza  piękny  zbiór  pahn  i  ka- 
ktusów, otwarty  codziennie,  oprócz  sobót,  niedziel  i  świąt  od  8  — 12  ■ 
i  2  —  7.  Oranżeryje  Borsiga  na  przedmieściu  Moabit,  mogą  być 
zwiedzane  we  wtór.  i  czwar.  cena  wejścia  5  srgr.  Matusz  na  K6nig- 
strasse  wystawiony  1860  —  70^  w  stylu  gotyckim,  z  wieżą  wysoką  na 
84  metr.;  wnętrze  może  być  oglądanóm  codziennie,  oprócz  czwartkólr 
i  piątków,  od  11  —  4,  wejście  na  wieżę  za  biletami  od  odźwiernego 
5  srgr.;  czytelnia  ozdobiona  postaciami  z  legend  niemieckich;  sala  ba- 
lowa wytworna.  Uniwersytet  hb.  placu  opery,  odnowiony  1844 — 45, 
(2200  studentów)  z  naukowemi  zbiorami.  Muzeum  zoologicĘne,  we 
wtór.  i  piat.  od  12—^2,  bogate  zwłaszcza'  w  ptaki,  liczy  152000  oka- 
zów w  14  salach.  Oabinet  mineralogicznny  (wtór.  i  czwar.  12  —  2  g.) 
po  Britisli  Museum  największy  w  Europie;  gabinet  anatomiczny  (śro- 
dy i  czwart.  2  —  4  g.,  tylko  za  poprzedniem  zezwoleniem)  obejmuje 
25000  okazów  w  5  salach.  Gabinet  fizyjologiczny,  fizyczny,  ćhiror- 
giczny,  zielnik  i  t.  d.  BibUjoteka  uniwersytecka  mieści  się  dotąd  na 
Taubenstr.  Nr.  29,  zawiera  90000  tomów,  otwarta  codziennie  od  2 — 
4,  oprócy  sobót  i  nicdzieL  Zgromadzenia  prawodawcze^  Izba  poselska 
pruska  (Abgcordnctcnhaus),  na  Łeipzigerstr.  Nr.  75,  bilety  wejńcia 
wydają  się  dnia  poprzedniego  od  5  —  7,  w  pokoju  dolnym  Nr.  14. 
Sejm  państwa  niemieckiego  (Reichstag)  w  gmachu  tymczasowym,  na 
tejże  ulicy  Nr.  4,  przerobionym  w  r.  1871  z  dawnej  fabryki  poroela<- 
ny;  wnętrze  godne  obejrzenia  może  być  zwiedzane  codziennie  w  cza- 
sie zamknięcia  posiedzeń,  wejście  na  trybuny  za  biletami  wydawane- 
mi  dnia  poprzedniego  gd  5  —  7  w  biurze  na  lewo  w  wewnętrznym 
dziedzińcu;  Obok  izba  panów  (Herrenhaus). 

Pomniki  i  posąsi.  Posąg  konny  Fryderyka  Wielkiego  na  Untef 

den  Linden,  jeden  z  ną)lepszych  utworów  Baucha;  kolosahia  statua 

króla  mnieszczona  jest  nd  podstawie  granitowój.     Posąg  konny  uM- 

kie^o  elektora  na  Łangebr&cke  dzieło  Schl&ttera.     Posctg  konny  Fry^ 

deryka  H'7/Aeima  III  Yr  L\isX%9X\A\ń&y  Wolffia.,  odkryty*  187 13   tegot 


BERLIN  119 

t 

posąg  marmurowy  w  Thiergartenie.  Sdzió  pomników  generałów  Frg^ 
deryka  Wielkiego  na  placu  Wilhelmowskim,  pięć  pomnikdw  genera- 
Ww  z  lat  1813  — 15  na  placu  opery.  Pomnik  Schillera  na  Gensdar- 
men-Mapkt  przed  Schauspielhaus,  wysoki  na  6  metr.  z  marmuru  kar- 
rarj^ski^o,  wykonany  przez  Reinholda  Begasa.  Pomnik  zwycięstwa 
1870 — 71  na  Kónigsplatz  za  bramą,  brandenburską,-  kolupina  wyso- 
ka na  58  metr.,  pomnik  dotąd  nieukończony.  Znaczna  liczba  innycU 
ponmikdw  zdobi  ulice  Berlina. 

Musea-gfUeryje.  Muzea  Królewskie  (KOnigliche  Museum)  (otwar- 
codziennie  oprdcz  poniedziałków  i  uroczystych  świąt,  w  zimie  od  10 
—  3,  w  lecie  do  4j  w  niedziele  od  1-2  —  2,  służbie  nie  wolno  przyjmo- 
wać żadnych  datkdw),  obejmują  stare  i  nowe  muzeum.  Stare  muzeum 
(Altes  Museum)  na  zachodnidj  stronie  Lustgartenu,  najwspanialsza 
budowla  Berlina,  wystawione  przez  Schinkera'1824  —  30,  ozdobio- 
ne na  zewnątrz  i  w  przedsionku  wspanialemi  posągami,  grupami  i  &e- 
skamL  Na  pdłnoco  zachód  względem  niego  leży  nowe  muzeum  (Neu- 
€8  Museum),  pc^ączone  z  niem  krótką  galeryją,  zbiory  co  do  liczby 
arcydzieł  ustępują  wielu  innym  europejskim,  ale  odznaczają  się  ukła- 
dem. Stare  muzeum  obejmuje  na  dole  Antiguarium,  zbidr  starożytnych 
monet,  kamieni  waz  it.  d.,  na  średnióm  piętrze  rzeźby,  (około  700)  na 
górnem  galeryją  obrazów,  przeszło  1250  numerów,  bogatą  zwłaszcza 
w  mistrzów  włoskich  wieku  XV.  Nowe  muzeum  z  obszememi  scho- 
-dami  (Treppenhaus)  ozdobionemi  freskami  Eaulbacha;  obejmuje  na 
dole  starożytności  egipskie,  północne,  oraz  muzeum  etnograficzne,  na 
pierwszóm  piętrze  bogaty  zbiór  odlewów  gipsowych  najznakomitszych 
rzeźb,  na  drugióm  zbiór  osobliwości  (Kunstkammer);  gabinet  miedzio- 
rytów przeszło  500000  rycin. 

Galeryją  narodowa!  (National  gallcrie  neuerer  Bilder)  w  akademii 
(codz.  od  12  —  2,  katalog  prof.  Waagena  5  srgr.),  złożona  w  ^/^  czę- 
śdach.  ze  zbioru  konsula  Wagenera,  obejmuje  około  340  obrazów  no- 
wych malarzy  niemieckich;  ma  być  przeniesioną  do  osobnego  gma- 
chu obok  nowego  muzeum. 

Oaleryja  hrabiego  Baczyńskiego  w  pałacu  tegoż  hrabiego  (KO- 
nigsplatz  Nr.  2,  codziennie  od  11  —  3,  katalog  7^2  srgr.,  zarazem 
jako  datek  dla  posługacza),  obejmuje  wiele  pięknych  obrazów,  na 
schodach  Ganimed  Thorwaldsena. 

Oaleryja  Bavenó'go,(Wall8trassc  39,  wtór.  i  piat.  od  11 — 2),  147 
obrazów  nowych  dzieł  mistrzów  francuskich  i  niemieckich.  Wystawa 
•artystów  berlińskich  (KunstaussteUung)  des  Yereins  dpr  Berliner  KtLn- 
stler  znajduje  się  na  Eommendantenstrasse  Nr.  77,  79.  codziennie 
od  10^ — 4,  w  niedziele  i  święta  od  11  —  3,  wejście  5  srgr.;  Wystawa 
stowarzyszenia  przyjaciół  sztuki  (KunstaussteUung  des  Yereins  der 
Kunstfrennde  unter  den  Lindcn  N.  21),  codziennie  od  11  —  2.  Bcath.- 
Schmkel  Museum  mieśca  się  w  akademii  budownictwa  (^&\\SA^<5LÓm^ 


120  B  E  R  L  1  H 

niedaleko  mostu  zamkowego,  obejmuje  bogaty  zbidr  plandw  i  szkicdw 
architektonicznych. 

Teatry.  Opera  Królewska  (Eónigl.  Opernhaus)  na  placu  oper/,. 
naprzeciwko  biblijoteki,  dla  opery,  baletu  i  większych  trajedyj — oeąyi 
Fremden-Łoge  2  tal,  20  srgr.,  Proscenium  przy  orkiestne  S 
tal.  1  Balkon,  1.  Rang-Łogen  1  tal.  25  srgr.,  Parquet  1  iaL 
15  srgr.,  3  balkon  25  srgr., Parterre  15  srgr..  Amfiteatr  10  ngr^ 
i  t.  d.,  na  przedstawienia  większych  oper  ceny  znacznie  podwyisaone. 
Teatr  wystawiony  na  1800  widzdw.  W  sali  koncehow^  dwa  razy 
miesięcznie  symfonije.  * 

Teatr  Królewski  (EGnigliches  Schauspilhaus)  na  Grensdarmemnarkt 
dla  tragedyi  i  komedyi,  muzyki  między  aktami  nie  ma;  mieści  15.00  wi- 
dzdw,  nadto  dwie  sale  koncertowe;  ceny:  Fremden-Łoge  1  tal. 
25  srgr.,  P  r  o  s  c  e  n  i  u  m  przy  orkiestrze,  Ib&lkon;  1  Bang-lo- 
gen  1  tal.  10  srgr.  Parquet  1  tal.,  2  balkon 20 srgr.,  Parterre 
15  srgr.,  Amfite&tr  7%  srgr.  i  t.  d. 

Bilety  do  obu  tych  teatrdw  nabyć  można  tylko  w  dzień  przedsta- 
wienia, w  dnie  powszednie  od  10  Yj  —  1,  w  niedziele  od  11  —  l*/i- 
Można  wszakże  bilety  zamówić  za  pomocą  tak  zwanych  Me  Id ek a  r- 
t  e,  które  się  nabywa  w  składach  papieru  i  składa  dnia  poprzedniego 
między  10 — 12  w  8krz3mi  do  tego  przeznaczonej  w  teatrze  opery,  bi- 
let kosztuje  wtedy  o  5  srgr.  więc^. 

Drugorzędne  teatry  są:  Friedrich-  Wilhelmst&dter  The- 
a t e r,  opery  komiczne,  komedyje  i  farsy;  WallnersTheater  for- 
sy, bilety  chciwie  wykupywane,  Victoria  Theater  z  teatrem  «i- 
mowym  i  letnim,  opery,  komedyje  i  t.  d.,  ceny  w  nich  niewiele  niż- 
sze niż  w  Schauspielhaus.  Podrzędniejsze  teatry  są:  WoltersdorflT 
Theater,  Yorstftdtische,  National-T.,  Yarićtć  (stoso- 
wny tylko  dla  mężczyzn,  na  wzdr  Cafós  chant&nts,  wejście  3  srgr.  Ka 
wzdr  tego  ostatniego  powstało  w  ostatnich  czasach  wiele  innych. 

Sztuczni  jeźdźcy  w  Cyrku  Benza  (Friedrichstrasse  141a);  loia  1 
tal.,  parquet  20,  1  miejsce  15  srgr. 

Z  wielu  zakładów,  wktdrych  dawane  bywają  bale  publiCEne,. 
największy  rozgłos  zyskało  Orpheum  (alte  Jacobstr.  32);  odwiedsanie 
podobnych  zakładdw  moźebnćm  jest  oczjrwiście  tylko  dla  mężczym. 

Przechadzki  i  t.  p.  Po  za  bramą  brandenburską  SommerstraBse 
prowadzi  do  placu  Krdlewskiego  (EOnigsplatz)  ktdry  zdaje  fię,  ie- 
wkrdtce  będzie  jedną  z  najokazalszych  części  Berlina.  Na  południe 
względem  niego  rozciąga  się  Thiergarten,  tuż  za  bramą  bran- 
denburską, najwięcdj  uczęszczany  park  w  pobliżu  miasta  z  okazałem! 
drzewami  i  pięknemi  jeziorami  i  kanałami.  Najpiękniejsza  jego  csc^ 
jest  więcćj  na  zachód  położona.  Landstrasse  idąca  od  bramy  brftn- 
denb.  do  CAarlotteuburga  dzieW  go  iva  ^m^  mwSwaft  czi^ści.    W  ||dł- 


z  WARSZAWY  DO  BERLINA  121 

nocnej  mie^d  się  zakład  Krolla  (KrolTs  etablissement),  wspa- 
niały lokal,  co  wieczór  koncert,  teatr;  wejście  7^2  srgr.,  miejsce  sie- 
dzące 15  srgr.  Na  zachód  Krolla  są  inne  zakłady,  zwane  Zelte.  Da- 
1^  na  zachód  leży  zamek  królewski  Belleyne  do  którego  od  bra- 
my potsdamski^  prowadzi  BelleyaeAllee.  Na  południowo  za- 
chodnim krańca Tliiergartenn  znajdaje  ^się  ogród  zoologiczny, 
założony  1844  r.  Tuż  obok  Hippodrom.  Szeroka  Charlottenburger 
Liftndstrasse  prowadzi  od  bramy  brandenb.  dalój  na  zachód  do  Char- 
lottenburga  (idzie  tędy  kolej  konna).  Charlottenburg  jestto  miasto- 
o  19518  mieszkańców,  przedstawiające  mało  zajęcia.  Zamek  kró- 
lewski, piękny  ogród  oraz  ogród  zimowy,  godne  widzenia  m a us ole- 
um w  któróm  spoczywają  zwłoki  Fryderyka  Wilhelma  III  i  jego 
małżonki. 

Okolioe  Berlina.  Oprócz  okolic  wymienionych  już  wyżej  jak 
Thiergarten;  Charlottenburg,  ogród  botaniczny,  najprzyjemniejszą 
jest  wycieczka  do  Tegel,  własności  Humboldtów;  zamek  godny  obej- 
rzenia; w  parku  groby  Wilhelma  i  Aleksandra  Humboldtów.  Najsto- 
sowniejszą dla  cudzoziemców  jest  wycieczka  do  Potsdamu  i  jego  oko- 
lic (ob.  dr.  75). 


Droga  45.    Z  WARSZAWY  DO  BERLINA. 

Z  Warszawy  do  Aleksandrowa  koleją  Warszawsko-Bydgoską  211  wiorst  w  5  do 
6  i  pół  goAz.  poc.  pośp.  za  6,39;  4,80  rubli;  zwycz.  za  6,03;  4,53;  2,75  rubli.  Z  Ale- 
ksandrowa do  Berlina  62,8  mil  za  10  tal.  17  sr.  gr;  7  tal.  27  sr.  gr;  5  tal.  9  sr.  gr.— 
Bilet  z  Warszawy  wprost  do  Berlina  kpsztuje  20,53;  15,66;  9,27  rubli. 

Z  Warszawy  przez  Skierniewice,  gdzie  pociąg  rozdziela  się  na  dro- 
gę Bydgoską  i  Wiedeńską,  Łowicz,  Kutno,  Włocławek  i  Aleksandrowa, 
komora  celna,  rewizyja  pasportów  i  bagaży.  Otłoczyn  mniejsza  sta- 
cjja  na  granicy  Pruskiój,  skąd  1,7  mil  do  Torunia,  Stacyja  leży  na 
lewym  brzegu  Wisły,  samo  za^  miasto  na  prawym. 

Toruń  (niem.  Thorn),  (hot.  Hotel  Sanssouci,  pokój  15  sgr.; 
Harqaardt's  H^tel,  Drei  Kronen)  17000  mieszk.,  starożytne 
miasto  i  twierdza  w  r.  1231  założona  przez  zakon  krzyżacki.  Celniej- 
Bze  gmachy:  i?a^u&»  budowany  od  14  do  16  wieku;  jedne  z  sal  jego, 
zwaną  salą  przysięgłych,  zdobią  portrety  królów  polskich  od  Wacła- 
wa począwszy,  izba  rady  miejskiej  posiada  wielki  portret  Gustawa 
Adolfa  z  napisem:  „Król  Polski'',  wjeżdżającego  konno  po  schodach 
na  posiedzenie  senatu  Toruńskiego  i  portret  burmistrza  BOffbnera, 
który  w  r.  1724  padł  ofiarą  fanatyzmu  religijnego.  Na  rynku  przed 
latnszem  Wznosi  się  pomnik  Kopernika,  w  postawie  stojącój,  posta- 
wiony w  185ar.  Miasto  starannie  t^ż  pielęgnuje  domek  wielkiego 
astronoma,  przy  ulicy  jego  nazwiskiem  obdarzonej  pod  Nr.  168.  WTLva\ 
Kopernik  si^  urodził;  młodość  swoją  przepędził  i  %ar&%  "co  -cowt^ć^^ 


122  Z  WARSZAWY  DO  BERLI^A 

Tis  zagranicy  przemieszkiwał.  W  pokoiku  jego  cały  sprzęt  stanowią: 
łdżko  czarną  kotarą  pokrjrte,  nad  nim  poczerniały  od  starości  portret 
astronoma,  dwa  stc^ki,  szafa  i  stolik.  Z  pięda  kośdołdw  3,  to  jest: 
Panny  Maryi,  Ś-go  Jana  i  Ś-go  Jakdba  są  katolii^e^  a  dwa  luterride. 
Najpiękniejszym  jest  kości(5ł  Fanny  Maryi,  sięgający  13-go  wieko, 
w  pięknym  gotyckim  styln,  zawierający  pomniki  grobowe  Anny  krd- 
lowćj  Szwedzkiej,  siostry  Zygmnn^  III  i  Jana  de  Zoest  2  1361  fokal 
Koócidł  ten  dawniej  był  protestanckim  a  zamieniony  został  na  kato- 
licki po  sprawie  Tomńsldćj  w  1724  r.  Za  najświetniejszych  czuaów 
Toruń  liczył  24000  mieszkańców. 

Następnie  droga  bieży  jednostajnym  brzegiem  Wisły  prawie  do 

fiamdj  Bydgoszczy. 

Bydgoszcz  (Bromberg),  (hot.  Hdtel  Moritz,  Englisches 
Haus;  *Rios  Hotel;  Schwarzer  Adler)  nad  rz.  Brdą,  miasto 
głdwne  Rejencyi  Bydgoskiej,  liczy  28000  mieszkańców.  Miasto  to 
przechodziło  rdżne  koleje.  W  XVI  w.  zostawało'  w  stanie  kwitną- 
cym, lecz  następnie  wskutek  wojen  szwedzkich  i  morowego  powietrza 
w  1709  —  1711  tak  podupa^o  że  w  r.  1772  przechodząc  pod  pano- 
wanie Prus  liczyło  tylko  600  mieszkańcdw.  Kanał  Bydgoski  łą- 
czący Brdę  z  Notecią,  a  wykopany  z  polecenia  Kr<51a  Fiyderyka  H 
w  r.  1773  i  4,  wielce  się  przyczynił  do  wzrostu  miasta,  kt<5re  dzisii^ 
jest  ważnym  punktem  handlowym.  Ma  ono  dwa  kościoły  katolickie. 
W  r.  1861  na  rynku  wzniesiono  pomnik  broniowy  Fryderykowi  IL 
Na  południe  od  miasta  dawne  szańce  szwedzkie  otoczone  pięknemi 
alejami. 

DaMj  idzie  N^dkło  (Nakel)  nad  Brdą,  dosyć  znaczne  miasteczko 
i  stacyje  Osiek^  JiiahśUioe,  Miasteczko,  Od  Nakła  do  Miasteczka 
droga  bieży  żyzną  doliną  Noteci.  Z  następnej  stacyi  SchneidemUkl, 
wychodzi  nowo  zbudowana  droga  do  Tczewa  (Dirschau)  i,  KnfUwca, 
Pod  Krzyżem  (Rreuz)  linija  przecina  drogę  Szczedńsko-Poznańską. 
Na  piasczystych  pagórkach  pod  Driesen  uprawiają  dosyć  wina.  Od 
Miasteczka  kolej  to  się  oddala  to  zbliża  do  brz^dw  Noteci,  ai .  do  j^ 
ujścia  do  Warty  pod  Zantoch, 

Ijandsberg  nad  Wartą  (hot.  ŁUdke^s  Hotel,  *Kestauracyja 
na  dworcu)  znaczne  miasto,  19000  mieszk.,  w  łądnćm  położenia  na 
pochyłości  płaskowzgórza.  Odtąd  spław  po  Warcie,  prawym  brze- 
giem którćj  bieży  droga  aż  do  Kistrzynia,  dosyć  jest  ożywiony.  Dal^ 
idą  stacyje:  Duhringshof,  Dóllens,  Yietz,  Tamsel  i  Kistrzyn  (CfLstrin) 
(hot.  Kronprinz,  Adler)  10000  mieszk.,  twierdza  przy  lytóu 
Warty  do  Odry,  w  którego  zamku  pozostawał  więźniem  Fryderyk  II, 
będąc  jeszcze  następcą  tronu  i  gdzie  prz3rjaciel  jego  Porucznik  voii 
Kette,  został  ścięty,  jako  dezerter,  za  zamiar  towarzyszenia  Frydery- 
kowi w  ucieczce  do  Anglii. 


z  WARSZAWY  DO  GDAŃSKA  123 

O  milę'' na  pdłnoc  S^ndorf,  pamiętne  bitwą  Prusaków  z  Rosjrja- 
Tiami  25  Sierpnia  1758  r.  Na  miejscu,  skąd  Fryderyk  Wielki  kiero- 
■vnl  bitwą  wzniesiono  pomnik  pamiątkowy. 

Dalćj  idą  stacyje:  Golzow,  Gusow,  Trebniłz  i  Muncheherg,  O  milę 
na  pdłnoc  od  ostatniego  leży  miasteczko  Bucków  (Poczta  codziennie) 
w  pięknćj  lesista  i  bogatej  w  wodę  okolicy,  zwanej  Szwajcarifją  Mar- 
•ch^aka  (m&rkische  Schweiz).  Dalćj  przez  okolicę  jednostajną,  uroz- 
maiconą tylko  lasami  sosnowemi,  mijając  stacyje:  Dahmsdorf,  Strauss- 
herg  i  Ńeuhagen,  stajemy  w  dworcu  Frankńirckim  w  Berlinie  (ob. 
wy4^). 

Droga  46.    Z  WARSZAWY  DO  GDAŃSKA. 


Z  Warszawy  do  Aleksandrowa  211  wiorst  w  5  i  pół  do  7  goAt.  pociąg,  pośp.  za 
6,89  lub  4,80  rubli,  zwyczajnym  za  6,03;  4,53;  2,75  rubli.    Z  Aleksandrowa  do  Byd- 
goszczy 8,4  mil  w  1  i  pół  do  2114  godz.  za  51;  38;  26  sr.  gr.  z  Bydgoszczy  do  Odań 
skji  21  mil  w  4  i  pół  do  6  godzin  za  4  tal.  14  sr.  gr,;  3  t.  14  sr.  gr.;  poc.  posp.  lub  4 
tal.  6  sr.  gr.;  3  tal.  5  sr.  gt.\  2  taL  3  sr.  gr.  zwyczajnym. 

■  ■    « 

Z  Warszawy  do  Bydg(>szczy  ob.  dr.  45.  Dalćj  droga  bieży  wzdłuż 
brzegdw  Wisły,  jednak  w  odległości  1 — 1^2  ™i^  ^^  rzeki,  mijając 
małe  stacyje  Kotomerz,  Terespol,  Letskowiec,  Warlubień  i  Czerwińsk, 

Z  Terespola  4  razy  dziennie  wychodzi  poczta  do  Chełmna  (Culm) 
•(hot.  Schwarzer  Adler)  obok  Torunia  i  Kwidzynia  jednego 
s  najdawniejszych  groddw  zakonu  Krzyżackiego  na  wysokim  pra- 
wym brzegu  Wisły. 

2  mile  na  pdłnoc  od  stacyi  Warlubień  (poczta  5  razy  dziennie) 
na  prawym  brzegu  Wirfy  leży  twierdza  Grudziąż  (Graudenz)  (hot. , 
iS-oldner  ŁOwe)  pamiętna  oblężeniem  w  1807  r. 

o  2Yg  mili  od  Czerwińska  ^)Oczta  4  razy  dziennie)  leży  Kwidzyn 
•(Marienwerder)  (*Heltzners  H6tel)  ładne  miasto  głdwne  rejen- 
«3ri  tf  n.  nad  lAwna  albo  JUehą  o  pół  mili  od  Wisły.  Piękny  ko- 
4cićł  niegdyś  katedrali^iy,  z  wieżą  na  60  metrów  wysoką,  w  którym 
znajdują  się  groby  trzech  mistrzów  krzyżackich.  Zamek  dziś  na  wię- 
aenie  kryminalne  obrócony. 

Dalćj  idą  stacyje:  Pelplin,  siedziba  biskupa  Chełmskiego,  z  pię- 
kną katedrą,  nad  rz.  !£*erz,  którą  dalój  przebiega;  Tczewo  (Dirschau), 
pod  ktdrćm  wielki  most  żelazny  kratowy  na  Wiśle,  700  metrów  dłu- 
gości miyący.  Droga  przebiegi  tu  tak  zwane:  Gdańskie  żuławy, 
iMurdso  żyzne.  Okolica  w  miarę  zbliżania  się  do  Gdańska  staje  się 
coras  piękniejszą.  Po  Tczewie  idą  stacyje  Hohenstein,  Praust  a  na- 
stępnie droga  przecinając  wały  i  fosy  twierdzy  prowadzi  do  dworca 
pny  Legetfunr  na  wyspie  Speicher-Insel  w  Gdańsku,         ^ 


124  ZT^ARSZAWY  DO  6DA9SKAx 


Gdańsk. 

Hotele:  'Englisches  Haus,  od  B]:odb&nkeiiga8§e  16,  od  Łan- 
gemarkt  zaó  30,  pokdj  15  sgr.;  *Hdtel  da  Nord,  Łangemarkt 
19;  *Walters  Hotel,  Hondegasse  26;  Hdtel  de  Berlin, pned^ 
mieście  Graben  18,  blisko  dworca;  Schmelzers  H.dtel  su  den 
(Irei  Mohren,  Hol^asse  26;  Scheerbarfs  Hdtel,  nowy,* Honde- 
gasse 17;  Kronprinz,  Handegasse;  Deutsches  Hans,  Hdls- 
markt  12. 

Cukiernie:  Sebastian!,,  Łanggasse  66;  Greutzenberg,  Lange* 
markt  32;  a  Forta,  tamże  8. 

Restauraosrje:  Łeatholz,  Łangemarkt  11;  Denzer  tamie  16; 
Fachs,  Brodbankeugasse  40,  nowa;  Rathskeller,  przy  gmachu  gieł- 
dy (Artushof). 

Piwiarnie:  Schneider,  Hundegasse  86;  Gamhrinns  Halle,  pi^ 
kny  lokal  z  ogrodem  przy  bramie  Retterhager  Thor,  blisko  hotelu 
Berlińskiego;  Heyn,  Kohlenmarkt,  obok  Teatra;  Selenke'8  Etablis- 
semen t,  Langgarten  31,  przy  bramie;  GrtLner  Thor,  w  lokalu  jćj 
bywają  przedstawienia  teatralne,  koncerty,  wieczorem  bardzo  licsnie 
bywa^  nawiedzaną. 

Wyroby  z  bursztynu  w  wielkim  doborze  u  Hoffinanna,  Alt* 
standischer  Graben.  92;  A.  Jantzen,  Heilig.  Geistgasse  114;  I^miela 

Altcr,  Breitestrasse  79. 

Wódka  Gdańska  (Danziger  Goldwasser)  sławny  likiar,  któ- 
rego najlepszy  gatunek  pochodzi  z  założonćj  w  1598  r.  fitbryki 
Izaaka  Wedling,  Breitegasse  52. 

Dorożki.  Od  1  lab  2  os<5b  5  sgr.,  od  3-ch  7^^  sgr.,  od  4  osdb- 
lO  sgr.  Za  20  minnt  jazdy  5,  7^^  ^^ho  10  sgr.;  za  pdł  godziny  7^l^y 
lO  lub  12  sgr.;  za  godzinę  1278)  15  lub  17M^  sgr.  Za  kursą  rano 
lub  w  nocy  płaci  się  dwa  razy  tyle  co  w  dzień,  lecz  za  to  od  bagaiy 
nic  się  nie  dopłaca. 

Kąpiele  morskie,    najbardziej  uczęszczane,    są  w  BrGsen,   pa- 
rowiec co  godzinę,  po  połndniu  zaś  co  pdł  godziny;  statkiem  paro- 
wym do  Neufahrwasser  w  H^  godz.za  2^1^  lub  l^/g  sgr.,  stąjd  laś 
omnibusem  (1 H^  sgr.)  we  20  minut  do  BrOsen.    Inne  kąpiele  są  na 
Westerplatte  i  w  Weichselmunde. 

Gdańsk  (Danzig)  miasto  główne  rejencyi  tegoż  nazwiska  w'Fm- 

siech  Zachodnich  z  portem  handlowym  i  twierdzą  pierwszego  rzędu, 

zbudowane  na  równinie  lewego  brzegu  Wisły  o  ^l^  mili  od  ig4cia  jój 


z  WARSZAWY  DO  GDAŃSKA  125 

'do  morza  Bałtyckiego,  podzielone  jest  na  kilka  części  przez  dwie  od- 
nogi Motłkwy,  uchodzącej  tu  do  Wisły  i  kilkoma  Radauńy  wpadającej 
do  Motławy.  .  Wraz  z  siedmiotysiączną  załogą  Gdańsk  liczy  obecnie 
90000  mieszkańców.  Dawniejsza  część  miasta  na  lewym  brzegu  Mo- 
tławy,  ohejmuje  dżiehńGe  zwane:  Altstadt,  JSechistadł  i  Yorstadt  \  po 
prawćj  stronie  rzeki  leży  nowsza  część,  podzielona  na  dwie  dzielnice: 
NUderstadt  i  Langgarten;  te  dwie.  części  oddzielone  są  wyspą  Speir 
cheńnseLj.  utworzoną  przez  dwie  odnogi  Motławy. 

.  Znaczenie  swego  portu  zawdzięcza  Gdańsk  położeniu  przy  ujściu 
Vf\aŁj^  ułatwii^ącćj  bardzo  handel  polskićm  zbożem,  totćż  pod  wzglę- 
dem ruchu  bankowego  ustępuje  chyba  tylko  Odessie.  Gdańsk  prócz 
tego  był  kolebką  prusko-niemieckiój  marynarki  wojeundj,  ktdra  od, 
1866  r.  przeniosła  swe  siedlisko  do  Kieł. 

Dzielnica,  zwana  Becktstadt^  ognisko  ruchu  handlowego,  jest  naj- 
ciekawszą dla  obcych  częścią  miasta.  W  niój  na  rogu  rynku,  zwa- 
nego Łangemarkt  i  uliey  Łanggasse  wznosi  się  Ratusz,  sięgający  l4 
stulecia,  ze  zbudowaną  w  1556  r.  piękną  wieżą  65  metr.  wysoką  (obej- 
rseó  go  można  za  wynagrodzeniem  5  sgr.  dla  odźwiernego).  Plac 
Liaiigemarkt  zdobi  studnia  urządzona  około  połowy  17  wieku  i  zwana 
Neptunsbnmnen,  z  powodu  przybrania  jdj  spiżowym  posągiem  tego 
bożka.  Na  przeciwnym  rogu  rynku  kamiennego  schody  prowadzą 
do  domu,  zwanego  Artushof  alho  Junkerhof,  gdzie  się  niegdyś  zbie- 
raB  objTwatele  (Stadtjunker),  tak  na  narady  w  interesach  handlowych 
jak  i  na  uroczystości.  Jest  to  wielki  i  wspaniały  gmach  w  stylu  go- 
tyckim wzniesiony;  zdobi  go  wewnątrz  posąg  marmurowy  Augusta 
ni,  kr<51a  polskiego,  i  wiele  ciekawych  obrazów.  Od  strony  wscho- 
dni^ zamyka  plac  Łangemarkt  pałac,  Grilnes  Thor  zwany,  niegdyś 
rezydencjfja  królów  polskich,  od  zachodu  zaś  wzniesiona  w  16 12  roku 
litmffgassetUhor,  z  przeciwnój  zaś  strony  ulica  Łangegasse,  zamknięta 
jest  bramą  forteczną:  Hohes  Thor,  w  1 588  r.  zbudowaną,  ozdobioną 
a  szczytu  orłem  pobkim  i  herbami  Grdańska  i  Prus  zachodnich. 

Na  poblizkim  placu  Kohlenmarkt  stary  Arsenał,  wielki  gmach 
samykający  ulicę  Jóppengasse.  Grdańsk  liczy  22' kościoły,  pomiędzy 
ktdremi  5  katolickich  a  13  ewangielickich.  Ze  wszystkich  odznacza 
flięnajbardziój  wielkością  i  wspaniałością  koidół  Panny  Maryi,  ukoń- 
caony  w  1503  r.  w  którym,  w  osobnój  kaplicy,  znajduje  się  pyszny 
obraz  przedstawiający  Sąd  Ostateczny,  przypisywany  rozmait3rm  mi- 
strzom, a  który  ostatecznie  okazał  się  dziełem  Jana  Memmlinga,  naj- 
eelniejszego  z  mistrzów  szkoły  Niederlandzkićj.  Kościół  ten  niegdyś 
był  katolickim,  obecnie  zaś  jest  ewangielickim.  Piękny  jest  także 
kościół  S-^*  Koitarziyny  w  r.  1326  zbudowany. 

Qaleryja  obrazów  KahrmCa,  w  Akademii  handlowej  (Hundegasse 
10)  mieszcząca  się.  posiada  350  obrazów  głównie  szkoły  nidetlaM.!^ 
ki^,  oraz  2000  ryBuńków  ręcznych  i  akwarel,  10000  B%tyOQ.6^  \  \..  '^. 


126  Z  WARSZAWY  DO  KRÓLEWCA 

* 

.  Fan  H,  A,  Kup/erschmidt  za  nprzednićm  zameldowaniem  się,  okanjfr 
t4ż  chętnie  swój  własny  piękny  zbidr  różnych  ciekawych  pnedmio- 
t<5w; 

Port  Grdańska  jest  właściwie  na  przedmieścia  N€ufa3irw(U9er  o  H^ 
mili  od  miasta,  dokąd  łatwo  statkiem  parowym  się  dostali;  ta  stoi  la- 
tarnia morska,  naprzeciwko  zaś  sihiy  fort:  „  W&chsebniind^  bronią- 
cy porta.  Okolice  Gdańska  są  cadownej  piękności,  warto  iwiedsid. 
Zinglershdhe^  Johannisberg  przy  Jeschkenthal;  Oliwę,  pamiętną  zawar- 
ciem pokoju  ze  Szwedami  w  r.  1660,  z  opactwem  cystersdw,  w  ktd- 
rćm  znajduje  się  wiele  drogich  pamiątek,  nagrobk<$w,  dobrych  obra^ 
z<5w  i  pyszne  rzeźby;  gdrę  Carhherg  tuż  za  Oliwą  i  Śochwaaaer. 

O  pdł  mili  za  Oliwą  leży  wieś  Soboty  (Zoppot)  (hot.  •Kuta- 
bach's  Hdtel;  Hochbaums  Hdtel;  Curhaas  na  wybrseiiv 
a  trochę  daldj  na  wybrzeża  morskićm  zakład  kąpielowy  tegoi  naswi- 
ska,  po  otwarciu  kolei  żelaznej  coraz  liczniej  odwiedzany.  Fobliakie 
miejscowości:  Thalmuhle,  EUsenhdhe  i  Kómgshdhe  oraz  na  60  metrdw 
wznosząca  się  góra  Adlershorst,  bywają  celem  bardzo  przyjemnych 
wycieczek.  Z  Gdańska  do  Sobdt  1,5  mili  w  25 — 30  min.  za  10,8  lub 
5  sgr. 

Droga  47.    Z  WARSZAWY  DO  KRÓLEWCA. 

z  Warszawy  do  Bydgoszczy  bezpośrednio  8,90;  6,71;  3,92  ruble; — s  Bydgosicij 
przez  Tczewo  do  Królewca  38  i  pół  mil,  poc.  pośp.  we  12  godz.  za  8  tal.  10  tr.  gr. 
lub  6  tal.  13  sr,  gr.;  zwyczajnym  zaś  w  8  godz.  za  7  tal.  22  sr.  gr.;  5  tal  24  ir.  gi, 
lub  3  tal.  26  sr.  gr. 

Z  Warszawy  do  Erdlewca  bezpoilrednio  15,69;  13,23;  8,58  rablL 

Z  Warszawy  przez  Bydgoszcz  do  Tczewa  (Dirschau)  ob.  dr.  46.    - 

Fo  przebyciu  mostu  żelaznego  kratowego  na  Wiile  pod  Tczewem 
dostajemy  się  na  wyspę  Mcdborgską^  t.  j.  urodzajną  nizinę  zawartą 
między  zatoką  morską  Erischhaf,  Wisią  i  Nogatem,  odnogą,  Wisły 
powstającą  o  2  mile  na  pOludnie  od  Tczewa.  Grunt  leży  ta  niż^  od 
poziomu  rzeki  i  tylko  jak  w  Hollandyi  tamami  jest  od  ni^  aabei- 
pieczony.  Tuż*  pod  Malborgiem  kolej  przebywa  Kogat  po  moście,, 
na  wrotach  którego  stoją  posągi  Hermana  yon  Salza  i  Es.  Alberta 
Pruskiejco. 

Malborg  (Marienburg)  (hot.  Koenig  YonPreussen,  pok<3 
i  8wiatło20kr.  iHoołimeister),  starożytne  miasto,  8000  mieszk.  na 
pr.  brzegu  No^atu,  (odnogi  Wisły),  niegdyś  sławne  jako  rezyden- 
cyja  Wielkich  Mistrzów  Krzyżackich.  Główna  ulica,  ciągnąca  ńc- 
od  południa  ku  północy  utworzona  jest  z  domów,  w  których  przea 
wysunięcie  miprzód  górnego  piętra,  powstały  sklepione  ganki;  na 
tejże  ulicy  wznosi  się  raimz  z  \4  w\ekV.\\.  ^  ^tylu  gotyckim.  Z  tegoż. 


z  WARSZAWY  DO  KRÓLEWCA         ,  127 

samego  czasu  pochodzą  bramy  miejskie.  Na  północnym  krańca  tej- 
ie  ulicy  (Hauptstrasse),  naprzeciw  pd.zach.  rogu  zamku  stoi  pi^ 
randda  gotycka,  wzniesiona  w  1860  r.  na  cześć  burmistrza  Bartło^ 
mieja  Blnme.  Zamek  tutejszy,  będący  jednym  z  najpiękniejszych 
ponmikdw  budownictwa  niemieckiego  z  wieków;  średnich,  już  z  po- 
som  doskonale  odpowiada  swemu  podwójnemu  celowi,  którym  by- 
ło dostarczenie  świetnego  mieszkania  wielkiemu  mistrzowi  wraz  z  jego 
dworem,  a  zarazem  wzniesienie  silnój  warowni.  Sldada  się  on  z  3-ch 
csęści:  starego  (górnego  Hoheschloss),  środkowego  zamku  (Mittel- 
schloss),  oraz  dziedziilica  (Yorburg).  Główne  wejście  jest  od  stro- 
ny p<9nocnój.  Górny  i  średni  zamek  otoczone  były  wysokim  mu- 
rem ze  zwodzonemi  mostami,  około  zaś  wszystkich  trzech  części 
rozciągał  się  wysoki  mur  poprzerywany  basztami  i  otoczony  również 
szerokim  rowem.  Średnia  część  zamku,  jako  ręzydencyja  wielkiego 
mistrza,  najpiękniejsza,  jest  dzisiaj  odnowioną.  Składa  się  z  czte- 
rech piętr,  z  których  najwyższe  jest  naj ozdobniej sze.  Zadziwiająca 
śmiałość  sklepień,  nieznana  dziś  doskonałość  roboty  murarskiój, 
trwałość  materjjałów  i  dogodny  rozkład  mieszkań  uderzają  każde- 
go, kto  ten  gmach  odwiedza.  Najciekawszą  jest  sala  wielkiego  mi- 
strza na  najwyższóm  piętrze  położona,  w  którój,  pomimo  olbrzymich 
wymiarów,  wszystkie  arkady  sklepienia  spoczywają  na  jednym,  wśród 
kil  sali  umieszczonjrm  filarze.  W  jednój  ścianie  tój  sali  widać  wiel- 
ki kamień,  który  według  umieszczonego  pod  nim  napisu  wyrzucony 
został  z  polskiego  działa  w  r.  1410,  i  miał  obalić  filar  i  tym  spo- 
sobem pogrzebać  w  gruzach  zebranych  podówczas  na  naradę  u  wiel- 
kiego mistrza  panów  krzyżackich.  W  każdój  sah,  nie  wyłączając 
nawet  izby  narad,  urządzony  był  kredens,  zaopatrywany  w  jadło 
i  wino,  tak  iż  panowie  mogli  się  posilać  w  czasie  długich  narad  , 
nie  wpuszczając  do  siebie  ^użby.  Ogromne  piece,  w  najniższóm 
piętrze  urządzone,  prowadziły  ciepło  rurami  do  wszystkich  izb,  to 
t^^w  celmeJ8Z3'ch  tylko,  dla  przj/jemności,  ustawiono  kominki.  Po- 
między najniższem  piętrem  a  piwnicami,  mieściło  się  nieznaczne  zu- 
pehiie  podwójne  sklepienie,  w  któróm  przechowywano  skarby.  Zre- 
sztą zamek  ma  mało  zabytków,  zostały  w  nim  bowiem  tylko  małe 
szczątki  zbroi,  ołtarz  składany  ze  złota  i  srebra,  pięknój  roboty^ 
z  obrazów  zaś  jedynie  zasługuje  na  uwagę  spółczesny  portret  Kon- 
rada Wallenroda.  Panująca  dziś  dynastyja  Hohenzollernów  ozdo- 
biła zamek  pysznemi  oknami  z  malowaniami  na  szkle.  Zakrystyjan 
oprowadzt^ący  po  przyległym  zamkowi  kościele  Panny  Maryi,  mie- 
szka w  szkole  na  końcu  miasta;  Nadzorca  zaś  zamku,  w^  zachodnim 
tegoi  skrzydle.  Oprócz  kościoła  zamkowego  Panny  Maryi,  Malborg 
posiada  jeszcze  jeden  ^ościół  katolicki  i  jeden  ewangielickL 

Kolej  przebiega  przez  stacyje  Altfelde  i  Grunau,  położone  na  ży- 
znych żuławach  czyli  nizinach  Malborgskich  i  Elblągskich  i  dochodzi 
do  Elbląga  (Elbing)  (hot.  •H6tel  de  Berlin,  pokój  \^  st.  ^.% 


128  Z  WARSZAWY  DO  KRÓLEWCA 

*Eóniglicher  H o f)* ładnego  i  handlowego  miasta^ nad  rz.  tegoi 
nazwiska,  31000  mieszk.  Niektóre  ulice  Elblągskie,  z  powoda  gan- 
k($w  na  stopniach  przed  domami,  przypominają  GrdańBk,  więkssa  jed- 
nak częiić  miasta  ma  pozdr  nowożytny.  Elbląg  nie  posiada  nic  god- 
nego uwagi,  przeciwnie  zaś  okolica  walczy  o  pierwszeństwo  z  okolicą 
Gdańska.  Do  najpiękniejszych  miejscowości  ;iależą  Yogelsemg  i  Doai- 
hitzen.  Do  przyjemności  tóż^  należy  przejażdżka  ątatkiem  parowym 
do  Kahlberg  (kąpiele  morskie'  pośród  ław  piasczystych  stanowiących 
brzegi  odnogi  Fryskiój,  albo  przez  Heimannsfelde  (Zakład  lecsenia 
kąpielami  zimnemi)  do  opuszczonego  obecnie  klasztoru  CaeUenen. 

Za  Elblągiem  droga  okifąża  łańcuch  wzgdrz  na  wschodnim  brzega 
Prisch-Hafu  leżących,  szerokim  łukiem  przez  GUldenbogen,  ScMcbŁt- 
ten,  Muhlhausen,  TKedmannsdorf  aż  do  Braunsherga  (hot.  Bheini- 
sch|er  Hof;  Schwarzer  Adler)  nad  rz.  Bassargą,  a  dal^  przez 
JSeiligenbeil,  Ludwigsort,  KobheJbude,  Seepothen  do  Erdtewca. 

Z  Elbląga  warto  zrobić  wycieczkę  statkiem  parowym  do  FramH' 
burga,  (winiarnia  pod  Kopernikiem)  małego  miasteczka,  siedziby  M- 
skupdw  Warmijskich,  ktdrych  nowy  zamek  leży  na  wyniosłoścL  Ka- 
tedra, w  malowniczem  położeniu,  otoczona  do  koła  muranu  iwieiami, 
z  daleka  już  uderza  wzrok  swą  piękną,  w  stylu  gotyckim*  budową 
z  14  wieku.  We  wnętrzn,  zmienionem  w  17  i  18  w.  przez  rdtne 
przydatki,  znajduje  się  grdb  sławnego  Kopernika,  ktdry  od  rokn  I5l0 
do  1543  przemieszkiwał  we  Frauenburgu  i  tamże,  jako  kanonik  umarł. 
Przysłużył  się  on  Frauenburgowi  zbudowaniem  wodociągu,  istnieją- 
cego dotąd;  na  wieży  wodociągowej  widać  kamienną  tablicę  ze  stoso- 
wnym napisem. 

Królewiec 

Hotele:  ^DeutschesHaus,  Theaterstrasse;  Hdtel  de  Frus- 
se,  EneiphOfsche  Łanggasse,  przy  giełdzie;  'Britisch  Hdtel, 
Bergplatz  4,  nowy;  Hotel  Sanssouci,  przy  dworcu,  uczęszczany 
przez  Bossyjan,  we  wszystkich  pokdj  15 — 20  sgr.;  'Koeniglicher 
Hof,  Enciphorsche  Łanggasse  25;  Hdtel  de  Berlin,  Steindamm 
70;   Schwan;  Hdtel  du  Nord,   Steindamm  117. 

Bestanraoyje.  Skibbe,  EneiphOfsche  Łanggasse;  Schaitehmidt 
(hot.  KOnigl.  Hof)  ob.  wyżćj ;  Schwarz  (dawnidj  Steffens  i  Wolter), 
KnelphOf  sche  Łanggasse  Nr.  27 ;  Bluth-Grericht,  piwnica  z  dobr^ 
winem  w  dziedzińcu  zamkowjrm ;  Belleyue,  nad  Stawem  zamkowym 
(Schlossteich)  bardzo  uczęszczana  w  letnie  wieczory  dla  pięknego  wi- 
doku. 

Cnldemie:  Zappa,  FranzOsische  Strasse  14,  wiele  gazet;  braci 
Steiner,  Jankerstrasse;  Fomatty  i  C,  ▲ltstfidtischeKirchen8tra88el9 


z  WARSZAWY  DO  KRÓLEWCA  129 

na  połndnie  zamku.    Najlepsze  marcypany  (Marzipa^),  sławny  wy- 
rdb  królewiecki,  W  Baccelli,  Foststrasse  3. 

Wyroby  bursztynowe  u  B.  Łiedtke,  na  Altst&dtisclier  Kir- 
chenplatz. 

Królewiec  (EOnigsberg),  druga  stolica  i  rczydencjja  krdla  Pru- 
skiego, siedziba '  Nadprezydcnta  prowiucyi,  112000  przeszło  mie- 
szki&ców  i  załoga  6680  ludzi,  leży  nu  gruncie  wzgdrkowatym  nad 
n.  Pregel^  nie  o  całą  milę  od  ujścia  tegoż  do  !Frische-IIaff.  Miasto 
to  składa  się  z  trzech  głównych  części,  to  jest:  Starego  miasta  (Alt- 
stadt),  LSbenickCu  i  Kneiphofu.  Gr(5d  ten  założony  w  r.  1256  prze/. 
Krzyżaków  i  na  cześć  króla  Czeskiego  Ottokara  czyli  Przemysława 
m,  który  im  przyszedł  w  pomoc  przeciwko  Prusakom,  Królewcem 
nazwany,  nosi  tytuł  stolicy,  z  powodu  że  od  r.  1457 — 1525  był  rezy- 
dencj^ą  Wielkich  Mistrzów  Zakonu  Krzyżackiego  (po  ustąpieniu  ich 
8  Malborga)  i  dwóch  pierwszych  książąt  pruskich,  hołdowników  Pol- 
ski. Królewiec  jest  sławnym  jako  miejsce^  urodzenia  i  działalności 
Kanta,  Herdera,  Hamanna  i  w.  i.  Urządzone  w  1843  r.  budowy  for- 
teczne:  Sackheimer  Thor,  Kossgarter  Thor  i  Kómgsthorf  ozdobione, 
pierwsze  dwie  popiersiami,  trzecia  zaś  posągami  ludzi  wsławionych 
w  dziejach  Prus,  wraz  z  pięcioma  fortami  odosobnionemi  czynią  Kró- 
lewiec fortecą  I-go  rzędu. 

Szeregi  wysokich  spichrzów  nad  rzeką  a  w  porcie  wiele  spo- 
CKjTWających  parowców,  polskich  berlinek  i  małych  statków  mor- 
sldch,  świadczą  o  ożywionych  obrotach  handlowych  miasta.  Główne 
przedmioty  handlu  'stanowią  zboże,  len,  konopie  i  okowita.  Prawie 
w  samym  środku  miasta  wznosi  się  zamek  królewski.  Jest  to  wielki 
2  obszernym  wewnątrz  dziedzińcem,  czworobok,  105  metr.  długi,  67 
szeroki,  z  wysoką  gotycką  wieżą,  który  niegdyś  stanowił  twierdzę 
krzyżaci^.  Powierzchowność  jego  nie  ma  w  sobie  nic  szczególnego 
lecz  jest  zaihiar  zmienienia*jój  wkrótce  według  projektu  budowniczego 
dwom,  He8se'go,  w  stylu  odrodzenia.  Wewnątrz  oprócz  szeregu  po- 
kqjdw  królewskich,  znajdują  pomieszczenie  niektóre  zarządy,  jak  np. 
Archiwom  Państwa,  otwarte  codziennie  od  9 — 1  godziny.  Archiwum 
feo  zawiera  wa2ne  akta  i  dokumenty  dotyczące  historyi  Polski,  Prus 
i  Idtwy,  począwszy  od  r.  1225,  po  zakonie  krzyżackim  pozostałe. 
W  zachodnióm  skrzydle  mieści  się  kościół  zamkowy  (Schlosskirche), 
w  którym  18  Stycznia  1701  r.  koronował  się  pierwszy  król  Pru- 
ski Fryderyk  I.  Na  ścianach  tego  kościoła  mnóstwo  tablic  pamiąt- 
kowych, luLdwerzystobi  z  Prus  wschodnich,  poległjrm  w  1813  roku. 
Nad  kościołem  znajduje  się  wielka  sala,  83  metry  ćlug&  a  18  szero- 
ka, zwana  Moscowiłersaal,  (służba  zamkowa  we  wschodnióm  skrzy- 
dle), jedna  z  największych  w  całych  Niemczech,  w  którój  się  odby- 
wają wielkie  uroczystości,  wystawy  sztuk  pięknych  i  t.  p.  Z  wieży 
zamkowćj  bardzo  rozległy  widok;  dzwonek  służący  do  wez\<ia.m\ab. 
strażnika  wieży  w  połnd.  zaciiodoim  rogn  dziedziiica. 

9 


130  Z  WARSZAWY  DO  KRÓLEWCA 

.  Przed  wschodnim  portalem  zamku  stoi  pomnik  Fryderyka  /,  .na-- 
turaln^j  wielkości,  w  postawie  stojącej,  wzniesiony  w  1801  r.  prsez 
Fryderyka  Wilhelma  III.  Naprost  zaś  pdłn.  zachodniego  naroinika 
zamku  wznosi  się  bronzowy  pomnik  Kanta,  na  wysokiej  podstawie 
granitowej,  odkryty  w  1864  r.  Na  domku,  zaraz  na  prawo  od  pom- 
nika, w  którym  mieszkał  ten  wielki  filozof,  przy  ulicy  Prinzenstrasse 
Nr.  3,  znajduje  się  tablica  z  napisem  „Immanuel  Kant  wohnte  iind 
lehrte  hier  von  1793  bis  1  Febr.  1804. 

Naprzeciwko  tego  domku'znajduje  się  wzniesiony  w  1849'  r.  ¥riel- 
ki  gmach  poczty,  a  przy  nim  nowy  kościół  staro^miejsld  (Neue  Altstid- 
tische  Kirche)  z  1843  r. 

Znajdujący  się  w  pobliżu  plac,  zwany  ParadepUUz  albo  KMgt" 
garłen,  ozdobiony  niedawno  alejami,  ograniczony  jest  od  pn.  wich. 
gmachem  fea^ru,  od  pn.  z.  ^macliem  uniwersytetu;  środek  zaś  placu 
zdobi  pomnik  Fryderyka  Wilhelma  III  na.  koniu,  wzniesiony  w  1851 
roku.  Piękny  nowy  gmach  uniwersytetu,  ukończony  w  1862  r.  posta- 
wionym został  według  planu  St^era,  w  stylu  odrodzenia.  W  środ- 
ku głdwndj  fasady  ozdobiony  jest  portretem  w  płaskorze^ie  księcia 
Albrechta  Pruskiego,  założyciela  tutejszej  szkoły  głdwn^  w  1544  r., 
poniżaj  zaś  w  niszach  statuy  Lutra  i  Melanchtoila,  wskazujące  pro- 
testancki charakter  uniwersytetu;  po  nad  wszystkiem  zaś  na  fryzie 
portrety  w  medalijonach  sławnych  królewieckich  uczonych.  Wspa- 
niałe sale,  jak,  sala  posiedzeń  senatu,  Aula  i  t.  p.  ozdobione  s%  wie- 
loma posągami  i  freskami  Bosenfeldera,  Piotrowskiego  i  innych. 

Z  placu  Koenigsgarten  ulica  Schlossteieligasse  prowadzi  do  stawu 
zamkowego  (Schlossteich),  ciągnącego  się  od  zamku  na  szerokość  po- 
łowy miasta  aż  do  bramy  jRossg9,rter  Thor,  otoczonego  alejami  z  lip 
i  kasztanów,  oraz  ogrodami  publicznemi  (BcUerue  ob.  wyźdj)  i  pry- 
watnemi.,  Na  końcu  ulicy  Schlosstcichgusśe,  wznosi  się  nad  nim  je- 
dyny most,  zwany  Sćhlossteickbriicke,  Dalej  przez  Weissgcrbergasse 
i  plac  Bossgartschcr  Markt  dostajemy -się  na  .długą  i  prostą  ulicę  Kó- 
nigsstrasse,  na  którój  w  1843  r.  wzniesiono  pomnik  ministrowi  stanu 
von  SchSn. 

Akademija  malarstwa  (Dyrektor  prof.  L.  Rosenfelder),  z  Muzeum 
ndejsldłm  (Stadt-Museum) ,  zawicrającdm  około  300  wyborowych 
nowszych  obrazów  (otwarte  w  niedzielo  od  10 — 2  i  środy  od  11 — 1, 
dla  obcych  zaś  codziennie  za  opłatą  10  sr.  gr.);  zawiadowca  muzeom 
mieszka  pod  Nr.  2  na  zaczynającej  się  naprost  niego  ulicy  Landhof- 
meistcrstrasse.  '  Przy  tejże  ulicy  znajduje  się  bibUfoteka  kr6Ua»aka 
i  uniwersytecka,  zawierająca  250000  tomów  obok  mnóstwa  rękopis- 
mów,  szacownycli  inkunabułów  i  miedziorytów;  otwarta  jest  we  wtór* 
ki,  czwartki  i  piątki  od  11—4,  we  środy  zaś  i  soboty  od  2—4.  Ulicę 
Eoenigsstrasse  zakończa  brama,  zwana  Kónigathor, 


z  KRÓLEWCA  DO  EŁKU— Z  KRÓLEW.  DO  EYTKUN,  TYLŻY  I MEMLA   li)l 

W  dzielnicy  miasta,  zwanej  Kneiphof  (Kmpawa,),  na  wyspie  utwo- 
rzona przez  Bregiel,  wznosi  się  gotycka  katedra  czyli  Tum  (Dom); 
zaczęta  w  1335  r.,  o  2-ch  wieżach  50  metr<5w  wysokości  mających. 

Zakrystyjan  (Ktister^  mieszka  naprzeciwko  na  Domstrasse  Nr.  15. 
Wnętrze  podzielone  na  3  nawy  zawiera  wiele  nagrobkdw,  z  których 
najpiękniejsze  są  księcia  Albrechta  i  jego  małżonki  oraz  Kanclerza, 
vnn  Kospoth.  W  podziemiach  zaś  spoczywa  długi  szereg  Wielkich 
Mistrzdw.  W  oddzielnej  zamkniętej  kaplicy  ^toa  Eantiana^  pocho- 
wany jest  Kant.  Obok  Tumu  stoi  dawny  gmach  uniwersytecld,  mie- 
szczący pomiędzy  innemi  gimnazyjum  Knipawskie. 

Urządzone  przez  Bessla  ^f  1845)  Ohserwatoryjum  astronomiczne^ 
przerobione  zostało  w  1811 — 1813  r.  ze  stardj  baszty  we  wschodniej 
stronie  miasta  stojącej.  W  pobliżu  niego  znajduje  się  ogród  botanicz- 
ny (vi.  Butterberg  2  i  3^,  otwarty  w  lecie  w  środy  i  piątki  od  2  —  6; 
Muzeum  zoologiczne  ^ternwartstrasse  5  i  6^,  otwarte  we  środy  i  piątki 
od  2 — S^,  dla  obcych  zaś  i  w  poniedziałki  i  czwartki  i  laboratoryjum 
chemiczne  uniwersyteckie. 


Droga  48.     Z  KRÓLEWCA  DO  EŁKU  (Łych). 

24  mile  kolej  iełazna  przez  Freusisch  Eylan,  w  7  godz.  za  4  tal.  24  sr.gr.;  3  tal. 
\%  sr.  gr.;  2  tal.  12  sr.  gr. 

Przedłużeniem  jćj   będzie  kończąca  się  obecnie  droga  żelazną 
Praesko-Grajewska. 


Droga  49.    Z  KRÓLEWCA  DO  EYTKUN,  TYLŻY 
I  MEMT.A  (KŁAJPEDY). 

a)     Z  Królewca' do  Eytkun. 

.  20  i  pół  mil  yr  3^/4  do  6  godz.  poc.  pośp.  za  4  tal.  12  sgr.;  3  1. 12  sgr.;  —  zwycz. 
4  t«l.  2  sgr.;  3  tal.  1  sgr.;  2  tal.  1  Bgr. 

Stacyje  Gfutenfdd,  Lówenhagen,  JJndenau,  Tapian,  ze  starym  zam- 
kiem krzyżackim,  przerobionym  na  dom  ubogich.  Frzy  stacyi  Weh- 
km  droga  przebiega  rz.  Alle,  po  wielkim  moście  kratowym;  daićj  zaś 
pnes  Btacyje  Puschdorfi  Norkitten  dąży  do 

.  t   ■ 

\ 

msterlmrsa  (Restauracjja  na  dworcu)  miasta  przemysłowego 
(ICNMK)  mieszk.)  przy  zbiegu  rzek  Angerap  i  Inster^  z  któi^Oft.  ^<i\^- 
caHBda  pcw^ti^e  JV«^/,    W  pobliżu  zamek  Gfeorgenburg,  ^tł^  V\.6- 


132  Z  KRÓLEWCA  DO  TYLŻY  I  KŁAJPEDY  (MEMEL) 

> 

rym  znajduje  się  Stadnina  rządowa.  Dalćj  z  Insterbnrga  przez  sta- 
CjTJe  Judschen,  Oumbtnnen,  (Deutsches  Haas)  TrcJcehnen,  Staibq}6kaien 
do  Ei/thm  (Eydtknhnen)  pmskićj  stacyi  pograniczni,  sk^  przei 
Kowno,  Wilno,  Dynahurg  (S40  wiorst  =  113  mil)  pociągiem  pocie- 
sznym we  24  godziny  do  Petersburga, 


b)  z  Królewca  do  Tylży  i  Kłajpedy  (Memel), 

19  mli  do  Tyliy,  32  do  Memla.  Z  Królewca  do  Insterbarga  12  mil  w  3  crodziny 
za  2  tal.  12  sgr.;  1  tal.  24  sgr.  lub  1 1.  6  s^.;  z  Insterbarga  do  Tylży  7^/5  mil  w  IT14 
godz.  za  43,32  lub  22  sgr. 

Z  Tylży  do  Kłajpedy  dyliżans  codziennie  w  15;  pocztą  osobową 
w  20^/2  godz.  Droga  żelazna  w  budowie.  . 

Do  Insterburga  ob.  dr.  49a;  dalćj  za^  zostawiając  na  prawo  od- 
nogę ku  Eytkunom,  pociąg  zwraca  się  ku  północy  przebywając  sta- 
cyje:  AtuckaUnehlen;  Orunheide;  SziUen;  Argeningken  do  Ihfl^. 

T7lźa(Tilsit)  (*H6telde  Bussie;  H6tel  du  No rd)  20500 
mieszk.,  nad  rz.  Memel,  przez  ktdry  przechodzi  most  łyżwowy,  340 
metrów  długi.  Na  statku  poniżój  tego  mostu  utwierdzonym  na  kot- 
wicy 9  Lipca  1807  r.  zawarty  został  pokój  między  Napoleonem,  Ale- 
ksandrem I  Fryderykiem  WUhelmem  m,  przez  który  Prusy  utracUy 
połowę  swych  posiadłoścL  Z  Tylży  do  Kłajpedy  12^/5  mil  pocstą 
przez  stacjje:  3Ys  niil  Szcaneiłkehmen,  2^/2  mil.  Heid^mrg^  1^/2  11^  • 
Sa^igen,  2^/2  m.  Prdkuls  od  którego  jeszcze  o  3  mile  Kł^jpedft  (Me- 
mel) (hot:  Weisses  Boss;  Britisch  Hdtel;  Yictoria  Hdtel; 
WeisserSchwan),  19000  mieszk.,  najbardzi^  na  północ  wysunię- 
te miasto  w  Frusiech,  przy  wejściu  do  Kurische  Haff;  z  wielkki  por- 
tem i  latarnią  morską.  Jest  to  punkt  środkowy  handlu  drsewem  na 
Bałtyku. 

Z  Królewoa  do  Piławy  (Pillau),  koleją  żelazną  6  mil  w  l*L  g. 
za  36;  27  lub  18  srgr.  Łinija  przediOdzi  przez  stacyje  Metg^nen, 
Fowayen,  Fischhausen,  od  którój  o  ^s  godz.  drogi  znajduje  się  pod 
Tenkitten  krzyż  iw*  Wojciecha  (St.  Adalbertuskreuz)  postawiony  w  r. 
1830  w  miejscu  gdzie  S-ty  Wojciech  umęczony  został,  997  r.;  o  V2 
godz.  zaś  na  południe  leży  forteca  krzyżacka  Lochstedt,  —  Dal^  ko- 
\4j  przebywa  dawny  odpływ  odnogi  Kurische  Hauff  i  w  Ha  g.  prses 
Neuhauser,  zakład  kąpielowy  pośród  lasu  dochodzi  do  lUawy  (Pil- 
lau) twierdzy  nad  terainiejszym  odpływem  tejże  odnogi;  port  i  latar- 
niajnorska.  Z  Królewca  przez  Piławę  do  Elbląga  statkiem  parowym 
w  niespełna  8  godz.  za  1 1.  20  sgr.  przejażdżka  bardzo  pngjenma. 

Na  północDićm  wybrzeżu  Sambii  czyli   SamlanMy  esętóPhis 

prschodnich  leżąo^  między  Frische  Hafi^  Preglem,  D^mą,  KnrisdM 

Baffi  Autkiem,  we  wsiyslilDioh  px«włfi  wsiach  ursądaone  aą  tMadj 


z  BERŁIITA  PRZEZ  SZCZEOIN  DO  GDABSIUl  188 

kąpielowe.  Największy  z  nicH  jest  w  Kram,  o  4^2^  mil  na  pdłnoc  od 
Kr<^lcwca  (poczta  codziennie  w  sH^  godz.)  na  południowym  krańcu 
Kffiy  Kuroński^j  (Euńsche  Nehmng).  Na  tejże  kępie  o  3  mile  od 
l^Aipedy  leży  drugi  zakład  kąpielowy  Schwarzort,  gł<5wnie  znany 
z  powodu  urządzonej  tu  w  1862  r.  przez  firii^ę  Ełajpedzką  Stantien  &> 
Becker  płukalni  bursztynu,  zatrudniającej  do  500  robotników  i  do- 
,  starczającej  rocznie  od  72  do  80000  funtdw  bursztynu  w  wartości 
18OO00  talarów.  Na  zachód  od  Eranz  leżą  jeszcze:  Neukuren,  Bau- 
»chen,  Georgenswalde  i  Wamiken,  z  których  ostatnie  pięknością  po- 
łoitenia  walczy  o  pierwszeństwo  ze  Stubbenkammer  (na  Kugii). 


I>rOga  50.    Z  BEBŁINA  FBZEZ  SZCZECI  BO  GDAl^SKA. 

Bo  Szczecioa  ll^t  mil.  poc.  kuryjerskim  w  SSj^  godz.  za  4  tal.  15  sgr-  albo  3  t. 
10  8^.;  osobowym  w  3  i  pół  godz.  za  4;  3  lub  2  talary.  —  Do  Gdańska  67  mil,  poc. 
IcoTjenkim  w  11  i  pół  godz.  za  13  t.  21  sgr.*  10  t.'  7  sgr.,  osobowym  15  i  pół  m.  za 
13  t.  2  sgr.,  9  t.  24  sgr.  lub  6  1. 16  sgr. 

Z  Berlina  przez  sfac3rje  Bemau  i  BiesetUhal  do  Neustadt  Ebers- 
walde  (Bestauracyja  na  dworcu)  miasta  przemysłowego,  6000  mieszk., 
s  akadem\ją  leśną/  Wychodzi  stąd  odnoga  do  Wrtesen  (4'/2  mil  w  1 
godz.  za  27,  20  lub  13  sgr.)  przez  Fret/enwalde,  (Post,  Alexandrinen- 
htkd)  mały  zakład  kąpielowy  w  ładnój  okolicy;  z  wyniosłości  piękny 
widok  na  dolinę  Odry  (od  Berlina  57,  43  lub  28  sgr.).  Wnesen  ma- 
łe miasteczko  nad  Starą  Odrą. 

Dalćj  z  Neustadt  do  AngermUnde  (9  nul  od  Berlina)  starożytne 
miasto  z  wysokim  kościołem;  droga  dotyka  jeziora  Paarsteinersee. 
Wychodzi  stąd  Odnoga  drogi  przez  Passewalk  do  Słralsundu   (ob.  dr. 
52).    Balćj  po  kilku  stacyjach: 

Szozeoin  (Szczytno,  Stettin). 

Hotele:  *H5tel  de  Prusse,  Louisenstrasse:  •Hótcl  du  Nord; 

*I^rei  Eronen;  *Deutsch«s  Haus;  wszystkie  trzy  na  Breitestras- 

sejHdtel  de  S-t.-Petersbourg  na  Landeplatz;  Wold's  IlCtcl, 

blisko  dworca;  FftrstBlftcher,  grosse  Wollweberstrasse.    Bestau- 

'•cyje.  Truchot's  Keller  (Piwnica  Truchota)  pod  Hotel  de  Prus- 

•®ł*Herbirig,  Beifschlagerstr.  18,  Grand  Restaurant,  Schuhstr. 

12;  Bathhauskeller;  prawdziwie  piwo  bawarskie,  jak  i  w  Arndt'a 

ntm  luftigen  Schneider^^  (bez  znaku)  Breitestrasse  39,  gdzie  zawsze 

nożna  spotkać  dobrane  towarzystwo.  —  Bardzo  uczęszczane  są  tćż 

ogródki  wHdtel  de  Prusse  (L  o  uiseng  ar  ten)  i  ConditOr  Jenny, 

kUane  Domstrasse. 

BroikŁ  od  1  —  2  os<5b  5  sgr,,  od  3  —  4  08(Sb  T  \  pSl  s^. 


134  Z  BERIJKA  PRZEZ  SZGZEOIK  DO  GDAllSKA 

SzoBeoin.  Twierdza  pierwszego  rzędu  i  głdwne  miasto  prowincji 
Pomorski^,  76000  przeszło  mieszk.  i  6000  załogi,  leżj  na  lewym 
brzegu  Odry  a  4  mostami  połączone  jest  z  leżącym  po  praw^  stronie 
rzeki  przedmieściem  Łastadzie.  Miasto  to,  powiększone  przed  kilku- 
nastu laty  nowćm  przedmieściem  Neustadt^  posiada  bardzo  ożywio- 
ny port  handlowy,  ma  nąjwięoćj  fabryk  ze  wszystkich  miast  PomOrza, 
a  handel  jego  nader  szybko  wzrasta. 

Starożytny  zamek,  niegdyś  rezydencyja  książąt  pomorskich,  mie- 
ści obecnie  kilka  władz  (Nadprezydyjum,  Sąd  wyższy,  Zarząd  pro- 
wincyi)  oraz  zbi<5r  starożytności  północnych.  W  dziedzińcu  stoi  pom- 
nik bronzowy  W-go  Elektora,  dłuta  Wiehmanna.  W  kościele  zam- 
kowym znajdują  się  groby  książąt  pomorskich.  Nad  ołtarzem  znaj- 
duje się  obraz,  przedstawiający  wjazd  księcia  Bogusława  X  z  ziemi 
Ś-^j  do  Wenecp  (1497),  na  wieży  zaś  jego  mieści  się  zegar,  ktdrego 
tarcza  wyobraża  twarz  ludzką.  Z  tćj  wieży  przedstawia  się  bardzo 
piękny  widok  na  miasto  i  okolicę.  BcUusz  z  XIU  wieku  posiada  pię- 
kny zbidr  medaldw.  Giełda  otwierana  od  12  w  południe  do  2,  mo- 
żna tam  znaleść  wiele  pism  pcryjodycznycli.  —  Szkoła  Frifdertfha 
Wilhelma,  ma  mały  zbiorek  obrazdw  nowożytnych  otwarte  we  wtor- 
ki od  12  do  2.  Za  zwiedzanie  go  naznaczona  jest  opłata  po  10  k. 
od  osoby.  —  Na  Kdnigsplatz,  znajduje  się  pomnik  Frjrderyka  Wiel- 
kiego, dłuta  Schadowa  i  Fryderyka  Wilhelma  III.-^-  Kościohf,  Ś-tych 
Piotra  i  Pawła  z  XII  i  8-go  Jakdba  z  XIII  w.  —  Łogengartem,  od- 
dalony na  20  m.  drogi  od  Kdnigsthor.  —  Miasto  ma  około  200  wła- 
snych statkdw.  —  Statki  parowe  kursują  stąd  do  Swinemunde. 

Zostawiając  na  prawo  odnogę  drogi  do  Stralsundu,  dążjmay  da- 
Ićj  przez  stacyje  FinkenwcUde,  AU-Damm  i  CaroUnenkorsł  dążymy 
do  miasta  Starogród  (Stargard)  (hotele:  Daniel,  Stadt  Peters- 
burg) 18000  mieszk.  nad  rz.  Ihna,  otoczony  wałami,  zamienionemi 
obecnie  na  piękne  aleje.  Do  ciekawszych  budjrnkdw  należą:  Kościół 
Panny  Maryi  z  XVI  wieku,  odnoga  drogi  do  Kreuz.  Dalćj  stacyj  e 
Wangerin  i  19  m.  ^tWo^rrrff/ (Belgard),  skąd  wychodzą  Odnogi  do 
Kołobrzega  (Colberg )  i  Gdańska. 

Z  Białogrodn  do  Kołobrzega,  Odnoga  drogi  4^/^  mili  w  1  godz. 
za  1  t.  2  sgr.;  24  lub  1 6  sgr.  przez  Córkin,  Fritzow  i  Degow.  —  Ko- 
łobrzeg (Colberg)  (Hotel  dc  Prusse,  Hotel  de  TEurope) 
13500  mieszk.,  prawie  nad  samym  brzegiem  morza  przy  ujściu  rz. 
Fersanty,  Twierdza  wsławiona  silnym  oporem  podczas  wojny  7  le- 
tniej, a  szczególniej  w  1806  i  7  r.  —  Ładny  ratusz,  przed  którym 
wznosi  się  pomnik  bronzowy  Fryderyka  Wilhelma  HI  w  postawie 
stojącdj,  pomysłu  Drakego.  Sam  zaś  ratusz  wybudował  Zwimer, 
budowniczy  katedry  kolońskiój  (f  1861).  W  kościele  P.  Maryi  (Ma- 
ricnkirche)  znajduje  się  dosyć '  wartych  widzenia  starożytności,  lich- 
tarze,  Sgury  apostołów  z  1327  r.  i  rzeźby  drewniane  z  1523  roka. — 


z  KRZYŻA  (KREUZ)  DO  KOŁOBRZEGU  —  STRALSimDU-RUGIJA    135 

Miasto  posiada  małj  port  i  dosyć  uczęszczane  kąpiele  szlamowe 
i  morskie. 

Dal^  za  Białogrodem  znajdują  się  st.:  Nassow,  Tunow,  i  Kożlin 
^COslin^  ^hot:  Dftrre'8  Hotel;  Deutsches  Haus),  miasto  ob- 
wodowe, 12000  mieszk.;  na  rynku  pomnik  Fryderyka  Wilhelma  I-go. 
Lesista  miejscowość  GoUenberg,  niedaleko  Koźlina,  posiadająca  pom- 
nik na  cześć  Pomorzan  poległych  w  wojnie  od  1813  —  1815  r.,  jest 
mie|8cem  ulubionych  wycieczek.  Po  Koźlinie  następują  stacyje  Za- 
nów, Schlawe  nad  rz.  Wippcr,  małe  miasteczko,  5000  mieszk.  3  mile 
na  pd.  w.  leży  wieś  Warcin  ^Yarzin^,  ze  skromnym  zamkiem  Ks. 
BisD^arcka. 

Btolp.  ^&ller's  Hotele:  Prnsse,  Mundt's,  6asthof>,  nie- 
gdyś miasto  należące  do  związku  Hanzeatyckiego,  dziś  dosyć  znaczne 
miasto  obwodowe,  13000  m.,  nad  rz.  Stolpe,  o  2^2  mili  dalej  wpa- 
dającą do  morza;  tutejszy  kościół  P.  Matyi  pochodzi  z  XIV  wieku. 
Dalćj  po  minięciu  dwóch  stacyj  Lauenburg,  małe  miasteczko  obwo- 
dowe ze  starożytujrm  ratuszem,  nad  rz.  Łeba;  po  obu  stronach  drogi 
widać  szeregi  lesistych  wzgdrz.  Około  przylądka  Oxhófter  Spitze 
kolej  zbliża  się  do  odnogi  Gdańskiej.  Teraz  następują  stacyje:  Soboty 
^Zoppot^,  Oliwa,  Langfuhr  i  Gdańsk  (oh.  wyżój  dr.  46/ 


Droga  51  Z  KRZYŻA  rKREUZ;  DO  KOŁOBRZEGU. 

Z  Krz3rźa  do  SUrogrodu  (Stargard)  12  mil,  2  —  4  godz.  za  2  tal.  11  sgr.;  1  tal. 
24  serr-;  l  tai.  6  sgr.;  ze  Starogrodu  do  Białogrodu  15  mil  we  2I/3  du  3  godz.  za  3  t. 
8  sgT.:  2  t.  14  sgr.;  1 1.  19  sgr.;  z  Białogrodu  do  Kołobrzega  43j4  mil  w  \  godz.  za  1 
t.  2  8gr.;  24  sgr.  lub  16  sgr. 

Droga  z  Krzyża  do  Starogrodu  wiedzie  przez  okolicę  bardzo  je- 
dnostajną, wszystkie  stacyje  niczym  nie  zwracają  na  siebie  uwagi. 
Dal^  ob.  dr.  50. 


Droga  52.     Z  KRZYŻA  DO   STRALSUNDU.  RUGIJA. 

l)o  Starogrodu  12  mil,  we  2  lub  4  godz.  za  2  t  11  sgr.,  1 1.  24  sgr.,  1 1.  6  sgr.— 
xe' Starogrodu  do  Szczecina  4  i  pół  mil,  w  47  min.  do  1  godz.  za  1  t.  5  sgr.,  26  sgr. 
poc.  kuryjer.  lub  31, 23,  16  sgr.,  osobowym  ze  Szczecina  do  Passewalk  5  i  pół  mil, 
w  1  godz.  za  1  tal.  7  sgr.,  28  sgr.,  19  sgr.  —  Z  Passewalk  do  Stralsundu  14  i  pół  ip. 
we  2  i  pół  do  3  godz.  za  3  tal.  6  sgr.,  2  tal.  12  sgr.,  1  tal.  18  sgr. 

Do  Starogrodu  ob.  dr.  51;  dalej  do  Sczecina  dr.  50  w  kierunku 
odwrotnym.  Dalćj  Passewalk  ^Stuhmman's  Hdtely  6000  m\e^2.VL.  T^^aA. 


136  R  U  a  I J  A 

I 
rz.  Ucker.    Punkt  zbiega  z  koleją  z  Berlina  do  Stralsiinda  ^ob.  niż.^ 
Na  lewo  spostrzegamy  pasmo    wzgórz,  stanowiących  daiał  wodny 
mdirz  Bałtyckiego  i  Niemieckiego. 

Anolam  Hiot:  *Traube;  BOhmer's  Hdtel^  13000  mieask., 
nad  rz.  Feeną,  kt<5ra  niegdyś  stanowiła  granicę  między  SzWec^ 
i  Prusami.  Na  około  miasta  widać  ślady  dawnych  fortyfikacjj.  Na 
bramie  miejskiej,  zwanćj  Steinthor  bardzo  piękna  wieża.  O  p^  mili 
od  tćj  bramy  pośród  wałdw  wznosi  się  stara  wieża  forteczna,  Hohe 
Stein  zwana,  wystawiona  niegdyś  przy  trakcie  dla  obrony  pnsediw 
hrabiom  SzweryAskim.  Ze  stacyi  Zusow  wychodzi  odnoga  do  Woł- 
gast  (2V8  niil,  w  H^  gOdz.  za  15;  li  lub  8  sgr.),  6000  m.;  miasto 
handlowne  nad  rz.  Peeną,  niegdyś  należące  do  hanzy.  Kolebka  ksią- 
żąt pomorskich.  .  ' 

Greifswald  ^hotele:  'Deutsches  Haus;  Hdtel  de  Prasse; 
Udtcl  du  Nord),  przeszło  1 7000  mieszk.,  uniwersytet  załoiony 
w  1456  r.  ^300  studentów^  wiele  bardzo  starych  spiczastych  domdw, 
szczególniej  na  rynku.  Kościoły  Ś-go  Mikołaja  w  XIV  w.,  świćto 
odnowiony;  S-go  Jakóba  ze  starożytną  chrzcielnicą.  Miasto  pnez 
małą  rzeczkę  Bj/ck  czyli  fft/ldę,  łączy  się  z  odległą  na  p6t  mOi  sa- 
toką:  Greifswalder  Bodden,  Niedaleko  od  ujścia  rz.  Byck,  obok  ru- 
in zburzonego  przez  Szwedów  klasztoru  Cystersów  EUJenOj  widać 
zabudowania  szkoły  rolniczój  tegoż  nazwiska. 

StralBond.  ^Giebel's  hotel  zum  Goldenen  ŁOwen;  Hdtel 
dcBrandebourg,  obaporządne, pokój  15  srg.;  SchrOder'8  Hotel 
zum  Rdmischen  Elaiser,  podobnież. —  Hotel  Bismarck,  obok  po- 
czty^, miasto  obwodowe,  27000  m.,  leży  naniskićj  płaszczyźnie  nad 
cieśniną  Slrela  Sund,  pół  mili  szerokości  mającą,  która  oddziela  wy- 
spę Bugiją  od  lądu  stałego.  Całe  miasto  jest  otoczone  wodą  i  «tyl- 
ko  trzema  mostami  łączy  się  ze  stałym  lądem.  Na  pozór  z  ostro  za- 
kończonych domów,  wież  i  gotyckich  kościołów  z  cegły  palonćj  po- 
dobne jest  do  Bostoku  i  Lubeki;  równie  jak  one  należało  kiedyś  du 
miast  hauzeatyckicli. 

z  Berlina  do  Stralsundu  32  mile,  poc.  kuryjerskim  w  6  i  pół  godz.  za  7  t.  8  sęr. 
lub  5  tal.  13  sgr.-,  osobowym  w  6  i  pół  godz.  za  7  t.7sgr.;  5  t.  8  sgr.  lub  3  t.  15  ngr. 


Rugija. 


Statki  parowe  ze  Stralsundu  do  Alte  FShre  lub  z  Eldeny  ^pod 
Grejfswaldem;  do  Lauterbach.  Pomiędzy  Altc-F&hre  i  Bergen  po- 
wozy pocztowo  kursują  dwa  razy  dziennie. 


R  u  G  I  J  A  187 

Wyspa  Bugija,  największa  z  wysp  niemieckich,  48000  mieszk., 
na  pd.  z.  oddzielona  cieśniną  Strela  Sund  od  stałego  lądu  Pomorza, 
ma  17  i  p(5łmil  kwadrat,  powierzchni  największa  jćj  długo- od  Pd. 
kuPn.^wjnosi  7,  największa  zaś  szerokość  5  ip<5ł  mil.  Morze  wrzy- 
mjąc  się  głęboko  w  ląd  potworzyło  na  Bugii  mnóstwo  pdłwysp<5w. 
I  tak  na  północy  leży  półwysep  Wittów  z  przylądkiem  Arkona,  na 
północo-wschodzie  pół  wysep  Jaamund,  na  połud.  wschodzie  półw. 
M&nkguŁ,  na  p(9n.  zach.  wazka  wyspft  JSiddensSe  przez  rybaków  tyl-' 
ko  zamieszkała,  a  niedaleko  draga  wyspa  Ummanz,  Cała  wyspa 
p^ną  jest  okolic  urwistych  i  pięknością  położenia  zajmujących,  pła- 
ska od  strony  zachodniój,  podnosi  się  ku  wnętrzu,  a  na  brzegach 
p<9'noco  wschodnich  grunt  jój  natury  kródowój  stromo  ku  morzu  się 
pochyla.  Najwynioslejszem  wzgórzem  we  wnętrzu  jest  Hugard  na 
150  metrów  wysoki;  na  tóro  wzgórzu  stała  dawna  rezyde^cyja  ksią- 
żąt Rugii.  Najwyższe  i  nuibardzićj  malownicze  punkta  leżą  na  pół 
wyspie  Jctsmund,  wyżynie  2  m.  długiój  a  1  i  pół  mili  szerokiej  urwi- 
8(emi  przylądkami  ku  morzu  schodzącój.  W  śród  nich  sterczy  na  128 
metrów  wysoka  skała  kredowa,  zwana  Stubbenkammer  (Stopnie  ^scho- 
dy^  kamienną^,  którój  wierzchołek  zwą  stołkiem  królewskim  (KCtm^a- 
sćuhl^,  dlatego  że  Karol  XII  8  Sierpnia  1715  r.  przypatrywał  się 
stamtąd  bitwie  morskiój.  między  Szwe<lami  i  Duńczykami.  Część 
wschodnią  półwyspu  pokrywa  wielki  las  bukowy,  dębowy  i  olszowy 
zwany  die  Słubintz  albo  Stubbenitz,  wał  ziemny  na  140  metr.  wysoki, 
dawniój  Borgwall  zwany,  otaczający  podłużny  i  owalny  plac,  około 
50  metrów  długi  obok  znajduje  się  jezioro  Hertkasee  i];ia  300  kroków 
średnicy  i  Herthaburg,  wał  ziemny  ciągnący  się  w  półkole  a  15  metr. 
wysoki.  Jest  mniemanie,  jakoby  tu  kiedyś  znajdować  się  miała,  wspo- 
minana prąez  Tacyta,  świątynia  Herty.  Bzek  na  tój  wyspie  nie  ma,  za- 
ledwie jest  jeden  strumień,  ale  za  to  znajduje  się  kilka  jezior.  Grunta 
prdcz  kilku  pasów  piasczystych  i  torfiasto -bagnistych,  nader  są  uro- 
dzajne, a  mianowicie  półwysep  Wittów,  zwany  spichrzem  Bugii. 
,  Mieszkańcy  głównie  są  rybakami  i  żeglarzami.  Ludność  Mónkgutu 
w  języka -sposobie  wymawiania^  odzieży  i  zwyczajach,  przypomina 
jeszcze  swe  słowiańskie  pochodzenie. 

Stolicą  wyspy  jest  Bergen  fhoU  *P  r  i  n  z  ron  Preussen;*Baths- 
kcller,  Goldcner  Adler^,  4000  mieszkańców.  Z  budowli  godne 
są  nwagi;  Kościół  parajijalny  ^Pfarrkirche)  z  wysoką  wieżą  widoczną 
na  c6X^}  wyspie,  z  XII  'w.,  i  Batusz  z  niewielkim  zbiorem  starożytno- 
ści miejscowych.  Cokolwiek  na  wschód  wspomniane  wyżdj  wzgórze 
Sw/ard. —  Futbus  f hot:  *Ffirstenhofna  Promenadę;  *Bellevue 
na  Circus;  *Hótel  du  Nord  na  rogu  Promenadę  i  Circus;  Adler, 
w  lAuUerbach  zaś  *Vict  oria  hotel,  a  na  ^uższy  pobyt  i  •Badc- 
hans  w  pobliżu  tcjro  miasteczka),  miejsce  najbardziej  nawiedzane  na 
wyspie,  rezydencyja  księcia  Putbus.  Ładne  położenie  i  wygodne  dom- 
ki aprzyjemniają    pobyt  gości    zdążających  tu  do  moralKi(^^\L9^\»\!^. 


138  Z  KRZYŻA  DO  WROCŁAWU 

i 

O  ^2  11'^  Jagdschloss  (zamek  myśliwski)  na  wzgdrża  FSrstenberg^ 
wórdd  pięknego  parku.  —  Z  tarasu  na  który  wstępuje  aę  po  154  sto- 
pniach, bardzo  piękny  widok  na  okolicę  (oplata  T^t  ^^'  S^-  ^  osoby). 
—  Przez  wąskie  międzymorze,  Schmale  Hdde  zwane,  prowadzi  dro^ 
do  Bagard  (hot:  Ftlrstenkrone)  na  półwyspie  Jasmund,  pofliadig%- 
cego  zbidr  starożytności. 

Przybywszy  do  Łauterbach  statkiem  parowym  z  Eldena,  można  ca- 
łą wyspę  zwiedzić  dokładnie  w  2^2  dnia;  przyczem  droga  bywa  uro- 
zmaiconą, odbywa  się  ją  bowiem  naprzemian  pieszo,  na  kołach  i  stat- 
kiem parowym  lub  czółnem,  opatrzonem  w  żagle.  Pierwszy  nocleg 
najdogodniój  odbyć  w  Putbus  drugi  w  Stissnitz,  Statek  parowy  s  £1- 
deny  do  Łauterbach  przybywa  w  2  godz.  opłata  wynosi  30  lub  20  sgr. 

Droga  53.   Z  KRZYŻA  DO  WROCŁAWIA. 

z  Krzywa  do  Poznania  10  mil  w  1  godz.  za  2  t.  6  sgr.;  1 1.  21  8r.gr.  1 1.  8  «r.  gr. 
Z  Poznania  do  Wrocławia  we  4V^  godz.  za  4  t.  11  sgj.;  3  t.  7  tgr.;  2  t.  6  ngt. 

Do  Poznania  przez  podrzędne  stacyje  Miała,  Wronkd,  Samier 
i  Bokietntca,  droga  jest  bardzo  jednostajna,  podobnie  jak  dalszy  dąg 
t^j  drogi,  z  Krzyża  do  Starogradu. 


Poznań. 

Hotele:  *Mylius  Hotel  de  Dresde;  *Herwig*s  Hdtel  de 
Romę;  H6tel  d'e  I^ranca;  *Hótel  de  TEurope;  *Hdtelda 
Nord;  Bazar,  licznie  nawiedzany  przez  polaków.  We  wszystkich 
jedna  cena,  15  sr.  gr.  za  pokój. 

Dorożki  z  dworca  do  miasta  od  1  osoby  5,  od  2  osób  7  ^s  sr.  gr. 

Poznań  (Posen)  główne  miasto  prowincyi  tegoż  nazwiska  i  twierdza 
I-go  rzędu,  56000  przeszło  mieszk.  i  7000  garnizonu,  przy  ujściu  Cy- 
biny  do  Warty.  Jest  to  jedno  z  najstarożytniej szych  miast  polskich 
początek  jego  bowiem  sięga  epoki  daleko  dawniejszej  od  wprowadze- 
nia chrześcijaństwa  do  Polski,  i  było  do  r.  1296  stolicą  królów  Pol- 
skich, a  jako  miasto  handlowe  wcześniej  nabrało  znaczenia,  jako  le- 
żące na  drodze  handlowój  między  Niemcami  i  Wschodem;  w  średnich 
wiekach  Poznań  należał  do  Hanzy.  —  W.XVn  i  XVni  w.  zaczął 
upadać,  a  obecnie  pod  rządem  Pruskim  znowu  wzrasta.  Najpiękniej- 
sza część  miasta  powstała  po  roku  1815.  ' 

Dworzec  leży  o  10  minut  drogi  od  bramy  Berlińskiej.  Przy  wej- 
ściu do  miasta  uderzają  w  oczy  porządne  zabudowania  forteczne,   po 


z  SUZTŹA  DO  wnOOŁAWU  139 

przebjciaktdrych  stajemy  wkrdtce  naplcum  Wilhelma  (W\\helmsp\&tz)y 
przy  ktdrym  stoi  teatr  miejski  i  Biblijoteka  JSaczj^ńskich  założona 
w  1836  r.  w  domu  ozdobionym  na  froncie  24  filarami  kor3nickiemi 
z  lanego  żelaza.  Zawiera  ona  20000  tomów,  z  ktdrych  większą  cz^ść 
stanowią  dzieła  historyczne  polskie.  Oba  te  zakłady  są  darem  Hr. 
Raczyńskiego. 

Do  najstarszych  gmachdw  należy  BcUusz  na  rynkn  odnowiony  za 
Stanisława  Augusta.  Dzisiejszy  gmach  ukończony  został  w  1514  r., 
lecz  z  powodu  częstych  pożardw  był  wielekroó  restaurowany  i  przera- 
biany. Salę  posiedzeń  zdobi  kilka  portretów  krdlów  polskich,  a  skle- 
pienie przedsionka  przystrojone  jest  pięknomi  malowidłami  i  płasko- 
rzeźbami. 

KcUedra  na  prawym  brzegu   Warty,  na  przedmieściu  Waliszewo 
(Wallischer),  po  jnększćj  częóci  przez  biedniejszą  ludność  polską  za- 
mieszkałem, stojąco,  początkiem  swoim  sięga  10  w.,  lecz  w  dzisiejszej  po- 
staci dopiero  1775  r.,  odbudowaną  została.    Żadna  ze  świątyń  dawnej 
dyjecezyi  Poznańskiej  nie  zawiera  w  sobie  tyle  co  ta  bazylika  nagrob- 
ków; dawni^  jednak  było  ich  tu  daleko  więcej,   tylko  że  liczne  pożary 
większą  ich  część  zniszczyły.     Dziś  2;najduje  się  tu  nagrobek  Bolesła- 
wa Chrobrego  i  Mieczysława  I,   staraniem  hr.  Edwarda  Raczjrńskiego 
wzniesiony,  zamiast  dawnego,   Andrzeja  z  Bnina,  biskupa  tutejszego, 
Wojewody  Gdrki  (+1472),  Łukasza  Gdrki  biskupa  kujawskiego,  i  in- 
nych biskupdw.     Kościół  fam^,   dawniej  jezuitdw,  ma  kilka  większćj 
wartości  obrazów  i  dosyć  nagrobków;  oraz  12  innych  kościołów,  z  któ- 
rych prawie  wszystkie  w  skutek  częstych  wojen  lub  pożarów  postrada- 
ły zupełnie  dawną  swą  postać.     Z  kościołów   bez   użytku   stojących, 
kościół  P.  Maryi  na  Widiszewie,  jast  szacownjnn  pomnikiem   ośmio- 
wiekowym  z  czasów  Chrobrego,   któiy  zasługuje  na  grutowną  napra- 
wę dla  zachowania  od  zniszczenia.     Protestanckich  kościołów  jest  3, 
nuanowicie:   tak  zwany  na  Grobli; .  Garnizonowy  i  Kalwiński.    Prócz 
^^  jest  dom  modlitwy  dla  Greków  i  synagoga.     Poznań  posiada  ob- 
szerny rynek  i  trzy  główniejsze  place  t:  j:  2)2iWoiimiV  (Kanonenplatz), 
Stipiezifńsht  i  Wilhelma. 

Do  najznaczniejszych  ulic  należą:  Garbarska,  Wilhelmowa,  drze- 
^Mń  wysadzona,  służąca  za  główne  miejsce  przechadzki^  f^zeroka  i  t.  d. 
Most  na  Warcie  łą<czy  miasto  z  przedmieściami  na  prawym  brzegu 
'wM  położonemi. 

Najlepszego  widoku  na  miasto  i  okolicę  dostarczają  mury /or^u 
™i«ory^  wchodzącego  w  skład  fortyfikacyi  nowój  twierdzy  rozpoczętej 
w  1828  r.  (5000  załogi),  z  powodu  którój  Poznań  należy  do  twierdz 
l-goratędu. 

Z  Pozhama  do  Torunia  buduje  się  obecnie  droga  żelazna,  otwar- 
•**  dotąd  do  Inowrocławia,  jak  również  odnoga  j^j  stąd  do  Bi^dgoszczy . 


140  Z  FOZSfANU  DO  WKOCŁkWlJL 

Z  Poznania  do  Inowrocławia  14  mil  we  3  i  pół  —  6  goiz.  za  2  t.  26  sr.  irr.;  2  t. 
5  sr.  gr.  lub  1  tal.  16  sr.  gr. 

Z  Inowrocławia  do  Bydgoszczy  6  mil  13/4— 2  g.  za  1 1.  7  sgr.  28  sgr.  lab  19  sgr. 
Z  Poznania  do  Gniezna  6  i  pół  mil  13/^—3  god.  za  1 1. 11  sgr.;  1 1. 1  sgr.  lab  21  sg 

Przez  stac^rje  Kobylnica  (Eobelnitz),  Pudewitz  i  Wetssenbtarg  do 

Gniesao  Gnesen)  pierwotna  stolica  Polski,  potćm  miasto  powia- 
towe województwa  Kaliskiego,  od  r.  1768  miasto  głdwne  województwa 
tegoż  nazwiska;  obecnie  powiatowe  w  rejencyi  Bydgoski^  wielkiego 
Księstwa  Poznańskiego.  Jes^  to  niewątpliwie  naJBtarożjtniejsze  w  Pol- 
sce miasto.  Do  r.  1320  było  miastem  koronacyjnym  KrdMw  Polskiclu 
Liczy  ono  13  kościołów,  z  których  najstaroźytniejszym  jest  Katedral- 
ny, w  1-ój  połowie  X  w.,  na  pagórka  górą  Lecha  zwanym,  zbudowany. 
Postać  jego  jednak  dzisiejsza  jest  zupinie  odmienna  od  pierwotni, 
z  powoda  częstych  pożarów,  jakim  wraz  z  całćm  miastem  ulegał.  Koi- 
ciół  ten  posiada  wspaniały  grób  S-go  Wojciecha,  którego  relikwąje 
w  srebrnój  trumnie  w  nim  spoczywają,  oraz  nagrobki-'wielu  arcybisku- 
tutejszych.  Najdawniejszym  zabytkiem  sztuki  są  tu  drzwi  spiiowe, 
okazałej  bizantyńskiej  roboty,  bardzo  pięknie  rzeźbione.  Jest  to  je- 
den z  najdawniejszych  tego  rodzaju  pomników  sztuki  w  Europie,  al- 
bowiem podobne  drzwi  w  Ąugsburgu  i  Hidelsheimie  są  daleko  pó- 
źniejsze. Bzeźby  na  tych  drzwiach  w  liczbie  19  przedstawiają  głó- 
wniejsze  ustępy  z  życia  Ś-go  Wojciecha.  Gniezno  które  za  czasów 
Piastowskich  dostarczało  G^BOOO  żołnierza,  z  powodu  różnych  klęsk  tak 
podupa^o  iż  w  r.  1741  liczyło  tylko  6000  mieszkańców.  Obecnie  li- 
czba jego  mieszkańców  wynosi  około  8000.  Miasto  to  dosyć  przemy- 
słowe leży  w  pośród  pięknój  okolicy  pośród  wzgórz  i  jezior. 

Inowrocław.  (6000  mieszk.)  na  rynku  posiada  zabytek  dawnych 
wieków,  a  mianowicie  wyniosłą  wieżę  po  pięknym  ratuszu  pozostałą. 
Miał  3  starożytne  kościc^y  katolickie:  S-go  Mikołaja,  najdawniejszy. 
Franciszkanów  w  którym  spocz3rwł^y  zwłoki  Warcisława,  księcia  Po- 
morskiego (fi 271),  w  r.  1809  na  prywatną  budowlę  zamieniony 
i  Panny^aryi,  dziś  leżący  w  ruinach.  Oprócz  więc  kościoła  Ś-go 
Mikołaja,  jest  tylko  jeszcze  kościół  protestancki  i  synagoga. 


Z  Poznania  do  Wrocławia. 

Łl  mih',  koleją  w  4I/4  g.  za  4  t.  12  sr.  gr.;  3  1. 1)  sr.  gr.  lub  Ź^t.  6  sr.  gr. 

Okolica  bardzo  jednostajna,  która  dopiero  pod  Wrocławiem  zaczy- 
na się  urozmaicać;  s^yje  nieposuidują  nic  godnego  uwagL  Wy- 
pada tu  tylko  wspomnieć  Tjcszno  (Łissa),  miasto  przemysłowe,  miejsce 
urodzenia  Stanisława  Leszczyńskiego,  skąd  wychodzi  odnoga  drogi  do 
Głogowa  (Glogau).  Ostatnie  dopiero  stacjje  Oborniki  (Obemigk) 
i  Schebitz  leżą  w  bardzo  pięknej  lesistej  okolicy  Schebitz  jest  miej- 
scem uJabionych  wycieczek  Wrocławian:  Wrocław  (ob.  dr.  54). 


2  WARSZAWY  DQ  WROCŁAWU  141 


Droga  54.  Z  WARSZAWY  DO  WROCŁAWIA. 

z  Warszawy  koleją  Warszawsko  Wiedeńską^  przez- Zombkowice  do  Sosnowic 
291  wiosrt,  w  6  i  pół  do  9  i  pół  godz.,  poc.  pośp.  za  8,73  lub  6,55  rub.;  zwycz.  za 
8,24;  6,18  lub  3,75  rub.,  —  Z  Sosnowic  do  Wrocławia  26  mil  w  43/4— 8  g.  poc.  pośp. 
xa  5  1. 19  «r.  gr.,  zwycz.  za  5  t.  6  sr.  gr.,  3  t.  28  sr.  gr.  lub  2  t,  18  i  pół  sr.  gr.  — 
Z  Warszawy  wprost  do  Wrocławia  14,09.,  10,61  lub  6,71  rubli. 


komora  celna,  rewizjrja  pasportów  i  bagaży.  Stąd 
przez  Katowice,  Śtoiętasławtce  (Schwientochlowitz)  i  Morgenroth  do 
GUwieo  (Gleiwitz)  (hot:  Gnttentag^s  Deatsches  Hans  (13000 
mieszk.  miasto  starożytne,  godny  widzenia  Eo^ci(5}.  Kcmdrdn  (*Re- 
^nracjrjd);  o  godzinę  drogi  na  wsch<5d  od  tćj  stacyi  leży  miasto  Koźle 
(Cosel)  naid  Odrą,  z  twierdzą,  dzielnie  bronioną  w  1807  r.  przez  jene- 
rała Nenmanna.  Dalćj  droga  przechodzi  n  stdp  g(5ry  Annaberg,  z  pa* 
sma  g<5r  Zobten  (zepsute  z  wyr.  Sobdtka)  w  gdrn3rm  Szląsku,  na  kt<5- 
r^  leży  ko^dł  i  klaisztor,  będący  celem  licznych  ]>obożnych  pielgrzy- 
mek. —  Koldj  przechodzi  przez  Odrę  pod  Opolem  (hot:  Biewalds 
Hdtel,  Adler),  miastem,  posiadającem  12000  mieszk.,  siedzibą  za- 
rządu gdmegO(  Szląska.  Bardzo  dawny  ko^ci<^.  Z  Opola  wychodzi 
odnoga  drogi  do  stacyi  Kossowska,  1'ącząca  niniejszą  kolćj  z  drogą  pra- 
wego brzegn  Odry.   .  • 

4  mile  za  27,  21  lub  14;  sr.  gr. 

'  Bnec  (Brieg)  (hot:  Hi  rs  eh;  Kr  en  z)  nad  Odrą,  miasto  obwodo- 
we, ISOOO  mieszk:  stary  zamek,  niegdyś  rezydencyja  książąt  lignickich, 
kości<$ł  katolicki  Ś-^  Jadwigi  i  ewangielicki  Ś-go  Mikołaja. 

^  Brzega  wychodzi  odnoga  kolei  żelaznej  do  Nissy  (Neisse),  (6  m. 
^  ^V4  g-  do  2  g.  za  1  t  9  sr.  gr.;  1 1.;  lub  21  sr.  gr.).  Miasto  to  osło- 
nione  twierdzą  leży  w  bagnisto  okolicy.  O  4  mile  od  Nissy  w  Sude« 
toch,  na  granicy  austryjackidj  leży  Grdfenberg  (^/j  godz.  drogi  od  sta- 
cyi pocztów^  Freiwaidd),  gdzie  dl^awny  zwolennik  wodndj  kuracyi, 
Wincenty  Eriessnitz  (f  1851)  zbudował  swdj  zakład  leczniczy.  W<5- 
sok  j^nokonny  z  Nissy  do  Gr&fenberga3,  dwukonny  4  lub  5  talardw; 
.  droga  trwa  4  —  5  godzin.  Kolćj  z  iSosnowca  4o  Brzega  20*/^  mil. 
poc.  pośp.  za  4  t.  12  sr.  gr.  lub  3  t.  12  sr.  gr.;  zwycz:  za  4  t.  2  sr.  gr; 
5  *•  8  8gr.  lub  2  t.  1  sgr. 

Na  lewo  od  Brzegn  Mohoitz  z  kościołem,  pamiętne  zwycięstwem, 
'T^ttyka  n  nad  Austrjjakami  10  Kwietnia  1741  r.  Dal^  przez  sta- 
^a^  LmewUz  i  Kattem^  do  Wrocławia, 


142  WROCŁAW 

Wrocław. 

Hotele:  *Gali8ch'8,  Uótel  zum  Goldenen  LOwen,  naTaii- 
enzienplatz,  bardzo  porządny  pokdj  20  sgr.  i  więcej;  *Heinemann'8 
Hotel  zum  Goldnen  Gans,  Junkerstrasse  ^^ln,  takaż  cena;  *Si- 
ber's  Hdtelzam  Weissen  Adler,  Ohlanerstrasse  ^^^n;  *Hdtel 
du  Nord,  Neue  Taschenstrasse  18,  naprzeciw  głównego  dworca,  po- 
kdj 15  sr.  gr.;  Hdtel  de  SiTesie,  Bischo&trasse  ^5;  Drei  Berge« 
Battnerstrasse  33;Deut8clie8Han8,  Albrechtstrasse  22;Weis8e8 
Ross,  Nicolai  strasse  ^^^/n,  oba  nie  drogie  i  porządne;  S  ta d  t  B r an- 
denburg,  Berliner  Flatz  6;  Gebauer,8  Hdtel,  nowj. 

Winiarnie  (Weinstuben)  wraz  z  Bestauraapamti  Han  sen  Ohla- 
uerstrastr.  9:  Wittig,  Junkerstr.  11,6  piękny  lokal  gotycki;  Philip- 
p i  i  Comp.,  Albrechtstrasse  lO;  Lange,  JonkerstrasBe  10. 

Piwiarnie:  (Bierlokale)  K  i  s  s  1  i  n  g  (doskonałe  piwo)  Junkeretras- 
SC  9:  Bdrsenkeller,  w  nowćj  giełdzie;  Friebe,  Schweidnitier 
Keller  podBatoszem;  Webverbaner,  Zwingerstrasse  5;  H6tel  de 
R  o  m  c,  Z'  czytelnią  międzynarodową;  Hermann,  Ohlanerstr aeae  75: 
Łabusche,  tamże  79;  Ło witach  (doskonałe  piwo)  Carlstrasse  41. 
Daldj  ogródki  publiczne  przy  bramach  miejskich;  Wintergarten 
Z  teatrzykiem;  Łieb ich ś  Gas ten,  Weiss' Garten,  Yolksgar- 
ten  i  t.  d.  w  każdym  z  nich  codziennie  koncerty. 

Cukiernie:  Ferini,  Junkerstrasse  2,  na  rogu  Bllicherplats, -wie* 
le  gazet;  Manatschal  ot  Comp.,  Bing  18;  Steiner,  Albrecht" 
strasse  30;  ŁiebigshOhez  bardzo:  pięknym  widokiem.  Besrtaura* 
cyja,  ob.  niżćj. 

Teatry:  Stadttheater,  spalony  w  1871  r.:  Łobetheater, 
komedyje  i  operetki  a  nadto:  Thaliatheater,  Yaudeyllle-The- 
aterit.  d. 

Foosta  Albrechtstrase  26,  i  prdcz  tego  kilka  expedycyi  miejskich. 
Telegraf  w  gmachu  Now^j  giełdy. 

Dworce  kolei  źelasnyołi.  Główny  (Centralbahnhof)  dla  kolei  Po- 
znańskiej i  gyrnoszląski^j  (do  Warszawy),  oraz  dla  poc  poipiesznych 
kolei  Dolnoszląsko-Marchijskićj,  Niederschlestch-Marchiscner  Bahn- 
hof  dla  poc.  zwycz.  tejże  kolei.  Freiburgski^  dla  kolei  Frdborgsko- 
Świdnickiej.    I\  olej  prawego  brzegu  Odry^  w  p(9nocn^  części  miMta. 

Dorożki:  w  mieście  od  1  osoby  3  sgr.,  od  2  os(5b  5  sgr.;  na  dworce 
kolei  5  sgr.;  za  godzinę  jazdy  10  sgr. 

Wrocław  (Breslan)  drugie   miasto  państwa  pruskiego,  stolica 
Szląska,  siedziba  Nadprezydyjum  prowincyi.   Głównego   dowddztwa 
6-go  korpusu  armii  i  biskupa  katolickiego  (F&rst-Bischof),  licsyprie- 
&d^o  208000  mieszk.,  międsy  ktÓTeim  5QQQQ  katolików,  20000  iyddw 


WROCŁAW  143 

• 

i  8000  wojska  Wrocław  leży  śrdd  żyznćj  i  dobrze  uprawnej  płasz- 
czyzny *po  obu  brzegach  Odry,  przy  ujódu  do  nićj  mał^j  rzeczki  Oła- 
wie (Ohlan).  Odra  tworzy  pośrdd  miasta  kilka  wysp  z  któremi  ko- 
mmilkacyja  ułatwiona  jest  wieloma  mostami.  Miasto  dzieli  się  na 
dńelnice:  Stare  miasto  (Altstadt);  Nowe  miasto  (Neustadt)  i  5  przed- 
WM&6  (Yorstftdten),  które  po  zburzeniu  podczas  oblężenia  w  1806  r. 
rozszerzają  się  coraz  bardzie,  szczególniej  zaś  odznacza  się  regular- 
nością i  pięknością  gmachów  Świdnickie  (Schweidnitzer  Yorstadt). 

Na  miejscu  dawnych  wałów  fortecznych  urządzono  piękne  aleje 
(Promenaden),  ciągnące  się  obecnie  pomiędzy  miastem  i  przedmieścia- 
mi, nad  dawnemi  rowami  miejskiemi  napełnionemi  wodą  po  których 
bi^a  mnóstwo  łabędzi  Na  południowo  wschodnim  zakręcie  alei, 
gd^zie  niegdyś  wznosił  się  bastyjonTaschenbastei,  postawiono  w  1866 
r.,  piękny  belweder,  zwany  Liebigshóhe,  z  którego  szczytu  doskonale 
objąć  można  wzrokiem  miasto  i  jego  okolice  aż  do  odległych  gór. 
U  stóp  LiebigshÓhe  Wzniesiono  mały  pomnik  urodzonemu  we  Wro- 
cławu  poecie,  Schleiermacherowi.  Z  wieży  Ziegelhastei  również  pię- 
kny widok  na  Odrę. 

Prawie  w  środku  miasta  napotykamy  wielki  rynek  (Grosscr  Bing), 
na  któr3rm  wznosi  się  ScUusz,  pochodzący  z  14  w.,  świadczący  o  świe- 
tnym stanie  miasta  w  owjon  czasie.     Świetne,  fantastyczne  ozdoby 
zewnętrzne  portyku  i  szczytu,  jako  też  wewnętrzne,' należące  do  stylu 
nowo-gotyckiego,  są  niezawodnie  późniejsze  i  pochodzą  bezwątpienia 
8  czasów  tego  stylu,  t.  j.  z  końca  15  lub  początku  16  wieku.     Naj- 
piękniejszą z  sal  jest  sala  książęca  (Furstensaal),  osłoniona  poczwór- 
nem  sklepieniem  krzyżowem ,   wspartóm  na  jednym  filarze ;  w  tćj  to 
sali  odbywały  się  zebrania  szląskich  książąt  i  stanów.  Ostatnie  z  nich 
nuało  miejsce  7  Listopada  1714  r.,  kiedy  składano  przysięgę  Fryde- 
rykowi n.    Piękna  ta  sala  ozdobiona  jest  portretami  książąt.     Pod 
nttoszem  óiajdi^e  się  warta  zwiedzenia  dla  piękności  sklepienia  pi- 
^ńarnia,  zwana  Piwnicą  Świdnicką  (Schweidnitzer  Bierkeller)  zawsze 
pełna  gości  ze  średniego  stanu. 

Ze  wschodnio)  strony  ratusza  stoi,  tak  zwana  Staupsaule,  kolum- 
na chłosty,  na  szczycie  którój  znajduje  się  figura  z  mieczem  i  rózgą 
^  rękadi,  uzmysławiająca  opiekę  prawa.  "Rynek,  ozdobiony  j£8t 
J6ttcze  pomnikami  bronzowemi  Fryderyka  Wielkiego  i  Fryderyka  Wit' 
A^bui  UJ,  oba  według  projektu  Kissa.  Za  temi  pomnikami  wznosi 
■^  tak  zwany  Stcuithaus,  gmach  ukończony  w  1863  r.  we^ug  planów 
^t<Uera,  którego  parter  zajęty  jest  pysznemi  sklepami  a  piwnice  mie- 
»cią  wielką  piwiarnią.  Wyższe  zaś  piętra  mieszczą  bibUjotekę  miej' 
<f^  (Stadtbibliotek)  złożoną  z  300000  tomów  i  przeszło  2000  ręko- 
I^&ttów,  gabinet  numizmatów  oraz  zbiór  ^starożytnych  rycin  i  zarząd 
iBMiskL  Po  przeciwnój  zaś  stronie  widaó  dom,  zwany  pod  siairmmxi, 
f^dctorand  (za  den  sieben  KnMrstenJ :;  1C72  r.  z  od&wi^^nst«a£v  x(\^^ 


144  WROCŁAW 

lowidłami   na    idanach,    przedstawiającemi   Cesarza  *  Niemieckiego 
i  siedmiu  elektordw. 

Na  graniczącjmi  z  rynkiem  pltMcu  Bluchera  (dawny  rjmek  solny, 
Salzńng)  wznosi  się  pomnik  Bluchera,  modelowany  przez  RancliŁ, 
w  r.  1827  przez  mieszkańców  Szlaka  wzniesiony.  W  gpnacha- miej- 
skim na  południowej  strome  placu  mieści  się  giełda. 

Ewangiclicki  kościół  S-t^J  Elżbiety,  wzniesiony  w  1257  roka  tui 
obok  rynku,  uwieńczony^  jest  wieżą,  mającą  102  metry  wysokońci, 
posiada  wiele  godnych  uwagi  nagrobków,  oraz  piękne  malowidła  na 
szkle. 

Również  ewangielicki  kośdół  Maryi  Magdaleny,  wznoBH|cy  aę 
po  przeciwnej  stronie  blisko  rynku,  z  dwiema  wieżami  połączonemi 
ze  sobą  mostem  łukowym,  pochodzi  z  tegoż  czasu.  Koniec  ulicy 
Schweidnitzer  Strasse,  zajmują  dwa  budynki  miejskie,  a  mianoTi^Gie 
tecUr  powtórnie  zgorzały  w  1872  r.  po  odbudowaniu  go  po  poiarse 
w  1865  r.  i  tak  zwany  Ootwemement  Przytykający  do  nich  plac 
musztry  (Ex.Qr(ńr-]p![&tzJ  na  którym  w  południe  odbywa  się  parada  pny 
rozprowadzaniu  wart,  zamykają:  przebudowany  w  1846  r.  JMitc  kró- 
lewski i  Pałttc  stanów  (Stftndehaus^,  w  którym  mieści  się  miejska  get- 
leryja  obrazów  f\r  liczbie  800),  zawiórająca  oprócz  obrazów  szkoły 
starowłoski^j,  dublety  muzeum  berlińskiego  i  niektóre  inne  dzieła. 
Po  za  placem  Stanów  na  rogu  Graupenstrasse  i  alei  stoi  Nowa  gieł^ 
da,  piękny  budynek  w  stylu  gotyckim  z  pyszną  salą  mającą  6O0 
metr.  kwadr,  powierzchni. 

Z  drugić)  strony  wałów  miejskich  wznosi  się  wielka  nowa  Syna- 
goya  w  stylu  wschodnim,  gmach  sądu  miejskiego,  koszary  kirfuyjer^ 
skte  i  dworzec  kolei  Dolno-szląsko-marchijskiśj. 

* 

Na  pc^udniowym  końcu  Schweidnitzerstrasse  wznosi  się  pomnik 
jenerała  Tauentzien,  na  placu  tegoż  nazwiska,  a  niedaleko  dworzec 
centralny. 

Przez  ulicę,  wychodząc  od  północnej  strony  z  rjmkn  dochodzi- 
my do  Uniwersytetu,  mieszczącego  się  w  dawnóm  kolegijnm  jezidc- 
kićm  i  liczącego  do  900  studentów.  BibUfoteka  uniwersytecka  zło- 
żona z  380000  tomów,  2400  inkunabułów,  2840  rękopismów  mieid 
się  w  gmaichu  dawnćj  Kolegijaty  Augustj^anów  na  wyspie  SandammL 
W  t3rmże  gmachu  mieści  się  także  Muzeum  sztuk  i  starozytnoid  i  mu* 
zetim  starożytności  szląskich  (otwarte  w  dnie  powszednie  od  3—6^ 
w  niedziele  zaś  i  święta  od  1 1 — 1  i  od  3 — 5,  wejście  2  i  pół  sgr.)  za- 
wierające około  12000  okazów.  Obok  na  tejże  wyspie  zoijdiye  się 
kościół,  zwany  Sandkirche  pod  wezwaniem  N.  Panny,  wewnątrz  bo- 
gato marmurem  i  złoceniami  przyozdobiony  z  pięlmćm  sklepieniem 
g^fFiazdow^m. 


z  WROCŁAWIA.  DO  ŁIEBAU  I  JOSEPHSTADT  146 

W  koicUle  Ś-go  Krzyża  na  prawym  brzegu  Odry  przed  wielkim 
ołtarze^  znajduje  się  grdb  Henryka  IV  zmarłego  w  1190  r.  We 
dwóch  innych  ołtarzach  spoczywają  relikwije  Ś-go  Inocentego  i  Be- 
nedykta. Niedaleko  od  ostatni^o  kośdói  kcOedrcUny  Ś-go  Jana,  za- 
częty w  1170  r.  a  ukończony  w  14  w.,  o  trzech  nawach  bez  nawy  po- 
przecznej, z  dwoma  rzędami  kaplic  po  obu  stronach,  był  przed  ki^o- 
ma  laty  przestawiony.  W  nim  bogato  ozdobiona  kaplipa  kardynała 
biskupa  Fryderyka,  Landgrafa  Heskiego;  piękna  figura  Ś-ćj  Elżbiety 
dłuta  Fioretti'ego;  piękna  płyta  grobowa  biskupa  Bothera.  W  kaplicy 
księcia  biskupa,  elektora  Franciszka  Ludwika  z  Moguhcyi,  marmu- 
rowe posągi  Mojżesza  i  Arona,  ^uta  Brackhofa,  oraz  wiele  innych 
cennych  obrazów  i  nagrobków. 

Na  północ,  bardzo  blisko  katedry  ogród  hotamczny  (otwarty  co- 
dziennie do  7-ćj  wieczorem,  w  którym  szczególniój  godny  uwagi  pię- 
kny zbiór  rpólin  lekarskich  i  profil  poldadów  węgla  kamiennego,  uło- 
żony przez  prof.  D-ra  GOpperta;  o  5  minut  drogi  na  północ  ogród  zi- 
mowy (Wintergarten),  a  dalój  pod  rogatkami  piękny  ogród  zoolo- 
giczny. 

Jeszcze  godny  jest  uwagi  poświęcony  w  1B71  r.  kościói  S^go  Mu 
chała  (Neue  Michaeliskirche),  w  stylu  gotyckim  z  dwiema  nierówne- 
mi  i  z  daleka  widocznemi  wieżami,  naprzeciwko  Instytutu  głuchonie- 
mych na  Mohnhauptstrasse. 

Z  okolic  Wrocławia  warto  wspomnióć:  Scheitnig,  wioskę  o  gół  go- 
dziny drogi  za  ogrodem  zoologicznym  leżącą  i  Pópelwitz,  z  pięknym 
lasem  dębowym,  za  Nicolaithor. 


Droga  55.    Z  WROCŁAWIA.  DO  LIEBAU 
I  JOSEPHSTADT. 


25  mil. 'Koleją  Wrocławsko-Frejburgską  do  Altwasser  w  1^/4—2  godz.  za  1  tal. 
23  sgr.;  1 1.  7  i  pół  sgr.  lub  26  i  pół  sgr.  Koleją  górską  Szląską  do  Łiebau  w  13/4 
ęodz.  za  1 1.  7  sgr.;  27  1  pół  lub  18  sgr.;  dalój  koleją  SUd-lIorddeutsche  Yerbin- 
dungsbahn  do  Josephstadt  w  1  i  plił  godz.  za  3  guld.  42  kr.;  2,57  guld.;  lub  1,71  g. 
w»luty  austryjackićj. 

Przy  wyjeździe  z  miasta  mijamy  na  lewo  nowy  szpital:  Beich'sche 
Hospital  i  nowe  koszary  kirysyjerskle,  a  potem  stacyje:  Schmolz  i 
Ca/Uh;  przy  ostatniej  na  lewo  ukazuje  się  Sobótka  (ob.  niżćj)  i  długo 
pozostaje  widzialną. 

Dalćj  idzie  stacyja  Mettkau,  gdzie  zwiedzający  Sobdtkę  opuszczają 
kolćj  (do  tćj  stacyi  4  mile  w  ^j^  godz.  za  28,  16  lub  U  i  pdł  sr.  gr.). 
Na  lewo  zamek  hr.  Pinto. 


UA  Z  WROCŁAWIA  DO  ŁIE6AU  I  JOSEPHSTADT 

/  Mettkau  2  razj  dziennie  wychodzi  poczta  do  Zohten  am  Berg 
^HohtUki  pod  gdrą)  (hot.  Hirsch),  osady  u  stdp  g(5ry  położonej. 
W  pobliiu  w  pysznym  położeniu  Gorkau  (zajazd),  ze  znacznemi  ło- 
\\\M\\\  (granitu  i  mała  doUna  Bosalienthal  (zajazd).  Tak  z  Zobten  jak 
i  N  Gorkau  wiodą  wygodne  ścieżki  na  granitowy  wierzchołek  gdry 
Sobótki  (675  metrdw),  najpiękniejszy  punkt  w  całym  Szlaku  pod 
wiględem  widoku. 

Dalćj  idą  stacjje  Igramsdorf  i  Saaran,  znaczne  fabryki  żelazne 
i  wyrobów  chemicznych.  KdnigszeU  (Restauracyja  na  dworcu),  zbieg 
dwdch  kolei,  stacyja  stoi  w  miejscu,  gdzie  Fryderyk  II  w  1761  r.  za- 
łożył obdz  oszańcowany  pod  wioską  Bunzelwitz. 

Freibupg  (hot.  Schwar  zer  Adler;  Burg;  Schwarzer  BŁr; 
Rother  Hirsch^  małe  miasteczko  ze  znacznemi  fabrykami.  Mała' 
rzeczka  Pćlsnitz  oddziela  miasto  od  wsi  Pólsnitz.  Jadący  do  Salz- 
brunn  ^ob.  niż^j  dr.  56)  zwykle  zwiedzają  Freiburg.  O  milę  leży  Ho- 
henjnedberg ,  pamiętny  zwycięstwem  Fryderyka  W-go  nad  Austry- 
jakami  i  Sasami,  gdzie  sam  pułk  dragonów  Anspach-Bayreuthski 
rozbił  20  batalijondw  i  wziął  67  sztandarów. 

Dal^j  po  górskiej  okolicy  pociąg  bieży. do  Altwasser  ^Kunze'8 
Hdtel  ViUa  Nova,  przy  dworcu;  Bergers  Hotel)  wielka  wieó 
posiadająca  3000  mieszk.,  znana  już  przed  500  laty  ze  źródeł  solan- 
kowych i  żclazistych,  zwiedzanych  corocznie  przez  kilkaset  osób,  oraz 
ze  znacznych  pokładów  węgla  kamiennego,  brunatnego,  lejarni  że- 
laza, fabryki  porcelany  i  t.  p. 

Z  Wrocławia  do  Altwasser  9 '/jo  mil  we  2  godz.  za  1  tal.  23  ^gr.; 
1  t.  7  i  pół  sgr.  lub  27  i  pół  sgr. 

Od  Altwasser  rozpoczyna  się  kolej  gór  Szląskich.  Pierwszą  j^j 
stacyjąjest: 

^Waldenburg  (*Fellgiebels  Gasthof  zum  Schwarzen 
Ross,  pokój  z  usługą  i  óuiadaniem  20  sgr.;  Deutsches  Haus; 
GelberLówe^  5000  mieszk.,  miasto  bardzo  przemysłowe,  nader 
szybko  wzrastające,  w  dolinie  bogatój  w  pokłady  węgla  kamiennego. 
Fabryka  porcelany  zatrudniająca  1500  robotników,  oraz  wielka  przę- 
dzalnia lnu.  Miasto  ładnie  zabudowane,  gotycki  ratusz.  Powóz 
z  Waldenburga  do  Adershack  (ob.  dr.  56)  I-o  konny  4  t.,  2-u  konny 
5  tal.  Z  Waldenburga  3  razy  na  dzień  poczta  do  Charlołtenbrunn.  • 
(Deutsches  Haus)  źródłowiska  mineralnego  i  zakładu  kąpielowego, 
w  pięknóm  położeniu,   który  w  ostatnich  latach  zaczął  rywalizować 

z  Salzbrunn  (dr,  56). 

i  ■ 

Kolej  obszernym  łukiem  wznosi  się  powoli  "przez  Dttteraback  ***- 

sko  którego  leży  wieś  Gdrhersdorf  z  zakładem  leczniczym  dk 

chorych  na  piersi,   ku  GoUesherg  (550  metr.  wyniesienia'  '^ 

Yfy^Ai  «,  «<^rach  położonego,  a  następnie  schodid  w  dolt 


z  rREIBUKGl  DO  SŁLZBftUHM  I  ALTWASSER  14T 

I>alej  alacjje  BulubMlc,  ekąd  wjcbodzi  kol^  do  GOrlitz,  podntini  d^- 
śąuy  do  Josepbstudc,  przesiadają  eig,  Lmdeshiu  (hot.  *Drei  Be  rge; 
Rabę)  miiistec^ko  luid  rs.  Bobrem  (5000  mleszk.),  bardzo  przemy- 
słowe, pamiętne  klęską  Frusakiiv  w  lT60  r.  Eolej  przechodzi  rzekg 
Bober  po  modiae  iclaztiym,  a  pot^m  przez  stauyją  Blasćorf  docodzi 
do  irfe6ou{hot.  'Kyffhaaaor;  DcutscIiesHan  sy  kamorn  cel- 
na, arzędaicy  austryjaccy  odbierają  pdci^  pud  swą  opiekę 
Z  Liebau  do  Pragi  ob.  dr,  17. 


Dobra  droga  wznosi  się  Aoijt  stromo  pod  gdrg,  nasuwając  oczom 
piękne  widoki  nn  ti^ty.  O  pdT  luili  od  Freibai^  uienista  aleja  wie- 
it/.ie  do  zamkn  FOrfltenBtein.  Piesi  mogą  teżiicprzeE  nieś  FOkniti. 
FSraleHSieia  w  coditćm  połoienin  na  brzegu  gl^bokiiSj  dolinj  Hella- 
hachthal  /POUnilzthol)  lożąey,  mii  nowy  zamek  hr.  Hochberg,  ksic- 
ci.i  YonPless,  otoczony  ogrodami  i  obszern3rm  parkiem,  pośród  kti}- 
rego  wznosi  si;  stiary  zamek  z  ładaą  zbrojownią.  Jest  to  jedno 
■/.  najtńekawszycli  i  najpifknicjezyuh  miejsc  ua  Szląsku. 

8aIcbrauiir'3S0metr.wymceienia/ ^hot.  Flammcnder  Stern; 
Prenssische  Eronc;  'Brnnnenhof  s  bardzo  uczęszczaną 
czytelnią  i  cukiernią;  'Elisenhof;  Sonne;  Kurhans;  Pada 
borner  Uof;  Deatscher  Adler  Freussiaches  Scepter). 
Mieazkania  prymalne:  za  pok^j  3 — S  i  10  tul.  tygodniowo.  Podczas 
pory  kąpielowej  dobry  Tealr  stuły,  obszerna  wiol  ciągnąca  się  na 
godzinę  drogi  pod  rozm^temi  nazwiskami  CNieder,-  Mittel,-  Ober 
i  Nca-Salzbmnn)  wzdłuż,  doliny  rzeczki  Sabbach,  zamkniętej  łngo 
dnemi  wyniOBloluiami.  ^riHla  jogo  stawna  były  już  w  15-m  w., 
lecz  w  naslępnycli  burzliwych  caasacli  poszły  w  zapomnienie,  tak 
ie  dbpi&o  przed  5-ma  laty  na  nowo  wprowadzono  ich  wody  w  nży- 
de.     Jest  to  najbardziej  uczęszczany   ale  tćż  i  najdroższy  z  zukla- 


148  OÓRY  OŁBRZTMIE  (RIESEUOEBIROE? 

woda  ożywa  się  do  picia.  Niedaleko *tćż  jest  zakład  kąpielowy,  za- 
opatrywany w  wodę  ze  źródeJ  Heitbrunnen  i  Wiesenbrunnen,  Pray- 
jemne  wycieczki  do  ruin  Żeiskenschloss  ( Czeschhaus)  w  malownićz!^ 
dolinie  rzeczki  Zeis,  do  wsi  Adelsbach'^  do  Wilhelmsh&he;  Charlot' 
tenbrunfi]  na  wierzchołek  gdry  Sattelwald  i  do  skał  Adersbachskick 
^restanracyja;  wejście  5  sgr.;  przewodnik  po  5  sgr.  o^  osoby  i  We- 
ckelsdorfskich  f^oberża ;  wejście  5  sgr.^  fatitastycznie  powymywa];iych 
przez  potoki  i  przedstawiających  bardzo  ciekawy  krajobraz. 


Droga  57.    GÓRY  OLBRZYMIE  (RIESENGEBIRGE). 


Pasmo  gór,  znane  pod  tćm  nazwiskiem,  jest  częścią  wielkiego  łań- 
cncha  Sudetów,  biegnącego  na  długość  30  m.  w  kierunku  pcSłnocno- 
zachodnim  od  źrddeł  Odry  i  stdp  Karpat  aż  do  źrddeł  Nissy  w  Sakso- 
nii. Góry  zaś  Olbrzymie  ciągną  się  wzdłuż  na  5  mil  od  źrddeł  Bobru 
w  okolicy  czeskiego  miasta  Szaclar  do  źrddeł  rz.  Quei88,  dosyć  stro- 
mo od  strony  Szląska,  z  łagodnym  zaś  spadkiem  od  strony  Czech,  na 
szerokość  3-ch  mil.  Najwyższy  szczyt  tycb  gdr,  zwykły  cel  podrdś- 
nych,  to  jest  iS'nt(eźny  albo  Olbrzymi  szczyt  (Schneekoppe  alboRiesen- 
koppe)  wznosi  się  do  1566  metrdw.  Jest  on  przydętym  klinem  gra- 
nitowym, ktdrego  wierzchołek  jest  małem  płaskowzgdrzem,  nuyąo^ 
70  metr.  dług.  na  20  szerokości,  przez  ktdre  w  poprzek  przechodzi 
granica  Czeska.  Widok  stąd  na  rozległe  niwy  Szląska  i  Czech  oraz 
na  sąsiednią  przepaść  Teufelsgrund  ^Aupe  —  aJbo  Riesengnmd)  głę- 
bogą  na  650  metrów  jest  prawdziwie  zachwycający.  Po  tym  najwyż- 
szym szczycie  nastąpują  Wielki  i  mckły  Hełm  ^Grosse  u.  kleine  Storm- 
haube)  (1371  i  1369  metrów);  Mittagsstein  (l4l6  metr.);  TafeyiekU 
(1061  metr.);  Obręczmk  (Reiftragery  (1307  metr.);  Widkie  koło  (hohe 
Rad)  (1356  metr.);  Brunberg  (1469  metr.)  i  Kesselberg  (1350  metr.). 
Na  wysokości  1100  metrów  znikają  już  drzewa  wysokopienne,  a  nato- 
miast pojawia  się  szczególny  gatunek  drzew  iglastych  górskich,  zwa- 
ny kosodrzewiną  (Knieholz  lub  Zwergkiefer;  Pinus  pumiliq>,  ktdre 
w  postaci  krzaków  od  1  —  3  metr.  wysokich  czołgają  się  'Jpo  ziemi. 
Jeszcze  wyżój.  a  mianowicie  na  Sczycie  śnieżnym  ^Schneekoppe^  znika 
i  ten  rodzaj  roślin,  a  pojawia  się  za  to  drobniejsza  jeszcze  roślinność. 
Góry  te  zawierają  w  łonie  swojćm  bogate  skarby  mineralne,  a  miano- 
wicie dostarczają  wiele  węgla  kamiennego,  żelaza,  ołowiu,  miedzi 
i  cynku.  Dają  początek  liczn3rm  rzekom,  do  których  należy  i  Elba, 
a  nadto  wyrzucają  na  powierzchnię  ziemi  wiele  źródeł  mineralnych, 
z  których  najbardziój  znane  są:  Salzbrunn  (dr.  56),  Warmbrunn^ 
Charhttenbrunn  (ob.  dr.  55),  ^^CM^er  (dr.  55),  Johanmsbad,  CWO10O, 
'  Beinerz  i  t.  p.  (ob.  niżój). 


GÓRY  OLBRZYMIE  (RIESEWGEBIRGE)  149 

Klimat  tych  gór  jest  zmienny  i  ostry,  mgły  bardzo  częste,  gęste 
i  długo  panujące  w  powietrzu,  co  wywołuje  potrzebę  ugodzenia  sobie 
przewodnika  na  każdą  wycieczkę  w  bok  traktu.  G<5ry  olbrzymie, 
największe  w  Niemczech  północnych,  dostarczają  podróżnemu  mnó- 
stwo pięknych  widoków  i  wiele  okolic  malowniczych,  zasługujących 
na  zwiedzenie. 

Ograniczymy  się  tylko  na  następnych  wskazówkach,  dla  podróż- 
nych, pragnących  się  puścić  w  góry  Olbrzjrmie:  9  do  lÓ  dni  wystar- 
cza na  zwied2^nie  ich  najciekawszych  pubktów.  Za  punkt  wyjścia 
zwykle  obieranym  bjrwa  Hirschberg,  z  którego  podróżni  robią  wycie- 
czkę puszczając  się  już  to  pieszo,  pocztą  li^b  wózkiem,  w  miarę  jak 
droga  na  to  pozwala  i  robiąc  tak  od  Hirschberga  przez  Warmbrunn, 
do  spadku  rz.  Zacken,  Elby  i  dalój  do  najwyższego  szczytu  Schnee- 
koppe.    Inni  znowu  zaczynają  tę  drogę  od  Zittau. 

Warmbrunn  (342  m.  wyn.)  (•Hotel  de  Frusse;  'Schwarzer 
Adler;  Schneekoppe;  Ver'ein;  Weisser  Adler;  'Langes 
Haus,  ostatni  jest  to  maison  gami.  —  Breslauer  Hof;  Schwar- 
zes  Boss,  Stadt  London  i  t.  d.  —  Table  d'h6te  w  dwóch 
pierwszych,  jako  tóż  w  Gallerie  1779  sr.  gr.;  w  Cursaalu  tylko  po- 
dług karty.  —  Dobre  piwo  w  Rosengarten  u  Thomas'a.  Mieszka- 
nia prywatne  2  —  5  talar,  na  tydzień  za  pokój.  Droga,  z  Wrocła- 
wia do  Altwasser  koleją  9,3  mil  za  1  talar  23  sgr.;  I  talar  T^a  sgr. 
lub  26  Vs  Bgr,;  z  Altwasser  przez  Hirschberg  do  Beibnitz,  9  mil  za  1 
talar  23  sgr.;  1  talar  I O  sr.  gr.  lub  26  sgr.;  nareszcie  z  Keibnitz  kil- 
ka razy  na  dzień  poczta  i  omnibusy  kursują  do  Warmbrunn  (1 Y^  mili 
w  godzinę  za  7^4  sgr.).  Warmbrunn  leży  na  obu  brzegach  rz.  Zac- 
ken niedaleko  pSnocnego  stoku  gór  olbrzymich  śród  pięknój  i  źyznćj 
okolicy.  Tutejszy  dobrze  urządzony  zakład  wód  mineralnych  gorą- 
cych (35® — 41^)  ściąga  corocznie  do  3000  gości.  Warmbrunn  zo- 
staje od  1401  r.  w  posiadaniu  hr.  Schaffgotsch,  którzy  w  1789  wzniósł 
sobie  tu  zamek,  zaopatrzony  w  biblijotekę  z  50000  tomów  złożoną 
oraz  piękny  zbiór  broni  i  minerałów.  Park  zamkowy  otwarty  bywa 
dla  publiczności  we  wtorki  i  piątki  od  2 —  7  godz.  — .  Chorzy  używają 
tćt  przyjemnych  przechadzek  po  cienistych  alejach  na  600  kroków 
długich  (Promenaden);  przy  których  wznosi  się  Teatr ^  kursaal,  gale- 
ryja  i  wiele  "sklepów.  W  okolicach  Warmbrunn  leżą:  Hermsdorf 
(•Tietzes  Hotel;  •Verein;  Gebhard's  Hotel,  Weisser  L6- 
we;  Wilke'8  Hotel;  ZumKynast;  Goldener  Stern;  oraz 
mieszkania  prywatne)  wieś  tego  samego  właściciela,  z  zamkiem  w  cu- 
dnym położeniu  wiele  osób  przybywa  ti|  na  letnie  miesiące;  i  Kynast 
z.  minami  zamku  spalonego  w  1657  r.,  z  wieży  bardzo  piękny  widok. 
«/bAaiiiiii«&a(;^(Gastgebłlude;  Deutsches  Haus;  StadtBreslau 
oraz  liczne  mieszkania  pryw^itne),  zakład  kąpielowy  w  Czechach 
wprawdzie,  lecz  najlepsza  z  nim  komunikacyja  przez  Wrocław' do 
liiebau.  (dr.  55)  a  dalej  koleją  do  Trautenau  (PaiacYiTÓteL)  ^  Tcć^ft^  la* 
1,08;  0,81  Jnb  0,54  guldenów;  stąd  za^pocztą  \^\^  m\\i\  tjc^3Bbm\fe  ^^- 
djr'tatejBze  zalecano  są  przedw  reumatyzmom. 


160        Z  WROCŁAWIA  DO  GLATZ  —  Z  BERLINA  DO  WROCŁAWIA 

Droga  58.     Z  WROCŁAWIA  DO  GLATZ. 

16  i  p(^ł  mil  koleją  przez  Kiłnigszelt  do  Frankenstein  w  2  i  pół  godziny  za  2  t. 
14  i  pół  sgr.:  1  tal.  23  sgr.;  1 1.  7  i  pół  sgr.;  stąd  zaś  pocztą  do  Glatz  3  razy  dzien- 
nie S^Ą  mili  w  3  godz.  za  24  sgr.  Kolej  przebiega  pierwsze  11  mil  przez  okolicę  je- 
dnostajną i  mija  samo  podrzędne  stacyje. 

Z  Wrocławia  do  Ednigszelt  ob.  dr.  55.  Dalćj  zostawiając  na  pra- 
wo przedłożenie  linii  do  Łiebau  pociąg  zwraca  się  ku  pd.  wschodowi 
a  przeszedłszy  długi  wijadukt,  staje  w  świdnicy  (Schweidnitz)  (hot: 
Deutsches  Haus;  Krone;  Goldenes  Scepter;  ''Januschek^ 
Bierbrauerei)  miasto  okręgowe  16000' mieszk.,  niegdyś  stolica  ks. 
t.  n.  —  Rótttsz  z  wieżą  na  52  metry  wysoką  i  Kościół  Famy  katolicki 
z  wieżą  na  l03  metry  wysoką,  z  której  bardzo  piękny  widok  na  odle- 
głą okolicę.  Niegdyś  była  to  forteca,  lecz  w  r..  1862,  miasto  ogłoszo- 
no za  otwarte  i  prawie  wszystkie  fortyiikacyje  zostały  zniesione. 

Eolćj  przechodzi  przez  drugi  >vijadukt.  Beiohenbaoh  (Selige  r'8 
hotel;  Langer feld*s  Hotel)  pamiętne  zwycięstwem  Prusaków 
nad  Austryjakami  w  1762  r.  Frankenstein  (Umlaufs  kótel; 
DeutschesHaus)  ostatnia  stacyja  tćj  drogi  żelaznej ;  miasteczko 
nowo  odbudowane  po  pożarze  w  1858  r. 

DaMj  zaś  pocztą  przez  Wartę  (Wartha)  (hotel  L  fi  we)  nad  rs. 
Nissą,  cel  licznych  pielgrzymek,  w  których  corocznie  bierze  udział  do 
.50000  ludzi. 

Glatz  (hot:  Nou-Brcslau;  Weisses  Ross;  Stadt  Rom)  sil- 
nu twierdza  nad  Nissą,  ma  12000  mieszkańców. 

Beinerz  (B  a  r,  K  r  o  n  c,  B  a  d  e  g  a  s  t  h  o  f )  mały  zakład  kąpielowy 
w  cudnem  położeniu,  z  pięknie  urządzonem  miejscem  przechadzki. 
Z  Glatz  do  Reinerz  pocztą  3  mile  w  8  godz.  za  22  i  pół  sgr.  Niedaleko 
stąd  leży  Cudowa,  również  wodami  mineralnenii  słynąca.  Z  Glatz  do 
Cudowy  pocztą  4*/^  mil  w  5^4  godz.  za  29  sgr. 

Po  przeciwnej  stronie  Glatzu,  jak  Reinerz  i  Cudowa,  w  odl^łości 
32/jj  mil  leży  miasteczko  Landeck^  pod  którem  tryskają  źródła  mine- 
ralne gorące,  dosyć  licznie  odwiedzane  przez  chorych  z  Królestis'a 
Polskiego  i  Szląska.  Zakład  wód  mineralnych  nosi  nazwisko  miasta. 
Droga  z  Glatz  do  Landeck  pocztą  trwa  3^2  g^  i  kosztuje  21^/4  sgr. 

Droga  59.    Z  BERLINA  DO  WROCŁAWIA.^ 

47  i  pół  mil.  Pociągiem  pośpiesznym  w  7  i  pół  godz.  za  10  tal.  9  %gx.  lab  7  tal. 
27  i  pół  sgr.;  pociągiem  osobowym  w  10  i  pół  godz.  za  9  tal.  16  sgr.,  7  tal.  6  sffr. 
lub  4  tal.  22  sgr. 

Kolój  przebiega  pierwsze  1 1  mil  przez  okolicę  jednostajną,  mija- 
jąc same  podrzędne  stacyje. 

Frankfurt  nad  Odi^,  (hotele:  Deutsches  Haus;  Goldener 

Adler;  Prinz  von  Preussen)  miasto  główne  obwodu  t.  n.,  43000 

wieszk.  —  Manenktrche   albo    Oberkircfi*  7.  XIII  w..,  obecnie  odno- 


z  BERLINA  DO  WROCŁAWIA  151 

wionj,  z  ołtarzem  wielkim  rzeźbionym  z  drzewa  i  pięknemi  starożjrt- 
nemi  malowi^ami  na  szkle.  Posiada  godne  uwagi  kandelabry  b^on- 
zowe  z  XIV  w.  —  Batusz  z  XVII  w.  na  rynku.  Teair  blisko  stacyi 
Pomniki  księcia  Leopolda  Brunświckiego,  ktdry  utonął  w  Odrze  pra- 
gnąc ocalić  pewną  rodzinę  i  poety  Ewalda  Kleisla,  Trzy  ważne  jar- 
marki, zwane:  Margaretha,  Beminiscere  i  Martini.  Po  opuszczeniu 
Frankfurtu  odkrywa  się  ładny  widok  na  miasto  i  dolinę  Odry.—  Dro- 
g&  przerzjrna  kraj  piaszczysty. 

Gtiben  (Gubin)  16000  mieszk.,  miasto  przemysłowe,  fabryki  su- 
kna, uprawa  wina. 

Za  Guben  droga  przechodzi  przez  rz.  Nissę,  i  przebiega  przez 
przemysłowe  miasteczka  Jessnitz,  Sommer/dd  i  Liebsgen,  a  następnie 
dochodzi  do  miasta  Sorau  (dawny  Zarówj  (hot:  Laengner's  Ho- 
tel; Stern)  z  zamkiem  królewskim.  Następnie  id/ie  stacyja  Haus- 
dorf,  skąd  wychodzi  odnoga  kolei  żelaznej  przez  Głogowe  (Glogau) 
dó  Ijissy. 

Po  stacyjach:  Halbau  i  JSauscha,  następuje:  Kohlfurt  (*Restau- 
racyja  na  dworcu),  połączone  odnogami  kolei  z  Gdrlitz  (do  Drezna) 
i  z  Lauban  (przez  Hirschberg)  do  Altwasser.  Pgt^m  droga  przecho- 
dzi przez  rzekę  Queiss  i  Bober,  ostatnią  po  wijadukcie,  długim  na  490 
m.  a  23  metry  wysokim,  pod  miastem  Bunzlau  (hotele:  Schwarzer 
Adler,  Kronprinz),  8000  mieszk.  Na  rynku  stoi  pomnik  z  lanego 
żelaza  na  cześć  jenerała  KutuzoiVa,  zmarłego  tu  28  Kwietnia  1813  r. 

Od  Bunzlau  do  Wrocławia  kolej  przebiega  przez  kraj  pagórko- 
waty i  żyzny.  Następuje  stacyja  Haynau,  pamiętna  klęską  francuzów 
26  Maja  1813  r. 

Iiignioa  (Łiegnitz)  (hot:  Bautenkranz;  Schwarzer  Adler; 
Kr  one)  niegdyiś  stolica  księstwa  Łignickiego,  obecnie  główne  miasto 
obwodu,  20000  mieszk.,  przy  zbiegu  rzek  Katzbąch  i  Schwarzwasser. 
W  bliskości  dworca,  przy  bramie  głogowskiój  wznosi  się  stary  zamek, 
odbudowany  po  pożarze  w  1835  r.,  siedziba  zarządu.  Na  wyźszóni 
piętrze  mieśfi,  się  muzeum  przemysłowe.  Kościół  katolicki  mieści 
w  sobie  grobowce  dawnych  książąt  panujących,  z  polskićj  dynastyi 
Piastów  wygasłój  w  1675  r.  Kościoły  Ś-go  Piotra  i  P.  Maryi  pocho- 
dzą z  XIV  wieku.  Na  placu,  zwanym  Schi^platz  stoi  pomnik  Fryde- 
ryka Wielkiego^ 

Zaraz  za  dworcem  Łignickim  droga  przechodzi  przez  rz.  Katzbąch. 
Na  lewo  widać  jezioro  Kunitzer  See,  nad  którem  stoi  zamek.  Dalój 
idzie  stacyja  Maltsch,  Z  następnej  stacyi  Neumarkt  widać  szcz3rt  gó- 
ry Sobótki  (Zobten)  (dr.  55).  Minąwszy  stacyja,  Nirnkau,  dojeżdża- 
my do  Liaay,  w  pobliżu  którój  pod  Leuthen,  Fryderyk  Wielki  5  Gru- 
dnia 1757  r.  odniósł  świetne  zwycięstwo  nad  Austryjakami.  PodŁissą 
droga  przechodzi  przez  rz.  Weistritz,  a  w  15  min.  potom  pociąg  st&^e 
we  Wrocławiu  (dr.  54). 


152   Z  WROCŁAWIA.  DO  ODERBEROA  —  DO  KRAK.  —  Z  WAR8Z.  DO  DRUKA 

Droga  60.    Z  WROCŁAWIA  DO  0DERBBR6A. 

24  mile  koleją  górno  Szląską,  pociągiem  pospiesznym  we  4  godx.  m  5  t.  8  tgr. 
4  1. 1  sgr.;  zwyczajnym  w  6  godz.  za  4 1.  26  sgr.;  3  t.  20  sgr.  lub  2  t.  14  sgr. 

Z  Wrocławia  do  stacji  Eandrzyn,  ob.  dr.  54.  Podąg  Wiedeński 
idzie  dalćj  w  kieninku  południowym.  Przy  stacji  Hammer  wchodń 
na  nizinę  Odry.  Ze  stacyi  Nendza  wychodzi  odnoga  do  Katowic  (4 
godz.).  Pod  Bctciborzem  (Ratibor),  (hot;  Jaschke),  14000  miesik., 
droga  przechodzi  znowu  na  lewy  brzeg  Odry^,  wjrchodzi  stąd  odnoga 
do  LeobschiUz,  Dalćj  idą  stacyje  Krzyżanowice  (Krzizanowitz)  i  Aj^ 
naberg.  Następnie  droga  prowadzi  przez  Odrę,  ktdra  tu  stanowi  gra- 
nicę pomiędzy  Prusami  i  Austr3rją  do  Oderberga  (Bogumin),  gdńe  nę 
znajduje  austiyjacka  komora  celna. 

Z  Oderberga  do  Wiednia  36  mil,  w  6  i  pc5ł  do  8  g.  inin.  45,  la 
13,03;  9,77;  6,52  gnid.,  pociągiem  pośpiesznym  o  20%  droi^. 


Droga  61.    Z  WROCŁAWIA  DO  KRAKOWA. 

35,3  mil,  poc.  pośp.  w  8  i  pół  godz.  za  7  1. 18  sgr.  lub  5  t.  24  sgr.;  swydąlsy 
dochodzi  tylko  do  Mysłowic. 

Z  Wrocławia  do  Katowic  ob.  dr.  54  w  kierunku  odwrotnym.-  Da- 
I4j  pod  Mysłowicami  przechodzi  granicę  dawnego  wolnego  miasta 
Krakowa,  a  następnie  w  Maczkach^  schodzi  się  z  drogą  z  Wansawy 
do  Krakowa,  (ob.  dr.  10). 


Droga  62.    Z  WARSZAWY  DO  DREZNA. 

z  Warstawy  do  Sosnowic  290,7  wiorst,  poc.  pośp.  w  6  g.  20  min.,  za  8,73  Imb 
6,56  rabli;  zwycz.  9  g.  46  min.,  za  8,24;  6,18;  3,76  mbli;  —  z  Sosnowic  do  Wroołar 
wia  26  mil,  poc.  pośp.  w  5  g.,  za  6  1. 19  sgr.  lub  4  1. 10  sgr.;  zwycz.  za  5  tal.  6  sgr. 
3  t.  28  sgr.;  2  1. 18  i  pół  sgr.  —  Z  Wrocławia  do  Drezna  34  mile  w  7  i  pół  godz.  aa 
7  t.  2  sgr.;  5  t.  4  sgr.;  3  1. 10  sgr.  —  Bilet  bezpośredni  z  Warszawy  do  Drezna  22^ 
lub  16,49  rubli  (poc.  pośp.  bez  3  klassy). 

Z  Warszawy  do  Wrocławia  ob.  dr.  54;  z  Wrocławia  do  Kohlfortn 
(ob.  dr.  59). 

Z  Kohljurtu  przez  stacyją  Benzig  do  Zgorzelca  (GOrlits). 

Gorlits  (Hotele: Yictoria  Hotel,  naPostplatz;Rheini8eher 
Hof,  blisko  dworca;  Herbst  Hdtel;  Stadt  Dresden,  naprzeciw- 
ko dworca;  Preussischer  Hof;  Goldene  Krone,  na  Ober- 
markt;  Priaz  Friedrich  Karl;   KOnlg   Wilhelm,  niedaleko 


z  WARSZAWY  DO  DREZ5A  153 


*worca,  nowy;  Strauss,  na  Marienplatz),  43000  mieszk.,  miasto 
bardzo  przemjrsłowe,  w  ostatnich  czasach  bardzo  szybko  wzrasta. 
Piękne  gotyckie  koiści(rfy,  bramy  miejskie,  rzeźby  na  niektórych  do- 
nutch  i  ratosz  leżący  w  staram  mieście,  świadczą  o  bogactwie  miasta 
w  odległa  przeszłości,  a  z  dnigićj  strony  szerokie  i  piękni^zabndo- 
^Wffle  ulice  now^j  dzielnicy  nadają  mu  coraz  bardziej  pozdr  nowocze- 
mego  wielkiego  miasta. 

Sośoioły:  Ś^o  Piotra  i  Pawła,  o  pięciu  nawach,  oświetlonych  38 
oknami  (z  XV  w.),  z  dobudowaną  w  XVI  w.  kaplicą  S-go  Jerzego, 
^wtto  jeden  z  godnych  uwagi  pomnikdw  budownictwa  gotyckiego 
w  Kiemczech;  Panny  Matyi  (Frauenkirche),  rdwnież  z  XV  w.  z  pię- 
^ym  portalem,  6m6żo  odnowiony;  Kościół  katolicki,  wzniesiony  w  r. 
1853  w  styl^  romańskim;  Kreuzcapelle,  za  milistem  od  strony  północ- 
no-zachodniej z  doskonalóm  wyobrażeniem  Grobu  Świętego,  wznie- 
sione w  końcu  XV  w.  przez  miejscowego  Burmistrza.  —  Trójcy  S-t^j 
(Dreifaltigkeits  v.  Klosterkirche)  zbudowany  w  XIII  i  XrV  w. 

^Mtri;  arsenał  w  starym  bastyjonie  z  XV  w.,  zwanym  Katsertrutz. 

Batosa  ze  wspaniałemi  schodami,  pięknym  dziedzińcem  i  posą- 
giem wyobrażającym  „Sprawiedliwość".  Nad  wyniosłym  brzegiem 
^issy  urządzono  piękny  ogród  zwany  Promenaden,  ozdobiony  pomni- 
^ioni  Humboldt'a  i  Schillera,  rozciągający  się  od  bramy  Weberthor  do 
S<^  MahUberg,  obok  którego  wznosi  się  tak  zwany  Pa^ac  stanów 
(Stindehaus). 

Niedaleko  Gdrlitz  w  stronie  pd.  z.  leży  sk^a  bazaltowa,  zwana 
^'ftidakrone,  na  szczycie  którój  (424  metry  wynieś.)  postawiono  ober- 
żę z  okrągłą  wieżą. 

I^ćj  Beichenbttch  ostatnie  w  t3rm  kierunku  miasto  pruskie  (hot. 
^oiine)  pod  któróm  zachodziły  silne  utarczki  po  bitwie  pod  Bautzen, 
^  ^81 3,  tu  polegli  jenerałowie  Eirchner  i  Duroc.  Następnie  przez 
^yją  ZóbUtz,  już  w  Saksonii  do  Ldbau  (hotele:  WettinerHof; 
^'*dt  Leipzig;  Schwarzes  Łamm;  dobra restauracyja na dwor- 
^h  Wendyjski  Lubij,  najdawniejsze  z  sześciu  miast  niegdyś  związko- 
vch  gómo-łużyckich.  W  okolicy  tego  miasta  zaludnionego  po  wię- 
T^  części  przez  Niemców  (5500  mieszk.)  mieszkają  sami  Wendowie 

?|J*i   Serbowie  łużyccy,   których  liczbą  w  całój  Łuzacyi  dochodzi  do 

*wooo.  Różnią  się  oni  dotychczas  od  Niemców  językiem,  ^  ubiorem 
'^ezajami.    Godne  są  uwagi  bardzo  stare  wieże  kościoła  S-go  Jana 

/^•*««<wa.    Na  miejscu  dawnych    wałów  fortecznych   urządzono 

^^^  przyjemne  miejsce  przechadzki. 

^iedaleko  następnój  stacyi  Bmmritz  (o  y^  godz.  drogi)  leży  wieś 
^^^rch  miejsce  bardzo  krwawej  i  równie  nieszczęśliwej  dla  ^t-^^^ł- 
vka  Xl  bitwy  z  Austriakami  14  Października  1758  r,    Dc^^^  ^q  ^\».- 


IM  Z  WARSZAWY  DO  DREZ5  A 

cyi  KobachUtz  następuje:  Bautsen  (Bndjrszjm),  (hot.  Goldene  Wein- 
traube;  Goldene  Krone;  Weisses  Ross;  Sonne;  Adl&r); 
głdwne  miasto  Saskiej  Gdrnćj  Łuzacjd,  odznaczają  się  przemyriem 
(13000  mieszk.),  otoczone  starym  obronnym  morem  z  wieżami,  leiy 
na  znacznćj  wyniosłości  nad  Spreą.  Z  linii  kolei  żelazn^  widaó^  je 
tylko  przy  wjeździe  na  dworzec  i  to  bardzo  krdtko.  Koiciół  Sifo 
PŃ)^ra,  słoży  dla  katolików  i  protestantów;  części  kościoła  pnema- 
czone  dla  obu  wyznań  przedzielone  są  tylko  kratą.  Zamek  Ortaiburg 
w  zachodniej  stronie  miasta,  pochodjeący  jeszcze  1 1  wieku,  jest  dii- 
siaj  siedzibą  władz  obwodowych;  na  wieży  zamkowej  znąjdiąje  się  po- 
mnik Macieja  Korwina,  kr(51a  węgierskiego,  wzniesiony  na  pan^iikę 
odbudowania  przezeń  zamku  W  r.  1483. 

Prócz  te^o  godne  są  jeszcze  uwagi  z  budowl:  Ratusz  posisdiyącr 
szereg  portretów  burmistrzów  tutejszych  przez  ostatnie  400  lat  saną- 
dzających  miastem,  nowe  Gimnazyjum,  Koszary,  LandhauSj  przesna- 
czony  na  narady  delegowanych  prowincyi.  Na  lewym  brzegu  Sprei 
leży  wójtostwo  (Landvogtei)  Seidau  (Zidow)  prawie  wyłącznie  przez 
Wendów  zamieszkałe.  Z  góry  Frotschenberg,  blisko  tegoż  połoionćj 
piękny  widok  na  miasto.  Niedaleko  Budyszyna  20  i  21  Maja  1813  r. 
Rossyjanie  i  Prusacy  niepomyślne  staczali  bitwy  z  Napoleonem. 

Za  Budyszynem  droga  przebiega  przez  Spreę  po  długim  wijadnk- 
(de.  Dalój  następują  stacyje  Bischofswerda  i  Fischbach.  Oba  te  mia- 
steczka zostały  zupełnie  spalone  podczas  wspomnionćj  tylko  oo  bitwy. 
O  godzinę  drogi  na  północ  Banunenau,  miejsce  urodzenia  J.  Q.  Uch- 
te*go,  posiadające  pomnik  jego. 

Stąd  przez  stacyje:  Hadeberg,  skąd  wychodzi  odnoga  kolei  do  Ca* 
menz,  miejsca  urodzenia  Lessin*ya,  i  Langebriick,  pociąg  dostaje  się  do 
Drezna. 


Drezno. 


Przyjazd.  Na  dworcu,  wjeżdżającyifi  dó  miasta,  tak  jak  w  Ber- 
linie wydawane  ^  numera  dorożek.  Dorożka  (Droschke)  do  miasta 
kosztuje:  od  1  osoby — 4,  od  2-ch  osób — 5,  od  3-ch — 6,  od  4-ch — 8 
ngr.;  w  razie  potrzeby  przejeżdżania  przez  most  dopłaca  się  jeszcze 
po  1  ngr.  od  konia,  mostowego.  Za  ciężkie  pakunki  dopłaca  się  tak- 
że po  2  ngr.  od  sztuki. 

Drezno  ma  4  dworce,  a  mianowicie:  W  starem  mieście,  1.  Bdhmi- 
scher  Bahnhof,  dla  pociągów  do  Saskiój  Szwaj  caryi,  Bodenbach  i  Pra- 
gi. 2.  Chemmtzer  i^aAnAo/ (Albcrtsbabuhof).  W  nowem  zaś  mieście: 
3.  Ldpziger  BcthnhoJ\  dla  pociągów  do  Lipska .  i  Berlina  idących.  4. 
Schlesischer  Bahnhot,  dla  pociągów  do  Wrocławia. 


DREZNO  155 

Hotele,  w  sta^m  mieście:  *Hdtel  Belleyue,  przy  starym 
mośde  nad  Elbą;  'Yictoria  Hdtel,  Waisenhausstrasse;  *Hótel 
de  Saxe,  Nemnarkt  9;  *Stadt  Berlin  i  Stadt  I^om,  na  Neu- 
markt;  Łingke's  Hdtel,  Seestrasse  22;  Rheinischer  Hof,  See- 
stnsse  6;  *Stadt  Gothą,  Schlosstrasse  8;  *Werber'«  Hotel, 
Ostra  Allee;  Hdtel  de  France,  WilsdruJBferstrasse  10/11;  *Gold- 
ner  Engel,  tamże  4/6;  Hotel  de  T Europę  na  Altmarkt;  I^eu- 
tschesHaus;  *Preus8ischer  Hof,  oba  na  Scheffelstrassc;  Bri- 
tisjch  Hdtel,  Łandhausstrasse  22;  Stadt  Weimar,  Pfarrgassc; 
Zwei  Schwarze  Adler,  Zahngasse  I,  pokój  10  ngr.;  Braun's 
Hdtel,  Firnalsche  Strasse  16,  pokój  10 — 15  ngr.;  Curlander 
Hans,  blisko  Czeskiego  dworca; 'Hd  te  Is  Ga  mis,  szczególniej  do- 
godne dla  całych  rodzin:  Hdtel  du  iNord,  ŁUttichaustrasse  17; 
Śtephani's  Hdtel,  garni,  tamże  25  (staje  tu  wiele  Anglików); 
Stadt  Mo  s  ca  u,  Christianstrasse  5. 

Wnowem  mieście:  *Stadt  Wien,  przy  moście;  *Kronprinz, 
Hanptstrasse,  oba  I-go  rzędu;  'Stadt  London,  niedaleko  mostu, 
po  ^odze  do  Lipskiego  dworca;  Hdtel  Boyal  (pokój  z  łóżkidii 
20 ngr.),  Antonstrasse  9,  przy  dworcu  Szląskim;  *Kaiser  Hotel, 
poWj  15  ngr.;  Wertmanns  Hdtel,  oba  na  rynku  (am  Markt) 
dosyć  chwalone;  Stadt  Coburg,  przy  Lipskim  dworcu,  pokój  15 
ngr.,  bez  Table  d'hdtes,  staje  tu  wielu  cudzoziemców;  Drei  Palm- 
zweige,  przy  pałacu  Japońskim  i  Stadt  Prag  na  grossc  Meis- 
sner StrassC)  chwalone. 

Beitaoraoyje.  Belvedel:e,  bardzo  obszerna,  na Bruhlscbe  Ter- 
owe, częste  koncerty  wieczorne;  *Hdtel  de  France,  Wilsdrul- 
ferstrasse,  ulubiony  Table  dTidte  przy  małych  stolikach  między 
godz.  12  a  3  za,12i  pół — 15  sgr.,  dobre  piwo  wiedeńskie  i  bawar- 
skie; *M ii  11  er,  na  Neumarkt,  objad  10 — 15  sgr.;  *Deville'  (Ca- 
fó  de  l^Europe)  Frauenstras^e  1;  Goldener  Schwan,  Strass- 
burger  Hof,  obie  przy  kościele  Frauenkirche;  Helbig,  na  Elb- 
brtlcke,  bardzo  uczęszczana  dla  pięknego  widoku.  W  nowem  mieście: 
Hennę,  Bańtzener  Strasse  44-b,  z  ogrodem. 

Winiarnie  z  pokojami  do  przekąsek:  (Wein-  und  Fruhstuck- 
*nbe):  Habert,  Schlossstrasse  25;  Seulen,  Wallstrasse  16;  Ger- 
lach, Moritzstrasse  22;  *V  i  c  t  o  r  i  a  k  e  1 1  e  r,  Seestrasse;  K  o  u  r  m  o  u- 
*h  róg  Gewandhaus-  i  Pragerstrasse  46;  BO  der,  Neustadter  Markt 
obok  odwachu;  Ungar-Weinstube,  Sophienstrasse  3,  podrzędna 
i^tauracyja. 

Piwiarnie  z  traktyjemiami  (Bier-  u.  Speisewirstschaf);)  *D  a  u  c  ł) 
(Kneiat)  grosse  Briidergasse  34;  *Fiebiger,  tamże  13;  Renner 
(dobre  czeskie  piwo)  Marienstrasse  22;  Helbig  (ob.  restauracyje); 
Lttssert,  Frauenstrasse  2,  lokal  nie  szczególny,  lecz  bardio  wai^ 
iscsan^;  WaldschJ&«5c2ien  Bestaurant,  PostplaU*^  Kw^i^t.  vh 


.Ct*»*'v.  Ten**"'  luMoW"'     .,,,„ciW"  , 


« li»»»*^ 


»">* ';»"..  '»*S  ■«•  ''•"5)i.».i"^K£« , . ,  ^- 


D  R  B  z  9  o  157 

mietóa^^  2  ńgr.  6.  Ze  Bchlossplatz  do  Grosser  Garten,  często,  a  po 
POJBdnia  prawie  co  pół  godz.  Dokładniejszą  wiadomość  można  ^o- 
wzją((  2  wydawanego  u  Blochmanna  i  u  G&rtnera  cennika  jazdy,  po  1 
ogr.  za  egzemplarz. 

Poozta.  Hofpo8tamt  na  Postplatz,  otwarty  od  7  rano  do  7  wiecz.; 
prócz  tego^  stacyj  pomocniczych.  Biura  tełegr(\/iczne:  Waisenhaus 
^^se  2;  otwarta  w  dzień  i  w  nocy;  Rh&nitzgasse  15,  tylko  w  dzień. 

Teatry.    TeeUr  dworski  (Hof  Tkeater)  na  Theaterplatz,  spłonął 

•'^pełnie  w  1869  r.;  w  alejach  w  Zwinger  teatr  tymczasowy  (Interim- 

-^eater),   przedstawienia  co  dzień  (początek  o  6  i  p<5ł),   najlepsze 

^iejsce  Amfiteatr  P/^  tal.,  potem  Parkiet  1  tal.,  Krzesło  15 — 20  sgr., 

barter  10  sgr..  Loża  I,  l^/g— 1*^,  tal.,  loża  II  15—25  sgr.    Drugi  te- 

*^,  w  lede  codziennie  (w  ziraie  zamknięty)  w  Grosser-Garten. 

Statki  parowe.  W  górę  Elby.  (Odjazd  powyżej  starego  mostu): 
^o  Pilnitz  7  razy  dziennie,  do  Bathen  4,  do  Schandau  4,  do  Tetschen 
^9  do  Leitmeritz  1  raz  na  dzień.  Z  biegiem  Elby:  (Odjazd  poniżej 
*^Arego  mostu):  do  Meissen  4,  do  Biesa  2  razy  dziennie. 

Hajenmicy  do  posługi.  1  tal.  na  cały  dzień,  20  ngr.  na  pół  dnia. 

Sbiory.  Porówn.  wykaz  w  „Drezdener  Anzeiger''  lub  innćm  piś- 
Daie  miejscowi. 


_     __  w  pałacu  Japońskim  (struł 64)  codziennie  oprdcz  nie- 

•^*iel  i  świąt  od  9 — 1.  Obcy  mogą  być  oprowadzani  przez  pedela  od 
^  1 — -1  za  opłatą  7  i  p<5ł  ngr.,  tylko  10  osdb  na  raz.  Meldować  się  na- 
***y  w  pokoju  ekspedycyjnjnm  na  1  piętrze^ 

Gabinet  antyków  lamże,  w  lecie  od  1  Maja  do  I  Paidziern.  we 
•■tidy  i  soboty,  od  10 — 2  g.  bezpłatnie.  W  pozostałe  dni  tygodnia 
^i^aa  przez  oałą  zimę  za  opłatą  5  ngr. 

OaUnet  akastTOinjr  Kauflnanna,  Ostra  AUee  9,  zbiór^jrpzmai- 
^ch  przyrządów  grających.  Obecnie  po  śmierci  właściciela  i  fabry- 
**łita  zamknięty. 

Oabinat  matamatsrozny,  fizyczny  i  modelów,  od  Maja  do  Pa- 
*^*iemika:  we  środy  od  g.  9 — 12,  za  biletami  (5  sgr.)  wydawanemi 
V^y  wejściu;  w  soboty  od  g.  9 — 12  bezpłatnie. 

Oabinet  nnmlimiató^r,  dla  znawców,  we  wtorki  i  piątki  od  lO — 
^godz, 

OaWnet  odlewów  gipsowych,  (str.  162),  od  1  Maja  do  1  Paźdz: 
^poniedziaiki  i  czwartki  bezpłatnie,  w  inne  diiie  tygodnia,  oraz  przez 
^  zimę  prócz  świąt,  za  opłatą  5  ngr. 

ChUeryja  obrazów  (str.  I6l),  przez  cały-rok  w  niedziele  iim<^\ak 
^  11—8  godz.y  oraz  we  wtorlu,  czwartki  i  piątki  od  g.  \Q — ^  \>«ł« 


158  DREZNO 

płatnie,  w  poniedziałki  i  środy  od  p.  10 — 4  za  opłata  5  ngr.^  w  sobo- 
ty od  g.  10 — 2  za  opłatą  15  ng|r.  Od  I  Listopaila  do  połowy  Kwiet- 
nia otwarta  tylko  do  3  godziny. 

*Gruae8  Gewdlbo  (str.  1 60),  codziennie  oprdcz  niedzieł  i  świąt  od 
g.  9  do  1  po  2  tal.  za  1  do  6  osób;  bez  opłaty  dla  36  osdb  we  wtorki 
i  piątki  o  l-€j  godz.,  we  środy  i  czwartki  o  8-^j  rano.  Bilety  ku  te- 
mu wydawane  bywają  w  południe  dnia  poprzedniego  w  ekspedycji 
w  wielkim  dziedzińcu  zamkowym. 

Kreozthnrm  (str.  160),  widok  na  Drezno  ód  8-ćj  rano  do  wie- 
czora. 

'Muzeum  historyczne  (str.  160),  w  miesiącach  od  Mi^  do  Ftf" 
dziemika  codziennie  prdcz  śrdd  i  sobdt,  tylko  w  niedziele  i  dnie  świą- 
teczne od  godz.  1 1 — 2,  w  dnie  zaś  powszednie  od  g.  10 — 4,  za  opł^ł 
5  sgr.  Prdcz  tego  muzenm  może  być  zwiedzanem:  a)  w  miesuiCBch 
od  Maja  do  Października  we  wseystkie  dnie  powszednie  a  nawet  i  we 
środy  od  godz.  8  do  10,  6^  w  miesiącach  zimowych  we  wszystkie  dni* 
powszednie  prdcz  sobdt,  od  godz.  1 0  do  3,  w  niedsgele  zaś  i  święto  od 
1 1 — 2,  lecz  pod  przewodnictwem  jednego  z  urzędników  mnzenm  i  w 
biletem,  kosztującym  3  tal.,  za  którym  wejść  może  do  8-u  osób.  I^» 
otrzymania  biletu  zgłosić  się  trzeba  do  zarządu  (£xpedition)  mnzeiun* 
W  pierwsze  święta:  Wielkiój  Nocy,  Zielonych  świątek  i  Bożego  Na- 
rodzenia, w  Wielki  Piątek,  w  popielec,  w  Wigiliją  Bożego  Narodaenw 
i  w  każdą  sobotę,  muzeum  jest  bezwarunkowo  zamknięte. 

Muzeum  kistoryi  naturalnej  (str.  1 62) w  Zwinger  od  1  Maja  ^^ 
1  Listopada  we  wtorki  i  piątki  od  godz.  8 — 10;  Gabinet  zwiewąt  ssą- 
cych i  antropologiczny  od  10 — 1;  w  poniedziałki,  środy,  czwartki!^* 
boty  od  8 — 2  za  opłatą  5  ngr. 

*Muzeum  miedziorytów  i  rysunków  ręcznych  (str.  1 62)  ^® 
wtorki,  czwartki  i  piątki  od  godz.  lO — 2  bezpłatnie,  w  inne  dnie  ^y* 
godnia  za  opłatą  5  ngr. 

Muzeum  mineralogiczne  (str.  1 62)  w  Zwinger,  od  1  Maja  4^ 
Listopada  we  wtorki  i  piątki  od  1 0 — 1 2  bezpłatnie,  w  inne  dnie  P^*" 
wszednie  za  opłatą  5  ngr. 

"Muzeum  Bietschla  (str.  161)  w  zamku  w  Grosser  Garten  (j^ 
znajduje  się  również  i  muzeum  starożytności)  w  lecie  od  1  Maja  do** 
Października)  we  środy  i  soboty  od  g.  3 — 6  bezpłatnie;  w  poniedfla'' 
ki  zaś,  wtorki,  czwartki  i  piątki  w  tychże  godzinach  za  opłatą  8*/i^ 
W  niedziele  i  święta  zamknięte.  W  zimie  zaś  za  poprzedniem  "'^ 
dowaniem  się  w  gabinecie  odlewów  gipsowych  i  za  opłatą  16  igf*  *** 
1  do  3  osób,  za  każdą  zaś  następną  po  5  sgr. 


DREZNO  159 

Ofród  Boologiozny  (str.  163)  codziennie,  lecz  w  dnie  powszednie 
^  opłatą  5,  w  niedziele  Zk\ś  3  ngr. 

Porcelany  i  wazony  (str.  1 63)  w  pałacu  japońskim  w  lecie  (zwy- 
y  pcryjod)  codziennie  prdcz  niedziel  i  świni  od  godz.  9 — 1  zu  opła- 
7^  2  taL  od  1  do  6  osdb.  Wejście  bezpłatne  dla  36  os(5b  we  wszystkie 
^^le  powszednie  za  biletami  wydawancmi  w  przeddzień  o  12  w  poin- 
*Jnie  w  zarządzie  muzedw  królewskich  (Zamek- królewski,  w  wielkim 
"*iedzińcu,  po  krętych  schodach  na  2-m  piętrze.) 

Bteroftytnoaoi  (str.  1 63)  codziennie  od  g.  8 — 12  i  3 — 6,  za  opłatą 
^  ngr. 

*Towarzy8t«wo  sztak  pięknych  (Kunstverein)  na  Briihlsche  Te- 
"■*«8©  od  11—3. 

Zamek  królewski  (str.  1 60),  codziennie  za  łńletiimi  wydawanemi 
^  suirządzie  Marszałka  dworu,  za  opłatą  15  ngr.  od  1 — 3  osób.  a  po 
^  ngr.  od  każdćj  następnój. 

Zbrojownia  (Gewehrgallerie)  (str.  160),  codziennie  za  biletami  po 
2  t.  dla  1 — 6  osdb,  a  we  wtorki  i  piątki  rano  od  g.  8 — lo  złi  biletami 
^zptatnemi  przy  wejścia  od  7 — 8  wydawanemi. 

Dokładny  spis  wszystkich  rzeczy  wartych  widzenia,  przedstawień 
^^tttralnych,  koncertów  i  t.  p.  na  każdy  dzień  zamieszczany  bywa 
'^  ),I>resdener  Anzeiger"  i  innych  gazetach  miejscowych. 

Dresno  (Dresden),  stolica  królestwa  Saskiego,  miasto  wspomina- 
ne jtii  na  początku  13  wieku,   od  1485  rczydencyjonalne,    znacznie 
WErosło  za  panowania  lubiącego  przepych  Augusta  Mocnego  (II  kró- 
^  polskiego),  lecz  do  dzisiejszego  stanu  doszło   dopióro  w  bieżąc6n 
•tuledu.    Drezno  liczące  obecnie  około  180000  m.,  leży  po  obu  brzc- 
S*^h  Elbi/,  dzielącej  je  na:  Stare  miasto  (Altstadt)  częśt'  południową 
*  trzema  przedmieściami,  powstałemi  po  1810  r.,  oraz  dzielnicą  i^m//- 
^^chssiadt  i  część  północną,  po  pożarze  w  1866  zupełnie  przebudowa- 
na czyli  Nowe  miasto  (Neustadt)  z  przedmieściem  Antonstadt.  Piękne 
'  połołenie  i  bogate  zbiory  przedmiotów  sztuki,   a  szczególniej  sławna 
S^leryja  obrazów,  ściągają  każdego  lata  w  mury  Drezna  ^vielu  cudzo- 
'^oów,  jakkolwiek  dawna  tanioś<5  i  wiele  przyjemności  tego  miasta 
"^y  już  bezpowrotnie. 

Stare  i  nowe  miasto  połączone  są  ze  sobą  dwoma  mostami  kamien- 
**>!  Leżący  w  t-órze  rzeki:  AUe  Brucke,  zbudowany  w  XIII  wie- 
'■^•w  1813  r.  przez  Francuzów,  dla  zasłonięcia  odwrotu  w  części  < 
^■ttwmy  jest  główną  artcryją  ruchu  miejskiego  (przy  przejścia  trze- 
*  Bc  trzymać  prawój  strony),  ma  433  metry  długości,  12  i  pół  szero- 
^oiAi  spoczywa  na  16  arkadach.  W  odległości  około  1000  krok<)w 
^*«|o  mostu  ku  dołowi  rzeki  w  r.  1852  wzniesiono  drugi  most  Ma- 
•■^^^^cfe,  mający  231  metr,  dłągośd,  20  szerokości,  slutu^y  ^^al  "co- 


160  Z  WARSZAWY  DO  DREZNA 

wozdw,  dla  pieszych  i  dla  kolei  żelaznej;  Spoczywa  on  na  12-ta  arka- 
dach i  przedłużony  jest  jeszcze  ku  południowi  w  rodzaju  wijadukta. 
Z  obu  mostdw,  a  mianowicie  z  drugiego  bardzo  piękny  widok. 

Na  lewym  brzegu  Elby,  w  pobliżu  dawnego  mostu,  zgromadzo- 
nych jest  na  małćj  przestrzeni  kilka  pomnikdw  Drezna;  na  lewo 
Brtihrsche  Terrasse,  prosto  zamek  krdlewski,  na  prawo  Muzeum, 
z  tak  zwanćm  Zwinger,  zawierające  najznaczniejiBze  zbiory,  oraz 
w  budowie  zostający  Teatr  dworskL 

Taras  Brylowski  (Bruhl^sche  Terrasse)  650  kroków  długi,  tui  nad 
Elbą  się  wznoszący,  jest  bardzo  uczęszczanym  miejscem  przechadzki. 
Na  taras  prowadzą  szerokie  schody  o  41  stopniach  ozdobione  4-ma 
grupami  z  kamienia  Schilling'a,  przedstawiającemi  Noc,  Poranek, 
Południe  i  Wieczdr. — Płaszczyzna  tarasu  tworzy  piękny  ogród  i  ogra- 
niczona jest  od  strony  miasta  gmachami:  Wystawy  Towarzystwa  Oztuk 
Pięknych  (Kunstverein)  i  Akademii  Sztuk  Piękr^ck,  Przy  wej^n  do 
ostatniej  znajdują  się  4  portrety  medalijonowe;  Idndenau'a,  Quandth'a, 
Thtirmera  i  Rietschla,  z  ktdrych  ostatniemu  mają  wznieść  pomnik  na 
tarasie.  Dalej  idą  kawiarnie.  — ;  Po  stronie  wschodnidj  tarasu  wsno- 
si  się  Synagoga  w  stylu  wschodnim,  a  w  tejże  stronie  przy  pi^śda 
z  niego  do  alei  (Promenaden)  stoi  pomnik  Maurycego  ks.  Saskiego.     ..  ^ 

Kościół  dworski  katolicki  (Hofkirche)  naprost  dawnego  mostu,  zo-    «• 

stał  wzniesiony  w  połowic  zeszłego  wieku;  front  jego  ozdobiony  jest  .:^*  .^i 

u  gdry  64  kamiennemi  figurami  Świętych.     Wewnątrz  zaó  między  in _a- 

nemi  dobry  obraz  w  wielkim  ołtarzu:  Rafaela  Mengsa,  przedstawiającrw^  ^y 
Wniebowstąpienie   Pańskie.    Pod  zakrystyją  znajduje  się  sklep 
groby  krdldw.     *  Muzyka  kościelna^  w  niedziele  od  11  — 12,  i  po  po- 
łudniu o  4,  oraz  w  wigilije  świąt  słynie  doborem  dzieł,  oraz  ich  wy 
konaniem.    Podczas  nabożeństwa  policyja   kościelna  pilnuje  śdi 
porządku.     Kryty  ganek  łączy  pierwsze  piętro  zamku  z  kościołem. 

Zamek  królewskie  sięgający  1534  r.,  a  przez  Augusta  Mocni 
znacznie  rozprzestrzeniony,  jest  wielkim,   nieregularnym  gmachei 
mającjon  1300  krokdw  obwodu  i  tworzącym  wewnątrz    dwa  dziadzi 
ce.    Nad  głdwnym  frontem   zwrdconym  ku  kościołowi,  po  nad  bi 
mą  zwaną:  „Griiner  Thor^^,   wznosi  się  najwyższa  w  Dreźnie  wie- 
Wnętrze,  (wejście  ob.  str.  159)  ozdobionejest  pysznemi freskami  Ben.    -^e- 
mann'a,  ukończonemi   w  1845   r.,  przedstawiającemi  w  sali  trono~~-^p^' 
prawodawcdw  od  Mojżesza  do  Maksymilijana  I,  wypadki  z  iyĆA    ^7e- 
sarza  Henryka  I  (f  936),  na  fryzie  życie  z  jego  zajęciami  i  kłopot:^Etjn^' 
w  sali  balowdj  freski  przedstawiają  obrazy  z  historyi  i  poezyi  gne^^j^^ 
W  kaplicy  zamkowdj  pewna  liczba  ładnych  obrazdw  Guido  B«KS^ęgo. 
Annibala  Oarracci,  Bctfaela  Mengsa  i  t.  p.  inne. 

Na  dolnym  piętrze  mieści  się  tak  zwane:  „Grunes  Gewitlbt^  (ciefe- 
ne  sklepienie)  (wejście  z  I-o  dziedzińca,  ob.  str.  158),  będące  iUcnn 
dsieł   sztuki,  rzadkości,  kosztowności  i  drogich  kamieiĄ  tatj^^ęk 


\ 


D  R  E  z  ir  o  161 

'^ilka  milijondw  talarów  wartości,  może  najbogatszym  w  Europie,  na- 
^■^omadzonym  od  XVI  do  XVIII  wieku. 

Po  północno-zachodniej  stronie  Królewskiego  Zamku,  rozciąga 
^ę  plac  teatralny  przyozdobiony  klombami  kwiatdw,  na  ktdrym  oprócz 
^^^spomnionego  niedawno  kościoła  dworskiego  znajdują  się:  piękny 
^^mtchy  wzniesiony  w  1831  r..  Muzeum  (ob.  niżój)  i  spalony  w  1869 
*'-  a  dotychczas  jeszcze  nie  przyprowadzony  do  porządku  TecUr  dwor- 
*hi,  j^omiędzy  dwoma  ostatniemi  gmaehami  wznosi  się  ppmnik  wiel- 
b«go  kompozytora  muzycznego  C.  M.  voBt  Webera  (-[•  1826),  według 
projektu  l^etschla. 

Ukończone  W'1854  r.  według  wskazówek  Sempera  Muzeum^  uclio- 
dsi  za  jeden  z  najpiękniejszych  tworów  nowoczesnego  budownictwa 
i  składa  się  z  dwóch  skrzydeł,  połączonych  ze  sobą  częścią  środko- 
'^TĄ  ze  wspaniałemi  bramami.  Liczne  rzeźby  Bietschla  i  Hahnela 
w-skazują  przeznaczenie,  budynku,  są  tam  rzeźby  osnute  na  tle  religij. 
baśni  ludowych,  historyi,  od  strony  północnój  świata  starożytnego,  od 
południowćj -zaś  z  epoki  chrześcijańsko  romantycznej.  Od  strony 
Kamku  pO  obu  stronach  głównego  portalu,  na  2^2  metra  wysokie  po- 
8i|gi  Baiaela  i  Michała  Anioła,  dłuta  H&hnel'a,  a  na  podstawach  4 -eh 
filarów  korynokich  posągi  bohaterów  i  artystów  różnych  ludów  i  cza- 
sdw,  dłuta  Bietschla  i  Hfthnera. 

Muzeum  stanowi  północne  skrzydło  gmachu,  zwanego  Zwinger, 
wzniesionego  w  stylu  Bococo  na  początku  zeszłego  stulecia  przez  Au- 
f^nsta  II  i  składającego  się  z  sześciu  skrzydeł,  połączonych  ze  sobą  1 
piętrową  galeryją,  tworzących  wewnątrz  prostokątny  dziedziniec,  ma- 
jf|cy  240  kroków  długości  a  140  szerokości.  Dziedziniec  ten,  pokry- 
ty jńęknemi  klombami,  zdobią  liczne  fontanny  a  w  lecie  i  drzewa  po- 
marańczowe,  stawiane  szeregami  wzdłuż  dróg.  W  środku  wznosi  się 
toronzowy  jwwnntJb  Fryderyka  Augusta  (f  1827)  według  projektu  Riet- 
scbU. 

Muzeum  i  Zwinger  zamykają  najznakomitsze  zbiory  Drezdeńskie, 
a  mianowicie,  Muzeum:  Galeryją  obrazów,  gabinet  sztychów  i  rysun- 
^^  ręcznych  oraz  salę  odlewów  gipsowych;  Zwinger  zaś;  Muzeum 
historyczne,  muzeum  gipsowi  historyczno -naturalne,  oraz  salon  ńzy- 
cstto*matematyczny. 

