Google
This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individual
personal, non-commercial purposes.
and we request that you use these files for
+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web
a[nttp: //books . google. con/]
-" 7" WU.
600090928Y
e i ur A — MBA
—
. T [
‘
.
.
. . 1
- * *
+
P
.
*
*
. * .
M LI
. .
*
*
.
. .
.
. - ^
*
, . *
» x [I
*
D ^
. à
t Li
*
.
'
*
*
FI *
D
* .
r
. e. . .
..
»*
. e.
* .
[E
LI hd .
. M .-
4 *
.
.
’ .
.
a D
.
.
.
LI
* LI
. t .
ur \ .
.
. 4 .
n .
* e" '
.
. *
E
*
.
.
*
* P
.
LJ
*
.
l .
^ . *
. .
. »,
,
. ° M
D
. *,
.
.
* ^-
* * . . *
f mme LL La LUE omn Lm ULLmS La a am LA
STNODICON HERBIPORENSR.
Geschichte und Statuten |
im Bisthum Würzburg
gphaltenen mE
Concilien und Dioecesansynoden.
Von
ES
. D*. FRANZ XAVER HIMMELSTEIN,
Domprediger in Würzburg
|» Würzburg.
Verlag der Stahel’schen Buchhandlung.
1855.-
Mo. c. (2.6,
v
VORWORT.
rn i
Wir besitzen.zwar die hóchst schützenswerthe Sammlung
deutscher Concilien von Harzh e im, welches Werck auch
eine mit grosser Erudition durchgeführte deutsche Bearbeitung
durch Binterim gefunden hat; in demselben findet sich auch
eine Reihe Würzburger Synoden, deren Zahl Binterim
durch einige neu aufgefundene ergänzt ; dessgleichen haben
Schnei dt im II. Abschnitt seines thesaurus juris Franconici, :
Würdtwein in seinen Subsid. diplom. und Lünig in sei-
nem spicilegium Eccles. die wichtigeren Synodalstatuten . des
Bisthums Würzburg, unter anderen Actenstücken zerstreut,
aufgeführt, auch P. Thomas Grebner S. J. hat einen
schätzenswerthen Beitrag geliefert in seiner , Dissertatio his- |
torica de Conciliis nationis Germanicae Wirceburgi celebrata.
Wirceburgi 1757;* -- allein eine geschichtliche und acten-
5,
IV
mässige Zusammenstellung S&mmtlicher Würzburger Synoden
hat uns bis jetzt, gefehlt, obgleich dieser Gegenstand einem
80 wesentlichen Theil der kirchlichen Geschichte Frankens
=
ausmacht. ES
. Seit Jahren mit dieser Synodensammlung als einem Lieb-
lingsgegenstande beschäftigt, sah ich meine Arbeiten mit
einigem Erfolge gekrónt, indem es mir gelang die Zahl der
bis jetzt bekannt géwesenen Synoden fast auf das Doppelte
zu bringen. — Gewiss sind mit dem Resultate meiner For-
schungen die Entdeckungen noch lange nicht erschöpft, und
bei dem in unserer Zeit so lebendigen. Eifer und den so
glücklichen Erfolgen in der Geschichtsforschung werden ohne
. Zweifel noch marche für Synoden beweisende Urkunden zu
Tage gefördert werden; "möge diese meine Sammlung einst-
weilen als ein Beitrag zum Ganzen gelten.
Die Dioecesansynoden und ihre Statuten sind nicht mur
von historischer Bedeutung, äridem sich in ihnen gewisser-
massen ein Bild ihrer Zeit abspiegelt , und sie einen sehr
wesentlichen Beitrag zur frünkischen Bitten- und kirchlichen
Rechtsgeschichte liefern, sondern sie haben auch für die
Gegenwart in soferne einen hohen Werth, als sie einen
reichen Schätz kirchlicher Verordnungen und Anleitungen für
dus priesterliche Leben, die Seelsorge und: das "kirchliche
Leben überhaupt bergen. — Da tüberdie$, wie aus den be-
wunderungswürdigen Frlassen der im Jahre 1848 zu Wérz-
— ——— MÀ —— ———— M ——" —— P une gp egy Lt E EE —
v
burg versammelten deutschen Bischófe und dem dadurch
veranlassten apostolischen Schreiben des Heiligen Vaters
Pius IX. hervorgeht, die Zeit nicht ferne sein möchte, wo das
von- der Kirche so warm empfohlene Institut der Synoden. in
Deutschland zu neuem Leben erstehen wird, so scheint es
zeitgemäss, durch solche geschichtliche und actenmässige
Zusammenstellung der alten Synoden die durch Jahrhunderte
unterbrochene Tradition wieder anzuknüpfen an das, was mit
Gottes Hilfe die neue Zeit zu bringen verspricht. — Zs
war jedoch zur Vollständigkeit des Ganzen unerlässlich, diese
Gesetzessammluug nicht auf die eigentlichen Synodal-
Statuten zu beschränken , sondern auch die späteren Bischöf-
lichen Generalverordnungen, die ja gleiches Ansehen mit
jenen geniessen, anzureihen; und es wurden darum die
wichtigen Kirchenordnungen, Pastoral - Instructionen etc. bis
zum Ende des vorigen Jahrhunderts aufgenommen.
Unser Synodicon hat aber nicht blos provincielles In-
teresse , ist nicht für die Würzburger Dioecesangeschichte
allein von Wichtigkeit, sondern von Bedeutung auch für die
Kirchengeschichte überhaupt und Deutschlands im Besondern.
Würzburg spielt in den kirchlichen Ereignissen des Mittel-
Alters eine eben nicht unbedeutende Rolle, und unsere Samm-
lung hat eine namhafte Zahl ‘von Concilien aufzuführen,
welche in allgemeinen kirchlichen Angelegenheiten in Würz-
burg sind gehalten worden und oft entscheidend in den Gang
der Ereignisse eingegriffen haben.
‚vI
Wer in ähnlichen historischen Arbeiten sich versucht hat,
wird die Schwierigkeiten und das Mühevolle dieser Arbeit, deren
bescheidene Frucht ich hier der Oeffentlichkeit übergebe,
zu beurtheilen wissen, und derselben die Nachsicht nicht ver-
sagen, um welche ich bitte.
Würzburg am Feste Purificationis B. M. V. 1855.
INHALT.
Erste Abtheilung.
Die in allgemeinen kirchlichen Angelegenheiten im Bisthum Würzburg
gehaltenen Concilien und Versammlungen.
Einleitung . . e| oT. o. on ^
I.
Versammlung auf der Salzburg {m Öctober ul e| of tm on] n ng
II. Nationalconeil auf der Salzburg im April 742 . . . . . . . .
lil.
Versammlung auf der Salzburg im Jahre 804. . . . . . . .
Synode zu Vorchhelm im Mai 890 er n9 o. nm
Conci zu Würzburg 1080. . . . . . eos en
VI. VII. Versammlung geistlicher und weltlicher Fürsten zu Würzburg
AdxHnBu
1121 und 1122 .. . . . . . . . . . . . s. s
Condl zu Würzburg l7 hg . . 20 0 . re.
Concil im October 1130 . . . . 0.0.
Glänzender Fürstentag und Synode im September 1188 "T
Concllisbulum im Mai 1165 . . . . . . . . . . .
Grosser Convent am 10. August 1189 . . . . ett m tm ng
Reichstag und Concil unter Vorsitz päpstlicher Legaten am 2. Mai 1209
Vereiteltes Concil 1280 . . . ne
Grosses Natlonal-Concil 1287 . . . . 0.0.
Versammlung deutscher Bischöfe vom 22. October bis 16. November 1848
4
Zweite Abtheilung.
Die Würzburger Dioecesan-Synoden.
Allgemeine Bemerkungen . . . TON
Synoden vom 8. bis 13. Jahrbundert 0.0. . eo
Synoden vom Ende des 18, bis Ende des 15. Jahrhunderts .
Die letzte fórmliche Dioecesansynode 1548 . . . . . . . . .
Die Zeit nach dem Erlöschen der Synoden . . . . . . - .
Boite
XXI.
XXII.
XXIII.
STATUTA SYNODALIA.
DIOECESIS HERBIPOLENSIS.
Synodus dioecesana a Manegoldo Episc. celebrata 1998. . . . . .
Synodus herbipol sub Andrea Episco. 1814 . . . . . . . . .
Synodus herbipol. Wolframi Episc. 18299 . . . . . . . . . .
Synodus dioecesana sub Wolframo Episc. 1880 . . . . ...
Decretum Alberti III. Episc. latum in Synodo 1378
Concilium .Herbipol. sub Joanne ab Egloffstein Episc. 1407 .
Synodus dioecesana a Joanne ab Egloffstein Episc. celebrata 1411
Confirmatio Statutorum dioecesanorum Wirceburgensis Episc. 1446 .
Synodus dioecesana Gotfridi Episc. 1452 . . . . . . . . . .
Synodus dioecesana sub eodem 1468 . . .
Mandatum Conradi III, Episc. pro reformatione cleri anno 1521 publicatum
Processus peractionum Seti dioecesanae sub Praesule Meichiom
Zobelio 1548 . . . . TP .
Julii Episc. Statuta ruralia pro clero suae dioecesis de 2. Jan. 1584 .
Bischoffs Julii Satzung und Ordnung, wie es bei den Pfarrern mit
‚dem Gottesdienst und Kirchenzipisterien soll gehalten werden. Vom
Jahre 1588 . . . . . ne
Casus reservati in dioecesi Wirceb. de 1629 . . . . . . . .
Instructio pro alumnis clericis de 168^ . . . . . . . De
Casus reservati de 1687. . . . . TOP
. Kirchepnordnung von Bischof Johann Gottfried 1698 et o9 on o9 n.
Ejusdem Instructio pro decanis ruralibus de 1691 . . . . . ...
Ejusdem Instructio pro parochis aliisque beneflciatis de 1691 . . .
Adami Friederici Episc. Instructio pro sacellanis de 1764 . . . .
Instructio pro comfessariis et concionatoribus . . . . . . 4.
Indulgentia plenaria in Convocatione primae Synodi Episc. Francisci
Ludovici Episcopl 1779 .. . . . . . . . - ee soe ss
Nachträgliche Bemerkungen und Berichtigungen . . . -. . ev...
ERSTE ABTHEILUNG
Die im Basthume Würzburg in alleemeinen kirchlichen Ance-
lerenheiten gehalienen
CONCILIEN UND VERSAWWLUNGES
vom ersten Concil auf der Salzburg im Jahre 741. bis zur Ver-
sammlung deutscher Bischöfe zu Würzburg im Jahre 1818.
EINLEITUNG.
Mit der Bekehrung der Frankenkónige und ihrer Vornehmen zum
Uhristenthume hatten die alien , Máàrzfelder* eine neue Bedeu-
tung und Gestaltung erhalien. Es mussten nun auf diesen Versamn-
lungen die religiösen Angelegenheiten als: Dotirung und Erhaltung
der Kirchen, Verbreitung des christlichen Glaubens, Massregeln zur
Beinerhaltung der Lehre und Gesetze zur Aufrechthaltung der
Kirchendisciplin zur Berathung kommen. Dadurch wurde es nöthig.
dem Clerus Antbeil an den Versammlungen einzuräumen. Im frän-
kischen Reiche waren es zuerst Priester romanischer Abkunft, welche
hohe kirchliche Würden bekleideten, und die durch ihre Bildung
zu den edleren und feineren Geschäften des Regierens viel tauglicher
befunden wurden, als die blos für den Krieg gebildeten Laien. Der
sich täglich mehrende Grundbesitz der Kirche und die auf demselben
haftenden Leistungen erheischten gebieterisch das Erscheinen des
Cferus auf solchen „allgemeinen Tagen“. Bei fast allgemeiner
Unkunde der Laien im Lesen und Schreiben bedurfte man überdies
der Geistlichen zur Verzeichnung und zum Vorirage der Beschlüsse,
Abfassung der Urkunden u. del
1
2 [
Zur Zeit der Merowinger und der Karolinger bestand: der Reiehs-
tag: 1. Aus der hohen Geistlichkeit, d.i. den. Erzbischöfen, Bischöfen,
Aebten königlicher Abteien, und anderen kirchlichen Würdeträgern.
Sie werden in den Urkunden mit der allgemeinen Benennung: servi
Dei, pontifices et sacerdotes, venerabiles episcopi et abbates bezeich!
net. — 2. Aus den weltlichen Fürsten, d.i. den Herzogen, Grafen und
Männern vom hohen Adel Man nannte sie majores, viri illustres,
optimates Francorum, comites et optimates, judices, proceres, seniores,
— 38. Aus dem niederen Adel und den Freien. Sie heissen mediócres,
liberi. tal t
Der Erzbischof Hincmar von Rheims hat aus einer Schisft
. Adelhords, Abtes von Corvey und Rathes am Hofe Karls.des
Grossen, die &uf solchen Reichstagen eingehaltene Ordnung uns über-
liefert. — Der König berief die Versammlung an einen von ihm
bestimmten Ort, gewöhnlich auf einem der königlichen Pfalzen oder
Kammergüter. Er liess die Berethungsgegenstünde vortragen; worauf
sich die zwei ersten Klassen oder Stände (die dritte war von der
Berathung ausgeschlossen) zu gesonderter Berathung trennten. Die
erste Abtheilung berieth über’rein geistliche Gegenstände und hielt
ihre Sitzungen in der Kirche; die zweite Abtheilung, die weltlichen
Fürsten, berathschlagten über die Reichsangelegenheiten. Gegenstände
gemischter Natur wurden gemeinsam berathen. — Nachdem die ge-
sonderten Berathungen vollendet waren, folgte die eigentliche grosse
Versammlung, auf welchen der König oder Kaiser den Vorsitz führte,
und an welcher auch der niedere Adel und die Freien Theil nahmen.
Hier wurde das Resultat der vorausgegangenen Berathungen: vorge:
tragen, geprüft, und wenn es durch gemeinsame Billigung. approbirt
ward, so wurden die Beschlüsse, in mehrere Punkte oder Kapitel
abgetheilt (Capitulare), zum Gesetz erhoben.*) Man nannte diese
Versammlungen, auf welchen zugleich kirchliche und weltliche. ‚Ap-
gelegenheiten verhandelt wurden, zum Unterschiede von den wein
kirchlichen: concilia mixta, oder auch Reichsconeilien, Reichssynoden.
Von dieser Art sind fast alle Würzburger Concilien, und wenn
auch eines oder das andere von einem püpstlichen -Legaten berufen
worden war, so wurde doch allemal ein Reichstag damit verbunden,
und bei der "Berathung im Wesentlichen die angeführte Ordnung ein-
gehalten, nur:dass in der Abtheilung der Geistlichen der Legat den
Vorsitz führte, und die Bischófe, nachdem sie Reichsfürsten geworden
*) Siehe Rudharts vortröffliches Werk über die älteste Geschichte Bayerns, Schwa-
bens, Rheinlands und Frankens. Zweite Abtheilung.
3
waren, auch in der Abtheilung der Fürsten die weltlichen Ange-
legenheiten mitberiethen.
Sowohl die fränkischen Könige, als die deutschen Könige und
Kaiser bis ins vierzehnte Jahrhundert bewiesen bei Abhaltung der
Reichstage und Reichssynoden eine besondere Vorliebe für Würzburg,
und wir kennen aus den Geschichtsbüchern und Urkunden mehr als
dreissig feierliche Reichstage und gelegenheitliche Hoftage, welche
daselbst gehalten worden. *)
Nachfolgende Zusammenstellung zählt die auf der Kaiserpfalz
Salzburg an der fränkischen Saale und in der Stadt Würzburg
gehaltenen gemischten Concilien und Kirchenversammlungen auf,
in welchen allgemeine kirchliche Angelegenheiten verhandelt wurden.
*) Dies war allerdings ehrenvoll für die Stadt und einträglich für die Gewerbe,
aber für den Fürstbiscbof und die adeligen Dem- und Stiftsherrn war die Beherbergung
und Verpflegung des Kaisers , der Fürsten und Barone des Reiches mit ihrem zahlreichen
Gefolge und Gesinde eine höchst lästige und kustspielige Sache, und in harten Zeiten
wirklich eine unerträgliche Last, deren man sich eudlich zu entledigen suchte. — Fries
(Ludwig p. 525) berichtet hierüber: „Nachdem dazumahl viel grosse Reichstage zu Wirtz-
burg gehalten wurden, auch Kayser Friedrich sonst gerne zu Wirtzburg wohnete, handelte
er mit, Bischoff Reinhardten und seinem Capitul co viel, dass sie ihme den Hoff zu dem
Katzenwickhause eigen übergaben und zustelleten. Dagegen gab er ihnen 6 morgen
weipgarten am Brumberg bei Heydingsfeld etwa gelegen, und 20 Mark silbers, andere
Tinsen damit zu kauffen, er tbäte auch fürder denen Dombherrn die Lbegnadung, dass
f nach ihrem todt ihr haab und güter unverhintert ihren eltern vermachen und beschei-
dan möchten, wem sie wolten, das davor nicht gebrauch gewesen: dergleichen, dass hiu-
füro so offt Reichstäge zu Wirtzburg gehalten würden, kein Dombherr in seiner eigen
bebausung muit gästen belegt oder beschwert werden solte, es wäre denn in der noth.
Alsdanu solten sie die Fürsten eigener Person zu beherbergen nicht abschlagen, doch dass
dieselbige ihr gesind und pferd an andern orten haben solten. Das ist beschehen am
?4. tag des Aprilen nach der geburt unsres Herrn 1172.“ So entstanden die capitelischen
„Freiköfe“, und noch jetzt findet man diese Aufschrift an etlichen ehemaligen Domherrn-
köfen.
A^
I
Versammlung auf der Salzburg im Gciober 711.
Durch den Tod des heiligen Kilian, welcher mit seinen beiden
Geführten im Jahre 658 die Marterpalme errungen hatte, wurde die
junge christliche Heerde, die sein Eifer gesammelt hatte, hirtenlos,
und ein grosser Theil derselben kehrte theils freiwillie, theils durch
die ins Land einfallenden heidnischen Nachbarvölker genöthigt, zum
Götzendienste zurück. — Die Herzogsfamilie blieb dem christlichen
Glauben treu und besonders Hedan IL, Gossberts und der Gailans
Sohn, erwarb sich den Ruhm, unter sehr ungünsügen Verhältnissen
die Erhaltung und Verbreitung des Christenthums im fränkischen
Thüringen nach Kräften gefördert zu haben. — Im Jahre 701 am
1. Mai schenkt Hedan mit Einwilligung seiner Gattin Theodrada
und seines Sohnes Thuring dem heiligen Wilibrord, Bischof zu Utrecht,
beträchtliche Güter zu Arnstadium, Mühlenberga und Monhove;*)
und unter dem 18. April 716 übergibt er dem nàmlichen Bischofe
die Burg Hamulo (Hammelburg) im Saalgau mit Allem dazu Ge-
hörigen, was ihm an Wiesen, Waiden, Wäldern, Wässern etc. von
seiner Eltern Erbschaft zustand, um daselbst ein Kloster als Pflanz-
schule für brauchbare Geistliche zu gründen. Vorläufig sendete der
Bischof auf Bitten des Herzogs etliche Priester, damit sie sowohl für
die treu gebliebenen ältern Gläubigen, als für die Neubekehrten
Kirchen errichteten. Allein bei den häufigen Einfällen der Sachsen
und Wenden, welche vom Norden und Osten her einbrachen und
Alles verwüsteten, konnte weder das von Hedan zu Hammelburg
beabsichtigte Kloster zu Stande kommen, noch vermochten die durch
Wilibrords Priester gegründeten Kirchen zur Blüthe zu gelangen.
Ja diese Priester selbst, sich überlassen und ohne hierarchischen
Verband mit dem Mittelpunkte der Glaubenseinheit, waren grössten-
*) Diese Urkunde (Eckhart de reb. Franc. Orient I. 311) ist die erste, in welcher das
Castell Virteburch genannt wird.
5
theils von der wahren Lehre abgewichen. Die letzte Stütze endlich
brach mit dem Tode Herzogs Hedan und seines einzigen Sohnes
Thuring, die wahrscheinlich unter Carl Martell in der grossen
Schlacht bei Vincy (21. März 717) mit der Blüthe des fränkischen
Adels gefallen waren. Der letzte Sprosse des Herzogshauses war
nun noch Hedans Tochter Irmina, welche vermöge des Erbrechts
die Burg Wirzburg zum Besitz erhielt, dieselbe aber später an den
Bischof Burchard gegen Carleburg vertauschte.
Um diese Zeit begann Winfried, genannt Bonifacius, sein
apostolisches Wirken in Deutschland (719). In den ersten Jahren
arbeitete der Heilige hauptsächlich in Friesland, an den Grenzen
der Hessen und Sachsen und im Nordeu Thüringens. Erst um das
Jahr 725, nachdem ihm der Herr eine auserlesene Schaar von Ge-
hilfen und Gehilfinen von Brittanien her zugeführt hatte, wandte er
seinen vollen Eifer nach dem südlichen Theile Thüringens, welcher
schon damals Ostfranken genannt wurde.
Unter den Angekommenen befanden sich Burchard, Lullus,
Wilibald und sein Bruder Wunibald, und Witta; ferner des
Lulius- Mutterschwester Chunihilt mit ibrer Tochter Berathgit,
Chunidrut, Tecla, Lioba und Wilibalds Schwester W altpurgis.
Jetzt entstanden nach dem Plane und unter der Aufsicht des
heiligen Bonifacius Anstalten für die Cultur der Bewohner des
fränkischen Bodens; es erhoben sich Frauenklóster zu Kitzingen,
Ochsenfurt, Bischofsheim an der Tauber und anderwärts; geistliche
Pilanzschulen nahmen aus den Eingebornen fähige junge Männer
auf und bildeten sie zu eifervollen Priestern, und mit Riesenschritten
verbreitete sich das Christenthum über alle Gaue. Papst Gregor Ill.
bezeugt, dass in einem Zeitraum von 10— 12 Jahren „durch Bonife-
cius und des Frankenfürsten Karls Bemühungen hunderttausend Seelen
der Gewalt des Heidenthums entrissen und in den Schoos der heiligen
Kirche geführt worden seien.“ — Auch war bereits eine grosse Zehl
von Kirchen durch die Freigebigkeit der fränkischen Grossen errich-
tet worden, die alle mit Priestern versehen waren. — So war Alles
vorbereitet, die kirchliche Ordnung in den fränkischen Ländern em
zuführen und zu begründen.
Schon im Jahre 732 war Bonifacius unter die Zahl der Er
bischöfe aufgenommen und zur Ordination von Bischöfen ermächte
worden. — Nachdem er nun (739) von seiner drittem Weise mn
Rom zurückgekehrt war, und die kirchlichen Verhältnisse 1 Bayern,
2 T ! - betrieb er
welches er in vier Bisthümer eintheilte, geordnet hatte , "Tod Karl
allen Ernstes die Errichtung fränkischer Bisthümer. — Der
6
Martelis (741; 15. Oct.) unterbrach die begonnenen Unterhandlungen
nicht, denn sein älterer Sohn Cerlmann, welcher in Ostfranken jetzt«
herrschte, kam den Wünschen des Heiligen mit noch grösserem
Eifer entgegen, und alsbald erfolgte die Ordination dreier Bischöfe.
Im Monate October 741 hielt Bonifacius auf der Salzburg an der
fränkischen Saale eine Versammlung, auf welcher er drei Bischöfe
weihete, nämlichBurchardfür Würzburg, WittafürBuraburg
und einige Tage später, unter Assistenz dieser beiden Neugeweihten,
Wilibald für Eichstädt.
Welche Bischöfe ausser den genannten noch gegenwärtig waren,
darüber sagt die Ueberlieferung nichts Bestimmtes, doch lässt sich
annehmen, dass wie in dem folgenden Concil, so auch bei dieser
Versammlung anwesend waren die Bischöfe Reginfried von Cöln und
Edda von Strassburg, deren Bisthümer im Gebiete der fränkischen
Herrscher lagen, vielleicht auch des Bonifacius treuer Gefährte Ad.o-
larius. Die bayrischen Bischöfe konnten nicht wohl beiwohnen,
weil der Herzog von Bayern die fränkische Oberherrlichkeit nicht
anerkannte. *)
Ohne Zweifel übergab auf dieser Versammlung Carlmann dem
Bischofe Burchard die drei Urkunden über die zur Gründung des Bis-
thums von ihm und seinem Bruder Pipin gemachten Schenkungen.
Die Original-Urkunden sind uns zwar nicht erhalten, ihr Inhalt
aber aus den Bestütigungs- Diplomen Ludwig des From men be-
kannt. In der einen Urkunde werden die der Würzburger Kirche
übergebenen Kirchen und Güter aufgezüht, die andere verleihet den
Zehent von gewissen königlichen Kammergütern, die dritte enthält
das Recht des königlichen Schutzes und die Befreiung vom Grafen-
gerichte. ***)
II.
National-Concil auf der Salzburg im April d. J. 742,
(unter dem Namen des „ersten deutschen Concils“ in den Geschichtsbüchern aufgeführt).
Von dem Wunsche beseelt, die kirchlichen Verhültnisse in seinem
ganzen Reiche durch gemeinsame Beschlüsse aller Oberhirten zu
einer festen Ordnung gebracht, und die dem Gedeihen der Kirche
noch entgegenstehenden Hindernisse beseitiget zu sehen, drang Carl-
mann in Bonifacius, ein Concil zu berufen. Der Erzbischof wandte
*) J. G. von Eckharts gründliche Nachrichten von der k. k. alten Saltzburg. Cep. XI.
*) Eckhart. Comment. YT. 881.
7
sch demnach .an Papst Zacharias II. (Gregor war im November 741
gestorben), beriehtete vor Allem die Errichtung der neuen Bisthümer,
un deren Bestätigung er bat, und die Ordination der betreffenden
Bischöfe. Er schreibt: „Necesse quoque habemus, indicare Paterni-
ii vestrae, quia per Dei gratiam Germanise populis aliquantum
preulsis vel correctis, tres ordinavimus Episcopos, et provinciam in
wes.Parochias discrevimus, et illa tria opide sive urbes, in quibus
enstuti et ordinati sunt, scriptis Auctoritatis vestrae confirmari et
sabiliri precantes desideramus. Unam esse sedem Episcopatus de-
crerimus in eastello, quod dicitur Vuirtzburg, et alterum in opido,
quod nominatur Buraburg, tertiam in loco, qui dicitur Erzphesfurt,
qui fuit jam olim urbs paganorum rusticorum.^
Man nimmt gewöhnlich an, dass. in dieser Stelle durch einen
Abschreiber Erphesfurt mit Eistadium verwechselt worden sei, um
$ mehr, da unter den auf dem folgenden Concil gegenwärtigen
Bischöfen wohl Wilibald von Eichstädt, aber keiner von Erfurt auf-
geführt werde. Es wäre aber auch möglich, dass der Abschreiber
Eistadium als viertes Bisthum ausgelassen habe. Bonifacius wollte
wirklich zu Erfurt ein eigenes Bisthum gründen, als dessen Bischof
er auch schon (vielleicht im November oder December 741) einen
seiner treuen Mitarbeiter, Adolarius, bestimmt hatte. Indessen
genehmigte der Papst Zacharias die Errichtung eines Bisthums zu
Erfuri, als an einem- gegen die Angriffe der benachbarten heidni-
«hen Sachsen und Wenden nicht genugsam geschützten Ort, nicht;
ud er scheint nur bewilliget zu haben, dass der bereits zum Bischofe
?nannte Adolar in diesem Range auf Lebensdauer den kirchlichen
Angelegenheiten zu Erfurt vorstehen sollte. Nachdem dieser mit
Bonifacius im Jahr 755 in Friesland den Martertod gestorben war,
wurde Erfurt dem Mainzer Bisthum förmlich einverleibt.*)
Ferner verlangt Bonifacius in seinem Briefe vom Papste die
Vollmacht zur Berufung eines National-Concils, welches dringend
noththue, indem nun schon seit sechzig oder siebenzig Jahren die
kirchlichen Verhältnisse nach einem solchen verlangten.**) „Notum
amiliter sit Paternitati vestrae, quod Carolomannus Dux Francorum
Me accersibum ad se rogavit, in parte Regni Francorum, quae in sua
est polestate, Synodum incipere congregare, et promisit, se de eccle-
Sastica religione, quae jem longo tempore, id est non minus quam
«dH
' ".Sehmerbauch: Der Dom zu Erfurt. S. 8.
") Die letzte Synode war die Nannatensische circa a. 660.
8
. ber LX vel LXX annos caleata et dissipata fait, aliquid corrigere. et
emeridare velle. Quopropter si hoc Deo inspirante veraciter implere
vokterit; consilium: et praeceptum sanctae vestrae Auctoritatis, id est
Apostolicae Sedis habere et sapere debeo. Franci enim, id seniores
dicunt, . plus quam per tempus octoginta annorum Synodum non
fecerunt, neo Arehiepiseopum habuerunt, nee Ecolesiae canonica
jure alicubi fundabant vel renovabant, modo autem maxima ex parte
per civitates episcopales sedes traditae sunt laicis cupidis ad possi-
dendums;. vel adulteratis clericis, scortatoribus et publicanis saecul-
ariter ad perfruendum...... 4 4t)
‘ In seinem Antwortschreiben, welchem auch Briefe an die neuem
Bischöfe beigelegt waren, ermahnt Zacharias den Heiligen zur Um-
sieht‘ bei Errichtung von Bisthümern rücksichtlich der Ortsverhült-
nisse: ,Sed tua sancta fraternitas mature pertractet et subtili. €onsi-
derdtione discernat, si expedit, aut si loca vel populorum turbae talia
esse probantur, ut Episcopos habere mereantur. Meministi enim,
charissime ,: quid in sacris canonibus praecipimur observare, ut minime
in villulas vel in modieas civitates Episcopos ordinemus, ne vilescat
" nomen Episcopi. Uebrigens bestätiget der Papst im Vertrauen auf
des Bonifacius Einsicht unbedingt die neuerrichteten .Bisthümer. Auch
ertheilt er die erbetene Vollmacht zur Berufung eines Concils, womit
er eine kurze Instruction zur Herstellung der kirchlichen Diseiplin
unter dem: verwilderten Clerüs verbindet.
Diese unter dem Namen des „ersten deutschen Concils*
im der:Geschichte berühmte National-Synode wurde nun mit aller
Eilé: von Bonifacius berufen und unter dem Schutze und. in der
Gegenwart Carlmanns am 21. April 742 eröffnet. — Wir müssen
‘ vor Allem -die Behauptung, dass dieses Coneil auf der fränkischen
Salzburg gehalten worden sei, rechtfertigen, indem in den Urkunden
der Ort der Versammlung nirgends bezeichnet wird.
.. Die nähere Erwägung der Umstände, unter denen die Synode
stattfand, stätzet unsere Behauptung. Sie sollte i im Reiche Carlmann's
ind zwar in seinen deutschen Provinzen gehalten werden, wie der
Brief des heil. Bonifacius deutlich ausspricht; es sind auf demselben
zunächst die kirchlichen Verhältnisse der Provinz, in welcher die
drei neuen Bisthümer errichtet worden waren, geordnet worden; in
‚dem widerspenstigen Bayern und Schwaben konnte die Versamm-
lung nicht wohl gehalten werden, ebensowenig im Mainzer Sprengel,
*) Epistol. 51 ad Zachariam P.
'9
ds der dortige Bischof als Angeklagter vor dem Concil zu erscheinen
heite; — der Bischof Burehard von Würzburg nimmt in dem Verzeich-
nisse der ermwesenden Bischöfe nach Bonifacius den ersten Platz ein,
ein Vorrang, der ihm als Episcopus loci zukam; die Reichstage und
Coneilien wurden in der Regel in den königlichen Pfalzen selbst
oder doch in ihrer nächsten Nähe ebgehelten, aber in der ganzen
Gegend war keine nemhafte königliche Pfalz ausser der Salzburg,
ud diese war ein Lieblingsaufenthalt der Ceroliuger. *)
Auf dem Concil waren anwesend: Erzbischof Bonifacius, die
Bischöfe Burchard von Würzburg, Regenfried von Cóln, Witta von
Bureburg, Wilibald von Eichstädt, Dadan, Landbischof ohne festen
Sitz, Eddeax von Strassburg und etliche andere, unter denen Eckart,**)
den Bischof Gewielieb von Mainz, den von Worms und den von
Lütich, welche nicht als eigentliche Mitglieder der Synode zu
betrachten sind, weil sie als Schuldige von derselben sollten gerichtet
werden, aufzáhlt.
Nachstehend folgen die Beschlüsse der N ationalsynode :
Praefatio.
In nomine Domini nostri Jesu Christi. ^
Ego Carlomannus, Dux et Princeps Frencorum anno eb incar-
nione Domini DCOXLII. videlicet XI. Calendas Maji, cum conailio
servorum. Dei et optimatum meorum, Episcopos, qui in regno meo
nt, eum presbyieris ad Concilium et Synodum pro timore Christi
Ongregavi; id est Bonifacium Archiepiscopum et Burchardum Wirze-
burgensem, et Regenfriedum Coloniensem, et Wittanum Buraburgensem
et Wilibaldum Aistadianum, et Dadanum regionarium, et Eddanum
Argentoratensem ae reliquos Episcopos cum presbyteris eorum, ut
mihi consilium dedissent, quomodo lex Dei et Eoclesiastica religio
tecuperetur, quae in diebus praeteritorum principum dissipata corruit;
et qualiter populus christianus ad selutem animae pervenire possit
ei per falsos sacerdotes deceptus non pereat.
Canones Synodi.
1) Itaque per consilium Sacerdotum, religiosorum et optimatum
meorum ordinavimus per civitates Episcopos et constituimus super
e08 Arehiepiscopum Bonifacium, qui est missus sancti Petri. Statuimus
qué per annos singulos Synodum congregari, ut nobis praesentibus
—
') Siehe auch Eekhart loc, cit.
") Comment. I, 404.
10
eanonum decreta et ecolesiae jura restaurentur et religio christiene
emendetur. Kt fraudatas pecunias ecelesierum ecclesiis restituimus:
falsos vero presbyteros vel fornicetores diaconos et clericos de peeu-
niis eoclesiarum abstulimus et degradavimus, et ad poentlenikiam
coegimus.
3) Servis (o8) Dei per omnia armaturam portare , vel pugnare,
aut in exercitum et hostem pergere omnino prohibuimus; nisi illis
lantum, qui propter divinum mysterium, missarum scilieet solemnis,
adimplende, et Sanctorum patrocinia *) portanda ad hoc electi
sunt; id est unum vel duos episcopos cum capellanis et presbyteris.
eorum princeps secum habest; et unusquisque praefectus unum
presbyterum, qui hominibus peccate confitentibus judicare et indicare
poenitentiam possit. Nec non et illas venationes et sylvaticas vaga&-
tiones cum canibus omnibus servis Dei interdiximus; et u$ accipiizes
et falcones non habeant.
3) Decrevimus quoque juxta sanctorum canones, ut unusquisque
presbyter in parochie habitans, subjectus sit illi Episcopo, in cujus
parochia habitat; et semper in quadragesime rationem et ordinem
ministerii sui, sive de baptismo, sive de fide catholica, sive de pre-
cibus et ordine missarum, ipsi Episcopo reddat et ostendat. Et quan-
docungue jure canonico Episcopus circumierit parochiam ad confir-
mandos populos, presbyter semper paratus sit ad suscipiendum Epis-
copum cum collectione et adjutorio populi, qui ibi confirmari debet.
Et in coena Domini semper novum Chrisma accipiat ab Episcopo;
et ut Episcopus testis sit castitatis et vitae et fidei et doctrinae illius.
4) Statuimus eliam, ut secundum canonicam tutelam omnes
undecunque venientes ignotos Episcopos vel presbyteros ante proba-
tionem synodalem in ecclesiasticum ministerium non admitteremus.
5) Decrevimus quoque, ut secundum canones unusquisque Epis-
copus in sua parochia solicitudinem gerat, adjuvante Gravione, qui
defensor ecclesiae ejus est, ut populus Dei paganias**) non faerat, sed
omnes spurcitias gentilitatis abjiciat et respuat; sive profana sacrificia
mortuorum, sive sortilegos vel divinos, sive phylacteria et auguria,
sive incantationes, sive hostias imolatitias, quas stulti homines juxta
ecclesias ritu pagano faciunt sub nomine sanctorum martyrum vel con-
*) So nannte man die Reliquiengefüsse, welche auf den Hoereszügen mitgetragen
wurden.
*) Damit die mit Unterdrückung dieser beidnischen Gebräuche beauftragten Grafen
sie genauer kennen konnten, war ein Verzeichnis von 830 abergläubischen Gebräuchen
angefertigt worden, welches der heil. Bonifacius der Vereamenlung zu Hee 448,
1, März vorlegte.
11
fessorum Deum et Sanctos suos; ad itacundi&m provodantes, sive illos
sacrilegos ignes, quos , Ned Fratres^*) vocant, sive omnes, quaecunque
sunt, paganorum observationes diligenter prohibeant.
6) Statuimus similiter, ut post hanc Synodum, quae fuit XI. Ca-
lendas Maji, quisquis servorum Dei vel ancillarum Christi in erimen
fornicationis lapsus fuerit, im carcere poenetentiam faciat in pane et
aqua. Et si ordinatus presbyter sit, duos annos in carcere permaneat
et antea. flagellatus et scorticatus videatur, et post episcopus adaugeat.
Si autem clericus, vel monachus in hoc peccatum inciderit, post
tertiam verberationem in carcerem missus vertente anno ibi poeni-
tentiam agat. Similiter et nonnae velatae eadam poenitentiae conti-
neantur et radantur omnes capilli capitis ejus.
7) Decrevimus quoque, ut presbyteri vel diaconi non sagis,**)
laicorum more, sed casulis utantur ritu servorum Dei, et nullus in
sua domo mulieres habitare permittat. Et ut monachi et ancillae
Dei mondsteriales juxta regulam St. Benedieli coenobia et xenodochia
sug ordinare, gubernure, vivere studeant, et vitam propriam degere
secundum praedicti patris ordinationem non negligant.
(Ex codice palatino bibliothecae vatieanae Holsteia(us edidit. —
Baluzius Tom, I. Capitularium pag. 145 et seq.)
III.
Versammluug auf der Salzburg i. J. 804.
Im Frühjahr 804 begab sich Karl der Grosse von Aachen, wo
er den Winter über verweilt hatte, nach Franken und berief die
Bischöfe und Fürsten zu sich auf die Salzburg. Es wurden hier
vorerst die Bedürfnisse der fränkischen Kirche berathen und mehr-
fache zweckmüssige Verordnungen erlassen; der Kaiser selbst erliess
einen ‚Mahnruf an die Priesterschaft. Einen zweiten höchst wichtigen
Bergthungsgegenstend bildeten die nun völlig unterworfenen Sachsen,
von denen ein Theil noch in diesem Sommer nach Franken über-
siedelt werden sollte. In dieser Beziehung wurde das berühmte
Capitulare entworfen.
A. Statuta.
1) De Ordinalione Ecclesiarum.
Ut ecclesiae Dei bene constructae et restauratae fiant, et epis-
copi unusquisque infr& suam parochiam exinde bonam habeat
*) ,Niedsyr^ Feuer, welches durch Reibung zweier dürrér Hölzer hervotgebracht wurde.
*) Saga oder habitus pompaticus, feine Modekleider; casula, langer Taler.
12
providentiam, tam de offieio et luminariis, quamque et de relique
instauratione.
2) De decimis et donationibus ecclesiarum.
De decimis, ubi antiquitus fuerunt ecclesiae baptismales et
devotio facta fuit, juxta quod episcopus ipsius parochiae ordinaverit,
omnimodis fiant donatae, et si donatione regum, aut ceterorum Deum
timentium bonorum hominum ad episcopia seu monasteria aliquae
res delegatae sunt, et ex ipsis rebus antiquitus ad ipsas ecclesias
priores decimae datae fuerint, ipse entique donatio vel devotio firma,
et stabilis omnino permaneat: tamen, ut supra diximus, decimas de
ipsis rebus, qui ipsas possidere videtur, persolvat.
3) Ut propter novas ecclesias antiquiores non perdant suas decimas.
Quicunque voluerit in sua proprietate ecclesiam aedificare, una
cum consensu et voluntate episcopi, in cujus parochia fuerit, licen-
liam habeat. Verumtamen omnino providendum est, ut aline eccle-
siae antiquiores propter hanc occasionem nullatenus suam justitiam
aut decimam perdant, sed semper ad antiquiores ecelesias persol-
vantur.
4) De ordinandis presbyteris.
Ut unusquisque episcopus in su& parochia gecundum, canonicam
institutionem presbyteros ordinari faciat.
5) De ingressu in monasteria puellarum.
Ut nullus in monasteria puellarum seu ancillarum Dei intrare
praesumat, nec presbyter nec diaconus nec subdiaconus nec clericus
aut laicus, nisi tantum presbyter ad missam celebrandam tempore
oportuno ingrediatur, salva necessitate monasterii secundum canoni-
cam institutionem, et juxta quod episcopus ipsius parochiae ibidem
ordinaverit. — Presbyter autem, missa celebrata, statim exeat.
6) Ut in monasterüs puellarum eae solum infantes muiriantur, quae in
eo loco perseceraturae sunt.
Quicunque filium suam aut nepotem aut parentem Deo omni-
potenti offere voluerit, licentiam habeat. Sin auiem domi infantes
suas nutriat, et non aliam. infra. monasteria, mittere nutriendi CAUSR
praesumat, nisi quae in ipso loco firmiter in Dei servitio perseverare
voluerit, vel secundum instituta sanctorum patrum seu canonicam
autoritatem, .
13
7) Ut masculi in monasteriis puellarum non nutriantur.
Omnino prohibemus, ut nullus masculum, filium aut nepotem
vel parentem suum in monasterio puellarum ad nutriendum com-
mendare praesumat, nec quisquam illum suscipere audeat.
8) Ut arma in monasleriis puellarum non deponantur.
Ut nullus ex clericali ordine, sacerdotes videlicet aut alii clerici,
neque laicus bruneas aut arma infra monasteria puellarum commen-
dare praesumat, nec quisquam recipere audeat, excepto si in elee-
mosyna datum fuerit.
B. Admonitio imperatoris ad presbyteros.
Admonere vos cupio, fratres et filioli mei, ut ista, pauca capitula,
quae hinc scripta sunt, intentius audiatis.
1) Inprimis ut sacerdos Dei de divina scriptura doctus sit et
fidem Trinitatis recte credat et alios doceat et suum officium bene
possit implere.
2) Ut totum psalterium memoriter teneat.
3) Ut signaculum et baptisterium memoriter teneat.
4) Ut de canonibus doctus sit et suum poenitentiale bene scia'.
5) Ut cantum et computum sciat.
6) Ut nullus sacerdos foeminas secum habitare permittat, excepta
matre, sorore vel amita.
1) Ut presbyteri in tabernis bibere non praesumant.
8) Ut nullus avaritiam sectetur, nec sit superbus, nec ebriosus,
nec vinolentus, nec somnolentus.
9) Ut nullus praesumat, in Coena Domini jejunium solvere.
10) Ut nullus baptisare praesumat, nisi in Pascha et Pentecoste,
excepto infirmo.
11) Ut nullus presbyter, nec diaconus, nec clericus Chrisma
aliii dare praesumat pro aliqua necessitate, qui si hoc fecerit,
degradetur.
12) Ut nullus presbyter ad synodum contemnat venire, quod si
aliter facere praesumserit, coactus. veniat, et secundum canones
judicetur.
(Hardouin Tem. IV. Conciliorum ad annum 804.)
C. Caroli Magni Imperatoris Capitulare,
quartö imperii anno datum ad Salz.
Primum de majoribus capitulis hoc placuit omnibus, ut ecclesiae
Christi; quae modo construuntur in Saxonia et Deo sacratae sunt,
14
non minorem babeanthonorem sed majorem et excelleniorem, quem
fana habuissent idolorum. .
I. Si quis confugium fecerit in ecclesiam, nullus eum de Eoclesia
per violentiam expellere praesumat, sed pacem habeat, usque dum
ad placitum praesentetur, ei propter honorem Dei, Saenctorumque
ecclesiae ipsius reverentiam concedatur ei vite et omnia membra.
II. Si quis ecclesiam per violentiam intraverit, et in ea per vim
vel furtum aliquid abstulerit, vel ipsam ecelesiam igne eremaverit,
morte moriatur.
III. Si quis sanctum Quadragesimale jejunium pro despectu
Christianitatis contempserit, et carnem comederit, morte moriatnr;
sed tamen consideretur & sacerdote, ne forie causa necessitatis hoc
cuilibet proveniat, ut carnem comedat.
IV. Si quis episcopum aut presbyterum sive disconum interfe-
cerit similiter capite punietur. -
V. Si quis a diabolo deceptus crediderit, secundum morem paga-
norum virum aliquem aut foeminam strigam esse, et homines comedere
et propter hoc ipsum incenderit, vel carnem ejus ad eomedendum
dederit, vel ipsam comederit, capitis sententia punietur.
VI. Si quis corpus defuneti hominis secundum xitum paganorum
flamma consumserit, et ossa ejus ad cinerem redegerit, eapite punietur,
VII. Si quis deinceps in gente Saxonum inter eos latens non
baptizatus se-abscondere voluerit, et ad baptismum venire contempe-
erit, paganusque permanere voluerit, morte moriatur.
VIII. Si quis hominem diabolo sacrificaverit, et in hostiam . more
paganorum daemonibus obtulerit, morte moriatur.
IX. Si quis cum paganis consilium adversus christianos inierit,
vel cum illis in adversitate christianorum perdurare voluerit, morie
moriatur; et quicunque hoe idem fraude contra regem vel gentem
christianorum consenserit, morte moriatur.
X. Si quis Domino regi infidelis apparuerit, capitali sententia
punietur. |
XI. 8i quis filiam domini sui rapuerit, morie moria£ur.,
XII. Si quis dominum suum vel dominam suam interfecexit,
Simili modo punietur.
XIII Si quis vero pro his mortalibus criminibus latenter com-
missis sponte. &d Sacerdoiem confugerit et eomfessione data agere
poenitentiam voluerit, testimonium sacerdotis de morte excuset.
XIV. De minoribus capitulis consenserunt omnes ad unaxquam.
que ecclesiam curtem et duos mansos terrae pegenses ad ecelesia
15
recurrentes econdonent. Et inter centum viginti homines nobiles et
ingenuos similiter etlitos, servum et ancillam eidem ecclesiae tribuant.
XV. Et hoe, Christo propitio, placuit, ut undeeunque census
aliquid ad fiscum pervenerit, sive in frido, sive in qualieunque banno
et in omni redibitione ad regem pertinens decima pars eeclesiae « et
sacerdotibus reddatur.
- X VI. Similiter secundum Dei mandatum praecipimus, ut omnes
decimam partem substantiae et laboris sui ecclesiis et sacerdotibus
donent, fam nobiles quam ingenui, similiter et lii: juxi& quod Deus
unicuique dederit christiano, partem Deo reddant.
XVil Ut in dominicis diebus conventus et pleeita publice non
feeiant, nisi forte pro magna necessitate, aut hostilitate cogente; sed
omnes ad ecclesiam recurrant ad &udiendum verbum Dei et oration-
ibus vel justis operibus. vacent: similiter et in festivitatibus praeclaris
Deo et ecclesiae conventui deserviant, et seeularia placita dimittant.
XVHI. Similiter placuit his decretis inserere, quod omnes infan-
tes infra annum baptizentur. Et hoc statuimus, ut si quis infantem
intra circulum &nni ad baptismum offere contempserit, sine consilio
vel lieentie sacerdotis, si de nobili genere fuit, OXX. sol. fiseo com-
ponat, si ingenuus LX, si litus XXX.
: XIX. 8i quis prohibitum vel illieitum conjugium sibi sortitus
faerit, si nobilis sol. LX, si ingenuus XXX, si litus XV.
XX. Si quis ad fontes aut &rbores vel lucos votum feeerit, aut
aliquid more gentilium obtulerit, et ad honorem d&emonum eomede-
rit, si nobilis fuerit sol. LX, si ingenuus XXX, si litus XV; si vero
non.habuerint, unde praesentialiter persolvant, ad eeclesiae servitium
donemtur, usque dum ipsi solidi solvuntur.
' ^. XXI. Jubemus, ut eorpora christianorum Saxonum ad caemeteria
ecclesiae deferantur, et non ad tumulos paganorum.
XXII. Divinos et sortilegos ecclesiis et sacerdotibus dare consti-
tuimus.
XXIII. De latronibus et malefactoribus, qui de uno comitatu ad
allum confugium fecerint, si quis eos receperit in sus potestate et
septem noctibus secum detinuerit , nisi ad praesentendum, nostrum
bammumi-solvat, similiter si comes eum absconderit, et ad justitiam
faciendami:praesentare noluerit, et ab hoe excusare non potest, hone-
rem süum- perdat.
auMIV. De pignore, ut nullatenus alterum aliquis pignorare
praesumat; etui hoe. fecerit, bannum pereolvat.
16
XXV. Ut nulli hominum contradicere viam ad nos veniendo pro
justitia reclamandi aliquis praesumat, et si hoc aliquis facere .cong-
verit, nostrum bannum persolvat.
XXVI. 8i quis homo fidejussorem invenire non potuerit, res
illius in forbanno mittantur, usque dum fidejussorem praesentet. $i
vero super bannum in domum suam intrare praesumpserit, aut. Sol.
X, aut unum bovem, pro emendatione ipsius banni componet, et in-
super unde debitor exstitit, persolvat. Si vero fidejussor diem statutum
non observaverit, tunc ipse tantum damni incurrat, quantum: manus
sua fidejussoris exstitit, ille autem, qui debitor fidejussori exstitit,
duplum restituat pro eo, quod fidejussorem in damnum cadere permissit.
XXVII. De praemiis et muneribus: Ut munera super innocentem
nullus aceipiat; et'si quis hoc facere praesumpserit, nostrum bánnum
solvat; etsi, quod absit, forte comes hoc fecerit, honorem suum perdat.
XXVIII: Ut universi comites pacem et concordiam ad invicem
habere studeant, et si forte inter eos aliqua discordia aut conturbium
ortum fuerit, ut nostrum solatium vel profectum pro hoc non demittant.
XXIX. 8i quis eomitem interfecerit, vel de ejus morte consilium
dederit, haereditas illius ad partem Regis eveniat, et in jus ejus redigatur.
XXX. Dedimus potestatem comitibus, bannum mittere infra suo
ministerio de .faida vel majoribus causis in Sol. LX, de minoribus
vero causis comitis bannum in Sol. XII. constituimus.
XXXI. 8i cuilibet homini sacramentum debet, afframeat illum
ad ecclesiam sacramento ad diem statutum, et si jurare contempserit,
fidem faciat et Gol. XV componat, qui inactivus apparuit, et deinceps
causam pleniter emendare faciat.
XXXII. De perjuris secundum legem Saxonum sit.
XXXIII. Interdiximus, ut omnes Saxones generaliter Conventus
publicos nec faciant, nisi forte Missus noster de verbo nostro eos con-
gregare fecerit, sed unusquisque comes in suo ministerio placita et
justitias faciat, et hoc a sacerdotibus consideretur, ne aliter faciat.
(Eckhart, Commentar. Tom. II. pag. 29—82.) _
| | IV. : u
Synode zu Vorchheim im Mai 890.*) |
Mitte Mai im Jahre 890 hielt König Arnulf einen Hoftag zu
Vorchheim, bei welcher Gelegenheit:die zahlreich anwesenden. Bischöfe
*) Wir glaubten diese Versammlung unter die Würzburger Syuoden einreíhen zu
müssen, da Vorchheim in jener Zeit zum Bisthum Würzburg. gehörte.
1?
und Aebte eine Synode feierten. Auf derselben wurde auf Ansuchen
des Bischofs Biso von Paderborn die Fundation des Klosters Heres:
heim in Westfalen bestätigt. Gegenwärtig waren: die Erzbischöfe
Sunderhold von Mainz, Herimann von Cóln; die Bischöfe Arno
von Würzburg, Wibert von Verden, Rotbert von Metz, Godethank
von Speier, Egilmar von Osnabrück, Erkanbold von Eichstett, Adel-
gar von Bremen, Dado von Verdün, Biso von Paderborn, Eilmar oder
Engelmar von Passau, Agiulf, Drogo von Minden, Wikbert von Hil-
desheim, Wolfhelm von Münster; die Aebte Lihardus (Sigehardus)
Fuldensis, Feraberthus Prumensis, Hattho Augiensis, Gerhardus
Laureshamensis, Godescalus Corbeiensis.
(Eckhart loc. cit. pag. 714.)
V.
Concilium zu Würzburg 1050.
Nur ein einziger gleichzeitiger Chronist*) erwähnt dieses wegen
des damals zwichen dem Kaiser und dem Papste herrschenden Zwie-
spaltes zu Würzburg gehaltenen Concils, von dem nichts bekannt
ist, als dass die beiden päpstlichen Legaten: Peter Igneus, Cardinal-
bischof von Albano und Bischof Udalrich von Passau den Vorsitz
führten.
(Grebner, Dissertatio de Conciliis p. 18— 20.)
V]. und VII.
Versammlungen geistlicher und weltlicher Fürsten zu Würzburg
iun den Jahren 1021 und 1122.
Der unselige Investitur-Streit hatte zum bittern Schaden der
Kirche und des Reiches bereits über ein halbes Jahrhundert gewährt
und schien mit der Wahl des Papstes Calixt II. neue Nahrung er-
halten zu haben. Kaiser Heinrich V. suchte mit aller Macht den
Gegenpapst Gregor zu stützen. Zwar hatte er zu Strassburg dem
Bischof von Chalons die mündliche und schriftliche Versicherung
gegeben, dass er bereit sei, die Investituren abzugeben, und dieses
Versprechen zu Metz erneuet, und Papst Calixt war bereits nach
Mouson gereist, um persönlich mit dem Kaiser die Angelegenheit zu
beendigen, allein der Kaiser hatte seines gegebenen Wortes schon
wieder vergessen, und die Unterredung unterblieb, worauf Calixt
*" Hugo Flaviniacensis in Chronico Virdunensi p. 218 apud Labbeum: Nova Biblio-
theca Manuscript. 1657. Tom. I.
2.
"18
auf dem Concil zu Rheims den Kaiser und den Afterpapst aufs Neue
mit dem Kirchenbann belegte.
Das unredliche Benehmen des Kaisers bei dieser Gelegenheit
gab den deutschen, Bischöfen, aus denen sieben ‚auf dem Concil zu
Rheims gewesen waren, neuen Grund zu Beschwerden. Besonders
waren es die säghsischen Bischöfe, welche beharrlich jeden Verkehr
mit dem gebannten Monarchen verweigerien. Für seinen gefähr-
lichsten .Feind erachtete Heinrich den Erzbischof Adelbert I. von
Mainz, den er früher schon einmal in jahrelanger Gefangenschaft
gehalten und nur aus Furcht vor der Wuth der Mainzer Bürger
wieder freigelassen hatte. Adelbert hatte auf dem Concil zu, Rheims
besonders, heftig auf, die Erneuerung der Excommunication gegen
den Kaiser gedrungen. Sich zu rächen zog Heinrich im Sommer
1121 mit einem zahlreichen Heere den Rhein herab, vertrieb die
Bischöfe von Speier und ven Worms ‚und rückte gegen Mainz. Adel-
bert, welcher sich gerade in Sachsen aufhielt, war bei der nahenden
Gefahr nicht müssig geblieben, seine Freunde rüsteten sich, und als-
bald rückten sämmtliche sächsischen Bischöfe und Fürsten mit ihren
Mannen der bedrohten Stadt zu Hilfe. Zum Glücke ward, bevor es
zur Schlacht kam, durch kluge Männer ein Waffenstillstand zu Stande
gebracht und festgesetzt, dass von jeder Seite zwölf Fürsten gewählt
werden, und diese als Schiedsrichter zur Beendigung .alles Elends -eine
Uebereinkunft treffen sollten. Da man dasBedürfniss nachFriede undOrd-
nung allgemein fühlte, so stiessen die Unterhandlungen dieser vier und
zwanzig Friedensvermittler auf keiné grosse Schwierigkeiten. Man
kam überein, dass auf dem.náchsten Michnelislest (29. Septeinber 1131)
ein allgemeiner Reichstag in Würzburg gehalten und auf demselben
Alles geordnet werden solle, wodurch der Friede im Reiche sowohl,
als die Eintracht zwichen Reich und Kirche wieder hergestellt werden
könne. Der Waffenstillstand und die getroffene Vebereinkunft wurden
gegenseitig durch Handschlag bestätiget, worauf die Heere sich
auflösten und Jeder froh in seine Heimath zurückkehrte.