Oalenrjft  obrazów  jedna  z  najpiększych  z  t^  strony  Alp,  liczy 
<*P  S400  numerów,  pomiędzy  któremi  wiele  znajduje  się  obrazów 
pierwszorzędnych.  Najpiękniejszym  ze  wszystkich  jest  Madonna 
"ykstyńska  Bafaela.  Świetność  swą  zawdzięcza  galeryją  Drezdeńska 
^^bytkom  za  Augusta  n  i  III  poczjrnionym  w  dawnej  książęcój  Gale- 
2}  W  Modenie.  Obrazy  są  pozawieszane  w  odpowiednich  odległo- 
'  •ciach,  światło  padające  od  góry  w  salach  środkowych,  z  boków  zaś 
^  ftuhinetach  bardzo  jest  korzystne  dla  obrazów;  w  zimie  cait^  ^k&»a\i 

W 


162  D  R  E  Z  S  O 

jest  opalany.    Bardzo  pouczający  katalog  HtLbnera  jest  do  nabycia  ' 
w  przedsionku  po  cenie  25  Ngr.  2a  egzemplarz,   lecz   dla   powien- 
chownego  obserwatora  jest  zbytecznym,  albowiem  nazwiska  malaritfw 
wypisane  są  na  ramacb. 

Zbiór  miedziorytów,  także  na  dole  nowego  Mnzenm,  powitiUy 
za  Augusta  II,  a  w  następnych  latach  ciągle  powiększamy,  liioiy  obe^ 
cnie  do  350000  arkuszy,  przedstawiających  doskonale  rozwój  uty- 
charstwa  od  czasów  Finignerra  (1450)  i  spółczesnych  mu  memieoldch 
rytowników,  aż  do  najnowszych  czasów.  Około  700  najważniejsiyeh 
rycin  wisi  na  ścianach  w  oprawie,  pozostałe  zaś  leżą  w  to- 
kach, gdzie  je  można  przeglądać.  Na  filarach  wielkiój  sklepiono  sa- 
li wiszą  medalijonowe  portrety  najsławniejszych  rytowników.  Ob&k 
w  mniejszej  sali  przechowuje  się  zbiór  rysunków  ręcznych,  z  których 
300  najważniejszych  wisi  w  oprawie,  inne  zaś  jak  miedzioryty  ałoio- 
ne  są  w  tekach. 

Muzeum  odlewów  gipsowych  zawióra  przeszło  tysiąc  kopóg  gi- 
psowych z  najceluiejszych  dzieł  rzeźbiarskich,  szczególniój  zaś  itaro- 
żytnych.  Początkiem  tego  zbioru  była  pewna  liczba  odlewów  nka- 
pionych  dla  rządu  Saskiego  w  1782  r.  przez  Rafaela  Mengsa,  nie' 
stanowiąca  nawet  ^s  części  dzisiejszego  zbioru.  Odlewy  są  tak  OBta- 
wione,  że  obejrzawszy  je  starannie  łatwo  można  uchwycić  j^ówne 
epoki  rozwoju  sztuki  rzeźbiarskiój. 

Muzeum  historyczne,  pomieszczone  w  całćm  wschodnióm  skrzy- 
dle i  połowie  zachodniego  w  gmachu  zwanym  Zwinger  zawióra  najcie- 
kawsze pod  względem  historyi  i  sztuki:  bronie,,  rynsztunki,  narzędzia 
domowe,  ubiory  i  t.  p.  Jest  to  najbogatszy  z  tego  rodzaju  zbiorów 
w  Niemczech. 

Muzeum  historyi  naturalnej,  w  Zwinger,  nie  należy  do  ni^ 
świetniej  szych.  Posiada  ono  między  innemi  ładny  zbiór  wypchany^ 
ptaków,  z  gniazdami,  jajami  i  pisklętami,  oraz  godny  uwagi  zbiór  mo- 
tylów. 

Muzeum  mineralogiczne,  tamże,  składa  się  z  okazów  minoralo- 
gicznych  i  gieologicznych;  pomiędzy  ostatniemi  jest  bardzo  wiele  ska- 
mieniałości. —  Salon  fizyczno  -  matematyczny,  tamże,  założony  przez 
(ilektora  Augusta  I,  a  następnie  ciągle  wzbogacany,  zawióra  znaczną 
liczbę  przyrządów  i  narzędzi  matematycznych,  fizycznych,  meteoro- 
logicznych i  astronomicznych,  pomiędzy  któremi  znajduje  aą  wiele 
osobliwości  historycznych. 

Z  gmachu  muzeum  Ańdać  w  ulicy  Ostra-Allee  piękną  Cieplarm^ 
zbudowaną  w  1842  r.  i  przyozdobioną  wieloma  rzeźbami  H&hnela. 

Na  wschód  od  Zwinger;  wznosi  się,  tak  zwnny:  IWnzenpalais,  zbii' 
dowany  w  1715  r.,  a  w  1843  rozprzestrzeniony,  będący  mieszkaniem 


DREZNO  168 

dego  Następcy  Tronu.  —  Protestancki  (Iworski  kości<5ł  Sophien- 
'^'^r^he,  z  13  i  14  w.  pochodzący,  a  w  latach  od  1865  do  69  w  goty- 
cłcizn  stylu  przebudowany  nie  przedstawia  nic  ciekawego. 

Niedaleko  ku  południowi  leży  Bostplatz,  przy  ktdrym  mieści  się 
^^9'VMd  Fbczt  (ELołpostamt),  środek  ktdrego  zdobi  kolumna  gotycka, 
*^«wia  BrunnesŚule,  z  figurami  S.  S.  Elżbiety,  Wittekinda,  Wienfrie- 
^^  ^Bonifacego)  i  Jana  Chrzciciela,  wzniesiona  przez  Gutscbmidfa 
^    1. 844  f.,  dla.  upiększenia  tryskającego  tu  źr(5d2'a  wody  mineralnej. 

Ulica  Annenstrasse  prowadzi  ż  Postplatz  ku  zbudowanemu  w  16 
^-  AoSctołowi  Ś.  Anny  (Annenkirche),  niedaleko  ktdrego  w  1869  r. 
^Riiesiono  pomnik  zwany  Annenhrunnen,  nad  źrddłem,  ku  pamięci 
^■^oakliw^j  o  dobro  poddanych  małżonki  elektora  Augusta  I,  zwanej 
ps^zez  lud:  „Matką  Ąnną".^ 

Na  placu  Neumarht  wznosi  się  kościół  Pam]Ly  Maryi  (Erauenkir- 
cl^^),  w  zeszłym  wieku  zbudowany,  z  wysoką  kopułą.  Na  wierzchu 
k^ojniły  znajduje  się  oszklona  wystawka  (lat-amia),  na  95  metrdw  nad 
ziemię  wzniesiona,  z  którćj  bardzo  piękny  odkrywa  się  widok  na  mia- 
>^o  (Zakrystyjan  mieszka  na  Bampesche  Gasse  26,  opłata  20  Ngr.). 
W«L  środku  placu  w  1867  r.  wzniesiono  bronzowy  pomnik  Fryderyko- 
*>»   Augustowi  J7(+  1854),  według  wzoru  H&hnela. 

Blisko  placu  Altmarkt,  widać  kościół  Ś-^o  Krzyża  (Kreuzkirche) 
i^s^^ększy  ze  wszystkich  tutejszych  świątyń,  odbudowany  po  zni- 
BBoaeniu. przez  kule  pruskie  w  1760  r.,  z  wieżą  na  105  metrów  wy- 
solLą,  otwartą,  dla  korzystania  z  widoku,  przez  dzień  cały.   (Dozorcy 

Ka  Georgsplatz  w  1865,  postawiono  w  gotyckim  stylu  gimnazyjum, 
B^wane  £reti««cAti2e,  posiadające*  bardzo  piękną  aulę.  Przed  gmachem 
jego  w  1871  r.  wzniesiono  statuę  bronzową  poety  żołnierza  Teodora 
^Jfrnera.  Na  przyległjrm  obszernym  placu,  JBurgerwtese,  przyozdo- 
bionym ładnemi  klombami,  w  ostatnich  latach  pobudowano  bardzo 
pi^khe  domy  prywatne.  Moltke  Flatz^  ozdobiony  jest  wodotryskiem 
swanym  Nymphenhrunnen.  Trochę  dal^j  w  połudn.  wsch.  części  m\&- 
■*»  la 'bramą  Ihfrnaischer  Thor  leży  królewski  Grosser  Garten,  park 
włożony  w  końcu  XYII  w.,  a  następnie  znacznie  upiększony,  mający 
przeszło  120  hektarów  powierzchni  i  godzinę  obwodu.  W  dniach  26 
^  27  Sierpnia  1813  r.  naszła  w  nim  krwawa  Jitarczka  między  Prusa- 
**nii  i  Francuzami.  Przez  środek  parku  przechodzą  dwie  szerokie 
^'ogi  dla  powozów,  otoczone  eienistemi  ścieżkami  dla  pieszych.  Na 
piłecięctu  się  tych  dwóch  dróg  stoi,  zbudowany  w  1680  r.  pałan/h 
(LnstschloBs)  w  którym  obecnie  mieści  się  królewskie  muzeum  staro- 
*ytaoś<a  i  muzeum  Bietschla.  W  Ogrodzie  tym  mieści  się  kilka  kn- 
^^  wymienionych  na  początku  (str.  156).  Obok  rozciąga  się  Ogród 
***^'c«ny,  posiadający  wiele  godnych  uwagi  okazów.  Dobra  re. 
ttwiracyja.  ^ 


tM  DREZNO 

Nu  |łlm*.u  Marktplatz,  w  yowńn  miejcie,  prz3rtykającym  do  dawn^^' 
•  ^1  imiNtii,  wznosi  sig  kolosalny  pomnik  Augusta  II  na.  koniu.     Na.   l^T 
wo  ft  r.oj(o  pUicu  droj:a  prowadzi  do    Pałacu  Japońskiego  (Japanesi- 
Mfluir  l'alai8)  zbudowanego  w  1715  r.  przez  Hr.  Flemminga,  kt<^r5 
iiMHt^pnie  należał  do  Augusta  II.  —  Kr<51  ten  zgromadził  tam  abi<:>^^ 
roAnych  rzadkich  przedmiotów,  których  część  składa  dziś  jeszcze  "to-*^ 
Hiy  znajdujące  gabinety:  antyków,  numizmatów,  wyrobów  porceliux:>-*^" 
wych  oraz  biblijotekę,  złożoną  z  50000*  tomów,   2000  pierwodrult  <^  "^ 
(inkunabułów),  3000  rękopisniów,  20000  kart  jeograficznych  i  1 1>  - 


Za  pałacem  znajduje*  się  publiczny  Ogród  Japanischer  Gar'^^^;, 
z  pięknym  widokiem  na  Ell>ę  i  most  kolei  żelaznój.  W  pobliB'!^-'*'*'^ 
ulicy  na  domu  pod  Nr.  4  umieszczona  jest  tablica  na  pamiątkę,  ii  ^^t^m-m 
od  r.  1784  —  86  mieszkał  Schiller,  a  w  1791  urodził  się  Kórner. 

Okolice  Drezna  nastręczają  sposobność  do  bardzo  pazyjemrm3''^^" 
wycieczek.  Na  lewym  brzegu  Elhy:  O  72  godz.  od  miasta  leży  "V«!^  -^ 
Backmtz,  pod  którą  znajduje  się  pomnik  Marszałka  Moreau,  w»T^  '^®" 
siony  blisko  miejsca  jego  śmierci.  Ze  wzgórza  nie  dalój  nad  sto  3t  *^°" 
ków  odeń  leżącego  widać  w  oddaleniu  ogólne  zarysy  gór  Sa»V^  ^^ 
Szwajcaryi.  Piękny  jest  także  widok  z  restauracyi  zum  Bergiem -^  ^, 
pod  Racknitz  Icżącój  i  01^/2  godz.  dalój  na  południe  połoźso  '■^^j 
góry  Goldene  Hdhe  (222  metry). 

Od  yiedersedlitZj  pierwszój  stacyi  kolei  czeskiój,  przez  Lock^?*^ -^^^ 
ć?rMnc?  bardzo  miłą  jest  wycieczka  do  Kreyscha  (l^/j  godz.).  J^^  ^^f^ 
wieś  Manen  znowu,  słynną  z  kopalni  marmuru  i  z  wzięcia  tu  do  r^  '*' 
woli  przez  Austryjaków  Pruskiego  jenerała  Finka  z  całym  korpu*  ^" 
w  1759  r.,  do  romantyczno)  doliny  MUglitzthal  (1  godz.  na  pd.  '^^"^O 
lub  do  królewskiego  zamku  Wesenstein,  leżącego  na  skale. 

Prawy  brzeg  Elby,  powyżój  Drezna,  piętrzy  się  łagodnemi  w«| 
rzami,  których  lesiste  wierzchołki  pięknie  odbijają,  od  podnóża 
krytego  winną  latoroślą  i  domkami  ^viejskiemi.     Pomiędzy  ostatnie 
odznacza  się  Villa  Rosa,  postawiona  przez  budowniczego  Sempera. 
śród  tych  pochyłości  leży  kilka  z  najbardziój  uczęszczanych  mi^^ 
rozrjrwki,  jako  to  o  25  minut   od  mostu   Schitterschl&sscTien;  a  nie 
dalój   Waldschlosschen,  ze  sła\vnemi  l)rowarami  i  pysznym  na  'okol" 
widokiem  (omnibus  z  Altmarkt   l\l^  Ngr.  co  ^l^  godz.).     O  ^4 
od  Waldschlosschen,  w  prześlicznym  położeniu,   leży  Albrecktsbuz 
z  dwoma  zamkami  (można  zwiedzać  codziennie  oprócz  Niedziel),  w« 
sność  księcia  Albrechta  Pruskiego,   zamieszkiwany  przez  'jego  m^ 
żonkę  i  pięknie  urządzony.     Dalój  obok  Mordgrund,  widać  o  godi^^^ 
drogi  ód  Drezna  na  wschód  leżącą  wieś  Losckwitz  (Restauracyja  V    ''f' 
toriashóhe   z  pięknjrm  widokiem)   z   niewielkim   domkiem  na  lei*"* 
mieszkania  z  napisem,  wskazującym,  że  Szyller  pisał  Ar  nim  Doc  C^^ 
losa  i  obok   rosnącym   dębem  zwanym  Sehillereiche.     Nicrłeoilf  »<* 
Łoschwitz  na  lewym  brzegu  Elby  leży  ^ksewitz,  (Restaonu^  »*"* 


z  DREZNA  DO  BODENBAGH  I  FRAOI  166 

S  c  h  i  llergarten")  miejsce  urodzenia  muzyka  Naumanna  (f  1801). 
W"  'W  ach  Witz  (1^/2  so*^^'  "*  P^*  ^'  ^^  Loschwitz  na  pr.  brzegu  E1-. 
ł>y)  leży  winnica  królewska  (Kóraghche  Weinberg)  z  pięknym  zamkiem, 
ka&plieą^  zwierzyńcem  i  t.  p.  W  polowie  drogi  stąd  do  Pillnitz,  pod 
^o^t&rwitz,  stoi  dom,  w  ktdrym  Weber  tworzył  Oberona  i  Wolnego 
i^traelca. 

^illnits  o  2*/2  godz.  powyżej  Drezna  na  prawym  brzegu  Elby, 
nowy  pałac  letni  królewski,  zwykła  letnia  rezydencyja  dworu  z  par- 
kiem i  bogat3rm  ogrodem  botanicznym;  kaplicę  pałacową  i  salę  jadal- 
*^^  zdobią  piękne  freski  Vogla. 

JVa  pn.  z.  poniża'  Drezna,  o  ^j  godz.  od  stacyi  Weintraube,  na  ko- 
Ifci  do  Lipska,  pośród  winnic  leży  bardzo  uczęszczano  miejsce  wycic- 
c^i^ek,  zwane  Paradies,  a  niedaleko  odeń  Friedensburg,  z  restauracyją. 

AflCoritzburg:,  2  godz.  na  północ  Drezna  (najlcpi(fj  dróżką)  posia- 
nia wielo  pamiątek  po  Auguście  II  i  Aurorze  Kónigsmark.     VVyidc- 
caskę  do  Meissen  (ob.  dr.  65)  nujlepiój  odbyć  tam  stłitkiem  parowym, 
nupowTÓt  zaś  koleją.     Zamki,  Scharfenbery  i  Siebeneichen  odznaczają 
^^  pięknem  położeniem.  Miejscowości:  Plauenscher  Grund  i  Tarandt 
opisane  są  poniżćj  (ob.  dr,  66).     Kto  nic  może  zwiedzić  całdj  Suskiej 
Saswajcaryi  (dr,  63)  powinien  przynajmniej   poświęcić   pół    dnia,  na 
obejrzenie /7«erM?atóer  Grund  i Bastei.  (str.  166)  jednych  z  najpiękniej- 
szych miejscowości  w  północnych  Niemczech. 


Droga  63.     Z  DREZNA  1)0  B0DEN15AC11 

I  PRAGI. 


J*V/3  mil.  koleją'  państwową  ^aską  z  Drezna  do  Bodenbuch,  poc.  kuryjerskim 
*.*vi  SOdz.  zwycz.  w  21/4  godz.  za  1  tal.  20,  ]  tal.  3  lub  2(>  ner.  Austryjacką  ko- 
ifją  IkańKtwową  z  Bodenbach  do  Pragi  17  mil  w  3^4  do  6  godz.  za  6  guld.  12  cent. 
4ąuld.  59  cent.  lub  3guld.  6  Jent.  Miejsce  z  powodu  widoków  najlepiej  obierać 
/.lew«y   strony. 

Przy  wyjeździe  z  Pragi,  widzimy  na  lewo  Grosscr  Garten,  a  potem 
^^"i^®  i  winnice  nad  Elbą,  do  której  kol^j  coraz  się  przył)liża. 

^iraa,  (hot.  Sćhwarzer  Adler;  Forsthaus,  dobra  restau- 
''wyi* '^ dworcu)  8500  mieszk;,  miasteczko  wznoszące  się  nakształt  tfa- 
rasow,  pray  ujściu  rz.  Gołtleube  do  Elby,  zostające  w  okręgu  dawnej 
lortecy,  dzisiaj  szpitala  obłąkanych  w  Sonnenstein.  W  bliskości  po 
oł)ur  stronach  rzeki  kopalnie  piaskowca. 

Następna  staYiyja  Połscha,  naprzeciw  m.    Wehien  jest  zwykt^ta, 
imnkteni  wyjścia,  wycieczek  po  Szwajcaryi  SaskićJ. 


166  Z  DREZITA  DO  B0DE9BACH  I  FRAOI 


Szwajcaryja  Saska, 

Pod  tćm  nazwiskiem  znana  jest  górzysta  okolica  Miinii  (Łua^f*  •9')> 
ciągnąca  się  od  m.  Pima  do  stacyi  Tetschen  (ob.  niżćj),  pofia&ck  ^ 
pyszne,  dobrze  zwilżone  doliny,  ciasne  wąwozy,  piękną  raekę*  ^* 
waczne  skały,  jakich  napróźno  by  się  gdzieindzi^  szukało,  piękii^Br  '^ 
ślinnośó  i  wiele  różnycli  dziwów  natury,  dostatecznych  do  zjednani^^  *•* 
wielkiej  popularności  tój  okolicy,  lecz  nie  ma  tu  bynajmni^  ani  '^' 
sokich  gdr,  ani  płaszczyzn,  ani  wielkich  wodospadów,  któreby  ti^-B*^ 
wicdliwiały,  nadaną  jój  nazwę  Szwajcaryi  Saski^.  Na  swiedśanl^^  ^ 
okolicy  potrzeba  2-ch  do  3-ch  dni. 


Wycieczki.  Dzień  1.  Stanąwszy  w  Fdtscha  nie  od  rzecsy      

odwiedzićó  bardzo  stare  miasteczko  Wehlen.     Uttewoider  Ghnmtiy      ^ 


me 


waczny  i  ciasny  wąwóz,  w  niektórych  miejscach  ma  50 — 60  ibetr, 

kości  a  tak  wazki,  że  do  niektórych  punktów  jego  nigdy  słoiL 

dochodzi;  niedaleko  odeń  skała  zwana  Bastei,  wyniesiona  Ii3-'  J^^ 

metr.  nad  poziom  morza,  a  przeszło  200  po  nad  £lbę,  (Oberża,  J^  ^^ 

15  ngr.),  tworząca  jakby  zbiór  wielu  skał  pomniejszych,  z 

ka  swego  daje  cudny  widok  na  bardzo  odległe  miejspowości; — *Ią 

do  Amselhćhle  przez  Amselgrund;    ^/^  godz.  na  Hochsłein^   300 

bardzo  piękny  widok;  ^/^  godz.  do  Hohnsłein  (hot.  Hirsołu  S 

sische  Schweiz)  starego  miasteczka  z  zamkiem;  1^24  g.  do  ^' 

naturalnego  Belwederu  (324  metr.);  2  godz.  Schandaą  (hot.  *£*  < 

haus  i  Deutsches  Haus,   złączone  wjeden  wielki  hotel  > 

knym  ogrodem  nad  Elbą,  pokój  ze  światł.  20  ngr.;  DampfschifiT 

szy;    *Bahr'8    Hotel    zur   S&chsischen    Schweiz;    B 

wszystkie  trzy  nad  Elbą;  Anker,  prosty,   oraz   liczne   mii 

prywatne),  miasteczko  w  pięknem  położeniu  nad  Elbą,   pniy 

strugi  Ktrnitzsbach,     O  10  min.  drogi  mały  zdkłatd  kąjnelawy  i 

ralbad)  (Oberża  zum  Badehaus),  otoczony  lesistemi  skabuni.    S<^  ^tł" 

dau  jest  środkowym  punktem  Szwajcaryi  saskiej.     Niedaleko  ^ '"^ 

LiUenstein, 

Dzień  2-gi.     2  godz.  z  Schandau  do  Kuhstall  (Oberża)  gro^^. 
33  metry  głęboka,  z  której  kamienne  schody  prowadzą  na  wier^* . 
łek  skały.     Grota  ta  służyła  niezawodnie  dawnemi  czasy  za  scbi*^' 
nie  dla  trzód  miejscowej  ludności  podczas  wojen  i  stąd  to  ™^*^_JiSL 
chodzi  jćj  nazwisko.     Dalćj  2  g.  drogi  do  góry   ffrosser  ^•"'^^^Sk 
(540  metr.    oberża),   z  płaskiego  j^j   szczytu  bardzo  piękny  ^^^^^^^a^ 
przez  lunetę,  na  góry  saskie,  czeskie,  a  nawet  szląskie;  —  1  S^^'  ^» 
Prebtschthor,  (oberża^  wspaniała  brama  naturalna  w  skale,   ze  ^*^*^ł 
bardzo  piękny  widok ;    1  i  pół  godz.  do  Herrnskretschen  (hot.   S  *      ._ 
Berlin  obok  kościoła)  wieś  skąd  koleją  lub  statkiem  parowyfl^    ^'^ 
aa  dojechać  do  Bodenbach. 


ED- 


z  BERŁIITA  DO  DREZNA  .     167 

Dzień  3-ci.  Wejście  na  Schneeberg  (694  metry,  dobra  restauracjja 
wraz  z  zajazdem)  na  szczycie  wieża  obserwacyjna;  dalćj  przez  Biela- 
grund  do  Kómgstein  (*Blauer  Stern;  Sachsische  Schweiz, 
dobra  restauracyja  na  dworcu),  miasto  u  stdp  twierdzy  tegoż  nazwiska. 
Twierdza  może  być  zwiedzaną  za  opłatą  17s  ^^'  ^^  ^  <^o  8  osdb, 
♦  z  vał<5w  piękny  widok.  Na  przeciwnym  brzegu  rzeki  LtUensłein, 
494miesz.,  najwyższa  z  siedmiu  odosobnionych  skał  Szwąjcary i  saskiej. 
Na  szcayde  obelisk,  postawiony  na  pamiątkę  bjrtności  na  nićj  Augu- 
sta II. 

Z  PStscha,  gdzieśmy  porzucili  drogę  do  Bodenbach,  dla  opisu 
Szwajcaryi  saskiej,  pociąg  przez  stacyją  Bathen  dąży  do  Kónigsteinu 
(obrwyż^j),  adalljprzezstacyje^n/>/>en  (stacyja  pod  Schandau),  Scho- 
na  i  Ntedergrund  do  Bodenbach;-  skąd  dalćj  do  Pragi  i  Wiednia  ob. 
dr.  12  i  IIA.  * 


Droga  ,64.    Z  BERLINA  DO  DREZNA. 

25  i  pół  mil.  Foc.  pośpiesznym,  we  4  i  pół  godz.  za  6  tal.  2  sgr.,  4  tal.  14  sgr. 
lub  3  tal.  10  9gr.\  zwyczajnym  w  5  godz.  za  5  tal.  4  sgr.;  3  tal.  25  i  pół  sgr.  lub 
2  tąl.  22  8gr. 

Zaraz  za  dworcem  spostrzegamy  po  lewćj  stronie  górę  Kreuzherg^ 
z  ktdr^  doskonale  objąć  można  Berliii ;  stacyje:  Ltchterfelde,  Gross- 
Beeren,  pamiętne  bitwą  zaszłą  tu  23  Sierpnia  1813  r.;  Ludwlgsfelde^ 
2Vc66mi,  Lucleenwalde,Juterbog'{^(^Q0m\es7}s.,\  z  kościołem  ktdrego 
^^ieźe  w  znacznej  wysokości  połączone  aą  ze  sobą; — godne  widzenia 
bramy  miejskie. 

I<inija  Drezdeńska  odłącza  się  tu  od  linii  Halle-Lipsk  i  przerzyna 

^^*  jednostajną,  piasczystą  równinę.    Stacyje:  tiolzdorf^  pot^m  przez 

yzarną  Elsterę  do  Herzberga,  FalJcenberga,  Burgsdor/u,  Jakobsthal 

'  -^^derau,  gdzie  droga  łączy  się  z  Lipsko-Drezdeńską.     Następnie 

przez  Pristewitz,  niedaleko  ktdrego  leży  Grossenhain,   7000  mieszk., 

*°^ki  sukna;  —  okolica  zamienia  się  w  malowniczą.     Pod  następną 

^T^^ą  Niederau,  pociąg  przebywa  tunel  280  metr.  długi.   DaMj  Cos- 

^^9  skąd  wycblodzi  odnoga  do  Meissen,  ob.  dr.  65. 

g^  ^  Coswig  droga  wiedzie  przez  stacyją  Kdtschenbroda,  mija  z  lew^j 
w  .  ^t^y  Ldsnitz,  z  wielką  fabryką  wina  Szampańskiego,  i  dal^j  po 
yc.  *^«ciu  stacyi  Weintraube^  staje  w  Dreźnie  na  przedmieściu  Neustadt 
^•^^nkcie  odległym  o  20  minut  od  główniej  szych  hotelów  Starego 
•^la.     Dorożki  ob.  Drezno  str.  1 56. 


168  Z  DREZKA  DO  LIPSKA 


Droga  65.  Z  DREZNA  DO  LIPSKA. 


15I12  mil.  T.ipsko-Drezdeńgką  koleją  2elazait.  poc.  pnśp.  we  2  i  pół  godz.,  ^=^^^^, 
bowym  we  3  do  3  i  pół  g.,  za  3  tal.,  2  t.  8  ngr.  lub  1 1.  15  ngr.  ^ 

Do   Stacji   Roderau  łącznie  z  drogą  do  Berlina  dr.  64.    Za 
deran  droga  przebiega  Elbę  po  moście  długini  na  400  metrdw.    D; 
iPii»;a,  ('Bestauracyja  na  dworcu),  skąd  wychodzi  odnoga 
Ckemnitz.     Oschatz,  6000  n\ie8zk.,  z  pięknjfin  kośdc^em  o  dw 
wieżach.     Oli  pdł  godz.  od  Oschatz  leży  dawny  zameczek  myśK.' 
ski  Httbertsburg,  pamiętny  zawarciem  pokoju  między  Anstryją,  Pa^ 
sami  i  Saksoniją  d.  15  Lutego  1763  r.     S^ameczek  ten  doi  jest        ^^' 
mieniony  na  więzienie  poprawcze.     Dahlen  z  nowym 'ko^ołem       ^^^»" 
tyckim. 

Dalej  idą  stacjfje  Wurzeh,  Machem  i  Borsdorf]  a  następnie 
przebiegłszy  pole  bitwy  1813  r.  staje  na  dworcu  w  Lipsku, 

Z  Drezna  do  Lipska  można  przejechać  inną  cokolwiek  dłuższ^^     ^^ 
17^3  mil  wynoszącą,  lecz  przez  piękniejszą  okolicę,  a  za  tę  samąc^^'"^' 


Droga  ta  bieży  łącznie  z  poprzednią  do  Coswiy  (ob.  dr.  64),  g^< 
oddzieliwszy  się  od  nićj  wiedzie  do  Mieissen,  (hot;  Gasthofs^    -Łł-ni 
Hirsch,  Stern,  Handel  Win  braci  Greissler,  z  pięknym,  w     ^*f" 
ro-niemieckim  smaku  urządzonjrm,  lokalem  i  ogrodem),  jedno  s    -ars^' 
starszych  miast  w  Saksonii,  leżące  na  malowniczej  wyniosłości  f^5^7 
ujściu  rzek  Triehisch  i  Metsse  do  Ełbi/,     Na  50  metr.  wysokim  w^^^^y 
rzu  Schlossberg  stoi  starożytna  Katedra  z  XTTT  w.  miesiMSząoa  wm^^^r 
groby  książąt  z  domu  Saskiego  z  XV  i  XVI  w.    W  ołtarzu  zngf  *^^* 
się  Zdjęcie  z  Krzyża  Granach* a.    Do  katedry  dotyka  stary  zamek:     -^^ 
brechtsburg,  w  XV  w.  wzniesiony,  będący,  jednym  z  najznaczni^s^^^ 
groddw  z  owego  czasu.      Tabryka  kr óleuDska  porcelany^    600  robo ^'^' 
k(5w,   ktdra  poprzednio  mieściła  się  w  zamku,  obecnie  znajduje    ^^ 
o  ^8  godz.  drogi  za  miastem  w  dolinie  rz.  Triehisch.    Fabrykat     ^ 
najpicrwsza  w  Europie,  bo  w  1710  r.  założona  może  być  ogl^d^*^ 
w  dnie  powszednie. 

Pod  stacjTJą  Miltitz  droga  opuszcza  dolinę  rz.  Triehisch,  poc*^ 
powoli  podnosi  się  do  st.  Deutschenbora,  za  ktdrą  spuszcza  ńę  snoWii 
w  dolinę  Muldy.     Daldj  przełńegłszy  około  ruin  klasztoru  JJteift^**' 
z  kaplicą  grobową  Burgrufdw  Miśnii,  przez  stacyje:  Nosst^  sam  A 
i  Hosswein;  dochodzi  do  Ddbeln  (hot.  Sonne),  skądwjrchodsi  odnoga' 
do  Chemnitz  i  Riesa. 

Klosterbach  z  ruinami  klasztoru;  na  lewym  brzegu  Mnldjltf 
dyjski  przemieniony  na  park.  Leisnig,  stare  miasteczko,  7000  " 
po  nad  kti)rdm  panuje  zamek  Mildenstein,  obecnie  siediUia  irf 


z  DREZI7A  DO  LIPSKA  169 

dowjch.  Po  prsej^u  8tac3rj  Taundorf  i  Grossbothen  pociąg  staje 
"W  órtmma  (hot.  Kro nprin z,  LOwe,  Schiff),  przyjemnem  mia- 
»te<5zku,  7000  mieszk.,  nad  Muldą,  4r<5d  pięknej  okolicy.  W  dawnym 
klasztorze  Nimhschen^  obecnie  na  inny  obróconym  użytek,  nad  Muldą 
o  p<$}  godz.  za  miastem  leżącym,  przebywała,  jako  zakonnica,  Kata- 
rzyna von  Bora,  późniejsza  małżonka  Lutra. 

Po  dwóch  następnych  stacyjach   Grosssteinberg  i  yaunhoj\  tlroga 
■łcay  się  z  poprzednią  w  Borsdoff  n&  1  i  pół  mili  przed  Lipskiem, 


Lipsk. 

PrByjasd.  Na  dworcach,  których  jest  5:  Bawarski,  Berliński,  Mag- 
*i«barg8ki,  Drezdeński  i  Turyngski,  rozdają  numery  fijakrów;  taksa 

flotele.  *Uotel  Uauffe,  róg  Bossplatz  i  Bossstrasse,  pokój  25 
^>^.^1  taL;  •Hotel  de  Russie,  Petersstrasse  lo/ll;  Ilótel  de 
■^*vi^re*  tamże  36;  Hotel  de  Pologne,  Hainstrasse  8/10;  Ho- 
|L®1  de  Prusse,  Bossplatz  7;  Stadt  Hamburg,  Kicolaistr.  7; 
"**dt  Rom  obok  dworca  Drezdeńskiego;  Stadt  Drcsden,  Grim- 
IJ^ischer  Steinweg  lljfl2;  'Palmbaum,  Gerberstr.  J65/66;  Stadt 
^^ion,  Feterstr.  20;  Stadt  Nftrnberg,  przy  dworcu  Bawarskim; 
***liichner  Hof,  Kónigeplatz  2.  Prócz  tego  na  dworcach:  *Drc- 
f**©48ldm,  Turyngskim  i  Berlińskim,  przy  Restauracyjach,  po 
**^ka  pokojów. 

Kawiarnie  (Kaffehftuser).  C  af  ó  -P  e  1  s  c  h  e  (Conditorci)  na  Au- 
ff*^Btiisp]li,tz;  Cafć  National,  Markt  16;    Im    neuen   Theater 

Suchodn.  pawilonie  Nowego  teatru;  Cafe  Sedan,  na  Pro- 
**^>Uide,  wiele  dzienników;  G6sswein'8  Cafe,  Bruhl  78.  Dalej 
^\^ -^oseiuhal:  Bonorand  i  Schweizerhauschen,  wiecie  pra- 
codsień  koncerty. 

Xle«taiiraeyje.  *Aeckerlein's  Keller,  Markt  11 ;  Kraft 
•^ —Uistrasse  23;  Reusch^s  Keller,  Grimmasche  Strasse  16; 
z^Heinlftndische  Weinstube,  Ritterstrassc;  Auerbach's 
^J^Her,  Grimmasche  Str.  1,  sławna  z  podań  ludowych  i  Pausta 
^*^etbe'go,  z  godnemi'  uwagi  malowidłami  na  ścianach  z  1 6  w.  przed- 


\ 


^^''•Hi^ącemi  baśń  o  Pauście  (w  1863  r.  odnowione);  Im  neuen 
"*■  ^  e  a t  er  (we  wschodn.  pawilonie).  *S  c  h  tł  t  z  e  n  h  a  u  s  Wintcrgar- 
r^'*Wtr,  9,  ulubione  miejsce  rozrywki  w  lecie  i  podczas  jarmarku,  z  pię- 
■^emi  salami  i  ogrodem;  wieczorem  w  lecie  koncerty. 

I 

^wiamie  (Bierstuben).  *B  aa r  m  a  n  n,  Katharinenstr.  28,  piękny 
^'>kal;Kitzing   Petersstr.  19;   S  chat  z,   Rittewtr.  ^^-^  1^(i\iVV\\.'L^ 


::v.  LIPSK 

tT^thestr.  4.  obok  nowego  teatru:  Uhlemann  przy  dworca Btwir- 
"tkim.  —  W  gaie  Quelle  ob.  nii.  (teacnr). 

Pijakry.  Jćdnolontte:  Od  I  osobr  ido  20  min.)  4,  od  &w6A  5. 
:  rzęch  6.  czterech  S  Ngr.  ^do  dworca  Berlińskiego  5,  .6,  8, 10  Np.) 
*A  dworców  do  miasta  zwykle  o  1  Ngr.  droł^.  —  Za  godńnc  po  nńe- 
•^ńf.  lab  za  miastem  10.  12.  13^ ,  lub  15  Ngn' wedłng  taksy  iiiiy|o$ ńf 
znajdować  w  kaidym  puwozie. 

Omnibnsj-  po  mieście  i  okolicah  \\^  Ngr. 

Kol^  konna,  wzdłuż  Promenadę  i  do  niekt<5rych  wsi  okolicfttft^* 

Pocsta.  Na  Angostusplatz.  naprzeciw  Teatru. 

Bioro  telegraaoana.  Wintei^rtenstr.  3.  blisko  Dworca  Dreid^- 

<ikiego. 

*  * 
TeatiT'  W  Xeue  Theater^  przedstawienia  oodzień,  najleptfo  i^' 

•łce:  Mittelbalcon  1^'s  t^-  Seitenbalcon  1  taL,  Parqaeti5 

Njjr:  1  rząd  lói  20  Ngr.  —  Prócz  tego   w  Aite  Th^ąUf  w  iłnB«*« 

iiTtAy  i  niedziele,  a  podczas  jarmarku  codńeó.     Yaudmllt^TMir 

w  Oatten  Ojuelie  na  Brtlhl,  dobra  restaaracT)a.  ' 

Sławne  Koncerty  w  (iewandhaus  (sukiennice)  w  zimie  cb  csw*)^ 
tek:  dyrektor  C.  Reinecke. 

Wystawa  sstuk  pięknych.  DelYecchiow  Kanfhidle  (Mtf^ 
*i)  w  dnie  powszednie  od  9  —  5,  w  niedziele  od  10  —  8.  Wq«^ 
5  Ngr. 

Liipsk  (Lcipzig)  po  Hamburgu  najważniejsze  z  miast  handlowycU 
w  Niemczech,  llOOOO  mieszk.,  pukt  środkowy  handlu  księgarski^S^? 
siedziba  wyższego  sądu  handlowego  (Oberhandelgericht)  na  ^e  IHflO' 
cy  i  jednego  z  najdawniejszych  i  najsławniejszych  uniwersytetdłf)  W 
w  oł)Szemćj  płaszczyźnie  przy  zbiegu  rzek:  Elst&r,  JPiótse  i  P(ff^' 
Stare  miasto,  zabudowane  wielopiętrowemi  prawie  jednakowenń  dO" 
marni,  dowodzącenii  bogactwa  miasta  w  XVII  i  XVIII  wiekscb,  ^W 
żoiie  jest  dokoła  pięcioma  regularnie  i  ładnie  zabudowanemi  prsedinie- 
ściami,  do  których  jakby  drugi  szereg  przedmieść,  przytykają  ^*' 
Kcudnitz,  Gohlis,  Connewitz,  Plagwitz  i  t.  d. 

Najpiękniejszą  ozdobą  miasta  są  urządzone  w  1784^^  na  miej^ 
dawnych  wałów  Aleje  (Promenaden)  oddzielające  stare  miasto  ^ 
przedmieść,  a  w  niektórych  punktach,  szczególniej  od  południa  i  WBCW>" 
du  stanowią  jakby  piękne  parki.  W  t^j  to  stronie,  pomiędzy  ^•J"* 
tukiemi  parkami,  leży  największy  z  placów  miejskich  AugiuUtp^ 
zamknięty  gmachami  nowego  teatru,  muzeum,  AngusteiUBf  pO^ 
i  szeregiem  pięknych  domów  prywatnych. 

Nowy  Teatr  (das  neue  Tbeater)  złożony  ze  wspailSit 


LIPSK  171 

i  dwdch  pawilonów,  zbudowany  został  według  planu  Berlińskiego  bu- 
dowidcsego  Langhansa  (1864  —  1868).  Front  jego  ozdobiony  jest 
pięknym  portykiem  korynckim,  z  piękną  gruppą  prof.  Hagena  na  trój- 
kącie szczytowym.  Na  polach  szczytowych  skrzydeł  są  rzeźby  Lfirs- 
■^na,  Witticha  i  Schiele'go.  Tylna  fasada  teatru,  odwrócona  ku  naj- 
piękniejszej części  Promenad,  ozdobiona  jest  werandą,  dotykającą  do 
^''^elki^o  stawu  z  łabędziami  Na  środku  stawu  wodotrysk.  Wnę- 
*''2e  tealHru  może  być  zwiedzane  codziennie  od  2  —  4  po  południu. 

Naprzeciwko  teatru  wznosi  się  ukończone  w  1858  r.  muzeum,  mie- 

szcsące  w  sobie  miejską  galeryją  obrazów,  wartą  Sindzenia  głównie  dla 

obrazów  iiowoczesnycb.     Muzeum  założone  zostało  przez   miejscowe 

^owarzjrstwo  sztuk  pięknych  (Kunstverein),  a  następnie  przez  zakupy 

*^®Une  dary  znacznie  wzrosło.     W  niedziele  od  lO^/a — 4,  środy  i  pią- 

'ki  od  10  —  4,  wejście  bezpłatne;  we  wtorki,   czwartki  i  soboty  od  10 

■*,  poniedziałki  od  12  —  4.   od  Listopada  do  Stycznia  tylko  do  3 

**  op&tą  h  Ngr.     Dyrektor  Dr.  Max  Jordan. 

.^  1*0  WBchodniój  stronie  placu  Augusta  naprzeciw  bocznego  frontu 
■^U^cuin  wznosi  się  Augusteum  (uniwersytet)  wr.  1836  według  planów 
*^^^«VwfcŁł  zbudowany,  na  t^ip  samom  miejscu,  gdzie  znajdował  się  gmach 
^^^^''^^rsytecki  w  1408  r.  Uniwersytet  ten  ficzy  obecnie  do  20()0  słu- 
***caów.     Gmach  zakładu  zdobi  wiele  pięknych  rzeźb. 

"W  przyległym   kościele    Paulinów   ( Paulin erkirche)   odno^vionym 

I       i^**  '•»  znajduje  się  grobowiec  zamordowanego  w  r.  1307  w  koście- 

^^^-go  Tomasza  Margrabiego  Miśni,  Dietzmana.  W  donm  „zur  Feu- 

^^*"*cu[ger*  przy  ulicy  Uniwersyteckiój  ciągnącój    się   za   gmachem  uni- 

^ i^aytetu,  umieszczona  w  podwórzu  tablica  wskazywać  ma  pok ój ,  w  któ- 

^***Ł  mieszkał  GMtfae,  będąc  studentem. 

Niedaleko  Muzeum  w  stronie  pd.  wsch.  przy  szkole  niiejskiój  wzno- 
V^  ®ic  bronzowa  łtatua  Thaera.  według  modelu  Riełschla,  Inne  po- 
^^^iti  rozrzucone  po  alejach,  jako  to:  Fryderyka  Augusta^  J.  Seb.  Ba- 
J^z^*  muzyka  HUlera  i  Burmistrza  •  Mullera,  ziiłożyciela  alei,  nie  mają 
^'^^Iki^  wartości  artystyczndj. 

^^    2  Augustusplatz  ożywiona  ulicu  Urimmaiąf^he  Strasse  prowadzi  na 
^f^^*'rktplatz  w  środku  miasta  leżący,  zamknięty  z  trzech  stron  wyso- 
,  "^-l^nii,  starożjrtnemi  domami  prywatnemi;   czwartą  ścianę  tego  rynku 
?^*iowi  Batusz  z  1556  r.  cddzielający  zarazem  rynek  od  małego  ryn- 
ku ^aschmarkt.  W  jednym  z  domów  jego  na  rogu  Hainstrasse  Nr.  31, 
^^«Bzkał  od  1785  — 1789  r.  Schiller,  jak  to  wskazuje  umieszczona  na 
uomu  tablica  kamienna.     Ulice  Hainstrasse  i  Kutharinenstrasse  pro- 
^aiizą  ua  ulicę  Briihl,  podczas  jarmarku  głównie  zajętą  przez  żydów 
^^tywionądrobnjrm  handlem.  Niedaleko  dawnego  Teatru  pomnik  Hah- 
•*•"•<>««,  twórcy  homeopatjj.    Przy  końcu  ulicy.  "RatiatiŁCLYw  ^\,caw««%^ 


172  LIPSK 

.'  mały  pomruk  przypomina  wysadzenie  w  powietrze  mostu,  ktdre  tylu 
strat  nabawiło  tylną  straż  Francuską  19  Października  1813  j, 

Dawna  cytadela  Heissenburij  w  pd.  zacli.  stronie  starego  miasta, 
pochodzi  z  XVI  ^vicku,  obecnie  mieści  rozmaite  władze  i  koszary. 
Ze  szczytu  wysokiej  wieży  Sclilos.stlHirm  można  doskonale  objąii  wzro- 
kiem pole  bitwy  z  1813  r. 

Kościoły  Lipskie  maJe^o  są  znaczeniu:  Kośrlól  S-go  Mikołaja  z  16 
wieku,  ma  w  filarach  okien'  wmurowanych  kilka  kul  z  1813  r.;  przy 
łtoc/inych  drzniach  w  sklcpion(^j  salce  znajduje  się  ambona  kamienna, 
z  której  miał  kazać  l^uter.  Kościół  S-yo  Tomasza,  którego  wysoki 
dach  /daleka  \vidocznym  go  czyni.  Kościół  katolicki  w  1846  r.  skoń- 
czony. Na  Centrailstrasse  znajduje  się  Słfiunjoga,  zbudowana  w  1856  r. 
Wchórze  kościoła  Ś-<jo  Jana  ( Johanniskirchc)  znajduje  się  nagroliek 
Gellerta. 

Na  ulicy  Konigsstrassc  mieszkał  od  1835 — 41  i  od  1846— -47  Fe- 
liks Mendelssohn  BaMholdi/,  ku  pamięci  czego  wmurowano  na  domu 
tablicę  pamiątkową.  Na  Turnerstrusse  znajduje  się  skończona  w  1863 
Turnhalle  (sala  ginmastyki)  na  której  budowę  miasto  ofiarowało  40000 
talarów;  wnętrze  godne  widzcma.  Niedaleko  stąd  na  pd.  wscli.  wzno- 
szą się  przy  Weisenhausstrasse  nowe  budynki  uniwersyteckie,  mieszczą^ 
cc  lahoratori/jum  chemiczne  i  insłytnt  tizifjolq(iiczny,  a  obok  szpital  udej- 
A^7'(Stadtische  Krankenliaus)  z  kliniką  uniwersytecką,  złożony  z  wiel- 
kiego domu  murowanego  według  dawnego  systemu  i  z  tak  zachwala- 
li vcli  w  ostatnicli  czasaeli,  baraków. 

Niedaleko  bramy  Zoitzer  Thor,  naprzeciw  krtJlewskiogo  fciądu 
Okręgowego  stoi  dawna  \villa  Hftrtla,  da^  Biimische  Ilaus,  przebudowa- 
na w  1833  r.  zpięknemi  fresV.ami  wewnątrz.  Przy  Zeitzorstrassc  pod 
Nr.  48,  mieści  sie  sławny  zakład  leczntc//  nrtopedt/czno  f/imnastt/cznjf 
Dr.  Schildhacha  (dawniej  Schrebera). 

Jednym  z  najpiękniejszych  ogrodów  pnblicznycli  jest  tuk  zwany 
(rcrhurda  (dawniej  Uciclienbaicha)  z  poninikiein  Ks.  Józefa  Poniatow- 
skiego, gdzie  też  można  >vidzieć  rozmaite  ])o  nim  pamiątki  i  mifysue. 
w  ktorem  ten  bohater  rzuciwszy  się  w  nurty  rzeki  śmierć  poniósł. 

Do  najbliższycli  miejsc  spacerowych  w  okolicy  należy  *Jfosenthal 
ł.  Ziic  iwyciijącemi  łąkami  i  laskami  dębowemi,  bardzo,  z  powodu  uialćj 
odległości  od  miastii,  uczęszczany.  (Restauracyja  ob.  wyż<?j).  W  ogro- 
«i/.ie  tym  znajduje  się  statua  marmurowa  (ileUeitd  i  popiersie  kompozy- 
tom śpiewów  Zóllnora.  Na  jednym  z  domów  wsi  (lohlis  dotykającej 
<«i  iniłnocy  do  tego  oj^rodu  znajtluje  się  napis,  wskazujący:  że  w  niia 
w  1785  r.  Schiller  utworzył  pieśń  dt>  Iliulości. 

I 

Ii(>wniny  ]>ipska  były  kilkakrotnie  widownią  zaciętych  bitw.  N;i. 
///(•//  7  Wrze-ium  16.S1  (lustaw  Adolł' odniiisj  zwycięstwo  nad  wojska- 


z  DREZNA  DO  HOF  (ku  MONACHIJUM)  173 

ń^i  niemieckiemi.  2  Listopada  1642  r.  miała  tu  miejsce  bitwa  również 
^kończona  zwycięstwem  Szwedów  nad  Niemcami;  lecz  najkrwawszą 
i  najważniejszą  była  rozpmwa  16,  18  i  19  Paz'dziemika  1813  r.,  zwa- 
J^a  przez  Niemców  hitvm'ludótc  (V0lker8chlac)it)  w  której  wojska  fran- 
cuskie straciły  trzecią  część  swej  liczby  w  zabitych,  rannych  i  jeńcach. 
Na  zwiedzanie  pola  bitwy  potrzeba  4  godzin  idąc  piechotą,  a  3  gjodz. 
jadąc.  Na  miejscu,  z  którego  Napoleon  kierowiił  bitwą  w  Probsteyda^ 
^''^^esiono  pomnik  granitowy  z  ozdobami  bronzowemi;  a  na  wzgórku 
P^zy  drodze  gdzie  monarchowie  sprzymierzeni  zostali  zawiadomieni 
o  zwycięstwie  stoi  obelisk  żelazny. 


Droga  66.  Z  DREZNA  DO  HOF  (ku  MÓNACHIJUM). 

iJ0,8  mil.  w  6  i  pół  —  11  ęoA.%.  za  5  tal.  28  Ngr.:  3  tal.  29  T^gr.;  2  tal.  29  Ngr. 

I^roga  aż  do  Tarandtu  bieży  doliną  rz.  Weisseritz,  równolegle 
^traktem.  Przy  stacyi  Flauen,  ^|^  godz.  od  Drezna  (koleją  7  minut), 
••ynn^j  browarami  Reisewitzer-  i  Felsenkeller-  Brauerei,  zaczynu  się 
^^^triSz  Plaueński  (Plauenschcr  Grund,  wazka  a  ^f^  godz.  długa  dolina 
Przerzuięta  rz.  Weisseritz,  zamknięta  z  dwóch  stron  skałami.  Na  wy- 
"^^osłości  widać  zameczek  Bcgerhurg  (*Restłuiracyja,  o  15  min.  od  stu- 
^y  *  i*lauenj;  z  góry  piękny  \vidok  na  wąwóz,  przyległe  wyżyny,  Dre- 
*^o,  dolinę  Elby  do  Meissen  i  Saską  Szwajcaryją.  Następnie  dropi 
P^^chodzi  przez  tunel, '  a  późnićj  kilka  razy  przez  rzekę.  Przy  st. 
j™*«c^jDjpe^  gdzie  znajduje  się  huta  żelazna  Fryderyka  Augusta,  do- 
*ina  Bic  otvviera,  ukazując  czyste  domy  mieszkalne  i  ślady  różnych  prze- 
"^ysłfSisr  połączonych  z  dobywaniem  Węgla  kamiennego.  Dalej  nastę- 
PHl^  stacyje  Daubea,  Hamsherg.  Niedaleko  Tarandtu,  po  obu  stro- 
^^ch  drogi  widaó  szkółki  drzew  Akademii  leśnej;  a  zestawienie  r()ż- 
"^y^^  gatunków  roślin  na  pochyłościach  gór  tworzy  bardzo  malowniczy 
ooi-az, 

^t^flurandt  (hot:  Deutsches  Haus;  Bad;  Albcrts-Salon) 
^^^ateczko  w  romantycznóm  położeniu  jprzy  zbiegu  trzech  dolin,  ma 
^^0()  mieszk:.  Na  jednej  ze  skał  ruiny  zamku  myśliwskiego  elekto- 
TJ^^  Saskich.     Akademija  leśna,  założona  w  1816  r.     W  okolicy  pię- 

^e  miejsca  przechadzki,  pomiędzy  któremi  odznacza  się  szczegcilniej 

"^8  bukowy,  zwany:  ^Jieiligen  Halkn". 


.        -  przez  rz.  J^  rener ger 
«&  prawo  liczne  kopalnie  i  huty. 


Treiberff  (*Hdtel  de  Saxe;  Rother  Hirsch;   Stern)  nad 
^uldą,  gtare  miasto  górnicze-  założono  w  1171  r.  po  o^t^^wi  Vv]l  i.'^\ 


:T4  z  DRERTTA  do  SOP  ku  StOlf  AGHIJT7M) 

t 

iffthra.  które  w  <'.z3uie  luij większej  4Wpj  pomyślności  (około  1540)  li- 
';7iylo  44>000  mieszk..  ohecnie  ouł  ich  tylko  20000.  Ze  itarychmii- 
row  vr  ('.zefld  uiminnionycłi  tul  planty,  zoraa  posnąć  moins  dAwne  idi 
przeznaczenie.  Freiben;  jest  punktem  •irodkowym  {^mictwft  Bukift' 
so  i  inedzihą  je^)  zarzailn.  Okrsfr  Freibergaki  jest  najwałni^iaijm, 
/.  pow()4lii  zntijdowaniA  ile  w  nim  kopulni  srebra,  ktdre^  dobywi^ 
rrHrznift  za  P  4  milijonow  łlIutow. 

Kotinół  ka/edraltii/.  z  pięknym  iia^rrobkiem  Margrabiego  Manryoe- 
UD  Saakietco:  prócz  któretro  :ro<łne  w  nim  awagi:  kapUca  a  Xyi  w.  bo- 
jrato  przyozdohiDna  z  wieloma  -łtaimimi  bronzowemi;  portal  romański 
itojrato  żłocr>ny  z  XII  w.  zwany  f.roŁdćne  Pjorte^  pochodzący  ze  spalo- 
nepro  w  1484  r.  k4>Hoii>{a  N.  Panny  Maryi.  Dwa  inne  koście^,  Ifko- 
■ailfirrhe  i  PetrikirfM  nie  zawierają  nic  dekawego. 

Przy  bramie  Petersthor  w  1844  r.  wzniesiono  gotycki  pommk  nt 
'\w,HC.  mieaz(;zan  i  górników  za  dzielna  obronę  miasta  pnedw  Siw^ 
li  om  164i  i  43  rokn.  Od  tćj  że  bramy  wiedzie  droga  na  rynek  Ob«- 
markr.  na  którym  wznosi  się  rcthuz,  okazały  bndynek  z  14l0  r(Aą 
oraz  tak  zwany,  Kan/haun  w  którym  mieści  się  muzeum  staroij/tMiOt 
hf;ilą«:e  dekawym  zbiorem  broni,  sprzętów  i  t.  p.  przedmiotów.  St 
rymże  placu,  na  prost  ganka  ratuszowego  płyta  kamienna  z  knjiBB 
wskazuje  miejsce  na  którym  w  1455  r.  został  ścięty  Kunz  Yon  Km- 
fiingen.  słynny  wojownik  niemiecki  owego  czasu. 


W  części  półn.  zach.  miasta,  przy  bramie  Kreuzthor,  dawny 
śrMosst  FreicUnstein  z  XY  w.  niegdyś  rezydencjja  księcia  hsufn 
Pobożnego,  obecnie  magazyn.  Niedaleko  plant  pomnik  minenlofi 
HWnera  z  popiersiem.  AJcadenuja  tjórmcztL,  założona  w  1765  r.,  ńt- 
)£f\yi  głośna,  z  powodu  zostawania  pod  zarządem  sławnego  minoafe' 
tra  i  (geologa  Wernera  (-J-ISIT). 

^)kolica  urozmaica  się  cokolwiek,  lecz  dopiero  od  Oederan  odkrf** 
-tlę  pyszny  widok.  Przed  tem  miaste'm  na  stoku  wyniosłości  widać  tt- 
mek  Augustusbnrg  pod  miasteczkiem  Schellenberg.  Nieco  dal^  ^ 
■«tfu;yją  Oederan  (hot:  Post)  droga  wstępuje  w  urozmaiconą  ddiat  n* 
Floha,  przez  którą  bieży  aż  do  ujścia  U^  rzeki  do  Schopan.  ^ 
'.yja  Floha  w  dolinie  Schopau,  miejsce  urodzenia  sławnego  męla  liaBB 
F*nffendorfa.  Ze  stacyi  Nieder  ]|  'iesa  wychodzi  odnoga  drogi  do  &■■ 
kf.tth^irtj  i  IJaynichen  słynących  znacznemi  fabrykami  sukna. 

Chemnitz  (wymu^^ia  się  Kemnitz)  (hot:  Blauer  Engel, Siaśl 
Ootba,  Stadt  Berlin,  ROmischer  Keiser,  YictoriahAt*! 
i  innf^)  osafla  staro  wendyjska,  od  bardzo  dawna  słynna  z  Hjiik^ 
lnianych,  obecnie  jest  jednam  z  najważniejszych  yr  Niemczeek  ■b' 
fałirycznych,  68000  mieszk.,  leży  w  żyznej  i  obfitej  w  wodę  utilfcy 
u  stóp  gór  kruszcoioych  (Erzgebirge).  Liczą  tu  do  100  pra^daBUi^ 
fałiryk  pończoch,  leżących  po  większej  części  w  okolicy 


J 


z  DREZNA  DO  HOF  (ka  KONAGHIJUM)  175 

rach  którego  mają  tjlko  swe  kantory,  —  Znajduje  się  tu  też  do  40  fa- 
bryk maszjm,  z  których  najsłynniejsza  Ęyszarda  JSarłmana,  zatmdnia- 
j|ca  do  2000  robotników.  Dla  turystów  Chemnitz  mało  ma  powabu. 
Na  głównym  r3mku  wznosi  się  gotycki  katusz  z  werendami  i  wysoką 
wieią.  KoidÓl  Jacobikircke  z  XIV  w.,  w  XVIII  w.  przebudowany, 
P<Miada  w  zakrystyi  obraz  Łukasza  Cranacha,  wpółn.  zach.  stronie  uda- 
rta zamek,  przerobiony  z  klasztoru  Benedyktynów.  Niedaleko  Klo- 
tterlarche  z  godnym  uwagi  portalem  południowym  i  kilkoma  obrazami 
ttkoły  frankońskiój.  *Na  około  miasta  ciągną  się  porządnie  zabudo- 
^nne  przedmieścia 

Balój  przez  fabryczne  miasta  Siegmar^  Gruna,  Wiistenbrand^  Ho~ 
^tfittein^Emsthal i St. Egidten do  Olauchau  (hot:  DeutschesHaus. 
Adler)  22000  mieszk.,  również  kwitnącego  miastk  fabrycznego  (naj- 
^icc^  kwitnie  tkactwo),  nad  rz.  Muldą.  Ma  ^no  2  zamki  hr.  yon 
ochOnbui^. 

Zwlokaa  (hot:  F o s t;  Deuscher  Kaiser;  Hotel  Wagner, 
pny  dworcu;  GrtineTanne;  A'n  k  e  r,);  26000  mieszk.  leży  w  ła- 
^n^  dolinie,  nad  Muldą.  Kościół  Marienkirche  z  XV  w.  odnowiony 
^  1839,  z  wieży  piękny  widok;  W  kaplicy,  zwanój  Taufcapelle  m&]y 
•  obrazek  Cranacha,  przedstawiający  Chrystusa  pośród  dzieci.  Kościół 
^j  Katarzyny  (Catharinenkirche)  z  XIV  w.,  pózniój  odnawiany,  po- 
flada  także  obraz  Cranacha.  Niedaleko  dawny  zamek  Osterstein,  obe- 
cnie dom  poprawy.  Na  rynku  Ratusz,  ukończony  w  1858  r.,  gościnny 
A«tfri  (Kaufhaus)  z  XVI  w.  w  stylu  gotyckim  i  wiele  innych  pięknych 
badynków,  przeważnie  w  nowszym  gotyckim  stylu.  Okolica  piękna, 
do  któr^  ożywienia  przyczynia  się  wiele  kopalń  węgla  kamiennego, 
których  w  t^j  okolicy  znajduje  się  do  80,"  zatrudniających  8000  robo- 
tników. 

Na  stacjri  Werdau  linija  łączy  się  z  drogą  z  Lipska  do  Hof. 

W«rdaa  (7000  mieszk.)  nad  rz.  Fleisse,  miasto  przemysłowe  z  wie- 
1  oma  fiaibrykami  sukna,  bawełny  i  t.  p.     Dalój  przez  Neumarkt  do 

Bdohenbaoh  (hot:  Łamm)  8000  mieszk.,  fabryki  bawełny  i  płó- 
tna. 

Za  stacyjami  Nełzackkau  i  Herlansgrun,  droga  przechodzi  przez 
dolinę  Elstery,  po  pięknym  choó  krótkim  wijadukde. 

PUuen  (*DeirB  Hdtel,  Deutsches    Hau s,  Engel)  dosyd 

^^<ane,  na  wyniosłości  leżące  miasto  fabryczne,  24000  mieszk.,  nad 

■Biafą  EUterą,  główne  miasto  Voigtlandu,  odbudowane  po  wielkim  po- 

**je  w.  1834  r,  —  Wysoko  po  nad  miastem  położony  zamek   Bad- 

*c«nj  którego  nazwisko  przypomina  zamek  w  Pradze  czeskiój,  był  nie- 

g*J>  siedzibą  wójta  (Vogt,  Adrocatus  regni).  —  Dwuwieżowy  kościół 

^wanmsJcirche^zostal  po  pożarze  w  1548  r.  prawie  zupełnie  przebudo- 
wany. 


176  Z  BEllMHA  DO  HAMBURGA 


• 


Pomiędzy  Plauen  i  Hof  kolćj  wiolkim  łukiem  okrąia  przykrą  le- 
sista wyżynę,  stanowiącą  dział  wodny,  mięflzyElsterą  i  Saalą.  Stać.  Af^sA/- 
thmter.  Niedaleko  ReiUh  droga  przekracza  granicę  bawarską;  na  1^'wo 
widać  niebieskie  kontury  gór  jodł'fWł/ch  (Fichtelgebirge). 

Hof(hot:*Hir8cb;BrandcnburgerHof:Bayri8cherHlo  f; 

L  a  m  ni^  tani;  Restaorocyja  na  dworcu)  1 6000  m.,  miasto  nad  ftcuMlą, 
zupełnie  przebudowane  po  pożarze  w  1823  r.  Niedaleko  stąd  8a&1s 
przyjmuje  w  siebie  rz.  Begnitz;  Ratusz  gotycki. 

Z  Hof  do  Monacbijum  dr.  42.  ' 


Droga  67.  Z  BERLINA  DO  HAMBURGA. 

38  mil.    Koleją  w  ą  grodź,  za  7  1. 15  S«nr.;  5  t.  20  Sffr.  lub  4  t.  5  s^r.;  pocią^^ 
kiiryjerskim  za  10  lub  7  talarów.  '  ' 


W  blizkośd  parku  zamkowego  w  Charlottenburg^  kol^  prseb^ 
Sprec  pod  Spemdau  (hot:  Adler)  rzekę  Hawel^  do  którego  tu  wf^^^ 
Sprea.     /spandau,  (18000  mieszk.)   miasto  silnie  ufortyfikowane,  l^Z, 
siada  piękny  kości<$ł  St.  Nikolauskirche,  z  XVI  w.,  z  kilkoma  ^od-"^-*^ 
mi  uwagi  pomnikami  i  metalową  bardzo  dawną  chrzcielnicą. 

Pi>d  Xeust€uJU  droga  przebiega  rz.  Dosse.  Stacjje  ZtndiMy  fl^jjj^j^ 
Wilsnack  z  najdawniejszym  w  państwie  kotóolem,  WHtenberg^l^^'^!, 
stauracYJa  na  dworcu)  nad  Elbą,  skąd  wychodzi  droga  do  Magdeb""^^!^ 
ga;  KarstacU, '  Pomiędzy  stacyjami  Wamow  i  Grabów,  droga  f^^^\^ 
chodzi  granicę  Meklemburską.  Iiudwigaliuit  (•Hdtel  de  Weim^^^ 
mała  jesienna  rezydencjja  W.  Księcia  Meklenbury-SehweryAda^^^jj 
Zamek  posiada  galeryją  obrazów  liczącą  przeszło  200  sztok,  00^ 
zbiór  starożytności  słaif^iańskich,  znalezionych  głównie  w  Meklenl^-' 
gn;  obi>k  zamku  rozciąga  się  obszerny  park  i  ogród.  W  Kaplicy  ] 
wosławnej  grób  W.  Księin^  Heleny  (fi 803  r.). 


Poil  Hagenotr  wychodzi  odnoga  drogi  przez  Zackum  do 
i  Rostochu  (15Vs  mil.  za  3  t.  15  sgr;  2  t.  14  sgr.:  1  t.  25  sgr.). 
ga  Hamburgska  bieży  dal^  w  kierunku  zachodnim  przez  stacyje 
tzter,  Brahhdorr\  Boitzenburg.    Po  obu  stronach  wiele  dólw  sriacWi*^ 
kich  (Rittei^tter)  z  mniej  lub  więcój  wspaniałemi  lamkamŁ    yf  ^ 
saoh  wiele  grubszej  zwierzyny.  Łauenburgskie  miasto  ffirkn  jest  pB"" 
ktem  zbiegu  z  liniją  Łubeka-B^chen-Łtineburg, 

Niedojeżdżając  Schicarzenbeck  droga  przebywa  wielkie  lasy  buko- 
we. FnedrichsTuh  i  Betn^cl\  bardzo  są  uczeszozanemi  przez  Uambag*- 
czyków  miejscami  rozrywki.  Dalej  przez  miasteczko  Bergtdtrf  v  ob-    I  ^ 
wodzie  Hamburga  położone  do  Hamhun^.  |<B&gj 

ii! 


HAMBURG  177 


Hamburg. 


Flealądze.  W  zwykłych  stosunkach  liczą  na  Marki  (Mark  con- 
it).  Marka  dzieli  się  na  16  Szylingów  (S.).  Talar  odpowiada  2^/3 
«xiarkom,zatóm  marka  ma  1 2  Sgr.,  a  szyling  9  fenigów,  Praskie  pieniądze, 
tale  papiery  jak  i  moneta  brzęcząca,  chętni^  są  w  takiej  wartości  przyj- 
mowane. 15  Sgr.  odpowiada  20  S.,  7  Ya  Sgr.  10  S.  —  Wybijane  są 
sstoki  1,  2,  4  i  8  Szylingowc.  16  duńskich  szylingów  odpowiada  5  S. 
courant  Marka  Banko  nie  jest  monetą  rzeczywistą.  4  Marki  Ban- 
ko odpowiadają  5  Markom  courant.  Nowa  niemiecka  Marka  złotem 
Clidark  Gold)  równa  się  13^8  S.  courant.,  a  nieco  więcćj  jak  10^2  •S* 

ICO.     30  niemieckich  Mark  Gold  równa  się   25  Markom  Courant. 


Hotele  najświetniej sze  na  Alsterbassin:  *H6telde  1' Europę, 
Alsterdamm  39:   *Stret's  Hotel,  Jungfemstiejł:.  19;   Yictoria 
Hotel,   najlepsza  kuchnia,   tamże  lO.     Ceny  prawie  jednakowe,  za 
jpokój  1  Ys  do  2  Mark,  objad  zwykle  o  4  za  2  M.,  śniadanie  12  S.,  poś- 
ciel 12.  S. —  *H6tel  St.  Petersburg,    Jungfemstieg  1;   *Kron- 
^rinz,  tamie  8;  Hotel  Belyed er e,  Alsterdamm  40,  41;   Alster- 
Si^Ctel,  tamże  32;  *H6te.l  de  Russie,  z  kawiarnią,  Jungfemstieg  15. 
U^telduNord,   róg  neue  Jungfemstieg  i  Gftnsenmarkt.     W  tym 
C&kie  jednakowe  ceny  za  pokój  1^2  ^"t  objad  najwyźój  2  M.,  pościel 
-8  — 12  S.  Blisko  Alsterbassin:  'Waterloo-Hótel,   Dammthorstr. 
14;  Hotel  Boyal  Grosse  Bleichen  12;  Scheller'8  Hdtel,  Dam- 
mthorstrasse  16. — ^Prócz  tego:  Wieź ers  Hotel,  na  St.  Pauli  nad  Ha- 
foii;H6teldeBaviere;ZingesH5tel,  Pokój  16,    Objad  24  S., 
luikprzeciw  giełdy  z  kawiarnią,  przed  zaczęciem  giełdy  bardzo  bźywio- 
xi%.    Kaiserhof  na  Ness  10;  Weidenhof,   grosse  Burstah    54, 
pod  nim  kawiarnia  i  restauracyja;    BartelsHótel  na  Poststrasse 
14; Hoefer^s  Hdtel  przy  dworcu  Berlińskim;  Grossherzog  von 
Meklenburgna  Schweinemarkt  i  inne. 

Kawiarnie:  Alsterpayillon,  na  alter  Jungfemstieg,  dla  ob- 
-cych bardzo  dogodna,  filanżanka  kawy  2  S.;  Sagehorn's  Caffć, 
^^gstrasse  2,  obok  kościoła  Ś.  Piotra.  Kawiarnia  na  dworcu  ko- 
Ua  ł^znój,  Dammthor-Station.     Zingg's  grosses   Kaffehaus, 

Bestauraoyje:  *  W  i  1  k  e  n  s,  Bergstrasse  i  ró*  Plan;  Grube,  alter 
jnngfernstieg  9;  S t r e i fs  H 6 1 e  1,  ob.  wyż^j;  Bargstedt,  Admira- 
^*te8tr.  2,  kuchnia  angielska;  P6hl,  Zollenbriicke  3;  Wiesel  na 
Hlłlie  am  Hafen.  —  Zingg's  Frtlhstftckrestaurations,  ob.  wyż.;  Lu- 
*ii  grosse  Johannisgasse  9,  obie.blizko  e:iełdy.  Prócz  tego  tak  zwane 
-A-UBternkellcr,  (ostrygarnie)  szczególniej  rano  \  m^c7.oxevxi  \xk.'lv 


178  HAMBURG. 

N 
I 

szczane:  *U  t  e  s  c  h  na  Alsterdam  42,  nawet  jako  rcstanrneTJa  godą^ 
polecenia,  dobre  wina;  COUn,  Brodschrangen  7,  blisko  kościoła  S«. 
Mikołaja,  tylko  ostrygi,  ser^  i  piwo  angielskie:  I  d  e  n  na  alter  Jnng* 
femstieg  Ic;  Zepponfcld,  alter  Jungfemstieg  2;  Łondon-Ta — 
rem,  NoaleiKolbe,  wszystkie  trzy  na  Hafestrasse,  Przedmieścia 
St.  Pauli,  tańsze  jak  Hamburgskie.  —  Wędliny  Ha m'b a r g s kid, 
słynne;  dobre  w  handlach  J.  M..!Fett  &  Comp.,  Hopfenmarkt  14;  i  A  • 
Ucss,  grosser  Borstah  8.  By  by  i  raki  morskie  F.  &  D.  Meyer, 
EOnigstrasse  9  i  10.  , 

Piwo:  G  e  b  h  a  r  d,  Erlanger  Bierbans,  Kleine  B&ckerstrasse  15; 
in  der  Casematte,  Alster-Arcaden  12;  II c i t m a n n's  WalddchlO 9- 
schen-Bierhalle,  na  Pfcrdemarkt;  Steinbach*s  Biertnnnel,  Berg- 
strasse  22,  SMspitze  der  Binnen-Alster.  W  St'  Pauli,  za  bramą  MU- 
lern-Thor:  Mutzenbecker,  Reepcrbabn  100;   Hantolman  und 
Z  e  t  h  n  e  r,  Erlanger  Bierhaus,  Marienstrasse  32;  S  t  e  1  z  e  r*  s  Cnjm- 
bacher  Bierhaus,  Reeperbahn  69  i  wielo  innych.    Koncerty  w  Co n- 
yentgarten,  Ńenst&dter  Euhlenyiete  59;  w  SagebieTs  Etablis- 
sement,  grosse  Drehbahn. 

Teatry:  SładtthecUer  przy  Dammthorstrasse,  o  6Va  godz;  Par- 
quet;  1  rząd  2  M.  8  S.  dó  3  M.;  2-gi  rząd  1  M.  12  S.:  3-ci  rząd  1  M. 
4  S..  Parter  numerowany  IM.  —  ThaUa  Theater,  na  Pfedemarkt,. 
komedyje,  bardzo  uczęszczany.  Parquet  i  1  rząd  2  M.,;  2-gi  rząd  1^^ ^g** 
Krzeszło  1  M.  4  S.  —  Schultze*8  Theater,  St.  Pauli,  krotochwile  i  ko- 
medyjki iHdowe.  —  DamwLS  Tiiooli  na  Schulterblatt,  za  bramą  Hols- 
tenthor.  —  Koncerty  i  rdżne  przedstawienia  w  Centralhalle,  St> 
Pauli,  w  Od  eonie,  St.  Pauli. 

Gazety  i  pisma  peryjodyozne  w  wielkićj  ilości  ze  wszystkich  czę-> 
ści  świata  wBórsen  halle,  gdzie  przez  członka  można  uzyskać  wstęp 
na  kilka  dni.  Harmonie,  grosse  Bleichen  19,  za  wprowadzemenor 
przez  członka  można  uzyskać  wstęp  na  4  tygodnie  bez  opłaty.  W  ay- 
telniach(Łese8aal  derVereinigten  Geselschaften)i(ŁesesaaldeB  Ydrefais 
fOr  Kunst  und  Wissenschaft,  w  domu  towarzystwa  patryjotycsnego)^ 
rdwnież  wiele  gazet.  (Wprowadzenie  przez  członka). 

Dorożki.   Od  1  lub  2  os<5b  za  kurs   w  mieście  8  S.,  sa  ffodrin^ 
w  mieście  1  M.,  Vs  godz.  10  S.;  godzina  za  miastem  1  M,  4  £;  JB^^  .' 
^uższdj  jeździe  po  Marce  za  każdą  godzinę;  na  St.  Pauli  i  Li  '  "     ""   '"^ 
platz  der  Damfschife  12  S.,  tamże  z  niewielkim  pakunUo^,] 
każdą  pakę  4  S.  ydęcdj;  od  dworca  Berlińsko  Haml 
tońskiogó.  1  M.;  do  Elottbeck  2  M.  4  S.  na  mindmi^łfaiii" 

8.;  Grasbrook  12  S.;  Wandsbeck  1  M.  8  S.:  WiM 

^  połowę  więcćj;  od  11  wiecz.  do  5  rano  podw 

?OOBta.  Głdwny  zarząd  poczt  (Hauptpofltft 


HAMBURG.  179 

^^pieniężnych,  list<Jw  rekomendowanycd  i  Poste-Restante,  na  Post- 
®^*^a8e;  prdcz  tego  15  biur  pomocniczych  w  różnych  częśdash  miasta, 

^inro  telegraficzne  w  głdwnym  zarządzie  poczt. 

Onmibasy   co   7  minut  ze  Schweinemarkt  naprzemian  w  dwdch 

^^Jujrch  kierunkach  do  Altony^"  cały  kurs  3  S;  Ya  kursu  2  S.;  do  Hamw 

*  Hó?Ti  co  kwadrans  z  Rathhausmarkt:  do  Eppendorfi  Lockstddt  w  lecie 

?^  g^cdzinę,  w  zimie  co  2  godz.  z  ulicy  Bergstrasse  Nr..  19;   do   Har- 

••r^o  3  razy  dziennie  od  kościoła  Petrikirche  14  S.,  z  pakunk.  20  S, 

Kol^  konna.  W3rjazd  z  placu  ratuszowego  (Rathhausmarkt). 
*-»^o  Wandsbek,  co  12  minut,  3  S.;  2  do  Barmheck,  co  ^2  godziny; 
^-  <io  EimsbiUtei,  co  */2  godz;  4.  do  YLoheluJt,  8  razy  dziennie. 

Sambargsko-Altońska  kol(^j  ł£^ozna  (Verbindungsbahn):  15  po- 
?*^g<Sw  dziennie  między  dworcem  Berlińskim  przy  bramie  Klosterthor 
*  ^'W-orcem  kolei  dó  Blankensee  i  Kieł  w  Mionie^  1  mila  w  25  minut 
**^  ^V^^  3  lub  2'/.  Sgr..  Stacyjc  pośrednie:  na  dworcach  Dammthor, 
^^^ntschnnze  i  SchulłerblaU, 

f  arowoe  ceny  umieszczane  są  w  gazetach. 

__        ^B.axng^rg  270000  mieszk.  nad  Elbą  o  25  mil  od  jej  ujścia,   jedno 

5^2ech  wolnych  nńast  Hanzeatyckich,  najpiękniejsze    z  północnych 

niemieckich,   a  po  Londynie  i  Liwerpolu  najważniejsze  z  miast 

lowych.    Po  zniszczeniu  w  większój  części  przez  pożar   w  1842, 

^ickszyło  się  znacznie  nowemi  gmachami,   których .  pozór  angielski 

^qfcą  stanowi  sprzeczność  z  czysto  holenderskim  charakterem  da- 

^-Łtyeh  budynków.     Fort  bardzo   powiększony  w  ostatnich   czasach, 

"^^ielonia  dokami  i  basenami,  ciągle  zajętemi  przez  licznq  statki.   Na 

różnolity  zbiór  bardzo  jest  piękny  widok  z  mostu  na  wyspie  Stein- 

(przeprawa  z  przystani  na  tę  wyspę  od  1  do  3  osób  2  S.;  prze- 

A  po  porcie  1  Marka  za  godzinę). 

H'o80ioły:  'S^*.  Nicolatkirche,   w  stylu  angielskim,  odbudowany  po 

rze;  —  Michaeliskirche   z  XVIII  w.  zjedna  z  najwyższycłi  wież 

^HuropieL(l37  metr.).  Inne,  jak  Koiciół  S-ej'Trójcy.  (Dreieinigkeits 

*irche)    o-go  Jakóba,   Ś-go  Piotra,  S-€j  Katarzyny^  Anscharcapelle, 

^c  Michaehskirche  (katolicki)^*    Ewang,  Beformoivany  i  Anylikań- 

*  łxie  przedstawiają  nic  ciekawego. 

Q-iełd^  zbudowana  nie  dawno  przed  pożarem,  jest  wielkim  gma- 
^^«m,  gdzie  codziennie  między  1  a  3  zgromadza  się  4  —  5000  osób, 
*'^*iiowiących  świat  handlowy  Hamburga  i  Altony.  Na  pierwszdm 
^^trse  sala,  zwana  BSrsenhaUe,  przy  którdj  jest  czytelnia  zaopatrzę- 
^^^  We  wszystkie  prawie  dzienniki  całego  świata;  można  z  niój  korzy- 
*^^  po  przedstawieniu  przez  stowarzyszonego.  Znajduje  s\^  X^i.  ^-iri:^ 
^^d^e  biblijoteka  handlowa  złożonsL  z  30000  tomów*,  'm\ek^&\..&  galer^^a 


\ 


180  Z  (HAMBURGA)  AŁTOKT  DO  KIEŁ 

obrcudw,  Otwarta  codziennie  od  12  —  4,  za  opłatą  4  S. — Joheumeum^ 
gmach  zbudowany  w  1834  r.  w  którym  się  mieszczą,  głdwnie  zakłady 
naukowe  w  Hamburga,  oraz  htbUjoteha  miejska  złożona  z  250000  to- 
mdw  i  5000  rękopismdw,  oraz  muzeum  historyt  naiuralnśj  i  starożytno' 
8Ci  miejscowych. — TecUry  ob.  wyż.  Mała,  lecz  bardzo  ważna  dla  Ham- 
burga rzeczka  Ahter,  niedaleko  przed  miastem  rozlewa  się  na  znaczną 
przestrzeń,  tworząc  obszerne  jezioro  (basen)  pełne  łabędzi  i  otoczone 
pięknemi  alejami  spacerowemi,  w  ktdrych  się  zbiera  cały  świat  ele- 
gancki miasta.  Będąc  w  Hamburgu  należy  zwiedzić  porf  rano,  gi^- 
dę  o  1-^j,  Alstcr  zaś  nad  wieczorem.  Dawne  wały  zostały  rdwnież 
zamienione  w  aleje  spacerowe. 


Droga  68.  Z  (HAMBURGA)  ALTONY  DO  KIEŁ. 

15  mil  (112  kilometr.)  Koleją  z  Altony  do  Kieł  w  2  i  pół  do  3  godz  s»  2  Ul. 
24  Sgr..  2  tal.  lub  i  tal.  12  Sgr. 

W  księstwie  Holsztyńskidm  bardzo  są  uźjrwane  pieniądze  Hamburg- 
ekie  i  Duńskie;  z  ostatnich  szczególniej  sztuki  4  Skilingowe  odpowia- 
dające 1V4  '^^  courant  i  16  Skiling'owe  odpowiadające  58.  cotirant 
najczęściej  napotykają  się  jeszcze  w  obiegu. 

Altona.  (hot:  *K6niglicher  Hof;  Holsteinisches  Hans; 
'BahnhofsHdtel   z  restauracyją,   kawiarnią  i  cukiernią),   74000 
mioszk.,   Siedziba  Naczelnego  dowództwa  IX  korpusu  armii,   na  wy- 
niosłym prawym  brzegu  Elby,   otoczona  jest,  jakby  wieńcem,  szere- 
giem ogrodów  z  domami  letniemi.    Miasto  bardzo  handlowe  i  fabry- 
czne, z  wolnym  portem,  w  porównaniu  jednak  z  Hamlmrgtem  jest  baó*- 
dzo  cichćm.     Wysadzone  lipami  aleje,   zwane  PalmaiUe  dają  bardz 
piękny  widok  na  Elbę;  w  pośrodku  tych  plant  wznosi  się  statua  Ober — 
prezydenta  Altony,  hr.  Konrada  von  Jilucher,   który  piastował  tę  go- 
dność od  1808  do  1845  r.  Omnibusy,  dorożki  i  kolćj  łączna  z  Hambor 
ga  (ob  Hamburg.). 

j^^  Pmneberg^  —  Elmshom  nad  rz.  Ertikau,  w  okolicy  żyzn^, 
siadującej  z  bagnami.     Odnoga  drogi  do  Itzehoe  przez  Oliiokr' 
(hot:  Stadt  Hamburg)  6000  mieszk.  port  nad  Elbą,  prowadzi 
czny  handel.  j 

Neumunater  (*H  armsH6tel),  posiada  znaczne  fabr]^  sulM^oą  -      M 
7000  mieszk.    Idzie  stąd  dalój  droga  przez  Bendsbnrg  do  Słltf*™  M 

i  Hadersleben.  ob.  dr.  69. 

Eiel.(Banhofs-H6tol,  Stadt Eopenhageik> 
tel;  Hotel  nnd  Bestauration  zur  B  O  r  8  e;  M tl hl^ 
haus  zum  Łandhaus. — Kto  na  dłużej  jak  na  '^ 
tię  w  Kici,  temu  można  polecić:  *HdtelBeleTUf 


z  HAMBimGA  DO  SZŁEZWIGU  I  HADERSŁEBEl^.  181 

^^^  ook. —  Dorożka  6  S.,  za  każdy  większy  tłomoczek  2  S.;  1  godz. 

Siedziba  ober  prezydentury  'prowincyi  Schlezwig-Holstein,  za- 

l^u  marynarki  morza  Bałtyckiego,  szkoła  marynarki,  po  Itzehohe 

j  starsze  miasto  w  Holsztynie,  leży  w  bardzo  przyjemnym  położenia 

■««fc  j)oładmowym  krańcn  zatoki  Kićfer  F&rde^  jeden  z  najważniejszych 

pomdw  eiiropęjskich,  głdwny  port  wojeni^y  niemiecki.     Rozległe  for- 

^y  G.luicyj6  portowe;  •  warsztaty  okrętowe.     Uniwtraytet  (150  stad.) 

*  xidewielkiemi  gabinetami:  histor)d  nataraliićj  i  starożytnoścL  Zamek, 

.  '^^  ^tdrym  się  mieści  Muxeum^  będące  zbiorem  gipsdw  i  obrazów.  • — 

I>o  nąjwięoćj  uczęszczanych  okolic  należy:  lasek  £urstenbrook,    Wil- 

^^imahdhe  i  lieumuhfen, — Statki  parowe  do  Kopenhagi  i  Petersburga. 


I>X'oga  69.  Z  HAMBURGA  DO  SZŁEZWIGU  I HADERSLEBEN. 

81,7  mil  (z  Altony)  Drogą  ieihtną  w  7^3  do  10  godz.  za  6  tal.  23  sgr.;  4  tal.  25 
'  X»<Sl  8gr.  Ittb  3  tal.  6  sgr. 

ZAItony  do  Neumthister,  dr.  68.  Dalćj  Bendsburg  (*S tad  t  Ham- 
"'>'^TgundLtlbeck,  'PafarsHÓtel;  N6rdischer  LOwe)  12000 
""*       '    nad  rz.  Eider. — Stacyje  Owschag  i  Klaster klug. 


_88le8Wiff.(hot:  StadtHamburg,  *RaYen's  Gasthof;  Stehns 
^  c^sthof;  Stadt  Kieł,  Ommbus  do  miasta  4  S.,  z  pakunkiem  6  S.), 
^'^OOO  miesźk.  nad  zatoką  j^cA/et,  składa  się  zjednaj  tylko  Vf^  mili 
^^■^łgi^  ulicy.  Zamek  Oottorp,  dawna  rezydencyja  książąt  Szlezwic- 
J^^^^S,  z  ktdrego  bardzo  piękny  widok  na  zatokę  i  dawną  liniję  fortyfi- 
^^^sjjną  Daneuirke,  przęsło  lO  mil  długą;  wały  te  po  zdobyciu  przez 
*^*""iMakdw  w  1864  r.  zostały  zniesione. 

Ze  stacyi  Jubeck  (z  Altony  119,85  i  58  sgr.),  wychodzi  odnoga 
^^■'Cigi  J^Miim,  portu  nad  morzem  pdłnocnćm  (37,28^/2  16  Sgr.). 

Stacyje:  Eggeheck,  Tarp  i  Norsdchleswigsche  Weiche,  skąd  wycho- 
"-^Ki  mała  odnoga  do  Elensburga. 

w I^lensbnrff.  (po  duńsku  Elensberg)  (*Rasch's  H6tel;  *Stadt 
^^  Ckmburg;  *Banhofs  Hdtel),  22000  mieszk.,  miasto  dosyć  han- 
^*c^we,  nad  zatoką  Flensburską;  leży  w  środku  kraju,  ktdry  był  w  1864 
^^    "teatrem  wojny  między  Daniją  i  Prusami.    Niedaleko  stąd  leży  po- 

*^    Idtwy  pod  0ever8ee  i  szańce  Duppelskie^  oraz  zdobyta  przez  P^sa- 

^-^S^  yf  1864  r.  wyspa  Alśen, 

Uathenkrug  stacyja  pod  Apenrade,  portem  nad  Małym  Bełtem,  na 

]^^^l8t  p^ocnego  krańca  wyspy  Alsen;  dalćj  stacyje:    Ober-Jersdall 

,  }    ^f^cnens,  stąd  odnoga  do  Hadersleben   (po  duńsku  Hadersley)  4000 

'^      '  >,  nad  małem  jeziorem  niedaleko  morza,  gdzie  w  1848  r.  hr. 


182  Z  HAMBURGA  DO  KOPENHAGI. 


Ohryst3rian  Oldcnburgski,^  obrany  został  krdlem.  Kościół  Barnijf  Jlfa- 
ryi  (Marienkirche),  pomnik  Lutra,  wzniesiony  w  1817  r. 

W  przedłużeniu  linii   za  Woyehs,    na  terytoryjom  niemiecki&n 
leży  jeszcze  stacyja  graniczna  Sommerstedt. 


Droga  70.    t  HAMBURGA  DO   KOPEl^HAGL 

A)  z  Hamburga  (Altony)  nie  licząc  krótkich  przejazdów  parowcem  pnes  Bełt 
Mały  na  Fijoniją  i  Bełt  Wielki  na  Zelandyją,  pociągiem  bezpośrednim  (codiiooBfl^ 
w  17  i  pół  godz.  za  15  t.  2  Bgr.;  11 1.  21  sgr.  lub  7  tal.  29  sgr. 

Z  Altońy  do  Sommerstedt,  stacyi  na  granicy  Kiemiec  dr.  69.  Dft- 
Idj  idzip  stacjTJa  graniczna  Duńska  Yarmdrup,  (Bewizyja  celna;  pa- 
kunki zadeklarowane  do  Kopenhagi  tam  dopiero  podlegają  rewi* 
zyi),  następnie  Kolding  ze  wspaniałemi  ruinami  zamku  KoldinghOms^ 
i  Friedericia.  (YictoriaHÓtel)  15000  micszk.,  łimerdza  nad  Ma- 
łym Bcłtem,  panująca  nad  tą  cieśniną,  miasto  handlowe. 

Z  dworca  udaje  się  prosto  do  oczekującego  w  pordo  parowca, 
mającego  przewieść  podrdżnych  przez  Bełt  mały,  tak  że  we  20  mimtt 
po  przybyciu  pociągu  do  Friedericyi,  staje  się  w  Strih  na  wyspie^ jW- 
jonii  (po  niem.  FUnen,  po  duńsku  Ft/en.  Dal<lj  koleją  ze  SlrA  prsei 
Middelfarł  do  Odensee  (hot.  Postgaard)  głdwnego  miasta  na  wy- 
spie, 15000  nycszk.,  miejsca  urodzenia  poety  Andersena.  W  koieule 
katedralnym  8-go  Kanuta  znajdują  się  nagrobki  króMw  i  Jana  Chiy- 
styjana  U.  —  Stacyje  Ullersleu  i  Nyborg,  kończąca  kolćj  na  wyspie 
fijonii.  Z  dworca  do  portu  około  7  min.  drogi.*  Omnibusy  podwo- 
żą doń  podróżnych. 

Parowiec  odpływa  w  ^/^  godz.  po  przyjściu  pociągu  i  w  "/^  gods. 
przepływa  przez  Bełt  Wielki  stając  w  Kdrsor  na  wyspie  Źeland^ 
(Scclund),  gdzie  dążący  do  Kopenhagi  wsiadają  znowu  na  kol€j  t^ 
lazną.  Pięć  następnych  stacyj  nie  przedstawia  nic  ciekawego,  okoli- 
ca bardzo  jednostajna.     Pod  Sord  piękny  las  bukowy. 

Boeskilde,  wymawia  się  Roskillę,  po  niem.  JRoącJM.  (H6te1 
Frcderiksstad,  przy  dworca b.  dobry;  Restauracyja  na  dwor- 
cu) starożytne  miasto  nud  głęboko  w  wyspę  się  wrzynającą  zatoka 
Eoeskilde  Fdrde,  do  1448  r.,  stolica  Danii  a  do  reformacyi  siodnU 
biskupa  Ze^andyi,  niegdyś  liczyło  100000  mieszk.,  dziś  ma  ich  sale- 
dwic  5000.  Jedyną  pozostałością  dawnćj  świetności  jest  odnowioiij 
w  1868  r.  Tum,  z  grobami  kr(51dw  od  Haralda  I  (f  985)  aA  do  Fry- 
deryka VII(f  1863).  Dawniejsi  spoczywają  w  podziemnych  pieczaraohi 
pdz'nicjsi  w  dobudowanych  umyślnie  bocznjrch  kaplicach.  Mała  bra- 
ma od  p(^nocnćj  strony  kościoła  prowadzi  na  planty,  skąd  pyainy 


KOPENHAGA.  183 

"wid.  olc  na  zatokę.    Z  Roeskilde  wychodzi  odnoga  drogi  na  południe 


*ociąg  do  Kopenhagi  idzie  jeszcze  godzinę.  Ostatnią  stacją  jest 


O  z  Hamburga  do  Kieł  (ob.  dr., 68)  koleją  żelazną,  stąd  zaś  po 
prsy  łjyciu  ostatniego  pociągu  Hamburgskiego  codziennie  wieczorem 
"^^y^^^i  parowiec  do  Kdrsor  (ob.  wyżej)  na  Zelandyi,  w  6 — 7  godz. 
"Mepsce  w  kajucie  wraz  zlóikiem  3  t.  22^/2  sgr.,  na  pokładzie  1  taL 
15  8^.  pruskich.  Z  KOrsor  zaś  do  Kopenhagi  koleją  14,7  mil  we 
^^Ab    godz.  za  4  Bigsdalery;  2rig8.   72  skil.  lub  Ir.  ŚO  skil. 


tilet  wprost  z  Hamburga  do  Kopenhagi  wraz  z  niiejscem  w  kaju- 
«j«  Xia  statku  9  taL  27  sgr.;  8  tal.  15  sgr.  lub  4  taL  lV2  sgr.;  z  Kieł 
•^0   X<:opcnhagi  6  t.  22^2  sgr.  lub  5  t.  25  sgr. 


Kopenhaga. 

Pieniądza.  1  Eigsdaler  (22^2  sreb.gr.  pruskich)  =  6  Markom  z= 
^^  fiSkillingom.  1  Marka  (38/4  Sgr.  prusk.)=:16  Skilling.  — 5  szylin- 
fł  ^^  hamburg.  Fruski  talar  (srebrny  lub  papierowy)  wart  jest  8 
—^^^Ic,  i  chętnie  jest  przyjmowany  (tylko  nie  na  kolei).  Duński 
ji^^cies  ma  2  Higsdal.  czyli  1  ^2  talara  prusk.;  pieniądze  papierowe 
V»So,  60  lub  lOO  Rigsdalerdw),  mają  rdwną  ze  srebrem  wartość.  Co 
"^   ^ota,  to  trudno  jest  je  ocenić. 

Kotele:  •Hotel  d'Angleterre,  *H6tel  ^oyal;  •Ilótel 
^*^  <inix;  Jernbanehótel  (hotel  dro^  żelazndj);  Kongcn  af 
1^*Ł  ninark,  we  wszystkich  można  się  rozmówić  po  niemiecku. —  2-o 
"««lae:  •Hotel  K:ronprindsen;  Nordisk  Hotel:  StadtLy- 
^'^ok,  Hotel  Dane virk ej  Uttenreiter's Hotel  gar nL 

Cnkiemie  1  kawiarnie.  *A.  Porta  &Comp.  (Kongens  Nytorr 
^' )>  zarazem  restaur.  b.  elegancka.  • —  Bichardt,  (Norgesgade  4), 
^  o"bu  osobne  gabinety  dla  dam;  Gianclli&  Comp.  (Kongens 
^^Tiory  23);  Schucani  &  a  Porta,  (Storę  KjObmagergade  18)  it.  d. 

Stottanraeyje.  * V i n c e n t,  (Kongens  Nytorv  21);  Schwalbe, 
jjjjle  Kongesgade  1 ,  Nytorv  1 7 );  w  obu  pokoje  dla  dam; Bcchmann 
Jjilestrade  15);  Hans  en,  (Storę  KjCbmagesgade  20);  Tolbod- 
^^inhuus  niedaleko  komory  celnej. 

fiwlamie  (Olhalle  czytaj  Elhalle).  Baiersk-01  halle  (Ry- 
^®^),  (Oestergadel3);  Baiersk-Olh^Ile  (Ginderup)  (Yimmels- 
^^tet  38);  Syanholm,  gammel  Kongerei  (stara  króleyrika.  ^o^. 


184  K  o  P  E  5  H  A  G  A. 

Figaro,  Yesterbrogade,  prawie  co  wieczdr  koncerty.   (Kobiety 

lływają)i 

DoroikL  (Droscbken  lab  Cąbs,  ostatnie  tylko  na  2  osoby).  K 
wewnątrz  miasta  IM.  12  S.  Na  godziny  „TimeyiiB**  4  marki  sa 

'  Foozta.  KjObmagergade  33;  biura  pomocnicze  na  dworcach  i 
komorze  celnćj.  —  Stacyfa  telegraficzna  w  gmachu  pocatowym. 

Teatr  na  Kongens  Njrtory  od   1  Września  do  31  Maja,  po  d 
sku  Teatr  Kasino  (Ind^owy)  bardzo  dobry  bywa  licznie  nczęsicau.' 
Amaiienstrasse  10.     Yolkstheater  NOiregade  31. 

Parowce  do  Malmd,   4  razy  dziennie  w  1  i/s  g«  za  96  lab  72 
do  HelsingSr  w  2Vs  goŃdz.  za  64  Inb  48  skiL;  do  JEbUmborg  we  S*/, 
za  1  Bdlr.  16  skil.  Inb  88  skiL;   2  razy  dziennie.     Odjazd  od 
przy  placu  Ś-ćj  Anny.    W  niedziele  zwykle  knrsa  spacerowe. 

Kopenhaga  (Ejobenbayn,   czyt.  Edbenhavłi)  stolica  krdles 
Duńskiego,  180000  mieszk.;  leży  po  obu  stronach  cieśniny,. 
słrom,  odno^  Sundu,  oddzielającej  Zelandyją  od  nial^  wyspy 
ger.    Północna,  szersza  część  cieśniny  tworzy  doskonały  pori^ 
mu  miasto  zawdzięcza  stanowisko  swoje  pod  względem  handloi 
Fort  handlowy  oddzielony  jest  od  wojennego  tamą  na  palach  prufll!  ^H^ 
wadzoną  przez  Kallebostrom  i  leży.  od  strony  Zelandyi.  GRdwnesT' 
dy  towardw  leżą  w  dzielnicy  Christianbayn  na  w.  Almager.  Burt 
Jenny  (Orlogshayn)  dotyka  wysepek  Nyholm,  Frederiksholm, 
i  Chrtsłiansholm,  przyległych  wyspie  Amager.     Do  r.  1864 
haga  była  ufortyfikowaną  do  okoła,  obecnie  zaś  pozostały  tylkc 
tadela  Frederikshaun  i  dwie  bateryje  od  strony  morza. 

Prawie  w  środku  miasta  leży  plac  Kongena  Nytonr  (N©wy —     'J' 
nek  królen^ski),   gdzie  się   ze  środkowy wa  życie  handlowe  *"* 


Przy  nim  wznosi  się  teatr ^  Szkota  wojskowa  (Militftr-HOiskole),  Z9-^^ 
Charlattenburg  (Akademija  Szt.Piękn.),  Odwach,  oraz  wiele  ^ęk^^^T^ 
hotelów  i  domów  prywatnych.  Z  tego  największego  w  mieśde  j^^**^ 
wychodzą  ulice;  bardzo  ożywiona  i  pełna  sklepów  Ostergade,  ^S^' 
hersgade.  Storę  Kongensgade,  Norgesgade  i  Nyhavn,  Na  Środka  p^" 
CU  wznosi  «ię  pomnik  Ghrysttjjana  F,  na  koniu,  obok  Charlatten  '%>^' 
ga,  znajduje  się  ogród  botaniczny,  posiadający  piękny  zbiór  j^^* 
i  storczyków.  Przez  Ostcrgade  i  ulicę  Wimmelskaftet  dochod^^*^ 
stąd  do  starego  i  nowego  rynArw  (Gammel-Tonr  i  Nytoir),  przy  ktd^3^ 
wznosi  się  gmach  sądownictwa  i  ratusz.  —  Zwracając  fdę  stąd  na  ^"^ 
WG,  mijamy  wodotrysk  Chrystyjana  IV  i  spostrzegamy  ifośctitf . 
ng  Maryi  (Pruekirke)  metropolitalny  w  państwie.  Jest  tó  bna;^^ 
w  stylu  odrodzenia,  zbudowana  na  miąiscu  dawnego  kościołai  ^^^mA 
rzonego  w  1807  r.  Wiele. pięknych  rzeźb,  pomiędzy  któremi:  — ^^"^ 
Chrystusa  do  Jerozolimy  i  fi- ty  Jan  Chrzciciel  Thorwaldsena. 


KOFENHAOA.  ^  IM 

Na  przeciwko  leży  uniwersytety  zołożonj  w  1479,  (1000  student.y, 

dciwny  gmach  został  spalony  w  1807  r.     W  gmachu  uniwersyteckim 

XK&leści  się  biblijoteka,  licząca  200000  tomdw,  a  za  nim  Muzeum  histo- 

"f^  naturalnej,  z  osobnym  oddziałem  wielorybów.    Pomiędzy  dwoma 

X><>wyźszemi  gmachami  wznosi  się   pomnik  naturalisty  Joachima  Fry- 

d^ryka  Schouw  (f  1852)  i  muzyka  Weyse,     Ze   Starego  i  Nowego 

X4ynku  ulica  Baadhnustraede  prowadzi  do  zamku  Ohristiansborg,  le- 

^^cego  na  wysepce,  ufortyfikowanej  jeszcze  w  1168  r.   przez  biskupa 

.^^jcel.     Na  miejscu  tego  starego,   wielokrotnie  przebudowywanegi/ 

STOdu  (-Axelhuus),  Chrystyjan  YI  w  1732  r.  polecił  wystawić  nowy 

^^rspaniały  zamek,  ktdry  jednak  w  1794  r.  stał  się  pastwą  płomieni 

Obecny  gmach,  bardzo  obszerny,   wzniesiony  w  1830  r.  wetUug  pla- 

L<5w  Hianse'go,  ma  fasadę  głdwną  ozdobioną  wspaniałym  frontonem 

rzeźbami  Torwoldsena  i  Bissena.   Nąjpiękniejszemi  z  komnat  zam- 

Lowych  są:  sala  rycerska  (Biddersaal),  sola  rady  państwaj  sola  tronowa. 

zamku  tym  mieszczą  się  także:  kaplica  zamkowa,   teatr  dworski, 

teryja  obrazdw;   hibUjoteka  królewska,  licząca  do  500000  tomdw, 

'Obfitująca  szczególniej   w  dzieła  odnoszące  się  do  Skandynawii  i  t.  p. 

'  tjtalęryjd  obrazów  (Kongelige  Malerisomling)  mieszcząca  się  na  gdr- 

x\.4m  piętrze,  może  byd  zwiedzana  w  niedziele  od  1 1  —  2  a  we  wtorki 

i    piątki  od  19  do  2. 

Na  południo-zachdd  od  zamku  Christiansborg,  nad  kanałem  Frc- 
^erikhohnskanal,  wznosi  się,  tak  zwany,  Fałac  książąt  (Frindsen  Pa- 
lais),  dawnidj  będący  rezydencyją  następcdw  tronu,  obecnie  zaó  mie- 
szczący rozmaite  zbiory,  a  mianowicie:  Muzeum  starożytności  północ- 
*iych  (Kongelige  Museum  for  nordiske  Oldsuger);  muzeum  etnogra^ 
jHcznA,  jedno  z  najbogatszych  w  Europie;  zbiór  pamiątek  po  ludach 
starożytnych;  zbiór  numizmatów  i  medalów,  oraz  zbiór  sztychów,  (do- 
80000). 

Na  wschdd  Christiansborga  nad  odnogą,   leży  ^^iWc/a,  z  wysoką 

^  "wieżą,  zakończoną  fantastycznym  daszkiem  z  4  smoków.  Ściany  głd- 

^  "wn^  sali  giełdowdj  ozdobione  są  obrazami  z  historyi  Danii;  na  prost 

'irejAcia  znajduje  się  statua  bronzowa  Chrystyjana  lY,  dłuta  Thor- 

waldsena. 

Za  giddą  most  Kaippelsbro  prowadzi  przez  odnogę  do  części  mia- 
sta, swan^  Christianshavn,  w  ktdrdj  już  z  daleka  spostrzegamy  ko' 
4ci<Sł  Zbawiciela  (Yor  ErelserB  Eirk)  w  1749  r.  zbudowany,  z  wyso- 
^^j  jego  wieży  widać  brzegi  Szwecyi  z  miastami  Malm5  i  Łandskro- 
ną,  na  południe  leży  aajęta  ogrodami  wyspa  Amager.  Naprzeciwko 
gii^dy,  po  przeciwni  stronie  odnogi  leży  kościdł  Holmenskirke  z  gro- 
bami sławnych  marynarzy:  Jaela,  Tordenskjolda  i  in. 

'■  Na  zachodnim  krańcu  rynku  Kongens  Nytorr,  przy  początku  uli- 
dy  Gothei^ade  wznosi  się  wspaniały  zamek  Rosenborg,  o  trzech  wie- 
cach, zbudowanym  1604  r.  Wnętrze,  mające  pewne  podobieństwo 
żo  drezdeńskiego  griines  Oewolbe,  zawidra  mndstwo  rdźnego  rodzaju 


186  Z  HAMBURGA  DO  CUXirAVEN  I  HELOOLAND. 

kosztowności,  mebli,  broni  i  t.'p.  'pamiątek.    !^amek   ten  dotjka 
pięknego  parku  Bosenhorg  Have  z  2 -ma  kawiarniami  i  placu  muszt 
Bardzo  blisko  niego  znajduje  się  nowe  ^ohserwatoripum  astronomia 
i  szpital  Communiskospital. 

Niedaleko  tegoż  zamku,  na  rogu  ulic  Łandemaerket  i  Storę  KjA!^l>- 
magergadc,  wznosi  się  Kościół  Ś-^j  Trójcy^  z  tak  zwaną  Okrągłą 
żą  (36  metr.)  bardzo   uczęszczaną  z   powodu  pięknego  widoku 
miasto. 

Na  pdłn.  wschdd   rynku  Kongens-Nftonr,  leży  arystokraty&i 
dzielnica  Kopenhagi  z  pięknemi  ulicami  Norges-Gade  (Bredf 
St.Annae  Mads,  a  mianowicie  Amalie- Oade,     Pod  Nr.  15  na 
szej  mieści  się  galeryja  ohrazóu)  Hr,  Moltke,  złożona  z  500  nnmar^^ 
a  pod'Nr.  46,  muzeum  antropologiczne.     Na  ośmiokątnym  placu  .w  p^>~ 
środku  ulicy  Amalie-gade,  atoi  pomnik  Fryderyka  V,(jr  1766)  na  l^^" 
niu.     Cztery  gmachy  okalające   ten  plac  stanowią  mieszkania  lurifM.^ 
Chrystjrjana  IX,  królowej  wdowy,   następcy  tronu  i  ministra  spni"^*^ 
zagr.  Niedaleko  stąd  znajduje  się  kaplica  katolicka  przy  gmachu  pc^'^ 
sclstwa  austr3rjackiego  i  szpital  Friedrichs-Hospiial  z  taniemi  oddsel-'^ 
Tiomi  pokojami.  , 

Północną  częśó  miasta,  przyległą  cytadolli,  stanowi  szereg  rdłmo-^ 
.ległych  ulic  zabudowanych  jednako wemi  jedno  piętro wemi  domami^ 
zamieszki wancmi  przez  majtkdw  i  ich  rodziny. 

Mieszkańcy  Kopenhagi  używają  głównie  przechadzek  po  parb^ 
Jiosenborgs'Have,  (ob.  wyż.);  po  esplanadzie  cytadelli  zwanej  ,,&r^niiB'^ 
gen'''  i  na  nadbrzeżnej  drodze,  Lange-Linie,  dającćj  bardzo  piękny 
widok  na  port  zapełniony  najrozmaitszemi  statkami.  Niedaleko  Ye* 
ster-Port,  na  dawnych  wołalch  miejskich,  urządzono  pyszne  aleje? 
•  „J^hilosoph-Gangen'''. 


Droga  71.    Z  HAMBURGA  DO  CUXHAVEN  I  HELGOLAND^ 

statkiem  parowym  do  Cuzhaven,  dwa  razy  na  tydzień  wo  4 — 6  godz.  xa  5  lal:' 
3  Marki  cour.  Ilamburgrskio,  oraz  parowcami  dą2ącemi  na  Helg-oland;  -—na  Helgo '^ 
land  3  razy  na  tydzień  za  12  mark.  8  S.  czyli  5  talarów  pruskich. 

Wypłynąwszy  z  portu  Ilamburgskiego,  parowiec  przesliwa -się  po" 
między  mndstv/em  statków,  mija  po  prawćj  stronie  Altonę,  -  potćcu 
Hamburger  Berg,  j4}  przedmieście,  oraz  wielo  will,  ogrodów  i  gąjó^ 
pokrywających  wzgórza  prawego  brzegu  Elby,  poczóm  dochodzi  do 
soadv  rybackidj  Blankenese.  Mija  następnie  twierdzę  Stade,  na  le- 
wyiii  brzegu,  handlowne  miasto  Cfluckstadi  (7000  mieszk.)*  poczyiiB^ 
jąc  od  którego  rzeka  znacznie  się  rozszerza.  Następnie,  przesunąws^ 


z  BERLINA  DO  HAN50WERU.  187 


^C  jeszcze  obok  Freiburga  (lewy))rz.),  Br&ftnsbułtel  (prawy),  Belum 
*  Oetenburg  (lewy),  zwraca  się  na  zaohdd  ku  Ciixhaven  wysze^szyjuż 
f^^aTcie  na  pełne  morze. 

Caxhaven  (D511e'8  H6tel  Beiyedcre;  BeHerue,  toBa- 
*>en'8  Hdtel,  podrzędny),  port  należący  do  Hamburga;  odwiddza- 
^y  t^ż  dosyć  licznie  przez  osoby  pragnące  używać  kąpieli  morskich. 

Dal^j  statek  wypłjnąwszy  już  na  pełne  morze,  przesuwa  się  koło 
"^^yspy  Neuwerk  z  latarnią  morską.  Szybszy  ruch  statku  i  silniejsze 
^^Wany  zaczynają  tu,  na  nieprzyzwyczajonych  do  morskich  podrdży, 

"^■ywoływać  objawy  morskiej   choroby.     We  2^4  do  3  godz,   statek 

i^x%ybjya  do  wyspy  Helgoland. 

Hel^oland  (hot:   *Stadt  London;  *Qeen   ofEngland  oba 

"^  Oberland  i  'Hotel  Krtiss  w  Unterlandzie  table  d*h6te    24  sgr. 

^^jad  abonowany  18  sgr.,    Pensyjonat  t.  j.  mieszkanie  i  życie  (bez 

''^ma)  1 1. 18  sgr.  do  2  tal.  —  Prdcz  tych  trzech  hoteldw  znajduje  się 

"'^ele  mieszkań  prywatnych,   gdzie  diją    tylko    śniadania   i  zimne 

praeląski). 

Belgoland,  mała  tr45jkątna  wysepka  należąca  do  Anglii,  2000 
'ttieszk,,  dzieli  się  na. dolną  i  górną  częió  (Unterlandi  Oberland),  sta- 
^Jyja  morska.  —  Zdkiad  kąpielowy  z  domem  rozrywki  (conversations- 
l^aus).  Miejscem  kąpielowym  jest  ława  piasczysta  o  ^2  godz.  odle- 
8»a,  za  4  3.  można  się  przewieść,  tam  w  10 — 25  minut.  Jedna  ką- 
fiel  kosztuje  9  sgr.  (tuzin  3  tal.  6  sgr.).  Ręcznik  1  S.>  prześcieradło 
^Skil. 


Droga  72.    Z  BEIILINA  DO  HANNO WERU. 

34  mile;  poc,  pośp.  "we  41/4  godz.  za  6  tal.  25  sgr.;  5  tal.  21  sgr.  lub  4  tal.  8  sgr. 
'^CK.  yf  71/^  godz.  6  tal.  24  sgr.;  (i  tal.  4  sgr.  lub  3  tal.  13  sgr. 

Droga  aż  do  Spandau  (ob.  dr.*  67)  bieży  po  linii  Hamburgskiej, 

*  iiastępnie  oddzieLi  się  od  ni^j  ku  wschodowi,  przerzynając  piasczy- 
^  i  jednostajną  "  okolicę,  przez  stacyje  Wusłermark,  Nennhausen, 
■^^''fełow  i  Schónhausen,  wieś  (1500  m.)  z  ładnym  kościołem  z  XIII 
Jicku,  od  1562  r.  zostająca  w  posiadaniu  rodziny  Bismarck — SchOn- 
J^^sen,  miejsce  ucodzenia  Kanclerza  państwa  Niemieckiego.  Dalej 
*®*^  przeszedłszy  przez  Elbę,  dochodzi  do  Stendal,  (hotele  Adler; 
°ch^an^  miasta  założonego  w  XII  wieku  na  miejscu  dawnej  osady 
f^^fiański^.     Katedra  i  kościół  N".  P.  Maryi,  Oba.  w  stylu  gotyckim 

*  ^otu8z  w  takimże  stylu. 

.  Dal^j  stacyje:  Vinzelberg,  Oardelegen,  Oebisfelde,  Korsfelde,  Fal' 
'^Itben,  miejsce  urodzenia  poety  Hofiinana  von  Fallcrsleben,  Oif- 


188  H  A  N  l!r  O  W  E  R. 


Aom,  Meinersen,  DollberpM,  Lehrte^  gdzie  się  sbiega  lulka  kola  i 
burg;  ćUdćj 


Hannower. 

Hotele:  w  mieście:  ^Britisch  UOtel,  Geoigstr.  7,  pnjr 
cn:Hdtel  Rojal,  Union  Hdtel;  HdteldeBniiie,  we' 
trzech  pokój  i  łdżko  od  25  sgr.;  Rheinischer  Hof;  Gr^nd 
tel^  nieco  tańss^;  Bornemann'B  HóteL     Niedaleko  Earo_ 
scher  Hof,  Łuisenstr.  4.  —  Nadto  jeszcze  w  mieście:  ^Bado- 
Georgstr.  26  (pcnsjjonat  i  restanracjja),  'GeorgBhalle,  ^ 
I^tz  9;*Victoria  Hdtel,  Georgstr.  19;  H6tel  de  Hani 
Kalenbergcrstr.  32;  Stadt  Hamburg,  Bothe  Reihe  7. 

Bestauracyje:  *Rndolph  (ob.  wyi^);  Hartmann's  T 
(Grand  h6tel  ob.  wyż^j);  Georgshalle  ob.  wyi^;  Kip p ' i 
(Yictoria  Hdtol);  KOnigshalle,   KOnigstr.  1;  Walhalla, 
mtiblerstrasse  4;Union-Keller,  Theaterplatz  14;  Zanberr 
Seilwinderstr.  lO;  Neue  ZauberflOte,  Georgstrasse  10;  8i  * 
Schmiedestrasse  53. 

Kftwiamle  i  oakitmie:  Bob  by  Theaterplatz;  Ges  ter  le 
hofstrasse  12. 

Dorożki.  Z  dworca  do  miasta:  za  1  —  2  osdb  5;  3 — 4  Q§6b  7^/t 
sgr.,  mały  pakunek  bezpłatnie,  kufer  I'/)  sgr. — Z  miasta  do  dworca 
jako  też  i  za  kursą  w  mieście:  1  osoba  4,  2  osoby  5,  3—4  osdb  6  8gt* 
zu  kurs.  Za  uiiasto:  1  lub  2  osoby  6,  3  lub  4  osoby  8  sgr.  Po  lO^h 
^deczorcm  podwójna  cena.  —  Omnibusy  po  ca2dj  linii  1  sgr. 

Hannower,  do  r.  1866  stolica  królestwa,  obecnie  główne  sua^^ 
prowincyi,  88000  mieszk.,  nad  rz.  LeiHe^  bardzo  szybko  winast 
szczególniej  od  1866  r.,  składa  się  ze  starego  miasta  (Altstadt) 
nowego,  podzielonego  na  dzielnico:   Aegidien  Neuatadt  i  KtAułmC^ 
Neusiadt, 


Przed  dworcem,  w  1861  r.  wzniesiono  bronzowy  pomnik 
Augusta  (f  1851)  konno.     Z  placu  przed  dworcem  bardzo  blisko  ^ 
Theaterplatz,  na  środku  którego  wznosi  się  teatr  (SchanspieDiaa^ 
jeden  z  największych  i  najpiękniejszych   w  Niemczech.    NapiMirf 
niego  na  Georgstr.  14,  stoi  gmach  szkoły  poUtechnicznij  (865  H? 
niów),  którój  zbiory  mogą  być  codziennie  oglądane.    Na  pn^lęg^ 
placu,   GeorfTsplatz,   przed   gmachem   Lyceum  i  Szkoły  reabtff  tP 
pomnik  Schillera, 

Maoeam  szfuk  i  nauk,  Sophionstr.  2,  posiadające  zbiory  pa 


HANN  o  WER.  189 

^otdw  sztuki  i  historyczno-natoralne.  Niedaleko  Muzenm,  na  Łand- 
sohafstrasse  Nr.  3,  założono  niedawno  Ooleryją  obrazów  z  rozrzuco- 
"njch  dawnićj  po.  pt^acach  Jerzego  Y.,  malowideł. 

W  ćrodkn  starego  miasta  leży  rjnek,  na  którym  wznosi  się  ko- 
tó<5ł  zwany  Marktkirche,  z  XIV  w.,  ozdobiony  wieżą  90  metr.  wyso- 
ką, wewnątrz  zaĄ  ołtarzem  dębowym  A.  KreUnga  i  pięknemi  malo- 
'^^ttniami  na  szkle  KreUnga.  Na  przeciw  kościoła  stoi  stary  okazały 
^tnsB,  z  XV  w.,  powiększony  pawilonem,  wzniesionjrm  w  1 845  r. — 
2  lynkn  ku  połndniowi  wychodzą  ulice  Marktstr.  i  KObelingerstr., 
^n  p($łn.  zaś  Knochenhauerstr.  i  Schmiederstr.,  odznaczające  się  wie- 
loma pięknemi  gmachami  w  stylu  gotyckim.  Przy  ostatniej  pod  Nr. 
10  mieszkał  kiedyś  Iieibnitz. 

Napd*  z.  względem  rynku,  przy  ulicy  Leinstr.  pod  Nr.  1,  wznosi 
się  Zamek  JerólewBld,  ktdr^o  apartamenta,  dostępne  dla  zwiedza- 
jących codziennie  od  9—5,  w  ostatnich  czasach  urządzone  zostały  na 
mieszkanie  dla  Cesarza  i  Cesarzowej.    W  kaplicy  zamkowej  znajdu- 
je się  ukrzyżowanie  Cranacha^  i  freski  Oesterleya,    Po  stronie  polu- 
^ow^  zamku  nad  Leina^  rozciąga  się  obszerny  plac  musztry,  z  pom- 
nikiem na  cześć '  zwycięzcy  z  pod  Waterloo,  Waterloosdule  zwanjon, 
«  ktdrego  szczytu  piękny  widok  na  miasto,  po  przeciwnej  zaś  stronie 
Jpomnik  Er.  Jlten^  dow<$dcy  wojsk  hannowerskich   pod  Waterloo. 
niedaleko  stoi  świątynia  z  popiersiem  Leibnttza,  którego  grób  znaj- 
duje się  w  kościele  Neustftdterkirche.    Za  pomnikiem  Altena  znaj- 
"d^je  się  gmach  archiyum,   mieszcfM^  BibUjotekę  królewską^  złożoną 
'    16  170000  tomów  i  3000  rękopismow,  otwartą  w  dnie  powszednie  od 
■^^1,  a  w  niedziele  i  środy  do  2-ój.    Przy  ulicy  HinUborstr.   znaj- 
"d^jo  się  godne  uwagi  Akwaryjumy  założone  w  1866  r.  —  Stała  Wy- 
^'^•Po  przemysłowa  na  Georgstrasse  Nr.  34,  będąca  zbiorem  nowych 
przyrządów,  maszyn,  wyrobów  i  modeli,   otwartą  jest  codziennie  od 
^1-^y  za  opłatą  2^8  sgr.  (w  niedziele  1  sgr.). 

^ladny  gotycki  kościół  Chrtstuskirche  na  Glages  Markt,   wznie- 
"^y  ^  1846  r.  wart  jest  obejrzenia. 

pyszna  20(tD  metr.  długa  droga  Ltndbnallee,  z  przedziałami  dla 
P<>Wozów,  oraz  konnych  i  pieszych  prowadzi  przez  Georgs-Parkw  pn. 
^  •tronie  miasta  do  zamku  Herrenhausen;  po  wschodniej  jój  stronie 
^  wspaniały  zamek  Welfensckloss,  zwany  dawniej  Monbrillant.  Za- 
tt6k  Herrenhi>nsen  był  ulubioną  rezydencyją  królów  Hannower- 
■lich.  W  przyległym  mu  ogrodzie  w  guście  francuskim  znajduje  się 
^^^  ogrodowy  i  kUka  wodotrysków,  z  których  jeden  wyrzuca  wodę 
Jo  Wysokości  35  metr.  Obok  zamku  w  gmachu,  zwanym  Gallertege- 
'  *®wcfe,  znajduje  się  zbiór  antyków  i  rze^  nowożytnych.  Obok  dwie 
oranierjrje  i  piękny  ogród,  zwany  Berggarten,  w  którym  znajdują  się 
■plamie  z  palmami,  oraz  oddzielny  domek  dla  rośliny  Victoria, 
^^Sift>    Opadał  w  osobnym  domu  mieści  się  zbiór   Welfen^Muzeum^ 


190  Z  HANNOWERU  PRZEZ  BRElfĘ  DO  EMDEK. 

zawierający  rdźne  starożytności  krajowe,  otj^arty  w  poniediialld)  fco* 
dy  i  soboty  od  9 — 12  i  od  2 — 4.  W  końca  ogroda  Mtntaokim  i  nr 
grobkami  króla  Ernesta-Aogasta  (f  1851)  i  jego  małionkL 

W  pn.  wsch.  stronie  miasta,  zaraz  za  najpiękniejszą  jego  dsfiliii- 
cą  znajduje  się  piękny  lasek  Eilenriede,  a  nieco  dal^  ogród  MOlP' 
giozny. 

Z  Rannoweru  do  Kolonu  43,8  mil,  za  9  t.  5  sgr.;  7  1 14  8gr.  bb 
5  t.  8  sgr.  pociągiem  pośpiesznym,  a  8  t.  22  sgr.;  5  t.  29  sgr.  hb  4 1- 
1 1  sgr.  zwyczajnym,  przez  stacyje  Minden,  Hctmm,  OberheitieK  i  IM^ 
seldorf. 


Droga  73.  Z  HANNOWERU  PRZEZ  BREMĘ  DO  BMDBN. 

^  33  mile.  Koleją  Hannowerską  do  Bremy  16,3  mil  w  23^4^3  i  pół  fodi.  »•*' 
2  t.  7  i  pół  sgr.  lub  1 1. 15  sgr.  Oldenburgską  do  Leer  13^  mil  v  3  —  4  i^^^J 
tal.  7  i  pół  sgr.;  i  t.  11  sgr.  lub  27  i  pół  sgr.;  Westfalską  do  Emden  3^  mil  *•■• 
za  21,  16  lub  10  sgr. 

Przy  wyjeździe  z  Hannowem  widać  na  lewo  Herrenhauteiu  f^ 
stępnie  pociąg  przechodzi  przez  Letne.  W  oddalenia  na  pd.  s*  *""" 
góry  Wczorskie.  Po  stacyi  Seelze  następuje  Wunstorf,  skąd  W^ 
wiając  na  lewo  linijj^  do  Minden,  pociąg  bieży  dal^j  przez  ok<M«ł 
piaszczystą  i  bagnistą,  aż  do  Neustadt,  na  pd.  z.  ktdrego  widać  W  p<* 
wndj  odległości  obszerne  jezioro  Steinhuder  Meer,  ze  sztuczną  ^/*łlł 
i  twierdzą  WUhelmstein,  wzniesioną  w  XVIII  w.  przez  hr.  "Vnihe«* 
Yon  Łippe.  Niceo  na  zachdd  leży  Behhurg  z  zakładem  kąpido^Ti* 
i  leczenia  serwatką. 

Daldj  pociąg  mija  stacyje:  Hagen,  Linsburg,  Nienburg,  J?ofc**» 
Eistrup,  JDdioerden  i  Yerdeni  w  ostatni^m  z  nich  Karol  Wielki  viO' 
żjl  biskupstwo,  ktdrego  katedra  bez  wieży  góruje  po  "nad  miał****' 
kiem.  Potem  Laugwedel^  Achim  i  Sehaldsbruck^  po  ktdrćm  naBtffW* 
Brema. 

Pieniądze.  Od  1  Lipca  1872:  1  Marka  =  100  Penigom  (1  ^^ 
pruski  ~  3  Markoto);  przed  tym  terminem  jednostką  był  1-  taL  ^^ 
{—  1  tal.  prusk.  3  sgr.)  =  72  grotę  (2121^1  Grotę  =  1  Marce). 

Hotele:  •Hillmann's  H6tel;  •Hotel  de  TEurope;  •Gr»»* 
HótclduNord/StadtFrankfurt;  'Hotel  Siedenbnrgi Al' 
bcrti's  Hdtel;  Hannoyersches  Haus;  SchaperU  Hfftelt 
Ca8pcr'8  Hotel,  Bellevue.  Pokdj  od  30  Grote'dw. 

Bestauraoyje:  *Rathskeller;  Bh0inischerkell  er  pod  HA* 
tel  de  i'Europe;  Alberti,  Ba\uDi\iofeV:«AWk  11^  v  hotelu  t.  n.;  H6tel 


z  HAUNOWERU  PRZEZ  BREMiĘ  DO  ISMDEN.  191 

^ord,  tamże  14;  BOrsen  Bestanrant,  w  BOrscn-Durchgang; 
8 8e Ima n n,  Seemanstr.  15;  Jacobihalle,  Jacobikirchhof  13; 
>£f's  keller,  Wachtstrasse  43;  Kir«hner,  tamże  40;  Sieden- 
g,  Wall  175  w  hotela  t.  d.  . 

Cswiamie:  Hillmann'8Caf^,  Heerdenthorsteinweg  39  who- 
t,  n.;  Caf^  de  TEurope,  tamże  38  w  hotela  t.  n. 

Iwiamle:'  (Bierhaoser)  Haake&Cie,  Kirchenstr.;  Dornkiste 
tmisstr.  4la;  C.  H.  Hake,  Wachtstr.;  JB^eldmann,  tamże;  Kau- 
a  rynku  (Markt);  Engelhardt,  Langestr.;  Sclialper'sBier- 
I  e,  BiAnhofstr.,  H  o  p  p  e,  Wall  161. 

)oroikf.  Dwukonne.  Za  kurs  w  mieście:  I —  2  osdb  12  Grotę, 
iżdą  osobę  następną  o  3  Grotę  więcej;  na  czas:  Y4  godz.  16;  ^/g 
.  2^;  ^/4  godz.  32;  1  godz.  40  Grotę*  każdy  następny  kwadrans 
ote;  kufer  6  Grotę. 

^efttry  codziennie,  w  zimie  w  Stadtheater;  letnie  teatry 
dtzmann's  Garten  i  w  Tiyoli. 

?008ta  w  Stadthaus,  Nordseite^  na  Domshof;  do  posyłek  pienięż- 
i  Yiolenstrasse.     Biuro  telegraficzne  w  gmachu  Giełdy. 

Srema  (Bremen)  8300p  mieszk.,  nad  Wezerą,  o  14  mil  od  j^j 
a,  po  Hamburgu  najhandlowniejsze  miasto  w  północnych  Niem- 
a,  posiada  kościoły:  KcUedrtdny  a  XIII  w.  w  stylu  bazylik;  Lieb- 
oJcirche  z  wieżą  zawierającą  archiwum  miasta;  Angarii  ktrche 
U  w.  z  wieżą  wysoką  na  108  metrdw. 

Sfttnsz,  z  XIII  w.,  ozdobiony  figurami  Cesarza  i  7-u  elektorów , 
;kiią  salą  w  którćj  znajdują  się  portrety  medalijonowe  Cesarzd  tv 
larola  W-go  do  Zy^unta.  Pod  ratuszem  winiarnia  BathskeUer, 
na  w  fantazyj  Hauffa.  Przed  ratuszem  pomnik,  zwany  JRolland, 
&djjum  miejskiej  wolności,  posągena  blematycznym  praw  i  przywi- 
w  miasta.  —  Giełda^  na  rynku,  wspaniały  gmach  ukończony  w  r. 
r,  z  fasadą  ozdobioną  6-ma  figurami  alegorycznemi,  przedstawia- 
aii  rdżne  gałęzie  handlu  i  przetoysłu,  —  W  jednym  z  gmachów  na 
u  Domshof  mieści  się  muzeum^  złożone  z  gabinetu  historyi  natn- 
(S  i  Mblijoteki,  obejmującój  24000  tomów.  —  BórsenhcUle  czytel- 
i  restauracyja,  gdzie  się;zgromadza  świat  handlowy.  —  Kunstler- 
Hi,  towarzystwo  sztuk  pięknych,  posiada  gmach  w  stylu  gotyckim 
rtaoracyją  i  salą  koncertową;  można  być  wprowadzonym  przez 
nka.  Pomniki  Olbersa,  lekarza  i  astronoma  i  Gustawa  Adolfa, 
;  dla  średnich  statków,  większe  zatrzymują  się  w  Bremerhafen 
'  ijśdu  Wezery,  dokąd  prowadzi  kolćj  (8  mil  we  2  godz.  za  1  taL 
Igr.;  1  taL  fr«grl  lub  25  sgr.).  W  Bremershafen  opuszcza  Niemcy 
rięktsa  część  wychodźców  do  Ameryki. 

Po  w^ścin  z  Brem/  pociąg  okrąża  miasto,  przec^io^^TTOa^^- 


192  Z  EMDEK  DO  NORDERHEY. 

zerę  po  moście  żelaznym  i  zatrzymuje  się  jeszcze  w  dworen  01 
bnrgskim  na  przedmieśdu  hremen-Neustad,  Skąd  przez  jedBM 
okolicę,  mijając  stacjje  Huchiingen^  Ddmenhorat,  pierwszą  na  gn 
Oldenborgskim,  Grilppenhuhren,  Rude  z  pięknemi  nunami  Uw 
Wusting,  3taje  w  Oldeńburgu, 

Oldenbnrg  (hotele:  *^dtel  de  Russie,  *£rbgro88her 
Neues  Hans,  Butjadinger  Hof),  14000  mieszka  BtoHea  ^ 
kiego  Księstwa,  nad  rz.  HunU,  spokojne  lecz  przyjemne  miasto. 
denzschloss  zamek  Wielko-Esiążęcy,  w  pd:  stronie  miasta  s  dA/Hi 
złożoną  ze  120000  tomdw;  obok  o^r^ji  zamkowy  (Scblossgarteni) 
gusteum  ładna  galeryja  obrazdw,  złożona  głównie  z  dziel  staryc 
strzdw;  prócz  tego  doSyó  obrazów  nowożytnych  znajduje  fic  w 
ku  i  drugim  pałacu  Wielki^o  Eusięcia. 

Za  Oldenburgiem  droga  bieży  przez  okolicę  lesistą  i  bag 
przez  stacyje  Bloh,  Zmschenahn  w  bardzo  ładnóm  po^oienit 
morzem,  letnie  mieszkania;  OchhoU,  Apen,  za  którą  kol^  pnoc 
przez  wielkie  bagna  Hochmoor,  Dalój  Augu8tve&i  z  faAnjkaŁ 
laznemi;  odtąd  postaó  okolicy  się  zmienia  i  kolój  przerzyna  p 
łąki. — Następnie  przez  stacyje  Sttckhausśn  i  Nbrtmoor  do  lieeri 
ler''s  Hdtel  zum  Prinzen  yon  Oranien;  Yoogdts  Hdtęl),  9000  mi 
miasta  handlowego  przy  ujściu  rz.  Łeda  do  Ems.  Dal^  pnts  . 
moori  Oldersum  do  Emden. 

Smden.  (*Ewers  Hotel  zum  weissen  B o s s,  blisko  pnj 
żeglugi  pardwój;  Goldne  Sonne,  porządny;  'JPrinz  von  Pi 
sen,  odległy),  jedno  z  najbardzi(3J  ożjrwionych,  mniejszych  ha 
wych  miast  niemieckich,  13  mieszk.,  o  ^2  ii^  oddalone  od  n> 
z  którą  je  łączy  głęboki  kanał.  Ratusz^  z  ciekawym  arsenałem  (! 
haus)  zawierającym  piękny  zbiór  dawnej  brom.  Kościół  Orotu 
che  z  nagrobkiem  Enno  II,  hr.  \V8chodniój  Fryzyi.  Muzeum  hi 
naturalnej. 


Droga  74.    Z  EMDEN  DO.  NORDERNEY. 


Do  30  Września  codziennie  we  4  godziny  statkiem  parowym.  1-e  miejte 
2-e  miejsce  1  tal.  10  spr- 

Parowiec  dąży  naprzód  w  kierunku  południowym,  potćm  pt 
przez  odnogę  JMlati,  powstałą  w  1277  r.,  przyczóm  jedno  i 
i  do  40  wsi  zalanemi  zostało.  Z  początku  po  obu  stronaeh  wida 
po  praw^  stronie  wsie  wybrzeża  wschodnio-fryzyjskiego,  na 
brzegi  holenderskiój  prowincyi  GrOningen  z  ufortyfikowanjrm  p< 
UelfztfL  Odtąd  parowiec  coraz  wiącć^  zwraca  się  w  stronę  pn. 


z  EMDEN  DO  NORDERUEY.  193 


^'^ntfdtoe  nkazaje  się  na  lewo  wyspa  Borkumy^ot4m  Juisł,  na  prawo 
**^  wysoki  kośddł  w  Norden  (ob.  niź^j),  a  następnie  statek  przybija 
^o  Nordemćy. 

Można  t4i  się  dostać  z  Emden  do  Norderney,  jadąc  tylko  p(5ł 
godziny  statkiem  parowym,  a  mianowicie:  Pocztą  z  Emden  do  Nor- 
ton, trzy  razy  dziennie  odchodzącą,  4  ^/^  mil  w  3^/^  godz.  za  25 '/j 
'^r,;  z  Norden  znowu  omnibusem  za  5  sgr.  na  wybrzeże,  a  dalej 
statkiem  parowym  na  Norderney  w  pdl  godz.  także  za  5  sgr.,  albo 
'^i  wprost  pocztą,  codziennie  podczas  odpływu  morza  odchodzącą 
^^  3Yj — 5  godz.  za  21  sgr.  —  iVbrc?6n  jest  to  miasteczko,  liczące  7000 
Oiieszk.,  z  wieloma  fabrykami,  pięknym  rynkiem,  wysadzonym  drze- 
^'''ajni  i  kościołem  ewang.  reformowanym  z  XV  wieku. 

Norderney.  Przyjazd.  Na  przystani  zbudowanej  w  pewnej  od- 
ległości od  brzegu  stają  powozy,  które  podróżnych  odwożą  po  5  sgr. 
o«l  osoby  do  zakładu  (Conversationshaus),  skąd  łatwo  przez  posłań- 
ca (2yj  sgr,)  wynaleść  mieszkanie.  Od  połowy  jednak  Lipca  dokoń- 
cz Sierpnia-  trzeba  je  naprzód  listownie  zamawiać.  Pakunki  odbie- 
i^AJą  dę  później  ze  składu  (Łagerhaus)  za  opłatą  za  transport  stamtąd 
od  2 — lOsgy.  od  sztuki. 

Hotele:  Gross  es. i  Kleines  Logirhaus  i  w  górnych  piętrach 
^>tizaru  (zamówienia  w  dyrekcyi  (KOnigliche  Bade-Inspeotion);  *D  e  u  t- 
•ches  Haus;  *6chuchardt;  Bellevue,  Meyer's  Hotel; 
^roirs  Restauration  und  Gasthof,  są  w  Lipcu  i  Sierpniu 
P*^^)^nione,  oraz  liczne,  skromne  mieszkania  prywatne.  Pokój  po- 
i^^ynczy  kosztąje  na  tydzień  3  —  6  talarów,  pokój  z  sypialnią  i  łóż- 
kiem 6  —  8^2  tal.;  domek  z  4  —  6  pokojów  złożony  36  —  42  tal., 
P^sycz^m  wymawiać  sobie  należy  dostarczanie  wody  gorącej  do  kawy 
\  *^«rbaty,  oraz  naczynia  do  tego  potrzebne.  Zresztą  na  wszystkie 
^'^'^  drobne  wydatki  istnieje  stała  taksa. 

^ywe.  Table  d'hdte  w  Conversationshaus  lub  w  Strand-Etablis- 
"l^JBWBnto  1  dla  dorosłych  15  sgr.,  dla  dzieci  10  sgr.  (bez  wina)  o  3-ej 
^^  lub  15  sgr.,  wieczorem  o  8-ej  podług  karty.  W  hotelach  nieco 
^Hi^.  Tryngielt  10  sgr.  na  tydzień  od  każd.  stołu.  Usługa  kosztuje 
,  *^*7kle  ósmą  lub  dziewiątą  część  tego  co  mieszkanie.  Składka  na  mu- 
^*C  od  rodziny  2  —  5  tal.;  od  pojedyncz.  mężczyzny  1  i  pół — 3  tal. 
^  kobiety  20  sgr.  —  1  tal. 

Kąpiele.  Za  użycie  kar  kąpielowych  (wózków,  Badekarren):  bez 
^^  7  i  pół,  od  dzieci  4  sgr.,  z  końmi  10  sgr.  Bilety  wydają  się 
^  sswajcara  w  Conversationshaus  i  w  tak  zwanej,  Giftbude.  Za  prze- 

•^Seradłft  na  tydzień  płaci  się  7  i  pół  sgr.  i  drugie  tyle  za  pranie,  za 

^ugę  w  kąpieli.  10 — 15  sgr.  na  tydzień. 

norderney  jest  wyspą,  mającą  2  mile  długości  a  "c6\  ^•ł^^^Vc>^^\, 
*^r§  }[ąpje2e  morskie  coraz  liczniejszych  zwabiają  ^o^d»  ^<iT?»  Yv 


194  Z  BSRLIKA  1>R2£Z  MAGtEfittllO  t)0  ICOtOlttt 

pielowa  trwa  od  15  Maja  do  15  Paidziernika.  Nordernej  ma  do  2000 
mieszk.  —  Przy  zaldadzie  kąpielow'ym   urządzone  są:  stUa  rozrywkT 
(Conyersationshans),  sale  balowe,  restauracyja  i  t.  p.  Przechadski  nv 
brzegach  morskich  i  wewnątrz  wyspy,  wycieczki  na  łodziach. 

Pragnący  użyć  dłuższej  przejażdżki '  po  morzu  mogą  dojechać  do 
Nordemey  parowcem  z  Bremershafen  (Geestemftnde)  w  6—6  goddB. 
za  2  i  pół  talara. 


Droga  75.     Z   BERLINA  PRZEZ   MAGDEBURG 

DO  KOLONn. 


Poc.  kuryjerskim  w  11  godz.  za  15  tal.  24  sgr.;  12  tal.  10  sgr.  lub  9 1.  88  tfr.^ 
zwycz.  w  213/4  godz.  za  14  tal.  21  sgr.;  10  tal.  28  sgr.  lub  7  tal.  16  sgr. 

Z  dworca  Potsdamskiego  w  Berlinie  przez  stacyje:  Stegliłz,  Zeklm^ 
(lor/  i  Neuendorf  do  Fostdamu. 


P  O  t  s  d  a  m. 

Doro&ki.  Pierwszej  klassy  (jednokonne  na  2  osoby)  w  mieście 
7  i  pół  sgr.,  za  miasto  za  1 5  minut  7  i  pdł  sgr.,  za  30  minut  12  i  piSt 
sgr.,  za  45  minut  1 5,  za  1  godz.  20  sgr.;  za  każdy  następny  kwadr. 
o  5  sgr.  więcej.  Na  cały  dzień  4  tal.;  pakunki  2  i  p(5ł  sgr.  —  Dmgi^ 
klassy:  1  —  2  osób  za  1 5  minut  5,  za  30  min.  7  i  pół  sgr.,  za  45  min. 
10,  za  1  godz.  15  sgr.;  3  —  4  osób  7  i  pół,  lO,  12  i  pół  lub  17  i  pół 
sgr.,  za  każdą  następną  godzinę  po  1 5  sgr.;  na  cały  dzień  bes  wsglę- 
du  na  liczbę  osób  4  tal.  Na  dworzec  BerUńskt  1 — 2  osób  5,  ^—4  <MM5b 
7  i  pół  sgr.,  pakunki  2  i  pół  sgr. 

Opłaty.  Przy  zwiódzaniu  pałaców  królewskich  i  książęcych  iwy- 
czajem  jest  dawać  służbie  od  1-ój  osoby  10  — 15  sgr.,  od  towany* 
stwa  z  kilku  osób  1  talarka. 

Hotele:  *H 6 1 e  1  Einsiedler,  Schlosstrasse  8;  Deutschefl 
Haus,  tamże  6;  oba  porządne,   Stadt  EOnigsberg,  Brauerstr.  1. 

Bestanraoyje.  W  mieście:  Oprócz  istniejących  w  wymnienionych 
wyżój  hotelach,  jest  *R es tau rac yj a  na  dworcu  i  w  SchUtsen- 
haus  blisko  dworca,  Delikatesy  u  Łehmana,  Alter  Markt  17 
i  Hermesa  na  Wilhelmsplatz.  Za  miastem:  Voigt'8  Blumen- 
g  a  r  t  e  n  (nawet  i  table  d^h óte)  niedaleko  ruskićj  kolonii  Al  e  k  8  a  n« 


!^  o  t  s  t)  A  M.  m 

u.  p  o  'Wkl^  Ha  drodce  do  Sanssoupi.Łattb,  za  bramą  J^fandebargBką; 
^^  Ackermana'8H0h,  przy  stacyi  Wildpark,  właściwa  na  posiłek 
^^©oaorny  przy  powrocie. 

Potfldam,  głdwne  miasto  prowincyi  Brandeburgskiej,  44000  m. 
^  7000  załogi,  leży  w  nader  miłćj  lesista  okolicy  na  wyspie  ntworzo- 
**^  przez  rzekę  Uayel  i  jeziora  t.  n.,  zwanej  Botsdamer  Werder,  Mia- 
sto ma  początek  Słowiański,  następnie  elektorowie  wznieśli  ta  zamek 
J^cas  znaczenie  swoje  Fotsdam  zawdzięcza  dopićro  Fryderykowi  W-mu 
Kt<5ry  tu  prawie  ciągle  przebywał,  i  chciał  zeń  zrobić  ppiski  Wersal. 

Z  dworca  most  Lange  Brucke,  długi  na  110  metrdw  prowadzi 
'^^prost  przed  zamek,  obok  ktdrego  rozciąga  się  ogrdd  Lusłgarten, 
^^oczony  podwdjną  kolumnadą,  wewnątrz  zaś  ozdobiony  posągami 
S^enerałdw,  sadzawką  i  wodotryskami. 

Wspomniany  wyżdj  zamek  JSestdenzschloss  (rządca  w  dziedzińcu 
'^^  lewo),  ukończony  w  1701  r.,  jest  wielkim  budynkiem,  głdwnie 
^I^^Aym  uwagi  z  powodu  zawartych  w  nim  pamiątek  po  Fryderyku 
W  apartamentach  zajmowanych  przez  Fryderyka  Wilhelma 
9  znajduje  się  dosyć  ładnych  nowszych  obrazdw.  Z  pdłnocndj  stro- 
'^  zamku  wznosi  się  kolcidł  NTkolaikirche,  wysoka,  kwadratowa  świą- 
.^  ^ia,  ukończona  w  1837  r.,  na  ktdrćj  w  1850  r.  dostawiono  kopułę. 
^^obi  go  bardzo  zewnątrz  piękny  fronton  Kissa,  wewnątrz  zaś  freski, 
^^l^onane  pod  kierunldem  Comeliusa.  Obok  stoi,  v  1754  r.  wzniesio- 
T^y  TkA  wzdr  Amsterdamskiego,  Ratusz,  którego  szczyt  wieńczy  wieU 
^^  złocona  figura  atlasa,  dźwigającego  kulę  ziemską.  Przed  ratuszem 
®*oi  23  metry  wysoki  obelisk,  z  medalijonowemi  portretami  Wielkie- 
^^  elektora  i  3-ch  pierwszych  krdldw  pruskich;  a  dalćj  tuż  obok  zam- 
^^  'Wznosi  się  nowozbudowany  Pałac  Barbenm  z  wielkiemi  salami 
*^l>rań  dla  towarzystwa  nauk  i  sztuk  pięknych. 

^^  kościele  garnizonowym,  w  zachodniej  części  miasta  stojącym,  z  r. 
tJ^^^O  pozawieszane  są  chorągwie  francuskie,  bawarskie  i  wirtemberg- 


rj^e,  zdobyte  pomiędzy  181 2 — 15  r.,  a  podziemia  mieszczą  szczątki 

^"^yderyka  Wilhelma  I  i  Fryderyka  II.     Kościdł  ten   zawiera  prócz 

^^^o  wiele  innych  pamiątek  z  owego  czasu.     Na  Wilhelmsplatz  znaj- 

^^je  się  popinik,  wzniesiony  przez  mieszczan  Fryderykom  Wilhelmowi 

7^-/!    Z  budynkdw  miejskich  godne  są  jeszcze  uwagi:    Dom  sierot  po 

^^nifirzachy  Castno,  kościół  Francuski,  zbudowany  w  1752  r.  na  wzór 

Panteonu  Bzymskiego,  teatr  (Schanspielhaus);  koszary  huzarów  i  dom 

*^^rot  po  cywilnych. 

Od  bramy  (zach.)  Brandenburger  Thor,  prowadzi  na  prawo  aleja 

do  parku  Sanssoud,  przy  wejściu  do  którego  z  dworca  wznosi  się  no- 

^y  kośddt  Friedenskirche,  w  stylu  starochrześcijańskich  bazylik,  na- 

^r  bogato  wewnątrz  urządzony,  w  ktdrego  podziemiu  pod  wielkio) 

Ołtarzem  spoczywa  Fryderyk  Wilhelm  IV  (f  1861  r.J. 


Wanflny  do  ogródn  praw.  I 

ttutB  Agar  «taoi^iąc7<A>  podndl 

cm%.  Błed^Ao  Todotrrokn  Moj 
mł  faMV  AjrArjlte  iA  «dr  s  I 
tiTAn  widU«  U  Butt.  wjmU« 
im)«jlM|iii  ■  kłAToli,  wni^łoi 
Fr^derTka  n  i  Jogo  k(d  b«j»w 

ka  W-^  j«Bt  bndTidcifon  W  giu 
pamiątki' po  (70)  monuwe.'  W 
t«r]i;aaArdsfi0,  »  ktdr^  Bijpitkii! 
Dom,  SWUDJ  OnoaUerkaia  bjwi 
trem.  Bliiko  ai^o  mjdi^  df 
nami  podnn«iiik0w«lł,  wodotl 
ł^n-Al  JMwow  (FlBCMm).  Zuw 
rDMtFoi:,  •Mwnmn)'  pnMiTi^ 
dowany  w  Mb  MMłte  MhjiiBw  p< 
Uf  ^^ma  nom  th^landa,  twda 
m&nnwowrabi.  Od  wtpomiduMt 
ffix%  Brniiflitrg,  m  ałuonią  ra 
wodą  wrajitkie  Mdnwki  i  wodotiTtkl  4  puku. 

W  kierunku  od  Zach.  kn  Wich.  na  >/,  godi.  finga  cdeniMft  ak^ 
przerzyna  calj  park,  Pned  mćhodnią  j^  bnmą  Roi  s&alujfc,  mm* 
dw  ktdrego  od  ■gStnocj  widtd  bram;  bTJomfiiliią:  WMf^gt-att, 
winiesioną  w  IS&l  r_  jako  w  Botną  ro«inic«  nko&eiaiia  ftiBiwwJ.  ' 
W  ogrodzie  i  parku  Sanuoiiia  jeitj«HCM  iride  necif  godojoh  sw^ 
gi,  jak  np.  groia  mutlowa,  (Mniehd  łub  Hwrttinłgrote),  rfółni  dUbt^ 

Ka  lachodnin  końca,  Wnioinnian^  tflko  oo  iriellci^  ald  wiDoli 
sif  wipsniftly  płłac,  AniwiUnu  iwany,  lauft?  w  ITOSr-auHpo 
nkońcMnln  mijnj  dedmioletni^.  Uieid  on  pńeido  aoo  okaul^cfa  - 
komnat,  asebowanych  .dotąd  w  pi«rwotii^  postaci,  w  kldi^td!  ttf 
zn^di^e  dofjrd  plgknycb  ołnsatfw.  Za  pałacem  dągną  (d(  bndjBU, 
łwane  Ommooii,  pitrwobde  pnenuieHina  dla  Blołbj,  ob«cńia  aai  t»- ' 
mieniono  n*  kołuij.  Kedakko  itąd  rełtaniacna-  Z  paiUcm  Swu-  . 
Mad  granioiy,  o  SO  min.  od  Nowego  paboa  odlcf^a,  wiUa  COuKrle- 
tenhor w ftjjn  vdoAim. W bliikotd  ni^  nnądiono  wsiwniate  '-|fri  ' 
ki,  na  ndr  itaronymakkli  tego  rodi^  budynków,  i  wannami  1  j^  ' 


~  !fa  pÓlHoe  FtttitHm,  niedaleko  aa  braną  Jlgertbor  Inb  Hawr 
Thor,  ii^]dqja  ńą  ratka  kolonia  Alektandrowka,  ibodowana  w  t, 
1836  dla  nuUch  i^ewakdw,  lott^ąig^  pny  1-m  pnlkn  Owaidyl, 


1>  o  T  S  D  A  M.  197 

W  póbliżn  na  wschód,  rozciąga  ^się  ogrdd  neuer  QarUn  z  petłacem 
9narmurowj/m  (Mannor-Palais),  ukończonym  przez  Fryderyka  Wilhel- 
Eioa  II,  w  cadnćm  położenia  nad  jeziorem  Heiliger  See.  W  jednjrm 
2  pokojdw  tego  pod  ówczas  jeszcze  nieakończonego  pałacu  umarł  Fry- 
deryk Wilhelm  II  w  1797  r.  Pałac  połączony  jest  podziemnym  ko- 
rytarzem z  kuchnią  sterczącą  po  nad  jeziorem  i  mającą  na  zewnątrz 
2>ozdr  świątyni.  Na  poblisld^j  górze  Ifingstberg,  wznosi  się  ładny 
tjudynek  dekoracyjny,  z  którego  dwóch  wież  bardzo  piękny  widok 

okolicę. 


Na  lewym  brzegu  Ilawlu,  przy  trakcie  berlińskim  leży  wieś  Glte- 
^'Micke  (dobra  restauracyja)  z  zamkiem  i  parkiem  księcia  Karola,  obok 
Ictórego  stoi  pośród  mniejszego  parku  zameczek  myśliwski  ks.  Fryde- 
i*yka  Karola. 

Bardzo  blisko  Glienicke  (15  min.)  znajduje  się  wejście  do  parku 
Jabelsberg  z  zamkiem,  będącego  własnością  Cesarza  Wilhelma.  Do  - 
lirse  jest  wziąć  na  przewodnika  syna  Szwajcara  (5  — 10  sgr.). 

Wyspa  Ifaueninsel  na  północ  Potsdamu,  niegdyś  ulubione  miejsce 
{3obytu  Fryderyka  Wilhelma  111  i  przezeń  zamieniona  w  przyjemny 
park  z  domem  mieszkalnym  w  postaci  ruin  willi  rzymskiój,  mało  jest 
odwiedzaną..  Nareszcie  zJirauensherga  (*Bestauracyja)  tuż  obok  któ- 
rego od  północy  leży  stacyja,  można  korzystać  z  pięknego  widoku 
Yia  miasto  i  rozległe  wody  Hawlu. 

Przy  WjTJeździe  z  dworca  Potsdamskiego   w  dalszą  drogę,  widać 

^uuraz  na  prawo  wieżę  Babelsbergską,  oraz  piękny  krajobraz  nad  jezio- 

jrami  Hawlu  na  ,około  zamku  na  PKingstberg  (ob.  wyżój).    Pociąg 

przechodzi  następnie  przez  Hawcl,  dalój  na  lewo  widać  wielki  metga- 

sofn  zbożowy  z  wieżą,  potom  Brauhausherg  z  belwederem,  i  zabudowa- 

siia  wododągu  dostarczającego  wody  do  wodotrysków  w  Sanssouci 

^vr  kształcie  meczetu  z  minaretem  40  metr.  wysokości  mającym;  a  za 

Tiim  samo  Sanssouci  i  Charlotenhof  (ob.  wyiój).  —  Następnie  kolój 

przechodzi  przez  jedno,   z  utworzonych  przez  Hawel  jezior,  Zem- 

sSee,  na  którego  wyspie  widać  z  lewój  strony  ładne  miasteczko  Wer- 

cier.  7^  nńastem  Gross  '  Kretiz  leżą  l^esiste  wyniosłości  gór  Gdtzige 

JBerge. 

Brandenburg,  (hot.  Schwarzer  B&r;  Schwarzer  Adler), 
porządne  miasto,  o  szerokich  ulicach,  25000  mieszk.,  leży  nad  rz. 
illawlem,  która  tu  tworzy  znaczne  jezioro  Flaitescher-See,  a  zarazem 
dzieli  miasto  na  trzy  części,  zwane  Altstady  Neustad  i  Dominseł,  Ta 
luegdyś  ^awiańska  twierdza,-  zwana  Branibor,  została  zdobjrta  w  r. 
1153  przez  Hr.  Askanii,  który  się  odtąd  zaczął  tytułować  Margrabią 
Srandenburgskim.  Z  czasów  swoj^  świetności,  nim  ustąpił  pierw- 
szeństwa Berlinowi,  posiada  jeszcze  niektóre  fcmokcYi^. 


IH  HAODEBURO. 

^   Katedra  Ś-go  Piotra  i  JPawła,   bazylika  (1170  —  1818) 
w  wielkim  ołtarza  ładny  obraz  na  zfotem  tle,  nieznanego  mistrza,  oraz 
icianach  wiele  tablic  grobowych,  przeniesionych  tam  z  podłogi, 
lowania  na  szybach  pochodzą  z  nowszych  czasdw.    Dn^  kotódł 
tharinenkirche  (1 381 — 1402)  ma  pyszny  ołtarz  rzeźbiony  t  drzewa, 
kną  chrzcielnicę  z  1440  r.  i  kilka  pomnikdw.  Zewnątrz  bardzo  ładny. 
l^j  kościoły:    Godchafdikirche   (1164  —  1348)   w  połowie  roi 
i  gotycki,  Xicolaikirche,  romański  i  Petrikirche  gotycki,   warte  są 
o  bejrzenia. 

Przed  ostatnim  pomnik,  zwany  Holandsaule,  mający  to  samo  z: 
nie  co  Bremeński.  —  Z  gdry  Marienberg  (60  metr.)  za  miastem 
cćj  bardzo  ładny  widok. 

Dalej  na  drodze  ku  Magdeburgowi  kolćj   przerzyna  liczne  jeńoi 
Hawln,  dotyka  kanału,  Flauescher   Canal,  łączącego   Hayel   z  Elb^.-' 
przebywa  stacyjc:  Wustćrwttz,  Genthin,  Gusen,  Burg  (15000  miessk 
z  wielkiemi  fabrykami  sukna,  założone  przez  protestantów  francuskie] 
wyszły  eh  z  kraju  po  edykde  Nanteńskim.   Nareszcie  zdalekajnż 
żują  się  wieże  Magdeburga,   do  ktdrego  kolej  prowadzi  po  moJde 
towym,  żelaznym  przez  dwa  ramiona  Elby. 


Magdeburg. 

Hotele.  *Weisser  Schwan;*L o ndon -Hotel i  Stad  Brana' 
schweig  na  Breiter  Weg;  Erzherzog  Stephan,  FflrstenwBll,  po- 
kdj  25  sgr.;  Stadt  Prag,  B&rstrasse,  pokdj  20  sgr.,   oba    z  restMua- 
cyjami;  'EdcTs-Hótel;  Alpers  Hdtel  i  Stadt  Łeipzig  na  Ffir- 
stenstrasse,  blizko  dworca.  DeutschesHaus  Werft  34;   W  i  6  r  i  g^s 
Hotel,  Hauptwache  3. 

Cukiernie:  Bieber  i  Brandenburger,  na  Breite  Weg;  *Zaa- 
ny  Begierungstrasse,  Offenhamerna  dworcu. 

Bestauraoyje:  'Haberman,  niedaleko  Johaniskirche,  Stadt 
P  r  a  g,  w  obu  dobreCulmbachskie  piwo;  Birtechi*Rigelsna  Breite- 
Weg;  SchOnberg^s  Nachfolger,  Bóhmische  Bierhalle. 
Gr&tzmacher,  niedaleko  dworca;  Bai  rischerHo  f^Berlinerstrasse; 
Neustftdter  Bierhalle  w  nowćm  mieide. 

Dorożki  1  osoba  2^2^  sgr.,  2  osoby  5  sgr.;  za  godzinę  10  sgr. 

Magdeburtr.  głdwne  miasto  pruski^  Saksonii,   twierdza  1  rzędu. , 
84500  miesz.;  leży  głównie  na  lewym  brzegu  Elby,  dzielącej  się  w  tćm 
miejscu  na  3  odnogi,  i  składa  się  z  właściwego  miasta  i  czterech  przed- 
mi€tić;  Sudenber^  i  ^tfcJbau  na  po!Lw^\«,  Neutto^  \x&  \»dłnoc  i  FrU^ 


MAGDEBURG.  199 

I 

\ 

^^r^echstadt  (na  prawym  brzegu  Elb7)na  wsc^dd  miasta  lezących.  W  po- 
^l:^odka  na  wyspie  połączonej  mostami  ze  staram  miastem  i  Fnedneck- 
*t€Mdiem  wznosi  się  cytadella  Jako  punkt  zbiegu  czterech  rdźnych  drdg 
żelaznych  (Berlińsldćj,Hamburgskićj,  Brunówickidj  i  Lipskiej")  Magdę- 
^ni^  jest  jednam  z  najhandlowniej szych  miast  w  p<5łnocnych  Kiem- 
csech.     Posiada  on  t€ż  liczne  fabryki. 

Główny  ruch  miejski  objawia  się  na  Breiter  TFe^,  wielkiej  ulicy 
przerzynającej  całe  miasto  od  Południa  ku  Północy.  Katedra^  pie- 
lony gmach  zbudowany  w  XIII  i  XIV  w  na  miejscu  spalonego  klasz- 
toru Benedektyndw,  zwraca  uwagę  swym  pięknym  portalem  wscho- 
dnim* Południowa  wieża  nie  ma  szczytu,  ktdry  piawdopodobnie  zo- 
8^ał  zwalony  w  czasie  oblężenia  przez  TiIly'ego,  pdłnocna  ma  103  m. 
'^rysokości.  Z  wieży,  a  nawet  z  niższej  galeryi,  piękny  widok.  Nieco 
Xfta  północ  względem  katedry  znajduje  się  kościół  Marieńkirche  (Lieb- 
fjraaenkirche)  z  XII  i  XIII  w.  przeważnie  w  stylu  romańskim  zbudo- 
"Wirany.     Na  rynku  Aliermarkt,  przed   ratuszem,   stoi  pomnik    Ottona 

'Wielkiego,  na  koniu,  w  końcu  XIII  w.  przez  miasto  wzniesiony.  Na 
przyległym  zaś  placu  st-oi  statua  Burmistrza  Francke'go  (fi 851), 
'Wyniesiona  w  1856  r.  —  Droga  Furstenuoall  nad  Elbą,  jest  najulubień- 
szćm  z  miejsc  przechadzek,  wewnątrz  miasta  leżących.  Pod  tym  wa- 
lcem urządzone  są  kazamaty,  służące  obecnie  za  sale  ekspedycyjneipnsu- 

^feerskie  dla  poczt  i  kolei. 

Na  Glads,  wpd.  z.  stronie  starego  miasta  leży  ogród  FnVc?nc^-Tri7- 
fkcbns  garten,  na  miejscu  placów  sławnego  niegdyś  klasztoru  Bergen. 
iNa  miejscu  samego  klasztoru,  na  wyniosłości,  wznosi  się  obecnie  ob- 
szerny dom  ro«r^wfc»(Greselschafthaus).  Znajduje  się  ta  kamień  paniią- 
"^iKOwy  z  datami  założenia  i  zburzenia  (1812)  klasztoru.  Na  pohidiiic 
leży  fabryczne  przedmieśccie  Buckau,  z  wieloma  domkami  letnicmi 
i   ogrodami;  odznacza  się  wielka  fabryka  maszyn  H.  Orusona, 

O  */4  godz.  drogi  na  pi*awym  brzegu  Elby  leży  He^rrenkrug,  nu  Ic- 
"^w^m  zaś  Togelgesdng,  miejsca  rozrywki  bardzo  uczęszczane. 

Za  Magdeburgiem  droga  przerzyna  okolicę  pagórkowatą  lecz  żyzną, 

^'waną  Magdeburger  Bdrde.     Stacyje:   Dodendorf,   pamiętne  porażką 

^^ftrranenzów  w  1809   r.,  Langenweddingen,   Blumberg,   Hadmersleben. 

CDgcherslebeH,  gdzie  się  oddziela  linija  Brunświcko-Hanowcrska.    Da- 

i.^  droga  idzie  przez  stacyje  Jerxheim,  Mattierzol  i  Hedeper,  Borsum, 

^taitgitter  (pokłady  soli)>  Bingelheim  u  podnóża  Harzu,  i  kilka  jeszcze 

stacyj  do  Kreiensen«  gdzie  droga  przecina  Hanowersko-Kass^lską. 

Dalćj  kolój  przechodzi  przez  rz.  Leine  i  przez    kilka  podrzędnych 

Btacyj,  dochodzi  do  Hózter  (Hotel  Schwiete),  starożytnego,  nic- 

^yś  Hanzeatyckiego  niegdyś  miasta,  otoczonego  murem,  pod  któreiu 

'W  775  r.  Karol  Wielki  stoczył   krwawą  bitwę   z   Saksonami.     Stara 

czatownia  na  górze  Brurutberg,  ma  być  resztks^  dawii€^  tyńet^^^^j  ^  v«'iA\\vi- 


200  Z  BERLINA  PRZEZ  MAGDEBURG  DO  KOŁOliril. 

sionćj  jeszcze  przez  Witykinda,   a  przez  Eginharda,  historyka  Karo^ 
W-go,  uczynionćj  najsilniejszą  z  fortec  saskich. 

-  Z  Hditer  do  ^rmontu,  4^/5  mil,  poczta  codziennie  w  4  godz.      •* 
26%  sgr. 

Fyrmont.  (hot:  Erone,  Lippischer  Hof,   oha  dohre,  08t».*iii 
nieco  tańszy,  Hotel  Waldek),   przyjemne  miasteczko  w  dolinie    *"•■ 
Emmer,  u  stdp  gdry  liomberg,   słynne  już  od  XVI  wieka  wodaioi  t^o^Y 
neralnemi.     Było  ono  kiedyś  iiajsłynniejszem    zdrojowiskiem  lecC*^* 
ozem,  choć  i  ohecnie  ściąga  corocznie  do  5000  osdb.  Najbardii^  vl^^J' 
wane  wody  są  ze  źrddła  Stah/brunnen  w  samym  Fyrmonde  i  SaftiArm^f*" 
nen  oddalonego  o  20  minut  drogi.  Za  głdwny  punkt  zborny  słoiy  ^S^ 
ściom  Aleja,  ciągnąca  się  od  zriSdła,  aż  do  zamku  ks.  Waldek;  po  c^ "*>**■ 
Jdj  stronach  wznoszą,  się:    Zakł&d  leczniczy,  teatr,  kawiarnia,  cuki-^^^" 
nia  i  liczne  sklepy.   Najulubieńsze  wycieczki  są  do:  Kdnigshirg^  Fr^^^ 
denthal,  skała  pod  Thal,  gi'ota  Uasgrotte  i  t.  p. 

Z  Berlina  do  HOzter  koleją  żelazną  46  mil  w  fĄ^  —  7  i  pół  ?•  x»  11 1.  II  ^  tf^^* 
7  t.  24  sgr.  lub  5  t.  26  sgr.  pociąc  pośp.;  albo  9  t.  U  sgr.  6  t.  20  %ęj.  lub  4 1.  10  "•=  ^^'' 

zwyczajnym. 

Dalej  następują  stacyje:   Godelhełm,  Brctkeł,  Driburg,   od  któr^^^ 
O  '/ł  godz.  drogi,  znajduje  się  zakład  kąpielowy   w  wo^e   4elaiC»*^^^* 
siarczanej,  znany  pod  temżc  co  miasteczku  nazwiskiem.     Zalęładj^* 
w  pięknem  położeniu  i  ma  ładny  park.    Potem  AUerU>ecken,  skąd  y^J^" 
chodzi  odnoga  do  Kassel;   droga   przechodzi   przez  dolinę  Be^eetfk^^ 
po  wijadukcie,Dune-Viaduct  o  24  arkadach  (48  metr.  dług.  35  m.wys-y» 
przel)iegając  około  cudnie  położonego  miasteczka  Neubecken^  ana**^" 
pnie  zakreślając  wielkie  pdlkole  i^^chodzi   na  wyżynę   wsi  Benhaus^^ 
po  której  następuje: 

Paderborn  (hot:  LOffelmann;  Bentler;  Mftssen)  18000  m. 
starożytne  miasto,  z  n  aj  dawniej  szem  w  Westfalii  biskupstwem,  zało- 
żonem  przez  Karohi  Wielkiego.  Wspaniała  katedra  z  XII  w.,  od- 
!)udowuna  po  pożarze  w  1 243  r.  ma  dwa  piękne  portale,  lecE  wewńątff 
prawic  nic  godnego  uwagi.  Z  kilku  pod  Katedrą  tryskających  ird- 
<lcł  powstaje  rzeczka  Pader,  której  woda  tak  szybko  bieży,  że  o  kilka 
kroków  dalej  już  młyn  porusza.  Eaiusz  leżący  blisko  kościoła  fćzu' 
ickiego,  jest  budynkiem  bez  wyraźnego  stylu,  z  XVII  wieku  pocho- 
dzącym. 

Z  dworca  Y4  g.  drogi  do  zakładu  kąpielowego  Inselbadj  połączo- 
nego z  zakładem  inhalacyjnym. 

Z  Paderborn  1  ^^  mili  (pocztą  2  razy  dziennie  w  1  g.  za  S^/j  sgr.) 
do  Lippspringe,  nowo  odkrytego  z'rddłowiska  z  wodami  ciepłemi  (17® 
H.),  obfitemi  w  siarczany  i  węglany. 

Kolej  ]^rzi'ihodzi  pn^oz   rz.   Almę  i  minąwszy   stucyje:    Salzkotten 


z  BERLINA  PRZEZ  MAGDEStmO  DO  KOLOKII  201 

Oę^cJee,  Uppstadt,  Benninghausen,  Sasendorf,  ze  znacznemi  warzelnia- 
nii  soli.    Pociąg  przechodzi  między  tęźniami. 

Soest  hot:  Overweg;  Yosswinlcel),  12000  mioszk.,  staroży- 
tne miasto,  posiadające  najdawniejsze  w  Niemczech  prawa  miejskie 
(^e  Soester  Schraa),  ktdre  służyły  za  wzdr  nawet  dla  Lubeki.  Oto- 
CK>ne  jest  dotąd  murem  i  rowami,  zamienionemi  w  miejsce  przecha- 
^ki,  8  bram  pozostała  tylko  jedna  Osthorenthor.  Kościoły:  Kałe- 
^"^  z  X  w.,  Fetnkirche  i  Wiesenkirche  (St.  Maria  zur  Wiese),  z  kt<5- 
Tch  ostatni  najwięc^  wart  uwagi. 

Ka  lewo  ciągną  się  góry  południowej  Westfalii  (Westf^lischen 
SftUerlandes  (Sftderl.)  ).  Przez  stacjje:  Werl^  Unna,  miasteczko  z  wa- 
'^Iniami  soli,  i  kilka  innych,  pociąg  dostaje  się  do  przemysłowego 
Biiasta  Hasen  (H6tel  Łftnenschloss;  Hotel  Fluss;  Hotel 
^^  ein,  2  ostatnie  przy  dworcu),  13000  mieszk.  ze  znacznemi  przędzal- 
oiaioi,  tkalniami  farbiamiami  i  t.  p.  Droga  wchodzi  teraz  w  prze- 
'''/•łową  dolinę  rz.  Ennepe,  poruszającej  liczne  kuźnie,  ktdrych 
'^"^yrohj  rozchodzą  się  po  ci^ym  świecie.  Pod  st.  Hobpe  znajdują  się 
Mellde  walcownie  i  pndlingamie. 

Za  Btacyją  G^welsberg  kol^  przechodzi,  po  groblach  i  wysokim  wi« 

J^Ukciie  dolinę  rz.  Enepe;  pod  Schwęlmer  Brunnen,  przedstawia    się 

"•łtiło  piękny  widok  na  ogromne  odłamy  skuł.  Daldj:  Schwelm  (0000 

''^eszk.);  kolćj  przechodzi  przez  rz.    Wupper,   mija  Barmen  (75000) 

CHfttel  Vogler,  Yereinshaus,  przy  dworcu;  Hotel  Klier   zur 

^falz;  Hotel  Schtltzenhaus)  które   wraz   z  kilkoma  miastami 

^^ib«rfeldem  (72000  mieszk.)  (HótelFalkenberg,  przy  dworcu; 

Weidenhof;  Hasenelever,  Mainzer-Hof)  stanowi   około   2-ch 

S^c>dsin  dłogi  i  prawie  nieprzerwany  szereg  domów  mieszkalnych  i  fa- 

"^k.     Z  ostatnich  celują  fabryki  bawełniane,  jedwabne,  wstążek,  far- 

"iamie,  fabryki  świec  stearynowych,  mydeł  i  t.  p.     Pięknego  widoku 

dostarcza:  Belvedere  aufderHaardt  („EUśenhOhe"),   z  posągiem  Ś-go 

Sultberta,  apostoła  t^j  okolicy.  Przed  dworcem  Elberfeldskim,  pociąg 

Pi^esnwa  się  około  pomnika  Fryderyka  Wilhelma  lU. 

Eol^  przechodzi  powtórnie  rz.  Wupper,  opuszczając  tóż  i  j^j  do- 
)iiię,  aminąwdzy  kilka  stacjj  staje  w  Muhlheim,  od  którego  rozpoczy- 
lUisię  kol^  Eolońsko-Mindcńska  (dworce  są  tuż  obok  siebie).  Po- 
<^Si  pośpieszne  i  kuryjerskie  przechodzą  bez  zmiany  wagonów  przez 
^>M)8t  do  głdwnego  dworca  w  Kolonii. 


202  KOLOSUA 


Eolonija. 

Dworce.  Eolonija,  wraz  z  leżącym  po  praedwn^  ^Btronie  B^n 
Deutz,  mają  trzy  dworce:  1.  Dworzec  główny-  dla  wszystkich  pooąg^ 
kolei  Beńskićj,  oraz  dla  podągdw  pociesznych  i  knrjjerskidi  drop 
Eolońsko-Mindeńskićj  i  Hanowersko-Eoloński^.  2.  D.  JToMib- 
Mindeński  w  Deutz,  blisko  mostu  drogi  żelazn^,  dla  zwyus^i^ych  poj 
ciągdw  tejże  i  Eolońsko-Giesseńskićj  drogL  3.  D,  górno  Ńdrói^ 
także  blisko  tegoż  mostu  w  Deutz  dla  zwyczajnych  pociąg<hr  tqie 
drogi  (Hanower).  Omnibus  z  głównego  dworca  do  ostatnieh  l^ciy 
wszystkie  pociągi  tych  dr(5g. 

Hotele:  W  Kolonii:  *Hótel  duNord  przy  motfde  kokjowTD: 
Hdtel  Disch,  Br&ckenstrasse;  *Mainzer  Hof,  GloAfligMw;' 
*Victoria-Hótel  na  Heumarkt;  *Hótel  Ernst,  FnnkgMe>> 
z  restauracjrją,  między  dworcem  i  katedrą:  Wiener  Ho^  GłoekflB- 
gasse;  Hollftnndischer  Hof,  nad  Benem,  wszystkie  In^dneCpO' 
kdj  15  — 20sgr.).  Dom-H6tel  na  Domhof,  79;  *HdtelKlefi; 
Trankgasse,  z  restanr.;  BussicherHof,  Friedriech-WilbdMiM 
*K  ó  1  n  i  s  c  h  e  r  -  H  o  f,  Drususgasse;  Ł  a  a  c  h  e  r  -  H  o  f,  Maoiitiiii-Steii- 
^eg,  (we  wszystkich  pokdj  ze  ^niacWuem  20  sgr.);  £aropli•eke^ 
Hof,  ComOdienstr.  1,  niedaleko  katedry;  Hdtel  Bills tein, fn^ 
drich-Wilhelmstr.  8,  przy  moście  łyżwowym  (SchiffbrtŁbke);  H6t«l 
Piekt,  Trankgasse,  między  dworcem  i  katedrą;  Hdtel  Hi  Ig  o'*) 
Hochstrasse  27;  *Bergischer  Hof,  Thurm  Markt,'pny  moici0ly' 
żwowym,  wszystkie  nieco  tańsze  od  poprzednich. 

W  Beutzi  Belle-Vue  (pok.  10  sgr.);  Prinz-Carl,pok(gi5ip. 

Bestauraoyje:  Na  głównym  dworcu  (Centralbanhof)!  oba 
dworcach  w  Deutz. —  Ostrygi  i  delikatesy:  Bettger  und  Ci«» 
kleine  Budengasse  6;  P  om  mer,  Breiterstrasse  155. —  WvMf^ 
•Gertrudenhof  („Geistensterz")  wspaniale  urządzona  z  pi§kn6n 
malowidłem  na  ścianie,  przedstawiającem  zamek  Hohenzollern.  (^^ 
atr  codziennie  lO  sgr.;  w  piątki  koncerty,  5  sgr.);  *Beichard,  Her- 
zogstr.  10;  Simon  („e>vige  Lampe")  ComOdienstr.  8;  Pi  eh  t,  Trank- 
gasse, blisko  dworca.  —  Pitciarnie:  'We my,  Salomongasse,  między 
ratuszem  i  Hochstrasse;  'Horn  Hof  12;*Fischer,  w  Pasażu;  K ehl, 
Elogiusplatz  .5;  Aldcnkirchen,  Herzogstr.  4;  Witwe  .BreB«' 
na  Bheinberg  przy  moście  łyźwowjrm;  'Simons,  Mtlhlenbach,  bKiko 
Heumarkt. 

Kawiarnie  i  cukiernie:  *Mosler,  Ober-Marspforten,  *PaUB^ 
Hochstr.  119,  róg  Minoritenstr..  wiele  ^azet;  Fischer,  w  pasażu pnf 
Heumarkt  (wiele  ^et). 


KOŁOiriJA  208 

:  Stadtheater  na  Glockengasse  (świeżo  otwarty).  ThaUa 
shildergasse;  Oertmdenhof^  ob.  wyż. 

tu  Za  kttrs  wewnątrz  miasta  1  —  2  osdb  5,  3  osoby  7Vs*  ^ 
Bgr.,  za  ^8  godz.  jazdy,  1 — 2  osdb  7%,  3—4  08<$b  10  sgr. 
lo  Deatz,  taż  sama  cena  z  dodatkiem  mostowego. 

kolóńsks  najlepsza  u  różnych  firm  Farina,  naprzeciw 
B,  Hochstrasse  129,  naprzeciwko  wsch.  poitalu  katedry, 
B  4.  Skrzyneczka  z  6-ma  butelkami  2^8  taL 

»l0Sr»fiosne,  COdlienstr.  4. 
nt,  Glockengasse  25  —  27. 

ia  (K61n)  największe  miasto  pruskiej  prowincyi  nadreńskiej, 
wyższego  sądu  tćj  prowincyi,  jedno  z  najhandlowniejszych 
wa  Niemieckiego,  twierdza  I-go  rzędu,  126000,  mieszk. 
p,  zajmuje  dosyć  rozlegle  pdłkole  na  lewym  brzegu  Benu, 
f  dwa  mosty  łyżi^owe  i  kratowy  prowadzą  do  Deutz,  liczą- 
mieszk.  —  Z  zewnątrz  a  szczególniej  przy  wjeździe  stat- 
ym  wywiera  bardzo  poważne  wrażenie  licznemi  wieżami 
^cią  swych  gmachów. 

ym  przedmiotem  myśli  każdego  przybysza  do  Kolonii  jest 
iwspanialszych  dzieł  budownictwa  gotyckiego  w  Europie, 
w  Niemczech,  Katedta  tutejsza,  zaczęta  w  1248  r.;  chór, 
iia  część  jest  najpiękniej  rozwinięta,  odnosi  się  do  r.  1322. 
Kszęte  około  wykończenia  tćj  świątyni  w  XVI  w.,  zostały 
-zedsięwzięte  przez  rząd  pruski  w  1817  r.  Prowadzili  je 
no  budowniczowie  Ahlert,  Zwiemer  i  Voigtel,  Katedra  ta 
I  w  kształcie  krzyża,  o  pięciu  nawach  wzdłuż,  a  trzech 
s  chórem  i  galeryją  dla  muzyki,  oraz  dwiema  dotąd  jeszcze 
memi  wieżami.  Wnętrze  może  być  zwiedzane  przez  cały 
od  6  ^-  lo  i  3 —  3  Vs  godz.,  w  czasie  nabożeństwa  bowiem 
{tym  dla  publiczności;  do  bezpłatnego  oglądania  chóru 
^wnośd  katedry  najlepszym  jest  czas  od  8 — 9  rano;  po  za 
:aś  za  opłatą  15  sgr.  za  1  —  5  osób;  skarbiec,  Belikwijarz 
gą  za  opłatą  1  taL  15  sgr.  Przewodnik  jest  zbytecznym. 
Euiych  okien  w  części  północnój  nawy  boczn^,  spalonój 
r.,  liczą  się  do  najlepszych  dawnych  dzieł  tego  rodzaju. 
7ane  okna  w  połudn.  nawie  zostały  wykonane  w  1848  r. 
om  i  ofiarowane  przez  Króla  Ludwika  I.  Okna  nawy  po- 
wykonane  w  Berlinie  i  w  Kolonii.  Pyszny  chór  został 
czasach  ozdobiony  malowidłami  ściennemi  przedstawiąją- 
uiiołów,  i  stiukami.  W  kaplicy  za  wielkim  ołtarzem  sto- 
d  z  relikwijami,  pięknie  wysadzone  drogiemi  kWU^AWnu^ 
i  bocznych  Ęjiajdnje  się  wiele  nagrobków. 


204  K0L05IJA. 

Z  zewnętrznych  ganków  (15  sgr.  od  1  —  5  os<^)  pjnoj  vidok 
na  miasto  i  okolicę. 


Naprzeciwko  południowej  strony  katedry  znajdoje  dc 
cyhiskupów  zawierające  bogaty  zbiór  przedmiotów  sztoki,  pnjboi^ 
kościelnych,  ornamentów  i  t.  p.  z  wieków  średnich.  Na  proit  «mIi^ 
<lnićj  części  katedry  znajduje  się  most  kratowy,  służący  zardhnw  dk 
kolei,  powozów  i  pieszych;  po  nad  wjazdem  na  most  od  lewego  In^ 
gu  znajduje  się  pomnik  konny  Fryderyka  Wilhelma  IV,  od  piAWiege 
ZAŚ  WilhoJma  I.  —  Od  mostu  piękny  jest  widok  na  katedrę. 

Obok  kościoła  minorytów  mieści  się  nowe  Mttzeum,  którego  bodo- 
wa prowadzona  kosztem  WaUrafSichartza  ukończona  sosUdi  w IMI 
r..  zawiera  rzymskie  mozajki,  przeszło  400  dzieł  malarskich  dawnych 
mistrzów  kolo/iskich.  obrazy  Cranacha,  Holbeina,  Wohlgenmtht, 
Durera  i  t.  p.  oraz  >viele  dziel  nowszych  malarzów.  Tny  nś  nloH 
dole  przeznaczone  są  na  nieustającą  "wystawę  sztuk  pięknych  in^iMO» 
wego  towarzystwa.  Na  pd.  w.  muzeum  po  jedn^  stronie  ulj*knf 
ulicy  Hochstiasse,  głównej  arteryi ruchu  miejskiego,  peln^  pjo^tk 
sklepów,  znajduje  się  na  małdj  przestrzeni  kilka  godnych  awBgi  Mjffr 
ków,  a  mianowicie: 

Ratusz,  budowany  od  XIII  do  XVI  w.;  ozdobiony  od  wiehoii 
pięknym  portykiem  z  lożą  i  wieżą  z  XVI  wieku.  Niedald[0  niago  le* 
mański  kościół  Gross-St.  Martin  śmiały  i  piękny  gmach  i  XIIiXn] 
wieku  z  potężną  wieżą.  —  Na  południe  ratusza  dawna  komora  cfltaii 
zwana  G tir zenick,  gmach  z  XV  w.  przebudowany  i  powiękuonywlSM 
r.,  jest  najpiękniejszą  ze  świeckich  budowli  w  Kolonii  Nade  dmrii' 
mi  wscłiodniego  frontu  umieszczone  są  posągi  Agryppy  i  Marmfijtutk 
założycieli  i  obrońców  miasta  za  czasów  rzymskich.  S,  IŁoinM  a 
Oapitol,  bazylika  krzyżowa  w  stylu  romańskim,  jest  nąjstarsaym  i  ko 
ściołów  Kolońskich,  sięga  bowiem  XI  w.  —  Stojący  niedaleko  doi 
zwany  Tempelhaus,  z  XII  w.  służy  za  miejsce  zebrań  kapie(^idu 

Niedaleko  tóż  na  ulicy  Sternengasse  znajduje  się  dom,  iwu; 
Jobach* ache  Haus  w  którym  nlał  się  urodzić  Rubens  (według  nowiiyei 
badań  urodził  się  w  Sieger)  a  Mar}ja  de  Medicis,  jako  wygnanka  tj 
cie  zakończyła  (1 642).  —  Dalój  jeszcze  warto  zobaczyć  koicidł  Af 
Piotra,  posiadający  w  wielkim  ołtarzu  „ukrzyżowanie  Ś-go  FSoln' 
Rubensa  i  kościół  S-go  Seweryna  na  (Sewerinsstrasse  z  XXII  w. 

Na  największym  z  placów  w  Kolonii,  zwanym  Neumarkt  (w  pott 
dnie  parada  przy  rozprowadzaniu  wart)  wznosi  się  kośdift  Aptiubt 
kirckcy  bardzo  wspaniały  gmach  z  XIII  w.  Do  ciekawszych  gmachd* 
należą  też,  niezwyczajny  kości(9,  St.  Gćreon  z  XI — "^Tn  w.  (zakiTitf' 
jan  10  sgr.),  o-^f  Urszuli,  mieszczący  szczątki  11000  dziewic  i  ^ 
Kunfbfirfa  ze  stnrcmi  malowaniami  na  Rzkle. 


z  KOLONU  PRZEZ  AKWIZGRAN  DO  ERQUELINKS.  205 

Ogród  Boologiosny,  Y4  godziny  drogi  od  Glacis,  za  miastem 
^  str.  pcSnocnćj,  jest  wzorowo  urządzonym  zakładem.  Wejście  10 
>gi,,  w  niedziele  5  sgr. 

Ogród  botaniosny  towarzystwa  Flory,  przy  ogrodzie  zoologicz- 
lym,  ma  piękny  ogrdd  zimowy.  Wejście  10  sgr.,  w  dnie  koncertowe 
L5  sgr,,  Akwaryjum  5  sgr. 


Droga  76.    Z  KOLONn  PRZEZ  AKWIZGRAN 
DO  ERQUELINES. 

z  Kolonii  do  Akwizgranu  9,3  mil.  w  1  pół  —  2  godz.  za  2  tal.;  1 1.  15  sgr.  lub 
^  UUr.  Z  Akwizgrranu  do  Yerriers  4  mile  w  45  min.  do  1  godz.  za  1 1.  27  sgr.;  1  t. 
LO  sgr.  lab  28  sgr.  Z  Yerriers  do  £rqueliaes  150  kilometr,  w  6  i  pół —  10  i  pół  g. 
^  12  fir.  40  cent.  lub  9  fr.  30  cent. 