Zur bestimmten Zeit zogen die Betheiligten gen Würzburg. Auch
der Kaiser erschien daselbst mit einem glänzenden Gefolge. Verab-
redeter Massen lagerten sich die Sachsen und der Erzbischof von
Mainz eine Tagereise von Würzburg an den Ufern der Wern. Nach-
dem man von beiden Seiten Geisseln gestellt und gegenseitig sich
Sicherheit gelobt hatte, zogen die Sachsen nach Würzburg. De je-
‘doch die Stadt nicht Raum genug hatte, um eine so ungeheure
Volksmenge zu fassen, so ging der Kaiser ihnen entgegen und em-
pfing sie ausserhalb der Stadtmauern. |
19
Eine ganze Woche lang wurden nun mit grösster Sorgfalt Un-
terhandlungen gepflogen, und die Besonnenheit, Ruhe und Eintracht,
die dabei herrschten, bewiesen am deutlichsten, wie aufrichtig die
berathenden Fürsten den Frieden wünschten. Zwar fehlte es auch
hier nicht an Solchen‘, welche den Frieden zu verhindern und jede
Uebereinkunft zu vereiteln suchten; aber ihre Anzahl ‘war gering,
und alle ihre Bemühungen scheiterten an der Klugheit des Kaisers
und an dem ernsten Willen der übrigen Fürsten. Heinrieh hatte
versprochen, ohne Einmischung Alles den Entscheidungen der Fürsten
zu überlassen, und liess ihnen auch völlig freie Hand, wodurch er
sich das Zutrauen Aller, die es redlich mit der Kirche meinten, ge-
wann, und den Fürsten ihre Arbeit ungemein erleichterte; So kam
schon nach sieben Tagen folgender höchst merkwürdiger Friedens-
Entwurf zu Stande: „Im ganzen Reiche soll allgemeiner Friede sein,
und Jeden, der ihn bricht, soll die Todesstrafe treffen. Die könig-
lichen Reichs-Rechte und Einkünfte bleiben dem Könige, und eben
so der Kirche alle ihre kirchlichen Rechte, Güter und Einkünfte.
Entrissene Güter und Erbschaften sollen den rechtmässigen Eigen-
thümern zurückgestellt, und jeder Person und jedem Stande sein
eigenthtimliches Recht zu Theil werden. Gegen Räuber und Diebe
soll nach einer vom Könige zu erlassenden Verordnung und den
schon bestehenden Gesetzen gemäss strenge verfahren und dadurch
dass Reich in seinem Innern vollkommen beruhigt werden.*) Der
Kaiser wird dem Oberhaupt der Kirche Gehorsam ge-
loben, und mit Hilfeder Fürsten und nach deren Rath
Frieden mit ihm schliessen, so dass der Kaiser behält,
wasihm und dém Reiche, derPapstaber und dieKirche,
was ihnen gehört. Die rechtmüssig gewählten und geweihten
Bischöfe bleiben im Frieden bis zur Ankunft des Papstes in Deutsch-
laud; so lenge bleibt auch der Keiser im Besitze der Stadt Worms,
räumt aber dem Bischofe den bischöflichen Sprengel ein. Beider-
seitige Geisseln und Gefangene werden freigegeben. Was den Streit
wegen der Investitur betrifft, so werden die unpartheiischen Fürsten
ihu so beizulegen suchen, dass das Reich nicht Schaden leide und
seine Würde behaupte. Bis dahin können alle Bischöfe mit dem
*) Ut regalia regno, ecclesiastica ecclesiis, praedia depraedatis, haereditates haeredibus,
omnique personae vel conditioni propria adjudicetur justitia. — Praedones, fures impe-
rialibus edictis et legibus antiquis eoerceantur, omne scandalum emnino eradiecetur, (Ana-
lista Saxo ad an. 1121 pag. 645.) :
9*
40
Kónige in Gemeinschaft treten, ohne desshalb in die Strafe der Ex-
communication zu verfallen.“ *)
Was den über den Kaiser ausgesprochenen Bann betraf, so ward
hierüber nichts entschieden, sondern nur beschlossen, Gesandte ab-
zuordnen, welche dem heiligen Vater die Würzburger Beschlüsse
mittheilen und ihn bitten sollten, sich mit dem Könige auszusöhnen,
und das, was ausser dem Bereiche weltlicher Berathung wäre, auf
einem Concil zur Entscheidung zu bringen. Als Gesandte wurden
erwählt Bischof Bruno von Speidt und Abt Etholf oder Arnulph,
von Fulda.
Auch der Erzbischof von Mainz, welcher von Calixt zum ausser-
ordentlichen apostolischen Legaten für Deutschland ernannt worden
war, schrieb an den Papst, um ihn für die Berufung eines Concils
zur endlichen Beilegung des unseligen Haders zu stimmen. Er be-
merkt in seinem Briefe, die weltlichen Fürsten verschrieen die
Bischöfe als Friedensstörer und würden, wenn der Friede zwischen
Papst und Kaiser nicht zu Stande käme, alle Schuld auf: sie werfen.
Da mehrere bayerische Fürsten und Herren verhindert waren,
der Versammlung in Würzburg beizuwohnen, so wurden Bischof
Otto von Bamberg, Herzog Heinrich von Bayern und Graf Berengar
von Sulzbach beauftragt, sich mit diesen wegen dieser Ängelegenheit
zu verständigen, worauf am 1. November auf einer Versammlung
zu Regensburg auch die Abwesenden ihre Zustimmung zu Allem, was
in Würzburg festgesetzt worden war, ertheilten..
Im Frühlinge des Jahres 1122 kehrten die beiden Gesandten
vom Papste zurück in Begleitung dreier päpstlicher Legaten (Lam-
bertus Ostiensis episcopus, vicem Domini Apostoliei per omnia tenens,
cum duobus Cardinalibus, Cardinali 8. Stephani in coelo aureo Saxone,
et Gregorio, Cerdinali S. Angeli, missis ad concordiam regni et sa-
eerdotii) Es wurde nun nach allen Provinzen ein Generalcolloguium
ausgeschrieben, welches am Feste des heiligen Petrus in Würzburg
gehalten werden sollte, und auch wirklich gehalten wurde. Auf
dieser Vorversammlung wurden die Präliminarien geschlossen, welche
der Kirche die freie Wahl der Bischöfe, dem Kaiser die Einsetzung
derselben in die Reichsgütef durch Ueberreichung ‘des Seepters als
Symbol der weltlichen Obergewalt, zugestanden. Von Würzburg
begab sich die ganze Versammlung nach Worms, wo die Urkunden
*) Donec id flat, episcopi et omnes ecclesiastici sine ulla injuria aut periculo com-
municationem suam cum imperatore custodiant.
21
des sogenannten Celixüner Vertrages oder Wormser Concordats aus-
gewechselt, und auf diese Weise der Kirche und dem Reiche der
lang ersehnte Friede zurückgegeben ‚wurde.
| t =. (Mattene Collect. amplis. — Ursperger Chronik. — Stolberge
Geschichte, , fortg. v. Kerz. 88. B. S. 239--47. Fries 496. —
, Binterim pragmat. Geschichte 4 B, S. 38 - 87.)
-Coneil zu Würzburg im Jahre 1127 — 28. -
Im Jahre 1128 (das heisst an Weihnachten 1127, denn mit diesem
Feste begann man das neue Jahr zu schreiben) wurde auf Betrieb
Königs Lothar II. eine Versammlung zu Würzburg gehalten, anf
welcher namentlich die Erzbischöfe von Mainz, Salzburg und Magde-
burg mit ihren Suffraganen und viele andere Prälaten gegenwärtig
waren. Bischof Otto von Bamberg, welcher erst wenige Tage zuvor
(20. December 1127) 'von seiner zweiten Missionsreise aus Pommern
zurückgekehrt und von seinen Arbeiten erschöpft war, erschien nicht.
Adelbert von Mainz leitete als Legat des apostolischen Stuhles die
Verhandlungen ‚*) als deren Ergebniss drei Sentenzen bekannt sind.
Die erste traf den Gegenkönig Conrad. -Er war der Bruder
Friedrich’s von Hohenstaufen, Herzogs von Schwaben, und hatte,
im Wahne, wegen seiner Mütter Agnes, einer Schwester Kaiser
Heinrich's: v. nühere Ansprüche àuf das Reich zu haben, sich gegen
König Lothar empört und, von einigen Fürsten begünstigt, sich den
Königstitel beigelegt. Lothar, welcher den Rebellen in der Burg zu
Nürnberg vergeblich belagert hatte, erwirkte auf diesem Concil dessen
Excommünication: “(Vide: Analista Saxo ad hunc annum.)
Der zweite Urtheilsspruch galt dem Abte zu Fulda, Udalrich
von Kemnaten. Er wurde abgesetzt und an seiner Statt der Propst
von Borsla in Thüringen, Heinrich von Kemnaten zum Abte bestellt.
Das einzige Verbrechen des Verurtheilten Udalrich scheint seine
Anhänglichkeit an Cönrad den Hohenstaufen gewesen zu sein, denn
die Chronisten sagen von ihm: sein Leben sei ein Spiegel der Tugend,
und voller Wärme für seinen heiligen Beruf gewesen. feine Ab-
setzung soll alle seine Unterthanen mit Schmerz erfüllt haben. —
Auf Zureden des Legaten Honorius zog er sich nach seiner Absetzung
nach Würzburg zurück, wo der Kummer noch im nämlichen Jahre
sein Leben verzehrte. (Chronik von Fulda 1839, S. 38. Fries p. 501 u. A.)
*) Ausserdem wird auch ein Legat Honorius als gegenwärtig genannt.
92
. Das dritte Verdammwngsurtheil erging über den Grafen Gebe-
hard von Henneberg, welchen K, Heinrich V. dem Stifte Würzburg
als Bischof hatte aufdringen wollen. Obgleich Embrico schon seit
drei Jahren durch ‚rechtmässige Wahl Bischof von Würzburg war,
so hatte doch Gebhard bis jetzt sich neben ihm zu behaupten gewusst.
Derselbe wurde daher auf's Neue von den versammelten Vätern
excommunicirt, und die Excommunicationssentenz durch den Erz-
bischof Adelbert von der Domkanzel aus dem Clerus und dem Volke
verkündiget, worauf K, Lothar den Eindringling aus dem würzburger
Bisthum vertrieb. (Chron. Brunsvicense apud Ludewig p. 501.) —
Die Aufnahme des Vertriebenen in Bamberg veranlasste ‚einen
erbitterten Briefwechsel zwischen der würzburger und der bamberger
Geistlichkeit , welchen wir den nachfolgenden Urkunden beigefügt
haben.
A. Brief des Erzbischofs Adalbert. von | Mainz an Bischof. Otto
zu Bamberg.
Adalbertus Dei gratia Moguntinus. Archiepiscopus et Apostolicae
Sedis legatus venerabili fratri Ottoni Bambergensi episcopo salutem
in Domino.
" Excommunicationem, quam communi fratrum et, principum con-
stlio in Cunradum regem invasorem regni dedimus, jamdudum fra-
ternitati vestrae per litteras nostras significavimus, sed quia dubitamus,
utrum ad'vos pervenerint litterae (audivimus enim quod ecclesia
vestra velit eas ignorare) mittimus igitur praesentes apices monentes,
. ut, quod fecimus nos, et vos faciatis, et per omnes ecclesias vestras
ipsum iniquitatis áudiorem cum fautoribus suis-a communione chris-
tana. et omni divino officio arceri praecipiatis.
(Ex M. S. codice Zwetalensi, apud Harzheim IIL. pag. 300.) o
I.
' B. Brief des Papstes Honorius Il. an den Erzbischof Adalbert
von Mainz.
Honorius episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri Adel.
berto Moguntino archiepiscopo, salutem et apostolicam benedictionem.
Super cause Gebehardi, de quo nos rogavit tua fraternitas, fràtrum
nostrorum episcoporum et Cardinalium consilium requisivimus. 'Ex
eorum ergo deliberatione provisum est, quod in Herbipolensi eodlegia
Gebehardum idem non debeat ulterius episcopatus apicem obtinere. .
Dat. Lateran. IV. Non. Martii.
Z (Harahétar-Conetl: Germ. III, 805.)
2B
C. Schreiben der Würzburger Geistlichkeit an die: Bamberger.
Nostis, ch arissimi (neque enim'’ ignorare potest vestre prudentia,
quod multórum' äüres et praecordia longe lateque concussit) videlicet,
quanta tempestatis procella, quam vehemens et intolerabilis calamitas
ecclesiam nostram oppressit. Ad quod, 'dum vestrae: compassionis:
affectum specialiter debemur habere, quod etiam remotissimae et
ignotae ecclesiae nobis pro Christó offerunt, nimis aliena mente nobis
videmini abnegare. Ecce enim, quod sine gravi gemitu mirari vel
conqueri non valemus, obstupescimus valde, quomodo hominem illum
domnum Gebehardum, quem Romana ecclesia. damnavit, quem me-
tropolitanus noster cum archiepiscopis et episcopis multis consequenter
ab ecclesia sequestravit, vos in catholica communione recepistis, et
si cum gratia vestra dici potest, quasi ad contemptum Romänae, imo
totius ecclesise, sicut scriptum est, cornu peccatori dedistis. Hoo
autem eo.magis miramur, quod pr aepositus vester domnus L. prae-
sens apud nos erat, quando domnus archiepiscopus publice in pulpito
vestro nuntiavit Clero et' populo, quomodo, quibus de causis quove
ordine Romana ecclesia eum a communione ecclesiae sequestrasset
et quomodo postmodum dominus Gerardus Cardinalis una cum ipso
et cum tota ecclesia ibidem congregate in Argentinensi ecelesia
praesente domno rege sententiam excommunicationis in eum promul-
gasset. Neque enim per Dei gratia ita inopes rationis vel humeni-
tatis sümus, ut cuiquam vestrum, qui sane sapiat in praesenti negotio,
nimis praecipites videri debeamus, cum utique, si partes ejusdem
negotii per omnia vobis essent' cognitae , quantum de vestra caritate
et prudentia confidimus, nullatenus de vobis possemus dubitare.
- D Antwori-Schreiben der Bamberger Geistlichkeit.
Non modicum admirationis imo etiem amaritudinis et doloris
ingesseruftt nobis.litterae quaedam,, quae ex persona vestrae frater-
nitatis allatae; praeter meritum et culpam magnae cujusdam inhu-
matiitatis nós! arguunt, 'sittiul et superbae' temeritatis. Inhumanitatis:
quidem note splendorem innocentiae vestrae obfuscat, dum compas-
sionis affectum specialiter vobis debitum, quem et remotissimae et
ignotae ecelesi&e vobis pro Ohristo offerant, nos quasi duros et inhu-
manos nimis aliena mente vestrae instanti calamitati denegare inpro-
perunt. Temeritatis vero superbiam: objectant, dum nos quasi ad
contemptum: Romanae imo totius ecclesiae domnum Gebehardum
excommunicatum in catholica communione recepisse; Sicque cornua
peecatort dedisse proclamitant. Quasi vero ita ab omni ràtione simus
alieni, adeo omnium bon&rum rerum inscii, ut ignorare debeamus,
24
quis, a quo et quo ordine a catholica communione sit ejiciendus.,
Quia ergo incaute et illicite excommunicationis quasi ad opprobrium
simplicitatis nostrae in eisdem litteris vestris arguimur , culpam nos-
iram, si tamen est culpa dicenda, auribus vestrae prudentiae placuit
retexere. Domnus Gebehardus, quem quidem locum et nomen tum
inter vos habuisse designati et electi episcopi a quam plurimis audi-
eramus, reprobationem vero ipsius nee tum certa et legitima relatione
cognoveramus: vespertina hora de improviso nobis nescientibus
veniens apud nos hospitatus est. Mane autem facto mandavit nobis
pro.causa sua velle nos convenire, et consilium nostrum super negotio
suo audire, quod nec haeretico quidem excommunicatissimo denegan-
dum esse censentes justa petenti annuimus. Venit — causam suam
exposuit, acceptoque responso moxque discessit. Quid igitur carissimi
fratres et domini hoccine est: ad contemptum totius ecclesige excom-
municatum in catholica communione recipere? hoccine, in quam est
peccatori cornua dare? non sic arbitramur quemquam desipere, ut
hoe praesumat sapere, quia non sic sapiunt, non sic scribunt paires
et doctores catholicae ecclesiae, Possemus equidem latius et subti-
lius aliquid de modo et ordine excommunicationis faciendae secundum
traditionem 8. 8. patrum disserere: nisi pro vitio duci sciremus in
re manifesia, praesertim apud doctos, odiosa verborum copia diffluere.
Unde praetermissis his, quae vomitem odiorum et discordiarum gene-
rare solent, ea potius dicamus, quae pacis et concordiae nutrimenta
praebeant. Igitur de nobis sic habetote: orta iempestale in mari
dominum dormientem in navi fusis pro vobis, quod solum possumus,
piis precibus excitare indesinenter incumpimus. Quodsi domino
votis nostris annuente et ventis et mari imperante diu desiderata
tranquillitas subsecuta fuerit, de vestra liberatione haud seeus ac
nostra gaudebimus; sin aliter, quod Deus avertat, evenerii,. viscera
fraternae compassionis nequaquam occeludemus. Hoc despt fratres
de se invicem arbitrari et non ex rumoribus vulgi eive ex suspicio-
nibus de nondum bene compertis quemquam callumniari; sed omnia
praesertim in negotis fratrum et amicorum in meliorem. partem
interpretari, eic.
T (Ludewig Script. Bamb. pag. 831 — 833.)
Die Briefe, welche in den folgenden Jahren in der.náümlichen
Angelegenheit ergingen — vom Erzbischofe Adalbert an Bischof Otto
von Bamberg, vom Papste Honorius Il. an. Adalbert, von Adalbert
an.die würzburger Kirche, vom Papste Innocenz Il. an den Erz-
bischof, sowie dessen Antwort — sind zu lesen hei Harzheim Concil.
IX.
Concil im October 1130.
Beim Tode des Papstes Honorius II. waren die Cardinäle in zwei
Partheien gespalten. Die eine Parthei rief mit offenbarer Verletzung
aller eanonischen Regeln .den Petrus Leonis unter dem Namen
Anaclet Il. zum Papst aus. Die andere Parthei, zu welcher die
grösste Zahl der Cardinäle zählte, wählte in vorgeschriebener Form
den Cardinal Gregor von St. Angelo , einen anerkannt tugendhaften
und weisen Mann, der den Namen Innocenz H. annahm. —
Nach dieser Wahl schrieb Innocenz mit mehreren Cardinälen
an König Lothar, dessen Gesandte dabei gegenwärtig ‚gewesen zu
sein, und den Erwühljen sogleich im Namen des deutschen Königs.
anerkennt zu haben scheinen. Er ladet Lothern ein, baldmöglichst
nach Hom zu kommen, und zeigt ibm an, dass der-Cardinal Gerard
als Legat für Deutschland bestimmt sei und Aufträge habe, die Streit-
sache wegen Halberstadt zu schlichten.
Am 23. Februar Morgens drei Uhr ward Innocenz in der Late-
rankirche consecrirt und mit den päpstlichen Insignien gekrönt. Drei
Stunden später liess sich auch Anaclet in: der Marcuskirche weihen.
— Hierauf erliessen die Cardinäle des Ersteren ein zweites Schreiben
an Lothar. In demselben melden sie ihm die Wahl, Consecration
und Krönung des Innocenz und schildern zugleich die Gewaltthaten
und Kirchenschündungen, welche der Gegenpapst Anaclet sich er-
laubt habe. Endlich empfehlen sie den rechtmässigen Papst dem
königlichen Schutze. „Accingere et Archiepiscopis et Episcopis, Ab-
batibus religiosisque viris nec non et regni Principibus solito more
in &uxilium principis Apostolorum properanter ocourre!^ Dieses
Schreiben brachten, die abgeschickten Cardinal-Legaten Gerard und
Walther, Erzbischof von Ravenna, dem Kónig Lothar nach Deutsch-
land. —
Auch Anaclet war nieht müssig geblieben, er hatte. gleichfalls
ein Schreiben an Lothar gesendet, so wie auch die ihm anhüngenden
Cardinüle; und da der König beide sehr lügenhafte Berichte keiner
Antwort würdigte, so schickte Anaclet ein zweites Schreiben an ihn
und ein anderes an die Königin, aber eben so erfolglos.
Bald nach Ankunft der rómischen Legaten erliess der Konig
nach dem Wunsch der Cardinüle und auf den Rath der angesehen-
sten deutschen Bischófe ein Rundschreiben an alle Bischófe und
Reichsäbte und lud sie ein zu einem im October dieses Jahres (1130)
28
zu Würzburg zu haltenden Concil.*) Sechszehn Bischöfe hatten sich
zur bestimmten Zeit zu Würzburg versammelt, unter denen man aber
den heiligen Otto, Bischof von Bamberg; vermisste. Es war dies den
Vütern um so unlieber, da sie auf die Zustimmung dieses so ange-
sehenen Kircherihirten ein grosses Gewicht legten, und zu befürchten
war, dass seine Zurückhaltung auch Andere bedenklich machen
würde. — '' Zuerst ersucliten die beiden Legàten ihn Aufch ein freund-
liches Schreiben zur Theilnahme an der Versammlung. Otto scheint
seine: Abwesenheit durch seine kränkliche Umstände entschuldigt zu
haben. Und wirklich war er von seiner zweiten höchst mühe- und
gefahrvollen: Missionsreise aus Pommern mit sehr geschwüchter Ge-
sündheit héimgekehrt. Hierauf wandte sich König Lothar selbst in
einem besondern Schreiben an ihn, worin er ihm bemerkt,' dass
man seines erleuchteten Beirathes in dieser Angelegenheit schmerz-
lich entbehre, und er sich daruni, wenn seine Gesundheitsümstütide
eine Landreise nicht erlaübteh ; zu Wasser nach Würzburg begeben
“möge. Andere Beweggründe fügten der Erzbischof Walther von Ra-
venna und Johannes von Faenza’ in einem zweiten 'an Bischof Otto
gesendeten Schreiben bei. Sie sagen: Von Bamberg habe man nicht
ohne Verwunderung und Schmerz widrige Dinge vernommen', wess-
wegen man ihn dringend bitte, falls er etwas Neues gehórt habe,
es ihnen unverzüglich miízutheilen. Auch dér Erzbischof Conrad
von Salzburg und der-Bischof Egbert von Münster schrieben an ihn
und bemerkten‘, alle Bischöfe uud Fürsten erwarteten seitre Ankunft
beim Concilium.**) — Allein Otto kam nicht. '' " '
"Das Concilium erklärte einstimmig‘ Innocentius TI. für den recht-
mässig gewählten Papst und währen 'Statthalter Christi auf Erden.
Nach diesem einstimmigen Beschlusse wurden der Erzbischof von
Salzburg und Bischof Egbert von Münster ' als Abgeordnete gewählt,
die sich mit den beiden Legaten zu dem Papste begeben sollten, um
demselben ihre Anerkennung im Namen aller Andern auszusprechen
und ihn zu bitten, auch Deutschland mit seiner Gegenwart zu beeh-
ren. 'Der Papst hatte nämlich aus Rom flüchten müsseh, und sich
nach Frankreith begeben, wö er zu Clermont im November dieses
Jahres ein Concilium hielt. — Er nahm die deutschen ' Abgeordneten
*
A Bu 5
*) Bel dieser Gelegenheit consecrirte der Cardinal - Erzbischof Walter einen Altar in
der neuen hinter dem Dom gelegenen St. Gallus-Kapelle.
** Die Briefe sind zu lesen bei Baronius in Annal. ad ann. i180. — larzheim C.
G. Tom III. p. 314 et sqq. ' E otn
T
mit grosser Freude auf und sagte seine Ankunft in Deutschland für
den Anfang des künftigen Jahres zu.
(Siehe Binterim Pragmat. Gesch. B. &. & 41-43. — Stel-
berg-Kerz Gesch, H. 40. S. 45. Fries bel Ludewig p. 599.)
X
Glànzender Fürstentag und Synode im Sepiember 1133.
Nachdem König Lothar mit seiner Gemahlin im Mai 1138 vom
Papst Innocenz H. zu Rom gekrönt-worden war, kehrte er über
die Alpen naeh Deutschland zurück und feierte in Würzburg das .
Fest der Geburt Mariä. Es sammelte sich da an seinem Hofe eine
glänzende Menge hoher Herren aus allen Provinzen, geistliche sowohl:
als weltliche. Auf dieser Versammlung wurde die Wahl des Bischofs
Heinrich für Regensburg und die des Bischofs Walter für Augsburg
bestätigt; und weil Heinrich von Basel seiner Würde gänzlich ent-
setzt worden, so würde an seiner Statt der Nienburger Abt Adelbero
auf 'den Rath des’Kaisers vom Clerus und Volk zum Bischof erwählt.
(Chronogr. Saxo apud Harzheim HI, 327.)
Couciliabulum im Mai 1165.
Kaiser Friedrich IL, anstatt den zu Lucca erfolgten Tod des von
ihm begünstigten Afterpapstes Victor (t 20. April 1164) als eine
von Gott dargebotene Gelegenheit zu ergreifen, um auf die Bahn der
Pflieht einzulenken und der. Kirche den so schmerzlich entbehrten
Frieden zurückzugeben, liess sich verleiten, auch den neuen Gegen-
papst, Paschal IIL, welchen Reinald, Erzbischof von Cöln, mit
einigen zum Begräbnisse Victors beigezogenen Cardinälen, Bischöfen
und Geistlichen ohne Wissen des Kaisers in Eile erwählt hatte, an-
zuerkennen; zwar nicht aus besonderer Neigung zu ihm, sondern
weil er dadurch sein eigenes Interesse zu fördern wähnte. Er hoffte
nämlich, Pasehal werde mit seiner ganzen geistlichen Macht alle Ent-
würfe Friedriehs unterstützen und dessen so sehr bedrohte Herrschaft
in Italien dauerhaft befestigen. — Alles Gewicht legte Friedrich auf
die allgemeine Anerkennung Paschals in Deutschland, denn er zwei-
felte nicht, dass alsdann auch König Heinrich von England, welcher
mit dem rechtmässigen Papste Alexander in Zwist gerathen war,
gleichfalls auf die Seite Paschals treten, und dann auch der König
Ludwig Vll. von Frankreich leicht zur Anerkennung zu zwingen sein
werde, sei es auch durch gewaltsame Mittel.
28
Paschal kam also mit Erzbischof Reinald nach Deutschland ;
der Kaiser führte ihn auf dem Reichstag zu Goslar ein und erwies
ihm als Papst alle gewöhnlichen Ehrenbezeugungen. Auch die an-
wesenden Erzbischöfe von Cöln, Trier, Magdeburg und Bremen, die
sächsischen Bischöfe, und aus Franken der Bischof Eberhard von Bam- -
berg wurden vom Kaiser gedrängt, den Gehorsam in üblicher Weise
zu geloben und den',deuischen Papst“ zu ‚proklamiren.' 'Dasselbe
geschah auch von den gegenwärtigen weltlichen Reichefürstemg. —
Um aber seiner Kreatur. allgemeine Anerkennung zu verschaffen,
bestimmte der Erzbischof und Erzkanzler Reinald den Kaiser zur
Abhaltung eines allgemeinen Reichstags. Wirklich schrieb Friedrich
einen solchen Reichstag, bei weichem alle geistliche und weltliche
Herren erscheinen sollten,. auf das Pfingstfest des Jahres 1165 nach
Würzburg us. .
Nach dem, freilich nicht unbedingt glaubwürdigen Briefe Fried-
richs sollen bei dieser Versammlung vierzig theils schon consecrirte,
theils erst erwählte Bischöfe gegenwärtig gewesen sein. — Binterim *)
bestreitet die Wahrheit dieser Angabe eus nicht unerheblichen Grün-
den. Erzbischof Conrad von Mainz (ein Wittelsbacher), welcher vor
Kurzem auf einer Wallfahrtsreise den in Frankreich weilenden recht-
mässigen Papst Alexander III. besucht und ibm Gehorsam gelobt
hatte, war, nachdem er den eigentlichen Zweck dieser Versammlung
entdeckt, noch in der nämlichen Nacht aus Würzburg entflohen ; der
an seiner Statt sogleich vom Kaiser zum Erzbischof erwählte Propst
Christian von Merseburg, geborner Graf von Buche, Erzkanzler, Ge-
nera&l des kaiserlichen Heeres, weilte noch bei der Armee. in Italien.
Der Patriarch von Aquilejs, die Erzbischöfe von Trier und von Salz-
burg und: wahrscheinlich auch der von Bremen waren nicht in
Würzburg anwesend, dessgleichen: fehlie$ auch die meisten ihres:
Suffraganen. Bischof Heinrich von Würzburg war .kurz vorher ge-
atorben, und seines Nahfolgers Herold geschieht keiner Erwähukung..
Nimmt man also die ganze Zahl der Anwesenden wirklicher Bischöfe,
wie sie sich nach den verschiedenen Beriehten herausstellen, näm-
lich: Cólu mit zwei Buffraganbischüfen, Magdeburg ohhe. solche, aus
der Mainzer Provinz die Bischöfe von Verden, Halberstadt und Bam-
berg, aus der Trierer Provinz der Bischof von Verdün, und. aus: der
Provinz. Salzburg der Bischof von Freising, so wird men mit einem
oder dem andern erwählten und noch nicht consesrirten Bischofe
*) Loc. cit. IV. 108. - . 00205 dt
29
kaum XI, viel weniger XL zusammenbringen, zumal selbst der Erz-
bischof von Cóln erst bei dieser Gelegenheit die Weihe empfing.