Okolica  w  niektdrych  miejscach  ładna.  Za  stacyją  Kdnigsdorf 
li^  przechodzi  przez  tunel  1500  metr.  długości  mający  we  3  min. 
^  st  Horrem  zaczyna  się  obfitująca  w  łąki  i  lasy  żyzna  nizina  rz. 
^Tf^y  na  pr.  zamek  Hemmersbach.  Fotćm  stacyje:  Bmr^  Durren  (Hó- 
^  Mommer)  miasto  przemysłowe  nad  rz.  JSoer.  U  stdp  lesistej  gdry, 
1^  lewo  wspaniały  zamek  Merodey  o  czterech  wieżach.  Przebywszy 
■fcaeyje  Langerwehe  1  EschweiUr  (Raisin),  pociąg  przeszedłszy  przez 
i^y  tunel,  wkracza  w  okolicę  zardwno  piękną  jak  i  ożywioną  rdżno- 
Podnym  przemysłem  (kopalnie  węgla  i  huty)  i  przez  stacyję  Stolberg 
dobiega  do  Akwizgranu, 

Akwizgran  (Achen,  Aix  la  Chappel^e)  (Hotele:  GrandMonar- 
^ne^naBtlchel;  *Hd'tel  Neullens,  oba  spokojne  i  z  umiarkowa- 
■^ceną;  •Hotel  Frank;  Dragon  d'or;  Hotel  Hoyer,  zur  Kai- 
■^rlichen  Krone;  Hoyer'8  UnionHdtel,  przy  reńskim  dworcu, 
giwalony;  Dfibik's  Hotel;  Jłlgers  Hotel;  KOnig  v.  Spanien; 
*ldtel  Royal;*Hótel  Schlem mer,  porządny. —  Winiarnia  z  re- 
^^ntr.  Gis  en' a  niedaleko  Elisenbrunnen),  miasto  bardzo  dawne, 
•  4000  mieszk.,  leży  w  urodzajnej  kotlinie,  otoczonej  gdrami  o  łago- 
^^ym  spadku.  Było  to  ulubione  miasto  Karola  W-go,  ktdry  tu  się 
pi^  urodzić  i  tu  umarł  28  Stycznia  814  r.,  w  średnich  wiekach  wolne 
^  do  1558  r.  koronacyjne  miasto  Cesarzdw  Niemieckich.  Nader  wzię- 
J«  gorące  wody  siarczane  tutejsze  (1871  r.  —  13000  osdb)  znane  już 
^yły  Bzjrmianom.  Im  to  oraz  fabrykom  sukna  i  igieł  winien  Akwiz- 
^nm  swdj  dobrobyt  dzisiejszy. 

Na  pozdr  jednak  tylko  katedra  (Mtoster),  Ratusz  i  kilka  innych 
bodynkdw  przypominają  dawno  minione  czasy,  zresztą  zaś  jest  to  zu- 
|)ehiie  nowe  miasto,  o  ładnyph,  szerokich  uHcach  z  okazałemi  domu- 
tai,  licanemi  fabrykami  i  świetnemi  sklepami. 


'Ź06  Ź  ItOŁOKII  tKitŻ  AKWiŻaAAl^  DO  EROlffiŁtl^Kś 

Środek  miasta  zajmuje  rynek  (Markt),  ozdobiony  wodotryilDa' 
ze  statuą  bronzową  Karola  W-go.  W  nim  także  stoi  Satiu^  tow 
przebudowany,  z  piękną  salą  z  ośmioma  pysznemi  fireskami  BeAil'* 
i  Kehren'a  z  historyi  Karola  W-go. 

Katedra  (Master)  składa  się  z  kaplicy  wybodowan^  poiDi{di7 
796  i  804  r.  przez  Karola  W-go  z  ośmiokątną  kopułą  w  styln  biai- 
tjrńskim,  i  z  przybudowanego  do  nićj  od  1363—1413  r.  chdra.  PUnr* 
sza  część  jest  bardzo  ważną,  dla  historyi  budownictwa  w  Keaenflht 
Przed  głównemi  drzwiami  stoją  po  obu  stronach  na  podrtvnek 
szyszka  jodłowa  czy  karczoch  i  wilczyca  z  lanego  żelaza,  i  \JtórfA 
ostatnia  zdaje  się  być  rzymskiego  pochodzenia.  Wspomniane  wjij 
źrddła  siarczane  tryskają  w  samćm  mieście  i  na  przedmieścin  J^ 
scheid.  Nt^obfitszćm  z  nich  jest  Kaisę^rcpteUe^  zaopatrujące  winfd( 
cztery  zakłady  kąpielowe.  Zrddła  do  picia  EUaenbrumMn^  doprowa- 
dzone zostało  do  dzisiejszego  stanu  w  1824  r.  —  Podczas  pory  toesń- 
czćj  w  nowym  ogrodzie  zaUadu  (Curgarten)  grywa  rano  (7 — 8)  nt- 
zyka,  po  południu  zaś  (3 — 4Ys)  w  ogrodzie  nowego  Cnrhanmi  nąjl- 
cego  odpowiednie  sale  na  bale,  koncerty  i  t.  p. 

Blisko  zdroju  Elis^bninnen  wznosi  się  okazały  teatr^  ibndomiy 
w  1825  r.,  za  ktdrym  ciągnie  się  nowa  piękna  ulica  do  dwincai  V 
Burtscheid  pod  gdrę.  Na  wielkim  placu  „am  Templefbend**,  iW 
wielki  nowy  gmach  szkoły  politechmcznij\  otwartej  w  1870  r. 

6<5ra  Lousberg,  wznosząca  się  za  miastem  za  bramą  SandkiwHhPff 
urządzona  do  przechadzek  jest  często  bardzo  odwiedzaną.  Z  iryido' 
słośd,  na  ktdrdj  obelisk' jest  znakiem  dokonywanych  dawnie  pomiir 
r<5w  trygonometrycznych  pyszny  jest  widok  na  okolicę. 

Burtacheid  (Hot.  St.  Charles;  Bosenbad;  .Schwertbad) 
obecnie,  z  powodu  rozszerzenia  się  miasta  z  nićm  połączony  JMt  ró- 
wnież sławny  swemi  kąpielami  Zrddło  Kochbrunnen  posiada  irodf 
ogrzaną  do  55^  B.;  inne  zaś  rdwnież  gorące  są  tak  obfite,  że  who* 
dząca  z  nich  woda  tworzy  gorący  strumień. 

Za  Akwizgranem  pociąg  wstępuje  powoli  pod  gdrę  ai  do  itacji 
Rońheide  ku  czemu  nawet  zakładają  silniejszą  lokomotywę.  Kastę* 
pnie  przebiega  tunel  700  metr.  długości  mający,  zaraz  pot^  makti* 
szy  (150  m.)  niedługo  zaś  po  wijadukde  o  2-ch  piętrach  arkad  (170 
m.  dług.;  8  iń.  szer.;  31  m.  szer.)  przeb3rwa  dolinę  rz.  Oenle. — ^W  ogtf* 
le  okolica  bardzo  urozmaicona.  Przebywszy  stacyję  Assenet^  pod[|g 
zmierza  ku  granicy  przez  stacyję  Herbeathal,  ostatnią  wietf  pmikąi 
skąd  belgijscy  urzędnicy  celni  towarzyszą  pociągowi  aż  do  Y errkn 
przez  st.  DoUiainw  ślicznćpi  położeniu  w  dolinie  rz.  Tesdre  (Onrthe). 

Venrien  (Hdteldn  Chemin  defei;,  na  dworcu; Hotel  des 
Pays-Bas,w  mieście),  33000  mieszk.  Bewizyja  bagaży  (wolno  nM 
^0  cygar,  lecz  trzeba  je  deklarować),  w  sali  pasażerski^  „Bnfftt* 


tarifć''.  Piękny  ogród  towarzystwa  „Harmonie".  Sła- 
ikna. 

dd  zawsze  pięknych  okolic  następują  8tac3rje  EnsivcU, 
KÓąg  przechodzi  przez  tnnel,  JPepinster,  skąd  wychodzi 
o.  Następnie  przez  kilka  mostdw  i  tuneldw  dostaje  się 
t,  Le  Trooz  i  Ohandefontaine  (*GrandHdtel  des 
el  d'Angleterre)  z  małym  za(^  ładem  kąpielowym, 
knego  położenia,  będące  nlubiondm  miejscem  wycieczek 
yki  ielazne. 

rawo  wie^  Vattx  sous  ChevremorU  z  kaplicą  będącą  ce- 
ek,  za  ktdrą  następuje  stacyja  ChSn^e,  przy  ktdrdj  po- 
n  jHrzez  rz.  Ourthe^  przybierającą  odtąd  nazwisko  Yćsdre, 
i  w  L&gś, 


'Bzystkie blisko  teatru:  *H6teldeSndde  (pok.  2  fr.); 
gleterre;  H5tel  de  TEnrope;  *Hdtel  Schiller 
)  chwalony;  Pommelette  me  Soayerain-Pont,  Eks- 
t,  (1^1^  fr.);  Orand  Cerf  (pok.  i  tfniad.  2V,  fr.)  i  H6- 
ce  na  nie  dn  Dragon  d'or. 

3yje.  Pommelette,  Deux  Fontaines  blisko  teatru 
ęicsyzn);  Hdtel  Schiller  i  inne.     , 

^CafdY^nitien,  Cafd  duMidi,Cafd  desDi- 
kie  obok  teatru.  Cafdde  laRenaissance  wPassa*- 
hren,  rue  du  Pont  d*Avroy,  dobre  piwo  baw. 

yigilantes)  każdy  kurs  1  franka,  do  kolei  1  fr.  25  cent. 
1 1'heure)  pierwsza  godz.  1  fr.  50  cent.,  każdy  następny 
cent. 

)  flaroandzku  Luik,  po  niemiecku  L&ttich,  po  ładnie  Leo* 
mieszk.,  głdwne  miasto  prowincja  Wallondw,  przy  uj-  ' 
e  do  Mos^  (la  Mause)  z  daleka  już  bardzo  pięknie  wy* 
)wnątrz  miasta  dym  fkbryk  czyni  je  trochę  nieprzjgem* 
[quiurtier)  południowy  ma  najpiękniejsze /}o6r26ia  (quais) 
ire  z  powodu  świeżości  powietrza  i  spokoju  czynią  zeń 
jszą  część  miasta.  Cyrkli  p(9nocny  jest  najbardzi^  fa- 
i  gmachdw  najbardziej  zasługują  na  uwagę. 

^-go  Pawła  (13  — 16  w.)  najpiękniejszy  z  kośdołdw  tu- 
Mi  się  na  pUjum  Saint^Bnnd^  ze  wspimiałi^  Httwi^  i^tii'fVr|<« 


208  L  I  Ć  G  E. 

tą  sklepieniem  z  pięknemi  arabeskami.  Przed  nią  na  placu  wodotrjru 
zwsLOj  fontaine  de  la  Vierye, 

Kościół  Ś-go  Jakóba.  na  pla^ju  Soint-Jucąnes,  z  XI  w.,  pnebndo- 
wany  w  XVI,  będący  połączeniem  stylu  gotyckiego  M  s^em  odro- 
dzenia.    Jest  to  jedna  z  najciekawszych  tatejszych  świątjrń.  —  ^'^, 
Marcina,  godny  uwagi  z  powodu  smiuJ^j  budowy  S  wielld^  harmofl^ 
szczegółów,  ma  wspaniały  chór  i  ładne  malowidła  na  szkle.  "  "^ 
Krzyża  (z  XIV  w.),  mały  ale  piękny  prostotą,   przebudowany  so*** 
z  pierwotnego,  pochodzącego  aż  z  10  w.;  ma  trzy  nawy  ze  oklepi***' 
mi  wspartemi  na  wysmukłych  filarach.  —  S-go  Bartłomieja  na  P^*? 
Saint-Barthćlemy  w  stylu  romańsko  bizantyńskim,  z  piękną  chr*^ 
wica, 

^a  placu  Saint- Lambert,  na  którym   stała  niegdyś  katedr&y    '^ 
rzona  w  1794  r.,  wznosi  się  piękny  pałac  spraujiedliwości  (Palii-*  ^ 
justice)  najwspanialszy  ze  świeckicli  gmachów  w  li^ge,  niegdyś   ^^' 
ilencyja  książąt  biskupów,  obok  którego   znajduje  się  w  tym  o^***?^ 
stylu  nowo  zbudowany  Hotel  da  Oourernement,  —  UruwerstfUA  (^^^ 
de  ruuiversit^),   wzniesiony  w  1817  r.   przez  Leopolda  I,  odpo*^*^ 
dobrze  swemu  ccloy^i.     W  gmachu  tym  oprócz  zwykłych  wydrf^'* 
uniwersyteckich,  mieszczą  się,  szkoła  górnicza  (ócol^  des  mineB);   ^^ 
sza  szkoła  rzemieślnicza  (ócole  des  arts  et  de  manofactares)  i  ^^'^ 
'nauczycieli  gimnazyjalnyck  (ćcole  normale  des  humanit^),  om    ^'"T' 
Joteka  (100000  tomów  i  600  rękopismów)  gabinety,  zoologicznjr^    "*" 
neralogiczny,  geologiczny,  laboratoryja  chemiczne  i  t.  p. 

Niedawno  założone  Muzeum  (Musóe  communale)  mieksi  ^ 
w  gmachu  dawnych  sukiennic. 

Jedyne  w  Łiege  kryte  przejście,  Fassage  Lemmonier,  prowadsąo^ 
z  ulicy  de  runiversitó  na  ulicę  Vinave  d'Ile,  mieści  w  sobie  dw»  •*•" 
regi  sklepów.  W  środku,  gdzie  się  krzyżują  ulice  wzniesiono  kopn^C- 

Na  placu  przed  teatrem  królewskim  stoi  pomnik  muzyka  Oritr^ 
(f  1813).  Ogród  zoologiczny  (Jardin  d'acclimatisation)  na  wyspie  pr<^ 
ujściu  Ourthe'y  do  Mozy,  mało  ma  jeszcze  zwierząt,  lecz  piękny  «©^ 
widok  na  miasto.  Ogród  botaniczny,  zostający  pod  zarządem  uniwec^' 
sytetu,  leży  w  strome  zachodniój  za  miastem. 

Łejarnia  dsiał,  założona  w  1803  r.  na  przedmieścii;  Ś-go  Łeo^ 
nurda  nad  Mozą,  oraz  królewska  fabryka  broni,  warte  są  zwiedienia^ 

Cytadella  na  szczycie  góry  de  Sainte-  Walhurge,  pant\je  nad  misr 
Btem  i  Mozą.  Piękny  z  niój  widok  na  rzekę  i  płaszczyzny  ai  do  Ar* 
(lenn  ów.  La  Chartreuse  ufortyfikowane  koszary  na  lewym  brsagn 
Mozy,  stoją  na  miejscu  dawnego  klasztoru  kartuzów  (conyent  de 
Chartreux).  —  Piękny  tóż  można  mićć  widok  z  tarasu  koszar  Ś-go 
Wawrzyńca  (bez  opłaty); —  oraz  z  ogrodu  Cassino,  leżącego  równie* 
na  prawym  brzegu  Mozy, 


Ł  I  E  o  E.  209 

Po  wyjeździe  z  Łibge  widzimy  po  obn  stronach  mnóstwo  maszyn 
fMirowych,  wielkich  pieców  hutniczych,  hut  do  wytapiania  cynku, 
E  ktdrych  bezustannie  buchają  płomienie  i  przedstawiających  bardzo 
ńekawy  widok.  Naprzód  następuje  Ougr^  z  zamkiem,  hutami  że- 
Azaemi,  fabryką  maszyn  i  kopalniami  węgla;  potom  nie  mni^  prze- 
ny^ifwe  TiUeur  i  Jemeppes  i  Serai^g  z  wielką  fabryką  maszyn  Coc- 
ceriU'a. — ^Dalej  idą  stacyje  FUmmcMe^  Engis  z  zamkiem  Engikond  i  nic- 
laleko  drugim  chcUeaii  d^AigremorU\  HermaUe,  zamek,  hutjde  la  Nou- 
'efis  Montagne  (cynk  i  ołów);  Amay  i  Ampstn,  na  lewo  zamek  Neuml- 
^.  Dal^  Corphalie  z  bardzo  znacznemi  hutami  cynku  i  ołowiu. 

Hoj,  po  flam.  Hoey,  (hgt.  *A  i  g  1  e  N  o  i  r;  P  o  s  t),  1 1000  mieszk., 
[md  Mozą  twierdza  w  bardzo  malowniczóm  położeniu.  Kościół  Notre- 
t^ame  (z  XIV  w.)  jeden  z  najpiękniejszych  w  Belgii.  Most  postawio- 
ny w  1714  r.  Wodotryski  de  la  Grandę  place.  Wielkie  papiernie; 
^  okolicy  uprawa  wina.  Za  Huy  pociąg  przechodzi  przez  śtacjrją  Bas- 
Oka  z  niedawno  odbudowanym  starym  zamkiem. . 

▲ndenne,  6500  mieszk.  miasto  przemysłowe,  z  pięknym  mostem 
^  Mozie.  W  okolicach  kopalnie  i  huty  w  Haye  Monet  (cynku  i  oło- 
^),  należące  do  spółki  w  Corphalie.  —  Stacyje  Selaigneaux,  xVa- 
*dcA0,  Marche  les  Dames,  z  zamkiem  księcia  d'Arenberg;  na  pr.  brze-  ' 
pi  Moiy,  zamek  du  Moimil  i  ruiny  zamku  Sanson,  —  Dal^  droga  aż 
lo  Kamnr  wiedzie  przez  okolicę  skalistą,  przypominającą  trochę  swym 
ihariktarem  Saską  Szwajcaryją. 

Kamur,  ^am.  Namen  (•Hotel  d'Harscamp,  ekspedycyja  dy- 
>4angów;  •Hotel  de  Hollande;  •Hotel  Bellevue),  26000  ni., 
główne  miasto  prowincjri  Namur,  przy  ujściu  Sambry  do  Mozy  w  bar- 
^  pięknóm  położeniu.  Katedra  (St.  Aubin)  z  XVIII  wieku,  w  stylu 
^ymskim  jest  jednym  z  napiękniejszych  kościołów  w  Belgii.  Na  pla- 
^  Sl  Aubin  stoi  ćUtwny  paląc  biskupi,  obecnie  siedziba  władz  rządc- 
ach (palais  du  gouvernement).'  Ko8ci4ł  Saint-Loup,  główna  osobli- 
"^ośó  miasta,  dawne  kiolegijum  jezuitów,  bardzo  bogato  wewnątrz  jest 
*ttHdzony. 

C^adeUa,  wzniesiona  na  miejscu  oawnego  zamku  hrabiów  Namur, 
*Uida  się  z  2-ch  częócijpołączonych  ze  sobą  mostem.  Piękny  z  niój 
^ok.  Planty  urządzone  za  miastem  są  pięknóm  miejscem  prze- 
(^iiadzWi. 

# 

^  Dalćj  idą  stacyje:  Floresse,  Moustier,  Auvelais,  Tamines,  Fa- 
^^^knnes,  Chatelineau  i  Co*ullet,  ostatnie  dwie  z  wielkiemi  zakładami 
BMtilurgicznemL 

Oharleroi  (Hotel  Durin;Pays-Bas;  Grand-Monarque), 
ISOOO  m.,  nad  Sambrą.jest  jednóm  z  najndodszych  miast  Belgii,  za- 
totone  bowiem  zostało  w  r.  1666  przez  ĘaroU  IX  H^8?;pańskiego, 

•W 


2l0  ż  PEPlNSTEft  00  SH. 

Ś 

Punkt  zbiega  wielu  drdg  żelaznych.     W  okolicach  wielkie  lófaliu^ 
węgla  i  zakłady  metalurgiczne. 

Dalćj  Marchenni  au  Pont  ze  znacznemi  zakładami  metalnigifiine' 
mi;  na  lewo  malownicze  ruiny  opactuoa  de  VAlne;  Landeliet;  ThnlA; 
5000  mieszk.,  nad  Sambrą,  posiada  wiole  fabryk  i  zakładdw  gM- 
czych.  Następnie  Lahhes^  3000  mieszk.,  z  ruinami  sławnego  opactw* 
La  Busnkre  Sobre-sur-Sambre  i  BSrąnelinnes,  komora  belgijśltt  tt 
granicy  francuskiej,  a  o  3  kilometry  dalćj  Jeumonty  komora  fisanlEi. 

Z  Erguelinnes  do  Paryża  ob.  Francyją. 


Droga  77.     Z  PEPINSTER  DO  SPA. 

Z  Yenriers  do  Pepinster  5  kilometrów  we  20  minut  za  40,30  lub  20  ccntyitt4'i 
z  Pepinster  do  Spa  12  kil.  w  pół  godz.  za  88  fr.  35  c.  lub  90  cent 

Z  Warszawy  do  Spa  trzeba  zatćm  jechać  przez  Berlin,  Koloniję 
i  Akwizgran  (ob.  dr.  45,  75  i  76). 

Pepinster,  stacyja  na  drodze  z  Akwizgranu  do  Łi^ge,  otnjtD^^ 
podobno  swą  nazwę  od  sławnego  mera  pałacowego  (majordoniiB] 
francuskiego.  Theux,  4000  mieszk.,  posiada  kopalnie  ładnego  cafi" 
nego  marmuru.  Niedaleko  ruiny  starożytnego  zamku  Frankenibf^ 
(Franchimont),  niegdyś  rezydencyi  Wilhelma  de  la  Mark,  przezw»a«" 
go  dzikiem  Ardennów,  zburzonej  przez  jednego  z  książąt  bisknp^^^ 
Leodyjskich  w  r.  1145.    Dalćj  La  JSeid,  ostatnia  stacyja. 

Spa.  Hotele:  Hotel  d'Orange,  dobry  table  d'h6te  za4^fr' 
bez  wina;  Hotel  de  Flandre,  de  TEurope,  des  Pays-Bas,de 
Bellevue;  d' York  i  inne  mniejsze;  Hotel  des  Etrangers,  po- 
kdj  z  pościelą  2 '/a  fr  chwalony. 

Kawiarnie  (Caf^-restaurants).  Cafćde  laRedoute,  Cafćde 
*Paris  i  Kocher  de  Cancale  na  tak  zwanej   Promenadę  de  Sept 
heures. 

Najem  koni.  Jest  tu  zwyczajem  każdą  nawet  najbliższą  wyciecz- 
kę, jak  np.  do  zrddeł  odbywać  na  małych  konikach,  ktdrych  tu  trzy- 
mają bardzo  wiele,  lub  tćż  w  amerykance.  Można  się  co  do  tego  ugo- 
dzić na  całą  porę  kąpielową.  Na  jeden  raz  kucyk  kosztuje  5,  amery- 
kanka 6  fr.  konie  są  tak  spokojne  jak  osły  lub  muły.  We  3  godz* 
można  objechać  wszystkie  źrddła. 

Spa  ma  5300  mieszk.,  leży  w  pięknej  i  wesołej  dolinie  (yallon  de 
Spa)  mającej  klimat  zmienny,  zdrowy,  lecz  nie  dla  słabych  pierń* 
Tutejsze  Wodi/  mineralne  żelaziste,  zimne  ściągają  bardzo  licznych 


51  Ak^^łSlORjLtiu  DO  MuitsKLii.  liii 

Ęoicij  miarlowicie  zaś  z  pomiędzy  arystokracyi.  Jest  tu  szeSó  większych 
źródeł,  a  mianowicie:  Pouhon  (walloń.  poukir^  czerpać)  tryskające  we- 
vn%trz  miasta-   la  Q€rjnstere^   la  Sauvenierę,    Groesbeck,   le  FonneUt 
i  Barisdrt,  znajdujących  się  na  przestrzeni  2  —  3  kiió.  —  Wody  ich 
nty^rują  się  gidwnie  do  pida.     Najbardziej   uczęszczanym   miejscem 
zebrań  jest  la  Bedoute,  obok   z'r()dla  Pouhon,  z  salami  balowemi,  ja- 
dalal«t.nii,  kawiarnią  i  salą  gry,  bez  ktdr^j   bywałoby  tu  niezawodnie 
iDAi^aenie  mnićj  gości. —  FoiirAa// jest  podobnym  zakładem  przy  źró- 
dle G^ronst^re,     Przechadzki   zwane  Promenadę   de  Quatres  heures 
i  Pi'€»9'nNMde  de  spet  heures  są  bardzo  ożywione  w  południe  i  wieczo- 
rem.       Do  ostatniej  dotyka  2000  metr.  długa  aleja,  zwana  le  Marteau. 
Prdcas   tego  do  uprzyjemnienia  gościom  pobytu  przyczyniają  się  liczne 
piękne  w  okolicy  ipiejscowości. 


Spa  do  Luksemburga  128  kilom,  we  4^2  godz.  za  12  fr.  lO  c, 
9  fr.    10  c.  lub  6  fr.  45  c. 


BTcb 


/ 


Droga  78.     Z  AKWIZGRANU  DO  BRUKSELLI. 

^  Akwiipranu  do  Vervier9  4,3  mil  w  3/^—  i  godz.  za  1  Ul.  27  sgr.;  1  tal.  10  sgr. 
lub  28  »gr.j  ,  Vervier8  do  Brukselli  124  kitm-.  .w  dU^  —  4  g.  za  9  fr.,  6  fr.  75  c;  lub 
4ft.V>c. 

^  Akwizgranu  do  Li^ge  ob.  dr.  76.    Ze  stacyi  w  Łiege  dwie  ma- 
•lyAy  wloką  za  sobą  pociąg  po  znacznej  pochyłości  (1 :  30).    Na  pra- 
wo na  gdrze  widać  wielki  szpital  wojskowy.    Na  połowie  pochyłości 
jcMCse  raz  odkrywa  się  piękny  widok  na  ludne  Łiege  i  piękną,   oży- 
wk)iią  dolinę  Mozy,  ktdry  wkrdtce  zasłaniają  ściany  głębokiego  prze- 
kopu. Stacyje:  BmU'IV^^  Ahs,   gdzie  zakładają  znowu  zwykłą  loko- 
™*ywc,  Feihe-U-Haut-Clocher,  a  potćm   po  przebyciu   dwóch   drdg 
nymaldch,  Waremme,  £osoux,  Oingehm,  Ijanden,  ojczyzna  Pepina 
s  Unden,  przodka  Karola  Martela  i  Pepina  małego,  sławnych  merdw 
P*^wjch.     Zaraz  za  Łanden  ciągnie  się  rdwnina  Neerwinden,  p^- 
*i?tea bitwami  w  1693  i  1793  roku.  —  Daldj:  Esemael  i  Tirlemont, 
^  2%ien«n  (Hdtol  de  Quatre  Saisons  przy  dworcu;  Piat 
<^Ktain,  UdteldeFlandre,  na  wielkim  rynku;  na  dworcu  ;,Buf- 
^^"^^estanrant  tarifd")    1 2000  mieszk.,  ładne  i  bardzo   przemysłowe 
'^ittto.    Mary  miejskie  mają  2  godz.  obwodu,  z  powodu  jednak  upad- 
ki miasta  zamykają  wfele  gruntdw  niezabudowanych.     Godne  uwagi: 
"'Wb'  rynek  (Grandę  place),  Ratusz,  Kościoły:  Saint  Germain  z  9  w. 
^^  Damę  du  Lac. —  Daldj  Yertryck,  po  za  ktdrym  droga  przecho- 
^  pnez  wiele  przekopów  i  nasypów,  a  przed  samom  Łourain,  przez 
Jj^iytimeL  Zouroin, flam.  Leuven,  mem,Ldiven^  (h6te\  d^Śu^^^Ck^ 
"onrdeMons^  Ban  ragę;  dorożki  ( Yigilantes)  Jak.  "w  "LAfóC|fc  oV> » 
*•' A//,  ommóus  '/j  fr.)  giówue  luiasto  pro  w.  Brabaucy\  tisATi.,  B»j^fe 


212  BRITKSEŁŁA. 

Łflttifwilkiift* 

ieJBzyeh  gnutchdir 
w  Belgii,  zewnątrz,  bo  wnętrze  nie  przedgtawia  nic  dekawiego; — Um- 
toersifłet  katoUchi^  pod  władzą  biskupa,  załoionj  w  1835  r.  lui  mmiea 
dawnego  dosjć  głośnego,  ma  biblijotekę  (70000  tom.)  i  ogród  bośam* 
czny.  Ruiny  starego  zamkiE,  zwanego  zamkiem  Cezara,  IjOhthii  ma 
30000  mieszk. 

Nowo  otwarta  prostsza  droga  do  Bmkselli,  (oie  na  Meehelii) 
uprzjrjemniona  jest  wieloma  lasami  i  łąkami,  kt(5re  przerzyna.  Biety 
ona  przez  stacjje:  H^rent,  Yelthem,  Cortenherg^  Saventkemf  IHe^ktm 
(papiernia)  i  Scheerbeck^  gdzio  się  łączy  z  dawną  drogą  na  MdM/n, 


Brukseli  a. 

Hotele:  W  gómłm  mieście:  na  pkice  BoyaU  obok  Parkn:  H6t  «1 
de  Belle-Vue;  *de  Elandre;  de  TEnrope;  Hotel  deErancc, 
rue  Royale;  Hotel  Mengel|le,  tamże  75;  Hdtel  de  la  B^gene  , 
przy  ulicy  t.  n.;  H6tel  Windsor  tamie;  wszystkie  drogie  i  głdwnfo 
przez  Anglików  nawiedzane,  pokdj  3, — 10  fr.  —  W  doinśm  mSetfde: 
•Hotel  de  Sufede  rue  de  rEvśque,  pok.  2%  fr.;  'Hotel  de  TUni- 
wers  pok.  2fr.  iwięcćj;  Hotel  de  TEm per enr,  chwalony;  *H 6 teł 
de  Saxe,  niemiecki,  pok.  2  fr.;  Hotel  des  Etrangers,  rne  des 
Fripiers;  Hotel  do  Hollande,  rue  de  la  Putterie;  Hdtel  Royafl, 
rue  Faussć  aux  Łoups,  ceny  jednakowe;  Hdtel  de  Brabant,  mar* 
ch^  aux  Charbons,  pok.  3  fr.;  2-o  rzędne:  Hotel  de  la  Poste,  me 
Fossd  aux  loups  48,  porządny  i  nie  drogi;  Grand  Monarqne^  rne 
des  Fripiers  17;  Pays-Bas,  me  de  THdpital  16;  Grand  Miroir, 
r\2  de  la  montagne  28;  Groenendael,  me  de  la  Pntterie;  *Hdtel 
Ca  11  o,  petite  me  des  Bonchers  27,  pok.  1  fr.  dobry  dla  pojedyncireh 
osób;  *Hótel  de  Yinne,  me  de  la  Fonrche.  Na  przednueśem  Leth 
polda:  Hotel  du  Pćlican  i  Hdtel  St.  Michel,  oba  dragorlędne. 
W  ostatnich  czasach  urządzono  tćż  tu  wiele  pensyjonatdw  na  sposdb 
Kzwajcarski,  jako  to:  Grand  Hdtel  Britanniąne,  place  da  Trdne; 
Hotel  de  Familie,  place  dn  Luxembourg  i  in. 

Restauraoyje  i  traktyjemie  (tayeraes).  Z  napojdw  oprócz  wina. 
podają  tu  tylko  piwa  zagraniczne,  a  głdwnie  angielskie.—  *Allar<fc 
rue  Fossć  aux  loups;  Mengellew  hotelu  t.  n.  objad  4  fr.;  Bo  eh  er 
de  Cancale,  me  Royale  ob.  3  fr.;  *Dub0st,  rue  de  la  Pntterie  S8s 
P^rince  of  Wales  Tarerne,  me  Yilla  Hermesa  8;  The  Olobo 
Tay er ne,  place Royal;  London  Tayerne  i  CałćRiche,  nied0 
lEcuyeri  y|ctoria,ruedw'£nY^«t%\C«k^€^%%Boulevardi,  pla-* 


B  11  li  K  S  E  r  L  A.  '       ilS 

<se  d«BŃation8;*Putii,  rue  da  Tir  20,  Ca fć  Łi^geois,  przy  dworcu 
P^Słnocnym  (pokoje  na  mieszk.  dla  samych  mężczyzn);  Hdtel  dela 
M  o  nnaie,  naprzeciwko  teatru. 

Kawiarnie:  Cafe  desMilles  Colonnes,  Cafć  Suisse,  Cafe 
des  tyois  Sn^sses,  wszysckif  nu  placu  de  la  Monnaie,  na  sposdh 
^*ielkich  kawiarń  paryskich  urzi|dzone,  jest  i  piwo.  Najlepsze  lody 
Ruiją:  Maruirg,  rue  Treurenberg,  porcyja  50  c,  Mar  eh  al  w  Parku 
( V'ttiixhail),  obok  teatru  w  tymże  parku,  75  c.  porcyja.  W  lecie  by- 
^^^^  tu  codzień  koncert  o  8  wiecz. 

7twiami«i  (Elstaminets),  znajdują  się  w  znacznej  liczbie  w  każ- 
dym  pnnkde  miasta  ponieważ  każdy  Brukselczyk  pija  bardzo  wiele 
P^Mra.  Najbardzi^  uczęszczane  są:  ŁaPresse,  rue  de  Argent;  A  la 
^o uYe  i  Hdtel  des  Brasseurs,  obie  na  Grandę  Place;  Hdtel  de 
^A  Afonnaie  (ob.  wyżej),  piją  tu  trzy  gatunki  piwa:  Faro,  lagrowe, 
XjU.Teń8kieb.  jasne,  słodkie  i  Ł a m b i c g,  stare  i  mocne.  W  ostat- 
^icli  czasach  zaczęto  przedawać  i  prawdziwe  bawarskie  w  zaUadacli: 
^ U th,  me du  1^  20,  szklanka  40  cent.;  au  prince  Charles,  rue 
d*-A.łemberg;  CafćdeBavibre,  rue  de  TEmpereur,  w  gdrućm  mie- 
*^e;  Orande  tayerne  Allemande,  rue  des  Dominicains;  Bour- 
doii  Tayerne,  place  de  la  monnaie  i  t.  d. 

Poest*  listowa.  Biuro  Głdwne,  rue  de  la  Montagne  83,  przy  ka- 

^^rse  (oraz  na  Chaussde  de  Wayrc  i  na  dworcach,  wszędzie  zarazem 

Btaojje  telegraficzne)  od  5  rano  do  9  wiecz.  —  Listy  nie  frankowane 

lub  opatrzone  marką  można  wkładać  do  skrzynek,  w  postaci  słup- 

^<$w,  stojących  na  ulicach. 

Biura  t«l«grftfiozne,   na  stacyjach  pocztowych  i  w  różnych  pun- 
ktach miasta. 

Doroiki.  Fijakry  (dwukonne)  kurs  1  Ya  fr.  nu  godz:  1-a  godz. 
^  fr.,  każda  następna  lVs«  Vi'gilantes  (jednokonne  na  1 — 3  osób) 
^ors  (od  6  rano  do  11  wiecz.)  1  fir.  na  godziny:  1-a  godz.  1 Y,  fr.,  ka- 
Uo  następne  pdł  godz.  ^l^  fr.  W  nocy  podwdjnie.  Dwukonne  2^9  fr. 
^  więc^  żądają.  Brukselczycy  zwykli  dawać  25  c.  tryngicltu.  Przy 
u^ęda  na  godziny  trzeba  pokazać  zegarek  i  powiedzieć  „a  Theure^^ 

Omnilmiy,  krążą  w  8  kierunkach  za  jednakową  opłatą  po  20  c. 
^olćj  konna  (Chemiu  de  far  americain)  co  lO  min.  wielki  kurs  50 
Ub  40  c  do  stac3rj  po^r.  tanićj. 

TMtiT*  Thć&tre  Royal,  place  de  la  Monnaie  (Opera)  (od  pocz. 
^^Sa  do  końca  Sierpnia  zamknięty).  Loża  I  rzędu.  Balkon  (krzesło 
f^Md lożami  I-go  rz.)  i  stałle  (krzesło  za  orkiestrą)  5  fr.  Łoża  II  rz. 
^^•rąaet  (krzesła  między  stallami  i  parterem)  3  fr.  50  c.  Loża  III 
f^  «  fr.,  Parter  2  fir. —  The'fttrede8  Gallerica  St.H.VL>ttfcT\.(\x«.- 
j^drfe  i  komed^rje)  w  Pussaiiif  najwyższa  cena  4  Jt,  —  T\v^^\.x^  \\x 


214  B  R  U  K  S  E  L  L  A. 

Parę  '(Operetki,  dramaty,  krotocUwile);   Thć&tredaCirqae,  n** 
du  Cirąue;  po  flamandzka,  1  miejsce  3  fr.  60  c. —  Dal^  idą  rókat  t*^ 
atry  ludowe  i  Cafóschantants:  Moliere,'rue  de  Cologne,  Thć&&^^ 
Ijrriąue,  rue  du  Casino  (po  flam.)  Casino  des  Galleries  w  Pas^^ 
żu;  'Alcazar  Royal,  nio  d'Aremberg,  (jedyny  z  dobrą  wentyliwC-S-T" 
ją),  dla  kobiet  niewłaściwe.     Koncerty  na  powietrza;  w  parka  cod&^B-C^ 
o  8  wiecz.    (od  I  Czerwca  do  SI  Sierpnia)  wYau^Lhall  (SU)  cec^t.) 
w  Ogrodzie  zoologicznym  (1  fr.)  i  t.  d. 

Bruksella,  franc.  Bi-uieUes^  niem.  BrUsselj  Rezydoncyja  krs..^^) 
siedziba  rządu  i  parlamentu,  nad  rzeczką  Sennef  1 70<X)  miesikańo^^iS^t 
a  z  przedmieściami  300000.  Nawa  wspaniała  dzielnica  Quttr^  .^.MA- 
npold  zamieszkaną  jest  prawie  wyłącznie  przez  wyższe  klassy.Za  ^-o 
Cesarstwa /ranc.  Bruksella  była  stolicą  departamentu  de  la  Djfh, 

Fark  ograniczony  ulicami,  rue  Royale^  Ducale,  de  la  Loi  i  ^>Is- 
cem  des  Paluis  w  gdrnćm  mieście,  prostokąt  o  wymi&rach  4M  i  .SSO 
metr.,  pod  względem  ozdoby  jest  dosyć  ubogim  ogrodom.  Obok  p^  vku 
na  małym  placyku  blisko  place  Boyale  stoi  marmurowy  pomnik  Gk^aD' 
cnskicgo  generała  hr.  Belliard  (f  1832)  posła  przy  tutejszym  dw9n^ 
Na  około  parku  stoją  następujące  gmachy:  Bim  króUiski  nie  pr^^* 
stawia  nic  ciekawego  tak  zewnątrz  jak  i  wewnątrz,  oprdcz  pewnej  li' 
cżby  obrazdw;  pozwolenie  zwiedzenia  daje  Marszałek  lab  Miols^^ 
dworu;  —  Pałac  ks.  Oranii  (Palaiś  Ducal),  zbudowany  kosztem  na- 
rodu i  w  1829  ofiarowany  przezeń  księciu  (krdl  Wilhelm  II,  •]•  184J^)» 
obecnie  własność  rządu.  Pałac  jest  codziennie  od'  10 —  4  otiwrij 
bezpłatnie,  posiada  on  muzeum  rzeźb  i  malarstwa, 

Falais  de  la  Nations  (od  1817  —  1830  r.  Palais  des  Etats  G^n^* 
raux)  zbudowany  przez  Maryją  Teresę  dla  sejmu  i  dzisiaj  tema  ^me- 
mu służy  celowi.     Wejście  do  sali  obrad  bezpłatne.    Bardzo  blJBko 
tego  pałacu  stoi  Katedra  (St.  Michel  et  Ste-Gudule)  od  12  —  4  zbxO' 
knięta  a  później  otwierana  za  opłatą  1  fr.  na  naprawę  i  50  c —  1  ^' 
szwajcarowi,  z  11  w.  w<16  przebudowana,  najpiękniejsza  ze  świąt/n 
brukselskich.     Na  lewo  widać  ładny  gmach  banku  narodtfweffo,  Ni©c<> 
daldj  przy  ulicy  Royale  jest  mały  plac  du  Congris^  na  ktdrym  wiiu«- 
siono  pomnik  na  pamiątkę  kongresu,   ktdry  w  1830  r.  zaprowadsH 
dzisiejszy  stan  rzeczy. 

Na  place  Royale  wznosi  się  kościół  St,  Jacąuea  nar  Coudnher^ 
zwracający  na  siebie  uwagę  różnym  od  innych  charakterem,  pr»o^ 
którym  stoi  wysoki  pomnik  Gotfryda  de  Bouillon  na  koniu. 

• 

Prawie  na  prost  po  przeciwnój  stronie  brama  z  arkadą  prowad^ 
do  obszernego  gmachu,  zwanego  Palais  de  l'Industrie,  w  którym  ^^ 
mieści  szkoła  'Sztuk  i  rzemiosł  i  biblijoteka  królewska  w  prsylflClty^ 
zaś  mu  budynku  galeryja  obrazów.  Biblijoteka  zajmująca  osły  ^^ 
piachi;  ząwió^a  300000  tiomów  \  ^2000  rękopismów,  ifomi^  kw* 


B  R  ir  K  S  £  Ł  Ł  A.  215 


nw  anajdują  się  i  bardzo  rzadkie.  Otwartą  jest  codziennie  od  lO  —  3. 
muzeum  malarsłtoa  posiada  375  obrazdw  dawnych  mistrzów,  pomię- 
ty ktdremi  12  Rubensa.  W  ogdle  muzeum  to  ma  daleko  mtiiejszą 
'^a.rtość  jak  Antwerpskie.  Gabinet  historii  naturalnłf  ^eat  naj^jrickszym 
*^o  rodzaju  zbiorem  w  Belgii. 

'Dniwersytet  (Universitd  librę)  mieści  się  w  dawnym  pałacu  kar- 
dytta2a  6ranvella  na  rue  Sols.  Liczba  studentów  dochodzi  do  500. 
"  pierwszym  dziedzińcu  stoi  pomnik  Yerhctegena  (f  1 862),  jednego 
'  *tŁłożycieli,  który  na  ten  cel  ofiarował  100000  fr.  —  Bardzo  blisko 
'"'iMrersytetu  toi  nowa  kapliczka:  Chapelle  d'Expiation,  wzniesiona 
pr«ez jakąś  pobożną  damę. 

"  "Wracając  n     powrót  ku  place  Royale  a  pptćm  zwróciwszy  się  na 
pr^^Wo  w  ulicę  *^e  la  Rdgonce,   natrafiany  na  kościół  Notre-Dame  des 
r  ^doires  (Egli^e  du  Sablon)   rozpoczętego   niedługo  po  zwycięstwie 
pras^z  księcia  Janu  I  Brabanckiego   pod  Worringeu  w  1288  nad  nie- 
P''*yjacioł™i  odniesionym.     Główna   częśd   kościoła  jest  z  14,  reszta 
**^   SB  15  i  16  w.  Tu  spoczywają  szczątki  zmarłego  na  Wygnaniu  Jana 
J&  •  <5ba  Rousseau.     Fałao  książąt  Aremberg  na  tymże  placu  Petit 
S^^loHj  najpiękniejszy  z  gmachów  prywatnych  Brukselli,   posiadający 
P^Clcną  galer jję  obrazów  (130  szt.),  obfitą  w  arcydzieła  szkoły  holen- 
derslii^,  biblijotckę  i  wiele  innych  osobUwości.     Znajduje  się  też  tu 
^**P\ia  gips«wa  głowy  Laokoona,  znalezionój  przed  150  laty  pod  jc- 
^3'Tai  z  mostów  florenckich,  której  nie  chciano  sprzedać  dla  króhi  ba- 
warskiego za  180000  franków  a  kupionej  następnie  przez  ks.  d*Arem- 
^rg-  Oryginał  zostłił  przed  kilku  laty  przewieziony  do  jednego  z  -po.- 
łMSdw  książęcych  na  prowincyi.     Dla  porównania  obok  tej  kopii  wi- 
ó  odlew  głowy  Laokoona  rzymskiego.     W  ujeżdżalni  urządzany  by- 
wa Ogród  zimowy.     Ogrody  pałacowe  sławne  są  pięknością  (opłata  za 
"Pędzanie  1  fr.). 

O  kilka  domów  dalój  stoi  więzienie  celkowe,  Petits  Cannes  zwa- 
^%  2  powodu,  że  w  tem  samem  miejscu  stał  niegdyś  klasztor  Karme- 
^w.    Blisko  tóż  tego  miejsca  stał  dom  Knylenburga,  skąd  5  Kwie- 
tnia 1566  r.  wyruszyła  deputacyja  z  300  szlachty  złożona  do  Małgo- 
™*ty  Parmeńskiój  o  zniesienie  inkwizycja,  a  następnie  utworzywszy 
steonnictwb  giezóu)  (gueux)  wywołała  zbrojne  powstanie.     Dom  ten 
wstał  zburzony  przez  ks.  Albę.'  Na  Grand-Sablon,  największym  z  pla- 
ców Brukselli  stoi  skromny  pomnik  wystawiony  przez  lorda  Bruce, 
^«  Aylesburg  w  1751  r.  na  pamiątkę  gościnnego  przyjęcia,  jakiego  tu 
*<^jnuił.    Na  tymże  placu  od  strony  północnój  wznosi  pa^ac  sprawie- 
^*iiooici  (Palais  de  justice),  gmach  bez  gustu,  przeładowany  ozdobami 
^  wewnątrz  jak  i  zewnątrz.     W  sali   posiedzeń  sądu  kassacyjnego 
^^  dwa   pyszne  obrazy,   a  mianowicie:  Abdykacyja  Karola  V,  L. 
GoiiUłd  i  Kompromis  szlachty  Niderlandzkiój  (1565)  ob.  wyżej  ,^E, 
M  Bicfie^go,    Tu  także  mięśc)  się  archiwum  paii&twa,    \^  ^  vi7i\^^\\^^ 


2U  BRUKSir.  r.  1. 

piątek  i  Mboie.  gmach  jest  otwanr  od  10 — 2  z  powoiia  poofidMii 
4ąda  kiiftucijoego.  W  iung  porze  i  dniach  oraz  w  czaae  fcnj  al{ 
otwiera  odźwiemr  (oplata  50  c\ 

Bardzo  blisko  na  Rae  Hante  stoi  kośdó}:  yoire-Dame  dt  U  Ck- 
pelU^  w  styla  {rotjckini  z  12 — 15  w.  z  pięknemi  freskami  roa  1)fb^ 
na  (\  1858;. —  Ód  p'>Iadnia  zamjka  te  ulicę  brama  ArtediB4 
jedyna  pozostaiość  starej  twierdzy  w  1381  rokn  zbudowani  WJ^ 
sklepionych  izbach  od  1847  r.  mieści  się  zbiór  hmu  i  tiartAfbai/^ 
w  niedzielę  od  1 1  —  4  otwarty  bezpłatnie,  w  inne  zai  dnie  n  Ofli^ 
1  fr.  Zbiór  ten  posiada  wicie  ciekawych  rzeczy. 

Batass  (Hotel  de  rille)  na  wielkim  rynku  (GrandTkce)  vilol- 
nćni  mielde,  jest  bezzaprzeczenia  najpiękniejszym  z  ęmachdir  Bnk* 
selli,  a  jednym  z  najpiękniejszych  w  Niderlandach.  Zdobi  go  \0X^ 
piękna  wieża  1 1 13  metr.),  na  szczycie  ktdrej  umieszczona  jest  iIoeoB* 
tigura  Michała  Archanioła.  Na  przeciwko  stoi  gmach,  zwany  SvU 
au  Pain  albo  Maison  du^RoC,  niegdyś  siedziba. rozmaitych  trladi* 
obecnie  zaś  służący  towarzystum  artysty czno-Ułerackiemu.  PrMdtf|D 
zaś  wzniesiono  pomnik  hr.  Egmoniowi  i  Hornowi^  ktdrzy  tu  noc  pn^ 
śmiercią  przepędzili  Godne  są  t4Ł  uwagi  zbudowane  na  tym  pUo 
w  początku  zeszłego  wieku  domy  cechowe. 

Może  o  sto  krokdw  na  pd.  z.  wz;;rędem  ratusza  na  *rogu  ulic  da 
Chćne  i  de  TEture  znajduje  się  jcdnu  z  nuiciekawszych  osobBw*"** 
Brnkselli:  Manneken-Pis,  to  jest  figura  Kupidyna  1  metr.  wy*)* 
w  1619  r.  wzniesiona  według  rysunku  iJufjuesnoy  dla  ozdoby  rfroj^ 
Figura  ta  jest  ściśle  związana  ze  wspomnieniami  historycznemi  Bruk' 
selczykdw,  tak  nawet  że  przez  mieszczan  zwana  jest:  „le  ploB  anei®^ 
bourgeois  de  Bruxelles*: 

Zabudowany  w  tćj  okolicy  w  1847  r.  Fassage  zwany  takie:  v0  ' 
lerie  St.  Hubert  (Gallerie  du  Roi,  de  la  Reine,  des  Princes),  j®*^ 
z  najpiękniejszych  tego  rodzaju  budynkdw  w  Europie,  oraz  J'^ 
cowert  (1848);  wielki  kryty  targ  na  wszelkiego  rodzaju  przedmi<>*^ 
żywności,  bardzo  się  przyczynił  do  upiększenia  tej  części  niis**^ 
Wpassażu,  zwykle  bardzo  ożywionym  oprdcz  dwdch  szeregdw  wsp^ 
niałych  sklepdw  mieścinę  kilka  kawiarń  i  restauracyj. 

Na  place  de  la  Monnaie  stoi  Teatr,  zbudowany  w  1817  r.  \^^^ 
po  pożarze  w  1855  wewnątrz  zupełnie  przerobiony.  Zewnątrz  otd^^ 
Mony  jest  kolumnadą  wspartą  na  8  słupach  jonickich.  Blisko  ^^ 
placu  na  ulicy  Foss^  aux  Loups,  wznosi  się  dawny  kośddł  ''***^ 
Tempie  des  Augustins^  za  panowania  holenderskiego  zamieniony  ^  ^ 
ewangielicki,  obecnie  zaś  używany  na  wystawy,  wielkie  koncerty,  ur*'^ 
czystości  szkolne  i  t.  p.  —  Znajduje  się  w  nim  kilka  ciekawych  ^^^j' 
<fdw  nowoczesnych.    Niedaleko  tćź  znajduje  się  kośddł,  Eg^  ^ 


feRUKSEtLA.  ^17 

osiadający  kolossaloą  rzeźbę  Puyenbrockd  przedstawia- 
ła Chrzciciela  i  złożenie  do  groba,  dzieło  Yeniusa. 

isMartyrs  w  1838  r.  wzniesiono  pomnik  ku  czci  pole- 
3  rewolucji  w  1830  r. 

iły  forteczne  zamienione  zostały  przed  40-tu  laty  na 
r  przechadzki  zwane  bulwarami,  ciągnące  się  na  długość 
Iw.  pomiędzy  miastem  i  przedmieściami.  Zacząwszy  po 
kę  od  bramy  kolońskUj,  stojącej  naprzeciwko  dwojrca 
licy.  rue  Neuve,  spotykamy  zaraz  na  prawo  Szpital  8-go 
>ny  w  1843  r.  Jest  to  piękny  gmach  w  prostym  stylu 
nający  pomieszczenie  na  600  chorych.  Naprzeciwko 
obszerny  ogród  botaniczny  z  x  okazałem!  cieplarniami, 
atnie  we  wtorki,  czwartki  i  soboty  od  10  —  3,  w  inne 
iłatą  30  cent.  —  Przy  końcu  ulicy  krdlewffkićj,  na  mie^'- 
•amy  Schaerbecker  Thor,  wznosi  się  obecnie  wspaniały 
Maiyi  w  stylu  romańskim.  Nieco  dalćj  na  prawo  znaj- 
siony  ze  składek  przez  fruncuzdw  kościół  ewangieUcki, 
^o  przez  ulicę  na  prawo  widać  okrągły  plac  des  Barri- 
'  1847  roku  postawiono  pomnik  anatomowi  YesaUusowi. 
em  zaś  stoi  od  1837  r.  Obserwatpryjum  astronomicz- 
e  przez  Queteleta.  *  Niedaleko  stąd.  idzie  ulica  Rue  de 
,  której  pod  Nr.  21  znajduje  się  kaplica  des  frhres  de  la 
enne,  z  godnemi.  uwagi  freskami. 

bramami  Łouveńską  i  Namurską  rozpościera  się  na 
k  piękna  jego  dzielnica,  zwana  Quartier  Leopold,  Ulica 
^adzi  na  Champs,  des  manoeuwes,  gdzie  się  mieszczą 
łady  wojskowe  Brukselskie.  Kościół  Ś-go  Józefa  na 
j  ulicy  w  1849  roku  w  stylu  odrodzenia  zbudowany  dla 
(5w,  ma  w  wielkim  ołtarzu  obraz  Wiertza  przedstawia- 
sine. 

Inim  krańcu  tdj  części  miasta  blisko  dworca  Lukseni- 
V  obszerny  ogród  zoologiczny  (wejście  I  fr.)  zapełniony 
dzaju  zwierzętami  w  klatkach,  lub  swobodnie  po  parku 
ilka  razy  na  tydzień  bywają  tu  koncerty. 

lie  ogrodu  na  wzgórzu  widać  budynek,  zewn\|trz  wyglą- 
nę  w^którym  się  mieści  Muzeum  Wiertza.  Jest  to  letni 
lalarza  z  pracownią,  obecnie  własność  rządowa,  otwarty 
10 — 4  i  zawierający  pyszne  obrazy  i  freski  tego  artysty, 
;e  dzieła  Rubensa,    Michała  Anioła   lub   C^ot-Hof- 

jąc  teraz  przechadzkę  po  bnlw/irach,  od  miejsca,  gdzieś- 
Ji  (rue  de  la  Loi)  zobaczymy  niedługo  tył  i  ogród  pała- 
(ob,  wyżej),  mi  lewo  przedmieście  NauiWY,    "S«^  ^'s<vi'vx 


216  BRUKSELI  ▲. 

Namur,  na  miejscu  zniesionej  bramy  t.  n  zdrdj  z  popierńem  ladiio- 
nego  burmistrza  de  Brouckere  (f  1860).  Kicco  dal^  na  lewo  i  ri*- 
CU  Ludwiki  szeroka  (55  metr.)  aleja  prowadzi  do  parku  zwanego  BoU 
de  la  Cambre,  przypominającego  lasek  buloński  pod  paryiem.  Dił^ 
na  l)ulwarach  spotykamy  jimacli  Hospice  Packeco,  pnytidek  dk 
wddw  po  oficerach,  potem  koszary  żandanńeryi^  i  nakoniec  u  Iflwo 
wspomnianą  wyżej  bramę  la  porte  de  HalL 

Stąd  droga  prowadzi  nas  w  kierunku  pn.  zach.  obok  Du^jf^ 
Ociemniałych,  potem  przecina  kolej  południową  wiodącą  doMoDi,  a* 
granicy  francuskiej.  Stąd  też  wycłiodzi  odnoga  kolei  okrążająca  bb^ 
sto  wzdłuż  wschodniego  bulwaru,  aż  do  stacyi  północnej  pny  ADfc 
Verte.  Na  lewo  mieści  się  szkoła  wcterynaryi,  a  potem  ia  uHcą  fl'Ai- 
derlecht,  zamkniętą  dawnićj  brumą  zabudowania  szlachtma  (Abattołr) 
nad  rz.  Senne,  Tu  wychodzi  na  zewnątrz  miJBta  10  milowy  kuai 
(1832)  prowadzący  do  Sambry  pod  Charleroi.  Zaraz  za  bramą  fjw* 
dryjską  znajduje  się  zakład  geof/rajiczny  p.  Yandermóelen,  poBUMl*iący 
piękne  zbiory  map,  monet,  tworów  przyrody,  pyszno  cieplarnie  i  t  P-^ 
otwarty  od  9  —  1 1  i  od  1  —  4.  Daldj  nad  kanałem  wdać  kowiy 
Petit' Chdteau  i. tak  zwany  Entrepot-Poyal,  mieszczący  komorę  JeskU- 
dem  towarów. 

Nieco  dalój  wychodzi  z  bulwar<)w  droga  Allee  verte,  pny  W^^ 
końcu  most  prowadzi  na  drogę  do  Laeken,  pod  którem,  leży  ementiWi 
zwany  brukselskim  Pere-Lachaisc,  z  mnóstwem  nagrobków  BUwnywJ 
w  dziejach  Belgii  ludzi.  —  -  Niedaleko  od  kościoła  zawierającego  gr^ 
królowej  Lud>viki  Maryi  (f  1850)  stoi  zamek  zbudowany  wl78Sr.d» 
iiaiiiicstnika  austryjackiego,  a  od  1802 — 1815  będący  własnością  *'f" 
polcona,  który  tu  układał  plany  kantpunii  przeciw  Rossyi.    ObecW^ 
jako  należący  do  korony,  oddany  został  na  mieszkanie  b.  Ceaattff^ 
Meksykańskiej.     Warto  z\nedzió  Ogrody  i  Park.     Powóz  do  Lie»** 
i  napowrót  2  konny  8,  1  konn.  6  fr.     Kto  chce  się  przypatrzeć  ro^P" 
cic  tyle  sławnych  koronek  briikseltkich,  może  zwiedzić  fabrykę  »«*  ^ 
Kcllen-Brcsson,  rue  du  Marąuis  Nr.  1.  lub  którą  inną.     Vt%J^si^  **' 
wszc  będzie  naprzód  zaprowjidzonym  do  składu  i  dosyć  natrętiue  nj" 
mawianym  do  kupienia  czegoś;  nadto  trzeba  złożyć  mały  tryngieU  o* 
dziewcząt  do  puszki. 

» 

Z  okolic  Brukseli  często  bardzo  bywa  zwiedzanćm  przez  pod**" 
żnych  pole  bitwy  pod  Waterloo^  odległe  o  1 5  kilometrów  od  i'**^!'^ 
które  jednak  od  1815  r.  zmieniło  nieco  swą  postać.  Nai włości*'?), 
jest  wybrać  się  najętym  powozem,  który  kosztuje  25  —  30  fr.  *^^' 
wygodniejszym  z  hotelów  w  Waterloo  jest  llótel  du  Musće.  ''T 
kszą  część  zwiedzających  Steinowi;!  Anglicy,  na  których  stale  owemi 
pr7«ewodnik  anglik. 


z  BRUKSEŁŁI  DO  OSTENDY  219 

Droga  79.  Z  BRUKSELLI  DO  OSTENDY. 

124  kilm.  we  2  g.  15  min.  do  3  g.  15  min.  za  8  fr.  65  c:  6  fr.  50  c.  lub  4  fr.  30 
Tiidw. 

Droga  ciągnąc  się  przez  ładną  okolicę,  przeplal^aną  lasami  i  łąka- 
vtu  przerżniętą  wieloma  kanid'ami  nie  przedstawia  zresztą  nic  cie- 
HBgo.  Przj  wyjeździe  z  Bmkselli  widać  na  prawo  zamek  Laeken 
str.  218  ).  Dalćj  droga  prowadzi  przez  podrzędne  stacje:  Jetłe, 
tSem,  DiUfeekj  Bodeghem-St-Martln,  Ternath,  Denderleeuw  i  Erem- 
ighem  do 

iiort,  flam  Aelst^  20000  mieszk.  (hot:  M  ai  s  o  n  d' A n  t  r i  c h  e; 
fS-Bas,  Trois-Bois)  gł<5wne miasto  wschodniej  Flandryi  nad 
tkndre,  , 

BtUuw  z. XIII  w.;  Ktilegijała  S-go  Marcina,  posiadająca  obraz 
o  Bodia,  jedno  z  najcelnićjszych  dzieł  Bubensa.  Wychodzi  stąd 
oga  drogi  do  Terremonde.  Dalćj- przez  stacyje:  Ledę  i  Wetteren  do 


Grandawa. 


Btotele:  *Hdtelde  Yienne,  na  Marche  aux  grains  (niemiecki) 
4  2  fr.;  *Hdtel  Bbyal,  Place  d'armes.  Hdtel  aux  Armes  de 
aiide  (niemiecki)  pokój  1  fr;  Comte  Egmont,  Marchć  aux 
ans;  Hdtel deCourtrai  i  Hdtel  da  duc  de  Wellington  oba 
nie  aoK  Draps. 

Kswiamte:  (Cafó-Bestanrant)  desArcades,  Place  d'ąrmes;  C  a  f  e 
Thćfttre  obok  teatm;Cafe  Boyal  obok  Palais  de  Jnstice;Cafe 
lEtrangers,  me  da  Marchć  aax  Oi8eaax.  Cafć  Bestaarant 
ande  Conr  Boyale)  z  mieszkaniami  dla  męższczyzn. 

Doroftki  (Yigilantes)  kars  1  fr.;  na  godziny  1  godz.  P/2  ^)  ^a~ 
następna  1  fr. 

Gandawa,  pó  franc.  Gand^  po  flam.  Gent^  przy  ajścia  rz.  Lys  (Ley) 
^Boldy  (Escaut).  Pierwsza  z  nich  dzieli  się  na  wiele  odndg,  tak 
Hasto  właściwie 'Zbudowane  jest  na  26  wyspach.  Miasto,  liczące 
000  mieszk.,  ma  pozdr  bardzo  rozmaity;  nowsze  dzielnice  o  szero- 
X  ulicach  zabudowanych  pięknemi  domami,  stanowią  rażącą  sprze- 
oió  8  wąskiemi  ulicami,  domami  o  spiczastych  dachach,  z  mieszkal- 
ni piwnicami  i  maj^cemi  wejścia  od  ulic^,  ktdrjrch  pełno  w  dawniej* 
^  eyrkfiłacbt 


♦■jł  z  3RrK<FT-LI  Di3  O^mOT 

NąjLepuT  widok  na  niespijkojną  nłeedjś  Gaadiiwę,  aa  |Mlnwi 
nie  którg  w  1510  r.  zbudowano  w  irodka  miasta  cnadellg  A^cn*- 
rokątaa  csasownia  Bejfni  iBdfroody  wimesiona  tjlko  do  %  ■■ii' 
non^  wTsokoici.  zbndowuu  w  XII  ar  XIII  w^  ktdr^  ÓL  tnte 
dai  łbadać.  3fa  ona  113  metr.  w^wikości.  a  386  schoddw  pnmiś 
na  azcsTt.  Odźwiemr  kaie  sobie  ptadć  3  fr.  la  wprowadań  feftiii' 
ic.  Na  szczrde  wieżr  znajdoje  ńę  smok  nńedsanj  doooiy  •  ńoi 
niiej  zegar  z  przjrsadem  grając jm.  W  dolng  ci^śd  mieśa  ri^«i|B^ 
nie  nńeiskie. 

Obok  wznoszący  sie  ratusz,  ma  dwie  zapełnię  rołne  fiuMłji  go^ 
cką  (z  XV  w.)  i  włoską  (z  XVI  w.)  i  mieści  w  lohie  oeme  aidińna, 
posiadające  doknmentj  nawet  z  XII  w.  Wnętrze  lego  ciekawa  9r 
bjtkn  nie  przedstawia  nic  zajmującego. 

Po  drogićj  stronie  Be£froi  lecz  dotjć  daleko  stoi  Hilw  nŃNny- 
tetu,  odznaczający  się  gmach,  i  aulą  na  1600  osób  oraz  dosfćtap' 
tym  gabinetem  zoologiezyym  i  nĘumxmałyc2tufWL,  Bnj  nmweriytcde  iMB*" 
j  e  Mzkoła  iniemjenfi  i  szkoła  przewt^słotea.  liczba  stodentdw  tohaW 
do  500. 

Katedra  (St-BsLYon,  Sint-Baefs)  zXn  w.  je8tjednpi# 
piękniejszych  kościołów  w  Belgii,  posiadającym  wiele  ciekiirjch  ■* 
bytkdw  dawn^  sztuki  tak  z  rzeźby,  jak  i  z  malarstwa.  Na  widwd  ko- 
ścioła znajduje  się  pałar  biskupi,  ukończony  w  184S  r.,  htij^ 
w  stylu  gotyckim  wzniesiony. 

Najstarsza  z  tutejszych  gotyckich  świątyń,- l»ścii^  S-^  Miktk^ 
na  March^  aux  grains,  straciła  wiele  ze  swego  pierwotnego  dnfl^ 
ru  przez  przebudowania  dokonane  w  XVI  i  XVII  w. 

Z  pomiędzy  starych  domów  zalegających  częśó  miasza  na  wMkoB 
rynku  zbożowego  przy  warsztatach  okrętowych,  zasłogigo  BS  "fC^ 
piękny  <iom  marynarzauf,  zbudowany  w  XVI  w.,  przez  stowiRftM^ 
żeglarskie. 

Frzy  ulicy  rue  St.  Michel  wznosi  się  wspaniały  kościół  S^  ^*' 
chała  z  XV  w.  dorównywający  pięknością  katedrze  i  również  bog^^ 
w  arcydzieła  mistrzów  holenderskich.  Obok  tych  dwóch  kośóo^^ 
głównie  dla  pięknych  obrazów  zasługuje  na  uwagę  kościół  S^  iw** 
zbudowany  w  XV  w,  na  Flaine  St.  Pierre. 

Niedaleko  stąd  wznosząca  się  nowa  cyiadella,  ukończona  V  18^ 
r.  należy  do  szeregu  twierdz  zbudowanybh  pod  rządem  holendenl^ 
dla  zabezpieczenia  granic  Belgii. 

Na  końcu  rue  Basse  wznosi  się  z  dwóch  stron  oblany  wodsint  "* 
Lys,  Ihłac  Sprawiedliwości,  w  spaniały  gmach  zbudowany  w  1844  '• 
przoz  budowniczego  Hoelandfa,  —  Naprzeciwko  na  Place-d'An9^ 
znajdt\j  e  się  ukończony  w  1848  r.  Teatr  francuski  z  pięknym  fronteiPj 


z  BRUKSEŁLI  DO  OSTENDT  221 

WsaieBionym  przez  tegoż  budowniczego,  w  kt(5rcgo  gmachu  znajduje  si^ 
i  salt  balowa. 

Jkwśamfa  Mdlarsłwa^  mieszcząca  się  w  gmachu  po  dawnym  kia* 
•stone  Augns^andw,  nie  przedstawiającym  nic  godbego  uwagi,  po- 
■iada  gcdenfją  obrazom  (muzeum)  złożone  ze  1 40  malowideł,  pomiędzy 
lcju5reiiu  dosyć  wartych  obejrzenia.  Zwiedzić  można  w  każdym  cul- 
ste  u  opłatą  Vs  branka. 

Klasztor  żeński  zwany  B'€gidnctge  (Beggynhof)  będący  zgromadze- 
niem 700  przeszło  dziewic,  oddanych  pobożnemu  życiu  bez  wykonaniu 
Aubtfw  zi^Lonnych.  Zabudowania  tego  klasztoru  stanowią  jakby  mia- 
*^eczko  w  mieście,  otoczone  murem  z  bramami  i  rowem,  obejmujące 
1 08  domy  i  domki,  ulice  place  i  dwa  kościoły,  a  nawet  sklepy,  w  któ- 
''ych  można  dostać  i  koronek  po  znacznie  tańszej  cenie  niż  w  miejcie 
^l^eit  to  jedna  z  największych  ciekawości  Gandawy. 

Tutejszy  dom  kary  i  poprawy  (Maison  de  force)  położony  we 
'^'^oliodni^  stronie  miasta  nad  kanałem  de  la  Coupure  jest  sławnym 
^^^  Europie.  Jest  to  jakby  wiel^ka  fabryka  zatrudniająca  1200  robotni- 

Prawie  naprzeciwko  nad  bliższym  miasta  brzegiem  kanału  stoi  wspa- 
'•iały  gmach  Cassino^  w  którym  do  p<5łroku  urządzają  wystawy  kwia- 
^^w.  Gandawa  bowiem  dosyć  słusznie  nazywaną  hyyra  ,Ja  Reine  des 
J^urs",  albowiem  rozsyła  morzem  mndstwo  wychodowanych  u  siebie 
^^melij,  azalij,  pomarańcz!  t.  p.  po  całćj  Europie. 

W3rpada  nam  jeszcze  wrdcić  do  środka  miasta  dla  zwrócenia  uwa- 
^  Ha  wielki  rynek  czworokątny,  zwany  Marchi  du  Yendredi^  od  tar- 
fif^^  w  dnie  piątkowe  się  nań  odbywających.  R3mek  ten  otoczony  sta- 
|[^^  domami  i  połączony  nie^ugą  ulicą  da  la  Monnaie  z  rjoikicm  zbo- 
•^^ym,  był  niegdyś  forum  Grandawskiem,  za  świetnych  czasów  tego 
'''^^ii^a,  o  którćm  Karol  Y  wyraził  się  do  Franciszka  I,  że  mógłby  w  nie 
*^OwBĆ  jego  Paryż.  Na  placu  tym  stoi  od  1Ś63  r.  pomnik  Jahóba 
^on  Etrofdde,  sławnego  obrońcy  ludu  przeciw  uciskowi  panujących 
y^X.VI  wieku.  Na  roeu  jednój  z  ulic  we  wschodniój  części  rynku  le- 
*y  Ha  podmurowaniu  wielkie  działo  z  czasów  Filipa  łagodnego  (1419 
1467)  mające  przeszło  6  metr.  długości  a  ^j^  metra  śreĄnicy.  Obok 
^^goź  rynku  po  stronie  jego  zachód  niój  wznosi  się  Ko&ciół  S-go  Jakóba, 

.  Ogród  botaniczny,  leżący  bardzo  blisko  w  pn.  w.  stronie  tego  ko- 
^^Oła  jest  najbogatsz3rm  w  Belgii,  posiada  on  piękny  egzemplarz  rza- 
2^^  rośliny:  Victoria  regia.  W  budynku  po  dawnym  klasztorze, 
^t<Sry  stal  na  tóm  miejscu  mieści  się  ładna  hibUjoteka  uniwersytecka 
^  i^diJBka,  złożona  ze  lOOOOO  tomów  i  700  cennych  rękopismów.  Gan- 
^^va  t^  za  przykładem  Bmkselli  i  Antwerpii  urządziła  u  siebie  ogród 
^<H>|0^iesny,  blisko  dworca  kolei  rządowój  (wejście  1  fr.).  Miasto  to 
I^^^ączone  jest  %  morzem  za  pomocą  wielkiego  kanalo.. 


Dals2  (li*dga  prowadzi  przez  podrzędne  stacjje:  TrotMmmt^  Ln^ 
degher,  Hansheke^  Aeltre,  Bloemendaeli  Cosłktimp  do  Brugu,  W  oko- 
licy nie  nastręcza  się  tit  nic  ciekawego. 

Bruffes.  Hotele:  *Hdtel  dc  Flandre,  me  Kord  da  Sablon,  po- 
k(5j  z  pość.  2^3  fr.;  Hotel  de  Łondres  przy  dworca  i  luiwUnóą 
i  restauracyją.  Hdteldu  Commer-ce,  rae  St.  Jacąaes;  IP  lenr  do 
bić,  Pannierd'Ornd  wielkim  rynku,  bardzo  porządne  i  tanie. 

Cafś-Bestaurants.  AigleNoir  i  YachoHolandaioe,  bardiO 
ładne  i  uczęszczane  zakłady;  Cafć de  Foy,  Grandę  Plaoe. 

Dorożki.  (Yigilantes)  kurs  1  fr.;  za  1  godz.  pdłtora  fr.,  m  kaid% 
następną  1  fr. 

Uwaga.  Dla  obejrzenia  zasłoniętych  obrazdiF  w  kośdda 
N6tre-Dame,  Szpitalu  S-go  Jana,  kaplicy  da  Saint-Sang:,  wF^ 
łacu  Sprawiedliwości  i  w  akademii,  trzeba  sobie  na  właidwte  - 
miejscu  wyjednać  pozwolenie,  wszędzie  za  opłatą  pdł  frankii 
bez  obowiązku  dawania  tryngieltu. 

Brnges  j,flam.  BrtLgge''.  Szerokie  ulice  i  bogato  zdobne  Btąroij- 
tne  domy  świadczą  dziś  jeszcze  o  minion^  wielkości  miasta,  kttfre  na 
zewnątz  najsilnićj  ze  wszystkich  miast  Belgijskich  przeehowało  na 
sobie  charakter  średniowieczny,  straciwszy  zupełnie  dawne  iyeie,  m- 
chliwość  handlową  i  płynący  z  nićj  dobrobjrt.  Liczba  miesikańedw 
dochodzi  dzisiaj  do  48000,  pomiędzy  ktdremi  przynajmniej  ^s  csęśó 
zupełnie  biednych. 

Na  ulicy  prowadzącej  od  dworca  do  miasta,  zaraz  na  prawo  wmo* 
si  się  Katedra  St,  Sauueur  w  dawnym  gotyckim  stylu  w  TCIJT  i  XIV 
w.  zbudowana,  z  wieżą  przypominającą  zamki  maurytańskie.  Niektó- 
re części  kościoła  dobudowane  zostały  daleko  pdźnićj.  Zni^iye  ń^ 
tu  wielka  liczba  obraz(5w,4  na  ramach  ktdrych  wypisane  są  naiwioka 
autorów  i  daty.  Ulica  de  St.  Esprit  prowadzi  od  katedry  na  plao, 
gdzie  wznosi  się  drugi  kościół  Nołre  Damę,  z  XII  w.  godny  awagi  nie 
tak  dla  piękności  budowy,  jak  raczej  z  powodu  zawartych  w  nim  dneł 
sztuki.  Mury  tćj  świątyni  dźwigają  olbrzymią  wieżę,  442  stopy  (oko- 
ło 1 20  metr.)  wysokości  mającą.  W  południowćj  sronie  nawy  pone- 
cznćj  na  ołtarzu  stoi  mała ^yura  N,  Panny  z  dzieciątkiem  JezuM,  pny- 
pisywana  Michałowi  Aniołowi,  a  w  każdym  razie  będąca  znakomitćni 
dziełem  z  jego  czasów,  lub  jego  samego  z  czasów  młodości.  W  inn^ 
zamkniętej  kaplicy  znajduje  się  grób  Karola  Śmiałego  Ks.  Borgnn- 
ckiego  (f  1477)  i  jego  córki  Maryi,  później  małżonki  Cesarza  Mi^y* 
miljana  (fi  482).  Nadto  znajduje  się  tu  wiele  cennych  obrazów,  x  wy* 
pisanemi  na  ramach  nazwiskami  autorów,  lecz  niektóre  s  tych  diiel 
są  zasłonięte. 

Przy  wejściu  do  tego  koicio^si,  '(Ł\akmVm^\A\ix«c\siv^^v»\X'5iit4\  \xtAha 


I 


^l  BiltKSELLi  DO  ośtElrt)ir  Ż2Ś 

w^onlcS,  prowadzi  do  Szpitala  8,  Jana^  gdzie  chorzy  doglądani  są  przez 
►stry  miłosierdzia.( Wejście  obcym  doz woloije  jest  od  9 — 1 2  i  od  1 — 6). 
pital  ten  posiada  znakomite  obrazy  Hansa  Memlinga,  dla  ktdrych 
'łącznie  jest  warto  widzieć  Bruge.  Naj celniej szym  z  tych  arcydzieł 
t  BeWcwiJarz  Ś-^J  Urszuli  (Ch^sse  de  S-te  Ursule).  Lecz  i  sam 
pital,  nrządzony  na  240  łóżek  wart  jest  zwiedzenia. 

Idąc  datój  w  kierunku  ulicy  du  Sablon  prowadzącej  od  dworca  do 
.tcdry  spostrzegamy  na  niewielkim  placu  pomnik  Szymona  Stevin, 
nalazcy  systemu  dziesiętnego  (f  1635)  ocieniony  drzewami,  od  któ- 
ro poszedłszy  dal^j  w  tjrm  samym  kierunku  znajdziemy  się  na  Głó- 
ym  rynku  (Grandę  Place).  Jedną  jego  krawędź  stanowi  wielki  pro- 
ftstokątny  dwór  gościnny  (halle)  z  1364  r.  Dzwonnica  czyli  Beffroi, 
aj  Grandę  tour  de  la  halle  zwana,  około  llO  metr.  wysoka  (402 
ŁOdy)  prawie  cztery  razy  jest  wyższą  od  reszty  budynku.  Przyrząd 
jacy  przy  zegauze  z  1743  r.  ma  być  najdoskonalszym  ze  wszystkich 
X>pąj8kich  tego  rodzaju  mechanizmów;  Ratusz  na  pobliskim  placu, 
U»  du  Bonrg,  stojący,  a  w  Xl  V  w.  zbudowany,  uderza  pięknością 
s^tów.  Figury  Hrabiów  Flandryi,  zdobiące  jego  fasadę,  a  zniszczo- 

przez  francuzów  w  1792  r.  mają  być  odnowione  Zdobią  bardzo  tę 
adę  trzy  ośmiokątne  wieżyczki.  Wnętrze  ratusza  mieści  kilka  godnycli 
a^  obrazów  Dohbelaare*a. — BiłfliJoteJca  miejska  (od  lO — 1  otwarta) 
Dsicząca  się  w  wielkiój  sali,  która  zajmuje  prawie  całą  długość  bu- 
nlra,  ma  10000  tomów  i  600  rękopismów;  w  archiwum  tutejszem  zu- 
Bnją  się  ważne  dokumenty  historyczne. 

I 

naprawo  w  rogu  stojący  kościółek  Chapelle  du  Saint- Sang^  nazwa - 
''  X  powodu  posiadania  reUkwijarza  z  kilkoma  kroplami  Krwi  Chry- 
*•*«  przywiezionemi  z  Jerozolimy  przez  Dietricha  hr.  Flandryi  w  r. 
150,  odznacza 'się  pięknością  budowy. 

/Wffc  Sprawtedhwoici,  (Palais  de  Justice)  z  piękną  salą  w  której 
•J^Mtrat  wolnego  miasta  Bruge  (Je  Franc  de  Bruge)  odbywał  swe  po- 
^•^sttda.  Wspaniały  kominek,  zajmujący  prawie  całą  j^j  ścianę  ozdo- 
"^  jest  pysznymi  rzeźbami  z  drzewa  dębowego  z  r.  1529,  które 
■"■jy  lapewne  na  celu  upamiętnienie  bitwy  pop  Pawiją.  Figury  tych 
^^  9%  prawie  naturalni  wielkości. 

^kademija  sztuk  pięknych,  założona  w  1719  r.,  której  gmach  stoi 
'S^Itlaca  nazwanym  od  imienia  słynnego  paalarza  Placem  Yan  Eycka, 
*'*^tóonym  jego  pomnikiem  marmurowym  i  otoczonym  wieloma  sta- 
"f^i  domami  po  większój  części  z  XV  i  XVI  wieku:  Akademija  po- 
"■^  niały  zbiór  obrazów  {Muzeum),  otwarty  codziennie  dla  obcych , 
'I^^^Ad^ący  cenne  obrazy  Memlinga  i  van  Eycka,  pomiędzy  rzeźbami 
■***  nic  godnego  uwagi. 

Koicići  Jerozolimski  wart  jest  uw:»gi  jedynie  JaYo  "aai^\^vio\?a.\v\^ 


224  O  <  T  E  >•  D  A 

koś'jiul<i  {^obu  S-go  w  Jerozolimie.  Założyciel  jego,  ..Mesńn  Peter 
Adomes",  Burmistrz  Bruge  w  XV  w.  dwa  razr  odbywał  pidgnymkę 
do  Jeroziilimy,  dla  jak  najwierniejszego  naśladowania  pierwotni  bo- 
dowy. Blisko  tego  kościoła  na  zacbodim  końca  miuota  iiujdnje  ńc 
Angielski  klasztor  żeński  (Couveut  des  Dames  Anglaises)  i.btrdio 
wziętym  i  drogim  zakładem  naukowym.  Kościół  ma  kosztowny  <rf* 
tarz  marmurowy. 

Kościół  8- f/o  Jakóba  z  XIII  w.  blisko  Hutel  du  Commerce,  poór 
da  kilka  obrazów  van  <Josta.  Huntiiorsta  i  Purbusa  i  dwa  nagrobki 
łiiscpanów  w  Belgii  zmarłych  ,  których  nie  ma  w  żadnym  z  kotóottf* 
Ijelgijskich. 

Pałac  książęci/,  a  wluś<;i\vie  pałac  Hrabiów  Flandrjri,  wktdfymiic 
odbywały  zaślubiny  Karola  Śmiałego  z  Małgorzatą  Jorkską,  om  uro- 
dził się  Filip  piękny,  ojciec  Karola  V,  jest  tylko  resztką  tego  piłMi 
zawartą  w  domu  prywatnym. 

Klasztor  lieginek  jest  daleko  mniejszy  od  Grandawskiego,  ile  B- 
wsze  wart  widzenia.     W  klasztorze  sióstr  miłosierdzia  jest  sskAki  & 
biednych,  do  której  uczęszcza  150  dzicd,  uczących  się  głównie  robotf  , 
koronek. 

W  Bruges  łączy  się  sześć  kanałów  łączących  je  z  rozmutemi  nui* 
stanji;  największym  z  nich  jest  kanał  Ostendzki  przystępny  nawet  ffl» 
Ayielkich  statków  morskich. 

Z  Bruges  do  Ostendy  pociąg  dostaje  się  we  25  minut  przohieg^ 
stacyjc:  Jabbeke  i  Plasschendel,  przy  ostatniej  przebiega  kanał,  eiągi^' 
cy  sic  przez  Nienport  i  Veurnc  aż  do  Dunkierki,  tu  zaś  łączy  flic  *^' 
nałem  od  Bruges  do  Ostendy. 

Ostenda.  Iloteh  na  wybrzeżu-.  Dwa  nowe  wielkie  domy  » >^ 
Steni:  Hótcl  dc  TOcean,  połączony  z  miejscem  gdzie  siękąpi^*^ 
l)ok  Hotel  de  la  Plagę,  oba  1-ej  klassy  i  odpowiednio  drogie.  P*- 
lej  po  kilka  pokojów  w  domkacłi  (pavillons)  du  Phare,  RoyłM*' 
Duncsi  du  Rhin,  zajętych  po  większej  części  na  restanwcyje. -^ 
W  mieście:  •HótelRoyaldcPrusse,  elegancko  urządzony  olgw 
4  fr.;HótclMertian,  pokój  2 i/a  *>.,  ob.  3  fr.;  Hotel  Tont«in« 
blisko  grobli  z  małym  zbiorkiem  obrazów  dawnych  malarsów  holen- 
dcrskicli  w  sali  jadalnej;  *IIótel  de  France  me  St.  Nicolas,  tańB^» 
jak  również  i  Hotel  d'Allcmagne  bliskodworca,awięcoddal<»y"* 
niorza,  lecz  za  to  wysyłający  doA  omnibusy;  HótelMarion,  nieWi 
Teglisc,  objad  z  abonament.  2  f r  ;  Hotel  de  Flandre;  •Liond'arł 
Pensyjonat  7  fr.;  Hotel  du  GrandCafó  chwalony,  a  nńanowioB . 
objad  w  południe,  oba  na  Place  d'Armes;  'Hotel  St.  Denis,  new 
la  Chapelle,  objad  o  1  za  1  fr.  75  c,  pensyjonat  5Vj  fr.;  Shipk6tej 
przy  przystani  statków  parowych,H  óteldeJaCouronne,  Py*y  PjjJ 
II  ó  t  c  1   dc   r  A  g  n  e  a  u,   wszystkie  trzy  porządne  i  j^  ^XOfp^  W* 


OSTENDA  S26 

tego  moina  znaleźć  mieszkanie  w  restaoracjrjach  i  bardzo  wielu  do- 
mach prjwatnjch  za  rozmaitą  cenę. 

Bastonraoyjo,  wmieicie:  *Bocher  de  la  Canoale,  me  Łonise: 
*Vrbre8  FroyencauK,  me  de  Flandre,  obie  dobre  ale  nie  tanie, 
objad4fir.;  Cour  Imperiale.  Grandę  Bestanrant  de  Faris, 
dobiy,  objad  3  fr.;  Cadran  bleu. — Ka  grobli:  Kursaal,  i  Cercie 
desBains,  drogie;  dalćj  na  wybrzeżu:  Hdtel  Baerblock  (PaYillon 
des  Dunes);  •Favillon  du  Bhin,  objad  3  fr.  pokdj  5  —  6  fr.  Go- 
dzić się  trzeba  się  omawiać  wraz  z  usługą.  Fo  drugiej  stronie  Kursa- 
aln:*FayillonBo3ral  droga;  Favillon  du  Fhare,  objad  2  fr 
Zwykle  jeszcze  kelnerowi  doUada  się  trjngield  do  filanżki  kawy  (de- 
mi-tasse)  5  c,  do  objadu  15  —  25  c. 

Kawiarnie.  Wszystkie  wymienione  wyżćj  restaurac3rje  na  grobli. 
*Societć  lit  teraire  na  dole  w  Batuszu  (Flace  d'Armes)  wraz  z  do- 
brą i  tanią  restauracyją.  W  czytelni  wiele  gazet.  Do  tego  towarzy- 
stwa mogą  mieć  wstęp  i  nieczłonkowie  za  przedstawieniem,(na  1 0  dni  bez- 
pZiatnie,  na  dłuższy  czas  za  opłatą  miesięczną  3  fr.),  lecz  się  tego  bar- 
dzo id&le  nie  trzymają.  Na  g<5rze  jest  sala  balowa  (Casino),  gdzie 
Itilka  razy  na  tydzień  bywają  bale,  dla  nie  abonentdw  wejście  3  fr. 
Cafć  du  Nord,  me  de  Flandre.  ma  i  pokoje  z  pensyjonatem.  Jar- 
dinŁćopold  ogrdd  publiczny,  przy  bramie  zachodin.,  koncerty. 

MiesBkanla  prywatne,  przy  początku  i  końcu  pory  kąpielowćj 
(1  Czerwca— 15  Faździemika)  po  10  fr.  tygodniowo  za  pokdj,  trudno 
jednak  je  znaleiść.  W  Sierpniu  dwa  razy  drożćj.  Najlepiej  zamawiać 
Ustownie  przy  dokłodnćm  wymienieniu  terminćw  umowy.  Kawa  lub 
tobata  z  chlebem  i  masłem  75  c,  usługa  25  c.  dziennie. 

Kąpiele.  Fojedyncza  kąpiel,  za  wdzek  kąpielowy  i  prześcieradła 
75.  c;  'dla  „Baigneur"  lub  „Baigneus^*,  towarzyszących  do  morza  dla 
Oblewania  wodą  morską  ^l^  fr.  —  Dla  gości  mogących  się  utrzymać 
na  nogach  są  zbyteczni,  chyba  że  trzeba  oblewań  (douche). 

Gorące  kąpiele  morskie  uA.  Tratsaerta,  me  St.  Sćbastien  26 

Doroiki  (Yigilantes)  kurs  1  fr.,  za  miasto  1  \  franka  —  Osły. 
(na  grobli)  na  godzinę  1  fr. 

Parowce  do  Dower  w  7  */*  godz.  2  razy  dziennie,  o  8^9  rano  i  6  >/« 
*Jecz.  (w  soboty  tylko  rano")  19  fr.  15  c.  lub  12  fr.  15  c.  —  Wprost 
^  Lomfynu  2  razy  na  tydzień  w  12  —  14  godz.  za  18  lub  14  szylin- 
8<{w.  Fodrdż  po  Tamizie  jest  bardzo  zajmująca  z  powodu  mnćstwa 
luigromadzonych  tam  statkdw,  dla  tego  najlepićj  tam  dopłynąć  wprost 
do  Londynu,  napowrdt  zaś  wrdcić  na  Doyer. 

Ostenda,  przeszło  17000  mieszk.,  miasto  obwodowe  we  Flandryi 
^Mhodnićj,  nad  morzem  F<^iiocnćm,  ochronione  od  przypływu  groblą 


Tli 


•    :i:'i     N  i   K-  rRANKFURTr  SAD  MESKM 


■.,  ■  'O  Mci-r.  ihuTł  *  ^^*  wywka.  Z  jnnaohów  publicznych  prawii 
.«».v-i  tu"  kwmMjliuio 't.t  vł^^«oruiiiorutf. —  .V'wy  A"o«.7d/,  posiada  pfflimik 
.«»»*;!  a  :  J  l^t^^u -.tv*r«i'.k.u  ISóO  r.  krv.»lowtj  Ludwiki. — Pirzeckadtki: 
.  «-  ».  fc  lOtuu^iwHiui  1  l^aiiticiŁijft  oiosowotro,  i  przykryta  posadzką  I  ce- 
.«>  SMiMt\j.  '»--.-.f^  'iior u  vLŁ:tczys:y  o  Itardzo  łagodnym  spadki; 
'  »  '•  *    X  lu  •łuiwo     .r*:jis'^i<f'^  w  porcie. 

V>  '*.w  »  .  ■«  .   H- :  v%-i .  Vij2ia:  poil  jzas   P<>T  kąpielowi^  hiriio 
■;!«<«<.•  ■«.  r  ».vH '   la  >i  nccr.  wy>«ositj  rozległy  widok. 


^*v-  v.\     .    t:.:ic.lN\  V0  V:LvyKrrKTU  XAD  31E5ESL 


o  •  >•        ■  <.      ■••.•..•     .»  ^  .z         i,a.:  :i -J  li.   i"  «rT.:  lj5łI.l5K■ 
■  ^^  •.->■    -■-.     .^-fi.  ^%r  10;   rtJLy  Pies/f*  Y-t' 


v«.< 


V 


--.-£.      -  :  .    Iiiii:    LVxLCk.   » 


V  N  -  ^ 


-    ^      V 


¥4 


».*»N  -  %•  •        V 


mT''^'^ 


*■   *\ 


■•       :f 


i  ka  tunelowi  (prz^uid  w  0,5  tain.)  z.  ktdrego  i^chodii  w  dolin) 
lary.  Na  prawo  ciągle  widać  dolinę  Uj  nekiy  na  lewo  tui  wBp&> 
l«  si;  przedstawiające  Mdaden,  do  ktdrego  pod^g  wchodzi  po  pne- 
in  Wern/,  niodateko  od  jćj  sbiegn  x  Fuldą  po  moJde  o  6  arkadach. 
Hiindei]  |hot:  Goldener LO we,  Hesaischec  Hof,  HStet 
Jmidt,  *ResCaaracjjaDadworcu)wcndni5mpolożeiun  w  wierzchot- 
klina  ntworzonogo  priei  ibieg  iiddg  i  Weriy,  tworiyiych  tjm  spo- 
om  Weterę,  —  Piękny  koictól  S-go  Błażeja  (St.  Blaaaa  kitche 
ITw.  Wielki  zamelc  7,  mniistwoa]  okien,  WOBtatmch  cioBach  obrd- 
J  na  kossorf ,  pochodzi  a  XVI  w.  Blisko  zamku  wznoai  eig  now; 
ich, założonej  tanicdanno  Akademii  fesn^' (Forstacodeode).  Zprzy- 
jcŁ  miasta  ogrodów:  Andree's  Berggartea  i  Tivoli  (Beataniao^a) 
inj  widok  na  okolicę. 

Sfoga  bieży  jDsicze  doBvć  dlngo  ładną  doliną  Fnldy,  najlodnjąc 
Bkrgtj,  a  potciu  ją  przebii^a.  Wkrdtce  na  prawym  brzcgn  uka- 
iiig  WilhelmsliOhe,  na  Bzczyda  gtiry  Herkulesa,  a,  pociąg   ataje 


ria  HStel;  HOtel  da 

■  rd;  Deatscher  Knieer,  nowy,  wielki,  gotycki  bódynek,  Baa- 
'Vi.  1,  wszystkie  cztery  bardzo bUako dworca;  'Bainiaclier  Hof; 
iuicherHof,'E0nig8L  56  i  resCaur.  — 2  rzędne:  *Ritt er,  Mit- 
;nae,  pok(ij  z  poje,  15  sgr.;  Heagjaoher  Hof  na  Moitinaplatz. 
rdio  tći  wziętym  jest:  Schambardfa  Hotel  na  WillielmakShe 
tĄ  8Q  agr.  przy  dlniszym  pobycie  pensjonat. 
BMtaiiraoirje:BohnB;'G01ner;  dobro  piwo  w  Cafi  Wnlp, 
wenmBtr.  (rfig  SlAndcplatz);  w  Schaab'Bclier  Garten,  kawiar- 
iloęsto  ni niyka  wojskowa,  wejfcie  5  sgr.  i  t.  d.  Piękny  widok  na 
DEocdajeBalyedererpiwiarmao  15  min.  ja  miastem). 


226  2  BERLINA  DO  f  HaNKFUHHT  NAD  mekem 

na  11 00  metr.  dłagą  a  10  wysoką.  Z  gmachdw  publicznych  pfriwie 
żadeh  nie  zasługuje  na  wspomnienie. —  Nowy  koiciół,  posiada  pomnik 
zmarfój  tu  11  Października  1850  r.  kr(51owćj  Ludwiki. — j^rzsckaddsi: 
grobla  zbudowana  z  kamienia  ciosowego,  i  przykryta  posadzką  z  oe- 
gły  palonćj;  brzeg  morza piasczysty  o  bardzo  łagodnym  spadkii; 
bulwark  na  palach  (estacade)  w  porde. 

Słynne  kąpiele  morskie,  klimat  pód  czas  pory  kąpielowa  hudio 
łagodny,  urządzenie  bardzo  dobre. 

Z  latarni  morskiej  na  52  metr.  wysokiej  rozległy  wfdok. 


Droga  80.  Z  BEKŁmA  DO  FRANKFURTU  NAD  MENEM. 

78,7  mil,  pociągiem  koryjerskim  w  11  godz.  za  16  tąi.  1  sgr.;  11  tal.  16  iffr-  l«b 
8  tal.  19  i  pół  sgr.;  pou.  zw7cz.  w  15  godz.  15  minut  za  15  tal.  23  sgr.;  10  taL  j[6  ig. 
lub  7  tal.  16  sgr. 

Z  Berlina  do  Kreiensen  ob.  dr.  75. — Dalćj  następuje  stacjja  &ib- 
derhelden^  z  salinami  i  ruinami  zamku. 

Northelm  (hot:  Sonne)  starożytne  miasto  z  ładnym,  o  trzech 
nawach  kościołem  z  1519  r.  (w  ołtarzu  bardzo  dawne  rzeźby  z  drzewa, 
w  oknach  chdru,  resztki  dobrych  malowideł  na  szkle  z  1404  r.). 

Na  wyniosłości  przed  następną  stacyją  Ndrthen  stoi  smagła  czato* 
wnia  ^Warthurm)  didćj  tuż  pod  miastem  wspaniałe  ruiny  starego  i  no- 
wy zamek  Hardenberg^  po  przeciwnej  zaś  stronie  ruiny  Fiesse  w  pi^ 
knćj  leśnćj  okolicy.  Stacyja:  Bovenden. 

Góttingen  (hot:  Erone;  Gebhard's  Hdtel,  blisko  dworca)  ze 
sławnym  w  1737  r.  przez  ks.  Jerzego  II  założgnym  uniwersytelea 
(^eor^ta  ^u^^^a,  700  stud:),  zresztą  n\ało  znaczne  miasto  (16000 
mieszk.),  posiada  wielką  biblijotekę  (350000  tomdw  i  5000  rękopis- 
mów)  bogatą  w  obce  dzieła  historyczne.  —  W  małym  uwieńczonym 
kopułą  budynku  przy  dworcu  mieści  się  gabinet  anatomiczny.  Zbiory 
przyrodnicze  posiadają  między  innemi  wielki  zbidr  czaszek.  Fr<$cz  t^ 
go  dla  ludzi  naukowych  mogą  być  ciekawemi  obserwałoryjum  lutronomi' 
czne  i  gubinet  fizyczny.  Na  placu  Wilhelmsplatz  pomnik  Fryderyka 
Wilhema  IV.  Z  pomiędzy  profesorów  tego  uniwersytetu  znani  byli 
powszechnie  Gaus  i  Blumenbach. 

Pod  GK^tingen  droga  wychodzi  z  doliny  rz.  Leine  (na  prawo  na  wy- 
niosłości wielki  nowy  szpittń  obłąkanych),  którą  ciągle  biegła  od  Han- 
noweru  i  wielkim  łukiem  skręca  na  wyżynę  ku  stacyi  Draus/eld,  Oko- 
lica górzysta,  liczne  groble;  mosty  przez  doliny,  głębokie  przekopy. 
Na  lewo  dolina  Łsiny;  na  pr.  w  dali  góry  Wezerskie.  Dransfeld  Jatl 
najwyższym  punktem  t^  drogi,  od  którego  kotój  powoli  schodzi 


z  UKRLISA  1)0  FRl!iKFURTU  NAD  MENEM  227 

^i  ka  tanelowi  (przejazd  w  0,5  min.)  z.  którego  wychodzi  w  dolinę 
^y^zeiy.  Na  prawo  ciągle  widać  dolinę  tej  rzeki^  na  lewo  zaś  wspa- 
^e  się  przedstawiające  Miinden,  do  którego  pociąg  wcliodzi  po  przc- 
^ydii  Werry,  niedaleko  od  jej  zbiegu  z  ITuldą  po  moście  o  6  arkadach. 

ACiindeD  (hot:  Goldener  ŁOwe,  Hessischer  Hof,  HOtel 
Schmidt,  *Restauracyja  na  dworcu^  w  cudnym  położeniu  w  wierzchoł- 
ki klina  utworzonego  przez  zbieg  łuldy  i  Werry^  tworzących  tym  spo- 
sobem Wezerę,  ^ —  Piękny  kościół  S-go  Błażeja  (St.   Blisius   kirche 
*  Xiv  w.  Wielki  zamek  z  mnóstwem  okien,  w  ostatnich  czasach  obro- 
nny na  koszary,  pochodzi  z  XVI  w.     Blisko  zamku  wznosi  się  nowy 
figach,  założono)  tu  niedawno  Akademii  ^n^*  (Forstacademie).  Zprzy- 
'cgłych  miastu  ogrodów:   Andree^s  Berygarten  i  TivoU  (Restauracyja) 
piękny  widok  na  okolicę. 

Droga  bieży  jeszcze  dosyć  długo  ładną  doliną  Fnldy,  naśladując 
J^j^  skręty,  a  potem  ją  przebiega.  Wkrótce  na  prawym  brzegu  uka- 
2aje  się  WilhelmshOhe,  na  szczycie  góry  Herkulesa,  a  pociąg  staje 


G  a  S  8  6  1. 


Hotele:  'KOnig  von  Preussen,  obok  Poezty:  *IIOtcl  Schir- 

^^r,  oba  na  sześciokrotne  echo  odbijającym,   Krmigsplatz:    Ilótc  1 

Prinz  Friedrich    Wilhelm;    Yictoria  Hotel;  HOtel  du 

^ord;  Deutscher  Ka  i  s  e  r,  nowy,  wielki,  gotycki  budynek,  Ban  - 

^fttr.  1,  wszystkie  cztery  bardzo  blisko  dworca;  *BeinischcrHof; 

^'^Siieher  Hof,  KOnigst.  56  z  restaur.  —  2  rzędne:  'Ritter,  Mit- 

^^^ISUse,  pokój  z  pość.  15  sgr.;  HessischerHof  na  Mnrtinsplatz. 

^Wdzo  też  wziętym  jest:  Schambardt's  HOtel  na    Wilhelmshdhe 

pokdj  20  sgr.  przy  dłuższym  pobycie  pensyjonat. 

HMtaarftoyje:Bohne;  *G01ner;  dobre  piwo  wCafó  Wulp, 
Museumstr.  (róg  Stftndeplatz);  w  Schaub'scherGarten,  kawiar- 
^  i  często  muzyka  wojskowa,  wejście  5  sgr.  i  t.  d.  Piękny  widok  na 
W)licę  dajeBelyedere  ^piwiarnia  o  15  min.  za  miastem). 

Onkłemie.  Wulp,  *Jung  (piwo)  na  Fricdrichsplatz;  Grune- 
''^'g,  na  Steinwog;  Sta  u  z  przy  Russicher  Hof. 

I^orożld.  Z  dworca  do   miasta  i  odwrotnie  1  osoba  5,  2  «—  7Ys, 
•-- 10,.4  —  12  sgr.  —  Wewnątrz  miasta  1  osoba  3,  2  —  5,  3  —  8 
JB^i  —  Na  godziny:  za  ^/i  godz.  1  osoba  4,    2  —  6,  3  —  ^  *ct.    X». 
*^y  tłomoczck  1  siJT..   tylko  pndło  z  kapeluszom  i  "wotcV.  "^ri^T^ł-^y"^ 


228  Z  BERLINA  DO  FRANKFURTU  KAD  IfEKKK 

do  15  font.  nie  ulegają  opłacie.  Nocne  dorożki,  mają  podmff] 
tylko  do  dworctfw  tę  samą. 

Fiakry  do  WilhelmshOhe  do  zajazdu  2,  do  LOwenbnrga 
Kaskady  3,  do  Riesenchloss  4  talary.  Tryngielt  (15  •^  SO  i 
bno.     Ommbusy  do  WilhelmshOhe  5  sgr. 

Teatr.  (Egl.  Hof-Theater)  szećó  razy  na  tydzień,  S09tije 
rządem  Berlińskiej  dyrekcyi  i  Thalta-ThecUer, 

Wystawa  sztuk  pięknych  5  sgr.    ' 

Oassel  dawna  stolica  elektorstwa  Hessen-CasseL  Obead 
miasto  prowincyi  Hessen-Nassau,  46000  mieszk..  nad  FoUąi ' 
ne  jest  przez  nią  na  dwie  nierdwne  części,  większą  JUtioiA 
dmieśdem  Neustadt  i  mniejszą  Uhter-NeuatticU.  Miasto  nc 
od  1866  r.  coraz  bardzie  ożywiać  mchem  przemysłowym  i  hai 

Z  najbliższego  dworca,  wysadzonego  czterema  rządami  H 
depfeUzj  na  ktdrym  pomiędzy  innemi  wznosi  się  postawiony 
Pałac  stanów  (St&ndehaus)  i  nowy  Kunsthaus,  wychodzimy 
na  duży  Friedriechsplatz,  pomiędzy  AItstadt  i  Ober-Nenstad 
na  środku  ktdrege  %to\  pomnik  Elektora  Fryderyka  IKll^O  • 
jeszcze  za  życia  przez  stany  państwa  mu  wzniedony,  co  trochi 
wygląda  w  obec  faktu,  że  tenże  elektor,  w  ciągu  9  ostatnich 
go  panowania,  oddał  17000  swych  poddanych  do  wojska  aog 
na  wojnę  przeciw  Ameryce,  otrzymawszy  za  to  wynagrodzeń 
id  22000  taL 

Po  wschodniej  stronie  tego  placu  stoi  szereg  porządnycb 
kdw;  pomiędzy  ktdremi,  tuż  przy  KOnigstrasse  Pałac  zwany  J 
Palais,  dawniej  ntiieszkanie  elektordw,  dalćj  tak  zwany  Hem 
(Pałac  elektora  Wilhelma  II  f  1847),  oraz  muzeum,  zwane 
Fridericianum;  założone  w  1779  r.,  będące  zbiorem  różnych  p 
t<5w  sztuki  i  starożytności  Otwarte  jest  w  lecie  cztery  a  t 
razy  na  tydzień  od  10  —  1  bezpłatnie.  Oprdcz  tego  za  pop; 
zgłoszeniem  się  do  Inspektora  i  opłatą  1  talara  od  1  — 4o8(flb 
od  liczniejszego  towarzystwa.  ^-  Po  stronie  p(5łnocnej  teg 
znajduje  się  królewski  Teatr  dworski,  południowa  zaś  strona 
zabudowana  i  przez  piękną  bramę  Frtednechsthor  odkrywa  p} 
dok,  na  dotykający  doń  piękny  ogród  zwany  Auegarten  lab  i 
ulubione  miejsce  przechadzek  Easselczyków. 

Ulica  EOnigstrasse  prowadzi  na  niewielki  placyk  przy  Ti 
hsher  Thor,  przy  którym  wznosi  się  obszerny  zamek,  BeUevut 
mieszczący  sławną  (^o^rj^a  obrazów,  w  którój  szczeg<ńni^  oda 
izereg  pierwszorzędnych  obrazów  szkoły  holenderskiej.  Qa 
otwartą  jest  dla  publiczności  trzy  razy  na  tydzień  bezpłatnie, 
dnie  za  dowolnóm  wynagrodzeniom  dlsk  doiotcy^ 


z  BERtilNA  DO  f  RĄKKf  URtU  NAD  UtlitiŁ  U9 

Od  bramy  Wiihelmshdher  Thor  wspaniała  aleja  lipowa  pięknie  za- 
budowana prowadzi  do  WilhelmshShe^  sławnego  z  pięknego  parko,  za- 
łożonego przez  elektora  Karola  (1701)  i  Wilhelma  I,  letnićj  do  1866  r. 
'oaB^encyi  elektorów.  Zamek  tutejszy,  podczas  ostatnićj  wojny  fran- 
ctAsko-pmskićj  był  przeznaczony  na  mieszkanie  dla  wziętego  do  nie- 
woli pod  Sedanem  Napoleona  IIL 

Droga  przerzyna  pod  WilhelmshOhe  aleję  do  tego  parku  wiodącą. 
Pod  GunUrshausen  ('Bestauracyja  przy  dworcn,  *GasthofBelleyue) 
^'^^^za  się  odnoga  do  Eisenach.  Droga  "za^  frankfiirtska  przebiega 
'B*  Edder,  pod  Gensungen  na  lewo  widać  stromą  g<5rę  Seiligenber^]  na 
P^^wo  na  skale  bazaltowej  smagłą  wieżę  zamka  Felsberg,  a  nieco  da- 
l^  przy  njicia  rz.  SchwcUm  do  Edder  wieżę  zamku  AUenburg.  W  da- 
"-  xiji  prawo  ruiny  zamku  Ouzensherg*  —  Droga  wchodzi  w  ładną  doli- 
^^  'Sz,  ^chwalm  i  uńi^  Wahem  z  letnim  zamkiem  (Poczta  i  omnibus 
d.o  o  2  i  pdł  godz.  odległego  irddłowiska  Wildungen,  w  ładnej  okoli- 
^  pod  miasteczkiem  Fńtzlar);  dalćj  Borkerij  Zimmersrode,  Treisa  pod 
^-^^r^m  wychodzi  ż  doliny  rz.  Schwalm,  niedaleko  od  opu&zczonćj 
^'^'rierdzy  ŹXegenhatn. 

Droga  bieży  teraz,dalćj  nad  strumieniem  Wiera,  Za  stacyją  Neu- 
^^*cb  na  lesistćj  gdrze  leży  miasteczko  AmSnenburg,  z  bardzo  starym 
'^^^ołem  Ś-go  Bonifacego;  niedaleko  pod  Kirchatn,  wsuwa  się  kolćj 
^  dolinę  rz.  Ohm,  ktdrą  bieży  aż  do  jćj  ujęcia  do  Łahnu  blisko  Mar- 
'^Uiga.  Okolica  jest  bardzo  urozmaicona.  Pod  Marburgiem  droga 
P^sechodzi  na  lewy  brzeg  Laknu, 

Marburg.  (*Hdtel  Pfeifer,  *Bitt&r,  oba  w  mieście,  Bestau- 
'  ^  c  y  j  a  przy  dworcu).  Miasteczko  mające  8500  mieszk.  nad  Lahnem , 
^  p<Śkole  naokoło  strom^  zamkowej  gdry  zbudowane.  U  stdp  gdry 
^o^dł  Ś-dj  Elżbiety.  Położenie  miasta  bardzo  piękne.  Uniwersytet, 
^c^otony  w  1527  r.  liczy  obecnie  około  350  studentów;  był  to  pierw- 
*sy  uniwersytet  założony  bez  zezwolenia  papieża.  Ozdobą  miasta  jest 
piękny,  wspomniany  już,  kościół  S-^j  Elżbiety,  zbudowany  w  stylu  go-  , 
^ckim  z  Xin  wiekn,  a  w  1860  odnowiony.  Koócidł  ten  bez  żadnych 
^^^ddb  jest  doskonał3rm  dowodem  jak  wielkie  wrażenie  może  wywierać 
*^ina  piękność  kształtów  w  budynku.  Kościół  ewangelicki,  po  niżćj 
*^inkn  wzniesiony,  posiada  kilka  godnych  uwagi  nagrobków.  .  Hałusz 
*  1512  r.  oraz  Obserwatonpum  astronomiczne  i  gabinet  anatomiczny 
CAjiatomie)  zasługują  tćż  na  wspomnienie. 

.  Dobrze  utrzymany  zamek,  o  20  minut  drogi  pod  g<5rę  od  kościoła 
8-^  Elżbiety  odległy,  pochodzi  z  XV  i  XVI  wiekdw.  Był  on  niegdyś 
'^dencjją  książąt  Hesskich,  poinićj  zamieniony  został  na  dom  kar- 
^7  obecnie  od  1866  r.  po  należytćm  wyrestaurowaniu  pomieszczono 
W  nim  bogate  archiwum  państwa  Hesskiego.  Wewnątrz  zasługuje  na 
^>Wagę  piękna  kaplica  gotycka  i  sala  rycerska.    Z  zamliLU  Y^as^jŁ^  \\Vv 


23U  Z  BERL15A  UO  FRA>'KFUUTU  >'AD  MliSEM 

kny  widok  na  okolicę  i  rozciągający  się   za  bramą  zamkową  ogród 
B'ucTdng*8  Garten, 

Droga  aż  do  Giessen  bieży  wciąż  szeroką  i  żyzną  doliną  rz.  1«^  kt*^ 
rą  przebiega  pod  Marburgiem  i  za  stucyją  Fronhausen',  na  le^fo  bHsko 
drogi  piękny  nowy  zamek  rodziny  von  Rabenan,  o  4-ch  wieiach;  da- 
i^j  po  tejże  stronie  na  wyniosłości  Staufeńberg  z  minami  zamiiL  ^ 
stacyją  Lollar  nkaznje  się  w  dali  na  prawo  na  skale  bazaltów^,  ^®* 
źa  zamka  GUisberg  ('oberża)  zburzonego  w  1646  r.,  a  dalćj  FMerg 
Fod  Giessen  na  szczycie  gdry  ukazuje  się  zamek  Sckiffenburg  W.  K^* 
Hesskiego. 

Giessen  (hot:  *Euhne  bardzo  blisko  dworca;  *Einliorii,  Bap" 
pe,  PrinzCarl)  nadŁahnem  leżące,  jest  przeważnie  nowćm  niia^ 
stem,  z  małą  liczbą  starych  domdw.  Uniwersytet,  założony  w  1607  ^ • 
(800  stud.)  zaopatrzony  j&st  w  zwykłe  zbiory,  każdemu  podobnema  «** 
kładowi  niezbędne. 

Następuje  teraz  stacyja  Langgdns,  potćm  Butzhach.  Na  lewo  1^ 
dwo  o  1  godz.   drogi  ruiny   zamku  i^un^ićn&er^^  zburzonego  podcsas 

wojny  trzydziestoletniej,  z  dwiema  wieżami;  zjednaj  z  nich  (46  metr.) 
malowniczy  isię  przedstawia  widok. 

Naaheim  (hot:  Bellevue;  Hdtel  de  l'Earope;  Hdtel  KrOll 
przyEursalu;  H6tel  Henckcl,  Deutscher  Hof)  warzelnie  ^^ 
i  zakład  kąpielowy  na  pn.  wsch.  pochyłości  gdr  Taunus,  do  l866  f* 
należało  do  Hessyi  elektoralnej,   obecnie  zaś  do  Hessen  Dannftadt. 
Wywiercone  w  1855  r.  źródło  Soolsprudel,   tryska  białawym  gr^b^ 
sci  ręki  strumieniem  do  wysokości  -2  —  3  metrów.     Woda  używa  się 
głównie  dó  kąpieli  w  naturalndj  temperaturze  26°.    Na  przedw  dwor- 
ca ua  wjniiosłości  u  stóp  góry  Johannisbcrg  stoi  dom  rozrywki  [Coi^' 
versationshaus)  z  salą  koncertową  i  czytelnią,   od   którego  do  nfl»8^ 
wiedzie  ładna  aleja.    'Na  wschodnim  końcu   miasta  przy  starym  k^' 
hanzie,   zakład  wód  mineralnych  (Trinkhalle).   Miasto  to,  które  dopie- 
ro w   ostatnich   czasach  pozyskało   sławę   zródłowiska  lecznic«ego 
(4000  chorych  rocznie)  składa  się  po  większój  części  z  nowych  dom^J*^. 

Pociąg  przesuwa  się  następnie  przez  kilka  minut  między  tcłniaDU' 
a  następnie  pó  21  metr.  wysokim  wijadukde,  do  Friedberga  (fló*®* 
Trapp).  z  dwoma  pięknemi  kościołami  gotyckiemii  znacznym  nm- 
rem  opasującym,  przez  wyłom  którego  od  strony  wschodniej  pnecho- 
dzi  kolej;  po  stronic  północnej  dobrze  utrzymana  stara  czatownia,  obok 
niej  na  miejscu  dawnój  fossy  forteczndj  ładny  ogród   (Schlossgarten). 

Daldj  idzie  stacyja  Nieder-  W&llstadt  (Na  prawo  góry  Tannitó), 
Gross'Karben,  (w  pobliżu  tryska  z'ródło  Selzerbrunnen,^  którego  woda 
jest  bardzo  podobna  do  znanej  powszechnie  wody  Selterskidj).  Dortef 
icciL  1 7/6(1/ (pociąg  przechodzi  rz.  Nidda')^  Bonames  (ostatnia  stacvja 


FKANKFURT  NAD  MEKEM  '    231 


^la  Udających  się  do  wdd  w  Homburgu  ob.   str.  234  ),    Bockenhein 
i  Frankfurt,  gdzie  dworzec  stoi  obok  dworca  kolei  g<5r  Taonus. 


FrankfUH  nad  Menem. 

3>woroe.  Frankfurt  ma  dwa  dworce;  jeden  dla  pociągów  do  Gties- 
***•»  Samburga,  Moguncyi  (Wiesbaden),  Darmstadt  i  Offenbach  w  za- 
cu^odni^j  strome  miasta,  i  drugi  dla  pojiągdw  w  Fuldy  (Bebra,  Lipsk), 
^G  Wschodnićj.  KoUJ  łączna  nawet  z  pociągami  osobo wemi,  utrzy- 
B^^je  między  niend  związek. 

fotele.  *Bussischer  Hof  i  Bdmischer  Kaiser  na  Zeil; 
^^g  lis  eh  er  Hof  na  Rossmarkt,  bardzo  eleganckie^  pokdj  1^2  flor* 

*  "^^ż^;  Hotel  du  Nord;  Schwan  (pamiętny  zawarciem  w  nim 
Pokoju  10  Maja  1871  r.),  pok.  1  guld.  12  kr.  iHótel  derUnion  na 
pŁacu  teatralnym.  —  Za  miastem  tuż  przy  dworcach  w  zachodniej  stro- 
^e  miasta:  Westendhall,  pokdj  p(9tra  guld.,  (Cafó-Restaurant) 
HoUftndischer-Hof  naGoetheplatz,  pok.  l^a  guld.; Landsb erg,. 
^©bfrauenberg,  pok.  1  guld.;  BrfisselerHof,  Grosse  Gallengasse' 

•  HOtel  Victoria;Pariser  Hof,  Faradeplatz,  pok.  1  guld.;  Wtlrt- 
'©mbergischer  Hof;  H6tel  Drexel;  Hdtel  Petersburg, 
^aeystkie  2  rzędne,  trochę  tańsze  jak  Łandsberg.  —  Augsburg  er 
^of;  Gr  fin  er  Baum,  grosse  Fischergasse,  pok.  36  kr.,  chwalony: 
Stadt  Darmstadt,  Main-Hótcl,  umiarkowane  ceny. 

Itestaurscyje:  'BO  hm  obok  katedry,  bardzo  dobra.  * —  BO  hm, 
Welb,  obie  nft  Kommarkt;  —  Caf^  Holland,  w  hotelu  t.  n.  (ob. 
^*);  w  ogrodach  Zoologicznym  i  Falmengarten. 

Kswlarnie.  Mi  la  ni,  obok  teatru;  Holland,  Goetheplatz;  nieda- 
*®k.o  uBoedera,  lody;  Par  rot,  Zeil,  obok  Poczty. 

Piwiarnie,  'Allemannia,  Schillerplatz  4  (Salon  dla  kobiet); 
^avaria,  *Caf^  Neuf,  obie  na  Schillerplatz;  *Eiscn,  przy  dwor- 
^  Meńsko-Wezerskim  (Berliński)  i  gorące  potrawy;  Schwager  przy 
■^ckenheimer-Thor  i  w.  m. 

I>ox^>iki,  (Fiaker):  z  dworca  do  miasta  1 — 2  osdb  24,  3  osoby  30, 
^*tory  36  kr.;  w  mieście,  jednokonne  1  —  2  osdb  18,  trzy  osoby  24, 
^teiy  30  kr.;  na  godziny:  za  10  min.  12  kr.  i  t.  d.  według  taksy,  ktd- 
**  Wewnątrz  powozu  musi  być  przybita.  N.  B.  Dorożki  nienumero- 
^ane,  oczekujące  pomiędzy  innemi  przy  dworcach  nie  mają  staluj  ceny. 

Poosta.  Zeil,  rdg  placu  Schillerplatz.  Biuro  telegraficzne  w  gma- 
<^ti  giełdy  na  dole.  —  Teatr  codziennie.  —  Nieostająoa  wystawa 
■*^k  pięknych,  Junghofstrasse  8,  wejście  30  kr. 


282  FRANKFURT  NAD  MBfSlC 

Fnmkftirt,  miasto  liczące  około  93000  mieszk.,  wns  i  SOOO  Br 
łOgą,  w  pniBkićj  regencjd  Wiesbadeński^,  rod:oi7ło  mę  w  tjaĄ  i6 
wninie  otoczon^  w  dali  gdrami,  na  prawjm  brzegu  spławnego  Mon 
(Main).  —  Przyjemne  i  ładnie  zabudowane,  aleje  otaczi^ą  ndaito^  kid 
rego  dawniejsze  dzielnice  s%  dosyć  ciasno  zabudowane.  —  Stan  itn 
inice  wskazują  dawne  granice  miasta.  —  Na  lewym  brzegu  Mam  le 
ży  przedmieide  Sachsenhausen,  połączone  z  miastem  pnei  mott  ka 
mienny  i  żelazną  kładkę  wiszącą  (H&ngesteg).  Frankfort  Jeit  bfffdii 
ważnym  punktem  handlowym,  szczeg<^ćj  zaA  jako  wielki  rynek  ple 
niężny. 

Przy  wjeździe  do  miasta  od  dworca  zachodniego  (Berliński)  nie 
rza  na  Bossmarkt  wzniesiony  w  1857  r.  według  projektu  Łauniti*! 
Pommk  Ghitenberga,  Jest  to  zdrdj  uwieńczony  gmppą  wynalaiotfi 
sztuki  drukarskilj  Guttenberga,  Fausta  i  SchOiSera.  -  Na  obok  lałil 
cym  placu  Goethepla  tz,  stoi  pomnik  Goethego  z  lanego  ielaa,  wie 
dług  modelu  Schwanthalera.  —  Dom  rodzinny  Ooethe'go  na  gtomb 
Hirschgraben;  po  zachodniej  stronie,  oznaczony  marmurową  tabHq 
jest  dz^j  doprowadzonym  do  takiego  stanu,  jakim  był  za  młod|Ol 
lat  poety.  —  Ulica  Zeil  jest  największą  i  najpiękniejszą  z  ulic  Fkuk 
fnrtu.  Za  głdwnym  odwachem,  pr^y  zachodnim  końcu  ulicy  na  plfeoi 
Schillerplatz  (dawnićj  Parade-Flatz)  stoi  lauy  z  żelaza  JPómmk  SckU 
lera  w  1864  r.  według  projektu  Dielmanna  wzniesiony. 

Gmach  ratusza  nosi  nazwisko  Rdmer  i  mieici  w  sobie  odnowioB 
salę  Cesarską,  ozdobioną  portretami  Cesarzdw  Niemieckieh  od  Koo 
rada  I  do  Franciszka  II,  oraz  portrety  książąt  niemieckich,  (w  ponifl 
dziidki  i  środy,  a  w  lecie  i  w  piątki  od  11  —  1  bezpłatnie,  kiedy  in 
dziej  zaś  za  opłatą  12  — ;•  24  kr.)  Na  placu  BSmerherg  oŃdbywaly  ii 
niegdyś,  tak  doskonale  przez  Goeth'ego  opisane,  uroczystości  Indowi 
podczas  koronacyi.  —  Na  sąsiednim  placu  Faulsplatz  wznoną  di 
dwa  okazałe  budynki,  t.  j.  kośddł  Bmskirche,  w  ktdrym  w  1848  r 
odbywały  się  posiedzenia  parlamentu  niemieckiego  i  Oiełda,  ótwarti 
od  12  —  2i'9.  Południową  ścianę  placu  BOmersberg  stenowi  goty 
cki  kośddł  Ntcolaikirche  ze  zmartwychwstaniem  pędzla  JRełkela  w  oc 
tarzu.  —  Blisko  BOmerberg  nad  Menem  stoi  demny  budynek,  swaaj 
Saalhof  z  kaplicą  domową,  mającą  pochodzić  z  czasdw  KaroUngtfi 
z  ich  pałacu  w  Palatynade  królewskim,  a  niedaleko  niego  rdwniot  nać 
Menem  kośd(3  katolicki  St.  Leonhardskirche  zXUIw. — ZROmerbeq 
krdtka  ulica  Markt  prowadzi  na  Domplatz  na  ktdrym  wznosi  się  Kaitdrc 
pod  wezwaniem  Ś^go  Bartłomieja  zaczęta  w  1328,  a  zupełnie  ukońcwi 
na  dopiero  w  1512  r.  —  W  r.  1867  bardzo  była  przez  pożar  unkoi 
dzona,  dziś  jednak  jest  już  zupełnie  wyrestaurowaną.  Przed  j^  wlel 
kim  ołtarzem  odbywały  się  niegdyś  koronacie  Cesarzdw  NiemieoUel: 
Przy  tymże  <^tarzu  znajduje  się  też  kaplica,  zwana  Wakht^nUm 
w  ktdrćj  się  naradzali  elektorowie,  przy  wejśdu  do  nićj  inijdi^ 
JU^Tobek  Cesarza  nienńeckie^o  C3^i^«t«k'^Qtv^\v?r8.Ttzbuig.  -^ 


FRANKFURT  NAD  MENEM  283 

domii  narożnym  naprzeciwko  katedry,  znajduje  się  stary  medalion  Jm- 
'^  htćry  ta  miał  przez  jakiś  czas  mieszkać  podczas  podrdży  do  Wor- 
niacyŁ 

Przez  Men  prowadzi  Most  kamienny  w  1340  r.    zbudowany, 
^  1844  r.  ozdobiony  statuą  Karola  W-go;  za  mostem  w  Sachsenhausen 
Btoi  w  1709  r.  zbudowany  dom  niegdyś  zakonu  Krzyżackiego,  Deutsch- 
Ordauhaus, 

Na  wschodnim  końcu  długiego  szeregu  domdw  na  pobrzeżu,  zwa- 
■A^oi  ,  SchOne  Aussicht",  stoi  gmach  Biblijoteki  (otwarta  w  poniedział- 
ki i  piątki  od  2  —  4,  we  środy  zaś  od  3  —  5)  z  przedsionkiem  ozdo- 
bionym popiersiami  s];awnych  frankfurtczykdw  i  statuą  marmurową 
^oeMgo  w  naturalnćj  wielkości  dłuta  Marchesi  ego.  —  Przez  całą 
błogość  tego  pobrzeża  nad  samjnn  Menem  i  dalćj  przechodzi  kolćj  łą- 


Wazka  i  ciemna  ulica  Judengasse,  zapełniona  staremi,  ponurem  i 
lees  oidobnemi  domami,  pełna  kramdw  ze  starzyzną,  powoli  traci 
*W<lg  charakter,  z  powodu  rozbierania  najstarszych  domdw.  Tu 
pod  Nr.  148  znajduje  się  dom  rodziny  Botszyldów^  których  kantor  ban  - 
^^Arski  znajduje  si^  w  domu  narożnym  między  Zeil  i  Judengasse,  nie- 
^•leko  pięknij,  w  stylu  wschodnim  zbudowanej  Synagogi, 

Ka  drugim  końcu  miasta,  przy  ulicy  Neue  Mainzer  Strasse,  idą- 
^€  prostopadle  do  rzeki,  znajduje  się  Instytut  Stadia  (St&derche 
^mistaastalt),  przez  mieszczanina  tutejszego  Stadia  (-{-1816)  założo- 
ny* w  ktdrym  obok  szkoły  sztuk  pięknych  mieści  się  piękna  galerjja 
obrazów,  otwarta  codziennie  oprdcz  sobót  od  10  —  1  bezpłatnie,  kie- 
^y  indzi^  zaś  za  opłatą  80  kr.  Zbiór  ten  posiadający  pewną  liczbę 
^brych  obrazów  starych  malarzów  odznacza  się  szczególniój  dobo- 
'^^m  dzi^  nowych  mistrzów. 

Na  północnym  krańcu  miasta  przy  rogu  ulicy  Bleich  Strasse  i  Ei- 
oheahehner  Str.  niedaleko  starożjrtnój  bramy  Eschenheimer  Thor  stoi 
Smach  Instytutu  Senkenberga  (przez  lekarza  tutejszego  Senkenberga 
^- 1 768  r.  założonego)  gdzie  mieszczą  się  ciekawe  zbiory  tworów  przyrody 
*  Og^ród  botaniczny.  Na  ostatniój  uHcy  znajduje  się  też  doskonale  u- 
**%diony  dom  towarzystwa  Burgerveretn,  z  doborową  czytelnią  (obcy 
n^ją  wstęp  t^lko  za  wprowadzeniem)  i  pałac  księcia  Thurn  i  Taxis, 
!J[  którym  dawniój  zasiadał  Sejm  związkowy,  —  Nieco  na  wschód  przy 
"•^łiedberger  Thor  znajduje  się  pomnik,  zwany  Hessen-Denkmal  wznie- 
■^ony  przez  Fryderyka  Wilhelma  II  króla  Pruskiego  Hessom  pole- 
^ym  2  Grudnia  1792  r.  przy   szturmie  miasta  zajętego  przez  wojsko 

Naprzeciwko  znajduje  się  muzeum,  zwane  y,Bethman^s  Ariadneum'\ , 
^^Warte  od  10  —  1  za  opłatą  18  —  24  kr.,  posiadające  ^Idi-wT^a^  ^'k:^^'' 


234  Z  FRANKFURTU  LO  MOGUSCYI  I  AHESBADEN. 

pę  z  marmuru  JJanneckera,  przedstawiającą  Arjjadnę  na  Ftntene, 
oraz  pewna  liczbę  odlewdw  gipsowych  i  t.  p.  Z  płaca  teatnlo^ 
ulica  Bockenheimcr  Strasse  prowadzi  do  bramy  t.  n.  sa  kuką  v  pe- 
wnej odległości  znajduje  się  bardzo  uczęszczany  i  ładnie-  nnidiooy 
ogród  Boologiozny.  Wejście  30  kr.  (Kawiarnia  i  refitamac^jii  ^ 
środy,  soboty  i  niedziele  muzykaj.  O  10  nun.  dal^  leży  piękny  ogi((d, 
zwany  Falmengarten,  ktdrego  cieplarnie  posiadają  pięknj  M 
palm  i  innych  roślin  podzwrotnikowych,  wejście  30  kraje.  (BÓtan*' 
cyja);  omnibus  co  kwadrans  od  głoi^niego  odwachu  na  ZeiL 

Z  Frankfurtu  do  Homburga,  2^!^  miL  Koleją  w  */j — '/^  godt  » 
1  guld.  36  kr.  lub  24  kr.  Stacyje  p<)średnie:  Fddelkeim,  pod  ktdią  ko- 
lej przechodzi  przez  rz.  Xidda,  potem  Weiskirchen  i  (MienirttL 

Homburg.  (Ilotele:  Vier  Jahreszeiten;  Rns8i8cher,BD- 
glischcr,  Kaiserlicher  i  Hessischer  Hof,  pokdg  1  goU. 30 
kr.)  licznie  odwiedzane  źródło\\i8ko  mineralne,  leżące  na  podg<Sm 
pasma  gór  Taunus, —  Zycie  kąpielowe  jednoczy  się  w  okauJ^ni  <fc* 
zakładu  (Curhaus),  mieszczącym  dom  gry  i  w  alejach  prowsd^CJw 
odeń  do  z'r(5doł  o. 15  min.  odległych.  Dawny  landgrafski  ^"^^ 
czem  się  nie  odznacza,  wewnątrz  pewna  liczba  portretów  (tryngW* 
24  kr.);  w  Ilof  wieża  z  pięknym  widokiem  na  okolicę. 


Droga  81.     Z  FRANKFURTU  DO  MOGUKCYI 

I  WIESBADEN. 

Kol<''j  gór  Taunus.  '  Do  Castel  (Moguncyi)  w  1  godz.  do  WiesbadeawUPy 
prodz.  ceua  do  Castcl  1  guld.  48  kr.;  1  guld.  9  kr.  lub  42  kr.;  do  WieBba4ett  ^  g***- 
l'ł  kr.;  1  guld.  24  kr.  lub  5i  kr.    Ka  prawo  widok  na  góry  Taunus. 

lJioaqu.  Ilcsska  kol6j  Ludwika  prowadzi  wprost  do  Moguncyi  (w  1 K*'^*:  *^- 
guld.  54  "kr.;  1  guld.  12  kr.  lub  45  kr.)  przez  Schwanheim,  Kćistarbach,  *•««***"• 
liUasalsheim  i  JBiscIwfsheim. 

Koldj  bieży  wzdłuż  Menu,   ktdry  powyżej  Castel  wpada  do  B*"* 
Rzeka  ukazuje  się  ud  czasu   do  czasu.  .  Stacyja   Hdchst,  miaBtectf 

z  kościołem,  St.  Justinuskirche,  zbudowanjmi  W  1090  r. 

ift 
Z  łlóchst  wychodzi  odnoga  do  Soden  (1  mila  w  1 5  min.  a»  30,  i 

lul)  12  kr.,  z  Franklurtu  do  Soden  1    guld.;  36  lub  24  krąjc),  tp*^ 

w  lecie  w  ruchu  będąca.     Soden  (EuropSischer,  Frankfurter  i»?' 

landiseher  Hof),  mały  roz^vijający  się  zakład  wdd  mineralnych, » '*^ 

loma  ładnemi,   po  większej   części   do   Frankfurtczykdw  nalfi*^^ 

domkami  wiejskiemi. 


2  FRANKFURTU  DO  MOGUNCTI  I  WIESBADEN.  235 

Na  prawo  piękne  gdry  Taunus,  na  ktdrych  południowym,  stoku, 
idaleka  widzialna,  stoi  biała  kapliczka  .So/heimer  Capelle,  Stacjje 
Battersheim,  Florshćim  (na  prawo  o  20  min.  Weilbach  ze  słynnemi 
ń($d}tod  siarczanemi),  Kochheiin^  słynne  winem.  Pociąg  przechodzi 
prtez  mury  twierdzy  Castel,  i  zatrzymuje  się  w  dworcu,  niedaleko 
niosta  łyżwowego  na  Benie.  Omnibus  do  Moguncyi  1 8  kraje,  bez 
^ńeUdch  pakunków;  Dorożka  80  kr.  Parowiec  odchodzący  zaraz  po 
pRybydu  pociągu  z  przystani  powyżej  mostu  i  stojący  w  Moguncyi 
przy  bramie  Fischthor  niedaleko  katedry  2  kr.,  w  kajucie  4  kr. 

Moganoyja  (Mdtnz,  Mayence)  Hotele.  *IleinischerHof,  pok. 
»pośc.24br.;Hollandi8cher  Ilof;  *Englischer  Hof;  Kol- 
ner  Hof;  Hotel  Ziegler;  Stadt  Cobleuz;  Karpfen;  Schii- 
''senhof;  Landsberg. —  W  Castel:  *Hótel  Barth,  pok.  1  guld. 
Anker. 

.    Bestauraoyje:  *Ziegler  na  Theaterplatz;  Kothes  Haus  tam- 
^;Bohland  Emeransgasse. 

Piwiarnie:  Cafć  Parisna  Theaterplatz  i   restauracyja;   Cafć 
*"rancai8   na  prost  mostu;  C  a  f^  Ne  uf  na  wyspie;  Cafe  Schard 
*  ^  d.     Dorożki.  Jednokonne,  za  15  minut  1  —  2  osób  15,  od  3  —  4 
pxSb  18  kr.;  dwukonne  18  lub  24  kr.   silna  twierdza,   48000  mieszk. 
1  8000  załogi,  leży  w  ładnćj  okolicy  na  lewym  brzegu  Henu,  poniżej 
^Jtoa  doń  Menu,  i  jest  połączona  mostem  łyźwowym  z  przedmieściem 
^a«teZ„  na  prawym  brzegu  Renu  położonóm.     Katedra  z  X  w.,  jest 
"*rdzo  ciekawym  dla  historyi  budownictwa  gmachem.  Niedaleko  ka- 
^dry  na  Gutenbergs-Platz  (Theater-Platz)   stoi  pomnik  Outenberrja. 
^^eatr  dający   przedstawienia   tylko  w  zimie;  —  Pomnik  Schillera  na 
y*  Schillersplatz  (Thiermarkt).     Na  najwyższym  punkcie  miasta  po- 
wożony gotycki  koiciół  Ś-go  Stefana,  wiele  ucierpiał  podczas  eksplo- 
zji prochowni  w  1857  r.,  jest  już  jednak  dawno  zupełnie  naprawio- 
ny.    Inne  kościoły  nie  zasługują  na  wzmiankę.     Wewnątrz  cytadelli, 
**ynmjącej  miejsce  dawnego  rzymskiego  Castrum,  stoi,  tak  zwany,  Fi- 
9^tein,  pomnik  postawiony  Drususowi  w  7  r.  po  Nar.  Chr.    Dawny 
*<*nidb  elektorski,  w  północnój  stronie  miasta,   mieści  obecnie  ciekawy 
*Mdr  starożytności  rzymskich  i  galeryją  obrazów  (Środy  2  —  5,  Nic- 
^Jdele  9 — 1  otwarte,  kiedy  indziój  za  pozwoleniem  i  opłatą  18  kr.). — 
naprzeciwko  dawny  dom  Zakonu  Krzyżackiego,  obecnie  Paiac  W. 
•KrifCłfl,  obok  wzniesiony  w  1736  r.    Arsenał,    Naprost  ujścia  Menu 
*  mostu  kolei  żelaznój  ładny  park,  Xeue  Anlage,  z  bardzo  pięknym 
^'idokiem;  piękny  tóż  jest  \vidok  z  wież  mostu  kolei  żelaznej. 

W  dalszej  drodze  dó  Wiesbaden,  poc^ąg  przecina  północne  forty - 
"kacyje  w  Castel,  następnie  utrzymuje  się  w  Curve,  gdzie  podróżni 
pi^niadają  się  na  inny  pociąg,  dowożący  ich  do  Wiesbad«.w, 


236  Z  FRAKKFURTi;  t>0  MOGUKCtl  I  WIESBAOKH. 

Wiesbaden.  Hotele.  Nas saner  Ho f;  *yier  Jahre«ieiteB 
i  Hdtel  Z  ais  na  Thalerplatz,  najpierwsse  i  odpowiednio  dngb; 
*Adler,  Łanggase;  'Kosę  blisko  Eochbnmnen,  WBZjrstkie  purwnh 
rzędne  z  łazienkami;  *Bftr  z  pensjjonatem  (ob.  nii^;  TauniiHO- 
tel,  pok.  1  ^d.,  odchodzi  s^d  omnibns  do  Scbwalbach;  *Bheii- 
Hdtel:  *H6tel  Yictoria;  Hotel Weins  pok.  od  48  kr^Siiai* 
bahn-Hótel,  wszystkie  pięć  blisko  dworca;  H 6 te  1  d e  IPranec^ M 
Schillerplatz;  GrtLne  Wald,  Marktstrasse,  pokdj  1  gnid.  i witefl 
Schtitzenhof;  Einhorn,  umiarkowane  cenj. —  Pr<$cś  tegoJenOB 
wiele  łazienek  (Badeh&oser);  Enrop&ischer  Hof  pny  Ko^ 
bnmnen;  Englischer  Hof;  B&r  (ob.  w7Ż.);*B0merbad;  E&gsl; 
*Schwan  przy  Kochbmnnen;  Er  one;  Spiegel;  Stern  lin. 

Bestaoraoyje.  *Christmann:  Lllgenbllhl,  obie  na  UiM 
Webergasse;  Bestanrant  Francńis,  Wilhelmsstrasse;  ^Bngilr 
Łanggasse;  H6tel6iess  MUhlgasse,  z  mieszkaniami  do  mjęds;  *> 
wszystkich  Table  d^dte  podczas  pory  kąpielowi;  *Salser,  pOiK 
Borgstrasse,  delikatesy. 

Fiwiarnle:  F  o  t  h  s,  Łanggasse;  G i  e  s  s  (ob.  wyi.);  £  ngel  (ok 
wyż.);  Dnensing  przy  dworcn;  Weins,  Mtkhlgasse  i  t.  d. 

Gaaety  w  wielkim  doborzewCzytelni  prz yKursalo, be^ihtDBi 
Teatr.  Przedstewienia  codziennie,   oprdcz  pomediiaXk.6wi^ 
kdw  (w  Maju  zamknięty). 

Doroiki.  Z  dworca  do  miasta  1  — 2  os(n),  8  sgr.,  3—4  o^  ^^ 
sgr.  mały  pakunek  bezpłatnie,  od  większego  2  sgr. —  W  miekie:  *^ 
dnokonne:  1 — 2  osdb  5;  8—4  osdb  7  sgr.,  V2  godz.  7  sgr.  lub  10  •?• 
godzina  12  lub  16  sgr.;  dwukonne,  kurs  6  lub  8  sgr,,  ^^  godi.lOlBD 
12  sgr.,  godzina  20  lub  24  sgr. 

Osły,  na  Sonnenberger  Strasse,  naprzeciwko  dworca  berlińda** 
go,  na  godzinę,  wraz  z  tryngieltem,  3U  kr. 

Wiesbaden,  32000  mieszk.,  dawnićj  stolica  księstwa  Ntf'*'* 
obecnie  głdwne  miasto  obwodu  t.  n.,  leży  w  pięknćm  położenia  ^ 
pd.  z.  stoku  gdr  Taunus,  pośrdd  jakby  wieńca  utworzonego  i  ^^^^^ 
łych  will  z  pięknem!  ogrodami.  Jest  to  jedno  z  najdawni^  snin5^ 
z'rddłowisk  leczniczych,  o  ktdrćm  już  Flinijusz  wspominał,  a  i  po^ 
du  doskonałych  warunkdw  klimatycznych  i  szczegdlnćj  prs^jemoo^ 
zyskuje  coraz  większą  wziętość.  W  1810  roku  zbudowany  okłWir 
Cnrsaal  otoczony  jest  piękn3rm  i  obszernym  parkiem.  Niyobfit^ 
z  gorących  źrddeł  są:  Kochbrunnen  (55°  B.)  i  irddła  w  ogrodzie  Isf^ 
lu  zum  Adler  (5P  B.);  długa  żelazna  kolumnada  (Trinkhalle)  P^ 
wadzi  od  Cursaalu  do  źrddła  Kochbrunnen. — W  tak  zwanym,  i**"?' 
*chen  znajduje  się  bibUjoielca,  Gabinet  ncUuralny,  gaUrjffa  ubrt^ 
tbi&r  starohftnoici, —  Piękne  kośolołj':  katolicki  i  ewangidub  O"^ 


z  FRANKFURTU  DO  KREUZNACH.  237 

bopKsa  prawosławna  i  Synagoga^  oraz  wiele  pięknych  pałacdw  i  do- 

Z  Wiesbaden  do  Szlangenbad  \  Schwalbach  koleją  żelazną  przez 
rta^e  Błeibrioh  (Hot:  Rheinischer  Hof;  Europ&ischer  Hof; 
Kr  one)  które  wraz  e  Mosbach  stanowi  jakby  jedno  miasto,  Schimstein 
i  Nisderwalluf  do  Bltwlll  (HOtel  Beisenbach;  Bheingauer 
Sof  i  Bheinbahn-Hótel)  2  mile  w  30  minut  za  12,  7  lub.  i^/a 
igr,;  8  Eltwill  zaś  dyliżansem  do  Schlangenbad  w  lV^  godz.  dwa  ra- 
ty  dsiennie  za  lO  sgr.,  a  do  Schwelbach  2  mile  tąż  drogą  we  2  godz. 

Behlftpgenbad  (*Na88aner  Hof;  Hotel  Yictoria)  źrddło- 
vJsko  lecznicze  w  cadndm  położenin  głdwnie  przez  kobiety  nawie- 

Lftngen-Sohwalbaoh  ('Alleesaal;  'Post;  *Herzog  yon 
ATasiaii;  'RussiscberHof)  słynne  irddłowisko  lecznicze  w  pięknej 
»1u>teey.  Trzy  głdwne  źrddla:  StaMbrunnen,  najmocniejsze  oraz  Wein- 
'*iBMe»  i  PoMUtienbrunnen,  oddzielone  są  jedno  od  drogiego  wzgdrzem, 
^  ktdrćm  urządzono  ogrdd.  Czysta  jak  kryształ  woda  jest  przjrjem- 
Ui  w  smaku  i  zawićra  bardzo  wiele  kwasu  węglanego.  Przybywa  ta 
!«rocniie  około  5000  chorych. 


Droga  82.    Z  FRANKFURTU  DO  KREUZNACH. 


u  mil  we  2  lub  3  i  pół  godz.  za  4  rold.  7  kr.;  2  guld.  38  kr.;  1  guld.  42  kr. 

Z  IVankfurtu  tą  samą  drogą  co  poprzednio  (ob.  dr.  81)  lub  tćż 
^tuiką  koleją  Ludwika  przez  stacyje:  Schwanheim^  Kelsterbach,  Ha- 
■aińn,  BUsselaiheim  i  Bischefsheim,  wprost  do  Mogunoyi  (ob.  str. 
2(5);  dal^  przez  stacyje  Mombach,  Budenheim,  Hddesheim,  potćm 
2w]^*ąc  się  od  brzegu  rzeki  do  Ingelheim,  gdzie  niegdyś  stal  zamek 
Kirola  W.,  do  Oau^Algesheim  od  ktdrego  kolćj  zbliża  się  znowu  po- 
^f^  przez  Oaulsheim  do  Renu,  tak  ze  od  gdry  Rochusberg  niedaleko 
^Bingen  bieży  nad  samym  brzegiem  rzeki  aż  do  Biagen  (Hdtel 
▼^iotoria;  Weisses  Ross;  w  obu  pokój  1  guld,;  Hellevue;  En- 
CHieher  Hof;  Deutsches  Haus;  Pariser  Hof,  tańsze)  przy 
4fcfai  do  Benu  rz.  N^ahe,  która  tu  stanowi  grai^cę  między  Prussami 
^Hqiiyją  (Darmstadt).  Okolica  bardzo  piękna. 

Bal^  przez  most  na  rz.  Nahe  do  BingerbrUcken,  na  drugim  brze- 
P^  Ą  rzeki  leżącego.  Stąd  przez  piękną  okolicę  mijając  stacyje  Zan-' 
l*biuA«uii  po  lewym  brzegu  rz.  Nahe,  już  tylko  dwie  mile.db  miasta 
fomnaoh  CPfatzer  Hof;  'Adler,  obawmie&de^  *^^t\\u^x 


238  Ż  KOLONII  PRZEZ  COBLENZ  DO  EMS. 

Ilof,  blisko  wyspy  ze  źródłami,  na  ktdrćj  jest  jeszcze  wiele  sajflid(iw 
i  hizjcnok^  ktdre  w  ostatnich  czasach  z  powoda  pięknego  połoieiii 
i  źródeł  mineralnych  (6000  gości  rocznie)  stało  się  sławnćm.  Minto 
ma  14000  micszk.,  i  połączone  jest  mostem  z  wyspą  Bade-htA^  u 
której  tryskają  źródła  ciepłe  i  zimne,  z  pobadowanemi  koło  nieh 
hotelami,  łazienkami  i  Kurhauzem  pośród  cienistego  parko. 
Wycieczki:  do  salin  Munster,  na  górę  Scfdosb^g,  z  którdj  bardio  pi^ 
kny  widok  i  t.  d. 


'    Droga  83.    Z  KOLONn  PRZEZ  COBLENZ  DO  EMS 

z  Kolonii  do  Coblcnz'  12  mil  koleją  lewego  brzegu  Renu  we  2 — 2^4  pod*.  «•  t 
tal.  9  8gr.;  1  tal.  22  1  pół  sgr.  lub  1  tal.  6  Bgr.  —  Z  Goblenz  do  Ems  2  i  pół  Błl  *1 
godz.  za  24,  15  lub.  10  i  pół  sgr. 

Pociąg  wyszedłszy  z  głównego  dworca  (Centralbahnhof)wKoŁh 
nii  niedaleko  katfedry  przerz}'iia  część  miasta  w  kierunku  pn.  Mchi 
przechodzi  przez  wyłom  w  murach  i  wałach  miejskich,  a  nastfpiM  ■• 
kreślając  wielki  łuk  na  około  miasta  bieży  przez  stacyją  JTotócAflW* 
do  Briihl  z  zamkiem   dawniej  elektorskim,   obecnie  zaś  królewiktoi 
na  około  którego  rozciąga  się  piękny  park,  stanowiący  ulubione  BUfl* 
sce  wycieczek  Kolończyków;   a  dalej   przez   Sechtem  i  Boisdorf  w 
Bonn  (Ilot:  Stern  na  rynku  (Markt);   za  bramą  Koblenzer  ThoT) 
z  ogrodami  nad  Renem;  *KOnigliclier  Hof,  pok.  20  sgr.;  Bell©" 
vue;  *Hótel  Kley,  z  restauracyją  i  pensyjonatem  po  lVj  iJJ*'*!^ 
Kheineck  blisko  przystani  parowców;   RhenischerHof,    obani^ 
wykwintne  ale  porządne),  miasta  mającego  2  6500  mieszkańciJw,  w 
pewnego  czasu  bardzo  szybko  wzrastającego  i  na  dłuższy  caas  uJ» 
piękności  położenia  nawiedzanego  przoz  cudzoziemców. — Piękne  no** 
gmachy  na   szerokich    ulicach    okalają,   szczególniej   od  połudDJ^ 
i  wschodu  ciasno  zabudowane  stare  miasto. —  Bonn,  był  jedną  « naj- 
dawniejszych osad  rzymskich  nad  Kcncm,  następnie  miastem  bea  *•»' 
ncgo  znaczenia,  a  rozwój  jego  datuje  dopióro  od  I8l8  r.  —   W  »n** 
ku,  dawnój  rezydcncyi  elektorów  mieści  się  obecnie  uniwersytet  (8w 
stud.)  posiadający  Biblijotekę,  Muzeum  starożytności  i  inne  awyWj 
uniwersyteckie  zbiory;   obok  gmachu  znajduje  się  ładny  ogród,  Hof" 
garten. —  Na  AUer  Zoll,  dawnych  wałach  fortecznych,  zamienionym^ 
obecnie  na  planty  (promenaden),  rozciągające  się  zaraz  za  bramą  Kp* 
blcnzer  Thor,  skąd  bardzo  piękny  widok  na  brzegi  Renu  i  córy  ^ 
hengehirge,  postawiono  w  1865  r.  pomnik  E.  M,  Amdfowi, —  Katedr^ 
(Munsterkirche)  stojąca  na  placu  Mtlnsterplatz,  jest  pięknym  budyO" 
kiem  w  stylu  przejściowym  (z  XIII  w.)  ozdobionym  wysoką  ośfflW*  ■ 
kątną  wieżą.    Przed  kościołem  stoi  pomnik  BeethowefUt,  winiMiony 
W  1845  r.  Zbiory  mineralogiczne  \  i^QkQviQloqiczne^  bardio  bogi^ 


2  kOtoiJn  ERZEZ  COftLEiłZ  DO  Łks,  2S§ 

f 

ię  W  zamku  Poppdsdorf  o  ^4  godz.  drogi  zu  bramą  Ncu 
t<5rego  prowadzi  piękna  i  szeroka  aleja.  —  Na  lewo  od 
erwoitortpum  astronomiczne,  • —  Dalsza  droga  wiedzie  przez 
Mehkm,  Bohlandseck.  skąd  piękny  widok  na  g^ry  Steben- 
?mągen^  datój  po  przebyciu  rz.  Ahr,  Bt.  Sinzig,  Niederbrei' 
idw  kt<5rego  na  prawym  brzegu  Benu'  leży  zamek  Aren- 

nad'  rzeczką  t.  n.  kt(5rą  kotój  przeb3rwa  tuż  przy  j^j  ujściu 
liedaleko  miasta  jeziorko,  Laacher  See,    Potćm  na  dru- 

l^enu  widać  niewielkie  ruiny  zamku  Hanmierstein.  Na- 
az  stacyja  Andemach  za  ktdrą  kolćj  przebiega  obszerną 
linę,   trzymając  się  w  dość  znacznćj  odległości  od  Renu 

stacjje  Neumed  i  Urmitz,  przechodzi  MozeUę  po  moście 
s  ktdrego  wida((  na  lewo  twierdzę  Ehreńbreitatein  na  dru- 
.  Benu  sterczącą  i  stary  most  na  Mozelli  do  miasta  Coblenz, 

B  (hot.. nad  Benem:  Biese;  *Bellevue,  oba  pierwszo- 
c.  1  taL;  *Anker,  pokój  12  —  20  sgr.  —  Blisko  'Benu: 
porządny. —  W  mieście:  *T  r  i  e  r  s  c  h  e  r  H  o  f  na  Clemens- 
15 — 20  sgr.;  StadtvLutticli,  niedaleko  dworca  i  Wil- 
e i n,  oba  2-0  rzędne;  BerlinerHof,  blisko  dworca), 
>  przy  ujściu  MozelU  do  Beuu,  24500  mieszk.  i  500  zało- 
miasto  pruskiej  prowincyi  Nadreóski^j. —  Most  łyżwowy, 
f  długi;  prowadzi  na  leżącą  po  drugiej  stronie  Benu  dolinę 
itenską.  Na  klinowato  zakończonym  końcu,  miasta  przy 
iu  Mozelli  do  Benu,  stoi  ładny  kości<5ł  Castorkirche,  z  4-a 
rzed  którym  tryska  zdrój,  zwany  Castorbrunnen,  Kościół 
'yi  (Liebfrauenkirche)  także  z  XIII  w.  ma  piękny  ołtarz 
alówidła  na  szkle.  —  Z  mostu  Moselbrucke  o  l4-u  arka- 
broków)  piękny  przedstawia  się  widok  na  okolicę.  Tro- 
przechodzi  most  kolei  żelaznej.  Niedaleko  pierwszego 
tdw  stoi  dawny  zamek,  (Burg)  z  XIU  w.,  w  którym  obe- 
się  fabryka  wyrobów  blaszanych.  Drugi  zamek,  ScMoss 
t,  wybudowany,  przez  ostatniego  elektora  Trewirskiego, 
:y  w  1845  wart  jest  zwiedzenia. 

rim  brzegu  Benu  rozsiadła  się  potężna  twierdza  Ehren* 
rzez  Francuzów  w  1801  r.  zbudowana,  a  po  1815  przez 
le  W  części  za  francuskie  pieniądze  wzmocniona.  Z  wa- 
piękny  widok. —  Jeszcze  wewnątrz  fortyfikacyj  Koblenc* 
a  się  nasza  droga  od  lini  lewego  brzegu  Benu  by  przejść 
po  drugim  moście  żelaznym  (na  lewo  piękny  widok)  na 
g  rzeki.  Dalćj  przez  stacyje  Horchheim  i  Niederlahnstein, 
u  IZ.  Ldhn  (na  prawo  zamek  Stolzenfels)  dochodzi  od 
tein  (hot. 'Weller;  Łabneck;  'Frank;  Bestaura^ 
rorcn)  starożytnego  miasteczka,  otoczonego  średniowiecz- 
I  8  wieżami  i  okazałym  zamkiem.    Zwykle  następuje  tu 


240  Z  KOŁOirn  PRZEZ  OOBLENZ  DO  EMS. 

Od  Oberlahnstein  pociąg  w  powolnjrm  biega  okrąia  po  mocno 
zgiętćj  kolei  stromą,  lesistą  gdrę,  na  ktdr^  sterczy  zamek  UumiA 
i  w  niespełna  godzinę  idąc  wciąż  po  prawym  brzega  Lahnn  fia^ 
w  Ems^ 

Brna.  (hot.  *Englischer  Hof;  'Yier  JahreszeiteOfpnj 
Kursaaln; 'Kurhans,  Bassischer  Hof;  EaropftischerHoz; 
Darmstadter  Hof;  Hdtel  de  Flandre,  Hdtel  Gattenber(n 
H6tel  de  France  na  lewym  brzega  Łahna  blisko  dworca  i  t.  ^ 
Prdcz  tego  rdżne  domy  (Łogirh&aser)  na  mieszkania  dla  goid  slifiuM 
oddawna  ze  swych  :^rddeł  mineralnych,  leiy  w  piękn^  okolicy  po  obu 
brzegach  Łahnu,  otoczonej  lesistemi  wzgórzami  z  plantacjjami  ff^ 
Naprzeciw  okazałemi  domami  zabadowan^  i  zawarta  między  nwk| 
a  skalistą  wyżyną  czę^i,  miasta  leżąc^  na  ptawym,  brzega  ŁabnUi 
rozwija  się  coraz  bardziej  nowsze  miasto  na  lewym  brzega,  u^ehift- 
jąc  się  powoU  ładnemi  domami  Fo  t^  \M  stronie  leży  dwonee. 

« 

Gorące  z'rddła,  Kesaelbrunnen  (  38^ )  i  Krdhwihen  (21  —  U*B.) 
tryskają  w  salach  dawnego  zakłada  (altes-Carhaos). — ^I^edileko  iMi 
okazały  Oursaal,  frontem  zwrdcony  ka  rzece,  po4rdd  piękna  off^ 
du,  w  ktdrym  rano  i  wieczorem  od  6 — 8  zgromadzają  się  goAŚie^  ^ 
czba  szukających  ta  algi  w  cierpieniach,  nielicząc  około  5000  JK^ 
jezdnych,  przenosiła  ostatniemi  laty  12000.  Kryty  mo«t  knt0wyB* 
Lahnie,  zbudowany  w  1854  r.  prowadzi  do  nowych  łaadmA  (sM* 
Badhaus),  daleko  lepidj  urządzonych  od  łazienek  w  dawnym  ^^ 
dzie. 


SZWAJtiAllYJA.  241 


SZWAJGARYJA. 


Niektóre  uwagi  o  podróży  po  Szwajcar^ 


ikkolwiek  dokładna  informacjja  co  do  podrdźjr  po  Szwajcarji 
ołe  bjó  sadaoiem  tak  krdtkiego  przewodnika,  nie  od  rzeczy  je- 
będsie  podać  niektdre  uwagi  dla  ogdlnego  objaśnienia  co  do 
iktfw  i  koBBt<$w  podrdiy. 

idrdi  po  Szwajcaryi  należy  odbywać  od  połowy  lipca  do  poło- 
sefaia,  do  zwiedzenia  zal  Alp  najdogodniejszym  jest  Siemień. 
fodni^  jest  podróżować  we  dwie  osoby,  najlotwi^  bowiem  im 
anieścić  czy  to  na  WiSzkn  czy  w  oberży.  Na  zwiedzenie  najeie- 
yoih  miąjsc  Szwajcaryi  potrzeba  czterech  do  sześciu  tygodni. 
Mj  diień  f|odr<5ży  trzeba  liczyć  do  20  frankdw,  jakkolwiek 
V  Ję  ohĄić  12-ma.  Hotele  Szwi^caryi  są  może  nąjwygodniej- 
ciUJ  Europie,  tak  że  można  pewiedzi^  iż  we  francuski^  i  nie- 
Ą  Sswii^caiyi  nie  ma  a^ydh.  Niektdre  z  dawniejszych  mają  po 
ule  jadfdne  na  dole  i  piętrze  dla  mni^  i  bardzie  odznaczają- 
if  gośd.  W  pierwszorzędnych  hoteladi  pokdj  kosztiye  2  fr, 
de;  objad  wspdlny  (table  d'hdte)  o  1  g.  3  —  4,  o  4-^  zaś  godz. 
Or.  bes  wina;  dobre  śniadanie  (kawa  lub  herbata,  bidki,  masło, 
w  uiH  jadalń^  1  fr.  10  o,  w  numerze  2  fr.;  światło  i  uiinga  po 
kolacyja  na  potrawy.  W  średnich  zaś;  pokdj  1  do  lVi  &•»  objad 
m  2-~-2  Vs  fr*9  światło  bez  dopłaty,  ush^  co  łaska.  W  pensy- 
cA,  ktdrych  tu  jest  bardzo  wiele  pbid  się  8  -—  8  £r.  dziennie  za 
śniadanie,  otjad  wspdlny  z  winem  lub  bez  wina  i  herbatę 
luĘfik^  mięsną  na  wieczerzę;  usługa  5  fr.  miesięcznie.  Bo  pod- 
Bida  po  Szwajcaryi,  tak  ji&  po  l^emczech,  Austryi  i  Włoszech 
rt  jest  potrzebnym  lylko  na  wypadek  konieczności  wylęgitymo- 
dę<— Zamierzi^y  podrdżować  pieszo  powinni  sięprzygoto- 
ini§  więc^  tak  samo  jak  do  drogi  w  Tatry,  tylko  na  wielkie 
iiki  w  gdry  i  na  lodniki  trzeba  mi^  buty  gdrskie,  nabite  na  ca- 
ienwie  tęgiemi  gwoździami  i  dobry  kij  Alpejski*  Przewodnik 
miecznym  tylko  do  trudniejszych  wycieczek. —  Mieszka  bardzo 
tikieh  przewodników  z  powołania  w  Thun,  Interli^en,  6mn- 
Id,  Meizingen,  Łauterbrunnen,  Lucernie,  Arth,  Z\x4')^^s^\5^1^ 


242   Z  ŁHIDAU  (FIUEDRIOHSH^FE^  PRZEZ  ROMAKSHORH  DO  ZURIGH. 

Chamouny  i  t.  d. — Zupełnie  pewni  są  tylko  patentowani,  t.  j.  podda- 
wani egzaminowi  i  opatrzeni  książeczką  do  zapisywania  podwiadeień 
przez  podróżnych.  Wynagrodzenie  dla  przewodnika,  ktdiy  nnin 
jest  obowiązanym  nie4ó  15—20  font.  rzeczy,  wynosi  6—8  fr.  sadiia& 
8  godzinny.  Wózek  jednokonny  kosztuje  zwykle  15 — 20  fr.  ddei- 
nie,  dwukonny  25  —  80,  płacąc  tak  jak  i  przewodnikowi  la  eai  po* 
trzebny  na  powrót  do  domu.  —  SpotkaWszy  wózek  wraoijący  mote 
się  umówić  na  10  —  15  fr.  dziennie  już  wtenczas  bez  zap^»d^ 
powrotu.  Mały  wózek,  używany  w  okolicach  górzystych  (BÓgfAfil 
na  2  osoby,  kosztuje  12 — 15  fr, —  Koń  lub  muł  12—15  fr.  i  1— Sfc 
trjmgieltu. 


Droga  84.    Z  ŁIKDAU  (FRIEDRICHSHAFEI9) 
FBZEZ  BOIiIANSHOBN  DO  ZURICa 

sutek  paiowy  do  Rom&ni&om  przez  jezloio  KonstuKsyjeńiUa  (BbIbu*) 
z  Łindau  w  1  i  pół  godz.  za  1  guld.  6  kr.  lub  42  kr.,  z  Friedrichihafui  ni  vlC> 
za  36  lab  24.  Kolćj  lelazna  półn.  wickodnia,  z  Romanihorn  do  Zorick  MkB** 
we  2  godz.  za  8,75;  6,10  lub  4,36  fir. 

Statek  parowy,  wypłynąwszy  z  Lindan  na  JtzUnro  KmiśtKMIJ^ 
skte  (ob.  dr.  88)  po  niedługi^  podróży  wodn^  (lVt  go^)  ntn^ 
je  si§  w  bardzo  wygodn^  4>rzystani  pod  miastem  BosnaaSbiOffii  (B^ 
tel  Bodan;  Boemerhorn)  skąd  kolój  zaraz  poprsybydn  itt^ 
wychodzi  przez  Amriswylj  Sulgen  BUrfften  do  Weinfilden  -(cod&flnii^ 
dyliżans  do  Eonstancyi).  Na  prawo  zamek  Wńnfdden, —  Dal$  pi** 
Marstetten,  Muhlheim^  pod  któr^  pociąg  przebywa  rz.  Thtr  po  klT* 
tym  moście  i  Feben  do  Frauenfeld  (hotel  *Falke)  stolicy  kaaMi* 
Thurgowii  (5200  mieszk.)  nad  rz.  Mwrg,  z  licznemi  fiibrykami.  ^ 
szemy,  stary  zamek  na  skale,  ma  pochodzić  z  XI  wieku. 

Stąd  znowu  przez  Isłihm  i  Wiesendangen  do  Winterthnr  (^^^ 
denerŁOwe;  *Erone;  *A  dl  er  najbliższy  dworca,  pok(9  1%^'^ 
restauraoyje:  w  Gafo  Bitter,  Casino  i  na  dworca),  ^9500 n.) 
bardzo  ładnego,  kwitnącego  i  przemysłowego  miasteczka.  Nowy  Sf^ 
tusz,  Szkoła  na  plantach,  z  biblijoteką  (4000  tomów)  i  rożnami  %^ 
rami,  kościół  parafijalny,  —  Zamek  Kyburg,  z  niewielkim  sbiona 
obrazów,  pomiędzy  któremi  znajduje  się  Madonna  del  popolo,  Sa/'^ 
la  i  pięknym  widokiem  na  okolicę.  Wychodzi  stąd  odnoga  do  Sitffi^ 
zy  (ob.  dr,  87). 

Dal^  na  drodze  widać  na  prawo  miny  zamku  Hoch-WSlflK^ 
następnie  kol^  przechodzi  przez  rz.  Toess  i  posuwa  się  prsez  K^t 
thal  i  EfftreHcon  do  Wailisellen,  skąd  wychodzi  odnoga  do  Baffit.^ 
iehwyl,  We§m  i  dalój  do  Chw  (ob,  dr.  86). 


z  ŁUDAU  (FRIEDRIOUSHAFEN)  przez  ROMANSHORN  Do  ZURICH.    213 

2Sa  Wallisellen  droga  przechodzi  przez  rz.  Glatt  i  minąwszy  st. 
(Mkon.  przebywa  tunel  983  metry  długości  mający  pod  gdrą  Eafer- 
iMtt  w  1  l/l  minnty,  nieco  dal^  rz.  Limmat,  a  pot^m  dosyć  mocnym 
^noom,  przechodząc  przez  rz.  Sihl  opuszcza  się  ku  Zurioh'owi. 

Hotele:  *Hdtel  Baur  au  lac,  pokdj  3  —  6  fr.,  pens:  od  8  fr.; 
*Belleyne,  oba  nad  jeziorem;  *H 6 tel  Ziesing-Baur  naprzeciw 
poeity,  tańszy;  Schwert  obok  dolnego  mostu,  z  widokiem  na  Alpy, 
PoL  1  i  pdł  fr.;  •Zflricher  Hof  bUsko  Bellevue,  pok.  2  —  3  fr.; 
P^iiB.  5  fr.;  Storch,*Falke,  blisko  poczty,  pok.  2  fr.;  Schweizer 
Hof,  na  pr.  brzegu  limmatu;  Scheller,  Roossli,  blisko  Ztirichcr 
Sof;  pensjjonat  we  wszystkich  tych  hotelach  za  cenę  b.  umiarkowa- 
>>%.  Feneyjonaty:  *Neptune  (J.  I.  Metler)  na  Seefeld,  blis- 
ko miasta  5V» — 6fr.;  Weisses  Kreuz  tamże;  Schwan,  Sfr.;  Ter- 
'azseBllrgli  i  Weid  (ob.  niź^j);  Rinderknecht  we  Fluntern 
^  p<9  godz.' na  wsch.  od  miasta;  Earolinenburg  blisko  tegoż; 
^almhof,  na  Oberstrass,  bardzo  blisko  szkoły  politechnicznej. 

KftwieRile  i  Bestauracyje.  W  hotelach:  Baur,  Bellevue 
^  ZUricher  Hof^  *Saf ran  naprost  Ratusza;  Kronenhalle  bli- 
■ko  Zttrioher  Hof,  koncerty;  CafćŁitteraire,  dobra;  B  a  u  g  a  r- 
^611,  ob.  niićj;  Cafć  duNord  i  Alt  Schtltzenhaus  obie  blisko 
dworca.  Lody  uSprflngli,  obok  poczty  (bywają  i  kobiety). 

JPlwOfWe  wszystkich  restauracyjach;  dalćj  uBrunnera,  za  ho- 
^damBaóra;  Gambrinus;  BoUerei,  na  pobrzeżu  (quai);  Stroh- 
liofiakoic  Ś-go  Piotra;  Tonhalle,  nad  jeziorem  i  t.  d.  Wino 
■  ▼alteline  w  Yeltelinerhalle. 

Otiodljr  imbliesne  s  pięknym  widokiem.  W  mieście:  B  a  u  g  a  r- 
^•I  na  dawnym  bastj^onie  nad  jeziorem.  *Jar  din  Brasserie  na 
ObttitFasfl,  teatr  letai:  *Btlrgli-Terra8se  o  10  min.  na  Pd.  Z.  od 
Zirioli,  na  drodze  do  Uetli,  pensyjonat,  *Weid  (Dorożka  od  1 — 2 
Oift  S  fr.;  od  3— 4  08.  4^9  fr-  na  Eaefenberg  o  4  kilm.  na  Pn.  W., 
)ttqQon«t  S — 7  fr.);  SdnńenbergnaB.  względem  g<5ry  Zurich - 

S;  a nadewBzystko  iJetli  o  8  kilm.  na  B.  Z.  od  miasta. 


Mannlki.  Wielki  wybdr  w  Museum,  na  pr.  brzegu  Limmatu 
■icdij  2  mostami;  cudzoziemcom  za  przedstawieniem  wolno  uczę- 
ttmó  prsez  miesiąc.  Oaółna,  30  cent.  na  godz.  Statki  parowe 
fimtin  prsy  Banschanze. —  Omnibusy  50  c;  każdy  tłomoczek  20 
c  Z  dworca  do  miasta  po  tejże  cenie. 

SormUeI  (FSacres)  z  dworca  do  miasta  lub  odwrotnie,  1—2  osób 
10  c,  8—4  osdb  1  fr.  80  ć ,  każdy  pakunek  20  c,  wieczorem  o  20  c. 
diioi^  na  latarnie.  Od  9  wiecz.  do  6  rano  ceny  podwójne.  —  Dwu- 
łomijm  pład  się  tak  jak  jednokonnym  za  3—4  osoby. 

Siirioh,  rzymskie  iTuricum,  stolica  kantonti,  2^00^^  m<&«><i^.  ti^ 


•u  miB«F{rRiiBti(iinwim)PMamw(mi 

iidMMiwdwiaamM,nraiw  ł 
to  Jedno  m  n^teidd^  fManyi 
tkieh, — JeKOsiUadf  nmiiŁowa 
iMri]rte^  ^0i«i7  w  18SI  r.  Hi 
nri^^kowi,  (nioloiui  w  ISSS  i 
nf  w.  Z  d#i>ru  do  mUata  pro 
nliom  BobO^  dbww  idąc  pn 
temiSilcan. 

Tul  obok  ii^1Um«ko  jei 
aoAnj  j«łt  wHA  a»  brMci  JM 
mua,  lUd  giuMli  AUflbtaU  M< 
■wanrm  ITaMnjtmfa.  Krigg 
kopiKBdw.  Obok  UU^ottU  n 
wi^^ąae  budio  dAnn  pna 

Bstum,  nm  ^mła  bnsgn  j 
X  końoa  ZVII  w.  Ponii^  p< 
priadwlio  jaMk  mienjroL  — 
tek4  bfdąM  piairadią  do  XaM 


Zwinglgott  glotil  fw%  iivh%  ni 
kaMdr;  iMjąór  mteM.oboeid^ 
'W  oełonion/m  mniun)  ddędrfl 
jakie  cif  sto  iiapot]^a<f  mołna 
żrtidle,  praenieaionj  łkąd  ii^d 
Idqu  E  tego  mi^sca  kn  Jetii 

■ny  pniedjtftwia  lig  iridok,  ndan 
.Tn-a^  NBgM  (f  1886),  tal  oł 
nem  lełj  nibo/a  JbantmoJiM, 

tjpam  aaattmkwM.  SicdklAo  i 
raycA  I  ocununo^rcA,  om  pt^ki 
czn^',  nkońcTCDj  w  1864  r,  w 
tac  iHak  pigla^  (KmttgibiuA 
ciwaych  obiu(!w,  Na  pmwd 
^zyAiAbu  (j£a  UatrcSm  (lYhutt 
i  wielka,/iiA>jita  mattjfn,  Eck*i 
tki  parowe  dla  Siw^ouTi  i  V 
ckicb  krąłących  po  Dwu^  1  Jt 
łiapnedwko  t^  &bi7k)  lu 
dworca  kolei  telaiu^  ifa^ki 


z  LISUAU  FAZEZ  RORSCMAGU  DO  ZURICH.  245 

scikromnym  pomnikiem  poety  Gessnera  będącj  bardzo  prz^rjemnćm 
mi^jioflm  przechadzki. 

Frmwie  w  środka  miasta  blisko  Limmatu,  na  lewym  jego  brzegu  le- 
iyaStJBCOWoió  zwana  lAndenhof^  przy  ktdrćj  od  strony  rzeki  stoi  no- 
■7  gimach,  mieszczący  loi^  wolno-mularskc^  Blisko  Łindenhofu  ku 
^ilmłiofitrazse  wznosi  się  katolicki  kościół  Augustyjanów^  którego 
rsieh  pnes  800  lat  służący  za  magazyn,  w  1848  znowu  wrdcony  zo- 
tri  itiiibie  boź^.  Jest  to  wzdr  budowy  skromnćj  a  pełnej  smaku. 
7V  boesnych  ołtarzach  kościdł  ten  posiada  dw»  piękne  obrazy  Dśsch' 
nmduna,  Laoaier  (f  1810)  był  przez  23  lata  wikarjjnszem  niedaleko 
ftt|d  ku  Pd.  Zach.  się  znajdującego,  lecz  nie  zwracającego  na  siebie 
K,wigi  kościoła  Ś-go  Piotra,  Ciało  Łavatera  spoczywa  na  cmentarzu 
H17  kaplicy  Ś'€j  Anny,  w  lecie  oddawanej  na  uŹ3rtek  wyznawcdw  ko- 
i-^iri^  Anglikańskiego,  a  nieco  na  Pn.  W.  kościoła  katolickiego  leżącej. 

Od  t^  kaplicy  ulica  Pelicanstrasse  prowadzi  do  ogrodu  botaniczne- 
W9,  ozdobionego  pomnikiem  De  Candolle'a  (f  1841)  i  Konrada  Ges- 
CBcn  (ł  1565)  i  zawi^jącego  przeszło  800  gatunkdw  roślin  alpej- 
lUełk—  W  środku  ogrodu  sterczy  stary  bastyjon,  zwiany  Katz^  pozo- 
Mriy  po  dawnych  fortyfikacyjaćh.  Jest  to  wysoko  po  nad  miasto 
ifiaieńoiia  platforma,   dająca  bardzo  rozległy  na  okolicę  widok. 

Na  Tz.  limmat,  tuż  przy  jeziorze,  obok  ogrodu  Stadt  Oarten,  le- 
kf  pofaiCBOna  z  nim  mostkiem  pięciokątna  wyspa,  zwana  Bauschanze^ 
jako-posostałość  po  dawnćj  twierdzy  ograniczona  murem  (parapetem), 
i^tta  cała  na  piękny,  cienisty  ogrddek  z  bardzo  pięknym  widokiem 
Qi  jezioro.  Przystań  statkdw  parowych.  Wypada  nakoniec  wspomnieć 
o  kościele  Frtm^MUnsterkirche,  z  XIII  w.,  z  wysoką,  ostrozakończo- 
Dątrieżą,  stojącym  przy  moście  M&nsterbrucke  na  lewym  brzegu  rze- 
U;  obok  ktdrego  znajduje  się  Omach  Poczty  i  ciekawym  zbiorze  da- 
^/mĘ  broni,  lawartym  w  starym  ponurym  budynku  starego  arsenału, 
na  połnd^e  kościoła  Ś-go  Piotra  stojącym. 


Diqga  85.     Z  UNDAU  PĄZEZ  RORSCHACH  DO  ZURICH. 

SLiadau  do  Rorschaoh  przez  jezioro  Konstancyjeńtkie  (Bodensee)  statek  paro- 
^Wl  fodc.  15  mio.  z  42  lub  32  kr.  Z  Rortchach  do  Zurich  101  kilm.  we  4  i  pół 
Ml.  ul0,65;  7,70  Inb  5,35  fr. 

Bonohftoli,  (hot  *Seehof;  Hirsch,  w  obu  pokdj  2  —  3  fr. 
8fihi)B^  Krone(Poste);GrtLner  Baum,  pok.  2  fr.;  'HdtelKoch, 
*9WBiy8t.  pens.  bez  wieczerzy  21  fr.;  *Cafć  Seehof,  z  ogrodem 
»d  jeziorem,  restauracjją),  ładne  miasteczko,  3500  mieszk.,  prowa- 
U  znaczny  handel  zbOiem,  przychodzącym  tu  ze  Szwabii  i  Bawaryi. 
0)«4Soa  bardzo  piękna.  W  głdwnym  dworca  czysto  ^loi^Ti^^^^^i^j^^TC^ « 


Po  KjjMs  ■  Bonełiiub  dng*  ] 
po  moMe  a  B  ark«dM>ł  i 
i  St.  Ftdm  doohodd  do 

Bt.  G«ll«B,  fram.  au  eaO.  (M 
pbk  l>/,fr.;*Hif■ab,^illd^8c 
tojadno  ■  ndart  ptdołonjd  iu^wtI 
itolies  kantoim;  dediibkUanp*(l] 
fabryeśnl^iiyok  ndait  Btin^arjf.' 
w  ni  w.  poćbda  UŁOfotoke,  nwi 
k^iimilw. '  KoCKfro  pnabadomna 
bioBK  JMt  p^ncni  frMkaid  D*  ikl 
gotjM,  Hwnttn  baidio  ^knj. 
mtptathontib  w%j  mfcolt  tiiwiiiBl 
i<Miti'«Mta  MitwM,  1  tomr^UM  iM 

Pod  w«>ą  Bn^t»  kol4  pńod 
kratowjiB  Itlknijm,  bUiko  dngkgt 
IZ,  filon.  riKWtl  fBoewU)  iriel 
dąg  m^a:  Otor-On^  ■  pgbUikim 
cAmMal,  pnechodd  pma  moM  tn 
i  w  krdtce  dobiega  do  I^(M4aMt 
Olka,  potiadająoego  kUka  klaiiu»d' 
SentU  i  gÓij  lyUdiiie.  Dal^  id%  ■( 
El/g  »  lamkiam  t.  n^  Bibridm  1 1 


Droga  86    Z  ZDBICH  IJU  UUUłt  (UUIB&> 
Kole!*  łduo^-  lU  UluaiłtiÓT  ir  G  (pdL  u  IS.łOi  S,W  lak  (  fi.'  IJMlt 
»  1,M  lub  1,U  bO  iBb  Ao  Beli«rik.9<*  «j,  rofa. »  3.W  lob  ł  fr.l  MMS 

A.  Paidwłiy  BJf  atatkSem  parowTin  na  jojdoro  TiiijitJi^  i'' 
kiln.  ^.  4  ■■.),  laiikne  Todani  rs,  ZMd,  ktdts  pnj  wjjlitenfjf 
ra  prajbiera  luuiriBko  ZuuMOt.,  podrtftBjiiig^iMewM' ibaf^ 
nmi  wrażeń,  irjwolanjcli  pigkno^oą  jego  okoBoj. — J«dotO  WfH^ 
wdzie  pod  m^^om  obiiarn  itoi  daUło  ta  Intianl,  alfl  i^fĘWf 
gi  jego  obdanone  lOBtał;  od  natni?  nadaWToaijii^  |igkBaMiI^P*^ 


kiem.  Ociom  podriSłnego  namwa  ńą  na  pnemlaii  PJHM  li 
porosłe  wigdna,  winnice,  pigkne  ogrody,  o^rwlana  — ™-—*.  fl^T 
pola  i  ItjH.  ITapntfd  ipoKrHga  on  la  loh^  Zariali,  poMH  W* 
pnesnwa  ń%  około  pnedmieMa  Ne^mBiitlar,  tiiHa  Jiiiflui  WJW 
iTileUn^,  ff^oOrtAc/M,  ZoWfam,  (na  lewo),  dal^  .BIkUHm,  ■<# 
rfm  iikaiińq  ■!(  białe  nrarr  '  pigknego  JfidtUtuAi,  Katm»tk,  X>^ 
"-w*,  310%!  w  cndnft)  połotenin.  Uifda;  Tbaiwyli  Arrńi4|(M 


ź  2URI0H  DO  CHUR  (COIRA)  247 

jeaoro  jest  najgłębsze.  Dalćj  na  prawo  widać  Oberrieden^  Horgen, 
na  lewo  jB^eUoi,  Ueticon,  Manne-dorf  i  znown  na  prawo  W6den»chwyl, 
na  lewo  StO/a,  na  pr.  Bichiersehwyl.  Tu  siatek  fewraca  się  na  lewo 
i  niedługo  przybija  do  brzegu  w  Bapperschi^jl. 

Bappenohwjrl (hot: *S c h wa n,  nadjeziorem; HdteldelaPos- 
ta,  s  restonr*,  blisko  poprzedniego,  pok.  1 — 2  fr.,  obj.  2^2  fr;  Erei- 
bof,  w  mieście;  Hdtel  du  ląc;),  2600  mieszk.,  miasteczko  w  bardzo 
Budowniczym  położeniu.    Bardzo  długi  most  łączy  przeciwne  brzegi 
joitora;' jest  on  mote  najdłuższy  z  mostów  na  świecie,  ma  bowiem  1460 
metr.  dług.,  a  4  szerok.  i  spoczywa  na  180  filarach.     Kościół  para- 
jyak^.    Starożytny  zamek^  niegdyś  rodzinne  gniazdo  hrabidw  Bap- 
pe^SKhwyl,  p45źni^  sądząc  z  herbu,  dotąd  jeszcze  zachowanego,  wła- 
moió  Habsburgów,  leż^y  w  najpiękniejszej  z-całćj  okolicy  miejsco- 
wości, przed  kHku  laty  starannie  odnowiony,  we  wspaniałych  swych 
iKomnatach  mieid  bardzo  ciekawe  muzeum  starożytności,  numizmatdw, 
PtiedmiótOw  sztuki  oraz  cennych  pamiątek  z  rdżnych  epok  t  btbUjołe' 
^,  bogatą  w  dokumenty  historyczne,  cenne  rękopisy,  autografy  krd- 
Idw  i  sławnych  w  dziejach  mężdw,  przy  ktdrćj  urządzono  i  czytelnię. 
Ssybki  wzrost  swdj  muzeum  zawdzięcza  współdziałaniu  rządów  kilku, 
pttńatw,  rdżnych  towarzystw  naukowych  i  osób  prywatnych.    Wspa- 
niały didedziniec  zamkowy,  opuszczający  się  ku  jezioru  w  postaci  ta- 
num  i  ozdobiony  pomnikiem  dziejowym,  oraz  jedyną  w  swoim  rodza- 
ju, gustownie  .odnowioną  średniowieczną  galeryją  strzelecką,   zamie- 
niony jest  obecnie  na  ogrdd,  z  ktdrego  można  nasycić  się   widokiem 
na  Je^ę  z  najpiękniejszych  okolic  Europy. 

B,  Droga  z  Zurich  do  Bapperschwyl  koleją  żelazną  nie  może 
^  w  porównanie  z  tylko  co  opisaną  podrdżą  przez  jezioro.  Z  Zuńch 
<lo  WaUueUen  ob  dr.  48;  w  kierunku  odwrotnym.  Tutaj  opuszcza 
Ho^ę  do  Winterthur  i  zbacza  w  kierunku  połdn.  wsch.,  oddalając  się 
h&ak  wciąż  od  brzęgdw  jeziora,  przerzyna  okolicę  zupełnie  płaską, 
Uąc  prawie  w  kierunku  rz.  61att«  wybiegającej  z  jeziora  Oret/enseee, 
MQ  pnesuwa  się  obok  tegoż  jeziora.  Niedaleko  stacyi  Uster,  z  wy- 
■oką  wieżą,  godną  zwiedzenia  dla  pięknego  widoku  na  jezioro  i  Alpy. 
hiAn  minąwszy  kilka  podrzędnych  miasteczek  staje  w  Bapperschwyl 
(db.  wyt.). 

Po  wjjeidzie  z  Bapperschwyl,  widać  na  prawo  klasztor  w  Wurmshach 
Unga  bieży  dalćj  brzegiem  jeziora,  mijając  stac^^e  BćUkon,  Schweri- 
ioa,  od  kttfr^  zaczyna  się  znowu  oddalać  od  jeziora,  Uznach^  miaste- 
czko zbudowane  na  gdrze  t.  n.,  z  wielką  przędzalnią  bawełny,  potem 
KaUbnmnenj  za  ktdrą  na  rozległćj  płaszczyźnie  sterczy  jedyna  gdra 
BudUftrg  i  ScihSms.  Blisko  stacyi  Linthhof^  znajduje  się  grdb  austry- 
jtoikiego  generała  Hotze,  poległego  tu  w  1799  r.  w  bitwie  z  Francu- 
zamL     Dal^  Ziegelhruche  i  Biberlikopf, 


248  S  ZURICH  DO  OHUR  (GOIRA) 

'Wmoh  (bufet  na  dworcu;  hot;  *6*peerf  8ohwer(|  poL  P^ 
Sonne,  Boesli,  Adler  nieco  tańsM)  mftliiilde  miwlmko  w 
licy,  ktdra  bąjnotóą  rotflinno^  nasuwa  na  mjA  dottnj  na 
Alp  leżące. 

Łinjja  przechodzi  przez  kanał  rz.  JJnth  pod  itMcyi^  BlUckś^ 
odnoga  do  Olarug,  potćm  przez  kanał  E8€hera„  i  faid^  wad^ 
ra  WaUenstadt  (Wallensee)  przez  okolicę  odznaciąi%o%  rię 
czajoą  dzikośdii,  przebywając  jeden  po  drugim  5  tuMldw  w  | 
pomiędzy  ktdremi  odk^wa  się  piękny  widok  na  jeiioro,  gdcy  i 
dospady. 


Muhlehom  (hot.  Tellsplatte,  Seegarten)  małe 
przy  końcu  wąwozu  MOrtscherutock,   Pociąg  pnecbodd  snowu  _ 
dwa  tunele. —  Mnrg  (hot:  Boessli,  8chifli)  nad  jedorBni^  n 
skraju  doliny  tegoi  nazwiska.    Dal^  kol§  przei  tunel,  aa  kttbjm 
lewo  widać  najwyższe  szczyty  łańcucha   JTtir/frffMi,  ipnez^taejl 
Unter-Tersen,  wychodzi  w  dolinę  rz.  Seez, 

Walienstadt  (hot;  zum  Churfirsten,  Adler,  Hirsoh)  ■ 
wschodnim  brzegu  jeziora  tegoż  nazwiska,  w  dolinie  tar  Seea,  u  — ^ 
ndża  łańcucha  gdr  Churfirsten.  —  Piękny  widok  na  jeiioro. 