Viel Licht könnte vielleicht über diesen Streitpunkt die in Lang’s
Reg. Boie. I. 261 ad annum 11$5 angeführte Urkunde geben, welche
auf diesem Reichstage ausgefertigt worden: „Actum in praesentia
Imperatoris Friderici et frequentia. curiae Wirceburgi habitae, cui
intererant Episcopi XXXI ; allein auf dessfallsige Anfragen erhielten
wir zu unserm Bedauern die Mittheilung, dass diese Urkunde sich
im Reichsarchive zu München nicht auffinden lasse. — Lassen wir
also die Zahl der Theilnehmer dahingestellt und gehen wir zu den
Verhandlungen selbst über. -
Am Vorabende des Pfingstfestes ward eine Vorberathung über
die Kirchenangelegenheiten gehalten. Der erste Tag des Festes war
den gottesdienstlichen Feierlichkeiten gewidmet; am Montage fand
die erste Generalsitzung statt, welche der Kaiser mit einer mit ent-
würdigender Leidenschaftlichkeit gehaltenen Anrede eröffnete. Er
habe, sagte er, in Pavia, Lodi, Mailand, Launes etc. alles Mögliche
gethan, um die Ansprüche Rolands (Alexander III.) und Octavians
(Gegenpapst Vietor) auf die päpstliche Würde uiföäftheiisch prüfen
und entscheiden zu lassen; und jeder, der nicht aus Gleichgültigkeit
oder Nachlässigkeit ausgeblieben, *) wäre von dem Rechte des Papstes
Victor überzeugt worden. Nach dem Tode desselben habe man
Paschal in Gegenwart aller. Bischöfe von Tuscien und der ganzen
Lombardei (erwiesene Unwahrheit), des römischen Prüfecten und
einer Menge von -Edlen auf canonischem Wege gewählt. Auch
England habe sich 'für denselben erklärt (??) und nur Frankreich
beharre im: Irrthume. Aber einstimmige und feste Beschlüsse würden
das schon so sehr gesunkene und immer mehr sinkende Ansehen (??)
des -Eindringlings Roland völlig vermiehten, und es sei der Zweck
dieser Versammmilung, solche Beschlüsse wach rerfer Ueberlegung zu
fassen. — Alsdann stelle Reinald von Cóln als Erzkanzier sogleich
den Antrag: Ein jeder der deutschen Fürsten und Bischöfe solle: sich
eidlieh verbinden, dem gewählten Papste Paschal treu zu bleiben und
weder Alexander noch einen andern von dessen Anhange Gewählten
jemals als üchten Papst anzuerkennen; ferner nach dem etwäigen
Absterben des jetzigen Kaisers keinen Fürsten zum König oder
Kaiser zu: wählen, welcher nieht dieselben Grundsätze hege ; endlich
dass die schwörenden Bischöfe auch alle ihre Prületen und Unter-
") Bei den Versammlungen von Pavia, Lodi etc. waren nur lombardische, unter
Friedrichs Herrschaft stehende, und einige wenige deutsche Bischöfe gegenwärtig.
30
gebene, so wie die schwörenden Fürsten auch alle ihre Vasallen den
nämlichen Eid ablegen lassen sollten, und dass Jeder, der diesen
Eid verweigere, aller kirchlichen Würden und Pfründen, ja aller
Güter und Besitzungen beraubt werden solle. — Diesem Antrage
stimmte der Kaiser sogleich bei; aber solch unerwartetes Ansinnen
setzte alle Anwesenden in Bestürzung und erregte einen heftigen
Kampf in den Gemüthern; ein lautes Murren liess vermuthen, dass
die Meisten entschlossen seien, diesen Eid zu verweigern. Wich-
mann, Erzbischof von Magdeburg, war der Erste, der sich erhob.
Er erklärte dem von Cöln in Gegenwart des Kaisers: er werde sich
wohl hüten, diesen Eid abzulegen, wenn nicht Reinald denselben
zu allererst leiste und verspräche, die heiligen Weihen und die
bisehöfliche Consecration ohne Verschub zu empfangen. — Heinald
gerieth in grosse Verlegenheit; er mochte wohl befürchten, dass er
der Einzige sein könnte, welcher schwöre, er suchte auszuweichen
und enigegnete, dass gerade die geweihten Bischöfe den Anfang
machen müssten, den Eid zu leisten. Da wurde der Kaiser zomig
und fiel ihm mit drohender Stimme in die Rede: „Siehe, jetzt zeigt
es sich, dass diy,wie ein Verräther und Betrüger nur auf meine Ge-
fahr, ohne mein Wissen den Papst gemacht hast! Du bist meinem
schriftlichen Befehl, keinen Papst wählen zu lassen, zuvorgekommen
und hast in Eile nach deinem Belieben mir einen neuen aufgestellt
und das Te Deum laudamus gesungen. Du bist daher weit mehr
eines Verrathies schuldig, als der erwählte Erzbischof von Mainz,
den du als Verräther bei mir angeklagt hast. ‚Dieser gab mir noch
den guten Rath, mich zu hüten, einen neuen Papst einsetzen zu
lassen, wenn mich Gott durch den Tod des ersten Gegenpapstes aus
der gefährlichen Lage gerettet hätte. Du wirst dich also anschicken,
den Eid, welchen du beantragt hast, zuerst zu leisten; ja, sollten
auch alle Anderen ihn verweigern, so wirst du allein denselben ab-
legen müssen, weil du ihn den Andern in Vorschlag gebracht hast!“
-— Reinald konnte jetzt nicht mehr ausweichen und ohne ein Wort
zu .erwiedern aber unter tiefem Seufzen schwur er in Gegenwart Aller
(sub stola sus) nach der oben beantragten Formel Zugleich musste
er geloben, in den nächsten Quatembertagen die heiligen Weihen
und bischöfliche Consecration empfangen zu wollen. — (Wirklich
ward an den folgenden Tagen Reinald von Paschal geweiht, der
aber selbst noch nicht Priester wer.)
Jetzt verlangte Reinald, dass auch der Kaiser selbst und die
Uebrigen den Eid leisteten. Aber Wichmann machte wieder neue
Bedingungen, ohne deren Erfüllung er den Eid nicht ablegen könne,
31
Die Eidesverbindlichkeit sollte nicht, über. den Tod, Paschals und
des Kaisers hinaus sich erstrecken, und auch dann erljgchen, wenn
die Cardinäle beider Theile sich bei der Wahl eines neuen Papstes
einigen würden. .Gegen diese Bedingungen hatte Reinald nichts ein-
zuwenden, als: wenn diese neue Wahl mit Zustimmung des Kaisers
‚geschehe, Unter diesen Bedingungen gab Friedrich. seinen Eid schrift-
lich ab., Doeh, Wichmann war damit noch nicht zufrieden gestellt;
er erklärte weiter; dieser Eid ‚solle nur dann bindende Kraft haben,
wenn alle anderen Bischöfe denselben. gleichfalls leisteten, und nur
so lange, als er. Lehngüter besässe. .Er war nicht zu bewegen, , in
anderer Weise zu schwören. |
Die Reihe kam nun an die Bischöfe. Die von Verden und Hal-
berstadt schwuren, unbedingt; alle Anderen .üugserten Bedenken.
Einige weigerten gieh entschieden und erklürten, lieber die Lehn-
güter dem Kaiser zurückstellen zu wollen, als solchen Eid zu leisten ;
besonders Bischof Eberhard von Bamberg sprach sehr nachdrücklich
dagegen. Allein der Kaiser beharrie auf seiner Forderung trotz aller
Einreden und sagte; „ihr, möget wollen oder nicht, ihr müsst schwö-
ren und die Lehngüter behalfen.^ Allein er konnte vom Bischofe
Eberhard ;doch nichts weiter, erzwingen, als, dass dieser. ‚sich verbind-
lich machte, so lange er die Lehngüter habe, dem Kaiser auch die
Hilfsdienste zu leisten, Den Antrag wegen des Papstes scheint ‚er
‚ganz abgelehnt zu haben.
Die Bischöfe :von Verdün. und von Freising wichen der Eides-
leistung mit der Entschuldigung aus, dass die Abwesenheit ihrer
Metropoliten solches nicht erlaube. Man drang nicht weiter in sie.
Zwei Bischöfe der Kölner Provinz legten, dem Beispiele ihres Erz-
bischofs folgend, den Eid unbedingt ab. So schwuren also von den
anwesenden Bischöfen eigentlich nur sechs dem Gegenpapste Ge-
horsam.
Hierauf leisteten die anwesenden weltlichen Fürsten den Eid.
Auch die Gesandten Englands schwuren im Namen, ihres Königs,
derselbe werde sich in dieser Sache nach dem Kaiser richten. Wie
wenig sie darin nach dem Sinne des englischen Volkes handelten,
zeigte sich nachher, als der Kaiser den Erzbischof Reinald mit einem
glänzenden Gefolge nach England schickte, um die Sache weiter zu
betreiben. Die Gesandten überzeugten sich, dass dort .alle Stände
mit frommer Begeisterung dem rechtmässigen Papste Alexander an-
hingen. Sie selbst wurden überall geflohen und als mit dem Fluche
der Kirche Beladene mit solchem Abscheu betrachtet, dass man
jeden Altar, an welchem der schismatische Erzbischof oder einer
32
seiner Begleiter Messe gelesen, sogleich niederriss und die Kirche
neu einweihte. Auch jene englischen Gesandten nahmen ihren Eid
zurück.
Auf der Versammlung zu Würzburg wurden nun noch mehrere
Beschlüsse gefasst, und zwar: dass alle deutschen Bischöfe ihre Inau-
&ur&tion und Confirmation von nun an von dem Erzbischof von
Mainz, und nicht mehr vom Papste begehren und erhälten sollten.
Jene, welclie sich dessen weigerten, dürften weder vom Kaiser noch
von dem Episcopate anerkannt werden. Die Ersten, gegen welche
man diesen Beschluss anwendete, waren die Bischöfe Alban von
Passau, Cuno von Regensburg und Albert, von Salzburg, ein Oheim
ües Kaisers. -— Endlich wurde verordnet, dass jeder Priester bei der
heiligen Messe, bei den öffentlichen und stillen liturgischen Gebeten
den Papst Paschal namentlich sussprechen und' dadurch seine An-
hänglichkeit an denselben feierlich bekennen sole. Der Wider-
spenstige würde als ein Verräther betrachtet, aller Beneficien beraubt,
verjagt oder eingekerkert. Ueberhaupt drang der Kaiser mit äusserster
Strenge auf die Vollziehung der Würzburger Beschlüsse und ver-
langte sogar von den Abteien, dass jeder Mönch binnen sechs Wochen
den vorgesehriebenen Eid der Treue gegen Paschalis leisten solle,
widrigenfalls er als offener Reichsfeind betrachtet und verurtheilt
werde.
(Trithem. Chron. Hirsaug. ad A. 1165. Tom. I. — Hoffmann
Seript. "Bamberg. ad' Ac 1166. — Binterixh Pragm. Gesch. B.IV-
qe 106 — 110. — .Stelberg-Korz B..43.: 274 — 82. — Fries bei
Ludewig p. 516. — Harzheim IIL 890 et 389. —
Der weitere Verlauf dieser kirchlichen Angelegenheit gehórt
nicht zu unserem Zwecke. Wir wollen nur noch die hieherbezüg-
lichen wichtigsten Aktenstücke beifügen.
A. Brief Kaisers Friedrich an den französischen Gesandten.
Friedricus, Dei gratia Romanorum [mperator e£ semper Augustus, dilecto,
fideli et consanguineo suo Henrico Comiti Trecarum (Legato Regis Francorum)
gratiam suam et omne bonum.
Cunctis populis, quos clementiae nostrae regit Imperium, jam
dudum innotuisse credimus, qualiter exorta quondam inter Ecclesiae
Romanae Cardinales de Apostolatu discordia, in Reges et Regna
impetu pestifero est diffusa, pro qua, ad optabile pacis bonum revo-
canda, quantos post beatae memoriae Papae Victoris electionem et
confirmationem catholicam Papiae, Laudae, Mediolani, Laonae atque
in diversis Imperii finibus in corpore nostro labores tam nos, quam
invieti Principes nostri pertulimus, quantas rerum copias coelo justi-
33
tige impendimus, in extremis quoque mundi partibus jam suditum
non dubitamus. Denique beatissimo Papa Victore ad paradisi gaudia
assumto, et in ejus locum ab Episcopis, Cardinalibus almae Sedis
Apostolicae Domino Paschali viro Christianissimo in praesentia Epis-
coporum et Religiosorum Lombardiae et Tusciae, illustris quoque
praefecti urbis Romae, ac multorum nobilium Romanorum Catholice
subsituto, ipsum Dominum Paschalem ex Ecclesise et Principum
Imperii judicio atque consilio in Papam et patrem catholieum sollem-
niter recepimus, debitoque honore venerari semper intendimus.
Proinde obstinata 'Schismaticorum perfidia, mortem viri jusü suis
successibus &ptam fore ascribens, sirenaeis suis blanditiis fidelium
quorundam nostrorum animos adeo molita est, de novo immutare;
ut nisi morbis novis nova maturius remedia objicerentur, pars nos-
trorum non modica videretur ex fiducia nostrae lenitatis seducenda.
Igitur zelo reformandi decoris domus Dei accensi posiquam Be-
gem Francorum (qui nulla nostra culpe praeeunte, una cum Ro-
lando*), Imperii nostri hoste publico ejusque sequacibus imperialem
nostrum honorem manifesté. molitur auferre) post multos nostros
ammonitus irrevocabilem .pérsensissemus; universis Imperii nostri
Principibus in sacre Pentecoste curiam generalem Wirizeburc indix-
imus, quorum coetui celeberrimo solemniter praesidentes Ecolesiae
Dei statum, ac Domini Paschalis Papae negotium, serio ac magnifice
duximus roborandum. Invocata igitur devotissime Spiritus Sancti
gralia, et universorum, qui aderant, consilio altius communicato, ad
removendam pro parte nostra omnem prorsus ambiguitatem, ipsi nos
manu propria super Sanctorum reliquias juramentum publice prae-
stitimus, quod Rol&ndum schismaticum vel ejus successorem, quem
pers ejus elegerit in Papam, nunquam recipiemus, nec ad eum reci-
piendum assensum unquam alicui praebebimus. Nulli etiam fautorum
ejus gratiam nostram unquam reddemus, nisi ab errore viae suae
ad unitatem Ecclesiae fuerit conversus; unum vero Paschalem Papam
manutenebimus semper aique promovebimus, eique tamquam. Patri
catholico et universali Pontifici, obedientiam, honorem, ac veneratio-
nem exhibebimus, et ab ipso ejusque parte, vita comite, nunquam
recedemus. Electos quoque, qui sub eo, aut ejus successore, quem
pars ipsius elegerit, consecrationem receperint, vel adhuc recipient,
honore, aut ordinibus suis privari nunquam permittemus, et hujus
sacramenti absolutionem nunquam requiremus, nec oblatam recipiemus.
-
*) Alexander III. Papa legitimus.
34
Praeterea noster in Imperio suecessor, quem Principes universi
elegerint, hunc honorem Ecclesiae Dei et imperii et hane partem
nostram sub eodem juramento tuebiur semper atque tenebit. Idem
quoque juramentum Archi-episcopi omnes et. Episcopi, atque electi,
qui interfuerunt numero XL., super sancta Dei Evangelia, manu
proprie, unusquisque sub stola sua, praestiterunt et publice firmave-
runt. Nihilominus principes saeculares universi, Dux videlicet Sax-
oniae ac Bavariae Marchio Albertus senior, Cunratus Palatinus de
Rheno, Lodevicus Lantgravius, ac reliqui omnes super Sanctorum
reliquias publice idipsum juraverunt, Repente autem Spiritus Sanctus
mentes omnium adeo fecit unius voluntatis, quod electi omnes, qui
. praesentes aderant, primo Reinoldus Coloniensis Electus, et Italiae
Archicancellarius, dein ceteri omnes in Sabbato quatuor temporum
ad laudem Dei et honorem Imperii, sacros ordines devotissime sus-
ceperint. |
Firmiter quoque a nobis et ab univeris decretum est: ut quicum-
que supersunt ordinandi, in primis quatuor temporibus id similiter
exequerentur, alioquin dignitatis, ad quam electi suni, honore
omni remota delatione priventur.
Ad heec honorabiles \Legati, illustris amioi nostri Henrici, Ang-
lorum Regis, ad nos ab ipso transmissi, ut totius curiae nostrae prae-
sentia super Sanetorum Reliquias ex parte Regis Angliae, publice
nobis juraverunt, quod Rex ipse cum toto regno suo in parte nostra
fideliter stabit, dum Papa Paschalis, quem nos tenemus, nobiscum
tenebit, de Rolando autem schismatico manutenendo nullatenus de
caetero se intromittet. A schismaticorum itaque.communione omnis
homo, omnis ordo caveat; favorque illorum, etsi in aliquo modo visus
est venjalis, in posterum prorsus erit irremissibilis. Ad perfectum
vero hujus negoti firmamentum ex tolius Herbipolensis Coneilii
decreto firmissime praecipimus, ut si quis ad sui mandatum Antistitis
aut Praesidis Provinciae, vel Domini sui Sacramentum supradictum
non praestiterit, si clericus sit aut monachus, ecclesiastico privetur
honore, si laicus, allodia et beneficia, quaecumque possidet, nostra
auctoritate, a suo judice vel domino prorsus ipsi adimantur. — Data
Vuirtzburg Kalend. Julii.
(Ex Codice MS. Reginae Sueciae in Vaticano. Apud Harz-
heim III. 394 — 96.)
B. Kaiser Friedrich's Rundschreiben an den Abt Wibald, .
wie er es fast an alle Bischófe und Fürsten von Würzburg aus sendete.
....lpse cum omnibus ecclesiae tuae fidelibus publice jures et
Observes, et singulis dominicis diebus et festis in publica missg, sicut
95
edictum est et sancitum a nobis et a Principibus, publicam orationem
pro Domino Papa Paschali nominatim et assidue intus et foris prae-
eipias recitari. Edictum quoque et statutum est, ut haec omnia jura-
menta intra sex hebdomadas ab omnibus compleantur.
Quodsi aliquis mongehorum, clericorum, laicorum, in imperio
nostro huic confirmationi et edicto nostro aliquo modo se opponendo
contradixerit, certum sit apud te, quod sicut publicus hostis Imperii
absque omni spe recuperationis judicatus est, condemnatus et ab omni
offieio et honore et beneficio destitutus est. Ete.
(Inter Wibaldinas Epistolas Lib. I. Ep. 71. — Christlanns
Lupus Tom. X. Operum pag 103. Apud Harzheim loc. cit. —
Mansi tom, IL Supplem. pag. 555.)
C. Vertraulicher Bericht eines Anhängers Alexander's III.
Über die Versammlung zu Würzburg, an diesen.
Imperator cum principes suos &d curiam, quam eis in festo Pen-
tecostes indixerat, adunasset, et Principes ipsi Sabbato ante festum,
aique subsequenti secunda feria, de pace inter vos et eum reformanda
tractare coepissent, Reginaldus dietus Coloniensis Archiepiscopus
advenit, publioe asserens, et proponens, quod nihil contra vos ad ho-
norem sui labor et studium Imperatoris proficeret, nisi ejus tunc
penitus assentiret consiliis. Dicebat enim, quod potior pars imperii
vobiscüm erat, eommemorens scilicet Saltzburgensem, Moguntinum
et alios de Allemanis, qui vestrae obtemperant Sanctitati. Verum-
tamen ad magnifleandum seipsum plures, inquit, quam vos sumus,
al obedientiam Apostolici.nostri conquisiti, quos ei rex Angliae
numero quinquaginte et plures juxta Domini Imperatoris beneplaci-
tum exhibebit. Cum igitur ei talia promittenti et ad certitudinem
hujus rei duos nuntios praedicti regis praesentialiter exhibenti, de
prosequendo ejus consilio suum Imperator polliceretur assensum: in
audientia cunctorum principum hujusmodi consilium Imperatori for-
mavit.
Quod ipse videlicet Imperator in conspectu totius curiae manu
propria juraret, quod nullo unquam totius vitae suge tempore vos,
vel aliquem, qui ex parte vestra sit, Pontificem reciperet, sed devo-
üoni Papae sui Paschalis inconcusse semper et inseperabiliter &dhae-
reret, si vero mori illi ante contingeret, hoc ipsum juramentum sui
suecessoxes observarent. Principes vero suos hoc ipsum jurare com-
pellere, adjecto eorundem Principum juramento. .
Quodsi prius Imperator obiret, Principes ipsi nullum antea coro-
nazent in Regem, quam is, qui coronatus esset , et de tenendo et
g*
36
fovendo eodem schismatico et ejus successoribus idem faceret jura-
mentum. Et quod Principes infra sex hebdomadas, postquam de
curia ad propria loca redissent, omnes Abbates, Praepositos et alios
ecclesiarum Praelatos, milites quoque et alios omnes, qui in locis
eorum aliquos honores obtinerent, hoc jurare compellerent; et eos,
qui nollent hoc facere, rebus eorum penitus confiscatis depositos et
honoris sui cingulo spoliatos; vel si priviti homines fuerint, in mem-
bris propriis crudeliter mutilatos a toto imperio compellerent exsulare.
Placuit Imperatori forma consilii. Sed Argiepiscopo Magdebur-
gensi et aliis, qui praesentes erant, Episcopis dura visa est admodum
et molesta: ita quod idem Magdeburgensis nullum juramentum se
praestare velle respondit, nisi prius Coloniensis ordines et consecra-
tionem reciperet, per quam omnem dubitationem ab ejus et aliorum
pectoribus removeret. Unde cum ille id promittere detrectaret, acriter
eum agressus est Imperator; suamque ipsi malignitatem improperans,
in eum verba ista est prosecutus: Ecce, inquit, manifeste apparet,
quod sicut traditor et deceptor in periculum meum Papam mihi
praefeceris ignoranti; cum etiam ante receptionem literarum mearum,
ne de subtituendi Pontificis electione tractares, tu statim cum „Te
Deum laudamus^ et juxta beneplacitum tuum novum mihi Pontificem
elegisti, plus mihi proditor factus quam Moguntinus electus, quem
reum hujus criminis deferebas. Praesertim cum ille dederit mihi
salubre consilium, ut ex quo Deus me a prioris periculo liberavit,
nullatenus me obnoxium facerem successori. Nunc vero necessario
te noveris compellendum, ut, laqueum quem parasti, primus incurras.
Et aliis etiam id facere recusantibus solus habebis subire periculum,
quod in malitia tua noscitur ceteris praeparatum.
Sic ergo ille vehementer adstrictus non potuit evadere, quin cum
maximo fletu primus juxta praedictam formam faceret juramentum,
et susceptis ordinibus consecrationem quoque promitteret recepturum.
Exhibuit etiam praedictos nuntios regis Angliae, qui in persona regis
Anglise publice coram omnibus juraverunt, quod quidquid Imperator
super hoc se servaturum juraverit, ipse quoque tenebit firmiter, et
servabit. Sic ergo propria manu Imperator supradictum praestitit
juramentum, eo tamen ad verbum Archiepiscopi Magdeburgenis deter-
minato: ut si vos et schismaticum illum eodem tempore obire conti-
gerit, et cardinales utriusque partis in aliquem unanimiter convene-
rint, liberum sibi esset eum recipere, si tamen (quod quidem Colo-
niensis fecit apponi) de Imperatoris assensu eadem electio proveniret.
Deinde, qui praesentes erant, Principes, sicut supra dictum est, suum
praestitere ‚singuli juramentum. Cum vero ad Episcopos ventum
37
esset, dicerentque omnes, excepto Verdensi, velle se potius regalibus
cedere, quam hujusmodi sacramenta praestare. Responsum est eis:
oportere eos, vellent, nollent, juramentum facere et regalia retinere,
sicque cum fletu et plancto maximo juravit primus Magdeburgensis,
sub ea tamen conditione: si omnes alii, qui aderant, essent juraturi ;
et quod solutus esset juramento, quocumque tempore desineret regalia
possidere. Bambergensis vero Episcopus post multas et varies excu-
sationes ita ipsi imperatori juravit, quod, quamdiu voluerit regalia
retinere, secundum quod ei proprius sensus dictaverit, eidem Impera-
tori super negotio auxilium et consilium ministrabit. Verdensis etiam
intrusus, Halberstadius absolute, sicut Coloniensis juraverunt. Virdu-
nensis et Frisensis propter suorum Archiepiscoporum absentia excu-
sati juramentum facere minime sunt coacti: sed habite licentia, libere
ad propria redierunt, usque ad festum beatorum Apostolorum Petri
et Pauli sibi licentiam impetrantes.
Hi tentummodo principes juraverunt Dux Saxoniae, Marchio
Albertus, Comes Palatinus frater imperatoris, et quidam sororius
imperatoris. Hi sunt Archiepiscopi, qui juraverunt: Magdebugensis
sub conditione tamen praenominata, Coloniensis autem et duo suf-
fraganei ejus obsolute juraverunt. Filius vero Conradi, qui ad curiam
cum mille quingentis militibus venit, ut audivit fieri mentionem de
juramento, recessit. Patriarcha Aquilejensis non affuit, neque aliquis
suffraganeorum suorum. Similiter nec Salzburgensis, vel aliquis
suorum, neque Trevirensis vel aliquis suorum. Et multi de Princi-
pibus non affuerunt. Ä
(Harzheim loc. cit.)
XII.
Grosser Convent am 10. August 1159.
Im August des Jahres 1189 war zu Würzburg bei König Hein-
rich eine glänzende Versammlung vieler Bischöfe, Fürsten, Aebte
u. 8. w., welche auch in kirchlicher Hinsicht von Bedeutung ist,
indem auf derselben die schon lange schwebenden Streitigkeiten
über die Erzbischofswahl zu Trier beendet, und die Heiligsprechung
Bischofs Otto von Bamberg, des Apostels von Pommern, publicirt
wurde. | |
„Anno 1189, quum Henricus rex, qui patri Friederico in Palaes-
tinam profecto successit in regnum, primam curiam suam haberet
Herbipoli in festo S. Laurentii, et ad eandem curiam Otto (Friederi-
cus erat) dux Boemiae, Archiepiscopi, Episcopi. Abbates, Principes
38
et infinita multitudo convenissent, abbas Wolframus coram omni
populo et universa multitudine diversi generis et diversae linguae
procedens, litteras a sede apostolica elaboratas et libellum de vita.
Saneti Ottonis Eystettensi et Merseburgensi episcopis obtulit, ut vicem
D. Papae tenerent et b. Ottonen canonizatum optimo tempore eleva-
rent. Episcopi itaque susceptum librum inter authentica scripta
reponentes nomen beati Ottonis in canone et in litaniis, in catalogo
confessorum Christi, qui non illis minus laboravit, recenseri sanxerunt,
ut jam non anniversarius (seilicet quasi pro aliis defunctis) sed nata-
litius dies (ceu de Sancto) celebretur, et auctoritate apostolica eccle-
.. siae Christi per latitudinem mundi diffusae praeceperunt. Statimque
rege cum universa multitudine in laudem Dei et S. Ottonis accla-
mantibus, D. Moguntinus archiepiscopus antiphonam „Laudem dicite*
cum universa ecclesia concinente imposuit, quam missa de s. Pontifice
secuta est, omni populo gaudente in universis, quee gloriose fiebant
de s. Ottone episcopo. Atque haee quidem Herbipoli die X Augusti
anno 1189 acia sunt.“
(Ludewig Script. Bamb. pag. 1180. Ussermann Episc.
Bamb. p. 129.)
- XIII,
Reichstag und Coneil unter Vorsitz päpstlicher Legaten
am ?4. Mai 1209.
Otto, als Kónig der IV. dieses Namens, war der zweite Sohn
Heinrich's des Lówen, von dessen zweiter Gemahlin Mathilde, Tochter
König’s Heinrich II. von England. Nach der Aechtung seines Vaters
führte er nach den, den Welfen zuständigen Allodialgütern den
Namen Otto von Braunschweig. Er wurde am Hofe seines Oheims,
des König’s Richard Löwenherz erzogen und kämpfte in den Kriegen
dieses Helden gegen Philipp August von Frankreich so tapfer, dass
er von seinem Oheim zum Grafen von Poitu ernannt wurde. Nach
dem Tode Heinrich's VI. (27. September 1197) wurde er von der
Parthei der deutschen Fürsten, welche keinen Hohenstaufen auf dem
Throne sehen mochte, zum Kaiser erwühlt und 1201 vom Papste
als solcher anerkannt. Trotzdem aber behielt der von der Gibelinen-
- Parthei gewählte Philipp von Schwaben die Oberhand, so dass Otto
1%6 nach England flüchten musste. Nachdem aber sein Gegner
zwei Jahre darnach durch Otto von Wittelsbach ermordet worden
war, leuchtete für Otto die Hoffnung, allgemein als Kaiser anerkannt
"zu werden , und um die Gegenparthei desto gewisser für sich zu
)
39
gewinnen, beschloss er, sich mit Bratrix, des ermordeten Philipp
Tochter, zu vermählen. Da beide mit einander in Blutsverwandtechaft
standen, so wurden die geistlichen und weltlichen Fürsten im Jahre
1309 in der Woche nach Pfingsten zur Untersuchung und Entschei-
dung der Sache nach Würzburg berufen, woselbst auch die beiden
Legaten des heiligen Stuhles sich einfanden, vom Papste zum Voraus
mit Vollmacht versehen, demit die für die Reichsruhe so sehr er-
wünschte Vermählung nicht aufgehalten werden möchte. Der Bischof
von Würzburg, Otto I., machte bei den Verhandlungen zwischen
den Deutschen und lItelienern den Dolmetscher. Der Künig selbst
traf am Sonntage nach Pfingsten ein und wurde mit aller Feierlich-
keit empfangen.