W  dalszćj  drodze  doliną  rz.  Seez,  widać  na  prawo  ndiqr 
Graeplang;  przez  stacyję  Fłums  z  godnym  widzenia  ratuuem, 
dochodzi  do  stacyi  Mds,  z  zamkiem  Nydberg^  i  hutą  tzklamui 

Sargans  (hot:  Thoma,  Roessli;  ŁO we) gdzie  lin^  łąe^y 
z  liniją  Renu  (do  Rorschach)  małe  miasteczko  na  wyżynie  międay  n 
kami  Renem  i  Seez.  —  Wagony  kilka  razy  się  tu  zmieniają..    ~ 
wiwszy  na  lewo  liniją  do  Rorschach,  pociąg  przesuwa  ńę  po 
płaszczyźnie,  otoczonej  wysokiemi  gdrami. 

Bagatz  (hot:  Kuranstalt  Quellenho^  Hof  Bagati,  T^i* 
mina  Hdtel,  Hotel  Calanda  Sch&fle  i  Krone;  *HOtel  ei 
Pension  Anderezi  t.  d.)  wieś,  licząca  1800  mieszk.,  nadlifitrja 
z  dzikiemi  brzegami  potokiem  Tarnina^  wpadającym  niedalwo  itąd 
do  Renu.  Dawny  dom  należący  do  klasztoru  w  PfUfors,  aamiaio- 
ny  został  na  łazienki,  do  ktdrych  woda  mineralna,  sp^wadsona  JflK 
z  Pfeffer8  Bad  (Bains  de  PfaeSers)  wodociągiem  przeszło  4000  metr. 
dł.  mającym.  Ragatz  zyskuje  coraz  więc^  sławy  jako  aakled  kąpiekh 
wy,  w  wodzie  minerału^  podobn^  ze  składu  do  Wody  w  Gaitaia 
i  Wilbad.  —  Na  cmentarzu  pomnik  wzniesiony  przez  króla  Bawir- 
skiego  filozofowi  ScheUngowi,  Bardzo  przyjemne  miqJ8oe  praecbadnk. 

FfSffisrt-Bad,  o  godzinę  drogi  od  Ragatz,  jedno  z  mgaekawnydi 
miejsc  w  Szwijcarjri  w  wąwozie  rz.  Tarnina^  Droga  doiyć  wąpka 
lecz  dobra  prowadzi  od  Ragatz  w  50  minut,  do  irddeł,  tryakijącyeh 
w  przerażającym  wąwozie  od  6  do  8  metr.  szerokim,  o  kianach  na  IftO 


wamsa  no  ólnnt'{00iu)— aurun 


250  SZAI'UZA  —  Z  LINDAU  DO  KONSTAKCtl 

Szafiua  (Schafifhouse;  Schaffhausen)  Cliot:  *Krone,  pok.  1  &.; 
Poste;  S eh iff;Loowe;Biese) miasto kantonalne,  10500 miesik., 
ktbre  zewnętrznie  najbardziej  ze  wszystkich  miast  szwąjoarskidi  »- 
oliowało  charakter  dawnego  miasta  cesarstwa  niemieckiegO|  otoeiOBe 
jest  murem  poprzerywanym  w  sześciu  miejscach  bramami.  Kattdn 
z  XII  w.  dawne  opactwo,  ktdrego  dziedzińce  klasztorna  otocMnega- 
leryjami,  są  d  obrze  zachowane. — Zamek  Munolh; — BibUjcitih^  nd^Aa^ 
posiada  wiele  rękopismdw  historyka  Mtillera  (1752  -—  1809),  któ- 
remu miasto  wzniosło  pomruk  w  ogrodzie  Yesenstaub  (bardzo  pifkiiy 
widok  na  Ben  i  Ałpy.  Teatr  i  sale  balowe  i  koncertowe  w  gmftdm, 
zwanym  Imthumeumj  podarowanym  miastu  przez  obywatela  StifiK^i 
Imthuma,  ktdry  go  wznidsł  swoim  kosztem. 


Droga  88   Z  LINDAU  DO  KONSTANCYL 

Statek  parowy  we  2  --  3  godzin.     3  razy  dziennie  za  1  guld.  5t  kr.  lub  1  flU* 

18  krajcerów. 

Jezioro  Konstanoyjeńskie,  (Boden  See)  przez  Bzymian  iwi*^ 
Lacus  Bngantinus,  jest  ogromnym  zbiornikiem,  w  ktdrym  Ben  oeiy- 
szcza  swe  wody.  Największa  jego  długość  wynosi  55  kilometrdw, 
szerokość  14  kilom,  obwdd  zaś  120  kilom.  Największa  gt^koi^ 
(278  metrów),  przypada  między  Friedrichshafen  i  Arbon.  Bn^  j^' 
go  pn.  ws.  jest  w  ogdle  płaski,  tylko  około  Lindau  ożywiony  Im***" 
rai  wzgórzami.  Od  południa  widać  piękne  lasami  porosłe  gdiy,  sn^ 
zające  się  w  miarę  zbliżania  się  do  Konstancyi.  Krajobńz  niemois 
być  porównany  z  brzegami  innych  jezior  Szwajcarskich,  ale  widkw 
zielonawe  zwierciadło  wód  jego,  góry  pokryte  bujną  rośliono^ 
l)rzegi  bardzo  ożywione  i  w  oddali  rysujące  się  na  tle  nieba  paiD|f 
Alp  Appenzelskieh  z  bielejącym  szczytem  Sentis,  oraz  kilka  śnłetDy»> 
szczytów  Alp  Foralberskich,  widzialnych  w  czasie  piękn^  pogo4» 
wywierają  wielkie  wrażenie  na  podróżnych,  po  raz  pierwszy  odwifid**' 
jących  Szwaj  caryją. 

Parowiec  posuwa  się  z  początku  w  wielki^  odległości  od  1D^ 
urozmaiconego  brzegu  Bawarskiego  i  Wirtemberskiego,  ale  zpr«eolW»q 
strony  widać  wciąż  w  oddaleniu  wspaniały  krajobraz.  Wody  j**^ 
bywają  czasem  tak  wzburzone,  że  wywołują  objawy  choroby  inorf|^ 
Po  niespełna  godzinie  drogi  parowiec  zatrzymuje  się  we  J^''*^'*^ 
hafen,  a  stamtąd  dąży  prosto  po  przekątnej  ku  Konstancyi.  Nft  Py*' 
nocy  widać  początek  odnogi  jeziora  Eonstancyjeńskiego,  zwbh^  ^ 
ziorem  Ueherlingen,  i  na  nióm  badeńską  wysepkę  Jłfatifuiii.  ^■Jjj' 
pnie  statek  wchodzi  w  zatokę  Konstancjjeńską  i  wkrótce  i^* 
w  porcie. 

Konstancyja,  (hot:   H ech t;  Adler,   w  obu  pok.  1  fl.;  *BWi- 


\  SngdM*Httfll«tF»iiii«iiH«l- 


MtfMia  sSTw.  wcq«o  gotTókim 
■Mfar  AMa&OaMto^  uwj^ło,  gdzie 
b^  wńę^mj,  datjr  obacAta  n  Haga- 


gj«6^«K0. — W  pnachn  i»i«a- 


i^dile  wMfaMirikmw  dniyla  od 
idtdMń  aobon,  oidobiinu  niedawno 
tan  w  ittrja  Hau  był  tn3rmBn7m, 
ńnaion.  —  Kkkoidei!  w  daim  Wetaett~ 
tS»lrjvta,  om ba)l^otekB,  la^snna 
ISW  T.  marbgo. 

ud(h  tobut  fairieJŁłfct  6,TmU  w  1  Vi— 
i.Mb^  Inb  E4  kK;  ~  Mktkiem  p*- 
bd>  1,9S  fr,  bwdu  ^anemna. 


:ha<^  I>0  KONSTAKCTŁ 


I  dg  biMgn,  m^ja  nduteoiko  2e>m,  po> 
X},  wlaiticrti)  lUttące  na  miq'acn  rajm- 


Iwdd  do  JwwaMfam.    Na  bnegn  piSł- 

imA  ffiiTJjfwttrj^  do  k^jda  EUnten* 

, ^  ffattea- 


tnrią^  df  w^aalab  gmach]' Konstui- 
iMek  Hr^K  mbuwij  iiBpi'«fd  dawna 
in  d^tUj  wkolg. — KonManojja  obau 


352  Z  RORSOHiCH  DO  CHUR  (0OIRA> 

\  ■ 

Droga  90.    Z  BOBSCHACH  DO  CHUB  (COIBA). 

92  kUometry,  w  3  i  pół  do  4  i  pół  godz.  la  9,80;  6,80  lub  4,90  lir. 

Dworzec  w  Borschach  stoi  dosjć  daleko  od  porta,  lecs  odaogi 
kolei  dowozi  doń  podrdinych.  Kto  wsiadł  do  wagonn  w  ponu 
powinien  się  na  dworca  pihiowaó,  gdyż  ta  często  zmieniają  wigOBJ* 

Dolina  Bena  nazjrwanft  w  tćm  miejsca  Ohere  Bheingau^  priedita- 
wia  wielką  rozmaitość  wspaniałych  i  m&lowniczjch  krajobrudw.  Fo 
wjrjśda  z  Borschach  droga  jakii  czas  jeszcze  bieij  brzegiem  jeiioni 
Za  pierwszą  stacjją,  Staad,  spostrzegamy  na  prawo  Seitkn,  mititsci- 
ko  ze  źrddlami  mineralnemi,  w  bardzo  zdrowćj  okolicy,  zamki  łTsr* 
tegg,  WarterueSy  dalćj  gdrę  Buchberg  z  obszememi  winnicami,  nUt^ 
pnie  przez  przerwę  między  gdrami  widać  zamek  Wdńburg  ks.  Bobot' 
zollem-Sigmaringen,  z  pięknym  parkiem  i  słynną  z  wkLoka  8^4 
Steineme  Tisch.  —  Stacyje:  Sheineck  (hot.  Hecht,  Krone),  Bib 
miasteczko,  w  dolinie  otoczona  winnicami,  dal^  St,  Margair^At^ 
z  bardzo  ożywionym  przewozem  przez  Ben  na  stronę  tyrolski)  ^ 
Heehurg  i  Bebstein. 

Altst&dten  (*Drei  KOnige,  Krone,  Babę),  7500  tsM^ 
miasteczko  leżące  śrdd  winnic  i  saddw,  z  ładnym  koiaołem  i  piękn7>* 
ratuszem.  Dosyć  ożywiony  handeL — Oberried^  obok  ktdregoiup^ 
chyłości  wzgórza  widać  rainy  zamka  Blatten, —  Stacyje  Bm,  Saltt 
iHagg.  Powyżej  nast^pn^  stacyi  i?uc^  (hot.  *S o nne, 'HA rnli) 
wielki  biały  zamek   Werdeńberg, 

Naprzeciwko  po  drogiej  stronie  Benu,  na  wyniosłości  widftć  M- 
duz  stolicę  księstwa  Liechtenstein,  z  zamkiem,  a  stdp  gdry  Drei  iSScM- 
Stern,  Stacyja  Seuelen,  pośród  saddw  owocowych,  po  nad  ktdftt^ 
sterczy  zębaty  zamek  Wartau,  Pod  Trubbttch  skały  SchoUbtrg  ^ 
ściskają  Ben,  że  miejsce  dla  drogi  masiało  być  wykute  w  skale.  ^* 
przeciwnym  brzega  rzeki  wspańii^e  rainy  zamku  OtUtenbłrg, 

Sargans.  Daldj  ob.  dr.  86. 


Droga  91.     Z  ZUBICH  DO  BEBNU. 

132  kilom,  w  4-^  i  i^ół  godz.  za  13,75;  9,70  lub  6,95  fr. 

Zaraz  po  wyjścia  z  dworca  w  Zurich,  pociąg  przechodzi  prsai  ^ 
Sihly  i  przebiega  następnie  okolicę  pełną  zajmujących  kr(yobniv* 
id^  ciągle  dolUią  Łimmatu.    Zaraz  za  miastem  spostrzegamy  hif^ 


t  ZTJlllGH  DO  BERKU.  Sftjt 

^Albis,   zakończony  od  pdłnocj  górą  Uetli,  w  znacznej  zaś  odle- 
otó  widać  Alpj. 

iMeHoon  (hot.  ŁOwe),  dalćj  KiUwanyeni  Wettingen  z  piękn}^!! 
snacheod  dawnego  opactwa  Cystersów,  otoczonym  ogrodami,  obok 
.m  prawo  na  pochyłości  góry  Ldgatgebirg^  bnd}iiek,  w  którym  za 
jpactwa  wytłaczano  wina. 

Następnie  pociąg  przechodzi  przex  tunel,  za  którym  widać  tiiż 
drodze  wielkie  roiny  dawnój  twierdzy  Stein  Baden,  zburzonej 
1712  Tokn. 


(hot-  Wagę,  ŁOwe,  *Bar,  pok.  lYs  &-;  Hotel  Bahn- 
of)  stare  ndasto,  znane  już  Rzymianom,  ze  swych  wód  ciepłych  (30 
^  R.).  W  średnich  wiekach  zbudowano  tu  fortecę,  w  której  czę- 
przebywali  książęta  z  domu  Habsburgskiego.^   Za  stacjją  Turgt 
ol^  przechodzi  przez  rz.  Reuss  blisko  j<^j  ujścia  do  Aaru,   Dalćj  mi- 
opactwo  KOnigsfelden,  zbudowane  w  miejscu,  gdzie  Cesarz  Albert 
~  zabity  przez  swego  siostrzeńca  Jana  księcia  Szwabskiego. 


lab  Bruck  (hot:  *Boessli,  Bothes  Haus)  małe  miaste- 
4Bko  niegdyś  siedziba  Cesarza  Bndolfa  Habsburgskiego.    Z  mostu  na 
Aiar^  bardzo  pięknie  się  przedstawia  to  starożytne  miasto.     Nie- 
o  na  pn.  w.  od  miasta  łączą  się  z  sobą  trzy  największe  rzeki 
^^awąjcąryi,  Aar,  Łimmat  i  Beuss; 

Za  miastem  na  górze  WiilpeUberg  stoi  zamek  Habsburg  kolebka 
^jnastyi  Cesarzów  Niemieckich  i  Austryjackich,  zbudowany  w  1020 
~  Badboda  hrabiego  na  Altenburgu. 


Dal^  idzie  stacyja  ScAtnznoc^,  położona  między  wsią  tegoż  naz- 
^^ka  iTUtkladein  wód  mineralnych  CBad  SchtmnachJ  zbudowanjrm 
^•tóp,  tylko  co  wspomniana  góry  Wulpelsberg, —  Na  prawo  Zamek 
^^tidenUwij  po  drugi-  stronie  Aaru.  Przy  stacyi  Wildegg,  stoi 
■fikład  hydroterapeutyczny  w  Brestenberg.  Dalćj  Wildegg  z  bardzo 
^^•tym  zamkiem  t.  n.  i  zakładem  wód  mineralnych  jodo-bromowych: 
^  potćm  na  lewo  zamek  Leatzburg, 


(hot!  *OchsiStorch)  miasto  główne  kantonu  Argowii 

v&5oo  mieszk.)  nad  rz.  Aar,  u  stóp  gór  Jura.  Ratusz^  Szkoła  kanto* 
'*^*'>Kr,  maia  b&lijołeka  i  zbiory  ruadcowe.    Most  wiszący  na  Aarze. 

^^  BUcyjt:  Schifnenwerd  i  Olt&n  (hot,  de  la  Gare,  *DemiLune; 
r^tfet  na  stacyi)  3000  mieszk.  nad  Aarem,  drugie  miasto  kantonu  So- 
^*^.  YHelkie  fabryki  żelazne  i  obuwia  górskiego.  Koiciół  parc^fial' 
^^  i   KagMCj/nów, 


(hott  Bftr,  Kr  one)  przy  igściu  rz.  Wiger  do  Aaru, 

Eo  przebudowane  po  pożarze  w  1840  r.,  z  malowniczym  sta- 

*^^*ytnyin  zamkiem,  niegdyś  forteca,  który  do  r.  \1^^  \>^\  T«m^^^tVH 


wojikowago  pAmnosalka  nriądn 
biyks  bsirabij. 

Stu.  jnWmyl,  JTarymtlat  k 
(ieUa  n.  Hng,  nalałt  j«diu  da  ki 


oddilaU  odnogft  do  Nam 

gi  tunel,  »BHt«pnfen.  Amn^  Ii 
ŁowntoM  V  itiŁ  wnfeił  pdołonć 

cen  udn.  JBnM,  pc^otwWMd 
ZHWfe  ■  Vn  w.  fo6koibąej,-w k 
nnflilMnifdimiifTalunnatt.  Bti 
MAI. 

Za  M4(  2bliaqfta  M  f(»wo : 
młcnit.  ^boaht  dal4  kd4  pnw^ 


Tfybt/Ud  Mm  biaii)  i^d  pjin: 
Alp  BwAcnAsnii  piMnodn  pvi 
robotuleu  i  obok  ogradn  boańia 
kratow?  Mt  Aane  (X8a  nubr  dŁ), 


Botolo:  *BeTnerHof,  pny  pilun  tiriąlkoKTiii,  ptł^'** 
*HAtelBelleTae,  pok.iiwlMtoS>^fir.  oMtUmii^.  Jf^ 
dwko  dwoTCA;  *BoIiweiier1io{;pok.  odlfr.;  ^ool*v*Q[tfr 
3,90  fr.i  H|Atel  de  brance,  tek  teiiioi  Perf^WnlaMK^BuM . 

pi)kigiiw.9,&0&.;*Ffi8tBrn  (Abbaye  d<i  Boidwigwih'*^?!?  . 
Mojir;  Aff«;8climidBii;*Ziiaftgaitlkof  i«Wtk*r>  ^^ 
gaue;  ire  wuyiCkieh  oen;  atcdarkoiraiia.    Jmhm  t''" 
ael;  BIr,  Wilder  Hftnn,  pok.  1,95  fr.    Fnyln- 
aj^tioo'}':  J^ESi  i  Mattenbof;  fension  Zimm 
FaniLonSokŁBili-Tic^oris,  MO^'      ' 
mannojła.  Bafet  aa  dw 
"^oRtaiirant  dn  BonleTar-* 


BERN.  255 

Cafć  du  Kord;  Caf ć  Schweizerhof,  w  hotelu  t.  n.  (ob.  wjż.); 
3afć  Ca  sin  o. — ^W  pawilonach  na  platformie  katedry,  przedają  ka> 
w^  herbatę  i  t.  p.  od  godz.  1,  wieczorami  koncertjr;  podobnież  na 
oiilcg  esplanadzie przy  Bemer-Ho£ —  Za  miastem:  CafćSchftnzli 
ob.  wyi^);  Cafć  in  des  Enge  o  20  minut  za  bramą  Aarberg. 

Piwiarnia.  Both,  Jndengasse;  *Jucker,  Eramgasse;  Hahnen^ 
llreiiplatz;  *Caf^  du  Commerce,  Gerechtigkeitsgasse,  dobre  pi- 
ro  Ifforymberskie;  Jaumannw  nowćm  Muzeum,  piwo  krajowe  i  za- 
rzanicjme. 

SKiroAki.  (Fiacres),  jednokonne:  kurs  wewnątrz  miasta  od  1 
•aoby  60  o.,  za  ^^  g.  jazdy  1 — 2  osdb  80  c;  3 — 4  osdb  1  fr.  20  c; 
jiidy  następny  kwadrans  40  lub  60  c  D  wukonne  po  cenach  je- 
Jiokonnych  od  S— 4  osdb.  Każdy  tłomoczek  20  c,  za  drobny  paku- 
bek  nic  się  nie  dopłaca. 

J^wonto  obok  kościoła  Ś-^o  Ducha,  na  zachodnim  końcu  miasta^ 


i  biuro  t6lesrafleBiie.'przy  dworcu  kolei  żelaznej,  wejście 
środkowy  pawilon. 


miasto  związkowe  i  stolica  lą^ntonn,  liczy  wraz  z  przedmie- 
ciami  86000  mieszk.  (około  3000  katoL). —  Kanton  Berneński  nale- 
ący  do  związku  od  1353  r.  jest  dotąd  największym,  pomimo  oddzie- 
enia  odeń  w  1798  r.  Argowii  i  Waadtu,  zamienionych  na  samodziel- 
le  kantony.  Miasto  Bem  stoi  na  wysuniętym  klinie  ziemi,  jakł)y 
idlwyspie,  utworzonym  przez  nagły  potrójny  skręt  w  biegu  Aaru, 
ctdry  płynie  o  35  metr.  niżćj  od  poziomu  miasta. — Większa  część  je- 
ro  szerokich  ulic,  a  pomiędzy  niemi  i  najgłdwniejsza,  (na  2136  kro- 
ićw  ^"oga)  ktdr^j  części  noszą  nazwiska  Spitalgasse,  Marktgassc, 
Sramgasse,  Gerechtigkeitsgasse,  ciągnie  się  od  wschodu  ku  zaohodo- 
irL  — '•  Starsze  domy  mają  najniższe  piętro  cofiiięte  nieco  w  tył  dla 
itworzenia  kolumnad,  pod  kt45remi  ciągną  się  trotuary.  W  pordwna- 
ihi  a  innemi  większemi  miastami  Sz>|frajcaryi  Bem,  najlepi^  zachował 
rwĄ  charakter  narodowy. 

Liczne  tutejsze  wodotryski  są  prawie  wszystkie  ozdobione  figura- 
ni,  przedstawiającend  Samsona,  Mojżesza,  Temidę,  łuczników,  dudzia- 
ray  i  t,  p.  —  Najciekawszą  z  nich  jest,  tak  zwana,  Kindlifresser 
Brnnnon  (dziedożercy)  ozdobiona  bardzo  dziwaczną  grappą;  poni- 
1^  t/Q  figury  widać  całe  stado  uzbrojonych  niediwiedzL  Wyobrażeń 
\j!Bh  zwierząt  najrozmaid^  przybranych  jest  zresztą  bardzo  wiele 
w  całćm  mieście,  z  powodu  że  niedźwiadź,  od  którego  ma  nawet  po- 
chodaó  nazwisko  miasta,  stanowi  herb  m.  Bernu.  Tak  np.  dwa  ogro* 
nme  i  dosyć  dobrze  wykonane,  niediwiedzie  granitowe  strzegą  bramy 
Oher^Th&r^  przy  końcu  Spitalgasse  stojącój;  dwa  inne  trzymają  ar- 
maturę na  szczycie  Magazynu  zbożowego  (Korahaus).  Całe  znow^ 
■tido  niedźwiadków,  pomazane  odpowiedniia  mw\l«20^3^csk^\a^\^'^'^&^^ 


ib6  t)  K  H  K. 

się  pod  czas  aderzenia  godziny  na  iine%  zegarów^  (Zdl^oekai 
Thnrm),  przed  kt<5rą  stoi  wspomniany  wytój  wodotrysk^  twnaffi 
zawsze  na  siebie  uwagę  przechodnidw. 

Katedra  (Munster)  piękny  gmach  gotycki  z  XV  i  XVIw^  od* 
zmiczający  się  piękną  omamentacyją,  a  nadewszystko  nader  nraŚMi- 
coną  bcUustradą  kamienną  ciągnącą  się  po  nad  gzymsem  mdUtaktth^ 
go  di^ho. —  Plac  po  zachodniej  stronie  katedry  leiący  x>zclobioiiy  ^ 
stał  w  1848  X,  pomnikiem  na  koniu  Rudolfa  Erlaeha,  zwyaęiejipod 
Laupen. 

Taras  i>ned  katedrą,  dawny  cmentarz,  zamieniony  zoita2  w  pif- 
kny  cienisty  ogrdd  ozdobiony  pomnikiem  Bertolda  ZSrutgeiL  Bop 
tarasu  zajmi\ją  budynki  mieszczące  kawiarnie.  Tak  stąd,  j^ i s^ 
lu  punktdw  Bernu  cudny  przedstawia  się  widok  na  Alpy  i  tS^ 
szczyty  Oberlandu. 

Muzeom  (wejście  bezpłatne  we  wtorki  i  soboty  od  3 — 5,  v  lUS' 
dziele  od  10 — 12)  dla  cudzoziemcdw  zawsze  dostępne  za  opM  ^  ^' 
od  1 — 3  osób,  zawiera  zbiory  tworów  przyrody,  staroiytDoiaigil^ 
ryję  obrazdw.  Są  tu  też  do  nabycia  zielniki  roślin  a^iflJBldoh  po  o^ 
nie  od  6  —  50  fr.  Obok  muzeum  na  południe  stoi  gmach  Unłwtfi^ 
tetu  (200  stud.),  nap<5łnoc  zM  Biblijotekay  obfitująca  w  d^  ^'B' 
uoszące  się  do  historyi  Szwajcaryi.  —  Można  tu  tćż  oglądać  koUMW 
będące  łupem  z  wojny  przeciw  Burgundyi  (50  cent.). 

W  półn.  stronie  miasta  wznosi  się  Aowy  kotoiół  katołioki  v^ 
lu  gotyckim  zbudowany.  Na  zachdd  od  kościoła  stoi  Bata*  >  ^^ 
w.  zawierający  cenne  archiwum  miejskie. 

Pałao  związku  (Bundes-Bathhaus)  wspaniały  gmach  z  doflowejCO 
kamienia,  w  stylu  pałacdw  florenckich  wzniesiony  w  1857  rokO'  (^' 
diwiemy  przy  głównym  wejściu  naprawo;  1  fi*,  od  1 — 3o8db).B^ 
sale  tego  pałacu  uderzają  zarazem  prostotą  i  wspaniałośdą.  ^^'^ 
dzenia  Kady  Stanu  i  Bady  Narodowćj,  odbywające  się  zwykle  W  ly' 
CU,  są  publiczne;  rozprawy  są  częstokroć  bardzo  ożywione  i  odbywa 
się  w  językach  niemieckim,  francuskim  i  włoskim.  Z  powoda  p^l^ 
go  widoku  witrto  wejść  na  taras  po  nad  gmachem.  Naprzeciwko  ^ 
nowe  Mtneum^  z  salami  koncertowemi,  czytelnią  i  t.  p.  Możni  ta  ^p 
wprowadzonym  przez  członka  towarzystwa,  do  którego  gmscb  ^ 
należy. 

Galeryja  obrazów  (Kunstsatd)^  otwarta  codziennie  oprdtfi*^ 
od  9 — 4  w  lecie  a  do  3  w  zimie,  bezpłatnid;  posiada  dosyć  ^^^^[r 
obrazów  nowożytnych. —  ArsenAł  posiada  zbrojownię,  z  kt^fe^  ^!s^ 
cuzi  w  1798  r.  zabrali  najciekawsze  przedmioty. —  Piękny  "^"^ 
deckbriickej,  zbudowany  w  1844  r.  Tuż  za  tym  mostem  '^^'^^'fl 
dół  niediwMzi  (Bftrengraben),  do  którego  pod  najsurowszą  odpo^e- 
dzialnością  niewolno  rzucać  nic  innego  jak  tylko  chlób  i  owooei 


/ 


z  BER5U  1)0  GIE>*EWy.  257 

lKo8t  kolei  ielaBnej  (ob.  wyż.)  w  pn.  z.  stronie  miasta,  prowadzi 
piawy  brzeg  Aam,  na  którym  leży  ogród  botaniczny^  a  nieco  dalćj 
»<3*fci«U  (Hotel  etPensionde  Schaenzli  Yictoria,  5-7  fr. 
dziennie,  z  pięknym  tarasem  i  ogrodem  oraz  rdźnego  rodzaju  kąpielami) 
najpiękniejszy  pod  względem  widoku  punkt  w  całym  Bemie.  —  Nie 
'^'^«le  niż^  pod  tym  względem  stoi  wielki  półwysep  Sn^e,  przez  Aar 
*itworaony  i  o  32  metry  nad  poziom  rzeki  wyniesiony.  Półwysep  ten 
*®*y  o  20  minut  na  północ  miasta  za  bramą  Aarberg-Thor,  kawiarnia 
t«ł  istniejąca  (ob.  wyż.)  jest  bardzo  uczęszczani.  Niedaleko  za  taż 
"ł"*!!!^  nieco  na  lewo  stoi  ohserwatort/jum  astronomiczne. 


Droga  92.     Z  BERNU  DO  GIENEWY. 

^       159  kilom,  koleją  £elaxną  vr  5—6  i  pół  godz.  za  17,60;  12,45  lub  0,15  franków. 
*^^*  iridoka  najlepiój  obrać  miejsce  po  lew6j  stronie. 

"Wkrótce  po  opuszczeniu  Bernu  przez  niewielką  przerwę  między 
C<Srami  odkrywa  się  na  lewo  piękny  widok  na  Alpy  Berneńskie  i  dal- 
sze góry.     Od  pierwszój  stacyi  BumpUtz  aż  do  Thorishaus  ciąjz:ną  się 
i^nóstajne  łąki;  dalój  droga  zaczyna  się  obniżać  (na  lewo  nowy  wi- 
^o\:  iia  Alpy  przez  wyłom  w  górach),  przechodzi  przez  rz.   Sinyinc 
i  do  lega  do  stacyi  Flamatt,  skąd  wychodzi  2  razy  dzieni^c  dyliżans 
•io  Laupen,  pamiętnego  zwycięstwem  Bemeńczyków  pod  wodzą  Rii- 
tiolfa  Erladia  nad  połączonemi  siłami  kilku  innych  kanton  (iw  w  1 339 
r.  odniesionóm. 

Za  Flamatt  droga  przechodzi  przez  tunel,  za  którym  na  lewo  wi> 
dać  zieloną  dolinę  Taffemy,  a  dalćj  jeszcze  drugi  tunel  przed  stacyją 
Sckmkten.  Pod  Quin  (niem.  Dudingen),  skąd  jeszcze  przedstawia  się 
widok  n&  Alpy,  pociąg  przechodzi  przez  wysoki  wijadukt.  Aż  do  Bal- 
liswyll  krajobraz  nie  ciekawy,  dalej  przez  most  na  rz.  Sarine,  podny 
nwBgi  tak  ze  względu  na  długość  (386  metr.)  jak  i  na  nadzwyczajne 
wyniesienie  nad  rzekę  (78  m.). 

Frlburg  (Hotel  de  Zahringen,  pokój  2  fr.;  *IIótcl  dcFri- 
boarg;Hdteldes  Merciers:  Hotel  de  Charpentiers;  Cam- 
pagneBeauregard  przy  dworcu,  pensjrjonat  od  3  fr.)  stolica  kan- 
tonu t.  n.  połączonego  z  dawną  prowincyję  Uechtland,  miasto  założo- 
ne przez  Bertolda  Z&ringen  w  1175  r.  w  pięknem  położeniu,  na  skale 
otocsonój  dokoła  wodami  rz.  Sarine,  liczy  dzisiaj  1 0000  mieszk.  i  leży 
na  granicy  ziem  używających  języka  francuskiego  i  niemieckiego. 

Zasługują  tu  na  uwagę:  wielki  most  mszący  (266  m.  dł.),  oraz 
drugi  podobny  do  poprzedniego  pont  de  Gotteront  (227  m,  dł.),  pro- 
wadzący przez  dolhię  t.  n.,  zapełnioną  różnemi  fabrykami,  których 
ipąchiny  wprawia  w  ruch  rzeczka,  wpad^ąca  do  Sarine,    Pi^kiLY  ^<i^ 


258  •  Z  BERNU  DO  GIENKWY. 

Łycki  kościół  lii-ga  Mikołaja  (XIII — XV  w.)  e  wieżą  na  86  m. 
ką,  jest  kościołem  katedralnym. — Obszerne  kołlegijum  J€zmi6m4 
łac  zarządu  i  Ratusz  nie  przedstawiają  nic  ciekawego.  —  Obok 
gmach  dw  stoi  bardzo  stara  lipa,  o  pniu  mającym  4  metry  obwc 

ktdrćj  na  p(5ł  zwiędłe  gałęzie  popodpierane  są  słupami  kamienne ^. 

O  tćj  lipie  krąży  podanie,  że  wjnrosła  z  wsadzon^  w  ńemię  gałą — ^*^ 
lipowej,  niesiondj  w  ręce  przez  młodego  Friburgozyka,  ktdry  ch^   -**V 
prędzej  przynieść  swym  spdłobywatelom   wiadomość  o  iwydcnt^   — ^wie 
pod  Morat,  padł  w  tdm  miejsca  nieżywy  ze  zmęczenia,  wymtfwiwK.     ^Jiiy 
zaledwie  wyraz,  zwycięstwo. 

Obok  tdj  lipy  postawiono  w  1860  statuę  Ks,  Grzegorza 

Wielka  ilość  schodów  prowadzi  od  ratusza  do -dolnego 
i  nad  rzekę;  bruk  ulicy  Orande-fontaine  służy  za  dacłi  domom  s  U- 

Court-chemin. 


7jq,  Friburgieni  na  lewo  widać  gdry  Friburgskie,  Simme,  i 
Moleson,   Krajobraz   jednostajny  między  stacyjami:  Matrcn^  Ney 
Cottens,  Chenens  i  VtUaz  St,'Pierre,  urozmaica  się  nieco  za 

z  tych  wiosek. 

Bomont   (nicm.  Bemund)  (hotele  Cerf,   Couronne,  Cr  'oiz 

Blanche),  na  wzgórzu  nad  Glanem,  otoczone  murom  z  Wieżamia^^Hi  po* 
siada  stary  zamek  z  X  w.,  niegdyś  książąt  Burgundzkich,  w  kt 

obccTiic  mieści  się  urząd  obwodowy. 


Za  Remont  odkrywa  się  pyszny  widok  na  góry,   między  kk^^^mj 
-widać  i  Wont-Blanc.     Dalćj  idzie  stocyja  Siveriez;  przed  Vaud^  'awUj 
stacyją  blisko  miasteczko  Buc  leżącą,  pociąg  przechodzi  przez  l^-^mmL 
Bue  (hot.  Maison  deVille,  FleurdeLys)  po  niem  Rui  «i^,  le 
stiirym  zamkiem,  otoczonym  zębatym   murem,  na  dnie  doliny  ^^fjnk 
rzeczka  Broye,  która  następnie  przcpłjrwa  ^rzez  jezioro  Norati    "^T»- 
(la,  do  Xeuchatelskiego.    Pod  Oron-le-ChaŁelet,  podąż  przebiega     7*7 
nkale,  na  szczycie  którój  stoi  zamek  t.  n.;  Oron-la-  ViłU  widać  ^^  od- 
daleniu na  prawo.     Dttlćj  kolój  przechodzi  przez  ładny  most  na  «3po« 
tokiem  i  przybywa  do  FaUsieui,  a  następnie  do  ChejAres,  skąA     ^* 
chodzi  dyliżans  do   Vevey, 

7j2l  Chexbres  następuje  znowu  tunel,  po  wyjściu  z  którego  o^|?^" 
wa  się  wspaniały  widok  na  jezioro  Genewskie  i  otaczające  je  tS9^' 
Przed  stacyją  Grand'Vaux  znowu  tunel.  Spostrzegamy  już  Ł*«**'7' 
Pully  i  Ouchy,  na  brzegu  jeziora,  a  powyżój  na  prawo  ŁozaaiB^*  "T 
Tunel  i  wijadukt.  —  Po  ominiędu  miasteczka  La  Cofwersion  (Lti**y> 
pociąg  przechodzi  dolinę  rz.  Pandeze,  po  wielkim  wijadukde  o  ^  ^ 
kadach,  na  prawo  zaś  widać  żelazny  wijadukt  kolei  zachodni^*  . 
przebyciu  jeszcze  jednego  tunelu  pociąg  zatrzymuje  się  w  LoftO^'^ 


2  BREHTJ  DO  OEMEWY  259 

1 

Iiosaima  (franc.  Łaiisaiine),  rzzmskie  Lausonium,  miasto  licsące 
1000  mieszk.,  jest  stolicą  kantoun  Waadt.  (Hot:  Fan  eon,  pok.  2  f.; 
dtelGibbon;  •Bellerue;  •H6tel  du  Grand  Pont;  •H6tel 
iche-Mont;  Hdtel  et  Pension  Belvćd6re  pokój  Ifr.  50  c,; 
4tel  da  Nord  z  kawiarnią;  H6teld'Angleterre;  Baisin,  też 
me  ceny,  Hdtel  des  Alpes  (Cafó-restaurant).  —  Pensyjona- 
'.  Chevallier  (5  fr.)  i  inne.  —  Omnibus  z  dworca  do  miasta  lub  do 
acby  p<$ł  fr.,  pakunki  p<5t  fr, 

Miasto  leży  w  cudnej  okolicy,  samo  jednak  nie  jest  bardzo  przyje- 
nćm;  trzeba  w  nićm  ciągle  iść  pod  górę  lub  na  dół.  W  pol.  z.  czę- 
i  miasta  przez  głęboki  wąwóz,  na  dnie  którego  płynie  strumień,  prze- 
iodzi  most,  zwany  Grand-Pont  lub  Pont-Pichart  od  nazwiska  inży- 
.era,  który  go  stawiał.  Tenże  inżynier  potrafił  przez  całe  miasto, 
3mimo  nadzwyczajnych  nierówności  gruntu,  przeprowadzić  drogę 
rawie  poziomą,  która  poniżój  zamku  przechodzi  przez  tunel  na  50 
roków  długi.  Katedra  z  XIII  w.,  poświęcona  przez  Grzegorza  X' 
apieża,*  w  obec  Rudolfa  Habsburskiego,  jest  gmachem  w  czysto  go~ 
rAim  stylu  wzniesionjrm.  Taras^  dawny  cmentarz  przy  Katedrze, 
BJe  piękny  widok  na  miasto,  jezioro  i  Alpy  Sabaudzkie.  —  Da^oiy 
aindb  biskupi  jest  obecnie  siedzibą  władz  kantonalnych.  Muzeum 
anUmalne  mieści  w  sobie  zbiory  prz3rrodnicze,  pomiędzy  któremi  bo- 
aty  zbiór  muszli,  oraz  piękny  zbiór  starożytności.  Samo  muzeum 
la  pomieszczenie  w  gmachu  szkolnym. 

Muzeum  Armand' Gy  założone  w  1846  r.  przez  malarza,  którego 
oai  nazwisko  posiądą  niewielką  liczbę  dawniejszych  i  kilka  nowszych 
odaych  uwagi- obrazów.  Instytut  ociemniafych,  Instytut  Blumera,  dla 
Kieci  słabych  na  ciele  lub  umyśle  i  dom  kamy  dobrze  urządzony. 
sAsoljf  tutejsze  zasługują  na  pochwałę. 

Z  Lozanny  do  Gienewy  kolój  żelazna  bieży  brzegiem  jeziora  Le- 
B^kiego.  Przy  stacyi  Reners,  odłącza  się  droga  doKeuchatelu.  Nie- 
^  dalćj  od  mostu  na  rz.  Yenoge^  wychodzi  na  prawo  krótka  odnoga 
*  'Wyprostowania  drogi  z  Gienewy  do  Neuchatelu.  Przy  stacyi  3/o/  - 

kolój  bardzo  się  zbliża  do  jeziora,  mija  wioskę  S-t  Prex  i  nastę- 
'^  oddalając  się  trochę  od  brzegu,  przechodzi  przez  stacyją  Aubon- 
'^-^Uaman,  pod  bardzo  starem  jniasteczkiem  Aubonne  (hot:  *C  o  u- 
^i&ne)  położoną;  przed  8tac3rją  i?oZZe  naprawo  widać  tak  zwany 
9*ud  de  Bougy,  miejce  wyniesione  na  512  metr.  po  nad  jezioro,  skąd 
Ckiiy  odkrywa  się  widok  na  jezioro  i  Alpy  Sabaudzkie,  nad  które- 
'  góraje  Mont-Blanc. 

I>al4j  minąwszy  stacyją  Okmd  i  zostawiwszy  na  lewo  zamek  Pran- 
V  pociąg  dochodzi  do  stacyi  Nj/on  (*Hdtel  du  Łac;  Ange)  3000 
ztąd    odkrywa     się    widok    na   całe  prawie  jezioro. — 
C^Ufr»y,  Cappet  (hot:   Croix  blanc\\e*,   A.Ti%^'^  \Lti\.9!\  ^\. 


\ 


260  Cr  1 1.  S  K  w  A 


pensionduŁaujz  zamkiem  puni  de  SladL  —  Tu   pociąg  wkrBk«^ 
w  granice  kantonu  Gienewskiejro.     Ver8oix,    Baićj  na   lewo  w^^ 
Indniki  Sabandzkie.     Dalćj  przez  Oenthod  i  I^łgi^,  z  pięknemi 
liimi,  pooia^  dobipjrn  do  Genewy. 


6  i  e  n  e  v^  a. 


Hotele.  Xa  letpytn  brzegu  fiodanui  Hotel  de  IsMćtro pa  ■  ^} ^ 
pok.  od  strony  jeziora  4  fr.,  inno  po  3  fr.;  Eon  de  Gen ^re,  iM^^wdi 
Amerykanów;  Couroune,  pok.  3  fr.;  —  *H6tel  garni  de  la  P®" 

s  t  e,  place  Bel  Air,  obok  Poczty,  niemiecki,  pok.  2  fr.;  Hdtel  -  f * 
Rhunc,  z  widokiem  na  Rodan;  Balance,  Hdtel  dn  lac  na  tik  ^afcfe 
Monto-Blanc,  z  >vidokien  na  jezioro;  Hdtel  Helyetia,  łregtanran  crfy 
Grand  A  igle,  pok.  ze  światł.  2,50  fr.;  Li  on  d'Or,  dwa  ost 
i'uc  du  RhOne.  —  kaprawym  brzef/H  Jfodanu:  z  pomiędzy  nich  wi: 
ki(>  łożące  nu  pobrzeżu  mają  widqk  nu  Alpy;  HOtel  des  Berg 
nu  prost  wyspy  rile  do  Rousseaux.  *Hótol  de  Russie,  qi 
Mont-lUunc,  pok  3  fr.;  Hotel  de  la  Paix,  tamże;  *HOtel  d' 
'^iotcrrc  et  Beau-RiTage,  quai  de  Paąuis,  pok.  od  2,50  fr.; 
tul  S  uisse  na  prost  dworca,  pok.  2  —  3  fr.;  Hdtel  Yictorii 
przL'(>i\vko  ko.4ciolka  Anglikańskiego,  pok.  2  —  4  fr.;  *Hdt< 
(Jon  i'  V  i\  Y\ic  Mont- Blanc  1 3,  pok.  2  fr. 


Fensyjonaty,  bardzo  liczno   z  powodu  mnóstwa 
tu  (uidzoziemców;    85  —  300  fr.  miesięcznie.      Veuve  Busc 
(200    -    250  fr.),    quai  du  Mont-Blanc  9;    Bovet    (200  fr.), 
<lcs  riuiiiis;   Picu  ud   (85  ^ —  200  fr.),  quai  des  £canx-ViVeś; 
Mu^ncnut  (150  fr.),  Trańchećs  dc  Plainpalais,  3;  Band  (18i 
.•honiin  Pn*  TKrócjuc.  Flaegel,  ruc  Kerro  Fatio;   Hdtel  et 
RlH*«r^^  nic  du  KhtMic  92;  firomont-Jackson,  me  Pradier  3^ 
\ c   P  i  c  c  li  r  d  d  e  F  r  u  n  c  l*o  r  t  ( 1 50  f r.),place  de  la  Mćtropole  2; 
Yo  Flouk,  Place  Bel- Air;  Soours  Crochat  (80  —  lOO  fr.) 
palais,  rue  Daneet  184;  Benfield,  place  duPort  2  i  t.  d. 


Knwiarnie.     Ha  lewym  brzegu  Rodanu:  *Cafć  dn  Nord, 
dzu'nnik(5w  z  różnych  krajów;   C-afe  de  la  Conronne  i  Ca  ^^de 
(i<Mit'Vf  wszystkie  trzy  na  Grand  Quai;  'Cafć  du  Mna^e^CH"***^ 
ric  nu  prost  Muzeum  Ratha:  Cafć  du  TlićA'tre  w  ogrodae;   Olf^ 
(' I  a  1- o t;  C  a f «mI u  G 1  o ł) e.     \a prawi/m  brzegu    Podanu:   C a ^^ ^ ' 
i  u  I*ofitCy  obok  kaplicy  a\\^e\%V\% 


G  I  E  u  E  w  A  261 

riarnie.  Wyborne  piwo  bawarskie  o  A  c  k  ei^  m  a  n  n  a,  rue  du 
92;Stadtmann,  tamże;  J u t z,  chemin  des  £aux-yiye8  6. 
:8z^  części  kawiarń  b  jwa  piwo  z  M&con  i  Łijońskie;  Gieńe- 
b4  w  piwiarniach  za  miastem:  Brasserie  des  P&quis  na 
do  Lozanny;  Fr  eibe  r  (route  de  Chśne)  z  wielką  salą  i  cieni- 
rasem. 

itaoraoyje.  Nalewi/mbrzegu:  C&f!4  dvL'Sord,  wysokie  ce- 
;-€m ,  niższe  na  2-€m  piętrze;  Krftger-Keg^ler,  place  Bel- 
Detinger,  place  de  la  Fusterie  4;  Yisios,  rue  da  Bhdne  36; 
rs,  tamże  52;  l/anbenfeld;  Baussont,  obie  na  wyspie.  — 
icynt  br^re^u:  Bestanracja  na  dworcu.  Objad  na  potrawy 
r)  jest  droższym  i  w  mniejszej  ilości  niż  przy  og<51nym  stole  (ta- 
yte). 

orseo  kolei  żelazn,  na  końcu  ulicy   Mont-Blanc,  na  prawym 


lata  listowa  (  biuro  głdwne  i  poste-restante)  i  biaro  telegra- 
qnai  de  Conlouyreni^re.      Biura  pomocnicze:  naprzeciwko 
i  przy  ulicy  Pierre  Fatio  1.     Wszystkie  otwarte  od  7  rano  do 
orem. 

Jianiiy:  do  Chamounix  (najlepsze  są  powozy  de  la  Messagerie 
te)  o  7,  7  Ys  i  8  rano  z  Grand  Quai,  placu  du  BhOne  i  z  Lioii 
k  35  fr.  —  Do  Annecy^  raz  na  dzień,  biuro  na  Grand  Quai. 
noens  i  ^ixt  raz  na  dzień,  biuro  rue  de  Rive  13. 

nibusy   ze  wszystkich  hoteldw  na  dworzec  30  c;   każdy  tlo- 
c  —  Oraz  z  rdźnych  placdiy  do  miejsc  okolicznych. 

rosy.  E6lliker,  wPaquis;Begard  na  Terrassi^re;  S  ocie- 
leyoise  de  yoitures  de  place  et  de  remise  (Achard  et  Cie) 
Fftqnis  35  i  inne.  Powdz  1  konny  15,  dwukonny  30  fr.  dzien- 
B  z  tryngeltem.  —  Fijakryi  jedokonne  1,50,  dwukonne  2^/2 
lodzinę. 

tki  parowe.  Przystań  przy  ogrodzie  Angielskim;  kursują  do 
lich  miasteczek  nadbrzeżnych. 

laie  ftaglowe  nżjrwane  do  przejażdżek  po  jeziorze  (2  do  3  fr.  na 
I  z  przewoźnikiem;  SO'  c.  bez  przewoźnika)  stają  przy  ogrodzie 
iklm,  na  Quai  du  Mont-Blanc  i  przy  latarniach  wieżowych. 
Ino  jest  w  łódce  ubliżać  się  do  mostu  des  Bergues,  z  przyczy- 
jgo  prądu  wody. 

tnewa,  po  franc.  Geneve,  poniem.  Gen/^  po  włosku  Ginewa^ 
najmniejszego  z  kantondw,  a  przeciwnie  n».J\uA.TV\ft\ft'L^  -l  \xv\a»x 


262  ti  i  £  K  £  W  A 

szwajcarskich  (48000  miegzk.,  z  ktdrjch  21000  katol.)  leźynspoti- 
dniowym  brzegu  jeziora  Gienewskiego  albo  Łeman,  w  mi^scn,  gddi 
Rodem  z  nadzwyczajną  wypływa  zeń  szybkością.  Rodan  który  M»r 
leko  za  miastem  przyjmuje  wody  Arwy,  dzieli  miasto  na  dwie  et^ 
pośrodku  których  leży  zabudowana  wyspa,  zwana  ąuartUr  di  ffli. 
Właściwe  miasto,  Genewa  historyczna  i  siedziba  władz,  leży  nalewka 
brzegu  Rodanu,  prawy  zaś  zajmuje  dzielnica  S^  ć^en^otf, 'popitt- 
dnio  była  zamieszkała  przez  ludność  robotniczą  i  zawsM  naiywiBa 
przedmieściem,  —  Tylko  w  p.  w.  części  miasta  zachowano  ótnt 
wały  forteczne,  lecz  zamieniono  je  na  ogród  publiczny. 

Ciasno  zabudowane  stare  miasto  stanowi  rażącą  sprzeczność  i  fi^ 
knie  zabudowanemi  ulicami  dzielnic  je  okrążających. — Sześć  inoiW' 
na  Rodanie  łączy  ze  sobą  części  miasta  leżące  na  prawym  i  lewya  j^ 
go  brzegu.  —  Najpierwszy  od  jeziora  wspaniały  Pimt  du  Jfon^JUi*^ 
ukończony  w  1862  r.  jest  przedłtżeniem  ulicy  de  MorUbieaief  l^f/¥^ 
tjma  sposobem  dworzec  z  ogrodem  Angielskim.  Fomicdqr  inoiHB 
Montblanc  i  Fhnt  des  Bergues^  leży  na  Rodanie  wygpa,  N$  A  /•  ^* 
RousseaUf  wysadzona  pięknemi  drzewami  i  zaopatrzona  w  kawiBn>t^ 
w  środku  ktdrój  stoi  pomnik  Rousseau,  dłuta  Pradier'a.  Od  tĘV 
spy  idzie  kładka  "wisząca  do  ostatniego  mostu. 

Po  obu  stronach  rzeki  ciągną  się  piękne  pobrzeża  (ąuais))  •  ^ 
no  wicie  na  lewym:  Grand-Ouca,  na  prawym  zaś  Quai  dea  Btif^ 
Od  ostatniego  i  mostu  idzie'  dalój  już  na4  jeziorem  Qvai  du  a9^ 
Blanc  dający  pyszny  widok  na  pasmo  gdr  t.  n.  oraz  na  zachód  donek 
Na  rogu  tego  pobrzeża  i  ulicy  du  Montblanc  wznosi  się  dftwnj 
Pałac  Fazy,  obecnie  HOtel  de  Russie.  W  ulicy  Montblanc,  i*  P**^ . 
wo,  stoi  piękny  gotycki  kościółek  anglikański,  Przetiużenie  pote**** 
Mont-Blanc,  aż  do  tamy  z  latarnią,  ozdobione  drzewkami,  noftlotf*"'^ 
Quai  des  Paguis  i  odznacza  się  także  pięknym  widokiem  na  ^^ 
chociaż  te  ostatnie  najwspanialój  się  przedstawiają  z  pawilonu  tf  P^^ 
gny,  willi  Rotszylda,  leżącój  na  drodze  do  Lozanny.  Obok  JW  * 
la  Machinę  znajduje  się  wodociąg  rozprowadzający  wodę  isecsaą^ 
całćm  mieście.  Na  zabudowanej  wyspie,  poniżój  tego  moita  1<Ą^ 
stoi  szlachtuzy  a  przed  wejściem  do  niego  pięć  orłów  w  klatce  v^^ 
stanom  herb  Gienewy). 

Na  południowym  brzegu  jeziora  (lewy  Rodanu)  obok  mostu  M<|JJ| 
Blanc  w  1869  r.  wzniesionp  pomnik  narodowy,  złożony  zbron*^ 
gruppy  Dorera,  przedstawiający  Szawjcaryję  i  Genewę,  na  P**^? 
wejścia  miasta  w  1814  r.  do  związku  Szwajcarskiego.  Dal^  ^ju. 
kowi  jeziora  leży  ogród  Angielski,  bardzo  przyjemne  miejsce  pnadtf^ 
ki,  ozdobione  wodotryskiem,  pomnikiem,  wystawionym  ze  8kli^|7 

pamiątkę  wejścia  Gienewy  do  związku  i  t.  p. W  domkn  *"**" 

ckiiD  (kiosku),  znajdującym  si^^w  t^m  occt\^T.\c,waijrzcciwko  hoiw* 


GIEIIEWA  263 

le,  znajduje  się  doskonałe  naśladowanie  góry  Mont-Blanc. 
2  drzewa  lipowego  (w  niedziele  i  czwartki  bezpłatnie  od 
inne  dnie  za  50  o.)*  —  Niedaleko  od  ogrodu  Angielskiego 
kapHca  prawosławna  ze  zdaleka  widzialnemi  złoconemi  ko- 
tąd  z  nowa  bardzo  blisko  w  kierunku  północno  zachodnim 
rdainepodNr.  1 5  mieści  aięhibUjoteka  pubUczna.^Dólne  pię- 
chu  zajmuje  gimnazjptan  (collage)  założone  jeszcze  przez 

ial^  na  zachód  na  placu,  oddzielonym  od  ulicy  Yerdaine 
łomów  stoi  Katedra  S-go  Piotra  w  czystjrm  romańskim 
odząca  z  II  w.,  zeszpecona  w  przeszłem  stuleciu  przez  dobu- 
)  nićj  portyku  korynckiego.  Z  placu  Katedry  wychodzi 
Ihanoines,  przy  którój  pod  Nr.  11,  stoi  dom  Kalwina,  za- 
j  przezeń  od  1543  r.  aż  do  śmierci  (fi  564).  —  Grób  zaś 
a  znajduje  się  na  cmentarzu  Plainpalais,  lecz  niewiadomo 
oieJBCu.  Na  równoległój,  lecz  nieco  ku  południowi  stąd  le- 
'  Grandę  Bue  pod  Nr.  40,  urodził  się  Jan  Jakób  Bouseau. 
icy  pod  Nr.  11  znajduje  się  Muzeum  akademickie  (codzien- 
,t%  1  fr.)  składające  się  ze  zbiorów  starożytności,  numizma- 
w  przjnrody.  i  t.  p.  Gabinet  zoologiczny  w  niedziele  i  czwar- 
—  3,  może  być  zwiedzany  bez  żddnój  opłaty.  Prawie  na. 
Grandę  Bue,  stoi  Ratusz,  wielki  i  ciężki  gmach  w  stylu 
i  w  którym  na  piętra  wchodzi  się  nie  po  schodach,  lecz  po 
frł^,  obok  zaś  Arsenał  ze  zbiorami  broni  stafożytnćj  i  no- 
czwartek  od  1 1  -^  3  bezpłatnie).  Ulica  de  St.  Pierre  obok 
lów  idąca,  prowadzi  do  cienistego  ogrodu,  zwanego  la  Tre- 
iękniesię  przedstawia  góra  Saleye.  Do  tarrasu  la  Treille 
ćd  botaniczny,  założony  w  1816  przez  De  Coneolle'a,  słu> 
za  miejsce  przechadzki.  Naprzeciwko  bastyjonu  (bastion 
,  przez  który  wchodzi  się  do  ogrodu  botanicznego,  wznoszi| 
nieukończone  gmachy  akademii,  biblijoteki  i  muzeum, 

..  W.  względem  ogrodu  botanicznego  wznosi  się  piękny 
tylu  odrodzenia,  zwany  Ateneneum,  w  którym  się  mieści 
ik  pięknych.  Obok  tegoż  ogrodu  od  strony  Place  Neure  stoi 
ito  zamykany.  Naprzeciwko  wznosi  się  gmach  Muzeum 
iące  zbiorem  obrazów,  odlewów  gipsowych  i  t.  p.,  założone 
la^  rodem  Gienewczyka,  lecz  Generała  wojsk  Boss^jskich, 
e  od  1 1  —  3   bezpłatnie,  w  innych   godzinach  za  opłatą 

)• 

cem,  Place  Neure,  ciągną  się  nowe  gmachy  przedmieścia 
t>,  pomiędzy  któremi  odznaczają  się:  Konserwatort^fum  muzy- 
amia  w  gmachu  zwanym  tempie  unicue  (dawna  loża  wolno-^ 
,  dom  wyborów  (Batiment  óloctoral)  1  Synagoga. 


264  G  I  E  N  E  W  A 


Z  tego  przedmieścia  prawie  prosta  droga  wiedzie  pnei  bidwir 
Plainpalais  i  most   de  la  CouŁouureni^re   na   prawj  brzeg   Bodną 
a  dalćj  przez  BouleyArd  St.  Gerrais  do  dworca  kolei  ieUum^  obok 
którego  stoi  kościół  katoUcki  (N.  F.  Maryi)  odznaczający   taą  proit| 
lecz  pena  smakn  budową. 


r  A  £  Y  Ż.  266 


Frangyja. 


Paryż  i  jego  okolice. 

rsyjMcI.  'Bagaie,  w^rdaile  za  okazaniem  kwitu  na  przy^^e  ich 
^nonia .  prz6z  urzędników  celnych  (deklarować  wszj^Mko  co 
ga  ó]4^e  cła)  są  wkładane  przez  posługacza  (n&  piwo  1<>  cen- 
'  oA  fNikanka)  na  wdz  dla  przewiezienia  do  Paryża. 

nmlbcuorYkolejowe  (kurs  stały)  obsługują  głdwne  części  Pary- 
0  drodze  ^sadzają  podróżnych. 

ysiadający  na  linii  przebiegu  płaci:  przed  północą  30  cent,  po 
Bj  M  cent. — Odwieziony  do  mieszkania,  w  blizkośd  przebiegu, 
p<9nocą  50  cent.,  po  p(dnocy  80  cent. 

igaże,  25  cent.  od  30  kilogr.  przed  północą',  50  cent  po  pół- 

>wo83f.  Dorożki,  albo  remizy  kufsuiące  po  mieście,  od  6  godz. 
.  wiecie,  a  od  7,  w  zimie  do  12^2  w  nocy;  powóz  na  2  osoby, 

fr.  50  cent.;  1  godzina  2  fr.;  następne  godziny  dzielą  'się  na 
it  20  cent  10  minut  35  cent.  15  min.  50  cent;  powóz  na  4  oso- 
rs  1  fr.  70  cent.  I  godzina  2  fr.  25  cent,  za  czas  nad  1  godzi- 
20  óent.  za  każde  5  min.  od  12^2)  "^  nocy  do  6  z  rana  w  lecie, 
r  w  zimie:  powóz  na  2  osoby:  kurs  2  fr.  25  c.,  godzina  2  fr.  50; 
K)wy,  kurs  2  fr.  50;  godz.  2  fr.  75  c.  Pozafortyfikacyjami,  kur, 
ida,  w  2  osobowym  powozie  2  fr.  50  c;  4  osobowym  2  fr.  75  c. 
racająć  do  miasta,  dopłaca  się  jeszcze  1  fr.  Każdy  pakunek,  nie- 
w  ręce  nie  podlega  opłacie,  za  przewiezienie  go  w  powozie.  Od 
ków  składanych  na  wierzchu  powozów,  lub  na  koźle,  płaci  się 
cent  za  każdy  do  trzech,  następne  bezpłatnie.    Woźnica  po- 

ładować  i  znosić  pakunki  z  powozu.  Nie  ma  on  prawa  żądać 
ro,  ale  zwyczajem  jest  dodawać  za  1  kurs  od  10  do  20  cent.,  za 
ę  20  do  25  cent. —  Podróżny  może  składać  zażalenia  dozorcy, 
'wającemu  na  placu  stacyi  powozów,  lub  tóż  wprost  odnieść  się 
fektury  policyi. 

moKj  do  najęcia  (remizy)  o  2- eh  i  3-ch  miejscach,  kurs  I  fr. 
ąt,  godzina  2  fr^  ^5  c^^  q  4'Ch  i  5-ciu  mie)&(^<c^  %  lx«^%^^« 


W6  P  A  R  T  Ź. 

2  fr.  50  c.  —  Fo  l27s  kurs  i  gpdzina  3  fr.;  po  za  fbrtyflkicjjiBi 
S  fr.  i  2  fr.  dodatkowo  jeżeli  nie  wraca  się  powozem  do  miasta. 

Omnibusy  (w  31  kierunkach)  obsłogigą  wnętrze  Paryża.  Z  po- 
woda umowy  pomiędzy  właścicielami,  czyli  tak  zwan^  korrflipn- 
dencyi,  można  przesiadać  z  jednego  omnibusu  w  drugi.  Kondiktor 
wydaje  jadącemu  omnibusem,  na  żądanie  bilet  korrespondencjjiył 
ktdry  oddaje  się  przy  przesiadaniu  do  innego  powozu  w  kanednTi 
stacyi.  Wewnątrz  30  cent.  z  korrespondencyą  lub  bez  takow^  u 
wierzchu  (imperiale)  15  c,  z  korrespondencyją  30  cent 

Hotele:  Głdwniejsze  w  najpiękniejszych  dzielnicach  miaita  i|: 
Grand-hdtel,  na  bulwarze  Capucines  12,  skrzynka  do  listdw, Uf 
ro  telegraficzne,  table-d'hdte  8  fr.  razem  z  winem  i  jedsenia  fuihg 
karty,  pokoje  od  4  do  40  fr.  na  dobę;  ulica  Taitbont  4  16:  HAtil 
d^Espagne  ideKongrie;  ulica  Helder,  hotele:  dn  Helderf; 
du  Tibre  8;  Richmond  11;  Łancastre  22;  ulica LtfffittB^ fo- 
tele: de  France  31;  Byron  20;  Łaffitte4p,  d'Artoii  1<;  ^* 
Dunkerque;  de  Folkestone  32;  hdtelde  l'Eiirope6  |I7 
ulicy  Łepeletier;  hdtel  de  TOpćra  5;  bulwar,  de  Cauirtw*! 
le  Grand-hdtel  de  Bade  32;  bulward.  des  Italiens;  httflUe 
Castille5;  buUeyard  de  Italiens  (drugie  wej^de  lOl  ódnlkj  Bt- 
cbelieu);  hdteldola  TerrasselO;  bulleyard  Montmartra; hUt^I 
de  France  et  de  TAngleterre  72,  ulica  Richelien;  fnf^ 
de  la  Faix:  Mirabcau8,  (o  6 -ej  godzinie  table  d'hdte  poSfr*)! 
Westminstcr  II  i  13;  de  HolUndc  20;  de  Dourreii^i  A* 
la  Paix  32;  na  placu  Ycndómc:  Yonddme  1;  de  Bristoli;^ 
Rhin  4  i  6,  przy  ulicy  Castiglione:  Clarendon4;  deŁondrs^i 
de  Familie  6;  Łirerpool  U;  Castiglione  12;  grand  hotel 
de  la  rue  Bo  yale  przyi  ulicy  t.n.  25;  hdtel  YonillefflontlSi 
przy  ulicy  Boissy  d'Anglais;  przy  ulicy  Bivoli:  BItoH  202:  daJ*'' 
d.in206;  Wagram  208;  Windsor  226;  Meurice226;  da  U 
^place  du  Falais-Royal  170;  grand  hdtel  duŁouTrelH 
i  168;  table  dliote  7  fr.;  ulica  Saint-Honorć:  de  Normandie SSti 
Satnt-James  211;  de  Lille  et  d'Albion  223;  de  FraB^e 
et  d«  Bath  239;  Choiseul  2l4. 

W  dzielnicach  handlowych:  Grand  hotel  d'Orleaii,  «1>!^ 
Richeliea  17;  hdtel  des  Etrangers,  ulica  Yiyienne  3;  hfttel  ^ 
Toulouse,  aJica  dn  Mail  10;  hdtel  Berg^re,  nlicaBerg^  ^ 
i  34;  hotel  daŁion  d'Argent,  ulica  d'£nghien  2. 

Na  przedmie^dtt  JSaint-Germain:    hdtel  de  ŁondreS)  ^^^, 
Bonaparte   3;  hdtel  da  Francfort,   ulica  Jaoob  2,  hdtel     *^^ 
Seine,  ulica  de  Seine  58$  hotel  de  Berry,  na  tejże  nlicy24;l^^^ 
tel  de  TEmpereur  Josepha  ulica  Tournon  31;  Grand-hd  '■' 
d'Harcourt,  bulleyard  Saint-Michel  3;  hdtel  du  Bon  Ła?^''' 
taine  (dachowiei^stwo)  \iUca  ^« Oi^iiftWA  ^sm-Oenmun  16;  hd 


tARYŹ.  267 

iMlnistf  es,  ulica  de  rUniyersitć  32;  hdtel  de  rUniyersitć 
ie  22,  etc.  ^ 

Appsrtements  menblćs.— Właściciel  dostarcza  pościeli  i  ręczni- 
r,  podejmuje  się  obsługi  mieszkania,  najmowanego  na  miesiąc,  na 
rgodnicy  rzadko  na  tydzień  (40,  60,  70  do  lOOO  fr.  na  miesiąc, 

usługi,  ktdra  wynosi  piątą  częśó  ceny  pokoju).  Można  je  zna- 
i  we  wszystkich  częściach  miasta  i  na  różne  ceny. 
ftestaoraoyje  po  cenach  stałych:  Diner  de  Paris,  boullevard 
ntmartre  12,  i  w  passażu  Joufiroy  11;  śniadanie  2  fr.,  objad  4  fr.; 
ner  duBocher,  passaźe  Jouffroy  16;  śniadanie  z  kawą  1  fr.  75 
t.,  objad  3  fr.;  Diner  duCommerce,   passage  des  Panoramas 

śniadanie  1  fr.  75  cent.  i  2  fr.;  ,objad  3  fr.  (dzieci  1  fr.  50  cent.); 
aer  Europie n,  galeryja  de  Valois  154  (Palais  Royal);  śnia- 
ie  1  Ir.  90  cent.;  objad  3  fr.  i  3  fr.  75  cent.  (butelka  wina);  De- 
Tfjj  galeryja  de  Valois  116;  śniadanie  1  fr.  25  cent.;  objad  2  fr. 
fr.  25  cent.;  Cafć-restaurant  des  Mille  Collonnes.  gale- 
i  Montpensier  36  (Palais  Itoyal);  śniadanie  1  fr.  50  cent.;  obiad 
r.;  Bc^staurant  Yalois,  galerjrja  Yalois  172;  śniad.  1  fr.  25  c; 
Id  2  fr.  i  2  fr.  50;  Bichard  137,  galeryja  Yalois,  śniad.^  fr.  25; 
ad  2  fr  50  cent.;  Tayernier,  galeryja  Montpensier  65;  śniad.  1 

25'cent.;  obiad  2  fr.  50  cent.;  restauran^t  HenrilY,  galeryja 
lois  172  (Palais-Boyal);  śniad.  1  fr.  25  c;  objad  2  fr.  i  2,fr.  50  c; 
chelieu, galeryja  Nalois  167,  śniad.  1  fr.  25;  objad 2  fri2  ir.50c. 

Bestatiraosrje  podług  karty:  (75  cent.  do  1  fr.  50  cent.  za  pótra- 
',  jedna  osoba  najmniej  wydajp  4—5  fr.  chcąc  jako  tako  głdd  za- 
Dkoió).     W  Palais-Boyal:  Bracia  Proyencaux;   Yefour;  Cafe 
>rrazca,  boulleyard  des  Italien8:cafćAnglais,  cafć  Cardinal, 
lisonDorće,  cafćBiche;  bouUeyard  de  capucines,  grand  Hotel 
kc Magdaleny;  ca fć  Durand;  boulleyard  Montmartre,  c a f ć  Y e- 
II,  cafć  Mazarin;  passage  des  Princes:  Peters,  ulica  Bichelieu: 
tuardelay,  gdzie  moina  dawać  wieczory  i  bale,  ulica  de  la  Ma- 
Ifluie  14;   Lucas;   Tayerne;  Britannique,  ulica  Saint-Marc- 
ydean;  Tayerne  anglaise,  boulleyard  Saint-Martin;  De£fieux,. 
ca  Mentorgueil;  Philippe,  ulica  Toumon;Foyot,  ulica  Contres^ 
iMDanphine;  Magny,  ulica  de  TAncienne  Comćdie;   Thomas^. 
&  d'0r8ay,   cafć  d^Orsay,    ulica  du  Bac;    cafć  Desiaares^ 
amps-Elysćes   (pola  Elizejskie)  Łedoy en;  i  t.  d.  Cafi^  Anglais. 
^gnmd  Hdtel,  la  maison  dorće  i  wiele  innych  restaura^yji  są  otwarte 
(ei  całą  noc. 

n^ble  d'hdte:  Grand  Hotel,  8  fr.;  hdtel  du.  Łouyre,  7  fr. 
« —  Większa  część  hoteli  pierwszorzędnych  miewa  table  d'hdte 
*^/t  godzinie,  po  cenie  4  fr.  do  4  fr.  50  c;  razem  z  mieszkającymi 
botelu  i  każda  osoba  z  miasta  może  zasiąść  do  stołu. 

Pasztetnioy  (Patiif  iers).     Przytoczymy  tu  tylko;  ¥  ^\\y.,  ^^ft  \3a. 
fUxw}  JnUenfpasaage  de  J'Opera}  frascati,  >\i\Yrac  "ŁILoxit.ta»itVt«^ 


268  PAR  T  Ł 

CarSme,  ulica  de  la  Paix;  PatlBserio  aDglo-francai8e,iilict 
Royale  i  ulica  de  Rivoli. 

Cukiernie:  Boissier,  bulwar  des  Capucines;  Siraadin,  bKci 
delaFaix;  Achard,  bulwar  des  Italiens;  Seugnot,  ulica  duBic; 
Marquis,  place  de  rimperatńcc. 

Handle  nowalij  i  delikatesów.  Dwa  głdwniejsEe  lą:  Ca^ 
cel  et,  galeryja  Valois  (Palais-Royal);  Chcvct,  galer^ja  ChartW 
(tamie). 

Kawiarnie.  (Zwyczajom  jest  dawać  10  lub  15  cent.  na  ]HW0  po- 
sługującemu garsonowi).  Najwięcej  renomowane  są:  de  la  Botoide 
d'Orleansfpalais-Royal);  dcsMille  Colonncs,  ulica  Saint-HoDO- 
rd  161;  de  laRćgence  (gra  w  szachy),  ulica  Saint-Honorć;  delt 
Bourse,  ulica  Vivicnne;  Vcron,  bulwar  Montmartre  13;  deiVt- 
rićtds;  deSu<?de,  blisko  Teatru  des  Varidtds  (liozmaitoM);  An- 
glais;  de  Faris;  Richc;  Cardinal;'du  Grand Balcon;Bignoi, 
bulwar  des  Italiens;  de  i'Opera;  de  larillc  de  Naplei;  AU 
Paix;  Grand  Cafd,  bulwar  des  Capucines;  Durand,  plicdeU 
Madeleine;  Imoda,  ulica  Roynle;  Grand  Cafć  ParisicDjbiilwir 
Saint-Martin;  delaComćdie  Frań c. ais e,  pod  kolumnadą  ttatnl- 
ną;  Frocope,  ulica  Ancienne  Comedie;  de  TE  cole  deDroit,  nB- 
ca  Soufflot;  Desmarcs,  ulica  du  Bac;  d ' O r s a y,  przyrzecse (flw) 
d*Orsay  etc. 

Bawaryje  i  Estaminety.  (Estaminct  jest  to  kawiarnia,  do  ktor^ 
porządne  kobiety  nic  uczęszczają.  Wolno  jest  w  nich  paUć  tjrtoiw 
i  cygara,  a  także  grać  w  billard  i  rdżnc  gry).*  Przytoczymy  tu  eitMa*" 
net  bollcnderski  w  Palais-Royal.  Dziś  w  wielu  ka^siamiacfa  mo*"^ 
palić,  a  dawniejsze  cstamincty  przybrany  teraz  nazwiska  dywaiidw(fr 
vans)  lub  l)awaryj.  Wiele  z  tych  ostiitnich  zakladdwjest  nader  obwff* 
nych  i  dobrze  utrzymanych. 

Domy  zdrowia.  Maison  municipale  do  santć,  ulica  prwd- 
mieścia  Saint-Donis,  należy  do' zarządu  Assistence  publiqae  (owinie 
pokoje  i  appartamenta).  Sluż])ę  odbwają  lekarze  i  chirurgowi aesp" 
tali.  Zakład  ten,  doskonale  utrzj-many,  jest  nieoszacowanymib*'^ 
dogodnym  pod  względem  taniości  dla  cudzoziemców  lub  oaSb  chcł* 
cych  tanim  kosztem  znaleśd  poradę,  opiekę  lekarską  i  wszelką  wyS** 
dę;  oprócz  tego  domu  jest  jeszcze  wiele  innych  prywatnych. 

Kąpiele.  We  wszystkich  częściach  miasta  można  znałeś  zakłady 
kąpielowe,  z  wody  Sckwańskidj,  łaźnie  paroA^e,  kąpiele  minw**'* 
i  t.  p.  których  cena  zmienia  się  od  40  cent.  do  1  fr.  i  wyż^,  ofTW* 
ł)iclizny.  Zakłady  te  mnidj  więcój  wytworne,  są  utrzymane  ^P^^ 
i  doskonale  obsługiwane. 


I 


I 


1*  A  u  Y  Ź.  269 

FoUoyja.  Prefektura  policji,  ulica  Harlay«Palais  i  plac  DaUphi- 
Zażalenia  na  (lorożki,  omnibusy  etc.  powinny  być  składane  na 
lic  wprost  do  prefekta  policyi.  Policyjanci,  czuwający  po  ulicach, 
Knie  udzielają  pomocy  i  objaśnień,  do  nich  to  najlepiej  jest  zgłosić 
w  każdćj  potrzebie. 

Foozta.  Administracjja  i  biuro  centralne,  ulica  Jean-Jacques 
iBsean.  W  tćm  cylkp  biurze  można  odebrać  listy  przysłane  do 
fia  poste-restante  i  te,  które  były  niewłaściwie  do  skrzynki  włoźo- 
t.  j.  pod  złym  adresem,  i  t.  p.  (otwarte  od  8  g.  rana  do  8  g.  wie- 
';  w  niedziele  i  święta  do  5  wieczorem.  Biura  głdwne  i  dodatkO' 
^otwarte  jak  biuro  centralne)  w  20  cyrkułach.  W  każdym  cjnrkule 
1  od  3  biur,  gdzie  można  wywiedzieć  się  o  służbie,  ostęplować 
Id,  próbki  etc,  rekomendować  listy  czyli  posyłać pieniądsśe.  Skrzyn- 
ia ulicach,  przy  sklepach  tabacznych,  pomnikach  publicznych, 
nroacfa  kolei  żelaznych  etc.  Sprzedaż  marek  pocztowych,  przy 
yitkich  skrzynkach  cyrkułowych,  w  biurach  tabacjsnych,  biuracla 
Kołowych  etc. 

Telegrafy.  Biura  we  wszystkich  cyrkułach,  otwarte  o  kaźddj  po- 
dnia  i  nocy,  na  giełdzie,  aleja  pdl-Elyzcjskich  67;  ulica  de  Lyon 
i  ft9;  od  7  z  rana  w  lecie,  8  w  zimie  aż  do  12' /a  w  nocy,  w  Grand- 
icl;  do  północy  na  dworcu  kolei  Północnej  i  Orleańskiej,  bulwar 
Tempie  41,  ulica  Vat<girard  (w  Senacie);  bulwar  des  Batignolles, 
do  5  po  południu  w  zimie  i  6  w  lecie,  plac  Vendóme  15;  do  9  g. 
aór  we  wszystkich  innych  biurach. 

Bmiana  pieni^zy.  Więk!sza  część  tego  rodzaju  kantorów  znaj- 
e  się  w  Palais-Royal,  na  bulwarach  i  w  passażach, 

Ciytelnie.  (Cabinets  litteraires). -Passage  de  rOpera;pas- 
J  e  J  d'u  ffr  a  y ;  R  o  u  i  1 1  ó,  dziedziniec  du  Commerce  -  Saint  -  Andre 
lig  ń  a  ni,  ulica  de  Biyoli  224;  Morin,  ulica  des  Saints-Pćres 
ndin,  ulica  Soufflot,  etc.  x 

Dom  komisowy.  Zalecić  możemy:  Jacques  Zćbaume,  ,>,Tran- 
^rtipar  terre  et  par  mer"  Rue  de,Trevise  N"  35  bis.  Koresponden- 
cji ▼  języku  polskim. 

Ambasady,  poselstwa  i  ko&sulaty.  Austryjacki,  ulica  de 
enelle-Saint-Germain  101,  od  1  g.  do  3.  B^\gijski,  ulica  Fau- 
Brg  Saint-Honoró  153,  od  południa  do  2V2-  Niemiecki,  ulica  de 
Q«78,  od  12  do  1V2»  Rossyjski,  ulica  de  Grenelle  Saint -Ger- 
"SnTS,  od  12-tej  do  2-ej      Szwajcarski,  ulica  Blanche  3,  od  10 


270  FAR  TŻ. 

Dnie  i  godziny  otwarcia  p  mrnkówt  muzeów,  bibUjoUik  tk» 

BibUjoteka  Arsenału,  c  odz.  oprócz  dni  świątecznych,  od  10  do  &• 
Miej  ska  (de  la  yille),  od  10  do  S. 
Szkoły  prawa,  (de  TEcole  de  Droit),  od  lO  do  ). 
Szkoły  medycznej,  (de  TEcole  de  Mćdeclne),  od  10 

do  3  i  wieczorem  od  7  do  lO. 
Szkoły  górniczej,  (de  TEcole  des  Mines),  od  U  do 

3,  dla  uczniów  lub  osób  upoważnionych   pnei  Dyn* 

która. 

Szkoły  dróg  i  mostów,  (de  1'Ecole  des  Foiiti«t 
Chaussóes),  dla  uczniów  i  dla  inżenierów. 

de  rinstitut,  dla  akademików  lub  osób  pnedstowio- 
nych  przez  nich. 

de  rUniyersitó,  przy  Sorbonie,  codzień  oprtfcs-iwM 
od  lo  do  3. 

Konserwatoryjum  sztuk  i  rzemiosł,  (Coshh** 
toire  des  Arts  et  Metiers),  codzień  oprócz  ponifldiiil- 
ku  od  10  do  3. 

Muzeum  historyi  naturalnój,  codzień  oprM*i|' 

od  10  do  3. 
Cesarska,  (Imperiale),  otwarta  dla  czy telniWw eodńen 

prócz  niedz.,  dla  publiki  we  wtór.  i  piątki  od  10do4. 

Mazarine,  codzień  oprócz  świąt  od  10  do  4. 

Sainte-Genevieve,  od  10  do  8,  wieczór,  od  Sdo  !«• 

Biblijoteki  zwykle  bywają  zamknięte  między  10-m  Lipo* ii*"* 
Listopada. 

Giełda,  codzień  prócz  niedziel  i  świąt  od  1  do  .*>. 

Kaplica  Ś-go  Ferdynanda,  droga  de  la  BcTolte,  codiień. 

Gharenton  (dom  zdrowia),  w  niedzielę  i  czwartek  od  12  do  «. 

ChAteau  de  Vincennes,  codzień  od  12  do  4. 

College  de  Franoe,  ulica  des  Ecoles,  codTsicń. 

Consenratoire  des  Arts  et  Metiers   (KonscrwutoryjoDi  u^ 
i  rzemiosł),  niedziela  i  czwartek  od  10  do  4,  wejście  bezpłatne;  ^  P** 
niedziałek,  wtorek  i  sobotę  od  10  do  4  g.,  1  fr.  od  osoby. 

Kościoły,  prawie  wszystkie  kościoły  katolickie  są  otwarte  on 
z  rana  do  wieczora. 

Szpitale  i  Iieosnioe,  czwartki  i  niedziele  od  1  do  3.  —  ^'P*^' 
de  Lourdne,  des  C\im(\\ieR  i  d\i'iAiA\  m^  ss^  otwarte  dla  pnblicmO"®. 


PARYŻ.  271 

ICennioa,  muzeum  numizmatyczne,  wtorek  i  piątek  od  12  do  4; 
iztatj  i  pracownia,  w  tćż  same  dnie  i  godziny,  ża  pozwoleniem 
>iśmie  Dyrektora  Mennicy. 

Sótdl  Inwalidów,  codzień  prócz  niedzieli,  za  pttezportem  lub  po- 
leeiem  gubernatora;  grdb  i  kopuła  napoleona,  wejście  dla  publi- 
iści  w  poniedziałek  i  czwartek  od  12  do  3,  w  inne  dnie  od  1  do  4 
oizwolen^Bm  gubernatora. 

Salaryja  płaskorzeźb,  od  1  Maja  dó  15  Czerwca  za  biletami. 

Cnstytut,  "(Akademija  nauk),  codzień  oprócz  niedziel  i  świąt  od 
lo  I  godz. 

[httytut  ooiemniaiyoh  ( Jeunes  Aveugles),  środa  od  1  ^^  do  5  g. 
tiletem  od  dyrektora. 

CiiBtytat  głaohoniemyoh,  w  sobotę  od. 2  do  5,  za  biletem  dy- 
ora. 

)gró^  botaniczny,  codzień;  menażeryja  od  10  do  6.  w  lecie,  i  od 
o  4  w  zimie;  galeryja  anatomii  porównawczej,  zoologii  etc. 
torki  i  czwartki  od  2  do  5;  w  niedziele  od  1  do  5. 

*zę6fń  nie  otwarte  dla  publiczności  można  zwiedzić  za  okazaniem 
solenia. 

^gród  aklimatyzacyjny,  codzień  w  tygodniu  1  fr.;  w  niedzielę- 
>nt.  za  zwiedzenie  ogrodu  50  cent.,  inspektów  50  cent. 

'abryka  gobelinów,  środa  i  sobota  od  1  do  3  w  zimie,  od  2  do 
ede,  za  biletem  lub  pozwoleniem. 

tiueam  Artyleryjskie,  w  czwartek  od  12  do  4. 

tUBeum  de  Cluny  i  des  Thermes,  w  niedziele  od  11  do  4V2* 
eń  oprócz  poniedz.,   za  pasportem,   biletem  lub  kartą  studyjów. 

Cazeam  Iiuksemburskie  codziennie  prócz  poniedz.  od  10  do  4. 

[ozeum  Szkoły  górniozój,  (de  TEcole  des  Mines)  we  wtorek 
rtek  i  sobotę  od  11  do  3. 

alais  de  Tlndustrle,  (pałac  przemysłu)  codziennie  od  rana  do 
K>ra,  za  biletem  lub  pasportem. 

ałao  Sztuk  pięknych,  codzienn'o. 

tAtLO  Iiuksemburgski,  codzie^. 

„      dn  quai  d'Orsay  (Rada  Stanu,  Izba  obrachunkowa)  codi. 
)  do  2  godz. 

ITi^ienia,  można  zwiedzać  za  szczególnem  pozwoleniem  pre- 
.  policyi,  wydanym  na  motywowane  żądanie. 


\ 


iii  p  A  il  Y  ż. 

Sainte-Chapelle,  codzień  prdcz  niedziel  i  świąt  ża  paśporteflA  >^  . 
kartą  wizytową. 

Wieia  Notre-Dame,  codzień  od  rana  do  wieczora  (20  ceiij»-  ^ 
osoby).  —  Tours  Saint- Jacąues,  codziennie.  —  Tours  Sałnt-8i*^ 
cd.  codziennie  (20  cent.  od  osoby). 


W  zakładach,  muzeach,  etc.  otwartych  dla  publicsności,  nie 
źy  się  żadna  opłata,  ale  jeżeli  otrzymuje  się  wyjątkowe  wejście, 
czajem  jest  dawać  strdżowi  lub  dozorcy  50  cent.  lub  1  fr.,  co  wu^^^S^ 
je  w  niektórych  razach  bilet;      *    • 


Faryi  (Faris)  nad  Sekwaną;  położony  wśrdd  dwdch  pasm 
ków,  opasujących  go,  na  prawo  wyżyny  Bolleville,  wzgdn 
mont  i  Montmartre,  na  lewo  góry  Ś-ój  Genowefy  i  wyniosłości 
rouge,  jest  podzielony  przez  Sekwanę  na  dwie  prawie  równe 
Powierzchnia  Paryża  wynosi  7450  hect.  obw<5d  33930  metrów.  Ukk 

nośó  podług  spisu  w  1866  wynosiła  1825274  mieszkańców.    K^ — ^aml 
Paryża  jest  dość  łagodny  (średnia  temperatura  wynosi  10^  74Ce^K.ji)ji- 
sza).  Zmiany  temperatury  są  dość  znaczne  i  częste,  liczba  dni  Ub^^BMO- 
wych  w  r.  wynosi  średnio  144,  wiatry  zachodnie  i  połndniowo-i  ^^mIhk 
dnie  wieją  najczęściój.    Paryż  otoczony  jest  murem  obronnym         i  70 
bramami  i  16  fortami,  z  których  najważniejszym  jest  cytadella  Z^^oit* 
Yalerien.    Miasto  dzieli  się  na  20  cyrkułów,  zarządzanych  pne^^  M- ' 
ra  i  dwóch  adjunktów. 


Bulwary. 

vv-« ;-   V  Dawne  bulwary  rozciągają  się  na  ^ugośd  4  kiL  i  Vi  ^^  ^' «»: 

^^*  " do  kościoła  Magdaleny.  Bulwary  tesąiBeaumarchais,  des  -^Hei 
du  Calyaire;Montmartre,  des  Italiens,  des  Capucina  e,  de 
la  Madeleine. 

Na  linii  dawnych  rogatek  rozciągają  się  bulwary  rozd«ielotm«w*" 
gdyś  murem  otoczenia,  na  wewnętrzne  i   zewnętrzne,  dziś  ri^owM 
i  stanowiące  na  całój  swój  przestrzeni    pyszne  gościńce  wysai^^ione 
drzewami.     Przytoczymy  tylko  bulwary  na  lewym  brzegu:  In  '^«'*" 
dów,  Mont-Parnasse,    d'Enfer    Saint-Jacque8,  d'I**IH 
deTHopital  i  de  la  Gare.     Nowe  bulwary,  otwarte  od  1& 54 r, 
we  wszystkich  kierunkach  są:  de  Strasburg,  de  Sebastopoł^n 
Palais,  Saint-Michcl,  Malesherbes,  d'Jena,  Hau88iai»»n» 
Pereirę,  duPrince  £ug^ne,  des  Amandiers,  de  Mag^^*» 
Bichard-Łenoir,  Mazas,  Saint-Germain,  d'Au8teriit*» 
Arago,  ialeje  (avenues)  Josephine,  du  Boi-de-Bome, d^&J* 
lau,  de  rimperatrice,  de  la  Grande-Armóe,  d*EasliB8ff 
dc  if^iedland  i  t.  d. 


PARYŻ  273 


Ihbrzeźa  (quais)y  Mosty y  Przystanie, 

Długi  szereg  pięknych  pobrzeży  czyli  nadbrzeży,  wysadzonych 
swami,  bieży  wzdłuż  Sekwany  w  Paryżu,  —  27  mostów,  po  wię- 
1}  części  zbudowanych  lub  odnowionych  przed  20  laty,  łączy  ze 
I  przeciwne  brzegi  rzekf.  Główniej szc  są:  most  Napoleona  III 
l§  żelazna  opasująca  Paryż)  most  Bercy  —  Austerlitz,  — 
rie,  —  de. la  Tournelle,  Louis-Philippe,  d'Arcoló, 
tre-Dame.  — auChange  -  Saint-Michel  —  Pont-Neuf, 
Arts-^m.  des  Saint-Peres  —  Royal  —  de  Solferino, 
a  Concorde  des  Invalides  —  d'Alma,  —  d'Iena  —  d'Au- 
iL  Z  przystani  ważniejsze  są:  port  Bercy,  au  Bois  —  port- 
:-Vins — 'J)ort  aux  Fruits,  -  portSaint-Nicolasiport 
j^renellę. 


JPlące^  Kolumny f  Posągij  Bramy  (tuki)  tryum" 

falne,    Wodotryski, 

S  Hcznych  placów  Paryża  wymienimy:  placBastylii,  ha  miej- 
Biiiesionćj  fortecy,  zburzonej  przez  naród  w  17.89  r.  -Kolumna 
c  o  wa(l830),na  której  wznosi  się  figura  genijusza  wolności.  —Plac 
^dy  (de  la  Bourse)  —  Place  du  Carrousel,  z  bramą  tryum- 
I  (1806)  (Farc  de  triomphe)  z  czterokonnym  wozem  tryumfalnym 
Wierzchu.  Plac  Chateau  d'Eau,  fontanna  ze  Iwa^mi 
mi  z  cynku,  —  Place  duCh4telet,  z  fontanną  (1807),  prze- 
gną w  ostatnich  lasach.  —  Place  de  la  Concorde  z  kościołem 
a  Madeleine  i  pałacem  du  gardę  Meuble,  Ministcryjum 
Pynarki  od  p(^nocy,  od  wschodu  ogrodem  Tuilleries;  od 
tdnia:  i  Sekwana  pałacBourbon  (ciało  prawodawcze);  od  zaeho- 
aś  pola  Elizejskie,  przy  wejściu  do  których  znajdują  się  piękne 
^ie  Marły,  dłuta  Coustotf  i  fontanny  zdobne  w  figury  alego- 
rie; —  Obelisk  Luksor  ski  wzniesiony  w  1836  r.;  —  posągi 
<lstawiające, główne  miasta  Francyi.  —  Place  Dauphine  ze 
tą  DeiB^. — Plac  de  rat  o  ile,  z  bramą  tryumfalną  (1806-1 835) 
^ką  na  45  metrów  33  c;  a  44  m.  82  centimet.  szeroką  -  Bzeźby 
Ł»  Cortota,  Etex'a,  Łemaira,  Chaponnier'a,  Seurre*a,  Debay*a  et  c.  na 
odmiirowaniach  wypisdne  są  nazwiskajenerałów,którsy  przyjmowali 
*l  w  głównych  bitwach  za  Kzeczypospolitój  i  Cesarstwa;  z  wysoko- 
oninUui  prześliczny  widok.  Plac  Ratusza  (dawniój  plac  de  Or^- 
^pełnie  przeistoczony  od  1852  r.  —  Plac  ŁouyoIs,  piękna 
^lUia,  rysunek  Viscontiego.  —  Plac  de  Notre-Dame  (Nąj- 
^M^  Panny)  przed  kościołem  tegoż  nazwiska;  —  Pl&<i  d.\jL 
Ms-Royal  —  Plac     Pantheonu    otaczajn^cy    lLo4e\ć^  ^-^\ 


274  '      '  PARYŻ 

Gienowefy  szkołę  prawa  i  Merostwo  8  cyrkułu,  bibliotekę  owięt^ 
Gienowefy  i  kościół  Saint-Etienne  du  Mont  —  Place  Boyale 
czyli  des  Yosges,  otoczony  domami  w  stylu  Ludwika  JJH, 
fontannami,  i  posągiem  Lndwik&  XIH;  —  Place  du  Frince 
Eugene,  zo  statuą  tegoż  księcia.  —  Place  Saint-Michel 
z  fontanną  ozdobioną,  bronzową  grupą,  dłuta  Duret'a.  —  FI** 
ce  Saint- Sulpice,  przed  kościołem  tegoż  nazwiska;  od  południa 
ogranicza  go  seminaryjum  St.  Sylpicyjusza  -  od  zachodu  merostwo 
VI  cjrrkułu,  fontanna  przez  Yisconti.  —  Place  Venddme,i  kolu- 
mną wzniesioną  w  I8l0  r.,  ze  spiżu  z  dział  zdobytych  na  AnstrTJa- 
kach,  (zburzoną  przez  komunę  w  1871  r.). —  Place  des  Yictoires 
z  pomnikiem  bronzowym  Ludwika  XIV. 

Brama  Saint-D^nis  (1672)  rysunek  Blondeira,  łuk  tryumfil- 
ny  wystawiony  Ludwikowi  XIV,  po  zwycięstwach  w  Kicmcseeh;  »te- 
goryczne  rzeźby,  przejście  Benu,  etc.  —  Brama  Saint-MartiB 
(1674)  rysunek  P.  Bullet;  łuk  tryumfalny  wzniesiony  po  adobyótt 
Franche-Comt^,  płaskorzeźby. 

Statua  marszałkaNey,  przyrynek  (carrefour)  ObserwattóJ" 
jwm  przez  Hude'a. 

Pomnik  konny  Henryka  IV  na  przyczółku  mostu Pont-l^*'** 

Fontanna  Gaillon,  przez  Viscontego.  —  Fotanna ulicy  »• 
G r  en elle  (1739)  przez  Bouchardon,  ż  marmuru;  jedna  i  n»iW 
kniejszych  w  Paryżu,  statua  4  pdr  roku*  Fontaines  deslfl*^ 
cents  część  gdrna  jest  kopiją  fontanny  Jana  Goi:gon  dopehu®*** 
przez  Pajou  w  1788  r.  -  Fontanna  Moliera  (1844)  przeaYiflCOB- 
ti,  statua  Moliera  przez  Seurre,  figury  alegoryczne  z  mannuru-Fł*" 
dier'a. 


Ulice,  PassaiCy  Dzielnice. 

Ulice  najpiękniejsze  i  najbardziej  uczęszczane  są:  na  prawym  br«*C* 
ulica  de  Rivoli  (1802  -—1865)  przeszło  3  kilom,  długości;--^ 
Castiglione,  —  de  la  Paix;  —  Saint-Honorć  (XIV— X'** 
wirk); — Vivienne;  —  Riechelieu;  — de  la  Chanss^e-d^AD" 
tin;  —  Laffite;  —  Montmartre;  —  Saint-D^nis;  — Sain** 
Martin;  —  przedmieście  Saint-Antoine;  przedmieście  SaiB**^ 
Honore;  —  Saint-Louis  au  marais  (dziś  ulica  de  Tnrenn*]' 
Turbigo  (1866 — 1857).  Na  Uwym  brzegu:  des  Ecoles;— D**" " 
phine;  du  Bac;  —  de  Bellechasse;  —  de  Grenelle;  deŁill*' 
Saint-Dominique;  —  de  Seine;  —  de  rUniyersit^;  — ••" 
cob;  —  Tournon;  —  de  Sevres  i  t,  d. 

Paryż  ma  183  passażóiv,  galery j  czyli  dziedzińców]   nuędzy  kW'*' 
przytoczymy;  passaże;  des  Panoramas;  —  de  TOpera;  — I'** 


PARYŻ  X        276 

ne;  Choiseul;  —  Jouffroy;  —  des  Princes;  —  Vivienne; 
bert;  V^ro  Dodat;  Yerdeau; — du  Sanmon, — du Grand- 
f — duCaire. 

Ikaelnice  (dtćs)  są  to  ulice  lub  grupy  domdw  oddzielone  podwo- 
ił jak  dzielnice  Bergere,  Tr^yise,  Vindó  etc.  —  Co  dodziel- 
•obotniczjch  które  są  tjlkd  nagromadzeniem  mieszkań  skromnych, 
tóit  są  dobrze  zabudowane,  inne  zaś  nędzne,  i  ile  utrzymane. 


Ogrody  i  Miejsca  przechadzki. 

Ocród  Toilleries.  przy  p^acu  tegoż  nazwiska,  długości  702  me- 
izerokości>3l7  metr.;  3o  hect.  powierzchni:  według  planu  Ł^nó- 
t  (1665  r.)  od  1789  r.  kilka  razy  zmieniany,  składa  się  'z  parteru 
iw<$ch  obszernych  tarasdw  zasadzonych  kasztanami  i  lipami,  tara- 
a  oddzielone  są  głdwną  aleją,  w  środku  ktdrćj  znajduje  się  obelisk 
i  brama  zwana  Tarć  de  TEtoile. — Od  północy  i  południa  rozciągają 
8y  otoczone  ligustrcm.  —  Parter,  dotykający  pałacu,  oddany  był ' 
liytek  familii  cesarskiej. — Piękne  i  obszerne  sadzawki  z  wodotry- 
ni;  liczne  i  godne  uwagi  posągi  dłjita  Constou'a,  CoyserYOx'a,  Bo- 
Cortat^ay  Pradier^a,  Dayid'a  Meusnier'a  i  i.  w. 

Osród  Iionxenbourfi;,  według  planu  I)ebrossc'a,  zmniejszony 
sodą  część  w  18  66  r.  zajmuje  piękne  partery,  wzgórza,  cieniste,  tarasy 
arte  przez  stoki  darniowe,  i  obwiedzione  elegancką  balustradą; 
aniała  aleja  Obserwatoryjum,  zamieniona  w  parter,  ogrody  angiel- 
i,  etc.  —  posągi  marmurowe  bohaterek,  księżniczek,  sławnych  k,o- 
:,  kopije  marmurowe,  gladyjatora,  i  innych  arcydzieł  sztuki  starc- 
ia; śliczna  statua  Dawida  Zwycięzcy,  fontanna  de  Medicis;  w  koń- 
bassenn  otoczonego  plantacyjami;  w  niszach,  Polyfem,  Acis  i  Ga- 
la  i  2  piękne  statuetki  dłuta  Ottin^a;  ogród  prezesa  senatu;  oran- 
ej,inspekta.  i  t.  d. 

Pola  Silizejskie,  oddzielono  od  ogrodu  Tuileries  placem  zgody. 
Concorde);  przy  głównem  wejściu  ozdobiony  dwiema  pysznemi 
•parni  Constan'a  (chevaux  de  Mraly);  przez  środek  przechodzi 
>lka  główna  aleja  z  placu  zgody  do  Bramy  gwiazdy,  przecięta  kil- 
loa  poprzecznemi  —  Na  prawo  i  lewo  wspaniałe  hotele:  cyrk  teatr 
'  Folies-Marigny;  cafd-concerts;  pałac  przemysłu;  panorama,  bal 
bille. 

Park  Monoeau  (około  88,000  metr.  \~ ),  przecięty  ulicami,  do- 
i«  atrz3rmany;  parter,  murawy,  malownicze  skały,  groty,  rzeczki 
Sty,  bassen  ze  sztuczną  mina  o  piekndj  kolumnadzie,  śliczna  \v\- 
ki.  .  ^      . 


\ 


276  1*  A  R  A'  Ż 

>  ■ 

Ogród  Falais-Boyal,  obszerny  r(5wnoległobok,  wysadasonydrtó- 
wami  po  brzegach,  ma  w  pośrodku  wodotrysk  i  posągi  godne  awigi? 

Ogród  botaniozny  (Jardin  des  pluntes)  około  31  hect.  trsy  wiel- 
kie aleje  podłużne  wysadzono  lipami  i  kasztanami,  zagony  i  al^ 
z  drzew  podz^vrotnikowy6h;  ogrdd  czysto  naukowy  bardzo  bogaty; 
inspekta  i  cieplarnie,  ogrdd  angielski  i  labirynt,  zasługuje  na  nwagt 
wspaniały  cedr  zasadzony  przez  Iussieu*go.  Menaźeryja,  iwieriy- 
niec,  ptaszarnia,  menażeryja  małp,  klatki  dla  drapieżnych  zwierHtł 
psiarnia,  doły  dla  niedźwiedzi,  rotunda  dla  słonia.  Dolina  Bzwijctf- 
ska;  amfiteatr. 

Park  des  Buttes-Chanmont,  22  hect.  skały  gipsowe,  na  ktdrfA 
pochyłości  znajduje  się  naśladowanie  świątyni  Sybilli  v  TivoU;  J*" 
zjora,  kaskady  i  groty.  —  Piękny  widok. 

Skwery,gło'wniejsze  są:  du  Conservatoirc  des  Arts  etM«- 
tiers; — du  Tempie,  —  Montholon;  —  des  InnocóntB-^ 
S  a  i  n  t- J  a  q  u  e  s,  z  pięknąwieżą  Saint- Jacques-la-Boucherie  (52  B**'* 
wysoką)  i  statuą  Pascala;  — Skwer  S.Yintimille; — SainteClo- 
tilde  i  t.  d. 

liaaek  Vinncenes,  1009  hect,  przedzielony  na  dwie  części  pi**" 
musztry,  szeroki  na  1  kil.  Godne^wnim  uwagi:  jezioro  de»  Jfw«»^C' 
hect)  z  3  wysepkami,  most  prowadzi  na  wyspę  Torte  Jaune  (restoiff*' 
cyja);  na  zachód  jeziora,  obszerna  murawa,  skąd  wida<3  plac  ^^^'f^ 
i  poligon.  Na  jeziorze  sztuczny  wodospad.  Na  południe  reda^  «^* 
FcUsanderie  i  de  Gravelle,  folwark  Napoleona-,  jezioro  Oraoelk  -^  ?"" 
szernc  pole  wysciyowe  na  równinie  de  Gravelle.  Strumień  i  JW»^ 
Saint-Mandć,  w  zagłębieniu  gruntu,  kępa  pośród  jęziora;  jest  to  jedn» 
z  najpiękniejszych  części  lasku. 


Kościoti/, 

Notre  Damę.  Katedra  budowana  od  1163  do  1260  r.;  często  pr«^ 
rabiana  i  niszczona  w  XVII  i  XVin  wiekach,  zupełnie  wyrestaur^^" 
wana  od  1845  r  ;  długość  126  metr.  68  c;  szerokość  48  metr.  7  c,^" 
sokośó  nawy  33  metr.  77  c,  wieżyc  68  metr.  strzały  79  metr.  —  *^*' 
sada  podzielona  na  3  piętra.  Portal  o  trzech  wejściach,  zdobny^" 
źbami  unosi  na  sobie  galeryją,  zwaną  królów  francyi;  wielka  rw*'» 
wspaniała  galeryją,  po  nad  którą  wznoszą  się.  dwie  wieże  kwadrato''*! 
północna  zawiera  dzwony  ■ —  południowa  hurdon  (wielki  dzwon)  '^ 
*ACV  16000  kilogr.;  —  piękna  strzała  ciesielskiój  roboty  pokryta  o*o- 

"i:  portal  południowy  czyli  brama  Ś-^o  Augustyna;  portal  pOłBO* 
■yli  brama  czerwona,  —  Wspaniałe  szyby  w  róże. 


-PARYŻ  377 

Wewnątrz,  5  naw  i  37  kaplic;  chdr  ozdobiona  bardzo  pięknemi 
kibami  z  drzewa,  obrazy  Touvenet*a,  Filipa  4e  Cbampaigne  i  t.  p. 
'lun  Ludwika  XIII  rzeźbione  Conston*a;  w  kaplicach  pomniki  kilku 
Jjbiskupdw  Paryża,  i  t.  p.  Rzeźby  z  XIV  wieku  w  okol^o  chóru. 
Icrystjrja  nowoczesna  w  stylu  ostrołukowym,  skarbiec  relikwijarz  i  t.  p . 

Sidnt-Aagastin.  Kościół  niedawno  zbudowany  według  planu 
ltard'a,  żelazna  kopuła,  piękne  sklepienie. 

SAinte  Chapelle  (1242  -*  1247 — wyrestaurowana  w  osta- 
sh  czasach);  strzała  wytworna;  dwie  kaplice  przeciwległe  bez  ścian 
^nych,  wspaniałe  szyby  z  XV.  w. 

Bainte-Clotilde  (1846  —  1857),  w  stylu  gotyckim;  wieże  ozdo- 
ne  strzałami  przezroczystemi;  wielki  ołtarz,  za  którym  okno  mało- 
Bie  przez  Lehmanna. 

8aint-i)eni8  da  Saint-Sacrement;  pieta  przez  Eug.  Delacroit' 

8aint-£Sustache  (1532 — 1641);  portal  główny  z  1738  roku. — oł- 
26  bardzo  wysokie,  piękne  sklepienia;  malowidła  w  kaplicach;  groby 
Lberta  z  rzeźbami  Coyyerox'a  i  innych. 

8ainte-GtoneYi^ve  czyli  Pantheon,  budynek  greko -rzymski,  wy- 
silony przez  Soufflofa  (1764);-  przedsionek  z  koryncką  kolumna - 

]K)dtrzymującą  fronton  rzeźbiony  według  planu  Davida  (z  Angers)* 
pośrodku  gmachu,  kopuła  opierająca  się  na  4  filarach,  po  nad  ktu- 
ii  zni^duje  się  1 2  okien. — Wewnątrz  kopuły  malowidła  Gro8*a.^ — 
poprzecznej  nawie  ołtarz  z  rejjkwijami  S-ej  Gienowefy.  Kopije  ze 
<^*  z  Rafaela  przez  braci  Balze.     W  pieczarach  groby. 

Saint-G-ermain  des  Prśs^  (XI  i  XII  w.)  resztki  dawnego  opactwa 
aż  nazwizka;  piękna  wieża  w  stylu  romańskim.  Wewnątrz  pię- 
»  filary  romańslde,  malowidła  chóru  i  ołtarza  wielkiego  przez  II. 
•ndrin.     Posągi  i  groby  w  kaplicach. 

6aint-0ermain  rĄtucerrois  (XII  w.,  odnowiony  w  XV J  XVIII 

ostatecznie   za   Ludwika  Pilipa);   portal  'z   1435   roku;-  zdobny 

^"^ki  przez  Motteza;  chór  i  absydijum  z  XVII  w. — Kropielnica  przez 

ififroy,  pomniki,  figury,  i  malowidła  w  Kaplicach;  oszklenia   z  XV 

^I  w.;  na  szybach  malowidła  Marechara  i  Duval'a. 

Bsint-Geńrais  (XV  i  XVI  w.).  Wielki  portal,  dzieło  I.  Debros- 
Ł  (XVII  w.),  zdobny  w  rzeźby  JouflFroy,  Dantan'a  etc.  Wewnąti*z 
plBca  8-go  Dyjonizego  z  malo^^ddłami  na  drzewie,  (szkoła  nie- 
*cl»);  rzeźby  i  malowidła  współczesne;  grób  do  Scaran'a 
•yn  podobne. 

ŁliWaoques  du  Haut-Pas  (1630  —  1684);  malomd\»,  "Ct'Ł^^\V3- 
'^^Le8^er'owj,  obrazy  JJe8tftnt'a,  Gćrardl'fti  Vn, 


i 


2*^8  P  A  R  t  i 

I* 
BaintrJoseph  des  Carmes  (XVII  w.)  z  małą  kopułą,  pierwarf^  lnift^ 
zbudowaną  w  Paryżu,  wnętrze  złocone  i  zdobne  w  malowidła  w.rtjr**  ^  ^ 
kościołów  włoskich. 

La  Madelolne  (1734-1832),  budynek  w  stylu  greckim,  ^^f*^       r^ 
kwadrat  podłużny,  otoczony  koryncką  kolumnadą;  piękne  schody  d-^wj' 
przystęp  do  fasady,  ktdrą  zdobi  fronton  rzeźbiony  przez  Lemiir^'^^ 
drzwi  bronzowe,  ramy  okien  przez  Triquettego,  w  około  bodynkn  j^^ 
figury  z  kamienia  różnych  artystów.  Wewnątrz,  jedna  nawa,  sklep^^^ 
nie  nakształt  kopuły,  zdobne    w  złocenia  i  rzeźby  Bade'a,  Foyitic 
i  Pradier'a;  kropielnic*  Moyne*a.  —  Rzeźby  i  obrazy   w 
\y  wielkim  ołtarzu   grupa   z  marmuru   Marocbetti'ogo;   za  <^tai 
pialowidła  ścienne  alegoryczne  Ziegles^a  —  Organy, 

9aint-Merry  odbudowany  w  XV  w.  wieża  z  XVII  w. 

3aint- Nicolas  des  Ohamps  (1420  —  1576);  wewnątrz  ol 
Vouet'a,  Bottrdop'a  i  in. 

Saint-Nicolas  du  Chardonnet  (1556  —  i  709);  godne 
malowidła  Lesueur'a,  Lebrun'a,  Mignard'a,  etc.     Rzeźby   de  Coy» 

vox'a,  Anguier  i  t.  d. 

Notre-Dame  de  Clignanoourt  (na  Monmartre)  w  stylu 
skim  zbudowany  przez  M.  Łcgneux. 

Notre-Dame  de  Łorette  (1822  —  1835)  w  stylu  hasyUknf 
skich;  sufit  z  drzewa,  malowidła  Deveria,  Johannot'a,  HesBe*go,  Or«a 
Couder'ii,  Sclinetz  i  innych.  • 

Saint-Paul-Saint-Iiouis  (1627  —  1641)  piękna  kopuła. 

„Chrystusa  w  ogrodzie  oliwnym"  Delacroix. 

Saint-Boch  (1633  —  1736),  wewnątrz,   niezwyczajna 
obrazy  Jouvenet'a,  Restout'a,  Vien'a,    Dayen'a  i  innych;    malow^ 
w  kaplicach  PujcFa,  Schnetz'a,  Chasserian^a,  Duvean,  Conra, 
ria,  Balze'a  i  innych;  rzeźby  Lemain'a,  Coustou,  Falconnet, 
grób  Maupertuis  z  medalionem  CornedUe'a* 


!»• 


Baint-Severin  (XIV  i  XVI  w.)  wewnątrz  piękne  ściany  —       _^ 
niowe,  piękne  filary,  wieczerza  Pańska  H.  Flandrln'a,  i^w.  in«  obni^^*^* 

Sorbonne  (XVII  w.);  grób  kardynała  Richelieo,  według  p  M^^ 
Girardon*a. 

Saint-Sulpice,  zaczęty  w  1646  r.  skończony  w  1749.  fasadK^*^ 
biona  dwoma  pięknem!  portykami;  piękna  wieża,  od  strony  póhuy^"?' 
południowa  nieukończona  -Wewnątrz,  trzy  nawy  oddzielone  fil»ł**' 
korynckiemi,  podłoga  środkowój  inkrustowana  miedzią;   oigany;    *** 
plica  N.  Panny,  kopuła  z  malowaniami  Łemoin'a;  malowidłii  w  k^p''' 
cach  przez  £.  I)elaccoix^  J^..  dft'2\)^c\^NVGi0ci!QrEi^  DcoUing  i  t.  p. 


PARYŻ  279 


tok  Triniti  (1866)  zbudowany  przez   M.  Balia;  wenątrz  piękne 
alowidła  i  rzeźby. 

Val  de  Graoe   (1645  —  1666   r.),   opactwo  ptzebadowane  na 
pital  wojskowy;  w  dziedzińcu  statua  Łarrey^a,  kopuła  malowana 
Mignard;  zewnątrz  kopula  pokryta  żelazem  w  1865  r. 


8aint-Vinoent  de  Paul  (1824 — 1844);  piękne  schody  zewnętrzne; 
aifnątrz  piękny  fryz  z  malowidłami  Flandrin'a. 

Paryż  posiada  prdcz  tego  pewną  liczbę  kościołów  i  kaplic,  obcych 
irsnań;  z  pomiędzy  nich  wymienimy  Oratoire  ulica  St.  Honorć  i  Vi  - 
'-tadfin,  ulica  St.  Antoine  (Kalwińskie);  Kościół  Karmelitóu),  ulica 
«  Billetes  (Ewang.  Augsb,),  w  bliskości  bramy  gwiazdy  c^rArteu^jora- 
^9hwna  —  Wyznanie  izraelickie  posiada  synagogę  przy  ulicy  Notre- 
ame  de  Nazareth. 


Pałace. 


£rtiwr,  początkowo  był  fortecą  zbudowaną  przez  Eilipa  Augusta, 
'Serobiony  i  powiększony  za  Karola  Y.  Franciszek  I  kazał  rozpo- 
<!<&  Piotrowi  Lescot,  na  placu  fortecy  budowę  pałacu  Luwru  obecne- 
S  którą  prowadzili  dalój,  Katarzyna  deMedicis,  Henryk  IV,  Ludwik 
VjLlJL,  Ludwik  XrV,  Ludwik  XVI  i  Napoleon  I  a  ukończył  osta- 
sside  Napoleon  III  przez  budowniczych  Visconti  i  Lefuel,  którzy 
^  1852  do  1857  dokonali  połączenia  starego  Luwru  z  pałacem  Tuil- 
Pi«8.  Ostatni  w  raz  z  Luwrem  w  części  stał  się  pastwą  płomieni 
ostatnich  dniach  Maja  1871  r.  Szczęściem  jednak  ocalał  największy 
akarbów  Luwru,  to  jest  wspaniała  galeryja  obrazów. 

Le  Pałali  de  llUysóe-Napoleon  (róg  przedmieścia  Saint-Hono- 
'  i  Pól  Elizejskich),  wystawiony  w  1718  r.  przez  Moleta  upiększony 
1-776  r.  restaurowany  za  Napoleona  I,  przebudowany  (1854 — 1855) 
^  kierunkiem  M.  Łacroix.  -—  Od  strony  przedmieścia  Saint-Honoró, 
^leryja  złożona  z  piętra  i  wystawy  z  tarasem,  ozdobionym  kamien- 
I  balustradą,  zamyka  dziedziniec.  Od  strony  Pól  Elfzejskich  ogród 
'S^  pałacu  dągnie  się  aż  do  drogi  (ayenue)  GabrieL 

Ła  Falais  Boyal  zbudowany  od  1629  do  1634  r.  przez  Lem  er- 
■^Ki)  dla  kardynała  Bichelieu,  przebudowany  za  panowania  Ludwika 
ttV,  powiększony  (1781  —  1786)  przez  Filipa  Egalitó,  który  przy- 
^yńl  galeryję  i  teatr  komedyi  francuzkiój  (galeryja  d'Orleans  na  po- 
*ldiiie  ogrodu);  w  ostatnich  czasach  był  mieszkaniem  księcia  Napo- 
^^Hia.  Pałac  ten  został  mocno  uszkodzony  w  czasie  poiax6^^'<N'Ł'c^^'* 
^<^ch  przez  Komuna. 


i 


280  FARYŹ 

Pslals  da  Iłaxenbourfir,  zbudowany  od  1615 — 1620  pnei  LDe- 
br5sse;  powięks^.ony  w  1804  r.  następnie  w  1831  i  1844.  pnei  M.de 
Grisos,  za  2-go  Cesarstwa  byl  miejscem  posiedzeń  Senatu.  Na  parte* 
rze  znajduje  się  kaplica;  obrazy  Marattu'a,  Gigoux,  Yauchelefa  Pńjora; 
oraz  wiele  rzeźb;  Sala  posiedzeil  ozdobiona  obrazami  Th.  de  Clum- 
paigne;  —  Sala  mylnie  zwana  pokojem  Maryi  Medtcis;  —  tola  A 
Lion  (TOr,  ze  starożytnemi  malowidłami  i  arabeskami,  przjrpisywaiw- 
mi  Janowi  Udinc;  .schody  honorowe.r —  1  piętro  sala  straij/  (dawne 
oratoryjum  Maryi  dc  Mędicis)^  — sala  posłóu)  (pokój  krdlow^)»pi^ 
knemi  rzez'bami  i  plafonem  Jadin'a;  —  salon  Napoleona  Jz  obruion 
Flnndrin^a;  i  innych  wspaniała  sala  Tronowa,  z  malowidłanńLehmiDta* 
Balzera,  Brune'a;  —  yaleryja  popiersi:  —  sala  posiedzeń,:  —  taii  Om- 
rza;  —  Jiiblijoteka;  ozdobiona  obrazami  Delacroix,  BoqueplMi'a)  i  IM- 

ibami  Foyatier*a,  Simert'a  i  innych. 

liO  Petit  Iiuxenbourg,  za  ostatniego  Cesarstwa,  mieszkanie  pn* 
zesa  Senatu,  —  mieści  w  sobie,  tak  zwany  c/oifrtf  (ogród  zimowy)  i  t*" 
pUcę  dawnego  klasztoru  sr  XVI  w. 

Fałao  ciała  prawodawozego  czyli  paląc  Bourbon,  zbodomay 
w  1622  r.  przez  Girardini'ego."  Fasada,  wychodząca  na  ulicę  de  ly* 
iiiversiteiuaplacduPalais-Bourbori,jego  też  jest  dziełem. — ^PnedBO- 
nek  na  przyrzeczu  i  placu  zgody  zbudowanym  byl  przez  Poyrfa  od 
1804  —  1807  r.  —  Fronton  przez  Cortot*a.  Wewnątrz  bŚMjctehi 
i  sala  tronowa,  ze  wspanialemi  obrazami  Eug.  Dclacroix  •  Stkp^ 
siedzeń  ozdobiona  wieloma  pięknem!  rzeźbami. 

Palais  de  Hnstitut,  zbudowany  podług  planów  Levau,  akon- 
czouy  w  1662;  fasada  z  przedsionkiem  (portyk  dawnego  ko- 
ścioła kolegium  Cztorech-Narodów);  kopuła  i  latarnia  niepropowyo- 
nalne,  piękne  ośmiokątne  dziedzińce  z  dwiema  bramami  prowąduce- 
mi  do  sal  posiedzeń  nadzwyczajnych  i  do  biblijoteki  Mazariniego, 


Budynki  rządowe  i  wielkie  zakłady  publiczne, 

Meroatwa.  Większa  ich  część  są  to  gmachy  okazałe,  świeio  w** 
dowane. 

Bank  ;Franouski  (dawny  hotel  la  Yrillierre,  zbudowany  pn* 
Mansart*a  w  1620);  galeryja  złocona  z  freskami  F.  Perier'a, — W  08t»" 
tnich  czasach  gmach  ten  został  bardzo  powiększony. 

Giełda,  obszerny  gmach  zperytftylemibramą  koryncką;  oadobiony 
aJlegoryczn^mi  figurami  Tva  iv«tofav\VLach.  dłuta  Durefa,  Dunłont»ł 
*Seurfe'a,  i  Pradier  a.  — -  'Wwraa^tti  ^0^  %^)I«»  tj^tsA^. 


PARYŻ  281 


Mennica,  qimi  Conti,  między  mostom  Pont^Neuf  i  Instytutem; 
rozpoczętu  w  1771  r*  mu  fasadę  l20  mctn)w  dłngą  ozdobioną  figura- 
mi z  kamienia.  Zawiera  ona  warsztaty  i  pracownic  medali  jarskie  oraz 
ciekawe  muzeom  numizmatycznej  jako  też  zbiór  modeli  maciiin,  używa- 
nych dawniej  do  fabrykacyi  monet  i  medali. 


Pałace  prywUtne,  —  Domy  historyczne, 

Paryż  posiada  znaczną  liczbę  gmacbdw,  ciekawych  ze  względu  na 
BKtukę  i  historyją;  przytoczymy  tu  następujące;  HOtel  Carnavalct 
(X.VI  —  XVII  w,  rzcz'by  Jana  Ganjon),  kupiony  przez  miasto  dla 
zaJ  ożenią  w  nim  muzeum  miejskiego;  li  ó  t  c  1  L  a  m  b  e  r  t,  malowidła 
Lebruna  i  Lesueura;  —  Hotel  delaValette  z  piękną  fasadą, 
naicźci  w  sobie  zbi<5r  przedmiotów  sztuki;  —  Pałac  Pomp  ej ańsk i, 
3tl>udowany  dla  księcia  Napoleona,  sprzedany  w  1866  r.;  ma  wiele  za- 
i>y tkdw 8taroŻ3rtnotici;  obrazy  M.  Cornu;  HotelA.  Fould  malowidła 
P-  p.  Baudry,  iMardchal.  -  Hotel  p.  L.  Fould,  wspaniała  galeryja, 
l>ogaty  zbiór  medalów  i  t.  p.  -  Pałace  liothschildów  z  bogatenii 
sbioiaoil 

Domyi  Franciszka  I  (Cours-la-Reine)  z  rzcźl)ami  przypisy wa- 
neiui  J,  Goujon;  —  Corncille'a,  ulica  d'Argenteuil,  pokój  Corncil- 
^%  utrzymywany  jest  dotąd  w  (biwnym  stanie;  '--  Kasyna,  ulica 
Vi8conti;  —  YoHaira,  quai  Yoltairc  i  t.  d. 


Teatry,  miejsca  zebrań  i  rozrywki. 

Opera  czyli  Akadenuja  muzyki,  ulica   le   Peletier,    2    (nowa   sabi 

*"UUowana  od  bulwaru  Kapucynck);  przedstawienia  w  poniedziałki  śro- 

^5  piątki  a  często  i  w  niedziele;  parter  5  f.  loże  i  krzesła  od  1 2  f.  do  2  f.  50  c . 

^eatr  francuski  (tragcdyja,  komedyja,  dramat),   codzień;  parter 

jj  'r.    50    c,   krzesło     przy   orkiestrze    5   fr.   loże  od  9  do  2  fr.  — 

.  *  foyer  statuy  artystek  Rachel  i  Mars;  popiersia  sławnych  drama- 

^'^^^W;   sławna   statua    Woltera;  i   wiele  portretów  sławnych  akto- 

%  począwszy  od  Moliera. 

O<ieon,  plac  odeonu  (tragcdyja;  komedyja,  dramat)  codzień,  feryj  e 
^  I-go  Czerwca  do  "I-go  Września;  parter  2  fr,  loże  8  fr.  do  2  fr. 

^ ,   Opera  komiczna,  plac  Boieldieu,  codzień;  parter  2  f  r.  50  c.  lote 
^^  8  fr.  do  1  fr.  50. 


282  ^  A  R  T  Ż  ^ 

Teatr  liryozny,  plac  Chatelet  (opera,  opera  komicsna,  drant 
lirjcznj)  codzień;  — ^!ferjje  od  1  Lipca  do  1  Września;  parter  Sfr.  M, 
boczny  1  fr.  50;  loże,  krzesła  i  t.  d.  od.  8  fr.  do  3  fir. 

Teatr  Włoski,  plac  Yentadonr,  (opera  włoska,  balet)  we  wtoikii 
czwartki  i  soboty,  od  I-go  Kwietnia  do  I-go  października;  kiMib  (& 
mężczyzn)  6  fr.  abonament,  7  fr.  w  Eassie,  inne  miejsca  od  12  lub  U 
fr.  do  3  lub  2  fr. 

Tecttry  drugorzędne^  przedstawienia  codziennie:  Gymnase-Dr** 
matiąne,  bulwar  Bonne-Noavelle,  komedyja,  dramat,  wodewil  *^ 
Vaudeville;  plac  Giełdy. — Yarićtes,  bulwar  Montmartre, wodę- 
wil,  parodyja, opera  buffoit.  p. — Teatr  de  la  Gattć,  ulica  do  Csim 
dramat,  melodramat,  krotocbwila  i  t.  p.  —  Ambign-Comiąae  W" 
war  Saint-Martin,  dramat,  melodramat  i  t.  p. — Teatr  da  Chltsl*^ 
plac  du  Ch&telet,  melodramat  wojenny,  sztuki  fantystycme  i  ^  P* 
—  Folies-Dramatiques:  Delassements-comiąues;  — Teatr 

Ddjazet;  —  Teatr-Beaumarchais; — Bouffes-Pariiłeiii|pJJ|' 
sagę  Choiseul,  operetki,  bufly,  parodyje.  —  Folies-Marigny*  P"* 
Elizejskie,  -  Teatr  Saint-Germain;  —  Teatr  Saint-Marce* 
i  tym  podobne. 


Koncerty.  Koncerty  Konserwatorium,  zaczynające  ńą  w  2-g% 
dzielę  po  Nowym  roku;  sława  ich  jest  europejską  i  niezmiernie  tm^^ 
dostać  bilet  wejścia  —  Koncerty  popularne  w  Cyrku  Napoleona*  ^  ^, 
mie  w  niedzielę  o  2-ćj   god.  —  Ath^nee,  ulica  Scribe,    17;  zebfj*^ 
i  koncerty;  —  Koncerty:  na  Folach  Elizejskich;  —  w  Ka8***J/ 
Prd  Catelan;  —  Cafd  conoerts  w  Eldorado,  w  Alkazarze,  ^* 
des  Aveugles  i  t.  p. 

Bale  publiczne.  Bal  MahiUe,  droga  Montaigne,  wtorek,  c»*^ 
tek,  sobota  i  niedziela,  doskonała  orkiestra,  przepych  w  ubrani'*-  ^j* 
uczęszczane  przez  cudzoziemców  i  demi-monde  (p<9-^wiat);  -^^y^ 
Cloiserie  des  Lilas;  —  łe  Chaieau^JRouge,  chaussće  de  ClignaO^^^^ 
i  tym  podobne. 

Bale  maskowe  odb3rwają  się  w  zimie  w  Operze,  podczas 
walu  w  teatrze  włoskim. 


Muzea. 

Mfizetim  Iinwra.  —  Licznie  zbiory  Luwru  dzielą  się  na:    1     t\, 
zeum  malarstwa;  2  muzeum  rysunkowe;  3  muzeum  sztychów  (1*  ^  . 
cographie);  4  muzeum  starożytnej  rzeźby;  5  muzeum  rzeźby  ^'^^S. 
wiecznej  i  odrodzenia;   6   muzeum  rzeźby  teraźniejszo  ^'^^^^^'^S!^ 
7  muzeum  starożytnoód  A«8yTy^%V.\Q]ii.  ft  \a,wzenm  staroiytno^  ^^Pr 


^  A  k  t  Ż.  28d 

ch;  9)  tnttżetltil  btarożjtności  greckich  i  Etruskich;  10)  muzeom 
ipskie;  11)  muzeum  Algierskie;  12)  muzeum  Azjjatyckie  i  Ame- 
Lańskie  czyli  muzeum  etnograficzne;  13)  muzeum  Marynarki;  14) 
seum  panujących;  15)  muzeum  Sauyageot'a;  16)  muzeum  Ńapo- 
na  m  czyU  muzeum  Campana. 

Jlnzeuin  ryannków,  posiada  35544  rysunk()\^  wszystkich  szkól, 
tdrych  18203  należy  do  szkoły  włoskiej  a  11738  do  szkoły  iran- 
ki^.  .Tylko  częjić  wystawioną  jest  na  widok  w  galeryjach;  naj- 
kniejsze  zaś  można  widzieć  tylko  w  sobotę  od  2  do  4  g.  Wśrdd 
h  dzieł  godnych  uwagi  najciekawszemi  są:  rysunki  Rafaela,  Micha- 
A.ni<^  Andrea  del  Sarto,  Leonarda  de  Vinci;  studyja  Łesueur'a 
|eln  innych. 

Ograniczamy  się  wskazaniem  muzeom  sztychów;  muzeom  egip- 
«C0  (statuetki,  wazony,  amulety,  biżuteryje,  mumije,  malowidła  i  t. 
Muzeom  marsmarki  podzielone  na  muzeum  wodne  i  etnogra- 
kho  (plany  i  modele  okrętdw,  szczątki  okrętu-  la  Perouse,  i  t.  p.); 
ueuin  władców  (zbidr  przedmiotdw  ktdre  należały  do  książąt 
Kojących  we  francyi  od  Merowingów  aż  do  naszych  czasów.  Mozeom 
laUj  i  biźoteiyj,  we  wspaniałej  gcderyi  Apollina.  Muzeum  San- 
Beot*a  (przedmioty  sztuki,  rzadkości  wszelkiego  rodzaju,  a  najwięcej 
poki  Odrodzenia). 


Muzeum  Luksemburgskie, 

Zbiory  te  składają  się  z  dzieł  artystów  żyjących,  lub  umarłych  od 
lO,  zakupionych  przez  Bząd  z  corocznych  wystaw.  -  Wśród  tych 
'^  sztuki  zalicza  się  wiele  do  pierwszorzędnych  a  mianowicie:  dzie- 
Ogres^a,  Delacroix,  Flandrin,  Couture,  Court,  Ary  Schefifer,  De- 
a,  Hebert,  Muller,  Rosa  Bonheur,  H.  Yernet,  Delaroche,  Heim, 
[Imth,  Achenbach,  Meissonnier,  Cayelier,  Jouffiroy,  Maillet,  Du- 
i  inni. 

Ittnzeum  Clony,  ulica  des  Mathurins-Saint-Jacques;  dawny  ho- 
►i^oboszczów  Kluny,  zaczęty  w  V  w.  i  ukończony  przez  J.  d'Am- 
©•  P.  Dusommerard  zebrał  tu  bogaty  zbiór  zabytków  średnio- 
WŁnych  i  odrodzenia,  które  Rząd  nabył  po  jego  śmierci  w  1842  r. 
^T  ten  od  owego  czasu  bardzo  został  pomnożony.  Szczególniej 
'«»  tu  sala  Dusommerard  i  kaplica.  Kommunikacyja  wewnętrz- 
prowadzi  z  hotelu  Cluny  do  pałacu  des  I%en»6«,  wzniesionego 
>«  Juliena,  lub  tóż  przez  jego  przodka  K.  Chlóre.  Nazywają  go 
kcem  des  Thermes,  albowiem  jedyna  część  zachowana  pi^acu  jest 
t  kąpieli.    Widać  jeszcze  sadzawkę  długą  na  lO  metrów  i  resztki 


286  PARYŻ. 

Kcmserwatoryjom  sztuk  i  rzemiosł,  ulica  St.  Martin,  w  zabu- 
dowaniach dawnego  opactwa  St.  Martin  des  Ohamps,  wyrestaurowa- 
ne  i  znacznie  powiększone  w  ostatnich  czasach. —  Wspaniały  ten  za- 
kład zawiera  bardzo  bogaty  zbidr  przedmiotów  odpowiednich  cdowi 
szkoły,  galeryje  wystawy  i  prdbma8z3m;laboratoryjum  chemkane  i  fi- 
zyczne, zbidr  maszyn  i  narzędzi  historycznych,  biblijotekę  ałoioDą  n 
170000  tom(5w. — Kursa  publiczne  bezpłatne. 

Muzeum  historyi  naturalnej,  w  ogrodzie  botanicznymi  flfica 
Geoflfroy-Saint-Hilaire.  -  Amfiteatr  i  galeryje  historyi  natoialn^,  an*" 
tomii,  zoologii,  botaniki,  geologii,  mineralogii;  menażerjja  dla  zwie- 
rząt drapieżnych  i  t.  d. 

Obserwatorsrjum  astronomiczne,  w  tyle  Ogrodu  Łnzembuig- 
skiego,  stojące  zawiera  wielki  zbi<5r  narzędzi,  bogatą  biblijotekę  i  t  p> 
Biuro  długości  (Bureau  des  longitudes).  w  obserwatoryjnm. 

Seminaryjum  Ó-go  Salpioyjusza,  wyższa  szkoła  dacl^owiia  <^ 
niższe  SenunaryjaNotre-Dame-des-Champs,  deSaint^Ńioolati  iJi^^ 

Szkcda  irlandska,  ulica  des  Irlandais.  Szkoły  polskie,  na  bnl**- 
rze  des  Batignolles  i  Montparnasse. --^Wa  ottomańskti,  w  GreBeUe. 

Towarzystwa  naukowe,  są  bardzo  liczne,  w.  Parjńto;  jedne  za- 
pełnię prywatne,  drugie  upoważnione  przez  Bząd. — -Wszystkie  zeapo- 
lone  są  z  sobą  przez  Komitet  prac  historycznych  i  towarzystw  »»**''" 
trycA. 


Biblijoteki. 

Biblijoteka  główna,  ulica  Bichelieu,  dzieli  się  na  pię<J  działów*- 
druków,  rękopisów,  medalów,  sztychów,  planów  i  map.  ^***^*^*?^ 
około  1700000  tomów  i  10000  rękopismów;  zbiór  sztychów  zapeno* 
8367  tek,  liczy  przeszło  milijon  arkuszy;  120000  medalów,  nw"^^ 
i  rzniętych  kamieni  pomiędzy  ostatniemi  znajduje  się  sławna  kamea, 
przedstawiająca  tryumf  Augusta  i  t.  p. 

Biblijoteka  Sainte-GeneTieve,  założona  w  1624  r.;  dziśejsze 
budynki,  zbudowane  przez  P.  Duban,  zostały  ukończone  w  1851^  r^ 
posiada  około  200000  t.  i  3000  rękopismów.— ^lóZyoteifca  Jtfa2flrw»<; 
go,  w  pałacu  Instytutu,  200000  t.,  4000  manuskryptów;  plany  pW"""' 
ków  grecyi  i  włoch. —  Biblijoteka  Arsenałowa,  ulica  de  Snlly,  bogaty 
zbiór  poetów  r  pierwszych  wieków  literatury.—  Biblijoteka  Sorbosj/' 
— Biblijoteka  Miejska,  w  Batuszu. 


PARYŻ.  287 


Trybunaty.  —  Więzienia. 

Fi^ao  Sprawiedliwońol,  quai  de  la  Citć,  był  niegdyś  rezyden- 
cxi%  kr(51(5w  Francuskich.  —  Z  dawnego  pałacu  pozostała  dziś  tylko 
wieża  zegarowa,  dwie  sąsiednie  wieżp,  Kaplica,  część  galeryi  i  kuch- 
nie. —  Fasada  i  dwk  korpusy  pochodzą  z  1776  roku.  -  Za  Rząddw 
Ludwika  Filipa,  obszerne  budynki  zostały  przydane  do  istniejących 
zabudowań. —  Za  ostatniego  Cesarstwa  przedsięwzięto  znaczne  prace 
ku  rozszerzeniu  i  restauracyi  tych  gihachdw.  Sąd  kassacyjny,  sąd 
appellacyjny,  T^rybunały  pierwszej  instancyi  i  Policyi  poprawczej 
zasiadają  w  Pałacu  sprawiedliwości;  sądy  odbywają  się  publicznie.  Sa- 
la „des  Pas-Perdus^^  odbudowana  w  1662  ma  pomnik  Mafesherbesa. 

Trybunał'handlowy ,  naprzeciw  pałacu  Sprawiedliwości  (zbudo- 
wany w  1860  r.  przez  !P.  Bailly)  ozdobiony  figm-ami  i  malowidłami 
przypomina  trochę  piękne  pomniki  epoki  odrodzenia  (pałac  Brescia); 
szpeci  go  tylko  kopuła. 

Więzienia.  —  Areszt  tymczasowi/  w  pałacu  Sprawiedliwości.  — 
Więzienie  celkoioe  (Mazas),  bulwar  Mazas;  Conciergerie,  w  pałacu 
Sprawiedliwości;  la  Uoguette,  ulica  de  la  Roąuette.  —  St.  Pelagie: 
MadelormetłeSf  ulica  de  la  Santć,  więzienie  niedawno  zbudowane  przez 
p.  Vaudremer;  —  Saint-Lazare,  ulica  przedmieścia  St.  D^nis  (dla 
kobiet)  i  t.  d. 


Szpitale. 

Dom  Boży  (Hotel  Dieu),  plac  Notre-Dame,  założony  około  r. 
$60  przez  S-go  Laudry;  o  połowę  zmniejszony  od  1832  r.,  a  niedaw- 
no powiększony  przez  dobudowanie  nowego  gmachu.  —  Szpital 
Beaucjon,  przedmieście  Saint-Honore.  —  LaCharite,  ulica  Ja- 
coK—La  p^ti^,  ulica  Lac^pede. —  Szpital  Lariboisiere,  ulica 

tmbroise-Par^. ~  Szpital  Neckera,  ulica  de  Sevres. —  Szpital 
•gp  A n t o n i e g o,  przedmieście  Saint- Antoinc.  —  Szpital  S-go 
Ludwika,  ulica  Bichat  (dla  chorób  skórnych). — h  6  pi  tal  d  u  Midi; 
(Capucins),  ulica  Saint- Jacąues  (dla  mężczyzn  syfilitycznych).  H. 
Lourcine,  ul.  de  Lourcine,  (kobiecy,  syfilityczny). - H.  des  Glini- 
an es,  plac  szkoły  Medycznej.  —  D om  położniczy  (Maternitó)  uli- 
ca Port-Royal.  —  H.  desEnfantsmalades,  ulica  Sevres.  -  H. 
Sainte-Eugónie,  ulica  Charenton,  założony  w  1860  r.  -Szpital 
dla  starców  i  obłąkanych,  2445  łóżek.-  Takiż  dla  kobiet  czyli 


288  -  f  A  R  Y  Ż. 


Salpśtri^re,  bulwar  de  Thopital.  Osobny  dla  obłąkanych  oddriał. 
Szpitaldes  Quinze-Vingts  (niewidomych),  ulica  Charenton.— 
Instytut  ociemniałych,  bulwar  Inwalidów  — Instytut  głu- 
choniemych, ulica  Saint-Jacąues.  Dom  Charenton,  odbudo- 
wany za  Ludwika  Filipa,  dla  kobiet  i  mężczyzn  obłąkanych,  ift  ro- 
cznym wynagrodzeniem  od  900  do  1500  irankdw. 

Pr<5cz  tego  Paryż  posiada: 

J)wa  przytułki  dla  chorych  nie  dających  wylecay^  doir 
przytułku  dla  dzieci,  dom  przytułku  dla  sierot,  starcó^Y 
rekonwalescentów,  i  t.  d. 

Paryż  liczy  20  biur  dobroczynności,  po  jednam  na  każdy  cyrW 
które  biednym  opiekę  i  pomoc  lekarską  udzielają. 

Montr  de  Fietó,  ulica  des  Blancs-Mantcaux,  pożycza  na  aa<ti* 
w  imieniu  i  na  korzyść  administracji  opieki  publicznój;  ma  2  ktf^ 
ry,  20  biur  pomocniczych  i  18  kommisyjonerów, 

Kassa  oszczędnoóol,  ulica  Coq-Ućron,  otwarta  codzień  oi  10-^ 
do  1-ej  godz. 

Dom  Inwalidów,  na  lewym  brzegu  Sekwany,  założony  P^*^ 
Ludwika  XIV,  na  3000  ludzi  utrzymywanych  kQ3ztem  ins^tucjfi- 
Dziedziniec  przed  gmachem  zapełniony  jest  działariii,  powicksi^  pię- 
ści zdobytemi  na  nieprzyjacielu. 

Pomnik  Ludwika  XIV,  w  dziedzińcu  honorowym,  dłuta  Cw* 
stou'a;  malowidła  bitew  w  refektarzach  Martin'a.  -  Prócz  tego  D»o* 
żna  widzieć  w  domu  Inwalidów,  piękną  biblijotekę,  plany  f®^ 
Francuskich  (do  obejrzenia  tylko  w  Maju)  i  t.  p.  -  Sklepienie  ^^?' 
ła  ubrane  jest  sztandarami  zdobytemi  na  nieprzyjaciołach.  Malowi»* 
wykonane  przez  Coypera,  Jouvenet'a,  braci  Boulogne  i  Lafosfl**' 
rzeźby  przez  braci  Slodtz,  Michel  Corneillc  i  Girardon,  zdobią  nadto*? 
świątynię. 

Krypta,  zawierająca  grób  Napoleona  została  zbudowaną  po"*"^ 
rysunków  Visconti'ego.  Z  dwóch  stron  bramy,  stoją  alegorywn®  P^ 
sagi,  siły  wojskowój  i  siły  cywilnej,  dłuta  Durcfa.  ~  W  przedaOB*"* 
groby  Bertranda  i  Duroca.  • 

Val-de-Graoe,  ulica  St.  Jacąues;  szpital  M?o/5fcow;^"(854'łdżek)ł  ." 
szkoła  Medycyny  uojskowej  i  t.  p. —  Kościół. —  Szpital  du  Uros-Co^' 
lou,  ulica  St.  Dominiąue.  —  Szpital  Sainł-Marlin^  ulica  przedmie^^ 
Saint-Martin. —  Szpital  Ymceński. 

Wielka  liczba  Koszar,  dawnyoh  i  świeżo  wystawionych,  zap^^ 
płaco  Paryża. 


t»  A  R  Y  Ź.  289 


Rynki  i  Bazary, 

ZiBS  Halles  oentrales  (główny  bazar),  zbudowane  przez  p.  Bal- 
,  składają  się  z  12  pawilon(5w,  przedzielonych  na  dwie  części  bul- 
in>.  Pawilony  te  zbudowane  są  z  żelaza,  prócz  podmurowuń  z  ka- 
lia, i  lekkiego  muru  na  2  metr.  wysokiego  z  cegły.  Oszklenia 
dzaja  źaluzvj,  pozwalają  światłu  i  powietrzu  dowolnie  przedzierać 
o  tych  obszernych  naw,  wznoszących  się  nad  piwnicami  przezna- 
emi  na  składy.  Bazarr  podług  takiegoż  planu  budują  się  w  róż- 
i  częściach  Paryża. — Największym  z  nich  jest  bazar  Tempie. 

Bazar  zbo&owy,  ulica  de  Ylarmes,  budynek  okrągły,  pokryty 
emą  i  wspaniałą  kopułą  j>ółkulistą  z  żelaza  i  miedzi.  —  Piękna 
3  dawnego  hotelu  Soissons  w  postaci  kolumny  doryckidj. 

Ikład  win,  quai  Saint-Bernard;  obszerny  równołegłobok  134000 
-  kw.;  piwnice  i  składy  mogące  pomieścić  milijon  hektolitrów  wi- 
150000  hect.  wódki. 


dnie  artezyjskie,  —  Katakumby,  —  Kanały  i  ScipM, 


(tudnia  artezyjska  w  Grcnelle,  plac  Bretcuil,  świdrowana  od 
t  do  1841,  na  547  metr,  ł^O  c.  głębokości,  rura  przewodowa  (33 
.^nad  poziom)podpartą  jest  jakby  wieżą  z  lanego  żelazu.  -Na  24 
riny  10000  hektolitr,  wody. 

itadnta  w  Passy,  świdrowana  od  1855  -  1861  r,  580  metr.  g}ę- 
>A5i,  170000  hect.  na  24  godziny.  Dwie  inne  studnie  wyświdro- 
a  w  Xin  i  XVIII  cyrkułach. 

BKeserwoar  w  Menilmontant,  (1 08  metrów  wysok.)  przyjmuje 
rżiiym  piętrze,  1 00000  metr.  sześć,  wody  z  rz.  Dhuis,  przez  wodo- 
134064  metr.  długi;  na  niższem  piętrze  30000  metr.  sześć. 
F"  «  Mamy. —  Bezerwoar  w  Bellevllle  obsługuje  wyższe  części 
'4a.  -Dwie  pompy  parowe  wznoszą  wody  Sekwany  do  rezerwoa- 
*^  Passy, 

^*Hał  de  TOuroą,  który .  się  kończy  sadzawką  w  la  Vilette  i  rao- 
^starczyć  około  IIOOOOO  metr.  sześć:  wody  we  24  godziny,  łączy 
Sekwaną  kanałami  Saint- Martin  i  Saint- D^nis, 

'^•ki.  Pod  ulicami  Paryża  rozciąga  się  niezmierzony  labirynt, 
'^,  przedstawiających  około  400000  metr   rozwoju.  Saeść  wiał- 


290  -     OKOLICE  PARYŻA. 

kich  gMwnych  galer^rj  łączy  się  z  piętnastą  pomocnicMmigitlaTJiBi, 
do  ktdrjch  uchodzi  wiele  podrzędnych  kanałdw. —  Sdek  ibkńrwy 
przecina  miasto,  na  prawym  brzegu  od  Marais  do  bulwaru  "MakAn- 
bes,  i  wpada  tAm  do  wielkiego  zbiorowego  ścieku,  uchod^eego  do 
Sekwany  w  Asni^res. 

Katakumby,  dawne  górnicze  galeryje,  ciągną  się  pod  pnedmis- 
śdami  od  lewego  brz.  aż  do  Arcueil.  Składano  tam  kości,  tOBJiprm 
w  dawnych  poznoszonych  cmentarzach.  Głdwne  wejście  do  Katikaik 
od  rogatki  d^Enfer. — Można  zwiedzać  tylko  3  lub  4  razy  do  roką  u 
pozwoleniem  naczelnego  inźenijera. 


Trupiarnia  (la  Morgue);  Cmentarze, 

Trupiarnia  (otwarta  dla  publiczności  od  rana  do  'wieaon)  * 
bliskości  Nowego-mostu  (Pont-l^euf)  prz3rjmuje  trupy,  nutoś** 
w  Sekwanie  lub  na  drogach  publicznych,  dla  ułatwienia  rospoiui* 
nieboszczyków. 

Paryż  ma  trzy  wielkie  Cmentarze:  cmentarz  Montmarire  ff 
północna,  cmentarz  Mont-Bamcuse  czyli  południowy  i  cmentars  *^ 
Lachatse  czyli  wschodni,  —  Szczególniej  ostatni  zawićra  godne  ••*' 
dzenia  pomniki. 


OKOLICE  PARYŻA. 


Boulogne. 

9  kil.  Omnibus  60  cent.;  niedziela  75  cent.;  po  10  wieczorem  75  cent    *  ^' 
Omnibus  amerykański  z  placu  zgody  (de  la  Concorde)  56  c.  i  45  c;  w  •więt-^*' 


Boulogne.  13944  mieszk.;  piękny  kościół  z  XIV  w.,  wj 
wany  w  1860  r. — Pałac  wystawiony  przez  p.  Rothschild.  Pod  aoDJ** 
lasek  Buloński,  wycięty  podczas  ostatniej  wojny. 


Passy, 

Kol<ij  żelazna,  dworzec  St.  Lazare,  za  40  c.  i  30  c.--  W  świcU  60  c.  t  ^^^ 
i  z  powrotem  70  o.  i  60  c;  1  fr.  i  76  cent.  —  Omnibus  amerykański  »  ^i*"^"^ 
20  .ent.  125  cent. 


OKOLICE  PARTŻA.  291 


^•^,  12090  m.;  przyłączone  do  Paryża. — Wody  mineralne  zim- 
91,  ielazne. — Dom  szwajcarski  p.  Delessert,  Yilla  Bossini^ego;  domy 
iL  Janin  i  Łamartina. 

Ba  przeciwko  stacyi,  pałac  de  la  Muette;  dawny  zamek  myśliwski, 
lięktzony  w  XVIII  w. — ^Piękny  park  należący  do  p.  Erard. 


Au  te  u  i  I, 

Kol6j  żelazna,  dworzec  St.  Łazarre,  za  40  c.  i  30  c—  W  święta  60  c.  i  45  cent.; 
ttk  i  i  powrotem  70  c.  i  50  c;  1  fr.  i  75  cent. 

Autenil,  6363  mieszk.,  przyłączony  do  Paryża  -  Moli^re  i  Boileau 
zemieszkiwali  tu  niegdyś.' —  Wille.  —  Grób  kanclerza  d*Ague8seau 
jego  żony.  — Wody  mineralne,  zimne,  żelaziste. — Zakład  hydrotera- 
>atyczny. 


N  euilly. 

Omnibus  litera  C.  z  ulicy  du  Louvre,  w  45  minut  za  30  c.  i  15  cent.;  do  bramy 
iUot,  45  c.  do  mostu  zaś  w  I^euilly  30  c. 

JleuiUy,  23832  m.  Zamek,  ktdry  tu  posiadał  Ludwik  Pilip,  zbu- 
oay  został  24  Lutego  1848  r.  przez  bandę  złoczyńców. 

W  pobliżu,  na  drodze  de  la  Heyolte  stoi  Kaplica  S-go  Ferdynanda 
aiief^ona  na  miejscu  domu,  w  którym  umarł  książę  Orleański,  zabi- 
,prz6z  wypadnięcie  z  powozu  13  Lipca  1843  r.  Cenotaphe  (grób 
<^ny)  Księcia,  anioł  z  marmuru  rzeźbiony  przez  ks.  Marjrję;  malo- 
dla  na  szkle  wykonane  w  Sevres  i  t.  p. 


Saint-  Cloud, 

15  kil.    Kol^j  Ż.,  dworzec  St.  Lazare,  przejazd  w  30  minut  za  75  c.  i  50  cent., 
"^ĄU  1  fr.  lub  75  cent. 

fi^int-Gloud,  5616  m.,  na  wzgórku  nad  Sekwaną.  Liczne  wille. — 
***^L,  rezydencyja  książęca  za  Ludwika  XIV.  —  Za  czasów  Dy- 
'^oryjatu,  zasiadała  tu  Rada  pięciuset,  i  tu  t^ż  odbył  się  główny  akt 
®   bmmaire^a. —  Pierwszy  konsul  przebywał  tu  "pti^iW.o.  YkX(\Qk- 


292  OKOLICE  PARYŻA. 

wie  Ludwik  XViir,  Karol  X,  i  Ludwik  Filip  zamiegikiwali  w  na. 
Zamek  nie  przedstaAna  nic  ciekawego  na  zewnątrz*^-  Wewnątn  is; 
sługują  na  uwagę,  sala  Marsa^  malowana  przez  M^gn*^^»^  P^^"]/' 
ApolUna,  malowana  przez  Mignurda  i  innych  mistrzdw,  «aiofi  Dgj^t 
sala  Ve9mSf  z  plafonem  Lemoyne'a,  scUon  prcuody  z  plafonem  Coj- 
pela,  salony  Merkurego  i  Jutrzenki,  ^ 

Park  zajmuje  392  liect.  i  dzieli  się  na  park  publiczny  ipijwatnf. 
Jest  w  nim  wielki  wodospady  ślicznie  odbijający  od  pięknydb  gn? 
drzew;  wielki  wodotrysk  wznoszący  się  do  42  metr.  nad  pononi;  bto^ 
nia  Demostenesaj  doskonała  kopija  pomnika  Lizykratesa  Atenach. 


M  e  U  d  O  n. 


8  kil.    Kolćj  żelazna,  leweco  hrzec^u,  przejazd  w  14  minut  za  75  e.  i  fiOMt!' 

w  święta  80  c.  i  60  cent. 

Meudon,  5789  m.  w  amfiteatr  u  stdp.  zamku  tegoż  nazwisk*  «!■• 
dowanc.  Zamek  wzniesiony  za  Lud^ńka  XIV,  zajmowany  był  pfM* 
księcia  Napoleona.  Z  tarasów,  odkrywa  się  najpiękniejszy  widok  M 
okolice  Paryża. — Lasek  w  Meudon  stanowi  miłą  przechadzkę,  ftmt 
jest  wzgórzysty. 


Wersal  (  Yersailles). 

23  kil.  KoK^j  żelazna  prawego  brzecu:  przejazd  w  45  minut  za  1  fr.  '^*''.f,^' 
2.')  c;  w  dnie  puszczania  wielkich  wodotrysków,  2  fr.  i  1  fr.  50  cent. —  18BI.»W 
żflazna  lewego  brzegu,  przejazd  w  35  m.  Ta  sama  cena  co  na  kolei  prawrfofcwn- 

Hotele:  des  R(i8ervoirs,  ulica  des  Reservoire:  de  Fr»ii«*ł 
place  d'Armcs  5;  du  Sahot  d'Or,  ulica  du  Tlessis  67;  de  U  Cbajie 
Imperiale  i  d'Elbeuf,  place  d'Armcs.  — Bestauraoyje:  doMn- 
sće,  ulica  des  Kescrvoirs;  du  Pal  ais,  ul.  de  la  Chancellerie  4;  S*" 
wiamia  de  la  C om e di e  w  parku. 

Wersal,  43899  m.  główne  miasto  departamentu  Sekwany  i  0«^* 
na  odosobnionej  równinie  między  Icsistcmi  wzgórkauii.--A'o«*» -j*^ 
tre- Damę,  zbudowan y  przez  Mansarta  od  1 684  1 68 §;  piękna m^ 
na  rzeźbiona  z  XVII  w.  \  dobre  obrazy.  Kościół  Sł,  Louis,  thwff" 
wany  w  1748  r.  przez  H.  Mansart,  ma  piękne  malowidła  star^"'^ 
cuskiej  szkoły;  malowania  na  szkle  wykonane  w  Scatcs;  pomnik  kj|f 
cia  de  Berri,  dłuta  VTaOL\w'a.    Zaniek^  zaczęty  przez  Ludwik*  XJW, 


OKOLICE  PARYŻA.  293 

!ziiie  poiviększony  przez  Ludwika  XIV,  przed  nim  wspaniały 
Iziniec  w  pośrodku  którego  wznosi  się  statua  bronzowa  Ludwi- 
GrV-go.      Skiada  się  on  z  korpusu  i  dwdcli  skrzydeł. 

rspUoa,  bogato  przyozdobiona  w  posągi  i  płaskorzeźby,  wielki 
%  E  marmuru  i  bronzu  złoconego,  płaskorzeźby  przez  Bouchar- 
i,  Sladtz'a  i  in.  Kilka  obrazdw  Jouvenet'a,  Sylwestr'a,  Santcrrc'a 
Boalogne'a,  sklepienie  malowane  przez  A.  CoypeFa,  Lafosse^a 
ivenet'a. 

ffazeom,  poświęcone  wszystkim  chwałom  Francji,  zawiera  i  73 
przedsionków  gdzie  są  porozmieszczane:  4838  obrazdw,  portre- 
popiersi  i  posągów. — Zaznaczamy  tu:  ogromną  galen/Ję  des  Gla- 
zwierciadeł),  wychodzącą  na  ogród,  z  pięknemi  sufitami  malowa^ 
przez  Lebrun'a,  Salony:  Herkulesa,  Wenery,  Marsa,  Dyjany, 
^cwregó.  Pokoju  i  Wojny;  Sale:  Tronową  i  Rady;  sypialnią  Ludwi- 
^JV  w  której  umarł  ten  król  w  1715  roku;  salę  teatralną,  wojen 
'zowych,  Bitu);  galeryją  hintoryi  Francyi,  rzeźb,  Cesars  wa  i  t.  p. 

ogrody,  zdobne  są  w  posągi  i  pyszne,  fontanny;  Godne  tu  uwagi: 
^ryja  wystawiona  przez  Man8art*a  w  1685.  Sadzawka  Neptuna, 
iększa  i  najpiękniejsza  ze  wszystkich  w  Wersalu  (środkowa  gni- 
rt  dłuta  Adama);  wielka  aleja  du  Tapis-Vert,  sadzawka  Łatany, 
1  d'Encelade,  sadzawka  Appolina,  po  za  którą  rozpościóra  się 
i  kanał;  ogród  Królewski  założony  przez  Ludwika  XVIII  w  ro- 
816. 

parku,  trzymając  się  alei  na  pirawo  od  Sadzawki  Apollina  w  1 5 
t  przybywa  się  do  Trianons. —  Ludwik  XIV  kazał  wybudować 
1670  r.  mały  zamek,  zastr^piony  w  krotce  przez  mały  pałac  po- 
i  Mansart'a;  jest  to  Grand  Trianon. —  Pałac  petit  Trianon,  zbu- 
ny  w  1766  przez  Gabriela,  jest  tylko  pawilonem.  Ludwik  XVI, 
val  go  Maryi  Antoninie  dla  której  stał  się  najulubieńszem  micj- 
pobytu. 

ależy  tu  jeszcze  wyliczyć:  salę  gry  w  piłkę;  teatr;  pomnik  hron- 
JSoche*a,  dłuta  Lemfirc*a  na  placu  Hoche;  lyceum;  hiblijotekę 
K>  t.);  gabinet  etnologiczny  i  archeologiczny;  szpital;  rynek  na  któ- 
V"sniosi  się  statua  księdza  dc  TEpóc;  budynki  du  Grand  Commtin 
so  za  szpital  wojskowy;  Koszary,  wspaniała  aleje  do  St,  Cloud, 
iryia^  do  Sceaux  i  t  d.  . 


Marły 'Saint'  Germatn. 

kn.  do  St.  Germain;  Kolej  leHzna.  prawego  brzegu,  przejazd  w  48  minut  za 
«  c.  i  1  fr.  25  cent. 

*  WL  Bueil,  6489  m.  Kościół  z  czasów  stylu  OdroOLienW,  ^xq\^ 


Ś^  OKÓŁIOE  PARYŻA. 

cesarzowa  Józefiny  i  hr.  Tascher  de  la  Pagerie;  pomnik  kr<flow^ 
Hortensji. 

Kolćj  żelazna  amerykańska  od  stacyi  Bueil  obsYngióe:  8'ldloia' 
la  Malmaison,  zamek  w  którym  zamieszkała  Cesarzowa  Jdiefiu  po 
rozwodzie  i  w  którym  zasługuje  na  uwagę  wielki  salon  (piękny  koni- 
nck  mozajkowy);  w  parku  gabinet,  w  którym  pracował  NapoteiMt 
wodotrysk  Józefiny,  świąti/nia  miłości  i  Kaplica  zbudowana  pnakr^ 
Iowę  Krystynę,  w  lasku  [ie  bois  de  St.  Cncnfa);  piękny  staw  i  doBMk 
szwajcarski  zbudowany  przez  Józefinę;  3  kil.  BongiTSl,  (kilka  MM" 
racyj),  ze  starym  kościołem  i  licznemi  willami.  Marijf  la  Mai^u^ 
(wodociąg  teraźniejszy  mogący  wznieś<i  780  m.  sze^  wodynagoi^]) 
z  Marły  mo/,na  dojść  w  15  lub  21  minut  do  wodociągu  de  lUriT  C 
rur,  643  metr.  długości,  23  metr.  wysokości)  zbudowanego  u  X^ 
dwika  Xiy  dla  dostarczania  wody  z  Sekwany  do  Wersalu.  Wodih 
ciąg  leży  na  gruncie  wsi  Louveciennes,  urozmaicona  licmemi  iriDiBi 
6  kjl.  port-Marly,  w  pięknem  położeniu.  Nie  ma  już  śladów  ih>WBS* 
go  zamku,  zbudowanego  przez  Ludwika  XrV. 

21  kil.  Saint- Germain-en-Iiaye  (hot:  Frince  de  Oall6i,4< 
TAugo  Gardien,  duCheyal  blanc;  reatauraoyja  wpawiloflto 
Henryka  IV;  Cafó-Restaurant,  przy  dworcu  kolei),  1 57M  "^ 
na  wzgórku  po  lewym  brzegu  Sekwany.  W  Kościele  manioteOBł 
wzniesione  ku  pamięci  Jakóba  II,  króla  Angielskiego,  któiy  ^obmb 
w  Sttint-Gcrmain,  z  freskami  Amorego  Duval*a.  Z  pałacu  Chat«a»NiV 
Henryka  IV  pozostały  tylko  mury  tarasu  i  pawilon  Henryka Ir^ 
Stary  zamek  niedawno  wyrestaurowany  posiada:  Muzeum  itar^ig' 
tiioHci  gallo-rzymskich  urządzone  w  galeryi  uroczystości,  zawiźrtjłw 
znaczne  zbiory  broni  i  narzędzi  z  okresu  kamiennego  i  bromowłgo 
i  t.  p.,  piękną  mozajkę,  pochodzącą  z  ruin  starożytnego  Augiai^^^[ 
odlewy  gipsowe  pomników  z  różnych  epok,  rozproszonych  po  '*■' 
francuskiej;  zbiór  darowany  przez  p.  Boucher  de  Perthes,  i  t  d. 

Z  ogrodu  założonego  przez  Franciszka  1,  powiększonego  i  o**" 
Ijiouego  sadzawkami  przez  Ludwika  XIV,  nic  nie  pozostało.  Obscaj 
ogród  w  stylu  dzisiejszym  powstał  z  wyciętego  lasu. —  Tarti,  '^'f"^ 
wany  w  1676,  ma  2400  metr.  długości  a  35  metr.  szerokości;  *>** 
z  niego  obejmuje  wielki  obszar  ziemi. —  Lasek  St.  Germain  roiOł^ 
się  na  ])ółwy8pie  utAWorzonym  przez  skręt  Sekwany;  powienchaUj*" 
go  wynosi  około  4400  hect.,  wycięte  są  w  nim  drogi  i  aleje,  pri«j**^ 
wiające  w  rozwinięciu  około  1 500  kilm.  Z  wyjątkiem  kilku  BuJlT* 
bagien,  grunt  jest  suchy  i  powiększój  części  piasczysty  i  priedrtiWW 
jednostajną  płaszczyznę.  W  tym  lesie  znajduje  się  gmach  ''JJJ 
les  Loges  (dom  wychowania  panien,  w  rodzaju  Legii  honow*? 
w  St.  Denis);  zamek  du  Val,  zbudowany  przez  Henryka  IV,  j>nw*' 
do  wany  przez  Ludwika  XIV;  pawilon  de  la  Muette,  bazantarm^^^f* 


( 


OKOŁIOE  FARlriA.     ,  §96 


ArgenteuiL 

10  kil.  Kolćj  ielazna  prawego  brzegu,  przejazd  w  25  min.  za  1  fr.*  10  c;  85  i  6^ 
it,  tam  i  napo  wrót  1  fr.  65  c,  ub  l  fr.  30  cent^  , 

Ai^p^enteńil,  (hot.  du  Coeur-Yolant,  de  la  Yille-de-Fa- 
lydii  Soleil  d'Or;  auFoisson  de  Seine;  restauraa/if a  blisko 
Bata  oa  trakcie);  7269  mieszk.  na  prawym  brze^  Sekwany;  grunt 
mny  rodzi  wielką  obfitość  wina.  Pokłady  gipsu,  fabryki  wyrobów 
tnińnych^  narzędzi  górniczych  i  wapna  hydraulicznego.  -  Kościół 
iflto  wystawiony  w  stylu  romańskim  z  obrazem  p.  Bouterweck, 
3kwiarz  z  bronzu  złoconego,  ciekawój  roboty  w  stylu  XII  w.,  ktd- 

MWińra  tunikę  bez  szwu  Jezusa  Chrystusa.  Ko&dót  w  Argenteuil 
IPft  celem  bardzo  licznych  pielgrzymek  w  poniedziałki  i  w  oktawę 
ionych  łwiątek.  Aleja  wysadzona  drzewami,  zwana  polem  Mar- 
^9m  albo  un/spą. —  Na  pdłnoco-zachód  od  miasta  stoi  stara  ti;ł6Ża, 
I  UL  zaś  od  miasta  blizko  Sekwany  grota  druidów. 


Saint-Dinis. 

9  kil.  Kolój  ielazna  północna,  przejazd  w  12  ihinut,  za  80,  60  c.  i  40  cent. 

Ittat-Dónis  (restauracyje:  de  la  Croix*Blanche,  du  Łapin 
ti^nme,  hdtel  du  Grand-Cerf;  de  la  Benommóe-des-Tal* 
Olies)  miasto  okręgowe  22052  m.  warownia  nad  Sekwaną,  Cro- 
ii|,  Booillon  i  kanałem  St.  Dćnis,  posiada  różne  fabryki. 

.Sławna  Bazylika  w  St.  Dćnis,  założona  przez  Chilperyka  I-go 
Wbodowywana  przez  Dagoberta  I-go,  Sugera  i  ks.  Eudes-Clć- 
miii  n  panowania  świętego  Ludwika,  niedawno  została  odnowioną. 
>anuezona  niegdyś  na  groby  królów  Francuskich,  za  nowego  Cc- 
BtWE  otnymała  takież  przeznaczenie.  Ma  ona  kształt  krzyża  ła- 
(Alego.  Pod  chórem  mieszczą  się  groby  królewskie  i  krypta.  Por- 
\  ndiodni  o  trzech  drzwiach,  ozdobiony  jest  rzeźbami  (sąd  osta- 
^tty,  Męczeństwo  S-go  Dyjonizego  i  t.  p.)  i  sięga  czasów  Sugera. 
inaiczającś  go  dwie  wieże  w  ostatnich  dopióro  czasach,  dobudowa- 
^loitały.  Brama  południowa,  obecnie  zamknięta  podczas  Rewo- 
^  obdartą  została  z  rzeźb;  brama  zaś  północna  zdobną  jest  w  wiel* 
*  %iiry  przedstawiające  przodków  Chrystusa. 

HawB,  podzielona  na  dwie  części  balustradą  chóru  była  wystawio* 
^ttjftk  I  reszta  budynku  aż  do  absydyjum  za  LudmYwi  l-^oKT-^r 


296  OKOLICE  PARYŻA. 

pa  Śmiałego.     Okna  niższego  piętra,    podzielone   na  cztery  odnogi, 
ozdobione  są  nowo  sprawionemi  malowidłami.     Po  lew^  stronie  dąr 
gnie  się  szereg  grobów  książąt  z  dynastyiBurbonów,  ktdre  powi^W^ 
części  zostały  przerobione.     Chór  odbudowany  w  dawnym  stjiB,  M 
na  lewo  dwie  kaplice,  na  prawo  zaś  zakrystyję  czyli  kaplicę  Ś^HO  Mi- 
chała.— Nawa  poprzeczna  ozdo))iona  jdst  grobami  Franciszka  Łi  Ia-  . 
d\ńka  XII  i  Henryka  II,    oraz   książąt  i  księżniczek  118  ójwttp- 
Za  nawą  poprzeczną  po  prawdj  stronie  wielkiego  ołtarza  snąjd^s  Ą 
grób  Dagoberta.  Orób  Franciszka  I  i  Klaud^fusza^  joden  i  m^j^ł'' 
niulszych  pomników  epoki  odrodzeniu,  był  zaczęty  w  1552  roka  pod 
kierunkiem  Philiberta  Delorme.    Płaskorzeźby,  przedstawiają  gMiW 
czyny  wojenno  Franciszka  I;  na  platformie  znajdują  się  statnj  Khi- 
d\jusza  krcJla,  jego  żony  i  ich  dzieci.  —    Grób  Ludwika  XII  i  Anj 
Brctońskidj,   wykonanym  był   w   Tours   pod  kierunkiem  J.  Ju*** 
i  skończony  w  1591  r. — Król  i  Królowa  przedstawieni  są  tupOiWJ" 
nie,  jako  żywi  na  platformie  i  umarli  na  sarkofagu.  Grdft  flewyfa  ^ 
i"  KatJirzyny  de  Meilicis  jest  to  pyszne  dzieło  z  marmuru  białego, pny- 
pisywane  Hermanowi  Pilon.     Ńa  narożnikach  wznos^^ą  się  4  hrooio- 
we  ii ji u ry alegoryczne  (cnoty  Kardynalne).  Grób  Dagoberta  śięgf^W^ 
w.;  prócz  nowoczesnego  posągu  króla.     Grób    Królowej  NantaMofi 
jest  tylko  częścią  grobu  Dagoberta;  statua  królowdj  jest  jednćm  «  naj- 
j)ięknicjszych  dzieł  sztuki  XIU  w. 

Inne  groby  książąt  i  księżniczek,  obecnie  złożonych  w  Kryp* 
ninją  być  przeniesione  do  kaplic. 

Ahsydyjum,  do  którego  schodzi  się  po  2 -eh  schodach,  mieści  w  sobw 
1 5  kaplic,  z  których  najpiękniejsza  (N.  Panny)  ma  przcślicno  dswue 
malowidła  na  szkle. 

Krypta,  w  różnych  epokach  podlegała  licznym  przeistocieBloB; 
ale  sicdm  kaplic  środkowych  sięga  czasu  Sugera,  a  nawet  dają  ••?  *• 
spostrzedz  niektóre  wskazówki  odleglejszej  epoki. 

W  Saint-Ddnis  znajdują  się  dosyć  okazałe  Koszary,  nowy  Kti^- 
jmrajijalny^  zbudowany  w  stylu  <iątrolukowym,  ukońcsony  w  1867  r. 
Tuk  zwany  Dom  Cesarza  Napoleona,  zajmujący  budynki  dn^wgo 
(>])a(*,twa  jcHt  zakłłulcin  do  którego  przyjmują  się  na  pcnsyję  'J^* 
c/łonków  legii  Honorowej,  począwszy  od  stopnia  kapitana. 


EiKjhien — Moutmorency, 

IP  kil.    Kolrj  żelazna  północna,  przejazd  w  40  minut:  za  1  fr.  80  c;  1  ''•  ^' 
I  ul)  )  fr.  5  cent. 

12  kil.  Bnshleu  v\Wisie  YC&t«LUT\\w\oA Vvv.\v\a.riiie')  800 m.,  nad  br*** 


OKOLICE  PARYŻA.  £97 

ustawa  dlagiego  na  1  kil.,  szerokiego  na  500  metr., dawniej  pięk- 
i  ludne  miasto.  Nad  brzegami  stawu  roz8iad]^y  się  liczne  i  piękne 
A.  Ztikład  kąpielowy  bardzo  uczęszczany.  W  pobliżu,  zamek 
^GrcLtUn^  niegdyś  rezydencyja  Catinat'a,  marszałka  francuskiego 
87—1712). 

18  klL  Montmorenoy  (liczne  restauracyje,  konie  i  muły  do  na* 
ft)  S6l3  m.,  na  pagórku,  panującym  nad  piękną  doliną  i  blisko  la- 
ięgot  nazwiska,  pyszny  widok  w  dali  ograniczony  przez  fort  Mont- 
flrien.  Eościid  (piękne  malowidła  pa  szkle)  wznosi  się  u  stdp  g<5- 
Ermitaż^  zamieszkiwany  przez  J.  J.  Rousseau,  został  pdźnićj 
rj^kszony  i  zeszpecony. — Widać  jeszcze  czętó  domu  zwaną  Mont- 
w,  gdzie  Rousseau  przebywał  od  1757  — 1762  r.,  niektdre  portre- 
ow^  epoki  przechowały  się  dotąd.  Zamki  i  wille  w  około;  piękna 
staniamia  (bale  letnie).  Las,  ktdry  utracił  sw<5j  spokojny  chara- 
',  pokrywa  2000  hect.  gruntu  i  jest  licznie  uczęszczanym  przez 
flao. 


Yincennes. 

\ 

m 

Ikn.  KolćJ  łelazn*  z  placu  BMtylłi  przejazd  w  16  minut,  za  60  i  30  c;  w  iwlQ. 
1 1 40  cent. 

yinoe&nes  (restauracyje:  Mandrillon,  Denizet,  Aubry;  Ho- 
le TEurope. — ^Kawiarpie:  C  a  f  ^  F  r  a  n  ca  i  s;  Hu  s  s  o  n),  1 3000  m. 

Zamek  (otwarty  dla  zwiedzających  w  soboty  od  12  do  4,  za  po- 
ileniem  wydanym  przez  dyrekcyją  artyleryi  w  Paryżu,  lub  przez 
lendanta  artyleryi  w  Vinćennes),  zbudowany  w  1164  r,,  przebu- 
Twany  w  1183  r.,  przez  Filipa  Augusta,  następnie  przez  Filipa 
•tozyjasza  i  jego  następcdw,  przeistoczony  za  Ludwika  XVIII-go 
idwika  Filipa,  jest  dziś  fortecą  zawićrąjąct^:  koszary,  arsenał  i  szko- 
Biyleryi.  Części  najciekawsze  są:  sala  broni  (materyjał  artyle- 
ddfbroń  dla  120000  ludzi).  Kaplica,  założona  w  1379  r.  i  zu- 
nłe  odnowiona  przed  kilkoma  laty  (sklepienia  lekkie  i  eleganckie, 
łowiła  na  szkle  Jana  Cousin). 

Oiatownia  (donjon),  wieża  kwadratowa,  na  52  metr.  wysoka,  o  5 
trach,  schody  o  242  stopniach  prowadzą  na  platformę,  z  którćj 
ttywa  się  pyszny  widok. 

Łfw^  Yinceński  (ob,  str.  276). 


298  OKOLICE  PARTŹA. 


Sc  e  a  ux, 

11  kil.  Eolćj  żelazna,  przejazd  w  28  miant,  za  1  fr.;  66  i  50  c,  w  iwiftel  fr« 
10  cent.;  86  i  66  cent. 

6  kil.  Arcu&l,  4078  m.,  powiększaj  części  wjTobnicj.  —  KakiA 
z  XIII  w.  ,(pom.  hist.). —  Szczątki  wododąga  rzymskiego  s  IV  w^ 
nowy  wodociąg  o  24  arkadach  (1613 — 1624),  prowadzący  doFujIt 
wody  z  Bungis  i  innych  sąsiednich  zrddeł. 

8  kil.  JSourg-la^JReim;  dom  Gabryjelli  d^Estrćes.  —  Na  lewo  fi- 
nija  z  Łimoors  przez  Orsay. — 9  kil.  Fontenay-atuc-Roses. — KtlOtfj^ 
St.  Barbe^des-Champs.       ' 

1 1  kil.  Soeaax-  (restanracyja,  przy  głównej  ulicy);  2267  m.—  I^ 
wna  bażantarnia,  ogród  publiczny,  bale  podczas  lata.  —  HfioA 
z  XVII  w. — Zamek  księcia  Trewirskiego  i  park,  dawna  własno^  Gol* 
berta,  potćm  księżniczki  du  Mainc.  —  Liczne  wille.  —  Wydectki  do 
Flessis-Piguet  (3  kil.  ^12)]  do  Bobtnson  2  kil.,  wspaniałe  kasitan^}  pod 
ktdremi  pourządzano  kawiarnie  i  bufety;  do  Aunajf  i  YcilśH^ 
Loups,  w  ostatnićm  dawny  dom  Chatcaubrianda  w  pięknym  pailn  p« 
Łarochefoucauld,  niedaleko  piękny  łusek  bois  de  yerrihes. 


Orsay  —  Clieweuse — Dampierre 

22  kil.  Orsay:  Kolćj  żelazna  a2  do  Orsay,  przejazd  w  66  min.,  sa  2  fr.  80  e<i  ^ 
fr.  50  cent.  i  1  fr  20  c,  w  święta  2  fr.  45  e.  1  fr.  86  o.  i  1  fr.  36  cent 

8  kil.  Bourg-la^Beine,  (ob.  wyź^j). 

17  kil.  PaUdseau]  kościół,  którego  część  sięga  XII  i  XIII  W. 

22  kil.  Orsay;  kościół  z  XII  w.,  chór  i  dzwonnica  »,  XI^  *• 
w  okolicach,  wille,  zamki  i  znaczne  folwarki,  piękna  dolina  dTvv^ 
Można  tu  nająć  powozy  do: 

(31  kil.)  S^  Bem-lesCheureuse,  stacjrja  obsługi^ąca  ^3toW»JJ 
(hotel  du  Grand  St.  Jacque8);  na  stronie  pocliyłości,  miny  zat^  * 
la  Matlelaine  (XII  i  XIII  w.)  kupione  przez  ks.  dc  Łuynes, — Wi*** 
prostokątna,  powozy  do  najgcia  do: 

4  kil.  Dampierre,  zamek  zbudowany  przez  Mansaita  i  mpf^^ 
park,  należący  do  księcia  de  Luynes,  który  tu  pomieścił  bogaty  "J^ 
dzieł  sztuki  (MinQY\ya,  aiAtu.a  Siiuarta;  statua  ze  srebra  Ludwiku  XIDł 


Ż  PAkYŻA  DO  ŁYOSU  PRZEZ  DlJOl^  299 

ciedńetwie  przez  Bude'a,  kbsztowna  broń  i  t.  y.  Można  zwiedzać  za- 
L  w  piątki,  za  pozwoleniem  piśmienndra  księcia  de  Luynes. 

O  4  kil.,  fes  Vaux  de  Cernay,  śliczne  miejsce,  piękne  drzewa,  ska- 
piaskowcowe,  pyszna  roślinność;  ruiny  opactwa  des  Fatio:,  dziś 
flność  prywatna. 


Droga  93    Z  PARYŻA  DO  LYONU. 
A).     Przez  Dijon  i  Macon. 

807  kil   (stać.  Vaiso)  i  512  kil.  (stc.  Perrache),  przojazd  w  10  ^.  47  m.  puapiesz- 
pociągiem:   w  16  ^.  30  m.  pociągiem  oranibusowym,  za  G2,  4i>;  4U,  tJD,  lub  34, 
r.  do  Łyon-Vaise,  a  63.  05;  47,  30,  lub  3  4,  70  fr.  do  Lyon-Perrache. 

Z  Paryża  do  Dijon, 

815  kil.  przejazd  w  6  g.  20  m,  pociągiem  pospiesznym;  9 — 10  pociągiem  omni- 
>W7m  za  88,  60;  29,  05  lub  21,  80  fr. 

Po  opuszczeniu  dworca  na  bulwarze  Mazas  przejeżdża  się  pod  ko- 
iel.  opasującą  Paryż,  przed  przebyciem  fortjrńkacyj. 

5  kil.  Oharenton  le  Pont,  5531  micszk.  przy  zbiegu  Marny 
aikwany.  W  Charenton  StMaarioe,  42 1 7  mieszk,  Szpital  obłą- 
ycA,  most  żelazny  na  Marnie.  Na  lewo,  szkoła  weterynaryi  w  Al- 
• — 15  kil.  Villeneve  St.  Georges  przy  zbiegu  rz.  Yeres  i  So- 
uiy.  Zbieg  kolei  do  Corbeil  i  Montargis. —  18  kil.  Montgeron. 
adnkt  na  rz.  Ybres  o  9  arkadach,  długość  1 1 9  metr. — 22  kil. 
inoy.  Wijadukt  na  rz.  Yeres  o  28  arkadach,  długość  376  metr., 
>.  82 — 85  metr.    Rdwnina  de  la  Brie.    Most  na  Sekwanie. 

45  klL  Melun  (omnibus;  hot.  d u  Gran d-M onarqiic.  dc 
ance,  du  Commerce)  głdwne  miasto  departamentu  Sekwany 
aniy,  11170  mieszk.  podzielone  Sekwaną  na  trzy  części.     Kościół 

Atpais  c  Xyi  w.  z  pięknemi  malowidłami  na  szkle  w  oknach 
iH;  wiele  rzeib. — Norte-Dame  en  VIle  (XI  w.)  często  przerabiany 
edawno  odnowiony.    Batusz  gmach  nowy  z  dawną  wieżą.   Fom- 

Jmyota,  Zamek  Vaux-B^nil.  O  6  kil.  na  pdłnoco-wschodzie, 
Mk  VauX'Pra8lin  zbudowany  przez  Fouquet*a  (malowidła  Lebruna 
Bgnarda. 

59  kil.  Fontainebleau  (omnibusy  30  c.  Hotele:  de  France, 
gle  Noir,  Lion  d'Or,  Ville  de  Lyon,  C  adran  Bleu, 
Łondres,  de  la  Sir^ne,  de  la  Chancelerie.  Kawiarnie 
Mtmracyfe^  w  hotelach: — powozy,  konie  i  muły  do  przejażdżek) 
wne  miasto  okręgu  Sekwany  i  Marny,  11939  m.,  o  3  kil.  od  Se< 
uy,  a  30  min.  od  stacyi. 


800  Z  FAAYŻA  DO  LYOKU  PRZEZ  DUOH 

Zamek  niewiadomego  początku,  istniejący  jaż  sa  Ludwiki  VII| 
prawic  na  nowo  odbudowany  przez  Franciszka  I,  Henryka  II,  i  HM' 
ryka  IV,  kt()ry  podwoił  obszar  budynków  i  ogrodów.  Ludwik  XIV, 
Ludwik  XVI,  Napoleon  i  Ludwik  Filip  porobili  nań  rdwniei  nicBM 
nakłady.  Kosso,  Primatice,  Nicolo  del  Abate.  Boncher,  pnyorfoli- 
li  go  swenii  dzidami,  ale  część  fresków  Frimatice'a,  Nicola  del  Abatt 
zosrahi  zniszczona  za  Ludwika  XV  wraz  z  piękncmi  galeryjami,  kt(Sra 
poprzcraibiano  na  prirwatne  mieszkania.  Franciszek  I,  przyjmowiJ  t> 
Karola  V,  Ludwik  XIII  tu  się  urodził.  Krystyna  Szwedzka  kattU 
zamordować  Monaldcschiego  (1657);  a  w  1686  umarł  tu  ksiąieKoB- 
dcusz;  -  Piotr  Wielki  przebywał  w  1717  r.;  Pius  VII  był  tn  wicao- 
iiym  od  1812  —  1814  r.  -    Napoleon  abdykował  (I8l4). 

Budowa  tego  zamku  pod  względem  arcbitektnry  nie  ato* 
wykwintnością,  a  większa  część  budynków  wygląda  raci^  na  konuy 
ai)iżo]i  na  pałac,  ale  całości  nie  brak  pewnego  wdzięku.  Off^ 
zaniku,  jego  ozdobne  wnętrze  i  pamiątki  historyczne,  są  ^ 
przy\viązanc,  starczą  do  usprawiedliwienia  jego  sławy.  Szcsflg<iiń$ 
^odnetusąuwagi:  dzied;siniec  du  Cheual  Blanc,zna.nj  takie  podnii^ 
(\mr  des  Audieui,  na  pamiątkę  pożegnania  armii  przei  Ki^lM^ 
1 81 4  r.;  dJu^i  na  152  metry  a  na  1 12  szeroki,  dziedzimec  de  la  It^^ 
ne,  -  drzań  złocone;  —  dziedziniec  owalni/;  —  brama  Diwpkńt  Vf^ 
le  Bnptistere  z  dwoma  pięknemi  posągami;  kaplica  święt(f  Trćjafi^ 
(lowaiia  za  Franciszka  I;  apartament  des  Beines  meres,  gdiieb^P^^ 
mieszczony  Pius  VII;  apartament  Napoleona  I  z  okrągłym  rtoł«Bi 
iia  którym  podpisał  abdykacyją;  —  Sala  Bady^  z  ornamentami  Bot' 
clicra:  Galery  ja  Henryka  II  (30  metr.  na  10)  z  malowi^ami  Bicdi 
del  Abatc  i  Primatice*a,  odnowiona  w  1834  r. — galery^ja  FrandtJni 
(64  metr.  31  na  5  metr,  54)  ozdobiona  przez  Rosso  i  Primatice^*' 

0(7roc(//:  Dolny:  (3  hectary),  ogród  angielski,  ogródkrir 
1  c  w  8  k  i  czyli  oranżeryja,  zamknięty  dla  publiczności.  Pray  CfW- 
(Izie  angielskim  znajduje  się  staw  z  karpiami.  -  W  Parku  O^^^ 
sifł  kanał  Cl 20  metr.)  wykopany  za  Henryka  IV  i  winilica  kr^l** 
wska  dająca  przecięciowo  rocznie  3000  4000  kil.  wioogron.  (eh*** 
^elas). 

Sczczątki  dawnych  hotelów  Pompadur,  i  d'Estróes,  staiuagf^''^ 
Dntnusme:  popiersie  malarza  Decamps. 

lasfk  (1 6900  hect.,  80  kil.  obwodu,  2000  kil.  dróg  i  ścieiek)P'J' 
nosi  350000  —  500000  fr.  rocznie  i  ma  prześliczne  drzewa  — SkajJ 
piaskowcowe  które  zajmują  przestrzeni  do  4000  hect.  tworzą  dlnp '•^ 
euoli  pagórków  w  kierunku  od  wschodu  na  zachód,  wanoaHp  f^ 
w  niekrdi  V  h  miejscach  na  140  metr.  po  nad  poziom  Sekwany  i  •* 
gnąc  j-ównolcglo  do  niej,  pićiwio  w  linii  prostój. 


2  PARYŻA  DO  Lyonu  przez  dijon  30I 

Piękne  widoki.  —  ciasne  i  głębokie  wąwozy  —  miejsca  najbar- 
i^  ciekawe  są  trcfiffosy  Franchard'a,  lagorge  au  loup,  la  Marę  aux  Fe- 
,  ie  Long^Rocher.  Laski:  du  Baa-Briauigros Fouteau^le fortV Empś- 
*r  Bstacsne  wzgdrze  z  dwupiętrową  wieżą  i  belwederem,  z  Htóre^o 
bywa  się  bardzo  rozległy  widok,  fes  Ecomttes,  le  Mont-  Ussy  i  t.  d. 

Za  Fontenebleau  kolćj  przechodzi  przez  wijadnkt  Changis  (o  30 
kadach,  20  metr.  wysokości).  —  64  kil.  Thomery\  wielka  winnica 
aawelas).  —  67  kil.  Moret  (hot:  d e  1  e  TE c a-d e-F rance),  1 932 
,  pr»y  ujścia  kaniiła  Loing  do  rz.  t.  n.  —  Pozostawiwszy  na  prawo 
liję  Boarbonais,  przebywa  się  wijadukt  zakrzywiony  pod  Moret  (30 
kad,  20  mćt.  wys.)kuna}  Loing. 

79  kil  Montereaa  (b uf e t;  —  hotel  du  GrandMonarąue), 
17  m.  nad  Yonną  i  Sekwaną.  Most  na  Yonnie,  gdzie  Jan  Śmiały 
■tRi.zabity  w  1419  przpz  Tiinneguy  du  Ch&tel.  —  W  1814.  Napo- 
ttl  odebrał  miasto  Wirtembergczykom,  po  upartej  bitwie.  Ko- 
M  9  XIII  i  XIV.  w.;  w  ch(5rze  pokazują  miecz  błędnie  uważany,  Ju- 
»  należący  do  Jana  Śmiałego.  Zamek  Surcille,  na  wzgdrku  (pię- 
ty widok).  —  Fabryka  fajansu,  —it  Na  lewo  odnoga  kolei  do  Troyes . 
S  kiL  Pont  sur  Yonne. 

113  kil.  Sea8(omnibus,  hot:  de  TEcu;  de  Paris),  głdwue  miasto 
unęga  Yonny,  11098  m.,  nad  rz.  Yonne:  przy  zbiegu  jdj  z  Vanne. 

Katedra  S-go  Stefana  (z  XI  i  XII  w.),  na  prawo  wieża  kamienna 
oAczona  w  1535  (73  metr.  wysokości),  na  lewo  wieża  ołowiana. 
>dne  uwagi  piękne  rzeźby  fasady  (3  bramy).  Malowidła  na  szy- 
«h  przypisywano  Janowi  Cousin;  w  wielkiej  nawie  płaskorzeźby 
obu  kardynała  Duprat,  grdb  Delfina  (arcydzieło  G.  Coustou); 
akarbcu  skrzynka  ze  słoniowej  kości  z  XII  w,  figurka  Chrystusa 
ko4ei  słoniowej  Girardona,  emalije,  kobierce,  i  t.  p.  Kościół  Ś-go 
Mna  z  XVI  w.  —  S-go  Sauinien,  z  XI  w.  OfflcióUte  gmach  zbudowa- 
f  H  1231  r.  a  świeżo  odnowiony"  z  piękną  salą  synodalną.  —  Pałac 
reypwibiipi;' zbudowany  w  1557.  —  BibUjoteka  (10000  t.)  —  Muzę- 
t  mineralogiczne  (w  Ratuszu).  —  Muzeum  (przedmioty  ktdre  nale- 
iłjrdo  Napoleona  I)  —  Pomnik  Th^narda.  —  127  kil.  Yillcneiwe- 
^r^Tonne  (lidt:  duDauphin)  w  części  z  XVI  y/.]  wieża  Ludwika  Oty- 
9O)  jedna  z  najpiękniejszych  z  wież  średniowiecznych. 

146  kil.  Joifirny  (hdteldu  DucdeBourgogne)  głdwne  miasto 
^r^OgnJonny,  5971  m.  Kościoły  St,  Andr€i  St.  Jean  —  Kościół  S^ 
^ibaidt  (1490  -  1530).  —  Domy  drewniane  z  XV  i  XVI  w.  Most 
^  ti.  Yonne. 

165  kil.  La  Koche  przy  zbiegu  rzek  Armancon  i  Yonne  i  nad  ka- 
rłem Bargnndzkim,  łączącym*  Sekwanę  z  Rodanem,  przez  Yonne  do 
^  fioche  i  przez  Saonę  do  St.  Jean-de  Losno. 


a08  z  PARYŻA  DO  LYONU  PRZEZ  DIJOW 

Na  prawo  odnoga  kolei  do  Auxerre  i  dolina  Tonne'j*  Poóąg 
wchodzi  w  dolinę  rz.  Armancon  —  173  kil.  Bt.  Plorentin  (hAid (to 
la  P  o  s  te)  2500  m.  nad  rz.  Armancon,  i  blisko  kanału  BnrgiUMŁtkiego 
Kości(5ł  z  XV  w.  niedawno  odnowiony;  piękny  chdr;  ciekawy  gnib 
Chrystusa. 

*  197  kil.  Tonnerre  (b  u  f  e  t;  hotele  d  u  L  i  on  d*0  r,  d  e  s  C  o  urrierj 
d  e  G  e  n  b  V  e),  główne  miasto  okręgu  Yonne  4789  m.  nad  rz.  Am*- 
cou.  Szpital,  Wielka  Sala  dla  chorych,  zbudowana  około  18W  r 
przez  Małgorzetę  Burgundzką.  Kościół  St.  Fierre  z  XVI  w ;  piękny 
widok  na  dolinę,  piękne  źródło  zwane  la  Fosse  Dionne. 

205  kil.  Tanlay;  Zamek  z  1559  —  1642  r.  z  aleją  na  2800imŁ 
długą.  Tunel  i  długi  przekop  (532  metr.).  Mosty  na  rz.  Armancon, 
na  kanale,  i  drugi  tunel  (1000  metr  )  pod  Pacy. 

219  kil.  Anoy  le  Frano  (hotel  de  la  Poste)  IBOO  m,  Zamk 
XVI  w.  z  malowidłami  Nicola  del  Abate.     Wielkie  piece  i  kniró 

225.  kiL  C^nlts-8oa8-Bavilre8,  457  m.  nad  rz.  Armancon,  odno- 
ga kolei  do  Ch§,tillon-8ur-Scine.  Przed  Montbard  zostawia  ac  ■•  ^ 
wo  Buffon,  hrabstwo  sławnego  naniralisty. 

243  kil.  Montbard  (hot:  de  rEcu).  2800  m.  tv  pobliżu  nt  Bw 
lic  i  kanału  Burgundzkiego.  Zamek  książąt  Bnrgundzkich  (XlV*.)ł 
rozrucony  w  większej  części  przez  Buffona,  z  którego  została  tp»o 
cziitownia  (donjon.  dwie  wieże  i  mur  okalający.  Mieszkanie  BjiiW* 
zacliowane  tak,  jak  je  pozostawił.  Ogrody  z  tarasami,  Jhmaik  B*J' 
Jona  według  projektu  I)umont'a. 

257  kil.  IiSB  ILanmes  o  30  min.  od  stacyi,  Alise  Seuite  i^' 
i  Mont  Auxois,  uważane  przez  wielu  historyków  jako  Alesia  akwn*' 
ta  rz  ów  Cezara,  zamiast  Alaiseuważanego  przez  innych.  Nag"'* 
]Vlont-Auxois,  wzniesiono  w  1865  r.  pomnik  bronzowy  Wcrcinj^**® 
riksowi.  O  6  kil.  na  lewo  Zamek  Bussy-Ba')\Uin,  piękny  badyn* 
otoczony  wodą,  po  nad  którym  widać  lesisty  pagórek;  ji'8t  to  WBp*^' 
ła  rczydencyja,  ciekaAvie  przyozdobiona  w  XVII  w.  przez  RojEeraBnB^y; 
liabutin.     Przedmioty  drogocenne  sztuki,  pamiątki  po  p.  de  S^^f***' 

288  kil.  Blaisy-Bas. 

Droga  przechodzi  z  doliny   Sekwany   w  tb>liiic   Rodanu  '**Jv^ 
BlaiSł/j  (4100  metrów  w  linii  prostej,    szerokość  8  metr.  wysoko*^ 
metr.  50;  15  kanałów  dla  przewiewu  poAnctrza,  z  których  dwiewy*^ 
kie  na  200  metr.). 

Szereg  wijaduktów  i  tunelów;  wijadukt  Nalaiiu  długi  na  ^^J^ 
z  15  przewodami  wenty lacyjnemi;  wijadukt  Zt/ie,  długi  na  160  B**^ 
wysokości  na  23  metr.;  wijadukt  Combe-de-  Fain,  o  dwócli  piętrach *" 
kad,  długi  na  220  metr.  wysoki  na  44  metr,  —  Dolina  ra.  Ovdi^ 


z  PARYŻA  DO  LYOKU  PRZEZ  DIJON  308 

1  IdL  Yelars,  skąd  wychodzi  droga  do  Epinac.  —  tJ  stóp  góry  Af- 
ue  (584  metr.)  kaplica  Notre-Dame  de  PEłang,  z  obrazem  N.  Pan- 
(z  1435  r.),  miejsce  pielgrzymek.  —  Wijadukty:  Combę- Foucheres, 
ibe-Bouchard,  Matoye,  Neuvon  (236  m.  dł.,  22  m.  wysoki)  przedzie- 
B  przekopami  lub  tunelami. 

SlOkiL  Plombferos,  blizko  rz.  Ouche  i  kanału  Burgundzkiego. 
idół.  -  Przekopy  w  skałach  i  tunele 

815  kiL  Dijon  (bufet  na  stacyi;  omnibus;  h ó t el  d e  la  Clo eh  e, 
Parć,  du  Jura,  blisko  dworca,  delaGal^re;  —  restauracyjc: 
Jtier,  Bipard),  główne  miasto  w  departamencie  Cóte-d'Or 
KX)  m.,  przy  zbiegu  r.  Ouche  i  Suzon. 

Katedra  8'€J  Bemgny  z  YI  w.-,  odbudowana  w  1280,  często  odna- 
na  (1506,  1625),  krypta  z  XI  w.  gdzie  w  1858  odkryto  grób  Ś-dj 
aigay  ^^11  w.)  pośród  półokręgu  kolumn,  tworzących,  absydyjum 
Iw,; groby:  Władysława Białego\iBi^(ń.vk  Grniewkowskiego  (+1388), 
ry  tu  przebywał  w  klasztorze  Benedyktynów;  Jana  Śmiałego,  Fili- 
(kboaznego,  Anny  Burgundzki^J.  Kościoły:  Ńotre-Dame  z  XIII  w. 
Y.,  S^  Michel^  odbudowany  w  XVI  w.,  kościół  ten  zdradza  na 
Kir  Btyl  ostrołukowy,  jakkowiek  wszystkie  szczegóły  są  w  stylu 
ekim;  wnętrzejest  czysto  gotyckie;  znakomite  malowidła  (XVI  w.). 
Jąan  groby  S-go  Urbana  i  8-go  Grzegorza.  St.  Etienne  (z  X 
odbudowany  w  1720  r.)  dziś  obrócony  na  skład  zboża.  —  S^  JF%i- 
tft  (s  XU  i  Xlii  w),  z  ciekawą  dzwonnicą. 

Piałac  książąt  Burgundzktck  zwany  także  pałacem  Stanów  (Palais 
Etats),  dziś  ratusz^  z  X  w.,  odbudowany  prawie  całkowicie  w  XV li 
Vin.  -  Wieża  tarasowa,'?,  pięknym  widokiem;  wieża  Brancion^ 
p.  Część  nowa  czyli  pałac  sztufc  pięknych,  zawióra  muzeum  ai-- 
ológiezne,  gabinet  historyi  naturalnej  i  szkołę  sztuk  piękny  cli. 
iiejb  1478  ~  1512.  —  Pałac  sprawiedliwości  (XIV  -  XV  w.) 
Hal  obłąkanych  w  zabudowaniach  dawnego   klasztoru   Eartuzó>v*. 

*  widowisk  (1828).  —  Godne  uwagi  domy,  przy  ulicy  des  Forges 
34.  36,  38;  hóiel  Vogue;  maison  des  Cariatides,  i  t.d. 

Jiiuzeum  w  ratuszu;  otwarte  dla  publiczności  w  niedziele  od  1 2  do 

•  i  co  dzień  dla  cudzoziemców,  zawióra  bogaty  zbiór  obrazów  i  ry- 
k<5w  rozmaitych  szkół  —  w  Salle  des  Gar  des  znajduje  się  pomni- 
my kominek,  wiele  popiersi  i  posągów,  przedstawiających  sla- 
rch  DiżpAczyków,  i  groby  książąt  Burgundzkich,  Filipa  Odważne- 
l  Jana  Śmiałego  (XIV  iXV  w.);  piękne  pomniki  sztuki  gotyckiój, 
^ie  cenne  pod  względem  wykończenia  jak  i  stylu  —  Gabinet  szty- 
»  posiada  40000  sztuk.  —  Muzeum  archeologiczne  —  Bibfijoteka, 
*00  t.  i  500  rękopismów.  Wppaniąły  Park.  —  Ogród  Botaniczny, 
t«enin  botaniczne  (bogaty  zielnik)  —  piękna  fontasm.^. 


804  Z  DUOir  DO  ŁYOim 


Z  Dijon  do  Lyonu, 

197  kil.  —  przejazd  w  4  g.  30  min.npociągiem  poipiettnym;  S  ffods; .     . 
BWTC7.  'inym;  w  6  godz.  30  m.  pociągiem  omnibusowym  z*  23  fr.  86  e^  17  &•>' 
lub  18  fr.  6  e. 

Most  na  rz.  Ouche.  -  Na  lewo  odnoga  do  Besancon  na  kiBib 
Bnrgundzkim.  -  Na  prawo  łańcuch  wzgdrz,  pokrjtycb-  planti^yj*^ 
wina,  •  zwanych  Cóte  d'Or.  —  Departament  odeń  nazwany  poiWi 
26500  hektomotrdw  winnic,  z  których  2500  hect.  wyborowjfck  WB. 
W  Fixin  na  prawo  pomnik  Napoleona.  -  326  klL  Oetoret/  Ckit^ 
tin  (2612  m.;  wina  Chambertin).  —  332  kil.  Tougeot,  nad  n.  To^fli 
Sławna  winnica  Clo8-Vougeot  (58  hect.).  —  Na  prawo,  Fonie  w* 
Romance.  337  kili  Nuiłs  (hotel  desTroisMaures)  8S48  BtaH* 
Sławne  winnice.  —  Na  lewo  o  12  kil.  opttctuH)  cystersóuf^  libW 
w  1098  r.  zniesione  w  1790  r.,  dzi^  mieści  się  w  nićm  osada  ktfifc 

352  kil.  Beatme  (hot:  de  France,  de  TArbre  d'Or,  d■Ck^ 
vreuil)  głdwne  miasto  okręgu  de  lx  Cóte  d'Or  —  Koiciói  I^ 
Damę,  kolegijalny  (z  XII  w.)  piękna  brama,  obrazy,  kolnerce  i  phiko- 
rzeźby.  Szpital,  (zXV  w.).  W  kuchni  komin  i  sprzęty  łXVWi 
Posadzka  kamienna  w  Archiwum.  Obraz  przypisywany  YBnEyu**. 
wi.  -  Statua  Monge*a  z  1549  r.  Winnica  (1080  hekt.),irydł^ 
w  latach  obfitych  25000  do  30000  hektardw  wybornego  jńifc 
Most  na  rz  Bouzoize.  Na  prawo  Pommard  i  Volnay  ^awne  jW* 
ce  -  359  kil.  MeursauU,  doskonałe  wina;  na  prawo,  PuUgny',  h*" 
wino  zwane  Monłrachet, 

367  kil.  Ohagny  (hdt.  de  UA^rtichant)  3459  m.,  na  praWoliBi* 
z  Chagny  do  Moulins. 

Pociąg  przesuwa  się  pod  kanałem  du  Centrę,  poczćm  pisflbyWt 
grzbiet  g.  Chagny,  aby  wjechać  w  dolinę  rz,  Thalie. 

W  przekopie  St.  Cosme  linije  drogi  rozchodzą  się;  pociągi  po^"" 
szue  zatrzymują  się  na  stucyi  Saint  Cosme^  pociągi  omnibusowe,  Vł^ 
lewą  odnogą  przebiegają  wpoprzek  przez  drogę  do  Antun  i  kan*'' 

383  kiL  Chalon-8ur-Sa6ne  (hot:  des  Diligences,  daP*'^ 
duCheyreuil,  des  Trois-Faisans),głdwne  miasto  okręgu  S«0|U| 
et  Loire,  20000  m.  nad  rz.  Saóne  przy  końcu  kanału  dn  Centro)  *|r 
czącego  Saonę  z  Loarą.  -  Koiciół  Ś-yo  Wincentego  1386  —  1^ 
w  części  przebudowany  od  1827  —  1851.  —  Szpital  -  Z>oiiiy  średnj^ 
wieczne  —  Most  z  XV  i  XVI  w.  —  znaczny  handel,  winem,  «iH* 
itelazem  i  drzewem,  ^  Huta  i  warsztaty  żelazne  w  Crensot. 


z  DUOir  DO  ŁTOim  806 

Most  na  rz.  Thalie.  —  S9l  kil,  Yarennes-U- Grand,  W  czasie  ja- 
go dnia  widać  stąd  na  lewo  gdry  Jura  i  Mont^Blanc. 

409  kil.  Toumus.  (hot.  delaGare)  6000  mieszk.  nad  Saoną 
\ei6i  S-go  Fiiiberta  (wyrestaurowany  gustownie)  mający  kształt 
yia  żaku  liczonego  trzema  adsjdyjami.  Część  jego  główna  sięga 
1  w.,  resztii  z  Xin  i  XIV.  —  Słup  milowy  'starożytny.  —  Ojczy- 
Malarza  6renze'a. 

428  kilł  Fleunńlle,  ruiny  rzymskie,  zamek  feodalny.  Pociąg  prze- 
naiic  obok  Si.  Albain  (starożytności  rzymskie,  wieża  ośmiokątna 
in  w.).  —  Nieco  dalćj  Monge, 

441  kil,  Maoon  (bufet;  bot:  de  TEurope,  des  Champs  Ely- 
kiydn  Sauyage;)  głdwne  miasto  departamentu  Sądny  i  Loary; 
•00  M.  nad  rz.  Saoną;  szczątki  dawnćj  katedry  Ś-go  Wincentego,  styl 
lański  i  gotycki.  —  Kościół  Ś-go  Piotra,  świeżo  wystawiony  w  sty- 
I  w.  —  Domj  w  ktdrym  urodzU*  się  Łamartine.  —  Dom  drewniany 
Cbiony  przy  ulicy  Dombey.  —  Fabryka  płdtna  żaglowego,  huta 
diiąna>  fabryka  fajansu,  drukarnie,  farbiarnie,  garbarnie,  handel 
Aowy,  winem  etc. 

Ka  lewo  wychodzi  kol^  z  Macon  do  Gienewy  przez  Bourg.  -  Most 
n.  pćtite  Groźne.  —  456  kil.  Romaniche\  sławne  winnice  Thorins 
\wi&i  \k  Yent. 

498  kil.  Villefranche-8ur  SaAne  (hotel  deProyence).  główne 
ato  okręgu  Rodanu,  U  650  m.  -  Kościół  Notre-Dame-deą  Mar  ais, 
KIY  do  XVI  w.  Fabryki  bawełniane,  tkanin  indyjskich,  nan- 
dw  i  t.  p.  —  W  dali  widać  piękną  grupę  gdr  Mont-d'Or. 

478  klL  TrÓTonz,  3000  m.  nad  Saoną.  -  Nieco  dalćj  długi  prze- 
»  na  lewo  widać  JBochetailli  (skały  podzielone  wielkiemi  szparami), 
óm  kolćj  przebywa  kilka  przekopów  i  tunelów.  —  504  kil.  wyspa 
r6^  połączona  z  lądem  mostem  wiszącym.  —  Piękna  dolina  Saony, 
LCk  ot.  Sambert  i  la  Mignonne. 

807  kil.  Iiyon  (Vaise) —  Tunel   de  St,  Jr€n4e  czyli  Quarantaine 
>'75  metr.).     Most  na  Saonie.    -  Dworzec  w  Perrache. 

018  kiL  loron  (Perrache);  bufet  na  stacyi. 


Lyon. 

^^Oinlbnsy,  ze  stacyi  do  hotelów  SO  c,  z  bagażem  80  c.  -  Biura 
''^^^Hudw  urządzone  są  w  Lyonie  na;  quai  d'Orleans  1 ;  port  St.  Clair ^  20 
^  4e  la  pr^ectnre  12:  ulica  des  denx  Maiaons  %  (^\aQ«'&^«n«v)c£^ 


806  L  Y  O  5 

prdcz  omnibsdw  specyjalnych  kolei  żelaznej,  regularna  obdnga  nną^ 
dzoną  jest  na  wewnątrz  i  zewnątrz  miasta.  Największa  iloM  tjch 
omnibusów  staje  na  placach  i  na  porzeczach  (ąuais).  Knyłigą  ń( 
one  w  różnych  kierunkach,  bez  udzielania  wszakże  jadącym  korepOB* 
dencyi. 

Dorożki,  Fiakry  dwukoniie:  1  fr.  50  c.  za  kurs;  2  f.  pierwm  go-' 
dżina;  1  fr.  50  c.  następne  godziny;  od  północy  do  7  zrana  2  fr.bn; 
3  fr.  za  godzinę.  Kcibryjolet  czyli  Coup€:  1  fr.  25  c.  kun;  1  fr.  50 
c.  za  pierwszą  godzinę;  1  &.  25  c.  następne  godziny;  od  północy  do  7 
z  rana  I  fr.  65  c.  kurs  i  2  fr.  50  c.  godzina.  —  Dorożki  te  winny  ri- 
wieść  do  staeyi  kolei  żelaznych,  do  Kościoła  de  la  Mulatiere,  doki* 
plicy  des  Charpennes  i  do  Grand  Camp,  bez  żądania  wyższ^  ceny.  - 
Kie  nie  należy  się  za  bagaże,  które  można  pomieśció  na  zewn^  \^ 
wewnątrz  dorożki— pierwsza  god  zina  płaci  się  zawsze  całkowicie, ifen** 
stypnc  można  dzielić  Ua  połowy  i  kwadranse.  Podróżujący  ophciio- 
gatkowc(l  fr.  25  c.)  jeżeli  każe  się  zawieść  na  Chemin  Ńjsuf^  u  eto 
des  Curmćlites,  du  St.  Sebastien,  S-te  Foy  i  t.  d. 

Hotele.  Grand-Hotel  de  Lyon  ulica  Impóriale:  H6tel  Col- 
1  e  t  tamz'e:  Hotel  de  TE  u  r  o  p  e,  ulica  Łouis-le-Grand;  Hotel  de 
ProYcnce,  des  Ambasadeurs,  plac  de  la  Charite.  Hfitel  dt 
Nord,  ulica  Lafont;  Hotel  deFrance,  ulica  de  TArbre-Sec;  HA- 
tel  Bcauąuis  plac  Bcllecour,  i  t.  d. 

Bestauraoyje  M  a  i  s  o  n-D  o  r  ó  e,  plac  Bellecour;  B  o  y  enx,  )i  l*B^ 
mi tage,  plac  prefektury.  Ban quis  ulica  de  Pęrrat.  Philiber^ 
plac  de  la  Charitó.  Vi  eto  r,  ulica  Impóriale  na  przeciwko  gtl^^T* 
Argue;  desDeuxMondes  ulica  Imperiale  i  t.  d.  Wiele  rertaw*" 
cvj  o  cenie  stałój  od  1  fr.  25  c,  do  2  fr,  —  Gam  i  He  ulica  Centwle; 
Pion  ulica  St.  Pierre  i  t.  d. 

Kawiarnie;  du  Rh&ne»  de  la  Jeune  France,  delaPerU 
dcrOpera,  Neuf,  Riehelieu,  Bethond,  du  Th^ltre,  do 
Nord,  Grand  (doskonałe  lody),  Cardinal,  Mille  Cdlonnei 
(naj>vięcej  uczęszczana  przez  wojskowych),'  des  Etats-Uni«  (P*^ 
i  sławne  wędliny)  i  t  ,d. 

Poczta  listowa:    Główne  biuro  na  placu  de  la  Charitd,  n*  "^ 
]»lacu  Louis-le  Grand  czyli  Bcllecour,  biura  pomocnicze:  Nr.  2  w  P*' 
i acu  St.  Pierre    -  Prócz  togo  jest    39    skrzynek   do  listów. — ^^ 
postc-restante  otwarte  od  7  godz,  zra^iia  do  8  wieczorem,  od  1  j^^ 
tiiia  do  30  Września,  i  od  8  godz.  zrana  do  7  wieczorem  od  1  l^s*^ 
nika  do  31  Marca.  —  W  niedziele  i  Święta  zamknięte  o  4god«. 

Poczta  wozowa.  Place  Louis  Napoleon. 

Biuro  tełdgraf iozno  ^\&.^<^  l\n^rialQ 


LTOK  807 

Ggron  (Logdannm)  gł<5wne  miasto  departametu  da  Khdne,  318808 
pny  sbiega  Rodanu  i  Saony.  Piękny  widok  na  dzwonnicę  Fonr- 
38.  —  Gidwne  cjrrkuły:  Yaise,  przemysłowy  i  handlowy;  prze- 
.eścioSerin;CroixKoa8ije,  robotniczy;CommanedeŁyon 
idwe  miastp  między  Croix-Rousse  i  zbiegiem  rzeki;  — Perrache 
'  sbiega  rzek;  lesBrotte  J)ux;   •  la  Gnillotiere. 

Gttówne  porzecza  (qaai8)  i  mosty  Porzecza  mają  długości  do 
iL— '/'o6r202a'S'aony,idącewrazzbiegiemrzekisą;  Quai  do  Y  aise, 
tdelaGare,  —  most  de  Port-Mouton  —  most  Serin, 
ftide  Pierre-Scise  i  BourgNeuf,  —  quai  de  Paris  (przy- 
•tatkdw  parowych),  most  Nemours,  —  most  pałacu,  Spra- 
dliwości,  «>—  most  Arcybiskupstwa  albo  de  Tilsit  -most 
inaj,mo8tNapoleona,—  mostMulatićre.  -  Fobrzeia Rodanu; 
■'%  bi^em  rzeki:  plac  d'Harbouyille  (na  końcu  przedmieścia 
Clair,  dworzec  kolei  żelaznej  z  Lyonu  do  Gienewy .  —  plac  St.  C  lai  r, 
itMorand,  —  most  I^afayette  (piękny  widok);  -  most  de  lu 
illoti^re,-  quai  delaCharite — most  Napoleon — mostko- 
tełaznćj  morza  Śródziemnego,— droga  Per racho  (piękne  widoki), 
plac  Suchet. 

Główne  ulioe,  plaoe:  fontanny  i  t.  p.  Ulica  Cesarska  (Im- 
iale)  i  plac  t.  n .  (ogród  i  fontanna),  —  ulica  Centrale  —  ulica 
llmpćratrice, -plac  Bellecour  (310  nretrdw  długość  na  200 
trdw,8zerokość);  piękny  pomnik  Ludwika  XIV  na  koniu;  —  plac 
BTerreaux  (ratusz,  pałac  sztuk  pięknych,  fontanna)  -desCclo- 
ni,  de  rimpóratrice,  Sathonay,  Louis-Napol^on,  (po- 
ik konny  Napoleona  III),  —  St.  Jean  (piękna  fontanna),  Tho- 
(an,  Louis  XVT. 

Kościoły:  Notre-Dame  de  Fouruieres;  kościół  ozdobiony  na  szczy- 
trochę  za  wielką  statuą  N.  Panny,  ma  być  przebudowany.  Z  pu- 
ka Fourei^res,  a  szczególniej  z  dzwonnicy  odkrjnura  się  bardzo  piękny 
ok  na  miasto  Lyon  i  jego  przedmieścia;  bieg  Bodanu  i  Saoii y, 
<rfe  pagórki,  Alpy,  Montd'Or,  pokryte  wiUami  —  górę  Piłat,  «:()- 
Porez  i  Sabaudzkie.  —  St  Jean  (katedra  z  Xli  w.  XV  w.)  wic- 
^Wadratuwa  z  fasadą  i  gankiem:  dzwon  ważący  10000  kilog.  Sta- 
rtne  malowidłu  na  szybach,  zegar  astronomiczny  z  1598  r*  —  Ko- 
'  ^Ainay  (z  X  i  XI  wieku)  w  stylu  bizantyjskim,  filary  gruni- 
e,  piękno  malowidła  H.  Fkndrina  w  kaplicach;  St.-Nizier  (XV  w.) 
Łna  stutua  N.  PaTlny.  -  S^  Pierre  (z  X  1  XI  w.)  z  portalem  ro- 
takim.  —  S^  Irinie,  —  S<.  Faul  w  stylu  bizantyjskim. 

Chnaohy^świeekie:  JRatusz  (1646  —  1702),  niedawno  odno- 
tty;  mieści  w  sobie  Prclekturę;  w  przetlsiouku,  grupa  z  broiizu 
<Uin  i  Saonu)  dłutu  braci  Coustou.  —  Pałac  handlu  i  Uieldi/ 
Bo)  zawierający  muzeum  sztuk  i  przemysłu;  Pałac  Sztuk: 
^JfcA,  z  muzeami  malarstwa,  rzeźby,  archeologu  \YAalOT'5\\Ma.\xtt«A' 


808  t  PARYŻA  DO  REWERS. 

nćj  oraz  biblijotekę  sztuk  pięknych. — ^Muzea  otwarte  dla  pnblksM^ 
w  czwartki,  niedziele  i  święta,  od  11  do  3  g.  i  codsień  dla  ondioM- 
c(5w.  —  Muzeum  malarstwa  i  rzeźby,  jedno  z  najpiękni^Bijdi  ** 
Francyi:  posiada  wspaniały  zbidr  dzieł  rozmaitych  szkdŁ 

Biblijoteki:  w  pałacu  des  Arts,  (dzieła  nankowe,  tadsiei  odnoi^ei  i 
się  do  sztuk  i  przemysłu)  160000  tom<5w  i  40000  sztychdw;--aiilc|*fc«ł 
w  liceum,,  otwarta  w  dnie  powszednie  od  10  do  3  g.  (150000  toó^ł 
2400  rękopismdw). 

Frzemyał  i  handel.  Okolice  Lyonu  obfitują  głdwnie  w  pnfdnl* 
nie  jedwabiu.  Przemysł  ten  utrzymuje  w  ruchu  70000  wtxutMi^ 
tkackich,  zatrudniających  140000  robotników,  z  ktdrych  połowa  p5f- 
pada  na  samo  miasto.  Fabryki  tkanin  jedwabnych  dają  ujfdt  IMM 
robotnikom,  pracującym  na  800  warsztatach.  Kwitną  tćł  ta  tf^ 
fabryki  maszjm  i  różnych  wyrobów  metalowych,  biiuterjj  (fiiter 
wych),  kapeluszy  i  obić  papierowych.  Frzedndoty  handlu  BtttU^. 
głównie  wino,  okowita,  bawełna,  wełna,  sukno,  płótno,  tor^  ^V^ 
kamienny  i  drzewny,  kasztany  i  t.  p. 

Wyoieozki:  do  Croix  Bousse  i  obozu  w  Sathonay  (kol^  iebaa* 
z  placu  Sathonay);  na  wyspę  Barbe  (omnibus  40  cent.)  ruiny  kotó"* 
w  stylu  romańskim,  kapHca  z  XII  wieku,  zamek,  zbudowany  podota* 
przez  Karola  W.  Jestto  ulubione  miejsce  wycieczek  Lyondykw- 
Boche-Cardon  (omnibusy  quai  d'Orleans,  40  c);  góra  Cewdre  (pani^ 
bus  od  mont  de  Nemours,  60  c.)  najmniejszy  z  trzech  szczytów  sW*®* 
wiących  Mont-d^Or  (612  metr.);  zumek  de  la  Papę  (piękny  widok). 


B)  przez  Newers  Roanne  i  SainUEtienne, 

671  kil.  przejazd  w  14  g.  10  m.  pociąłem  pośpiesznym,  w  18  fods.  I9tii» 
omnibusowym,  za  69,10;  51,40  lub  37,95  fr. 


Z  Pari;ża  do  Neu  ers, 

254  kil.  przejazd  w  6  godz.  16  m.  pociąg,  pośp.,  w  7  g.  40  min.,  omiiiba«o*y* 
za  31,25;  23,35  lab  17,15  fr. 

Z  Paryża  do  Moret  67  kil.  (D.  93.).  Na  lewo,  linija  z  Pary**^' 
Lyonu  przez  IHjon,  rz.  Loing  i  kanał  t.  n.     Na  prawo  lasek  Jo* 
nebleuu. 


z  PARYŻA  DO  UEWERS.  809 

87  IdL  ATemonn,  (hot.  deTEcu),  4000  mieszk.,  zamek  książąt 
bandskich,  dziś  więzienie,  bata  szklana  w  Bagneaux.  97  kil.  Soup- 
r;  kamienio-}omy  zwane  de  Chfttcau  Lundon. 

118  kil.  Montargis  (hot:  de  la  yille  de  Lyon  z  biurem  karetek  po- 
towych; de  France,  de  la  Poste),  gldwne  miasto  okręgu  Loiret, 
10  m.,  nad  rz.  Loing  i  kanarem  Briare,  łączącym  kunał  Loing  z  ka- 
tan pobocznjrm  do  Loary.—  Ruiny  zamku  Karola  V. — Kościół^  na- 

B  3UI  w.,  piękny  chdr  i  absydyjum,  świeżo  odnowione  z  XV  i  XVI 
skiL  —  Wspaniałe  jawory  nad  brzegami  kanału.  —  Fdtis^  piękne 
afice  przechadzki.  Muzeum  i  teatr ^  po^za  miastem.  Las,  8516  hect. 
lestrsenl  i  30  kil.  obwodu. 

155  kil.  Oien  (hot.  de  TEcu  et  de  la  Poste,  du  Loiret), 
Nmj  pnnkt  okręgu  Loiret,  6528  m.  nad  Loarą.  Ruiny  zakładów 
pielowych  gallo-rzymskich.  —  Zamek  {17 d4).   -•   Domy  rzeźbione 

XV  i  XVI  w.)  —  Most  z  XV  w. 

*  * 

165  kil.  Briare  (hót.  de  la  Poste),  4000  m.,  nad  Loarą,  w  puu- 
.e  połączenia  kanału  Briare  i  kanału  pobocznego  do  Loary.  Most  na 
Dale  Briare,  kanał  ten  rozpoczęty  przez  Sully'ego  w  1604  r.  prowa- 
>  I  Briare  do  Montargis,  to  jest  z  odnogi  Loary  do  kanału  Loing. 
t  prawo  kanał  boczny  i  Loara.  —  Kanał  boczny  Loary  idzie  z  Di- 
D,  dalćj  dochodzi  do  kanału  du  Centrę  w  Briare,  gdzie  łączy  się 
UBałem  tegoż  nazwiska,  dalćj  idzie  aż  do  prawego  brzegu  Loary 
otwala  statkom  unikać  żeglugi  po  tej  rzece. 

170  kil.  Chaiillon  nad  Loarą,  3000  m.-  Zamek  Coligny. 

196 klL  Cosne  (hot.  de  Grand-Cerf,  de  France,  de  la  Ville 
Lyon),  głdwne  miasto  okręgu  de  la  Nievre,  6500  m.,  nad  Loarą^ 
•7  ly^dn  do  ni^j  rz.  Nohain. — Kościół  St.  Aignan  w  części,  z  XI  w. 
^9  de  la  Chaussade,  warsztaty  pomocnicze  zakładów  marynarki 
\^n^  w  Gu^rigny.  . 

S05  kil.  Sanoerre,  główne  miasto  okręgu  Cher^  4000  m.,  zamek 
^Hl  w.)  piękny  widok  na  dolinę  Loary. 

Sl4  kil.  Pouilly  sur  Łoire,  4000  m  —  Sławne  białe  wina. 

827  kil.  La  Charitó,  (liot.  de  la  Poste,  du  Grand  Monar- 
0»  5300  m. —  Ruiny  kościoła  Ś-go  Krzyża  (1107). — Departamen- 
y  dom  obłąkanych. 

21 4  kil.  Pongues  (hot.  des  Bains,  ogromny  ogród;  du  Cheyal 
^nc,  desEaux),  1500  m^^Wody  mineralne,  zimne,  źelazistc. 

^47  kil.  Fourehamtault,    5500  m.  nad  Loarą.  —  Wielka  huta 

^nrgiczna,  założona  w  1821  roku;  11  wielkicji  picców,  5000  yobo- 
6^,  ■■■'■'■ 


dlO  z  KEWERS  DO  ŁYONtt. 

254  kiL  ISTeTers  (hot.  de  France,  deTEurope,  de  laTćtl 
Noire)  główne  miasto  okr.  Ni^yre,  19000  m.  na  pochyłości  w^dni 
panującego  nad  Loarę. — Katedra  (z  X  w.) — St.  Etienne  («  XI  w.)— 
Klasztor  de  St,  Gtldard  (kaplica),  dawny porA;  książąt  de  Neom," 
Roiny  dawnych  fortyfikacyj.  Forte  Ue  Crou  (z  XVI  w.)  tanin 
muzeum  starożytności,   wieża  St.  EfotCSY  w.),  wieza  Z«ar)r(XIv.) 

2jamek  książęcy  dziś  pałac  sprawiedliwości,  zbudowany  w  147&  r. 
z  dwiema  wysokiemi  okrągłemi  wieżami  i  dwiema  ośmiokątnend  «i^ 
życzkami,  wieżyczka  środkowa  szczególnie  piękna.  Łuk  tryjjaftbę 
wzniesiony  w  1746  r.  na  pamiątkę  zwycięztwa  pod  Fontenoy.— i**" 
Mm  (XV  w  )  Piękny  gmach  prefektury.  —  JRatusz,  zawienó|(7  "•■" 
zeum  i  biblijotekę  (15000  t.). —  Znaczna  dziai^kjnia.  —  Fabryki  !•• 
jansu,  cmalij,  porcelany,  pił  i  t.  d. 


Z    Nevers  do  Lyonu. 

313  kil.  przejazd  w  9  godz.  5  m. ,  pociąg,  zwycz.;  a  10  g.  10  m.,  cmaSMfi^f^ 
za  38,86;  27,05  lub  20,75  fr. 

Mosty  na  Loarze  i  na  kanale  bocznym,  tunel  ^ugi  na  379  D^* 
264  kil.  Saincaize-,  281  ktt.  St.  JPierre-le-Moustier  (hot.  du  DanpM")* 
3000  m.  nad  rz.  Allier,  kościół  z  XII,  XV  i  XVI  w. 

313  kU.  Moulini  (hot:  deParis,  de  rAllier,  du  DauphU), 
f!:]dwne  miasto  departamentu  Allier,  17581  m.,  nad  r.  Allier.— i'*^ 
J)ame  (XI  wieku.) — Kaplica  Wizytek,  dziś  kaplica  liceum,  zbudowaW 
w  XVII  w.  przez  księżną  de  Montmorency,   zawiera  grobowi^  »^ 
cia  Henryka  II  de  Montmorency,  z  czarnego  marmuru,  w  styl*  ^ 
dzo  oryginalnym  i   którego   ozdoby  przedstawiają  dziwny  ^^^^^^ 
podań  chrześcijańskich  i  pogańskich.  —  Z  Zamku  książąt  de  BoJ**^ 
pozostała  tylko  duża  kwadratowa  wieża,  zwana  McU  Coiffis  (Xy    '' 
1  piękny  pawilon  (z  XVIII  w.)  DibUjoteka,  16000  t.,  cenne  t^o^^^' 
Piękny  most  300  metr.  dł. 

Na  prawo  linija  do  Montlucon,  na  lewo  linija  do  Chagny,  piC*^' 
widok  na  dolinę  Allier. 

356  kil.  St.  Germain-deB-FosBŚa  (bufet).  —  Kościół  rom*^* 

(z  XI  w.),  wychodzi  stąd  droga  do  Vichy.  , 

373  kil.  La  Falisse,  główne  miasto  okręgu  Allier   3000  i°'  ,  j^t 
vz.  B^bre— Sz'."zątki  zamku  (XV  w.). — Most  nad  rz.  Bebre,  tuii®* 
Martin  d'E8trcaux  (1350  metr.);  most  drewniany,' piękny  widoK- 

422  kil.  Boanne  (hot.  du  Comm erce,  du  Centro,  duN^    ^ 
y:\ó\\\\v  miasto  okręgu,  17r>00  m.  nad  Loarą  i  kanałem  DigoiOi  ^%^ 


Ź  HEWERŚ  DO  ŁTOKU.  dli 

;  kanitłem  Loary.  Rzymskie  staroźytności.-*-Frzędzaliiia  ba- 
nu; kapelasznictwo,  garbarnia.  —  O  10  kil  kn  zachodowi 
)eralne  St,  Alban,  zimne,  żelaziste,  (Zak)ad  hydroterapenty- 

na  Loarze;  przekopy  i  tunele.  ^ 

dl.  Balbigny,  na  prawo  Loara  i  gdry  Forez. — 473  kil  Feurs 
•CU  kawiarnia  i  restauracyja;  hot.  Ponchan,  delaPoste), 
—Dzieła  sztuki  gallo-rzymskiej,   piękna  mozajka,  statua  puł- 
Comfoes; — W  dali  na  prawo  Montbrison. 
dL  Montrond  (bufet);  znaczne  ruiny  (z  XIV  i  XV). 

tuL  Saint -Gkilmlef,  3000  m.  Wodi/  mineralne,  zimne  gazowe. 
la  FouiUouse,  fabryka  broni.  —  Most  na  rz.  Furęns.  —  Na 
»ieg  z  koleją  do  Cluzel  i  innemi  linijami,  prowadzącemi  do  ko- 
nt. 

kil.  Saint  Etienne  (hot.  delaPoste,  duNord),  głdwn  a 
epartamentu  Loary  93000  m.  na  rz.  Furens. 

{o,  górnictwa.  .« —  Fabryka  rządowa  broni  palnej.  —  Fabryki 
I  handlu,  oraz  narzędzi  i  sprzętdw  żelaznych,  machin,  stali, 
I,  W8t%źek  jedwabnych;    handel,  węglem   ziemnym  i  t.  p.  — 

szkoły  gdmiczdj. — Ruiny  wodociągu  rzymskiego. 

• 

al  1298  metr.  długości  mający. 

klL  Terre-Noire,  3500  m.,  zakłady  metalurgiczne. 

kil.  Saint-Ohamond,  12000  m.,  nad  rz.  Janon,  zakłady  me- 
me,  £eibryki  jedwabiu,  wstążek  i  t.  p.,  kopalnie  węgla. 

kiL  BiTe-de-Gier,  14500  m.,  nad  rz.  Gier  i  kanałem  Givors. 
e  węgla,  fabryki  koksu,  machin,  kół,  stali,  dachówek,  wapna, 
dwabiu  i  t.  p. 

kiL  Oivor8,  9500  mieszk.,  nad  Rodanem,  przy  ujściu  Giern; 
o  wychodzi  odnoga  z  Lyonu  do  Marsylii.  —  Wielka  fabryka 
ikłady  metalurgiczne. 
kiL  Lyon  (Perrache),  ob.  dr.  93.* 


Droga  94.    Ż  JLYOtrtJ  DO  MAllSYLIL 

Jl.  Kólćj  żelazna  (stacyja  Perrache),  przejazd  w  7  g.  30  iri.,  pociągiem po- 
a;  w  12  g.  omnibusowym,  za  43,30,  32,50  lub  33,85  fr. 

it  z  kamienia  i  żelaza  ha  Rodanie  (piękne  widoki).— Dworzec 
Uilloti^rc;  —  na  lewo  wychodzi  linija  z  Lyonu  do  G:\«ftsw^ 


812  Z  ŁYUim  DO  MAKSYŁII. 

i  Grenoble  przez  Bourgoin.  Za  Ser^zin^  most  łączący  drogę  i  tjan 
do  Morza  Śródziemnego  z  liniją  Saint-Etienne. — 20kiL  Cńi**— Ko- 
l^j  żelazna  i  Rodan  zakreślają  znaczną  krzywiznę. —  Za  wyipąBhih 
che  i  wyspą  Richard,  w  dali  na  prawo  widać  górę  Mont-Pilat  —  ^ 
przebyciu  tunelu,  który  przecina  ostatnie  odnogi  góry  MontĄto* 
mont,  pociąg  przeftywa  rz.  Oere  (liczne  huty),  pocsóm  następige'^' 
gi  tunel  pod  częścią  miasta  Yienne. 

31  kU.  Vienne,  (bufet  na  stacyi;  hot:  de  la  Table  Bondej  li 
Louvre,  restauracyja  delaTerrasse),  główne  miasto  okręjjiW* 
rc,  19500  m.,  nad  Rodanem,  przy  ujściu  doń  G^ry,  dzieląc^  nUsto 
na  dwie  części. — Po  nad  miastem  od  północy  panują  góry  Moot^ 
lomont  i  Mont-Saint  Amand,  ciągnące  się  ai  do  doliny  SepADB(n^ 
iny);  na  wschód  góry  Sainte-Blandine  i  de  Pipet  (ruiny  xtunk»  ?W 
i  kolosalna  stcUua  N.  Panny,  1860);  na  południo-wscbód  góra  8»»** 
Just. 

Świątynia  Augusta  i  Iiiwii,w  stylu  korynckim,  długa  ttwftS; 
szeroka  15  metr  ,  wysoka  17  m.  35  c.  W  około  świątyni  stopni*  P^f" 
stylu,  tiilie  forum,    podmurowanie  porty^ku  z  którego  połostiiyd'* 
arkady  i  poręcze  od  schodów. — Muzeum  (dawne'  opactwo  St.  R«w)i 
piękne  starożytne  odłamki  fryzu,  mozajka,  głowa  Herkulesa  i  t  p-* 
Wodociągi  z  których  dwa  dotąd  są  w  użyciu. —  plcui  de  CJigttl^^ 
poJudnie  miasta,  między  Rodanem  i  drogą   do   Proyęnce,  pi^**" 
czworokątna  wsparta   na  portyku;  szczątki  wielkiego"  cyrku  ^•*® 
odkopanego. — Blisko  mostu  St.  Martin^  ruiny  muru  rzym8la«g<>ij^ 
górze  l^ipet  ruiny  grodu  Allobrogów;  niźój  ruiny  amfiteatru, — ^S^'"''*? 
St.  Maurice\.  XII  i  XIII  w.;  bazylika  z  trzema  absydyjami;  ł' ^J" 
rze  fryz  inkrustowany  czerwonym  kitem;  napisy  osadzone  w  iiiw>^' 
Saint- Andr€-le-Ba8\  piękna  wieża  romańska.-— /Slf  Pierre^  winłMK^y 
w  VI  w.  mieści  muzeum;  piękne  arkady,  wsparte  na  marmurowych  W" 
hinmach. — Blisko -/Sam^^n^r^-te-Hau^,  piękna  brama  z  epoki  odro- 
dzenia.—  Fałac  sprawiedliwością  na  miejscu  dawnego  paląca  p'*''*' 
rów  rzymskich.- — Kolkgijum  (16Ó5),w  którem  wykładał  MaMiU***^ 
Dawne  domy  z  różnych  epok.—  OucU  din  Rhóne,  1500 metr.,  mo^^ 
rz.  G^re  (XV  i  XVI  w. ). —  W  okolicach,  malownicze  strony,  1*** 
huty,  młyny  foluszowe,  fabryki   sukna,   płócien,   przędzalnie  WoWji 
jedwabiu,  farbiamie,  garbarnie,  kuźnie  i  t.  p.  -   Most  druciany  l^* 
Vienne  z  Ste-Colombe,  gdzie  ciągle  znajdują  liczne  wykopaliska  rty^* 
skie,  wieża  kwadratowa  zbudowana  przez  Filipa  Walezyjnsia.  ^  ^ 
prawo  ciągną  się  w  oddaleniu  góry  Vivarais.  —   33  kil.  Yaugritn  *t 
przeciw,  na  pr.  brzegu   Rodanu,  Ampuis^  gdzie  zaczynają  się  ^^^^L 
cc  Cóte-Eótie,  —    43  kil.  Les  Boches,  na  przeciw  którego  na  dro^*'^ 
brzegu  (most  wiszący)  Condrieu,  ze  sławnemi  winnicami. 

AO 

60  kil.  daint  -  Bambdrt  -  d'Albon,  (bufet  na  stacji),  oanogft  ^ 

Gfreaoble.— 73  kU.  Si.  TolKer^  (Kotal  de  racu),  82000  m.,  pny  v^^ 


z  LYOWU  DO  MARSYLII.  818 

I  Bodana  i  rz.  Galaure.  Dawny  zamek  Dy  fani/  de  Poitiers,  budynek 
itycki,  piękne  ogrody.— Tunel.  —  Most  na  rz.  Galaure. — Tunel-  — 
>  kil.  Serues;  na  prost  ktdrego  wieża  zamku  Arras. —  Na  prawo  gd- 
'  Ard^he,  na  lewo  Alpy. — sławny  pagdre'^  Ermitaye. 

87  kiL  Tain  (hot.  de  la  Poste),  3000  m.  nad  Bodanem  na  pros^ 
onmon,  u  stdp  wzgdrza  Ermitage,  (140  hect.,  wina  czerwone,  biału 
kóite)  —  Plac  Ratusza,  Taurobołe,  czyli  starożytny  ołtarz.  —  3  kil. 
i  pohidnio  wschód,  asile  de  laTeppe  (szpital  epileptycznych).  —  96 
L  Im  JRoche  d^  Glun. — Most  na  rz.  Is^re. 


105  kil.  Talenoe  (bufet  na  stacyi;  hotel  deFrance,  delaPo- 
e,  de  la  Croix  d'Or),  główne  miasto  depart  Drdme,  18700  m., 
k  plassczyznie  przy  zbiegu  Rodanu  i  Isgre. — Katedra  St.  Apollinaire 
Itjla  romańskim  z  XI  w.  —  CollegiaU  de  St,  Buf^  kościół  prote- 
lacki. — Muzeum,  obrazy  Dawida,  Delacroix,  i  t.  p. — Pole  marsowe. 
Coc  Championnet  ze  statuą  tegoż  generała.  Ruiny  i  słupy  milowe, 
ymBkie  i  t.  p. 

O  6  kil.  i^^  P^rat/,  2500  m. — Słynne  wino  białe^  Niedaleko  stąd 
i  stromćj  skale,  ruiny  dawnego  miasta  i  Zamku  Crussol  (piękny  wi- 
»k).---Kopalnia  marmuru. 

115  kil*  Etolia,  szczr^tki  zamku  Dyjany  de  Poitiers.  Mosty  na 
.  y^oure,  Ozon  i  kanale  rz.  Łauze. — 123  kil.  Livron,  4000  mieszk. 
a  prawo  kolćj  żelazna  do  Privas  —  Most  na  rz.  Drome  (piękny  wi- 
>k).« — 133  kil.  Saulce,  1300  m.  Pociąg  przechodzi  się  kolejno  przez 
u  Łolagnier,  Teyssonnc,  Blomard  i  la  Leyne.  Na  lewo,  na  skale 
badiUoc,  wody  mineralne,  zimne  gazowe. 

150  kil.  Montelfmar  (bufet  na  stacyi;  hot.  de  laPoste,  du 
'altis-Royal,  Lion-d'Or),  główne  miasto  okręgu  de  la  Drórae, 
Bodo  m.  na  równinie  przy  zbiegu  rz.  Roubion  i  Jabron,  któryck  na- 
fe  inrlewy  nieraz  je  pustoszyły. —  Bramy  dawnego  muru  obronnego. 
^jftadella  sięgająca  b.  dawnćj  epoki. —  Wieża  Narbonne^  blisko  zamku 
j^kny  widok),  -r-  O  3  kil.  na  południe  wschód.  —  Wody  mineralne 
'oRdbnneau,  zimne,  żelazne. — Wijadukt  o  23  arkadach.  Pociąg  prze- 
rwa potoki  Roubion,  Jabron  i  Riuilles.  —  Na  prawym  brzegu  Ro- 
Iwtt  widać  na  skale  malownicze  miasto  Viviers,  będące  rezydencyją 
liikiipa.   Piękny  wąwóz  Rodanu- 

613 kil.  Donzere.  Wycieczka  o  18  kil.  do  Grignan  (hótcl  des 
^ons-Eufants),  2000  m.  Zamefc  wsławiony  przez  panią  de  Se- 
'^tt^.  Most  na  rzece  Berre.  Wa  prawo /^enNrfe-J?tf«  (1174  metr.); 
^^  na  lewo  wieża  Clansayer,  na  nić]  statua  kolosalna  N.  Panny 
»>*  horyzoncie  Mont-Yentout. —  117  kil  Pierrelałtti^  3500  m.  Ex- 
^■wyje  archeologiczne  i  geologiczne  o  7  k.  do  St.Paul-Trois-ChdŁeaur 
**^  10.;  dawna  katedra  z  XIII  w.  wykopaliska  licznych  starożytnu- 
^  nymskicb;  bramą  yzymska  zwana  Fan  Jou\ — 1Q  kil.  Hi.  Kettitut^ 


814 


Z  ŁTOHt;  BO  MARSTLIt. 


kaplica  grobowa  Mętego  tegoi  nazwiska  (IX  w.),  Wielki  nMfBd^    - 
fryz;  koiciói  parąfijalny  (XII  w.)  rzeibione  kapitela  sietątk)  P^f^^ 
go  fryzn. 

179  kil.  Za  Pahd-,  kościtfl:  z  XIII  wieku.  Wijadukt pneido^ 
Louzon.  Na  lewo  most  St.  Esprit.  Moat  na  n.  Łea.  "W^j^^^ 
przez  dolinę  rz.  Eygaes  między  Piolenc  i  Orange. 

201  kil.  Oranse  (bnfet  na  stacyi,   hot.  de  la  Poste,  desF 
ces),  g}(5wne  miasto  okręga  w  dep.  Yanclase,  10000  m.  nad  i 
ne  u  stdp  pagdrka,  na  ktdrym  wznosi  się  kolosalna  statna  N. 
Teatr  rzymski  wysoki  na  36  metr.  długi  1 03  metr.  43,  sbadowan; 
{y  z  kamienia  bez  cementu.     W  postscemwn^  zbidr  mannnrdw 
lamkdw  przedmiotów  sztuki,  ktdre  zdobiły  teatr.    Brama 
rzymskiej  budowy  (II  w.),  najpiękniejszy  pomnik  tego 
Francyi;  wspaniałe  płasko-rzeźby.     Cyrk  piękne  ruiny.    W 
znaleziono  kilka  posągdw  i  cennycli  pamiątek  staroiytnyeh, 
każdy  dom  posiada  jakieś  starożytne  pamiątki.     Katedra  •  YI 
odbudowana  w  XII,  zachowała  tylko  ślady  dawn^  budowy  ^ 
romańskim  i  bizantyjskim.     Pomnik   hr.   Gasparin   (1864), 
fontanny;  urocze  miejsca  przechadzek. 

O  25  kil.  na  Pn.  Z.  leży  Yaison,   3400  m.,  most  z  ciai^ 
skich  na  rz.  Auv^ze;  ruiny  starożytnego  teatru;  katedra  z  X  -— 
wieku;  kaplica  w  stylu  romańskim,  zwana  Sa£nt'Quemn;  piękne 
zamku,  zbudowanego  w  1195  r.  przez  Rajmunda  YI,  Hrabiego 
zy,  mnóstwo  ruin  i  pamiątek  z  epoki  gallo-rz}rm8kićj.  Miaito  ^ 
kszdj  czpści  jest  zbudowane  z  materyjału  po  gmachach  staroi 
Wycieczka  (52  kil.)  na  górę  Mont  Yentotuc,   dochodzącą  do 
metr.  wysokości.     Góra  yentonx,   niegdyś  pokryta  lasami,  dzU 
wie  zupełnie  z  nich  ogłocona,  z  wierzchołka  swego,  znpefaiie 
bulonego  i  przez  7  miesięcy  pokrytego  śniegiem,  odkrywa  endn; 
dok  na  okolicę. 

215  kil.  B€darrides,    Wijadukt  przez  dolinę  rz.  Soigne: 
Chdteauneuf  du  Papę  (miny  zamku);  sławne  winnice  rozpoi 
500  hcktaracg  gruntu.  -  220  kil.  Sorgttes  albo  Ihnt-^k^SorgueM^ 
wychodzi  odnoga  do  Carpentras. 

W  okolicach  Arignon  widaó  wiele  szpalerów  cyprysowych, 
dzanych  celem  osłonienia  domów  od  wiatru  pn.  zach. 
mistral, 

230  kil.  Aviffnon  (restauracyja  na  dworcu;  hot.  de  TE  nr 
duLuxembourg),  główne  miasto  departamentn  Yauclwe,  9^ 
mieszk.  nad  Rodanem,  które  od  1305  do  1378  r.  było  rezYdcnciJ^^  Jł  i*" 
pieżów.     Na  końcu  miasta  gónye  nad  Rodanem   skala  dśt  £m 
z  którój  pyszny  odkrywa  się  widok  na  miasto;  ogród  publiczny, 
jojrytne  wały,  przyprowadzone  do  porządku  od  1349  — 1866  r*.* 


fapr. 
teoa 
skąd 


-^  tB 


ops, 

eooo 


atm- 


2  ŁYOirtt  1)0  MARSYtIti  MS 

lione  są  teras  w  piękne  aleje,  ograniczone  bulWarałm.  Most  z  ka* 
\  na  Rodanie,  1177  —  1188  r.  zbudowany  na  19  arkadach,  dziń 
jch  tjlko  4. 

Brotre-Dame-dM-Doma,  katedra  z  XI  w.;  groby  Jana  XXII, 
ned7ktaXII  papieźdw;  kaplica  Zmartwychwstania,  ze  staroijtnjni 
nem  marmurowym;  w  chórze  ambona  papieźdw  z  białego  n^armu- 
.  2amak  papieftów,  (1835 — 1370  r.)  ogromny  gmach,  obróccny 
ns  r.  na  koszary  i  więzienie. — Mennica  (1610  r.). — Koiciół  Ś-go 
r(!pft'(l325  -  1520)  z  pięknemi  obrazami  i  ołtarzami.  —  Kościół 
Piotra.— Saint-Didier,  z  XIV  w.—  JRatuaz  z  wieżą  z  XIV— XV 
•Klasztor  Celesłynćuj. — Rzymskie  Arkady  w  kilku  domach  na  uli- 
e  la  Petite  Fnsterie. —  Mosóe  Calvet,  muzeum  mieszczące  w  so- 
hSbUjaUkę,  złoioną  z  70000  tomdw  i  wielu  cennych  rękopismdw; 
r  nmmzmatóu}  i  medalów  (22000  szt.),  galeryje  rzćżbj  budownictwa^ 
wtów,  zbiór  starożytności!  t.  p. — Musóe  Beqaien,  filija  poprzed- 
o,  sawi^jąca  biblijotekę  nauk  prz3rrodzonych  i  bardzo  boi^^nte 
rj  tegoż  samego  rodzaju.  Pięknemi  miejscami  przechadzki  są: 
tf  bałanicznyj  ogrody  des  Doms,  letni  i  zimowy.  Wodotryski  wy- 
ą|ą  dziennie  6  milijonów  litrów  wody.  — Avignon  odznacza  się 
XDia  fabrykami,  skierowanemi  głównie  ku  jedwabnictwu  (1 4000 
tidkdw),  farbiarstwu  (800  robotników),  wyrabianiu  szalów  in- 
tkAkf  muślinów  i  t.  p.  oraz  budowie  maszyn. 

f  oct  na  Rodanie  łączy  miasto  z  dzielnicą  Villeneuve'leS'Avignons; 
StĄ  zwraca  na  się  uwagę  kaplica  szpitalna,  zawierająca  grób 
eoftego  IV,  stara  wieża  nad  Rodanem. 

151  kiL  Tarasoon  fbnfet  na  dworcu,  hdtel  des  Empereurs), 
10  mieszk.  nad  Rodanem,  naprost  Beaucaire. —  Zamek,  przebn- 
my  w  XV  w.  służy  dziś  za  więzienie;  piękny  widok.  —  Kościći 
i  Marty,  zbudowany  w  XII  w.:  na  ruinach  rzymskićj  świątyni, 
ida  wiele  godnych  uwagi  obrazów  i  piękną  płaskorzeźbę  z  cza- 
paoowaniii  I^zymian. —  Godną  jest  uwagi  ulica,  rue  des  Arcades, 
lUona  wieloma  portykamL  Wijadukt  na  Rodanie,  łączący  od's 
I  kolei  do  Cette  z  liniją  z  Lyonu  do  Marsylii;  most  wiszący  do 
usaire. 

K57  kiL  SigoimauK,  Ka  pr.  brzegu  rz.  Camargue. — Na.  płaszczyz- 
krles,  od  strony  zachodnićj,  sterczą  ruiny  opactwa,  zwane  c^eiłf on/ 
mr. 

165  kiL  Arles  (restauracyja  na  dworcu;  hot.  duNord,duFo- 
n),  gtdwne  miasto  okręgu  des  Bouches-de-Rhóne,  26000  mieszk. 
.  Rodanem,  naprost  delty  utworzonej  z  powodu  rozdwojenia  się 
tt  nieco  wyżćj. — ^Liczne  szczątki  starożytnych  budowli. — Na  pla- 
pUce  Boyale,  stoi  obelisk  na  15  metr.  wysoki.  ^-  Na  Place  des 
fim^s  (dttWJit'/w  forum)  stoją  i  kolumny  grłV\utv>Wtt^   »>Tivt  t 


816  Z  LTOKU  DO  MARSYLII. 

dawnych  tcrmdw.  —  Szczątki  daMmego  pałacu  Kotutant^fna;  w**^  * 
rzymskie  w  zach.  stronie  miasta;   wodociągi,   ślady  mosta  nymil^^ 
na  prost  Trinąuetaille.  —  Amfiteatr,  zbudowany  pnes  ojca  Ty*^ 
ryjusza  (43  r.  przed  Chr.),  mogący  pomieńdó  25000  osdb.  —  T^"*^ 
starożytny,  podobny  do  takiegoi  budynku  w  Ofuige,  lees  ni^    ^ 
dobrze  zachowany,  na  1 6000  widzdw. —  W  minach  tego  teatru 
leziono  posąg  Wenus  ArleJski^J,  pomieszczony  w.  museum  w  ]^w 
Saint  Trophime,  koócidł  zbudowany  w  VII  w.  nafi^such  daw  — --_^^ 
pretoryjum;  w  gmachu  dawnego  opactwa  znajduje  ńc  wiele  pick^^^^^ 
rzeźb. — Notre-Dame-ia-MaJeure,  kościół  w  stylu  roniańikim;  ap^^^**J|i 
Saint' O^saire  (z  VI  w.).     Ratusz  z  XVI  w.,  s  wieżą  zegarową^  k        ^^°? 
szczyt  zdobi  posąg:  Marsa,  zwany  pospolicie   honuM  de  bronie;  ftfl^^^^yy* 
teha  publiczna  (9000  toni(5w),  bogaty  gabinet  hisloryi  natnraln^  .^      ^7* 
W  dawnym  kościele  Ś-^j  Anny  mieści  się  Muzeum  lapidarna,^  ^y" 

scanips  czyli  pola  elizejskie,  dawny  cmentarz,  zamieniony  w  ^  -^B^** 
niiejsco  przechadzki. — Promenadę  de  la  Lice,  ogr<$d  ogramcamij^^^J  ^ 
nałem  Craponne. — Miasto  dosyć  przemysłowe  i  handlowe. 

293  kil.  Entre^sens, — Most  na  kanale  dlstres. — Za  nienrodi- 
pilną  kamieni  pustką  Crau  (200  kii.  kwadr.),  następuje  okoli 
zna  i  pełna  ludnych  wbK — 303  kil.  Saint- Chctmas,  3000  mieuk.i 
kt<):eni  koldj  przebywa  tunel   lou  Portus,  60  metr.  długości 
Kailica  de  Saint-Chamas. — Fabryka  prochu, — O  500  metr.  od 
na  rz.  Toulohre,  Most  Flawijana,  z  czasów  rzymskich,  ozdobie: 
obli  stronach  bramami.  —  Krzywy  wijadukt  przez  dolinę  n.  Toi 
be,  na  49  arkadach. — Jeziorko  Etang  de  Berre. —  Wijadukt 
d  >linc  rz.  Ar,. —  317  kil.   ISerre,  2001)  mieszk. —  Wijadukt  pne 
linę  rz.  Bastianne. —  Odnoga  drogi  do  Aix. —  323  kiL  Bognae 
na  dworcu).     Wijadukty  przez  doliny  rz.  Baume  i  Jiaou, 

Na  prawo  widać  staw  de  Berre,   na  lewo  malowniczą   skalą  *  ™' 

i'\iinń  Frmfto<jp.   d^  Yitrolles  (piękny  widok).  —  327  IdL    Yiii     —*«»», 
którdni  znowu  wijadukt. — 333  kil.  Pas  des  Lanciers, 

Daldj  nasrppuje  głęboki  przekop,  prowadzący  do  tunoln*  ^s.ls 
r/orthe  (403*^  n)ieszk.)  przebitego  wpoprzok  ła/icucha  g<Sr  Kst — — ^"*» 
pier\vszcg:o  pod  względem  długości,  po  tunelu  pod  górą  Cenią  '" 

Awj.^ciu  z  te^o  tunelu  pociąg  wchodzi  w  dziki  wąwdz,  za  ktdrynrr    ^  ^' 
krywa  się  jeden  z  najpiękniejszych  we  Francyi   krajobrazów   — — —  **' 
kil.  Estaijue.  za  kt(5rdm  następują  wijadukty;  des  J?eaux  i  de  Ck^    **}** 
Follet.—  7jiiiuQk  des  Se.pt  Tour,  na  szczycie  g<5r  £staque. — TnneK —     ""^ 
Liidmha.  —  344  kil.  JjCs  Aygalades,  w  pięknej  dolinie  nad  rs.         ^  "•» 
przez  kt(5rą  prowadzi  wijadukt.-    S47 /kil,  Saint^Barth^temgi  p^C^OM 
Btronucłi  drogi,  wille,  zamki  i  domki  wiejskie,   zwane  tu  hastii^^^  "7 
Za  przekopem,   przerzynającym   piasczystą  gi5rę  zarośniętą  joc^'™"» 
następuje  obszerny  plac  dworca  w  Marsylii.  30?  kil,  MarsjUjik* 


1  tlrONt  DO  ifARSYŁii.  » hi 

i«3r  po  mieide.  —  Fiakra  dwakonne,  kurs  1  fr.  50  c;  za 
r.  50  c  Kabryjdety,  kurs  75  c;  godzina  1  fr.  50  cent. — 
po  morzu.  — Czółtuiy  1  fr.  za  godzinę. 

parowe  przewożą  do  Cette,  do  Nizzj,  na  Koryskę,  do  Hi- 
och,  Algiero,  Egiptu,  Azjd,  Grecyi  i  Turcyi. 

Udtel  des  Empćreurs,  me  de  la  Cannebićre  5;  Hó- 
nbassadeurs,  rue  Beayeaa  8;  Hd^el  d'Angleterre, 
annebićre  19;  HótelBeaveauj  rue  Beayeaa  4,  wraz 
fjami,  pierwszorzędne;  HdteldelaBourse,  rue  Pavil- 
tel  de  l'l8thme  de  Snez,  tamże  10,  z  table  d'h6tconi 
}ćAng  karty;  HdtelduŁouyre,  .rue  Cannebi^re  1 6;  Hd- 
ins,  me  Yacon  19;  Hotel  des  Colonnes,  tamie  13, 
igOTzędne. . 

Taie.Bodoul, raeSaint-Fćrrćol;  deMilles  Colonnef, 
o;  de  rUniyers,  rue  Cannebi^re;  dn  Commerce,  rue 
in  Łouxembourg,  me  de  la  Darce;  de  l'Union,  de  la 
ie,  de  Froyence  na  Cours;  de  la  Marinę,  na  Quai; 
z  pięknym  ogrodem,  AUćes  de  Meilhan;  de  Strass- 
grodem  i  tarasami,  rue  de  Noailles. 

>  morskie  w  morzu  Śrddziemnem,  o  kwadrans  drogi  od 
ardzo  przyjemnym  położeniu  i  bardzo  dobrze  urządzone. 
nowe  kąpiele  morskie  na  końcu  Prada 

Lia,  Marseille,  głdwne  miasto  departamentu  ujść  Bodauu 
es  du  Bhdme),  przeszło,  260000  mieszk.,  najważniejszy 
ski  na  Morzu  Śródziemnym,  sicdzibfi  biskupa  i  Konsysto- 
inckiego,  posiada  wydział  nauk  (facnltć  \des  Sciences); 
gotowawczą  medycyny  i  farmacyi;  Eonserwatoryjum  mu- 
lerwatorjrjum  astronomiczne,  ogrdd  botaniczny  i  biblijote- 
z  70000  tomdw.  -•  Miasto  jest  zbudowane  w  kształcie  poc- 
Bifiteatr  od  strony  morza  i  prawie  w  całćj  długoód  przc- 
astępującemi  czterema  ulicami:  rue  (FAtx,  de  Cours,  rue  de 
du  Grand  Chemin  de  Rom, — W  tymże  kierunku  biegną  t^ź 
j  Beauuau^  Paradls  i  Saint  Firr^ol.  Pomiędzy  pojprze- 
ni  ulicami,  odznacza  się  rue  Cannebikre^  szerokością,  pię- 
DÓ w  i  pięknym  widokiem  na  port.  Z  ważniejszych  ul:  c 
'mże  kierunku:  rue  Mazade,  rue  Orignan  i  de  la  Dara; 
illes,  odznaczająca  się  pijgknemi  sklepami,  oraz  rue  Syho- 
UUf  których  domy  mogłyby  się  nazywać  pałacami.  Wsz}  - 
inione  tu  ulice  należą  do  nowego  miasta  (yille-neuye),  ze 
ich  s&ś  godne  jest  tylko  uwagi  Grand*rue. 

Nąjgłdwniejsze  są:  Place  Bo  yale,  prawie  w  środku 
ice  S  aint-Ferrćol,  na  końcu  ulicy  t.  n.  z  ^ommVA^\!Gi 
D,  ku  p&międ  obywateli  poświęcaji^cych.  q\^  ig\<^\^^Q'«\acQA\x 


81B  Z  LTOKU  DO  MAkSTLII. 

chorychw  czasie  zarasy  w  l720;Place  Montyon  pny  nieBntonl, 
ocienioDy  drzewami  oliwnemi  i  ozdobiony  fontanną;  PUoeHoaillei, 
główny  targ  kwiatów,  Place  Janqnin  czyli  Place  des  Oeifi, 
niedłdeko  od  Cours;  PlaCe  dn  PalaiB,  przed  pałacem  ipmMB- 
wości;  Place  de  THótei  de  Yille  wyBflKlzony  drzewami  s fontn- 
ną,  Place  Vi  vaax.  Place  des  Fainć'ant8,  Place  Ctitelli- 
n  e  i  t.  p. 

Z  pomiędzy  starożytnych  gmachów  zdobiących  llarsylljf  fod 
napadem  Saracenów,  nie  pozostało  dzij  ani  ^laido;  a  bardzo  nioHBflN 
puzostałości  budowli  rzymskich  zamknięte  są  w  massie  badpków, 
jak  np.  w  opactwie  Saint-Saayeur.  Kotfdoły  Marsylii  nie  odair 
czują  się  pięknością.  Nowa  katedra  i  Po&tc  biskupi  są  w  1iiiido«i6> 
Katedra  yotre-Dame'de  la  Major,  zbudowana  podobno  na  tóJKi 
sturożytnćj  świątyni  Dj^any,  od  kilku  lat  jest  oposscsoną.  if^lit 
Damę  du  Mont-Carmel,  w  starom  mieście  z  1252  r.  aw  ICSlm- 
budowany,  posiada  godne  uwagi  wysokie  sklepienia.  ~  iSoMl-FOTf 
nu  końcu  ulicy  rue  Sainte,  blisko  portu,  jest  jedyną  poMMtaWołl 
dawnego  opactwa  t.  n.,  zawożonego  w  4l0  r.  przez  S-go  SttOJiBSi 
a  przebudowanego  w  1200  r  przez  Papieża  Urbana  Y,  ktdiyl^A 
poprzednio  Opateni.  Krypta  godna  uwagi,  w  której  snajd^js  ■{ 
przypisywany  S-niu  Łukaszowi  obraz  Matki  Boskie,  zwany  Vkrf^ 
Noire.  Koicół  S-go  Teodora,  me  des  Dominicains,  Nob^Jkut  h 
Mont,  na  placu  tegoż  nazwiska.  Kościół  zwany:  Egli$€  dsM  Brki^ 
na  placu  t.  n.,  użyty  był  w  1793  na  ,,4mątynię  rozumu^,  •—  XMi 
Kartuzóto,  stojący  przy  ogrodzie  botanicznym,  ma  dwie  Oidobse 
wieżyczki. 

Batusz  ozdobiony  płaskorzeźbami  Pugeta  i  posągiem  Piotra  Ur 
hertata,  któreum  miasto  zawdzięczało  niedostanie  się  pod  ptii0waiio 
Filipa  11  Hiszpańskiego.  Z  balkonu  przy  główn^  sali  piękny  ińdok. 
Le  grand  Th€atre  (1784  r.).  —  HaUe  Puget,  muzeum  prac  dSwiM^o 
rzeźbiarza  Mursylskiego  Fuget'a. 

Muzeum,  urządzone  w  kościele  klasztoru  bernardynek,  uwićn 
galeryją  obrazóiv,  złożoną  z  godnych  uwagi  dziel  dawnych  i  nowaąfcii^ 
malarzów,  oraz  pewnój  liczby  rzeźb  Pugefa,  —  Zbiór  staroó/tHth 
(Musóe  des  Antiąues). 

Biblijoteka  na  Boulerard  du  Musóe,  naprost  Marchć  des  Gi^ 
cins  licząca  do  7000i)  tomów  i  1300  rękopismów,  założoną  sow 
w  1793  r. —  G-abinet  Medalów,  w  jednój  z  bocznych  sal  bibl$<^ 
się  mieszczący,  jest  wartym  widzenia  zbiorem. 

Olełda,  przy  ulicy  de  la  Cannebi^re,  naprzeciwko  Place  Boysk, 
wzniesiona  od  1854 — 1860  r.,  okazały  gmach  prostokątny,  ibndowł- 
na  jest  na  wzór  paryskiój,  tylko  w  nieco  większych  wymiancb.  Głó- 
wna, sala  pomieścić  może  do  3000  osób.  Gmach  ten  ozdobiony  j^ 
wieloma  rzeźbami.  t 


z  LYOTfU  DO  MARSYLII.  »1» 

fnk»  tego  aasługują  na  uwagę,  obszern-j  i  wzorowo  nrządzony 
kalf  wielki  szłachtuz  (abattoir)  nieda;wno  zbudowany,  ObserivcUo- 
UH  attronomiczne,  JMtic  spramiedUwoiciy  Mennica^  łuk  tryjumfalny^ 
\aiUa  Pugeta^  naprost  «domu  .tegoż  rzez'biarza,  pomnik  M$gr,  de 
)amee  i  mvXj  pomnik  Homera,  oraz  Ogród  hotcmiczny^  Chateau  des 
TM  i  Ogród  zoologiczny. 

Fort.  Dawny  port  na  lOOO  —  1200  okrętdw  kupieckich,  osłonio- 
od  wiatru,  ma  wjazd  trochę  utrudniony  prze/,  skały  podwodne, 
t  sik  to  doskonale  jest  broniony  przez  Fort  Suint-NicOlas  i  Wieżę 
•ietJL. — W  nocy  rzucają  nań  światło:  latarnia  morska  (Phare  de 
nier)  i  trzy  pomniejsze  światła  zwaneyanaZ. — Od  roku  1854  bar- 
udogodniono  stary  port  i  urządzono  nowe,  Fhrt  de  la  JoUettt  i  Vort 
poiśim,  nad  ktdremi  ciągną  się  piękne  nu  3000  metr.  długie  po- 
eta (Ouais).  —  Nad  portem  la  Joliette  buduje  się,  wspomniana 
^  nowa  katedra  i  pałac  biskupi,  oraz  stoją  doki,  dworzec  kolei 
um^,  (^Qart  marttime\  rdżne  składy  i  koszary.  Przy  port  Napo- 
a  stoją  wlu*8ztaty  okrętowe,  a  niedaleko  rozpoczęto  kilka  lat  temu 
ic,  swftny  Pa2atV  Impórial, 

Pobliskie  y«uoro  Berre^  połączone  z  morzem  kanałem,  miało  być 
lieiiione  w  port  ochronny  na  wypadek  wojny. 

Nąjnlnbieńszemi  miejscami  przechadzki  są:  Cours  (aleje)  Bona- 
U  i  Prado  nad  morzem. 

Ta  i  na  pobrzeżach  dają  się  spostrzegać  różnobarwne  stroje  rozli- 
yób  narodowości  południa  i  wschodu.  —  Wazka  ścieżka  prowadzi 
I  na  wzgdrek  Nołre-Dame  de  la  Oarde,  biorący  nazwisko  od  nie- 
rno  wzniesionej  kaplicy,  w  ktdrćj  umieszczono  obraz  N.  Panny, 
eony  od  żeglarzy  i  rybaków.  Ze  szczytu  tego  wzgórza  cudny 
widok  na  morze,  i  pobliskie  winnice  i  lasy  oliwne,  oraz  liczne 
dna  domki  wiejskie  (bastides).  Szczęśliwe  położenie  Marsylii 
owadza  do  mój  różne  narodowości  Morza  Śródziemnego,  które  tu 
*<%  płody  surowe  swych  krajów  i  towary  kolonijalne.  Przedmio- 
landlu  wywozowego  stanowią  głównie:  pcrkale,  jedwaJ),  wełna, 
>y  i  L  p. —  Marsylija  posiada  nadto  znaczne  fabryki  mydła,  oliwy 
K  naturalnej  i  sztucznój  sody. 


>roga  95.    Z  MARSYUI  DO  TULONU.  WYSPY  HYERES 

•7  Ul.  Koleją  ielazną  w  1-2  irodz.  za  8/20:  6,20  lub  4,55  fr. 

Zostawiając  na  lewo  drogę  do  Paryża,  pociąg  zwraca  się  ku  za- 
"^wi,  przebiegając  pomiędzy  wzgórzami,  pokrytemi  domkami  wiej- 
^i  fbastide)  i  przebywa  kilka  razy  rz.  Huveaune. — 1 8  kil.  La  Pen- 
*  nieforemną  piramidą  z  czasów  rzymskich,  zw&Ti^  la  Peanc^Ue. 


ttO  t  MARS  IŁU  DO  TtJŁOnt,  WTSPY  HY^EEd. 

17  kil.  Aubasne  (hdt.de  Notre-Dame),  7200  mieBit,  pny 
abiegu  rzek  Uuyeaune  i  Merlancon.  —  Pomnik  ks,  BartkŚuKJi^  Bid 
źródłem. — ^Podąg  przebiega  dwa  tunele,  z  ktdrych  dłuższy  M^MO^ 
ma  2600  metr.  dlugoócL    Na  pr.  przylądek  Canaille  i  morze. 

26  kil.  OasBis,  2200  mieszk.,  nad  morzem  Srddziemiićm.  Fort 
mogący  pomieścić  70  statków  óredniój  wielkości. —  Laiarmawoff^ 
widoczna  na  10  milowej  odległości. — Wina  czerwone  i  białe  wdotajn 
gatunku.  Godnu  widzenia  grota  stalaktytowa,  OroUe  dn  B^^ 
i  dwa  źródła  puits  de  Portnaou,  Z  przylądka  Baou  CanaUU,  UxĄn 
piękny  widok. 

37  kil.  Iia*Clotat,  8500  m.,  nad  m.  Śródziemnóm.  Fort,  oAim^ 
przylądkiem  de  VAigle  i  wyspą  Verte^  mieszczący  150  statkdwoWO 
beczkach  objętości. — Warsztaty  okrętowe.  ^  Zakłady  morskie  dsWD^ 
go  towarzystwa  Messageries  impćriaies  (I80i  robotnikdw).*-&l  ^ 
Jiandols,  port  w  głębi  zatoki.  Stary  zamek,  z  którego  min  uWOitt- 
no  bateryje  do  obrony  brzegów. — 58  kiL  OlUoules  Saint" Ntuair^i  ^ 
cyja  pod  miusteczkiem  Saint- Nazaire  (oberża),  2500  mieszk.  — Wi 
poprzedzony  obszerną  przystanią  dla  okrętów  zanurzających  "9 
w  wodę  na  S^j  metr. —  Na  pobrzeżu  dobrze  utrzjrmana  stirs  »• 
kwadratowa.  0//<ou/ć«  (^^ajazd)  3500  m.  miasteczko  w  doBiut'*^ 
czki  Beppe.  Resztki  starych  szańców  z  XIII  w.  Starożytne  dfiit^^  ^ 
pn.  miasta  malownicze  wąwozy,  zwane  Groges  d*OUundes, 

62  kil.  Ła  Seyne  (hot.  de  la  Móditeri^anće),  12000 ffliw^ 
na  zachodnim  brzegu  małój  przystani  Tulońskićj. — Piękne  wttfui'^ 
okrętowe  i  wielkie  fabryki  żelazne  (3000  robotn.).  Port  totejny  ■■ 
24000  metr.  kwadr,  powierzchni.  67  kil.  Tuion.^ 

Omnibusy  z  dworca  odwożą  podróżnych  do  hotelów  i  miewk" 
prywatnych. 

Dorożki  (na  4  osoby).  W  obrębie  celnym  kurs  1  fr.;  godaM  1 
fr.  40  cent.;  od  10  v»ieczorem  do  6  rano  kurs  1  fr.  25  cent.;  godśn* 
1  fr.  80  cent.  Bugużc,  /u  pierwsze  dwie  paki  po  20  cent.  za  3  i  ^' 
c4j  60  cent. 

Hotele.  Hotel  de  laCroixd'Or  i  de  la  Croix deM»U«i 
na  place  des  Trois-Dauphins;  de  TA  mi  ran  tó  i  Victori»|M^' 
levurd  Louis-Napoldon;  li 6 1 cl  duNord;  Hotel  de  France  id* 
Lion  d'Or,  przy  bramie  porte  dltalió. 

Hestauracyje:  Cafć  de  Paris,  place  du  Champ  -  de  -B*taiU*i 
Gibert  et  Moulard,  tamże:  Daumans,  tamże;  Alphand,  D^ 
laca  it.  d. 

Kawiarnie:  de  Paris,  de  la  Marinę;  Miiitairę,  wszyftkiew 
place  du  Champ  dc-Batuille;  de  TEurope  i  du  Comipe'ceJ» 
pobrzeżu  i  t.  d. 


2  MARtiYLlI  DO  TDLONU,WtSPV  IłYlSttES.  321 

Poczta  listowa,  rae  Rojale  46.  —  Telegraf,  rue  Royale  25. 

Talon  (Toulon)y  miasto  okręgowe  w  depart.  Yar,  85000  mieszk., 
nad  morzem  Śrddziemnćm,  w  głębi  znacznćj  zatoki,  od  p(5}nocj  oro- 
szone wzgórzami,  niegdyś  silnie  ufortyfikowane  przez  yauban'a.  Sie- 
Isiba  prefektury  morskiej,  posiada  .szkołę  hydrograficzną  i  szkołę 
nedyczną. 

Fort  tuloński  jest  jednym  z  największych  i  najbezpieczniejszych 
la  ńwiecie,  składa  się  on  z  portu  handlowego  i  wojennego  połączonych 
e  sobą  kanałem;  port  handlowy  ograniczony  jest  pięknćm  pobrze- 
em.  Przy  porcie  znajdują  się  wielkie  warsztaty  okrętdw  i  magazy- 
j,  i  których  największy  Magasin  g€n^ral^  ma  104  metry  dług.  a  20 
Kerokości 

Arsenał  morslri  (Arsenał  maritlmej  nawiększy  we  Erancyi,  a  je- 
en  s  najpiękniejszych  w  Europie,  założony  za  Henr rkalY,  powiększo- 
y  xa  Ludwika*  XIV,  a  szczególniej  za  Napoleona  I. —  Ludwik  Filip 
asa}  z  nim  połączyć  dru^i  arsenał,  zwany  Mourillon^  Napoleon  zuś 
II  dobudował  jeszcze  jeden  gmach  zwany  Arsenał  de  Castigneau. — 
V^8paniały  ten  gmach  zajmuje  41800  metr.  kw.  gruntu. 

£agne,  więzienie  skazanych  na  zesłanie  du  Kajenny  i  Bazar, 
r  którym  wystawiają  na  sprzedaż  wyroby  galerników. — J^ark  Artyle- 
\fi^  w  którym  są  wystawione  działa  zabrane  wRossyi. —  Salle  d*  Ar- 
le*.-— "Wielki  Szpital  morski, —  Potężna  wieża  gotycka,  wzniesiona  jc- 
icse  za  Ludwika  XII.  Z  pomiędzy  fortów  najbardzićj  zasługuje  iiu 
wagę  La  Malgue,  otoczony  wysokim  wałem  uzbrojonym  800  działu- 
iL  Inne  forty  są:  Faron,  Pas  de  la  Masąut  i  Monges,  wszystkie 
rzy  z  nfortyfikowanemji  koszarami  oraz  Saint -Antoine,  d*Arttguęf» 
Sainte  Cath€rine, 

K.B,tedrsk  (Sainte-Marie-MaJeureJ  poświęcona  w  1661  r.  a  zupe^- 
ie  ukończona  dopióro  w  1740,  podzielona  na  trzy  nierówne  nawy, 
la  w  wielkim  ołtarzu  wielki  obraz,  przypisywany  Mikołajowi  Mig- 
urd.  Godna  tu  uwagi  jest  kaplica  zwana  Chapelle  du  Corpus  Do- 
ńni,  z  pięknóm  cyhoryjum  roboty  Puget^a.  Oprócz  katedry  znujdu- 
^  się  tu  kościoły  S-go  Franciszka  a  Faulo  i  S-go  Ludwika, — Batusz 
pięknem!  karyjatydami  pod  balkonem  dłuta  Pugeta.  Dom  Puget'u 
unieniono  na  kościół  protestancki. 

Naprzeciw  pobrzeża  stoi  kolosalna  statua  bromowa,  przedstawia* 
|Ca  OimijuMza  Marynarki,  dłuta  talońskioso  rzeźbiarza  Daumas^a. 
itk  pięknym  placu  du  Champ-d^^B"*"*"  •ohy  Freftktury 

f PTfibMf/ (Admiralicyi),   BiUffctś  blblijoteką 

larynarki  i  Teatr*    Przy  biamk  ^^  ogród 

\Ujtki  (Jardin  do  la  YilU).. 


842  ZMARSYLIIrDONirEIIMEUTOU. 

Z  Tulonn  do  Hyóres,  koleją  żelazną  19  kiL  w  1,70;  1,9^  hb 
0,85  fr.  Fo  wyjeździe  z  Tulona  przez  stacjją  la  Gardę,  dójoldiiii^ 
we  20 — 25  minut  do  stacji  Syhres,  gdzie  zawsze  przy  dwoit9i  oen- 
kują  omnibusy  odwożące  podróżnych  do  miasta  Hyerei  po  tOenL 
od  osoby. 

Hyeres.  (Hotele:  des  Ileś  d'Or,  des  HespćrideB,dei  Ilei 
d^Hy^res,  d*Orient,  des  Ambassadeurs,  des  AlpesMiriti- 
mes,  deParis,  oraz  wiele  mieszkań  z  meblami  i  domdw  do  luó^da 
w  mieście  i  okolicach),  10400  mieszk.,  leży  na  południowym  itoki 
wzgórza  (S04  metr.) —  Górne  miasto  jest  zle  zabudowane;  pnedal^ 
ście  zaś,  zamieszkiwane  pO  większćj  części  przez  cudzoziemedw|Mń^ 
da  piękne  domy  pośród  ogrodów,  pełnych  pomarańcz,  drzew  ołnrnTBh, 
palm,  wina  i  t.  p.'— Średnia  temperatura  roczna  jest  tu  dosyć  wyukit 
ale  przykry  wiatr  północny  (mistral)  wywołiye  szybkie  zmianj  tm* 
peratury  i  jest  tu  dokuczliwszy  niż  w  Nicei  i  Cannes;  pomimo  je^M^ 
tego  wiatru  klimat  w  Hy^res  nie  jest  tuk  odżywiający  i  konyitiy^ 
zdrowia  jak  w  Nicei,  Menton  i  Cannes  i  jest  więo^  zbliżonym  do  kli- 
matu Pizy  i  Wenecyi. 

Kościoły:  parąfijalny  S-go  Pawła  z  XIII  w.  w  sMu  g*Cj^ 
i  S-go  Ltidmka,  pół  gotycki,  pół  bizantyjskL  iS^Mtof  (EEdteHOin) 
wznoszący  si^  naprzeciwko  kościoła  S-go  Pawła  był  niegdyś  dM» 
Templarjjuszów.  Na  Place  Eoyale  stoi  tu  biała,  marmurów*  ^f^ 
ranu  z  popiersiem  sławnego  kaznodziei  MassilUona  który  się  ta  wo- 
dził w  1663  r.  i  pomnik  Karola  V,  hr.  Prowancyi.  Nowy  Pn^^ 
de  Zuyn^^  jest  jednym  z  najpiękniejszych  w  mieście  gmachów.  ^^ 
des  Palmiers  przy  końcu  miasta  leżący,  ozdobiony  jest  fontanną  "P^ 
obelisku  tryskającą.  Obok  tego  placu  zułożono  niedawno  ogróa  fi^ 
hliczni/.  Do  miejsc  przechadzki  wypada  tćź  zaliczyć  piękny  Jonto*'* 
des  des  d'Or  i  ogrody  willi  Farnuus  i  hotelu  des  ileś  d*Or.  PiC^B* 
wycieczki  w  okolice.  Przystań  (Rade)  pod  Hyeres  jest  miejfCiO'  «** 
brań  eskadry  ewokucyjnćj  morza  Śródziemnego.        ^ 

O  4  kil.  od  miasta  Hybres  leżą  ^wne  skaliste  tPyMpy  JSerp^ 
(Ileś  d^Hy^res)  prawie  niezamieszkane,  lecz  pełne  królików  i  r6l90^ 
rodnego  ptostwa  Największe  z  nich  są:  Ile  du-Leuant,  Parta^Cr^ 
Porguerolles  i  Boubeaud.     Porto-Croz  i  PorąueroUes  są  ufortyfi*®" 

wane. 


Droga    96.     Z  MARSYLII  DO  NICEI  I  MENTON. 

z  M»r«ylli  do  »łoel  226  kil.  w  63/4— 9I/4  ifodi.  za  27,7o;  20,76  lub  W,«**-i  *• 
Menton  w  8—11  f .  16  m.,  xa  30,66;  22,96  lub  16,86  fr. 

Z  Warzawy  jednak   najkrótsza  droga   prowadzi   przei  Wi»*"*' 
Wenecją  i  Gienuę  (ob.  Austryją  i  Włochy). 


z  MARSYLII  DO  NICEI  I  MENTON,  328 

Marsylii  do  Talonu  i  Hjercs  (ob.  dr.  95).  DaMj  81,  kil.  fa 
\de  la-  Crau  stacjja  pod  miasteczkami  SoUies-  Farlede  i  la  Orau, 
L  SolUh-Pont,  3000  mieszk.-— 121  kil.  LeLuc  (h6t,  de  la  Fo- 

4000  mieszk.,  kopalnie  ołowiu;  handel  kasztanami.  Obok  mia- 
tm§f  starego  kościoła. — 136  kil.  Les  Ares;  źrddło  źelaziste.  Fo- 
vf  Ares  i  YicUiuban^  most  z  czasów  rzymskich. — 158  kil.  Freyus 
dnMidi,  delaFoste);  3000  mieszk.,  na  wyniosłości  po  nad 
em;  rezydenc^rja  biskupa,  seminar3rjum  i  Trybunał  handlowy. 
,  zbudowany  'prawdopodobnie  już  za  Cezara,  połączony  jest 
nem  2000  metrdw  długim  kanałem.  Godnenii  widzenia  są:  Ka- 
,  pałcH)  biskupi,  zamek,  w  stylu  gotyckim  'zbudowany,  dal^j  po- 
I  (Ooais),  latarnia  morska,  łuk  tryjumfalny,  ruiny  amjiteatru 
ioeiągu  rz3rmskiego,  oraz  Panteonu,  ostatni' leży  o  15  minut  za 
em.-~0  30  minut  drogi  od  Freyus  leży  mały  port  Saint-SaphaH, 
rkmy  srylądowaniem  w  nim  Napoleona  I,  jako  Konsula  po  po- 
6  s  Egiptu  w  1799  r.  i  odjazdem  za  Cesarstwa  28  Kwietnia  1814 
na  wyspę  Elbę. 

al^  droga  bieży  u  stdp  gdr  EstereL  Fo  stronie  tych  gór,  prze- 
j  morzu,  znajduje  się  straszliwa  jaskinia,  w  któr^  kilka  lat 
ędsił  S-ty  Honoracyjusz,  biskup  z  Arie.  Corocznie  1  Maja  od- 
■ię  przed  ołtarzem  w  nićj  stojącym  uroczyste  nabożeństwo,  przy 
im  natłoku  mieszkańców  Frejrus  i  Saint-Kaphael.  Frzed  grotą 
IgB  się  piękny  ogrdd  pomarańczowy. 

14  kiL  Cannes.  Hot:  des  Etranger  s,  du  Nord,  de  la  Fo- 
les  Frinces,  d'Angleterre,  wmieście;  Gounet,  Yictoria, 
^braeżu,  zwanym  plagę  de  la  Croisette;  deBelleyue,  deBri- 
de  1'Efirope,  de  la  Faix,  na  przedmieściach.  Liczne  pen- 
ity  i  mieszkania  prywatne  do  najęcia. 

lawiamle.  Cafćdes  Allćes,  de  rUniyers  it.  d. 

laaes  (7400  mieszk.),  miasto  szybko  wzrastające^  w  ślicsnćm  po> 
to,  osłonione  od  zimnych  wiatrdwi  posiadające  w  zimie  klimat 
o  łagodny,  a  w  lecie  również  umiarkowany,  ze  średnią  roczną 
nratorą  wynoszącą  16,^2  i  bardzo  małemi  dziennemi  jój  zmiana- 
Okolice  miasta  zabudowane  są  mnóstwem  will,  więcćj  lub  mnićj 
ilych,  pomiędzy  któremi  odznacza  się  szczególniój  pałac  lorda 
;ham.  Tak  z  miasta  jak  i  okolic  pyszny  przedstawia  się  widok 
Mrze,  wyspy  Łórins,  odnogę  Napoule,  sąsiednie  wzgórza  i  góry 
bL 

ajwiększą  z  wysp  Lórins  jest  wyspa  S^j  Małgorzaty,  s  fortem. 
'  la  Ludwika  Xiy  służył  za  więzienie  tajemniczemu  więźniowi, 
MDU  Maską  żelazną.  Wyspa  Saint-JSonor^,  posiada  jeden  z  naj- 
mssych  klasztorów  we  Erancyi, 


824  2MARSYŁnD0iriCElIMElfT0ir. 

200  kil.  G^lfe  Jonan,  nad  odnogą  tegoż  nazwiska.  Kiewifliki  |o* 
mnik  kamienny  wskaznjo  miejsce,  w  ktorćm  Napoleon  I,  wyl^dow 
I  Marca  1815  r.  wracając  z  wygpj  Elby.  205  kil.  AntibM.  (liotde 
France),  7000  mieszkańców  na  pn.  w.  krańca  małego  pdtwją^ 
oddzielającego  odnogę  Jouan  od  Nicejski^.  Port  ufortyfikowały 
przez  y auban'a.  Kościół  parajijalny^  zbudowany  na  grosach  dunf 
świątyni  pogańskiej;  wieża  z  epoki  gallo-rzymski^.  Itmę  tertrii 
cyrku  i  t.  p. — Na  placu  broni  pomnik  pamiątkowy,  na  cseść  dńtifA 
obrońców  Antibcs  w  181 5  r.  przeciw  wojskom  Anstro-SaidyAitiii' 
213  kil.  Yence-Cagms^  stacyja  pod  miasteczkami  CagnUf  Boyte 
2400  m.,  z  Zamkiem  Orimaldi  i  Vence^  z  wielą  staroiytnenu  ptaoft* 
kami,  219  kil.  Var,  stacyja  przy  moście  wijaduktowjrm  prsein*VK 

225  kil.  Nicea. 

Hotele:  Hotel  des  P^trangers,  rue  da  Font-Neii^H6teidi 
TEurope,  ruc  de  France;  Hotel  Chauyin,  qaai  Saint-JesnBiptf- 
ste;  Hdtcl  do  France,  quai  Massćna;Hdtel  de  la  Granda Br^ 
tagne;  du  Nord,  Yictoria,  des  Princes,  d'York,  FArsdi% 
de  Keims,  Hdtel  Śuisse  (Tabledelidte);  Yilla  Baąnią  ib^ 
szkaniaiui  umeblowanemi.  Mułe  mieszkanko  umeblowane  V  tidil* 
cy  de  la  Marinę,  kosztuje  400—^500  fr.,  mieszkania  dla  licsn^  rodBqr 
]  000—1800  fr. 

Restauraoyje:  znajdują  się  przy  prawie  wszystkich  hoteM 
prdcz  tego  zasługują  na  wzmiankę:  Angier,  des  deax  Moiideii 
dc  la  Mćditerrandc,  Thótel  de  Dames,  Seofier,  l^r^'** 
Provencaux;  Yial  i  Lćonard. 

Kawiarnie.  Grand  Cafć  de  la  Yictoire,  place  Masś^Cir 
fdAm^ricain,  me  Saint-Francois-de-Paule;  Cafć  de  lIJniTeri,  ^ 
boulcYard  du  Pont-Neuf  i  t.  d,  ' 

Powozy  Yoitures  de  Place  ^tają  na  placach:  Massćaa, Croit 
de  Murbre,  Charlos-Albert,  Napolćon,  de  TEglise  da  Yoea,  ha  ksl* 
warach:  du  Pont-Neuf,  du  Poiit-Yieux  i  w  Porcie. —  JednokosB** 
kurs  w  dzień  60  cent.,  w  nocy  1  fr.;  pierwsza  godzina  1  fr.  60  cfliti 
każde  ntistępne  V2  godz.  60  c.  w  dzień. — W  nocy  zaś  2  fr.  M  fr.  We 
Dwukonne;  na  2  osoby,  kurs  75  c.  w  dzień  1  fr.  25  c,  wno^^ 
4  osoby  kurs  1  fr.  w  dzień,  1  fr.  50  cent.  w  nocy. 

■ 

Nioea,  po  fr.  Nice^  po  wł.  Nizza,  miasto  gidwne  depart:  deiAi- 
pes-Maridimes,  48000  inieszk.,  nad  zatoką  baie  des  Anges  i  nseikl 
Paillon  (Paglio),  niedaleko  ujścia  rz.  Yar,  dzieli  się  na  ttare  miad^ 
njwe  miasto  i  miasto  portowe.  Klimat  Nicei  jest  bardzo  łagodajl^ 
dnia  temp.  roczna  16^),  lecz  zmiany  temperatury  są  dosyiS  >4^ 
i  znaczne,  szuzegdlnićj  w  częściach  miasta  więcej  wystawiony^  "^ 
działanie  wiatru.  W  starćm  mieście  zasługują  tylko  na  awsgc:  *^ 
ce  Victor^  Taras^  i  Teatr, —  Nowe  miasto,  gld\^nie  przez  obcych  «•• 


z  MARSYLII  DO  KICEI I  MESTOTT.  9Z6 

Jie  odznacza  się  pięknem!  gmachami,  ktdrjch  najwięcej  jest 
imie^a  de  la  Croix  de  Marbre,  gdzie  niedawno  stanął  Th^- 
•que  Tiranty. — W  ogdle  jednak  Nicea  nie  ma  gmachdw  pomni- 
;  z  kościołów  tutejszych  zasługują  na  uwagę:  Katedra,  Eglise 
ThapeUe  de  la  Misśricorde^  z  gmachów  zaś  świeckich  dawny 
sądowy  dziś  zajmowany  przez  Prefekturę.  Miasto  ozdobione 
:oma  pomnikami,  a  mianowicie:  Groix  de  Marhre  na  przed - 
t.  n.,  wzniesionym  na  pamiątkę  pobytu  w  Nicei  Papieża  Pa- 
w  1538  r.  w  czasie  zjazdu  Karola  V  z  Franciszkiem  I;  Collon- 
amiątkę  przejazdów  Piusa  YII  w  1809  i  1814  r.  Obeliskiem 
onym  pamięci  Karola  Feliksa  (1821 — 1831),  jako  tćżpomnt- 
;oi  króla  w  porcie  ipomnikiem  Ma^seny  na  placu  t.  n.  Z  ogr(5- 
rfagnją  na  uwagę  Jordin  public,  Pt  om^nade  des  Anglais^ 
tgo  uczęszczane  są  bardzo  jako  miejsca  przechadzki:  Jhulcvard 
ti  Place  des  Phoc^ens,  Place  NapoUon  i  Cours. —  Z  płaskich 
na  domkach  pyszny  widok  na  okolicę.  Blisko  ruin  stareg<» 
stoi  niedawno  odnowiona  wieża  Tour  Bellanda^  gdzie  niegdyś 
się  skarbiec  państwa.  Nicea  posiada  nadto  dosyć  bogate  My- 
itoryi  naturalnój,  BihUjotekę  (40000  tomów)  i  Ogród  hotani- 
zoologiczny, 

5  droga  bieży  w  kierunku  starożytnej  drogi  rzymskiój,  zwan<5j 
Iche.  —  229  kil.  Yilleiranche  (h o t e  1-R estaurant  duLi- 
3000  mieszk.,  miasteczko  bardzo  uczęszczane  przez  bawią- 
Niazy,  jako  cel  wycieczki  morskiój;  łódki  stojące  na  wybrzeżu 
rzone  w  tablice  z  taksą.  —  231  kil.  Beaulieuy  z  pięknym  las- 
zew  oliwnych,  chleba  świętojańskiego  (szarańczynu.  Ccratho- 
jua),  drzew  mastyksowych  i  dębowemi.  Koniec  tego  lasku 
iiłiŁcIi  Baux-Roux,  nazywa  się  Małą  Afryką  (Petite  Afriąue), 
nośnego  gorąca,  powstającego  z  powoda  odbijania  się  pro- 
onecznych  od.tejże  skały. — 234  kil.  Eza. — 240  kil.  Monaco 
isBains,  deRussie,  z  kawiarnią  i  restanracyją,  de  P  a  r  i  s, 
ies  ótrangers),  1200  mieszk.,  na  wielkiej  skale;  od  50 — 60  ni. 
Ići  mającej.-^Z^a»nefc:  Kościół  S-go  Mikołaja  w  stylu  romań- 
Zakłady  kąpielowe  i  hydroterapeutyczne.  242  kil.  Monie- 
—  245  kil.  Cabbe-Poguebrunne.  Okolica  ciągle  bardzo  piękna. 
Menton. 

tele  i  pensyjonaty.  Hotel  de  Tnrin,  blisko  portu,  w  środ- 
ega miasta,  de  France,  des  Quatre-Nation  s,  Victo* 
d.  przy  głównej  ulicy,  idącój  od  portu,  de  Londres  za  mia- 
^ension  anglaise  w  dzielnicy  des  Cuses  i  t.  d.  Ceny  w  hote- 
dosyć  wysokie,  szczególniój  zaś  w  zimie.  —  Przybywając  na 
o  Menton  najlepiej  jest  nająć  mieszkanie  prywatne,  o  które 
dc  sgłosić  do  różnych  domów  komisowych,  np.  Willoughby 
terŁ 


Kawismid  i  Bestauraoyje  są  bardzo  nieliezae  ;  miaiio  d»lo' 
wało  przed  kilkoma  laty  nad  morzem  Casino,  sawierająM  sals  bito- 
wą i  koncertową,  niewielki  teatr,  i  czytelnię,  zaopatnoną  w  j^dmi^ 
sze  dzienniki  francuskie,  angielskie  i  włoslde. 

Menton,  5000  mieszk.,  wokolicj  odznaczającej  się  piękiupiiri- 
dokami  i  bujną  roślinnością.  —  Klimat  tn  jest  daleko  jednoitijii^' 
szj*  jak  w  Nicei  i  Cannes,  średnia  temperatura  roczna  jest  prawie  ta  li- 
ma, co  w  tamtych  miastach,  lecz  nie  wieje  nigdy  wiatr  póhioeB/  (i^ 
stral)  i  z  tego  powodu  zmiany  temperatury  nie  są  tak  inacnu.  J*^ 
to  klimat  bardzo  odżywiający  (tonique).  —  Gmachy  ^tejsie  me  n^l 
żadnej  wartości  pod  względom  artystycznym  i  historycznym.  •  ^^ 
kna  aleja  wysadzona  egzotycznemi  drzewami,  i  dągnącatlępolin^l* 
morza  »od  nowego  Casino  do  ujścia  rz.  Cardl;  droga  do  ISHoel  i  Gii4 
ocieniona  pięknemi  jaworam\,  i  droga  do  G^nui,  są  ślicznemi  i  UMto 
też  uczęszczanemi  nad  wieczorem  miejscami  przechadiek.  Olulki 
Menton  obfitują  w  wille  i  letnie  pałacyki  Przy  drodze  doCareł,  *a^ 
si  się  na  wzgo'rku  kaplica  zwiastowania  (de  TAnnuniiata)  ibodom* 
na  ruinach  wsi  Paypin.  O  1  Yj  g.  drogi  od  Menton  leiy  wid  (WJ* 
lar^  która  doskonale  zachowała  dawny  pozdr  feodalny.  TU  >  4 
wsi  jak  i  z  gdry  Grand- Mont  (1377  metr.)  o  2Vf  g.  odMeotOBOi- 
dalonśj  wspaniały  jest  widok  na  okolicę. 


Droga  97.    Z  PARYŻA  DO  VICHY. 

365  kil.  Kolój  2e  lazna,  przyjazd  w  8  g.  lub  8  ;,  80  m.  pociągiem  poifiii^ 
w  11  g.  13  m,  i  w  U  g.  4b  m.  pociąłem  omnibuBOwym  za  44,95;  88,61  l«btii>>' 

355  kil.  Z  Paryża  do  St.  Germain  des  Foss^  ob.  dr.  98. 

Dalćj  zaś  pozostawiając  na  lewo  liniję  Łyońską  a  pot6n  D*  F** 
wo  liniję  Clermont,  pociąg  staje  w  Vioh7. 

Omnibtts  na  dworcu  30  et. 

Hotele,  otwarte  podczas  pory  leczniczej:  du  Parę  (Grennot^* 
Paris(Durin);des  Bains  (Montanet);  Guillemin  (G«rbi»)» 
Givoi8-Pr§tre(Tullat);  de  la  Paix  (Laureut);  des  P'|J*?" 
(Favier);deRome  (Durin  jeune);  de  rUnivers  (Chabtfwrt^ 
des  Ambassadenrs  (Rouband);  Bonnet,  de  Su^de  i  to.-^ 
Hotele  otwarte  przez  cały  rok:  Richelieu  (Granchć);  Victon 
(Rouffet):  duLouvre(Mignot);  du  Rhdne  (Mery);  duCeBtM 
(Colas)  i  t.  d.  Ceny  hoteldw  są  od  8  do  15  fr.  na  dobę  podcfM  p*" 
IV  kuracyjni). 


ż  t»AKYiA  DO  BORDEAyX  tót 

ismie,  delaRotende,  przy  wejścia  do  patktL 

>By  do  wynajęcia  jedno  i  dwnkonne;   w  około  parku  i  przed 
o  ceny  należy  się  umawiać,  mimo  taksy;  kurs  w  mieście; 
ym  1  fr.  —  2  fr,  godzina;  dwukonnym  1  fr  50  c.  i  3  fr. 

• 

f  4000  m.  nad  rz.  Allier  dzieli  się  na  dwie  dzielnice,  zwane 
\ehy  (Vichy  la  Ville)  i  Ytchy-les-Baina.  Stare  miasto  posia- 
tnalo  znacznych  resztek  starożytnych  gmachdw.  W  Yichy- 
;  godne  są  uwagi:  szpitaf  wojskowy  i  cywilny;  park,  piękne 
rsechadzki,  ocienione  jaworami,  nowe  cctsino,  nowy  park  an- 
9sydeilcyja  cesarska;'* dom  pani  de  Sevignć. 

id7  kąpielowe  zawierają  334  wanny  i  36  gabinetów  pry- 
cb.  —  Wody  mineralne  gojrące  (43®,6)  albo  zimne.  Wody 
iBCieg<$ln]ćj  używane  są  w  chorobach  wątroby,  żołądka 
rodu  moczowego. 

[eoBki:  3^^  kil.  Cusset  (hotele:  du  Centrę,  des  6ains-St. 
6200  m.  starożytne  i  niezwykło  z  pozoru  miasto.  Domy 
—  Zakład  kąpielowy,  wody  podobne  do  źrddeł  Vichy. 
rdćisihre,  dokąd  prowadzi  piękna  droga  z  Cusset.  —  19  kiL 
Samkiem  Bourbon  —  Busset  z  rdżnych  epok,  niedawno 
ly,  prsecudny  widok  z  tarasu.  S^s  kil.  villa  du  Behedkre. 
tanek  Randan.  —  4^3  kil.  g&ra  Verte;  na  szczycie  kt<^r^  re- 
a  i  wieża,  z  ktdrćj  odkr3rwa  się  wspaniały  widok  -  4  kil. 
Ii.  Amand  (433  metr.  wysok.)  piękny  widok  na  dolinę  rz. 
imagn^  i  góry  des  Dómes  i  Monts-Dore. 


Droga  98.   Z  PARTZA  DO  BORDEAUX. 


1.  pn^Jazd  w  11  g,  30  m.  pośpiesznym;  w  17  ;.  10  m.  pociągiem  onmibu. 
71,80;  63,40  lub  39.15  fr. 

Ig  przebiega  warsztaty  w  Jerry  i  przerzyna  liniję  kolei  opa- 
aryż  przed  wałami  fortyfikacyjnemi.  —  Na  pra,wo/ort  Ivry 
Ttiry-sur-Seine;  zamek  i  liczne  wille.  —  10  kil.  Choisy  U 
)  m.  Szczątki  zamku  Panny  de  Montpensier.  Kowy  Zamek 
fftjansu;  wyrobów  chemicznych. 

li.  Athis^Mons,  przy  ujściu  r.  Orge;  kościół  dzwonnica  (z  XIII 
—  20  kil.  Jumssy  z  zamkiem  i  parkiem,  —  Na  lewo  linija  do 

iL  Smfigny,  zamek  (XV  i  Xyil  w.)  -^  Moftt  u«k  ti,  ^^^Wa^ 


328  Z  PARYŻA  DO  BORDEAUZ 

25  kil  Epinay-sur-  Orge  zamek  i  park.  —  29   kil.  St  WM  n 
południe  wieża  Monthery  i  piękny  zamek  Lormoy, 

31  kil.  Brkigny,  Na  prawo,  linija  do  Yenddme.  —  87  kiL  Uv^ 
les,     W  bliskości,  prochownia  w  Botciet  (7000UO  kil.  prochttliirok)i 

43  kil.  Jjurdy^  -  Na  lewo  zamek  Chamarandć.  —  49  kiL^Wałf 
pokłady  piaskowca. 

.56  kil.  Etumpoa  (bufet;  hoteletdn  Grand  Coarier, diBoii 

d e  Vincenncs,  de  la  Ville  dc  Rouen),  8200  m.  gWwne.nńBte 

okręoru  Seiiic  i  Oinc,  przy  zbic{^  rz.  Jniąe  z  dwiema  iitneiiii  rnktfk 

Wieża  Guinette,  szczątki   zamku   des   Quatre-Toiir8.       Kpśeiolj: 

S/.  Bazile,  porUile  romańskie  i  w  stylu  odrodzenia,  maloid^iSIw* 

Xotro.'  Damę  mieszanina  rozmaitych  styldw,  blanki,  mora.  —  &  fiS* 

les,  (Xl  w.)  -  i  Sf,  Martin    z  wieżą  pochylą   z  XV  w.  — .  DaiĄf" 

janny  de  Poitiers^  z  pięknem!  rzeibauui.  -  -  Raiusz       Pomnik  Q^ 

froy 'Saint  Hilaire  urodzonego   w  Etampes.  —  Piękne  ^nechiiib 

— Przemysł  i  handel,  znaczne  fabryki  miar,  handel  zbołowy. 

Na  dalszej  drodze  wijadukty  na  rz.  Louette  i  Chalonette.  —  ^^ 
ciąg  wchodzi  na  wyżynę  Beance.  —  70  kil.  Monnenfilte.  O •  k* 
Nerreuilie,  1 700  m.  Zamek  najeżony  wieżyczkami  i  XVII  *• 
upiększony  za  Ludwika  XVI  przez  bankiera  Delaborde;  wielki  •k* 
z  ornumentacyjami  Roberta,  park  podług  planu  Roberta  i  J^ 
Vernet<5w.  ^-  89  kil.  Toury,  —  102  kiL  Artenay  —  Las  Orleiiiiki. 

1 20  kil.  les  Aubrais  (bufet)  -  pociągi  rozchodzą  się  do  BkW 
Nantes,  Yicrzou  i  Tours. 

121  kil.  Orlean  (bufet  na  stacyi,  omnibus  do  miasta,  30  c;  A* 
krij:  kurs  1  fr.  50  c;  godzina  2  fr.  —  Hotele:  d*Orloans,  dn  Łpj" 
net,  des  Trois-Empóreurg,  de  la  Boule  d'Or)  50000  BhPj" 
wne  miasto  departamentu  Loiret.  lioicioły:  St,  Croix,  katedr*  w* 
budowana  w  1601  r,  piękne  wieże,  styl  Xill  w.,  wewnątrt  pjkM 
(obrazy.  Kaplica  seminaryjum  (z  XVII  w.),  rzeźby  Ihigoml*''/ 
podług  rysynku  Lebrun'a;  pieczary  odkryte  w  1852,  ktdreidsjł"? 
sięguć  czasdw  Childeberta.  —  St.  Aiynan.  Ifatusz  —  zbndo)***/ 
w  1 530.  zupełnie  przebudowany,  przedstawia  korpus  z  dwomsikr*?' 
iH.imi;  statua  bronzowa  Joanny  d'Arc,  kopija  ze  znajdując^  ■? 
w  Muzeum  Wersalskiem  —Wewnątrz:  salon  przyjęć,  kominek'^ ^^^ 
Odrodzenia.  Pomnik  konny  Joanny  d'Arc  dłuta  księżny  Mirti  WJ 
leański^j  równie  jak  i  poprzedni.  Dawny  Batusz^  zbudowany  ^ 
1422  do  1498  r.  —  piękna  fasada  wstylu  odrodzenia  —  Licewn- 
Wieża  hiała  (oblężenie  1429  r).  —  Domy.    Dyjany  de  Miert  («»* 

^ciim  jjjatorycznę  departamęn^lnc)  -    dAgnet  Sorelj  JoanMf  ^^ 


z  PARYŻA  DO  BORDEAUX  329 

%  I-go  i  t,  d.  Plac  Martroy,  Pomnik  Joanny  d*Arc  dłn- 
r*a. 

w.  w  dawnym  Batnszu  (otwarte  w  nied2dele  i  czwartki  od 
,  oprdcz  miesięcy  Września  i  Października,  codziennie  dla 
5<5w  od  12  do  3  g.)  jedno  z  najbogatszych  muzedw  prowin- 
b;  posiada  ono  523  obrazy,  147  rysnnkdw,  556  rzeźb  i  rd- 
)dmiotdw. 

teka  publiczna  złożona  z  43,000  t.,  i  486  rękopismdw;  po- 
)  ładny  zbidr  medaldw. 

-  od  Orleann,  znajduje  się  źrddło  rz.  Loiret,  pośrdd  pięknego 
lecącego  do  Zawieu  de  la  Source  (XVII  w.).  —  Dwa  źrddła, 
'cmde  Source  albo  Abime  i  Fetite  Source  albo  BouHhn, 
są  ze  sobą  kanałem,  j>rzekopanym>i7  1649  r, 

iL  Le   Chapelle   Saint-jBifejfmin.  Koiciói  z  rdżnych  epok, 

-  Grota  Merowingdw. — 135  kil.  S^  Ay^  najpierwsza  win- 
>licach  Orleanu,  —  l4l  kil.  Meung,  3700  m.,  ojczyzna  Ja- 
ng. 

L  Beatigeno7 Oiotęl:  St.  Etienne,  TEcn-de  Bretagne) 
skańcdw.  —  Wieża  zwana  Wieżą  Cezara  w  minach  —  ^a- 
f»  r.  —  Kościół  St,  Ltienne  w  stylu  romańskim,  wewnątrz 
r.  —  Dzwonnica  St,  Firmtn  —  Starożytne  Domy  —  Most 
lach  ;—  Wijadukt  de  Traver8, 

1.  Mer^  (hot:  de  la  Croix  Verte,  du  Commerce) 
Wijadukt  pOd  Mer.  Na  lewo  widać  park  Chambord  171 
's    -  z  Zamkiem  zbudowanym  dla  Pani  de  Pompadour. 

LBlois  (bufet;  hotele-  de  la  T€te-Noire,  d*Angle- 
Blois)  —  20400  m.,  głdwne  miasto  departamentu  Loiry 
ndowane  w  andfiteatr  na  wzgdrku  na  prawym  brzegu  Łoa- 
iię  na  miasto  gdme  i  dolne.  Zameky  odnowiony  przez  p. 
twarty  codzień  dla  cudzoziemcdw)  składa  się  z  4  odzielnych 
ktdrych  najstarsza  sięga  XII  w  —  F&sada  z  XII  w.  z  głd- 
Iciem  (statua  Ludwika  XII  w.).  Pawilon  Franciszka  1(1515  — 
3życzka,  schody)  —  Sala  Stanów;  gabinet,  w  ktdrym  został 
'any  książę  de  Guise;  sypialnia  kr^ewska;  sAla  straży,  pokdj, 
timarła  Katarzyna  de  Medicis  i  t.  d. 

<m,  sztul  i  historyi  naturalndj.  —  Katedra  (1678).  —  Pa- 
«,  zbudowany  przez  Gabriela.  —  Koóciół  St,  Nicolas  albo 
}r,  zbidr  wszystkich  styldw  budownictwa,  poczynając  od 
aiąjących;bogate  omamentacyjegzymsdw  ikapiteldw,— ^aaiar 

-  Ratusz  z  bibUjoteką  złożoną  230Ó0  t,— Fontanna  Ludwika 
7"  w. —  Wieża  Beawoir  -  Starożytne  domy:  J.W«y«,zXVI  w  • 


330  Z  FAKY2A  DO  BORDEATlZ 

Denis  du  Font,  z  VI  w.;  Cheuemj/,  z  XV  w.;  dCAmboUe  z  XVI  w^  8w 
dini  (fraski),  da  la  Ćhancelerie  (rzeźby);  Wieiatr^trnai  —  M^d. 
Ogrody:  da  Mail,  des  AUes, 

195  kil.  Onzcun,  na  przeciwnym  brzegu  Loary.  Zamdt  C^ 
mont  (z  XV  w.),  zamieszkiwany  niegdyś  przez  D^anc  dePdtiBriK*' 
tarzynę  de  ilfćdicis;  kaplica  z  ołtarzem  rzeźbionym  z  drzewni  mik*ł- 
dła  na  szybach,  fotel  dębowy  rzeźbiony,  kapelasz  kardynała  d^AmboW 
wielka  galeryja,  salony,  apartamenta  z  ozdobami  w  styln  odrodMOił 
pokój  Katarzyny  de  Medicis,  przechowany  w  pierwotnym  itude;  ^ 
rady  królewskiej,  i  inne  pokoje  historyczne. 

•  211  kil.  Amboise  (hdtel  du  Lion-d'Or),  4600  m.iitdli0ii9i 
Zamek  (z  XV  w.);  —  wielka  wieża,  kaplica  gotycka,  spickm  Cbvi» 
(ogromne  doły  pod  zamkiem),  —  salony  zajmowane  przes  Abd-d  Ka- 
dera  i  jego  świtę'  podczas  jego  niewoli. —  Kościół  St,Diińi  (XII  iXID 
w.);  -  kaplica  St,  Florentin,  grupa  z  gliny  palon^  z  XVI  w.  -  & 
Mail  obelisk,  wy8ta\doiiy  na  cześć  Chaptala.  —  Batiuz,  BramUtU^ 
Żytna.  —  Handel:  winem,  skórami,  suknem. 

225  kiL  Vouvray,  2500  m.  na  prawym  brzegu  liOary.  -  IMn 
wina.— Znaczny  handel  Zamek  de  Moncontour — MosidBMMdttf 
na  Loarze. 

234  kil.  Toura.  Piękny  Dworzec 

Bufet  i  omnibusy  na  stacjri. 

Hotele:  de  rCFnivers, ,  przy  bulwarze  Heurtelonp  (saloay fO* 
ścinne  i  czytelnia;  powozy  do  najęcia;  tłomacze  dla  rodzin  angieldJtkt 
hiszpańskich  i  włoskich);  —  du  Faisan;  du  Croi8sant;delioi* 
dres;  de  la  Boule-d'Or;  de  Bordeaux;  i  t.  d. 

Poczta:  ulica  de  la  Scellerie. 

Tours  41O0O  m.,  głdwne  miasto  departamentu  Indre-et-Loire,  l^ 
cybiskupstwo,  podczas  ostatniego  oblężenia  Paryża  siedziba  Bm^ 
położony  na  lewym  brzegu  Loary.     Piękny  Widok   s  wież  kitt^ 
i  mostu  na  Loarze. 

^osoioły:  Katedra  St.  Qatien  (1170  —  1547),  wspaniidly  poi|4 
wieże  z  pysznemi  omamentacyjami  (69  i  70  metr.),  manzolemu  ^^ 
Karola  VIII.  -  S^.  Julien  z  Xni  w.,  wieża  z  XI  wJVo<r#-Dsi** 
Bicke  (XII  do  Xyi  w  );  -  St.  Symphorien  (Xn  -  XVI).  »Ws  ^ 
wnego  kolegijum  S-go  Marcina,  Xn  —  XIII  w.  Pałac  Arcjfi^ 
7.  XVTI  w.  —  Kaplica  (Xn  w.).    Seminarium,  bibUjoteka  (80000  i> 

Crmaohy  świeckie.*  Batusz  (XVni  w.);  Koszary  kawaUrJO^ 
wieża  Gmse\Szpital  Główny  na  12()0  łóżek;  Hotel  Oouin  z  XV w^  D0 
Tristana  Pustelnika  (XVI  w.);  Kótel  Sembłanęt^;  Foniamaj  1 1^^^ 


Ż  PARYŻA  DO  BORDEAt^l   '  "381 

uk  Descartes*a;  ilftiseum  (otwarte  w  niedziele  i  czwartki  od  12  do  4 
inj,  dla  cndzoziemcdw  codziennie)  jest  galeryją  obrazów  różnych 

Muzeum  Staroii^noścL  —  Muzeum  historyi  naturalnej;  BibUJoteka 
uta  od  12  do  4  g    we  ezwartki,  piątki  i  soboty)  40000  t.,  cenny 

*  rękopismów. 

tartK^tnoiei  GaUo-rzymskie  Mur  opasufącif;  -^  Amfiteatr  rzymski. 

Fa  lewo  linija  do  Paryża,  na  prawo  linija  do  Nantes  i  da  Mans. 
;  na  rs.  Cher.  Wtjcuiukt  na  rz,  Chamont,  —  Na'  lewo  Zamek 
leitMza.  nil  prawo  zamek  de  la  Moche,  Wijadukt  przez  rz.  In- 
751  metr.  dłng.^  31  metr.  30  c.  wysok.,  o  59  arkadach.  -  250  kiU 
te  O  2  kiL  prochownia  Bipault  wyrabiająca  500000  kilogr,  pro- 
la  rpk.  —  Na  lewo  zamek  Gomacre  —  Wijadukt,  przez  rz.  Mana- 
>  Na  prawo  zatnek  Brou, 

66  kil.  S-to  Maure.—2S2  kil.  "Port  de-piles  nad  rz.  Crease  281 
jef  Ormes,  nad  rz.  Yienne:  z&mek  rodziny  Yoyer  d'Argenson. 

99  kiL  01i&telleraiilt(hdtel  de  la  TśteNoire)l4200m.  g^d- 
ndasto  okręgu  Yienne.  —  Most  łączy  przedmieście  Chdteauneuf 
MtODOu  Na  przedmieścia  Fabryka  broni,  jedna  z  najważniejszycli 
iftncyi  (2000  robot.,  muzeom  broni)  —  Kościół  St.  Jaccues,  z  Xl 
U  O  22  kiL  la  Boche  Fozay;  zródłowisko' mineralnej  dawna  cza- 
a.  Pociąg  przebywa  rz.  Yienne.  —  Na  prawo,  las  Chdtellerault. 
dL  les  Barres,  Na  prawym  brzegu  rz.  Clain  Moussais-la  Bata- 
4sie  Karol  Martel  rozproszył  Arabów. 

iS  kiL  Poitiers  (bufet;  hotele:  de  TEurope;  de  France; 
rr.ois-Piliers),  30600  m.,  główne  miasto  depertamentu  Yien- 
euuyace  nad  malowniczemi  dolinami  Clainu  i  Boiyry.  >-  K  o- 
ły:  Katedra  (XI  —  lOY  w.)  z  bardzo  pięknem  wnętrzem,  peł- 
itarożytnych  ozdób.  S.  Jana^  z  pierwszych  czasów  chrześcijan- 
Si,jBadegondej  odbudowany  w  XI,  wieża  z  XI  w.  z  wielkiemi  drz wiu  - 
Syi  w.,  pieczary,  grób  i  statua  S-ój  Badegondy;  "Sotre^Dame  la 
dś  (romańsko  bizantyjski);  —  Montierneuf.  ■-  Wieża  romańska, 
.  Ycrchaire  zwana*  ~   S^  ESkdre  U  Orand  (X  —  XII). 

niac  ^prmoiedUiDoidy  z  XI  —  XY  w.,  dawny  pałac  hrabiów  Poi- 
mia  des  pas-perdus,  49  metr.  na  17;  fasada  południowa,  czato- 
i  wieie  2  X]Y  w.  -  "Prefektura,  Szkoła  prawa,  Muzeum  staro^ 
i9ic,  Archttown  i  hibUjoteka  z  20000  tomów. 

b&Rfil  (kurhan)  de  la  Pierre-Leo^e,  —  Arendy  szczątki  mato 
ąee.    rark  Błosaum  —  Most  Jouberta,  niedaleko  skały  CoUgny, 

tty  w]^eźd8ie  ze  stacyi,  tunel  na  300  metr.  długi.      Dolina  rz. 

•  S41  kiL  Sf-  Bćnoit^-' Arkady  Parigny,  dawny  wodociąg  rzym- 
-Iffa  prawo  lin^a  do  Bochelle  i  Boohefort,-*-844  kiL»  Ligu^ć^  Wwia.* 


332  Z  FARTŹA  DO  BORDEaUZ 

sztor  nąjdawnidjszj  we  Francyi,  kości<5l  z  XV  w.  —Tunel,  429  n*. 
356  kil.  Vtvonne,  2700  mieszk.  —  Na  lewo  Voulon^   gdzie  KlodoM- 
usz  rozbił  Wizygotów  (VI  w.).  —  882  klL  CiTray,  omnibai « iti- 
cyi  do  miasta  (hotele:  de  France,  dn  Ghemin-Vert)  ?S00  Bt 
głdwne  miasto  okręgu  Vienne. — Koiciół  St.  Nicolas  (i  Xn  w.). 

403  kil.  Baffeo, (hotele:  des  Ambassadeurs,  deUFoite]i 
3300  m.,  głdwne  miasto  okręgu  Charente,  słynne  z  wyrobu  ptnM^ 
z  kuropatw  z  truflami.  —  Tunel  des  I^lans  (500  metr.).  —  Ni  piW* 
Courcóme  z  kościołem  z  X — ^XV  w.  — 421  kil.  iar^-/<i-jP«ni«,  inJM" 
mi  z  czasdw  rzymskich. — Most  na  rz.  Charente.— 430  kiL  Si  Jjum 
de-Bo{xe,  1700  m.    Buiny  starożytnego  opactwa. 


450  kil.  Angoal€me  (bufet;  hotel  du  Palais).  25000 
głdwne  miasto  departamentu  Charente,  na  wzgdrzu  panij|ote>*' 
rz.  Charente  i  Anguienne — cudny  widok.  —  Katedra  Si.  Bent^ 
— XVI  w.;  odnowiona  w  stylu  romańskim,  faraida  pokrjrta  neArt 
S^  MartCal  (1852 —  1853)   w  stylu  romańskim,  %  dxwoniue|  n^ 


metr.  wysoką.  —  katusz  zawierający  pozostałoid  dawnego  nv*- 
Pa^ac  Sprawieditujości  i  fontanna  na  placu  Miirier  —  jUbUjif^ 
miejska  z  14000  t.  —  hapiica  Si.  Olait, —  Więzieme  n  ógn^ 
Zamku  z  Vin  w  —  Grota  Ś-go  Ofbarda, 

Tunel  (840  metr  ).  —  Pociąg  przesuwa  ńę  blisko  Koieuk  & 
Michel-d*Entratgues  z  XII  w.  —  457  kil.  La  i  Couronne^  zeslyi** 
papierniami.  —  Kościół  romański  z  VI  w.  -  Ruiny  opactwa  %  XU  *• 
Zamek  Oisellerie,  zbudowany  za  Franciszka  I.  —  465  klL  Jforf"^ 
—  Zamek  de  la  Bochechandry  —  471  kiL  ChaxiMmt\  nriny  i** 
Templaryjuszdw.  —  Tund  de  Livernant,  1470  metr.  —  }VijttM^ 
lazny.  —  600  kil.  Chalais,  isamek  Talleyranda  w  ruinach.  —  514^ 
la  RncIte-Chalais;'—o^6d  de  h  Terrase  z  ktdrego  bardzo  piękny^ 
dok.  —  Zamek.  —  523  kil.  i*«  Egtisołtes,  papiernia. 

531  kil.  Coutras  (bn  fet)  4000  m.  nad  rz.  Dronne.  Rmny**" 
ku.  —  Młyny  i  zamek  Laubardemont  —  541  kil.  St.  Deius^^' 
Kościół  romański.  —  W  pobliżu  zamek  de  la  Qrave. 

548  kil.  Iiiboume  (bufet;  hotele:  desPrinceB,-de  l^Btro* 
p  e),  1 3600  m.  głdwne  miasto  okręgu  Girondy  —  port  dU  ^^^0' 
do  300  beczek  objętości  mających.  —  Wieża  Zegarowa  (1867).  *^ 
tusz  z  XVI  w.  —  Kościół  S-go  Jana  —  Obszerne  koszary  dU  ^Ul^ 
lerjd.  —  Starożytne  domy  —  Mosty  —  Znaczny  handel  winem,  w*". 
żem  i  mąką.  —  Warsztaty  budowy  małych  statkdw. 

Koldj  przebywa  rz.  Dordogne  po  moście  o  9  arkadach.  '  ^M?" 
wo,  wzgdrze  Fronsac  (70  metr),  z  ktdrego  piękny   widok.  —  ^^fr 
dukt  Arveyr€8^  1180  metr.  długi,  o  100  arkadach.  —  558  kiL  i^ 
yres,  —  Ruiny  zamku.  —  ^^1  W,  Vayr«  —  Zamek«  —  566  U*  *■ 


z  PJLRYZJL  DO  BORDEAUX  ^99 

mbA  —  lioiciót,  dzwonnica.  ^-  Na  prawo  Most  de  CubzaCf  iia  28 
Jtr,  'wysoki.  —  Pociąg  przebywa  rdwniuc,  zwaną  Entre-J)€ux  Mer^, 
'  669  kil.  ła  Qrave  iAmhar^t*  —  Na  lewo  sławne  winnice,  Car- 
^'Blanci,  —  Wijadukty  i  tunele. 

578  kiL  LormotU,  —  Warsztaty  okrętów — przy  wyjeździe  z  ostu- 
ego  tnnelu  można  objąć  okiem  łok  rz.  Dordogne  (na  600  matrdw) 
brzegach  ktdrdj  rozciąga  się  port  i  pobrzeżą  miasta  Bordeaux, 
lelka  przystań  pokryta  statkami.  —  Pociąg  wkrdtce   staje  na  sta- 

Btutide  łączącćj  «ię  ze  stacyją  S/.  Jean  wspaniałym  mostem  żela- 
irm.  — 578  kil.  (Bastide),  585  kiL  (fit.  Jean),  Bordeaux, 


Bordeaux. 

Hotele:  Hotel  des  Princes  de  la  Paix,  fossds  du  Chapeau 
iige,  40;  H6tel  daŁondres,  place  de  la  Comćdie;  Hotel  de  lu 
arine,  Rue  Dieu,  15;  Hdtel  des  Ambassadeurs,  fossćs  de 
itendence,  14;  Hdtel  de  Paris,  allćc  d'Orl^ns,  .2;  Hotel  des 
i«tre  Soeurs,  cour  du  30  Juillet,  6;  Hotel  des  Amdricains, 
»de  Condć,  4;  Hdtel  des  Colonies,  Rne  Esprit  des  Lois,  23; 
Bystkie  z  restanracyjami  i  table  d'h6te  om. 

Kawiarnie.  Cafe  de  Paris,  place  de  la  Comedie,  2;  du  Thća- 
o  fracais,  place  duTbć&tre  francais;  Anglais,  place  des  Quiii- 
noes,  5;  des  Milles-Colonnes,  aUće  de  Tourny,  37;  Caf<^  Re- 
anrantYiarnand,  alce  d  'Orlćans,  z  wielką  czytelnią. 

Omnibusy;  z  dworca:  40  et.  od  osoby,  25  et.  za  pakunek;  do  su- 
)go  mieszkania  60  et.  od  osoby,  25  et.  za  pakunek.  —  W  mieście: 
'  1 5  et.  za  kurs. 

Boroiki,  {Fiacres  Calkches)  1  fr.  75  et.  za  kurs;  2  fr.  za  pier- 
>*ą  <^  1  fi"*  7^  et*  ^A  kpżdą  następną  godzinę;  po  północy  kurs  2  fr. 
'  et;  pierwsza  godzina  3  fr.  każda  następna  2  fr.  50  et  -  Citadiney, 
ttt  1  fr.  50  et.;  po  pdJnocy  2  fr.;  za  pierwszą  godzinę  1  fr.  75  et., 
po  pi^ocy  2  fr.  50  et.,  za  następne  godziny  1  fr.  50  et.  lub  2  fr. 
^  centimdw. 

Bordeaoz,  główne  miasto  .departamentu  de  la  Gironde,  16300*) 
t&eisk.,  leży  na  lewym  brzegu  Garonny,  mającej  tu  670  metr.  szcro- 
^kL  Nad  brzegiem  rzeki  ciągną  się  piękne  i  na  godzinę  drogi  dlu- 
ittpobrzeia  (quais).  —  Port  tutejszy  pomieścić  może  1200  okrętów 
^ieckich.  Pociąg  idący  z  Paryża  do  Bordeaux,  mija  dworzec  Ba- 
iSde  na  pr.  brzegu  Garonny,  przechodzi  przez  rzekę  po  wspaniałym 
9ick  żelaznym  o  17  arkadach^  łączącym  dwie  cz^id  Ta\BAX>^ '\  ^X»i^^ 


334  BOADEAUZ 

W  dworcn  Saint- Jean,  na  lewym  brzegu  rzeki.    Z  Moitu  tego  fpaij 
przedstawia  się  widok  nu  brzegi  i  bieg  Garonliy. 

Katedra  Ś-go  Andrzeja,  z  11  w.  bardzo  często  odnawiaaii  tri/h 
bioiia  jest  dwiema  peliiemi  smakn,  na  50  metr.  wyBokiemi  rólad) 
mieszczącemi  pomiędzy  sobą  piękny  portal  p<9nocnj.  CahcMić» 
wnętrzna  i  ehdr  są  w  stylu  gotyckim,  nawa  zai  w  styla  romiMB. 
W  niektdrych  oknach  piękne  malowidU  na  szkle.  Wnętrza  Mp  ki* 
śdoła  mieści  w  sobie  grobowiec  kardynała  Cheyems,  trzy  obuj) 
Pawła  Yeronese,  Augusta  i  Annibala  Carracei — Od  strpaypoMiii' 
wćj  sterczą  na  kościele  dwie  niedokończone  wieże.  —  Obok  l^^J^ 
stoi  dzwonnica  JPey-Berland  na  47  Va  metr.  inrsoka.  —  KoMs^ 
Krzyża^  z  X  w.  jest  najstarszym  w  mieście;  s-r^o  itftcAalii,  i  poii*' 
wioną  szczytu,  smagłą  wieżą.  Fosłida  północna  jest  w  pięknjB  go* 
tyckim  stylu  z  XV  w.  —  Nade  drzwiami  znajduje  się  bardzo  pickai 
grupa  w  płaskorzeźbie,  przedstawiająca  pocałunek  Judasza,  nf&fl 
wewnątrz  keścioła  pomieszczone,  są  rdwnież  wyborne. — KMilvf 
Seweryna  (Saint- Seurin)  zwraca  uwagę  pięknemi  rzeźbami,  sdobiff 
portal  południowy  i  wspaniałym  grobowcem  w  krypcie; — 2V(rf«-l^^^ 
odbudowany  w  1701  r,  —  Saint-Eloi  z  XIII  i  XIV  w.;  —  S««to-fr 
f-aiie  z  XIV  i  XV  w.;  Saint-Paul  z  XVU  w.;  SwU-Brm 
z  XVIII  w  oraz  kościoły:  Sainł-Loius,  Saint- ^^ieołas-dt  ft*" 
i  Saint- Mar tial,  zbudowane  w  bieżącem  stuleciu. ' —  PnScz  tsgo  Bo^ 
(leuuK  posiada  4  m-lntynie  protestanckie  i  Synagogę, 

Prefektura  (llótel  de  la  Pr^fecture),  jest  gmachem  zbndowinyj' 
w  1775  r.,  który  w  1855  odnowiono.  Batusz  zwany  Mwk  W» 
Ilótel  de  viłle,  mieści  się  w  dawnym  pałacu  arcybiskupim.  —  F***^ 
.s7;mM;iW^'M;otfa  (Palais  de  Justice),  budowany  ml  1839  do  184*'- 
o/dubiony  jest  posągami  wielu  sławnycii  pi^awiiików  francuskidi. 

Giełda  i  Komora  (Douanne)  zosraly  jednocześnie  w  1749r.a* 
ko^icu  uUby,  me  Chapeau-Bouge,  wzniesione.  Wewnętrzny  darf**" 
nieć  giełdy  jest  przykryty  wielka  ko])ula  szklaną. 


Z  budowli  średniowiecznych  pozostały  jeszcze  dwie  bramif  , 
a  mianowicie:  la  porte  de  I* hotel  de  Ville  z  XII  w.,  uwieńcioiu  W" 
ma  ostro  zakończoncmi  wieżyczkami,  która  wchodziła  nNgd7' 
w  skład  dawnego  ratusza  i  la  porte  du  Falais  albo  porte  de  CiflJJJ'' 
na  końcn  Rue  de  Palais,  wzniesiona  w  1492  r  nu  cześć  KuroU  "H 
Szpital  Ś-go  Andrzeja,  przebudowany  od  1825  —  1829  r.  jentg"*" 
chem  bardzo  okazałym.  Piękna,  kaplica  licealna,  w  stylu gotyd* 
zawiera  gról)  filozofa  Montaigne  (fi  592  r.).  Muzewn,  miesoBlce^ 
na  dolnem  piętrze  ratusza,  posiada  około  500  obrazów.  DtufiM  JW" 
zeiun,  jest  zbiorem  starożytności.  Znajduje  się  tu  też  biblijoteks  ł  *" 
serwutoryjum  astronomiczne. 

Wielki  Teatr,    zwau^  Gttv3LW^-n:\v4^\.t«Ł,  >^\i^  "S\!ii?JMDcft  btaf;^- 


z  AYRICOURT  DO  PART5^.A1  *    335 

lowany  od  1777 -do  1780  r.  jest  jednym  z  najpiękniejszjch   te- 
w  francuskich.    Przedstawiają  tu  trajedyje,  dramaty,  opery  i  ba- 
Th^re  des  Vari€łd8y  odbudowany  po  pożarze  w  1 855  r.,  służy 
ochwilom  i  operetkom. 

Pomiędzy  miejscami  przechadzek  odznacza  się  szczególniej  Prome' 
I  des  Óuinconces^  tworząca  część  pobrzeża  Ludwika  Xyill. 
Jl#e  de  Toumy  stoi  pomnik  konny  Napoleona  HI.—  Na  pobrze- 
:  Ouais  des  Chartrons  i  de  Bacaldn,  dokonywają  się  głdwne  obro- 
andlowe  miasta  i  widnieje  działalność  przemysłowa.  Handel 
ta  ułatwia  znacznie  Garonna,  ktdra  przy  dobrym  stanie  wody, 
rmla  podpływać  pod  samo  miasto  okrętom  1000  tonnowym.  - 
dio  sasługi^ją  na  zwiedzenie  ogromne  składy  win. 


Droga  99.    Z  AYRICOURT  DO  PARYŻA. 


10  kilom,  koleją  2eUziią  w  9-14  i  pół  godz.  za  50,45;  37,85  lub  27,75  Ir. 

iTTioonrt  (hdt:  de  la  Gar e),  pierwsza  stacyja  na  ziemi  ftsi,n- 
^,  komora  celna.  Tutejszy  k<^ciói  parafijalny,  otrzymał  w  ze- 
n  wieku  od  Papieża  kawałek  płaszcza  S-go  Jdzefa.  W  części 
kcyi  od  Avricourt  do  Strasburga  lud  prosty  używa  narzecza  nic- 
iki^go,  co  służyło  za  powdd  oderwania  tego  luraju  od  Francyi 
J71  roku.  ' 

aUJ  przez  stacyje:  Embermśml  i  Maraiiwilliers  pociąg  dochodzi  do 

^iiiióvlUe  (o  25  kil.  od  Avricourt),  (hotele:  du  Faisan,  des 
iges:  restauracyja  na  dworcu);  15600  mieszk.,  głdwnego 
ta  okręgu  de  la  Meurthe,  przy  ujściu  rz.  Tesouze  dc  Meurthe,- — 
wk  przerobiony  na  kosąary.  Koidół:  parafijaJny  S-go  Jakóba, 
ne  miejsce  przechadzki,  2wan6  Bosguet.  Łunćyille  posiada  kilka 
fk  figansu  i  prowadzi  handel  kosztownemi  haftami. 

Sa  Łnnćyille  kolćj  dwa  razy  przechodzi  przez  dolinę  rz.  Meurthe. 
iL  Blainville'la' Grandę,  ze  znacznemi  przędzalniami  bawełny.--^ 
iL  £osieres'auX'SalineSy  u  st(5p  wzgdrza,  pokrytego  winnicami, 
n.  Meurthe,  ktdia  przepływając  przez  miasto  dwoma  korytami, 
ii  je  na  trzy  części.  Dawne  warzelnie  soli  służą  teraz  za  pomie- 
niedla  znacznej  stadniny. — 45  kil.  Varang^ville,  w  okolicy  obfi- 
ta w  sady  owocowe,  połączone  jest  mostem  przez  rz.  Meurthe 
chodzącym,  z  miasteczkiem .  St,*Nicolas, 

[>roga  na  bardzo  mał^  przestrzeni  przed  miastem  N&ua^  Y^<ł^* 
la  przez  kanał,  oraz  rz,  Meurthe  i  Rouanne, 


886  Ż  AYRIOOTJRT  DO  ^ARtŻA. 

57  kil.  Nanoy.  (lidt.  de  l'£arope,  de  France,  deFariB,da 
Commerce,  d^Angleterre,  de  Metz;  restauracjja na dwoiC8]i 
50000  mieszk.  w  przyjemnej  dolinie  na  lewym  brzegu  n.  Ileortha 
położone,  stolica  departamentu  de  la  Meurthe,  dzieli  ną  na  ittt* 
i  uowe  miasto.  Pierwsze  niekształtne  i  ponure,  drugie  zaś  fomao- 
ścią  ulic,  wspaniałością  gmachów,  placów  i  miejsc  przechadild,  do 
najpiękniejszych  miast  zaliczyć  się  może.  Nancy  było  niegd^ri  n^ 
równią,  po  której  dziś  pozostała  tylko  słaba  cytadela.  Od  połowy  \i 
w.  Kancy  było  stolicą  księstwa  Łotaryńskiego,  które  w  1785  dow 
się  Stanisławowi  Leszczyńskiemu,  za  którego  rządów  upięks^ba^ 
wieloma  gmachami.  Po  śmierci  jego  w  1766  księstwo  wdeloM  M* 
stało  do  Francyi. 

Katedra  w  stylu  włoskim,  w  1742  r.  ukończona,  pofliada  kilka 
ładnych  obrazów  i  godną  uwagi  figurę  N.  Panny,  dłuta  B«gird*i> 
Eijlise  des  CordeUers  (Franciszkanów)  z  15  w.  ząwióra  groby  pM*^ 
szych  książąt  Łotaryńskich,  oraz  kilka  innych  pięknjrcb  grobowtś*; 
z  kościołem  tym  połączona  jest  kaplica,  zwana.  Chapdk  nmdtf  nó^- 
szcząca  w  sobie  groby  książąt  z  domu  Austryjackiego.—  NUr^B^ 
de  Bon-SecourSy  kościół  na  przedmieściu  Ś-go  Piotra,  posiada  po|7 
króla  Stanisława  Leszczyiiskieyo  i  żony  jego  Katarzyny  z  OpslińikŃk 
(f  1747).  Zdobi  go  prócz  tego  kilka  innych  grobowcowi  ■■'''^ 
rów,  zdobytych  na  Turkach  przez  księcia  Franciszka  IL  -  ITiW 
protestancki  (Tempie  protestant),  z  17  w.,  oddany  protestantOM  *'• 
1807. 

Najgłówniejszą  ozdobą  miasta  jest  plac,  zwany  Flaoe  fltaniiiMi 
otoczony  pięknemi  gmachami,  z  których  naj  bardzie  odznaoąjl  ^' 
liatusz^  Teatr^  i  pułac  biskupi,  lEuecfnf,  ~  Na  środku  tego  placu  oto- 
czonego kratą  żelazną,  ozdobionego  dwiema  fontannami  i  łukionB^' 
jumfulnym  stoi />ommX*  Stanisława  Leszczyńskiego,  Baton,  daway  P^ 
łac  książąt,  którego  schody  ozdobione  są  freskami  osnutemi  na  tło  IT 
ciu  króla  Stanisława,  mieści  w  sobie  Muzeum,  złożone,  z  galeiyi  oln- 
zów,  rzeźb  i  muzeum  historycznego  lotary/iskiei^o.  Drugą  ddanępl*^ 
stanowi  Teatr,  trzecią  zaś  pałac  biskupi  i  dawny  gmach  prefektur* 


Z  inpych  gmachów  zasługują  na  uwagę:  Koszary  S-tSJ  ^ 
brama  S-tćj  Katarzyny,  wzniesiona  na  cześć  Stanisława  Łeoieip- 
skiego  przez  jego  małżonkę.  Gmach  Uniwersytetu,  mieszcney  ^^ 
bie  biblijotekę  publiczną,  złożoną  z  6000  tomów  i  wielu  cennych  rjko- 
pismów  i  gabinet  historyi  naturalnej,  W  gmachu  tym  odbywa  polio* 
dzenie  towarzystwo  nauk  i  sztuk  pięknych.  Ogród  botamea^  \'^ 
din  botaniąue)  posiada  do  300 »  gatunków  rośUn.  Oprócz  po*>i^ 
Stanisława  Leszczyńskiego  zdobią  jeszcze  miasto  pomidki:  JlfwAi^* 
Dombask  na  placu  t.  n.,  króla  Iłen€,  generała  DrouoŁ  i  fontanffj  * 
placu  de  Oreue  i  dAlUance,  Młody  park  zwany  Pepiniirt,  jeit  1*^ 
dno  pięknem  miuijboem  pT'A«c\i8A'i.VA, 


z  AYRICOURT  BO  PaUYŻA;  887 

ieko  za  Nancy  droga  przechodzi  przez  wieś  ChampigneuUs^ 
Mpiemią,  ładną  kaplicą  i  zamkieih  pani  de  Somari^a,  60  kil. 
skąd  wychodzi  odnoga  kolei  do  Metz.  Ciekawa  kalwaryja, 
gti  wchodzi  w  bardzo  malowniczą  dolinę  Mozelli. —  73  kil. 
2  koidolem  z  13  w.  Godny  uwagi  gmach  z  15  w.  zwany. 
u  Qouvernement.  —  Kanał  Mamy  przeprowadzony  tu  jest 
my  tunel  dłu^  na  500  m.  —  Droga  przechodzi  za  miastem 
kanał. — 82  kil.  Fontenoy  sur  MoaeUe. 

•  Toul  (Hdtel  de  T Europę),  8000  mieszk.  głdwne  mia- 
a  de  la  Meurthe,  nad  MozeUą,  bronione  twierdzą  systemu 
,  ktdra  długo  opierała  się  wojskom  niemieckim  w  1870  r.~- 
Saint' Etienne  z  10  ->  15  w.,  z  bardzo  pięknym  portalem; 
ngouU,  w  stylu  mieszanym  romańskim  i  ostrołukowym.  Pię- 
na  Mozelli.  Około  1200  pracownic  przygotowuje  tu  ko- 
liafty,  stanowu^ce  ważny  przedmiot  handlu,  obok  ktdrego 
'owadzi  dosyć  obszerny  handel  winem  i  likierami. 

deko  od  Toul  kanał,  łączący  Mamę  z  Benem  przechodzi 
im  tunelem  na  870  metr.  długim,  kt<5ry  wraz  z  mostem  ka- 
na  Mozelli  stanowi  najpiękniejsze  z  dzieł  inżenijerskich  na 
^oici  tego  kanału. — 97  kil.  Foug  z  ruinami  zamku. —102  kil. 
r^Meuse,  pod  ktdrem  kolćj  znowu  przechodzi  przez  tunel  na 
>r.  długi.  Na  lewo  widać  znowu  kanał  li/tarno-Reński  z  pię- 
luzami.  —  108  kiL  Sorctf  z  bogatym  niegdyś  opactwem,  złu- 
•odczas  rewolucyi  i  resztkami  obozu  rzymskiego. 

dL  Ck>inmero7  (Hdtel  de  la  Cloche  d'or),  4000  mieszk. 
:<5wne  okręgu  de  la  Meuse  nad  Mozf^  pod  lasem  zwanym  forćt 
lercy.  Zamek,  zamieszkiwany  niegdyś  przez  Stanisława  Łe- 
iego  i  Yoltaire^a. 

i  za  Btacyją  LerouoiUe  (121  kil.)  droga  przechodzi  przez  głę- 
sekopy,  za  ktdremi  następują  stacyje;  135  kiL  Ernecourł-Lo- 
45  kil.  Nancoi8-le-PetU\  152  kil.  L(mgeville, 

kil.  Bar-le-Duo  (hdt.  du  Cygne  et  du  Lion  d'Ot,  du 
)rce,  du  Grand  Cerf;  restauracyja  na  dworcu,  Oafć 
mx),  1 5000  mieszk  ,  stolica  departamentu  de  la  Meuse,  nad 
in,  i  z  tego  powodu  nazywane  czasem  JBarsur-Omcdn.  — 
Ś'ffo  Piotra; —  Muzeum  w  pięknym  gmachu  z  XVI  w.  -  Bo- 
Kcdmana  i  Oudinofa. —  Dorni/  starożytne. 

dl.  Mussey,  za  ktdrćm  droga  przechodzi  przez  rz.  Ornain. 
Bivigny. — 179  kil.  Sermaise-sur-Saub:,  blisko  kt<5rego  znaj- 
iródła  solanko wo-żelaziste.—  193  kiL  Blesme,  skąd  wycho- 
3ga  drogi  do  Chaumont. 


888  Z  AYRIOOURT  DO  PARYŻA. 

205  kil  Vitry-le-Francais(hdt.  delaCloche,  dei  VoTf 
genrs),  8000  mieszk.,  gfówne  miasto  okręga  Mamj,  twierdn  Ho 
rzędn,  nad  Mamii,  bai^zo  handlowe.— JTolcu^  ktioUt^,  /wtitalM- 
cki  i  Synctgoga*  —  Źrd^a  mineralne,  ielasiste.  Podatek  kttih 
Mamo-Reńskiegc— 211  kil.  LoUif.—   222  kil.  Titry-la-Pilk 

238  kil.  Chslons-iur-Mame  (hót  de  la  Cloche,deUHii- 
te-M^re-Dion),  głdwne  miasto  departamentu  Mamj,  IMOO  ■• 
siedziba  biskupa. —  Kościoły:  KaŁedraLny,  Saint-Edenne;  Nttr^Ti^ 
me  z  12— 14  w.  z  pięknemi  malowidłami  na  szkle;  Saini-JUpU;  8mlr 
Loup,  Saint- Jean. — Satuaz  z  hibUjoteką,  złoioni|  z  25000  MaisA^^ 
Szkoła  sztuk  i  rzemiosł  (300  ucznidw)  posiadająca  piękne  śbiory''- 
Starożjtnc  domy.  Miejsce  przechad^d,  zwane  PrmMna/dn  db  Jtri. 
Wielkie  piwnice,  ze  składami  win  szampańskich  Jacqneuon'«. 

251  kil.  Jahn8-le8-Vtgne8.  262  kil.  Oiry-Mareml.-  269  kiL 
Bpemay  (hot.  deTEurope,  de  la  Sir^ne,  jrestanracyji  >■ 
dworcu,  Wino  szampańskie  po  50  cent.  za  pdł  butelki^  głtfwM  ■i*' 
sto  okręgu  Mamy,  nad  rz.  Mamą.—  Kościół  ze  starc^ytnemi  ntlo' 
widłami  na  szkle;  Baiac  sprawieidUioości' — Ogród,  zwany  i)'0MiMA 
du  Jard, — Hwnice^  wykute  w  skale,  mieszczą  ogromną  lieibf  Itt" 
telek  wina.    Wielki  handel  winem  szampański^. 

276  kil.  Dcmery-Boursatdt ;  niedaloko  za  stacyją  Zaitiek  B(m99^' 
miejsce  urodzenia  sławnćj  artystki  dramatyczni  Adryjanny-LeeoB' 
vreur.  —  294  kiL  Dormans,  2200  mieszk.,  miasteczko  nad  Ksi>l) 
znaczna  przystań  dla  handlu  drzewem  i  węglem,  spławiaiuod  ^ 
Paryża.  304  kil.  Yarennes;  307  kiK  M€zy-MouUn8  albo  Młty-eHrBr^t 
nad  Mamą,  z  pięknym  kościołem  z  12  wieku. 

316kil.Oh&toau-Thierry  (hot.d'Angleterre;  de  rElepkant; 
dc  la  Sir^ne,  restauriicyja  na  dworcu),  6000  mieszk.,  gł^*^ 
miasto  okręgu  deVAisne,  nad  rzeką  Mamą.  Ruiny  zamku;  pfUf^ 
bajkopisarza  La  Fotitaine*a:  ogród  publiczny,  z  bardzo  pięknym  wido- 
kiem. Wieża,  zwana  Tcur  de  Saint-Cr^pin.  Dom,  w  kU^TD  ■? 
urodził  Ła-Fontaine.  Pod  Ch&teau-Thierry  przypada  granica  win- 
nic Szampanii. 

Mijając  stacyje:  327  kil.  Nogent-V Artaud  i  387  kil.  Saii^ 
Saacy,  pocią<r  dwa  razy  pr/.echodzi  przez  Mamę  i  przez  jeden  taD^ 
396  kil.  La  Fert^-sous-Jouarre,  (hót.de  Paris,  du  Po rt-^pi*) 
5000  mieszk.  -  A'a^tMr2  z  16  w. -Zamek  Ohateau  de  VIU,  w  kt^.^ 
mieszkał  Ludwik  Xyi  po  powrocie  z  Yarennes.  Wielkie  U^^f^ 
kamieni  młyńskich.  -  353  kil.  Changis;  316  kil.  Trilport.  367  ^ 
Meaux  (hot.  dc  la  Sirene,  dc  Grignon,  des  Trois  BoiiK 
11 000  mieszk.  bardzo  stare  miasto,  nad  Zilarna  i  kanałem  de  X0^ 
que;  biskupstwo,  zaJmoYraue  oCi  \^^\— \'\Vi\  \.  \xiaz  sławnego  tao^' 


z  WARSZAWY  1)0  PARYŻA.  389 

ię  Bo88aet'a.— 375  IdL  Esbl^,  Tunel  pod  Chali/ert^—SS4  kiL  leigny- 
T^or,  3500  mieszk ,  na  lewym  brzegu  Marny,  z  licznemi  ogrodam- 
iwooowemL—  Kościół  vr  stylu  gotyckim  z  14  w.--  393  kil.  Chdles, 
Suiny  sławnego  niegdyś  opactwa  benedyktynek.— Miasto  to  było  re- 
;ydencyj%  pierwszych  krdldw  z  dynas^  Merowingów.  Tu  t^ż  zo- 
lał  swnordowany  Chilperyk  I  w  584  r.  397  kil.  Qagny  z  bardzo 
turym  ko^ołem.  401  kU.  Bondy;  na  lewo  widać  /ort  JRosny,  — - 
kot  kiL  Noisy-U-Sec.  -  406  kil.  Ponfon,  5000  mieszk.  DaMj  droga 
inechodd  przez  kanał  de  rOurcq,  fortyfikacyje,  przecina  liniję  ko- 
Bi  opasując^  Faryi  a  wkrótce  pot^m  pociąg  staje  na  dworcu  Strass- 
»iir^kim,  na  placu  t.  n.  w  Paryżu.  (Z  Wiednia  do  Pnryża  ob.  dr. 
>2,  atr.  71). 


Droga  100.    Z  WARSZAWY  DO  PARYŻA. 
Z  Warszawy  do  Erąuelines  ob.  dr.  45,  75  i  76. 
241  kil.  we  4  i  pół  do  9  godz.  za  29,70;  22,26  lub  16,30  fr. 

Brąuelines,  ob.  dr.  76. — O  2  kiL  od  Erąuelines,  pociąg  przecho- 
(i  przez  granicę  francuską.  3  kiL  Jeumont,  pierwsza  stacyja  na  zie- 
i  finmcnskićj.  Komora  celna. 

12  kiL  Maubenge  (hdt.  du  Nord,  du  Grand-Cerf),  10500 
iflszk.,  twierdza  1  rzędu,  nad  Sambrą.  W  kościele  tutejsz3rm  godnym 
Bt  ^wagi  reUkwijarzy  z  czasów  Ludwika  Xin.  —  17  kil.  HautmorUt 
tee  fabryki,  szlifiemie  marmurów. — 25  kil.  Aulnoye\ — 39  kil.  Ijan" 
f^oies,  4200  mieszk.,  nad  Sambrą,  twierdza  3  rzędu.  Z  budynków 
kdne  uwagi  koiciół parc^fijalny  i  ratusz, — 51  kil.  Le  Cateau-Camhre- 
r,  9300  mieszk.  —  Ratusz  w  stylu  odrodzenia;  pomnik  marszałka 
órtier;  szpital,  zwany  Fąturle. —  Za  miastem  wijadukt  przez  dolinę 
•  Solle  o  11  arkadach,  wysoki  na  24  metry.  60  kil.  Busigny  (restau- 
cma  na  dworcu);  66  kil.  Bohain;  70  kil.  Fresnoy-le-Or.and;  78  kiL 
mstgny-le-Petit. 

.  87  kil,  Saint-Qaentin  (hdt.  du  Cygne;  d'Angleterre;  du 
ot-d'Etain;duCornótd'Or);  40000  mieszk.,  główne  miasto 
uręgu  de  TAisne,  nad  Sommą.  przy  początku  kanału  Saint-Quen- 
i.  Koiciól,  jeden  z  najpiękniejszych  we  Francyi  pod  względem 
actrsa,  z  12  w. —  Bątusz  z  14  i  15  w.,  z  pięknemi  rzeźbami  i  ko- 
lidkiem  w  saU  Bady,  Fervaques,  dawny  klasztor,  w  którego  ob- 
«niych  zabudowaniach  mieści  się  muzeum,  biblijoteka,  trybunał  i  t.  d. 
ToMon  de  VAnge,  dom  z  16  w. — Vommk  Delatour*a, 

100  kil,  Montescourt-Lizerolles. —  110  kil.  Ter^r  (restauracy^a. 
i  dworcu),  fabrjki  maszyn. 


MO  Ź  £RQtr£ŁIN£S  00  l>ARtŹA. 

117  kil.  Ciiauny,  3200  mieszk.  nad  rz.  Oise,  na  wyspie  przy  od- 
nodze kanału  Saint-Qaentin.  Miasto  fabryczne.—  125  kil,  JppiUii* 

133  kil.  Noyon  (hót.  du  Nord,  du  Chevalet),  6400  miesik. 
Dawna  katedra  z  12  i  13  w.  nad  rzeczką  Yorse,  blisko  rz.  Oise,  sbn- 
dowano  u  stdp  wzgdrza. — Tu  w  768  r,  Karol  W-ki  był  koronowanym, 
a  Kalwin  (Jean  Chauviu)  urodził  się  1509  r.—  Kciciól  Notn-Diuu 
piękny  gmach  w  stylu  przechodnim  z  14  w. — Batusz  z  15  w.,  pdiniej 
zeszpecony,  posiada  kilka  rzeźb  godnych  uwagi. — 140  kil.  Ourteof^ 
148  kii.  Bib€court;—\bZ  kil.  Thourotte, 

157  kil.  Compiegne  (hot.  de  la  Clocho,  do  France,  du  So- 
leild'Or,   duCours,  du  Saint-Esprit,  du  Grand-Cerf;  ko- 
nie i  powozy  do  najęcia)  1*2200  mieszk.  nad  rz.  Oise,  główne  nUMto 
okręgu  t.  ii. —  Kościoły:  Ś-go  Antoniego  z  12  w  ;  Ś-go  Jakóba  łl3do 
16  w.; —  Ś-go  Mikołaja.--    Batusz  z  czatownią  (beflfroij  z  IBw.;*"* 
zeum  Vivenela  (galeryja  obrazów,  rzeźb,  starożytności  i  różnych  p»' 
miątek). —  Domy  starożytne. —  Most,  Vont  Neuf,  zbudowanymi*' 
dwika  XV. —  Zamek  królewski,  po  większój  części  wzniesiony  pi«? 
Ludwika  XV,  zmieniony  następnie  za  1  Cesarstwa,  za  Ludwika  **" 
lipa  i  Napoleona  III.     Główne  apartamenty  (otwarte  dla  publiefO^T 
ści  w  niedziele)  odznaczają  się  wspaniałością. — Mniejsze  apartam^^ 
(do  zwiedzenia  konieczne  pozwolenie)  ozdobione  są  lieznemi  obi»***^ 
mi.  — Taras  i  Fark.      Piękny  las,  zajmujący  14500  hektarów g"^'*^, 
i  przynoszący  rocznie  650000  fr. — 169  kil.  Verberie. — 179  kil.  ^^'^. 
Sainte-Maxence,  'J500  mieszk.;  kościół  z  17  w.,  starożytne  domyriP^ 
bione  —  Ozdobny  most. 

190  kil.  Creil  (hot.  de  Chemin   de   fer;    restauracyja 
dworcu),  3700  mieszk.,  nad  rz.  Oise.  —  Punkt  zbiegu  5-u  linij  ker 
żelaznych.     Ruiny  kościoła  Saint- Ev remont  z  12  w.  —  Miasto  p; 
uiysłowc  i  handlowe.    200  kil.  ChartiUy,   przed  którem  kolej  p: 
chodzi  przez  piękny  wijadukt  o  36  arkadach,  długi  na  460,  a  w 
ki  na  21  metrów.  -W  Ohantilly  (hót.  du  Grand-Cerf,  du  Cyg 
des  Bains,  du  Lion  d'Or  i  t.  d.,  oraz   mieszkania  prywatne  p 
czas  wyścigów),  liczącem  3000  mieszk.,  stoi  piękny  Zamek,  niegd^ 
gniazdo  rodziny  Kondeuszów,  przez  ostatniego  jój  potomka  prze* 
zany  ks.  Aumale,  obecnie  zaś  własność  kompanii  Angielskićj 
rocznie  odbywają  się  tu  wielkie  wyścigi  konne.   —  Lcu  Ohantilly. 
Wijadukt  o  15  arkadach,  długi  na  350,  wysoki  na  40  metrów, 
rz.  Theve. — 205  kil.   Ory-la- Filie. —  211  kiL   Luzarches-Surui 
217  kil.  Louures.—226  kil.  Villiers  le-Bel;-234  kil.    B&lnt-I>*i 
(ob.  okolice  Paryża).     Po  przybyciu  jeszcze  7    kilometrów,   p^c- 
staje  na  dworcu   północnym  (Embarcadure  du  Nord)  na  placu  ** 
baix,  naprzeciwko  wielkiego  szpitala  Lariboisi^re. 


..'O 


z  PARYŻA  DO  BOULOGM:.  341 


Droga  101.    Z  PARYŻA  DO  BOULOGNE. 

354  Ul.  Kolćj  żelazna  przejazd  w  5  g.  20  m.  pociąłem  pośpiesznyin,  w  6  er. 
ł.  Inb  7  g.  25  m.  pociągiem  twycz.  za  31,25;  23,45  lab  17,20  fr. 

Podąg  przerzyna  koMj  otaczającą  Paryż,  ^  potćm  fortyfikacyje 
jeżdżą  w  rdwninę  St.  Denis. 

7  kiL  8t.  Denis  (ob.  okolice  Paryża). — 11  kil.  Pierrefitie-Itains, 
kiL  yWiers-U-Bel. —  O  6  kil.  Ecouen,  Zamek  pensyjonat  dla  có- 

iołnierzy  i  oficerdw  ozdobionych  Łegiją  honorową. — dO  kil.  Lu- 
ehes-SurmUiers.-^SS  kil*  Ori/  la  Filie. 

41  kil.  Chantilfy  (ob.  dr.  lOO). 

61  kil.   Creł7(ob.di.'lOO). 

-58  kil.  Licmcourt-sons-ClermorU,  2600  ni.  liczne  i  znaczne  fabryki. 
iciół  (1578). — Szpital,  założony  w  1830  r.  przez  księcia  de  la  Ro- 
loncaald.  Szczątki  zamku  z  XVII  w.  Piękne  pałace, —  Pomnik 
;cia  F.  A.  L  de  la  Rochefoucauld.. 

66  kil.  Ciermont  de  TOise  (hot:  des  Deax  Epdes,  dn  Mou- 
OL  Blanc),  5700  m.,  głdwne  miasto  okręgu  de  TOise. — Kościół  S(, 
SMOfi,  panujący  nad  miastem,  piękne  malowidła  na  szkle. —  Iiatu»z 
roiytiie  domy, — Dom  Towarzystwa  Rolniczego, — Pomnik  Mateusza 
lalCMUile. —  Dom  zdrowia, 

88  kil.  St,  Juat  en  Chauss^e,  1700  m.,  handel  wyrobami  kuśnier- 
emi* 

95  kil.  BretemUMontdidier,  stacyja  dla  Breteuil  (hot:  de  rA7ig;e 
l'Angleterre),  2l00mieszk. 

112  kil.  Iiongueau  (bufet),  staćyja  na  którćj  zatrzymają  się  po- 
gi  pocieszne  z  Paryża  do  Boulogne,  dla  połączenia  się  z  pociąga- 
kolei  pdłnocn^.— Ńa  prawo  linija  Calais.  —  Pociąg  przebywa  rz. 
fTB  i  ogwx>dy  w  nizinach  otaczające  od  wschodu  Amiens. 

181  rlL  Amiens. 

Rot«le:  du  Rhin,  de  France  et  d'Angleterre,  de  TUni- 
Ti, de  Paris,  duCommerce,  duBerecaud'Or,  deTEcu- 
tF.rance,  du  Rocher  de  Cancale,  duPerigord,  deTAbreu- 
>ir,'  de  la  Ville-de-Ronen,  dela  Croix  Blanche,  de  la  T^- 

deBoeuf,  de  Łondres,  du  Midi,  de  TEst,  i  t.  d. 

Bestauraoyje:  Defrance,  Defrance  Syn,  Saisset  Ma- 
iote,  Mauconduit,  Monceaux,  Meulemann,  Bourgeois, 
3mtantieux  it.  d.. — l^ławns  paę^H^  z  kaczek,  u  Degand^  i  T^'ir/»- 
'  Bencitt, 


342  Ź  PARYŻA  DO  BOULOOltE. 

Kawiamid:  t>ialat,  de  la  Botonde,  Viiicent,fioiq<iet, 
Globe  Duf  oarmontel,  de  ¥rance. 

Amiens,  60000  rnieszk.,  głdwne  miasto  departamentu  de  ła  Sos- 
me.  podzielone  na  trzy  odrębne  części;  część  wpiszą,  irodkoit^  i  m- 
sza,  otoczone  kanałem  łączącym  dwa  porty  gdmy  i  dolny.  SMoUe 
i  piękne  bulwary,  na  4500  metr.  długie,  oddzielają  stare  miuto  od 
nowego. 

Koście^:  Katedra,  wspaniała  bazylika  z  XIII  w.,  iaeiQte  w  lo- 
kn  1220  przez  Roberta  de  Luzarches,  ukończona  w  1288  r.,  iMJwi^ 
ksza  z  katedr  we  Francyi.  Gmach  bardzo  wspaniały,  tak  nmfin 
Jak  zewnątrz.  -  Groby;  organy. — ^Piękne  malowidła  w  wielkićn  okna; 
110  ławek  cudnie  rzeźbionych,  piękna  statua  anioła  iwana  E/AA 
plenreur,  dłuta  Blasseta  (1628);  wspaniałe  kaplice,  i  malowiiiiB 
ua  szkle  i  na  murze. —  Pałac  biskupi  z  XVII  w.,  otoczony  >vieUW 
ogrodami,  posiada  portrety  d&wnycb  biskupów,  obrasy.  —  MaA 
St.  Oermain  z  XV  w.  ma  piękny  portal  i  malowidlB  na  szkle.  SL  Jm 
(z  rdżnych  epok),  ładna  wieża.—  Kilka  innych  kośdołdw  w ann|^ 
łach  zasługąje  również  na  uwagę. 

Gmaoliy  swieokie:  Ratusz,  sala  posiedzeń  z  obraiami  BMohni 
Lemoina,  Regnaulta,  yien'a,  Vanloo  i  innych  mistrzów^ — Jfahwnwf 
(giełda)  ozdobiona  odlewami  gipsowemi  dzieł  starożytności.  Ar/riS 
wielka  dzwonica.  -  Teatr.  —  Szpitale:  Ś-goKarola  i  Nteuleczangek." 
Klasztory:  de  la  S-te  Familie  i  des  Visitandines.  -^  Cytadela  i  kipM 
na  gruzach  dawnćj  bramy  Montre-Ecu.      Starożytne  domy, 

BibUjoteka  pubUczna:  50000  tomów  i  572  rękopismy.  — t^^ 
Gres8eta\  popiersia  sławnych  ludzi,  pomnik  Lkomonda, 

Muzeoms  założone  1 867  roku  j~est  niewielkim  zbiorem  obftf^ 
i  rzeźb  dawnych  i  nowych  artystów. 

Plaoe  i  mieiJBoa  pneohadzki:  Bulioary,  otaczone  ogrodtw; 
sL'icer  na  placu  St.  Denis,  ozdobiony  pomnikiem  Ducanga,  f^  * 
Michel  ze  statuą  Piotra  pustelnika;  plac  Longueuille,  ozdobioiiy  "'*' 
tanną.     La  Hotoie,  wspaniałe  aleje  wysadzone  lipami  etc 

Przemysł  i  haacM:  przędzalnie  lnu  i  wełny  zajmiją  około  40^ 
robotników;  fabryka  kaszemirów  pp.  Gimbert  i  Dawida,  j^^"^  ^'£' 
większych  na  świecie;  fabryki  wyrobów  szmuklerskich,  akwflft^* 
atłasów,  koronek  oraz  wyrobów  chemicznych* 

Za  Amiens  pociąg  w  niedługim  czasie  przechodzi  przez  trzy  **•* 
le,  szczególne  t^,  że  są  dosyć  mocno  zgięte  w  łuk. 

145  kil.  Figuiyny  (Uotel  i  kawiarnia  kolei  żelaznój).  Kokidt**^ 


4.  PARYŻA  DO  BOTJLOGtłti.  343 

15  w.,  zbudowany  na  iniinach  warownego  zamku.  Drogib  przecho- 
i  przez  rz.  Somme,  na  lewo  widać  dawne  opactwo  du  Gard.  -  -  1 52 
l«  JSangesł-surSomme,  u;i<eia  romańska  i  kościdł,  fJEibryki  płótna. — 
9  kil^  Longpr€  leS'Corps-Saints^  posiada  piękny  kościół  z  13  w^  — 
7  kil.  Pont-Remy^  1 700  m.,  wioska  przemysłowa,  zanwk  gotycki, 
rfckf?  z  XV  i  XVI  wieku. 

175  kil.  Abbeville  (hotele:  de  la  Tctc-du  Bocuf,  Saint- 
icąues,  de  France,  dn  Łion-Noir,  du  Commerce),  20000 
eszk.^  głdwńe  miasto  okręgu  Somme,  warownia  2  rzędu,  nad  rz. 
<mme.  Kościół  S<.  Yulfran  (XV — ^XVII  w.)  bardzo  piękny  w  szcze- 
bch.— JTajobco,  z  piękną 'dzwonnicą  z  1620  Y,  —  Batu8z  z  czatownią 
afiTroy)  z  XTTT  w.—  Dom  podrzutków,  piękny  niedawno  wzniesiony 
djrndK. —Wiele  starożytnych  domów;  dom  Franciszka  J,  z  rzeźbio- 
od  schodami  ^ilftizeum  historyi  naturalnej  i  archeologiczne. —  Bi- 
fołeka  łożona  z  16000  t.— Pałac  p.  Boucher  de  Forthes  z  piękne- 
sbiortoii  przedmiotów  sztuki  i  starożytności. 

J*ort  wojenny,  obsługiwany  koleją  żelazną,  mogący  pomieścić 
tki  o  200—300  tonnach  objętości. 

Pociąg  przebywa  rz.  Somme,  powyżój  mostu  zwodzonego  de  Sur- 
mme,  gdzie  zaczjma  się  kanał,  łączący  port  Abbeyille  z  portem  St. 
Jery. 

189  IdL  Noyelles-sur-Mer.  .  Na  lewo  odnoga  kolei  do  Saint-Vale- 
—  Równina  Marguenterre,  —  199  kil.  Bue,  2400  m.;  Kaplica  St, 
prot  ze  wspaniałemi  rzeźbami.    ■ 

216  kil.  Montreml-  Yerton, 

226  kil,  Bteples  (hot  du  Łiond'Or,  du  Chemin  de  Icr), 
>0  m.,  nad  rz.  Ganche,  port  morski  dla  statków  rybackich.  M^mt 
»z.  Canche.  —  Droga  przechodzi  pośród  piasczystych  wzpjórz.  — 
m-des'Bnques  huty;  wielkie-piece  w  Outreau. 

^54  kil.  Boulogne-mr-Mer. 

Bufet  i  Bestauraeyje  na  stacyi.. 

Omnibosj,  do  przystani  staków  parowych  idących  do  Londyiiu 
o  Folkestone  i  na  odwrót,  przewóz  bezpłatny  podróżnycli  posia^ 
%cych  bilety  oj^acone  aż  do  tych  miast  do  klassy  1  i  2.  —  Do  doi' 
po  miasta,  bez  pakunku  50  c;  z  pakunkiem  do  80  kilogr.  75  cent«; 
80  do  60  kilogr.  1  fr.  50  c.  wyżój  nad  lOO  kil.  P/t  c.  od  kilogr.— 
inibusy  nie  przewożą  do  wyższój  części  miasta  ani  tóż  do  wyższych 
i|jfc  dolnego  miasta. 


W4  2  PARYŻA  DO  BOUIiOGlW. 

Hotele  t  domy  umeblowane:  Hot.  Menrice,  de  iTJniTeritd^Ai- 
gleterre,  duNord,  des  Bains,  de  Łondres,  Bonlogne  et 
Albion,  duGlobeet  d'Amien8,  de  Paris,  Chriitol^  Bri- 
tisch,  de  Castiglione,  du  ŁouTre,  dnŁion  d*Argeiit,  dn 
Commerce,  des  Ambassadeurs,  de  Boargogne,  deTEaro- 
pe,  Bedford,  Marine-Hdtel,  i  t.  d.  Liczne  domj meblowiBe, 
i  mieszkania  prjrwatne;  ceny  zależne  od  pory. 

Besteoraoyje:  Armand,  Biaasse,  Fournj, .  LeTsiiflUf 
Hayre,  Delpierre.  Delannoj,  Tayerne  anglo-francftiie, 
oraz  prawie  we  wszystkich  hotelach. 

Kairiamie:  da  Commerce,  Yermond,  Yeyer  deUSiinet 
Martin,  tayerne  anglo-francaise. 

Doroftki  od  6  g.  z  rana  do  północy;  knrs  1  fr.  50  c;  godanz  ib. 
od  północy  do  6  g.  z  rana,  kurs  2  fr.;  godzina  2  fr.  60  c ,  •  po  »■»*• 
fltem  w  dzień  i  w  nocy  godzina  2  fr.  50  c. 

Statki  parowe  do  Londynu  przez  Tamizę;  raz  na  dzień  w  >— 10 
godz.  —  Folkestone,  2  razy  na  dzień  po  przjrjśda  podągdw,  we  8  go- 
dziny 15  minnt 

Foozta  listowa,  nlica  des  Yiollards  28. 

Telecraf,  ulica  da  Pot  d'Etain  lO  i  w  hotelu  du  Nord. 

Boalosne-snr-Mer,  36500  mieszk.,  główne  miasto  okręgn  Pm 
de  Calais  przy  ujóciu  Liony  do  kanału  la  Manche.  —  Dolne  MMifOi 
będące  ogniskiem  handlu  i  przemysłu,  skąd  przez  przykre  i  gdnyrte 
ulice  dochodzi  się  do  Górnego  miasta,  otoczone  jest  wałami  nmieDio- 
nemi  w  planty.  Górne  miasto  ma  trzy  bramy:  des  Dunes,  Osffk 
\.Neuve,'-  Brequerecque  i  Capecure  są  to  przedmieścia  zalndnioDB 
przemysłowcami;  w  cyrkule  Des  Marins  ulice  są  wązkie  i  ^^ 
dziste. 

Kościoły:  iVb^re- Dama,  w  stylu  grecko-rzymskim,  pod^p)*na 
Monsignora  HafTreingue,  fasada  ma  2  wieże  kwadratowe,  kopdc 
z  latarnią  zawierającą  statuę  N.  Fanny.  Wnętrze  bardzo  ozdobne.— 
S^  Fierre  des  Marins  nowożytny.—  KapUea  Notre-Dame  du  SL  Sasa 
w  Brequerecque. — S^  Yincent  de  PauU  w  Oapćcnre.  —  W  BonlogW 
znajduje  się  kilka  kaplic  protestanckich,  anglikańskich  i  franciiilDdi< 
Zamek  XIII  w,—  Fatusz  z  1734.-- Czatownia  (heffroy)  z^  XIII  wiel» 
z  którój  wspaniały  widok.  -^  Pałac  sprawiedliwohif  z  malowidłiBi 
Jacqanda. —  Domy  ciekawe,  pod  względem  sztuki  i  historyi. 

Zakład  municypalny  kąpieU  morskich,   najobszerniejszy  i  najwy- 
godniejsza ze  wszystkich  w  tym  rodzaju,  —  Piękny  ogrt^d  z  tarssa* 


z  BUUL0GS£  DO  CLAIS.  S46 

wylanym  asfaltem  i  sadzawkami  do  pływania;  obssema  sala  balowa, 
sala  grif,  czytelnia  i  t.  d.  , 

Muzeum  ofcwarte  dla  publiczności  w  czwartki,  soboty  i  niedziele; 
dla  cudzoziemcdw  codziennie  (400  obraz<5w  włoskich,  flamandzkich, 
irancnskich  i  t.  d*;  starożytnoid,  ceramika,  etnografija  i  historyja,  na- 
turalna).—^t^Jo^a  publiczna,  33000 1.  i  300  rękopismdw,  otwarta 
co  dzień  od  10  g.  do  4,  prdcz  piątkdw. 

Fort  broniony  przez  potężne  bateryje,  może  pomieśció  okręty  o  500 
— 800  tonnach;  głęboki  na  7  metr.  60  c.  do  9  metr.  w  oasie  przypły. 
wu,  1  metr.  70  c*  w  czasie  odpływu.  Na  południo-Znchodzie  przystań 
dla  wielkich  okrętów.— Dwie  tamy,  z  ktdrych  odkrywa  się  wspaniały 
widok,  stanowią  wejście  do  portu,  oświetlonego  trzema  lataniami.— 
Połów  nadbrzeżny  daje  obfitość  śledzi,  stokfiszdw  i  t.  p. 

O  3  kil.  od  miasta  Ęolumna  Wielkiej  Armii,  na  szczycie  której 
stoi  posąg  Napoleona.!.—  Piękny  widok  z  platformy  t^  kolumny. 


Droga  102.     Z  BOULOGNE  DO  CALAIS. 

43  kil.  Koleją  żelazną  w  1  do  l3/4  godz.,  z&  5,30;  3,95  lub  2,90  fr. 

Droga  po  wyjściu  z  Boulogue  zakreśla  wielki  łuk,  przesuwa  się 
przez  rz.  Lianę  po  wtjadukcie,  długim  na  862  metry,  a  potem  jeszcze 
przechodzi  przez  dwa  mosty  i  dwa  tunele.' — Na  prawo  widać  kolumnę 
¥/ielkićj  Armii,  na  lewo-  morze. — Następnie  pociąg  przesuwa  się  oko- 
ło obelisku,  wystawionego  na  miejscu,  w  którym  zginął.słynny  że- 
glarz powietrzny  Pilastre-de-Rosier.  1 7  kiL  Marguise,  4000  mieśzk. 
z  hutaoii  żelaznemi  i  kopalniami  marmuru. —  25  kiL  Cajffiers  Gmnes, 
stac^pja,  obsługująca  miasteczko  Caffiers,  kopalnie  węgla  w  Finnes 
i  miasteczko  Guines,  4500  mieszk. — 34  kil.  Ferthrm. 

40  kil:  8aint-Fierre-le8-Calai8,  18000  mieszk.  (1500  Anglików), 
pomiędzy  kanałem  de  la  BiYi^re-Neuve  i  kanałem  Saint-Omer.  Hac 
Orevecourt\  ratusz.  Fabrykacyja  tiulu  rozwinięta  tu  jest  na  wielką 
skalę;  przemysł  ten  zajmuje  do  5000  robotników  obojój  płci. — Prócz 
tego  znajdują  się  tu  jeszcze  znaczne  tartaki  i  {Przędzalnie. 

43  kil.  Oalałs.  (Hot.  Des  sin,  de  Flańdre,  du  Commerce, 
de  Paris,  de  la  Ville,  de  Calais,  de  Londres. —  Restauracyje 
Sainsard,  SauYage  i  na  dworcu),  13000  mieszk.,  nad  cieśniną 
Pas-de-Calais,  przy  ujściu  do  morza  kanału  Saint  -  Omer,  bronione 
AJlną  cytadellą  1  rzędu  z  3-ma  fortami  odosobnionemi  —  W  mieście 

»»  23 


346  S  BORDEAUI  DO  BIARRITZ  I  IBUl. 

i  okoUcy  mieszka  do  5000  Ang^dw.--  Kościół  Natrę- Damę,  ibidf' 
wanj  za  panowania  angielskiego  (1348 — 1558)«  ozdobiony  jćit  oki* 
safa|  i  zdaleka  widzialną  dzwonnicą  i  posiada  wielki  oltan  i  Mtkp 
marmiira  i  płaskorzeźby  z  alalMMtni. —  Ratutz  na  placn,  łwiayn  Ai 
Grand-Marchć,  ozdobiony  jest  wysoką  i  zgrabną  wieią  iflpn"! 
(befifroy)  oraz  popiersiami  bronzowemi  książąt  de  Gnise.  Nt  dng^ 
piętrze,  w  ratuszu  mieści  ńę  Biblijoteka,  złoiona  z  12000 1  iosnśp 
rękopismówl  Pałac  zwany  Hółel  de  GuUe^  zbudowany  za  pum- 
nia  angielskiego,  nosi  na  sobie  cechy  gmachów  bardzo  poipolM* 
w  Anglii.  Muzeum,  w  gmachu  którego  mieszezą  się  xA.  S^^* 
obrazów,  zbiory  przyrodnicze,  archeologiczne  i  t.  p. 

Zakład  kyńelowy}eat  pięknym  gmachem  śród  lasko. — Z  pifkBfIt 
alei  na  wałach,  w  pogodny  letni  dzień,  moina  dcjrzeć  brzeg  sagiMi 
i  Dorer  oddalony  o  34  kUometry.  Oprócz  wspomnionych  iki  ^j^ 
szcze  piękne  miejsca  przechadzki  na  kunach  nadbrzeh^^  (jrtM-  "^ 
Bort  tutejszy,  bardzo  obszerny,  służyć  może  dla  wsidUuego  nMi 
statków.—  Miasto  prowadzi  znaczny  handel  drzewem  i  fledifB^  " 
Tutejsza,  pierwszorzędna  icUamia  morska  (phare)  wznieiioBS  Bi  M 
metrów  naid  morze,  w  ostatnich  czasach  została  aTortyfikowsiią 


Droga  103.     Z  BOBDEAUX  DO  BIAERITZ I IBUH. 


z  UordMoz  do  BiarritE  206  kil.  w  6  do  7  i  pół  g.  xa  26,60;  19,16  lob  liM''* 
2  Borueaax  do  Inin  236  kil.  w  6  do  83;4  godx.  zz  29,06;  21,76  lub  16  fr. 