Arnold von Lübeck (Lib. 7. chron. slav. cp. 19. pag. 741) führet
als gegenwärtig an: Legati Domini Apostolici, Hugo Hostiensis. Car-
dinalis et episeopus, Leo Sabiensis Cardinalis et episcopus cum maxime
copia praelatorum et principum», saeerdotum et cjericorum. Inter
quos erat Archiepiscopus Moguntinus Sigfridus, Coloniensis Thideri-
cus (Conradus?) Treverensis Johannes, Saleeburgensis Eberhardus,
Argentinus Henricus, Augustiensis Siegfridus, Constantiensis Wernerus,
de Frisinge Episcopus Otto, Pataviensis Manegoldus, Ratisbonensis
Henricus, Basiliensis Ludolphus, Hildeshemensis Hartbertus, Verdensis
Iso, Halberstadiensis Friedericus, Havelbergensia Sibotho, Abbas Cono
Elewangensis, Abbas Fuldensis, Herseveldensis, Corbejensis, Prumi-
ensis, Wirceburgensis. Hos sequuntur nomina Regum sive principum:
Odecerus. Rex Bohemiae, Marchio de Merern, Lupoldus dux Austriae,
Bernardus Dux Saxoniae, Lodewicus Dux Bavariae, Dux Bertholdus
de Zeringe, Dux de Luiringe, Dux Brabantiae, Marchio Misnensis,
Conradus .Marchio de Landesberge, Marchio Adelbertus de Branden-
burg, et. alii quam plures.
Nachdem die den Landfrieden betreffenden Verhandlungen vol-
lendet und „etliche ernstliche satzung und gebot gemacht, auch streng-
lich zu helten befohlen und öffentlich verkundet^ worden waren*), '
brachte der König seine persönliche Angelegenheit zur . Beratbung,
deren Verlauf wir nach den Geschichtsquellen hier mittheilen:
i. Herbipoli in Palatiım regale congregatis exstructo tribunali
Rex conscendit, Cardinales: habens colleterales, reliquis principibüs
eircum sedentibus. — Itaque Hugo Ostiensis episcopus: Cardinalis
primo exorsus de causa regalis connubii, pro qua eonvenerant ratio-
*) Fries 547. — Grebner Conipend. II. pag. 1070.
40 . e
nabiliter latino idiomate allegavit, interpretem habens Wircebuzgen-
sem episcopum, regique Otioni, ut pro bono pacis et concordiae ad
abolendam praeteritorum malorum memoriam cum filie illustrissimi
principis Philippi matrimonium contraheret, auctoritade Dei et beati
Petri per Apostolicam obedientiam in remissionem peccatorum suorum
praecepit.
Dominus Rex Otto IV. pro speciali negotio matrimonii sui assumtis -
tantum Cardinalibus, praelatis et principibus sacerdotibus cum lite-
ratis et legis peritis de legitimanda ei filia Philippi Regis sic omnibus
generaliter exorsus est: Rogamus omnes vos in Domino, primo Car-
dinales, qui de autoritate, sive de consilio Domini Apostolici adestis,
summos etiam Archiepiscopos, Abbates et alios, quos eeclesiasticus
ordo diversus distinguit, excellentiam quoque regum, ducum, princi-
pum, ut verba nostra &ttendatis. — Deus coelj post multas adversi-
tates cum beneplacito omnium regnum nobis donavit, ite ut non
immerito cum gratiarum actione ei dicere possimus: ,Lapidem, quem
reprobaverunt aedificantes, .hic factus est nobis in caput anguli. A
Domino factum est istud, et est mirabile in oculis nostris.^ — Quod
cum luce clarius constet omnibus, et optio vobis non desit de illus-
trissimis foeminis, quas habet orbis romanus, e quibus sponsam sive
conjugem eligere possimus, t&men quia tam celebris Conventus pendet
de articulo filiae Philippi, Ducis Sueviae, quam nostram consangui-
neam nemo dubitat, vestro nos submittimus arbitrio, sive consilio,
ut juxta salutem animarum vestrarum sincere deliberetis, omni scru-
pulo postposito favoris sive timoris, quid vobis super hoc sit facien-
dum! Si enim sex millibus annorum victuri essemus; magis emni
tempore coelibem eligeremus ducere vitam, quam cum animae peri-
culo sortiri uxorem. Nemo gloriam, generositatem, divitias, castra
hujus virginis attendat, quae omnia saluti animae .aequiparari non
possunt. Haec enim omnia nobiscum sunt, si vero ipsa castra CCCL
distribuantur sororibus, quaes haec contingit haereditas, parum est,
quod restat? Nunc igitur, ut dictum est, super hoc deliberetis, ut
congruum nobis responsum reddatis.
Omnibus igitur ad colloquium loeum dantibus rex ait fratri
Henrico palatino, qui ad dextris ejus erat: volumus, ut cedes, ne
quem tua praesentia de ulla suspicione terreat, — Acta igitur longa
deliberatione tandem &d Dominum Regem reversi suni. —
Posuerant autem verba in ore Lupoldi ducis Austriae viri facun-
dissimi et literati, qui sic coram rege locutus est: Domine Rex, placet,
ut audiatis responsum cardinalium, praelatorum et principum? —
Ad haec Rex: Audio! — Et ille: Noverit sublimitas vestra, quod
4
iste tam celebris conventus Cardinalium auctoritatem Domini Papae
praeferentium, summorum preelatorum et principum et omnium
literétorum omnino vobis decrevit expedire, ut pro bono pecis et
statu romani Orbis, ut virginem, de qua mentio habetur, uxorem
ducalis, hoc addemtes, ut omnis auferatur trepidatio: dugs eongrega-
tiones monachorum praeclaras liberrime construatis. Nos quoque
vobis non deerimus, facultates et eleemosinas large erogando; sacer-
dotes Siam sive alii inferioris ordinis in missis et ora&onibus sub-
veniendo. —
Ad heec Rex: Nos, consilium sanum et bonam tantae auctori-
tatis non refragantes, vestris acquiescimus dietis. — Igitur vocetur
puella! — Quae cum a pontificibus sive principibus gloriose adducta
fuisset, Rex consurgens de throno suo eam cum inclinatione recepit,
qua reinclinanie proferens annullum eam coram omnibus subarrha-
vit, et in osculo recepit, et ipsam inter Cardinales, quorum cathedra
eregione coram, regis facie erat, residere praecipiens, sic omnibus
at: Ecce reginam habetis, ipsam, ut decet, honorate! — Ordinatis
eüam Legatis honoratis honestissime eam ung cum sorore usque
Brunswick deduci praecepit. Ipse vero in terra remansit, et pera-
gratis illis partibus de consecratione imperiali tractare coepit.*)
(Arnoldus Lubecens. Lib. VII. Chron. Slavor. Cp. 19.)
| II. In solenni Curia apud Wirceburg Hugoldus Abbas Corbejae
ab Ottone IV. privilegiorum confirmationem obtinuit.
(Chron. Huxariense Paulini apud Harzheim ]II. 493.)
III. Otto Rex rom. Abbatiae novi eastri privilegia, jura et pos-
sessiones renovat . .. . Acta haec sunt anno ab incarn. Dom. MCCIX.
datum Wirceburg: IV. Non. Junii.
(Würdwein nov. Subs, T. X., 245.)
XIV. |
Vereiteltes Concilium im Jahre 1230.
Die heilsamen Wirkungen des Leteranischen Concils waren in
Deutschland kaum sichtbar geworden, als sie wieder verschwanden
durch innere Zwistigkeiten in den einzelnen Kirchen, besonders aber
durch die neuen zwischen Papst und Kaiser ausgebrochenen Miss-
helligkeiten, welche Alles in die grösste Verwirrung brachten. Um
*) Drei Jahre nach dieser Verlobung ward die ‘Hochzeit zu Nordhausen gefeiert, und
vier Tage später war die junge Königin eine Leiche,
4%
diesem Elende entgegen zu arbeiten, sendete Gregor IX. den Cardi-
naldiacon Otto als Legaten nach Deutschland. Derselbe berief 1230
ein Coneil nach Würzburg. Allein mehrere Bischöfe, hauptsächlich
die sächsischen Fürsten, unter denen sich Herzog Albert am meisten
hervorthat, widersetzten sich dem Legaten, und das Concil kam nicht
zu Stande. — Nachfolgender Brief gibt hierüber nähern Aufschluss.
„Albertus Dei gratia Dux Saxoniae, Henrieus frater ejus, comes
Ascaniae, cum aliis nobilibus per Saxoniam comBtitutis
promtum in omnibus famulatum. —
Intelleximus, quod Cardinalis tam in partibus Saxoniae, quam
in aliis imperii partibus pràebendas dere disposuit, insuper alias ser-
vitutes ac oppressiones ecclesiis nostris inducere medidatur. Propter
quod, si vultis evadere jugum perpetuae servitutis pro legis pa&rum
conservandid, et quia possessiones et sancta in manus externas fr&-
debantur, Maccabaei, quorum festum solemnizat ecclesia, bella Do-
mini strenue pugnaverunt. Verissime dignitas clericalis majori hodie
subjaceat servituti, quam tempore Pharaonis, qui notitiam non habe-
bat divini legis. Non cum tempore famis possessiones omnium mensae
su&e servirent, res tamen Sacerdotum & talibus erant immunes, qui-
nimo de publicis horreis eis eleemosynam praeberi mandavit. An
scitis, quod estis inter episcopos aliarum terrarum singulari privile-
gio decorati, cum non tantum episcopi sed et principes et domini
sitis? Quare ergo vos trahi permittitis ad tam remota loca contra
constitutiones hactenus approbatas ?*
Et quaedam alia significata sunt, per quae Archiepiscopi et Epis-
copi habito cum rege consilio institerunt, quod totum illud concilium
remansit.
(Chronic. Alberici apud Harzheim Ill. 537.)
XV.
Grosses National-Concilium im Jahre 1287.
Im Jahre 1285 waren zwischen der Geistlichkeit und der Bür-
gerschaft zu Würzburg heftige Streitigkeiten ausgebrochen. Beide
Theile schickten Gesandtschaften an König Rudolph von Habsburg
und baten um Gerechtigkeit. Am 8. December dieses Jahres erliess
derselbe einen Befehl an die Bürgermeister und den Rath zu Würz-
burg, alsbald die Gefangenen in Freiheit zu setzen, die Vertriebenen
zurückkekren zu lassen und aller Feindseligkeit sich zu enthalten
bis zu dem demnächst zu berufenden Reichstage, auf welchem der
Handel näher untersucht und entschieden werden solle. — Die Per-
4
43
theien scheinen zwar noch vor der Eröffnung des Reichstags sich
gütlich mit einander verglichen zu haben, der angekündigte Reichs-
tag wurde jedoch abgehalten, weil andere dringende Reichs- und
Kirchenangelegenheiten zu entledigen waren.
Zahllose Fehden störten den Reichsfrieden, ein Theil der Ritter-
schaft lebte vom Raube, und nirgends war mehr Sicherheit der .
Person oder des Eigenthums; die gewaltthätigen Eingriffe des Adels,
besond&rs der Schirmvögte in die Kirchengüter und in die Besetzung
der Pfründen führten eine greuliche Zerrüttung der kirchlichen Ver-
hältnisse herbei, welche zugleich eine immer steigende Sittenverderb-
niss auch unter dem Clerus zur Folge hatte — Der apostolische Stuhl
suchte dieser Noth der Kirche in Deutschland abzuhelfen, indem er
wiederholt Legaten dahin sendete, welche die Kirchenprovinzen visi-
ürten, sich mit den Bischöfen über Verbesserung der Sitten, über
Ausrottung der Missbräuche und Verderbnisse beriethen, Coneilien
zusammenberiefen und geeignete Satzungen erliessen. Wir finden
im Laufe des XIII. Jahrhunderts neun bis zehn solcher Cardinalle-
geten in Deutschland: — 1202 den Cardinallegaten Guido, Bischof
von Prüneste, welcher zu Cóln eine Synode hielt und für die Lüt-
üeher Kirche Satzungen erliess; — 1209 Hugo, Cerdinalbischof von
Ostia auf dem Concil zu Würzburg, und nebstdem Cardinal Leo,
Bischof von Sabina auf dem Convent zu Goslar; — Cardinal Conrad,
Bischof von Porto 1222 zu Cóln, 1225 zu Mainz, zu Magdeburg und
Hildesheim; — 1230 den Cardinaldiacon Otto zu Cóln, Würzburg,
Lüttich; — 1247 den Cardinaldiacon Petrus Caputius zu Cóln und '
Lüttich; — 1250— 52 die apostolischen Legaten Cardinal Petrus,
Bischof von Albano, und Hugo, Cardinalpriester; — 1254 wiederholt
den Cardinal Petrus Caputius; — 1265 — 07 den Cardinalpriester
Guido, weleher zu Magdeburg, Bremen, Breslau und Wien Synoden
versammelte. *)
Im Jahre 1286 sendete Papst Honorius IV, ,in Erwügung, dass
Deutschland seit sehr langer Zeit von einem päpstlichen Legaten
nicht besucht worden, wie auch auf wiederholtes Verlangen des
durchlauchtigsten römischen Königs Rudolph . . .***) — den Cardi
nallegaten Johannes Bucamatius, Bischof von Frascati (Tusculanum)
nach Deutschland und dehnte dessen Legation nicht nur über ganz
Deutschland, sondern auch über Bóhmen, Dünemark und Schweden,
*) Binterim: pragmat. Geschichte der deutschen Concilien. V B. 6 — 9.
**) So heisst es in der Legationsurkunde vom 31. Mai 1286. Bei Raynald Annal.
eccles. ad ann, 1286.
44
Mähren, Polen, Pommern, Preussen, Cassubien, Liefland und Russ-
land aus. Seine Legation hatte ausser den allgemeinen kirchlichen
Verbesserungen noch den besondern Zweck, „den König mit Rath
und That zu unterstützen, dass er nach Rom komme, um | die Kaiser-
krone zu erhalten.^ —
Der Cardinallegat langte in der Mitte des Jahres 1286 in: Deutsch-
. land an, und während er mit dem Könige über die Bedürfnisse des
Reiches und der Kirche in. Deutschland, über die zweckmässigsten
Massregeln und Mittel, denselben abzuhelfen berieth, sollte der neue
Erzbischof von Mainz, Heinrich, seinen und seiner dreizehn Suffra-
ganen Kirchensprengel visitiren, um die Wunden der deutschen
Kirche genau kennen zu lernen. — Wenn Latomus,*) berichtet
der Erzbischof Heinrich von Mainz, sei schon im September 1286
zur Synode nach Würzburg gereist, so liegt hier wohl eine Ver-
wechselung mit der dem Concil vorausgegangenen Visitationsreise
zu Grunde. —
Nach diesen Vorbereitungen wurde vom König Rudolph und dem
Cardinallegaten Johannes gemeinschaftlich beschlossen, auf das Jahr
1287 in der grossen Fasten ein Concilium zu Würzburg zusammen
zu rufen. Da aber auf demselben auch Reichsangelegenheiten zur
Berathung kommen sollten, so durften die weltlichen Reichsstände
nicht ausgeschlossen werden; und es sollte demnach nach altfränki-
scher Art — ein gemischtes Concilium gehalten werden, auf welchem
die Reichsstände unter dem Vorsitze des Kaisers die Angelegenheiten
des Staates ordnen; die Bischöfe hinwieder für sich unter der Lei-
tung des päpstlichen Legaten die kirchlichen Angelegenheiten be-
rathen sollten.
Die feierliche Eröffnung des Concils fand am Sonntage Lätare,
welcher im Jahre 1287 auf den 16. März fiel, im Dom zu Würzburg
statt, an welchem Tage die Vorbereitungsversammlung gehalten
wurde. Die meisten Bischöfe müssen mehrere Tage früher einge-
troffen gewesen sein, indem die von denselben ausgestellten Ablass-
briefe für Mariaburghausen vom 13. März datirt sind. Am folgenden
Dinstage, am 18. März, war die erste Sitzung, und von diesem Tage
sind auch die 42 Constitutionen datirt, wesshalb auch Manche diesen
Tag als den Anfang bezeichnen. — Das Concilium dauerte bis in die
folgende Woche, in welche das Fest Mariae Verkündigung fiel.
Montag den 24. März, als am Vorabende des Festes, ward der Land-
friede beschlossen und ‚unterzeichnet; und wahrscheinlich am Mitt-
*) Bei Werner: Dom von Mainz. II. 39.
45
woch (26. März) schloss das Concilium mit der bekannten stürmischen
Sitzung.
Nach der Erzählung in der „Thuringia sacr& pag. 593, (welche
aber irriger Weise das Concil nach Erfurt verlegt) u. A., und nach den
Unterschriften der verschiedenen, während des Concils erlassenen
Urkunden waren auf demselben folgende Erzbischöfe, Bischöfe und
Weihbischöfe gegenwärtig: — Der apostolische Legate, Cardinal Joh.
Bucamatius, Bischof von Frascati. Die Erzbischöfe Heinrich von
Mainz, Sigfrid von Cöln, (Heinrich) Boemund von Trier, Rudolph
von Salzburg, Giselbert von Bremen. Die Bischöfe Christian von
Spamland, Bruno von Brixen, Bruno von Havelberg, Gebhard von
Brandenburg, Heinrich von Trient, Conrad von Tull, Volrad von
Halberstadt, Witicho von Meissen, Hartung von Gurk, Reinbot von
Eichstett, Heinrich von Marienwerder (von Pomesenien), Emicho
(Sucho) von Freisingen, Heinrich von Regensburg, Conrad von Strass-
burg, Arnold von Bamberg,*) Conrad von Lavant (Salzburger
Provinz), Burchard von Metz, Peter von Basel, Rudolph von Con-
stanz, Werner (Bernard) von Passau, **) Conrad von Verden, Hein-
rich von Merseburg, Bruno von Naumburg, Theodorich von Olmütz,
Friedrich von Chur, Burchard von Lübeck, Tobias von Prag, Sigfrid
von Augsburg, Otto von Paderborn, Sigfried yon Hildesheim. Die
übrigen Bischófe hatten Stellvertreter geschickt; unter diese sind zu
rechnen die Weihbischófe: Johannes von Lichomen, Theobald von
Kernicon, Bonifaz von Tunn, Wilhelm von Tabilione , Hartung vi-
carius in pontificalibus episc. herbipol.
Tritheim und nach ibm Fries führen auch den Erzbischof Hein-
rich von Trier als gegenwärtig an, aber mit Unrecht, denn derselbe
war bereits am 24. April 1286 zu'Benevent gestorben, sein Nach-
folger aber hiess Boemund. Die Thuringia sacra (p. 593) zählt auch
Berthold, Bischof von Würzburg, zu den Versammelten; es ist aber
zu vermuthen, dass er damals schon krank lag (er starb im Novem-
ber desselben Jahres) , denn es geschieht seiner. in keiner Urkunde
Erwühnung, wührend sein Weihbischof Hartung einen Ablassbrief
für Mariaburghausen ausstell. Wenn endlich in: dem Prolog zu den
Constitutionen auch ein Erzbischof von Wien genannt wird, so muss
ein Abschreiber ihn mit dem Metropoliten von Bremen verwechselt
haben, denn Wien war damals noch kein Bisthum, vielweniger ein
Erzbisthum. Es waren zwar schon 1208 Unterhandlungen wegen
*) Ussermann, Episcop. Bamberg. p. 162.
**) Schóller, die Bischófe von Passau. p. 74.
46
Errichtung eines Bisthums in Wien gepflogen worden, dasselbe wurde
aber erst im XV. Jahrhundert gegründet und 1480 organisirt. Sollte
vielleicht damit der Bischof von Vienne gemeint sein, so müsste dieser
zufülig anwesend gewesen sein, denn die Legation des Cardinals
erstreckte sich nicht über Frankreich. — ,Desgleichen erschien König
Rudolph selbst und andere viel weltliche Fürsten, Aebte, Prälaten,
Graven und Herren.“
Wir gehen nun zu den einzelnen Verhandlungen des Concils
über:
A.
Canones XLH. conditi, quos per Alamanniam, Bohemiam, Da-
niam, Sueciam, Moraviam, Poloniam, Borussiam, Russiam ac Septen-
trionem promulgatos voluit Joannes, uti Legatus Apostolicus &d has
Nationes missus.
(
Praefatio.
Joannes, divina miseratione, Tusculanus Episcopus, Apostolicae
Sedis Legatus, venerabilibus in Christo Patribus universis, Archi.
Episcopis, Episcopis, et dilectis sibi in Christo Clericis, Abbatibus,
Prioribus, Decanis, Archi-Diaconis, Praepositis, Archi-Presbyteris et
aliis Ecclesiarum Praelatis, Capitulis, Conventibus et Collegiis, Cis-
terciensibus, Praemonstratensibus, Cluniacensibus, Sancti Benedicti,
Saneti Augustini, Chartusiensibus, Grandimontensibus et aliorum
Ordinum, nec non Prioribus Hospitalis St. Joannis Hierosolymitansrum
Domorum, Militiae Templi beatae Mariae Teutonicorum ceterisque
Personis Ecclesiasticis, Regularibus et Saecularibus, exemptis et non
exemptis, et per partes Alamanniae, Bohemiae, Daciae et Sueciae
Regna, nec non Moraviae, Marthiani, Poloniae, Pomeraniae, Prussiae,
Cassubiae et Livoniae, ac Russiae Ducatus constitutis; in perpetuum.
Deus Deorum Dominus rite ac aequo moderamine cuncta prae-
ordinans, ab aeterno ingentes legis voluit esse conditores, ut se ho-
mines esse cognoscerent, et proprium sub legis limitibus arbitrium
‚limitarent; caeterisque propulsatis, in silentiis roboraretur justitia,
vigeret aequitas et candor magis enitescerent honestatis. Haec iria,
quasi conformia et status prosperitatem asserentia possessoris, promptis
affectanda sunt desideriis, summis exsequenda vigiliis, et solicitis
studiis acquirenda. Haec apta sunt et necessaria protinus singulis,
maxime personis sublimibus, dignitate praecellentibus ac in sacris
officiis constitutis. Haec sicut affectu nobis anxio appetimus, sic et
ea subditis nostris libentissime propinamus, ut per gequitatis, justitiae
41
honestetis suae tramites incedentes, adsit eis felicis status tranquil-
litas et plena jucunditas libertatis. Ut igitur de commisso nobis per
sacrosanctam Matrem Homanam Ecclesiam in partibus nostris plenae
Legationis officio, et continuis nostris laboribus, quos libenter per-
ferimus, et subditis nostris quietem: pacis et status commoda propi-
nemus, fruetusque percipiant optatos; pro salubri statu Cleri, Partium,
Regnorum etDucatuum praedictorum, in sacro Herbipolensi Concilio,
assidentibus Nobis Venerabilibus Patribus Moguntinensi, Coloniensi,
Saltzburgensi et Viennensi (?) Archi-Episcopis, et nonullis eorum
Suffraganeis; et de ipsorum ac Abbatum et Praelatorum praesentium,
quasdam constitutiones edidimus, per eos in posterum inviolabiliter
observandas, quae a jure suadentur, aequitati deserviunt, et continent
honestatem, mandantes auctoritate, que fungimur, ut in qualibet
etiam Cathedrali, Conventuali, seu etiam collegiate sub nostro sigillo
penitus habeantur annuatim, prout in constitutione nostra contra usu-
rarios actus inferius annotate expresse legitur publicandae, Vos itaque
has constitutiones devote suscipite, et eas tamquam amatores justitiae
inviolabiliter observate. *)
Capitula.
In nomine Domini. Amen.
I. De honesta vita.
Ut Christi militie, laudibus deputate divinis, vita, gestu, moribus
et habitu, & militia secernatur humana, cunctos Archi- Episcopos,
Episcopos, Clericos, Abbates caeterosque inferiores Ecclesiarum Prae-
latos et personas in dignitate sacri Sacerdoti constitutds, quarum cura
Nobis commititur, auctoritate hortamur in Domino, et paterna suadela
monemus, ut pie, caste, munde ac in splendore (virtutum) vitae
vivere studeant, gravitate, qu& convenit, iam -in habitu, quam in
moribus incedentes. Et ut dignitate praecellunt, sic et vitae praeful-
M
*) In der späteren Ausgabe der Statuten, impr. Hagenoae No. 1519 schliest die Prae-
fatio folgendermassen:
„Has nostras constitutiones in eodem llerbipolensi concilio promulgatas, in singulis
Cathedralibus Ecclesiis infra legationis nostrae terminos constitutis, sub nostro sigillo ha-
beri volumus et publicari, prout superius legitur, omni anno. Ut his nostris consitutionibus
adhibeatur in perpetuum plena fldes, eas appensione nostri Sigilli fecimus communiri.
Aetum Herbipoli anno Domini MCCLXXXVII mense Martii; feria tertia post: Laetare
Jeru salem, Pontifleatus Domini Honorii Papae Quarti anno secundo.^ — Die ganze
Einleitung scheint nach dem Concilium erst bei der Veröffentlichung der Satzungen bei-
gefügt worden, zu sein.
48
geant honestate; praesenti constitutione statuimus in posterum valitura,
ut Archi-Episcopi, Episcopi, Abbates in domibus eorum, clausa, et
non nimia longitudine vel brevitate, munda habeant indumente.
Il. De vitandis tabernis ac ludis. .
Usus tebernarum, praeterquam in itinere constitutis, et ludos
taxillorum omnibus Clericis et personis Ecclesiasticis, praesertim in
Praelaturis et sacris Ordinibus constitutis, omnino prohibemus: et
qui contra fecerint, in publico vel alibi, laicis praesentibus, arbitrio
Ordinarii puniantur.
III. De colloquiis cum Monialibus, tel de inordinato joco.
Abusum quoque ae suspicionem contagii a personis Ecclesiasticis,
maxime in dignitatibus et sacris Ordinibus constitutis, paterna dili-
gentia praecidere diligentes , personis hujusmodi frequentationem
Claustrorum, seu Monasteriorum Monialium, ac inhonestam collocu-
tionem, et ludum noxium cum ipsis Monialibus in cameris vel publice
in hac edictali constitutione de caetero prohibemus: et qui conira
fecerit, poeng excommunicationis puniatur per Ordinarium.
IV. De hastiludio Clericorum.
Hastiludia et torneamenta Clerici, qui sunt in dignitatibus, per-
sonatibus, seu in sacris Ordinibus constituti, hoc edicto perpetuo sibi
noverint interdicta; ita quod nulla persona Ecclesiastica in dignitate
geu personatu et in sacris Ordinibus constituta cum &rmis vel sine
armis ipsa exerceat; et si contrafecerit, anathematis vinculum eo ipso
incurrat: absolutionem tum eorum Episcopo Metropolitano , ac alis
Episcopis reservamus.
V. De Clericis concubinariis, cel manifestis cohabitatoribus.
Concubinarios Clericos, qui retinendo publice concubinas, el
famam negligunt, et reverentiam maculant clericalem, more pii patris
non personas sed personarum vitium detestantes, eorum saluti prae-
sentis constitutionis tenore sic duximus providendum. Et quodsi
publice retinere praesumpserint, vel novas focarias acquirere earum
loco, sint ipso facto beneficiis privati, quae illi, ad quos collatio per-
tinet, conferre aliis personis idoneis teneantur.
VI. De his, qui beneficia per intrusionem arripiunt.
Damnandae ambitionis improbitas sic aliquorum animos occupet
quod in illam eos temeritatem impellit, ut, quod prohibente jure
49
nequeunt, praesumant, per intrusionem arripere, ac praesumpía vio-
lenter retinere. Volentes igitur competens huic morbo remedium ad-
hibere, hoc edicto perpetuo consultissime prohibemus, quod nullus
Clericus Ecclesiam vel Praebendam aliquam vel beneficium eccle-
siasticum aut proventus ipsorum, quae ad eum. de jure non pertinent, -
in alterius praejudicium recipere ac retinere praesumat. Qui contra
fecerit, ipso facto sententiam excommunicationis incurrat; nec possit
sibi de absolutionis beneficio providere, nisi illi, cui super Ecclesia
seu beneficio et fructibus eorum hujusmodi injuriam fecit, satisfaciat
competenter. Et nihilominus, si per mensem in ocoupatione, intru-
sione seu violentia hujusmodi animo steterit indurato, beneficiis, si
quae habet in Ecclesiis, ipso facto sit privatus; et sit extunc inhabilis
ad dignitatem aliquam seu Ecclesiam obtinendam. Et si laicus fuerit,
sententiam excommunicationis incurrat.
VIl. De bina celebratione Missarum.
. Ad nostrum pervenit auditum, quod nonnulli Presbyteri, ignari,
quanti terroris existat, illicite tractare Divina, quae sicut gloriam
digne sumpta, sic et indigne praesumta poenam promittunt seternam,
in eadem Ecclesia, nulla necessitate urgente, sed ad solum quaestum
Missam celebrant bis in die. Quod detestantes omnino, sub attesta-
tione tremendi judicii, in quo ab eis, si contra fecerint, requiratur,
hac edictali constitutione singulis Presbyteris inhibemus, ut nisi unam
Missam, aut duas in casibus & jure concessis, in die cantare aut
legere cum sacrificii celebratione praesumant, et si secus fecerint,
Ordinarii arbitrio acriter puniantur.
VIII. De portatione Corporis Christi.
Sanctissimum Corpus Christi, cujus dignae venerationi fragilitas
humana non sufficit, cum ad infirmos vel ad. mulieres vicinas partui
extra corpus Ecclesiae deportetur, veneratione solita mandamus
venerari: videlicet, ut Clericus indutus superpelliceo cum stola
circa collum portet; nisi loci distantia et temporis qualitas secus
exposcat. Clericus vero praecedens cum campanella et lumine
tintinando; et obviantes, donec Sacerdos transeat, genuflectant
et dicant devote ter ad minus Orationem Dominicam cum Salu-
tatione beatae Virginis gloriosae. Nos enim tam Sacerdoti quam
Clerico portantibus et singulis vere poenitentibus et confessis,
genuflectentibus, dummodo (ut dictum est) genuflectant et Orationem
Dominicam cum Salutatione beatae Virginis dicant, decem dies pro
vitae qualitate de injuncta sibi poenitentia auctoritate, qua fungimur,
4
-
50
relaxamus. Presbyter vero, qui aliter, tum occulte ipsum portare
praesumpserit, Ordinarii arbitrio puniatur.
IX. De alienationibus rerum Ecclesiasticarum.
Licet alienationes rerum Ecclesiasticarum, maxime possessionum,
librorum et vasorum, quae divinis cultibus sunt deputata, sacri pro-
hibeant Canones, quia tamen, ut nostris insonuit auribus, nonnulli
Praelati, tam saeculares, quam religiosi, sicut Abbates et Abbatissae,
et Priores Monasteriorum, quae. sunt per Priores solita gubernari, et
alii Ecclesiarum Rectores, novo alienationis quaesito colore, bona
Ecclesiarum, quarum gubernatores exsistunt, fingentes se pro utilita-
tibus Ecclesiarum suarum maximis debitis obligatos, consanguineis
eorum seu personis extraneis bona alienant hujusmodi ad vitam, vel
obligant possidenda; et per hoc, ipsis, qui obligantur, deficientibus,
successores eorum, aut propter potentiam detinentium, aut Ecclesia-
rum inopiam, non audent ea redimere, vel non possunt; et sic
Pastorum nequitia Ecclesiae propriis bonis defraudantur. Nos indem-
nitati Ecclesiarum providere volentes, ac alienationes hujusmodi
edicto perpetuo prohibentes, omnino alienantes in fraudem, sine supe-
riorum assensu, et aliler, quam in casibus a jure permissis, bona
Ecclesiarum, quarum curam geruni, poena canonis puniantur.
X. De habentibus duas Vicarias.
Presbyteris duas communicaturas recipere prohibemus omnino:
cum impossibile sit, quod sufficienter (unus) possit Ecclesiis servire
duabus: et qui contra fecerit, prima viearia ipso facto, et de secunda,
quamdiu primam retinuerit, proventibus sit privatus; quos in utilite-
tem ipsius Ecclesiae decernimus per Ordinarium convertendos.
XI. De aelate Clericorum promovendorum.
Praesenti perpetuo prohibemus edicto, ne de cetero Archi-Epis.
copi, Episcopi, Abbates et Abbatissae, seu alii Ecclesiarum , Praelati,
&d quos Parochialium Ecclesiarum collatio seu praesentatio pertinet,
Parochiales Ecclesias personis, qui vicesimum quintum annum non
attingunt, conferant, vel eas ad hujusmodi Ecclesias repraesentent,
vel repraesentatum talem admittant, vel instituant in eisdem ; si contra
factum fuerit, premantur poena illius Canonis: ,Licet Canon. Lib. 6.*
Xll. De praesentatione promoti.
Ecclesiarum quoque patronos, seu illos, qui noscuntur in Eccle-
siis aliquibus jus Patronatus habere, praesenti sanctione monemus,
5
ut vacantibus Ecclesiis de jure et de facto, in quibus jus Patronatus
obtinent, personam idoneam, et aetatis legitimae, Dioecesanis, seu
illis, ad quos institutio in ipsis Ecclesiis pertinet, infra tempus statu-
tum a jure studeant praesentare. Et si per mensem ultra dictum
tempus Ecclesias ipsas detinere praesumpserint, ipso facto excommu-
nicationi subjaceant, et ea vice praesentatione hujusmodi sint privati:
Ac si superior non Ecclesiam sic vacantem infra tempus a Canone
' sibi praefixum conferat, & collatione beneficiorum sit per annum ipso
facto privatus. Et si laici fuerint et Ordinarium providere volentem
ipsi Ecclesiae impediverint, ipso facto sint sententia excommunica-
tionis innodati.
XIII. De observatione interdicti.
Clericos tam saeculares, quam religiosos etiam, cujuscunque sint
Ordinis, qui constituti. erunt in civitate, villa, seu castro, vel in
aliquo loco, qui subjaceat interdicto, in obsequiis mortuorum, seu pro-
cessionibus non debere cantare, aut publice celebrare, aut campanas
ad horas pulsare, praesentis institutionis oraculo volumus declarari,
nisi haberent ex privilegio vel indulto (facultatem).
XIV. De beneficiorum susceptione de manu Laicorum. :
Nullus de cetero Clericus, vel Ecclesiastica persona Ecclesiam,
seu Eeclesiasticum beneficium de manu laici vel alterius, ad quem
collatio non pertinet, recipiat, seu laicali favore, vel potentia sibi
existimet retinenda; et qui contrafecerit, nisi in manu Dioecesani;
vel ejus, ad quem Eecclesiae vel beneficii collatio, vel institutio per-
tinet, libere resignaverit, anathematis vinculo innodetur, nec absolvi
valeat, nisi Ecclesiae sie obtentae .de fructibus per eum perceptis
plenarie satisfiat.
XV. De benedictionibus et sepulturis, quae fiunt per pactum. '
Obscoenam illorum &bominationem praesentis constitutionis ora-
culo detestantes, qui vendere dicuntur benedictiones nubentium, et
sepulturas mortuorum; talia de cetero fieri prohibemus omnino; et
qui contra fecerit, cum Giezi in die tremendi judicii recipiat portio-
nem. Nec per hoc intendimus, quod laudabiles consuetudines locorum,
seu Ecclesiarum habentium caemeteria, infringi debeant; et quando
possint Rectores earundem Ecclesiarum hujusmodi recipere licite, si
nubentes post benedictionem et consanguinei vel alii pro defunctis
post sepulturam aliquid offere voluerint devotionis intuitu, et etiam
pietatis.
4*
52
XVI. De cura Capellarum.
Rectores, qui matrices habent Ecclesias, a quibus dependent
Capellae, circa ipsos in tali volumus cura versari, ut in ipsa Capella,
quae subjacet curae suae, si facultates suppetant, Vicarium idoneum
statuant, qui resideat continue in Ecclesia, et deserviat in Divinis
et Parochianis spiritualia praebeat alimenta. Quod si fuerint in hoc
remissi, vel se reddiderint negligentes, per Ordinarios puniantur.
XVII. De Vicariis in Ecclesiis parochialibus Monasteriorum.
Curent etiam et Priores, cujuscunque sint ordinis, parochialibus
Ecclesüs, quas obtinent, pleno jure per vicarios idoneos continue
facere in Divinis obsequiis deservire, et parochianis Ecclesiarum
ipsarum spiritualia solicite ministrare. Alioquin Abbas, seu Prior,
qui parochialem Ecclesiam hujusmodi sine Rectore per mensem di-
miserit a die notitiae computando, et in ea non curaverit Vicarium
aut Ministrum idoneum ordinare, praesentis institutionis sit extunc
ab officio ipso facto suspensus: tamdiu in suspensione hujusmodi per-
mansurus, quam Ecclesia ipsa sine Vicario, seu Ministratore manebit:
et provisio sive ordinatio Ecclesiae Ordinarii arbitrio reservetur.
XVIII. De habitu et conversatione Monachorum.
Volumus etiam, quod Abbates, Priores Monasteriorum, quae per
Priores sunt solita gubernari, vestes non habeant, quae in forma et
colore appareant saeculares; ac Monachos eorum intra claustra eorum
retineant, nec permittant eos sine manifesta seu justa ac rationabili
causa frequenter in saeculo cum saecularibus conversari; sed secun-
dum statuta regulae, in qua professi sunt, studeant Domino deservire;
et si contra fecerint, per mensem per Superiores ab officio suspen-
dantur.
XIX. De vita et habitu Monialtum.
Hanc cirea Monialium curam Abbatissas et Priorissas Monasteria
Monialium gubernantes volumus adhibere cautelam, ut postquam
Monialis quindecimum annum aetatis exegerit, et post duodecimum
aut quindecimum aetatis suae annum probationem in Monasterio
fecerit, ultra annum professionis velum cogatur recipere, ac sibi ca-
pillos juxta scapulas amputare, quae per subtractionem praebendarum
Abbatissae studiose arceantur. Item sine manifesta vel rationabili
causa exitus claustri eisdem Monialibus per eam, quae regit Monas-
terium, prohibeatur omnino. Caeterum ne praetextu inopiae ipsis
53
detur Monialibus occasio malignandi, Abbatissa, juxta facultatem et
quantitatem redituum Monasterii, eis in victu honeste provideat et
amictu, prout regula patitur earundem. "Super quo, si dubietas emer-
serit, per Ordinarium loci declaretur; et ipse Ordinarius Abbatissas
contra facientes per administrationis privationem coerceat, vel alias,
quo melius eas posse videbitur coerceri.
XX. De occupatoribus et invasoribus rerum Ecclesiasticarum.
Dignum arbitrantes et consentaneum aequitati, ut quos jugo legis
forsitan premimus, ab oppressorum illicitis ausibus defendamus et
consultissima constitutione in posterum valitura sanciamus, quod nulla
saecularis vel Ecclesiastica persona, quantacunque nobilitate aut
praeeminentia status praefulgeat, (Christianissimo Domino Romanorum
Rege semper Augusto, ejusdemque divina consorte eorumque filiis
dumtaxat exceptis) Ecclesias et Ecclesiastica bona et jurisdictiones
et vasallos eorum, violenter et auctoritate propria publice usurpare,
aut occupatoribus, invasoribus, ét scienter usurpantibus Ecclesias,
et bona praedicta, praestare praesumant quomodolibet, per se, vel
per alium, aut alios, consilium, auxilium, vel favorem: vel quod si
aliquis contra hujusmodi nostrae constitutionis tenorem facere, vel
venire praesumpserit, et requisitus infra mensem Ecclesiae laesae
aut Praelato ipsius damnum non emendaverit, ipso facto anathematis
vineulo sit innodatus, et terrae ipsius Ecclesiastico subjaceant inter-
dicto: ac Clerus terrae offensoris hujusmodi sola denuntiatione Prae-
lati, seu Cleri Ecclesiae laesae servet inviolabiliter interdictum
Quod si celebrare praesumpserint, quamdiu offensor hujusmodi non
emendaverit, quod deliquit, ipso facto a divinis offieiis se noverint
esse suspensos. Simili modo illos, qui possessiones Ecelesiasticas
titulo pignoris detinent obligatas, a quibus jam receperint ultra sor-
tem, si non restituant Praelatis: Ecclesigrum, quarum sunt, infra
dictum tempus, volumus hac poena mulctari.
XXI. De laicis recipientibus beneficia Ecclesiastica.
Laicos quantacunque status dignitate fulgentes, Ecclesiastica
recipere beneficia, aut occupata tenere, quae, debentur militantibus
in Divinis, de caetero prohibentes; eos, nisi infra mensem a tempore
occupationis, in antea occupata beneficia ipsa dimiserint, ipso facto
excommunicationis vinculo volumus esse innodatos.
54
XXII. De Advocatis Ecclesiarum.
NonnuNi, qui Ecclesiarum se asserunt Advocatos, sicut, tenentur,
non solum Ecclesias ipsas ab oppressionibus non defendunt, sed
Ecclesiarum ipsarum bona violenter diripiunt, ac personas ipsorum
mulüpliciter inquietant. Etsi advocatus quatuor pluresve habeat
filios, quod est tamen intollerabile, omnes se reputant in direptionem
bonorum Ecclesiae advocatos; sic quod per hoc Ecclesiae, unde
sperant auxilium, frequenter sentiunt detrimentum. Quibus volentes
salubre remedium adhibere, hac edictali constitutione sancimus,
cunctos Ecclesiarum advocatos infra nostrae legationis terminos con-
stitutos, cujuscumque sint praeeminentiae status, eisdem juribus esse
contentos, quae ipsis, seu eorum antecessoribus fuerint concessa
semper, quos advocationi hujusmodi praefecerint, et Ecclesias, qua-
rum advocati existunt, defensare studeant, et manutenere pro posse;
‚et solum ille, in quem omnes concordant, aut major pars eorum,
habeatur eorum de caetero advocatus. Alioqui si negligentes in de-
fendendo et manutenendo personas et jura ipsarum Ecclesiarum
fuerint, vel remissi, hujusmodi advocationis officio eos privatos esse
volumus ipso facto. Et siquid ultra debitum ab ipsis Ecclesiis auferre,
"et contra hujus nostrae constitutionis tenorem venire praesumpserint,
nisi infra mensem Ecclesiis ipsis restituerint, quod auferunt, vel
emendaverint, quod delinquunt, excommunicatos esse decernimus; et
ad requisitionem personarum Eeclesiae injuriam passae, excommu-
nicatos mandamus denuntiari omni mense.
XXIII. De usurariis.
Usurarios actus divina et humana lege satis novimus exprobatos
et contra exercentes usuras novissima constitutio Lugdunensis Con-
cilii poenas statuit exquisitas, quibus adendum aliquid non videmus.
Sed quia novo quaesito fenerandi colore nonnulli sub titulo venditio-
nis exercent usuras, emendo pignus pro quantitate, quae mutuo
petitur, et vendendo eodem redemptionis tempore, pro quantitate
adaucta numero usurarum; huic fraudi sic praevidemus obviandum,
quod constitutio sanctae recordationig Gregorii Papae X. contra usu-
rarios edita in Concilio Lugdunensi*), in singulis Cathedralibus et
collegiatis Ecclesiis, una cum praesentibus constitutionibus nostris
publicetur, statim lecto Evangelio semel in anno, in Quadragesima
publice coram populo: et tune veneratores hujusmodi, et alios, qui
*) Anno 1254, Canon 26.
b5
contra tenorem hujusmodi Concilii Lugdunensi exercent usuras, et
retinentes eos in domibus propriis, excommunicati nominatim publice .
nuntientur. Quod si Ecclesiarum Praelati in hujusmodi publicatione,
quam per se ipsos, et alios facere debent, negligentes fuerint, vel
remissi, et in dicto tempore publicatio ipsa non fiat, eos aeterni mit-
timus Judicis ultioni. Et si usurarius diem claudit extremum, qui
occulte usuras exercuit, et trium aut duorum testium fide dignorum
testimonio constiterit, exercuisse usuras, nisi pro eo satisfactum
fuerit de receptis usuris, nullus ipsum recipiat ad Ecclesiasticam
sepulturam. Alioqui si contra faetum fuerit, praeter poenam latam
in Lugdunensi Concilio contra tales: volumus, ut locus, seu Ecclesia,
in cujus Caemeterio de voluntate Praelati sui, seu capituli sepulta
fuerint corpora talium, ipso facto Ecclesiastico subjaceant interdicto, .
quamdiu eadem corpora per eos non fuerint exhumata.
XXIV. De laesionibus Ecclesiasticarum Personarum.
Eos, qui timore Dei postposito Clericos seu ecclesiasticas Per-
sonas occidunt, vulnerant, mutilant, proseribunt, capiunt, et captas
retinere praesumunt, etsi sententiam, quam incurrunt, latem a Ca-
none non verentur, adjectione hujusmodi poenae volumus coercere;
videlicet quod Praelati vel Rectores Ecclesiarum, in quibus capti-
vantes et detinentes ipsi degunt, et captivi Clerici capiuntur, et cap-
tivi tenentur, ipsos captivantes et captivos detinentes excommunicatos
denuntient publice singulis diebus Dominicis et Festivis, nisi post-
quam requisiti fuerint, cos infra octo dies dimiserint, et in locis, ubi
capti Clerici et Personae ecclesiasticae tenentur, tamdiu scientes ces-
sent a Divinis, quamdiu in locis ipsis fuerint sic captivi Quodsi
contra fecerint, tamquam eorundem maleficorum participes, excom-
municatos esse volumus ipso facto; salvis aliis, quae contra tales sunt
in Concilüs provincialibus constituta.
XXV. De laesoribus Nuntiorum Sedis Apostolicae.
Si quis in tanti proruperit furoris audaciam, quod Nuntios Lega-
torum Apostolicae Sedis de latere missorum ab ipsa, seu Archiepis-
coporum, Episcoporum, aut Delegatorum capere vel verberare, ac
eos spoliare, seu litteras auferre, aut dilaniari, aut alias eos in juris-
dictione eis commissa per se vel per alios aut alium, publice vel
occulte, vel quomodolibet impedire praesumpserit, ipso facto sit ex-
communicationis sententia innodatus. Eandem poenam nihilominus
contrahere volumus, qui venientes ad Curiam eorundem, et abinde
56
redeuntes, eos in personis offenderint, vel eos bonis eorum, quae
secum habuerint, occulte vel publice spoliarint.
XXVI. De usurpantibus sibi bona Ecclesiarum vacantium.
Nonnulli aflictis Ecelesiis, quae vacationis laborant incommodo,
non verentes afflictionem addere, bona earundem Ecclesiarum diri-
pere ac occupare nituntur. Ex quo grave ipsis Ecclesiis in rebus
earum provenit detrimentum. Nos super hoc vacantibus Ecclesiis
providere volentes, eos, qui vacantium Ecclesiarum et decedentium
Clericorum bona immobilia seu mobilia de caetero usurpabunt, aut
usibus propriis deputabunt, excommunicatos esse volumus ipso facto.
XXVIL De visitatione per Episcopos facienda et de Confirmatione.
Curent Archiepiscopi et Episcopi commissas eis provincias omni
solicitudine ab insidiis inimici humani generis, et qui circuit, quae-
rens, quem devoret, per se vel per alios custodire. Et quia ob de-
fectum visitationis multos mares et mulieres quasi sexagenarios
invenimus, nondum unctione Chrismatis confirmatos, praesentis con-
stitutionis tenore sancimus, ut singuli Archiepiscopi et Episcopi civi-
tates et Dioeceses suas perse, vel per alium, aut alios, anno quolibet,
vel minus de biennio in biennium visitare studeant, confirmando con-
firmandos, et corrigendo, quae sunt corrigenda. ^
XXVIII. De propugnaculis, quae fiunt in Ecclesiis.
Nonnullos, qui guerras habent vel inimicitias cum aliquibus
Ecclesiis sibi vicinis, campanilia sive domos ipsarum occupare audi-
vimus, ac armatis et aedificiis ad pugnandum incastellare praeter
Praelatorum assensum et in ultiones contra votum. Et propter hoc
inimici eorum incastellationes et munitiones hujusmodi occupare
volentes, Ecclesias plerumque occupant et comburunt. Quod omnino
prohibere volentes, praesentis constitutionis tenore omnes, qui de
caetero Ecclesias seu domos et campanilia Ecclesiarum occupare,
incastellare aut munire personis armatis vel quibuslibet aedificiis
praesumpserint, sub poena excommunieationis, quam in eos per
Superiores ferri volumus, hoc edicto perpetuo monemus, ne contra
assensum Praelatorum audeant Ecclesias munitionibus et incastella-
tionibus hujusmodi.molestare; et haeredes eorum, si in hujusmodi
paternae violentiae participes fuerint, eadem cum parentibus volumus
poena muletari.
57
XXIX. De debitis maritorum defunctorum.
Nonnullh, sicut audivimus, pro maritorum, seu filiorum debitis
uxgres, seu matres excommunicant ordinaria fulti jurisdictione.
Quod juri et aequitati contrarium reputantes, id fieri de caelero
prohibemus, nisi mater et uxor succedant in bonis mariti geu filii
defunctorum.
XXX. De spoliatoribus stratarum.
Spoliatores straterum et raptores alios, qui transeuntes per vias
aut stratas publicas, viduas, pupillos et personas alias eorum bona vi
spoliant; eorum violentias, quae perturbationem desiderandae pacis
inducunt, volentes de caetero coerceri, praeter poenas, quas eis sacra-
tissimae leges impongnt, teli volumus nostro feriente correctionis
gladio, poena muletari, ut tam ipsi, quam receptantes eos scienter, et
dantes eis auxilium vel favorem, ipso facto nodo anathematis sint
innodati.
XXXI. De emptione seu venditione bonorum feudalium Ecclesiae.
Ementes bona feudalia, quae ad Ecclesias seu personas ecclesius-
ticas Ecclesiarum nomine de jure directi dominii pertinent, ac ven-
dentes, cum ea sine consensu Ecclesiarum et personarum hujusmodi
alienari nequeant; Ecclesiarum indemnitatibus providendo, tali volu-
mus poena mulctari, ut ementes et alienantes laici vel Clerici, sive
sint religiosi vel clerici saeculares, qui sine consensu eorum, qui
super hoc requirendi sunt, hujusmodi feudalia bona emerint, vel
alienaverint, ipso facto excommunicationi subjaceant, et bona ipsa
Ecclesiis, ad quas directum dominium pertinet, applicentur.
XXXII. De his, qui capiunt. bona Ecclesiae vel Capituli, propter debita
singularis personae.
Prohibemus insuper, ut nullus propter debitum vel fidejussoriatus
obligationem singularis personae alicujus vel Ecclesiae, bona ecclesi-
astica capiat, quae ad Ecclesiam vel Capitulum ipsius Ecclesiae com.
muniter pertinent. Et qui contra fecerint, nisi moniti infra quindenam,
a die notificationis numerandam, restituerint Ecclesiae vel Capitulo,
ad quos pertinent, excommunicationi subjacere volumus ipso facto.
XXXIII. De his, qui invadunt bona Ecclesiarum propler inimicitias advocatorum.
Nullus de caetero, qui cum advocatis Ecclesiarum guerras ha-
bebit, vel inimicitias, bong Ecclesiarum , quibus advocati defensores
=
Hi
58
existunt, praetextu guerrae, quam habet cum eis, surripiat, aut
Ecclesias ipsas, vel villas earum et loca incendio vel hostilitate de-
vastet, aut homines earum spoliet bonis eorum. Et qui contra fecerint,
ipso facto excommunicationem incurrant, nec absolvi valeant, nisi,
quod deliquerunt, emendent. | '
XXXIV. De Apostolis reprobalis.
Leccatores seu reprobatos Apostolos, in eorum reprobata regula
remanere vetantes omnino, volumus, quod nullus Clericus, nulla sae-
cularis persona intuitu religionis eorum, ac insolito habitu eos de
caetero recipiat, aut eis alimenta ministret. Et qui contra fecerit,
&rbitrio sui Ordinarii puniatur. Quod et in vagis scholaribus trac-
tandis observari volumus: et quod clericali privilegio coram saeculari
judice nequeant se tueri.
*
XXXV. De laicis, qui (bona) fabricae Ecclesiae administrant.
Laicos in nonullis partibus praetextu fabricae Ecclesiae reparan-
dae per Laicos sine consensu Praelatorum seu Capitulorum Ecclesia-
rum hujusmodi ad recipiendum oblationes seu proventus alias con-
cessos, fabricae deputatos, praesentis eonsütutionis tenore hujusmodi
officio et nunc esse volumus privatos: et alios laicos vel Clericos
sine Praelati seu Capituli Ecelesiarum reparandarum assensu, pro-
hibemus in posterum ordinari; cum ex privilegio, vel ex longinqua
consuetudine approbata vituperosum existat, ut laici, Praelatis es
Capitulis Ecclesiarum invitis, bona Ecclesiae administrent. Ideoque
qui contrafecerint, ac per Ordinarium loci moniti, infra mensem ab
hoc officio non cessabunt, eos excommunicatos esse volumus ipso facto.
XXXVI. De his, qui prohibent, ne quis coram Ecclesiastico judice
conqueratur.
Personas omnes, quacunque dignitate et status praeeminentia
praefulgentes, universitates civitatum et locorum, ac consules eorum-
dem, qui, ut nullus conqueratur coram ecclesiastico judice prohibent,
ac statuta condunt contra Clerum seu Ülericos, ‘et ecclesiasticam
libertatem, hoc edicto perpetuo tali poena volumus puniri: videlicet
quod personàe talia de cetero committentes modo quolibet, excommu-
nicationis, et universitates interdicti subeant sententias ipso facto.
XXXVII. De falsarüs.
Felsarios literarum, seu bullae summorum Pontificum , mone-
tarum aut literarum vel sigilli eorum, excommunicantes in scriptis
59
£F
eos, quiscienter receptaverint, aut eis praestiterint, quominus capian-
tur, auxilium, consilium, vel favorem publicum vel occultum, prac-
sentis constitutionis tenore ipso facto excommunicationis esse volumus
vinculo innodatos.
ero XXXVII. De observatione interdicti.
Quoties ex justa causa Episcopus locum aliquem ecclesiastico
supposuit interdicto, id observent, et observari faciant alii Episcopi
vicini: ut inter se compatientes, inulta caritate ad invicem ad tuitio-
nibus Eeclesiarum earumque jurium alter alteri alternis subsidiis
suffragetur.
XXXIX. De conservatoribus Ecclesiarum.
Conservatores, qui personis religiosis et monasteriis maxime dare
consueverunt, exemptis per Summum Pontificem, &ut legatos ejus
missos a latere sub certa forma, cum additione illa: videlicet, atten-
tius provisurus, ut eis et de his, quae causae cognitionem exigunt,
et quae indulta hujusmodi non attingunt, se nullatenus intromittant.
Ipse enim Summus Pontifex, si secus praesumptum fuerit, tam litteras
super hoc datas, quam processus earum auctoritate habitos, omnino
earere juribus et nullius firmitatis esse docuerint, a tenore litterarum
hujusmodi deviantes personas, quas illi, quibus conservatores hujus-
modi conceduntur, convenire volunt, ad suam citant praesentiam,
quantacunque distantia sint longinqui. Quia eosdem conservatores
non posse etiam eitatos ad eorum venire praesentiam non teneri,
processusque eorum contra citatos tales faciendos, nullius esse mo-
menti, praesentis constitutionis serie declaramus.
XL. De exigentibus nova passagia.
Cum imponentes et exigentes nova passagia, vel antiqua seu
concessa augmentantes, singulis annis summus Pontifex in coena
Domini anathematis vinculo denunciet subjacere; statuimus, ut -Or-
dinarii locorum, per se vel suos Vicarios singulis annis in coena
Domini solemniter coram populo eosdem, sive sint Archiepiscopi,
sive Episcopi, seu Abbates, aut alii inferiores Praelati, aut laici, seu
saeculares personae, quocunque nomine censeantur, pulsatis campanis
et candelis accensis, excommunicatos denuncient, usque ad integram
restitutionem, tamquam excommunicatos ab omnibus evitandos..
XLI. De obsercatione. constitutorum.
Has nostras constitutiones in hoc Sacro Concilio promulgatas in
singulis Cathedralibus in nostrae legationis termino constitutis sub
sigillo nostro haberi volumus, et publicari, prout superius legitur,
omni anno. Et ut his nostris constitutionibus adhibeatur in perpetuum
plena fides, eas appensione nostri sigilli fecimus communiri. .
Actum Herbipoli, anno Domini MCCLXXXVII. mense Marti, |
feria tertia post Laetare Jerusalem.. Pontificatus Domini Honorii
Papae IV anno Il.
XLII. De his, quibus erat indultum, quod excommunicari et interdici non
deberent.
Hactenus, sicut et hodie fieri dicitur, nonnulli tam Clerici, quam
saeculares, quibus erat etexstitit indultum ex indulgentia Summorum
Pontifieum, quod interdici, suspendi, vel excommunicari, et quod
terrae ipsorum non possint subjiei ecclesiastico interdicto, hujusmodi
privilegio abutentes multam nocendi ad abutendi assumebant, et tan-
quam eis sit licitum, assumunt audaciam, et materiam delinquendi.