Po  wyjeździe  z  Bordeaux  pociąg,  zostawiając  na  lewo  laaSJĘ  ^ 
Cette  i  Marsylii,  prowadzi  obok  Haut-Brion,  posiadającego  J6^ 
z  czterech  wielkich  ptantacyj  wina,  Mćdoc  zwanego;  dal^  okolifi* 
nieurodzajna.  7  kil.  Pesaac;  14  kil.  Gazinet.  Tu  się  zaczyiigą^M^ 
kie  stepy  Gaskońskie,  zwane  Landes,  rozciągające  się  ns  Ś5  iw 
wzdłuż.  Są  to  wydmy  piasczyste,  a  miejscami  liagniste,  na  kttlry^ 
od  pewnego  czasu  zasiewają  lasy  sosnowe. — 19  kil.  JKerretm,  25  ^ 
Croiz  d^Hins;  29  kiL  Marcheprime,  35  kil.  Canamie^',  40  kil.  FaOi^ 
osada  fabryczna;  43  kiL  Lamothe,  skąd  wychodzi  odnoga  do  Jf'^ 
chon, — Okolica  ciągle  jednakowa. —  52  kil.  Caudos. —  63  kiL  U^^ 
osada  fabryczna. —  76  kiL  Ycluna,  89  kiL  Labouh^re,  z  niewiolkui 
portem, — 97  kiL  Solfinno;  109  kiL  Morcenx  (rcstauracyjanadworcn)' 
123  kil.  ^łon.— 134  kil.  Lalugue;  141  kiL  Bugloae,  miejsce  nrodsen* 
Ś-go  Wincentego  a  Paulo  (1576);  kaplica  Sfotre  Damę  de  Bfig^ 
jest  celem  licznych  pielgrzymek. 

148  kiL  Daz.  (Hdtel  de  TEurope,  du  Commerce  i  de  Fi- 
garo). 9900  mieszk.,  główne  miasto  okręgu  des  Łandes,  iiadrf.Adotrr 


z  BÓRDBAtn  DO  BIARRITZ  I IRUII .  347 

;poł%czene  mostem  z  przedmieściem  Sabltr.  —  Zał»ek  z  14  w.  za- 
jBSenioiij  na  koBsarj.  Koictofy:  Katedra  Ś-^  Pawła  z  1 7  '^.;  6-go 
Wincentego  z  kamieniem  grobowym  swego  patrona  i  licznemi  staremi 
gprobowcami.  ŹróoUta  gorące  (70®),  tryskające  z  sadzawki  otoczo- 
nej kolumnadą;  zakiad  kąpielowa.  Miasto  prowadzi  dosyć  znaczny 
handel  i  posiada  kilka  fabryk  fajansa  i  dystylarń.  158  kil.  Ewikre- 
Soow,  nad  rz.  Adoiir,  z  mostem  wiszącym.  '  Droga  przechodzi  po  ko- 
-sstownćj  grobli  przeprowadzonej  przez  bagna.  —  163  kil  Saubusse 
a  ssamkiem.  167  kil.  Sa/«N(r^Ottr*.  173  kil  ^int-Yincent-de-Tyros- 
se\  185  kil.  Labenne\  195  kil.  Le  Boucau, 

198  kil.  Bayonne.  (Hdt.  da  Comroerce,  Siiint-Etienne,  du. 
Grand  d^E^pagne,  de  France,  de  la  ProriScnce),  25600  m., 
głdwne  miasto  okręgn  des  Basses  P3rrdnees,  przy  zbiega  rzek  Adour 
i  Kive,  o  6  kil.  od  Oceanu  leżące;  pierwszorzędna  twierdza.  Katedra 
z  1 3  wiekn,  niedawno  odnowiona  w  styla  gotyckim.  Rzeźby  i  ma- 
lowidła na  szybach  są  bardzo  żle  zachowane.  Z  wieży  otwiera  się 
piękny  widok  na  długie  aleje,  zwane  All€es  Marimes,  na  rzekę  i  Pi- 
reneje. Ruiny  muru  miejskiego  z  czasów  gallo-Rz3rmskich.  —  Stan/ 
zamek  z  12  w.  Nowy  zamek  z  15  w. — Arsenał, — Teatr  w  obszernym 
gmachu  okolonym  arkadami.  —  Por^  2  rzędu,  z  niewygodnym  dost^'- 
pem.—Bayonna  połączona  jest  moistem  z  przedmieściem  Saint- Esprit, 
posiadającym  7000  mieszk.,  pomięd/y  ktdtemi  znaczną  liczbę  żydów 
hiszpafłskich. 

208  kil  Biarritz  (Uót.  des  Ambassadeurs,  de  France,  de 
l'Europe.  des  Princes,  d'An'j;leterre,  Casino,  Cercie), 
2800  mieszk.,  nad  odnogą  Gas końską  czyli  Biskajską,  miejscowość 
B^ynna  kąpielami  morskiemi.  od  czasu  częstego  nawiedzania  jej  prze/. 
Ii.  Cesarzowę  Engieniją.  ~  Miasteczko  wznosi  się  na  stromej  pochy- 
t  jści  zawartej  pomiędzy  skalami  i  wzgórzami,  z  których  odkrywa  się 
piękny  widok  na  odnogę  Biskajską  i  brzeg  Hiszpański,  aż  do  San- 
Ścbastian.  Willa  Eugenie,  zwrócona  frontem  ku  morzu,  jest  budyn- 
kiem wcale  nie  wykwintnym.  Nowy  Kościół  w  stylu  romańskim.  Za- 
łamią  morska,  pierwszego  rzędu,  47  metr.  wysokości  mająca,  wznosi 
się  na  przylądku  Cap  Saint- ^fąrtin  Prócz  tego  godne  tu  są  uwagi, 
wybrzeża:  Cóte  des/ous  t  Cóte  des  Basgue,  z  których  drugie  jest  pod- 
górzem pasma  Atalaye,  dawny  port,  port  rybacld  i  naturalna  grota, 
zwana  Chambre  d'Amour, 

Dal^  za  Biarritz  następują:  213  kil.  Bidar  Ouethar//.  221  kił. 
Saint" Jean ^e''Luz,  2800  mieszk.,  przy  ujściu  rz.  Nivelle,  z  zakładem 
kapCeU  morskich.  Kościół  a-go  Jana  Chrzciciela,  w  którym  odbywał 
się  obrzęd  ^aślubin    Łndwika  Xiy   z  Infantką  Maryją  Teresą;   Za- 

'0ieJb  Ludwika  Xiy,  Zamek.  Infantki,   Batusz  z  17  w.  i  wiele    domów 

,  ił^biytnych. 


348  Z  B0RD£AT3X  DO  BIARRITZ  1IRU19. 

233  kiL  Hendaye  (restauraejja  ua  dworca),  nad  n  BidassoB,  ki* 
piele  morskie.  Wijaduki  przez  rz.  Bidasson,  stanowiącą  tdpukf 
z  Hiszpaniją. 

23(  kil.  Iioin  (821  kiL  od  Paryia),  pierwsza  staeyja  na  sou 
Hiszpańskiej. 


RZYM.  U9 


\VŁOGH  Y. 


Rzym. 

le.  Jakkolwiek  z  przyłączeniem  Kzymu  do  Królestwa 
rprowadzono  system  monetarny  francnski,  jednakże  sda- 
kać  i  z  dawnemi  pieniędzmi.  1  skud  (scndop^5  £r.  38  c. 
cop.;  1  skud  dzieli  się  na  10  paolów  (paolo);  1  paolo  na 

(bAJOOClłO). 

L  Podróżni;  wysiadłszy  z  kolei,  mogą  nająć  stojące  przy 
»żki,  Inb  omnibusy,  wysyłane  przez  znaczniejsze  hotele.  *" 

Sotel  de  Romę,  d'Allemagne;  *di  Łondra  i  *d'£- 
Mazza  di  Śpagna:  Isole  Brittanniche  na  Piazza  del 
Hel  de  Brighton,  via  San  Sebastiano;  di  Washing- 
rozza;  M^Inghilterra,  via  Bocca  dilieone;  d'Ameri- 
uino;  diYittoria,  di  Minerva,  przy  Chiesa  Santa 
Miner^a;  diCesari.  villa  delia  Pietra;  pokdj  zacząwszy 
dw, 

nia  umeblowane.  Za  dwa  pokoje  z  łóżkiem,  w  najle- 
miasta,  płaci  się  w  lecie  od  8  do  12  skuddw  nąiealęcznie, 
.  20  do  30.  Mieszkanie  złożone  z  saloniku  3  pokoi  i  ku- 
je .mniej  więcój  od  30  do  50  skuddw  miesięcznie.  Kaj- 
Eama  są:  na  Piazza  di  Spagnia,  na  Corso^  via  Babbuino, 
ogólności  na  wszystkich  uUcach  położonych  pomiędzy 
e  Pincio  i  Monte  Quirinalc.  Po  bliższe  szczeg<3y  co  do 
się  do  House  Agency,  P.  Shea,  Piazza  di  Spagnia  N.  11 

iOTje:  *Nazzari,  Piazza  di  Spagnia,  81  i  83;  *Spill- 
/Ondotti,  10  i  12;  Belle  Arti,  via  in  Łucina;  Oarlin, 
;  Falcone,  Piazza  di  San  Eustacho,  58;  *Alla  sola 
•nne,  Corso,  116.  (Wspólny  stół  po  S^/^  lir.);  Tor- 
di  Torzetta;  Tre  Be,  via  San  Marco;  TreŁadroni, 
Ironi,  47;*I)ufour,  via  delia  Mercede  35;  Bedeau, 
auvau,  >ia  San  Sebastianello,  16. 

Lie.  *Nazzari.  *Ruspali,  di  Roma,  Corso  120;  Gre- 
,  86;  'C  o  n  V  e  r  t  i  t  e,  Corso  i  via  delia  Convertite;  C  a  f  ^ 
rso,  4l8-a:  'Carlo,  Corso,  427;  •Sciarra,  Coi^ao-820. 

dowozów.  Za  kurs  dorożką  parokóńiią  od  1— 4  osób 
25  —  30  Bajocehif  jednokonną  \5  \>a).*,  %ak\«^^^%ffiL^ 


.  «f 


3M  RZYM. 

jazdy  dOBąjocclii,  za  następną  25  b.,  kurs  na  stacjją  30  b.;  kun  aoe' 
ny  za  1  grodzinę  40  b.,  następna  30  b.;  kurs  nocnj  na  stacjjąMK- 
Podczas  ówiąt  cena  się  podwaja. 

Teatry:  Apollo  (opera  i  balet  w  zimie*;  Yalle  (opera, komedj- 
je);  Argentina,  Metastasio  (komedvja);  Capranica,  Fantoc- 
ci  ni   (maryjonetki). 

Ceremonije  Religijne.  Ćeremonije  Wielkiego  Tygodnia  tt^ 
czynają  się  we  środę  Nieszporami  w  kaplicy  Sykstyńskiej.  Oko^o  4^ 
śpiewają  owe  sławne  Miserere;  w  Wielki  czwartek  Fa|^  jflit  obw^ 
ny  na  Mszy  odprawiani  w  kaplicy  Sykstyński^,  po^ńn  i  gtiki 
bazyliki  Watykańskiej  daje  błogosławieństwo  urbi  et  orhL 

Jeżeli  mówią,  że  będzie  assysta  papieska,  to  znaoy,  łe  JK^ 
i  kardynałowie  będą  na  Mszy.    W  kalendarza  wydanym  w  Suif^ 
ria  Cam^rale,  cały  bieg  ceremonii  nąjdokładni^  jest  opisany.  Wlv^ . 
to  trzech  Króli  w  Kościele  Propagandy  odprawiają  naboieńitwo  V8 
wszystkich   językach,    podłng   rytnsłu  Katolickiego.    W  Saa^i*" 
drea  delia  VaUe  przez  8  dni  odprawiają  nabożeństwa  podług  giM^i^ 
go  i  armeńskiego  rytuału  z  kazaniami  (w  niemieckim,  fraiuiiAfiii 
angielskim  i  hiszpańskim  języku).    17  Stycznia  praed  Kośoiota  ^ 
Antoniego  święcą  konie,  w  następną  Niedzielę  Papież  i  panowSa  piV 
syłają  także  swoje  konie  do  święcenia.     W  trzecią  Niedidelę  M*i 
za  miastem  w  San  Łorenzo  odprawiają  stacjrją  (wystawienie  niSM^ 
na  którą  to  uroczystość  zbiera  się  tyle  kobiet,  że  naswano  to  ii^^ 
Carnooaletto  delie  donnę. 

Święta  ludowe:  Karnawał,  zabytek  Rzymu  pogańskiego,  uff!' 
na  się  na  11  dni  przed  środą  popielcową,  lecz  w  Niedziele  i  Fiądd  »>' 
bawy  nie  mają  miejsca.  O  2-ej  godzinie  po  południu  pojazdy  i  tttAi 
przebiegają  Corso  i  sąsiednie  nUce,  zamieniając  między  sobą  bakittjł 
migdały  z  cukru  lub  z  gipsu;  wtenczas  także  odbywają  się  wjWp 
koni  Barberi,  pędzących  cwałem  przez  Corso,  bez  jeźdźców. 

W  ostatni  wtorek  na  Anioł  Pański  zaczyna  się  zabawa  polflgÓH* 
na  zdmuchiwaniu  świeczek  osoł)om  stojącym  wzdłuż  Corso. 


Wykaz  znaczniejszych  pomników  'i  osobliiooici   Htsjf^ 
według  położenia  topograficznego. 

d)  Od  Mostu  S.  Anioła  ku  Watykanowi. 

Most  S.  Anioła,  Mauzoleum  Adryjana  (Zamek  S.  Anioła)  Flae  &■ 
Piotra,  OhelUk.  Kolumnada  Bernini*ego,  Bazylika  Ś.  Piotin,  Pałto  fhr   \ 
tykAński,  Kaplica  Syk.«tyii«\LaL^  GaUryja  Rafaela,   Galeryja  obiu^ 


R  z  y  u.  lU 

oa  Watykanie,  Muzea  Watykańskie,  Biblioteka,  Wyroby  mosąjko- 
we,  Ogrody,  Willa  Pia.  Za  miaitem:  wzgdrze  Mario  i  Willa  Ma- 
donna. 


b)  Od  Bramy  dci  Fopolo  ku  Kęipitoiom. 

Brama  del  Popoh  (Za  tą  bramą  leży  YiUa  Borghese).  Plac  Indowj 
[Piazza  del  Popolo).— Obelisk,  Kościół  S.  Maria  del  Popolo.  —  Spa- 
ser  na  moście  Pindo,  Eośddł  Ś.  Karola.- Pałac  BnspoU,  San  Loren- 
BO  in  Łncina.—  Pałac  Ohigi.  —  Plac  Colonna. —  Kcikama  jtUomna, 
Plac  i  pi^ac  de  monte  Citorio'(cnriaInnocenziana).  ObeUak, — ^Dągana 
diterra.  (Świątynia  Antonina  Pobożnego),  Ś.  Ignacy.  —  Kollegijmn 
Rsymskie. — ^Muzeom  Kirchera.— Pałac  Sdarra. — S.  MarceUL — ^Pałac 
Dorii  Panfilii.—  Plac  Wenecki.—  Pałac  Wenecki.  -  Pałte  bankiera 
Torlonia.— Prfac  Allieri.r-Kośd<5ł  Gesu. 

c)     Wtgćrek   KapitoHński. 

Campidoglio,  gdra  Kapitolu,  Swiątyma  Jcwisza  KapitoUAskiego,' — 
K«4d^  Ara  Ooki  (ceremonija  Hambino).  Kapitol.  Plac  Kapitolu. — 
IWwa  Marka  AureHjuszcL-r-FaHac  Konserwatorów. ->  Muzeum  Kapi- 
10^.  ~  Oaleiyja  obrazdw  Kapitolu.—  Skała  Tarpejska. —  Wifeitme 
Mamertyiskie,   Tabularium, 


d)    Forum  (Rynek). 

i 

Forum  Bomannm.—  Switi^Ma  Zgody  (OoncordiaeJ,  —  Suńątyma 
JanaUza  piorum^ątsego.—  Bwiątyrda  Wespozyjana,  — Śm(^.Satwm(^ 
ŁA  Septima  Sewera^  JRosiresyKohmmal^hocoSf&ioufi,  Jowisza  8tataris 
(Świąt.  Kastora  i  Poluksa).  GraecoHa8is,"'Comitiwnf]liinerva  Chał- 
eicUca). — Batilica  Juha.-  Forum  Juliusza  Cezara*—  8an-Teodpro, 
8t0i(9Qmta  Antonina  i  Fauttyny,  —  owiąt,  Romubtea  i  Bemusa  (p-go 
Kośmy  i  Damiana). ^Bat^Kka  KonstatUyna,  Świąt.  PokoJu,-~Świąt, 
Wenery  iJSzymu.  Swiet^  Frandszki  Beymianki.  Łuk  Tytusa;  Wzgó^ 
rze  Palatyńskie.—Paiac  Cezarów  (Pałac  Nerona).  -  Ogrody  Farnese. 
Kolosseum.  —  Metą  Sudans,    Łuk  Konstantyna. 

d)     Międsy  Kapitałem,  wzgórzem  PaitUynu  i  Tybrem, 

Łuk  Septima  Sewera.  —  Łuk  Janusa.  —  Dom  Rienzi~  Świątyma 
Fvtmie  virile  (Ś.  Maryi  £gip8kiój).  —  Most  £otta.— Świat.  Cer  ery 
i  Jhozerpiny.  Świątynia  okrągłą  Westy,  Plac  delia  Bocca  delia  Ve- 
fitą. — Cloąca  Mwma,  Circus  Maximus. 


362  R  Z  T  M. 

e)     Od  Awentynu  do  bramy  S.  Sebastyjana. 

S-a  Maria  Aventina.—S-a  Sabina.7-  Wzgórze  Testaccio. — Pira- 
mida Cfstiusa,  (za  miastem,  bazylika  S-go  Pawła),   S-ta  Maria  Scala» 
Coeli,  Ś.  Vmcenzo  i  Anastazio.     Łaźnie  KarahaU.—  Ghrdby  Scypiondw^ 
Łuk  Drususa,  (za  miastem,  Bazylika  Ś.  Sebastyjana);  Katakumby. 

e)    Góra   Coelius. 

S.  Grzegorz.  Santa  Maria  in  Dominica,   czyli  delia  Nańcella.- 
San  Stefano  Rotondo.  —  Łuk  Dolabelłi  i  ^Hanusa. 

fj  Od  S-<70  Jana  Lateraneńskiego  do  Najświętszej  Maryi  Maggiort, 

Plac  S-go  Jana  Lateraneńskiego.     Obelisk^  Plac  di  Porta  sanGic 
vani.  — Bazylika  Ś.  Janaliateraneńskiego. — ^Pałac  i  Muzeum.' 
raneńskie. — Chrzcielnica. —  Scala  Santa. — TncUnium,  Ająfiteatr  Gos- 
trense. — Bazylika  Santa  Croce  in  Gęmsalemme.  (Wodociąg  KlaniMu^ 
sza), —  Grób  Eurysacesa,  -Śunątynia  Minerwy  Medycejskiij.^  8.  »-- 

biana.—BramaSan  Łorenzo — Łuk  Galliena,       BaBylUuiŚ.  Ktfr~    

Maggiore.     Obelisk  Santa  Prassede.  ~  San  Martmo  a  Monti. —  Ś-t;  ^^  -ty 
Piotr  in  Vincoli.  -  Łaźnie  Ty tusa.r-Sełte-Sale.— S-ty  Klemens. 


fj  Od  S.  Maria  Maggiore  do  Piazza  di  Spodnia  i  YiUi  MedycejskiC"^^  J^- 

Agger  Serwijusa  Tulijusa.      Fole  Pretoryfańskie.  —  Łaźnie  Z^/^Ił.  "^O' 
klecyjana. — S-ta  Maryja  Anielska. — S-ta  Maryja  Zwydęzka.  —  Wfg» : 
rze  Kwirynalskie.  Plac  de  Monte  Cavallo.  -Obelisk, —  Pałac  Kwir^ 
nalu.^  Pałac  Rospigliosi.  Ś.  Sylwestra.  Sant  Andrea  delie  Fratte.- 
San  Oarlo  delie  quatro  fontane. — ^Plać  Barberinich. —  Kościół  Kap^^K-pa- 
cjmów.—  Villa  Łudovisi,  ogród  i  Cyrk  Sallustyjusza*  Propaganda. 
Dom  Poussin'a,— S-ty  Izydor.  Piazza  di  Spagnia.  Fontanna  Barcacc-' 
S-ta  Trójca  de  Monti. —  Villa  Medici. — Za  Bramą  Pia:  Ś.  Agniesi 
S-ta  Kostancyja.— Za  bramą  Salara:  Yilla  Albani. 


gj     Między  Placami  di  Spagnia,   di  Monte  Cavałio,    Forum  i  Cor-^^mrso, 

Fontanna  TrevL—  Kościół  Ś.  Apostołów.-  Pałac  OdescalduK^  -— 
Plac  Colonna.— Pałac  Colonna.— Plac  Trajana.-  {Forum  Tr<ya^^^fa), 
Biblijoteka  Ulpińska.— iSTo/t/mna  2Va;ana.— Ś-ta  Maryja  Łoreliińa  »Mm. 
Forum  transitorium  Nerwy.  Forum  Augusta.  —  Świątynia  Marsa  Ifffc-  i 

cielą.— ^rco  dei  Pantani,—  Muzeum  Akademii  S;go  Łukasza.  -  S-fii  ' 

Martina.  / 

/ 
/ 

/ 

\ 


RZYM.  353. 

)   Częić  środkowa  Rzyniu,  mędzy  Corso,  Qórą  KapiłoUńską,  mostem 
Ststo, placem  Navone,  przystania  i ulioą  Itti.etta, 

Przystań  Ripetta.  -  S.- Herojalm.  Maasoleum  Augusta.  —  Pałac 
kurgh^se.  —  Pałac  Florencki.  —  Ś-ty  Aognstyn.  —  S.  Ludwik. — 
*atac  .Ginstiniani. — ^Plac  Panteonu.  —  Obelisk. —  Panteon.  —  Obelisk 
busa  S-ta  Maria  sopra  Mjnerva.  • —  Santa  Mana  sopra  Minenra.— 
LoUegium  delia  Sapienza. — Sant  Andre&  delia  YaUe. —  Teatr  Pom- 
i^sa. —  Santa  T^nita  dei  Pellegrini.—  Most  Siato. —  San  Carlo 
I  CatinarL— Fontanna  delie  Tartarughe.— Pałac  Costaguti. — ^Pałac 
ialteL'  Santa  Maria  in  Campi telli. —  Teatr  Mar ceUusa.  —  Ghetto 
cyrkuł  żydowski). 

i)      Miedzi/  placem  Xavone  i  Tyhrem. 

Plac  Navone  (Circus  AgonaUs),  — Wodotryski.—  Obelisk. — Ś-ta 
kgnese. — Santa  Maria  delia  Pace.— Dom  BafjAcla. — San  6iovani  dc 
florentini. — Szczątki  mostu  tryjumfialnego.— Pałac  Sacchetti.  -San- 
a  Maria  in  Yallicella.  —Pałac  Panfili.  -  Pałac  Łancelotti.  —  Pałac 
tfassimi. — Pałac  Famese. — San  Łorenzo  in  Damaso.^ Pałac  Spada. 

k)  Wyspa  Tybru  czyli  San  Bartolommćo. 

I 

Mosty  Fahrycyjusa  (de  Quattro  Capi)  i  Cestijusza  (San  Bartolom - 
neo). — Stoiątyma  Eskulapa  (San  Bartolommeo). 

/)     Trastevere. 

Port  de  Bipa  Grandę. —Santa  Maria  dell'Orto. —  'Santa  Oecilia. 
Santa  Mada  in  Trasteyere.  San  Piętro  in  Montorio. — ^Acqua  Paola. 
Brama  Ś-go  Pankracego  (Za  miastem  Yilla  Panfili).  —Pałac  Corsini. 
Ogrdd  botaniczny. — Sant*Onofrio. 

Dnie  i  godziny  zwiedzań  pomników. 

GaUryje. 

Watykańska,  codziennie  od  10  do  3  godziny. 
Kapltolińska,  podobnież. 

Mnseum  Rirohera,   (w  Kollegium  Bzymskićm),  w  niedziele  od 
10  do  18  godz. 

Barberini,  codziennie  od  1  do  4,  we  czwartki  od  ^  ^o  ^. 


354  R  Z  Y  M. 


Borghese,  codziennie,  wyjąwszy  sobót,  od  10  do  3  godt. 

Colonna,  codziennie,  od  południa  do  3. 

Corsini,  podobnież,  od  10  do  3. 

Doria,  w  wtorki  i  piątki,  od  10  do  2. 

Famesins,  w  niedziele  do  3. 

Bospigliosi,  w  środy  i  soboty,  od  9  do  3. 

Soiarra,  w  soboty,  od  10  do  3. 

Spada,  codziennie,  od  lo  do  4  godziny. 


Wille. 

Albani,  wtorki  i  piątki  od  południa  do  4  godz.  Prosić  o  pozwolę' 
nie  w  pałacu  Colonna  na  placu  del  Gćsti. 

Borghese,  codzień,  z  wyjątkiem   poniedziałku,  od  poładaii;  Ma- 
zeum  otwarte  tylko  w  sobotę  o  2  g.  w  lecie. 

Ijudovisi,  czwartki,  od  południa  do  4;  o  pozwolenie  udać  fflf  w^ 
leży  do  księcia  Piombino,  plac  Colonna. 

Medf  cis,  (Ogród  Akademii  Francuskiój),  można  zwiedzać  codsifl^ 
przez  wielką  l>ramę  naprzeciw  fontanny. 

Fanfili,  codzień  dla   spacerujących  otwarte,  w  poniedz.  i  pJł*^ 
dla  powozów. 

_  • 

Torlonia,  środy,  od  1  do  3,  —  do  księcia  Torlonii,  ulica  Fornaflr 

Ogrody  Famese,  udać  się  o  pozwolenie  do  P.  Rosa.—  Konsof' 

watom,  w  pałacu  Cezarów. 

Kotaknmby  S-go  Sebastyjana  zawsze  otwarte;  co  doinnycn 
trzeba  prosić  o  pozwolenie. 

Bzym,  po  włosku  Borna,  Stolica  królestwa  Włoskiego,  180000 
ludnoi^ci  o  25  kilomet.  od  morza,  na  falistej  powierzchni  roiciąg*' 
jacej  się  u  stóp  gór  Apennińskich.  Jest  bardzo  nierówno  pw*  ^* 
ber  rozdzielony.  Na  prawym  brzegu  ciągną  się  wzgórza  W^i^rf^ 
i  Janikuh  po  lewej  Pincio,  Kwiryiial^  Vtmtnal,  Esąuilimu,  Co^ 
i  Awentyn  tworząc  rodzaj  łańcucha  opisującego  koło,  wiród  lLiM9 
stoją  osobno  wzgórza  Palatynu  i  Kapitolu.  Tyher  ma  dwa  p«*y  ^ 
grandę  i  JUpetta;  4  mosty  Sant' Angeln,  Sisto,  Quałtro  Capi,  Sm  B<ff' 
tolommeo. 


li  z  7  M.  W 


Mnrj  mają  22  kil.  obwoda,  przecięte  8i|  12  bramami;  Brama  del 
Popolo  kompozycji  Michała  AnioJa.—  Brama  Salara;  J^a;  Ęan  Lo- 
remo  prowadząca  do  Tiyó^;^ Maggiore',— San  Giwam-,  S-jro  Sebasty- 
jfOfKi  (Appia);  -  San  Faoio  (Ostiensis);—-  FOrtete;  -  San  Fancrazio: 
zm  to  strony  Francuzi  w  roku  1849  oblegali  Rzym;  Cavalieggieri; 
JngeUca. 

Miasto  jest  podzielone  na  14  cyrkułów  fJiiom).  Trasteuere,  jeden 
z  tych  cyrkułów  położony  na  praw.  brzegu  Tybru  zamieszkały  jest 
przez  pospólstwo. — \&or^o  obejmuje  Watykan  i  rozciąga  do  zamku 
i  mostu  S-go  Anioła. 

Flaoe.  Znaczniejsze  są:  Barbermi  z  Doiitanną  Trytona  przez  Ber- 
ninięgo. —  Kapitoliński.  Colonna  z  koltnńą  Antonina.  Hiszpański, 
mimice  schadzek  cudzoziemców.  —  Famlse  —  '  Ś-^o  Jana  Latera- 
ńskie z  największym  obeliskiem  w  Rzymie.  Ś-tóf  Maryi  Maggio- 
re.  —  Kwiryrtalsld  lub  MonU-CavaUo,''Navone  największy  plac, 
gdzie  się  targ  odbywa;  ozdobiony  3  fontannami.  —  Plac  del  Popolo 
zkąd  pyszne  wejście  do  Rzymu,  po  środku  stoi  obelisk  egipski  24  m. 
wysojd.  Trajona  z  kolumną.  —  Wenecki  i  jKac  S-^fo  Piotra  Waty- 
kańskiego^ eliptyczny,  ma  po  bokach  kolumnadę  z  pysznemi  ozdoba- 
mi; po  środku  2  fontanny  i  obelisk. 

Wodotryski.  Znaczniejsze:  Pauliński^  na  szczycie  Janikuhi,  Trevi 
acqua  Yergine);  fontanna  Vacqua  Fełice  i  inne. 


Staroiytności, 

A)    Z   czasów  Królów. 

Więzienie  wykopane  przez  Ankusa  Marcyjusza  w  skale  Kapito- 
lińskićj,  nazwane  więzieniem  Mamertyńsiiem;  Cycero  kazał  w  nim 
podusić  spólników  Katyliny. — Cloaca  Mazima,  kanał  sklepiony,  zbu- 
ioirany  przez  Tarkwinijusza  starego. 

Bj    Peryjod  Rzeczypospolitij  (Ó09'S0  przed  Chr.j. 

Z  tych  czasów  mało  oo  pozostało;  wymieniają  tylko  wielkie  drogi, 
k;tóre  do  Rzymu  prowadzą,  ślad  teatru  Pompejusza— szczególniej  zaś 
grób  Scypionów,  blisko  bramy  Ś.  Sebastyjana,  którego  sarkofag  jest 
w  muzeum  watykaóskiem. 


356  l\  Z  Y  U. 


Cj     Epoka     Cesarstwa. 

Forum  romatium  (Campo  Vacciao).  W  tćm  miejscu  zgromtdiat  if 
lad  rzymski;  było  ono  przyozdobione  pysznemi  pomnikami;  ingM- 
wanc  za  Roberta  Gaiscard*a.  Grunt  obecny  jest  o  8  metrdw  po  ui 
starożytnym.  Od  trzech  wiekdw  uczeni  wywraci^  to  pole  roiii,  ni^ 
mogąc  nawet  jego  granic  oznaczyć.  Znaczniejsze  pne^moty,  kt&« 
tam  się  znajdują,  są:  łuk  Septęma  Severa^  Ko&mna  i^kieofo,  itqj|es 
w  pośrodku  Forum,  ŚuJuUpńa  Antonina  i  Faustynę^  kohuaojipwtfnit 
chóciiiż  zniszczone,  w  połowie  tylko  wysoko-  wznosy  się  nad  po- 
ziom gruntu.—  Dal^  Świątynia  Bomukua  i  JRemusa.  Za  iokSam 
Ś-t^y  Franciszki  RzymianU,  miny  Świątki  Wenerff  i  Ezifmi  writo* 
wionych  przez  Adryjana. — lAik  TSftusa  najpiękniejszy  pomnft,  dA? 
się  do  naszych  czasdw  przechował.  Luk  Konstantyna,  rzeźby  i  pluko- 
rzeźby  weiiniętrzc  znamionują  już  upadek  sztuki. 

■ 

Colosaeum.  Jeden  z  cuddw  Rzymu.  Ten  potęiny  amfitM^ 
byi  zaczęty  przez  Wespazjrjana,  Tytus  uświędł  ten  pomnik  śoiiBrai 
lOOOO  jeńcdw  i  zabiciem  5000  dzikich  zwierząt.  M<^  oą  poaiMać 
w  sobie  87000  widzów;  do  Ylll-go  wieku  stał  joszcse  UCM" 
ruszony.    Normand  Guiscard  zburzył  go  w  częto. 

Panteon.  Najpiękniejsza  bndoWla  starożytnego  Rzymąprtt- 
cliowana  w  całości.  Wystawił  ją  Agrippa.  Portyk  ozdobiony  18 
kolumnami;  obwodu  54  metrów;  wysokości  50  metrów  bez  podstiwj 
i  kupitolu.  Panteon  zostd:  odarty  z  bronzów  przez  Konstsntjms  U 
i  papieża  Urbana  VIII.  Świątynia  ta  została  na  kościół  pnerono- 
ną;  dwie  dzwonnice  dodał  Bernini.  Zwłoki  Rafaela,  BaltaianP^ 
ruzzi.  Perino  dcl  Vaga,  Anibala  Carracci  są  tam  pochowane. 

Teatr  Maroelluaa.  Pozostałe  arkady  są  dotąd  podziińane  jw^ 
wzory  architektoniczne;  miejsce  tego  teatru  zajmuje  teraz  pi^  OiB" 
ni.  Jedenaście  kolumn  marmurowych  korynckich,  bardzo  jui  uW*®" 
dzonych,  tworzą  fasadę  dogana  di  tema. 

Kolumny  Trajana  i  Antonina  należą  takie  do  znaczniósiych  P^ 
mników  starożytności  Kołumna  Trajanoy  najpiękniąjsza,  vinax/0^ 
na  w  Forum  Trajana,  Wysokość  jój  wynosi  42  metry  87  cent;^  ■• 
zewnątrz  przedstawia  płaskorzeźbę  wyobrażającą  wyprawę  Tr^P^ 
przeciw  Dakom,  rachują  w  niój  2500  figur  z  marmuru  wykn^f^ 
Kolumna  Antonina  ma  sam  słup  marmurowy  z  28  łomów  słotoDT; 
3  m.  55  c.  piedestału  zapadło  się  w  ziemię. 

Inna  znów  ruina  małój  świątyni  znana  jest  pod  imieniem  ^^"H^ 
Yosty;  brak  w  ni<^  20  kolumn  korynckich,  które  ją  otaczały.  Q^ 
stoją  świątynie  Cerery  i  Prozerpiny  i  Fortune  mrile,  terai  84q^ 
Maryi  £gipcyjank\. 


nZTM  367 

Ziaźnie.  Szczątki  wspaniałej  budowli  dają  nam  wyobrażenie  o  Ła- 
źniach Karakkali.  Liczono  w  nich  1600  łazienek  z  marmoni.  Z  Ła- 
zien  Ijftusa  ślad  tylko  pozostał.  Wielką  salę  Łaźm  Dj/joklec^mia 
pnerobił  Michał  Anioł  na  Kościół:  Santa  Maria  degli  Angeli. 

Wodooiągi  należą  do  nijpiękniejszych  pomnikdw  sztuki  staro- 
źytn^o  Rzymu.  Szereg  ich,  ktdry  się  po  za  Rzym  przedłuża, 
nadaje  mu  wgpaniałe  znaczenie.  Wjrrestaurowane  wodociągi  do- 
starczają Rzymowi  potrzebną  ilość  wody. 

Z  pozostałości  starożytn^o  Rzymu  przytoczyć  jeszcze  należy:  sla- 
^y  pałacu  Cezardw  na  wzgdrzu  Falatynu,  łtiki  złotników  i  Janusa. 
JLuk  Dmtam,  arkada  wejścia  do  forum  Augusta.  Mauzoleum 
.jśugusta,  służące  dziś  za  miejsce  widowiftk.  Mauzoleum  Adryjana 
<Zfunek  Ś-go  Anioła),  piramida  Kajusa  Cestjjusa  i  t  d.  Pozostuł 
plac  po  cyrku  Konstantyna,  który  obejmował  400,000  widzów;  miej- 
sce, które  zająiował,  miało  780  metr.  długości  na  166  metr.  szerokr- 
śc\,     7t  świątyni  Jowisza  na  Kapitolu  niepozostnło  i  śladów. 

Obe*iski.  Te  starożytne  pomniki  padają  odrębną  cechę  Rzjrmo- 
"wi;  n^pickniejsze  są  stojące  na  placaclj:  Watykanu,  del  Popolo,  8-p;o 
^ana  Loretańskiego  i  Navone. 


D).   Rzym  nowfoczesny, 

W  historyi  sztuki  tegoczesnćj,  Rzym  bardzo  ważne  zajmuje  miej- 
sce. Rafael  Sanzio,  jest  prawdziwym  założycielem  szkoły  rzymskiej 
On  to  i  Michał  Anioł  Buonarotti  wzbogacili  Rzym  najpiękniejszemi 
<3zie)ami.  Uczniami  Rafaela  byli:  JuUjusz  -Romano  najdawniejszy  ze 
"wszystkich;  Teririp  del  Vaga,  Penni  nazwany  Fattore,  Poły  dero  Ca- 
'wavaggiOf  Jan  z  Udińe  i  Garafaio,  Po  śmierci  Rafaela  i  zrabowaniu 
Xtzymu  sztuka  podupadła; 

Jósfpin  (Cesari  d'Arpino)  jest  głową  szkoły  przesadnej.  Baroc- 
do  posiada  talent,  brak  mu  jednakże  naturalności;  iSIaccAe  jeden  z  naj- 
I.ep8zych  kolorystów  szkoły:  Michał  Anioł  Caravaggio,  jest  skon  - 
csónym  realistą;  Piętro  diCortona  wprowadza  łatwy  wdzięk;  Pompeo 
"W  końcu  zeszłego  wieku. 


Bazi/ liki. 

8*  go  Piotra  na  Watykanie.  Ta  bazylika  była  zaczętą  za  paiio\>  a- 
Jalijuszaf,  assada  w  ukośnym  kierunku  ma  niemniej  jak  120  mer. 
19  cen.  szerokości  i  48  metr.  40  c.  wysokości.  Ośm  kolumn  koryiK  kich 


358  R  Z  T  X 

wznoszą  się  na  36  metr.  58  cent.;  średniej  mają  2  m.  78  c.  PM* 
jest  dziełem  architekta  G.  Metdeme,  -  Wchodzi  się  prfeei  pi^  Imn 
do*I>rzepy8znego  portykn  15  m.  26  szerokości,  a  l42  m.  M^c  dM>- 
ści,  licząc  w  to  i  przyńonek,  tam  widać  sławną  mozi^kę  piMi  Mn 
wykonaną,  przedstawiającą  łddkę  Ś-go  Piotra,  —  -5  bram  prawada 
do  bazyliki.  —  Wnętrze:  nagość  świątyni  wynosi  186  meCr.  M  e:, 
poprzeczna  nawa  ma  135  m.  47  c;  wysokość  nawy  środków^  docho- 
dzi 45  m.  47  c;  dwóch  Aniołów  z  marmura  podtrzyma|e  kropialiieff. 

Kopuła,  zaczęta  przez  Michała  Anioła,  a  podwyteoia  pim 
Giacomo  delia  Borta,  Średnicy  ma  42  metr.  20  c;  wysokość j^j  dł- 
kowita  jest  138  metr.  38  e.  W  jednym  z  czterech  słupów  popion^ 
dzone  są  kręte  schody,  na  wielkich  zaś  łukach,  podinymijącjah  k^ 
pałę,  jest  wspaniała  tablica  na  fryzie  z  napisem:  TU  £8  FEISD8, 
ET  SUP£B  HANC  PETBAM  AEDIFICABO  ECdfiSUH 
MEAM;  ET  TIBI  DABO  GŁAYES  BE6NI  GOEŁOBUli  Ha 
prawjrm  krańcu  wielkiój  nawy  widać  bronzową  statuę  Św.  H^ 
pod  wielkim  Ołtarzem  i  kopułą  umieszczony  grób,  zwanyKrjpt|8^ 
Piotra  (Con/esortum  San  BUri),  tam  to  przechowigą  połowQji*iOk 
Ś-go  Piotra  i  Pawła;  druga  część  relikwij  jest  w  kośaele  S-go  Fi^ 
a  głowy  ich  umieszczone  u  Ś-go  Jana  Laterańskiego.  Paweł  Vki^ 
zał  grób  Ś-go  ^otra  Karolom  Madame  przyozdobić,  148  lamp  P*^ 
się  zawsze  przed  nim,  Pijus  VI  jest  tam  pochowany.  Stataajflgo 
z  marmuru  jest  dziełem  Canovy. 

Wielki  Ołtarz  umiesczony  nad  kryptą  pod  baldacbimemf  wfkoaa- 
nym  po^ug  rysunku  ^tfrnmiie^o  jest  cały  zezłocon^obronzn,  podtfiT 
mywany  przez  4  kolumny  kręcone,  wysoki  na  27  metr.  98  ceO' 

Loża  i  Ambona  a-po  Piotra.  W  głębi  sklepienia  zniydąjo  ^  ^ 
nad  ołtarzem  widać  pomnik  ze  złoconego  bronzu,  zwany  kateirĄ^ 
Piotra^  obejmuje  on  ambonę,  która  miała  słuiyć  Ś-mu  Piotrowi  i  J4|* 
następcom. — Figury  podtrzymujące  ambonę  przez  Beminiegowyoh*" 
żają  4  doktorów  kościoła:  Ś-go  Ambrożego,  Augustyna,  AtaaatfS^ 
i  Jana  Złotoustego;  z  boków  są  groby,  z  lewej:  Pawła  HI,  t^^ 
I  Vilhelma  de  la  Porte:  z  prawój  Urbana  VIII,  roboty  Berniniego.  Wto" 
plicach  można  zauważyć  piękne  naśladownictwo  malarstwa  014*4* 
mozajkową  robotą  i  groby  niektórych  Papieży;  z  tych  nadmiev^7 
ważniejsze: 

Ołtarz  S-ffo  Leona  Wielkiego,  płasko-rzeźba  Atyli  przez  -'^^f^f*! 
w  bocznych  (lrzAviach  widać  grób  Aleksandra  Ghigi;  skielet  s  nósś' 
złoconej  podnosi  draperyję  z  żółtego  marmuru:  ostatnia  to  p(*^ 
Beminiego, 

W  stronie  południowej  jest  kaplica  Klementyna,  w  ni^  grdbfl*' 
sa  VII,  wystawiony  kosztem  kardynała  Gonsalyi,  dzieło  TorwM^ 
przedsta.vń&  papieia  aiedis^cego  mi^N  ^<\\MQ^lrością. 


RZYM  359 

^  bliskości  kaplicj  chóralaćj  widać  prosty  a  wytworny  grób 
um  Inocentego  YIII,  w^^konany  przez  Polląjuoh,  Tf  Kaplicy 
zezema  Grdb  wdowy  po  Jakdbie,  III  Klementyny  z  Sobieskłch 
t^  zmarłej  w  Rzymie  r.  1737;  umieszczony  jest  nadedrzwiami, 
ktdre  wchodzi  się  do  kopuły.  Naprzeciw  grdb  Jakdba  III  i  je- 
'dch  syndw,  dzieło  Ganovy. 

rzeszedłszy  nawę  i  idąc  w  pdłnocnym  kierunku  bazyliki,  znaj- 
ly  nast^ępigące  kaplice: 

.  Della  Piełcty  na  ołtarza  umieszczona  grupa  marmurowa  przęd- 
ząca sławną  Pletli  (Najświętsza  Panna  trzymająca  zmarłego  Sy- 
kolanach)  dzieło  Michała  Amoła^  freski  przez  Lcutfranc,  W  ma- 
pliczce  na  prawo  grdb  Probusa  Anicyjusza,  prefekta  rzymskie- 
-  Pod  Arkadą  pomnik  Leona  XII  przez  Fahtis^  i  Krystyny 
irćj  Szwedzkidj  przez  C.  Fontana^  płaskorzeźba  przez  Teudona, 

I.  KapUca  o^go  Sebcatyjana,  Pod  arkadą  groby:  papieża  Ino- 
[^  XII,  dzieło  Filipa  del  la  Yalle^  i  sławndj  hrabiny  Matyldy, 
^1115  roku  z  rzeźbionym  portretem  przez  Beminiego. 

I.  Kaplica  NajitnęUzego  Sakramentu.  Obraz  Trdjcy  Ś-ćj  w  oł- 
malowany  alfresco  przez  Cortone,  Grdb  z  bronzu  Syxtusa  lY 
s  dzieło  Antomjof  Pollajuolo.  — ,  Obok  Syxtusa  IV,  pod 
jm  kamieniem  grobowym  leżą  zwłoki  Papieża  Juljusza  II,  za- 
pod'  przepysznym  grobowcemj  ktdry  był  sam  u  Michała  Anioła 
Lował.  Pod  następującą  arkadą,  groby  Grzegorza  XIII  przez 
miego  i  Grzegorza  XIV. 

I.    Kaplica  Matki  Boskie',  czyli  kaplica  Gregoryjańska  —  zbn- 

iia  podług  wzordw  Michała  Anioła  przez  Jakuba  deUa   Porte. 

w  nawie  poprzeczndj   na  prawo  grdb  Benedykta  XIV 

Braeefego,    .W  nawie  pdłnocndj  Przepyszny   grobowiec 

BBfla  X]I1,  dzieło  Canovy. 

\eczary  S-go  Piotra.  Sarkofag  Junijusza  Bassusa  prefekta 
skiego  i  groby  trzech  ostatnich  Stuartdw  zmarłych  w  Bz^Taie. 
Aen.  t^  podziemndj  galeryi  groby  Grzegorza  V,  Otonall,  Ale- 
fa  VI  (grdb  tego  papieża  tak  smutndj  pamięci  jest  prdźnym) 
ty  Pijnsa  II  i  III,  Bonifacego  VIII  (rzeźbiony  przez  Amolfo  di 
),  Adrj^ana  IV.  Mikołaja  Y,  Pawła  II  (rzeźba  Mino  da  Fiesolo). 

akrtfstyja  S-^o  Piotra:  w  przysionku  posągi  S-go  Piotra  i  Pawia, 
.one  przez  Mino  du  fhsole  —  Obrazy  Najświętszej  Panny,  lizie- 
1  Jezus,  Ś-dj  Anny,  Ś-go  Piotra  i  Pa\^ła  prace  Fattore'go,  Naj- 
iza  Panna  przez  Juhjusza  Bzymianina,  Dzieciątko  Jezus  i  Ś-ty 


:\(ii)  R  Z  i'  M 

W  SaU  Kapituły  freski  Melozzo  da  Farli,  W  ołtarzu  zakryatyi 
benefic^jalnćj  obraz  Jezusa  Chr.  oddającego  klucze  Ś-mu  Piotrowi 
przez  Musdano, 

Wyższa  częśó  Bazyliki^ — Na  jej  zwiedzenie  potrzeba  poiwolmik 
Btizylika  ozdobiona  jest  10  kopułami,  oprócz  wielki^. 

Ś-go  Jana  Iiaterańskiego.  Na  placu  stoi  największy  w  Rzjnie 
obelisk  z  Heliopolis  do  Rzymu  sprowadzony. 

Pierwiastkowa  Bazylika  S-go  Jana  Laterańskiego,  zalotna  pnes 
Konstantego,  przetrwała  blisko  tysiąc  l&t.  Teraźni^jsia  ba^rlika  b^ 
w  rdżnych  epokach  stawianą  przez  architektów:  Dom^  FonUmik,  Oiac 
delia  Porta,  BorrominPego,  Fassada  główna  roboty  Alets,  ŚaHUi 
5  bram  prowadzi  do  bazyliki.  Środkowa  ma  być  w  części  stwofy- 
tną;  -wnętrze  ma  5  naw,  a  2  słnpy  na  prawo  przyznawane  OiMwit 
bogata  Kaplica  Torlonia  (2*ga  na  prawo),  Kaplica  Corsini^Ci  i  lei^S 
strony;  gdzie  gnih  Klemensa  Xli,  cimborinm  gotyckie,  grób  MamM 
V.  —  W  framudze  sklepienia  mozajka  przez  fra  Jacopo  da  IWWk 
W  zakrystyi  karton  Dziewicy  Maryi  przez  RafaeUi-.  Wniebow^^ 
rysunku  Michała  Anioła  malował,  .ilf0rco  Yenusti. —  Tutiy  zaelMi'1' 
jii  rr)zmaitc  relikwijc  czczone  przez  pobożnych. 

(  hrzcielnica  Konstantyna,  malowana  przez  Sacchi  i  Maratta, 

0 

Scala  Santa  na  jAiicu  S-go  Jana  Laterańskiego.  Schody  irtWH 
rzoiie  ze  stupni,  które  mają* pochodzić  z  pałacu  Piłata  w  JjsroidiiM* 

Santa  Maria  Maffgiore.  Prosta  ulica  prowadzi  z  płaca  o-go 
Jana  Laterańskiego  do  Santa  ^laria  Maggiore.  Na  placu  Kolnnutt 
Koryncka  z  białego  marmuru,  jedna  z  tych,  która  podtrzynywiJł 
sklepienie  bazyliki  Konstantyna. 

Bazylika  Ś-ej  Maryi  zwana  Mogiore,  dla  tego,  ie  jest  gt^ff^l 
'/.  kościołów  pońwicconycli  Najświętszej  Maryi  w  Kayinie,  t^ 
żona  przez  papieża  Jilicryjusza  [  w  czwartym  wieku,  powiększona  w  4tt 
roku  podług  planu,  który  i  nadal  zachowała;  Mikołaj  IV  pnewW 
i  p<>Aviokszył  sklepienie. 

F.  Fuga,  robiąc  gliJwną  fassadę,  zachow^ał  mozajki  z  XIII  wdui» 
zdobiące  dawną  fassadc.  Z  tej  to  galerjd  papież  w  dzień  Wniflbo- 
wstąpienia  daje  swoje  błogosła>vieństwo.  Tylna  fasada  jest  dńefeiK 
delie  Ponzio  i  Carolo  Painaldi;  z  tej  strony  wznosi  się  obelisk  po^ 
(lżący  z  mauzoleum  Augusta,  i  widać  z'  tąd  piękną  perspektywę  «*3[ 
•lelle  Quatro  Fontanc.  Dzwonnica  najwyższa  w  miejcie  pocboto 
z  1376  roku. 

Widok  wnętrza  jost  wspaniały;  3  nawy  podńeione  44  joBiwJ" 
nii  kolumnami.  Okazały  plafon  rysowany  przez  Giul,  da  Sia  OA 
3fozajki  sklepienia  yrykonane  przez  Jacopo  Toriti,  a  pomicdiy  o""* 


11  z  y  M  361 

mi,  przez  Gaddo  Gaddi.  Przed  wielkim'  ołt;irzetn  pomnik  grobowy, 
przeznaczony  dla  Fijusa  IX.  Piękna  kaplica  Najśmętszego  Sakro- 
menłu  przez  Fontanę;  w  kapllaj  groby  Sykstusa  V  i  Fijnsa  V. 

Bogactwa  kaplicy  Borgezfho^  zbudowandj  przez  Flaminia  Fanzio 
przewyższają  przepych  kaplicy  Sykstusa  V  i  Klemensa  VI 11.  Obra- 
zy malarzy:  Ghudo  Bentego^  JosepCego  i  CigoWego. 

Santa  Crooe  in  Gerusalemme,  bazylika  wzniesiona  przez  S>tą 
Helenę,  matkę  Konstantyna,  która  złożyła  tam  część  Krzyża  Ś-go, 
znalezionego  w  Jerozolimie.  Kośddł  ten,  po  przebudowaniu  go  za 
Benedykta  XIV,  stracił  cechę  starożytności. 

Bazyliki  za  miastem:  S-go  Wawrzyńca,  w  VI  wieku  odbudowa- 
na, ozdobiona  starożytnomi  kolumnami  i  mozajkami  z  VI  wieku. 
Ś-go  Fawła,  założony  przez  Konstantyna,  zniszczony  przez  pożar 
w  1823;  nowy  kościół  otworzony  w  1847  r,:  wnętrze  podzielone  na 
5  na.w  80-ma  granltowemi  kolumnami  korynckiemi;  mozajki  odno- 
wione w  XIII  wieku. 

Ś'go  Sebastyfana  po  za  miastem;  zupełnie  odnowiony  w  XVII  ^ieku 
przez  Flam,  Fansio, — ŚMJ  Agnieszki  za  miastem,  obok  którcjro  znaj- 
duje się  wejście  do  katakumb. 


Kościoły. 

Rzym  posiada  przeszło  300  kościołów.  Znaczniejsze  z  nich,  po- 
dług porządku  alfabetycznego  są:  Ś-^'  Agnieszki,  w  1550  r.  dokończo- 
ny przez  BorrominCego,  -  Sanł  AgosUno  przez  Haccio  FinteW,  freski  pro- 
roka Izajasza  dokonał  RafaeL  —  San^  Andrea,  (a  monte  Cauallo); 
w  jednój  z  kaplic,  grobowiec  Ś-go  Stanisława  Kostki,  którego  kości 
są  tam  złożone  w  pysznym  sarkofagu  z  lapis  laznli;  w  klasztorze 
liczne  po  nim  pamiątki.  Kościół  w  kształcie  rotundy,  zbudowany 
przez  Bemini'ego.  —  S.  S.  Apostoli,  gdzie  grób  Klemensa  XIV 
przez  Kanowę.  —  Ara  Coeli,  stoi  w  miejscu  świątyni  Jowisza,  freski 
wykonał  Finturicdo,  —  Ś-t^  "Sibijanny  fasadia  i  statua  przez  Bc^»^• 
m  ego,  —  Kapucynów,  ma  4  podziemne  kaplice,  w  każdyp  ołtarzu  jest 
ziemia  z  grobu  Jerozolimskiego;  rysunki  są  Ouida  Dominichino  i  in  - 
nych.  Grobowiec  Aleksandra  Sobieskiego,  zmarłego  w  Rzymie.  — 
San  Carlo  ai  Catinari,  ozęść  kulista  sklepienia  rysunku  Dominichina. 
1^  CUmente,  starożytny  kościół  w  stylu  starożytnych  bazyUk, 
mozajki  z  XIII  w.;  —  Gesu,  —  San  Gregorio;  cenne  freski  przez  Do- 
minichin'a  i  Guido  Bem'ego. — Sanfignazio, — San  Lorenzo  in  Ludna, 
grób  Poussina,  sikrzyżowanie  Guido  Benie*go. — 6-goLucboika  Francu- 
skiego, grób  Cl.  Łorrain.'— San  Jlfarco,  fasada  przez  Giuliano  da  Maja- 
■o.  —  Santa  Maria  degli  Attgeli^  zbudowany  przez  Michała    Amoł'^^ 


362  RZYM 

W  miejscu  duwuycU  lii^yii  Dyjoklccyjaua,  pr^ekształcouj  prsez  YanTi- 
telli'e^o.  Santa  Maria  in  Cosmedin.  —  Santa  Maria  Sopra  Minenc^ 
statua  Chrystusa  p.  Micliała  Anioła,  grobowce,  malowićU'a,  groby  pnes 
Fra  Angelico;  Santa  Maria  delia  Face  przez  B.  Fintelli,  SybiUa  Baft- 
cla.  —  Santa  Maria  del  Fopolo  przez  B.  PintelU  z  piękną  kapUeą 
Chigi,  przyznawaną  Rafaelowi;  freski  przez  Pilituricda.  — -  Santo 
Maria  in  Yalicella,  —  Santa  Maria  delia  Yittoria,  ze  statuą  8-^  Te- 
resy Bernini'cgo.  —  SanMarłino  aimonti, — San€  Onofrio^  naJanliroln, 
w  tym  klasztorze  odwiedzają  celę,  w  ktdrćj  umarł  Tasso;  —  Son  Bk- 
tro  in  Montorio,  w  przyległym  klasztorze  jest  sławna  okrągła  Świąty- 
nia pomysłu  Bruma7ite*go.  —  San  Piętro  in  Yincoli  ze  sławną  stalną 
Mojżesza,  przez  Michała  Anioła;  ktdra  wraz  z  dwiema  statuami  nie- 
wolników, znajdującemi  się  w  Luwrze  i  dwiema  takiemiż  figonuni, 
które  są  we  Florencyi,  miały  zdobić  grobowiec  Julijusza  IL  -  Sm 
Siluestro,  malowidła  Dominichina;  —  S-go  Stanisława  dei  Polladi^ 
przy  ulicy  delie  Botteglic  oscure,  małj  kościółek  oddawna  nale- 
żący do  Polski,  obecnie  zostaje  w'za>viadyw^niu  poselstwa  rosyjskie- 
{jCo;  obok  szpital  dla  pielgrzymów  z  Polski.  —  Trinila  de  Monti;  zĄc* 
cle  z  Krzyża,  sławny  obraz  Daniela  Voltcrre'a. 


^  Wat  2/  k  a  ii., 

Kapitol  nowoczesnego  Bzymu;nicjestto  pałac  lecz  raczdj  zbidr  pa- 
łaców i  iimych  budynków,  nad  któremi  pracowali  najsławniejsi  ar- 
chitekci, llramante,  liafael,  Pirro  Ligorio,  Fontana,  Karol  MadernOf 
Bernini. 

Jest  o  trzech  piętrach  i  obejmuje  mnóstwo  sal,  galer^rj,  korjrtarK^w, 
kaplic,  biblijotekę,  ogromne  muzeum  i  ogród;  liczy  do  20  dziediińodw, 
8  głównych  i  200  bocznych  schodów. 

Papieże,  dopiero  po  powrocie  z  Avignonu,  ustalili  swoją  reiyden- 
cyją  na  Watykanie.  Jan  XXIII  urządzi  komunikacyję  pomię- 
dzy pałacem,  a  fortecą  przez  krytą  g&leryję.  Mikołaj  Y  otociyłJ€ 
murem.  W  Xiy  w.  Sykstus  lY  założył  bibUjotekę  i  Kaplicę  Sykst^- 
ską.  Aleksander  Yl  urządził  apartamenta  Borgiów.  W  1490  r. 
Inocenty  YIII  wystawił  willę  w  Belwederze  w  bliskoid  pałacu.  Jamm 
II  zlecił  Bramante'mu  połączenie  Willi  z  pałacem;  galeryje,  pnes  mtg^ 
zaczęte,  zostały  ukończone  za  Leona  X.  Paweł  III  wystawił  salę  kró- 
lewską i  Kaplicę  Paulińską.  Syxtus  Y  wybudował  poprzeczną  gale- 
ryje, gdzie  się  mieści  bibiijoteka  i  zaczął  wschodnie  skrzydło  dziedai- 
ca  San  Damaso.  Papieże  wciąż  przyozdabiali  Watykan,  robiąc  pria- 
róźne  dotatki.  Klemens  XIY  i  Pius  YI  wznieśli  nowe  zabodotn* 
nia,  aby  pomieścić  muzeum  Pio  Clementino.    Pius  YII  dodał  podo- 


RZYM  363 

-onież  do  biblijoteki  galerjję  poprzeczną,  znaną  pod  imieniem  Broccio 
nuovo,  Grzegorz  Xyi  urządził  muzeom  etruskie  i  egipskie.  Obecnie 
po  przyłączeniu  Rzymu  do  Włoch,  Watykan  stanowi-  własnośś  Papie- 
ża, do  ktdrćj  rząd  włoski  wcale  się  nie  miesza.  —  Głdwniejsze  części, 
wchodzące  w  skład  obszernej  całości  muzedw  Watykanu,  są: 

Kaplica  Sykstyńska  —  zbudowana  przez  Sykstusa  IV  w  1473  r. 
mieści  w  sobie:  sławne  freski  Michała  Anioła:  Sąd  ostateozny 
zajmuje  spód.  Plafon  —  Michał  Anioł  podzielił  go  na  trzy  szeregi 
I-mo  pośrodku  jest  właściwy  plafon,  gdzie  w  przedziałach  kwadrato- 
wych są  następujące  obrazy:  1).  Rozdzielenie  światłości  od  ciemności. 
^y.  Stworzenie  słońca  i  księżyca  i  zapłodnienie  ziemi.  3).B(5g  unoszą- 
cy się  po  nad  wodami.  4).Stworzenie  Adama.  5).  Stworzenie  Ewy. 
6j,  Upadek  pierwszego  człowieka  i  wygnanie  z  Raju.  7).  Ofiara  No- 
ego. 8).  Potop.  9).  Upojenie  Noego.  Il-do.  Dokoła  plafonu,  między 
arkadami  są  kolosalne  figury  sławnych  Proroków  i  Sybill. 
Ill-tio.  W  rogach  czterech  kątdw  są  nastąpujące  utwory:  1).  Ahas- 
werns  z  Esterą  i  kara  Amana.'  2).  Wąż  miedziany.  3).  Dawid  z  Go- 
lijatem.  4).  Judyta  i  Holofemes.  -^  Inne  malowidła  są  z  czasów 
Sykstusa  lY:  Luca  Swnorelli,  Mojżesz  idący  do  Egiptu;  śmierć  Mojże- 
sza, Sandro  Botticełli,  Mojżesz  zabija  Egipcyjanina,  wypędza  pasterzy, 
i  poi  owce  córek  Jetry;  widzi  Boga  w  krzaku  ognistym;  Bunt  Korej- 
czyków;  Kuszenie  J:  Chrystusa.  —  Cosimo  Bosseli^  Faraon  ginie 
w  morzu  czerwonem;  Mojżesz  otrzymuje  tablice  przykazań;  kazanie 
na  wzgórzu.  Wieczerza  Pańska.  Perugino,  Chrzest  Jezusa  Chrystusa, 
Ś-ty  Piotr  otrzymujący  klucze.  Dom,  Ghirlandajo^  Powołanie  Apo- 
stołów Piotra  i  Andrzeja.     Arrigo  Fiammtngo,  Zmartwychwstanie. 

Ijoie  Bafaela  (Loggie).  Rafael  występuje  tu  n^raz  jako  budowniczy, 
dekorator  i  malarz.  Jan  z  tJdine  wzbogacił  galeryje  arabeskami 
malowanemi  lub  z  gipsu  wyrobionemi.  Perino  del  Vaga  maloWał 
obrazy  na  cokułach  kolorem  bronzowym,  dziś  już  zatarte.  —  Galeryja 
2-go  piętra  obejmuje  ciąg  pięćdziesięciu  dwóch  malowideł,  znanych 
powszechnie  pod  imieniem  lóż  Rafaela,  przedstawiających  ważniejsze 
wypadki  ze  Starego  i  Nowego  Testamentu;  jest  ich  po  cztery 
na  sklepieniach  trzynastu  arkad,ibyły  w3'kon3rwane  około  151611518  r. 
przez  jego  uczniów.  Cztery  są  Pokoje  Bafaela,  (Stanze)^  które  wy- 
chodzą na  dziedziniec  Belwederu.  Porządek  w  jakim  były  wykony- 
wane jest  następujący  Stanze  delia  Signature,  Heliodore,  Pożaru, 
i  Konstantjrna. 

Pokój  Pożaru  Miasta,  Pokój  ten  zawiera  cztery  utwory  rysunku 
Rafaela,  malowane  przez  jego  uczniów;  człowiek  unoszący  swego 
ojca,  był  malowany  przez  /.  Bomano,  Pożar  wydarzył  się  w  877  r. 
w  Borgo;  Leon  lY  ugasU:  go  znakiem  krzyża.  Obraz  w  oknie:  Uspra- 
iBńedliwienie  Leona  III  przed  Karolem  W.  Zwycięstwo  Leona  lY 
?iiad  Saracenami.    Na  murze  wprost,  Koronacyja  KaxQ\&  ^ .  ^tia.^k- 


364  RZYM 

Leona  III.  —  portrety   I^ieona  X-go  i  Fi'anciszka  I-go.     MalowidUi 
sklepienia  są  Perugina. 

FokóJ  Szkoły  Ateńskiej,  Inb  (kila  SigruUura  w  którym  nmjwjiif 
kapłani  podpisywali  akty  papieztwa.  Cztery  większe  komposjonije  ^r- 

• 

1).  Teoiogija:  Dysputa  o  NajswiętnymSakramonoie.  Jestto je- 
dna z  pierwszych  prac  Rafaela,  w  tych  pokojach.  Komposyigrja  pned- 
stawia  Boga,  Aniołdw  Świętych  i  doktorów  kościoła,  zebranych  na  ro- 
dzaj koncylijum,  uświęcającego  ustanowienie  Encharystyi. 

2).  Filozofija.  Szkoła  w  Atenach.  Jedna  z  najpiękniejszych  pne 
Kafaela  pod  względem  rozkładu  i  wzniosłości  styln.  Pośród  wsM' 
niałego  portyku  Platon  i  Arystoteles,  przedstawieni  jako  mistrse  HUK 
zofiii  greckilj.  Soki*ates  rozmawia  z  Alcybijadesem,  ponii^  Pyti^- 
res  z  swemi  uczniami,  D3rjogenes  leży  na  jednym  ze  stopm.  W  gra- 
pie matematyków  pochylony  Archimedes,  jest,  jak  mówią,  spbitreto-- 
wanym  Bramantem.  Za  niemi  Ptolomeusz  i  Zoroaster  awieńcsem, 
są  portretani  Perugina  i  Rafaela.  Po  lew^  stronie  x  tyłu  gn^yr 
}'3rtagore8a  młody  człowiek  w  białym  płaszczu,  jest,  jak  ntiiiym^ją, 
Franciszkiem  Maryją  delia  Royere,  księciem  Urbipo,  siostrzeńcem  Ju- 
lijnsza  II. 

3).  Parnas,  (na  jednepa  z  okien)  Rafael  zgromadził  tu  około  Mus 
i  Apolina,  sławnych  poetów,  a  mianowicie:  Homera,  Findera  Salo- 
nę,  Horacego,  Yirgiljusza,  Owidyjusza,  Enniusa,  Danta,  Petrarkę, 
Bokacyjusza  i  Sanazara. 

4).  Jurjsprydenoyja  (na  innćm  oknie)  w  towarzystwie  Ro- 
ztropności, Umiarkowania  i  Siły.  Po  bokach  okna:  Justynijaa  nada- 
jący Digesta,  i  Grzegorz  IX  doręczający  Dekretalija. 

Pokój  Helijodora:  1)  Helijodor  wypędzony  ze  iwiątymC  W  tyn 
fresku,  wódz  króla  Syryi  jest  wypędzany  przez  dwóch  Aniołów  i  ide> 
hiańskiego  jeźdca  ze  Świątyni  Jerozolimskiej,  którą  przybył  sbnrsyć; 
Rafael  chciał  zrobić  aluzyją  do  powodzeń  wojennych  JiUijiissa  II. 
Jakoż  rzeczywiście  jest  to  Juliusz  II,  którego  na  scenę  wprowsdm 
Kompozycyja  ta,  najbardziej  ożywiona  ze  wszystkich  prac  RefiMla 
została  ukończona  w  1512  roku. 

2).  ^-ły  Leon  J,  zatrzymujący  Atyllę  u  bram  Pxymu.  Jest  to- 
allazyja  do  Leona  X,  który  z  pomocą  Szwajcarów  szedł  wypędiar 
J^ndwika  XII  z  Włoch. 

3).  Cud  Bolsena,  Legienda  o  księdzu  niedowiarku,  ktdr^ 
widok  zakrwawionej  hostyi  nawraca,  kompozycyja  zręcznie  nad  okMsi 
rozłożona.     Wid&ć  tam  Julijusza  II,  słuchającego  Mssy  Ś-^. 

Oswohodseme  a-go  Piotra.  Jest  to  alluzyja  do  oswobodsenit 
Leona  X;  wziętego  do  niewoli  pod  Rawenną.  Godny  poddwn  eftkt,- 
jaki  robią  trzy  odmkiime  iw\«Ma.  —  Na  plafonie:  Obietnica  Bcfcs  ds* 


RZYM  569 

-jna  AbraUuraowi;  Foswięuenie  Izaaku;   Sea  Jakóba;   Mojżesz  i  krzak 

gorejący. 

I 

Sala  Konstantjfna  l,)BitwćL  KonUantyna^  Bafael  zrobił  tylko  ry- 
sunek, malowana  jest  olejno. 

2).  Ukazanie  się  Krzyża  Konstantynowi;  dziełu  Julijusza  Romano, 

3).  Chrzest  Konstantyna,  przez  Franc,  l^enni, 

4)'  Akt  darowizny  Rzymu  Papieżom  przez  Konstantyna,  dzieło 
zBa/cteUna  del  CoUe.   riafom  jest  dziełem  znacznie  pdźniejszem,  Lau- 
.^reU^egg,  z  czasów  panowania  Grz^órza  XIII. 

Oaleryja  obraaów  Watykanu,  (w  Niedziele  i  Poniedziałki  zam- 
knięta). Małe  to  muzeom  składające  się  z  czterdziestu  obrazów, 
#łynie  z  arcydzieł  pierwszej  wartości.     Celniejsze  z  nich  są:    • 

Bafaal:  1 ).  Przemienienie  Fańskie^  sławne  arcydzieło  Rafaela. 

2).  Najświętsza  Panna  Łaskawa  (Madonna  di  Foligno>   sławny 
robraz  wykonany  około  1512  r.  dla  Zygmunta  Conti,  sekretarza  Juli- 
Jasza  II. 

3)  KofoHocyja  Naj,  Panny^  górna  część  JuUjusza  Romano,  dol- 
na F.  Penni'ego. 

4).  Kor$nacgja  Noj,  Panny.  Jedno  z  pierwszych  jego  dzieł  wy- 
konanych w  Citta  di  CasteUo, 

5).  ZmastowoHie.  Pokłon*  królów,  Przedstawienie  w  Świątyni. 

6).  Trzy  cnoty  teologiczne. 

Dominiehino  Komumja  Ś-^o  Hieronima^  arcydzieło  porównywa- 
'ne  z  takiem  że  Rafaela;  w  opinii  powszechnej  oba  są  szczytem  sztuki. 

Guido  Beni  Męczeństwo  S^o  Piotra,  ^  Miohał  Anioł  s  Ca- 
"Tmwagglio,  Zięzetiiedo  Grobu;  —  Pemgino,  Zmartwychwstanie  Chry' 
Husa;  mniemają  że  jeden  ze  śpiących  żołnierzy  jest  portretem  Rafaela 
w  młodzieńczym  wieku;  inny  który  ucieka  ma  być  Peruginem  malo- 
wanym przez  samego  Rafaela.  —  Ceaar  da  Sesto,  Nojśw,  Panna^ 
Ś-<y  Augustyn  i  Ś-ty  Jan  Ewangielista,  —  Dwa  obrazy  Murilla, da- 
rowane przez  Piusa  IX:  Przenajświętsza  rodzina^  Potorót  Syna  mar- 
.nfftrawnego.—VKW9Ł  Verone8e,  Ż-ta  Helena,  Potter,  Krejohraz  it.  d. 

jKobioreaSafaela."  Są  umieszczone  w  ^ngiój  galeryi  po  nad 
'^ogrodem  watykańskim.  Znane  pod  imieniem  Jrazzi,  ponieważ 
.miasto  Arras  miało  przez  długi  czas  wyższość  nad  ianemi  w  wyra- 
bianiu podobnych,  były  zamówione  przez  Leona  X  do  kaplicy 
Sykstyńskiej.  —  Rafael  zaczął  do  nich  kartony  w  1515  r.;  były  one 
wykonywane  farbami  klcjowemi  przez  niego  samego  1  uczniów,    Sivfo- 


366  R  Z  Y  M. 

dem  z  jedenasta  tjch  kartondw  nabył  Karol  I;  puszczone  na  licrtaK 
cyję  po  jego  śmierci,  zostały  nabyto  przez  Eromwella  za  800  taatów 
stcrlingdw  i  znajdują  się  obecnie  w  pałacu '  Hamptoncourt.  Wykona- 
no je  we  Plandryi  pod  kierunkiem  Van  Orleya  ucznia  Rafaela,  KapU' 
ca  Paulińska  posiada  dwa  zczemiałe  freski  Michała  Aniołś. 

Mozeam  watykańskie.  Gtderł/Ja  L€ipidarna,(n&Duy  i  pomniki  po- 
grzebowe chrześcijańskie  i  pogańskie). — Muzeum  Chiaramtmti  (nto- 
żone  przez  Pijusa  VII),  cenny  zbidę  starożytnych  pomników,  posągdw, 
popiersi  płaskorzeźb  i  t.  p.  Posadzka  jest  ozdobiona  dzieiiQcui  sta- 
rożytnemi  mozajkami.  Najgodniejszą  uwagi  jest  statua  Atlety,  znale- 
ziona w  1849  rokn.  —  Muzeum  Pio  ClemerUino;  tak  nazwane  od  Pa-. 
picżów  Klemensa  XIII,  Klemensa  XIV  i  Pijusa  VII,  którzy  złożyli  je 
ze  zbiorów  Julijusza  II,  Leona  X,  Klemensa  VII  i  Pawła  Ul.  Pini 
VI  najwięcej  ucz3mił  dla  tego  najpierwszego  w  świecie  muzeum,  któ- 
re zawiera:  kwadratowy  przedsionek:  słynny  Ton  belwederski  Heika- 
Icsii,  grób  Scypionóu>\  przedsionek  okrągły,  pokdj  Meleagra;.  dziadii- 
niec  ośmiokątny  Belwederu,  Iiaoooon,  Apollo  Belwadenkl,  Merkś' 
nj\  sala  zwierząt,  galeryja  posągów  ze  statuami  Menandra  i  Kleopa- 
try; sala  popiersi;  gabinet  masek;  pokój  muz;  sala  okrągła;  galeiyja 
świeczników.—  Muzeum  Egipskie. —  Muzeum  Etruskie  Grego/rj^tMak, 
(iahinet  papyrusów. — Gabinet  medalów, — ^ękodzielnie  wyrobów  mozaj' 
k^icych'  (zwiedzać  można  za  biletami). 

Biblijoteka  Watyńaka,  zawiera  2350Q  rękopismów  wschodnichf 
frreckich  i  łacińskich,  a  tylko  30000  tomów  drukowanych.     Ogród 
Watykański'^  w  środku  jest  t;i7/a  Fia^  Kasyno  wjrtwome  i  oryginalne, 
przez  architekta  Pirro  Łigorio  wystawione,  dla  Pijusa  IV, 

Fałao  Fontyfikalny  Kwirynalu  zaczęty  w  1574  r.,  powiększo- 
ny i  ozdobiony  następnie  przez  papieżów;  niektóre   malowidła  godne 

uwagi. 

Kapitol.  Na  środku  placu  statua  konna  z  bronzu  Marka  Aurtli/u' 
sza  jedyna  z  starożytnych,  która  się  w  całości  przechowała.  Triy 
oddzielne  budynki  otaczają  plac  Kapitolu.  Pałac  Senatorów;  paUc 
Konserwatorów  z  lewój  muzeum  Kapitolu.  Dwie  ostatnie  sanął  Mi- 
chał Anioł,  a  J.  delia  Porte  dokończył,  według  jego  rynku. 

Pałac  Senatorów.  Pałac  ten,  w  którego  nazwie  przechowała  się 
niejako  pamięć  starożytnego  Rzymu;  wystawiony  został  przez  Bonifii- 
cejro  IX.  Pałac  Konserwatorów  (urzędników  municypalnych)  stanowi 
muzeum  starożytności,  i  zawiera  galeryja  obr&sów;  znajduje  się  tam 
arcydzieło  Barbieri'ego,  przezwanego  Guercino,  S-ta  Petronela. 

Muzeum  Kapitolu.  Zaczęte  przez  Klemensa  XII,  napisy,  eięśi^ 
planu  starożytnego  Rzymu,  bronzy,  popiersia,  statuy,  salo  Cesanów 
i  lilozofów, gladyjator  konająoj,  amazonka, ir^fnu^  KapiłoiińskaiL^ 


H  z  T  M.  .  867 

Na  dziedzińcu,  starożytna  statua,  znana  pod  imieniem  Marjorio;  da- 
wniej nmieszczoną  była  blisko  łnkn  Septima  Severa,  i  służyła  nie- 
gdyś do  obwieszczeń  mdw  satyrycznych. 

Mozetim  Iiateraneńskie,  założone  przez  Grzegorza  XII  i  po- 
dzielone na  muzeum  świeckie  i  chrześcijańskie;  starożytności  i  malowidła 
wielkich  mistrzdw. 

Muzeum  akademi  Ś-go  Łukasza;  malowidła.       ' 


^  ^JPałace. 

Pałace  Rzymu,  chociaż  niemają  cech  orginalnych,  jak  pałace  Tło- 
rencyi  lub  Wenecyi  stanowią  jednak  jeden  ze  szczególnych  charakte- 
rów grodu  papieżów.  Pod  względem  stylu  nie  należą  one  ani  do  wie- 
ków ^dnich,  ani  do  epoki  Odrodzenia;  jedyny  tylko  pałac  Wenecki 
przypomina  fundamentalne  gmachy  Florencyi;  a  jednak  są  wzorami 
nowożytnej  architektury.  Bramante^  San  Galio,  Baltazara^  Peruzzi^ 
którzy  je  stawiali,  są  to  mistrze,  których  dość  nastudjować  nie  można. 
Główniejsze  z  nich  są:  Pa^ac  Barberini,  jeden  z  najwspanialszych 
pomysłów  Borromini'ego  i  Bernini'ego,  plafon  pędzla  Piotra  Cortone; 
galeryja  obrazów,  biblijoteka.  P.  Borgheśów  dzieło  Martino  Lunghi 
i  Plam:  Ponzio;  bogata  galeryja  obrazów;  złożenie  do  grobu,  Rafaela; 
Banae^  Correggia;  Sybilla  Kumejska,  Pominichina  i  t.  p.  Pałac  Chiqi, 
Pałac  Colonna;  galeryje,  obrazów.' —  Pałac  Doria  Panjiłi,  takaż  gale- 
ryja obrazów. — Pałac  Famese,  najpiękniejszy  z  pałaców  Rzymu,  wi- 
nien to  San  Gallowi,  który  go  w  1546  roku  budować  rozpoczął,  by 
potem  Vignole  i  Jakób    delia  Porte  wykończyli  go  w  zupełności. 

Wielka  Oalpryja  zawióra  główne  dzieło  Anibala  Carracci,  jeden 
z  klassycznych  utworów  odznaczających  się  w  malarstwie  włoskiem. 
Pałac  Giraud  z  Bramantu,—Pałac  Massimi,  arcydzieło  Baltazara  Pe- 
ruzzi,  i  jeden  z  cudów  sztuki.—  Pałac  Małtei  C-  Maderna. —  Pałac 
Panfil/,  zbudowany  przez  Gir.  Rainaldi'ego  dla  Inocentego  X;  zamie- 
szkiwała go  Olimpija,  bratowa  papieża  znana  z  gorszącego  życia.  Pa- 
łac Bospigliosi,  przez  FI.  Ponzio,  nabyty  przez  Mazariniego,  który 
go  kazał  powiększyć,  posiada  fresk  Reni'ego  Guida.  Jutrzen- 
ka.—Pa/ac  Sciarra  przez  Ponzio,  galeryja  obrazów. —  Pałac  Spada, 
statua  Pompejusza,  obrazy.  —  Pałac  Torłonia,  —  Pałac  Wenecki 
przez  Giuliano  da  Mąjano. 

Collegium  delia  Sapienza,  mieści  sławne  obserwatoryjum  i  mu- 
zeum Kirchera.  Eollegijum  Propagandy. 

Biblijbteki.  Watykańska  (ób.  str.  366),  Minerwy,  120000  tomów 
drukowanych;  delia  Sapienza,  KoUegium  rzymskiego,  AngelUa,  80OOO 
tomów,  Barberini  i  t.  p. 


368  OK0Li('E  RZiMU.    ' 

Ss^ital  San  Spiiito,  zalożonv  1198  r.,  odbudowany  pnes  Baodo 
PinteUi. 

Frzeotatadski  najgłówniejsze  sa:  na  w^sgórze  JPincio,  do  wilH  J?or- 
(/hese  i  tmlli  Panjili;  ogród  w  bliskości  S-«jro  Grzegorza  i  droga  idą- 
ca za  bramą  Pia. 

'Wille  znaczniejsze  są:  Willa  Adryjana,  willa  Albania  z  XVIII  w. 
Ostatnia,  choć  zubożała,  ma  jeszcze  galerjją  r<5wiiają(!Ś|  się  Waty- 
kański^ i  Kapitolińskłćj;  rzeźby  starożytne  i  obrazy.  Parnas 
plafon  malowany  przez  Rafaela  Mengsa.  —  Willa  Barghhe,  Ten 
piękny  park,  obejmujący  6  kilom ,  obwodu,  wchodził  niejako  w  obrąb 
Rzymu,  lecz  od  1849  roku  republikański  rząd  Bzymo,  był  zmoaionf 
dla  koniecznych  praw  strategicznych  zburzyć  niektdre  częld  budowy 
i  powycinać  piękne  drzewa.  —  Teraźniejszy  właściciel  wzbronił  wstę- 
pu publice,  w  jedną  tylko  Sobotę  od  ppłudnia  do  4  g.  jest  duzwolose 
wejście:  rzez'by  i  obrazy.  Willa  Ludwiei,  wiele  antykdw,  Jntnenka, 
sławny  fresk  Guercina,  wolne  wejście  we  czwartkL —  Iftlla  Madama, 
zkąd  piękny  widok  na  Bzjm.—  Willa  Massimi, —  Willa  Medjf0^d» 
(akademija  Francuska).  —  Willa  Doria  Panfili,  piękny  pablictąf 
ogri5d  ze  stuletniemi  sosny;  pomnik  wystawiony  Francuzom,  poW- 
^iym  w  1849  rokn.  Villn  di  papa  Oiulio,  sala  zabaw  przez  Yign^h 
i  Ammanato. 


OKOLICE     RZYMU. 


Zu  bramami  Rzymu  zaczyna  się  pustynia.  Jeszcze  za  czaadw  Aa- 
u^sta  okolica  Rzymu  była  uprawną,  zabudowabą  i  zalodmoną 
tysiącami  niewolników,  którzy  się  głdwnie  uprawą  roli  zajmowali  Leci 
w  skutek  powtarzających  się  spustoszeń,  i  pod  wpływem  złych  an|- 
dzeń  nastąpiło  wyludnienie,  a  malaria  opanowała  ^opustoszone  poli* 
Wskażemy  tu  więcej  zajmująco  miejscowoścL 

Via  Jppia,  nazwana  Regina  Fiarum,  jest  jednym  z  najał^wniiii- 
i^zych  pomników  z  czasów  potęgi  Bzjrmski^.  Droga  ta  zaczętą  hjh 
w  442  r.  od  zał.  Rzymu  (na  312  la  przed  Chr.),  przez  cenzora  Ap- 
piusa  IClaudiusa  i  trwała  jeszcze  w  VI  wieku.  Wzdłuż  brzegów  tĄ 
drogi  ciągną  się  grobowce  i  Columbaria,  czyli  pokoiki  z  przegród- 
kami podobne  do  gołębników,  a  przeznaczone  na  składanie  popiołów 
całój  rodziny  wraz  z  niewolnikami  i  wyzwoleniami.  ^ 

Blisko  bazyliki  S-go  Sebastjjana  jest  wejście  do  Katakumb  S^ 
Kaliksta*  Katakumby  Rzymskie  ciągną  się  w  rozmaitych  kiemnkadi 
około  wału  miasta.  Znanych  jest  ze  60,  lecz  sądzą,  że  idi  trzy  razyjf- 
le  możnaby  odkryć.  Katakumby  tworzą  labirynt  podziemnych  di^lr 
ofskirh  i  wąskicb  iŁorylari^,  i^oi^tTArywanych  od  czasu  do  czasn  kw*- 


AŁBANO  —  yRASGATI.  U9 


Iratowemiizbami^  które  niegdjistanowiJjrdomy  modlitwy  pierwotajch, 
simetójan.  W  niektórych  katakumbach  jest  aż  po  pięć  piętr  galerjj, 
rykutych  jedna  nad  drugą.  Te  niezmierne  podziemia,  ciąigie  się  po- 
iriększające,  utworzyłyby  według  obliczeń  P.Marchi  ulicę,  mającą  800 
nil.  francuskich  długo-,  oszańcowaoą  sześciu  milijonami  grobów. 


ALBANO. 

29  kilom.  Kolćj  /.elazna;  przejazd  w  41  miaut  poc.  potp.,  a  w  1   godi.  i  mia. 
(wjeząjnym.  Za  3,90;  3,10  lub  1,90  fri 

14  kii  Ciamptno,  skąd  na  lewo  wychodzi  odnoga  do  Frascati.  *~ 
18  kiL  Marino, 

Albano  2d  kiL  omnibusy  przy  stacyi  —  hotele:  Po8ta,diBu8sia, 
Chiararino,  Citta  di  Parigi,  6200  mieszkańców;  wzniesione  po 
nad  płaszczyznę,  w  pięknem  i  zdrowem  położeniu;  ulubione  miej- 
sce wycieczek  w  lecie.  Kraj,  za  czasów  Horacego,  słynny  z  dobrych 
irin,  dzisiiij  pięknością  swoich  kobiet. —  Jezioro  Albano  ma  7  kil.  ob- 
irodu  a.l50  metr.  głębokości;  wody  jego  spływają  do,  Tybru,  pod- 
demnym  kanałem,  wykopanym  na  2  kil,  długości.  Piękny  wijadukt 
fAficda,  zaczęty  w  1 846  r.  Droga  między  Ariccia,  Genzano  i  Yel- 
letri  jest  bogatą  w  piękne  widoki.  Blizko  Genzano  ieiy  Jezioro  Nemi^ 
mające  7  kiL  obwodu,  zajmujące  dno  dawnego  krateru;  Oii  jego  brzegu 
itaik  niegdyś  świątynia  Dyjany, 


FRASCATI. 


20  kil.  Koićj  iielazaa;   w  35  miaut.  Za  2,45;  1,53  lab  1,05  fr. 

14  kiL  Ciampino,  naprawo  wychodzi  odnoga  do  Albano,  Yelletr 
Neapolu. 

20  kil.  FrAsoati,  omnibusy  na  stacyi  (Hotele:  Spillmann  lub 
Jurand  hotel,  deLondres,  de  Paris,  Trattoria  delia  Gam- 
>ana.  Gasi  no  i  restauracyja  Spółki  kolei  żelazn^),  5000  mieszk. 
idałe  miasteczko  w  przyjemnóm  położeniu,  na  jednaj  z  niewielkich 
iryniosłości  góry  Albano;  założone  w  XIII  w.  po  zniszczeniu  sąsied" 
liego  miasta  Tuskulum.  Znane  z  dobrego  powietrza  i  licznych  pię- 
inych  will,  których  część  pochodzi  z  XVI  wieku.  Najsłynniejsza  jest 
iriUa  Aldobrandini^  stawiana  pocBug  planu  G!ac.  delia  Porta. — Orotta 
Ferrata,  800  nńeBz\!,—Castel  Ocaidolfo^  1500  mieszk.  w  malownicaćm 
położeniu;  letnie  mieszkanie  papieżów. 


370  TlYOLI— SUBIACO. 


TIVOLL 


'*^  ^M.,  droga  powozami  i  dyliżansem  kursującym  codziennie,  ceńa7paoL6fu 
lub  5p.^mo2na  zrobić  tę  -wycieczkę  w  ciągu  Igo  dnia,  lecz  aby  się  dobrze  rospa- 
trzeu  trzeba  tam  z  jeden  dzień  zabawie,  4  zaś  dni,  jeżeli  kto  chce  zwiedzić  okolice. 

Wychodzi  się  przez  bramę  San  Łorenzo.  Po  przejścia  siarcme- 
go  strumyka,  acąua  hollicante^  widać  na  lewym  brzega  rz.  Tererone 
czyli  Anio,  tak  zwane,  grottf  Ceruard,  dawne  kopalnie;  a  przeszedlsiy 
przez  Teverone  i  kanał  sóljatara,  spostrzegamy  £a:hUe  Agrypy.  — 
Willa  Adri/Jana,  pozostałość  wspaniałej  niegdyś  willi  Cesarza  Adry^ 
jaiia. 

28  kil.  Tivoli  dawniej  T»6ur  (hotele:  Regina,  Sibilla),  700 
m.  Świątynia  Stfbilłi,  Villa  Mecenasa;  mila  cPEite,  Kasko/dtf  (Cttca- 
tella  di  Tivoli)  wykonane  ręką  ludzką  i  zasilane  wodą  «  Ąnio.-— O  SO 
kil.  napłd.  wschód  Tiyoli,  dom  Sabiny  Horacego. 


SUBIACO. 


Cb  kil.,  DOO  m.,  droga  bita,  dyliżans  za  15  pad.  dwa  razy  na  tydzień.  —  s  Tt- 
woii  do  ^HubiAco  (4<}  kil.j,  dyliżans  kursuje  codziennie. 

Subiaco  (hotele:  Pernice,  Europa),  6000  mieszk.,  w  nudo- 
wuiczem  położeniu  na  pochyłości  Monte  Calyo;  bardzo  często  pnei 
malarzy  zwiedzane.  Między  Subiaco  i  Frascati  o  35  kil.  od  Biyma 
leży  Palestryna;  dawna  Proeneste,  500  mieszk.,  starożytności.  Ptf' 
łac  Barherini. 


Ostia^   Ai'de\a  i  Porto  d*Anzio. 

Wyjeżdża  się  z  Rzymu  przez  bramę  San  Paolo.  Z  praw^  bO' 
zyiika  Ś-go  Pawła»  Droga  wiedzie  brzegiem  Tybru;  z  lewćj  stroay 
pozostawia  się  drogę  wiodącą  do  Torre  Paterno, 

24  kil.  Ostia,  50  m.,  miejsce  niezdrowe.  Bniny  staitoiytiifSO 
miasta  są  o  800  metr.  oddalone.  Dawniej  zalewane  przez  mott% 
jest  teraz  od  niego  o  4. kil.  odległe.*-  starożytności.  —  ^rrjyfttMtt 
droga  prowadzi  o  3  kiL  do  Castel  Fusano.  Zamek  Chigi  na  wkjjHit 
Yilii  Plinijusza  Młodszego. — Wielki  las  sosnowy  pełen  zwierzyny. 


z  TRY.JESTU  DO  WENECYI.  371 

34  kil.  od  Rzymu  przez  via^ArdecUina,  kraj  opustoszały,  Ardea, 
150  mieszko  starożytna  stolica  KutuMw. 

52  kil.  od  Bzymu,  Forto  d'Anzio,  (oberża  Pollastrini),  1100  m. 
w  miejscowości  zdrowej,  w  porze  kąpielowej  licznie  zwiedzane.  Tu 
znaleziono  ApoUna  Belwederskiega  i  GladyjcUora,  —  Piękny  las 
Anzio.— O  3  kil.  Nettuno  (oberża),  lOOO  mieszk.  Wschodni  ubiór 
kobiet;  las  przepyszny.  Pomiędzy  Nettuno  i  Porto  d*Anzio  mndstwo 
licznych  i  starożytnych  ruin. 


Droga  104.  Z  TRYJESTU  DO  WENECYI. 

A)    Morzem, 

Statki  parowe  AustryjuckiegfO  Lloyda  odpływają  trzy  razy  na  tydzień;  podrób 
trwa  6  g.,  kosztuje  7  lub  6  guld. 

B)     Przez   Odr  z  i    Udine. 

214  kil.,  koleją  żelazną  w  8  g.  45  in.  poc.  pośp.  za  10,59  lub  8,81  guld.,  a  w  10 
godz;  poc.  zwycz.  za  9,82;  6,91  lub  4,41  guld. 

Z  Tryjestu  do  Nabreziny  ob.  dr.  23;  z  Nabreziny  doGórz  ob.  dr.  24. 

Dalćj  przez  Cormons,  San  Giovanni  di  Manzano,  pod  którą  prze- 
chodzi granica  między  Austryją  i  Włochami  i  gdzie  podróz'ni  podle- 
gają rewizyi  celi^ćj;  oraz  stacyję  BuUrio,  pociąg  dąży  do  Udine. 

Udine  nadrz.  Roja,  25000  mieszkańc.  (hot:  Europa,  Stella, 
Oroce  di  Malta).  Na  wzgórzu  w^r<5d  miasta,  skąd  piękny  widok, 
wznosi  się  starożytny  pułac  patryjarohów,  dziś  sąd  kryminalny. - 
W  urzędzie  Ynunicypalnym  piękny  obraz  Koronacyja  N,  Panny  przez 
Girolamo  z  Udine  (Xyi  wiek).  Bibląjoteka,  bogata  w  szacowne  rę- 
kopismy.   12  kościołów,  teatr,  instytut  muzyczny. 

Porcte«o»tf  (hot.' Stella  dJOro,  Quatro  Corone).  W  ko- 
ściołach obrazy  Łicinia,  współzawodnika  Tycyjana. 

•  Treiriso  nad  rz.  Siło,  22000  mieszk.,  (hot.  Quatro'Coroue, 
Fosta,  Aąńile).  Starożytna,  lecz  nieskończona  katedra  z . XU[  w. ; 
w  njćj  obrazy  Tycjrjana,  Bordona  i  Veroneza.  Pyszny  kościół  Ś-go 
Mikołaja  z  obrazami  BelUniego;  Muzea,  biblijoteka.  Miasto  otoczo- 
ne jest  wałami  z  bastyjonami.  Z  Treyiso  dwie  linije  kolei  prowadzą 
na  z.  do  Turynu  i  na  pd.  do  Wenecyi.  Ostatnia  przez  Preganziolo, 
Mogliano  i  Mestre,  ostatnie  7860-m.;  stąd  linija  zapuszcza  się  po  za 
fortem  Malghera  i  Sait  GuUtano  na  wielki  wijaduk^  przecinający  la- 
guny,   3604  metry  długi,  a  9  szerokie  o   222  arkadach. 


372  V  K  N  E  C  Y  J  A. 


Wenecyja. 

WeneoTJa. Hotele:  Grand  Hdtel  d'Italia,  blisko  placu  Ś-go 
Marka  i  Camd  grandę;  'Grand  Hot'el  de  la  Yille,  nad  CadmI 
grandę,  pok.  od  2  lir.,  służba  mówi  rdżnemijcBjkaiiii;*H6tel  New- 
York,  z  pensjrjoniiteni,  plac  Ś-go  Marka,  naprost  kotfciol4  de  la  Sa- 
lute;  *HólelBauer,  San  Moise,  dobra  kuchnia;  *B  arb  esi,  nad 
Cunal  grandę;  UdtelBoyal,  obok  pałacu  Doidw;  U.dell'Enropa, 
nad  Canal  grandę;  H.  Bellevue  i  San  Marco,  na  płaca  8.  Marka; 
Citta  di  Monaco,  blisko  tegoż;  *U«  de  la  Lane,  podobnież;  U6- 
tel  du  beau  Kivage,  z  pensjjonatem,  *Meuble  Laguna,  Birt 
dei  Schla voni  N.  4178;  Cayaletto,  Pente  Caraletto,  aa  placem Ś. 
Marka  i  wiele  innjch. 

Mieszkania,  biuro  pomieszkań  na[placu  Ś-go  Marka. 

Mieszkania  umeblowane.  Uótel  National,  Spaletta,  Falais  bsr- 

baro  (angielbki),  Barbier  (francuski),  Fumagalli. 

Bestauraoyje:  Leon  Blanco;  Capello  Nero;  Giardlno  di 
Sau  Moise,  wszystkie  na  placu  Ś-go  Marka;  Bella  YenesiSi 
Yapore,  Fabrica  di  Birra  na  Campo  S.  Angolo  (restauracjjs 
i  piwiarnia).  ' 

Kawiarnie,  na  placu  Ś-go  Marka -są  otwarte  całą  noc.  Cafć 
Florian  cieszy  się  europejską  wzięto^dą,  del  Giardi netto  w  ogro- 
dzie królewskim;  Grand  Gaf  ć  di  Francia,  Be  Italia,  Svistero, 
Aurora,  Divina. 

Gondolowe  omnibusy  krążą  po  wielkim  kanale  i  do  •^eTi 
dro^  żelaznej,  pobierając  od  osoby  po  8  soldów.     ' 

Gondole  stają  przedewszystkiem  na  wybrzeżu  (riva)  dei  FSasntta 
i  na  kilku  innych  punktach  kanałów.  Stacyje  te  (draghetti)  są  placa- 
mi dla  fiakrów  Wenecyi.  Przepłynięcie  wszerz  kanału,  gdy  ten  jeit 
wazki,  2  soldy  w  dzień,  3  w  nocy;  gondola  z  1  wioślarem  sa  godiiiif 
40  s.,  za  następne  po  20,  za  cały  dziśii  od  4  do  5  franków. 

Gondolijerzy  mają  numera  i  taryfy  opłat,  skarżyć  'Się  na  nich  nc- 
ina  w  biurze  municypalnym. 

Statki  parowe,  krążą  bezustannie  z  wybrzeża  dei  SchiaTOBido 
wyspy  Lido  w  12  minut:  do  Tryjestu  codziennie  w  południe jpodeai 
pięknej  pogody,  przejazd  trwa  8  godzin:  do  Chioggia  od  1  Csarwcs 
do  31  Grudnia.  Ceny  bą  podane  w  taryfach. 

mstorjja  malarstwa  weaeokieco.  Giwanni  S^Łtim  (1415  — 
1516)  jest  prawdziwym  założycielem  szkoły  wenecki^;  jest  on  dU 
nićj  tern,  cz^  Perugino  dla  szkoły  Umbryjski^.     NąffenakiOBUtHW 


w  E  5  E  C  T  J  1.  373 

jego  uczniami  byli  Giorgion  i  Tt/cj/Jan:  Oma  da  ConegUano  hyl  jednjm 
z  ich  naśladowców.  Niezależnie  od  Giovianiego  Bellini  należy  umie- 
ścić jego  brata  Cfentiie*a,  wybornego  historycznego  malarza,  którego 
na  żądanie  MaHometa  II.  Rzeczpospolita  Wenecka  wysłała  do  Kon- 
stantynopola; Carpaccio  jeden  ze  współzawodników  J.  Bellini'ego 
i  Marco  Baaaiti,  Wymieniamy  tu  jeszcze  następnych:  bracia  ZuccaH^ 
znakomici  wykonawcy  mozajek  w  XVI  w,  Giorgo  Barharelhi  (1477 — 
1511)nczeń  J.  Bellini*ego,  od  niego  to  rozpoczyna  się  świetny  pe- 
ryjod  dla  szkoły  weneckiój,  a  sam  on  był  wzorem  w  kolorycie  i  sposo- 
bie przedstawienia  obrazn.  Tycyjan  (1477  —  1576)  zmarły  w  czasie 
zarazy  w  99  rokn  życia  jest  twórcą  bardzo  wielu  dzieł  pierwszorzę- 
dna wartości,  to  tćż  uważany  jest  za  głowę  szkoły  weneckićj.  Tinto- 
retto  (Jacopo  Bobusti  1512-1594)  i  Paulo  Yeront^se  (C8Lg\Ja.ń  1513- 
1572)  stoją  po  za  Giorgionem  i  Tycyjanem  w  pierwszym  szeregu. 
Tintorettojest  prawie  jedynym  ze  szkoły  weneckićj,  który  uległ  wpły- 
wom Michała  Anioła. —  Sebastyjan  de  i  Piombo,  uczeń  Bellini'ego 
i  6iorgion'a  oddał  swą  zdolność  praktyczną  i  potęgę  tonów  sw^j  pa- 
lety na  usługi  śmiałemu  rysownikowi  Florencyi  i  Rzymu. — Tintoretto 
współzawodniczył  w  portretach  z  Tycyjanem.  -  O  Pawle  Yćron^se 
mówią,  iż  jest  najzupełfeiiejszym  przedstawicielem  szkoły  weneckićj, 
ponieważ  w  najwyższym  stopniu  łączy  w  sobie  przymioty  i  wady, 
cbarakterujące  tę  szkołę.  Bogaty  i  obfity  kolorysta,  przez  nikogo  nie 
został  przewyższony  w  świeżości,  blasku  i  przezroczystości;  a  wy  tworna 
architektura,  jaką  wprowadził  do  swych  obrazów,  nadaje  im  teatralną 
okazałość.  Pozostaje  on  zawsze  wzorem  pod  względem  stosunków  roz- 
maitości kolorów. — Bassano  (Jacopo  da  Ponte),  godny  uwagi  kolory- 
sta, zniżył  się  w  sztuce  do  trywijalności,  zowią  go  Flamandczykiem 
zbłąkanym  w  Wenecyi. 

Palma  ii  Yecchio  zajmuje  miejsce  obok  Tycyjana  ze  względu  na 
siłę  kolorytu,  Jbrcfencwc  (Łicinio),  współzawodnik  chwały  Tycy- 
jan^, mistrzowsko  używający  światło-deni.  Boni/azio  (1500  ~  1562) 
wyborny  naśladowca  Tycyjana,  tak  że  niektóre  jego  dzieła  uchodzą 
za  prace  tego  ostatniego.  Maretto  (Aless.  Bonvincino,  1500—1550), 
artysta  pierwszorzędny,  nie  używający  wszakże  zasłużonej  sławy. 
Dzieła  jego  można  głównie  widzieć  w  Bresdi,  Weronie  i  Bergamo. 
Paima  zwany  Giouine,  synowiec  Palmy  Yecchio  (1544  —  1628}, 
ostatni  przedstawiciel  dobr^,  a  pierwszy  zł^  epoki.  II  Padwanirio 
(1590 — 1650),  znakomity  artysta  Xyil  wieku,  naśladował  Tycyjana. 
Tiepolo  (1692  —  1770),  naśladowca  Pawła  Yeronese,  jest  ostatnim 
%  wielkich  m^larzów  XVIII  w.  —  CanaUtti  (1697  —  1 787)  malował 
głównie  widoki  Wenecyi  i  jest  ostatnim  illustratorem  szkoły  wene- 
cki^. Zaliczają  tóż  do  Wenecyjan  Botalba  Carrirea  (1672—1757), 
zalecającego  się  pracami  pastelowemi. 

IfarseoBe  weneckie  jest  najłagodniejsze  z  włoskich  i  bardzo  ła- 
twe do  zrozumienia  dla  posiadających  język  francuski.  Wymawia- 
nie miękkie,  prawie  dziecinne. 


374  W  E  K  E  C  Y  J  A 

Wenecyja  po  włosku  Yenezia,  niegdyś  stolica  Rzoczjpospolitćj 
tegoż  nazwiska,  od  VII  wieku  aż  do  16  Maja  1797  r.,  kiedy  pnyłl- 
czono  ją  do  Anstr^ji  na  mocy  pokoju  w  Campio  Formie;  w  1848  od- 
restaurowana chwilowo  na  rzeczpospolitę  poid  prezydencyją  Manina, 
powtórnie  zabrana  przez  A  ttstryję,i  nakoniec  oddana  Włocliom  w  1 866  r. 
ma  120000  mieszk:  leży  na  117  wyspach,  ma  15000  domdw  i  147  ka- 
nałów. 

Wenec}'ja  leży  na  lagunach  morza  Adryjatycklego,  ktdre  są  ro- 
dzajem jezior  i  bagnisk  zalanych  wodą,  o  płaskim  brzegu,  nieg^fbo-. 
kich  wczasie  przypływu  morza,  a  pokrytych  przy  odpływie  ławicuni 
piasku;  pomiędzy  temi  lagunami  ciągną  się  kanały  słoiące  do  łegiugL 
Wysokość  przypływu  morza  wynosi  około  1  metra.  Wenecyja  odo- 
nion^^  jest  od  strony  morza  wązkim  przesmykiem  ziemi  zwanym  JJdo^ 
uzł>rojoii  jm  3  pasami  fortyfikacyj.  Składa  sięona  z  grapy  wysp  połąG»>- 
iiycli  ż  s«.  ...  450  mostami.  Wielki  kanał  (canad  Grandę  lub  Cona- 
lazzo)  długi  3750  metr.,  dzieli  miasto  na  dwie  nierdwne  częńcL  Dwi 
mosty  przecinają  go:  starożytny,  kamienny,  JSiaUo  i  nowy  most  ieli- 
zuy  naprzeciw  Akademii  sztuk  pięknych.  Na  połud.  dwóch  głównych 
grupp  wysp,  na  których  osiadła  Wenecyja,  a  na  największej  z  któiydi 
y^najdujc  się  plac  c-go  Marka,  (^Piazza  S.  Marco)  są  dwie  wyipy 
i^an  Gioryio^  zwrócona  swą  długością  do  płucu  i  Gindecca^  oddzieloiia 
od  placu  szerokim  kanałem  delia  Gindecca.  Prawie  wszystkie  bu- 
dynki są  zbudowane  pa  palach  i  frontem  głównym  zwrócone  ku  ka- 
nałom. Bardzo  wiele  z  liich  ma  wyjście  na  ulicę  wewnętrzną.  Od 
1829  r.  Wenecyja  jest  portem  wolnym.  Malownicze  to  miasto  jert 
iiaj dziwniejszym  w  świecie.  Nie  zna  ono  ani  zgiełku  ani  kunii; 
fundamenta  jego  domów  znajdują  się  w  morzu,  ulicami  są  kanały, 
l)owozami  —  gondole. 

Flac  Ś-go  Marka  składa  się  z  dwóch  części  nierównój  wielkości,  ktO' 
rc  łączą  się  z  sobą  pod  kątem  prostym.  Większy  PiazztL,  otoczony  jest 
z  trzech  stron  pięknemi  budowlami  i  arkadami,  z  czwartej  zaś  diwi- 
ga  bazylikę  S-go  Marka. 

Mniejszy  plac,  Piazzeita  jest,  przedłużeniem  pierwszego  ku  morsa* 
ma  ze  wschodu  jeden  bok  pałacu  książęcego,  a  z  zachoda  pałśe  na 
arkadach,  który  miał  być  biblijoteką  Ś-go  Marka.  Arkady  te  są  pne- 
dłużeniem  arkad,  otaczających  plac  Ś-go  Marka  i  tworzą  kry^  dio- 
dnik.  Nadbrzeże,  na  którem  kończy  się  ten  chodnik,  pod  nazwisUan 
Molo,  ciągnie  się  po  obu  jego  stronach  aż  do  końca  pałacu  ksiąłyffo, 
który  góruje  nad   sławnym  mostem   westchnień  (jponte  dci  Stufirt) 

Na  lewo  od  Molo  ciągnie  się  wybrzeże  niewolników  (nta  id 
Schiaconi)  najbardziój  uczęszczane  w  Wenecyi 

Przy  wejściu  na  Piazetta,  stoją  dwie  kolumny  granitowe,  postaino- 
ne  w  1 1 70  r.,na  jedn^  unosi  się  statua  Ś.Teodora,na  drogie  lewskriydU^ 


w  E  u  E  C  Y  J  A  375 


ty  Ś-go  Marka,  ten  ostatai  przeniesiony  do  Paryża,  stał  czas  pewien 
na  placu  Inwalidów.     Na  wschodzie  znajduje  się  wytworny  pałac  de 
Mi  Librena  Vecch{a,  zbudowany  przez  Sansovino.  a  wykończony  przez 
Scamozzi^ego  (1536  1580). 

Fiazaa.  Godne  tu  są  uwagi*  dzwonnica  Ś-go  Marka  {Campanile  di 
S.  Marco)  zaczęta  w  X  w.,  przewyższa  wszystkie  budowle  Wenecyi; 
98  melrdw  wysoka,  z  niej  przepyszny  widok;  u  st<5p  dzwonnicy  jest 
Loggeia,^  mała  budowla  kwadratowa  przez  Sansowina  1 540  r.  Trzy 
bronzowe  posągi  unoszą  maszty,  na  których  zawieszono  sztandary 
rzeczypospoHtej;  wieża  zegarowa,  około  której  rozoiąga  się  fassada 
Brocuratie  vecchie,  budowli  rozpoczętej  w  1495  i  która  była  mie- 
szkaniem prokuratorów  Ś.  Marka.  Są  to  dziś  własności  prywatne; 
w  głębi  tego  placu  rozciąga  się  nowe  skrzydło,  Yrocuratie  nuoro 
i  Lih^eria  Yecchia. 

Fałao  ksląiąoy,  budowla  wspaniałdj  i  oryginalnej  powierzchowno - 
M,  była  rozpoczęta  na  kilka  lat  przed    objęciem   władzy  przez  dożę 
Marino  Faliero.     Fasada  na  Piazzeta  i  na  Molo  są  z  roku  1422,  fa- 
sada 0(i  kanału  delia  Paglia  alb.o  Bio  di  Falazzo  jest    w  stylu  odro- 
dzenia; dwie  fasady  podwórza  wewnętrznego  są  uieukończone.    Scho- 
dy olbrzymów,  tak  nazwane  od  dwóchposągów  kolosalnych,  prowadzą 
na  galeryję.     Wprost   nad  wschodami    znajduje  się  tablica,  otoczona 
rzeźbami,  z  napisem  na  pamiątkę  przejazdu  Henryka  III,   króla  Pol- 
skiego, który  tędy  w  r.  1574  uciekał  z  Polski  do  Francyi.  Wnętrze  pa- 
iacu  przedstawia    wiele  zajęcia  z  powodu   przedmiotów  sztuki,  jakie 
się  tam  znajdują      Zwiedza  się:  sa^ę  Wielkiej  Bady  z  obrazami  Pa- 
wła   Veronese  i  Tintoreta.      Bale   delia  ScruUdio;  Bibliotekę   S-go 
Marka,  otwartą  od  10  do  3  g.,  posiadająca  120U00  tomów  i  lOOOO  rę- 
kopismów;  Muzeum  archeologiczne,  salę  dei   ScarlatL    delio   Scudo, 
salę  płaskorzeźb,  salę  bronzów,  delia  Bussola,  Rady  dziesięciu  {con- 
siglio  dei  Daci);  Czterech  drzwi  {delia  ąuattro  porte),  senatu  {del  se- 
nato  V,  Pręgadi)  salę  Anticollegio  i  Collegia.     W    ostatniej    znajdują 
się  malowidła  mistrzów  Weneckich.     Zwiedza  się  tu  jako  osobliwość 
pozostałości  po  więzieniach,  z  których  jedno  sławnem  jest  z  opowia- 
dań Casanory  i  Silvia   Polica,  a  drugie  mieszczą  się   w  podziemiach 
i  pozbawione  są  światła.      Pierwsze  z  nich  Piomhi  zniszczone  zostało 
przy  końcu  bytu  rzeczyposp.  w  1797  i  żaden  już  więzień  nie  był  tam 
zamkniętym  od  tego  czasu.    Most  westchnień,   malowniczo   rzucony 
na  Bio  Palazzo,  łączy .  pałac  książęcy    z  więzieniami,  zbudowanemi 
yr  1589  r.  przez  Antonio  da  Ponte. 

BazyUka  Ś-go  Marlca,  szacowny   wzór  architektury  byzantyj- 
skićj,  była  zaczętą  około  977,  inaugurowana  zaś  w  1094. 

Cztery  bronzowe  konie   (przeniesione  z  Rzymu  do  Byzancyium^ 


37b  W  E  K  K  C  y  J  A 

a  następnie  z  Konstantynopola  do  Wenecyi  w  1205  r.  i  ktdre  idobilj 
lat  kilka  łak  trynmfalny  na  płaca  Kamzela  w  Paryin)  twoną  jedif 
z  najmniej  wymotywowanych  dekoracyj  fasady.  W  perystyln  są  mo- 
zajki  Znc(;ati'ego:  na  prawo  Kaplica  Zeno.  Wnętrze  bazyliki  wzbo- 
gacone do  zł)ytka  wschodniemi  marmarami,  snycerskiemi  ^«^«um, 
bronzomi,  złoceniami  i  mozajkami,  na  złotem  tle  wykonanemi  od  Z 
do  XIII  wieka.  Liczą  ta  5Ó0  kolumn,  przywiezionych  se  wschodi. 
Na  prawo  znajdnje  się  ciekawa  kaplica  chrztów.  W  skaibco  flh- 
chowaje  się  Vala  d*oro^  osobliwe  dzieło  byzantyjskie  le  złota  i  Brebi% 
ozdobione  kameami  i  drogocennemi  kamieniami.  Drzwi  sakryit^  ^ 
dziełem  Sansoyina.  Skarbiec  ntracił  '  najgłdwniejszą  część  Bwydi 
bojractw. 

Kościoły.  1).  Na  północo  w8ch(Hl  Canal  Grandę:  Sojtfa  ifa- 
lia  Formosa;  San  0%ovanm  Partio  (San  Zanipolo,  1236  —  1430) 
rodzaj  weneckiego  Panteonu,  zapełnionego  mauzoleami  dołdwinis- 
komitości  weneckich.  Z  obrazdw  wymieniamy:  Męczeństwo  Ś-go  Pio- 
tra, jedno  z  arcydzieł  Tycyjana.  Blisko  kościoła  wznosi  się  konna  ita- 
tua  jenerała  Oolleani,  odlana  z  bronzn  przez  AL  Leopardi,  wedlig 
modelu,  zaczętego  przez  Andrea  Yerrocio.  -  -  S.  Fraaettn 
delia  Vigna  przez  Sansovino;  San  Piętro  di  Castelo.  -—  Son  Oioca»- 
ni  in  braffora,  S.  Giorgio  dei  Schiavom,  —  San  Owrgio  de'  Ored  (en- 
dzoziemcy  nic  zaniedbują  znajdować  się  na  naboioństwic  greckiem). 
— San  Zaccaria  — San^ahcUore  z  grobowcami  kilku  dożtfw  Wenecji; 
Wieczcrzaw  Emaus,  arcydzieło  Jana  Bellini,  San  Giovanm  Chriaottomo 
(Zangrisastamo),  -  S-ta  Maria  de*  miracoU.S.  S.  Apostoli,  Jezoitdw 
(arcydzieło  w  skażonym  smaku).  —  Santo  Catterina.  -  Madonna 
deW  orto.  —  S*  Giobhe.  —  Scalzi.  Wszędzie  znakomite  malowidła. 

2).  Na  południc  zachód  wielkiego  kanału:  Santa  Maria  deiUa  Soln- 
te^  w  niesmacznym  stylu  przez  Łonghena  (XVIII  w.),  wzniesiona  ale 
tworzy  przy  wejściu  do  wielkiego  kanału  jedne  z  najpiękniejsiych  per- 
spektyw Wenecyi;  obrazy.  —  Gesuati  (1726).  —  S.  Sebastuino  i  gro- 
bowcem i  obrazami  F.  Yeroneza.  Carmini.  —  Son  ParUaleóne  z  otea- 
zami.  —  Frari,  mausolea  Tycyjana,  i.  Canowy.  —  San  Boeco  i  Sciiib 
di  San  Jiocco  z  mnóstwem  dzieł  Tintoretta.  —  San  GiovaHm  Elomo- 
sinario  z  obrazamL  Na  wyspie  S.  Gior^o  kościół  San  Ginrgia  Jfa- 
giore,  sławne  dzieło  Palladio.  Na  wyspie  Gindecca  kościół  Bedeiii9rt^ 
dzie-ło  Palladio. 

Budowle  anakomitaze  nad  wielkim  kanałem.  Na  lewo:  Dog€' 
na  di  marę,  malowniczo  położony  na  przylądku  między  wielkim  kaaa- 
łem  a  Giudecca;  kościół  Santa  Maria  delia  Saluto  (ob.  w.)  pałac  Man^ 
zoni'y  Akademia  sztak  pięknych  (ob.  niż  ).  Palące:  Contantu  doi  Scń- 
gni  p.  Suammozzi;  Rozzonieo  p.  Łonghena  i  Massari;  —  /bjeaK  go- 
dny uwagi  z  powoda  położenia,  pięknych  proporcyj  i  pomią^k  bistory- 


WBUBCTJA  577 

cenych;  —  Ti8cm\  —  Barhango\  — -  TiepoU  (XVI  w.);  F^aro  z  te- 
atralną architekturą,  Loughena;  —  Ootrrer  mazenm  (ob  niż.). 

Most  Bialto,  o  iedn^j  arkadzie,  27  m.  70  c.  w  świetle  mającej, 
z  kamieni  Istr^skich.     Ma  on  dwa  szeregi  sklepdw. 

Na  prawo  Pałace:  Giustiniam  (hot  Europejski);  —  Treves, 
gdzie  widzieć  można  kolosalne  statuy  Hektora  i  Ajaxa  dłuta  Cano- 
wy;  Contarini  FcMan,  wytworna  budowla  z  XIV  w,^Corner  delia  Ca 
grandę  p.  Sansovino;  —  Cauallt  —  Orasst  (ratusz);  trzy  pałace 
Mocemgo  (w  dw<5ch  mieszkał  Byron); —  Corner  Spinelli  (styl  Lom- 
bardzki  z  XVw.)  -^  Grimdrd  (poczta)  arcydzieło  Michała  Anioła; — 
Farsetti  (XII  w.);  —  Loredan  Bembo  (XIV  w.);  —  Manin,  z  fasadą 
SansoYina;  -  Ńangilli  Valmanara,  z  galeryją  obrazdw;  —  Sagredo 
XIII  w. — Ca  d'Oro  czyli  Doro,  wytwornej  konstrukcyi,  z  XIV  lub 
XV  w. ;  —  Vendramn  Caleryi, 

AJndendija  sztuk  piękayoh.  (otwarta  codziennie  w  południe  do 
8-^  —  za  katalog  1  fr.).  Muzeum  utworzone  w  1807  r.  i  wielkiej 
wagi  dla  obznajmiających  się  ze  szkołą  wenecką. '  Z  obrazdw  najgo- 
dniejszych uwagi  z  pośród  szacownego  tego  zbioru  wymieniamy: 

■ 

Tycyjana:  Wniebowzięoie,  arcydzieło  tego  mistrza.  Tintoretta: 
Cud  p-go  Marka,  jedno  z  arcydzieł  szkoły  weneckiej;  Grzech  pierw- 
szych rodzicdw.  Marka  Bassaiti:  Powołanie  syndw  Zebedeusza.  Bel- 
liniego  Procesyja  na  placu  S-go  Marka.  Pawła  Veronese,  Uczta 
u  Iiftwi,  N.  Panna  i  Wszyscy  Święci.  Antonella  z  Messyny,  Por- 
tret mężczyzny,  Chrystus  przy  słupie.  Holbeina,  Portret  młodego 
człowieka.  Giorgiona.  Ś-ty  M  arek  uspakajający  burzę.  Bonifacia, 
Pokłon  Mędrcdw. — Palmy  Vecchio,  Jezus  i  wdowa  z  Naira.  Cimy 
da  Conegliano,  Zdjęcie  z  krzyża,  Ś-ty  Jan,  Piotr  i  Marek.  Vittore 
Ciu*paccio:  Historyja  Ś-dj  Urszuli  w  obrazach;  Pardenone:  N.  Panna 
z  Karmelu.  Paris  Bordona:  Rybak  odnoszący  pierścień  doży.  Jcdiin 
sala  poświęconą  jest  na  originalne  rysunki  mistrzów  włoskich  (zwie- 
dzana we  Wtorki  i  Soboty  od  12  do  3),  32  rysunki  Leonarda  dii 
Vinci;  102  Rafaela;  rysunki  Belliniejro,  Tycyjana,  Veroneza,  Palmy. 
Pardenona,  Giorgiona  i  t.  d.  Inna  sala  zawiera  liczne  malowidła 
najdawniejszych  mistrzów  szkoły  weneckiej. 

• 

ZbioiT  prywat  ne  Najznakomitszy  w  pałacu  Maufrinich,  obe- 
cnie zubożony  i  częścią  przeniesiony  do  Akademii  sztuk  pięknych. 
Muzeum  Correr,  z  zapisu  szlachetnego  wenecyjanina.  Valmarana\ 
Oalptiffna;  GiouatielU,  . 

Arsenał.  Rozpoczęty  około  1304.  Przed  bramą  leżą  dwa  mar- 
murowe lwy,  wjTwiezione  z  Aten  w  1687,  noszą  na  aób\ft  %\axcA.^^^ 

1.% 


S96  Z  WEirtCYl  DO  PADWt 

i  niezroKumiałe  napisy.    Dwa  inne  lwy  staroiyne  snijdiąj^  aif  W  p6* 
n6)  odległości. 

Do  widzenia  w  arsenale  są  starożytne  sbroje,  nanędsU  tortnr, 
i  t,  p. 

Testnr:  La  Fenice,  Galio,  ApoUo,  ^amploy,  Malibran,  ApoUo 
in  S.  Łaca. 

FrB0eluul8ki:Ogr<5d  pnbliczny,  sa2oionywl707;ogrddbo> 
t  aniczny.  Lido,  dłnga  piaszczysta  wyspa,  chroniąca  Wea&o^  od 
tal  Adryjatyku;  udają  się  tam  w  lecie  dla  kąpieli. 

Wyeieozkl  na  wyspy:  Malamocco'  pierwsza  osada  Wenstów. 
Udają  się  na  Jtrura^si' zobaczyć  ogromną  .tamę  zbudowaną  widlmt 
piasczystych  brzegów  morskich  z  kamieni  Istryjskich,  szeroką  l5  ■. 
w  podstawie,  a  wysoką  przeszło  4  m.  —  San  Lamro,  Zwiedi^fl 
tu  zgromadzenie  religijne  armeńskie,  założone  w  1717  r.,  porindidąoe 
drukarnię  1  bogatą  biblijotekę.  —  Murano,  fabryki  drobnych  suk- 
nych  wyrobów  weneckich.  Rośdoły  iS^go  Donata  i  S-go  PiMro, 
—  Torcello,  o  10  kilometrów  kn  P<dnoco  Żaćh.  Katedra  w  ra- 
mańskim  styln  VII  w.,  przebudowana  w  1008,  koidól  Santa  A- 
itca  z  X  w.  —  Chioggia  (hot:  Alla,  Sirena,  statki  parowe  kUka  n^ 
zy  tygodniowo)  26890  mieszk.,  miasto  rybackie,  którego  miesskańey 
służyli  często  za  modele  do  obrazów;  Leopold  Robert  ta  powziął 
tcłinienie  do  obraza  Rybacy  Adryjatyka. 


Droga  105    Z  WENECYI  DO  FERRARY  I  BOLONII. 


16 1,  kil.  Drofft  2«U<iLa  przebywa  w  4  f .  5  m.  i  9  ff.  5  m.  pocląf iem  poipta- 
■znym,  w  6  ; .  4o  m.  1  7  ff.  bO  lu.   zwyczajnym.    1  ki.  18  fr.  9b  c.     2  ki.  14  fr.  lU  c. 

ó  k.  10  fr.  50  c. 


A)n  Z  Wenecji  do  Padie^. 

Drofa  itl.  37  kil.  Pnebywa  sif  w  1  ;.  15  m.  pociąflem  poipietsarm,  t  «t2  f. 
46  m.  łwycz.  1  ki.  4  fr.  We,  2  ki.  3  fr.  30  c;  3  ki.  2  ft.  Hb  c 

8  kil.  Mestre  ob.  str.  371. 

18  kil.  Marano  nad  kanałem  zwanym  łaglto  dttla  Breni9,  piowik 
dcącym  do  Adryjatyka.    '21  kil.  Dolo, 

31  kiL  Fonte  dtBrenta,  Przy  wejścia  do  Padwy  przebywa  się  Biik| 
równinę,  poprzerzynaną  kanałami. 

S7  kiL  Padwa  po  włoska  Padoya  60000  m. 


ż  WBNfiCTt  bo  PADWY  3i« 

Motoiet  Aqttila  d'Oro,  ^Stella  d'Oro,  Cohe  fldeie,  Croce 
d'Oro. 

< 

KMiamie:  Pedrocchi  (koloialna  budowa,  jedna  z  ciekawodtsi 
iiiiqfdufi!li);meiiiiecki  Brauhaus. 

Fowosj:  Kurs  ^s  godsiny  lub  do  kolei  80  solddw;  1  god.  55  sol.; 
2  godz.  85  sol;  następne  po  35  s.,  pakunek  17  s,;  waliza  10  s.  a  przy 
latarniach  zapalonych  15  s.  nad  kurs. 


leży  nad  Baochiglione,  na  pięknej  i  żyznej  rdwninie  na  33 
metry  wzniesionej;  miejsce  obronne,  ulice  zle  zabrukowane,  kręte, 
otoczone  w  wielu  mi^scach  arkadami. 

Flaoe:  Piazza  dei  Signorl,  noszący  tę  nazwę  od  pftłacu  Carra- 
rlch,  magnatów  Padwy.  Godne  są  uwagi:  pałac  delCapitanio;  lu 
loggia  del  Cosiglio.—  Piazza  delie  Erbe  na.  Pd.  Zach.  po- 
pnedniego  i  Piazza  de' Frutti,  targ  z  ijrwnośdą;  Piazzu  delie 
-Uve,  gdzie  "dowidzenia  są  freski  Campagnola  (Gualtieri'ego).  —  Na 
krańeu  połudn. :  Prato  delia  Yalle,  największy  plac  miejski,  ma 
w  pośrodku  promenadę,  obsadzoną  drzewami  i  otoczoną  płynącą  wo- 

<ia.    lAO^    ^\Vł    rk»i1  «vVk{ ^v«* «r   *t A    ••«Aan^>»<k/«iC1«*<kirv>«    ci^n^«s>mni    ałA«Krm.r/tn     X)ii/1w<irt_ 


iędzy  innymi 
tory—  podobno  za  staraniem  Stanisława  Augusta. 

Kościoły:  Duomo  (1582),  obrazy  w  zakryst3ri;  rękopismy  i  rzadkie 
mszały;  Baptistere  (Xiy  w.)  godne  uwagi  malowidła. 

«Safi^  Antonio  lub  7/  San^o  (XIII  —  XrV  w.),  bogaty  w  pomniki 
sztuki,  jedna  z  osobliwości  Padwy;  kaplica  S-go  Antonino,  przyozdo- 
biona przez  A,  Briosco,  Sansouino,  Falcoinetto^  I^zziano  Aspetti  i  t.  d. 
snycerskie  roboty  największej  wytwońiości;  kaplice  Ś-go  Antoniego 
i  Ś-go  Feliksa,  freski  d^Alłichieri  i  J.  Avanzi;  kaplica  San  Oiorgio, 
z  malowi^ami  na  ścianach  z  Xiy  w,;  Scfuola  del  Sanło^  z  freskami 
Tycyjana  i  jego  szkoły;  Nawa  środkowa  ma  pomniki  San  Mickeli. 
rzeźby  Aspetti^  Cataneo  i  t.  d.;  wspaniały  chdr  i  pyszne  bronzy;  wy- 
rabiane przez  znakomitych  artystów.  Inne  kapliceizakrystyja  są  też  b. 
bogate  W  pierwszorzędne  dzida  sztuki.  W  kościele  tym  znajduje  się 
kilka  grobów  polskich,  pochodzących  z  w.  XVI  i  późniejszych. 

Na  placu  przed  kośdołem,  wspaniała  statua  konna  kondotiera 
OattameliUa  przez  Donatella.  Statua  ta  uchodzi  za  najpierwszą,  jaka 
odlano  we  Włoszech.  —  Santa  Giustina  (XVI  w.),  podziwia  się  tu 
wielkość  chóru,  prostotę  i  śmiałość  architektury  i  obraz  Pawła  Ve- 
ronese  (Męczeństwe  Ś-go  Justyna).  Scuo/d  del  Carmine^  Eremitani 
z  f^kajni  Mantegna;  Madonna  delV  Arena,  zawiera  szereg  fresków 
Giotta,  szacownych  pomników  sztuki  mąlarskićj. —  San  Fracesec,  -r^ 
San  Oanziano,  —  San  Bovo. 


Hd  '  z  PADWY  DO  BOTiOim 

Fałaoe:  DelU  Bugione  lub  Salone  (1188  ~  IM)  mMsŁ 
sala  opustoszała,  83  metry  dłoga  a  28  szeroka:  łukowate  sklepleoM  J«it 
z  1756.  Pokazują  tu  domniemany  grdb  Tytusa  Łiw^iia^  (f  19  r.  po 
Chr.).  pomnik  Łukrezia  Dondi,  statuy  eppskie.  Malowidła  mkmatwL 
—  Palazo  delCapitanio  i  del  Podestk,  pońadi^  nbytki 
sztuki. 

Masemn  (^Pinacoteca)  w  zabudowai^ach  munteyiNiliioM,  malo- 
widła Mantegna,  Padovanino,  Garofido,  osobliwo&n,  bfoniy,  porce- 
lana i  t.  d. 

Unf  wenytet  zwany  II  Bb  (pod  wołem)  z  powoda  snakn,  ktdry 
istniał  obok  niego  w  XV  w.  Uczyli  się  tu:  Arioeto,  Tasto,  Kocfatao- 
wski,  Kopernik,  Stefan  Batory,  Sobieski,  Wafonstein.  OMmi  fhę- 
czny,  gdzie  wykładał  przez  18  lat  Galileusz;  amfiteatr  anaftomicn^ 
ifabinet  historyi  naturalnej.  Obserwatoryjum  (specola).  BStU^^kik 
Uniwersytecka,  100000  tomów;  kapituły,  10000  tomów,  semiiiaijjska, 
5o00  tomdw  i  800  rękopismdw. 

Padwa  jest  ojczyzną  Tytusa  Łiwyusza  i  malarza  Mantegna. 

Okolfoe:  8  kil.  na  wschód  V%Ua  S<ra  czyli  Pałac  Pisani,  mafe- 
(Ua,  ogrody.     15  kil.  na  I^d.  Ws:  Monts  Buganóes. 

8  kil.  Kąpiele  d'Abano,  często  nawiedzane  Wody  dtpts  (95*  do 
81")  (>hlorowe  i  jodobromowe.  —  17  kil.  Arquk  z  dommn  FetrarkL 

P),    Z  Padwy  do  Bolonii. 

]24  kil.  Drog^a  żelazna,  -  Przebywa  ti^  w  dwie  ę.  M  m.  lab  w  8  (,  40  B-  po 
nąą.  pośpie«znym,  w  4  fr.  20  ni»  lub  w  5{r-  ^tal.  zwyczajnym.  1  ki.  14  fir,  BOfl^f  ki 

Ul  fr.  95  c;  3  ki.  8  fr. 

1 0  kil.  Abano  (ob.  w.). 

18  kil.  Bataglia,  2790  m*  liczne  wille. 

23  kil.  MonseUoe  8940  m. 

44  Idl.  Boviffo  (bot.  Corona  Ferrł  a;  Capello  d'Oro;  Cap^ 
pa  d'Oro)  9800  m.  Pałac  Podestów^  kolumna  unosząca  niM^J'^ 
lwa  8-{ro  Marka.  Handel  zbożowy.  Kraj  urodzajny  swany  T$m' 
fja  dl  PoK'{ffO,  —  .52  kiL  Argua  (ob  w.)  —  Polesella  3500  m.  przy  ^ 
ścin  kanału  t.  n.  do  r.  Po.  72  kil.  Pontelagoscuro,  pod  którem  pociąg 
przechodzi  przez  l^o. 

79  kil.  Ferrara (hot:  Europa;  Stella  d'Oro,  Tre  Corone) 
30000  mie^zkiińców;  o  5  kilometr,  od  Po,  przeciwko  wylewon 
kti^r^j  osłaniają  ją  w3rsokie  groble,  i  blisko  odnogi  tó|  raeU,  swsiMj 
Po*  di  Volano,  na  błotnisti^j  równinie.  Miasto  obeslndnia  a| 
i  chyli  do  upadku.  Ulice  wielkie,  szerokie  i  proste,  ni4|riękiM}nB 
/  nich  Omeccfi,  P\ac  Ańo«Uv  %  Y^\«t8i2v^^x«^t\(Q«fcY» 


£  piDWY  DO  BOtOKtl  Ml       . 

i 

Koioloły:  Katedralny  (XU  —  Xym  w.)  Piękne  malowidła 
Jimi9§miia  Tixio^  zwanego  Oarofalo^  M|d  ośtatecsnj  Biuiiamf¥i\  klejo^ 
we  malowidło  Cogimo  Tura. — San  Benedetio\  pialowidU  Dotso  Dos* 
sii  Cremonuty  w  refektarza  plaion  (Raj)  Dwso  DosL—  Can^  :safUOj 
obrazy.  San  Domenico,  obrazy  Qarofalo,  —  S.  Francesco,  wspania- 
le obrazy  Oarofalo,  —  Santo  Marta  in  Vado,       San  i^aolo. 

FaAao  kii<|ł^oy,  Castello.  budowla  kwadratowa,  osłonięta  dokoła 
wieftami.  Pamiątki  hutoryczne:  Farisina  etc  FinahoUka  czyli  Ate- 
nea civieOy  malowidła  Uarofalo,  Dotaa  Dossi,  Tura  etc  Uniwergytet 
(etadio  pubblioo):  kursą  medycyny  i  prawa;  Biblijotcka,  90000  tomów, 
IKJiO  rękópismdw,  pomiędzy  ktdremi  są  utworyAriosta,Guairini'e^;it.p. 
pomnik  Ariosta  etc  Pałace:  CoftcińU^  Sckifanoja,  —  Dom  Ariosta, 
Przypuszczalne  więzienie  Taauu 

90  kil  Fog^  BtnaJdco.  —  95  kiL  GaUi&ra.  lOO  kiU  San  Betro 
tn  Gibale  5250  m. 

Na  prawo  7  kiL  Cento  (kot.  S.  Marco),  18400  m.,  miejsce  uro- 
dzenia Gnercina.  W  domu  tegoż  jest  przeszło  100  jego  obrazi) w. 
Kościoły  dd  Bósario  i  San  Hetro;  z  ofirazami  Guerdua.  —  1U7  kil. 
San  (j^iorgio,  114  kiL  CastćŁ  Maggiore,  4100  m.-^117  kil.  Cortic.dla^ 

127  kil.  Bolonija. 

Omnibna  na  dworcu  60  c;  z  tłomokaui  1  fr.'  Powóz  jedno- 
konny do  hotelu  1  fr.;  za  bagaże  tryngielt. 

.  Hotele;  Grand  Hotel  dltalia,  D  ei  Quatro  Fellegriui, 
Brun,  Bologna  (mówią  po  franc  niemiec  )  8«  Marco,  Tre  Ke, 
Tre  Mori  (restauraryja  i  kawiarnia),  A  U  a  Bella  Yenezzia. 

Kawiarnie:  del  Commercio,  delFItalia,  delteatroal 
Corso,  Ła  Birraria. 

Powoaj  otwarte  (fiacri),  zamknięte  (Broughams)  jednokonne, 
kurs  75  c;  godzina  1  fr.  7o  c  . 

Bolonija,  po  włosku  Bologna^  90000  m.,  na  żyznćj  równinie,  opa- 
sana murem  z  12  bramami.     Wiele  uUc  ma  kryte  chodniki. 

Hiatoryja  sztoki  bolońaki^  Bolonija,  która  powinna  by  mieć 
jedno  z  ważniejszych  w  historyi  sztuki,  nie  wydała  żadnego  gienijusza. 
tizkota  jćj  jeszcze  w  kolebce  w  padła  na  tory  elektyzmu,  który  aż  do 
końca  pozostał  jćj  wybitnym  charakterem.  Franda  (Baibolini)  (1450) 
—  1517)  rywaUzował  z  Bellinim  i  Peruginem.  Do  8zk<rfy  bolońskićj 
zaliczają  Primoticc^a,  SammacckinCegOy  Fasserotiego  i  t.  d.  W  końcu 
Xyi  wieku  gdy  wszystkie  szkoły  włoskie  szybko  chyliły  się  do  upadku, 
bolońska  weszła  nagle  w  najświetniejszy  dla  ńabin  «kx«i^  \Yś^%v| 


882  BOŁO^KUi 

wssystkie  inne  itałs  się  pierwseą  wkaitałcenm.  'Z  ptiirdd  -wM« 
mslarzdw  tćj  epoki  wjmienmiT:  Ludwika  Carraed  (1U5  —  1619) 
i  jego  krewnych  AuąuHyna  i  AfubaUi  Cahraeei;  Donimckaa  fZeiii- 
pieri)15gl— 'i675;6^tdo.ii?Mii;€^(l564-l«42  nij^wietniejaiegoaewria 
szkoły  CaTracci'^o;  AJhana  (1&78 —  1660),  iniewieściałego  nwlam 
zewnętrznych  wdziękdw;  Guerdno  (Barbieri)  (1591  —  1666). 

Piassa  Mac^iore  lub  Yittorio  Emanuele,  osdobiony  pi^ną 
fontanną  z  Neptunem  bronzowym,  przez  Jana  z  BolopiL  ^ 

KoAoIoły:  Duamo,  pod  wezwaniem  S-go  Piotra,  podada  M adomif 
przez  Ey  SiraATetio,  ukrzyżowanie  Bcu/nacayalia,.  i  freski  0arraeeC4g9. 

San  Petronio,  ogromna  bazylika  niedokoAcsona,  roipocięta 
w  1390  r.;  drzwi  środkowe,  arcydzieło  Jakdba  delia  Ouerda,  nk  ze- 
wnątrz rzeźby  Sansovina  i  sławnego  Iroperzia  de  Botti^  malowidła 
G.  Francia,  Tiarini'egoiin:  -  ^aik  Domenico^  z  grobowcem  Ś-go  Domi- 
nika przez  Mikołaja  z  Pizy  kamienie  grobowe  Gwido  Henfe^po  i  udien- 
nicy  jego  Elżbiety  Sirani,  otruta  w  26  roku  żyda;  maloi^dlk  Tiari* 
ni'ego,  Spada  i  in.  S.  'Rartolotnego  di  porta  Baoegnama  (19R8),  Sen 
Benedietto,  San/a  CecUia  w  ruiWh,  freski  Francia.  — -  Cktrput  Dmti' 
ni,  S.  Cristina^  San  (jfiwattia  iń  Monte,  Sa^Ant&nio,  o  83  ołtanacb  i  inae 

Akademija  sztuk  pięknych  (Pinacoteca)  otwarta  od  9  —  do  8, 
j  est  jedną  z  najznakomitsicych  we  Włoszech, posiada  takie  arcydńel^  jsk 
Ś-ta  Cecyllja  Bafaeta,  N.  Panna,  aniołowie  i  święci  przea  Otwedanut, 
Męczeństwo  S-^j  Agnieszki  i  S-go  Piotra  z  Werony  D&mimeMa, 
Madonna  delia  l^eta,  Giiido  Beni'ego;  znakomite  dzieła  Fraada 
i  innych  malarzów  bolońskicli. 

Oploteoa,  muzeum  zbroi,  IMblijoteka,  z  dziełami  odnośnemi  dv 
sztuki;  i  zbiorem  rysunków. 

Uniwersytet  (Arciginnasio),  założony  w  1119  r.,  sławny  prsede- 
wbzystkiem  wykładem  prawa.  Wiele  kobiet  zajmowało  ta  katedry. 
Nowy  uniwersytet  założony  w  1 7 1 4  r.,  liczył  międsy  profiMorsnd 0afca- 
n*ieifo.  Muzeum  anatomiczne,  patologiczne  i  anatomii  pordwnawes^ 
gabinet  historyi  naturalnej,  fizyczny,  obserwator^nm,  ogród  botani- 
czny, muzeum  starożytności;  biblijoteka  uniwersytecka  roa  15000  to- 
mów, kustoszem  jćj  był  znakomity  kardynał  MezoJanUi^  władający  At 
językami. 

Pałaoa:  Palazzo  pubblico;  del  Podesta;  Poro  de' Mer> 
canti;  Fava,  zagnani;  Sampieri;  w  trzech  ostatnich  freski  Car 
racci'ego;  >-^  P.  Ercolani,  Bolognini  i  inne.      . 

Pochyłe  wieże.  Dwie  główne  o(»obliwoici  Bolonii,  są  owe  k*s- 
flratowe  wieże  z  cegieł*jedna  d  egl  lA  si  n  elli,zXII  w.  wysoka  89  OMlr.; 
nachylenie  1  metr.  1^^.;  ^ra\^«^\«L(\«^T\«enda  z  XII  w,  49  m.  v.v- 
»*oka,  z  nachv\ttmen\  a  w.  Vii  <ł,V\vN^%v:\ivAvv^v 


z  BOŁOUn  DO  FŁORBKOYI  S8S 

Ttatry:  C om manale;  Gonta valli;   del  Corso;   delSole; 
GinocodiPallone. 


do  Montagnuola,  wzgdrze  na  Pdł.  Bolonii,   ogrdd 
pabliczttj,  piękny  widok. 

Okolice:  Kościół  <U  VAnnunuata  (arcydssieło  Francia);  San  Mi- 
cheie  pii  botco,  klasztor  na  wzgdrza  pod  Boloniją;  koiciói  Madonna 
di  San  Luca  do  którego  wchodzi  się  przez  portyk  na  640  arkadach. 

Narzecze  bolońskie  jest  jednćm  z  najtrudniejszych  i  ni^brzjdszych 
we  Włoszech. 

Gastronomowie. cenią  bolońskie  salcesony  (mortadella  i  cotichiniV 

Z  Bolonii  wychodzą  trzy  drogi  żelazne:  do  Rimini,  Parmy,  Pistol. 


•  Droga  106.    Z  BULONn  DO  PLORENCYI. 


132  kil.  Droffa  łelazaa. — Przebywa  tię  w  4.  is.  45  m.  pociąfiem  bezpośrednim, 
w  5  r  SO  m.  omnibusowym  xa:  1  ki.  13  fr.  80c.:  2  ki.  11  fr.  20  c;  3  ki.  8  fr.  40  c. 

7  kil.  Borgo   PaniceUe,  4098  m.,     10  kil    Cassałecckio,  2100  m. 
19  kil.  SeuMo  przebywa  się  tanel.     27  kil.  Marzabotto.    39  kil.   Ver 
goto,  3760  m.     Na  lewo   zamek  ^amgnano;  pociąg  przechodzi  przez 
rz.  Yergatelio,  most  na  Sella.  —  Tunele. 

59.  kil.  Porretta,  3000  m.,  370  metr.  w;enicsiona.  Wody  ciepłe' 
bardzo  zalecane  (27*,  5  do  38^).  Są  one  siarczane,  solankowe,  jo- 
dobi^mowe;  liczne  zakłady  kąpielowe.  Po  za  Poretta  przebywa  się 
wąwdz  w  Apeninach.     Wjoiiosły  wijadukt,  tunel,  piękne  widoki. 

73  kil.  Pracchią*  Zstępujemy  w  dolinę  Ombrony,  gdzie  Katyli- 
na  zost^  porażony  i  zginął. 

98  kiL  Płstoja  (hot:   Globo,    Stella  d*Oro,    Leone   d'Oro 
Leone  Kosso,  Lpcanda  di  Londra),  11800  m.    Miasto    posią- 
dę wiele  rzeźb  z  XII,  XIII  i  XIV  w.  —  Fiazza  del  Duoino. 

Koćoioły:  Katedralny  (1240)  rzeźby  BrunelesrhL  i  Andrea  de 
Ua  Robia\  obrazy  C,  AUori,  Lorenzo  di  Credi  i  Inne.  Campanilie;  S.  Ań 
drea,  ambona  Jana  z  Pizy. — S.  Bartulomeo, — Son  Doiaeńtco  (1380), 
Madonna  przez  Frd  'Bartolomeo,  malowidła  BaccicSio,  Alori.  —  San- 
ta  Maria  delia  Grazzie,  piękne  malowidłu  U  di  Credi.  —  Saw  Paolo, 
—  San  Spirito,  i  inne. 


tt4  FŁORESCTJA 

Pałaoe:  Biskupi;  Pretorio:  Fortegnerri  i  inne. 

106  kiL  San  Plerro. 

114  kil.  Frato  (hot:  Posta,yecchia  Stella)  11600  m.  nad 
Bisenzio.  —  Kośdołj:  Du&mo^  z  białego  i  rielonego  martamm,  twti\i!j 
i  bronzy  iMCca  delia  Robia^  Minoda  Fiesole  DMiatęllOj  freski  Jilyyw 
Lipi,  Agnolo  Oaddi,  —  Madonna  deltę  Careeri.  Paląc  Pretorio. 

119  kiL  Calenzano.  --  124  kil.  Sestó.  —  127  kiL  CasUUo.  --  119 
kiL  Fonte  a  Biftedi.  —  182  kil.  Flamą/ja, 


Floreneyja. 

• 

Hotele:  Italia,  w  pałacu  Murata;  *Nnovo  Tork,  nad  Arno;  de 
la  Viii e,  na  placu Manina,pok.  3  lir.;  *de  la  Paix,  nadŁani^  Ar- 
no; *de  rUnires,  Corso  Yittoria  Emanuele  i  via  Garibaldi;  *Grattd 
Hotel  Milon,  yia  Cerretani  12;  *de  la  Grandę  Kretągne,  nad 
Arno;  *de  Romę,  na  placu  S-ta  Maria  NoveIla;  dn  Nord,  na  placu 
Trinitu;  Parłam ento.  na  S-ta  Firenze;de  Gen^re,  Mercato  Nno- 
vo;  Hotel  et  Pension  Anglaise,  via  del  Sole,  3;  H.  de  la  Pen- 
sioii  Suisse,  via  Tornabnoni;  'Pension  Thuillier,  via  Garibal- 
di, 5;  Lana,  via  Ćondotta,  12;  Stella  dTtalia,  viUa  Calaą|oli; 
Porta  Hossa,  via  Portarossu;  Isole  Britanniche,  na  pL  San 
NoYellu;  Cosa  Nardini,  Borgo  S.  S.  Apostoli,  17. 

Mieszkania  umeblowane.  Jest  ich  wiele  naprzeciw  pahcn  Pitti 
i  w  Nowym  cyrkule. 

Cbambrea  garnis  Cas9a  Schneidorf,  Madame  Bied 

HestauraoyjeRossinL  Cavour(mdwiąponiem  ,ang.  ifr»nc)> 
Bonciuni,  Della  Łuna,  De  la  Ville  deParis,  del  Barile, 
Patria. 

Kawiarnie  dei  Ri  sort  i.  Flora,  delie  Alpi,  Ferracoio, 
Witał,  Piccolo  elvetico. 

PasztetDioj,  Cukiernicy:  Castelmuro,  via  Calsfyoli  napili 
ciw  d'Or  San  Michele;  Doney  ulica  TornabuonL 

Poczta, do  liiatów  plac  delia  Signoria. 

Teatry:  dellaPergola  (opera  pierwsza  z  włoskich)  T.  N  u  o  r  c^ 
T.  Nazionale,Alfieri,  Goldoni  Niccolini,RoB8ini,\ritto- 
rio  Emanuele.  Ricasoli  (tragedyja  i  komedyja)  i  innne. 

Plan  zwiedBania  Florenoyi.  Należy  poświęcić  prajniymiii^  ^ 
do  9  dni  na  zwiedzenie  miasta.  Dwie  kolekcyje  artyttycsnt:  UŚU 
i  pałacu  Pitti  zailug;^^^  ]^TiA^«i«iK^%i^«BL'Qa.'^'«(«ftiiA  awifdMidi^ 


FŁORENCYJA  SSft 

"  Zbidr  w  Akademii  sztuk  pięknych.*  jest  rdwnież  ziymąj%C7m« 
Cięió  Florencyi  z  prawćj:  strony  Arno  jest  najznacżniejszą.  W  niej 
to  soąjd^je  ńę  większa  czątó  pomnikdw.  Dwa  place  środkowe:  La 
Signoria  i  del  Duomo  są  w  nidj  dwoma  punktami,  około  ktdrjch 
prowadzą  najczęściej  wycieczki  po  Florencyi. 


Głóumiejsze  osobliwości. 


N^a  prawym  brzegu  rz,  Arno, 

Zwiedza  się  bajprzdd  plac  de  la  Signoria  (Loggia  de'  Lanzi); 
Dawny  pałac  (Palazzo  Yecchio);  galeryja  Uffizi).  Z  tego  placu  do- 
stajesięna  Piazza  del  Duomo  prostą  ulicą  Calzajoli:  najpiękniej 
sze  z  budynkdw  na  tym  placu  są:  Katedra  (Cattedrale  di  8.  Maria 
del  Fiore)  z  dzwonnicą  (ii  Campanile)  i  II  Battisterio.  Zwie- 
dza się  następnie  pałac  P  o  des  tk;  kościoły  de  llaBadia,  Santa 
Ór  oce;  pałac  Buonarotti;  kośddł  Zwiastowania,  Ś.Marka; 
Akadem  ij  a  sztuk  pięknych;  S.  L  o  r  e  ń  z  o;  muzeum  egipskie  i  C  e- 
necalo;  S.  Maria  NoTcUa. 

Na    lewym  brzegu     Arno,  - 

Pałac  Pitti  i  galeryja,  ogród  Boboli;  muzeum  historyi  naturalnej; 
kościoły  S.  Spirito,  d^  Carmine,  Promenada  Caseine;  na  Płn.  Zach. 
Florencyi;  kośddł  S.  Miniato  na  Płd.  Wsch. 

Florenoyja  (Firenze).  Niedawno  chwilowa  stolica  Włoch,  120000 
m.,  ma  900domdwipałac<5w.  Bodzielona  na  dwie  nierówne  części  rzeką 
Arno,  suchą  prawie  w  lecie  a  jednak  często  i  gwałtownie  wylewającą. 
Ulice  nadbrzeine  zwane  Lungo  Arno  (Lungatno),  zostały  niedawno  prze- 
dłużone naprai^o  rzeki  od  mostu  Carraja  ai  do  -promenady  Caseine, 
a  nowy  cyrkuł,  ktdry  stanie  się  najpiękniejszym  w  mieście,  kończy  się 
budować  w  tym  kierunku.  Gdy  władze  włoskie  przeniosły  się  do  Flo- 
rencyi, miasto  z  każdym  dniem  się  przyozdabiało;  dziś  to  już  przeszło. 

Mosty:  Pierwszy  idąc  w  gdrę  rzekialleOrazie{12S7),  drugi  Fonte 
T^eccAto,  przebudowany  na  nowo  (1345)  przez  Tadeusza  Gaddi,  jest  cały 
zajęty  domami  i  zakładami  złotnikdw.  Pontd  mostem  krdtka  gale- 
ryja, łącząca  pałace  Yecchio  i  Pitti — Most,  a  Santa  Trinita,  godne 
uwagi  dzieło  Baralh  Ammanati  (1559).  —  Most  Carraja,  Powyżej 
miasta  i  poniż^  dwa  mosty  wiszące. 

FlMt:  Główne  na  prawym  brzegu:  d  el  la  Signor  ia:  dalD  ^^\Bk^\ 


IM  FŁORE.KCTJjL 

Santa  Crocft;  .  Annaniiata,  S.  Marco;  deli'  Indipei- 
d  en  3sa  (dawna^  Maria  Antonia,  najwięktij  we  'Flanoofi)  Saa  Łe-' 
renzo;  la  piassa  Yecchia,  plac  S.  Maria  No vella,  d*OgBii- 
santi,  nad  brzegiem  Arno;  S.  Tri  nita;  (kolnmna  ze  wiehoMcgo 
prranito,  pochodząca  z  łaźni  Antonina  w  Rzymie).  Z  dmgi^'  strony 
Arno:  plac  pałacu  Pitti,  San  Spirito  i  del  Carmine. 

Plao  deila  Signoria  (W.  Księcia)  Forum  florenckie,  gdzie 'god- 
ne widzenia  są:  1.  portyk  zwany  Iioggia  dei  Iianai,  ni^gdyi  odwadi 
lundsknechtów  Medyceuszów.  Był  zrazu  przeznaczonym  na  zgroma- 
dzenia ludowe.  Zwą  go  też  loggia  cTOrcagHa  od  imienia  bodownien- 
^o  (1355),  2  lwy  strzegą  wejśda,  z  lew^  leżący  jeet  dzieteffl  FUrnH 
nio  Facca,  drugi  pochodzi  z  willi  Medyceuszdw  w  Rzymie.  Pod  le- 
wą arkadą  jest  słynny  Perseusz  z  hronzu,  dzieło  Bem>0iwte  OeOmi^ 
ktdre  było  dlań  powodem  dęikich  strapień,  o  jakich  wnaderoływiony 
sposdb  opowiada  w  swych  pamiętnikach.  Widać  takie  pod  arkada- 
mi kilka  starożytnych  posągów  i  grup  przez  Jana  z  BoIomi^  Jndylt 
i  Uolofemes  przez  DomtęUo.  2.  Fatazzo  YeccMo,  naprzeciw  ktdngo 
kopija  Dawida,  posągu  JtfińcAo/a^^nibla  Herkules  i  Cacna  prMs 
'Badmeli.  3.  Fontanna  Keptuna  przez  AmmanaUi.  4.  atatna  Ko- 
śmy I  przez  Jana  z  Bolonii. 

Plac  katedralny  (del  Duomo).  Na  nim  trzy  cuda  Floreneyi:  Ka- 

tedra,  Chrzcielnica  i  Dzwonnica. 

Dzwonnica,  w  stylu  gotycko  włoskim  jest  wspaniałym  utworem 
^lofta  zaczętym  w  1334  r.  Wysoka  84  metr.  Ozdobiona  54  pła- 
skorzeźbami i  16  posągami. 

Chrzcielnica  (8.  Giovanni  Battista)  budowla  ośmiokątna,  w  któ- 
rej podziwiają  nadewszystko  pyszne  drzwi  bronzowe  i  pbsko- 
rzezłty.  Drzwi  południowe  przez  Aiuifzeja  z  l^iz^^  dwoje  innych 
przez  Oliiberti,  O  wychodzących  na  wschdd,  Michał  Anioł  mtfwtt« 
że  mogły  by  być  wrotami  raju.  Drzwi  północne,  nad  którend  Ghiber- 
ti  pracował  20  lat  Z4t8taly  skończone  w  1424  r.  Wewnątrz:  mostki 
kopuły  są  dziełem  Andrsa  Tafi^  Apollanio^  Fra  Jaeopoy  franfliukani- 
na,  Uhirlandajo  i  innych. 

# 

Katedra  (S.  Maria  del  Fiore).  Fiorentczycy,  chcąc  wznieść 
w  swem  mieście  monument  przewyższający  wielkością  i  pilnością 
wszystkie  znane  we  WłoKzech.  powierzyli  wykonanie  t^  kattdiy 
Arnolfom  di  Cainłńo  w  1294.  Nazwa  S.  Maria  del  Fiore  pooiioda 
od  nazwy  miasta  i  je^o  herbów  (czerwona  lilija  w  białem  poln)t  TiM-  ^ 
Mada  pozostała  dotąd  nicskończomu  Na  konkursie  w  1865  r.  latwiai^'^ 
dzono  projekt  j^j  dokończenia,  ^ "  '^^ 

Budowa  katedry  \)\\vl  Yv>v.vv^v^'t.^^v»t v.'  1*298  r.  i  tr«[|iła  s  pcHriitfi' 
J  60   lat.       Dlngofet  YoiwacX«i  *^^«X  \V^  \ix.  \^\    taiix^i3waML  %<  •(^ 


rŁORElIOTJl  817 

SMTokotfć  Bąwjr  40  m.;  wysokość  od  ziemi  do  wierschn  krzyża  1 1  i 
m.  S4.  Zewnątrz  pokrytą  jest  białym,,  rdiowym  i  zielonima  mar- 
mnrem^  Cudem  katedry  jest  kopuła,  wzniesiona  przez  Brunelieschi 
(f.l444  rokn),  średnica  największej  kopały  46  metr.,  obwód  jej  I4l 
metr.  60.  Bmnelleschi  jest  ^miałym  poprzednikiem  Michała  Anio- 
ła; katedra  jego  wyprzedza  swem  istnieniem  katedrę  S.  Piotra 
w  Rzymie  przeszło  o  wiek.  Michał  Anioł  powiedział  o  kopule  Bru- 
nelleschi.  „Tmdno  jest  wykonać  taką  rdwnie  dobrze  a  niepodobna 
lepl^  Pomalowali  ją  w  1572  r.  Yasart  i  Zucckeri,  Wewnq|trz  ka- 
ti^ry  w  prawie^  nawie  są  pomniki:  'Brunelleschfego  i  G^iotta^  popiersie 
Mdrśile  Ficina  przez  And.  Ferrucci.  Za  wielkim  ołtarzem  Pieta, 
gru]^  z  marmuru  nieskoficzone  dzieło  Michaia  Anioła,  który  to 
iiii<j^  na  grób  dla  siebie  przeznaczył. 


Kościoły, 


AantmaiAta  ▼.  Sonritot  (XIII).  Na  przodzie  jest 
s(tifniB.zAwierająoe  freski,  z  których  kitka  bardzo  pięknych:  na  prawo 
Wniebowzięcie  przez  U  Bosso.  Nawiedzenie,  przez  Jacopo  da  Pon- 
t&rmo.  Zaślubiny  N  Panny,  przez  Francu^łgio,  Narodzenie  N.  Pan- 
ny przez  And,del  Sarto.  Na  lewo  widać  także  godne  uwagi  freski 
And.  del  Sarto. — Wewnątrz:  Pietl^  grappa  z  marmuru  "Baccio  'Ban- 
dinelli.  Kaplica  N.  Panny  del  Soccorso,  zbudowana  kosztem  i  we- 
dług rysunku /a/m  2;  Bo^oiiif;  którego  t4i  są:  własny  grobowiec,  krzyż 
i  płaskorzeźby.  Kopuła  nuilowjinu  przez  Pctcełti,  Zmartwychwsta- 
nie przez  Anifelo  'Branziuo.  N.  Panna  i  Wszyscy  Święci,  przez  Pe- 
rugtna.  Koło  zakrystyi  kaplica  YillHni,  gdzie  są  pochowani  sławni 
historycr  tego  imienia.  Po  lew^j  stronie  nawy:  Perutjiiia,  Wnie- 
bowzięcie, jedno   z  arcydzieł  tego  mistrza. 

Klaastor  Zwiastowania.  Jest  tu  do  zwiedzenia  wiele  grobow- 
ców. Na  drzMiach  Aiiodącvch  z  klasztoru  do  kościoła  znajduje  si^ 
fresk,  arcydzieło  Andrea  del  Sarto,  sławna  Madonna  del  Saooo. 
Freski  na  prawój  ścianie  są  dziełem  Paccetfego. 

Btułia  (opactwo  8.  Benedykta  na  Płn   Wsch.  plAcu  Sigiioriu,  bli  • 

•  sko  Bargello)  przez  ArnoŁ/o  diJOambio  1285.  przebudowana  w  I62i^>- 

Nadrz%mch,  wiodących  do  kościoła  jest  marmurowa  Madonna,  dzie]4» 

Mino  da  Fiesole.     Na  prawo  grobowce  pnsez   B.  da  Mąjano  i  Mino 

da  Fiesole  (1466).  Na  lewo  kaplica  rodziny  Blanco;  N.  Piinna  z  ani(»- 

I       łaml,  ukazująca  sie   Ś-mu   Bernardowi   przez  Filipino  Lippi  (1480; 

-f  płaskorzeźby  dłniA  Lttca  delia  Bobbia, 

1^  »  ^   II  Carminp  (koście^  j  klasztor  TxRrmc\\ló>N^  7.  ^Y\3k:§L€^  >i\xv>\v^  K\- 


■ 

uu.  „Kilka  stóp  intira  pomalowanego  we  freski  zfipewniiyą  wieeaą 
pamięć  kośeiołówi  Karmelitów  w  dziejach  sitnki^^  Freski  te  rospu- 
częte  ^przezMassoUnodaFamictUe,  wykonywane  dampnesJfa«taea» 
(,  i  402 — 1443),  obu  młodo  imiarłych,  nkońcione  pries  FUippim  Liiff^ 
(f  15U5),  zdobią  kaplicę  Brancacci'ch;  ocalone  od poiam  1771  r^  kńS- 
ry  zniszczył  koidół.  Śą  one  świętością  w  sztuce  a  ksutałoiU  ^  aa 
niuh  z  kolei  Pemgino,  Bafael,  Leoiiai'd  da  Vincii,  Michał  Anioł.  Od- 
kryto nadto  w  1858  r.  inne  ireski  w  kaplicy  w  głębi  lakiyiąyi 

Santa  Ofooe,  na  placu  tejie  nazwy,  był  zbudowany  praei  Amolr 
i'o  di  Łapo  (1294).  ifasada  jest  z  1862,  dzwonnica  z  1647.  ObsMT- 
iiy  ten  kościół  (dł.  116  m.  47,  szer.  38  m.  45)  powainy,  demny,  za- 
pełniony znakomitemi  grobowcami,  był  zwany  Panteonem  ITkweńcyi. 
Wewnątrz,  Nawa  prawa:  pomnik' Michała  Anioła,  rysunku  Fomt^ 
ł>iust  Michała  Anioła  i  statua  Malarstwa  są  dziełem  Bani.  lAmm; 
Kzeiby  CioWego,  Architektury  zaś  (ruw,  dnU*  Opera,  Pomnik  nowo- 
ozesny  wzniesiony  na  cześć  Danta  p.  £icci.  Pomnik  Alfieregb  p.  ćns- 
'tovę.  Pomnik  Machlavelą  (1787).  Medalion  Łanzi'ego,  histor^^La  om* 
liurstwa  włoskiego.  Pomnik  Leonarda  Bmni  p.  B,  Batśśiimo.-^TS^WB 
lewa:  Grobowiec  Gallileusza,  wzniesiony  w  100  lat  po  śmierd;  obiasy 
Scatti  di  Tito,  Fnj  filarze  wielkiój  nawy  pomnik  Leona  B^ltista  ii- 
herti  p.  BartoUtaego.  —  Kaplica  Baronoelli:  na  lewo  freski  Tadama. 
(Jaddi,  najlepsze  z  dzi^  tegu  artysty  we  Eloroncyi — ^Koronao^ja  N. 
Panny,  aniołowie  i  święci,  jedno  z  rzadkich  dzieł  autentyomych  (Hatta» 
W  kaplicy,  grol)Owiec  hrabiny  Albauy,  wdowy  po  ostatnim  pretenden- 
cie Stuarcie  (f  1824  r.)  p.  ŚantarelU.  Wieczerza  Fańska  p.  ToMiril 

San  liOrenzo  (na  placu  t.  n.).  Kościół  ten  zamykany  o  lt'/t 
a  powtórnie  otwierany  od  3 — 5,  jest  o  3  nawach  i  ma  ksitałt  liteiyT; 
pochodzi  z  hojnośd  Medyceuszów. 

Przed  wielkim  ołtarzem,  grobowiec  Kośmy  Medyoensia.    Stsn 
zakrystjTJa;  płaskorzeźby,  drzwi   bronzowe;  grobowiec  Jana  Medr- 
ceusza  p.  Donatella^  mauzoleum  Jana  i^  Piotra  Medyoeusiów   p.  JjA. 
V€rrocchio\  męczeństwo  8.  Wawrzyńca,  fresk  Ang.  Bronzuto. 

Nowa  zakrystyja  (widzialna  tylko  od  9  do  12>/i)t  rozpoczęta  p. 
Michała  Anioła  z  polecenia  Leona  X,  była  skończoną  w  1520  r.' Jsst 
w  niej  sanktuarium  sztuki  włoskiój;  zwiedza  się  tu  pomniki  Wawrzyń- 
ca 11,  Medyceusza  i  Julijana  11,  ozdobione  sławnemi  statuami  Fen- 
siera,  figura  Wawrzyńca  II  w  rozmyślaniu,  Zmieraok  i  Jntnenkay' 
iizień  i  Noo  p.  Michała  Anioła;  gruppa  N.  Panny  z  ddeciątkieB, 
przez  tegoż  mistrza. 

Kapllea  Medyoeusaów,  rozpoczęta  w  1604  a  wykońciaiia  aśde 
naszych  czasów.  Kosma  U  przeznaczył  ją  na  groby  fiuuilii  kriąłęn^i 
Mury  są  wyłożone  twardemi  kamieniami  i  nąjkosztowniejsaenii  mar- 
morami;  kosstowaka  ^^  na^^oii^  ^ós^^n  ^Q»xwi«kifih.    Jett  w  nł^  gnh 


FŁOREHCYJA  Mf 

bowiec  i  bromfowa  złocona  statua  Kośmy  II,  przez  Jana  z  Buionii: 
takai  Ferdynanda  I  p.  Tacca;  mauzolea  Kośmy  I,  Franciszka  I  i  Ko- 
śmy ni. 

Ban.  Maroo.  Kokiói  i  klasstor.  W  pierwszym  8%  malowidła  Bis- 
Mtgnano^  Frd  Bartolomeo^  EmpoU,  SarUi  di  Tito  i  in.;  klasztor  (z  końcar 
Xni  w.)  należał  do  dominikanów;  zawierał  wielką  liczbę  dzieł  Frd  An^ 
geUeo,  wiele  z  nich  zostało  wyniesionych  lub  zatraconych.  Od  trzec1v 
z  górą  wiekdw  malowidła  zostały  zaniedbane.  W  sali  kapituły  wiel- 
ki fresk  Frd  Angelico,  malowidła  tegoż  artysty  na  gdmym  koryta - 
nni  i  po  celach.  —  W  refektarzu,  Wieczerza  Pańska  p.  Dom,  Ghlr- 
landajo, 

Santa  Maria  No^ella. — Kośddł  ten,  rozpoczęty  w  1279,  ukoń- 
czony w  13^7  Michał  Anioł  nazjrwał  &wą  oblubienicą.  Wewnątrz:  T'a- 
sari  cniszcz^  malowidła  ścienne  dla  dodania  ołtarzdw  bocznych.  Po 
nad  facyjatą  Krucyfiks,  przyznawany  Giottemu  i  jego  uczniowi  Puccio 
Capanna.  Na  prawo  fecyjaty  fresk  Mcmaccia:  Chrystus  ukrzyżown- 
ny,  N.  Panqa  i  S.  Jan  Baptysta.  Na  lewo:  Zwiastowanie  Agn.  O  mi- 
di. Kaplica  Bucellai,  ze  sławną  Madonną  pędzla  Cimabue,  pierwszy 
pomnik  odrodzenia  sztuki  we  Florencyi,  był  on  tryumfalnie  wniesio- 
ny przez  lud  z  pracowni  artysty  do  kaplicy.  Chdr  cały  pokryty  (re- 
skami  p,  Domenico  Oh&landajo  (1451 — 1495),  nauczyciela  Michała 
Anioła.  W  sąsiedni^  kaplicy  mdać  przepyszny  krucyfiks  p.  Brunei- 
leschi,  Kapl]ca'Strozzi  z  malowidłami  ściennemi  Andrea  Orcagna.  Sad 
ostateczny.  Baj;  Piekło  p.  Bernardo  Orcagna,  W  zakrystyi  malo- 
widła na  tabemaculum  są  Frd  AngeUcą,  —  Na  lewo  kościoła  Klasztor 
zielony  (Chioatro  VerdeJ  (1220)  tak  nazwany,  ż  powodu  że  są  tu  ku- 
mee  wyrobione  z  zielonego  kamienia  p.  Paoh  Ucella  (1396 — 1479) 
i  p.  Delio,  Wewnątrz  klasztoru: 

Ka^lioa  hinpańśka  w  ktdr^  są  wspanii^e  malowidła  ścienne  ]>. 
Simona  Memm  1  Taddeo  Oaddi  (kościdł  wojujący  i  tryjumfujący).  Są- 
dzą że  są  tu  portretowani:  Bokac3rjusz  Fiammetta,  Filip  Piękny  i  t.  d. 
Na  suficie  łddź  Ś-go  Piotra  jest  symbolem  kościoła  wojującego.  Tad- 
deo Oaddi  przedstawił  Tryumf  S.  Tomasza  z  Akwinu,  otoczonep;<> 
aniołami,  prorokami  i  świętemi.   U  stdp  jego  są  zwyciężeni  heretycy. 

Apteka  klasztorna  sprzedaje  essencyjc  i  perfumy. 

Santa  Maria  £luova  (1418)  blisko  szpitala,  założony  jak  m6\A\\ 
w  1287  r.  przez  Foho  Portinari^  ojca  Beatryczy  Danta.  W  przyle- 
głym kościołowi  ogrodzie  fresk  Frd  Barłolommeo,  Sąd  powszechny. 

Or  isan  Mtohele,  Via'Calzajoli,  blisko  placu  Signoria,  hudowb 
gotycka  p.  Arnolfo  di  Łapo  wzniesiona  na  skład  zboża.  Pożar  zni- 
szczył ją.  W  1337  roku  (7acf(/ł' rozpoczął  j^l  odbudowanie;  arkady 
portyku  byłly  skończone  dopiero  w  1378.  Obecnie  budynek  ten  res- 
taurują. Figury,  zdobiące  go   zewnątrz  należą  do  t\a^U^%vq^\v  \iX^^- 


M6  V  t  O  ft  it «  d  ir  j  A 

ń5w  dawttćj  liskoły  florencki^.    Fasada  Zach.,  8.  El^Ass  p.  NśmuJi 
Btmcor^  S.  Sscsepan  p.  GMberd;  S.  Mateuss  p.  Mic^Jo^tMo  MiMam, 

Na  płn.  S.  Jeny,  przepyszna  statua  p.  Dona^Uo;  S.  Ulip  p.  iVbH 
m  di  Banco;  S.  Piotr  p.  Donatella,  Ną  wich.  S;  Ziojuiss  p.  Jana  z  B^ 
lonii^  Ś.  Tomasz  i  Chr jstu9  p.  Andr.  V€rracchio'f  '3.  Jan  Chridoiel  f. 
Ohiberti  Na  płd.  S.  Jan  Ewangielista,  jedno  z  n^lepssTch  dw 
Baccio  da  Mantelupo;  S.  Jakdb  p.  Nanmm  Btuteo  i  8.  |tac^  p.  Ih" 
natello^  statua,  o  ktdrćj  w  swćm  uwielbienia  wynek)  Mkshal  Ankrf, 
„Marku  dla  czego  do  mnie  przemówisz". 

Wewnątrz:  Cudownym  jest  pyszne  tabemaculum  z  białego  mU' 
muru,  utworzone  przez  Andr.  Orcagna  (1348 — 1359). 

I 

OgniBaantl,  wyrestanrowańy  w  1627.  Na  dnwiach  fiuMidy  pbi- 
korzez'ba  p.  deUa  Bobbta.  Wewnątrz  na  prawo  8.  Angustjm,  mik 
BotHcelWego,  na  wprost  8.  Hieronim,  freik  Dom,  GUrkuuUu^  Zafary 
st^ja,  Chrystus  na  krzyżu,  Marjfje  i  Święd,  fresk  nkoij  OuMia,  Be* 
fektarz  Wieczerza  Pańska,  zniszczona  przez  wilgoć. 

San  Splrlto  (na  lewym  brzegu  Arno),  ko^dl  Fozpocicty  p.  Bn* 
nellesckPego,  skończony  w  1471  r.;  w  drugićj  kaplicy  na  prawo,  Pitli 
marmurowa,  naśladowanie  gruppy  Michała  Anioła  w  ko  Jdele  S.  fto- 
tra  w  Rzymie.  Galeryja  poprzeczna:  S.  Monika  i  12  postaci  kobieejreh, 
portretów  rodziny  Capponi.  N*  P.,  Dzieciątko  Jezus,  8.  Jan  w  dii^ 
ciństwie  i  Święci  dzieło  godne  uwagi. fiŁippa  JJppi,  Pokłon  magdir 
p.  Lorm,  Galeryja  lewa*  Madonna  i  Święci  p.  BotticeUi.  Kaplica  Cor- 
binellich;  według  planu  Andrea  Contucct,  zawiera  obraz,  prsedstawift- 
jący  Chrystusa  z  Krzyżem  Ohirlandaia  i  t.  d. 

Santa  Trinita  (1250),  odbudowany  w  XVI  w.  Pyszne  freski  Jkm* 
Ohirfnndajó,  S.  Piotr,  idący  po  wodzie,  OrUtofa  Allori,  S.  Piotr 
odbierający  klucze  raju  p.  EmpoU.  8.  Maryja  Magdalen4,  stątaa  »- 
częta  p.  Deńderio  da  Settignano^  ukończona  p.  Ben.  da  2Ęt^^m» 
Wazto  jeszcze  zwiedzić  kościoły:  S.  Ambrogio,  88.  Apostoli,  8. 
cita,  8.  Tito,  8.  Martino  i  inne. 


P  a  ł  fi  fi  S, 


Pałae  Dawny  (patazto  Vecehio)  lub  pałac  doli*  aigilofto,  dt* 
wnićj  rezydencyja  rządców  Bzeczypospolitćj;  pdinićj  W.  Kalfciii  Ko- 
śmy, który  polecił  Yassariemu  powiększyć  go  i  ozdobić,  w  uastM* 
stme  siedziba  Izby  deputowanych  włoskićj,  prsęd  przenięneniemston- 
cy  do  Rzymu.  Pałac  ten  z  charakterystyczną  powierachownoioią,byl 
saczęty  w  l29fi  r.  ^.  Arnoljo  di  La^  ^Gambio).     Praez  d?iwi  gU- 


Wiie  Wciiodzi  się  na  dziedziniec,  którego  wytworne  Ozdoby  znąjdtgą  się 
w  sprzeczności  z  surowością  fasady.  Kolumny  i  sklepienia  pokryte 
s%  arabeskanoi  wykonanemi  p.  Michelotzo  Michelozzi^  odnowione  w  r. 
1812.  Wodotrysk  z  bronzow%  statuą  p.  A.Verrocchio,  1  piętro:  Sa- 
la Wielkićj  JSady,  rządzona  p.  Cronaca  (1495)  na  tądanie  SaTonaroli 
z  prseanaciemem  na  zgromadzenia  ludowe;  zost^a  ona  podwyższona 
za  Kośmy  I.  Do  tćj  to  sali  wezwano  Michała  Anioła  i  Leonarda  da 
Yinca,  w  celu  namalowania  dwóch  fresków,  do  których  zdołali  tylko 
kartony  nakreślić,  a  i  te  zaginęły.  W  miejscu  tych  arcydzieł  znajdu- 
jemy urzędowe  malowidło  dworaka  V(xśari.  Statuy:  Boccio  Badinelli 
Adam  i  Kwa,  Jan  de  Medicis,  Kosma  I,  książę  Aleksander,  Klemens 
VIł,  Karol  Y.  Michała  Anioła  Zwydęztwo  i  Niewola,  gruppa  niedo- 
kończona. Sufit  malowany  olejno  p.  Yassari.  Kilka  sal  jest  ozdo- 
bionych malowidłami  z  historp  Florencjo.  —  2  piętro  Sala  żywiołów. 
portrety  dawnych  Florentczyków.  Sala  posłuchań^  z  malowidłami. 
Cecckino  Salviati;  portret  Bianca  Ćapelh,  Kaplica  dei  Priori,  malo- 
wanki p.  Jiudol/a  Ohirlandajo. 

Z  placu  Signoria  przechodzi  się  (kierując  się  ku  Arno)  na  dzie- 
dziniec zdobny  portykami  i  posągami  sławnych  Toskańczyków.  Dzie- 
dzinńe  ten  jest  otoczony  z  trzech  stron  budowlami,  wchodzącemi 
w  skład  Pałacu  Rządowego  (Uffizzi),  zawierającego  najcenniejszy 
i  najbogatszy  zbiór  zwany:  OaleryJąFlorenoką  czyli  deirli  Ufflzzi. 
Galeryja  jest  otwartą  codziennie,  z  wjjątkiem  niedziel  i  świąc,  od  9 
do  8-^.  W  niedziele  od  10  do  3,  w  poniedziałki  od  12  do  3.  Może- 
my tń  tylko  wykazać  najważniejsze  dzieła  z  tego  wielkiego  muzeum. 

I 

I 

1)  przedsionek]  popiersia  Medycenszów;. 

2)  przedsionek:   Dzik  dzieło  greckie,   posągi  cesarzów,   2  wilki. 
•  Wchodzi  się  następnie  do  galeryi   l49  m.,  długiój.     Tu   zaczyna  się 

szereg  zajmujących  obrazów  dawnych  mistrzów:.  Madonna  Andrea 
Bico  di  Candia  (XIII  w.)  obrazy  Cimabue,Agfioló  Oadi,  Oiotto  i  jego 
szkoły,  Mernmij  OrcagrUi,  Fiiippo  Lippi,  Giotino,  Paoio  Uccello,  Frd 
An^bcOj  L,  LigiioraUiy  D^  GMrlandaJo  i  innych. 


Snycerstwo  I  Jiarhofagu 

t^ojpiersia  starożytne:  szereg  biustów  cesarzów,  ż  których  Augusta 
lAgrypy  najznakomitsze.  Snycerstwo  włoskie  (XV  w.),  mały  korytarz: 
płaskorzeźby  'Benedętto  di  Sovetzano,  Lucca  delia  Bobia,  Taniec  30 
genijuszów  p.  J)oncUeUa;  N.  Panna,  Dzieciątko  Jezus  i  S.  Jan,  dzieło 
Michała  Anioła  (niedokończone).  • 


»92  FŁOREIIOTA 

Gabinet  napisów  dzieli  się  nu  12  oddzlułóiy. 

*  • 

Bala  Nioby  z  grappą:,Niobe  i  jćj  dzied,  kilka  staroijrtnyoh  po* 
sągdw,  znalezionych  w  Rz3rmie.  Koniec  S-^j  gaUr/^i,.g^e  miesscsą 
się  godne  uwagi  dzieła  włoskiego  snycerstwa:  Bachus  pijany  p.  Mj- 
cIiałaAfuołay  przez  niego  samego  wykonany  w  Rzymie  w  21  roka  iy* 
cia.  tJmierający  Adonis,  AppoUo,  tegoż;  8.  Jan  Ohraoiolel,  DawM^ 
zwyciężający  Golijata,  D(fnatellego;  piękny  posąg  Bachusa  p.  Santod' 
no;  kopija  Łaokona  p.  BadtAelU. 


Sale  starożytnych  bromów. 

Pyszna  statua  Mówoj  znaleziona  blisko  jeziora  TrazymeAskie- 
go;  Idolino,  posąg  znaleziony  w  Pesaro  (1530);  kask  kartagiński, 
Orzeł  rz3rmski. 

Trybuna,  Sala  ośmiokątna,  zawiera  arcydzieła:  V6na«  1Cedj(Ni|- 
ska  (restaurowana  p.  Bernini^ego);  obraz  Bafcuila  la  Fornarlna  (?); 
Wenus  Tycyjana. 

Szkoła  Toskańika:  Głowa  Meduzy  p.Ł.  Vinci.  Pokłon  mędr- 
ców, tegoż;  Chrystus  umierający  p  Mariotto  AlbertinefU;  rdine  obra- 
zy p.  Jx)r.  di  Oredi,  Fra  Bartoloineo    Aa.  del  Sarto  i  innych. 

Gabinet  wyrobów  z  kamienia  zawiera  przeszło  400  przedmiotów 
sztuki,  wyrobionych  z  twardych >  lub  kosztowiiych  kamieni. 

Hzkoła  loeitecka  (2  sale)  Obrazy:  Tyf^yjana,  Veroneza,  Tintoreta, 
l^alray  i  t.  d. 

Muzeum  etruskie.  Gabinet  medalów  obejmujący  do  80000  sztok. 


Pałac  Pitti, 


Położony  z  drugiej  strony  Arno,  jest,  wraz  z  Ufidzzi,  najwięksią 
artystyczną  ciekawością  Florencyi.  Wybudował  go  kupiec  florencki 
Jjucca  Pitti  w  \4A0r,  według  i}\&nu  BrunellescchCeyo,  Ponieważ  bnkłu 
4rodk<5w  dokończenia,  8padkoł)iercy  sprzedali  go  w  1549  r.  za  9000 
flor.  złotem  Eleonorze  z  Toledo,  małżonce  Kośmy  I.  Odtąd  Medy- 
ceusze  założyli  tam  swą  rezydencyję.  Kosma  II  kazał  dobndowsii 
prawe  skrzydło;  lewe  zostało  skończone  w  1631  r.  Inne  części  bo- 
dowi! zostały  skończone  za  naszych  czasów. 


PLOREKCYJA  393 

Kosma  I.  połączył  piJ'ac  Pitti  z  wła8n3rm,  galer^rją  487  id.  długą, 
która  przechodzi  po  nad  rz.  Arno  i  miastem;  chciał  sobie  tym  sposo- 
bem zapewnić  ucieczkę  na  wypadek  powstania.  * 

Galeryja  pałacu  Fitti.  Zawiera  przeszło  500  obrazów.  Otwarta 
dla  publiczności  codziennie  od  9 — S;  w  Niedzielę  do  10,  w;  Poniedzia- 
łek do  1 2-^j.  Wymieniamy  tu  kilka  tylko  pierwszorzędnych  dzieł. 

N.  Fańna  na  tronie  (la  Madonna  delia  Seggiola)  Rafaela  i  Wi- 
dzenie XSzeohijelft  tegoż.  Pochód  na  wojnę,  J^ubensa;  Sprzysiężenie 
Katyliny  p.  Sahatora  JRosa;  S.  Marek  p.  Frd  Bartolommeo,  Karol  I 
i  Henryjeta  francuska  p.  Van  Dyck'a.  W  pałacu  Pitti  jest  jeszcze 
Wdzo  wiele  dzieł  Pawła  Yeronese,  Andrzeja  delSarto,  Tycyjana, 
Bafaela,  Correggia,  Saly.  Bosa,  Bartolommea,  Guidona  Bomauo,  Mi- 
chała Anioła,  Bubensa,  yan  Dycka,  Murilla,  Tintoretta,  Fiesole  i  in- 
nych. Na  pierwszem  piętrze:  sale  Stiuków,  Dt/wanów,^  Straży  i  t.  d. 
Na  dole  Sala  sreber  z  wyrobami  przyznawanemi  BeiiVefiuto  Celli- 
ni*emu,  ,  ,  , 

Biblijoteka  W.  Księcia  y.  Palatyna  ma  60000  tomów. 

Za  -pałacem  Pitti  rozciąga  się  ogród  Boboli  (otwarty  dla  publicz- 
no^ w  czwartki  i  niedziele).  Wchodząc  doń  bramą,  przytykającą  do 
pałacu  Pitti,  widać  w  głębi  alei  grotę,  gdzie  są  posągi  naszkicowane  p. 
Michi^  Ani<^a;  gruppa,  przedstawiającą  Porwanie  Heleny  p.  Yincen- 
to  de  Hossi;  posąg  Wenery  p.  Oiouanni  da  Bologna.  Dwa  posągi  po 
bokach  wejścia  są  dziełem  Bandinellfego,  Za  pałacem  jest  amfiteatr; 
ogród  otoczony  jest  od  płd.  murami,  rozciągającemi  się  od  Belwederu 
(fortu  sterczącego  po  nad  ogrodem)  do  bramy.  Porta  Bomana. 

Akademija  Sztuk  pięknych  (ulica  Bicasoli).  Głównym  jej  za- 
łożycielem był  W.  Książe  P.  Leopold  (1784).  —  Korytarz  i  dziedzi- 
niec zap^nlone  są  rzeźbami  z  psdonój  gliny  p.  Lucca  delia  Robbia 
oraz  szkicami  Michała  Anioła  w  marmurze. 

W  galeryi  wielkich  obrazów  wymieniemy:  Oimabue,  N.  Panna,  Je- 
zus, Aniołowie  i  Prorocy;  Frd  Angelicó^]  Podniesienie  krzyża;  Ferugi- 
na^  Wniebowzięcie;  And.  del  Sarto,  Czterój  święci. 