Sanctae recordationis Alexander Papa IV., Clemens PapaIV. volentes
super hoc salubriter providere: qui& per hoc Ordinariorum juris-
dictio elidebatur et contemnabantur & talibus omnia hujusmodi A pos-
tolica indulta, quibuscunque personis concessa, in quantum per ea
Ordinariorum jurisdictio impeditur, restringitur vel arctatur, totaliter
revocarunt: ita quod iidem Ordinarii in personis et terris (ipsis Re-
gibus et Reginis, quantum ad regna sua tantum et regnis ipsis, nec
non et Regum ipsorum filis et fratribus, ac eorum uxoribus, et eorum
filiorum, fratrum et uxorum terris exceptis) jurisdictionem suam, ta-
libus indultis nequaquam obstantibus, valeant, prout ad eos pertinent
exercere. Nos itaque praesentis institutionis oraculo revocationem
hujusmodi, prout in eorum Pontificum litteris, quos in Herbipolensi
Concilio publice legi fecimus, plenius centinetur, volumus inviolabi-
liter observari: et declaramus eorundem privilegiorum auctoritate
Ordinariorum jurisdictionem minime impediri. *)
(Harduinus Tom. VII. Concil a. pag. 1131 ad pag. 1142.)
*) Die erste Ausgabe dieser Satzungen veranstaltete Severin Binius, dieselbe enthält
nur 41 Capitel, das 42ste, meint Binterim, habe der Legat nach seiner zweiten Ankunft
in Deutschland a. 1296 nachträglich den Bischöfen zustellen lassen.
B.
Der allgemeine Landfriede, welchen König Rudolph in Gegen-
wart des päpstlichen Legaten und mit dem Rathe der deutschen
. Fürsten auf drei Jahre errichtete.
Er ist vollständig und in der Ursprache zu lesen bei Fries (p. 590)
und in Monument. Germ. hist. (Tom. IV. p. 452). Für unsern Zweck
genügt es, die Schlussworte hier wieder zu geben: „Diser lantfride
wart gemachet und diser brief wart gegeben zu dem offen hove
in dem concilio zu Wirtzeburc an unser frawen abend, der in der
fasten gefallt, da man zelt von unsers Herren geburth tusend zwey-
hundert und zuben und achtzie jahr.*
C.
In der letzten Sitzung beantragte der Cardinallegat eine allge-
meine Contribution für die ganze Clerisei in Deutschland. Einige
meinen, es hätte mit diesen Geldern den durch die fortwührenden
Kriege erschöpften Finanzen Königs Rudolph aufgeholfen und ihm
die Reise nach Rom zur Kaiserkrönung möglich gemacht werden
sollen; doch geben die verlässigen Geschichtsquellen für diese Ver-
muthung keinen sichern Anhaltspunkt.
Die Fries’sche Chronik (S. 589) sagt hierüber, der Legat habe
mit Einwilligung Rudolph’s den Vierten aller geistlichen Einkünfte
auf vier Jahre verlangt, und die Bischöfe und Prälaten hätten nicht
Muth genug gehabt, sich der Forderung zu widersetzen; „Allein der
Bischoff von Tullen, Probus genannt, der wollte in solche schatzung
keineswegs gehälen, sondern stieg uf einen schönen neuen taufstein,
‚der mitten im Domb-stifft, darinnen das Concilium gehalten werd,
'stund , und noch stehet,*) uf dass er von männiglichen gesehen und
gehört werden möchte, und erzehlet mit hellen verständigen worten
aus was treflichen, ansehnlichen ursachen diese grosse zuvor uner-
hörte schatzung zu geben der Geistlichkeit nicht leidentlich, träglich
noch müglich wäre, darum er für sich, sein Dömb-capitel, Stifft
und Klöster und alle andere Geistlichkeit, die ihme dess anhangen
würden, von solcher begehrten unerträglichen schatzung appellirt.
Ob dieser handlung und rede war der Legat sehr zornig; schalt den
bemelden Bischoff von Tullen ein ungehorsam und widerspenstigs
*) Er wurde später aus ‚der Mitte hinweg an die Stelle versetzt, wo er heute noch
steht. —
62
glied des heil. Stuls zu Rom mit der angehefften drohe, wo er davon
nicht abstehen, dafür bitten und bessern wurde, dass er ihn verban-
nen und seines Bissthums entsetzen wolle. Äber ungeachtet solcher
drohe-wort blieb Bischoff Probus uf seiner meinung und gethanen
appeliren bestándig, darum auch der Legat ihn des Bissthums vor
mánniglichen entsetzt ...... Doch fingen zuletzt Bischoff Sieg-
fried von Cólln und Bischoff Heinrich zu Trier auch einen muth,
fügten sich zum Legaten und baten für solche schatzung; und ob-
wohl sie dieselbige bey ihme nicht gare abtragen mochten, so brach-
ten sie es doch dahin, dass man es bei der reichung des zehenden
pfennigs 7 jahr lang die nechsten, wie es dann zuvor in dem con-
cilio zu Lugdun auch abgeredt und beschlossen war, bleiben liesse.* —
Was die Erzählung von Fries einigerinassen verdächtiget, ist
der Umstand, dass er den Erzbischof Heinrich, der doch schon ein
volles Jahr zuvor gestorben war, handelnd auftreten lässt. —
Auf die gehässigste Weise ist der Hergang bei Aventinus (Lib.
VII. Annal. Bojor. pag. 440) ausgemalt. Er weiss, gleich als sei er
selbst dabei gewesen, Alles bis in’s Kleinste, und lässt den Bischof
von Tullen eine empórende Rede ganz im Style der Papstfeinde
des XVI. Jahrhunderts halten. — So viel aber scheint nach den ver-
schiedenen Berichten gewiss zu sein, dass der Erzbischof von Cöln
mit gebührender Ehrfurcht das Unmögliche einer solchen Contribu-
tion dargelegt und auf die Gerechtsame der deutschen Kirche sich
berufen habe, und dass bei dieser Gelegenheit ein so furchtbarer
Tumult in der Kirche entstand, dass zwei Personen aus der Beglei-
tung des Legaten umkamen und K. Rudolph nur mit Gewalt grös-
seres Unheil verhüten konnte. — Ob gegen Conrad von Tullen
wegen seines jedenfalls eines Bischofs unwürdigen, die Würde der
Versammlung und die Heiligkeit des Ortes tief verletzenden Auf-
tretens wirklich mit kirchlichen Censuren eingeschritten worden sei,
lässt sich nicht mit Sicherheit angeben, jedenfalls scheint seine Sus-
pension nicht von langer Dauer gewesen zu sein. Später wurde er
zur Verantwortung nach Rom berufen
D.
Verschiedene während des Concils von den anwesenden
Bischöfen ausgefertigte Urkunden.
&. Urkunde des Erzbischof’s Heinrich von Mainz in Betreff der
adeligen Abstammung des Ulrich von Münzenberg, datirt: In Con-
63
cilio Herbipolensi VIII Kalend. Aprilis (25. März) anno Domini
MCCLXXXVII.
(Würdtwein Nov. subsid. tom V. pag. 5.)
b. Ablassbrief für das abgebrannte St. Stephanskloster zu Würz-
burg,*) ausgefertigt von Sifrid von Cóln, Arnold von Bamberg, Gisel-
bert von Bremen, Conrad von Strassburg, Friedrich von Chur, Emicho
von Freising, Wernard von Passau, Rainboto von Eichstet, Conrad
von Verden, Burcard von Metz, Burcard von Lübek, Witicho von
Meissen, Gebhard von Brandenburg, Otto von Paderborn, Bruder
Heinrich von Mariawerther, Bruder Conrad von Tull, Bruno von
Brixen, Heinrich von Trient. — Datum apud Herbipoli in Con-
cilio anno D. 1287.
(Regest. IV. 355.)
c. Ablassbrief für den Besuch des Peter- und Paul-Münsters in
Erfurt, gegeben gemeinschaftlich von: Siegfried von Cóln, Giselbert
von Bremen, Arnold von Bamberg, Bernard von Passau, Emicho
von Freysingen, Theodorich von Olmüz, Tobias von Prag, Sigfried
von Augsburg, Burcard von Lübek, Bruno von Nauenburg, Conrad
von Verdun, Reinboto von Eichstet, Burcard von Metz, Gebhard von
Brandenburg, Conrad von Tull. Datum Herbipoli in Concilio anno
D. 1287. Domini Joannis Tusculani Episcopi, Dominica laetare.
(Harzheim III. 735.)
d. Ablassbrief zur Herstellung des Bonifacius-Münsters in Fulda*),
verliehen von den Bischöfen: Giselbert von Bremen, Bruno von
Brixen, Witicho von Meissen, Tobias von Prag, Heinrich von Naum-
burg, Conrad von Verden, Burcard von Lübek, Burcard von Metz,
Bruno von Merseburg, Sigfried von Cóln. Datum Herbipoli anno
D. 1287 tempore Concilii Domini Joannis Episcopi, tune per Ale-
manniam Sedis Apostolicae Legati.
(Ex Archivo Fuldensi apud Harzheim loc. cit.)
e. Ablassbrief für den Besuch der Wallfahrtskirche Maria im
Grünenthal zu Retzbach — verliehen unter dem 17. März 1287 von
Sigfried von Cóln, Wernard von Passau, Bruno von Merseburg,
Rudolph von Constanz, Heinrich von Regensburg, Emicho von Frei-
singen und Sigfried von Augsburg.
(M. Dürr, Maria im Grünenthal. S. 27.)
*) Sub Abbate Hermanno I. (1272 — 1297) monasterium S. Stephani magnam ex
incendio stragem accepit. Ussermann, Episc. Wirceb. pag. 274. N
*) Durch Unvorsicbtigkeit eines betrunkenen Kirchendieners brach anno 1286 in dem
Münster Feuer aus und legte die Kirche sammt allen Kirchenschützen in Asche.
(Chronik von Fulda 1889, pag. 58.)
64
f. Ablassbrief zum Besten des Wiederaufbaues der Nonnenkloster-
kirche zu Mariaburghausen, gemeinsam gegeben .(dummodo loci
dyoecesanus consenserit,) von: Sigfried von Cöln, Hartung von Gurk,
Rudolph von Constanz, Peter von Basel, Tobias von Prag, Sigfried
von Augsburg, Conrad von Verden, Bruno von Naumburg, Heinrich
von Merseburg, Godehard (Burchard) von Metz, Theodorich von
Olmüz, Reinbot von Eichstedt, Conrad von Strassburg, Witticho von
Meissen, Friedrich von Chur und Heinrich von Mariawerther. Da-
tum Herbipoli XIII. Martii 1287.
(Regest. IV. 338.)
g. Für denselben Zweck wurden Ablässe verliehen von einzelnen
Bischöfen und zwar von: Wilhelm von Tabilione, Theobald von
Kernicon, Bonifaz von Tunn, Hartung, Weihbischof zu Würzburg.
Arnold von Bamberg, Burkard von Lübek, Embrich von Freysingen,
Gebhard von Brandenburg, Heinrich von Regensburg, Sigfried von
Hildesheim, Giselbert von Bremen, Bernard von Passau, Johann von
Liehomen, Heinrich von Trient, Conrad von Tull, Conrad von La-
vant. — Alle diese Ablassbriefe sind vom 13. März 1287 datirt,
jedoch ohne Ortsangabe.
Diese Ablässe bestätigte im folgenden Jahre der neugewählte
würzburger Bischof Mangold und fügte selbst noch einen bei.
(Jäger, Nachrichten vom Kloster Marienburghausen. Archiv
d. hist. Ver. B. III. Hft. 3, S. 45 und D. J. Denzinger im
Archiv. B. X. Hft. 2, S. 57.)
h. Ablassbriefe Bischofs Gebhard von Brandenburg, Erzbischofs
Sifried von Cöln und Giselberts von Bremen für das Kloster Heiligen-
thal Datum Herbip. XV. Kal. Aprilis (18. März) und V Kal. Mai
(27. April) 1287.
(Reg. IV. 338.)
i. Ablässe für die Domkirche zu ' Eichstett von den auf dem
Coneil zu Würzburg versammelten Vätern vom 20. März 1287.
(Reg. IV. 836. Harzheim C. "G. II. 724.)
XVI,
Versammlung deutscher Bischöfe zu Würzburg vom 22. October
bis 16. November 1848.
Eine gewaltige Erschütterung hatte Europa bewegt. Die Be-
wegung war zu einem Ströme angewachsen, der über die Länder
dahin gerauscht war und die Völker ergriffen.hatte. In seinen Wo-
genschlägen wankten die Throne; viele alte Ordnungen stürzten
65
zusammen, und alle Verhülinisse wurden mehr oder weniger berührt.
Auch an der Kirche heiligen Bau schlug die schäumende Brandung,
und wogegen.die Stürme und Unwetter von achtzehn Jahrhunderten
vergebens getobt hatten, dagegen wagte der Geist der Verneinung
und des Unglaubens einen neuen, gewaltigen Kampf.
Als in den Märzstürmen des Jahres 1848 das auf dem Wiener
Congresse im Krühlinge 1815 von den deutschen Fürsten und ihren
Staatsmännern errichtete Gebäude der politischen Gestaltung Deutsch-
lands in seinem Grunde erbebte, und die Fürsten dem dureh alle
Gaue des Vaterlandes erschallenden Ruf nach Freiheit Rechnung
tragen zu wollen sich geneigt erklärten, da erkannten es die katho-
lischen Bischöfe, dass, wie entschieden und streng auch die Kirche
anarchische Bestrebungen jeglicher Art verabscheue und verwerfe,
doch auch sie ein lebendiges Interesse habe an der Sicherung alles
desjenigen, was der allgemeine Ruf vach Freiheit von administra-
tiver Bevormundung und Controle Wahres enthalte. — Sie erkann-
len, dass die Kirche an den Zusagen, welche Deutschlands Fürsten
ihren Völkern gegeben, den ihr gebührenden Antheil in Anspruch
zu nehmen um so weniger säumen dürfe, als die vielfach laut ge-
wordenen ungestümen Aeusserungen falsch verstandener Freiheits-
begriffe in der Kirche nur den einen Wunsch, das eine sehnliche
Verlangen erweckten, in dem druhenden Kampfe der rohen Gewalt
und Willkühr gegen Throne und Verfassungen der ihr gewordenen
Mission, die Hüterin zu sein des ‚Glaubens und der nur in ihm wur-
zelnden Gesittung, ihre volle Thätigkeit widmen und in freier selbst-
ständiger Wirksamkeit ungehindert entwickeln zu können.
Darum traten die Bischöfe Deutschlands, wie viele immer nicht
durch Krankheit oder unabweisbare Hemmnisse zurückgehalten
wurden, nachdem man über die Wahl des Ortes einige Zeit un-
schlüssig gewesen, endlich in der durch so viele geschichtliche Erin-
nerungen und Denkmale einer frommen Vorzeit altehrwürdigen Stadi
Würzburg zusammen und begannen, nach dem Fanpfange des
Leibes des Herrn aus der hohenpriesterlichen Hand des Aeltesten
unter ihnen, und unter beharrlicher Anrufung des heiligen Geistes
und den Gebeten und Segenswünschen vieler Millionen getreuer
Gläubigen ihre gemeinsamen Berathungen über das, was zur Abwehr
der dem zeitlichen und ewigen Wohle der Völker drohenden Gefahr
Noth thue.
An der Versammlung aber nahmen Theil:
1) Friedrich, (Fürst zu Schwarzenberg) Cardinal der heiligen
römischen Kirche und Fürst-Erzbischof von Salzburg.
6
66
2) Hermann (v. Vicari), Erzbischof von Freiburg.
3) Bonifaz (v. Urban), Erzbischof von Bamberg.
4) Johannes (v. Geissel), Erzbischof von Cöln.
5) Carl August (Graf v. Reisach), Erzbischof von München-
Frey sing.
6) Carl Anton (Lüpke), Bischof von Anthedon i part, Weih-
bischof und vigore special faculi. Apostol administrirender Ge-
neralvikar der Diöcese Osnabrück, Provicar. Apostol. der
nordischen deutschen und dänischen Missionen.
7) Anastasius (Sedlag), Bisehof von Culm.
8) Peter (Richarz), Bischof von Augsburg.
9) Heinrich (Hofstätter), Bischof von Passau.
10) Georg Anton (Stahl), Bischof von Würzburg.
11) Valentin (Riedel), Bischof von Regensburg.
12) Nicolaus (Weis), Bischof von Speyer.
13) Jacob Joseph (Wandt), Bischof von Hildesheim.
14) Wilhelm (Arnoldi), Bischof von Trier.
15) Peter Joseph (Blum), Bischof von Limburg.
16) Franz (Drepper), Bisehof von Paderborn.
17) Johann Georg (Müller), Bischof von Münster.
18) Georg (Ritter v. Oettl.), Bischof von Eichstád t.
19) Joseph (v. Lipp), Bischof von Rottenburg.
20) Joseph (Dittrich), Bischof von Corykus i. part., apostolischer
Vicar im Königreich Sachsen.
Stellvertreter hatten zur Versammlung gesendet:
21) Maximilian Joseph (Freih. v. Somerau-Beekh), Fürsterz-
bischof von Olmütz — den Ehrenkanonikus und Erzpriester
zu Müglitz, August Wahalla.
22) Bernard (v. Galura), Fürstbischof von Brixen — den Consis-
torialrath und Professor der Theologie zu Brixen Dr. Joseph
Fessler.
23) Peter Leopold (Kaiser), Bischof von Mainz — den Domcapi-
tular und geistlichen Rath Adam Franz Lennig.
24) Joseph Ambrosius (Geritz), Bischof von Ermeland — den
Bischof von Mezzo i. part. und Weihbischof von Ermeland,
Franz Grossmann.
25) Melchior (Freih. v. Diepenbrock), Fürstbischof von Breslau
— den Domcapitular Dr. Heinrich Förster.
26) Des Domeapitel zu Fulda, sede vacante — den Decan zu
Cassel und erwühlten Bischof von Fulda, Christoph Kött.
67
Als Theologen wurden zu den Berathungen gezogen:
1) Dr. C. Alzog, Domcapitular, Seminar-Viceregens und Professor
in Hildesheim.
2) Joseph Anton Baudri, Domcapitular und Generalvicar von Cóln.
3) Dr. Georg Braun, Domdechant und geistlicher Rath zu Trier.
4) Dr. Ignaz Dóllinger, inful. Propst zu St. Cajetan und Professor
in München. |
5) Dr. Joseph Ernst, Domcapitular und Seminar-Regens in Eich-
stádt.
6) Dr. Eduard Herzog, Domcapitular und Seminardirector zu Culm.
7) Caspar Franz Krabbe, Domcapitular in Münster.
8) Ignaz Longner, Decan in Amrichshausen, Theolog des Bischofs
von Rottenburg.
9) Dr. Nicolaus München, Domcapitular und geistlicher Rath in
Cöln. .
10) Dr. Joseph Valentin Reissmann, Domcapitular in Würzburg.
11) Dr. Leongrd Schmitt, Domcapitular und Seminar-Regens in
Bamberg.
12) Anton Steichele, Domcapitular und bischöflicher Secretär in
Augsburg.
13) Adolph Bruno Würschmitt, Domeapitular und Liceum-Profes-
sor in Speyer.
Als Secretäre fungirten:
1) Joseph Frensberg, Consil. ecclesi. et protonot. Apost. in Pa-
derborn.
2) Joseph Glück, erzbischöflicher Secretär in München.
3) Dr. Johann Baptist Heinrich, Domcaplan in Mainz.
4) Joseph Lipf, Domvicar und bischöflicher Secretär in Regensburg.
5) Anton Spiehler, Domvicar in Speyer.
6) Adolph Strehle, erzbischöfl. Caplan und Secretär in Freiburg.
7) Mathias Weinzierl, Domvicar und bischöfl. Secretär in Eichstädt.
Reihenfolge der Sitzungen und Feierlichkeiten.
Am 22. October Mittags von 11 bis 4 Uhr fand eine berathende
Vorsitzung statt. Am folgenden Tage, Morgens 8 Uhr, begann im
hohen Dome der feierliche Eröffnungsgottesdienst. Der hochwürdigste
Erzbischof von Bamberg, als Metropolit des würzburger Sprengels,
5*
68
intonirte den Hymnus , Veni s. Spiritus“, celebrirte das heiligste Opfer
und theilte, nachdem er selbst die heilige Communion empfangen,
seinen Brüdern den Leib des Herrn aus. Hierauf erfolgte die feier-
liche Professio Fidei sämmtlicher Bischöfe. Um 10 Uhr war die erste
ordentliche Sitzung im Refectorium des bischóflichen Seminars zum
guten Hirten. — Die zweite Sitzung fand statt am 24. October und
wührte von 8 Uhr Morgens bis 4 Uhr Abends. Vom 25. an wurden
täglich zwei Sitzungen gehalten; die erste von 8.— 12'/, Morgens,
die zweite von 6 —9'/ Uhr Abends. Da sich die Ankunft des Car-
dinals um etliche Tage verzögert hatte, so führte bei den bisherigen
Sitzungen den Vorsitz der Erzbischof von Cöln; derselbe führte auch
in den folgenden Sitzungen den activen Vorsitz, während der Car-
dinal den Ehrenvorsitz führte. Der Cardinal traf am 1. November.
ein und wurde von den übrigen Bischöfen feierlich in die Domkirche
eingeführt, woselbst er das Hochamt celebrirte. Von nun an folgten
mit wenigen Unterbrechungen regelmássig die tüglichen Sitzungen.
Da aber der Wiedereintritt der Alumnen in das geistliche Seminar
nicht länger verzögert werden konnte, so wurden vom 6. November
an die Sitzungen in dem Refectorium des Franziskaner-Minoriten-
klosters abgehalten.
Inzwischen nahmen die Bischófe auch an mehreren Feierlich-
keiten Theil. Am Vorabende von Allerseelen besuchten sie den
reichlich beleuchteten und verzierten Gottesacker, und wohnten am
nächsten Tage dem Allerseelengottesdienste im Dom bei. — Am 5.
November, als am Tage des jährlichen Dankfestes, hielt der Cardinal
das Hochamt im Dom und die feierliche Procession cum Sanctissimo
durch die Stadt, wobei die Theologen mit dem Domcapitel vor, die
Erzbischöfe und Bischöfe nach dem Allerheiligsteu gingen. — Am
9. November hatte die Bürgerschaft einen besonderen Gottesdienst
in der Mariakapelle veranstaltet zur Erflehung des göttlichen Segens,
und nach demselben die Öffentliche Speisung von 200 Stadtarmen ;
die Kirchenhirten wohnten dem Gottesdienste bei und. besuchten
hernach die Armentafel, wo sie mit einer Anrede empfangen wur-
den. — Die Berathungen neigten sich jetzt ihrem Ende zu. Am
11. November wurde das erste zu erlassende öffentliche Actenstück
„Hirtenworte der in Würzburg versammelten Erzbischöfe und Bi-
schöfe Deutschlands an die Gläubigen ihrer Diöcesen“ unterzeichnet;
am 14. November die „Denkschrift* an die Fürsten, und am 15. das
Pastoralschreiben an den „gesammten hochwürdigen Clerus ihrer
Diöcesen“. An diesem Tage wurde im Dom die Dankesfeier abge-
halten, zu welcher viele Gemeinden aus der Umgegend mit ihren
69
Pfarrern gewallfahrtet kemeü. Der Metropolit von Bamberg cele-
brirte. Nach dem Evangelium predigte der Erzbischof von München-
Freysing. Den Schluss machte ein feierliches Te Deum. — Am 16.
November versammelten sich die Bischöfe zum Letztenmale im Dom,
wo sie vor dem Hochaltar einander den Abschiedskuss reichten,
und, nachdem der Cardinal den Segen ertheilt hatte, sich trennten.
— Im Ganzen waren 36 Sitzungen gehalten worden.
A. *
Hirtenworte der in Würzburg versammelten Erzbischófe und
Bischöfe Deutschlands an die Glüubigen ihrer Diócesen.
Die in Würzburg versammelten Erzbischófe und Bischófe Deutsch-
lands den Gläubigen ihrer Diócesen Gruss und Segen von Gott dem
Vater und unserem Herrn Jesu Christo!
Wenn je, wie oft grosse Heimsuchungen über die Völker herein-
brechen und schwere Gefahren und Erschütterungen die Kirche
Gottes bedrohten, die Trüger des Hirtenamtes Jesu Christi zu ein-
müthigen Gebeten und Berathungen für das Heil ihrer Heerden sich
versammelten, so hat es wohl nie eine Zeit gegeben, welche mäch-
tiger zu solchen einmüthigen Gebeten und Berathungen hindrängte,
als die gegenwärtige.
Eine gewaltige Erschütterung hat Europa bewegt. Die Bewe-
gung ist zu einem Strome angewachsen, der über die Länder dahin-
gerauscht ist und die Völker ergriffen hat. In seinen Wogenschlägen
wanken die Throne; viele alte Ordnungen stürzen zusammen, und
alle Verhältnisse werden mehr oder weniger berührt. Auch an der
Kirche heiligen Bau schlägt die schäumende Brandung, und wogegen
die Stürme und Unwetter von achtzehn Jahrhunderten vergebens
getobt, dagegen wagt der Geist der Verneinung und des Unglaubens
vielleicht seinen letzten, aber auch gewaltigsten Kampf.
Darum sind wir Bischöfe Deutschlands, wie viele immer nicht
durch Krankheit oder unabweisbare Hemmnisse zurückgehalten
wurden, in der durch so viele geschichtliche Erinnerungen und.
Denkmale einer frommen Vorzeit altehrwürdigen Stadt Würzburg
zusammengetreten, und haben uns nach dem Empfange des Leibes
des Herrn aus der, hohenpriesterlichen Hand des Aeltesten unter
uns, und unter beharrlicher Anrufung des heiligen Geistes und den
Gebeten und Segenswünschen vieler Millionen getreuer Glüubigen
zu gemeinsamen Berathungen vereint.
70
Und worauf hatten wir unsere Berathungen vor Allem zu richten ?
Hatten wir sie darauf zu richten, dass wir in dieser Zeit des Zwie-
spalts und der religiösen Zerrissenheit einen Mittel- und Einheits-
punkt fänden für die bedrohte Kirche? Einen Steuermann, der
durch den Wogendrang des wild bewegten Meeres die Arche des
Heils lenke und leite?
Geliebte in dem Herrn! Ihr kennet den Fels der Einheit,
auf welchen Christus seine Kirche gebaut, dass sie die Pforten
der Hölle nicht überwältigten.*) Ihr kennet den Steuer-
mann, den unser göttlicher Meister sich erkoren, dass er durch die
Klippen und Unwetter aller Jahrhunderte das Schiff lenke, dessen
Mast, wie ein frommer Vater sagt, das Kreuz, dessen Steuer der
Glaube, dessen Ruderer die Engel, dessen Hafen das Paradies, dessen
Ziel die Ewigkeit ist. Darum war der erste Blick Eurer versam-
melten Bischöfe dahin gewendet, wo der Stuhl des heiligen Petrus
aufgerichtet ist, und wo, wie der heilige Irenäus sagt, wegen des
höheren Vorranges dieser Kirche alle Kirchen als in ihrem Mittel-
punkte zusammentreffen müssen. Darum waren es die Gelöbnisse
der Treue und des Gehorsams, die wir dem Vater der Christenheit,
unserem vielgeliebten Pius IX. zu Füssen legten. Darum war es
unser erstes feierliches Losungswort, dass keine List und keine Macht
der Welt uns je erschüttern dürfe und solle in dieser heiligen Treue,
mit welcher der Episcopat Deutschlands sich fest und innig um den
Stetthalter Christi auf Erden schaart.
Oder hatten wir uns darüber zu berathen, wie viel von dem
Erbe der göttlichen Wahrheit, von der Lehre des Gekreuzigten bei-
behalten, und wie viel wir abthun wollten, um uns, wie der Apostel
sagt, den unheiligen Wortneuerungen und den Streit-
reden einer falschen Wissenschaft**) zu fügen und denen
nachzugeben, welche die Wahrheit Gottes mit der Lüge
vertauschen und mehr das Geschöpf verehren und an-
beten, als den Schöpfer.***)
Geliebte in dem Herrn! Ihr wisset, die Wahrheit ist ewig und
unveränderlich, wie Gott selber, der sie uns in seinem eingebornen
Sohne gegeben hat. Wie sie die Kirche als einen himmlischen
Schatz von ihrem göttlichen Stifter überkommen, so hat sie dieselbe,
. kraft des ihr inwohnenden heiligen Geistes, unter allen Anfechtungen
-
*) Matth. 16, 18.
*) 1. Tim. 6, 20.
"" Róm. 5, 20.
1
des Lügengeistes bewahrt und vererbt von Geschlecht zu Geschlecht,
und ist kein Jota verändert noch verloren bis auf diese Stunde.
Darum haben Eure versammelten Bischöfe das Bekenntniss dieser
göttlichen Wahrheit, wie es in dem Symbolum des letzten allge-
meinen Conciliums von Trient so herrlich dargelegt ist, von Neuem
laut und öffentlich vor dem Altare des dreieinigen Gottes bekannt.