W  galeryi  małych  obrazów:^  Sąd  ostateczny  Frd  Angelico-,  Sandro 
JSoticeUiy  Allegor^a  wiosny.  Zycie  J.  Chr.  w  17  obrazach  Frd  An- 
geUca, 

Klasztor  konfraterni  (zniesiony)  delio  Soalzo.  (Klucze  u  odźwier- 
nego Akademii  Sztuk  pięknych).  Uszkodzone  freski,  przedstawiają- 
ce sceny  z  życia  S.  Jana  Chrzciciela,  są  pendzla  Andrea  del  Sarto 
•  Franciabigia, 

Oenaoolo  (Sala  jadalna)  (fresk  przyznawany  Bafselowi)  ulica 
Faenza.  Fresk  ten  jest  namalowany  w  refektarzu  dawnego  reli^ys^^s^ 


894  f  L  O  11  E  K  C  Y  ;r  A 

zgroi&dfeeiua  S.  Onufrego;  dziś  itefektarz  zamieniono  na  sUad  powo« 
zdw,  fresk  odkryty  został  w  1845  r.,  lecz  niektórzy  krytycnu  bada- 
cze nie  chcą  pfzypisjrwaó  go  Rafaelowi.  W  tymże  bndynkn  mijdiye 
się  muzeam  egipskie. 

Pałac  Podestów  (Bargello,  ulica  del  Palagio).  Zbudowany  w  ro- 
ku 1256,  obwarowany  w  1317  i  restaurowany  wielokrotnie.  W  wiel- 
kiej sali  zgromadzała  się  rada  municypalna,  na  dole  były  więzienia 
i  izba  tortur.  W  ostatnich  czasach  pomieszczono  tu  mozeam  narodo- 
we (Museo  Nazionale).  Jest  tu  do  widzenia  portret  Danta  i  kilka 
freskdw. 

Biblijoteki:  LaureAziana,  bogata  w  szacowne  rękopismj.  —  Ma- 
yliabechtana  160000  tomów  i  10000  rękopismów;  Maruceliana  (u^ca 
Cavoura); —  Kiccardiana, 

Muzeum  historyl  Batnralnój  (obok  pałacu  Pitti).  Zajmnjąey 
zbiór  minerałów  i  skamieniałości.  Tu  mieści  się  tit  gabinet  fizyeiny, 
ogrud  botaniczny,  obserwator3rjum.  Najciekawszą  osobliwośdą  jest 
m()WTiica  Galileusza^  ozdobiona  jego  posągiem.  Przechowują  tn  na- 
rzędzia fizyczne,  jakiemi  się  posługiwał  i  jeden  jego  palec 

Pałace  prywatne:  Palazzo  Corsiid  (lungo  TAmo)  (1656}  Zbiór 
obrazów.  P.  Eicardi,  dawniój  Medici  (ul.  Cayour),  zbudowany  przez 
MichelozzVego',  Plafony  *Giordana,  kapUca  przez  H^nozzo  GozzoU  (gdy 
Florencyja  była  stolicą,  mieściło  się  tu  ministeryjum  spraw  wewnę- 
trznych). 

Pałac  Strozzi  (ul.  Tomabuoni),  najpiękniejszy  typ  pałaców  flo- 
renckich; zaczęty  w  1 489  p.  "Benedettó  da  Majano.  Przepyszny  jest 
gzems  p.  Crcuaca, 

Godne  uwagi  domy. — Casa  BuonarotH  (ul.  Ghibellina).  Ostatni 
z  rodziny  Michała  Anioła,  radca  Buonarótti  zapisał  ten  dom  i  jego 
przedmioty  miastu  Florencyi,  lecz  na  skutek  opozycyi  spadkobierców, 
rząd  wszedł  z  niemi  w  układy  i  wypłacił  im  22000  fr.  Moina  zwie- 
dzać we  wtorki  i  czwartki  od  10  do  2-^  to  małe  muzeum,  poświęcone 
pamięci  wielkiego  artysty.  Jest  tu  kilka  dzieł  z  lat  jego  młodych 
i  różne  przedmioty,  niegdyś  doń  należące  (szpada,  siSi  do  pisania, 
pantofle). 

Dom  Alfieti' ego,  w  którym  mieszkał  od  1793  aż  do  śmierci  w  1803- 
(lung'Arno  Corsini,  blisko  mostu  S.  Trinita).    Dom  OaUleusza  (oL 
dc  la  Costa  Nr.  359).    Dom  MachtaweCa,  w  którym  zmarł  w  15S7 
(ul.  Guicciardini,   blisko  pałacu  Pitti).    Dom  'Renveimta  CelUtd  (oL 
delia  Pergola). 

Miejsca  przechadzki.  Ogród  Boboli  ob.  str.  393. — (kudAe  (ogród 
zoologiczny)  za  wschodnią  bramą  miasta,  między  Arno  i  koleją  łeb- 
znaj  w  niedzielo  i  &\v\^taL  \>a,TvVLo  oi^-wiouy. 


OKOMOE  TtOMtCltt  ^ 


OKOLICE   FLORENCYI. 

San  Minato  al  Monte,  bazjUka  pięknej  budowy  (lOlS  roku). 
Mosajkana  sklepienia  jest  z  1297  r.  Kopuła  zdobna  płaskorzeźbami 
Łukasza  deUd  Bohia,  W  zakrystyi  freski  Spinęlla  Spinelli.  Z  tarasu 
piękny  widok  na  Florencyją. 

Villa  San  Donato  własność  M.  Demidowa.  Zbidr  godnych 
uwagi  obrazów  i  cennych  przedmiotów,  zwiedzany  w  poniedziałki 
i  czwartki  za  pozwoleniem,  po  które  udać  się  naleźydo  M.  Melchiora 
w  S.  Donato. 

Fiesole  (6  kil.  od  Florencyi).  Miasto  b.  starożytne.    Resztki  mu- 
rów z  czasów  Etrusków  trwają  jeszcze. — Katedra  w  kształcie  bazyli- 
ki, mauzoleum  biskupa  Salutati  (1465)p.  Minó  da  Ftesole.  Ze  wzgórz 
Fiesole  piękny  jest  widok  na  równinę  florencką  i  łańcuch  Apeninów. 
'  W  Fiesole  urodził  się  malarz  Frd  Angelice  i  snycerz  ilfzfio  da  Fiesole, 

San  Salvi  (20  minut  pieszćj  drogi  od  Florencji),  dawny  klasztor. 
Wieczerza  Pańska,  fresk  p.  Andrea  del  Sarto. 


Wycieczka   do    Vallombro8a . 

Można  się  wybrać  poleją  żelazną  do  Bignano  (28  kil.),  a  stąd  pie- 
szo. Jeżeli  się  zaś  zatrzyma  w  Pontassieye  (20  kil.),toid/.ie  się  pieszo 
przez  Pelago  i  Poterno  (4Vi  g.)* 

Klasztor  Vallombro8a  był  założony  w  XI  wieku  przez  S.  Jana 
Gwalberta,  z  regułą  S.  Benedykta.  O  12  minut  od  klasztoru  zwie- 
dzają małą  , pustelnię  Faradisino,  dawniój  JSómitorio  dęlle  Celle  gdzie 
zamieszkiwał  S.  Jan  Gwalbert.  Ze  szcz/tu  skały,  na  której  stoi  bu- 
dowla, rozpościera  się  piękny  widok  na  dolinę  Arno,  Florencyją 
i  morze. 


Wycieczka  do  Vema  i  klasztoru  Kąmedułów, 

Dobrze  jest   wziąć   przewodnika  na  tę  odległą  wycieczkę,   którą 
W  części  tylko  odbyć  można  powozem. 

lift  Verna  (Alverniii).  Klasztor  zaloiou^  Nł  \^\'^  t^xx\  Vi^^Ot 


396  Z  FLORENCYI  DO  RZYMU 

I 

W  r.  1264  wzniesiony,  wśrdd  skal  na  cyplu,  w  kt<5rego'grocie  yamiMi- 
kiwał  S.  Franciszek  z  Asyżu.  Potrzeba  2  g.  aby  zwiedzić  Yema 
i  wedrzeć  się  na  szczyt  la  Penna^  najwyższy  z  otaczających,  skąd  roz- 
legły jest  widok  do  koła. 

Klasztor  Kamedałów  (Camaldoli)  Foti'zeba  około  7  g.  piecho- 
tą na  przebycie  z  la  Yerna  do  Eamedułów.  Klasztor  założył  S.  Bo- 
muald  (1012);  koóddł  przebudowano  w  1772. 


Droga  107.    Z  FLORENCYI  DO  RZYMU. 

przez  Arezzo   i   Foligno, 

371  kil.— Droga  2elazna,  przebywa  lię  w  9  godz.  35  m.  pociągriem  j^oijfiMomjwtt 
za  42,95  lub  29,85  fr.;  a  w  14  g.  zwycz.  za  39,10;  26,90  lub  18,70  fir. 

Nie  chcąc  przebywać  tej  drogi  przez  Maremmy,  wiecznie  zarażone 
Malarią,  można  się  udać  morzem  prziez  Lworno  i  Civita  Yecekia. 
Lecz  droga  koleją  na  Arezzo  nie  tylko  że  jest  najkrótszą,  ale  nadto 
najbardziej  zajmującą.  Z  głównego  dworca  kolei  żeluzn^  pny  ko- 
ściele Sunta  Muriu  Noyella,  pociąg  bieży  doliną  Arno,  po  północnym 
brzegu  rzeki.  Można  jeszcze  przez  jakiś  czas  widzieć  mury  miasta, 
kt()re  każdy  podróżny  niechętnie  opuszcza,  i  Siesole  (str.  395). 
Dolina  rzeki  wkrótce  się  zwęża,  a  }vyniosłości  zaczynają  być  zupeł- 
nie nagienii.  Zatrzymawszy  się  w  Arezzo  można  zwiedzić  dolinę  rz. 
Chiana^  która  w  skutek  wielkich  usiłowań  stała  się  jedną  z  najżyz- 
niejszych  okolic  w  Europie,  mimo  to  że  do  połowy  18  wieko,  z  po- 
wodu nadzwyczajno}  wilgotności  gruntu  była  nader  niezdrową.  Obok 
t^j  doliny  przesuwa  się  pociąg  po  wyjeździe  z  Arezzo. 

12  kil.  Comptobbi.—  20  kil.  Ponta^sieue,  przy  z6iegu  rzek  Siere 
i  Arno,  skąd  spostrzegamy  pasmo  wzgórz  Ih-atomcupio  i  klasztor 
Valloiiibrosa  (str.  395). —  28  kil.  Ri(jnano, —  35  kil.  ihcwa.— 40  kil 
Fi(jllna. —  48  kil.  San  Giwantił,  miejsce  urodzenia  malarzów  Mtuac- 
cio  i  Glovanni  da  San  Giovańnl\  w  kościołach  obrazy  oba  tych  ma- 
larzów. 

54  kil.  Montcuarchiy  muzeum  skamieniałości. 

89  kil.  Arezzo  (hot.  Chiave  d*Oro,  Vittoria,  Armi  dlng- 
hiltcrra,  Tamburo),  10500  m.  w  pięknóm  położeniu  na  górze; 
powietrze  zdrowe  i  czyste,  domy  porządnie  zbudowane,  ulice  ^ngie 
i  dobrze  wybrukowane. 

Kościoły:  Katedralny  (XIII  w.),  zbudowany  według  piana  I/ipó 
p,  Marcjaritona^  Chrystus  c,  Luca  delia  RohUa-^\a!a^xwafialam  p,/a- 


t  Pt^RBKCYl  DO  RZYMtf  8M 

na  ż  Pl»i/, —  Zwiastowanie,  fresk  SpineUo  SptńeUi, —  JSadta  di  Banta 
Flora; — Santo  Maria  delia  Pieue,  z  obrazem  S.  Franciszka  i  Dominika 
p.  Oiotto.  ^Klasztor  Santa  Cr  oce  i  inne. 

Muzeum  publiczne,  bogate  w  starożytności.  —  Dóim,  w  ktdrjm  się 
urodził  Petrarka. 

106  kil.  Oastiglione  FiórefUino,  u  stdp  wzgdrza.  W  kościołach 
dobre  obrazy. ,  Wkrótce  nasuwają  się  oczom  miny  dawnćj  twierdzy 
Monteccfdo 

117  kil.  Cortona  (hot.  Europa,  Casa,  Nuti,  Comuscia). 

Kościoły:  Katedralny  z  malowidłami  Luca  SignorelU,  Sacchi  i  t.  d. 
Sant'Augu8tino.— San  Francesco;^ — Gesu  i  inne. 

Paiazzo  Pretorio  —  Biljiijoteka.  Oddalając  się  z  Cortony  ma  się 
przyjemną  T  pełną  rozmait08cr^r7)gę.  Linija  bieży  brzegiem  jeziora 
Trazymeńskiego,  lago  di  Bsritgia,  gdzie  Hannibal  odniósł  świetne 
zwycięztwo  nad  Bzymianami  pod  Flaminijuszem.  Jezioro  ma  12  kił. 
dł.  jest  nader  rybne  i  bez  widocznego  odpływu,  jeden  ze  strumieni, 
który  doń  wpada,  zwie  się  Sanguinetto. 

135  kil.  Passignano. — 144  kil.  Magione, 

165  kiL.Ferudiia  (Perugia)  (hot.  Córo  na,  viaNuova,  delia 
Co8ta,Mel  Trasimeno).  Liczy  do  30000  m.,  główne  miasto 
Umljryi,  na  wzgórzu.  Corso  ulica  główna.  Piazza  del  Pava,  z  piękną 
fontanną  z  XIII  w.  Kościoły:  Katedralna,  San  Lorenzo  (XV  w.)  i  iii., 
w  liczbie  l03,  mają  obrazy  i  malowidła  szkoły  umbryjski^j.  W  ko- 
ściele kamedułów,  zwanym  San  Severo  oglądają  pierwszy  fresk  Baja- 
eta  (1505  r.).  Pinaeoteca  w  kfiściele  S.  Dominika  obfituje  w  obrazy 
szkoły  Umbryjski^j  a  mianowicie  Perugina;  tu  tóż  jest  grobowiec 
Benedykta  XII  p.  Jana  z  Pizy, — Muzeum  archeologiczne,  Uniwersytet] 
Biblijoteka  z  30000  tomów  i  mnóstwem  rękopismów. 

II  Gambio  (giełda)  freski  Perugina. —  Paiazzo  Comunale  z  XVI 
w.— Pałac  Conestabili.  Liczne  i  bogate  galeryje  prywatne.  Dom 
Perugina. — starożytne  ruiny:  Łuk  Augusta;  Porto  Marzia. 

Linija'  przecina  dolinę  Tybru  i  niedaleko  Volumnii  przebywa  Ty- 
ber.— 177  kil.  Pont  San  Gióuanm. 

190  kil.  ^««yi(Assisi)  (Uot.  Leone;  Lepri;  Fermiue),  4500 
m.;  na  wzniesieniu.  Smutne,  puste,  zakonne  miasteczko.  Jest 
jednem  z  sanktuaryjów  pierwotnój  sztuki  włoskiój  i  stąd  godne  zwie- 
dzenia. Klasztor  ii  Sagro  Conuento  podobny  do  fortecy  (1230).  -  S. 
Francesco,  składający  się  z  d^óch  kościołów;  '  freski  Bujfalmacco,  T. 
Gado,  Oiotta  i  t.  d. — O  3  kil.  od  Assyżu  wznosi  się  kościół  S.  Maria 
degli  Angeli. 


398  Z  JIZYMU  DO  NEAPOLU 

-200  kil.  Spelloj  3000  m.  zniszczone  przez  trzęsienie  ziemi  w  roku 
854.' — Starożytności. —  Kościoły. 

205  kil.  Foiigno  (po  włosku  Fuligno)  Hot  di  Giuseppe  Bar- 
bacci,  Croce  biancą,  Corta.  -  Restauracyja  Stella  d*Oro), 
llOOO  m.,  zniszczone  przez  trzęsienia  ziemi  od  1831 — 1854. — ^Kate- 
dra. • —  Klasztor  S.  Anny,  gdzie  była  niegdyś  N.  Panna  z  Foiigno 
Eafaela,  obecnie  przeniesiona  do  Watykanu.  ~  La  XunziQtdU; 
z  obrazem,  przedstawającym  Chrzest  Chrystusa  p.  Perugina. 

Przemysł  i  handel  bardzo  ożywione,  wosk,  papier,  konfitury 
i  t.  p.    Wychodzą  stąd  2  drogi  do  Ankony  i  do  Rzymu. 

214  kil.  Trevi  na  wzgdrzu.  Kościół  Madonna  delie  T^agrime  s  pię- 
knemi  freskami  Perugina, 

231  kil.  Bpoleto.  Hot,  Nuovo,  La  Po  sta.  12000  m.  Katedrt, 
freski  E.  Lippi,  San  Domenico. — ^Palazzo  pubblico,  malowidła. — ^Bor 
iny  łaźni  rzymskich.  Wodociąg,  Łuk  tryumfalny,  zwany,  bntmą  JSm- 
ńtiala. — 2  kil.  na  Wsch.  klasztor  S.  GftuUanó. 

260  kil.  Temi  (hot.  Europa,  Post  a),  8000  m.  Ruiny  amfitea- 
tru, świątyń  i  łaźni.  —  Kaskada  ^emi  jedna  z  osobliwości  Włoch, 
zrobiona  ręką  ludzką  i  zasilana  wodami  rz.  Yelino. 

273  kil.  Narni  (hot.  Campana),  3500  m.  malowniczy  widok. 
Katedra. — Ruiny  mostu  rzymskiego. 

289  kil.  Orte,  2000  m.  nad  Tybrgp,  punkt  połączenia  się  linij  do 
Sienny  i  Ankony. 

Zostawiwszy  na  prawo  liniję  do  Sienny,  mamy  z  prawej  gdrę  Ci' 
mino, —  302  kil,  Borgketto.  przebpya  się  Tybcr.  Na  prawo  ^ra  So- 
rnrte. — 315  kil.  Stimig/iano. — 324  Montcrrso, 

335  kil.  Passo  di  Corese.  » 

336  kil.  Corese.     346  kil.  Monóe  Eotóndo. 
372  kil.  (od  Florencyi)  Rzym  str.  349. 


Droga  108.     Z  RZYMU  DO    NEAPOLU. 

A)   przez    Frosinone  i  Ce  prano. 

261  kil.  Droga  ieUzna,  przebywa  Ric  w  8  g.  10  min.  pociągiem  poapictsaym  la 
S3.^5  lub  22,86  fr.,  a  w  n  «.  Va  m.  x^i<ix».\xvi\jx  v^  'i8\  19^40  lab  13.60  fr. 


z  RZYMU  1)0  SPARANISI  399 


Z^  Bzy  mu    do  »Sparanisi. 

■  .  n 

i 

\ 

201  kil.  Koleją  ielazną  w  5—7  i  pół  godz.  za  21,85;  15,^5  lab  10,70  fr. 

29  kil.'^/6a»o  (patrz  okolice  Hzyma). — 33  Idl.  Cruita  Lauinia. 

42 kil.  VeUetjri  (hot.  Poeta,  Villa  di  Parigi),  12400  m.  na 
.pocbyłoici'  Monte  Artemisió  w  malowńiczem  położeniu,  ulice  ścieś- 
nione i  smutne.  -KóiScidł  S.  Marta  del  Orio — PalazzoPublico  i  Lan- 
cettott, — Pallas  z  Yelletri  znalezioną  została  o  4  kiL  za  miastem.  Sła- 
wne są  z  piękności  kobiety  z  Yelletri.  August  urodził  się  w  tern 
mieście. 

57  kil.  YcUmontone,  3000  m.  Pałac  Doria  Panfili^  -65  kil.  Se(/ńi 
4100  m. — 79  kil.  Sgurgola.—O  7  kil.  Anagm\  7800  m.  miasto  sta- 
rożytne, rezydencyja  wielu  papieźdw. 

89  kil.  Ferentino  (omnibus  od  stac3ri;  hot.  des  Etrangers) 
8100  m.  źrddła  siarczane. 

97  kil.  Frosinone,  (bufet  na   stacyi,  omnibus;  hot   de  Matteis 
Nap  o  li),  7600  m.,  malownicze  stroje  kobiet. — 103  kil.  Ceccano. 

122  kil.  Ceprano  (bufet,  Łocanda  Nuova),  3400  m.  nad  Lici. 
Wychodzą  stąd  dwie  drogi:  do  Terni  i  Neapolu. 

124  kil.  Isólełta.  Liczne  dzieła  sztuki  na  drodze. — Piękny  widok 
na  Apeniny  i  g(5rę  Monte  Casino,  na  ktdrćj  sterczy  khisztor  tegoż  na- 
zwiska—  132  kil.  Bocca  Sccca.  —  137  Aguino,  1500  m.  Ojczyzna 
Juwenalisa.— O  4  kil.  PorUecorvo. 

150  kiL  San  Germano  (hot.  Beale,  Villa  Yarone,  Yilla 
Rapido),  8800  mieszk.,  u  stdp  Monte  Casino.  Starożytne  ruiny. 
Sławny  Idasztor  na  Moate  Cassino,  założony  przez  S.  Benedykta. 
Kościół  bogato  ozdobiony,  bibl\joteka  z  40000  tomdw. 

160  kil.  Bocca  d^Evandro,  2600  m. — 182  kil.  Yairano  Cajamllo . 
188  kil.  Riardo;  1300  m.  Grota  Sejan. 

194  kil.  Teano,  1-2000  m.  Starożytne  ruiny,  zamek  feodaliiy.— 
201  kil.  Sparanisi,  gdzie  się  z  tą  drogą  obiega  linija  z  Yelletri  przez 
Terracina  i  Gaetę. 


Ze  Sparantsi  do  Neapolu, 
60  kil.  Droga  żelazna,  przebywa  się  w  2  g.  14  m.,  za  6,15;  4,35  lub  2,90  fr. 

6  kiL  Pignatdro, 


400  Z  YELLETRl  DO  SPARAl^SI 

16  kil.  Espus  (hot.  {Łocahda  delia  Po  sta,  Cafć  Italia), 
10800  m.,  nad  rz  Yoltnmo,  i|piejsce  obronne  zrabowane  i  sbanone 
w  1501  V.  przez  Cesara  Borgia.--  Katedra;  starożytności.—  21  IdL 
Santa  Maria  di  Capua,  na  miejsca  dawnej  Capui,  miejsca  pobjtn 
Hannibala. — Roinj  amfiteatru.  Starożytna  Capiia  liciyłft  800000  m. 

27  kil.  Caserta  (hot.  Stella  Italia,  Croćelle)  30000  m.— 
Pałac  zbudowany  przez  VanviłeUego  dla  Karola  III  w  15^2  r.  Pałac 
tm  można  nazwać  Yersalem  Neapolu  (Z  Caserta  idzie  odnoga  ko- 
lei przez  Benvenuto  do  Foggia  lub  do  Termoli). — 33  kiL  Maddalm 
17000  m.,  wspaniały  wodociąg,  most  delia  Vale  albo  diMaddaknip. 
Yanyitellego.— 39  kil.  Cancello,  IlOO  m — 46  kil.  Acerra^  IISOO  m. 
okolica  niezdrowa. — 49  kil.  CasahmoTo,  3900  m  ,  wśyzn^,  lees  me- 
zdrow^j  okolicy. 

60  kil.  Neapol  (ob.  niź^j). 


B)     Przez  Terracina  i  Oaete, 

Droga  żelazna  z  Rzymu  do  Yelletri  i  ze  Sparnaii  do  Neapolu.  Drof a  powoita 
z  Yelletri  do  Sparanisi.  Z  Rzymu  do  Yalletri,  42  kil.  w  1  f.  10  m.  do  1  f.  80  & 
za  4,60;  3,25  lub  2,30  fr. 

42  kil.   Vtlletri  (patrz  wyż^j  A). 

Z  Yelletri  do  Sparanisi. 

13  stacyj  droga  powozem. — Dyliżans  krą2y  od  stacyj  Yelletri  do  Terracpia. 

Zostawiając  na  lewo  liniją  do  Neapolu,  podróżny  odkrywa  py- 
szny widok  na  bagna  Ponfyńskie,  morze  i  Monte  Circeo. —  Citterna 
(oberża,  Posta),  pobyt  niezdrowy. — Torre  de'Tre  Ponti,  Tu  saczyn^^ 
się  ba^na  Pontyńikie,  ciągnące  się  aż  do  Terracina,  ca  32  kil.  dłng. 
i  12  w  największej  szer.;  mają  one  18846  hekt.  powierzchni.  Pochy- 
łość pra>vic  żadna  przyczjmia  się  do  rozlewania  bagnisk,  zasilanych 
wodami  spadającemi  z  gór  od  wschodu.  Z  drugićj  strony  piasciy- 
ste  wzgórza  od  strony  mor/a  stanowią  zawadę  dla  odpływu.  Stoją- 
ce wody  sprowadzają  rozwijanie  się  choroby  mcu*aria,  skutkiem 
którt^  okolica  ta  jest  pust3mią.  Papieże  próbowali  w  średnich  wiekach 
osuszyć  te  błota,  a  Pius  VI  zaprowadził  tu  nawet  wiele  ulepszeń 
(od  1777  do  1781).     Foro  Jppio,   gdzie  wsiadł  na  okręt  Horacy. 

Bocca  di  Fiume, —  Mesa. —  Vonte  Maggiore.  • —  Na  prawo  Mcmtt 
Circeo  v.  Circelloy  gdzie  jest  grota  delia  Maga.  Wegietacyja  iwrotiii- 
kowAj  palmy,  agawy  \  t,  ^ 


» 


TUtJfTOL  401 

^Temóina  (hot.  Posta,  Alb  ergo,  Bćale),  5000  m.  Dawna 
.  komora  celna  papieska.  Katedra.  Ruiny  pałacu  Teodoryka.  —  Za 
TerradniC  droga  wiedzie  między  morzem  i  skałami  w  wąwozie  sła- 
wnym podczas  wojny  Rzymian  z  Samnitami.  Torre  de'  Oofifini,  ostat- 
nie miasteczko  w  dawnem  państwie  papiezkiem.  Na  prawo  jezioro 
Fondt,  Tu  się  zaczyna  prowincyja  Terra  di  Lavoro,  (ziemia  pracy), 
przez  staroŹ3rtnych  nazwana  Campania  Eelix.  < 

Fondi  (hot.  Barbaróssa),  5000  m.  Klasztor  i  cela  S/ Toma- 
sza z  Akwinu.  —  Okolice  Fondi  wydają  sławne  wina  Coecuba,  opie- 
wane przez  Horacego.  Dziś  są  one  sławne  tylko  z  rozbojów. 

Itil,  6200  m.  na  wyniesieniu.  -—  Piękiiy  widok  na  morze,  wyspę 
Ischia  i  t.  p.  Na  prawo  przy  drodze  stoi  wieia  Cycerona, 

Mola  dl  aaeta  (hot.  Yilladi  Cicerone,  Posta),  8000  m. 
Villa  Caposeie,  na  miejscu  Proedium  Formianum,  gdzie  Cycero  został 
zamordowany.  • 

7  kil.  Gaeta,  16400  mieszk.  ważna  warownia.  Pius  IX  schro- 
nił się  tu  w  1850  r.  Miasto  dobrze  zabudowane,  ogrody  cytryno- 
we i  pomarańczowe,  malownicze  stroje  kobiet.—  Katedra. — Cytade- 
la.- Starożytności.  Z  Mola  wstępuje  się  na  rdwninę  Garigliano. 
Santo  Agata. —  Na  lewo  Sessa,  19000  m.,  na  wulkanicznej  gdrze. 

Sparanisi,  gdzie  łączy  się  droga  żelazna  z  Rzymu  do  Neapolu. 
Ze  Sparanisi  do  Neapolu  (ob.  wyż^j  A.). 

Neapol. 

Hotele:  'Hotel  de  la'Ville;  *d'Angleterre,  Rivier  de 
Chiaja  271,  z  widokiem  na  morze;  *Hdtel  du  Łouyre,  Yittoria, 
Gran  Bretagna,  na  Chiaia  276; 'Washington,  na  Largo  delia 
Yittoria;  *d'Amerique;  *dea  Etrangers,  Chiatamone  9;  de  Ro- 
mę, nad  morzem,  pok.  2^3  L.;  Russie;  Central  Montpellier, 
przy  Toledo,  Strada  Nardones;  Bella  Yenezia,  napl.  S.  Anny; 
dei  Fiori,  Largo  Fiorentini;  New  York,  nad  zatoką;  Speran- 
zella,  ul,  t.  n.  przy  Toledo;  *d'Italia,  na  S-ta  Lucia  92;  Yilla 
d 'Atena,  tamże  1:  *Pension  Anglaise,  na  Chiaia  114  i  118; 
.  *HdteldeGeneve,  na  Medina,  z  widokiem  na  Wezuwijusz  i  zato- 
kę, pokój  2V2  Ł.  Wspólny  8t(5ł  3Va  L. 

Mieszkania.  Najlepsze  znaleśó  można  na  Chiaia,  Chiatamone, 
w  dzielnicy  S.'  Lucia,  gdzie  są  piękne  widoki;  poszukiwane  są  także 
na  Largo  di  Castello  i  de  Pizzo  Falcone. 

Reatauraoyje,  *du  Nord,*Yilla  di  Nap  o  li,  Yilla  di  Par  i- 
gi,  Toledo  210;  'Cafó  de  TEurope,  Strada  Chiaia;  Yilla  di  Ro- 
ma; Yilla  di  Torino,  Petrillo  i  t. d. 

Kawiarnie: *B en venut o,  Gran  cafe  del  palazzo  reale,  na 
placu  Municipio;  Italia,  Toledo  316;  d'Europe,  Aqnila  d'Oro, 
Toledo  37;  du  J«rdin  d'hiyer. 


402  NEitPOL  ^  ' 

Najem  powozów.  JDorozki  na  wszystkich  placach.  Za  kun  je 
dnokonną  dorożką,  w  dzień  60  c;  parokonną,  1  Ł.  20  c;  w  nocj  je 
dnokonną,  75;  parokon.  1  Ł  50  c. — Omnibtts  w  dzień  15;  ^ecs.  20  c 

Statki  parowe.  Godzien  o  2  po  południu  do  Łiyomo  i  Genui, 
w  środy  i  soboty  do  Civita  Yccchia  i  Marsylii;  w  poniedziałki  do 
Messiny  i  Malty,  we  wtorki  do  Civita,  Livorno  i  Grenm. 

Foozta  listowa.  Strada  del  Monte  Oliyeto,  "Pai  ac  GraTina;  otwar* 
ta  od  7  do  1  i  od  2  do  9  wieczdr. 

Telegraf,  przy  poczcie. 

Teatry.  Beale  di  San  Carl  o,  gdzie  jest  naJMriększa  sala  we 
Włoszech  po  la  Scala,  opera  i  balet;DelFondo;  proza  włoska; De 
Fiorentini;  tragedyja,  dramat  i  komedjrja. -Nuoyo,  dan  Gar  li- 
no, komedyja  gminna —  San  Ferdinando,  opera  bufiGft.-— Ła  Fe- 
nie c,  opera  bufiTa  i  melodramat. — Du  Jardin  d'hiyer,  farsy. 

Neapol  po  włoska  Napoli^  liczy  500000  mieszkańcdw,  261  kil 
do  Rzymu,  leży  pod  40°  51'  szer.a  11°  55  ^. 

Historyja.  Początek  Neapolu  sięga  głębokićj  starożytności;  mslo 
j  cdnakże  zachowało  się  tu  zabytków  starożytnych.  Karol  Andega- 
weński przeniósł  wielkorządztwo  do  Neapolu;  powiększył  miasto 
i  zbudował  Castel  Nuovo  (1283).  Syn  jego  E^rol  II,  wystawił  tamę 
z  kamieni  i  pałac  S.  £hno;  mnóstwo  kościołów  i  klasztorów  było 
wystaAvdouych  za  panowania  książąt  z  dynast3d  Andegaweński^. 

Za  panowania  Hiszpańskiejro,  Wice-Król  don  Pedro  z  Toledo, 
(1532 — 1554),  rozszerzył  fortyfikacyje  miasta  i  zbudował  d'awB%  uli- 
cę Toledo.  W  1559  roku  don  Enrique  dc  Gusman  rozpoczął  ulicę 
Chiaia;  w  1607  don  Juan  Pimentel  d'£rrera  zbudował  ulicę  prowa- 
dzącą do  Poggio  Reale;  w  1634  don  Manuel  de  Gusman  ibaio- 
wal  ńiost  Pizzofalconc  na  Chiaia.  Ulica 'Chiaia,  założona  przez  hn- 
bicgo  01ivara,  była  ukończoną  przez  ostatniego  Wice-króla  hiszpań- 
skiego ks.  McdinaCcli.  Odkąd  dopióro  Burbonowie  osiedli  w  Neapolu; 
miasto  szybko  zaczęło  wzrastać  i  wzbogacać  się  a  ludność  powiększać. 
Pod  panowaniem  Karola  III  między  innemi  .robotami  były  wjrstawio- 
ne:  Pałac  Capo  di  Monte,  Albergo  dei  Poveri,  C3nrkół  Cayalleria. 
Jego  synowi  Ferdynandowi  zawdzięcza  miasto  ulice  San  Carlo  all*  Are- 
na, Mergellina,  Posilippo,  promenadę  Chiaia,  ogród  botaniczny,  mn- 
zeum,  akadcmiję,  obserwatoryjum.  Miasto  Neapol  leży  w  rozko- 
szncm  położeniu,  osiadłszy  w  półkole  na  wzgórzach  nadbrzeżnych 
Na  wschód  wznosi  się  Wczu\vijusz,  wzrok  ogarnia  zatokę,  błękit 
morza  i  rozrzucone  malowniczo  wysepki.  Wzdłuż  wybrzeża  rosci%- 
gają  się  liczne  wioski:  Portici,  Resina,  Torre  del  Grreco,  Nuniiata; 
na  drngićm  wybrzeżu  wznosi'  się  wzgórze  Posilippo*  Dal^  snij- 
d ujemy  Puzzuoli,  jeziora  Agnano  i  Lucrino,  Baja,  przyl^ek  BdO' 
nj  i  t.  d. 


K  E  A  P  o  L  403 

* 

Na  piSnoc  jeziora  Agnano  na  szczycie  wzgórza  stoi  klasztor  Ea- 
medołdw,  z  pod  ktdrego  przepyszny  widok  na  okolicę. 

Na  południe,  po  za  Torre  delie  Annonziata,  widać  zdała  Castel- 
lamare,  Vico,  Sorrento,  przylądek  Campanella,  oddzielony  odnogą  mor- 
ską od  wyspy  Cap"ri. 

Jeden  z  najpiękniejszych  widoków  na  miasto,  przedstawia  się  z  wy- 
sokości warowni  S.  Elmo  oraz  z  klasztoru  iSartuzów  (S.  Marcina). 

Nisapol  jest  zasilany  wodą  przez  dwa  wodociągi  1).  Acąua 
dellaBolla,  poczynający  się  u  stóp  Wezuwijusza  i  zasilający  nią  niższą 
część  miasta;  zbyteczna  woda  spływa  i  daje  początek  dzisiejszemu  Se- 
betOj  ktdry  na  granicy  wybrzeża  Marinella  wpada  do  morza.  — 
2).  A  c  q  u  a  di  C  a  r  m  i  g  n  a  n  o,  doprowadzony  doNeapolu  w  1 5  29 
roku  przez  patrycyjusza  tegoż  nazwiska;  do  tego  wodociągu  przcpro- 
iradzają  obecnie  midmiar  z  wodociągu  Caserty, 

Obwód  miasta,  licząc  w  to  i  przedmieścia  rozciąga  się  na  24  kil. 
Miasto  otoczone  kilkoma  warowniami  ma  port,  przedzielony  na  trzy  od- 
rębne części;naP  o  r  t.o  czyli  przystań  towarową,p  rzystańwojskową 
iPor  to  Piccolo,  mały  wewnętrzny  bassen.  Neapol  nieposiada  bu- 
dowli publicznych  odpowiednich  jego  bogactwu,  najpiękniejsze  jego 
ulice  są  Toledo  i  Chiaia.  Ulica  Toledo  ma  prawie  2  kil.  długo- 
ści, w  czasie  karnawału  służy  za  Corsoi  Wybrzeże  Chiaia,  two- 
rzy część  vi  lla  Reale  i  jest  najulubieńszym  spacerem  Neapolitań- 
czyków;  promenada  ta  zasadzona  drzewami,  ciągnie  się  wzdłuż  brzegu; 
cudowny  z  niej  widok  na  morze  i  zatokę.  Postępując  ku  południo- 
wi spotyka  się  ulice  nadbrzeżne  Yittoria,  Chiatamone  i  S-ta  Lucia, 
gdzie  sprzedają  ostrygi,  frutti  di  marę,  etc. 

Place  (larghi)  są  nieregularne,  znaczniejsze  są:.  Largo  dcl  Ca- 
Stello;  ozdobiony  kilku  wodotryskami;/bn^a»;ia  Medina,  uważana  jest 
za  najpiękniejszą  w  Neapolu. — L  argodeiPalaz  zo;Plac  Plebiscy- 
tu, przed  pałacem  królewskim,  otoczony  półokrągłym  portykiem, 
w  środku  którego  stoi  kościół  Ś-go  Franciszka  a  Paulo;  ozdobiony 
jest  bronzowemi  posągami  Karola  III  i  Ferd3manda  I.  Na  wybrzeżu 
Largo  S.  Lucia  znajdują  się  składy  ryb;  Largod.i  Monte  Oli- 
veto,  posąg  bronzowy  Karola  II.  —  Largo  delio  Spirito  San- 
to  czyU  Mercatello;  —  na  Largo  del  Mercato,  wybuchło  po- 
wstanie Masaniella. 

Kościoły;  w  liczbie  258. 

Katedralny:  San  Gennaro^  (Ś-go  Januarego),  ciekawe  groby, 
konfesyjonał  S.  Januarego,  podziemna  kaplica,  gdzie  spoczywają  zwło- 
ki tego  świętego.  ■ —  Santa  Bestituta,  dawna  katedra.  Ka- 
plica S-gO  Januarego,  bogato  ozdobiona,  posiada  malowidła  Dorni- 
nichinft,  Ęspagnoleta  i  Lfqfranc'a. 


404  K  E  ▲  P  O  L 

• 

Międsły  iimemi  kościołami  znaczniejsze  są:  Sani*  Agntlo  Maggiof^^ 
San  Angello  a  Ntlo — VAnnunziata — 8,S,Jpo8toli,z  malowictfami  Giorda- 
na. — Sta,  Bngidaj  freski  i  grób  Giordana.  -•  Santo  Chiara^  starożytne 
grobowce  królewskie:  Króla  Roberta  przez  MasacdoIL  Joanny  I  jego 
siostry  i  t.  d.-  San  Domentco  malowidła  i  grobowce;  —  San  Fil^ppo 
Serty  jedna  z  najpiękniejszych  świątyń  w  Neapolu,  zawiera  godne 
uwagi  malowidła  Giordana,  Solimena.  Gnida,  Pomeranda  i  t.  d^  ka- 
mień grobowy  de  Vica.  —  San/racesco  di  Faola  —  Gesu  Sumfo, 
sławny  fresk  przedstawiający  Helijodora,  wypędzanego  s  świątyni, 
dzieło  Solimena;  —  San  Qiacomo  degli  SpagnuoUj  grobowiec  D.  Pe- 
dra  z  Toledo  a  arcydzieło  Marliana  de  Nola. — San  Qiovanmi  a  Car- 
bonnara,  —  San  Giouanni  de  Pappacoda  — V  Incoronaia^  freski  przy- 
znawane Giott'owi,  —  San  Lorenzo  Ma^giore —  Son^a  Marim  dd 
Oarmine,  grób  Konradyna  i  MasanielU.  —  Santo  Maria  del  Głm; 
mulowidła.  —  Santo  Marta  delie  Grazie,  —  Santo  Maria  dtm- 
na  Regina,  malowidła  Giordan'a  i  Solimena.  —  SatUa  Marit 
ta  Nuoca,  —  Santo  Maria  delia  Fietd  de'  Sangri  Inb  Saji 
Serero,  godna  uwagi  statua  Corradini^ego  z  czasów  upadku  sitnkL 
-  San  Martino,  na  szczycie  S.  Elmo;  malowidła  Ribera,  Grnid'A, 
Josepin'a,  Giordana,  Michała  Anioła  z  Caravaggio,  Corenzio,  Carao- 
ciolo,  Stanzioni  i  t.  d. — Monte  delia  "Misericordia;  malowidła. — Mmt' 
te  Oliueto,  piękne  rzeźby  —  San  Vaolo  Maggiore;  freski  Solimena, 
malowidła  różnych  artystów.  —  San  Fietro  a  idajella;  sklepienie 
malowane  przez  Calabrese'a.  -  San  Severino  ę  Sosio:  freski  Coren- 
zia.  —  Saiiła  Teresa,  malowidła. — Fałac  arcybiskupi  blisko  katedry/ 
freski  Lanfranc'a. "  . 

Muzeum  Borbonico  luł)  Studi,  dżin  Museo  NazionaUs,  otwarte, 
cudziennie  (wjjąwszy  Poniedziałki)  od  8  do  3.  Składa  się  ono  z  14  sekcyL 
W  dziijle  starożytnych  malowideł  zasługuje  na  uwagę  13  ToMecznk 
z  Vi.nipei\  w  sekcyi  posągów  i  płaskorzeźb  —  Agrgpina  siedząca  i 
opłakująca  zgon  Gcrmauika,  Bachus,  arcydzieło  sztuki  prcckiej,  FUnu 
lul)  Yemis  w  draperyi,  Wielka  mozajku  hitmtf  pod  Issus,  W  sekcyi 
ep ig rat icznój  zasługuje  na  uwagę:  grupa  bgka  Farnez^'skłegoiHerkidet 
Farnezylski,  oba  arcydzieła  sztuki  greckiej.  W  sali  papjTUsów  jeit 
około  3000  małych  czarnych  rolek,  zawierających  egipskie  rękopismy: 
w  gal)inocie  numizmatycznym  jest  około  500UO  medalów  dawnych 
i  nowych;  w  galcryi  obrazów  przeszło  900  malowideł;  w  bibliotece 
200000  tomów  i  3000  rękopismów. 

Budynki  wojenne.  Ca  stel  del  O  vo   na  półwyspie,  połącsóay 
mostem  z  ulicą  nadbrzeżną.  —  CastelnuoYo  —  CastelSanEl'  , 
mo,  na  wzgórzu  panującem  nad  Neapolem. 

Pałac  królawski,  wystawiony  1600  r.  przez  Dom.  Fontana,  są  taio 
do  obejrisenia  me\itASt«  o\>Yvx7i^'^  'ŁY^^k';^:;^  w».v^lówniejsze  Rafaela,  (Mi- 


'   5BAP0L  405 

donna),  Bembranta,  Velasqueza,  Holbeina  (Henryk  VIII),   Tycyjana 
Ribera  i  t.  cl. 

Btblijoteka  prywatna  krdla,  piękny  zbidr  rycin;  gabinet  fizyczny; 
z  prawd]  strony  teatr  San  Carlo,  z  lewej  arsenał  wojskowy.  —  Vałac 
królewski  Capodimonte,  willa  na  wzgórzu  przy  bramie  miasta. 

Pałace  prywatne:  A ngri (malowidła);  Bagaara;  Caramani- 
ca;  Casacalenda';  Casarano  (obrazy);  Cassaro;  d'Ayalos; 
Fon  di  dzieło  Vanvitellegp,  galeryja  obrazdw;  Giusto;  Gravi- 
na  Miranda  (malowidła);  Mont  i  celi  i;  Santangelo,  zaczęty 
w  Xlłl  w.  odnowiony  1466.  Pałac  ten  posiada  najpiękniejszy  zbidr 
dzieł  sztuki,  jakie  można  znaleść  w  Neapolu,  jako  to:  naczjmia  wło- 
sko-greekie,  terrakoty,  szkła,  bronzy,kamee,  ryciny;  kollekcyję  medalótv 
jedne  z  najbogatszych  we  Włoszech;  liczne  obrazy  znakomitycli  nii- 
strzdw. 

Wille:  Regina  Isabella;  Floridiana;  Kicciardi,  Santan- 
gelo, Angri,  Gerace,  Roccaromana  i  t.  d. 

Szpitale*  Casa  degli  Incurabili;  2000  łdźek;  Albergo  de 
poveri;  San  Gcnnaro  depovcri;  ztąd  wejście  do  katakumb  Nea- 
politańskich.  Rozciągają  się  oue  pod  wzgdrzami,  na  pdłnocy  miasta 
i  ciągną  się  na  kilka  mil;  z  csśterech  głdwnych  wejść,  ktdre  niegdyś 
miały,  jedno  tylko  przy  kościele  San  Gennaro  de  poveri  pozostało.  Ka- 
takumby te  są  o  trzech  piętraclj,  niższe  piętro  zostało  zasypane, 
prawdopodobnie  umyślnie  w  czasie  epidemii  w  1656  roku,  gdy  pocho- 
wano tain  wiele  tysięcy  ludności. 

Cmentarze:  CamposantonuoYO  niedaleko  od  miasta. 
• 

Święta  ludowe.  Najsłynniejszą  uroczystością  jest  (8  Września) 
"Piedtgrotta,  Cała  ludność  udaje  się  w  ten  dzień  do  kościoła  Fie- 
digrotta  (w  pobliżu  groty  Posilippo)  na  zwiedzenie  obrazu  Najświę- 
tszdj  Maryi.  Wieśniaczki  z  okolic,  w  narod<^vych  ubiorach,  schodzą 
się  również  na  to  święto:  uroczystość  ta  tak  niegdyś  powszechnie  była 
obchodzoną,  że  dziewczyny  przy  zamąż  pdjściu  warowały  sobie,  aby 
je  małżonkowie  corocznie  na  to  święto  prowadzili.  Inne  z  świąt  lu- 
dowych są:  Monte  Perginę,  w  pobliżu  AveUino,  w  dzień  Zielo- 
nych świątek.  Odwiedziny  przybytku  Madonny  deli  Arco.  Piel- 
grzyka  do' Monte  Vergine  zwykle  zajmuje  5  dni.  Procesyja  d'A.nłi- 
gnano  odbywa  się  rano  w  dzień  Wielkidj  Nocy.  —  Święto  Capodi- 
monte  wypada  15  Sierpnia  i  t.  d. 


m  OKOLtCfi  lICAfOŁU 

Okolice  Neapolu. 

A).    Klasztor    Kamedułów, 

Klasztor  Eamednłdw  dla  kobiet  niedostępny.  Z  tanga  pnecn- 
dny  widok. 

H).     Qrota  Posilippo — Jezioro  Aynano — Psia  grota,— Yigdareli  — 

Solfatare  —  Astrom  —  Fitzzuoli  —  Monte   Nuouo  —  Jezioro  Im- 

k ryńskie  —  Grota   Sybtlli  —  "Bajae  -  -  "Baco  li  —  Tiscina  mirabilu 

—  Misseno  —  Jezioro  f\isaro  —  Gumae  —  Grota  Stbilli, 

Wyjeżdżając  rano,  można  wycieczkę  tę  odl>yć  w  jednym  dnia. 
^Ja jęcie  powozu  kosztuje  20  fr.  na  dzień,  Cicerone,  wzięty  %  Neapolu 
cl/ienie  5  fr.  Kustoszowi  każdemu  w  różnych  miejscowościach  płaci 
się  50  centymów. 

Na  krańcu  wybrzeża  Chiaia  wchodzi  się  przez  ulicę  Hedigrotta 
do  j^roty  PosilippO;  jest  to  starożytny  tunel  (688  metr.  długości),  po- 
wyżej którego  zwiedzają  grobowiec  Wirgilego  (wawrzyn  sadzony  ręką 
Petrarki  zniszczał).  Z  drugidj  strony  groty  przechodzi  się  wioakę  Fu- 
ori  di  grota  i  można  się  dostać  na  brzegi  jeziora  Agnano,  przy  ktdrćm 
znajduje  się  słynna  psia  grota,  napełniona  do  pewnćj  wysokości  ga- 
zem duszącym;  zwiedziwszy  Visciarelh\  kąpiele  i  wody  ciepłe;  molDa 
przejąć  Solfatare^  krater  wulkaniczny,  wygasły,  z  którego  wydobywają 
tak  zwane  fumarolle. 

Fuszuoli  (12,800  miesz)  ruiny  amfiteatru  i  świątyni  Serapisa^ 
której  kolumny  w  skutek  obniżenia  się  i  podnoszenia  brzega  monkie* 
go  ł)yły   niejednokrotnie  zalewane  wodą  i  wynurzane  nad  poziom. 

Obok  Monte  Nuovo^  góry  wzniesionej  działaniem  walkanicznćm 
w  1538  r.,  przechodzi  się  do  jeziora  Lukry/iskiego  (lacus  lucrinaa)  zna- 
nego ze  swych  ostryg. 

Jezioro  Auerno.   1  ^g    mili  obwodu,   zajmuje  dno  krateru  i  jert 
otoczone  drzewami  kasztanowenii  i  pomaraficzowemi.     Głębokość  te- 
go malowniczego  jeziora  wynosi  około  50  metr.,  a  nazwa  jego  łaciń- 
ska Acernus  lub  grcvik'A  Aonian  oznacza,  że  ptaki  nie  śmiały  do  me- 
go się  zbliżać.     D/Am^  "w\v\vstCi  \.ttH\^r:C^\^V»M;ł>Kv.  -^tc^ui  yest  poliw 


OKotilCfi  HfiAfÓŁtJ  407 

fyt).    3eśt  to  tai:  śatna  okolica   w  której  Wirgilijusz  umieszczał  sce^  . 
nę  zstąpienia  Eneasza  do  piekieł. 

Grota  SybilU,  na  południowym  brzegu  jeziora  Avemo,  na  lewo 
idąc  do  jeziora  Łukryńskiego;  jest  to  nazwa  poetyczna,  nadana  przez 
badaczdw  starożytności,  wskutek  pilnego  zajmowania  się  opisami  Wirgi- 
lijuszajednemu  z  tunel<5w,kt<5re  Agry  ppa  polecił  przekopać  inżenijero  wi 
CoccejuSj  dla  połączenia  jeziora  z  miastami  Cumae  i  Bajae;  chciano  ta 
widzieć  grotę,  o  ktdrćj  Wirgilijusz  mówi  w  VI  księdze. 

Bajaeobecnie  Baja,  ulubione  miejsce  starożytnych  Rzymian;  wpobli- 
żu  ruiny  Stu/e  di  Nerone^  kąpiele  Nerona.  —  Pomiędzy  Bajami  iMisenum 
jest  wioska  Bacoli(star.Baulli).—Pi5C2na  MirahiUs,  obszemyjstaroźytny 
zbiornik  blisko  przylądka  Misseno,  skąd  Wjrjechał  Plinijusz  Starszy 
podczas  wybuchu  Wezywijusza.  Marę  Morto  jeden  z  bassendw  sta- 
rożytnego portu  Miseny. 

Cumae  jeden  ze  starożytnych  groddw  włoskich;  gdzie  się  znajdu- 
je grota  Sybilli.  Arcofelice,  port  starożytny.  Jezioro  Ftisaro,  zdaje 
się  że  zf^muje  dawny  wulkaniczny  krater.  W  1838  r:  ostrygi  tego 
jeziora  pozdychały  w  skutek  wyziewu  zabójczego  dla  nich  gazu. 
Około  jeziora  można  widzieć  groby  i  ruiny  will.. 


C),    Z  Neapolu  do  CasteUamare,  Sorrento,  "Pompei  i  Herkulanum.  — 
Forticiy  Wezmoijusz,  Nocera,  la  Cava^  SaJerno  i  Anzal/t,  Eboli 

t  Foestum, 


27  ki.    Itolćj  żelazna.  —  Przebywa  się  w  57  mla.  1  ki.  3  fr.;  2  ki.  1  fr.  80  c. 
3  ki.  9o  centymów. 

8  kil.  Porftci.  (przebywa  się  w  16  min;  za  90  c,  50  c,  i  30 
centim.)  9800  mieszkańców.  —  Pałac  królewski;  wille. 

Resina,  13300  mieszk.  tuż  obok  Portici.  Ztąd  zwykle  wyjeżdża 
się  dla  zwiedzenia  Wezuwijusza. 

Wezuwijusz,  jest  wulkanem  mającym  1200  metr.  wysokości, 
składa  się  ze  stożka  wybuchowego!  pułkulistego,  wzgórza  o  spadzi stości 
nachylonćj  na  zewiiątrz  którą  zowią  Somma.  Zdajesię  że  Somma  jest  czę- 
ścią jedynego  stożka  Jaki  istniał  za  czasów  Strabona,i  został  w  części  zni- 
szczony podczas  wybuchu  w  79  roku,  gdy  zginął  Plinijusz  Starszy. 
Doszłydo  nas  wskazówki  o  wybuchach  Wezuwijusza  z  lat  472  i  515. 
Zostawał  on  w  spoczynku  między  wybuchem  w  1500  a  1631.  W  ciągu 
t^  przerwy  w  1538  wzniosło  się  Monte  Nuovo  blizko  Puzzuoli.— Etna 
przeciwnie  w  ciągu  togo  peryjodu  ciągle  była  cz^uw^^,    'Łxv>.c^i\\^\^V\.vjrt^ 


408  Z  CASTELLAMARE  DO  SORRENTO 

zwiedzał  Wezuwijusz  na  krdtko  przed  wybuchem  w  1631,  podał  cie- 
kawy jego  opis,  ktdry  przytaczamy.  "Wulkan  miał  5  mil  obwodu; 
boki  jego  były  pokryte  zaroślami,  a  w  zagłębieniu  była  równina  na  któ- 
rej pasły  się  trzody,, .  16  Grudnia  1631  siedm  strumieni  lawy  wydo- 
stało się  naraz  i  zalało  liczne  wsie,  położone  u  stóp  góry.  Resina 
wzniesiona  w  części  na  miejscu  Herkulanum  zniszczoną  została  ogni- 
stym tym  potokiem:  Powódź  błotna  niemni^  była  niszczącą,  jak 
sama  lawa.  Taka  jest  obfitość  deszczów,  powstających  z^  massy  pary 
wyrzucono)  w  atmosferę  przez  wulkan,  źe  takowa  skrapla  się  i  spada 
z  boków  stożka  prawdziwemi  potokami,  które  zabierając  p|ł  wulka- 
niczny i  popiół,  twoYzą  to,  co  Lyel  słusznie  nazywa  lawą  wodną. 
Utrzymują,  że  4000  osób  zginęło  podczas  tego  wybuchu.  Najnowszy 
wybuch  był  w  1872  r. 

Blisko  Kesina  znajdują  się  ruiny  Herkulanum,  jednio  z  miast  po- 
chłoniętych podczas  wybuchu  79  r. 

li  kil.  Terre  dal  Grece,  21700  mieszk.,  wielokrotnie  niszczone 
wybuchami  Wezuwijusza.     Klasztor  Kamedułów,  piękny^ widok. 

20  kil.  Torre  Annanziata  14,580  mieszk.  Fabryki  prochu  i  bro- 
ni palnej. 

27  kil  Castellamare  (hotele:  Gran  Brctagna,  Antica  Sta- 
bia,  Albergo  Reale,  Europa,  Italia,' Imperiale;  w  prze- 
Hlicznem  położeniu  nad  zatoką  Neapolitańską  u  stóp  otaczających  ją 
pór,  zachwycający  widok.  Tutaj  zginął  Plinijusz  Starszy.  —  lVodr/ 
mineralne  gorące  i  zimne  chlorowe,  siarczane,  i  żelazne.  —  Wzgórze 
(hiisistana.  —  Klasztor  Monte  Fozzano. 


Z  Castellamare  do  Sorrento  (droga  powozowa). 


Droga  idzie  wzdłuż  podnóży  górskich  i  nachyla  się  kn  błękitnym 
wodom  zatoki;  wspaniały  widok. 

Sorrento,  (hotele:  Sirena,  del  Tasso,  Rispoli,  Parigi);  po- 
wozy osły  muły.  Barki  do  Capri  i  Amalfi  7200  miesz. 

Domy  Tassa  i  jego  siostry.  '^^    Dosyć  starożytfiości.  Okolice  Sor- 
rento są  zachwycające. 


z  irEAP(An  DO  BOH  409 


z  NEAPOLU  DO  EBOLI. 


Przez  Pompeję,  Nocera,  La  Cava  i Salerno. 

79  kil.  drogra  żelazna.  --^  Przebywa  się  w  3  god.  32  min.  za  8,  70;  6.  10  lub 
3,  60  fr. 

20  kil.  Tene  Annunziata  (str.  408). 

23  kil.  Pompeja  {Pompei)  gdssie  się  staje  w  15  minnt,  Ikl.  2  fr. 
55  cen.;  2  kL  1  fr.  80  c.;  3  ki.  fr.  5c.  Pół  dnia  wystarczy  do  po- 
bieżnego zwiedzenia  Pompei,  ktdra  jest  jedną  z  największych  osobli- 
wości na  świecie. 

Miasto  to  pogrzebane  przez  XVII  blisko  wiekdw,  zostało  odkry- 
te w  1748.  Wskutek  powolnego,  a  ciągłego  odkopywania  trzecia 
część  miasta  jest  dziś  pod  otwartem  niebem,  i  w  nićj  można  zwiedzać 
budowle  i  mieszkania  prywatne,  obudzające  najżywszy  interes. 

W  63  r.  Pompeja  była  w  części  zniszczoną  skutkiem  trzęsienia 
ziemi,  ktdre  nawiedziło  Eampaniję.  W  chwili  tego  nieszczęścia  Ne- 
ron znajdował  się  w  teatrze  w  Neapolu  i  niechdał  opuścić  sceny  przed 
dokończeniem  ulubionej  swćj  aryi.  Przerażeni  mieszkańcy  opuścili 
Pompeję,  do  której  jednak  wrócili  wkrdtce  i  miasto  na  nowo  przy- 
szło do  dawndj  swdj  okazałości,  gdy  23  Listopada  79  r.  wśród  dnia 
nastąpił  wybuch  i  miasto  stało  się  jego  ofiarą.  Drewniane  dachy  do- 
mdw  zostały  spalone,  lub  zawaliły  się  pod  ciężarem  spadłych  popio- 
łów. Drzewa  paliły  się,  szkła  topiły,  co  dowodzi,  że  materyje  rozpa- 
lone wyrzucone  przez  wulkan  spadły  na  Pompeję  przed  deszczami, 
ktdre  zalały  ją,  gdy  już  była  pokryta  lawą  i  popiołem.  Ta  ulewa 
z  wody  i  popiołu  poznosiła  ze  wszystkich  stron  przedmioty  ruchome 
i  kruche  a  pokrywając  je  przeszkodziła  ich  stłuczeniu,  (przy 
zawalaniu  się  gdmych  piętr).  Szkieletdw  ludzkich  nieznaczną  liczbę 
znajdują,  gdyż  wielu  mieszkańcdw  zdołało  uciec.  Wrdcili  oni,  aby 
odsznĆwać  pod  4  metrową  warstwą  napłjrwu  swych  mieszkań,  a 
w  nich  skarbów  i  kosztowności.  Odbudowali  miasto  w  pewnój  odle- 
głości i  nazwali  rdwnież  Pompeją;  Ta  nowa  Pompeja  była  z  kolei 
zagrzebaną,  co  się  prawdopodobnie  zdarzyło  w  472  r. 

Ograniczjrmy  się  wskazaniem  ogdlndm  najważniejszych  części  te- 
go starożytnego  miasta. 

Głdwne  wejście  do  Pompei  jest  ze  strony  jednego  z  przedmie£ó; 
oczyszczono  je  między  1812 — 1814  r.;  ulica  ktdrą  się  wchodzi  zosta- 
ła nazwaną  ulicą  grobowców  z  powodu  grobowych  pomnikdw^  ktdc<i 
się  wzdłuż  niej  ciągną.  —  Godną  tu  jeat  UN78k^  ViXVa  "D^j^owa^^^^^ 


410  ITEAPOŁUDOSBOŁt 

jedna  z  najobszerniejszych  w  Pompei,  jedyny  wzdr  podmiejski^  wUli 
starożytnej;  składa  się  ona  z  trzech  piętr,  wzniesionych  na  pochyło- 
ści gdry.— Wydobyto  z  niej  szczątki  17  osdb,  których  postacie  odci- 
snęły sie  w  popiele  wulkanicznym  a  jeden  z  tych  odlewów  zachowuje 
się  w  muzeum  NeapoUtańskićm.  —  Brama  Berkulańaka^  o  trzech  ar- 
kadach, zbudowana  z  cegły  i  lawy.  Po  za  nią  napotyka  się  oberćę 
Albinusa,  Termopolium,  Dom  Westalek,  domy.  Chirurga.  Tancereki. t.d. 
Dom  Salusłyffusza,  jeden  z  naj piękniej szch  w  Pompei,  ma  obok  siebie 
piekarnię  i  piec  publiczny.  Na  ulicy  termów  jest  dom  Pansa,  jeden 
z  większych  w  mieście.  Nieopodal  dom  poety  tragicznego,  la  jfullo', 
nica^  który  dostarczył  wiele  przedmiotów  do  muzeum  w  Neapolu; 
domy:  Apolina,  Nereid,  Kwestora  i  t,  d.,  dom  Fauna,  na  ulicy  tegoi  na- 
zwiska, skąd  przeniesiono  do  muzeum  w  Neapolu,  piękną  moziykę 
bitwy  pod  Issus. 

Na  ulicy  Forum  wznosi  >  się  świątynia  Fortuny^  Łaźme  publiczne 
i  Szkoła  Oladyjatorów, 

W  cyrkule  Forum  są  trzy  łuki  tryumfalnej  Forum  chiUe  brukowa- 
ne marmurem  i  otoczone  portykami,  Świątynia  Jowisza^   otoiątynia 
Wenery,  najobszerniejsza  w  mieście,  którego  ta  bogini  była  patronką, 
Bazylika]  Trybunały,  wiezie fUa;  Świątynia  Merkurego  Augusta  i  t.  d. 

W  Cyrkule  teatrów:  Forum  łrujkątńe  i  Świątynia  Neptuna,  Kosza- 
ly,  w  których  z  naleziono,  63  szkielety  i  mnóstwo  kosztowności  i  bro- 
ni gladyjatorów;  Wielki  Teatr  (68.  m.  średnicy  wewnętznćj);  Mały 
Teatr  v.  Odeon,  Świątynia  Izydy  i  Eskulapa,  Amfiteatr  z  35  szere- 
gami siedzeń,  podzielonych  na  trzy  piętra. 

.    27  kil.  Scafati  w  żyznój  lecz  niezdrowój  miejscowości. 

31  kil.  Angri,  winnice  i  bawełna;  34  kil.  Pagiim,  ~  36  klL  No* 

cera,  7800  miesz. 

45  k.  Iia  Cava  (hotele  d  e  Ł  o  n  d  r  e;  V  i  c  t  o  r  i  a),  jest  to  Szwajcar- 
ska dolina  z  oliwnemi  drzewami  i  słońcem  Neapolitańskióm.  Kla- 
sztor Triniła  delia  Cava, — 49  kil.  Vietri  37000  mieszk.;  można  się 
udać  j  Vietri  powozem  do 

Amalfi  (hotele;  dei  Cappucini,  des  Etrangers,  Carmela 
Pal  omb o)  3000  mieszk.,  w  pięknóm  położeniu  nad  zatoką  Salemo. 
Katedra. — Okolice;  Klasztor  Kapucynów  w  malowniczem  położe- 
niu. -•  Dolina  Młynów,  fabryki  mydła,  i  pasztetów.  —  JdupeUo,  kate- 
dra i  paJac  Rufolo  w  ruinach.  Z  Bayello  można  zejść  do  Minori,  skąd 
łódką  odbywa  się  przyjemnie  drogą  do  Salerno. 

53  kil.  Salerno,  (hotele;  d'  Angleterre  iNuoya  Yictoria) 
daimiój  ^awne  ze  ez^oly  m^^^^ssa^Y^iN!^  i«&2i\)L^<^^«sy^  i  w  nieadrowńa 


z  EBOU  DO  FOESTUM  411 

położeniu.  Katedra,  ma  bramę  z  bronzu  z  1(199  r.  Grobowce  Rzym- 
ski i  książąt  normandzkich. 

62  kil.  Pontecagnano  —  73  kil.  BcUttpagUa, 

79  kil.  ISboll  (hotel   Łocanda  Nobile)  7900  mieszk.    Zamek 
cPAngri,  piękny  widok  na  rdwninę  Foestum.  Mal'aria  podczas  lata. 


Z  EBOU  DO  POESTUM. 


24  kil.    Droga  powozowa. 

Położenie  Poestam  jest  niebardzo  zdrowe.  Najlepiej  udać  się 
tam  między  Październikiem  a  Marcem,  uiukając  pobytu  w  nocy. 

Foestum,  przed  Rzymianami  zWała  się  Posidoma*  Na  jej  ruiny 
zwróciła  uwagę  Europa  w  1745  r.  Oprdcz  szczątków  murów  i  amfite- 
atru składają  się  one  z  trzech  świątyń  doryckich,  stojących  tu  od  2000 
lat.  Na  uwagę  najwięcej  zasługuje  'Posidomtm  czyU  Świąti/nia  Nep- 
tuna, 

Ta  świątynia,  po  Ateńskich  uważana  jest  jako  najpiękniejszy 
utwór  gienijuszu  architektonicznego,  którym  się  tak  odnaczuli  Grecy. 

Inne  dwie  świątynie  są:   Bazylika  i  mała  świątynia  Cerery,    Można 
nadto  widzieć  szczątki  am'fiteatru  i  kilku  innych  budowli. 


WYSPY:  PROCIDA,  ISCHIA  I  CAPRI. 

W  piękną  pogodę  kursują  do  nich  statki  parowe. 

Prooida^  13500  mieszk.,  4  kil.  długości,  dobrze  uprawna.  Miesz- 
kańcy jój  trudnią  się  połowem  korali  i  tuńczyków. 

Isohia,  2600 mieszk.;  24  kil.  obwodu,  9  kil.  długości  i  5  szerokości. 
Odra  Epomeo,  najwyższy  wierzchołek,  na  196  metrów  wzniesiony, 
Ischia,  główne  miasto  wyspy,  6,620  mieszkańców.— ć7asomimbZa,  2500 
mieszkańców. 

Źródła  gorąoe  (od  18^  do  80^)  chlorowe,  sodowe,  jodobromowe, 
żelazne.    Zakład  kąpielowy  dosyć  uczęszczany. 

Oappi,(hotele:Vittoria,Londra,Ti\>«iX\o,"E«i%wJ^^^'^^^^- 
o  4  kiJ.  od  Neapoltu    Wyspa  ta,  dawna  Caprea,  YX.<iitĄ\iKNft  ^^-t^^^- 


413  Z  KEAPOLU  DO  TAREITrU     • 

mina  rozpustę  i  okrucieństwa  Tyberyjusza,  położona  naprzeciwko 
przylądka  Campanella,  stanowi  wraz  z  Ischią  brzegi  obszem^O  krate- 
ur  w  zatoce  Neapolitańskiej. 

W  roku  1808,  jenerał  Lamarąue    zajął  tę   wyspę,    wdarłszy  się 
na  j^j  urwiste  brzegi,  bronione  przez  Anglików  i  Hudsona  Love. 

Zwiedzić   można   Grotą  bickttną   (grotta  azzurra)  i  ruiny   pałacu 
Tyberyjusza. 


Droga  109  Z  NEAPOLU  DO  TARENTU. 

przez  EboU  i  Potenza. 

331  kil.    Droga  2elazna  wykończona  dotąd  do  Eboli. 

Z  Neapolu  do  Eboli  ob.  str.  400, 

16  kil.  La  Duchessa.  —  34  kil.  Aulełta^  3500  mieszk.  —  Ttetri 
di  Fotenza,  3600  mieszk. 

73  kil.  Potenza  (hotel  Po  sta)  12700  mieszk.  wśrdd  gdr;  staro- 
żytności. 

117  kiL  Tricarico,  6600  mieszk. — 154  kil:  Orotłale,  2500  mieszk. 

185  kil.  Matera,  14200  mieszk.,  w  głębokiej  dolinie;  miasto  bru- 
dne i  zacofiuic.  —  222  kil.  Castellanetta,  7000  mieszk.  Mal^aria.  — 
233  kil.  Falatjiano^  3900  mieszk. 

331  kil.  Taranto  (hotel  Posta)  2200  mieszk.  Założone  w  707 
roku  przez  wychodz'c()w  ze  Sparty.  Między  500  i  400  r.  doszło  do 
najwyższego  stopnia  pomyślności,  i  stało  się  miastem  wielkiego  zna- 
czenia dla  Wielkiej  Grecyi.  Arystokratyczna  jego  ustawa  stała  się 
z  czasem  demokratyczną,  która  się  dosyć  długo  utrzymywała  pomi- 
mo nadzwyczajnej  demoralizacyi.  W  273  r.  miasto  dostało  się  Rzy- 
mianom. kt()rzy  ograbili  je  z  ogromnych  boji^actw.  Tarent  posiada  śla- 
dy Teatru,  cyrku  i  wielu  świątyń.  Miasto  leży  między  dwiema  głębo- 
kicmi  zatokami,  zwancmi:  wielkicmi  małem  morzem  Ostatnie  (marc Pi- 
colo)ol)fituje  w  mięczaki;  prócz  ostryg  zaznaczamy  tu  pięknego  i  cie- 
kuwe)j:o  mięczaka  Argonautę,  i  r()żne  odmiany  rodzaju  Roskolec  {^Mu- 
reu'),  Mocliola  lifi)p/ia(/a,  tSzynkfd  morską  {Funa7nnrina\  opatrzoną  jed- 
wabistym bisiorem,  który  podobniejak  jedwab' tkają  na  różne  wyroby, 
a  głownie  na  szale  i  rękawiczki.  Taront  słynie  jeszcze  z  pająka  zwa- 
nego tarantulą  (L^/co.satarani.\il.a\^VU\YYm  powiadano,  że  ukąszeniem 
riwjirawiłił  hidy.\   o\'*w\tS7A\VAVi  7\\\\V'a'nn  \'^rAv.'\\A^;ci^  ^^^Nj^<;<;Ł'^\<tn^''' 


WIELKA  GREOtJA  —  Z  KEAPOLU  DO  TERMOPai  413 

czyć  tylko  muzyką,  która  pobudzając  ukąszonego  do  tańca, 
odejmowała  moc  truciznie.  Rzeczywiście  zaś  ukąszenie  sprawia  za- 
palenie  miejscowe  bez  dalszych  następstw. 


WIELKA  GRECYJA. 


Podczas  kiedy  Rzym  walczył  ze  swemi  sąsiadami  o  kilka  nędznych 
wsi  w  Lacyjum  i  Sabinie,  natenczas  Włochy  południowe  były  podzie- 
lone między  ludność  barbarzyńską  i  osady  greckie,  kt(5re  cywilizacyjo 
swojego  kraju  tutaj  przeniosły.  Te  kolonije,  założone  na  południu 
Italii  otrzymały  nazwę  Wielkiej  Grecyi. 

Największa  ich  liczba  była  położoną  nad  zatoką   Tarencką.  Tiikie- 
mi  były:  Metaponte^  (28  mil  od  Tarentu),  łleracleum;  Si/bar is;    Thuri 
blisko  Sybaris;  Crotona,  a  dziś  Gotrone^  4000  mieszk.  blisko  przylądka 
Nau. 


Droga  llo  Z  NEAPOLU  DO  TERMOLI  PRZEZ  CAMPOBASSO 


172  kil.     Kolćj  żelazna  i  droga  powozowa. 

Drogą  żelazną  przebyć  można  tylko  27  mil.  do  Madalom  ob.  str. 
400.  --    Dalej  zaś  dyliżansem. 

Santa  Agata.  Niektórzy  starożytni  historycy  utrzymują, 
że  w  bliskości  tego  miejsca  odbyło  się  przejście  przez  wąwóz  Kaudtjń' 
ski^  pamiętne  klęską  i  poniżeniem  Rzymian;  podług  innych  uczonych 
leży  ono  w  stronie  wschodniej  Maddaloni.  Droga  przechodzi  przez 
góry,  przez  kilka   więsek   bez  szczególnego  znaczenia. 

80  kil.  Campobasso  (hotelPost  a),l33000  mieszk.:  główne  mia- 
sto prowincyi  Sannio  czyli  Molise,  starożytne  Samnium.  —  Fabryka 
broni  i  nożów.  Można  ztąd  przez  dzikie  góry  dostać  się  do 
Bajano  i  zwiedzić  górę  Matese  (2118  metr.)  —  Casacalenda,  6400 
mieszk.  w  urodzajno)  okolicy.  —  Larino,  8000  mieszk.  Szczątki  sta- 
rożytnego Larinum.  —  Przebywa  się  rz.  Biferno — Oaglianesi. 

172  kil.  Termoli,  2600  mieszk.,  mała  przystań  nad  Adryjatykiem, 
przy  ujścia  doń  rz.  Biferno. 


414  Z ITEAFOŁU  DO  FOGGU 


Droga  111  Z  NEAPOLU  DO  FOGGIA. 

A),  przez  Cali  tri  i  Candeia. 

Koleją  żelazną  do  Eboli,  ob.  str.  409,  dalćj  zaś  powozem.  Kolój  buduje  się  do 
Candela,  stąd  zaś  do  Foggia  jest  już  gotowa  (39  kil.  za  4,  30;  4,  05  lub  1,  75  fr) . 

80  kil.-E6oZr(str.  400).  Contursi,  2900  mieszk.;  mararia,  szkodliwe 
wyziewy  w  sąsiedztwie. 

Conza,  1300;  mieszk.  nawiedzana  dawniej  trzęsieniami  ziemL 

Calitry,  6000  mieszk. — Candela,  ^0Q0  mieszk.,  na  wzgdrzn  a  st<5p 
Apeninów. 

Ascoli,  6200  mieszk.,  nie  trzeba  go  brad  za  jedno  z  Ascoli  nad 
Tronto.  -     Zboże  wino  i  owoce;  most  ukośny  na  rz.   Cervaro. 

Poggia  (hotele:  Grandę  Albergo  di  Faiella,  Corsini); 
25000  mieszk.,  głdwne  miasto  Kapitanatu;  ulice  szerokie  i  dobrze  za- 
budowane; położona  wśrdd  TavogUere  di  Puglia,  niezmiernej  rdwni- 
ny,  pokrytej  pastwiskami,  na  której  pasą  się  trzody,  strzeżone  przez 
śliczne  białe  psy  z  Abrazzdw.  Handel  ożywiony,  zbożem  i  dziką 
zwierzyną. 


B),  przez  San  Severino,  Avelino  i  Ar  tan  o, 
Z  Neapolu  do  San  Sevćrino, 

* 

65  kil.  Droga  żelazna;  przeby^ra  się  we  2  godz.  25  min.  1  U.  4  fr.  85  eent. 
2  ki.  3  fr.  30  cen.;  3  ki.  1  fr.  50  centymów. 

22  kil.  Cancello  (str.  400).  Na  lewo  droga  prowadząca  do  Caserty 
Rzymu. 

34  kil.  Nola  12900  mieszk.  Miasto  starożytne.  Tu  umarł  Angost: 
Ojczyzna  G.  Bruno,  spalonego  w  Rzymie  w  r.  1600.  Znaleziono  tu  na- 
czynia greckie.  —  41  kil.  Palma^  6900  mieszk.,  na  wzgórzu  Ruiny 
Zamku.  —  8  kil.  na  wscbdd  Ottafano,  kraj  urodzajny.  —  49  kil.  Sar- 
no, 16000  mieszk,  —  57  kil.  Codola.  —  60  kil.  San  CHorgio,  —  66 
kil.  ^an  Severtno,  11800  m.  nad  rz.  Samo. 

Z  Son  6evenno  do  Foggia. 

Avelino  (hotel  i  Frań  cia, P  o  sta),  19000  mieszk.,  miejscowość 
niezdrowa,  handel  orzecliasm.  tux^tónv\.  —  Pratola  —  Dentecane, 


z  irSAFOŁU  SÓ  BSHBYEITTO  -  RSGOIO  V  KAŁABRTŁ  416 

Grota  Mtnarda,  40(10  m.;  o  2  ^.  drogi  jezioro  Amsanctus  lab  Moffett 
Ariano  (hot.  Posta),  13500  m.,  urodzajna  miejscowość^  słjnna  z  pięk* 
ności  kobiet*  Schodzi  się  w  wąwdz  Bovino,  po  lew^j  stronie  na  wy- 
sokości, Greci  2000  m.,  kolonija  albańska  -*  Ponte  di  Bomno,  stacy^^^ 
pocztowa. — Bovino^  7000  m. —  TauogUere  di  Puglia  (ob.  str.  41 4\ 

Foggia  (ob.  str.  414). 


Droga  112.    Z  NEAPOLU  DO  BENEYENTO  (i  Foggia). 

97  kil.  Koleją,  za  10,70;  7,50  lub  4,30  fr.  —  do  Foggia  zaś  198  kil.  za  21,80; 
13,25  lub  8,75  fr. 

27  kil.  Maddaloni  (str.  400). — Begi  Lagni,,  kanały,  ktdre  odbiera- 
ją wody,  zpantano  d'Acerra. —  Acerra^  11300  m.;  mai* aria. — Arienzo, 
4500  m.  —  WąV'ozy  Kaudyńskie^  według  zdania  wielu  uczonych.— 
Arpaja,  gdzie  mieszczą  starożytne  Caudium. — Montesarchio,  5700  m. 
Kraj  dobrze  uprawny. 

Benevento,  18,800  mieszkańców.  —  Katedra  gotycka,  60  staro- 
żjrtnych  kolumn;  drzwi  bronzowe  z  XII  wieku.—  Zamek  z  XII  w. — 
Most  na  Calore,  dzieło  Vanvitelli'ego,  —  Starożytności:  Łuk  Trojana 
(porta  Bomana);  ruiny  amfiteatru  fgrottoni  di  ilfajOjoa).— Wielki  han- 
del zwierzjmą.  —  Talleyrand  był  księciem  Benewentu  od  1806  do 
1815. 


Droga  113.     Z  NEAPOLU  DO  REGGIO  W  KALABRYI. 

przez  Ijboli  i   Cosenza, 

532  kil.  Droga  żelazna  do  Eboli. —  Droga  wozOM^a.— Kuryjerką  w  3  i  pół  doby 
Dyliżans  3  razy  na  tydzień.  Powozy  w  10  dni. 

80  kil.  Eboli  (str.409) — Auletta  (8tr.4l2)^-P^^05a  900  m.  Ga- 
.  je  oliwne. —  Polla,  5800  m.,  typ  grecki  kobiet.  Trzy  ostatnie  miej- 
scowości ucierpiały  wiele  podczas  trzęsienia  ziemi  w  Grudniu  1857  r.- 
2000  osdb  zginęło  w  samem  Polla.  Na  lewo  na  wyniesieniu  Atena. — 
Sala,  8000  m.;  malaria.  Z  drugiej  strony  doliny.  Diano,  7000  m ,  od 
kt<5rego  dolina  otrzymała  tę  nazwę. 

Padula,  8000  in. —  Klasztor  kartuztko  de  San  Lorenzo,  zniszczony 
,    przez  trzęsienie  ziemi  w  1857  r. —  Casalnuouo,  2400  m.  Droga  peluu 
zasadzek. — Lagonegro,  5700  m.  Jezioro  Senno. 


416  Z^TEAPOŁn  BO  REOOIO  W  EAŁlBKtl 

Ijaaria,  10000  mieffik.,  w  malowniczym  położeniu.  Wstępnje  ńc 
w  dolinę  rz.  Trechina.  —  Castelluccioy  podzielone  na  dwie  czę^dL 
Starożytności. — La  Botonda^  4800  mieszkańców.  Granica  Kalabryi. — 
Droga  wychodzi  na  długą  wyżynę  pokrytą  w  zimie  śni^iem.  Cam' 
potenese, — Morano^  9000  m.,  w  malowniczem  położenin.  Castromliari, 
7600  m.  —  Tarsia,  1900  mieszk.  Droga  okrąża  Crati,  liczne  potoki, 
kraj  dobrze  uprawny.  Przebywa  się  rz.  Busento,  w  łożyska  której  po- 
chowany był  Alarylc, 

Cosenza  (Albergo  Vetere),  16400  m.,  przy  spływie  Crati  i  Bu- 
sento; miasto  brudne  ulice  schodowate,  malaria.  Na  płd,  góra  Oocuz- 
zo.  Okolica  urodzajna:  wino,  len,  szafran,  manna  i  t.  d.  —  O  38  kii. 
na  Zchd.  Cosenzy  Paolo,  9000  m.,  ojczyzna  S.  Franciszka  a  Paulo. 
Na  Wschd.  wyżyna  Silą  obfita  w  drzewo  budulcowe  i  pastwiska. 

liogliano^  5000  m.  piękne  widoki — Nieostro  o  11  kil.  od  morza, 
widok  na  zatokę  S.  Eufemii.  -  Wody  siarczane  i  kąpiele  de  San  Bia- 
yio  blisko  S.  Euiemia,  7000  m.  Przebywa  yię  Lomato. — Fondaco  deł 
Fico,  stacyja  pocztowa,  gdzie  łączy  się  droga  z  tą,  która  z  Roglijano 
idzie  do  Cantazano, 

Pizzo,  8000  m.,  gdzie  zginął  Murat. 

Monteleone,  10000  m  ,  zniszczone  przez  trzęsienie  ziemi  w  1783 
r.  Pigkny  widok  na  Etnę  i  wyspy  Lipar\ji>kic.  —  Mileto,  .5600  m. 
zburzone  podczas  trzęsienia  w  1783. —  Rosarno,  3000  m.  w  pięknem 
położeniu. — Gioja,  1300  m.  zarażane  malarią. 

Palmi  lub  Palmo,  10300  m.,  w  prześlicznem  położeniu,  pyszne 
ogrody  i  plantacyje  pomarańcz  a  także  gaje  oliwne.  —  Seminara, 
4000  ni.  Piękny  las  kasztanowy.  Droga  zstępuje  przez  zasadzki  do 
Baynani^  8Ó00  ni.,  zbudowanego  w  amfiteatr.  Piękne  i  pełne  wyrazu 
oblicza  kobiet,  dobre  wina  i  wspaniała  wegietacyja. 

Scilla,  7000  m  naprzeciw  przylądka  del  Faro.  Ulice  tarasowe; 
dobre  wina. — Rybołóstwo,  przemysł  jedwabny.  Tutaj  to  znajdowa- 
ły się  dwie  sławne  skały  Charybda  i  Scilla,  których  dziś  nieobawiują 
się  i  niezuają  wcale. 

%- 
Beggio,  (Locanda  Giordano),  gmina  liczy  30500  m.;  prawic  zu- 
pełnie zniszczone  w  czasie  trzęsienia  w  1783,  lecz  póz'niej  odbudowa- 
ne; piękne  ulice  i  domy.  Okolica  żyzna  obfituje  w  owoce.  Klimat 
zdrowy.  W  niewielkiej  odległości  na  l*łn.  Ws.  wznosi  się  Aspromonte 
kraniec  Apeninów,   ze  szczytem  Monte  Alto  (1301  m.)  Piękne  lasy. 


2  AUKOinr  DO  LEOOE I  OTRAKTO  417 

Droga  114.  Z  ANKONY  DO  LECCE  i  OTRANTO. 

(Wybrzeżem  morskiem). 

Z  Ankony   do  Brindisi. 

554  kil.  Droga  żelazna.— Przebywa  się  w  16  g.  lub  w  17  g.  5  m.  za  83,60;  53,5* 
lub  41.80  fr. 

Po  wyjeździe  z  Ankony,  droga  oddala  się  od  brzegu  morza  aż  do 
Osimo. 

16  kil.  Osimo,  6000  m.  ua  wyniesieniu;  okolica  urodzajna;  staro- 
żytności. Droga  przybiera  kierunek  Płd.  W.,  zbliża  się  znowu  do 
morza  mijając  Castelfidardo,  sławno  /^  porażki  wojsk  papieskich 
w  1860  roku. 

24  kil.  Iioreto  (hot.  Campana,  Post  a,  Gemeli),  6000  mieszk. 
Wspaniały  KośoJół  Panny  Maryi  Loretańskiej  (Madonna  di  Lore- 
to), zawierający  Santa  Oasa,  domek  N.  Panny,  według  słów  legicndy. 
Marmurowe  pokrycie,  ktdre  go  otacza  (rysunku  Bramante)  jest  dzie- 
łem z  pięknych  czasów  snycerstwa.  Kaplice  i  zakrystyja,  ozdobione 
mozajkami;  freski  i  obrazy  p.  Luca  Signorelli,  Andrea  del  Sarto  i  in- 
nych mistrzów.  Piękne  bronzy  w  chrzcielnicy.  Skarbiec  z  wotów 
i  licznych  darów.  Plac  z  portykami  i  fontannami  z  bronzów  i  iusly- 
murów,  PalazzoapostolicOjTyswiek.  Bramanłego,  ohr&zy.  Apteka  z  300 
kosztownemi  naczyniami  z  malowanego  fajansu.  Wielki  handel  przed- 
miotami na  wota  przeznaczoncmi. 

28  kil.  Porto  di  Hecanati,  Na  Pd.  Zach.  prawie  o  1 0  kil.  leży  Jie- 
canati,  5000  ra,,  zbudowane  na  (Uugim,  a  wązkim  grzbiecie  wynio- 
słości;—piękny  widok. — Most  na  rz.  Potenza. 

37  kil.  Potenza  Picena,  przy  ujściu  rz. Potenza.— 43  k.  Porto  Ciui- 
taNova,  skąd  droga  prowadzi  przez  dolinę  rz.  Chienti  do  (20  kil.)Ma- 
cerata  (hot.  Pace,  Posta,  albergo  di  Monachesc),  lOOOO  m., 
w  żyznej  okolicy.  Katedra.  Kościół  S.  Oiovanni,  Pałac  Compagnoni, 
starożytności.  tJniversytet,  Biblijóteka  30000  tomów. —  Handel  zbo- 
żem, winem,  konopiem,  woskiem,  oliwą  i  zwierzyną.- —  1 8  kil.  Tolenti- 
no,  sławne  traktatem  lutowym  w  1797  r.  Most  na  Cldenti. —  50  kil. 
SanfElpidio  a  Marę,  8800  m.  a  w  lewo  Porto  sant*JLlpidio.- Most  na 
rz.  Tenna. — 58  kil.  Porto  san  Giorgio  lub  Porto  di  Fermo  (hot.  Rc- 
ale,  Leane)  4000  mieszk. 

O  7  kil.  Fermo,  19000  m.,  na  wzniesieniu  piękny  widok. — Most 
na  rz.  Aso. — 69  kil.  Pedaso,  tama  zabezpieczająca  drogę  od  morza. — 
77  k.  Mar  ano,  2200  m. — 80  m.  tfrottammare,  ^1^^  \si,\  \l"a»^^^^aw\si- 


418  Z  ASAiry  DO  ŁSOOS I  OTRAFrO 

sąg  Sykstnsa  V.  —  85  kil.  San  Benedetto  del  Tronto.  —  Most  na  n. 
Tronto.  Skąd  droga  wiedzie  do: 

24  kil.  Ascoli,  17000  m.,  nad  Tronto.  Falazzo  AnzCanaU;  teatr, 
biblijoteka  i  mazeum.  Z  Ascoli  idzie  droga  do  Cwiłella  del  2Vonio 
7000  mieszkańcdw. . 

109  kil.  Gtula  Nuova,  5000  m.  Most  na  rz.Tordina.  Droga  idzie 
w  górą  tćj  rzeki  aż  do  Teramo  (18  kil.),  9600  m.  u  stdp  gran^sasso 
d' Italia.  Handel  '^ełną,  kremortartarem  i  zbożem. —  Most  na  Vo- 
mano  o  19  arkadach. —  127  kil.  Mutignano,  —  Most  na  Salino  o  42 
arkadach. — 140  kil.  Montesihano 

146  kil.  Pescara. — 168  kil.  Ortona,  11900  m.  Pałac  Małgorzaty 
austrjjackićj. —  183  kil.  Fossaceca^  3200  m  ,  Eoi$ci(5ł  S.  Giwanniin 
Fenere,  na  ruinach  świątyni  Yenery. — Most  na  Sangroo  19  arkadach. 
193  kil.  Torino  di  Sangro. — 214  kiL  Vasio  d^Ammone,  11500  mieszk. 
Pałac  markiza  de  Pescara  i  wdowy  po  nim,  sławnej  Yitłoria  Caionna. 
Wyborna  oliwa.  —  Most  na  Trigno. 

240  k.  rermo/i(str,4 13).  Przebywa  sięrz.  Biferno. — 247  k.  Campo 
marino,  1850  m. — 257  kil.  Chienti. — 268  kiL  -Repafea.-~283  kiL  Pog- 
gio  Imperiale,  1800  m.,  ludność  albańska.  Na  Płn.  Wsch.  jezioro 
Lesina,  łączące  się  z  morzem. — 287  kil.  Apricena^  5000  m.,  kopftlnie 
marm  urów. 

298  kil.  San  Severo,  16000  m.  Na  Wsch.  ku  Adryjatykowi  roz- 
ciąga się  obszerny  przylądek  Monte  Oargano,  tworzący  ostrogę  wło- 
skiego buta,  do  ktdrego  niektórzy  geografowie  upatrują  podobieństwo 
w  kształcie  półwyspu. — 312  kil.  Motta,—  326  kiL  Foggia  (str.  414). 
346  kil.  Orta, 

361  kil.  Cerignola,  (hot.  Leone),  17000  m.,  na  wzniesieniu^ — 878 

kil.  Trinitapoli. — Most  na  rz.  Ofanto. 

394  kil.  Barletta,  26300  m.,  w  pięknem  położeniu.  Mal'aria.  — 
Katedra,  —  Na  placu  kolosalna  statua  JSerakUjuaza,  Dość  dobry 
port,  okolica  dobrze  uprawna. 

406  kil.  Trani,  (hot.  Dionisio,  dellaStella),  22000  mieszk. 
Piękna  katedra.  Znaczny  handel  oliwą,  migdałami,  figami  i  winem. 
Wijadukt  pod  Bisceglią. 

414  kil.  Bisceglią  (hotel  Posta),  19700  mieszk.  Liczne  wille;  ro- 
dzynki i  słynne  wina. 

424  kil.  Molfetta,  (hotel  du  Lloyd;,  25800  m.,  port,  do  ktdrego 
przybijają  parowe  statki  z  Lewantu.  —  Znaczpy  li.mdel  i  przemysł. 
W  sąsiedztwie  kopalnie  saletry  w  Pało,  10000  centiiAr.  na  rok. — 430 
kil.  Giovinazzo,  9000  mieszk.,  piękny  szpital  dla  sierot.  —  487  kil 
San  Spiriło. 


z  BRIKDISI  DO  ŁEOOE  —  Z  lEOCS  DO  OTRAKTO  419 

448  kil.  Bari,  (hot.  di^Prancia,  Leone,  Blanco),  81000  m., 
na  wąskim  paśmie  ziemi  prśy  brzegu  Adryjatykn,  główne  miasto  pro- 
wincji Terra  di  Bari, — Katedra^  malowidła  Tintoretta,  Yeronesa  i  in. 
Dawny  Zamek.- — Prowadzi  handel  z  Tryjestem  i  Dalmacyją  Przysta- 
nek statkdw  parowych. — 460  kil.  Naicattaro. — 467  kil.  3fo/a,  llOOO 
mieszk.  mała  przystań,  w.  kraju  żyznym.  —  481  kil.  PoUgnano,  7000 
mieszk.,  ciekawa  grota. 

489  kil.  Monopoli,  15000  mieszk.,  dobrze  zabudowane  miasto. 
Katedra.  Kol^j  oddala  się  od  morza. — 502  kil.  Fasano,  13600  m.  - 
522  kil.  Ostum,  14000  m.,  miasto  kwitnące,  kraj  żyzny.  —  547  kil. 
San  Vito,  6000  m.  Pociąg  zaczyna  się  zbliżać  do  morza. 

559  k.  Brindisi,  8844  m.,  miasto  niszczone  ustawicznie  przez 
malaryję.  Wielka  i  dogodna  przystań;  wielkie  .okręty  zarzucają  tu 
kotwicę.  Oliwa  i  cenne  wino.     Wirgilijusz  umarł  w  Brindisi. 


Z  Brindisi  do  Lecce. 

38  kil.  Kolśj  2elazna.  Droga  w  1  g.  20  m.,  pociągiem  osobowym,  a  w  1  g.  35  m. 
pociągiem  zwyczajnym,  4,20;  2,90  lub  2,lo  fr. 

11  kil.  San  Piętro  Vertonico,  2500  m.— 24  kil.  Scuinzano,  3600  m. 
28  kiL  Trepuzzi,  3000  m. 

39  kiL  Iłocoe,  l9400m.,  w  równinie  urodzajnej  i  zaludnionej,  głó- 
wne miasto  prowincyi  Terra  di  Otranto.  Piękny  kościół  katedralny. 
Pałac  gubernatora. — Przemysł  i  handel:  koronki,  oliwa,  żywica  z  drze- 
wa oliwnego,  czyli  gumma  z  Łecce. 


Z  Lecce   do    Otranto. 
47  kil.  Kolój  żelazna  we  2  godz.  za  5,15;  3,65  lub  2,60  fr. 

11  kil.  San  Oasario  di  Lecce, — 19  kil.  ZoUno, — 29  kil.  Maglie, 

'  47  kil.  Otranto,  hotel  Tlmmacolata,  1850  m.,  miasto  chylące 
się  do  upadku,  ślady  spustoszeń,  jakie  Turcy  w  XV  wieku  poro- 
bili; dosyć  starożytności.  Z  pewnej  wysokości  można  widzieć  brzegi 
Grecyi.     Około  40  kil.  na  pc^udnie   Otranto   leży  przylądek  Santo. 


420  Z  BARI  DO  TAREUTU—  S(  TAREKTU  DO  REGGIO 

Maria  di  Leuca  albo  dt  Fimsłerre,  który-tworzy  kończynę  pięty  bu- 
ta półwyspu  Italii.  Sławne  sanctuarium,  przez  marynarzy  miejsco- 
wych zwane  Ma^tonna  do  Finisterre. 

Około  40  kil.  w  stronie  południowo-wschodniej  Otranto  leży  Od' 
Upoli  nad  zatoką  Tarcncką  w  pięknćm  położeniu.  Magazjmy  oliwy 
/.  Pulii,  handel  bardzy  znaczny.  Przystań  statkdw  parowych  idących 
z  Ankony. 


Droga  115.     Z  BARI  DO  TARENTU. 

115  kil.  Kolej  żelazna  we  3  i  pół  lub  4  g.,  za  12,65;  8.90  lub  5,10  fr. 

11  kil.  Moduyno. —  15  kil.  Bitetto^  5900  m.  Spustoszone  wielo- 
krotnie między  IX  i  XIII  wiekami,  wyludnione  zarazą  w  1505.— 22 
kil.  (jfrumo.—  41  kil.  Acquav{va,  7800  m.,  okolica  żyzna.  Opasane 
<ilnemi  murami,  Kościdł  główny  godny  jest  uwagi. 

53  kil.  Grtoia  (hotelTosta),  16000  m.  —  Castellanetta  7000  m. 
■  luiruria.  Massąfra,  9900  m.;  w  miejscowości  obfitującej  w  gaje  oli- 
\v:ie. — 115  kil.  od  Bari,  Tarent  (Tarcnto)  ob.  str.  412. 


Droga  116.     Z  TARENTU  DO  REGGIO    (wybrzeżem). 

z  Tannto  doCariati,  181  kil.,  koK'j  żelazna  w  ruchu  we  4  do  6  |?odz.,  zal995; 
!  ,95  lub  S  fr.  —Z  Cariati  do  Moiia«ti'racc  drojca  wozowa,  bo  kolej  dopiero  jest  na 
ilM)HiZ(iuii.— Z  Monastcrace  do  Reggio,  lo2  kil.  we  3  g.  30  m.  do  4  g.  '60  m,,  za  U,0O; 
.  '■;:io  luh  1,'ób  fr. 

52  k.  Pomiędzy  ujściem  rz.  Bradiino  i  Basento  sterczą  ruiny  Meta- 
■■  -ntc  15  kolumn  świrjLyuiDoryckiej.  Pytliagorcs  zmarł  tutaj.  65  kil 
'  ■,Jicori)  dawny  klasztor  Jezuitów,  Folwark  księcia  Gorące.  W  blis- 
ości  ruiny  Heraklei.  Piękny  las. —  86  ]d\.  Monte  Giordano. — 94  kil 
/,'oscf.to.~loS  kil.  Trebisacce. —  118  kil.  Terra  Cerchiara. —  123  kil. 
J Mj/alioria  di  Cassa, 

Droga  zbliża  się  do  morza  i  przebywa  się  rz.  Coscile. —  Tu  znaj- 
'i  )\vało  się  prawdopodobnie  Sybaris  pięć  razy  zburzone  i  tyleż  razy 
odbudowane,  którego  przepych  i  znicwieściałość  obyczajów  weszła 
w  przysłowie*,  a  z  "ktCie^  \  4\aAu  nie  pozostało;  niemniej  jak  i  z  Tkuryi 


in[|p( 


z  TABENTU  BO  GOSEITZĄi^Z  IHEIPOŁU  DO  PALERMO  421 

138  kil.  Corigliano,  miaślfco  doniosłego  znaczenia:  w  pięknem  po- 
łożeniu; Zamek  feudalny;  wodociągi.  Drzewa  oliwne,  pomarańczowe 
i  cytrynowe;  handel  manną. 

149  kiL  Bossano,  12000  m.  na  urwistój  wyniosłoścL — 181  kil.  Ca- 
riati,  2000  m.  Tu  kończy  się  kolej  i  dalej  ciągnie  się  droga  wozowa, 
przez  Giro,  naprzeciw  punta  deW Alice,  —  Strongoli,—  Przebywa  się 
przez  Netto. —  Gotrone,  5900  m.,  dawna  Crotona.-—  Liczne  staroży- 
tności. .  Miejsce  pobytu  Pytagoresa  i  ojczyzna  atlety,  Milona.  Przy- 
stań statkdw  parowych  przybywających  z  Ankony.  —  Catanzaro. 
15700  mieszkańców.  Handel  jedwabiem,  zbożem  i  winem.  Osobna 
droga  prowadzi  do  Nicastro.  Począwszy  od  Catanzaro  droga  nad- 
brzeżna staje  się  co  raz  gorszą  i  nie  można  znaleźć  dobrych  przewo- 
dników ~Squillace,  2900  mieszkańców,  malaria.  Kraj  jest  jednostaj- 
ny i  smutny. 

Monastarace,  od  którego  znowu  zaczyna  się  droga  koleją  żelazną. 
Niedaleko  stąd  leży  Stilo,  2500  m.,  kraj  żyzny,  łomy  marmurów,  ko- 
palnie żelaza.  Dalej,  20  kil.  (od  Monasterace)  Bocella.  —  54  kil, 
Bianconuoro. — 71  kil.  Brancaleone,  —  ^%  kil.  Bóva. — 102  kil.  M elito, 
115  kil.  Lazzaro  i  132  kil.  Begfirio  (ob.  str.  416). 


Droga  117.    Z  TARENTU  DO  COSENZA. 

Droga  żelazna,  138  kil.  do  Corigliano  ukończona,  za  15,20;  10,65  lub  6,10  fr.— 
Dalój  zaś  buduje  się  dopićro. 

Z  Tarentu  do  Corigliano  ob.  dr.  116.     Stąd  zaś  do  Cosenzy  trze- 
ba się  dostać  końmi.     Gosenza,  ob.  str.  416. 


Droga  118.     Z  NEAPOLU  DO  PALERMO. 

311  kil.  Statki  parowe  Towarzystwa  Florio  z  Palermo.  Odje2d2a8ię  z  Neapolu 
o  4  po  południu  w  poniedziałki,  środy  i  soboty.  Przybywa  do  Palermo  we  wtorki 
czwartki  i  niedziele  o  10  ł  pół  z  raua. 


Palermo. 

Hotele:  LaTrinacria,  utrzymjrwany  na wzdr  angielskich;  właści- 
ciel hotelu  daje  doskonałe  objaśnienia  co  do  podróży  ^o  S^c.^\\\.^w'iv 
strocza  przewodników  j  mnlnikdw;  de  Erau^ie*,  ^^\\\iTL\^^x^c»\^^ 


42ft  PAŁSRMO 

Sicilia;  la  Fortuna;  di  Londra;  Leone  d'Oro,   Garofalo, 
Centrale  i  t.  d. 

Bestauraoyje:  Yille  de  B|ome;  Yille  de  Paris. 

Kawiarnie:  Oreto;  del  Peloro,  del  Bruno,  deirEuropa; 
di  Sicilia,   i  t.  d. 

Powozy.  Cena  wskazana  na  taryfie  za  kurs  w  miejcie. —  Powtfz 
jednokonny:  kurs  50  cent,  do  stacyi  pład  się  75  cent.;  parokonny  80 
i  1  fr.  80  cent. — Za,  1  godz.  jednokonnemu  powozowi:  1  fr.  70  cent.; 
następne  godziny  po  1  fr.  50  cent.;  parokonnemu  zaś  pład  się  2 
fr.  1 0  cent.;  następne  godz.  po  1  fr.  90  cent.;  od  północy  do  wscho- 
du słońca  ceny  podwójne. 

Palermo,  200000  mieszk.  licząc  w  to  i  przedmieścia.  Kiedy  się 
przyb3rwa  od  strony  morza  zatoka  i  miasto  przedstawiają  zachwycj^ 
cy  widok.  Po  za  miastem  i  po  za  zielenią  lasów  pomarańczowych 
cytrynowych  i  o.  Jańskiego  chleba  na  Conca  cPOro,  wzrok  napotyka 
wspaniały  łańcuch  gór,  ujmujący  ten  obraz  jakby  w  ramy.  llia- 
stó  ma  kształt  przedłużonego  czworokąta,  którego  jeden  bok  przy- 
tyka do  morza.  Przy  22  kilometrach  obwodu  liczy  ono  15  bram.  Dwie 
szerokie  i  regularne  ulice,  przecinając  się  podkątem  prostym,  dzielą 
miasto  na  cztery  prawie  równe  części.  Miejscem  ich  przecięcia  się 
jest  ośmiokątny  plac  Yigliena  czyli  Zuattro  Cantom,  zkąd  można  wi- 
dzieć cztery  główne  bramy  miasta,  zdobnego  w  budynki  symetryczne, 
w  portyki,  fontanny  i  posągi,  jak  Karola  V,  Pilipa  II,  III  i  IV  hisz- 
pańskiego. Jedna  z  tych  ulic,  idąca  ku  morzau  Cassaro  (el  Kassar) 
albo  via  di  Toledo,  zwana  dziś  corso  Yittońo  Emanmiele,  jest  prze- 
szło na  milę  długą  i  w  dalszym  swym  ciągu  przybiorą  nazwy:  via 
Macąueda  i  słrada  Nuova,  Nad  brzegiem  morza  jest  piękne  miejsce 
przechadzki:  Manna  lub  Cours  Bourhon,  miejsce  zebrań  eleganckiego 
świata;  jest  to  szeroki  gościniec  prowadzący  od  ;7orto  Felice  do  nUcy 
Toledo  i  rozciągający  się  wzdłuż  zatoki,  aż  do  ogrodu  publicznego, 
zwanego  la  Flora.  Oprócz  placu  TigUena  sa  jeszcze:  Marina, 
Fiera,  Vecchia\  Bologni\  del  Duomo,  z  posągiem  S-ój  Bozalii;  Freto- 
ria\  San  Bomenico  i  Beale  czyli  delia  Yittoria, 

Kościoły:  Katedralny  (1170),  pod  wezwaniem  S-ój  Bozalii,  pa- 
tronki Palermo,  uległ  znacznym  zmianom.  Na  zewnątrz  jest  on  mie- 
szaniną stylu  normandzkiego  i  ornamentacyi  maurytański^;  fasada 
wschodnia  jest  wzorem  ostrołukowój  sycylijskiój  architektury;  arkadi 
górna  łączy  katedrę  z  dzwonnicą.  Wewnątrz  grobowiec  Bogiera  II 
i  cesarza  Fryderyka  IL  Małowidła  Morrealesa  (Piętro  Novelli),  niy- 
większego  malarzom  syc^U^ski^j  szkoły,  urodzonego  w  Monreale,  F«- 
lasgueza  (z  Pa;ietiiiO^',ii.^\>^  ^.  (Ja^ul  BoAiwwwoa^  freski  Mozreale- 
$&,^~San  Domenico. 


Z5BAF0ŁUD0ME88Tinr  42$ 

Fi^aoe:  Paiac  królewthi  (P&lazzo  Beale)  jest  połączeniem  wielu 
dawnych  budowli  rdżnego  ^tylu.  Kaplica  PalatjntLÓw  jest  ciekawym 
pomnikiem  sztuki  z  XII  wieku.  Pałac  księcia  de  Trabia,  z  bogatemi 
zbiorami. 

Uniwersytety  założony  w  1805,  zbiory. 

Teatry.  Beal  Teatro  CaroUno,  mający  pięć  szeregów  Mż;  San  Fer- 
dinando, — di  Santa  CedUa,  Opera  uchodzi  za  jedną  z  najlepszych  we 
Włoszech. 

Okolice.  Na  południo  wschód  i  na  wsch(5d  Palermo,  rozciąga  się 
iyzna  i  rozkoszna  równina  zwana  Conca  d^Oro,  otoczona  górami 
o  zębatych  wierzchołkach  chroniącemi  ją  od  wiatrów  północnych 
lub  palących  podmuchów  Afryki.  —  Bagaria  CBagherid)  jest  j*»dną 
ze  dawniejszych  okolic  Palermo.  Sztukę  saraceńską  można  ^tu- 
dyjować  w  pałacach  Zisa,  Ouba  i  Fauara  czyli  Maredolce,  czworo* 
kątnych  budowlach  wzniesionych  z  wielkich  kamieni. 

Klasztor  Kapucynów  z  obszernym  cmentarzem,  rozpoczętym  w  r. 
1621,  gdzie  są  sjrmetrycznie  rozmieszczone  wysuszone  zwłoki  w  ubra- 
niach.—  Monte  PellśgrinOj  z  dosyć  słynną  grotą  Ś^^j  Bozalu,  której 
uroczystość  trwa  od  11  do  15  Lipca. 

Monreale  (lub  Morreale),  6  kil.  od  Palermo,  15000  m. —  Kate- 
dra  wspanialsza  od  Ś-go  Marka  w  Wenecyi,  zdobna  pięknemi  mo- 
zajkami,  jest  budowlą  najgodniejszą  uwagi  w  Sycylii.  Klasztor  po- 
siada fresk  Morrealesa^  Daniel  w  Iwiój  jamie.  Niedaleko  Monreale 
zwiedza  się  Klasztor  S-go  Marcina  (10  kiL  od  Palermo). 


Droga  118.    Z  NEAPOLU  DO  MESSYNY. 

333  kil.  Statki  parowe  towarzystwa  Florio  z  Palermo.  Odjazd  z  Keapolu  o  2  g. 
po  południu  w  piątki,  przyjazd  zaś  do  Messyny  o  9  i  pół  z  rana  w  sobotę. 


M  e  s  B  y  n  a. 

Hot«le:    Trinacria;  Vittoria;    di   Londra;    d'Europe; 
Gran  Lion  de  France;  Bestauracyja:  Yeneziano,  i  t.  d. 

Kawiarnie.  Peloro. —  Kawiarnia  w  teatrze  Wiktora  Emanuela. 
Powozy:  Jednokonne  kurs  42  cent.;  parokonne  85  cent. 

Statki  parowe:  Między  Messyną  i  San  Gioyanni  w  Kalabryi  kroc- 
ią codzieniiie*  —Statek  do  Beggio  bierze  12  do  \^  tt«3x,^^<()^«2cv^cćv^- 
Tanni  zaś  7  do  8  £;  j 


424  Z  PALERMO  DO  HESSTFT 

Teatry:  Yittorio  Emmanuele;  delia  Muniziano;  delia 
P  ace. 

Messyna  po  włosku  Messina,  65000  m.,  nie  zachowała  śladdw 
sw^j  starożytności.  Miasto  zbudowane  w  amfiteatr,  ma  powierzchow- 
ność przyjemną  i  czystą  co  dziwi  odbywających  podrdż  po  SycyliL 
Podzielone  jest  na  dwie  części  dwiema  rdwnoległemi  do  wybrzeia  uli- 
cami: Corso  i  Strada  Ferdinanda  obecnie  Garibcddi]  na  końcu  tych 
dwdch  ulic  dają  się  widzieć  zieleniejące  się  szczjrty  gdr  Pelores.  Inne 
ulice  przecinają  poprzednie  pod  kątem  prostym  i  kończą  się  przy  por- 
cie tylomaż  bramami.— Z  Corso  zachwycającym  jest  widok  błękitnych 
wdd  morza  Jońskiego.  Po  większej  części  domy  są  dwupiętrowe.  Port, 
jeden  z  najobszerniejszych  i  najbezpieczniejszych  na  morzu  Śr<$dzi6m- 
nym,  ma  wejście  dosyć  wązkie.  Bronionym  jest  przez  cytadelę  i  przez 
forty  Zbawiciela  i  Latarni.  Tama  naturalna  (zwana  ramieniem  S. 
Renicra)  broni  zatoki. 

Kościoły:  Katedralny;  na  placu,  ozdobionym  konnym  bron- 
zowym  posągiem  Karola  n.—Kunziatella  de'CatalanL — Con- 
fraternita  delia  Candelo ra, obrazy;— Kapucyndw.obra^.— 
PP.  Crociferi  ze  Wskrzeszeniem  Łazarza  przez  Carayagia. — 8-go 
Franciszka  z  Assyżu,  obrazy,  plaskorzezlia  Gagini*ego.— Ścię- 
cia S-go  Jana  (S.  Giovanni  decoUato);  obrazy. —  S-go  Do- 
minika; Ś.  Grzegorza,  madonna  dzieło  ^tonella  z  Messyny. 

Universytet;  kilka  obrazdw,  między  niemi  jeden  Antonella. 

Messyna  kilkakrotnie  była  przez  trzęsienie  ziemi  zniszczoną. 
W  r.  1783  w  czasie  trzęsienia  ziemi  zginęło  pod  gruzami  w  Messynie 
i  okolicach  przeszło  40000  ludzi. 


Droga  120.     Z  PALERMO  DO  MESSYNY. 


Kolój  2olazn.i  obecnie  dochodzi  tylko  do  Lercara,  77  kil.  za  8,55:  6  lub4,A0fr- 
Z  Łercara  do  Leonforte,  z  powodu  niewykończenia  jeszcze  kolei,  trzeba  odbjd  dro> 
g(i  wózkiam  lub  nu  mule,  dalćj  zaś  z  Leoaforte  do  Messyny  173  kil.  znowu  koleją  ie- 
lazną  za  19,15;  13,50  lub  5.3o  fr.     . 

Pociąg  przebywa  rz.  Oreto.  Wspaniałe  ogrody.—  8  kil.  FicarcuęlU, 

10  kil.  Ficarazziy  1400  m.,  malowniczy  wodociąg. — 13  kiL  Baghma 

(Bayaria}y  lOOOO  m  ,  liczne  i  wspaniałe  wille.  Przekop.  Widok  pny- 

lątJku  Cap  Zaffarana ,'-Vi  V\\.  AUaoitta^  2600  m.  --Kilka  tunelów.— 

32  kil.  Trabia,  3000  m\ftazV«Liit(>^. 


ITA  OKOŁO  SYOIŁn  485  ) 

37  kil.  Terminl  Imerense  (hot:  San  Domenico,  Concordia, 
Stesicoro,  Fenice,  Posta),  20000  m.  Starożytne roiny,  kościoły 
i  klasztory  bogate  w  motajki  i  kolumny  starożytne.  Piękny  widok 
z  tarasn  po  za  katedrą. 

45  kil.  Cerda,—hl  kiL  Sciara. — 61  Montemagdore  i  71  kil.  I.er- 
oara,  odkąd  do  Łeonforte  kolćj  nie  jest  jeszcze  wykończona  i  dla 
'  tego  trzeba  tę  drogę  odbyć  wdzkiem  lab  na  mułach.    v 

Przebywszy  do  Ijeoaforte,  można  znowu  Wziąśó  do  wagonu.  Sta- 
cyje  t^j  drogi  są  następujące:  15  kil  (od  Łeonforte)  Baddusa;  44  kil. 
San  Ferro;  78  kil.  Catania  fob.  str.  429);  84  }ii\h  Acicastello  (str.  431); 
99  kil.  Manganó;  116  kil.  Piedimonte;  125  kil  Oiardino  (str.  431); 
140  kil.  $onto  rere.9a;  155  kil.  ScaieUa;  167  kil.  (?a/a/i  i  173  kil. 
Messyna  (ob.  str.  424) 

Cefalu  (hotele:  Fortuna,  di  Prussia),  1200O  m.  Katedra 
obrazy  i  mozajki. — Zamek  starożytny  w  ruinach.  Oastelbuono^  7 000  m. 
Droga  pnie  się  na  wyniosłość  przylądka  Cap  Bosso  z  ktdrego  szczytu 
widać  Etnę.  Finale,  Droga  pnie  się  po  urwiskach  do  San  Stefano 
Camastra,  (hotel  Italia),  3500  m.  Cnroma^  2i00m.  Obszerne  lasy. 
Santa  Agata  (oberża  Buon  Ousto),  -  Capo  d^Orlando  u  stóp  przyląd- 
ka tegoż  nazwiska;  co  tydzień  odchodzi  statek  parowy.--  Brolo,  11 00 
m  — Patti  (oberża),  7000  m  — Katedra. — Kur3rjerka  dwa  razy  na  ty- 
dzień do  Messyny.  -Barcellona  i  Pozzo  di  6?otto,  razem  w  jedną  gmi- 
nę złączone,  (hotele:  Trinacria;  Aąuila  d'Oro,  Yittoria), 
20000  m. — Karetki  do  Messyny. 

.0  11  kil.  od  Barcellony  Milazzo  (hotel  Villanuova),  12000 
m.  do  ktdrego  wycieczka  jest  bardzo  przyjemną.  Port;  powozy  do 
Messyny;  statek  dla  chcących  zwiedzić  wyspy  Liparyjskie. 

Spada/ora  (oberża),  2000  m.  —  Gesso,  2153  mieszk. 

Messyna  (ob.  str.  424). 


Droga  121.    NA  OKOŁO  SYCYLII,   (po  nad  brzegiem). 

Z  Palermo   do   Trapant, 

102  kil.  Fodró2  w  poTrozie. 

6 kil.  Monreale(str.428) — 26  kit  Par^*mco (hotel  di  Londra), 
19000  m.— 48  kil.Alcamo  (hot.  del  Tempio  di  Seges.ta),  20628 
m.— 64  kil.  Oalatajimi  (hot,  di  S  eg  es  ta),  9608  mieszk. - 

*  Buiny  Sefirestjr.— Istnieją,  jeszcze  szczątki  tego  miasta.  Śtmąti/nta 
położona  w  odosobnioi^dj  dolinie  w  poórdd  amfiteatru  i  ciemnych, 
bezpłodnych  skał.  Ta  świątynia  dorycka  ma  56  metrdw  84  cent. 
długości  28  metr.  71  cent.  szerokości;  36  kolumn  bet  ^^^\»:^  \^^ 


4t6  Z  TRAPAMI  DO  GIRGEUTI 

Z  każdej  fitrony.  Mają  one  9  metr.  9  cent.  wysokości  2  metr.  śred- 
nicy i  zbudowane  są  z  kamiennych  walców,  nierównej  wysokości,  na 
wapno.  Odległość  między  kolumnami  jest  zmienną  od  2  metr.  10  c. 
do  2  metr.  43  c.  Zdaje  się,  że  ta  świątynia  nigdy  ukończoną  nie  była. 

Teatr  o  20  rzędach  miejsc  amfiteatralnie  urządzonych. 

Trapani  (hot.  Łeoned*Oro),  81381  m.  Obrazy  w  kościołach, 
Statek  parowy  raz  na  tydzień  do  Sciarra,  Giigenti  i  Syrakuz.  Wy- 
cieczka na  g(5rę  Eryx,  San  GtiuUano,  wzgdrze  na  663  m.  wysokie,  na 
kt<5rćm  była  sławna  świątynia  Wenery,  obsługiwana  przez  1000  ka- 
płanek. Kobiety  z  San  Giuliano  uchodzą  za  najpiękniejsze  w  Sycylii. 


Z  Trapani  do  Ofrgenti, 

160  kil.  Droga  wozowa  do  Mazzara  dalij  do  Oirgenti  podról  odbjwa  tif  na 
mułach. 

I 

\ 

31  kil.  Marsala  (hot.  Leone,  S  econd  o  Leone),  32183  miessk. 
Tu  w  r.  1860  11  Maja  wylądował  Garibaldi.  —  Znaczny  handel  wi- 
nem.— 46  kil.  Mazzara,  8688  m.  >6l  kil.  Castehetrano  Qiot.  la  Fan- 
tiera),  14540  mieszkańców. 

Buiny  Selinonty^  starożytnego  miasta,  zburzonego  przez  Earti- 
gińczjkdw.  Kesztki  trzech  świątyń,  z  ktdrych  największaj,  poświę- 
cona Jowiszowi  Olimpijskiemu,  miała  około  108  metrdw  50  cent.  dłu- 
gości. Dla  tych  olbrzymich  wymiardw  nadano  jćj  mia,no  ptUeri  da  gi' 
ganti. — Dolina  Selinonty  jest  pustoszoną  przez  malarj^ę. 

Jadąc  drogą  wśrdd  lasdw,  gdzie  rosną  dęby  korkowe,  przebywa 
się  Belici  po  moście  zbudowaujnn  z  kamieni,  pochodzących  z  ruin  Se- 
linonty. W  miarę  zbliżania  się  do  Sciacca  urozmaicają  coraz  więo^ 
krajobraz  agawy,  oliwki,  pistacyje,  migdały  i  szarańczyn  (chl€b  S-to 
Jański).  Przebywa  się  mndstwo  strumieni  i  zbliża  do  brzegdw  mona 
mijając  Corbo. 

98  kil.  Sciaooa  (ob.)  14614  mieszkań,  dość  dobrze  zabudowane. 
Handel  dość  ożywiony.  Co  tydzień  odchodzi  statek  parowy.  Wody 
mineralne.  Siculiana,  5981  m.  Molo  di  Girgenłi,  2700  mieszk. 

160  kih  QiTgeviiA  (AgrigenteJ  (hot.  Bella  Napoli  e  Sicilia, 
Alb.  NuoYO,  Leone,  Sole),  16412  m.  Eolćj  żelazte  do  Caltani- 
setta.  Jedna  tylko  ulica  dostępną  jest  dla  powozdw.  Buiny  po  po- 
lach rozrzucone  same  tylko  świadczą  o  wielkości  dawnego  Agrigen- 
tnm.  Swiątjrnie:  Junony,  Zgody,  Herkulesa,  Jowisza  Olimpijskiego, 
zwykle  mianowana  Pałacem  Olbrzjnndw,  z  przyczyny  olbrzymich, 
swych  karyjatyd.  Była  to,  jak  mdwi  Diodor  Sycylijski  nąjwięksia 
se  świątyń  w  8ycy^  \^i  t^%^^  ^*^  ^^1^  skończoną. 


z  GIROSSTI  DO  8TRAKUZ  4S7 


Z  Gtrgentt  do  Syrahuz,    ■ 

216  kil.  Droga  na  mułach  lub  powozem. 

21  kil.  Palma  (hot.  Sole,  Yittoria),  11879  mieszkańców. 

39  kil  Iiioata  (hot.  B  ella  Sicilia),  15718  m.-—  66 kil.  Terran 
noya  (hot.  Italia,  Fenie e),  1 1000  m,,  mały  port  handlowy.  —  93 
kil.  Scoglitłi.  -  124  kil.  ScicU  Oiot,  Car  minę,  Ca  Stello),  10500  m. 
136  kil.  Pozzalo,  2700  m.,  mały  port  handlowy. 

X 160  kil.  Faehino  w  pobliża  przylądka,  Cap  Passdro,  dawne  Pachy- 
mts,  w  jednym  z  trzech  kątdw  Sycylii.— 184  kil.  Noto  (hot.  Aquila 
d'Qro,  dei  Gesuiti),  12529  m.,  stolica  prowincyi  tegoż  nazwiska. 
Avola  (hot.  dei  Yiaggiatori,  Sicilia),  10754  m.  Przebywa  się 
Anapo,  na  kt(^rego  brzegach  rodzi  się  papyrus. .' 

r 

21 '6  kil.  Syrakuzy  po  włoska  Syractisą^  (przybywszy  morzem 
płaci  się  40  do  85  cent.  łącznie  z  bagażami  za  przewiezienie  ze  statku 
parowego  na  debarkadw.  Hot.  Albergo  dei  Sole;  delia  Yitto- 
ria,  d'Italia,  Bella  Parigi).  Statek  parowy  odchodzi  co  dzień 
do  Catanii  o  3  min.  30,  dwa  razy  na  tydzień  do  Messyny  o  11  godz. 
co.  15  dni  do  Łieata,  Girgenti,  Marsali  i  Palermo.  Powozy  pocztowe 
(corriere)  do  Noto,  Catanii,  Messyny,  Palehno  i  t.  d.  19401  m.  Ze 
wszystkich  części  składających  dawne  miasto  jedna  tylko  t.  j.  wyspa 
Ortygija  jest  zamieszkają  i  tworzy  nowożjrtne  Syrakuzy.  Oddzieloną 
jest  od  Sycylii  wązkim  kanałem,  przebitym  z  rozkazu  Karola  Y.  Po 
za  kanałem  ciągną  się  fortyfikacyje. —  Ulice  są  wązkie  i  kręte;  tylko 
alicailfae«^ran2  jest  szeroką!  posiada  kilka  pięknych  domdw.  Jest 
ona  miejscem  przechadzki.  Wino  Syrakazańislde  jest  cenione  rdwnie 
jak  miód,  sławny  już  w  staroż3rtności. 

Historyja.  Początek  Syraknz,  najpotężniejszej  z  greckich  kolonij 
sięga  odległej  starożytności.  Po^ug  Strabona  obwdd  miasta  wyno- 
sU  około  5  mil.  Gelon  (484—477)  utrwalił  jego  potęgę,  odnidsł  on 
nad  Eartagińczykami,  sprzymierzeńcami  Persdw,  wiell^e  zwycięztwo 
w  dnia  bitwy  pod  Salaminą.,  Następcami  jego  byli  bracia  jego  Hie- 
ron  i  Trazybul,  wygnani  jako  tyrani.  Korzystając  z  zamieszek  we- 
wnętrznych Dyjonizyjusz  zagam^  władzę  nieograniczoną  w  r.  405. 
S3m  jego  Dyjonizyjusz  młodszy,  uciskał  lud  i  dwa  razy  był  wypędzo^ 
ny,  umarł  w  Koryncie.  To  ostatnie  miasto  wysłało  do  Sjrrakuz  znako- 
mitego męża  Tymoleona,kt(5ry  wznowił  rząd  republikański  (343).  W  r. 
317  Agatokles  władzę  opanował  i  wiódł  wojnę  w  Afryce.  Czas  jakiś 
pod  panowaniem  Hierona  II.  Syrakuzy  używały  pokoju.  Hieron  II 
przez  lat  50  wiernie  dokonywał  przymierza  ^  Bzymianami;  umarł 
215  r.    Niebawem  po  jego  śmierci  Syrakuzy  '^^Ofas^oi^^^n^i^^^^^as^-' 


»> 


428  Z  OniGETTTI  DO  SYRAEIfZ 

nibala,  oświadczyły  się  przeciwko  Bzymowi.  Przez  trzy  lata  opie- 
rały się  Bz3rmskim  hufcom  którymi  dowodził  Marcellus,  wreszcie  212 
roku  zdobyte  zostały,  pomimo  usiłowań  Archimedesa.  Odt%d  dzieliło 
to  miasto  losy  państwa  Rzjnnskiego. 

Starożytności.  Z  dawnych  Syrakuz  pozostało  mało  resztek. 

Mury.  Podług  Dyjodora  Sycylijskiego  Dyjonizyjusz  stary  wzniósł 
w  ciągu  20  dni  przy  pomocy  60000  robot,  i  6000  wołów  wał  obron- 
ny niezmiernie  silny.  Ślady  jego  istnieją  jeszcze  od  strony  zacho- 
dniej, gdzie  tćź  znaleść  można  szczątki  1 8  bram. 

Amjiteatr  (Fossa  dei  Granati)  w  części  wykuty  w  skale;  odnoszą 
go  do  epoki  Augusta. 

Teatr.  W  części  wyciosany  w  skale,  był  podług  Dyjodora,  najpięk- 
niejszym w  Sycylii.  —  Budynek  ten,  Nktórego  wielkość  opisał  Cyce- 
ro,  pochodzi  z  pierwszych  czasów  Syrakuz. 

Lntomije.  Miano  nadawane  dość  liczn3rm  zagłębieniom^  napoty- 
kanym w  Sycylii,  powstałym  zapewni  z  dawnych  łomów  kamienia. 
W  pobliżu  teatru  znajdują  się  takie  łomy,  zwane  lałomia  del Pctradito. 
Prowiiclzoiie  hyiy  na  odkrywkę.  W  środku  nich  znajduje  się  olbrzy- 
mi słuj).  W  glębi  w  jednym  z  rog^w  jest  wejście  do  jaskini  zwanej 
uchem  Dyjomzyjusza^  wysokićj  23  m.,  długiój  około  57.  Najmniejszy 
hałas  odzywa  się  tu  nadzwyczajnym  echem. '  Jaskinia  ta  łączy  się 
z  celą,  wykutą  w  skale  po  nad  wejściem  do  groty,  gdzie  jak  nierozsąd- 
ne podanie  głosi  Dyjonizyjusz  przychodził  przysłuchiwać  się  jękom 
nieszczęśliwych  ofiar  zamkniętych  w  lochu.  W  tój  to  latomii  po 
klęsce  Niciasza  Ateńczykowie  przez  8  miesięcy  uwięzionymi  byli,  od- 
dani na  pastwę  głodu,  pragnienia  i  zabijającego  gorąca. — LdtomU  ha- 
pucyńskie  są  najpiękniejsze. 

Grób  Archimedesa.  Cycero  powiada  (Tusc.  V.  23),  iż  odnalazł 
•;-rdb  tego  wielkiego  matematyka,  którego  położenia  Syrakuzanie  po 
157  latach  nie  byli  wstanie  wskazać.  Grób,  który  dziś  pokazują  sa 
^■rób  Archimedesa  znajduje  się  nieopadal  ucha  Dyjonizyjuszowego, 
w  niczym  nie  jest  podobnym  do  opisanego  przez  Cycerona. 

Źródło  Aretuzy^  położona  w  zachodniój  części  wyspy  Ortygii  nosi 
I  ę  nazwę  od  nimfy,  którą  Dyjana  zmieniJa  w  źródło,  aoy  ją  ocalić  od 
miłości  Alfa,  rzeki  w  Peloponezie.  Aretuza  otworzyła  sobie  drogę 
l)od  morzem  Jońskiem  i  wypłynęła  na  wyspę  Ortygiją,  Źródło  Are- 
tuzy, do  którego  się  to  mitologiczne  podanie  odnosi,  znajduje  się  dziś 
u  stóp  posępnego  bastyjonu  z  XVI  w.,  i  jest  obecnie  licznie  nawiedza- 
nem  przez  praczki  okoliczne  o  bardzo  odrażających  fizyjognomijach. 
Na  wyspie  Ortygii  znajduje  się  tćż: 

Świątynia  Miner wi^,  dńi  Katedra.    Cycero   opisał    przepych  t^ 
iwiątjni,  zbudowanej  ii«^  b  m^Ł^^  Y^i^Tk»i^^^\a!wa>.Ci\śrs%ta««^  któ- 


'      z  SYRAKUZ  DO  EATJUfn  429 

rą,  Werres  odarł  z  bogatych  ozddb.  Szereg  bocznych  kolumn,  który 
dotychczas  istnieje,  został  w  części  rozebrany  na  materyjał  przy 
przerobienia  tćj  starożytnej  świątyni  na  kościdł.  Kolumny  te  są 
w  skutek  trzęsienia  ziemi  ponachylane  w  rdżne  strony. 

Muzeum  mało  zamożne  na  tak  sławną  ziemia  klassyczną;  można 
tam  widzieć  piękną  głowę  Jowisza  i  zachwycający  posąg  Wenery 
z  marmuru  Paroskiego,  znaleziony  w  r.  1804. 


Z  Syrakuz  do  Katanii, 

83  kil.  Drogą  żelazną  w  3  g.  20  m.  za  9,60;  6,70  lub  4,80  fr. 

15  kil.  iVio^o.'— 34  kil.  Yillasmundo.—^^  kil.  Carlentim,  4689  m. 
panuje  nad  niezdrową  doliną,  piękny  widok. 

s 

47  kii.  Iientini  (h^ot.  yittoria,  Italia  Leone  d'Oro),  7962 
m.,  starożytne  Leontium.  O  godzinę  drogi  Beviere  di  Lentini,  naj- 
większe w  Sycylii  jezioro  około  30  kil.  obwodu,  bardzo  rybne,  źrddło 
malarii.  Przebywa  się  rz.  Giuretta.  Dolina  Catanii,  najżyzniejsza 
w  Sycylii  lecz  pozbawiona  drzew  przedstawia  się  bardzo  jednostaj- 
nie.    Widać  stąd  liczne  kratery  na  bokach  Etny  otwarte. 

63  kil.  Katanija  Catania,  (hot  Corona,  Etna,  Yittoria, 
Francia,  Nuovo  d'Italia,  Elefante).  Statek  parowy  2  razy 
tygodniowo  do  Messyny  i  t.  d.,  70203  m.,  stolica  prowincyi  tegoż 
nazwiska,  Dh.  30  kwietnia  1669  r.  lawa,  nagromadziwszy  się  pod  mu- 
rami miasta  przebiła  takowe  na  szerokości  40  m.,  przelała  się  za  nie 
przechodząc  tym  otworem.  8  Mają  zatrzymała  się  spaliwszy  300  do- 
mów, kilka  kościołów  i  klasztor  "Benedyktynów  11  Czerwca  nowy 
potok  nawiedził  Kataniję,  lecz  za  pomocą  na  prędce  skleconego  muru 
z  kamienia  zdołano  jźj  bieg  odwrócić.  Po  4^3  miesiącach  wybuch 
wulkanu  ustał.  Wybuch  ten  z  r.  1669  pokrył  przestrzeń  3  do  4  mil 
kwadratowych  warstwą  lawy,  grubą  w  niektórych  miejscach  na  34  m. 
i  zniszczył  miejsca  schronienia  27000  osób.  Co  ocalało  w  wybuchu 
1669  r.  zostało  zniszczonym  przez  trzęsienie  ziemi  w  r  1693; — 18000 
ludzi  padło  wówczas  ofiarą  strasznego  zjawiska.  Wiele  domów 
rozpadło  się  jeszcze  w  gruzy  w  r.  1828.  W  r.  1837,  cholera  zmiotła 
około  7000  osób.  Miasto  to  regularnie  i  dobrze  zabudowane  rywa- 
lizuje z  Palermo  i  uważanem  jest  przez  wiele  .osób  za  najpiękniejsze 
w  Sycylii.  Liczy  l03  Kościoły.  Klasztory  są  tu  również  bardzo  liczne. 

Starożytności.  Amfiteatr,  Szczątki  tój  budowli  znajdują  się  w  po- 
bliżu bramy  Aci,  zwanej  także  bramą  Stesichora,  z  powodu  iż  grób 
tego  poety  położony  jest  w  pobliżu.    Amnteatr  ten  był  zbudowany 


480  Z  SYRAKUZ  DO  KATAITH 

przez 'kolonlją  przysłaną  tu  przez  Augusta. — Teatr  jest  w  czę^id  za- 
słoniętym przez  nowożytne  budowle.  Są  jeszcze  ślady  sceny  i  arkad 
zewnętrznych. — ^Kąpiele. — Grobowce. 

Kośoioły:  Katedralny  w  r.  109l  wybudowany,  odbudowany  w  r. 
1693,  poświęcony  Ś-t^j  Agacie;  grób  Fryderyka  II  i  Fryderyka  ffl. 
Na  placu  wodotrysk,  na  ktdrym  stoi  słoń  z  lawy,  niosący  granitowy 
obelisk  egipski.  —  Santo  Carcere^  klasztor  Benedyktynów,  kości(Ś 
obszerny  z  W3rniosłą  kopułą  i  wspaniały  klasztor. —  Santa  Maria  di 
Oesii  z  obrazem  madonny  Antonella  z  Messyny. 

Muzeum  Biscari:  starożjrtności. 

Etna  stanowi  główny  przedmiot  ciekftwości  podróżnych  przyby- 
wających do  Katanii. 


Etna. 

Góra  Etna  {Mongihello^  u  krajowców  Muncibeddu)  jest  wulkanem 
najwyższym  w  EuA'opie.  Wysokość  jój  jest  różną,  stosownie  do 
wysokości  wierzchołka,  który  za  każdym  wybuchem  ulega  zmianie. 
J.  HerschcU  zmierzył  ją  za  pomocą  barometru  w  1824,  i  obliczył  j^ 
wysokości  na  3313  metr.  Jeśli  j^j  bezwzględna  wysokość  jest  zna- 
cznie mniejszą  od  wysokości  góry  Mont  Blanc,  to  względne  tych  gór 
wysokości  brane  od  ich  stóp,  bardzo  się  zbliżają  do  siebie.  Pod- 
stawa góry  tworzy  okrąg  nieregularny  150  kil.  długi.  Boki  j^  koń- 
czą się  przy  wyniosłości  środkowój  którój  szczyt  stanowi  niewielka 
pochyła  płaszczyzna,  zwana  Piano  del  Lago,  zakończona  ostatecznie 
stożkiem  szczytowym.  *'■ 

Od  Flano  del  Lago  ciągną  się  na  Etnie  dwa  wązkie  grzbiety,  obej- 
mujące na  kształt  ramion  obszerną  dolinę,  zwaną  Val  del  Bove, 

Ta  eliptyczna  dolina,  rozległa  ma  5  kilometrów  średnicy,  otoczo- 
na jest  z  3  stron  przez  pionowe  skały,  300  do  lOOO  metrów  ^wysokie. 
Na  Piano  del  Lago  znajdują  się  Casa  Inglese  i  torre  del  Filosofo 
C2885  metr.  nad  powierzchnią  morza)  mały  budynek  grecki  czy  rzym- 
ski, z  którego  murów  pozostało  jeszcze  kilka  warstw  z  cegły  i  lawy 
ciosanej  ułożonych.  Mówiono  że  był  on  zamieszkiwany  przez  £m- 
pedoklesa,  który  rzucił  się  w  czeluść  krateru.  —  Słuszniój  zdają  się 
twierdzić,  że  był  to  raczój  belweder  dla  Adriana  cesarza  zbudowany, 
gdy  wchodził  na  Etnę.  Dla  zwiedzenia  Etny  dojeżdża  się  koleją  do 
Katanii,  stąd  zaś  w  3  godz.  dostać  się  można  do  Ntcolist,  gdzie  łatwo 
znalez'ć  przewodników  i  muły. 

Z  Nicolosi  liczą  6  godzin  drogi  do  casa  Inglese  (2957  metr.),  tak 
nazwanój,  gdyż  była  z\)udLONras\ak  ^tA^W.^  y^-ł^  pomocy  sabskryp- 


z  KATAim  DO  MESSnry  481 

cyj  angielskich. —Od  casa  Inglese  do  szczytuEtny  jest  jeszcze  l^g  g. 
drogi;  zwykle  wchodzi  się  nocą  aby  mddz  użyć  prz3rjemności ciekawe- 
go widoku,  szybkiej  zmiany  cienia  rzncunego  przez  wulkan  przy 
wschodzie  słońca. 


2j  Katanii  do  Messyny, 


96  kil.  koleją  2elaziu|,  ob.  itr.  426,  lecz  bardzidj  urozmaiconą  Jest  następująca 
dFDga  pocztą. 

9  kil.  Aei  CasteUo,  2000  m«,  położone  na  skale  z  3  stron  oblanej 
morzem. 

W  wiosce  la  Trezza  położonej  w  głębi  zatoki  można  nająć  łddkę 
dla  zwiedzenia  Wysp  FatigUom  czyli  skał  Cykloj^ów,  wysepek  ba- 
zaltowych, których  widok  jest  bardzo  ciekawy. 

16kil.  AoiBeale(hot.  laTrinita,  laRose),  24831  mieszk. 
Wybrzeże  w  sąsiedztwie  Ad  Beale  przedstawia  skały  urwiste  pro- 
stopadłe, mające  około  1 00  metr.  a  złożone  z  5  de  8  warstw  lawy,  wy- 
lanej w  rdżnych  czasach. 

31  kil.  Giarre  (hot.  la  Face),  18345  m:  O  dwie  godziny  ztąd 
znajduje  się  sławne  drzewo  kasztanowe,  Castagno  di  Cento  CavalU, — 
2  lewćj  strony  pozostawia  się  MascaU,  3051  m. — ^Daldj  przebywa  się 
przez  Fiume&eddo,  rzekę  biorącą  nazwę  od  iśniegdw  Etny,  ktdre 
do  nićj  spłjTwają.  Powyżej  znajdujemy  strumień  lawy  istniejący  od 
396  roku  przed  Chr.  Następnie  przebywa  się  Cantara  czyli  Calata- 
blano.— 34  kiL  Gfiardirń  (hot.  Yittoria),  1630  m.  u  podndża  gdry 
Taormine,  na  którą  dostać  się  można,  wdrapując  się  urwistą  i  krę- 
tą ścieżką,  (Potrzeba  godziny  czasu,  aby  zejść  z  Taormine  do  Giar- 
dini). 

Taormine,  2970  m.  Miasto  maurytańskiój  powierzchowności,  ze 
starożjitną  warownią  saraceńską,  panującą  nad  miastem  od  północy, 
i  pobliską  wsią  Mola  (883  m.),  w  którćj  gniazdo  orłów  na  szczycie 
skały  jest  otoczone  fortyfikacyjami  na  wpół  zniszczonemi;  posiada 
resztki  wodociągów,  sadzawki  i  cyrku. 

Za  miastem,  staroŻ3rtny1;eatr,  wystawiony  na  kończynie  wyniosło- 
słości,  w  części  wykuty  w  skale,  który  mógł  pomieścić  od  30000 
do  35000  osób.    Scena  dobrze  zachowana. 

41  kil.  Leiojanni,  —  59  kil,  AU.  Zakład  kąpielowy.  Idąc  daldj 
brzegiem,  morza  przechodzi  się  przez  mnóstwo  strumieni  suchych 
w  lecie,  a  zbiegających  z  łańcucha  Pelore,  któr^  'w  'ł\\svS&  \<^i^:^ 


48i  MALTA 

jest  śniegiem.    Droga  malownicza  zb|d  wsrok  z  rozkoszą  tpoczyWa 
na  wybrzeżach  Kalabryi.— '65  kil.  Ocbletta, 

96  kil.  Messjna  (ob.  str.  424). 


Droga  122.    MALTA. 

UdAJe  lic  do  iłalty  1)  z  Palermo,  itatkien^  parowym  Kompanii  Florio,  odle- 
wającym co  Sobotę  o  5  wieczorem;  podróż  trwa  około  63  gods.  2)  z  Messyay,odjaid 
we  Wtorki  o  1  po  południu;  3)  s  Syrakuz,  odjazd  w  Kiedziele  o  6  wieczorem. 

Pieniądze,  Rachują  tuprzedewszjstkićm  w  monecie  angielski^,  ale 
francuska,  włoska  i  turecka  jest  tćż  wszędzie  przez  prywatnych  przyj- 
mowana. 

Taryfa  sicUków.  Za  użycie  łodzi  w  ci%ga  dnia  płaci  się  1  szyling, 
w  nocy  1  sz.  6  pensdw.  Do  łodzi  mogą  wejść  2  osoby  z  bagaiamL 
Za  przewiezienie  ciężaru  50  rotoli  (43  kilogr.)  z  komory  do  jakiego 
bądź'  punktu  przed  ^trada  Beale  6  pensów,  po  za  nią  7.pens<5w. 

Hotele:  Clarence,  MorelTs^  Dnnsford's,  Spark's  Boyal 
Clarendon  Hotel,    la  Croix  de  MaltOy  Imperial. 

Bestauraoyje:   Cafć    du  Commerce;    Trattoria  d'Egli 

Am  i  ci. 

Kawiarnie:  deParis,  du  Commerce. 

Magazyny  i  Księgarnie,  są  powiększaj  części  na  Strada  Beale. 
Głdwną  osobliwością  Malty  są  wyroby  jubilerskie,  złotnicze,  koralo- 
we, muśliny  haftowane  złotem  lub  kolorowym  jedwabiem,  mitenki 
i  rękawiczki  jedwabne  i  t.  p. 

Powozy.  Są  tu  niezgrabne,  ciężkie  kabryjolety,  lecz  dla  zamiej- 
skich wycieczek  lepiej  wybrać  się  konno.  Za  powóz  jednokonny  10 
szyi.  dziennie  za  osiodłanego  konia  6  szylingów.  ' 

Telegraf,  elektryczny.  Malta  jest  nim  połączoną  s  Sardynyą 
i  Algierem,  a  z  drugiój  strony  z  Korfu  Łewantem  i  Egiptem. 

Położenie  —  Widok  ogólnej  Klimat-  Płody ^ 

handelj  ludność. 

Wyspa  Malta,  leży  pod  S5o  53'  50''  szerokości  północni 
a  pod  12°,  11'  6"  długości  wschodniej  niejako  na  granicy  mię- 
dzy Afryką  i  Europą.  'Z  położenia  wysuniętego  w  ciasnym  ka- 
nale wynika  jćj  waino^  ia  stx«.tft^cznego  punktu  widzenia.    Główna 


MALTA  483 


wyspa  ma  zaledwie  28  kil.  obwodu  i  liczy  103300  ra.   bez  angielskie- 
go garnizonu,  ktdry  zwykle  wynosi  2500  ludzi. 

Pierwsze  wejrzenie  na  wysp^  jest  szczególne  i  nwło  ponętne.  Po 
za  fortyfikacyjami  miasta,  rozciąga  się'  pole  bez  drzew  i  zieloności 
pokryte  wioskami.  Temperatura  na  wyspie  jest  taka  jak  w  Afryce, 
lecz  zmiany  są  w  nićj  częste  i  nagle,  a  wiatr  Siroko,  szczególniej 
w  Lipcu  i  Sierpniu,  sprowadza  upał  nie  do  wytrzjrmania.  Ziemi  ro- 
dzajnej  prawie  wszędzie  brakuje,  tak  że  Maltańczycy  sprowadzają  ta- 
kową aż  z  Sycylii;  uprawiają  tu  bawełnę,  a  nadewszystko  pomarań- 
cze 8łav/ne  z  dobroci.  Maltańczycy  są  pracowitymi  rolnikami,  lecz 
więcćj  kupcami  i  żeglarzami.  Język  maltański  jest  szczegdlnóm  narze- 
czem języka  arabskiego,  do  ktdrego  wkradły  się  wyrazy  greckie,  wło- 
skie, niemieckie  i  t.  d.  z  resztą  prawie  wszędzie  mdwią  po  włosku, 
a  w  Lawalecie  przeważnie  po  Angielsku. 

Iiawaletta.  Miasto  główne  Malty,  jest  regularnie  zabudowane 
i  ma  22  ulicce,  z  których  najgłówniejtze  są:  Strada  Jieale,  Fonente^ 
Zecca,  Merzante  it.  d. 

Główną  ulicą  jest  strada  Keale,  -prowadząca  do  placu  San  Gior- 
gio  z  pałacem  wielkich  mistrzów,  kościołem  Ś-go  Jana  i  z  celniej- 
Bzemi  budy]}kami.  Domy  Lawaletty  zbudowane  są  wytwornie,  a  ca- 
łe miasto  odznacza  się  doskonałą  czystością. 

Głównym  kościołem  jest  San  Oiovanm  (Saint  Jean  des  Cheva- 
liers),  na  olbrzymiem  jego  sklepieniu  wymalowany  jest  fresk  przez 
Calabrese,;przedstawiający  życie  Śgo  Jana,  z  allegoryjami,  odnoszącemi 
się  do  zwycięztw  Kawalerów  mieczowych;  wielka  mozajka  z  marmu- 
ru inkrustowanego  pokrywa  groby  przeszło  czterystu  Kawalerów. 
W  jednym  z  ołtarzów  zasługuje  na  uwagę  obraz  Caravaggia  Ścięcie 
S-go  Jana, 

Pałac  wielkich  mistrzów  jest  obszernym  bud3mkiem  wielkiej  pro- 
stoty; w  salach  znajdują  się  obrazy,  przedstawiające  wyprawy  Kawa- 
lerów, lub  portrety  wielkich  mistrzów. 

Zbrojownia  jest  mniej  bogatą  w  oręż  turecki,  niżby  się  tego  spo- 
dziewać można.  Najciekawszą  zbroją  jest  Vignacourt*a,  bogato  in- 
krustowana złotem. 

Godncmi  zwiedzenia  są  fortyfikacyje  Malty;  są  one  potężne  i  wy- 
kute w  ^kałach. 

Do  ciekawszych  wycieczek  wewnątrz  wyspy  należą 
Citta  Veoohia  yel  Notabile,  niegdyś  główne  miasto  wyspy,  za- 
wiera piękne  budynki  jak  pałac  wielkich  Misti^zów  i  Biskupi.  Ka- 
tedrę w  stylu  Korynckim.  W  głębi  Citta  Vęcchia  leży  przedmieście 
Rabatto,  z  kościołem  Ś-go  Pawła,  Grota^  S-go  Pawła  jest  wykutą 
w  wapiennój  skale;  glinę  tu  zbieraną  mieszkańcy  uważają  za  środek 
przeciw  febrze. 


z  FŁORENOn  DO  RZYMTJ  486 

FiesoU,    Freski   Oiotfa,   Jacopo  da  Empoli,  Cigoli,  JUgozzi  i  t.  d.. 
Odnoga  do  Liyorno; 


Z  EmpoU  do  dtenny  t  Ormeto* 

194  kii.    Droga  żelazna.    Przebywa  się  w  6  g.  25  —  m.  1  ki.  20  fir.  80  c;  2  ki- 
13  fr.  90  c;  3  ki.;  9  fr.  66  c. 

Linija  dąży  na  lewo  w  dolinę  Elsy.  —  5  .kil.  Ostena  Bianca. 
17  kil.  Castel  Fiorentino^  %%00  m. ,  na  wyniesieniu.  25  kil.  Certaldo. 
Dom  Bokacyjusza, 

38  kil.  Foggibonsi  (hot:  Speranza,  Cprona,  Aąuila  Nera) 
7400  m.  Miasto  to  wzrasta  gwałtownie.  Przebywa  się  dolinę  Stag- 
gia.    .Dłngi  tnnel  pod  gdrą  8an  Dalmazo. 

64  kil.  Sienna  (bot:  Aąuila  Nera,  Arme  d'Inghilterra) 
22600  m.;  w  czasach  rzeczypospolitćj  miała  jak  mdwią  200000  miesz. 
Plan  Sienny  przedstawia  gwiazdę  o  trzech  promieniach,  wychodzących 
z  g}(5wnego  placu,  piazzadel  (7amf>o  jednego  z  osobliwszych  we  Wło- 
szech. Skutkiem  wyniesionego  położenia  ma  powietrze  zdrowe,  ale 
za  to  pozbawioną  jest  bieżąc^  wody  i  dobrych  studzien  a  brak  ten 
zastępiye  wodociągami.  Siedem  bram  prowadzi  do  Sienny:  z  Fołd. 
porta  Bomana^  wykonana  przez  braci  AgosHno  i  Agnolo  ze  Sienny 
w  1327;  brama  Tufi\  z  Zach.  bramy  San  Marco,  Laterina,  di  forte 
Branda;  z  Płn.  porta  cU  CamulUa;  ze  Wsch.  nowa  brama  San  Loren- 
zo,  Forta  Oyile  i  Fispini. 

KośoiołT:  Katedralny  czyU  Duomo  z  fasadą  Jana  z  Pizy  z  końca 
Xin  w.  Fosadzka  marmurowa  w  rdżnych  kolorach  jest  jedynem  te- 
go*rodzaju  dziełem  we  Włoszech.  Ten  rodzaj  malowania  zwany 
grajffitojes^  obszerną  omamentacyją,  w  ktdrćj  sztrychy  rysunku  są  ry- 
te wklęsło  i  zaczemione.  Przedstawia  ona  piękne  kompozycyje  z  któ- 
rych najgodniejsze  uwagi  są  Beccafumi'ego.  Wielki  ołtarz  jest  dzie- 
łem Balt,  Ferruzi\  pięknetabemaculum  bronzowe  Piotra  del  Yecchietta 
(1472)  owoc  9  letnićj  pracy.  Ośmiokątna  marmurowa  ambona,  zna- 
komite dzieło  w  historyi  sztuki  Mikołaja  z  Pizy  (1266).  Główną 
osobliwością  katedry  jest  sala  zwana  Libreria,  ozdobiona  freskami 
Finturicchia,  Ban  Oiovanm  te  snycerskiemi  dziełami  Donatella  i  Jaco- 
po delia  Ouerda,  —  Sanl^  Agostino,  piękne  malowidła.  —  Carmine, 
—  Ooncezione.  —  San  Domenico;  o-((f  Katarzyny  Seneński^J,  z  malowi- 
dłami Pacchiarotta  i  Sodoma.  —  'San  Francesco 

Instytut  sztuk  pięknych,  ma  zbiór  obrazów  dawnych  mistrzów 
Sienny  a  także  i  innych  Bzkót,  —  Uniwersytet.  —  Biblijoteka,  50000 
tomów,  6000  rękopismów. 

Fałaoe:  P  allaz  zo  pub  lic  o  (1295  —  laW^  "^^^"t  ^^\^ys.'8w^- 


436  Z  FLORENCYI  DO  RZTMU 

gia  (1345).  Sala  wielkiej  rady  z  freskami  S^pnona  Memm,  ma- 
•lowidła  Sptnella  SpineUi,  Sodoma,  i  Beccafumfego,  —  Pallazodel 
GoYcrnojeden  z  najpiękniejszych  wmieście.  —  Pałace:  Bu  on  si- 
gnori,  del  Magnifico,  Piccolomini  i  t.  p. 

Szpital  Santa  Maria  delia  Scala,  Malowi^a  Beccajumfego 
innych. 

Wodotryski  są  ozdobami  Sieny  najpiękniejsze  znich  są:  Fonte 
Brada,  di  Fol-lonica,  Gaja. 

Teatr.  Promenada:  Ł  a  L  i  z  z  a. ' 

Okolice:  Klasztor  V  Ossemanza.  —  Zamek  de  Balcaro. 

Sienna  jest  rodzinnem  miastem  malarzy:  Szymona  Memmi,  Dnc- 
cio  di  Buoninsegna,  Bazzf^  zwanego  Sodoma,  Beccafomi^  Baltazara 
Peruzzi,  ktdry  był  zarazem  znakomitym  architekt-em  i  t.  d.  snycerzy 
i  rzeźbiarzy  jak:  Jacopo  delia  Quercia>  Łorenzo,  zwanego  11  Yeccluet- 

ta  i  innych. 

Niedaleko  od  Sienny  droga  rozdziela  się,  jedna  linija  dąiy  do 
Rzymu  przez  Grosseto,  Orbello  i  Civita  Vecchia,  dmga  przez  Chiu- 
si  Orvietto,  Orte  a  nadto  trzecia  linija  wprost  ze  Sienny  przez  Tor- 
renieri  i  Yiterbo;  ta  ostatnia  w  części  tylko  ma  kotój  żelazną.  My 
dążymy  przez  Onrietto.  Po  przebyciu  6  tuneldw  o  97  ktod  Sienny  leży 
Asciano  7l50m.  —  103  kii.  Hapolano,  wody  ciepłe  3850  m.  W  są- 
siedztwie 'Bagni  di  Rapolano,  wody  ciepłe,  siarczane.  -  116  kil.  Zu- 
ci gnano.  —  122  kil.  Stnalunga  8450  m.  —  128  kil.  Torrita,  —  184 
kil.  So/arco  najezioro  Montepulciano  b.  rybne.  O  7  klL  na  Pld. 
Wsch.  Montepulciano,  kąpiele  Chctanciano,  wody  ciepłe  solankowe* 
144  kii.  Salcini.  .  • 

1.54   kil.    Chiusi   (hot:    Leoned'Oro)   4200  m^eszk.    Miasto 

etuskie. 

Droga  żelazna  przechodzi  między  lesistemi  gdrami;  starożytna 
droga  nader  malownicza.  —  Zostawia  się  na  lewo  OUtd  ddla  ife»«, 
gmina  o  6500  m.  ktdra  srodze  ucierpiała  podczas  trzęsienia  ziemi 
w  1861  r  Wstępując  z  Chiusi  do  Cittk  delia  Pieve,  widać  na  lewo 
jezioro  Trazf/meńskie,  znane  z  historyi  Hanibala. 

171  kil.  Ficulle.  —  194  k.  Orvi©tto  (hot.  Belle  Arti,  Aąuila 
Bianca)  69000  m.  Kościoły:  Katedtalny^  jeden  z  najpiękniejszych 
we  Włoszech,  gotyckiej  architektury.  Freski  Fra  Angelice  i  Luea 
Signorelli.  —  Son  Domenico  z  freskami  8  MammCego. 

Fsłaoe:  Gualtiero,  Petrangeli,  Pozzo  di  San  Patrii  io 


z  FŁORENCTI  DO  RZTMU  487 


35  kU.  Orte  2000  m.  nad  Tybrem,  gdzie  łączą  się  linije  ze  Sienny 
1  Ankony  do  Kzymu. 

82  kil.  ^zym  (str.  849.) 


G).  Z  Florencji  przez  Pi2f ,  Giosetto,  Civita  YeccJda  do  Bzymu. 


Z  Florencyi  do  "Pizy, 

80  kil.    Droga  ielazna. — ^Przebywa  się  w  2  g.  pociągiem  pośpiesznym  a  w  2  g . 
26  m.  zwyczajnym.  1  ki  8  fr.  40  c;  2  kL  5  fr.  79  c;  3  ki.  4  fr. 

33  kil.  EmpoU  (str.  434). 

43  kil.  San  Mimcttono  tono— 48  kil.  San  Bomano  -  56  kil.  ia  Kot- 
,   ta,  —  Most  na  Era,  —  o  10  kil.    jezioro   Biehtina^  które    osuszają. 
60  kil.    Fontedera  (hot.*Ancora    d*Oro,    Grandę  Albergo), 
9640  m.  Koócidł  z  Xin  w.  68  kil.  Oescma.  — 72  kil.  Navacchió  w  ma- 
lowniczej miejscowości. 

195  kil.  Fiza  (po  włosku  Pisa). 

_  • 

Hotele:   Yittoria;  Peyerada;  Gran  Bretagna;  deluMi- 
nerya;    Yittorio  Emanuele;  de  Londres;     Europa. 

Bestauraoyje:  Netnno;  Erancals. 

Kawiarnie  Ciardelli;  Ussero. 

Dorożka  od  kolei  do  hotele  1  fr.  50  c.  z  bagażem. 
Starożytne'  miasto  etruskie,  35000  m.  a  kiedyś  miało  ich  150OOO  pu- 
ste i  smutne,  klimat  łagodny  ale  dżdysty. 

Piękne  nadbrzeż  a  Arno  są  miejscem  ulubionego  spaceru;  łączą  się 
one  trzema  mostami:  w  g<5rze  rzeki  ponte  afa  Fortezza,  poniżaj  ponte 
al  Marę  we  środku  ponte  dt  Mezzo,  -  Place:  najpiękniejszy  kate- 
dralny z  czterpma  monumentami,  kt<5re  są  chwałą  tego  cichego  dziś 
miasta;  plac  S-flf  Katarzyny  z  posągiem  Leopolda  I  i  plac  Cavalieri , 
zdobny  wodotryskiem  i  posągiem  Kośmy.  Piza  przez  swą  szkołę  rzeź- 
by zajmowała  od  XIII  wieku  jiiepospolite  miejsce  w  odrodzonej  sztu- 
ce włoskiej.  Ułamki  starożytnego  snycerstwa, trofea  podbojów,  przenie- 
sione przez  Pizańczykdw  do  ich  miasta  dostarczyły  możność  wyjścja 
z  barbarzyństwa  i  tradycyjonaln^jniefuchliwości.  Mikołaj  z'Pizy{'i  20  7 
1272)  (?*ovamPwano  jego  syn (-1-1320) -4nrfr^a  d&Pisai\27Q — 1345) 
są  znakomitymi  rzeźbiarzami.  Za  to  malarstwo  nie  wyrobiło  sobie  oso- 
bnej szkoły. 

Katedra  w  Pizie  jest  znakon^^tym  pomnikiem  w  historyi  archite- 
ktury włoskiej  i  była  dla  niej  wzorem  ■cii^i  Wia&  ^u^   '^^-^^sŁsiJi^ 


488  ZFŁORENCYIDORZYMU 

ten  gmach  rozpoczęty  w  1063  r.  przez  Buschetłego  poświęcony  byt 
w  1118.  Długi  na  95  m  ,  szeroki  zaś  na  70  m.80  c  Są  ta  do  widze- 
nia posągi  Jana  z  Pizy  oraz    malowidła   BeiicafumPego^   Andrea  del 

Sarto  i  t.  d. 

Dzwonnioa  czyli  pochyła  wieża  zbudowana  w  1174  przez  Bonan- 
no  z  'Pizy  i  Wilhelma  z  Inshruku^  jest  walcowatą  i  ma  8  piętr  kolumn 
w  liczbie  107.  Wysokość  jćj  54  m.  47  c,  a  średnica  16  m  Nachy- 
lenie do  poziomu  4  m.  319  milim. 

Chrzoielnioa  zaczęta  przez  Diołisalm  (1153),  skończona  w  XlV 
w.,  jest  marmurowa  podobnie  jak  katedra  i  dzwonnica. 

Campo  Santo.  Znakomity  pomnik  Jana  z  "Pizy  jest  cmentarzem, 
ktdry  Plzańczycy  zamierzali  poświęcić  pamięci  swych  znakomitości 
Zaczęty  w  ]  278  t.  nie  został  zdaje  się  skończonym  przed  1464.  Mu- 
ry Campo  Santo  są  pokryte  freskami,  stanowiącemi  cudowne  zaby- 
tki dawnej  sztuki  włoskićj,  widzićć  tu  można  Trywaf  kmierd;  tąd 
ostateczni/  przez  Andrea  Órcagna;  szereg  malowidd^  biblijnych  pnes 
Benozo  GfozzoU.  Bzeźby  staroźylśie  i  nowoczesne  są  ta  nagromadso- 
ne  w  znacznej  ilaści. 

Kościoły:  Santa  Catenna  (1253),  w  wielkim  ołtarza  Ś-ty  Tomasz 
z  Akwinu  ciekawy  obraz  przez  F,  2^01111(1340). —  San  Francesco  ^ 
freski  w  chorze  przyznawane  Tdddeo  Gaddt,  —  Santo  Maria  deUa 
Spina,  mały  wytworny  kościółek  gotycki  nad  brzegiem  Arno  (1230;. 
S.  Martino,  —  S.  Michele  in  Borgo,  —  S.  Stephano  i  inne. 

Uniwersytet  (Sapienza),  Budynek  zaczęty  w  1493,  uniwersytet 
w  Pizie  założony  był  w  XII  wieku  i  cieszył  się  wielką  sławą. 

Aicademija  sztuk  pięknyoh  posiada  obrazy  dawnych  mistrzów. 

Pałace:  Łanfranchi,  Łanfreducchi. 

Okolice:  Cascina  di  San  JSossore,  folwark  założony  na  brzegu 
opuszczonym  przez  morze;  stado  wielbłądów  pasie  się  swobodnie, 
u  pewna  ich  część  używana  jast  do  prac  w  folwarku. 


Z  Pizy  do  Livorno» 

18  kil.    Droga  żelazna.    Przebywa    się  w  25  m.;  1  ki.  1  fir.  85  c;  2  U.  Ifr 
80  c;  3  ki.  90  cent. 

Łinija  przebiega  kraj  rdwny,   poprzerzynany  błotamL    Łasy  dę- 
bów korkowych.     Zbliżając  się  do  ŁiTorno  mamy  piasozyste  wydmy. 

19  kil.  Iiivomo. 

Hotele:  de  1  Nor d,  de  la  Grandę  Bretagne,    Yittoria  de 
W^ashington^  deYA.\^\^  TiQ\x^. 


z  FŁORENCYI  DO  RZmU  439 

Bestaoraoyje:  Giardinetto,  FeniceiPergola,  Giaccaio. 

Kawiarnie:  Yictoria,  Fo^ta,  Americano. 

Xivomo  posiada  90000  m.,  ż  których  8000  żydów.  Port  wolny, 
wielkie  składy  towarów,  wymienianych  między  Enropą  a  Wschodem. 
Port  stanowi  miejsce  wypoczynku  dla  statków  krążących  między 
Marsyliją  i  Włochami.  Miasto  posiada  m^o  pomników  artysty- 
^cznych,  jest  jednak  pięknie  zabudowane. 

Port  długi  na  600  m.  szeroki  400,  głęboki  najwyżej  12  m.;  łączy 
się  kanałem  dość  wązkim  z  Barsena^  czyli  basenem  wewnętrznym. 
Na  północy  portu  jest  mała  wyspa  MohUo;  na  płd.  Zach.  o  300  m. 
od  btzegu  leży  mała  wysepka  z  latarnią  morską.  Port  ma  3  kwaran- 
tanny otoczone  morzem. 

Flaoe.  Piaza  la  Darsena  z  posągiem  Ferdynanda  I.  p.  Gio- 
yannideir  Opera;  plac  Dwóch  książąt  z  posągiem  W.  ksią- 
żąt Ferdynanda  i  Leopolda  II.  Piazza  d'Armi.  Via  Ferdinan- 
da,  szeroka  ulica,  gdzie  mieści  się  giełda.  —  Pałac  Łardarel;  oso- 
bliwości artystyczne.  Cyrkuł  północny  przerżnięty  kanałami  zowia 
Nuova  Yenezia,     Cmentarz  angielski  zasługige  na  zwiedzenie. 


Z  Lwomo  do  Bzymu, 
815  kil.    Droga  lelania. 

Z Livorno  do  Nunziaiella, 

194  kil.  D<?oga  żelazna.  Przebywa  się  w  5  g.  pooiągiem  pośpiesznym,  a  w  t 
g.  zwyczafnym  1  ki.  19  fr.  40  c;  2  ki.  15  fr.  55  c;  3  ki.  11  fr.  65  c. 

Cała  droga  prowadzi  pr^ez  kraj  niezdrowy,  gdzie  panują  febry 
zwłaszcza  w  lecie. 

16  kil.  Cólla  Saheti.  —  22  ')sSL»' Acguabona, 

52  kil  Ceolna  (oberża  Europa)  Piece  wielkie. — 69  k.  ^amholo. 
76  kil*  San  Tincenzo  Nieopodal  Campiglia,  3000  m*,kopaInie  miedzi 
i  ołowiu  srebronośnego,  eksploatowanego' już  przez  Etrusków* 

^  O  13  kil.  od  Yincenzo  ruiny  Po/7u2ojifa,  staroż^eg  o  miasta  Etru- 
sków, kopalnie  żelaza. 

V  8  kil.  Fiombino  1900  m.  dawniój  stolica  księstwa  t.  n.  Gisernie, 
ałnnlamie;  Sojfioni  i  Lagoni  skąd  się  otrzymiye  kwas  bomy.  Pomię- 
dzy Piombino  «  wyspą  Elbą  ciągnie  się  kauał  PfOm6tno, 


440  Z  FŁOREHCYI  DO  RZYUU 

Si  kilrCormo.  —  104  kil.  'Pollomca,  od  Maja  do  Grudnia  pobyt 
niezdrowy.  —  1 1 9  kil.  Fotassa.  —  134  kil.  Mont^  FćscaU.  — 146  k. 
Gro*s^«o'(oberźa  Aąuila)  2700  m.  Pobyt  niezdrowy.  169  kil 
Orbetello  (oberża  Chiave  d'Oro)  3200  m.  miasto  ufortyfikowane, 
w  pośrdd  lagun  na  płd.  Wsch*  których  j^st  Monte  Argentaro. 

194  kil.  Nunziatella. 


Z Nunziatella  doCiyita  Vecchia. 

40  kil.    Kolój  lelazna. 

Montaha  727  m.  dawniej  kOmora  celna  papiezka.  Zwiedzaji^ 
stąd  ruiny  Vulci  i  innych  miejscowości  etruskich.  —  Przebywa  się 
rzeki  Arrone,  Marta. 

Corneto  1000  m.  starożytne  miasto  Tarkwinijusza  nad  rz.  Marta. 
W  okolicach  tego  miasta  w  promieniu  około  20  kil.  znajdują  się  roi- 
ny  miast  etruskich  noszących  dziś  nazwiska:  Sovana,  StUumiOf  Tfh 
scanella,  Vula\  Bieda  i  t.  d.  —  Przebywa  się  Mignone. 

40  kil.  Civitlt  Vecohia. 

Hotele:  Euro ^,  O  rlan di. 

Civitit  Vecchia  7000  mieszk.,  port  warowny;  cytadella,  zbudowa- 
naprzez  Braman^epo.Miejsce  wypoczynku  dla  statków,  krążących  mię-^ 
dzy  Marsyliją,   I^eapolem  i  Wschodem,    tędy  też  przechodzą  licznie 
podróżni  udający  się  do  Włoch  południowych. 


Droga  124  .  Z  CIVITA  YECCHIA  DO  BZYMU. 

0 

81  kil.  Droga  żelazna.  Przebywa  się  -ir  2  ;.  65  m.  pociągiem  pośpiesznin 
a  w  3  g.  29  m.  zwyczajnym.  1  ki.  10  fr.  96  c;  a  2  kL  7  fr.;  >  kL  5  fr  30  c. 

10  kil.  Santo  Mannelfa,^lb  kil.  Bio  Fiume,  —  19  kiL  Santo  S«- 
rerff,  starożytne  Pyrgos.  —  24  kil.  Furbara,  —  33  kil.  JPalo,  -  40  k. 
Volidoro.  -  Dolina  rz.  Aronne,  bogata  roślinność. — 47.  IsSLMaccarts^ 
wielkie  lasy  i  błota  zamieszkałe  przez  bawoły.  —  59  kjl.  Fon/«  galera, 
zstępuje  się  w  dolinę  Tybru.  —  67  kil.  Magliana,  —  81  kil.  Bzym 
(patrz  str.  349). 


2  ^tOltfiNOt  1  f  RZEZ  PiSLt  DO  MSTOt  441 


broga  125.  Z  FLOKENCYI  P112E2  PIZĘ  DO  PISTOL 

144  kil.  Droga  żelazna^ 

Z  Florencyido  Pizy* 

Z  Flowencyt  do  Empoli  (ob.  dr.  123.  w  kieiunkn  odwrotnym). 
Za  Empoli  mija  się  San  Miniato^  niegdyś  siedzibę  Bonapartycli,  a 
potóm  przez  San  Fierino  i  la  JRotta  i  po  przebycia  mostu  na  rz.  Era, 
pociąg  staje  w  Pontedera  (hot:  Ancora  d*Oro,  Grandę  Albergo)  po- 
siadającym starożytny  kości(5ł  z  13  w.  i  10000  mioszk.  Dalej  przez 
Cascina  i  Nayacchio  do  Pizy  (ob.  str.  437). 

Z  Pizy   do  Pi  stoi, 

65  kil.  Koleją  żelazną  —  w  1  g.  35  m.  pociągiem  pośpiesznym,  a  w  2  g.  19  m. 
zwyczajnym.  Za  6,40;  5,20  lub  4,18  fr. 

5  kiL '5an  GiuUano.  Kąpiele  licznie  uczęszczane.  Wody  ciepłe  (od 
28®,  75  do  31°,  25)  wapienno  siarczane. — 9  kil.  Bigoli, —  13  kil.  Bi- 
pafratta, 

.    21  kil.  Iiukka  (po  włosku  Lucca),  ^ 

Hotele:  Uniyerso;  delia  Corona;  Croce  di  Malta.  Miasto 
liczy  24000  m.  Leży  o  22  kil.  od  morza,  i  otoczone  jest  dawnemi  wa- 
łami fortyfikacyjnemi  zamienionemi  obecnie  w  miłe  i  ładnym 
widokiem  obdarzone  miejsce  przechadzki.  Piazza  Grandę  v»  JSeale, 

Kościoły:  Katedralny^  San  Martino  (XI  w.).  Zdjęcie  z  krzyża 
p.  Mikolcya  z  Pizy;  malowidła  Ghirlandajo^  Cossimo,  JRoselli^  S  a 
Frediano,  mozajka  z  XII  w.  San  Gtouanni]  San  Michele  i  t.  d. 

Pałac  książęcy,  według  planu.  Amman(Ui'ego\  pałace:  Pretorio 
Borghi,  Mami. —  BibUJoteka,  40,000  tomdw.  Archiwum, 

23  kiL  Płn.  Kąpiele  Iiokki,  nader  uczęszczane.  Wody  ciepłe 
— (37°  do  44°)  siarczano  wapienne.  30  kil.  Porcari. —  35  kil.  Alłopa^ 
ecio, — 44  kil.  Pescia;  miasto  przemysłowe,  w  wesołem  położeniu  nad 
rz.  Pescia. — 48  kil.  Borgo  a  Buggiano, 

51  kil.  Monte  Catini,  Kąpiele  nader  odwiedzane;  wody  ciepło 
i  zimne  solankowe. 

53  kil.  Pteue  a  Nievole,  —  59  kiL  Serravale,  małe  miasteczko 
w  rozkosznem  położeniu.    Dawny  warowny  zamek. 

65  kil.  Pisłoja  (ob,  dr.  107). 


.A 


442  ZE  SIE1SI  PO  RZYMU 


Droga  126.    ZE  SIENY  DO  RZYMU, 
przez  Torrenieri  %    Yiterho, 

Ze  Sieny  do  Torrenieri  45  kil.  koleją  żelazną.  —  ir  2  godz.  Za  5,60  4,30  lub 

3,15  fr. 

23  kii.  Asciano  (dr.  123).—  36  kil.  San    Gtovanm  dAsso.—Ab  k, 

Torrenieri. 

Z  Torrenieri,  do   Yiterho.i  Jizymu,*) 
l)rop:a  pow()7,om  przebywa  się  w  22  g.  a  dyliżansem  w  26  g.  około. 

San  Quirico  (ol)crża  Aqnila  Nera,  Sole).  DrOga  prowadzi  do 
IMontepulciuno,  3120  ra.,  w  malowniczym  położeniu,  wyborne  wina. 
Jja  Poderina  stiicyja  powozów  ze  Sieny.  —  ]?adicofagni  (oberża  Po<- 
stii)  Ułi  wz{r()ry,u  u  stóp  skał  bazaltowych. — PonieCentino. — Acąnapen- 
dente  (oberże:  Tre  Corone;  Aquila  d'Oro),  3000  m.,  na  wyniesienia, 
prześliczne  kaskady.  —  San  Lorenzo  Nucvo  (oberże:  Aquila  Nera, 
JScudo  di  Francia)  na  wyniosłości,  widok  na  jezioro  Bolsena. 

Bolsena,  (hot.  Aquila  d'Oro),  7000  micszk.,  otoczone  murami 
wieżami.    Lcgicnda  o  niewiernym  księdzu,  który  ^vidzial  tryskającą 
krew  z  hostyi.     Jezioro  Bolsena   zdaje  się  zajmować  dawny   krater. 
33rzcp  jego  są.  niezdrowe  i  niezamicszkane.     lloślinność  piękna. 

Montefiasoone,  (hot.  Posta,  Aquilrt  Nera),  3000  micszk.,  na 
wz^()rzu.  W  kościele  San  Floriano^  gr^'>  niemieckiego  biskupa  Fug- 
gera  zmarłego  skutkiem  zbytniego  napicia  się  muszkatowego  wina 
(TKOscatcllo)  z  ^Montefiascone.  Niedaleko  przed  Viterbo  są  siarczą- 
110  źródła   PiiUcame. 

Viterbo,  (hot.  Aquila  Nera,  Angelo),  14600  m.,  na  wseho- 
diii('j  poeliyłości  góry  Monte  Ciniino.     Piękne  fontanny. 

Kościoły:  Katedralny  w  gotyckim  stylu.  Przed  tym  kościołem 
Adryjaii  IV  zniewolił  cesarza  Barbarossę  do  przytrzymania  mu  strze- 
mienia. Snnt' Anrjelo  in  Spata.' — San  Francesco. — Zdjęcie  z  krzyża  p. 
Sthasff/JaiKi  dal  Piomho;  karton  według  Vapsar*ego  jest  dziełem  Michała 
Aniohi.  -  Osseruanti  del  Paradtso,  N.  Panna  i  Święci,  fresk  przyzna- 
wany Leonardowi  de  Yinci  \  Biczowanie  p.  Sehnstyjana  del  Piomho  jest 
według  Lanzi'ego  najlepszym  obrazem  w  Viterbo. — Santa  Maria  delia 
Verifa; — San  hjnazio  i  inne 

*)  ProRi  ta  ma  ol»ccnie  znaczenie  tylko  dla  ehrncycli  pozna(?  Yitrrlso.  .•>!- 
/lowicra  icsl  .iuż  ua  \\Voucictv\vv  d\.  iclazna  z  Floreneyi  na  tjienę,  Onirttc, 
Jiayriii  i  Ortc  do  T\zyn\u. 


z  AHKONY  DO  RZYMU--Z  FLORBNOYI  DO  GEHUI  448 

Fontanny:  Najwytworniejsza  jest  na  wielkim  placu,  obok  bramy 
florencki<5  a  inne  na  placach:  Herhes  (XIII  w.)  Carlano,  delia  Kocca, 

Fołaoe:  Pcdazo ptAblico;  San  Martino,  z  portretem  sławnej  Olim- 
pii Maidalchini,  bratowej  papieża  Inocentego  X.  W  sąsiedztwie  Yi- 
terbo,  zwiedza  się  szczątki  miast  etruskich  w  Castel  d'Asso,  Tosca- 
nelia,  Norchia,  Opuszczając  Viterbo,  wdziera  się  na  spadzistość 
gdry  wulkanicznej,  Monte  Cimino,  Z  kulminacyjnego  punktu  drogi 
(900  metr.)  wzrok  obejmuje  rozległą  panoramę;  przy  czystem  powietrzu 
można  dojrzeć  Bzym.  Miłośnicy  architektury  powinni  tu  opuścić 
swe  powozy  i  udać  się  na  lewo  ścieżką  między  drzewami  do  Zuiukn 
Caprarola;  zbudowanego  dla  kardynała  Famese,  synowca  Pji wlali 
jest  to  głdwne  dzieło  sławnego  Yignoli. 

iJonc^jrZwnc,  (hot.  Po  sta,  A  qu  ii  a  Nora),  4800  m.,  blisko  je- 
ziora Vico  na  skałach'  Po  za  Ronciglione  przebywa  się  okolicy  jm- 
stą  Kampanii  rzymski€jy  ciągnącą  się  od  gór  Etruryi  aż  do  przylądka 
Circeo  blisko  Terracina,  pomiędzy  górami  od  wschodu  i  m.  Śródzieni- 
nem  z  zachodu. 

Jlfonterosi  (oberże:  Posta,  Angelo),  starożytności  etruskie.  • — 
Przebywa  się  rzymską  Comarca^  kraj  niezdrowy.' — Le  ^ette  J  'ane  sta- 
cyja  powozów.' —  Baccano  (oberża  Posta),  wśród  niezdrowej  równiny 
blisko  jeziora  Bracciano. — Zostawia  się  w  lewo  Isola;  ruiny  Yejów. 

La  Storła,  skąd  widać  kopułę  S.  Piotra.  Grobowiec  fałszywie 
zwany  Neronoskim.  —  Przebywa  się  Tyber  przez  Ponte  MoUc. 

Bzym  (ob,  str.  319.)  Wjeżdża  się  przez  bramę  dcl  Popolo. 


Droga  127.     Z  ANKONY  DO  KZYMU. 

V 

295  kil.  Koleją  żelazną  —  w]2  g.  35m,  Za  33,85;  24,45  luMG, 80  fr. 

9  kil.  Falcanara, — 48  kil.  Scrra  San  Qnirico.'-  87  kil.  Fossato. — - 
1 10  kil.  Nocera.—  129  kil.  Foligno,  a  stąd  295  kil.  (834  kil.  od  Tu- 
rynu) do  Rzymu  (ob.  str.  349). 


Droga  128.     Z  FLORENCYI  DO  GENUI. 

przez  Pizę  i  Spezzia. 
Z  riorencyi  do  Pizy,  ob,  dr.  125. 


444  Z  FTZt  DO  SPKZIA 


Z  Pizy  do  Spezia. 

Kuloją  żelazną  we  2  g.  20  m.  Za  7,50;  6,10  lub  4,65  fr. 

i'i  kil.  Torre  del  Lago.  - —  22  kiL  Viareggio^  (hot.  CommerciOf 
10  u  ropa),  8000  in.,  kąpiele  licznie  nawiedzane. — 28  kiL  Pietra  Santa^ 
(tiot.  Unionc,  Europa,  Uniyorso),  llOOO  m.,  dobrze  suibado- 
waiic. — 3.5  kil.  Qucrceła. 

42  kil.  Massa  (hot.  Quattro  Nazioni),  15000m.,  w  malowni- 
(  /lin  położeniu,  klimat  łapjodny;  drzewa  pomaraiiczowe  rosną  na  pla- 
i  ;u*li.  Handel  nianuurcm  i  iinitacyjanii  owoców.    Ma]'a  forteca. 

Carrara  (hotele:  N  u  o  V  a  Paros,  Europa,  Aąuila  Nera), 
14000  m.,  zaludniona  snycerzami  i  rzeźbiarzami.  Wszystko  aż  do 
imir<hv  ogrodowych,  jest  zbudowano  z  białego  marmuru.  Akademlja 
iv.oźl)y  bogatą  jest  w  modele.  Potrzeba  2  godzin  dla  zwiedzenia  ko- 
]>:ilń  marmuru,  które  są  nader  ciekawe. 

49  kil.  Auenza,  3200  m.  Starożytny  zamek. 

60  kil.  Sarzana,  (hot.  Nuova  York),   8950  m.    T>o46  ciekawa 

katedra. 

76  kil.  Spezia,  (hot.  Crocc  di  Malta,  d'Odcssa,  de  Milan), 
sr)i)()  111.  Niewielkie,  lecz  nader  handlowe  miasto  nad  głęboką  zatoką 
tu<.rz;icą  jeden  z  najobszerniejszych  i  najpewniejszych  portów. 
W  (MllcL^łości  1600  m.,  od  brzegu  wytryska  wśród  morza  źródło  sIimI- 
ki(;j  wody. —  Kąpiele  nader  uczęszczane. —  Ogród  publiczny  rozko- 
sznie [lołożony. 

Nil  cyplu  p()łwy8pu,  tworzącego  zatokę  Spezia  leży  Porto  Venera^ 
!n:ił(5  tijiasteczko,  od  nazwy  którego  otrzymał  nazwisko  marmur  czar- 
ny i  żdity  znany  po  dnazwą  portor.  Przy  krańcu  przylądka  Porto 
Venera  leży  mała  wysepka  Palmaria,  Na  drugim  brzegu  zatoki  o  15 
kil.  od  Spezia,  leży  Lerici  4700  m. 


Zr.  Fspr.zia   do    Genui. 

Koltj  y.ol.izna.     Statki  paro'n'e  przebywaj.-^  vr  7  f^ndzin. 

25  kil.  Borghctto^  piękne  widoki. —  37  kil.  Matarann.  — 49  kil 
iirarco^   wspaniały   widok   na  morze   -  60  kil.  Sestri  di  laeT^nte, 
7000  ni.,  w  zaclwłyca^iywm  położeniu.     Brzeg  morza  pokryty  jest 
agawami.     Drze^wa  \>ww'.\xv\l\c.iv.>^^  vi\a.^t.'c^^  \\cv^\(Q  ca  Se^ńi. 


ZE  SPEZU  DO  GENUI  '  445 

79  kil.  Chiayarl  (hot.  Posta,  Fenie e),  105 Oem. Kościoły:  San 
Francesco,  obraz  Vassalla;  Madonna  del  Orła;  posągi  i  freski.  W  d. 
2,  3  i  4  Lipca  obchodzą  tu  święto  Madonny  del  Orto,  na  ktdre  przy- 
bywają tłumy  wieśniaków  postrojonych  w  narodowe  mezzaro.  Prze- 
myal  wyrabia  w  ogromnćj  ilości  lekkie  powozy  zwane  sedie  volantł, 

• 

81  kiL  BapallOf.lOOlS  m.  Ęybołdstwo  i  rolnictwo.  Kobiety  wy- 
rabiają koronki.     Piękną  jest  zatoka  Hapallo. 

93  k.  Secco,  2000  m.  w  głębi  zatoki.  —Nervi^ — Quinto, — Quarto 
i  San  Martina  pełne  są  ładnych  widokdw. 

112  kil.  Gtonua. 

Hotele.*de  France,*  Nazional,*  Smith,  delie  Quattro 
Nazioni,*  Yictoria,  Trombetta,  de  la  Ville,  Italia,* 
Grand-Bretagne,  Pension  Suise,  Croce  di  Malta. 

Bestauracyje.  di  Genova,  dcl  Corso,  Ussero,  Trattoria 
Nazionale. 

Kawiarnie.  LaConcordia,  '  Gran  Corso,  Costanza. 
d'Italia. 

Powozy.  Citadines,  wzięte  z  placu  stacyjnego,  kurs  80  c;  na  go- 
dzinę 1  fr.  50  c,  a  w  nocy  2  fr.,  wzięte  zkądinąd  umawiają  się  o  ce- 
nę.    Omnibns  od  20 — 30  cent.  stosownie  do  linii. 

Foozta  listowa,  plac  Fontane  Amorose. 

G«nua  po  włosku  Qenova,  130000  mieszk,  przepysznie  wyj^lą- 
da  od  strony  morza;  budowle  jdj  wzniesione  są  amfiteatralnie  w  pdlkole 
a  wysokie  wzgórza  tworzą  wieniec  malowniczo  opasujący  miasto. 
Genua  opasaną  jest  dwoma  szańcami;  zewnętrzny  obejmuje  wszystkie 
wyniesienia,  drugi  wewnęftrzny;  pierwszy  długi  na  12630  m.  składa 
się  z  60  bastyjonów,  tworzy  trójkąt  którego  port  jest  podstawą  a  fort 
Eperan  wierzchołkiem.  Genua  jest  najpierwsz^m  morski em  miastem 
górnych  Włoch.  W  porcie  panuje  wielka  działalność;  dwie  tamy 
chronią  go  od  strony  morza;  wschodnia  z  latarnią  morską  na  76  metr. 
po  nad  skały  a  118  m.  nad  poziom  morza  wyniesioną.  W  głębi  portu 
leży  Forto  Franco  odosobniony,  z  dwoma  tylko  wejściami:  od  strony 
morza  i  od  miasta,  kupcy  mogą  tu  składać  swe  towary  nic  od  nich 
uieopłacając.  200  tragarzy  z  Bergamo  mają' przjrwildj  pracowania  tutaj. 

(Hówne  plaoe:  Acqua  Terde  ze  statuą  Krzysztofa  Kolumba;  Aji- 
nunztata;  delie  Fontane  Amorose,  Acqua  Sola  i  t.  d. 

Główne  ulice:  Strada  Balhi;  Strada  Nuoua,  zabudowana  pałaca- 
mi marmurowemi;  Strada  Nuovissima,  Carlo  Felice  i  t.  d. 

Kościoły:  Wszystkie  z  wyjątkiem  Carignan  przedstawiają  zbytek 
ozdób  teatralnych.     Katedra,   S,  Wawrzyńea  (XI  w.')^  \a«. ^\\!ł»<  ^j^- 


446  Z  GENUI  1)0  WYSLTf  SARDYNII 

dnych  uwagi  obrazów  W  zakrystji  *  przecho¥ni{%  naczynie  zwane 
Sacro  Całinot  o  ktdrem  twierdzono  dawniej,  że  jest  rznięte  ze  szma- 
ragdu, tymczasem  zaś  jest  szklane. — San  Ambrosip  v,  II  (re^,  z  pysznym 
obrazem  wniebowzięcia  pcndzla  Guido  JRenCego  i  Ś.  Ignacym  Bubensa. — 
S.  Maria  de  Carignan  ( 1 552),  okaz  architektury  doskonałej  jednolito^, 
l)lisko  kościoła  jest  piękny  most  Carignan.  —  San  Stephano  z  obra- 
zem męczeństwa  tego  Ś-go,  rysunku  Bąfaela, — VAnnumiata,  San  Si- 
ro  i  inno. 

Zakłady  dobroczynne:  Alhergo  dez  Poveri  (^1564\  szpital  Fani' 
umtone   b.   ładny  gmach,  Manicomio    (oWąkanych),  Ghichontemych, 

]\''()jskowi/  i  t.  d. 

Wcdhi^słdw  panidcStael,  oglądając  pałace  Genui,  możnaby  sądzić, 
że  Fi(^'  jest  w  mieście  król (5 w.  Pałace  te  przedstawiają  ogromną  rozaiai- 
tośi-  arcliitektury,  a  ważniejsze  z  nich  są:  Palazzo  Ducale,  dawna 
rezydeiicyjii  Dożów.  P.  Doria,  Heale,  Balbr,  Pallavicini  i  t.  d. 

Teatry;  Carlo  Felice;  Faga7um\  Apollo,  Andrea  Doriay  Delie  Fi- 

gne  i  t.  tl. 

Z  pomiędzy  znakomitych  Genueńczyków  należy  przytoczyć  Krzy- 
sztofa Kohimbłi  i  Andrzeja  Doria  (ur.  1468),  jednego  z  największych 

wo(lzo'w  swego  wieku. 

W  1 800  r.  Massena,  marszałek  Francyi,  bronił  Genui  przez  60 
dni  |)r/e('iw  utakowi  Austryjaków,  wspomaganych  przez  flotę  angiel- 
slśM,  kt()iji  ])lokowała  port.  W  okolicach  Genui  jest  wiele  pięknych 
si>;u-c!«hv  i  will  przepysznych.  Z  wysokości  wzgórz  panujących  po 
nad  nuastcni,  odkrywa  się  wspaniały  widok  na  zatokę. 


Dm-a  ]2\K     Z  GKNUI  DO  WVSPY  SARDYNII. 

K'rn/.\  co  tydzij-ii,  statki  p.irovc. 

1)  Wyjazłl  z  Genui  wo  Wtorek  o  11  wieczór,  przystanek 
I/iYorno  wo  środę  d  8  rano,  odjazd  ztąd  w  południc  i  przyjazd  do 
Ditio  Titrros  (port  Sassari  na  Sardynii)  we  czwartek  w  południe. 

2)  (Linija  z  Genui  do  Tunisu,  dotykająca  Lii^orno,  Terra,  ^oca 
(Sardynija)  i  Tortoli).  Odjazd  z  Genui  we  czwartek  o  11  wieczór, 
a  i)r/-yl)ycio  do  Cagliaii  w  Sardynii  w  niedzielę  o  S^/j  rano. 

Wyspa  Sardynlja,  największa  z  wysp  m.  Śródziemnego  ma  po- 
wierzchni 26O0O  kil.  kwadr.,  a  540000  mieszkańców.—  Caffllarl  jest 
ninstem  główućm  \  \c7.^  vj  ^^yv  7.v\.\.viV\  \„w.\vak  i^ołndniu  wyspy.— 


ZGENUIDO  YENTIMIGLIA  447 

Sassari,  drugie  miasto  pod  względem  ważności,  leży  nad  zatoką  Asi- 
nara.  Portem  tego  miasta  jest  Porto  Torres.  Sardynija  jest  najeżona 
wysokiemi  gdrarai,  z  ktdry  #11  główna :  Gennar  Gentu,  Tirso  i  Flumen- 
dosa  są  głdwnemi  rzekami.  Wyspa  obfituje  w  bogate  skarby  mine- 
ralne nie  eksploatowane,  we  wspaniałe  lasy  i  żyzne  grunta,  ale  mala- 
ria powszechna  jest  na  równinach. 

Rybołóstwo  jest  rozwinięte,  rolnictwo  i  przemysł  w  zastoju,  han- 
del na  drodze  postępu.  Cieśnina  czyli  kanał  S.  Bonifacego  oddziela 
Sardyniję  od  Korsyki. 


Droga  130.    Z  GENUI  DO  YENTIMIGLIA  (i  NICEI). 

152  kil.   Drogą  żelazną  w  5  g.  15  m.  Za  16,75;  11,75  lub  8,40  fr. 

15  kil.  Voltri  (hot.  Suisse),  11300  m.  Bogate  kościoły,  piękne 
wille,  handel  ożywiony. 

44  kil.  Savona  (hot.  Albergo  Reale,  Universc,  Pension 
suisse),  19000  m.  Katedra  S.  Dominika  z  obrazem:  Pokłon  Mędrców 
p.  Alberta  DUrera. — Teatr.  —  Przemysł  i  handel  fajansem,  porcelaną, 
potażem,  winem,  oliwą  i  pomarańczami.  O  4  kil.  Kościół  Madonnij 
de  la  Misericordia.  Pomiędzy  Voltri  i  Savoną  leży  Coijoleto^  gdzie 
pokazują  dom  w  którym  według  b.  niepewnój  tradycyi  urodził  się 
Krzysztof  Kolumb. 

84  kil.  Albenga,  111  kil.  Oneglla  port  warowny.  6400  m.,  haii- 
del  oliwą.  —  113  Porto  Maurizio,  (hotele:  de  France,  du  Com- 
merce),  6l00  m.     Wywożą  stąd  pasztety  i  oliwę. 

l36  kil.  San  Berno,  mały  port  lecz  ożywiony.  Miejscowość  od- 
znacza się  roślinnością  zwrotnikową.  —  Stąd  to  dostarczają  palm 
do  Rzymu  na  Kwietnia  Niedzielę. 

1 52  kil.  Tenttmigłia,  (hot.  Croce  diMalta),  6300  m.  Kate- 
dra gotycka. 

Z  Yentimiglia  (granica  Włoch)  przez  Mentone  i  Monaco  do  Ni- 
cei (ob.  dr.  96). 


Droga  131.    Z  BOLONII  DO  ANKONY  p.  RIMINI. 

204  kil.  Drogą  żelazną  w  5  g.  40  m.  poc.  pośp.,  a  w  6  godz.  19  m.  zwyczajnym. 
za  22,45;  18  lub  13,50  fr.- 

Na  prawo  widać  poprzeczne  pasma  Apeninów  a  ul<iVAs,vk.'«5  \^Sfi>- 


448  Z  BOLONII  DO  ASKOin 

djńcze  wyniosłe  szczyty. —  II  kil.  Mtrandola.  ^^  17  kil.  Ouadama,'^ 
24  kil.  Castel  San  Piętro. 

35  kil.  Imola,  (hot.  San  Marco,  Tr  e  Mori),  10000  m.  Fijns 
yu  i  IX  byli  biskupami  Imoli. 

42  kil.  Castel  Bolognese,  5400  m.  W  sąsiedztwie  mały  ¥nilkan; 
8tąd  wychodzi  odnoga  drogi  do  Bawenny  (dr.  132.). 

50  kil.  Faenza,  (hot.  Leone  d'Oro,  Corona,  Posta),  20000 
niieszk.  nad  rz.  Lamone.  — Katedra  z  obrazami  Inocentego  da  Imola. 
Kościół  de  la  Commenda  in  Borgo.  Galeryje:  Laderchi;  CorelU;  Gftnnan; 
Ostatnia  posiada  Ukrzyżowanie  pendzla  Hubensa. 

Fiicnza  nadała  nicgdyó  nazwę  fajansowi  i  w  ogdle  j^j  wyroby 
ccniniicznc,  pochodzące  z  XVI  i  XVH  wieka  są  dotąd  cenne..  Dziś 
już  tu  nic  artystycznego  nie  wyrabiają. 

64  kil.  Forli  (hot.  Posta),  37000  m.  Place:  Yittorio  Emma- 
mi c  1 1  c;  dcl  1)  u  o  m  o.  Kościoły:  Katedralny  z  pięknemi  marmurami, 
S(m  FillpjH)  Neri;  San  Biagio  i  t.  d. 

72  kil.  Forlunpopoli,  25000  miesssk. 

83  kil.  Cesena,  (hot.  Posta),  8000  m.  u  podnóża  Apeninów. — 
Kościół  lviipucynów,  Biblijotcka.  Przebywa  się  Fisciatella  (Rubikon?). 
97  kil.  Hauifjnano.  —  Przebywa  się  Uso  (Rubikon?)  Wszystkie  stru- 
mienie w  okolicy  walczą  o  nazwę  Rubikonu. 

111  kil.  Rimini,  (hot.  Tre  Re,  Posta),  18000  m.,  duże  miasto, 
dobrze  zabudowane,  w  urodzajnej  równinie  nad  rz.  Marecchia  blisko 
morza.  Place:  Rynek  rybny;  piazza  granda,  z  posągiem  Pawła 
V. — Kościoły:  SanPrancesco  (XV  w.)  arcydzieło  lieona B.  Al- 
hcrti, — San  Giuliano,  z  obrazami  Veroneza.  —  San  Girolamo. 
Palazzo  delComune,  z  obrazami  Ghirlandaja,  i  I.  BeUirWego. — 
Bil)lijoteka  23000  tomów. 

Starożytności.'  Arco  trzon/ale  v.  porta  Romano.  Most  Atigusła. — 
Piedestał  Cezara.  Przypuszczają  że  mieszkanie  Franciszki  z  Rimini 
było  w  miejscu,  gdzie  dziś  stoi  p£^ac  Ruffi. 

Okolice;  Villa  Zollio.  -  Zamek,  zwany  Hocca  San  Leo,  dawniej 
dapiczkie  więzienie  stanu,  gdzie  zmarł  Cagliostro. 

0  18  kil.  San  Marino,  700  m.,  było  głównem  miasteczkiem  ma- 
leńkiej rzeczypospolitej  t.  n.  która  liczyła  7750micszk. 

130  kil.  La  Catolica,  1300  m.  —  Tunel. 

145  kil.  Feaaro,  (hot.  Italia,  Leone  d'Oro),  12000  miessk. 
Kościoły:  San^rauces^^o^i c^^tmasił \. 'afc\LvQi.'«^o;  S a ii t'A n t Qr 


.^i'. 


z  BOŁÓKII  BO  AHKOffr  m 

ni  O.  San  Cas  siano.  Pałac  książąt  Urbino.  Bibltjoteka.  W  Pesaro 
urodził  się  Sossinr,  któremu  tu  wzniesiono  posąg  w  1864  r. 

145kil.Fano(hot.More,TreRćl)  osada  z  9000  m.  nad  brzegiem 
morza.  Powietrze  zdrowe,  okolice  prześliczne.  Kościoły:  KatedraU 
ny;  S.  Agostino.  Santa  Croce.  Santa  Maria  Nuoua;  San  Piętro,  wszy- 
tkie  z  obrazami  znakomitych  mistrzdw,  jak  Perugina,  Guercina 
Guido  Keni*ego  i  innych. 

Łuk  tryumfalny  Augttsta, 

Przebywa  się  rz.Metauro  nad  której  brzegami  był  pobity  Hasdrubal. 

169  kil.  MaroUa, 

179  kiL  Slnigaglia  czyli  SenigagliaCYioi:  La  Pormica)  12000.  m. 
Miasto  portowe.  Wielki  jarmark  od  20  Lipca  do  8  Sierp.  Handel 
zbożem,  konopiem  i  jedwabiem.  —  Ojczyzna  Pijosa  IX. 

191  kil.  Case  Brucciate. 

204  kil.  Ankona  (hot:  La  Pace,  Albergo  Keale,  Grand 
Bretagna;  Yittoria,  Fenice,  Aąuila  d'Oro)  30000  m.  a  z  tych 
5000  żydów,  główne  portowe  miasto  wschodnich  Włoch,  zbudowane 
w  amfiteatr.  —  Place:  Cavour'a,  Piazza  Grandę;  dcl  Ospe- 
dale;  del  Comune;  del  Teatro;  dei  Cavalli. 

Kościoły  Katedralny  S.  Domenico,  obraz  T^cyfana]  S.  Francesco, 
obrazy  Tycyjana,  Guido  Benie' go  BellinCego  i  S.  Maria,  i  S.  Pela 
giait,d., Palące: Ij o ggisi  dei  mercanti;  Palazzo  del  Commune. 

Oalerjrje:  Sturani,  Camerata.     Trzy  teatry. 

Łuk  Trajana  z  białego  marmuru,  dobrze  zachowany.  Łuk  papie- 
ża Klemensa  XIL 

Statki  parowe  spółki  Lloyda  austrjTJackiego  do  Tryjestw,  do  Mes- 
syny  przybijające  do  Termoli,  Manfredonia,  Bari,  Brindisi,  Koriu,  Ta- 
rentu, Cortony  i  Beggio. 


Droga  132.  Z  BOLONII  DO  RAWENNY, 
przez   Cas  te  I  Bolognese. 

84  Kil-    Droga  2ela«;ąa« 


460  Z«OLONIIDORAVEBNY 


Z  Bolonu  do  Castel  Bolognese. 

42  kil.  Drogą  żelazną.  Przebywa  się  w  54  in.  pociągiem  pośpiesznym,  a  w  1  g. 
14  m.  zwyczajnym.    1  ki.  4  fr.  Gf)  c;  2  ki.  3  fr.  10  c;  3  ki.  2  fr.  80  c. 

42  kil.  Caełel  Bolognese  (ob.  dr.  poprzednią). 

Z  Castel  Bolognese  do  Ravenny, 
42  kil.    Droga  żelazna,     w  1  g.  30  m.  za  4  fr.  65  c;  3  fr.  25  c;  2  fr.  85  c. 

Pozostawia  się  na  prawo  liniję  do  Ankony. 
6  kil.  Salarolo  3200  m. 
14  kil.  Ijiigo  8500  ni.     Miasto  handlowe. 
1 9  kil.  Bagnaoarallo.     Starożytności  rzymskie. 
25  kil.  RussL  -^  29  kil.  Godo. 

4  2  kil.  Barenna  (hot.  Spada  d'Oro)  21O0O  m.  Jest  to  jedno 
z  iiajwiiżuicjszych  miast  dla  chcących  poznać  dawne  pomniki  archi- 
tektury chrześcijańskiej. 

Place:  Piazza  maggiore  z  2  kolumnami granitowemi,  wznic- 
sionemi  przez  Wenecyjan  (1483).  Piazza  di  San  Francesco  ze 
statuą  papiez'a  Aleksandra  VII. 

Kościoły:   Katedra,  przebudowana  w  XVIII  w.  freski  Gnida.  — 

Santa  Ar/ata  (V  w.).  —  Sanł  ApoUnare  in  Cittd  (VI  w.)  zachowane 
są  starożytne  mozajki.  —  ^anti  Nażarto  e  Celso;  grobowce  z  cziisów 
Cesarstwa  Rzymskiego.  —  San  Yitah  jest  najdoskonalszym  typem 
architektury  bizantyńskiej  z  czasów  Justynijan^;  mozajki  na  chórze 
są  z  tegoż  czasu. 

Grobowiec  Danta  zmarłego  na  wygnaniu  w  Rawennie  1321.  w  r. 

Akademija  sZtuk  pięknych.  —  Muzeum. 

Okolice:  Kościół  ^anta  Maria  delia  Botonda,  o  1  kil.  od  miasta 
z  f;i*ob()wcem  Teodoryka.  ^ant*  ApolHnare  in  classe  o  4  kil.  od  mia- 
sta. Wzór  starożytnej  chrześcijańskiej  bazyliki;  założony  y^  534  r. 
jest  budowlą  najgodniejszą  uwagi;  3  nawy  rozdzielone  przez  24  mar- 
nmiowe  kolumny;  mozajki  z  VI  i  VH  wieku:  grobowce  bisknp(>w 
z  VI  do  IX  wieku. 

7j  wierzchołka  \v\ciy  \'07.\>o^v!\c,t». %\^  Y^^\v^  widok. 


z  WEHECYI  DO  MEDTJOLAHU  451 

Droga  133  Z  WENECYI  DO  MEDYJOLANU. 

284  kil.    Drogą  iclainą.  w  10  ff.  3-1  fr.   55  o  ;  25  fr.  55  c;  lub  17  fr.  60  ć. 

8  kil.  Mestre  7250  m. 

17  kil.  Marano,  —  21  kil.  Dolo  6200  m.  —  31  kil.  Po7ite  dl 
Brentą.  -   37  "kil.  Padwa  (Dr.  105  ^  ). 

Przebywa  się  dwa  tunele.  —  51  kil,  Vojana  290o  ra. 

-  67kil.Vicenza(hot:RealedellaCittk,Gran'Parigi,  Stel- 
la d'Oro,  Due  Roto,  Due  Mori,  Łuna)  30000  m.  u  stop  3fo;ł/e 
Berfci  przy  spływie  Bacchiglione  i  Botrone.  Jedno  z  miast  włoskich, 
najbogatszych  w  zabytki  architektoniczne. 

Fiazza  de'  Signori.  Są  tu  do  widzenia  dwie  kolumny,  oznaki  po- 
tęgi weneckiej;  Torre  deli*  Orohgio^  wysoka  na  95  metr.;  Basi  lica  del- 
ia Bagione  obszerny  pałac  restaurowany  przez  Palladia,  i  Talazzo 
Vrefettizio, 

Kościoły:  Katedralny,  —  Santa  Oorona  z  obrazami  I.  Bellini'ejco 
i  P.  Yeronesa.  —  San  Piętro, —  Ban  Domenico.  —  San  Lorenza.  — 
San  Ste/ano  z  obrazami  Tintoreta  i  Palmy  starszego. 

Teatr  Olimpijski  zbudowany  przez  Palladia  na  wzór  teatrów  sta- 
rożytnych na  dwa  wieki  przed  odkryciem  teatrów  w  Pompei. 

Fałaoe  :  Najgodniejsze  uwagi  śą:  Palazza  Trissino,  dul  yal 
d*Oro;Tiene,  Yalmarana;  Cordellina,  Colleoni  i  t.  p. 

Muzeo  Oivioo  w  pałacu  Chiericati,ma  obrazy  P.  Yeronese,  ręko- 
pismy  Palladia  i  t.  p. 

Spacery:  Campo  Marzto,  Wzgórza  San  Sebastijano,  wille  i  ogro- 
dy Rotonda,  Madonna  del  Monte  Ber/co. 

O  52  kiL  na  Płn.  Zd.  Yicenzy  Becoaro  (hot:  Domingo,  T  r  c  t- 
tenero)  5200  m.  Kąpiele  w  Recoaro,  wody  i  błota  mineralne;  krążą 
do  nich  dyliżanse  z  Vicenzy  dwa  razy  dziennie,  droga  trwa  4  g. 

74  kil.  Tavemelle,  —  83  kil.  Montehello.  —  89  kil.  Lonigo  7400 
mieskańców.  -  94  kil.  San  Benifacio,  4650  mieszk.  o  4  kil.  na  ]'łd. 
Arcolej  sławno  zwycięstwem  Francuzów  nad  Austryjakami  w  1796  r. 
103  kil.  Oaldiero  1950  m.  nieopodal    w  prawo  wody  ciepłe  siarczanc. 

1 09  San  Martino,     Przebywa  się  Adygę. 


458  Z  W^ITEGTI  DO  MSPTJOŁAliU 

118  kil.  ^WerouB. 

Hotele:  *Kainer,  du  Grand  Paris,  due  Torri,  Torre  di 
Londra;  S.  Lorenzo;  Colomba  d'Oro;  Aguilla  Nera;  Ba« 
chetta,  de  la  Grandę  Czar  ine;  dltalia;  Crespi. 

Bestauraoyje:  del  Teatro  Filarmonico;  Cola  -S.  Lucca, 

I^wlarnie:  AU'  £uropa;  Dante,  Y.  Emmanuele. 

Powozy:  dtadines:  Ya  g*  40  solddw,  1  gi  60  soL  następna  50  soU 

Werona  (po  włosku  Fcro»d)  starożytne  miasto  Gralldw  u  stdpAlp 
nad  rzeką  Adygą  liczy  70000  m.  Miasto  to  ze  swemi  dawnemi  mu- 
cami i  Avieżami,  mostami,  długiomi  i  szerokiemi  ulicami  i  średniowie- 
rznemi  zabytkami,  przedstawia  widok  imponujący.  Leży  na  równi- 
nie (71  m.nad  Adryjatykiem),  a  rzeką  Adygą  podzielone  jest  na  dwie 
nierówne  części,  łącząco  się  4  mostami,  z  ktdrych  najmniejszy  na  Ws. 
zowie  bię  Ycronctte. 

Starożytności:  Amfiteatr  czyli  Arena,  Zabytek  teu  owalnej  for- 
my, podobnie  jak  Colosseum  rzymskie,  ma  wewnątrz  156  m.  długości 
i  125  szerokości;  wnętrze  jest  prawie  zupełnie  zniszczone.  Most  delia 

VieLr  a  (3  łuki  starożytne).  —  'Porte  "Borsaru 

Place:  Piazza  Bra,  największy  w  Weronie,  do  ktdrego  przytyka 
t^tradoiie-,  otoczony  jest  z  Płd.  pałacem  (koszarami)  Gran*  Ouardia 
nuoua  et  antica,  ze  wschodu  amfiteatrem,  z  Płd.  Zach.  teatrem  filhar- 
monicznyiu.  Z  pozostałych  placów,  których  jest  30  wymieniamy:  de 
Signori  i  dellcErbe,  niegdyś  forum  KzeczypospoUtćj , z  kolumną 
wzniesionii  1524  przez  Wenecyjan. 

Kościoły.  Jest  ich  w  Weronie  150.  Katedralny  Santa  Mana 
M-ałńcolara  z  kmchtą  z  XH  w.,  wewnątrz  Wniebowzięcie  Ty- 
cł/Jana.  —  Santa  Anastasia,  zaczęty  w  1261  r. — San  ŻknonCf  najcie- 
kawszy z  Weroneńskich,  z  XII  w.  a  chór  z  XV,  piękne  obrazy.  — 
Sa^^  Homardinoj  San  Fermo  Maggiore,  Santa  Eufemia,  S.  S.  Apostoli 
i  inne. 

Cmentarz  na  płd.  mostu  Yeronette. 

Pałace:  Pałac  Canossa,  Bevilacqua,  Maffei,  Pompei 
który  mieści  'pinakotekę^  muzeum  założone  w  1857  r.;  Giustiz  py- 
sznym ogrodem  i  widokami.  W  ogrodzie  nad  brzegiem  Adygi  poka- 
zują domniemany  grób  Julietty  {tomba  di  Giulietta). 

129  ki.  Somma  Campagna.  —  136  kil.  Gastelnuouo, 

141  kil.  Peschiera  1700  m,  miasto  warowne  nad  jeziorem  Garda. 
Na  Płd.  Zaeh.  Peschiery  ciągnie  się  ogromne  pole  bitwy  pod  Solfę- 
rino  na4  r.  Miixc\Q, 


Ż  WEKfiOtl  DO  MHDtJOtAim  46H 


Jezioro  Gardft. 


f>tatki  parowe  z  Peschiery  do  Riva  (w  Tyrolu)  w  3  c.  30  miii. 

Jest  to  największe  jezioro  we  Włoszech.  Długość  jego  Wynosi  44 
kil.,  największa  szerokość  15  kil.^  głębokość  300  m.  między  Gargano 
i  Castellatto;  wyniesione  jest  nad  poziom  Adryjatyknna  100  m.  i  sły- 
nie rozmaitością  swych  ryb.  Ozdobą  jeziora  są  tarasowe  ogrody,  na 
których  uprawiają  pomarańcze.  Mało  stosunkowo  do  niego  wpada 
i  mało  też  wypływa  strumieni.  Z. pierwszych  najważniejszy  jest  na 
p<5łnocy  S^ca,  a  zdrugich  Mineto  na  Płd.  Na  początku  lata  poziom 
jeziora  podnosi  się  biizko  o  1  m.  62  c,  wskutek  roztopów  śnieżnych 
i  deszczów.  Brzeg  zachodni  zowie  się  Uwiera  Bresciana  i  Sald 
a  przeciwny  jemu  riviera  Yeronese,  Główne  miasta  nad  brzegam 
jeziora  są:  Biva  na  Płn  ,  Garda  na  Wsch.;  Tremosme  2300  m.;  Gan- 
gnano  4200  m.;  Toscolane  2600  m.;  Maderno  1530  m.  na  brzegu  za- 
chodnim; Sotó  4400  m.  w  głębi  maiój  zatoki  w  miejscowości  pokrytej 
gajami  oliwnemi;  Desenzano  i  Veschiera  na  brzegu  południowym. 

156  kil.  Desenzano  (omnibus  od  stacyi;  hot:  Vittoria,  Alber- 
go  Imperiale)  4l00  m.  nad  jeziorem  Garda,  miasto  handlowe. 
160  kil.  Żonato,  —  167  Tónte  San  Marco.  -^  175  kil.  Bezzaio. 

184  kil.  Bresoia. 

Hotele:  Beale,  dltalie,  Fenice,  del  Gambero,  Torre  di 
Łondra,  Scudo  di  Francia. 

Miasto  warowne  40000  mieszkańców. 

Kościoły.  Duomo  vecchi  (starożytna  katedra)  v.  la  Botonda  z  IX 
w.;  dwie  wielkie  kaplice  i  presbyteryjum  są  późniejsze.  Krypta  czyli 
podziemna  bazylika  8.  Philastro,  bardzo  starożytna. — Dumno  n?/ovo(no- 
wa  katedra)  wspaniała  marmurowa  świątynia,ktor^j  kopuła  jest  trzecią 
co  do  wielkości  we  Włoszech. — Santa  Afra,  obrazy  Tycyjana  i  Pal- 
my. —  S.  'Barnaba,  —  S.  Alessandre,  S.  Clemente  i  inne. 

I>ałace:  Xa  Loggia  pałac  municypalności,  zaczęty  w  1492  jest 
z  marmuru.  —  Broletto,  dawny  pałac  Bzeczypospolitój . 

Muzetun.  (mttseo  Patrio)  otwarte  od  11  do  3,  którego  gł^Owną 
ozdobą  jest  bronzowa  statua  Zwycięztwa,  znaleziona  w  1826  r. 

GFftleryje  Aoeroldt^  Lecchi,  Fenaroli.    Liczne  fontanny,.. 
ło  del  Dfflryo/OjZbudowany  za  Tyberyjusza. 

Przemysł  i  handel;  jedwab,  len,  wełna,  wyroby  żelazne  i 
skie.    Z  wypadków  historycznych  wiążących  się  8  tern  mlait 


454  Z  WEWEOYI  DO  MEDYJOLABU 

r 

mrcniemy  oblężenie  w  I5l2,  kiedy  Bayard  był  raniony,  i  oblężenie 
w  1848  r.  podczas  którego  Brescia  broniła  się  bohatersko  przeciw 
jenerałowi  austryjackiemu  Hajrnan. 

195  kil  Ospeduleto  2000  m. — 203  kil.  CoccagUo  2300  m.  u  stóp 
Orfano.  Przebywa  się  Oglio.  -  21 1  kil.  Palazzolo  4200  m.  —  21 5. 
kil.  Grumelh  1700  m.  —  221  kil.  Gorlago  —  228  kil.  Seriate. 

233  Ber£ramo  (hot:  A  Ib  ergo  Rcale,  doUa  Yenczia,  delia 
F  o  n  i  c  c,  d'I  t  a  I  i  a)  36000  m.  amfiteatralnie  wzniesiona  na  wzgórzach 
luiędzy  Brcmbo  i  Serio.  Bergamo  dzieli  się  na  miasto  górne  CiUd  i 
dolne  JJorgo  czyli' S.  Leonardo, 

Kościoły  Duomo  (katedralny);  Santa  Maria  Mtiggtore  z  grobo- 
wcem l)onnizetti'ego,  Santa  Grata;  San  Dartolomeo  i  inne. 

Gmachy  rządowe:  PalazzoNuoro  przez  Scamozzi,  piękna  ar- 
cliitcktura;  Palazzo  Yccchio,  dawny  pałac  sprawiedliwości,  zawić- 
ra  l)il)lijotekc  publiczną  z  90000  tomów.  Academia  Car  rara;Ło- 
cale  dcllafiera  gdzie  odbywają  się  targi. 

Pałace:  Vaglieti,  Sozzi,  Vcrdoa,  Lochis,  Morone. 

Wycieczki  do  dolin  Brcmhana,  Seriana,  Gamonica,  do  jeziora 
Iseo  (21  kil.  dł.  a  3  szer.  po  któr<5m  krąży  statek  parowy. 

W  Bergamo  urodził  się  B.  Tasso,  ojciec  Torąuata  Tasso;  Algarot- 
ti\   kompozytor  Donizetti  i  tcnorowie  Danide,  Donzelii  i   liubtni. 

Okolice  Bergamo  należą  do  najpiękniejszych  i  najżyźniejszych 
w  Loml»ardyi.     Handel  i  przemysł  kwitnące:  jedwab*,  płótna,  sukna, 

oliwa,  A\iiio  i  owoce. 

Do  zwiedzenia  Bergamo  wystarczają  4  godziny,   między   dwoma 

pod.'^;;;ami. 

243  kil.  Yerdello  1950  m. 

253  kil.  Treviglio  10400  m,  kościół  zawierający  kilka  malo^ńdel. 

Dalej  idą  Ca  ssano,  Melzo,  Li  mi  to, 

285  kil.  Mcdf/jolan. 


Medyjolan. 

Hotele:  Me  la  Ville,  *Cavour,  ♦Royal,*Rcichraan,Roma, 
S.  Marco,  Bella  Yenezia,  *J'ozzo,  delFalconc,  dcl  Leone 
*]yiilaiio,  dcl  Biscionc,  diFrancia,  delia  Corona,  Mela 
Crraji  dc  Br  etagne   \  vf.  v 


MEDYJOLAIT  455 

.    Bestauraoyje:  delia  Chiara  Fonte,  Osteria  delia  Ferra- 
ta,  delia  Borsa,  Maiiin,  Firenzc. 

Kawiariue:  Giardino  publico. Merlo,  dclDuomo,  Moldi- 
forsi,Capello,Biraria  scala. 

Fóozta  listowa:  Ulica  Rastrelli  obok  placu  katedralnego. 

'  Powozy:  Brougan  kurs  od  6  rano  do  1  po  północy  75  c.  a  od- 
tąd do  6  rano  1  fr.  25  c,  za  umieszczenie  każdego  tlomoka  w  powo- 
zie 25  c.  Za  miejsce  w  omnibusie  25  c.  i  tyleż  za  tlomok.  Ż  kate- 
dralnego placu  do  bram  miasta  10  c.  miejsce,  tyleż  tłomok,  a  w  nocy 
15  cent. 

Medyjolan  (Milano),  nad  rzeczką  Olona  położony,  liczy  196200 
m.  a  z  przedmieściami  260000.  Leży  w  źyznćj  równinie  i  dzieli  się  na 
dwie  części:  stare  miasto,  mające  za  środek  kanał  Nav{glio  Gramie 
i  drugą,  zawartą  między  Naviglio  i  murami  wzniosionemi  na  miejscu 
dawnych  przedmieść. 

Trzy  kanaiy  ożywiają  handel  Mcdj^jolanu:  N(lviglio  Grandę  łączy 
rzekę  Olonę  z  Tesino,  de  Pavia  i  Martesana  z  Addą.  Niwij^lio 
Grandę  idzie  od  Tesino  niedaleko  Tornavento  (20  mil  PJn.  Zuch.  Mc- 
dyjolanu)  i  przybywa  do  miasta  blisko  bramy  Ticincsc.  Kanał  ten 
zaczęto  budować  w  1235  roku. 

Ze  środka  miasta  ku  jego  bramom  dążą  obszerne  ulice  zwane  cor- 
so lub  corsia.  Najbardziej  ożywioną  jest  ulica  zwana  Corso  V ittorio 
Emanuele  czyli  Corso  di  Porta  Ortentale,  idąca  od  placu  katedralnego 
do  Porta  Orientale.  Część  tego  corso,  zawarta  między  porta  Orien- 
tale  i  porta  Nuova  jest  miejscem  przechadzek  wieczornych  i  przeja- 
żdżek, są  to  pola  Elizejskie  Medyjolanu. 

Wielki  plac  JPiazza  d*amr{  jest  foremnym  kwadratem,  ozdobionym 
drzewami,  ma  z  południo  -  wschodu  zamek  (castdlo)^  obrócony 
na- koszary  za  rządów  Austryjackich,  a  z  północo-wschodu  na 
amfiteatr  del'  Arenę;  od  strony  zachodniój  dochodzi  do  niego  dro- 
ga Simplon  z  łukiem  tryumfalnym, zaczętym  w  1807  a,  który  miał  być 
poświęcony  dziejom  napoleońskim.  Cesarz  austryjacki  Franciszek  I 
kazał  go  późniój  nazwać  łukiem  Pokoju.  W  1859  r.  zmieniono  na  nim 
napisy  i  płaskorzeźby,  a  łuk  poświęcono  wyswobodzeniu  Wioch. 
Inne  ważniejsze  bramy  są:  Ortentale^  Camasina,  Pomana,   Ticincse, 

Katedra  (duomó).  Marmurowa  ta  budowla  jest  jedną  z  najobszer- 
niejszych na  świecie  i  stanowi  najcelniejszą  ozdobę  Mcd^jolnnu.  Nawa 
jej  148  ni.  jest  długa,  a  szerokość  pięcju  naw  wynosi  57  m.  Nawa  po- 
przeczna z  kaplicami  ma  87  m.  szerokości  Całkowita  wysokość  do 
wierzchu  statui  N.  Panny  111  m.Las  strzelistych  wiez'yczck,  będących 
zewnętrzną  ozdobą,  tworzy  wspaniały  widok,  a  z  ich  szczytów  wznosi 
sio  ku  niebu   cały  zastęp  aniołów  i  świętych      Wymieniam'^  t^  \?^«5v 


4M  k^btJóiAif 

ciekawsze  posągi  Adama  i  Ewę.  Licsią  1923  fignr  a  $d9  jeszcse  i>l!ś« 
kuje.  Wewnątrz  jest  ich  679  a  brak  158.  Z  wierzchołka  wieiy  roz- 
pościera się  rozległy  widok  na  równinę  i  łańcuch  Alp. 

Budowla  ta,  ktdrćj  węgielny  kamień  położył  c/oń  Galeas  Yiśconti 
w  1386  r.  jest  dotąd  nieskończoną  całkowicie* 

Styl  budowli  był  pierwotnie  czysto  gotycki  aź  do  chwili,  kiedy 
S-ty  Earol  Boromeasz  wezwał  do  ukończenia  fasady  budowniczego 
Pellegrini  Ttbaldi,  ktdry  wprowadził  tu  architekturę  romańską. 

Godncmi  są  uwagi  wewnątrz:  dwie  granitowe  kolumny  z  jednćj 
sztuki,  podtrzymujące  balkon,  52  słupy  środkowej  nawy;  dwa  chdry 
ze  złoconego  bronzu,  podtrzymywane  przez  Karyjatydy  modelowane 
przez  Brambilla;  płaskorzeźby  na  wewnętrznym  murze  chóru;  kryptę 
{scurolo)  zawierającą  ciało  Ś-go  Karola  Boromeusza  w  trumnie  ze  sre- 
bra i  kryształu;  kaplica  ta  kosztowała  4  milijony  liwrów,  kandelabr 
znakomitego  wyrobu,  zWany  drzewem  N.  Panny;  skarbiec  przecho- 
wany w  jednaj  z  zakrystyj;  liczne  grobowce. 

Kościoły.  Z  pomiędzy  80  kościołów  zasługują  na  bliższą  uwagę: 

Sanf  Amhrogio  założony  w  287  r.  przez  Ś-go  Ambrożego.  Bazyli- 
ka ta,  jedna  z  osobliwości  Medyjolanu,  jest  rodzajem  starożytnego 
muzeum.  (Drzwi  cyprysowe  z  IX  w.;  chór  z  XII). 

San  Carlo  Boromeo;  — -  San  Eutorgio;  >—  San  Qtorgio\  —  ^n  Lo* 
enzo;  —  San  Marco;  —  Santa  Maria  dt  San  Celso,  jeden  z  mjpię- 
kniej  szych  kościołów  Medyjolanu,  (obrazy  G.  Ferrari,  Morettoi  t.  d.) 
S.  Marta  delia  Grazie.  W  dawn3rm  refektarzu  klasztornym  podzi- 
wiają resztki  szacownego  malowidła  na  ścianie:  Wieczerzy  Pański^ 
Leonarda  de  Vinci.  —  Santa  Maria  delia  Passione;  San  Ncuaro 
Grayide  i  inne. 

Pałace:  la  Cour,  la  Villa  Reale,  del  Governo,  del  Arci- 
vescovado  (arcyciskupi)  z  piękną  galeryją  obrazów. 

Pałac  Brera  (muzeum  umiejętności  i  sztuki)  z  biblijoteką  am- 
brozyjańską,  jest  wielką  artystyczną  osobliwością  Medjyolanu;  tu  się 
mieści  oł)serwatoryjum  (specola),  instytut  umiejętności,  literatury 
i  sztuki  gimnazyjum;  szkoła  sztuk  pięknych  i  akademija  di  bełle  arti^ 
^uleryja  jedna  z  najważnię;szych  we  Włoszech  (otwarta  codziennie 
od  9  do  3).  Za^viera  ona  przeszło  400  dzieł  malarskich;  najważniej- 
sze są:  ^Tycyjana  S-ty  ffierotiim;  Rafaela:  Le  Sposallzio;  Salyatora 
Kosy:  S-łi/  Paweł  Pustelnik, 

Biblijoteką  Ambrozyjańska  (otw.  codz.  od  9— 3)  ma  100000  to 
mów;  14000  rękopismów  (kopija  Wirgiliusza  z  przypiskami  Petrarki; 
rękopism  Leonarda  de  Wa<i\V 


z  MBDYJOLAWU  DO  TURYNU  457 

Pałaoe  prywatne:  Anno  ni;  Archinto;  Belgiojo8o;Busca, 
dzi4  Wiktora  Emannela;  Casteibarco;  Łitta,  ^Tayerna  i  t.  d. 
Wiele  z  nich  zawiera  ciekawe  zbiory  obrazdw. 

Ospedal  Magsiore  (^elki  szpital),  budowla  wzniesiona  w  1456  r 
przez  Franciszka  Sforza,  księcia  Med3rjolanii,  powiększona  w.    1610 

Teatry.  Za Sca/o,  największy  teatr  we  Włoszech;  Ła  Canob- 
biana;  —  Carcano;  Bć  Fiando  (fantodni,  marjpjonetki)  Amfi- 
teatr de  r  Acena, zbudowany  w  1805  r.  za  czasów  francuskich, 
ma  formę  eliptyczną  i  może  pomieścić  30000  widzdił. 

Wyoieozki  do  klasztoru  Oangnano,  freski  Daniela  Crespi;  do  je- 
ziora Maggiore;  do  Yarese,  do  Mama,  do  Como  i  wycieczki  po  jezio- 
rze Como]  do  Brianza  zwanego,  ogrodem  Łombardyi,  a  leżącego  mię- 
dzy dwiema  odnogami  jeziora  pomo. 


Droga  134.   Z  MEDYJOLANU  DO  TURYNU. 

150  kil.    Droga  ielazna.    Przebywa  się  w  5  g.  40  m.  za  16,95;  11,95;  8,55  fr. 

Z  Medyjolanu  do  Novary, 

49  kil.  Droga  2elazaa.  Przebywa  się  w  1  g.  7  m,  pociągiem  pośpiesznym  a  w  1 
g.  58  m.  zwycMJnym  za  4.85;  3,45;  2,50  fr. 

5  kil.  Musocco.  —  13  kil.  Bhb,  4000  m.  piękny  kościół.  —  21  k. 
yittucme,-  27  Magenta,  5000  m.,  sławna  wielką  bitwą  4  Czer.  1859. 
w  ktdrćj  Francuzi  po  7  godz,  zaciekłej  walce   pokonali  Austryjakdw. 

Łinija  przechodzi  przez  kanał  Namglio  Grandę, 

0  31  kil.  przebywa  się  Tessino^a  o  kilka  kil.  powyżej  leży  Tur- 
bigo,  pod  ktdrćm  Mac-Mahon  przeszedł  rzekę  2  Czer.  1859.  —  40  kil. 
Trecate. 

49  kil.  NoTara  (hot:  Italia,  TreR^)  27000  m.  Zwiedzają  tu 
Katedrę  i  Eościdł  S.  Oaudenzio.  St.  Pierre  al  JSosarto;  Pałace:  spra- 
wiedliwości, Leonardi,  Falcone  i  t.  d. 

Pola  Novary  znane  są  z  krwawćj  bitwy  w  l84o  »•  miedzy  woj- 
skami Radeckiego  i  Piemontczykami* 

30 


468  Z  MEDYJOLANU  DO  TURYStJ 


Z  Novary  do  Turynu. 

101  kil.    Droga  żelazna  4  g.  33  m.  za  li, 15;  7,80;  5,60  fir. 

22  kil.  FarceZi  (liotele:  IlLeoned^Oro,  IlTreRfe,    Le  Tre 
Reginę)  24000  mieszkańcdw,  przy  spławie  Ceryo  i  Sesia. 

Od  Kwietnia  do  Września  cała  okolica  zdaje  aię  być  obszernym  • 
bagnem;  grunta  są  pokryte  ryżem.     Z  bulwarkdw   piękny   widok  na 
Alpy.  -    Katedra  (XVI  w.)  Kościoły:  S-go  Andrzeja,  S-go  Krzy- 
sztofa z  pięknemi  freskami  Ferrari'ego.  —  Pałace:  Motta,  Asigli- 
u  no,  Gattinara,  Tizzoni. 

54  kil.  Liuomo,     -  72  kil.  Chwasso  87^0  mieszkańców. 

lOl  kil.  od  Novary,  150  od  Medyjolanu,  435  od  Wenecyi. 


Turyn. 


Hotele:  *Eur  op»,  na  placu  Castello  19,  pok.  272  ti,  i  wyź^j.— 
*Trorabctta,  viaSan  Francesco  di  Paola  8;  del  Buc  Bosso,  via 
San  Mauricio  10.  —  dcl  Po zz o,  via  Bogino  3  (od  strony  via  di  Po 
10).  di  Prussia,  via  delia  Cernaia.  —  delia  Cascia  Heale,  na  pi. 
Castello  18.  —  Ńazionale,  via  Lagrange  33.  —  de  Londres,  na 
placu  Castello  22.  —  *delle  Bonne  Femme,  via  Barbaroax  1.  — 
Mi  Roma,  viaNuova.  —  delie  Tre  Corone.  —  *de  la  Yieille 
Douane  et  Pension  Suisse,,  via  de  la  Couri  de  Milan.  —  Concor- 
dia, via  di  Po,  20.  ~  Liguria,  via  Nuova  31.  — di  Bologna,  na 
pi.  Arni  4.  —  del  Campo  diMartc,  via  delia  Providenza  38. — 
dcl  Leone,  via  San  Tommaso  18. 

Hestauracyje:  San  Carlo,  Cambio,  de  Paris,  Meridiana 

}  tiMiamie:  San  Carlo,  Ńazionale,  la  Boursa  del  Cam- 
bio i  [.  d. 

Poczta  listowa  na  placu  Carlo  Alberto, 

Powozy:  omnibusy  10  cent:  powozy  miejskie  za  kurs  1  frank,  za 
pierwszą  godz  nę  1  fr.  50  cen.  każde  pół  godziny  następne  75  ceu. 
Po  północy  za  kurs  1  fr.  50  cen,  2  fr.  daMj  1  fr. 

Turyn.  Jedno  ze  znaczniejszych  miast  Italii,  wyniesione  na  230. 
iDetr,,  leży  na  lewym  \)ixe^uTi.^VAP^);«\«Q^T.^^\!kfc^^  z  zachodu 


TURYir  469 

i  północy  opadanej  Alpami.  Liczy  152000,  mieszk.,  z  ktdrych  43700 
na  przedmieściach.  Większa  część  ulic  przecina  się  pod  kątem  pro- 
stym, z  tych  trzy  najpiękniejsze  Dora  Grossa,  Nuova  i  Po  wychodzą 
z  piazza  Castello. 

Flaoe  znaczniej  szesą:  piazzaCastello,  położony  w  najpię- 
kniejszej części  Turynu;  bierze  swą  nazwę  od. zamku,  stojącego  w  po  • 
środku,  a  zwanego  palazzo  Madonna.  Na  północy  tego  placu  stoi 
pałac  Królewski,  na  wschód  spostrzega  się  ulicę>Po,  której  domy 
zdobią  arkady;  na  zachód  ciągnie  się  ulica  Dora  Grossa,  długa  na 
1,086  metr.  również  piękna,  lecz  nie  tak  szeroka.  —  Plac  Ś-go  Ka- 
rola, najpiękniejszy  i  najsymetryczniejszy  z  placów  Turynu;  ozdobio- 
ny statuą  z  bronzu  Emanuela  Filiberta  przez  M.  Marochcttiego; 
Place:  Wiktora  Emanuela,£manuela  Filiberta,  plac  Ca- 
rignan,  na  ostatnim  stoi  pałac  i  teatr  Carignan.  —  plac  Carlo 
Felice  i  t.  d. 

Mosty.  Na  rz.  Po  ob  arkad.,  z  którego  bardzo  piękny  widok.  ~~ 
Mosi  żelazny  Maryi  Teresy  był  rzucony  na  Po  w  1840  r. 

Kościoły.  Turyn  posiada  1 10  kościołów  i  kaplic,  z  tych  większa 
część  ozdobiona  marmurami,  i  wystawiona  w  guście  nowoczesnym. 
Ś-^o  Jana  Chrzciciela  (Katedra)  posiada  obraz  Alberta  Durera  i  dwie 
statuy  z  marmuru  trochę  za  nadto  chwalone:  S-dj  Teresy  i  S-ej  Krystyny 
przez  francuskiego  rzeźbiarza  Łegros.  Po  za  wielkim  ołtarzem  spostrzega 
się  kaplicę.  S.  Suai>6,  najgodniejszą  uwagi  z  turyńskich  mimo  dzi- 
wacznej omamentacyi,  którą  rozrzucił  architekt  P.  Guarini.  Widać 
tu  pomniki  czterech  książąt  Sabaudzkich:  Amadeusza  YIII,  Ema- 
nuela Filiberta,  Tomasza  i  Karola  Emanuela  II. 

o-go  Filipa  z  Neri  jest  największym  kościołem  w  Turynie;  —  Lą 
Consolata^  utworzony,  jak  można  sądzić  z  zewnętrznego  kształtu, 
z  trzech  kościołów  stawianych  w  różnych  epokach  i  których  archite- 
ktura jest  rozmaita.  —  Corpus  Domini.  —  San  Spirito  —  S.  Domi- 
nico;  —  Oran  Modre  di  Dia^  wystawiony  na  wyniosłości  na  prost 
mostu  na  rzece  Po. 

Fałaoe.  Turyn,  ozdabiany  w  epoce  upadku  sztuki,  nie  posiada 
jak  Genua,  Wenecyja,  Rzym,  i  Florencyja  sławnych  pomników  ar- 
chitektonicznych.     Mimo  to  jednak  zasługują  na  uwagę 

Pałac  Królewskie  zawierający  bogate  zbiory  naczyń  chińskich  i  ja- 
pońskich, Biblijołekę,  złożoną  z  40000  tomów  i  1800  rękopism ów, po- 
między którcmi  znajdują  się  dzieła:  Leonarda  de  Yinci,  Bafaela,  Cor- 
reggia  i  Tycyjana.— Przytyka  do  pałacu  Muzeum  królewskiego  uzbro- 
jeńf  obok  którego  znajduje  się  kolekcyja  medalów. 

Palazzo  Madonna  albo  Zamek  (piazza  Castello)  sięga  cocza^knc 
XIV  wieka  i  stał  się  niejako  rezydeiiC7Js^Vs^fi^tB^\,  ^«Xi«sxsiiJt^^\^^T^^^ 


460  TURYN 

zamieszkiwała  go  księżna  de  Nemonrs,  żona  Karola  Emanuela  U, 
od  której  otrzymał  nazwę  Palazzo  Madonna.  W  1720,  Javara 
wzniósł  lasadę,  która  miała  byó  powtórzona  z  trzech  innych  stron. 
Zawiera  galerjrją  królewską  obrazów  i  obserwatoryjom.  —  Pałac 
Cariynan^  na  placu  tegoż  nazwiska,  służył  dawniej  za  mieszkanie 
książętom  krwi  krótewskiój. 

Zakłady  naukowe.  Uniwersytety  założony  w  140.5  liczy  około 
2000  studentów.  Fałac  akademii  nauk  zawiera  muzeum  starożytno- 
ści. Gabinet  mineralogiczny^  jeden  z  szacowniejszych  w  Europie.  Zbićr 
numizmatyczny  liczy  około  15000  sztuk  starój  monety.  Muzeum  Egi" 
pskie  jest  obok  londyńskiego  i  berlińskiego  najbogatsze  na  kwiecie. 
Zebrał  je  w  Egipcie  konsul  francuski  DroYetti  dla  przyozdobienia 
Luwru,  ale  rząd  francuski  przez  oszczędność  odmówił  nabycia  tego 
zbioru,  który  zakupił  Król  Karol  Feliks  w  1823  r. 

Blblijoteka  uniwersytecka  posiada  przeszło  120000,  tomów  i  SOOO 
rękopismów. 

Zbiory  Sztuki.  Królewska  galeryja  obrazów  (pałac  Madonna, 
plac  Castcllo  od  10  g.  do  4).  Nie  jest  ona  znaną  tak  jak  na  to  za- 
sługuje; podajemy  z  niój  kUka  najznakomitszych  arcydzieł:  JSafael 
Madonna  delia  Tenda.  —  Ouereini,  Najświętsza  Panna  i  dziecią- 
tko Jezus.  —  Albert  Durer  Zdjęcie  z  krzyża,  i  inne. 

Akademija  Sztuk  Pięknych  (ulica  la  Posta  lO)  Kartony  Grauden- 

zia  Ferrari  i  inne. 

Galeryje  prywatne:  Hrabiego  Castellam  (ulica  Ś-go  Franciszka, 
1 4);  Antonio  Lavaria  (ulica  Dora  Grossa,  4)  niezawsze  jest  do  obejrze- 
nia,— 3farHz^  Falellidi  Barolo  (ulica Orphelines, 4,). Księcia  Cistema 
(ulica  Ś-go  Filipa  15)  i  inne. 

Teatry.  Królewski,  obok  pałacu  Królewskiego,  zbudowany  przez 
Alfieri*efjo;  Carignan;  d*Angennes;  Nationale,  Scrib^go,  gdzie  grają 
po  francusku;  Bossin^egOj    Wiktora  Emanuela:  Oianduja    (teatr  ma- 

ryjonetek. 

Z  zakładów  wojskowych  Turynu  godną  była  nwagi  cyiadeUa^ 
budowana  w  1564  a  niedawno  zburzona  dla  utworzenia  placu  na  no- 

e  cyrkuły. 

Spacery.  Ogród  Królewski,  na  wschód  piazza  Castello;  Ogród 
Pub  liczny,  Yalentin,  na  południe  zachód  Turynu,  nad  brzegiem  rze- 
ki; Bulioary. 

Okolico:  KoSciół  i  Klasztor  Kapucynów  del  Monte,  na  wzgórzu 

na  poludnio  wschód   Turynu. —  Winnica  Kr ólowij. — La    8uperga, 

wzjjórze  o  7  kil  od  Turynu  zasługuje  szczególniej  na  zwiedzenie  po- 

d  róż  ni  k  ó  w,  m  e  tyle  i  ^c>^  o^\\  "viwQ^^"ai^€\  ^\^  t^m  królewski^   hazyli- 

ki,  mioszczącćj  w  8o\i\ft  gto\i7   moi^^tOc^.^^w  ^K^cb^w^^SkwOcl^  '^6ic  wx^ 


k 

Ż  tltUTKU  DO  GIEiotl  461 


dla  pyszn  ego  widoku  na  dolinę  Po  i  wierzchołki  Alp  od  szczytu 
Yiso,  aż  do  wierzchołków  Monte  Bose.  Godne  też  zwiedzenia  rezy- 
dencyje  Królewskie:  la  mgne  de  la  Beine;  Stupinigi;  MoncaUeri]  Pac- 
comgi'y  AgU^. 


Droga  135.  Z  TURYNU  DO  GIE3TOI. 
przez  Asłi^  AUssandryją  i  Noui, 


166  kil.    Kolćj  2elazaa.    Droga  trwa  4  g.  10  m.  pociągiem  pośpiesznym  a  6  g. 
20  m.  zwyczajnym,  za  18,30;  12,80;  lub  9,15  frank. 

Droga  przechodzi  przez  rz.  Sangona  potem  przez  wijadukt  o  26 
arkadach. —8  kil.  Moncalieri,  —  13  kil.  Truffarelh,  —  42  kil.  Vil- 
lafranca. 

57  kiL  Asti (hotele:  Leone  d'Oro,Albergo  Beale), 28000  m,. 
przy  zbiegu  rz.  Borbore  i  Tanaro.  Katedra  z  XIV  wieku,  obszer- 
ny i  piękny  zabytek  gotycki.  —  Pałac  Aljieri,  -  Statua  poety  Alfie- 
riy  urodzonego  w  Asti.  W  Asti  przygotowują  musujące  wina  bardzo 
cenne  i  trufle.     Przemysł  i  kandeli  jedwabie  i  wina. 

9 1  kil.  Alessandrla  (bufet  na  stkcyi,  omnibusy  hotelowe.  -  ho- 
tele: de  TU  niyers.  delia  Yittoria,  Albergo  Nuovo,  d'Italia, 
deir  Europa,  diParigi,  delT  Embarcadera)  54344  mieszk., 
punkt  warowny  bardzo  ważny,  na  równinie  przy  zbiegu  rz.  Bormida 
i  Tanaro.  Ulice  szerokie  i  proste.  iTo^^cfra  z  fasadą  w  stylu  nowoczesnym, 
kolumny  granitowe;  statua  S-go  Józefa  przez  Parodi.  —  Pałac  Gfhi- 
lino  zbudowany, 'przez  Allieri'ego;  należy  dziś  do  króla. — Plac  Kró- 
lewsktf  —  MuTUcipio, 

Przebywa  się  rz.  Bormida,  po  lewój  stronnie  leży. 

Marengo,  sławne  bitwą  pod  tąż  nazwą,  gdzie  Bonaparte  zniósł 
armiję  austryjacką,  dowodzoną  przez  Melasa(14  Czerwca  1800  r.). 

lOl  kiL  Frugaroh^  2994  mieszk.  Opactwo  posiada  malowidła 
znakomitych  mistrzów. 

113  kil.  Novi  (hotele;  d'Europe,  TAigle-Noir)  11308  miesz. 
piękny  widok  ze  szczytów  panujących  nad  miastem.  Handel  bia- 
łym jedwabiem. 

Novi  sławne  jest  zwycięstwem  połączonych  wojsk  Austryjacko 
Bosyjskich  nad  Francuzami  pod  Joubert^em  10  Sierpnia  1799  r. 

121  kil.  Sarravałle,  2880  miesz. 


462  '  Z  TtAtIIU  do  TAKttk 

125  kil.  Arguakif  S790  m.  Po  drodse  swmciyą  uwagę  niektóre 
watoe  praco,  jak  tunel  pod  JPieira  Bissara^  prowainiey  do:— 134  kiL 
Isola  Ośl  Cantone,  8590  m.  Pnsebjrwa  rfę  dłogi  w^adakt  i  tunele 
Gfraverino  i  Tilla  FećcAta,  dwa  mosty  i  dojeidia  819  do:  r-  189  kiL 
Bonco,  3100  m.  Z  lew^  strony  J>o/a  Bnana,  s  prai^  1%m.—  (7aU^ 
ria  delia  iV«90.~-U4  kiL  BwaUa,  2730  m.-—QalUria  M  Cfumi,  dłu- 
ga na  3100  metr.  Dojeidia  się  do  pnnktn  kulminacyjnego  drogi  (361 
metr.).  Tunel  degli  Amurotti,  a  za  mm  pięć  innyt^  małych  ta- 
nel<5w. — 154  ki).  Ponte  De^mo,  4870  m.  Droga  ciągnie  się  dal^  nad 
potokiem  Folceyera. — 158  kiL  Bohanetto,  8674  m. —  161  kiL  Bwo' 
rolo,—  163  kil.  San  Pier  etArmoj  pnedmieśde  Gienui.— Tuuel Sm 
Lazzaro,  przedmieście  deUe  Grazie.— l^^  kiL  Gienua  (ob. dr.  128). 


Droga  136.    Z  TUBYNU  DO  PABTZA. 
A)   przez  Motti   Cenie, 

811  kil.  Drogft  ieluna,  przebywa  tlę  w29g,  20  m.  pociągiem  poApiMsnyii, 
a  w  39  gr.  50  m.  zwyezajninn  if  105;  98,96  Inb  62,66  e. 

U  kil. Colegno,  2800  m.*— 15  kiL  Aljńgnano,  2000  mieszk. 
28  kil.  Avigliana,  3400  m.  Na  lewo  przed  miastem,  widać  ko- 
ściół gotycki  Sant* Antonino  di  Binyerso. —  53  kil.  Suza  (Suze),  hot. 
de  France;  laPosta,  Savoie),  3700  m.  Grodnym  widzenia  jest 
łuk  tryumfalny  rzymski  wzniesiony  dla  Angnsta  i  katedra  poświęco- 
na w  1028  roku. 
Z  Suzy  do  Paryia  przez  Saint  Michel  i  Ohambćry. 

B)    przez  Simplon. 
Z  Turynu  do  Arona  p.  Novarrę  (p.  w.). 

Z   Arona   do   Dorno   d*088ola. 

Dyliżans  odchodzi  codziennie,  w  lecie  dwa  razy  droga  trwa  6  g.  a  kosztuje  8  fr. 

Bayeno  (hot.  Belleyue),  nad  jeziorem  Maggiore.    Przyjemna 
;^tacyja  skąd  zwiedzają  wyspy  Boromensza  na  jeziorze. 

Ornarasso  (hot.  d'Italia,  la  Oroise),  kopalnie  marmuru  bia- 
łego, zamek  Yiscontich. 

Vogosna,  starożytny  zamek.  Dalćj  przez  Dorno  <tOs8olawSzxrA}- 
caryi  i  Gienewę  do  Paryia. 


z  TURYNU  DO  NICEI  —  DO  AOSTY  463 


Droga  137.     Z  TURYNU  DO  NICEI. 

Droga  żelazua  z  Turynu  do  Cani  87  kil.  przebywa  sią  w  3  g.   za  9,60;  6,70 
lub  4,80  fr.    Z  Cani  do  Nicoł  139  kil.  droga  pocztowa  w  22  g.  (w  zimie  dłużćj) 
od  18  do  20  fr. 

8  kil.  Monoalieri,   gdzie  chętnie  przebywali  książęta  Sabaudzcy. 

38  kil.  Baooanigi,  10400  m.  zamek  letni  Karola  Albórta.  —  51 
kil.  Savigliano,  (bot.  la  Co  r  on  a),  16900  m.  Kościoły;  Pałac  Taffi- 
ni. — Teatr. 

64  kil.  Fossano,  15900  m.  Starożytne  mury. — Zamek. 

87  k.  Cant  albo  Cuneo,  (hotla  Barra  di  Ferro,  Ristorato- 
re,  dei  Tre  Re),  22600  mieszkańców, —  Kościoły; — teatr;  — składy 
towarów  z  Nicei. 

O  36  kil.  od  Cani^na  płd.  zach.  Kąpiele  Valcllepi,  wody  ciepłe 
(350  do  630,  75)  siarczane,  słusznie  zalecane. 

Stąd  zaczyna  się  droga  pocztowa  przez  Borgo,  JBobilanłe,  Yerna- 
te,  Ltmone  (hot.  de  la  Poste,  de  TEurope),  3200  mieszk. 

o  57  kil.  od  Cani  leży  TeQda(hot.  Royal,  National),  1800  m. 
Miasto  leży  na  817  metr.  nad  pozionem  Atlantyku.  Ruiny  malowni- 
cze zamku  Beatrice  di  Tenda.  Przed  miastem  ciągnie  się  urwisty 
wąwóz  a  droga  jest  nader  przykrą:  powozy  mogą  ją  przebywać  tylko 
przez  3 — 4  miesięcy  w  roku. 

Przebywa  się  następnie  Saorgio^  Gmndola,  Saspello,  3600  mieszk. 
Scarena  i  urodzajną  doliną  Paillon.  226  kil.  od  Turynu  Niecą  (ob. 
r.  96;. 


Droga  138.     Z  TURYNU  DO  AOSTY. 

124  kil.  56  kil.  Droga  żelazna  do  Ivrea,  przebywa  się  w2g.  40ra.  za  6,85;  5 
lub  3,45  fr.     Z  Ivrea  do  Aosty  68  kil.  Dyliżans  w  9  godzin. 

23  k.  Chwasso,  (str.  458). — 29  k.  Monłanaro,  4400  mieszkańców. 
37  kil.  CoUuso,  6l00  m.  — 47  kil.  Strambino,  4400  mieszkańców. 

56  kil.  Ivrea,  (hotele:  Grand  Hotel  de  TEurope.  leLion 
d'  O  r);  9600  m.  Znaczny  handel  zwierzyną  i  serem,  przędzalnie  ba- 
wełny i  jedwabiu.  Przebywa  się  przez  kilka  miasteczek.  —  24  kil. 
Fort  de  Bard,  gdzie  zatrzymał  się  Bonaparte,  gdy  w  1 8OO.  !3r'^ft%TA4i 


464  Z  WEROHY  DO  MA5TUI 

G(5rę  Ś.Bemarda.-— 44  kiL  Oh&tillon,  (hot.  PalaisRojal, Leone 
d'0ro^  Fos  ta);  3000  m.  Most  rzjrmski  b.  Imiały.—  50  kiL  Cham- 
baye,  wjbome  moszkatowe  wina.       * 

68  kiL  Aosta,  (hot.  du  Mont-Blanc,£ca-da  Yalais),  7800 
mieszka  miasto  gMwne  prowincji  Aosta  Piękny  łuk  tryumfalny 
na  czeić  Augusta,  Most  rzymski,  ruiny  Amfiteatru,  Katedra  gotycka. 
Z  Aosty  udają  się  o  45  kiL  do  Pr^  Saint  Di(fier  i  Carmojfeur^  gdzie 
są  zakłady  kąpielowe  licznie  nawiedzane  przez  Piemontczykdw. 


Droga  139.    Z  WERONY  1>0  MANTUL 

35  kil.  Droga  2elazaa,  przebywa  się  w  1  godz.  15  minut  za  4  fl.  14  sold.,  3  fl 

2)  s.  lub  2  30  8. 

10  kil-  Dossobtiono,  Niedaleko  na  prawo  Custozza,  gdzie  Piemon- 
tczycy  byli  pobici  w  1848  r. 

1 7  kil.  ViUafranoa,  7400  m.  Tu  po  bitwie  pod  Solferino  zawar- 
ty był  pokdj  między  cesarzem  Francuzów  i  cesarzem  Austryjackim 
w  1859  r. 

22  kiL   Mozzecane,  2200  m.  —  29  kiL  Boverhellay  3400  mieszk. 

35  kil.  Mantua  po  wL  Mantova^  (hot.  Aquila  d'Oro,  Fenice, 
Crocc  Yerde,  Leone  d'Oro,  Scudo  diFrancia),  30000  m. 
z  których  3000  żydów.  Dawniej  stolica  osobnego  księstwa.  Jedna 
z  najsilniejszych  fortec  w  Europie,  otoczona  sztucznemi  lagunami, 
utworzonenii  przez  rzekę  Mincio. 

Flaoe:  VirgiUana  z  posągiem  Wirgilijusza  urodzonego  blisko 
Muntui;  Sa/i  Pietro\  deWErbo]  Amhrogio;  del  Mercato. 

Końoioty:  Katedralny,  Sant'Andrea^  Santa  Barbara,  wytyromej 
architektury  i  t.  p. — AntiguartO  —  Ac%demia  delie  beUe  arłi.  Museo 
Bihlijoteka,  80000  tomów. 

"Palące: Książęcy  czyli  Corte  imperiale,  o  500  pokojach,  freski  Giu- 
lia  liomanoi  jego  uczniów. — Della  l^agione\  Guerrierii  inne. 

Osobliwością  Mantui  jest  Palazzo  di  T,  przy  bramie  Pusterla, 
w  którym  Julijusz  Romano  wykonał  obrazy  pełne  życia  i  białych 
a  umiejętnych  rzutów.  Najsłynniejsze  z  tych  malo>videł  są  w  sali  ol- 
brzymów. 

Z  Werony  do  Wencci^i,  i^o\>.  ^x,\^i  Y 


z  MBDTJOŁAlfm  DO  OIEllUI— f  UOEKZA  I  PARICT  465 

Droga  140.   Z  MEDYJOLANU  DO  GIENUI. 
przez  Pawiję  i  Alessandryję. 

176  kil.  Droga  2elazna,  przebywA  się  w  5  g:  i  w  5  g.  25  m.  pociągiem  pośpiesz- 
nym, a  w  7  g.  zwyczajnym,  za  19,89;  14  lub  10,5  fr. 

28  k.  Certosa. — ^Klasztor  Kartnzdw  pod  Pawiją,  jeden  z  najwystaw- 
niej  szych  klasztorów  na  świecie,  założony  przez  Galiazzo  Yisconti 
w  1396  r.  Boboty  snycerskie,  zdobiące  fasadę  są  cudownej  delikatno- 
ści, a  wnętrze  jest  bogato  ozdobione  mozajkami,  płaskorzeźbami 
i  malowidłami  Łaini'ego,  Crespi'ego  i  in.  Mauzoleum  Jana  Yisconti. 
S/ara  zakrystyja  z  pięknym  tryptykiem  z  kości  słoniowej.  Nowa  za- 
krystyja  z  pięknemi  malowidłami  p.  Andrea  Solari  i  t.  d. 

36  kil.  Fawija  po  wł.  Pavia^  (hot,  Cr  oce  Blanc  a,  la  Post  a, 
Pozzo),  25000  m.,  nad  Tessino;  miasto  ma  pozdr  smutny  i  martwy 
podczas  wakacyj  uniwersyteckich. 

Kościoły:  Katedralny  z  XV  w.  z  domniemanym  grobem  S.  Au- 
gustyna, kilka  niezłych  obrazdw. — ^arUa  Maria  dd  Carmine. —  San 
Francesco  i  t.  d. 

Uniwersytet,  jeden  z  najdawniejszych  w  Europie,  liczył  pomię- 
dzy profesorami  Alliata,  Spallanzani'ego,  Woltę,  Scarpę  i  w  i. 

Gabinet  anatomiczny  jest  najbogatszym  z  włoskich,  biblijoteka, 
ogród  botaniczny  i  t.  d. 

Pałace*  BrambiUa,  Mamo. 

W  1525  r.  Franciszek  I,  stoczył  sławną  bitwę  pod  murami  Pawii 
i  został  wzięty  do  niewoli. 

44  kil.  Cava  Carbonara. — 61  kil.  Ferrera, — lOl  kil.  Alessandria 
(str.  461).— 176  kil.  Gimua  (ob.  dr.  128). 


Droga  141.  Z  MEDYJOLANU  DO  PIACENZY  1  PARMY. 
Z  Medyjolanu  do  Piacenza, 

69  kil.  Droga  Selazna,  przebywa  się  ir  1  g.  85  m.  pociąg  pośp.,  a  w  2  g.  lO  m. 
zwyczajnym,  za  8,35;  6,10  lab  4,35  fr. 

18  kil.  Melegnano  (Marignan),  400  m.,nadrz.  Łambro.  Tu  Fran- 
ciszek I  pobił  Szwajcarów  w  1515,  a  Baraguay  d^Hilliers  Austryja- 
ków  w  1859  r. 


466  Z  PUCEHZT  DO  PARMT   * . 

33  kil.  Iiocli,(hot  Gambero,  Sole;  Europa,  Po8ta,TreR^) 
20000  m.  nad  Adjgą.  —  Katedra  z  XII  w.  Kości(Ó  Incoronata.  Pa- 
iac  biskupi.  Piękny  most  na  Adydze,  sławny  bitwą  w  1796  roku. 
W  okolicach  Lodi  wyrabiają  s^r  zwany  Pannezańskim,  który  otrzy- 
mują z  mlćka  krdw  szwajcarskiej  rąssy,  hodowanych  w  o^omnej  U- 
człiic  (80000). 

57  kil  Codogno  (hot.  del  Teatr  o),  9700  m.,  głdwny  handel 
serem  parmezańskim,  zwanym  tćź  di  grana. 

69  kil.  Fiaoenza,  (hot.  San  Marco  v.  Leone  d'Oro,  Croce, 
B i an ca,  Italia),  31000  mieszk.  nad  rz.  Po.  Miasto  ufortynkowane, 
o  smutnem  wejrzeniu. 

Plaoe:  Cytadeli  z  pałacem  Fam^se;  de  CauaUi,  gdzie  się  znajduje 
palazzo  dcl  Commune;   Katedralny  ze  statuą  N.  Panny. 

Kościoły:  Katedralny  (XII  i  XIII  w.)  w  stylu  lombardzko-ro- 
inuńskira;  Sant' Agostmo,  S.  Antonino.  San  Sisto  posiadał  niegdyś  sła- 
wną madonnę  Sykstyńską  Rafaela,  obecnie  w  galeryi  drezdeńskiej 
pomieszczoną. 

Pałace:   Farnese  (dziś  koszary),  Barattieri,  Costa,  Laudi. 


Z  Piacenzij  do  Parmy. 

r)ft  kil.  DroŁca  żelazna,  przebywa  się  w  1  g.  6  m.  pociąc  pośp.,  a  w  1  g.  2  minii 
•/.wyt-zajnyin,  za  6,40;  5,15  lub  3,85  fr. 

36  kil.  Borgo  San  Donnino,  (hot.  Croce  Bianca,  Angelo), 
10000  m.  Katedra  gotycka.  Palazzo  del  Commune. 

.')8  kil.  (127  od  Medyjolanu),  Parma,  (hot.  Europa,  Post  a, 
Croce  Bianca,  Leone  d*OroJ,  45700  m.,  niegdyś  stolica  księ- 
stwa t.  n.  nad  strumieniem  Parma,  wysychającym  w  lecie  a  dzielą- 
cym miasto  na  dwie  części,  połączone  3  mostami.  Miasto  ma  kształt 
kołowy,  otoczone  jest  murami  i  bastyjonami,  a  z  południa  bronione 
c:ytadelą. 

Place:  Fiazza grandę,  p.  del  Duomo]  p.  di  Corte;  p.  delia  Steccata. 

Kościoły:  Katedra,  .ktdrdj  główną  osobliwością  jest  wielki  fresk 
Oorreggia  na  kopule,  wyobrażający  Wniebowzięcie  N.  Panny. 
Ważne  to  dzieło  w  historyi  sztuki  jest  na  nieszczęście  b.  uszkodzone, 
San  (jliooanni  euangelista,  ze  sławnemi  freskami  Correggia. — La  Madon- 
na delia  Steccata.  S.  Ludovico  i  inne. 

Pałao  książęcy  Zawiera  obszerny  i  dawny  teatr  Farnese  dziś 
w  ruinach,  biblijotekę  o  140000  t.  i  4000  rękopism<5w,  akademiję 
sztuk  pięknych,  muiiium,  ii\a  mOiV\^  «.\.^  ViQ^a.te  w  dzieła  Correggia, 


%        z  MED7J0ŁANU  DO  CREMONT  I  MANTUI  467 

z  których  najzaakomitsz^m  jest  S.  Hieronim;  artysta  otrzymał  za 
nie  około  550  frank,  i  6  miesięczne  utrzymanie,  książę  za^.  Far- 
my ofiarował  Francyi  w  1798  r.  milijon,  aby  przy  nim  pozostali. 

Muzeum  starożytności  przechowuje  przedmioty  wydobyte 
z  Velleja;  są  to  wykopaliska  w  rodzaju  pompejańskich. 

Uniwersytet,  drukarnia  książęca,  teatr,  wzniesiony  przez  Maryję 
Ludwikę,  zasługuje  na  uwagę. 

Przechadzki,  ^tradone,  bulwar.,  na  płd.  Parmy,  ogród  książęcy 
i  botaniczny. 


Droga  142.  Z  MEDYJOLANU  DO  CREMONY  I  MANTUI. 
Z    Medyjolanu  do    Gremuny, 

98  kil.  Droga  2elazna,  przebywa  się  w  3  g.  l5  minut  lub  w  3  godzin  25  minut,  /a 
11,90;  8,70  lub  6,20  fr. 

32  kil.  Treviglio  (dr.  133). — 39  kil.  Caravaggio,  7000  mieszk. 
W  głdwnym  kościele  obrazy  Campi;  Proccacini,  Caldara.  Miejsce 
urodzenia  Michała  Anioła  Amerigbi  i  Polidora  Caldara,  zwanych 
Michałem  Aniołem  i  Polidorem  Carayaggio. 

55  kil.  Crema  (hot.  del  Pozzo),  8200  m.  Katedra  z  XV  wieku. 
Przemysł  i  handel  jedwabiem,  koronkami,  kapeluszami 

98  kil.  Cremona,  (hot.  Albergo  Reale.  Sole  d'Oro,  Co- 
lombina,  Capello),  28600  m.  nad  rz.  Po.  Plac  katedralny  jest 
godnym  uwagi;  portyki  (loggie)  łączą  katedrę  i  kaplicę  chrztów 
z  wieżą  (torażzo\  najwyższą  w  p<5łnocnych  Włoszech  1 2 1  nietrdw.  — 
Katedra  (XII  i  XV)  z  bogatą  fasadą  z  białego  i  czerwonego  mar- 
muru.- ^ant* Agostino  z  obrazami  Perugina.  —  Sawia  Agata.  —  Sa« 
Sigismondo,  za  miastem,  piękne  freski  braci  Campi.—  J^ałac  Giurecon- 
sulti  (1292).  Pałace:  JPersichelli,  Trechi.  Fabryki  instrumentów 
rzniętych,  sławne  od  XVII  w.;  Amali,  Guarnerij  8tradivari. 


Droga  143,     Z  PARMY   DO  REGGIO  I  MODENY. 


52  kil.  Droga  2elazna,  przebywa  się  w  1  g.  10  m.  pociągiem  pośp.,  a  w  1  g.  30  m 
zwyczajnym  5,70;  4,55  lub  3,4o  Ir. 

Linija  idzie  wzdłuż   starożytnej  drogi  Emilijana.  Przebywy,   mę. 
wiele  potoków.  Most  na  rz.  Enza. 


US    z  MARS  TŁU  DO  OlBinri,  ŁIYORHO,  CmTA  TEGGEIA I  tŚkTOLO 

28kiL  Begslo,  (hot.  PoBta,  Caraletto,  Giglio),  46300  m. 
miasto  warowne  tworzy  sze^ciokąt.  Piazza  grandę  priseciętj  jak  i  ca- 
łe miasto  Strada  Maestra,  starożytny  gościniec  Emilijana.  Kośdo- 
ty:  Katedralny  CX.Y  w.). — Madonna  deUa  Ghzara;  San  Prospera,  Fa- 
bliczna  biblijoteka;  Liceom;   Teatr. 

40  kil.  Pubtera,  mała  warownia. 

52  kilom.  Modena,  (hotele:  Beale,  San  Marco,  Łeopardo), 
33000  mieszkańców.  Niegdyś  stolica  księstwa,  leży  wśród  żyzn^ 
równiny  pomiędzy  Secchia  i  Panaro,  jest  ufortyfikowana,  dobrze 
rozłożona  i  zabudowana. 

Flaoe  i  ulice:  Piazza  dttcale  i  piazza  grandę.  Niektóre  ulice  są 
szerokie  i  godne  wielkiego  nuasta,  jak:  Corso  delia  via  Emilia,  corso 
canal  ChiarOy  corso  canal  grandę  i  in. 

Kościoły:  Katedra  (XI — XIV  w.),  styl  lombardzki.  Dzwonnica 
zwana  Ghirlandina,'&  obok  nićj posąg  poety Ta8soni'ego. — S.AgostinO] 
Yeryine  del  Garmine,  S.  Yicenzo, 

Pałac  książęcy,  wspaniały  gmach,  zawióra  Galeryją  obrazów  (gal- 
leria  Estense)^  w  którój  była  niegdyś  sławna  Noc  Correggia.  Wiele 
najlepszych  obrazów  zostało  zabranych  w  1859  r  przez  ostatniego 
księcia  Modcny.  Galeryja  jest  otwartą  codziennie  dla  cudzoziemców, 
katalog  jej  obejmuje  012  obrazów  i  339  rysunków. 

Biblijoteka  Sstense,  90000  tomów,  3000  rękopismów.'  Gabinet 
medali  posiada  26000  medali  starożytnych. 

Uniwersytety  Obserwatoryjum,  Akademija  Sztuk  pięknych. —  Teatry. 
Galeryja  obrazóu)  i  starożytności  margrabiego  Molza. 

Mercato  de'Bovini,  gmach  godny  uwagi.  Ogród  książęcy,  otwarty 
od  9-ej  do  4-dj  godziny. 


Droga  144.     Z  MARSYLII  DO  GIENUI,  LIYORNO,    CIVITA 

YECCHIA  I  NEAPOLU. 
(Morzem). 

z  Marsylii  do  Livorno,  za  72,  55  lu^3  fr. 
Do  Civita  Vecchia,  za  110,  84  lub  4Tfr. 
Do  Neapolu,  za  151,  116  lub  63  fr. 

Jest  kilka  kompanij  francuskich,  które  po  tój  drodze  wysyłają 
swe  statki;  najgłówniejszą  jest  kompanija  des  Messageries,  biuro  jój 
w  Marsylii  ulica  Canwę^nfet^^^iA^. 


z  MARSYLn  DO  GIENUI  469 


Z  Ma  rsylii  do  O  lenui. 


68  mil  morskich  (337  kil.)  Frzebywa  się  ir  23  grodź 

Wyjazd  z  portn  Joliette.  Widać  po  nad  wzgdrzem  Endoume  ko- 
ćci<5ł  Notre-Dame  de  la  Gardę.  Zostawia  się  na  prawo  wyspy  Ra- 
tomean  i  Pomegne;  pomija  się  wyspę  i  zamek  d'  If.  Statek  opływa 
przylądek  Croiaette.  Na  prawo  latarnia  morska  Płanier.  Widać 
zdała  Ciotctt  i  zatokę  Sam/  Nazaire.  Statek  opływa  przylądek  S2CfV, 
poczem  odkrjrwa  się  Talon  (ob.  dr.  95.).  Przebywa  się  między 
przystanią  a  wyspami  Hyeryjshiemi,  potem  koło  S.  Tropez  (ob.  drogę 
95).  —  Zatoka  Frejus,  w  kt<5rćj  Bonaparte  wylądował,  wracając 
z  wyprawy  egipskiej.  —  Przylądek  £oux  i  zatoka  Nąpoule  w  głębi 
kt<5rćj  leży  Carmes  (oh,  dr.  9 b).  Pomija  się  wyspy  Z^nws. — 
Zatoka  Juan,  gdzi^  wylądował-  Napoleon  wracając  z  wyspy  Elby.  — 
Przylądek  Ctaroupe,  latarnia  Anities,  port  i  cytaidella  Antihes. — Niz' 
za  (ob.  dr.  95).  Zatoka  i  port  Yillefranche,  —  Brzeg  pokrjrty  gdra- 
mi,  po  kt(5rych  wije  się  droga  Comiche. — Przylądek  Tśte  du  Chien — 
Mondco.  —  Uoguebrune,  —  Przylądek  Ś-go  Marcina  —  Menton.  — 
Przylądek  Muttola  i  most  Ś-go  Łndwika,  granica  Francyi  i  Włoch. 
—  YenUmiglia,  —  Bordighera, — San  Semo, — I^orto  Maurizio  i  One- 
glia, — Opływa  sięprzylądek  delia  Melle,  na  ktdrjrm  wznosi  się  latarnia 
morska  pierwszej  klassy.  —  Przepływa  się  naprzeciw  Allasto,  wyspy 
Gallinara,  Alhenga,  Loano,  Finale  i  opływa  się  przylądek  Noli.  — 
Statek  kiernje  się  ku  pełnemn  morza  i  w  prostka  Gienni,  zostawiając 
zdała  na  lemo  Savono,  Tarazze  i  Yoltri.  Brzeg  pokryty  pałacami 
i  willami.  Stat«k  przepływa  koło  latami  morskiej  i  przybija  do 
Porto  Franco  (obacz  dr.  128). 


Z  Gienui  do  Livorno. 


27  mil  morskich  (148  i  pół  kil.)    Przebywa  się  w  10  godz. 

Statek,  płjrnąc  zdała  od  brzega  zwraca  się  kn  przyl.  Porto  Fina, 
poczem  zndw  się  oddala,  zostawiając  na  lewo  zatokę  Papallo^  Chia- 
vari  i  Sestri  di  Levante.  Przechodzi  po  za  Porto  Yenere  i  wyspę 
Pa/marta,  leżącą  przy  wejścia-  do  zatoki  Spezia.  —  Na  poziomie 
widnieją  Apeniny  z  wierzchołkiem  Alłissimo  (1800  metr.)  i  miastem 
Massa,  Dal^j  na  brzega  leży  Tiareggio,  —  Jelli  powietrze  jest  czy- 
ste można  stąd  dostrzedz  kopałę  i  pochyłą  wieżę  Pizy,a  na  horyzon- 
cie, Monti  Pisani,  W  krdtce  widnieje  port  Livomo.  Na  Połd.  Zaxih. 
wyspa  Gorgone,  —  Biała  wieża  wftkazu\Q  -cKi^TŁWiSŁa^^Mfli^  '51LeXw\o., 


47o  Z  LiyORNO  DO  OIYITA  VEOCHlA  —  DO  HEAPOLi; 

Przebywa  się  pomiędzy  wyspą  Molełto    a  brzegiem  i  przybija  do  por- 
tu Livomo  (ob.  dr.  128\ 


Z  Livorno  do  Civita  Yecchta. 


40  mil.  morskich  (220  kil.)    Przebywa  się  w  13  g. 

Płyaie  się  dość  blisko  brzegdw  i  zbliża  do  gdr  Monte  Nero,  Na  peł- 
nem  morzu  na  zachodzie/ wyspa  Gorgone,  potem  na  południa  Capra- 
ja,  ktdrej  nie  należy  mieszać  zCaprerą  przy  brzegach  Sardynii  Da- 
Ićj  zatrzymuje  wzrok  wyspa  ^Blba.  Można  wyrdżnić  fortyfikacyje 
Porto  Ferrajo.  Wyspa  Elba,  oddzielona  od  brzegdw  Toskanii 
kanałem  Ptombino,  ma  24  kil.  długości,  9  szerokości  a  114  kil.  kw. 
powierzchni;  z  gdr  jakie  się  na  ni^  znajdują  najwyższą  jest  Monte 
Campana  (1016  metr). — ^Wyspa  ma  2  porty:  Ferrajo,  głdwny,  3800 
miesz.  i  Lungone.  Znana  już  w  starożytności  zpowodu  bogactw  mi- 
neralnych, stała  się  sławną  pobytem  Napoleona  Iwl8l4r.  —  Sta- 
tek przebywa  kanał  Piombino,  potem  wychodzi  po  za  wyspy  Troja^ 
Folionica,  CerboU.  Na  pełnem  morzu  spostrzega  się  wyspy,  Piatiosa 
i  Monte  Cristo,  a  jeszcze  daldj  Fomuche  di  Grossetto.  Statek  podąża 
między  przylądkiem  Monte  Argentaro  i  wyspami  Gianutri  i  GigUo. 
Widnieje  brzeg  niski  a  zdała  na  nim  linija  gdr.  —  Na  wzgdrzu  widać 
Gameto  a  wkrótce  też  dzwonnice  i  fort3riikacyje  Civita-Vecchia  (ob.  w.) 


Z  Civita  Yecchta  do  Neapolu. 


45  mil.  morskich  (247  kil.).    Przebywa  siew  15  g. 

Brzegi  dawnego  Państwa  Kościelnego  mają  pozdr  smutny  i  opu- 
stoszały. —  Port  Paolo  —  Ujście  .Tybru  i  port  Fiumicino.  W  cza- 
sie pogody  można  widzieć  kopułę  Ś-go  Piotra,  Monte  Socrati  i  wzgó- 
rza Sabino,  Albano,  Yelletri.  Po  za  piaszczystemi  brzegami  morza 
ciągną  się  lasy,  aż  do  przylądka  Monte  GirceUo.  —  Porto  cTAnzio 
i  mała  zatoka  Nettuno.  —  Vunta  cT^^^ra,  gdzie  Cycero  miał  swą  wil- 
lę. —  Opływa  się  Monte  Circella  Terracina  w  głębi  zatoki,  przedzie- 
lającej od  Gaety.  Brzeg  porosły  lasami.  —  Na  prawo  zostają  wyspy 
Palmarola,  Pofiza,  Vendolena.  —  Wyspa  Jschia  ze  swym  wulkanem 
zwraca  na  się  uwagę.  Zostawia  się  ją  na  prawo  i  dąży  między  wyspą 
Procida  i  przylądkiem  Misenc.  —  Ptiebywa  się  zatokę  PuzzuotU. 
Nil  prawo  miasto  t.  n.,  yri^toal  iwa^  ^«^«.^>«  sgi<^\  ^qu\.«.  Nuawo.  — 


%  CIViTA  YECOHiA  DO  NEAPOLU  37  i 

Po  opłynicciu  wyspy  Nisita  widać  brzeg  pokryty  willami,  a  dalćj  za- 
tokę i  miasto  Neapol,  Przed  miastem  widać  fort  ^ant*  Elmo,  Po 
za  Wezuwijuszem  gdry  Castellamare  i  SorreniOf  a  z  drugiej 
strony  wyspę  Caprt,  -  Statek  dąży  wzdłuż  wybrzeża  Ohiaja  po 
przed  villa  Beale^  koło  porta  wojennego  i  molo,  aby  zarzucić  ko- 
twicę w  Porto  Chrande  na  prost  debarkaderu. 


472  L  O  H  p  T  1!(. 


ANGLIJ  A. 


Londyn  i  jego  okolice. 

Hotele.  Eus  ton  Square  l^otel;  El]ng*s,  Cross  ho  tal;  Gros- 
venor  hotel;  de  TEnrope;  Westminster  Palące;  Palące; 
Fords;  Ginger's;  Alhion;  Brigde  house;  Gastle  andFal- 
con;  Cat  hedral;  Gaildhall;  Portugal;  Quee]i's;  Asstley^s, 
Kosztowniejsze  są:  Olarendon,  Parrance'8;  Claridge's;  Bur- 
lington; Christie's;  London;  Long's, 

Bestauraoyje:  Groom'8;  Verre7's;  Eammerers.  Dining 
houses,  (Restauracyje)  utrzymywane  ^  ranerlaise:  W  City:  La- 
ke*s;  Joe's;  Finch  Łaue;  Coruhill;  Le  Cock;  Lord  Mayor'8 
Larder;  Bucklersburg.  W  środku  Londynu:  Le  London; 
Simpson's;  Upton*s;  Bedford.  W  West  End  (od  3 do  7  godz.); 
Pyes;  L'Albany;  Wellington;  Donald's;  Scotch  Stores. 

Kawiarnie:  Kilpack;  Simpson's;  Globe. 

Kąpiele  Metropolitan  Baths. 

Poczta  listowa.*  Biuro  centralne  na  daint-Martin's-le-Grand 
Street;  skrzynki  do  listdw,  prawie  na  kaźdćj  ulicy,  posiadają  po  dwa 
otwory,  jeden  do  listdw  i  gazet  na  prowincyję  i  za  granicę,  drugi  do 
posyłek  miejskich. 

Powozy  publiczne  i  omnibasj.  Tak  zwane  C(ibs  (fijakry) 
i  Hansoms  (kabryjolety),  najmują  się  na  godziny  lub  na  kurs.  Go- 
dżina  2  szylingi,  kurs  6  d.  za  mi  lę  (angielską))  Book  oj  Cab  fareSy 
książka  sprzedawana  na  dworcach  drdg  żelaznych',  wskazuje  odle- 
głości różnych  miejsc  i  czego  woźnica  ma  się  prawo  domagać.  Omni- 
busy płacą  się  po  2  do  6  d.  stosownie  do  odległości. 

Statki  parowe  (^Steamboats)  na  Tamizie  zastępują  omnibusy  po 
cenach  umiarkowanych. 

Koleje  ielazne.  Wai^omnimy  tu  tylko  Metropolitan  Boilunap,  Ytó- 
ra  przerzyna  Lendyn,  •cTi^sSSio^ia^^  ^'^^  ^jSmjkssśu  CI^^ol^^  bardzo  niskie. 


LONDYN  473 

■ 

Iioadyn,  po  angielsku  JLondon,  stolica  połączonych  krdlestw  W. 
Brytanii,  3000000  mieszkańców,  nad  Tamizą  p  60  mil  od  morza.  Część 
północna  Tamizy, najznaczniejsza.  znajduje  się  w  hrabstwach  Middlesex 
i  £ssex,  część  południowa  w  hrabstwach  Surrey  i  Kent.  Olbrzymia 
ta  stolica,  składająca  się  z  miast  Londynu  i  Westminsteru,  oraz 
z  grodów  (Jboroughs).  Tower  Hamlets  Southwark,  Łambeth,  Finsbu- 
ry  i  Marylebone,  według  wyrażenia  Say*a  nie  jest  już  miastem,  a  pro- 
wincyją  okrytą  domami. 

City  Londynu,  położone  prawie  we  środku  stolicy  królestw  połą- 
czonych, tworzy  tylko  małą  jó]  część,  gdyż  jój  powierzchnia  wynosi 
tylko  228  hektarów,  ludność  jej  dochodzi  120000  mieszk.,  którzy 
wysyłają  czterech  deputowanych  do  parlamentu.  Korporacyja  City 
stanowi  zgromadzenie  municypalne  najbogatsze  i  najpotężniejsze  na 
świecie,  składa  się  z  lorda  majora,  z  29  alderńianów,  2  szeryfów  dla 
Londynu  i  Middlesexu  i  209  radców  municjrpalnych  (common  council- 
men),  mianowanych  co  rok  przez  26  wards  (cyrkułów)  City.  Lord 
major  wybierany  jest  corocznie  29  Września  ze  zgromadzenia  alder- 
manów.  Władza  jego  rozciąga  się  na  całą  City  i  na  część  przedmieść. 
Po  śmierci  monarchy  zasiada  w  radzie  tajnój;  podpisuje  pierwszy. 

Ze  strony  wschodniój  do  City  Londynu  dotyka  City  Westminsteru; 
które  jakkolwiek  ma  ludność  daleko  znaczniejszą  niż  tamto  (300000), 
nie  posiada  jednak  municypalności  i  wybiera  tylko  dwóch  deputowa- 
nych do  paflamentu. 

Z  pięciu  wyźój  wymienionych  boroughs,  które  z  dwoma  city  stano- 
wią miasto  Londjm,  każdy  wybiera  2  członków  izby  gmin.  Trzy  naj- 
ważniejsze, Marylebone,  Finsbury  i  Tower  Hamlets,  tworzą  liniję  cią- 
głą na  płn.  i  na  wsch.  dwóch  City,  podczas  kiedy  dwa  inne  Lambeth 
i  Southwark  znajdują  się  na  brzegu  płd.  czyli  prawym  Tamizy. 

Pod  względem  społecznym  Londyn  również  się  rozpada  na  wy- 
raźne oddziały. 

Cyrkuł  bogaty,  dobrego  tonu,  fasliionable,  West-End,  obszerny 
kwadrat  obejmuje  ^\riększą  część  mieszkań  szlachty.  Na  płn.  i  płd. 
rozciągają  się  dwa  nowe  cyrkuły:  Tyhumia  i  Belgravia,  Tyburnia 
zamieszkana .  jest  głównie  przez  prawników  i  negocyjantów  z  City; 
Belgrayia  stanowi  skrzydło  południowe  West-Endu,  odznacza  się 
placami  Belgrave  Square  i  Eaton  Sąuare,  których  domy,  istn^  pała- 
ce, samem  wejrzeniem  okazują  położenie  towarzyskie  swych  miesz- 
kańców^ Belgravii  dotykają  Chelsea  i  Brompton,  również  jak  i  cyrkuł 
Westminsteru  w  ^ciślejszóm  znaczeniu^  niezdrowy  i  źle  zaludniony. 
Na  płn.-wsch.  Tybumii  znajduje  się  cyrkuł  Regenta  Park  z  kilku 
pięknemi  tarrasami.  Inne  wielkie  dzielnice,  oprócz  Bloomshury^  gdzie 
dosyć  licznie  mieszkają  prawnicy,  oddane  są  prawie  całkowicie  han- 
dlowi i  '  przemysłowi,  wszakże  City,  jest  ogniskiem,  u  którego  się 


474  L05DYIf 

wszystkie  inter/esa  zbiegają.  Każdy  interes  znajdaje  tam  swego 
przedstawiciela  w  uliczkach  ważkich^  wilgotnych  i  ciemnych.  Naj- 
większy tam  ścisk  rano  i  wieczorem:  w  dniach  powszednich  tysiące 
powozdw  i  pieszycli  krzyżują  się  w  różnych  kierunkach;  w  nocy, 
a  zwłaszcza  w  niedziele,  to  istna  pustynia. 

Gdyby  wszystkie  ulice  Londynu  tworzyły  jedne  liniję,  miałyby 
długości  400  mil  anjr.  Główne  drogi  kommunikacyi  są: 

Na  lewym  brzegu  Tamizy,  idąc  prosto  od  wsch.  ku  zach  Com- 
mercial  Rood  i  Mile  End  Rood,  Leadenhall  street,  Corn  Hill.  Che- 
apside,  Newgate  street,  Uolborn,  Oxford  street;  albo  tóż  Cbeapside, 
Lud^^atc  Hill,  Fleet  street,  Straud;  idąc  zaś  od  wsch.  ku  zach.  po  li- 
nii krzywej.  City  Road  i  New  Road. 

Na  prawym  brzegu:  Westminster  Road,  Waterloo  Road,  Black- 
friars  Road,  Bridge  street,  Wellington  street  i  in. 

Domy  angielskie  nie  mają  bram:  niemal  wszystkie  są  pozbawione 
dziedzińcdw;  stajnie  umieszczone  są  pospolicie  w  innych  budynkach, 
niekiedy  dosyć  odległych.  Piętra  nie  przechodzą  zwykle  liczby  3-ch 
i  nic  zawierają  więcej  nad  2  lub  3  okna  frontowe,  j^dyż  dom  każdy 
jest  zamieszkiwany  pospolicie  tylko  przoz  jedne  rodzinę.  Brama  zwy- 
kle dębowa  ma  wypisane  na  tarczy  miedziandj  nazwisko  i  tytuły 
właściciela  lub  lokatorów;  takie  są  cechy  prawdziwego  domu  angiel- 
skiego. ' 

Oprócz  szerokości  ulic  i  chodników,  jako  też  nieznacznój  wyso- 
kości domów,  cechę  odrębną  nadaje  Londynowi  barwa  czarna,  je- 
dnostajna, pokrywająca  wszystkie  przedmioty,  tworząca  widok  smutny 
i  ponury;  jest  to  rodzaj  subtelnego  kurzu,  który  przylega  do  wszyst- 
kiego, kt()ry  wszędzie  przenika  i  od  którego  niepodobna  się  obronić. 
Ogólnćj  tej  żałoby  gmachów  jest  główną  przyczyną  węgiel  kamienny, 
który  się  w  Londynie  zużywa  w  niezmiernej  ilości  do  opalania  fabryk 
i  domów.  Architektura  domów  zamieszkiiłych  przez  klasy  bogate 
jest  wspaniała  i  monumentalna,  jakkolwiek  stylu  mieszanego  i  nie- 
jasnego; nip,dy  nie  >vidziano  tyle  kolumn  i  frontonów,  nawet  w  mie- 
ście sta  róży  tne'm.  Rzymianie,  Grecy  nic  byli  tak  wybornymi  Rzymia- 
nami i  (jrckami,  jak  poddani  jój  królewskiej  mości  brytańskiej:  cho- 
<l/isz  między  dwoma  rzędami  Partenonów,  Avidzisz  tylko  świątynie 
Westy  i  .Jowisza  statora,  a  złudzenie  byłoby  zupełnem,  gd}byś  w  od- 
stępach między  kolumnami  nie  czytał  napisów  w  rodzaju  takich:  To- 
warzystwo gazowe;  Zabezpieczenie  na  życie  i  t,  p. 


L  o  N  D  y  K  475 


K ościo  ły. 

I 

w  r.  1861  liczono  w. Londynie  1097  świątyń,  z  których  458  an- 
glikańskich, 35  katolickich,  20  mormońskich,  1 1  żydowskich.  W  tak 
znacznej  wszakże  liczbie  kilka  tylko  jest  odznaczających  się  gn^achów. 

Na  czele  stoi  Kościół  Ś-go  Pawła  czyli  Katedra,  najznakomit- 
sza budowla  w  caMj  Wielki(^j  Brytanii,  ukończona  przez  Wren*a 
17lo'r.  po  35  letniej  budowie  z  nakładem  5^4  milijondw  talarów. 
Kościół  ten  ma  postaó  krzyża  łacińskiego,  152  metry  długości  a  31 
szerokości;  nad  środkiem  wznosi  się  wspaniała  kopiła,  dźwigana 
przez  32  kolumny;  wierzchołek  krzyża  wznosi  się  na  123  metry  nad 
bruk,  a  wieże  boczne  dochodzą  68  metr.  wysokości.  Za  zwiedzenie 
wszystkich  części  budynku  płaci  się  4  sh.  4  d.  Materyjałem  budowli 
jest  kamień  portlandzki.  Wnętrze  swem  sklepieniem,  kopułą,  liczne- 
mi  kolumnami  i  filarami  przedstawia  widok  imponujący.  Z  licznych 
pomników  i  grobowców  ściągają  na  siebie  głównie  uwagę  pomniki 
Nelsona,  Wellingtona,  Collingwooda,  Johnsona  i  Howarda.  Prosty 
grobowiecWrena,  budowniczego  kościoła  nosi  w  łacińskim  języku  na- 
stępujący napis:  „Tu  spoczywa  Clir.  Wren,  budowniczy  tego  kościo- 
ła. Jeżeli  szukasz  jego  pomnika,  to  się  obejrzyj".  Z  galeryi  ciekawa 
jest  Whispering  Oallern/,  tak  nazwana  z  powodu,  że  najsłabszy  szmer 
z  zupełną  czystością  przechodzi  z  jednego  końca  na  drugi.  Stone  Gal- 
lery  jest  galeryją  zewnętrzną,  z  której  w  razie  pogody  odkrywa  się 
przepyszny  widok  na  Londyn  i  jego  okolice.  Bania  szczytowa  (Jyall) 
ma  2  metry  średnicy  i  może  pomieścić  8  osób.  Waży  5600  funtów, 
a  krzyż  3360. 


Opactwo   Westminsterakie. 

fWestminster  Ahhey)  czyli  Eolegijata  S.  Piotra  (otwarta  codzien- 
nie od  1 1  do  3;  6  d.  za  zwiedzenie  kaplic  i  t.  d.);  stanowi  też  jedne 
z  najznakomitszych  budowli  kościelnych;  kościół  ten  powstał  z  kla- 
sztoru benedyktynów  założonego  w  61 6  r.,  został  powiększony  przez 
króla  Edgara  i  Edwarda  Wyznawcę.  Największa  część  obecnej  bu- 
dowli pochodzi  K  czasów  Henryka  III.  Kościół  zbudowany  w  starym 
stylu  anglosaksońskim,  ma  kształt  krzyża;  po  za  ołtarzem  głównym 
znajduje  się  kaplica  Edwarda  Wyznawcy  (1502),  około  której  prowa- 
dzi ambulatoryjum;  około  niój  leżą  kaplice  S.  Benedykta,  Ś.  Edwarda 
Ś.  Mikołaja,  Panny  Maryi  albo  Henryka  VII,  od  strony. płd.  grani- 
czy z  grobem  Królowój  Maryi,  od  płn.  z  grobem  Elżbiety.  Wejście, 
od  strony  płn.  jest  nadzwyczaj  piękne,  całość  ^rzed8t»W3a»N^^'^^•wś^s3t^ 


476  LOWDTU 

obraz  architektury  gotyckićj.  Liczba  posągów  jest  niesłychanie  wiel- , 
ka;  wszędzie  błyszczą  nazwizka  znakomitych  bohaterów  lądowych 
i  morskich,  mężów  stanu,  historyków  i  filozofów,  teologów,  prawo- 
dawców, malarzy,  rzeźbiarzy,  muzyków,  aktorów  i  t.  d.,  zwłaszcza 
w  części  pld.  W  tak  zwanym  zakątku  poetów  spoczywają  zwłoki 
największych  poetów  angielskich  odOhancer^a  aż  do  naszych  czasów. 
Także  i  klasztor  na  stronie  płd.  opactwa  jest  dobrze  zachowany  i  bo- 
gaty w  pomniki.  Tu  spoczywają  Edward  Wyznawca,  Henryk  HI. 
Edward  I  i  Królowa  Eleonora,  Edward  IH,  Byszard  II,  Henryk  IV, 
Henryk  VII.  Królowa  Anna,  Jerzy  U,  Lord  Clarendon,  Lord  Hali- 
fax,  Sir  William  Tempie,  Lord  Chatham,  Fitt,  Fok,  Canniiig,  Mónk, 
książę  Cumberland,  Chancer,  Spenser,  Ben  Jounson,  Dryden,  Addi- 
^011,  Shcriclan,  Campbell,  Garrićk,  Newton  i  w.  in  Inne  kościoły 
londyńskie  mało  są  godne  zwiedzenia:  Główne  gmachy  pośi^sięuone 
obrzędom  katolickim  są:  Katedra  Ś.  Jerzego,  (na  przedmieściu  Lam- 
beth,  blisko  Westminster  Road),  zbudowana  1840 — 8  r.  Kaplica  Ka- 
tolicka (Bloomfield  street),  kaplice  bawarska,  sardyńska,  liiszpań- 
ska  i  t.  d. 


Palące  królewskie. 


Gmachy  te  w  ogóle  tak  mało  się  odznaczają  pod  względem  archite- 
ktonicznym, że  zaledwie  na  miano  pałaców  zasługują  i  pod  tym 
względem  Londyn  znacznie  ustępuje  znaczniejszym  stolicom  lądu  sta- 
łego. Są  one  w  liczbie  czterech.  1)  Buckingham  Palące  w  St.  James*s 
Park,  zaczęty  za  JerzegoIVi  zamieszkiwany  przez  królową  Wiktoryją 
odl3  Lipca  1837  r.  ,  Warto  tam  zwiedzić  wielki  salon  przyjęć,  sa- 
lon zielony  i  galeryję  obrazów.  Fasada  zachodnia  wychodzi  na  ob- 
szerny ogród,  którego  piękny  pjiwilon  jest  ozdobiony  freskami.  2)  Sa- 
int James's  Palące,  budynek  brzydki,  zamieszkiwany  przez  królów 
angielskicli  od  pożaru  Whitekairso,  za  panowania  Wilhelma  III,  aż 
do  wstąpienia  na  tron,  królowej  Wiktoryi;  dotąd  tam  się  obchodzą 
wielkie  uroczystości  dworskie.  3)  Whitehall,  pałac  królów  angiel- 
skich od  Henryka  Vni  aż  do  Wilhelma  III.  Karol  I,  był  ścięty  na 
rusztowaniu  wzniesionem  w  pobliżu  jednego  okna  Whitehairu  na- 
przeciw Ilorse  -  Guards.  4)  Kensington  Palące,  w  którym  się  uro- 
dziła królowa  Wiktoryją  1819  roku. 

Główne  mieszkania  arystokraeijL 

Najciekawszy    do    zwiedzenia  jest  Lamheth  Palące,  rezydencyja 
arcybiskupa  Kantor\)ei"yi?kV\e^o,  yi^  \>ti.e.<£\Ł  cłd,  Tamizy,  prawie  na- 


LOWDYH  477 

przeciw.^arlamentu.  Od  czasu  swego  wzniesienia  (1244—70  roku) 
gmach  ten  był  często  odnawiany  i  powiększany.  W  wieży  tego  pa- 
łacu byli  więzieni  heretycy.  Ogrody  pałacu  są  bardzo  obszerne.  Lon- 
don House;  Saint  Jame8'8  Square,  rezydencyja  biskupa  londyńskiego. 
Apsley  House,  Hyde  Park  Homer,  rezydencyja  dawna  księcia  Wel- 
lingtona. Są  tam  piękne  obrazy  i  statua  Napoleona  przez  Canovę. 
Northumberland-Houisey  Charmg  Cross,  mieszkanie  miejskie  księcia  i 
Northumborland;  zawiera  piękny  zbidr  obrazów  najznakomiszych 
mistrzów:  Rafaela,  Tycyjana,  Rubensa,  van  Dyck*a.  Bevonshire 
Hóuse^  Piccadilly,  słynny  wspaniałością  wydawanych  tam  balów  Bi- 
blijoteka  posiada  szacowne  rękopisy.  Stajford  House,  Saint  James's 
Park,  mieszkanie  księcia  Sutherlund;  zawióra  wspaniały  zbiór  obra- 
zów, galeryja  ma  38  metrów  długości  i  może  być  zwiedzana  tylko  za 
zezwoleniem  właściciela.  Oresvenor  House,  Upper  Grosvenor  Street, 
należąca  do  margrabiego  Westminster  najbogatszego  właściciela 
w  Anglii.  Galeryja  obrazów,  bogata  zwłaszcza  w  dzieła  Rubensa 
i  Kladyjusza  Łorrain,  zawiera  wiele  obrazów  i  innych  mistrzcJw  wło- 
skich, niderlandzkich  i  angielskicli;  można  ją  zwiedzać  we  czwartki 
od  2  do  5  za  pozwoleniem  margrabiego  Westminster.  Lansdowne 
House  na  stronie  płd.  Berkeley  Square;  Isłynny  tam  jest  zbiór  rzeźb. 
Bridgewater  House,  Saint  James's,  piękny  zbiór  obrazów.  Marlbo- 
rough  House,  jest  obecnie  mieszkaniem  księcia  Walii.  Bourlington 
house,  między  Bondstreet  i  Łackyille  Street,  zakupiony  przez  państwo 
dla  celów  sztuki  i  nauki,  miejsce  posiedzeń  Boyal  Society,  towarzy- 
stwa królewskiego  nauk,  kolumnadą  swoją  sprawia  wspaniałe 
wrażenie. 


Główniej sze   gmachy  publiczne, 

PaicLC  Far  lamentu  {Hous.es  of  Parliament),  czyli  nowy  pałac  West- 
minsterski,  położony  jest  na  lewjrm  brzegu  Tamizy,  pomiędzy  rzeką 
a  opactwem  Westminsterskióm.  Zajmuje  on  miejsce  dawnego  pałacu  kró- 
lewskiego Westminsterskiego,  spalonego  1834;  pokrywają  3  hektary 
powierzclmi.  Pierwszy  kamień  położony  był  27  Kwietnia  1840  r. 
Gmach  ten  stanowi  największy  pomnik  stylu  gotyckiego  istniejący 
obecnie  na  ziemi.  Fasada  główna,  zwrócona  ku  rzece  ma  287  metr. 
długości;  wieża  królewska,  czyli  męża  Yictoria,  w  kącie  płd.  wsch 
wznosi  się  na  104  metr.  wysokości,  wieża  środkowa  ma  18  metr.  śre- 
dnicy, a  91  metr.  wysokości.  Zegar  wieżowy  ma  4  cyferblaty  o  30 
stopach  średnicy.  Gmach  cały  zawiera  około  500  sal;  zwiedza  się 
nadewszystko  salę  Książęcą  z  kolosalną  grupą  marmurową,  wykona- 
ną przez  Gibsona,  a  przedstawiającą  królowę  Wiktoryję  mającą  po  bo- 
kacl)  posągi  sprawiedliwości  i  pokoju  ;dalćj  izbę  Łardćw  w&^«a^^\&  ^ss^^^ 


478  LOKDYN 

ozdobioną;  izbę  gmin^  nieco  mniejszą  i  mnićj  hog&tą  galeryję  królewską 
i  t.  d.  Freski  w  salach  i  korytarzach  przedstawiają  wypadki  z  dzie- 
jów angielskich  i  ilnstracyje  do  znakomitszych  dzi^  poetdw  angiel- 
skich. Przedsionek  zostś^  przerobiony  z  Westminster  Sali,  dawnćj 
sali  pałacu  królewskiego;  odznacza  się  zwłaszcza  sklepieniem  z  drze- 
wa rzeźbionego.  Tu  niegdyś  odbywały  się  wielkie  zgromadzenia 
parlamentu  i  tu  zostali  osądzeni  Wallace,  Tomasz  Moras,  hrabia 
Strafiford,  Karol  I  i  in.  Przed  pałacem  stoi  konny  pomnik  Ryszar- 
da Lwie  Serce. 

Wieża  Iiondyóska  (^Tower),  najsłynniejsza  twierdaa  Wielkió' 
Brytanii,  wznosi  się  na  płd.  wsch.  krańcu  City,  nad  Tamizą,  Część 
jój  najdawniejsza  (Wieża  biała)  pochodzi  z  1078  r.  Tu  byli  więzieni 
Wallace,  Mortimer,  król  francuski  Jan,  książę  orleańskf,  ojciec  Lud- 
wika XI [,  Anna  Boleyn,  Katarzyna  Howard,  Tomasz  Morus,  arcy- 
biskup Cranmer,  Joanna  Grcy,  Riileigh  i  w.  i.  Cudzoziemcy  mogą 
w  wieży  londyńskiej  zwiedzać  tylko  zbrojownię  i  salę  klejnotów.  Bi- 
lety (1  szyi.)  nabywają  się  na  prawo,  blisko  bramy  wejścia  położonej 
na  płd.  wsch.  odźwierni,  w  kostiumach  Teomen'ów  gwardyi  za  Henry- 
ka VIII  oprowadzają  odwiedzających  w  grupach  po  12  osóD,  co  pół 
godziny  od  10  rano  do  4  po  poł.  Zbrojownia  zawiera  zbroje  królów 
angielskich,  trofea  wszelkiego  rodzaju,  narzędzia  tortur  i  t.  d.  W  sah 
klejnotów  złożone  są  klejnoty  koronne  i  insygnija  koronacyjne,  jak 
korona  wyrobiona  dla  Karola  II,  którą  się  wszyscy  następni  królo- 
wie angielscy  koronowali;  korona  królowej  Elżbiety,  pełna  dyjamen- 
tów,  korona  księcia  Walii,  złoty  pręt  ś.  Edwarda,  długi  na  4  stopy  i  7 
cali,  ber) o  z  krzyżem,  berło  z  gołębiem  i  t.  d.  W  r.  1841  gwałtowny 
pożar  zniszczył  część  wieży  londyńskiej  i  280000  sztuk  broni;  na 
miejscu  zniszczonych  budynków  wzniesiono'  WcUerlod-Barracks. 

Skarbiec  fTreasury)  ołjcjmuje  cały  rzęd  gmachów  między- 
Horse-Guards  a  Downing  street;  fasada  odbudowaną  została  w  latach 
1846 — 7  przez  Barry'ego.  Znajdują  się  tu  biura  wydziału  handlu; 
ministerstwa  spraw  wewnętrznych.  Ministerstwo  spraw  zagranicznych 
(Foreign  office)  i  Ministerstwo  kolonij  (Colonial  office)  znajdują  się 
na  Downing  street.  Horse-Guards  w  WbitehalFu,  ciężki  budynek 
wzniesiony  w  17.')3,  zajęty  jest  przez  sekretarza  ministerstwa  wojny, 
wodza  naczelnego,  adjutanta  generalnego  i  kwatermistrza  naczelnego 
Brama  główna  prowadzi  na  park  Saint  James.  Admiralstwo  jest  na- 
przeciw Whitchallur.  Obok  mostu  Waterloo  wznosi  się  wzdłuż  Ta- 
mizy Somerset  House,  jeden  z  najznakomitszych  gmachów  stolicy;  jest 
to  potężny  czworobok,  mieszczący  w  sobie  około  900  lokali  rządo- 
wych; tu  się  mieści  zarząd  dochodów  wewnętrznych,  stempli  akcyzy; 
audytoryjum,  w  któróm  się  odczytują  sprawozdania  o  stanie  państwa 
i  kolonij;  kilka  towarzystw  naukowych,  jak  towarzystwo  staroŻ3rtno- 
ścij    astronomiczne,   geo^ta^^iw^,    «ta.t^*t^czne    i   geologiczne;  we 


L  o  »  D  Y  K  479 

wschodnim  skrzydle  zabudowania  znajduje  się  KingscoUege.  Mennica 
(MintJ  blisko  Tower'u,  można  ją  zwiedzić  za  zezwoleniem  dyrektora, 
kt(5re  służy  tylko  na  dzie^  wskazany.  East  India  Hóuse,  Leadenhall 
Street,  duwnc  biuro  kompanii  wschodnio  Indyjskiej;  godne  jest  tu 
zwiedzenia  muzeum  indyjskie,  otwarte  co  czwartki  od  11  ■ —  3  godz. 
Bank  angielski  {Bank  6f  Engląnd),  położony  na  Threadneedle  street, 
w  City,  założonym  został  w  1594  przez  Williama  Paterson.  Gmach 
obecny  pochodzi  z  1734,  1766  i  1786  r.  Zarządzany  jest  przez  gu- 
bernatora, deputowanego  gubernatora  124  dyrektorów.  Liczba  urzę- 
dników dochodzi  do  800;  roczna  ich  płaca,  wraz  z  gubernatorami  i  dy- 
rektorami wynosi  rocznie  4760000  franków.  Batuiz  fOuildhall)  City 
na  King  street  w  Cheapsidc,  zbudowany  l4ll,  w  części  zniszczony 
pożarem  1666;  fasada  obecna  pochodzi  z  1789  r.;  w  wielkiej  sali,  oprócz 
pomników  lorda  Chatham,  Pitt'a  i  Nelson'a,  posągi  dwóch  olbrzy- 
mów, nazwane  Gog  i  Magog;  w  sali  tój  corocznie  9  Listopada  lord 
mayor  wydaje  wspaniały  bal,  Mansion  Souse,  rezydencyja  lorda  ma- 
jora, zawiera  wspaniałą  egipską  salę,  w  której,  w  poniedziałek  wiel- 
kanocny, lord  major  wydaje  wielki  obiad.  Na  giełdzie  {Royal  Ex- 
ckangej,  Cheapside;  wielkie  operacyje  załatwiaj ;}  się  od  3 1/2  do  4^2  g- 
uwłaszcza  we  wtorki  i  piątki.  W  stock  exchange  naprzeciw  banku 
odbywa  się  przedaa  i  kupno  papierów  publicznych;  cudzoziemcy  nie 
mają  iu  wstępu.  Poczta  (generał  Post  Office)  jest  ol])rzymim  budyn- 
.  kiem,  blisko  katedry  S  Pawła;  zajmuje  się  tu  około, 4000  urzędników 
i  służby  niższej  i  wysyła  dziennie  około  200000  listów. 


Place   (Squ'ares). 

Place  londyńskie,  sguares,  są  to  obszerne  kwadraty,  których ^śro, 
dek  stanowi  ogród,  służący  za  przechadzkę  mieszkańcom  domów  ota- 
czających. Najpiękniejsze  skwery  są:  Bedford,  Belgrave,  Berkeley, 
Cavendish,  Covent  Garden,  Eaton,  Enston,  Grosvenor,  Saint  James- 
Lincoln,  Russel,  Trafalgar.  •  Ostatni  ozdobiony  jest  wodotryskami j 
kolumną  Nelsona,  statuą  konną  Jerzego  VI,  oraz  posągami  Jennera 
i  Napiera. 


Parki  i  ogrody   publiczne, 

Ify Je  Pa/A:,  zajmuje  155  hektarów  powierzchni  i  łączy  Green 
Park  z  ogrodami  Kensigton;  zręcznie  przecięty  drogami  dla  powozów 
i  ścieżkami  dla  pieszych  (powozy  publiczne   hackw^^  ^^^^'^'^  "^  vi^sJ!w^ 


480  ŁOITDTB 

nie  są  tu  wpiuzcsane).  Najiwietni^  oijwiony  jest  Hjde  Park  od 
Kwietnia  do  Lipca,  od  5Vs  do  67^  godz.,  gdj  powosj  arystokracji 
tłumnie  go  zapełniają.  Staw  jego  SarpoUine  Bioer  nj^tełniony  jest 
w  lede  łódkami,  w  zimie  łytwiarzamL  Pałac  kryształowy  zbudowa- 
ny był  między  Botten  Sow,  ktdry  idzie  wzdłnź  ti^  sadzawki  a  drogą 
do  Eessington.  Xt  wejścia  głdwnego  posąg  Achillesa  j.po^^^iCcoBy 
przez  kobiety  angielskie  Arturowi  księciu  Wellington  i  jego  wale- 
cznym toirarzyszom  broni. 

Saint  James  £ark,  obejmuje  38  hekt.,  otoczony  jest  wspaniałemi 
gmachami;  przecięty  pięknemi  drogami,  z^  sadzawką  ożywioną  kacz- 
kami rdżnych  gatunków.  Między  obu  temi  parkami  leży  €hreen 
Park,  28  hekt ,  a  na  płn.  względem  niego  Reg^s  JPatk,  Itfl  hekL, 
z  ogrodami  botanicznym  i  zoologicznym.  Ogród  zoologiczny  zajmuje 
znaczną  jego  część  i  należy  do  najbogatszych  w  Europie.  Należy  też 
zwiedzić  wspaniałe  akwaryja.  Inne  przechadzki  publiczne  są:  Ogro- 
dy Kensington  (Keruington  Gardens)  na  ^sach.  Hyde  Parku,  Yiktoria 
Park,  Batłersea  Park,  ogrody  YauihatTa  (wejście  od  1  do  3  ssyL) 
Orernorne. 


Sądy,  Policyja. 


Oprócz  czterech  wielkich  trybunałów  połączonych  królestw,  któ- 
re zasiadają  zwykle  w  Westminster,  jest  jeszcze  w  Łond3mie  kilka  in- 
nych rodzajów  sądów. 

Sąd  Kryminalny  centralny,  w  Old  Bailey,  blisko  Newgaie,  sądzi  oso- 
by oskarżone  w  obrębie  lO  mil  od  Ś.  Pawła;  stary  sąd  (old  court)\ 
nowy  sąd  {new  courtj,  za  wejście  płaci  się  1  szyi.  i  więcój;  Sądy  stołe- 
czne rodzaj  sądów  pokoju,  Clerkenwell  sessions  house  sąd  kryminal- 
ny; 13  Sądów  policyjnych,  z  których  2  dla  City  w  Mansion  House 
i  Guildhall.Policjja,  zorganizowana  w  1829  przez  Pelisa,  liczyła  w  r. 
1851;  5525  ludzi. 

Tak  zwane  Inns  of  Court,  stanowią  rodzaj  szkół  prawnych;  są 
w  liczbie  czterech:  l)i2)  Tempie  podzielony  na  Inner  Tempie  i  Mid- 
dle  Tempie,  leży  między  Fleet  street  a  Tamizą;  nazwany  tak  od  tem- 
plaryjuszów,  którzy  tu  się  osiedlili  w  1184  r.  Middle  Tempie  Hall, 
jest  salą  niezbyt  wielką,  ale  wytworną,  którój  sufit  uchodzi  za  arcy- 
dzieło architektury,  zwanój  Tudor  3)  LiHcoln's  Inn  (Chancery  Lane) 
zbudowany  w  stylu  Tudor;  w  sali  obraz  Hogai*th'a  i  posąg;  £r8kine'a; 
biblijoteka  posiada  wiele  ciekawości.  4)  Graifs  Inn,  na  płn.Holbom, 
niegdyś  mieszkanie  Bakona. 


^ 


ŁONDTN  481 


Więzienia. 

Newgate  (Old  Baily),  najdawniejsze  więzienie  londyńskie,  słnży 
za  miejsce  zatrzymania  osdb,  ktdre  mają  być  sądzone  .przez  sąd  kry- 
minalny centralny.  Bridewelł,  Bridge  street,  Blackfriars,  więzienie 
komórkowe  w  City  dla  włdczęgdw  i  prostytutek.  Millbank  prtson  (na 
lewym  brzegu  Tamizy;  blisko  mostu  YauKhall,  największe  więzienie 
Londynu,  zbudowane  1812  r.,  na  1120  więźnidw.  Zamykane  tu  są, 
przed  wykonaniem  wyroku,  wszystkie  osoby  skazane  na  deporta- 
cyję  w  cał^j  W.  Brytanii.  Na  zwiedzenie  więzienia  trzeba  uzyskać 
pozwolenie  od  dyrektordw  więzień  państwa,  25  Parliament  street, 
Westminster.  Dom  popraw-  (Cold  Bath  Fields)  może  objąć  1200 
więźnidw;  podobnyż  jest  w  Westminster.  Ogdlna  liczba  więzień 
w  Londjmie  wynosi  l2.- 


Tar^i. 


Głdwne  targi  londyńskie  8ą:CopenhagenFields(na  bydło ) , 
mogący  objąć  600  sztuk  większego  bydła  i  30000  owiec;  Billings- 
gate  (na  ryby),  zbudowany  w  rodzaju  paryskich  Halles  Ćentrales; 
Ooyent  Garden  (owoce  i  jarzyny);  Newgate  (mięso),  Łeaden- 
hall  i  innych.  Aby  nabrać  pojęcia  o  wielkićj  konsumcyi  Londy- 
nu, należy  zwiedzić  browary,  zktdrych  najważniesze  sąBarklay  Fer- 
kins  i  spdłki  (Bankside). 


Zakłady  naukowe. 


Lond3m  bogaty  jest  w  zakłady  naukowe  wszelkiego  rodzaju,  jak- 
kolwiek urządzenie  ich  znacznie  się  rdżnl  od  szkdł  lądu  stałego.  Na 
czele  ich  Uniwersytet  (Somerset  House),  założony  przez  usiłowania 
prywatne  w  1828,  w  celu  przeciwdziałania  kierunkowi  kościelnemu 
panującemu  w  Osibrd  i  Cambridge;  teologija  jest  tu  z  wykładu  usu- 
nięta. Qbok  niego  stoją  Unwersiłycollege  (Upper  Gower  Btreet) 
i  KtĄscollege  (Somerset  House);  pierwszy  dla  prawnikdw,  medy- 
ków i  filologdw  wszystkich  wyznań,  drugi  tylko  dla  wyznawców  ko- 
ścioła anglikańskiego.  Obok  szpitali  istnieje  dalćj  13  szkdł  lekar- 
skich, wszystkie  z  muzeami  i  biblijotekami.    Inne  z&kUd.^  \!l<w)^<^^^ 


482  LONDYN 

są:  Saint  Paul's  School  (Saint  Paul's  Churchyard)  założona  w  1509 
r.  dla  bezpłatnej  nauki  150  chłopców;  Westniinster  School  (Dean'8 
Yard)  założona  1560  r.,  obecnie  alumnat;  Merchant  Failors  ScAoo/, 
Cit^  o/ London  School;  szkoła  górnicza  z  wielkiera  muzeum  geologicz- 
nym, szkoła  sztuk  pięknych  w  Eensington,  szkoła  weterynarji,  szko- 
ła żeglarska  i  t«  p.;  daldj  900  publicznych  szkół  dziennych  i  około 
4000  prywatnych.  Z  towarzystw  naukowych  należy  wymienić:  Hoyal 
Society  w  Bartington  House,  w  dziejach  nauki  wysoko  zasłużone, 
Institution  of  Great  Britain  z  laboratoryjum,  towarzystwo  astrono 
miczne,  akadcmiję  sztuk  pięknych,  z  coroczną  wystawą  dzieł  sztuki, 
akademiję  muzyczną,  towarzystwo  azyjatyckie  ze  zbiorem  broni  azy- 
jatyckiej;  dalój  liczne  towarzystwa  geograficzne,  literackie,  rzemieśl- 
nicze, które  odczytami  bezpłatnemi  starają  się  podnieść  oświatę  niż- 
szych warstw  ludności. 


Zakłady   dobroczynne. 

Zakładów  dobroczynnych  znajduje  się  w  Londynie  olioło  500, 
wydających  rocznie  przeszło  2  milijony  funtów  sterlingów,  z  których 
połowa  wpływa  ze  składek  dobrowolnych.  Z  58  szpitali  największe 
są:  Saint  Bartholomew' s  Hospiial  (Smithfield):  Bethlehem  Hospitffl, 
zwykle  zwany  Bedlam  (Saint  George's  Fields),  dom  -obłąkanych, 
Saint  Thomas' s  Hospital,  (Higt  Street  Southwark),  Chelsea  Hospiial, 
Foiindlin^l  Hospiial,  prytułek  podrzutków  (Guildford  street)  i  t.  d. 
Przytułków  sierot  liczysię  23,  4  instytuty  ociemniałych;  2  głucho- 
niemych, 52  towarzystwa  dobroczynności  i  t    d. 


Dok  i. 


Doki  należą  do  najciekawszych  rzeczy  w  Londynie  Ważniejsze 
są:  West  India  docks,  najobszerniejsze  na  świecie,  zajmują  powierzch- 
nię 118  hektiirów  między  Limehouśe  i  Mackwall,  na  lewym  brzegu 
Tamizy;  dok  północny  może  objąć  204  okręty  po  300  ton.  East 
India  docks  są  nieco  mniejsze  od  poprzednich.  Doki  Ś.  Katarzyny, 
blisko  Tower  mogą  zawrzeć  w  swych  magazynach  11 0000  ton  to- 
warów. Doki  londyńskie  na  wsch.  doków  Ś.  Katarzyny,  zawierają 
bogate  składy  wina  i  tytuniu;  jest  tu  tak  zwana  fajka  królowej,  ob- 
szerny piec,  w  którym  się  palą  towary  fałszowane.  Dalej  Commercia' 
docks  i  Victoria  docks. 


LOKDYN  483 


Kluhy  (Cłubs). 

Kluby  londyńskie  w  ogdle  odznaczają  się  wielką  wspaniałością. 
Najważniejszym  jest  JReform  Cluh-House\  jest  to  obszerny  paląc  zbu- 
dowany z  kamienia  ciosowego  w  stylu  włoskim  kolumnami  joriskie- 
rai.  Główna  sala,  obszerna  i  wspaniała  jest  otoczona  galeryją,  pod- 
trzymywaną 20  kolumnami  jońskiemi,  których  stiuk  wybornie  naśla- 
duje marmur  cyjeński.  Klub  jten,  w  którym  się  zbierają  liberalni, 
ozdobiony  jest  portretami  obrońców  bilu  reformy.  Inne  wiłżuicjsze 
kbiby  są:  Athenaeum^  gdzie  się  zbierają  literaci  i  artyści;  Trarellers 
Oluh  dla  podróżników,  Carlton  dla  torysów,  Brooks  dla  wigów,  Uni- 
ted sermce  dla  oficerów,  Whittington  Club  i  Metfopolitanathenaeum 
dla  mężczyzn  i  kobiet  i  mniej  zamożnych  klass.  Największa  część 
klubów  mieści   się  w  Pall  Mail  i  na  Saint  James  street. 


Muzea  i  zbiory. 

British  Museum  {Muzeum  brytańskie)^  Grcat  Russel  Square , 
Bloomsbury,  jeden  z  najznakomitszych  tego  rodzaju  zakładów  w  Eu- 
ropie; p:macli  w  którym  się  obeciiie  mieści  wykończony  został  w  la- 
tach 1823—51  według  planów  Koberta  Smirke.  Publiczno.-ć  do- 
puszczana tam  jest  w  poniedziałki,  środy  i  piątki  od  10  do  4  między 
7  września  do  1  maja,  a  od  10  do  7  między  7  maja  a  1  września,  co- 
dziennie zaś,  prócz  sobót,  w  tygodniach  Wielkidj  nocy.  Zielonych 
świątek  i  Bożego  Narodzenia.  Dzieci  młodsze  nad  8  lat  nie  są  do- 
puszczane. Czytelnia  otwarta  jest  codziennie,  prócz  niedziel,  ale  na- 
leży na  wejściB  uzyskać  pozwolenie. 

Na  prawo  z  przedsionka,  wyłożonego  marmurem  wchodzi  się  do 
sali  rękopismów  i  biblijoteki  liczącój  przeszło  milijon  tomów;  zbiór 
książek  polskich  i  innych  sławiańskich  bogaty  i  wyborowy.  Czytel- 
nia, połączona  korytarzem  z  biblijoteką,  jest  arcydziełem  wytwomo- 
ści.  Na  lewo  prz/sionka  są  sale  obejmujące:  starożytności  egipskie, 
marmury  Niniwy,  zabytki  etruskie  marmury  nowożytne,  gabinety; 
mineralogiczny,  geologiczny,  zoologiczny,  botaniczny,  etnologiczny 
i  t.  d. 

National  Gallery  {Galeryją  narodowa).  Na  Trafalgar  Sąuare, 
otwartą  jest  bezpłatnie  przez  pierwsze  cztery  dni  tygodnia  od  maja 
do  września,  Główniejsze  obrazy  są:  Sebastyfana  del  PCoTRJbo./^^^^c^ifc- 


484  LONDYK 

szenie  Łazarza;  Tyc^pjana;  koncert,  naświętsza  Kodzina  Wenus  i  Ado- 
mis  i  inne.  Correggio:  Merknry  i  Miłość,  Ecce  homo.  Murtfla:  Naj- 
świętsza Bodzina.  Raftiela:  Rzeź  niewiniątek.  Bubensa:  Pokdj  i  woj- 
na, wąż  miedziany.  Bemhrandta:  Cudzołożnica,  lichwiarz,  wiele  innych 
obrazów  pierwszorzędnych  mistrzdw. 

Muzeum  ^outh  Kensington.  Kensington  Gore,  obejmuje  zbiory  ala- 
bastr<5w,  obrazdw  nowszych,  odlewdw,  przedmiotów  przemysłu  i  han- 
dlu, maszyn,  biblijotekę  i  t.  d.  OaUryja  w  Dulwich  (5  mil  na  płd. 
Londynu;  koldj  żelazna  i  omnibus),  otwarta  codziennie  oprdcz  piąt- 
ków i  niedziel,  od  10  do  5  w  lecie,  a  od  11  do  8  w  zimie,  obejmuje 
40 1  obrazów,  głównie  szko)y  flamandzkiej.  Muzeum  Sir  John*a  Soane 
1  d  Lincoln's  Inn  Fields,  otwarte  latem  w  czwartki  i  piątki,  zbiór 
starożytności  i  osobliwości  wszellkiego  rodzaju.  Muzeum  mtss^/onarsy , 
Bloomsfield  street,  Finsbury,  otwarte  w  poniedziałki,  wtorki  i  piątki; 
zawiera  zwłaszcza  bałwany  dzikich  ludów  (trzeba  zezwolenia  dyre- 
ktora). Muzeum  geologiczne,  Jermyn  street,  Saint  James's,  (otwarte 
codziennie  od  10  do  4  lub  5  bezpłatnie)  jest  wybornie  ułożone,  za-* 
wiera  okazy  minerałów,  zwierząt  kopalnych,  modele  min  i  t.  d. — 
Muzeum  chirurgii^zne  w  koUegijum  chirurgicznóm,  Lincoln's  Inn 
Fields  (otwarte  tylko  dla  mężczyzn)  jest  bardzo  zajmującćm:  szkiele- 
ty słonia,  megatherium,  hippopotama,  ciekawe  preparaty  anatomicz- 
ne i  t.  p. 


Teatry,  Sale  koncertowe,  Dioramy. 

7t  20  teatrów  Londynu  największy  jest  Teatr  j^j  Królewski^'  mo- 
ści, jeden  z  największych  teatrów  w  Europie,  opera  włoska,  T£(Ur 
Covent  Garden,  teatr  Haymarket,  dla  dramatu  i  komedyi,  teatr  Drury 
Lane  dla  opery,  melodramatu  i  baletu;  teatr  Sadler'8  Wek,  głównie 
przeznaczony  na  dramaty  Szekspira;  Britannia  i  Yictoria  są  teatrami 
ludowemi;  amfiteatr  Astley'a  w  Westminsterbridgerosw  jest  prze- 
znaczony więcój  dla  konnych  jeźdźców.  Exeter  Hall  (Strand)  obszer- 
na sala,  w  którój  dawane  bywają  ^koncerty  religijne  i  gdzie  towa- 
rzystwa protestanckie  zbierają  się  na  zgromadzenia  generalne.  Wil' 
lis's  Booms  (King  street,  Saint  James's)  sale  balowe  i  koncertowe, 
na  które  jest  dopuszczana  tylko  arystokracyja.  Instytucyja  politech- 
niczna (wejście  1  sz.)  309,  Regent  street  i  Pa«op^ico«, Lei cester  Squ- 
are  zawierająca  mnóstwo  przedmiotów  które  mogą  służyć  dla  pozna- 
nia nauki  i  przemysłu;  wielki  globus  Wild'a,  Leicester  Sąuare;  Co- 
losseum,  Regent's  Park  (wejście  1  sz.)  wspaniałe  panoramy;  Dioram 
ma  w  Regent  Park;  wystawa  figur  woskowych '^^vS.  Fussaud;  Cant&r-' 
bury  Hall,  Lambeth,  aala  w  stylu  gotyckim,  muzyka  lekka. 


LX)  N  DYN  485 


Tamizay  jój  mosty  i  tunel. 


Tamiza  dotąd  nie  jest  ujęta  w  wybrzeża,  a  wody,  wznosząc  się, 
omywają  magazyny  i  marmury,  leżące  nad  j^j  brzegami.  W  r.  1862 
rozpoczęto  dopiero  prace  nad  poprowadzeniem  wybrzeży  według 
wspaniałego  planu.  Jedną  z  najbardziej  zajmujących  wycieczek  po 
Londynie  i  jego  okolicach  jest  przejażdżka  Tamizą  od  Chelsea  do 
Blackwell;  na  tćj  drodze  zapotykamy  następne  mosty:  most  VauX' 
halVu,  kamienny,  długi  na  400,  a  szeroki  na  13  metr.;  most  wiszący 
Hungerford,  zwany  też  Charing  Cross,  dłuższy  od  poprzedniego,  tyl- 
ko dla  pieszych;  przejście  ^a  <!•;  Waterloo  Brtdge,  most  Blackfnarsy 
złożony  z  trzech  łukdw,  most  Soułhwark  podparty  filarami  kamien- 
nemi;  London  Bridge  (most  londyński)  składa  się  5  łukdw,  najbar- 
dzi^  ożywiony. 

Po  za  mostem  londyńskim  rozpoczyna  się  tak  zwany  Port  Loh' 
dynu;  pod  nazwą  JPool  rozumie  się  częćó  Tamizy  między  mostem  lon- 
dyńskim a  Cuckold^s  Point,  Buch  całkowity  w  porcie  londyńskim, 
>yyno8i  rocznie  80000  okrętdw  z  12  milijonami  ton.  ładunku. 

Tanel  (przejście  1  penny)  łączy  pod  Tamizą  cyrkuły  Wapping 
na  płn.  i  Botherhithe  na  płd.  Składa  się  z  dwdch  przejść  sklepio- 
nych, długich  na  360  metr.,  zakończonych  się  z  każdej  strony  scho- 
dami okrągłemi,  ktdrych  rotunda  ozdobiona  jest  freskami.  Tunel 
jest  dziełem  inżyniera  Brunela. 

W  Londynie  jest  mnóstwo  wodotrysków,  wzniesionych  po  wię- 
części  w  ostatnich  czasach;  jednym  z  najokazalszych  jest  wodotrysk 
z  posągiem  inżynijera  Hugh  Myddleton  ktdremu  Londyn  zawdzięcza 
wiele  robdt  hydraulicznych  z  XVI  wieku.  Wodotrysk  ten  mieści 
się  w  Islington  Green, 

Godne  także  obejrzenia  olbrzymie  roboty  w  części  już  ukończo- 
ne, jak  podziemną  ko)ćj  żelazną,  Metropolitan  JRailway;  kolćj  ta, 
mająca  połączyć  rdżne  dworce  drdg  żelaznych  rozpoczętą  została 
w  1860  r.,  daldj  wybrzeża  Tamizy  i  olbrzymie  ścieki,  mające  prowa- 
dzić nieczystości  miejskie  do  Tamizy  w  pobliżu  Gniveseud'u. 


OKOLICE  LONDTiro  487 

przedstawia  całko  witą  historyję  ziemi  i  zupełny  kurs  geologii  i  Paleon- 
tologii. W  ciągu  5  lat,  1857-i859,  blisko  7  milijondw  osób  zwiedziło 
pałac  Sydenharas ki.  W  ostatnich  czasach  pożar  zniszczył  część  pię- 
knego tego  budynku  i  zbiordw  jakie  zawierał. 

GREENWtCH. 

5  mil.  Kolej  żelazna.    Z  London  Bndge  8  d.,  6  d.,  3  i  pół  d.    Z  Charing  Crods 
18;  9  lub  6  d. 

Greenwich.  Ważniejsze  ciekawości  są:  Szpital  inwaUdóiD  mary- 
narki^ utrzymujący  2460  pensyjonarzy  i  kosztujące  rocznie  państwo 
130000  funt.  szr.  Boyal  naval  azylum,.  przytułek  dzieci  maryna- 
rzy. Obserwatoryjum* wraz  z  paryskiem  najsłynniejsze  w  świecie, 
założone  w  1675  r.  Park  odwiedzany  zwłaszcza  w  czasie  wielkiej 
.  nocy;  zielonych  świątek. 

K  E  W. 

7  mil.  Tamiza.  —  9  mil  koleją  2el.  1  sz.  9  d.  Wras  z  powrotem  1  sz.  6  d.;  1  sz. 
Omnibus  6  d.  Statki  parowe. 

Bew.  Ogrody  (otwarte  codziennie,  w  niedziele  od  2  do  5;  w  in- 
ne dni  od  1  do  6  g.),  zawierają  jeden  z  najbogatszych  zbiorów  roślin 
w  Europie  i  okrywają  przestrzeń  około  30  hekt.  Godne  widzenia:  pa- 
goda  chii^ska,  nowa  cieplarnia  Victona,  cieplarnia  palnie  roślin  stor- 
czykoioych,  muzeum  bota9iiczfie^  słynne  Obserwatoryjum.  Zaleca  się 
przejazd  Tamizą;  piękne  mosty. 

WINDSOR. 

21^14  mil.  Kolćj  żelazna  3  sz  9  d.;  2  sz.  10  d.;  1  sz.  9  d.;  wraz  z  powrotem.*  6  sz. 
6  d;  4  sz.-  6  d. 

Windsor,  9500  m.,  nad  Tamizą.  Należy  się  w  Londynie  zaopa- 
trzyć w  bilety  na  zwiedzenie  apartamentów  i  galeryj,  otwartych  w  po- 
niedziałki, wtorki,  czwartki  i  piątki.  Hotele:  Castlc,  WhiteHart, 
Clarence,  New  Inn.    • 

Zamek  Windsorski,  główne  mieszkanie  królów  angielskich  od  8 
\^ieków,  nad  brzegiem  Tamizy,  jeden  z  największych  pałaców  na  świe- 
cie, założouy  został  przez  Wilhelma  Zdobywcę.  Najpiękniejsze  części 
zamku  są:  Kaplica  gotycka^  wspaniale  przyozdobiona  (wejście  6  d,), 
sala  audyjencyjonalna  z  freskami  wyko.nancmi,  przez  Verrio;  sala  van 
Dyck'a  z  obrazkami  tego  mistrza;  sala  Wałerloo,  sala  halowa  ozdobio- 
na pysznemi  gobelinami  i  t.  d.  Park  jest  przepyszny.  W  bliskości 
wioska  Etón  słynna  z  arystokratycznego  kolegijum. 

O  6  mil  od  Windsoru  Ascot  HeatK,  gdzie  w  czerwcu  odbywają  się 
wyścigi. 

Inne  miejscowości  godne  zwiedzenia  w  okolicach  Londynu  są: 
Woolwlch  9  mil  od  Londynu  (akademija  wojskowa,  arsenał  i  inne 
zakłady  wojenne).  EpBom,  l8*/2  n^ilj  słynne  z  wyścigów  konnych 
wiedzie  tu  kolój  żelazna,  ale  w  czasie  wyścigów  lepiój,adać  się  cab'em. 


Ż  PARYŻA  DO  LONDYNU  489 

Zostawiając  Green^nch  i  Deptford.  Kastępnie  droga  przebiega  przez 
Sorrey,  a  w  krdtce  potem  w  krafiza  w  granice  ŁondjnoLU,  przechodząc 
po  nad  domami  na  wysokim  wijadukcie,  pod  którego  arkadami  prze- 
biegają ulice.  Na  prawo  szereg  lideśnionych  masztów  wskazuje  kie- 
runek biegu  Tamizy. 

82  kil.  Iiondon  Bridge  Station.  Pociąg  bieży,  dalćj  po  kolejno 
po  sobie  idących  czternastu  mostach  żelaznych  lub  kamiennych 
i  dwóch  wijaduktach  a  niedługo  zatrzymuje  się  na  stac3ni 

84  kil.  Gharing  Cross,  pokrytej  olbrzymiem  sklepieniem,  z  żela 
i  szkła  zbndowanóm,  przy  końcu  którego  wznosi  się  wielki  hotel. 

Iiondyn,  ob.  str.  72. 


B).  przez  Boulogne  a  dalćj  kanałem  Brytańsldm  i  Tamizą, 

I 

254  kil.,  koleją  łelazną,  do  Bottlogne,  dalćj  zaś  118  mil.  ang.  statkiem  pa? 
codziennie  kursującym  w  16  do  18  godzin.    Godzina  odjazdu  zasiosowana  jv 
przypływu  morza.    Bilety  wprost  do  Londynu,    dobre  na  przeciąg  3  dni;  1  ki. . 
miejsce  33  fr.  10  c.  —  2  ki.  i  1  miejsce  27  fr.  60 c,  2  ki.  i  2  m.  23  fr.  75  c,  3  ki.  i  ; 
miejsce  20  fr.  —  Bilet  z  powrotem  bezpłatnym,  dobry  na  14  dni,  czy  to  przez  Bou 
logne  czy  przez  Calais,  1  ki.  i  1  m.  63  fr.  10  c.  —  2  ki.  i  1  m.  47  fr.  50  c;  2  ki.  i  2  m. 
42  fr.  50  c.  --  8  ki.  i  2  m.,  30  fr.  25  c. 

Z  Paryża  do  Boulogne,  ob.  dr.  102. 

Statek  parowy  bieży  z  początku  wzdłuż  brzegu  francuskiego,  a  na- 
stępnie zwraca  się  ku  północy.  —  W  piękny  dzień  można  dosti^zedz 
w  dali  po  lewćj  stronie  zamek  w  DoYcr,  przylądek  South   Foreland 
z  dwiema  latarniami  morskiemi  oraz  odnogę  des  Dunes.     Następnie 
przepłynąwszy  na  brzeg  angielski,  statek  przesuwa  się  obok  Bamsga- 
te  (hot:  AlbloUjRoyal,  Castle,  Bul  and  George,  Boyal  Oak), 
miasta  fs  13000  mieszk.,  pełnego  pięknych  domów,   hotelów  i  ogro- 
dów, z  dobrym  portem.    I)wie  tamy  stanowią  ładne  miejsce  przecha- 
dzki. —  Kąpiele  morskie.  —  Pyszne  okoUce.  —  Daldj  widać  Marga- 
^e,  (hot:  Boyal  Pier,  King's  head,  WliiteHart    Kent,  Du- 
ke,s  Head)  10000  mieszk.^  miasto  z  zakładem  kąpielowym,   będące 
na  lato  ulubionem  miejscem  pobytu  kupców  Londyńskich,  urzędnie- 
ków  i  zamożniejszego  mieszczaństwa  stoUcy  Anglii.  —  Od  strony  mo- 
rza miasto  osłonięte  jest  tamą  kamienną,  którój  czę^ć  stanowi  bardzo 
mUe  miejsce  przechadzki.  —  Kościół  B-go  Jana,  z  pięknemi   rzeźba- 
mi i  dekawemi  grobowcami.   Ogród  TivoU,  —  Piękne  widoki  w  oko-  -^ 
licy.  —  Minąwszy  te  miasta  statek  bieży    wzdłuż  brzegu  przylądka 
North  Foreland  i  zwraca  sią  na  zachód,  ku  ujściu  Tamizy,   zostawia- 
jącpo  lewćj  stronie  miasteczko  Herne  Bay,    z  zakładem  kąpielowymy 
i  WkUttaple^  miejsce  słynne  z  połowu  ostryg.    W  krotce  ukaziye  się 


z  LONDYNU  DO  BIRMINGHAM  491 


CJ,    Z  Paryża  pzez  Calais  do  Londynu, 

297  kil.  56  Paryża  do  Calais.    21  mil.  angr*  z  Calais  do  Dover  statkiem  parowym 
i  88  mil.  ang.  koleją  z  Dover  do  Londynu.     Bilet  wprost  do  Londynu  dobry  na  S 
dni,  2  ki.  i  2  miejsce  na  statku  39  fr.  35  c,  3  ki.  i  2  m.   26   fr.  25  c.    Bilet  taw 
i   napowrót .  dobry  na  14  dni;  2  ki.  i  m.  58  fr.  76  c.    3  ki.   12  m.  39  £r.  35  c."    Re'»* 
zyja  celna  ma  miejsce  w  Dover. 

Z  Paryża  do  Calais  ob.  dr.  102.  —  W  Calais  podróżni  wsią 
lia  statek  parowy,  ktdry  przestrzeń  21  mil  ang.  do  Dover  przet 
w  2  g.  20  min. 

Dovep  (hot:  Lord  Warden,  The  Ship,  Union,  King* 
ad,  Yictoria,  Clarence,  Shake8peare,Dover  Castle, 
don  Hotel,    Packet  Boat,  Antwerp  Hotel,   Gun  H, 
25000  mieszk.  jeden  z  pięciu  portów  hrabstwa  Kent,   leży   w  » 
z&głębionej  dolinie,  otoczonej  szeregiem  wzgórz,  z  których  ć 
żonę  są  nowemi  fortyfikacyjami.     Na  północy  widać  stary  fi 
rego  jedna  wieża  sięga  czasów  rzymskich. 

Miasto,  szybko  wzrosłe  w  ostatnich  czasach,  jest  bardzo  ucz^ 
nćm  z  powodu   kąpieli   morskich.     Podwodny   telegraf  elcktry 
łączy  je  z  Francyjąi  głównemi  miastami  lądu  stałego.     Między 
ver  iPolkestonewidać  piękne  skały  nadbrzeżne:  Shakespeare^s  cUffi  jis^, 
hofs  GUfft  przez  które  przewiercono  tunele,  jeden  na  1400,  drugi  n 
1940  jardów,Cl  yard  =z  0,904 metra)  długie.  —  Dalójz  Dover  ^'ĘoV 
kcstone,  stąd  zai^  do  Londynu  (ob.  dr.  145).  .^';/  ■ 


Droga  147.  Z  LONDYNU  DO  BIRMINGHAM.      .     . 

113  mil  ańg.  w  3  —  5  godzin  za  208h.,  15  sh.  lub.  9  eh  5  d. 

Pociąg  wyrusza  ze  wspaniałego  dworca  na  EuBton  Square,  mija 
Camden  Town,  wielkie  składy  towarzystwa  drogi,  przebiegając  poóród 
stosów  rozmaitych  towarów,  mnóstwem  lokomotyw  i  t.  p.  —  Na  pra- 
wo wychodzi  odnoga  do  Kew,  Biechmond,   Windsor  i  t.  d.  —  Wkró_ 

tce  pociąg  przebywa  dwa  tunele,  zwane  Primrose  Hill  i  Kensal  Qreen 

• 

ll^a  mil.  Harrow-on-the-HilL  (hot:  King*8  Head)  7000  mieszk., 
ze  sławną  szkołą,  w  którój  Byron  i  Robert  Peel  nauki  pobierali.  — 
18  mil.  Watfort  (hot:  Essck  Arms),  5000  mieszk.,  nad  rz.  Colne. 
W  okolicach  wiele  pałacyków  z  galeryjami  obrazów  i  t.  p.  zbiorami. 
21  mil.  Kings  Langley,  —  Wijadukt  i  most  na  wielkim  kanale  komu- 
nikacyjnym. —  28  mil.  Berkampstead,  4000  mieszk.  w  ślicznój  dol^ 
nie. — 35  mil.  Fring,  4000  m.  Przekop  przez  wzgórza  Chiltern  JStUs.- 

32* 


%  iiOirPTirn  do  maiohbstsr  498 

Droga  148.  Z  LONDYNU  DO  MANCHESTER. 
Aj.  przez  Rug  by  i  Staff órd, 

188  s/4  miL  koleją  ielaziui  xa32  8h.  d.;  24  Bh.  lub  16  sh.   6  d:  Tam  1 
wrót  52  sh.  37  th.  6  d. 

Z  Łondynn  do  Rngby  ob.   dr.  147.  —  Droga  przechodzi 
rz.  Avon  i  kanał  Oksfordzki.  —  88  mil  Stretton,  —  97  mil,   21 
ton  (hot:  Bali,  Co stle)  600   mieszk. — Wychodzi  ztąd  odnosi 
Hinklej.  —  1021/4  mil,   Jiherstone  (hot:  BedŁion)  6000 
prowadzi  znaczny  handel  kapeluszami. 

110  Tamvorth  (hot:  Eings^arms,  White  Horse,  Wl 
on;  Barwo  rt  Arms")  15000  mieszk.;  nad  rz.  Tamę.  Fięl 
drogi  żelazn^.    Kościół;  pomnik  Boberta  Peela  na  rynku 
sukna,  perkalu,  pończoch  i  browary. 

116Va  miL  JUchfield  (hot:  Swan,  George,  Old  Crow 
mieszk.;  pomnik  Samuela  JohnsoAOj  naprost  domu  w  kt<5r3rm  t 
dził.    Szkoła  gramatyczna,  w  ktdrćj  pobierali  na^iki,  JohnsoŁ. 
dison,  Garrick  i  w.  innych  sławnych  Anglikdw.  —  Bardzo  i 
i  bogata  katedra  z  Xin  wieku,  ozdobiona  licznemi  grobowej 
wnych  ludzi,  jak  np.  Łady  Montagu,  Johnsona,  Garrick 
Prdcz  tego  zariugtge  na  uwagę  wiele  rzeźb  w  tćj  iwiąt3rm  poa 
nych. 

124  niile.  JBugeley  (hoU  Talbot),  5000  mieszk.,  posiada  £abryk 
kapeluszy,  kuźnie  i  huty. 

1337,  mil, Stafflord  (hot:   Swan,  Yine,   Grand   J 
Maid's  Head,  Star),  15000  mieszk.,  nad  rz.  Sow.    Eil 
dawnych  kościołów.    Piękny  budynek,  zwany  Shire  Hall.  —f-^. 
zamku.    O  milę  od  miasta  szpital  obłąkanych,  zwany  Colon  J3t. 
stUuthn.    Miasto  dosyć  przemysłowe.  —  l497a  mil.  Madeley^  batu»u 
piękna  wieś. 

158  miL  Crewe  (hot:  CreweArms),  lOOOO mieszk.,  punkt z%i 
gu  kolei  do  Chester,  Manchester,  Lancaster  i  wielu  innych.    Bards 
znaczne  warsztaty  kolei  żelaznej.  Wychodzi  tei  st%d  kolćj  do  NoM' 
wiek,  słynnego  poUadami  soli.  >^  • 

162  mile.  Sandbach^  4000  mieszk.,  w  bardzo  pięknej  okolicy. 
176^4  miL  Wilmslow,  8000  mieszk.  -  180  mil.  Cheale,  punkt  zbią- 
gu  kSku  kolei,  niedaleko  za  tćm  miastem  pociąg  przebiega  pn#i 
piękny  wijadukt  pod  Stockport^  ^ugi  na  Y4  inili  ang.  o  27  arkadach. 

182  V|  miL  atookport  (hot:  Bulkole^.^  Bi^^\AQ\i^  "^  ^^^^^-^ 


z  LONDYNU  DO  LIVERPOOL  495 


Droga  149.   Z  LONDYNU  DO  LIVERPOOL. 

2093/4  mil,  koleją  żelazną  za  35  sh.;  26  sh.  16  flh.  9  d.  — '  Bilet  tam  i  napowró^ 
55  sh.  lub  40  sh. 

Z  Londynu  do  Crewe  ob.  dr.  148.  —  Za  Crewe  pociąg   przes 
się   obok  wzgórz    Bond  Hill  i  Mow  Cop.  —  173V2  mil,  Win^ 
znaczne  i  liczne  saliny.  —  111  ^j^   mil.  Hartfort^   w  pięknej    o 
O  2  mile  od  Hartford  leży  Northwich    (hot:  Crown,  Ange! 
wny  punkt  przemysłu  solnego.  Kopalnie  w  Maraton^  zwane  tak/ 
les  Minę,  są  jednemi  z  największych. — 181  Ya  mil-i  Acton,  %' 
kolej    przechodzi   przez   piękny   wijad^kt  pod  Dutton.  — 
JE^estoń  Brook]  .przy  ktdrem  schodzą  się  kanały:  Brżdgewatf 
Trunk, 

•190  Yi  mfl^Warrlngton  (hot:  Li  on,  Nag's  Hea 
Arms)  30000  mieszk.,  nad  rz.  Mersey.  Miasto  przen 
litujące  w  fabryki  wyrobów  bawełnianych,  szpilek,  róźn 
i  maszyn  oraz  wyrobów  szklanych.  —  195  mil,  Earls 
skąd  wychodzi  odnoga  do  Manchesteru^  —  197^/4  mil,  fai 
Junciion. 

209  mil.  Iiiv6rpool  (hot:  Victoria,  London  Nor^l 
Stern  Bailway^  Adelphi,  Albion,  American,  Aiii 
Belvedere,  Brunswick,  Castle,  Clarence,  CIot 
ci  al,   Feathers,   Goden   Cross,   Grecian,   Ne 
drant's,  Queen's,  Royal,  Saint-George,  Stork, 
yistock,  Union,  United  States,    Waterloo,    », 
York,  Crooked  Bille t)  400000  mieszk.,   wielkie  mia 
przy  ujóciu  rzeki  Mersey  do  morza  Irlandzkiego. 

Olbrzymie  doki  (Docks)  tutejsze  są  główną   osobli^ 
poolu;  rozciągają  się  one    na  pięciomilowój   przestrzeni 
Park  do  Kirkdale.    Najnowsze  są  przy  tem  przedmieścit 
większej  części  od  1845  r.     Colling-wood  Dock    ma    50C 
gościa  160  szerokości.     Naj ważniej szemi  są:    Clarence  Dock 
ces*s  Dock  (dla  statków  amerykańskich),  Canning  Dock,  Alberi 
Herculaneum  Dock,  Saint-George  Dock,  którego    tama   jest  tp 
(Floating  Pier).  —  Pobrzeźa  21  doków  Liwerpulskich   majff 
długości,  same  zaś  doki  mogą  pomieścić  1500  okrętów. 

Liverpool  jest  miejscem  schronienia  bardzo  wielu  wycl 
z  całój  Europy.  —  Pod  względem  liczby  okrętów  żegluga  t6^ 
sta  stanowi  dziesiątą  część  całej  żeglugi  angielskiej,  obrót  za^ 
wy  Liverpoolu  dochodzi  do  trzeciój  części  handlu  wywozowiri| 
stćj  całkowitego  obrotu  handlowego  całój  Angb*.  —  Po^F 
w  niczem  nieustępuje  portowi  Londyńskiemu.  *^9lil«. 


Skorowidz  miejscowości 


Aachen,  205. 

Altnau,  251. 

Arcole,  45t 

Aadorf,  246. 

Altona,  180. 

Ares  (les)- 

Aalen,  111. 

Altopascio,  441. 

Ardea,  3' 

Aarau,  253. 

Altst&dten,  252. 

Arezzo,  t 

Aarbarg,  258. 

AUwasser,  146. 

Argente 

Abano,  380. 

Amalfi,  410. 

Arian(D% 

Abbeyille,  343. 

Amand-de  Boixe 

Arienz^ 

Abime,  329. 

(Saint)  332. 

Arles,  : 

Acerra,  400. 

Amboise,  330. 

Arpaja 

Achim,  190. 

Amiens,  341,  342. 

Arqa^ 

AGi-Ca8tello,425,431. 

AmOnenberg,  229. 

Arqua 

Aci-Reale,   431. 

Ampfing,  73. 

Arten 

Acqnaboiui,  439. 

Amriswjl,  242. 

Anre^ 

Acton*  495. 

AmstettoD,  65. 

Aschai 

Adelsberg,  54. 

Anagni,  399. 

Ascian 

AelBt,  219. 

Ancj-leFranc,  302. 

Ascoli 

Aeltre,  222. 

Andernach,  239. 

Ashfoi 

Agata    (Santa)    401, 

Angonlśme,  382. 

Assene 

413. 

Angri,  410. 

Assisi,  'i 

Agnano,  406. 

Ankona,  449. 

Asti,  46 

Akwilea,  57. 

Annaberg,  152. 

Atherstfl 

Akwizgran,  205. 

Ans,  211. 

Athis-M 

Ala,  63. 

Antibe8,324l. 

Atzwang, 

Alassio,  469. 

Aosta,  464. 

An,  252. 

Albano,  869. 

Apenrade,  181. 

Aubagną 

Albenga,  447. 

Appenweier,  94* 

Anbin,  9 

Alcamo,  425. 

Appillj,  340. 

Anbonne, 

Alessandria,  461. 

Apricena,  418.    . 

Anbrais  (W 

Ali,  431. 

Aqnapendente,  442. 

Auclam,  18^- 

Alost,  219. 

Aqailea.  57. 

Andenne,  5 

Alpignano,  462. 

Aqaino,  399. 

Angsborg, 

Altayilla,  424. 

Arbon,  251. 

AngnstYe 

Alt-Bamm,  184. 

Arceoil,  298. 

Anletta,  *. 

AHcnbecken,  200. 

Arcofelice,  4o7. 

Aulno^e, 

te 

II 


Anssee,  70. 
Anssig,  38. 
Auteuil,  291. 
Auyelais,  209. 
\velino,  414.  . 
vemo,  406. 
ięliana,  462 
•non,  3 1 4. 

63. 
S  427. 
mrt,  335. 
ngcn,  249. 
^t-),  329. 

-no,  443. 


337. 

^41 8. 
201. 

^a»),    331. 

lĘtdkf  47. 
OH  209. 
Jl^33. 

jia,  880. 
)aclia,  411. 
,154. 

462. 

,  347. 

Ły,  329. 

.ji.304. 


Bedarrides,  314. 
Belgrad,  134. 
Beudlikon,  246 
Benedetto  del  Fronto 
(San),  418. 

Benoit  (Saint),  331. 
BeneTcntO;  415. 
Ben-Gemma,  434. 
Benhanssn,  200. 
Benninghausen,   201. 
Beraan,  41. 
Berchem,  219. 
Bergamo,  454.   • 
Bergedorf,  176.    - 
Bergen,  137. 
Berkampstead,   491. 
Berlin,  ll2. 
Bern,  255. 
Bertoud,  254. 
Białogrdd,  134. 
Bianconnoyo,  421. 
Biarritz,  347. 
Bibecourt,  340. 
Biberlikopf,  247. 
Bidar  Guethary,  347. 
Biebrich,  237. 
Bingen,  237. 
Bingerbrucken,   237. 
Birmingham,  492. 
Bisceglia,  418. 
Bischofsheim,  237. 
Bitetto,  420. 
Blackwall,  490. 
Blainville  •  la-Grandc, 
335. 

Blaissy.Bas,  302. 
Blasdorf,  147. 
Blatten,  252. 
Bleisberg,  58. 
Blesmes,  337. 
Bletchley  -  Janction, 
492. 

Blisworth  -  Janction, 


Bloh,  192. 
Blois,  329. 
Blomberg,  199. 
Bocca  di  Fiome,  400. 
Bochnia,  21. 
Bockenhein,  281. 
Bocklet,  110. 
Bodeghem  St.  Martin 

219. 
Bodenbach,  88. 
Boden-See    (jezioro), 

250. 
Bogumin,  152. 
Bohain,  3B9. 
Bdhmisch  Trfiban, 
Bdlikon,  847. 
Boitzenborg,  176. 
Bolonia,  381. 
Bolsena,  442. 
Bolzanetto,  462. 
Bolzano,  62. 
Bonames,  280. 
Bondy,  339. 
Bonifacio,  (San.)  444. 
Bonn,  238. 
Bordeaux,  338. 
Bordighera,  469. 
Borghetto,  398. 
Borghetto,  444. 
Borgo,  463. 
Borgo  a    Bnggiano, 

441. 
Borgo- Panicale,  383. 
Borgo-San-Donnino, 

466. 
Borken,  229. 
Borsum,  199. 
Boscheto,  434. 
Boucan  (le),  347. 
Bouillon,  329. 
Boulogne,  290. 

Boulogne-sur-Mer, 
343. 

Bourg-la-Reine,    298 
Boya,  421. 


k^Vitm«v!As^^  ^^^.        V^wsŁSi«a.^%T.^ 


Bovino,  4l5. 
Bożen,  62. 
Br&cco,  444. 
Brablsdorf,  1T6. 
Braksl,  2U0. 
Brancsleone,  421. 
Brandenburg,  I9T. 
Branaenbnrg,  39. 
Breina,  190. 
Breacio,  4&3. 

BTeteail  •  Moncdidier, 

341. 
Br4ńgaj,  828. 
Briare,  309. 
Brieg,  141. 
BrindUi,  419. 
Bńxm,  02. 
Brody,  2*. 
Brohl,  239. 
Brolo,  425. 
Bromberg,  122. 
Brackonau,  110. 
Bruges,  223. 
Brugg,2S3. 
Bruggen,  246. 
BrUhl,  233. 
Brnlt,  51. 

BrukaellB,    212,  214. 
Bcuneck,  &9. 
Brunoy,  299. 
Brteg,  141. 
Brzetlstaw,  35, 
Bnbentscb,  37. 
Bnobberg   nad   LinC- 

hem,  247. 
Buchbergn.  Ran.,  252 
BQchen,  ITS. 
Buchentlial,  248. 
Bucba,  Sb2. 
Buda.  45. 
Bndenb«im,  237. 
BudweisB,  42. 
BndjBiyn,  154. 
Bn&loiia  di  Casaa, 


D9e,  346. 
BDmpUcz,  257. 
Bnn^lau,  151. 
Borg,   198. 
Bnrgdoif,  254. 
Bargten,242. 
Bartsoneid,  206. 
Busalln,  462. 
BD3cb«,  243. 
Busigaj,  389. 
Buttrio,  371. 
Splzbacb,  230. 
Batzberg,  254. 
Bfdgosicz,  122. 

Uabbe-Ito^nebrane, 


345. 

CalatililimJ,  570. 
Caldiera.  451. 
Calenzano,  3S4. 
Coletta,  432. 
Caluso,  463 
Campiglia,  439. 
Cnmpobasio,  413. 
CaLapo  Marina.  4lS. 
Campafeaeso,  416. 
Cannulej,  340. 
Cancelto,  400. 
Candela,  414. 
Cani,  463. 
Cannes,  323. 
Gantb,  145. 
Capo  d'OrUndo,  42Ei. 
Cappci,  259. 
Capraja  (wjepa)  470. 
Capri,  411. 
Capna,  400. 
Cararaggio,  467. 
Carbon-Blanc,  333. 
Carlentini,  4l9. 
Carlsrohe,  92. 
CurolinenhorsC,  134. 
,  CBraai&,42&. 


IV 

OhHiggU,ST8. 
ChiDia,  62, 
Chlosi,  434. 
ChivMKi,  156. 
Ghoisf  le  Boi,  327. 
Char,  349. 
CUmpino,  369. 
Cilli,  53. 
Ciotat  (U),  320. 
Cisteraa,  400. 
Ciwaj,  332. 
Citta  yechia,433. 
CWitn  ŁaTinia,  300. 
CiviCk  V«ccliiB,  440. 
(XviielU  del  Tronto, 

4IS 
Clennont  do  TOise, 

341. 
Clond  (Saint),   291. 
Coblenz,  239. 
CoccBgIio,  454. 
Godogno,  46G. 
Codola.  414. 
Cogoletto,  447. 
Coira,  249 
Colagno,  462. 
CoUa  SaWetti,  439. 
Commercf,  337. 
Compi€gDe,   340. 
Compiobbi,  396. 
Coac«d'Ori),  423. 
ConCarsi,  414. 
CoDTBrsion  (!a),  258' 


Conz 


414. 


Corest,  398. 
Corig;l)aDO,  421. 
COrkiD,  134. 
Cormajeiir,  464. 

ComeM,  440,  470. 
Comia,  440. 
GoTiiiche  (la),  325. 
CorpbaUe,  209. 
Cortenbarg.  213. 
Cortic«lla,  381. 


Cbiarul,  44$. 
Chianti,  418. 
CAbUo,  130. 
0<wne,309.    ■ 
CoUbamp,  223. 
Coiwig,  167. 
CotroDB,  41 S. 
Cottenj,  ZS&. 
CanlUet,  209. 
CoDronne  (la)  332 
CantiM,  993. 
CoTBDtiy,  492. 
Craw  (k),  333. 
Creil,  340. 
Crema,  467. 
Cremona,  4S7. 
Cr«we,  493. 
Croii  d'Hiita,  346. 
Crotona,  421. 
Cadowa,  ISO. 
Cnlm,  123. 
Cnlmbach,  106. 
Cumae,  407. 
Coneo,  463. 
Cnrve,  235 
CoBtozza,  464. 
Ciasław,  36. 
Ciegled,    47. 
Cz^niowce,  24. 
Oleski  Brdd,  30. 
Czeska  Traebowa,  35. 

Dacbsen,  249. 
Dahlen,  ISS. 
Damerf  Bonrualt, 

338. 
Dampierre,  298. 
Dbx,  346. 
D^ow,  134. 
Delfiyl,  192. 
Delmenhorat,    192. 
Dendirleuir,  219. 
S^nis  (Saint),  295. 
DfuiłdePilei  (Saint) 


,      382. 


Gmmello,  454. 
Gmmo,  420. 
Grfippenbfihren,  13S. 
(inben,  IGI. 
Gąbin,  151. 
Guntershansen,  229. 
GOaen,  198. 
Oattenberg,  252. 
.  GfittigenD,  251. 
Gactzingen,  251. 


H.d, 


Uderslebeu,  199. 
Hagen,  190,  20l. 
Hagenow,  1 76. 
Eagg,  252. 
Hainbnrg.  4S. 
Hall,  61. 
Halleiu,  70,  84. 
UalUCadt,  69. 
Hambnrg,   177. 
Haium,  190. 
Hammer,  152. 
Hanau,  103. 
Eangeat  enr  Sommc, 

343. 
Hannower,  188. 
Bansbebe,  222.. 
EanBdorf,  151 
EaTTOw  on  ths  Eill, 

491. 
Hartford,  495. 
Hassfnrth,  lOO. 
Hattersbeim,  235. 
Hantmont,  3S9. 
H  au  Vr4,  211. 


Hajni 


,151. 


Headcorn ,  4B8. 
Hedeper,  199. 
Heebng, 
Heidalberg,  97. 
Heiden,  252. 
HeideBheiiii,2S7. 
Heiligenberg,  251, 
Heiligenatadt,  14 
HelGD's  (Saint)  Jnne- 
lion,  495. 


vn 

Helgoland.   187. 
HSDda7e,34T. 

HoDggarl,  249. 
Ueraclea,  413. 
Herbesthal,  206- 

Herens,  ^dolina),  2l2. 
Hermsdorf,  149 


Horn 


1,  190. 


HerzogenbBchme, 

B«tt1iiigen,  249.^ 
Hetiendorf,  14. 
Histziug,  14. 
Hindelbank,  254. 
Hirt,  59. 
Hochheim,  235. 
HochUrch,  153. 
HOcbst,  231. 
Hocb-WulSugen, 

242. 
Hof,106,  176. 
Hof-Gastein,  70. 
Hohenfriedberg, 

146. 
BobnBteiD,  166. 
HAkendorf,  173. 
Holzdorf,  167. 
Holzkirchcn,  73. 
Homburg,  234) 
Honorl!  (Saint),  323. 
Horchheini,  239. 
Horgen,  247. 
Honi,  251. 
Horowiti,  41 . 
HoBterwifc!,  '165. 
HOster,  199- 
Hradec,  62. 
HuchtingsD,  192, 
Hny,  209. 
Hfirw,  322. 
Hjthe,  488. 


16. 

^339. 
i. 


tejnio-   Łuigen-Schwaiba^ 

237. 
33.  ŁMKenthal,  254. 

7.  ŁaiigMtwBd£ii(«i490 

Łangerirehe,  2o5. 
>,  TAngfoT,  186. 


Łan^wodel,  190. 
Ludr,  328. 
Łarino,  418. 
Lmtianbiirg,  185. 
Lknmw  (!«•>,  302. 
ŁaDp«Q,  S5T. 
Łaoria,  416. 
ŁanBAUiiB,  2&9. 
LsTsletca,  433. 
Iduro,  (S&n),  S7B. 
ŁaiMTO,  421. 
ŁsocA,  41 9. 
Łode,  219. 
I««r,  193.    ' 
Lehrle,  188. 
Łeighton-  B  a?zard, 


Łe^btoii' Jun  c  tiOD , 

492. 
Iieitnig,  IS8. 
Lsnd,  lO. 
Łentini,  420. 
Leoben,  51,  98. 
Leooforte,  42S. 
ŁGrcaTA,  42f>, 
Łelid,  444. 
ŁerouYille,  337. 
Leazno,  140. 
L«tojanili,  481. 
ŁhaiiBck,  240. 
Łiancoart    coiu  Cl^r- 

;,  341. 
Liboums,  332. 
Łicata,  427. 
Łiclifiel.  493. 
Łichtorfolde,  167. 
97.    JLtcbRD,  147. 
Iiiabagen,  t&l. 
I^Ltóca,207. 


Lich 


rineraen,  188. 

Monaco,  SSB. 

MOMchwyl.  248. 

diun,  168. 

Monuteraoe,  431. 

Moabaeh,  aS7. 

łlepuao,  465. 

Mouline,  80». 

UM.421. 

Mondeo,  4«9. 

Moiutier,  300. 

^248. 

MonopuU,  418. 

MontUere,  332. 

in,Z98. 

.iit. 

MoDsaUca,  SBO. 

Uahldoif,  73. 

..  182. 

MoDUlto  440- 

Mflhlenlioni,  248. 

3S9. 

Uflhlheim,  gOl,  248. 

•"Ze,  469. 

Montargii,  309. 

MllDchberg,  106. 

Mootbard,  3o2. 

Mtmohen,  76. 

Monte  ArgentMO, 

UDnden,  227. 

440. 

Mflnloh,76 

Moniebello,  4B1. 

Monte  Cario,   325. 

Hnrano,  376. 

Monte  Cattiiii,  441. 

MuWHii,  378. 

Monte  CiTMo,  400. 

Mórg,  248. 

420. 

MontefiaEcone,  442. 

Murgentbal,  254. 

Monte  Oft^ano,  418. 

■KÓi),  248.    - 

420. 

Musocco,457. 

Montaleone,  4l6 

Mussey.  3S7. 

MniignanD,  418. 

Montelnpo,  434. 

Monte  BnoTO.  408. 

Nabrazina,  64. 

Monte  Fellegrino,423 

Monie  Peacali,  440. 

Kakel,  122. 

Montepnlciano,  436. 

Bakło,  122. 

3an) 

Montereaa,  301. 

Namnr,  2od. 

Monterosi,  443. 

Nancoia  le  Petit, 

Monie  Hotondo,  3BP. 

337- 

MonlBBcoiirt  Łlzero!- 

NanoV,  33«. 

loB,  339. 

Nanteuil  Saacy, 

MontesiWano,  418. 

33S. 

Mont  Eagtmćei,  380. 

Sarni  898. 

Monleyarohi,  396. 

NflMOw,  1S5. 

aiM,4» 

P«9KI8I». 

Montmoiency,  297. 

SavaccbiD,  437. 

AdiGMli,40l. 

Montorio,  39P. 

Ne^ol,  401. 

'***"  '*§ 

MontrenU  Verton,343 

MontTOud,  310. 

Hemoars,  300. 

pti, 

MontB,  331. 

Nendia,  IBB.. 

Morano,  416. 

«<1. 

Morceax,  340. 

Kerri,  445. 

187. 

ttotet,  301. 

KBi8onvani,  »07. 

1,16. 

\'Jl(i'ńa1smi,\Wi. 

"ft.«o«*,  371. 

HtnbMken,  SOO. 
Hensohowd,  43. 
Nonendorf,  IH. 
Nenill;,  391. 

Keam&niter,  150. 
Nenstadt,  49, 176. 
Bei]Btadt(Vieneri8cb) 

60. 
Nenmldeck,  Ił. 
Ninwied,  239. 
Ncyers,  310. 
Sey  Otois,  488. 
NejTuz,  258. 
Hicaatro,  416. 
Vice,  334. 
}jice>,  324. 
NicolBB  (SfUnt),  335. 
Bidelbad,  246. 
Siedecan,  167. 
Kiederbtwsig,  239. 
Niedeigrand,  167. 
NiedsrlatLii»teiTi,  '239. 
Nicderndorf  19. 
NiederoallDf,  23T. 
NiederWien,  1T4. 
NiBdei  WOlbtadt, 

230. 


KiiiB,  324.' 
Nocera,  410,  443. 
Nogent  TArUod, 

3S8. 
Noicftttaro,  419. 
'Soiej  U  Sec 

339. 
Kola,  414. 
Nordtn,  198. 
Norderney,  193, 
BOrdlingen,  111. 
Hotdachl8swigWMijh< 

181. 
NaiHieim,  236. 
BOnbea,  226. 
tIonhfl«et,  490. 


XI 

Rortmoor,  192. 
Nortwicb,  495. 
Nor^becgo,  107, 
Notabile,  433. 
Noto,  427. 
NoTara,  457. 
""     1,  4fll. 
Hoyellessnr  Mer, 

343. 
Noyon,  340. 
Nniu,  304. 
Nnita  boqb  Ravi£re, 

302. 
Nuneaton,  493. 
NOroberg,  107. 
NasBdorf,  14. 
Kyborg,  Uj3. 
Hj-dberg,  348. 
Nyon,  359. 

Uberhaosan,  190. 
OterJersdal,  181. 
OberUbDstein,  339. 
Obamigk,  140. 
Oberried,  252, 
Oberrieden,  247, 
Ober  UZW7I,  346. 
Oborniki,  140. 
Odenaee,  182. 
Odorborg,    152. 
Oebiafelde,  1B7. 
OedonbuT^,  50. 
Oedelan,  174. 
Oerlicon,  !t43. 
Oren  45. 
Offenbach,  103. 
Giry  Marenil,  338. 
Olbnymie  (gdrj), 

148. 
Oldenbiu^,  192. 
OldernuD,  192. 
Oliwa,  135. 
Ołomuniec,  30. 
Oneglia.  447,  469. 
Onzain,  880. 
Ooi,  93. 


Opole,  141. 
Orange,  314. 
OtbeMUo,  440. 

Orlean,  328. 
Ormea  (lei),  331 


Ornav 


),  462. 


Orsaf,  398. 
One,  398.  *a 
OrTieico,  4' 
Orj  la  TiU 
Oacbari.  U 
Oic1ier8leb< 


Ttinta).  426. 

Pler.,  482. 

Fonte  D  «dmo,  4S2. 

ryt,  272. 

Piere  «  Nievole,  441, 

Wiwnlk,  135. 

PiputMo,  399. 

FoDte  di  Brente, 

iguano,  397. 

PilMi,  132. 

378,  461. 

<  di  CoreM, 

PiUnitt,  165. 

Ponte  G«lera,  440. 

Piław.,  132. 

291. 

PiDneberK,  180. 

400. 

\ 

Piombino.  439. 

Ponta  Ban  Oiovuiai, 

5. 

Pinu,  165. 

397. 

,  51. 

PiscitrelU,  406. 

PonM  San  Harco, 

i7. 

Puda.  Mir«bUe, 

4S3. 

1.  319. 

407. 

Pont  Rimj,  343. 

^          488. 

PUEoik,  3S3,  441. 

Font  Sainte  Moseno* 

^ 

Pwa,ł37. 

340 

ito-,-J 

Pizto,  416. 

Popelniti,  145. 

Dmtt,sio. 

Popolonia,  439. 

■  (BAit),  313. 

244. 

Porcaii,  441. 

'^- 

PUuen,  173,  17S. 
PloubUrw,  303 

71. 

>.** 

Plnokl«r.488. 

331. 

Poderin*  [U),  442. 

Portid,  407. 

Porto  Clyita  Nnora, 

6i. 

417. 

&?^ 

Porto  d'Aniio,  371. 

Porlo  di  Farmo,   4l7. 

itioo. 

Porto  Farrajo,  470. 
Porto  Mauriiio, 

Poitiara,  831. 

447.  469. 

Porlo  Sant-Elpidio, 

Policoro,  420. 

1 

Polidore,  440. 

?^il                     444. 

Poligiumo,  419. 

Poeilippo,  406. 

PoUa,  415. 

POlsoite,    147. 

Potaaaa,  440. 
Poienza,  412. 
POtscba,  165. 
Potdchappel,   173. 

Pont  de  Sorgaee, 

Potsdam,  194. 

814. 

Fongau,  309. 

Fonte  a  Bifr«di, 

Ponillysur  Łoire, 

884. 

809. 

411. 

Paualo,  427. 

412. 

Poinań,  138. 

9, 

Pozio  di  Gotlo,  416. 

Praccłiia,  383. 

419. 

xin 


Fragerho^  53. 
Prato,  384. 
Pratpmagnoi  396. 
Tri  Saint  Didier, 

464. 
Prógny,  260. 
Prerau,  30. 
Presburg,  43. 
Preston  Brook,.  495. 
Prien,  72. 
Priolo,  429. 
Pritzier,  176. 
Procida,  411. 
Przemyśl,  22. 
Padewitz,  140. 
Porfleet,  490. 
Pnrkersdorf  (Sanct) 

64. 
Putbus,  137. 
Pozzuo  li,  406. 
Pyrmont,  200 

Uaadema,  448. 
Qaarto,  445. 
Quentin  (Saint), 

839. 
Ouerceta^  444. 
QHinto,  445. 
Qairico  (San),  442. 

Kaab,  46. 

Baccanigi.  463. 
Baciborz,  152. 
B&cknitz,  164. 
Baddnsa,  425. 
Badicofagni,   442. 
Bagatz,  248. 
Bambert-d'Albon, 

(Saint)  312. 
Bapallo,  445. 
Bapolano,  436. 
Bapperschwyl,  247. 
Bastadt,  93. 
B&terschen,  246. 
Batheu,  167. 
Bathender,    187. 


Ratibor,  152. 
Ratysbona,  103. 
Baudnitz,  38. 
Baanheim,  237. 
Bawenna,  450. 
Bebstein,  252. 
Becanati,  41 7. 
Becco,  445. 
Beccaro,  451. 
Redeberg,  154. 
Redbill  Junction, 

488 
Regensburg,  103. 
Beggio,  416,  468. 
Betii  Łagni,  415 
Beichenbach,  150 

153,  175. 
Beichenball,  84. 
Beid  (la)  210. 
Beinbeck,  173. 
Beineiz,  150. 
Bemagen,  239. 
Bemi  les  Obeyrense, 

298. 
Berno  (San),  447, 

469. 
Bemund,  358. 
Bendsburg,  181. 
Benens,  259. 
Resina,  407.^ 
Beuth,  176. 
Bezzato,  453. 
Rboineck.  252. 
Rh(5,  457. 
Riardo,  399. 
Richterschwyl,  247. 
Biedtwyl,  254. 
Riesa.  168. 
Rignano.  396. 
Rigoli,  441. 
Rimini,  448. 
Ringelheim,  199. 
Rio  Fiume,  440. 
Rion,  346. 
Ripafratta,  441. 
Ripalta,  4l8. 


Biyarolo,  462, 
Rive  de  Gier^  811. 
BiYibre  Saas,  347 
Boanne,  Sio. 
Bobilante,  463. 
Boeca  d'E7andr< 
fiocca  Secca^ 
Bocella,  421. 
Boche  (la)  ^ 
Boche  Uhal 

332. 
Boche  Poza} 
ROderau,  li 
Roeskilde,  "Ł"-.  '  .-.^ 
Rogliano,  ;V 

Rognac,  i 
RohlandM 
Rohrse^ 
Roisdc 
Rokic  *, 

Rokie        j  139, 
Rolle,  — -*,  •  ' 
Roma;         h,   S< 
Roma:         to}f 
Roma        .n,  I 

25: 
Rdm6         '^W;. 

RODD  *^**^L 

Ron  >  Ai 

Roi  * 

Roi  « 

Ro<i  I,  ■ 

Roi  «^ 

RoswMi^.  4} 
Rose^-tiOl 
Rose*^*^*^-  li 

R08C  ^ 

Rosi 

5bv 
Rossaoi 
Rostock^ 
Rothenkit 
Rotonda  C. 

RoyerbellAr 
RoYeredo, 
BoTigo,  38< 


XVII 


Wartensee,  252. 
Warthe,  150. 
Waterloo,  219. 
Walfort,  491. 
Weiblinger,  110. 
WeUbaćh,  235. 
lyeiiibiLrg,  252. 
Weinfelden,  242. 
Weintranbe,  165,167 
Weissenbarg,  140. 
Weiiskirchen,  47. 
Wenecjja,  372. 
WeitschOohheim,  372 
Weis,  108 
Werdao,  175. 
Werdenberg,  252. 
Werder,  197. 
Werfen,  70. 
Werl,  201. 
Werona,  63,  452. 
Wersal,  292. 
Wesen,  248. 
Wetterexi,  219. 
Wettingen,  253. 
Wesuwijusz,  407. 
Wiedeń,  2. 


Wiesbaden,  236. 
Wiesendangen,  242. 
WUdbad,  70. 
Wildbad,-Ga8teiD,  71. 
WUdbad-Kreutb,  lOO 
Wildaagen,  229. 
Wilbelmsbad,  103. 
Wilsnack,  177. 
Windsor,  487. 
Winsford,  495. 
Winterscheidbacb, 

102. 
Winterthur,  242. 
Wittenfcerge,  176. 
WoUishofen,  246: 
Wolwerton,  492. 
Wolwich,  490. 
Wołoczyska,  25. 
WOdenschwyl,  247. 
Woyens,  181, 
Wrocław'  142. 
Wronka,  138. 
Wunstorf,  190. 
Wurmsbach,  247. 
Wtlrzburg,  lol. 
Wostermark,  187. 


Wusterwitz,  198. 
Wyl,  246. 
Wynigen,  254. 

iiagrzeb'  49. 
Zanów,  135. 
Zeblendorf,  19 
Zgorzelec,  15*^ 
ZiegelbrtLck 
Zimmersrod 
Zizers,  249 
Złoczów,  24 
Znaim,  36. 
/óblitz,  153. 
Zolino,  419. 
ZoUikofen,  2! 
ZoUikon,  246. 
Zoppot 
Zornd 
Zuric 
ZtLss^ 
Zwie 

Zwis 

• 

Zegi 


^m'
Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Przewodnik dla podróżuja̜cych za granice̜"

See other formats