Darum haben wir zur Erhaltung und Verbreitung dieser göttlichen
Wahrheit, in welcher allein das Heil ruht, uns in freudiger Eintracht
die Hände gereicht. Darum haben wir es zu unserem anderen Lo-
sungsworte gemacht, dass wir leben und sterben in dieser Wahrheit
und für diese Wahrheit, und auf ihrem Wege die Heerden leiten,
die Gott uns vertraut hat.
Oder hatten wir uns darüber zu verständigen, was die Bewe-
gungen dieser Tage uns seien? Welchen Antheil der gegenwärtige
Kampf von uns fordere? Wie wir fördern, was die Zeit ihre Erhe-
bung und ihren Fortschritt nennt ?
Geliebte in dem Herrn! Ihr wisst, wie es vor Allem die Kirche
ist, die einem wahrer Fortschritte huldigt, einem Fortschritte, der
aus der Knechtschaft des Wahns und der Sünde zur Freiheit der
Kinder Gottes führt. Auch das Edle und Grosse, um das es sich
bei dem Ringen und Kämpfen der Gegenwart handelt, wir verkennen
es nicht und nicht das Streben nach einem Zustande bürgerlicher
und nationaler Freiheit, der wahrhafter und gerethter sein soll, als
er es in der nächsten Vergangenheit war. Jeder Fortschritt aber
muss ein gesetzlicher sein, sonst wird er zum Rückschritte, zu einem
Rückschritte, der, wie manche Zeichen der Zeit darauf hinweisen,
mit dem furchtbaren Abgrunde der Anarchie droht. Darum haben
Eure versammelten Bischöfe sich insbesondere verbunden, mit dem
Ansehen der Religion das Ansehen der von Gott gesetzten Gewalten
zu stützen. Derum haben sie sich von Neuem gelobt, treu zu halten
an ihren rechtmässigen Fürsten und Obrigkeiten, deren gesetzliche
Macht die stärkste Bürgschaft und das festeste Bollwerk einer ächten
von Tyrannei und Anarchie gleichweit entfernten Freiheit ist. De-
rum haben sie das Mahnwort des Apostels zu ihrem Losungsworte
erkoren: Seid unterthan jeder menschlichen Obrigkeit
um Gotteswillen, sei es dem Könige, welcher der
Höchste ist; oder den Stattheltern, als solchen, welche
geordnet sind zur Bestrafung der Uebelthäter und zur
Belohnung der Rechtschaffenen. Denn so ist es der
Wille Gottes, dass ihr durch Rechtthun die Unwissen-
heit thörichter Menschen zum Schweigen bringt, als
-
7
solehe, die frei sind, aber nicht als solche, welche zum
Deckmantel der Bosheit die Freiheit missbrauchen.*)
Mit diesen Entechliessungen und Gelóbnissen, Geliebteste! haben
wir sodann den Gang unserer Erwägungen auf das innere Leben
der Kirche selber gerichtet und unter einander berathen, wie wir
dieses Leben, wo es erkaltet ist, erwärmen; wo es ermattet ist, er-
krüftigen; wo es — und ach, wie oft in unsern Tagen — in das
weite Meer eitlen und sinnlichen Wesens sich verloren hat, wieder
erheben und auf das Eine, was Noth thut, die Blicke und Herzen
der Menschen hinwenden kónnen. Wir haben dabei, eingedenk der
Worte unseres göttlichen Meisters: Um das Salz ist es eine
gute Sache, wenn aber das Salz seine Kraft verliert,
womit soll man salzen?**) in aller Demuth auch auf uns selbst
und unsere Mitarbeiter im Weinberge des Herrn unsere Blicke ge-
richtet, und wie wir durch Förderung frommer Uebungen, durch
Hebung wahrer Wissenschaft, durch Herstellung der Kirchenzucht,
dureh Erneuerung der von den heiligen Concilien vorgeschriebenen
Provinzial- und Diócesansynoden einen ächt christlichen Geist nähren,
verbreiten und befestigen können, mit einander betrachtet und fest-
gesetzt, damit wir Euch allenthalben als Diener Christi und Vorbilder
auf dem rechten Heilswege voranzuleuchten im Stande seien, für
die Mühen und Anstrengungen unseres heiligen Amtes uns stärken
und den Kämpfen und Opfern der Zukunft gerüstet entgegen gehen.
Von diesem innern Leben haben sich ferner unsere betrachten-
den Blicke auf die äusseren Gefahren gewendet, welche der Kirche
von Denen drohen, die, wie der heilige Petrus schreibt, als
falsche Propheten unter dem Volke aufstehen, Irr-
jehren einführen, den Herrn, der sie erkaufthat, ver-
leugnen und schnelles Verderben herbeiführen. **#)
Denen, wie der Apostel weiter sagt, Viele zu ihrem Verderben
nachfolgen und dadurch den Weg der Wahrheit verlüstern. Denn
Ihr wisset, mit welcher Kühnheit sich die Gegner des Gekreuzigten
in einer Zeit erheben, die den menschlichen Irrthum mehr begünstigt,
als die göttliche Wahrheit. Darum ist es unerlässliche Pflicht der
Wüchter &uf den Zinnen Jerusalems, dass sie, wie es in der Schrift
heiest, indem sie mit der einen Hand die Mauern der heiligen Stadt
wieder herstellen, mit der andern den Feind abwehren und im An-
Ga ui c co tn
*) 1 Petr. 2, 18, 14, 15, 16.
^") Luc. 14, 34.
***) II. Patr. I, 1, 2, 8.
74
-drange so vieler zerstórenden Gewalten Sorge treffen, dass die Irren-
den gewarnt, die Gläubigen gestärkt, immer aber und überall die
W ürde und die Rechte der Kirche gesichert werden. *)
Endlich, Geliebteste! und wie hütten wir es übersehen kónnen
und dürfen, haben wir auch die Stellung in Betracht ziehen müssen,
welche bei der Veränderung aller bürgerlichen Verhältnisse die
Kirche zu dem sich neu gesteltenden Staate einnehmen wird; und wir
sind nicht einen Augenblick im Zweifel gewesen, dass die Kirche
eine Trennung des natürlichen Bandes zwischen ihr und dem Staate
nicht wünschen könne und dürfe; ja, dass eine solche Trennung,
auch wenn sie von der andern Seite erstrebt würde, nie dauernd
und völlig werden könne. Die Kirche, die sorgliche Mutter aller
ihrer Kinder, der getreuen wie der ungetreuen, schliesst Niemanden
von ihren Segnungen aus, der sich nicht selber innerlich oder äusser-
lich von ihr lossagt. Sie wird am wenigsten dem Vaterlande ent-
ziehen, was es an christlichen Bestandtheilen noch zu seiner Erhal-
tung und — wills Gott — zu seiner Wiedergeburt in Einheit, Macht
und Grösse besitzt, und immer bereit sein, den ganzen Segen ihrer
Heilskraft da zu entfalten, wo sie in ihrer Wirksamkeit sich nicht
behindert noch gestört sieht. Sie wird aber auch von den Rechten
und Freiheiten, welche die Grundlage der neuen staatlichen Ordnung
bilden sollen, den ihr gebührenden Theil in Anspruch nehmen und
nie dulden, dass ihr derselbe engherzig oder partheisch bestritten
werde. Sie wird wieder eintreten in jene Selbstständigkeit, welche
ihr angehört und die ihr, wahrlich nicht zur Förderung des Ge-
sammtwohles, so lange verkümmert wurde. Sie wird vor Allem ihr
heiliges Anrecht auf Erziehung und Unterricht wahren und niemals
zugeben, dass ihr, der Begründerin der Volksschule, das Kind vom
Mutterherzen genommen werde.
Das, Geliebteste, und was daran in nächster Folge sich reiht,
hat, wie längst den Kreis unserer Sorgen, so nun den Kreis unserer
gemeinsamen Berathungen und Bestimmungen erfüllt; und hättet
Ihr sehen können, in welch schönem Geiste brüderlicher Liebe,
reinen Eifers und frommer Zuversicht diese Verhandlungen gepflogen
wurden, und wie ‚jene katholische Einheit, die das Erbe unserer
heiligen Kirche ist, auch die Seele dieser Versammlung Eurer Bischöfe
und Hirten war, Ihr würdet mit uns in freudiger Dankbarkeit die
Kniee beugen und den preisen, der mit den Seinen ist alle
Tage bis ans Ende. **)
*) II. Eadr. 5, 17.
^) Matth. 18, 20.
74
Darum aber auch dürfen wir hoffen, dass Goti seinen Segen auf
die Bitten und Mahnungen legen werde, die wir am Schlusse unseres
Hirtenwortes aus Herzen voll väterlicher Liebe für Euch Alle und
voll treuer Sorgfalt für Euer zeitliches und ewiges Wohl an Euch
richten.
Geliebteste, die Zeit ist ernst und bedeutungsvoll, und Niemand
weiss, was die nahe Zukunft uns bringen werde, ob eine ruhige Ge-
staltung der gährenden Elemente zu Ordnung und Frieden? Ob neue
und grössere Stürme und Gewitter? Ob vielleicht gar eine Periode,
die uns zurückversetzt in die Verhältnisse der ersten christlichen
Kirche, da die jugendliche Braut des Weltheilandes, von allen Seiten
bedrängt und geängstet, nur auf sich selbst und die ihr inwohnende
göttliche Kraft angewiesen, die Tage ihrer härtesten Verfolgungen,
aber auch ihrer herrlichsten Triumphe durchlebte. Das aber wissen
wir, auch die gegenwärtigen Kämpfe werden der Kirche zum Segen
sein, und je heisser die Feuerprobe der Leiden ist, durch welche der
Herr sie führt, um so näher und sicherer ist derSieg. Denn Christi
Leben ist das Leben seiner Kirche, sein Kreuz ist ihr Theil auf
' Erden, sein Sieg das Unierpfand ihres ewigen Sieges.
Darum mahnen und bitten wir Euch: Harret aus im
Glauben! Denn der Weg des Glaubens ist der Weg des
Lebens, auf dem wir die Welt überwinden. Weil in deinem
tiefsten Kerne, du liebes katholisches Volk! der Glaube deiner
Väter so fest wurzelt und so unausülgber, hat der Geist des
" Unglaubens sein Werk der Entchristlichung unseres theueren Vater-
landes nicht zu vollenden vermocht. Aber er ist mächtig geworden
dieser Geist und hat seine schwarzen Flügel weit ausgebreitet. Er
ist eingedrungen in Eure Versammlungen und waltet in zahllosen
Vereinen. Er redet aus tausend Schriften und wird gepredigt auf
den Märkten und an den Heerstrassen. Er erfüllt die Luft, welche
Ihr athmet, und will des Glaubens heilige Flamme in Euch ersticken:
Darum habet Acht, dass Niemand Euch Eures Lebens Kleinod raube!
Weil aber die Kirche der Heerd des Glaubens ist und seine
Pflegerin, so haltet fest an ihr, die Euch Christus als Säule und
Grundfeste der Wahrheit*) gesetzt hat, und fest an Dem, der,
ihr sichtbares Haupt, das Band der Glaubenseinheit, erhalten und
bewahrt hat bis auf diesen Tag. Erkennt, wie auch die Welt Euch
darum tadle und schmähe, in diesem innigen Verbande mit allen
katholischen Gläubigen der Erde Euer höchstes Glück und lasset
*) I. Timoth. 8, 15.
75
Euch am wenigsten durch die Erfindung Derer beirren, welche Eure
treue Anhänglichkeit an die Kirche und ihr gemeinsames Oberhaupt
als undeutsch anklagen und in ihrem Wahne den Leib Christi
zerreisseu wollen, in dem die Menschen aller Zonen und Zeiten znr
brüderlichen Eintracht berufen sind. . j
Damit aber, die Arges von Euch denken und Euch
als Vebelthäter verläumden, Eure guten Werke sehen
und Gott preisen am Tage der Heimsuchung, *) so zeiget
Euch stark in der Liebe, die des Gesetzes Erfüllung
ist.**) Haltet so viel an Euch ist, Frieden mit Jeder-
mann, ***) auch mit Denen, die Euch lüstern; segnet, die Euch
fluchen ; thuet wohl Denen, die Euch verfolgen. Vor Allem aber
erweiset Euch als Theilnehmer und Brüder der Armen, Kranken
und Leidenden und erkennet eben hier, zumal in einer Zeit der
Drangsale, wie die gegenwärtige, ein Feld Eurer christlichen Thätig-
keit, auf dem Ihr Euch nie genug thuen könnet. Von je war die
Kirche die Mutter der Armen; tretet nun, da sie selbst arm geworden
ist an zeitlichem Gute, als ihre getreuen Kinder für sie ein! Ihr
höret viel reden in diesen Tagen von Gleichheit, Brüderlichkeit, ell-
gemeiner Menschenliebe. Geliebteste! Lasset Anderen das Reden
und übet die Werke. Liebet, wie der heilige Johannes mahnt,
nicht mit Worten und mit der Zunge, sondern in der
That und in der Wahrheit!) und zeiget in einer Welt,
welcher unter der Herrschaft der Selbstsucht und Sinnlichkeit das
. rechte Verständniss der christlichen Liebe verloren gegangen zu sein
scheint, dass der Liebe, die aus dem Glauben geboren wird, kein
Opfer Zu schwer, keine Hingebung zu gross ist um desswillen, der
uns zuvor geliebt, und sich für uns in den Tod dahin-
gegeben hat.+F) |
Endlich erhebet Eure Augen und Herzen zu den Hóhen, wo der
Herr wohnt, und werdét nicht müde, mit Bitten und Flehen zu
ringen nach der Hilfe von Oben; denn das Gebet theilt die Wolken
der Trübsale und sichert den Frieden, sagt der heilige Gregor voh
Nyssa. Nie hat Israel auf seiner Pilgerung nach dem Lande der
Verheissung vergeblich gefleht zu dem Gott seiner Väter, und nie
*) I. Petr. 2, 12.
**) Luc. 6, 27.
***) Róm. 12, 18.
+) Joh. 8, 18.
+4) a. 3, 10.
"6
hat die Kirche in ihren Kümpfen und Leiden auf dem Wege nach
dem himmlischen' Jerusalem vergeblich gebetet zu ihrem Meister
und Herrn. Ein betend Volk ist unüberwindlich in Gott, denn nicht
nur Christus und seine Engel vereinen sich hilfreich mit den Beten-
den, sagt Origines, auch die Heiligen Gottes nehmen thütigen Antheil,
um dem Gebete seine Wirksamkeit zu sichern. Weil der Geist der
Andacht und des Gebetes aus so vielen Herzen und Häusern und
Gemeinden verschwunden ist, darum ist so viel Täuschung und so
wenig Wahrheit, so viel Verlassenheit und so wenig Kraft, so viel
Herzeleid und so wenig Trost unter Euch. Denn das sollt Ihr wissen
und erkennen. Ihr werdet Euch nicht helfen aus Euch selber;
nicht Menschenwitz und Menschenweisheit, nicht neue Gesetze und
neue Verfassungen werden das Heil bringen, es kommt von dem
Herrn, und nur Denen, die in Demuth darnach verlangen, wird Er
es geben durch seine Kirche. Wie sie einst am Schlusse einer
grossen weltgeschichtlichen Periode Europa gerettet hat aus den
Greueln der Barbarei und des Aberglaubens, so wird sie nun am
Schlusse einer neuen weltgeschichslichen Periode das Mittel sein,
durch welche die ewige Erbarmung Europa rettet aus den Greueln
der Ueberfeinerung und eines bis zu seiner höchsten Spitze getrie-
benen Unglaubens.
Darum wiederholen wir es, Geliebteste, höret unsere Bitten und
Mahnungen, denn es ist Gott selber, der durch uns zu Euch spricht,
und nicht nur durch uns, ernster noch und erschütternder durch
die Ereignisse und Zeichen dieser Zeit. Lange hat Er zu den Völkern
geredet, und sie haben Ihn nicht gehört. Hat durch Segnungen ohne
Zahl ihre Herzen erobern wollen, und sie haben es nicht erkannt.
Hat durch ernste Prüfungen, durch Krieg und Kriegsgeschrei, durch
Krankheit und Hunger die vereitelten Gemüther zu sich erheben
wollen, und sie haben es nicht geachtet. Da hat Er die Stürme des
Aufruhrs frei gelassen und die Empórung, und sie sind über die
Fürsten dahingefahren und über die Völker und haben die Paläste
erschüttert auf den Höhen und die Hütten in den Thälern und viele
alte Dümme durchbrochen und alte Wege zerstórt, so dass auch die
Sicheren aufgerüttelt, die Schlummernden geweckt, die Hochmüthigen
gebeugt worden sind, und — es ist ein wahres und wahrhaftiges
Wort — der Herr unser Gott wird seine strafende Hand nicht zurück-
ziehen von diesem Geschlechte, bis dass es Ihn von Neuem erkennt,
in Demuth um das verachtete Kreuz sich sammelt und in der
Kirche, die sich Christus mit seinem heiligen Blute erkauft hat, die
Mutter wieder ehrt, welche allein die Menschen den Weg des Heiles
7i
führt. Darum erhebt Eure Häupter und erkennet, und
zwar in diesen Euren Tagen, was zu Eurem Frieden
dient!
Wir schliessen mit den Worten des Apostels: Bauet fest auf .
Euren allerheiligsten Glauben, betet im heiligen Geiste,
erhaltet Euch in der Liebe Gottes und wartet auf die
Barmherzigkeit unseresHerrn Jesu Christi zum ewigen
Leben! Amen.
Gegeben Würzburg am Tage des heiligen Bischofs Martinus,
im Jahre des Herrn 1848.
+ Friedrich, Cardinal ugd Fürst-Erzbischof von Salzburg.
+ Maximilien Joseph, Fürst-Erzbischof von Olmütz, vertreten
durch A. Wahala, Ehren- Canonicus und Erzpriester von
Müsglitz.
+ Hermann, Erzbischof von Freiburg.
+ Bonifaz, Erzbischof von Bamberg.
+ Johann e s, Erzbischof von Cöln.
t Karl August, Erzbischof von München-Freysing.
t Bernard, Fürstbischof von Brixen, vertreten durch Dr. Jos.
Fessler, fürstbischóflichen Consistorialrath und Professor der
Theologie in Brixen.
t Karl Anton, Bischof von Anthedon, Weihbischof und Vigore
special. facultat. Apost. administrirender General- Vicar der
Diócese Osnabrück.
f Anastasius, Bischof von Culm.
t Peter, Bischof von Augsburg.
+ Petrus Leopold, Bischof von Mainz, vertreten durch Adam
Franz Lennig, Domcepitular und geistlichen Rath in Mainz
+ Heinrich, Bischof von Passau.
+ Georg Anton, Bischof von Würzburg.
tJoseph Ambrosius, Bischof von Ermland, vertreten durch
Franz Grossmann, Bischof von Mezzo und Weihbischof von
Ermland.
+ Valentin, Bischof von Regensburg.
t Nicolaus, Bischof von Speyer. |
t Jacob Joseph Wandt, Bischof von Hildesheim.
t Wilhelm, Bischof von Trier.
*) Luc. 19, 12.
**) Jud. 20, 21.
18
+ Peter Joseph, Bischof von Limburg.
+Melchior, Fürstbischof von Breslau, vertreten durch Dr. Förster,
Domcapitular von Breslau.
+ Franz, Bischof von Paderborn.
+ Johann Georg, Bischof von Münster.
+ Georg, Bischof von Eichstädt.
+ Joseph, Bischof von Rottenburg.
+ Joseph, Bischof von Corycus, Apostolischer Vicar im König-
reich Sachsen.
B. -
Denkschrift der in Würzburg versammelten Erzbischófe und
Bischófe Deutschlands.
Als in den Märzstürmen d. J. das auf dem Wiener Congresse
im Frühlinge 1815 von den deutschen Fürsten und ihren Staatsmän-
nern errichtete Gebäude der politischen Gestaltung Deutschlands in
seinem Grunde erbebte, und die Fürsten dem durch alle Gauen des
Vaterlandes erschallenden Ruf nach Freiheit Rechnung tragen zu
wollen sich geneigt erklärten, da erkannten es die katholischen
Bischöfe, dass, wie entschieden und streng auch die Kirche anar-
chische Bestrebungen jeglicher Art verabscheue und verwerfe, doch
auch sie ein lebendiges Interesse habe an der Sicherung alles Des-
jenigen, was der allgemeine Ruf nach Freiheit von administrativer
Bevormundung und Controle Wahres enthalte. Sie erkannten, dass
die Kirche an den Zusagen, welche Deutschlands Fürsten ihren
Völkern gegeben, den ihr gebührenden Theil in Anspruch zu neh-
men um so weniger versäumen dürfe, -als die vielfach laut gewor-
denen ungestümen Aeusserungen falsch verstandener Freiheitsbe-
griffe in der Kirche nur den einen Wunsch, das eiue sehnliche
Verlangen erweckten, in dem drohenden Kampfe der rohen Gewalt
und Willkühr gegen Throne und Verfassungen der ihr gewordenen
Mission, die Hüterin zu sein des Glaubens und der nur in ihm wur-
zelnden Sitte, ihre volle Thätigkeit widmen und in freier, selbst-
ständiger Wirksamkeit ungehindert entwickeln zu können.
Die Bischófe glaubten der erleuchteten Einsicht der deutschen
Regierungen vertrauen zu sollen, dass da, wo dieselben den Ent-
schluss verkündeten, unter Mitwirkung und Vereinbarung mit ihren
Völkern ein neues Verfassungsgebäude aufzurichter, in welchem es
den Bewohnern deutscher Lande so wohl werden sollte, den Genuss
79
und die naturgemässe Entwicklung aller zuständigen Rechte sich
gesichert zu wissen, — sie in ihrer Weisheit auch der Kirche für
die segensvolle Entwicklung und Durchführung ihrer hohen Aufgabe
das volle Mass zuständiger Freiheit nicht würden versagen wollen.
Und als nun mit der Forderung auch die Zusage einer uneinge-
schränkten Glaubens- und Religionsfreiheit, die Zusage, dass jede
Kirchengesellschaft ihre Angelegenheiten frei und selbstständig solle
zu ordnen haben, durch alle Gauen des Vaterlandes sich verbreitete,
da glaubten die katholischen Bischöfe Deutschlands dem gehegten
Vertrauen um so zuversichtlicher sich hingeben zu sollen, als ihrer
Kirche ein 18hundertjähriges Zeugniss ihrer Wirksamkeit zur Seite
steht. Achtzehn Jahrhunderte bezeugen, dass die Kirche es gewesen,
welche in sturmbewegten Zeiten, wo die Wogen entfesselter Leiden-
schaften in wilder Brandung tobten, Nationen gegen Nationen im
Kampfe um Sein oder Nichtsein sich erhoben, und die Grundfesten
aller bürgerlichen und staatlichen Ordnung wankten, — fest ruhend
auf dem Felsen, den keiner Stürme Gewalt überwindet, und im
klaren Aufblicke zu Dem, der ihr Haupt und Eckstein, ihr Führer
‚und Erleuchter sein wil bis an’s Ende der Zeiten, — die Völker
gesittigt und erzogen; Künste und Wissenschaften gepflegt und ver-
edelt; allen Arten der öffentlichen und Privatnoth die nie versiegen-
den Quellen der christlichen Charitas in ihren manchfaltigen, alle
geistigen und leiblichen Werke der Barmherzigkeit umfassenden
Corporationen geöffnet, Fürsten und Völker in der Gerechtigkeit zu
vereinbaren gesucht, und so Ordnung und Freiheit in allen Verhült-
nissen des Öffentlichen und bürgerlichen Lebens auf dem einzig
wahren Fundamente des Glaubens zu gründen gewusst hat. Aus-
gehend von der Ueberzeugung, dass dieser Beruf der Kirche zu allen
Zeiten derselbe sei, sind daher die unterzeichneten Bischöfe Deutsch-
lands zusammengetreten, um vereint die Stellung zu bezeichnen und
auszusprechen, welche die Kirche nach ihrer uralten überlieferten
Verfassung auch der neuen Ordnung der Dinge im Öffentlichen Le-
ben gegenüber einzuhalten habe, und zwar die Grundzüge der Stel-
lung der Kirche zum Staate und zu anderen Religionsgenossenschaf-
ten, und die Grundlinien der Rechte der Kirche hinsichtlich der
Ordnung ihrer Angelegenheiten, des Kirchenregiments.
Die Sitte, das im Leben sich ausprägende 'Gewissen des Menschen,
wird vom Gleuben regiert, welchen die Kirche lehrt. Die Kirche
ist darum die Hüterin der Sitte, wie der Staat in Wahrung des Frie-
dens und Spendung der Gerechtigkeit der Hüter der nationalen Ein-
heit ist. Staat und Kirche berühren sich naturnothwendig in ihren
80 ^
Wirkungskreisen, und desshalb erkennt der Episcopat und spricht
es aus:
Eine Trennung herbeizuführen vom Staate d. h. von der öffent-
lichen, nothwendig auf sittlicher und religiöser Grundlage ruhenden
Ordnung, liegt nicht im Willen der Kirche. Wenn auch der
Staat sich von ihr trennt, so wird die Kirche, ohne-es zu billi-
gen, geschehen lassen, was sie nicht hindern kann, sie wird jedoch
die von ihr selbst und im wechselseitigen Einverstándniss geknüpften
Zusammenhangsfäden ihrerseits nicht trennen, wo nicht etwa die
Pflicht der Selbsterhaltung dies geböte. Die Kirche, betraut mit der
heilig ernsten Mission: wie Mich der Vater gesandt hat, so sende
Ich euch, nimmt. für die Aus- und Durchführung dieser ihrer
Sendung — wie immer die óffentliche Ordnung der Staaten gestaltet
sein mag — nur die vollste Freiheit und Selbststündigkeit
in Anspruch. Ihre heiligsten Päpste, Bischöfe und Bekenner haben
dieser unverüusserlichen Freiheit zu allen Zeiten Blut und Leben
gerne und muthig geopfert. Die Bischöfe erkennen desshalb und
sprechen es aus: Wo das Verhältniss der freien Lebensäusserung
der Kirche zu der öffentlichen Ordnung des Staates durch Concordate
oder ähnliche Verträge mit dem h. Stuhl normirt und die unverküm-
mert getreue Erfüllung dieser Verträge gesichert ist, da werden die
Bischöfe dieselben heilig achten. — Wo jedoch im Einzelnen und
Besondern die Bestimmungen solcher Verträge sich als Hemmnisse
des kirchlichen Lebens und der freien episcopalen Wirksamkeit be-
reits erwiesen haben, wie dies z. B. vielfach mit dem sogenannten
Staatspatronatsrechte, mit der Placetirung zu Kirchenämtern u. A.
der Fall ist, oder wo eintretende Aenderungen in der Öffentlichen
Ordnung der Dinge Modificationen oder Abrufung der Verträge be-
dingen, da werden die Bischöfe nicht säumen, die Weisheit des h.
Stuhles um seine Vermittlung zur Abwendung alles Hemmenden
anzugehen. Wo weder Verträge noch Bestimmungen des Kirchen-
rechts einem Präsentations- oder Bestätigungsrechte zu Kirchenüm-
tern das Wort reden, da fühlen sich die Bischöfe verpflichtet, die
Freiheit der Kirche zu behaupten. — Sollte die Stellung der Kirche
im Staate nicht feruer die einer Öffentlichen, um ihrer höheren Mis-
sion willen bevorzugten Corporation sein, sollte ihr nur die Stellung
eineg blos noch privatlich gesicherten Vereins verbleiben, so muss
und wird dieselbe ungescheut zu ihrem ursprünglichen Princip, dem
der vollen Freiheit und Selbstständigkeit in Ordnung- und
Verwaltung ihrer- Angelegenheit zurückkehren.
S
81
Den Bekennern anderer Glaubenslehren gegenüber galt und gilt
der Kirche als leitende Norm stets der Grundsatz, dass sie alle
Menschen aller Zonen und Zungen, als nach dem Ebenbilde Gottes
Erschaffene und der Erlösung Bedürftige, mit gleicher Liebe umfasst;
— dass sie für die Aus- und Durchführung ihrer die Welt erlösenden
Mission nur die vollste Freiheit und Selbsistüándigkeit in
Anspruch nimmt; — und dass sie gegen die Personen Aller, die zu
ihrer Lehre, Verfassung und Disciplin sich. nicht bekennen und hal-
ten, allewege jenes gleiche Vollmass der. Liebe und Gerechtig-
keit beobachtet, welches den bürgerlichen Frieden zwischen An-
hängern. verschiedener Glaubensbekenntnisse sichert, ohne einen
allen Bekenntnissen gleich verderblichen Indifferentismus und eine
ihren Satzungen*) widerstreitende communicatio in sacris zu begün-
stigen. Die Bischöfe erkennen und sprechen es aus, dass sie en
diesem Princip fest und in allen Beziehungen zu Andersgläubigen
ihren, durch dies Prineip normirten, kirchlichen Standpunkt inne-
halten werden.
Unter den Rechten der Kirche steht oben an das göttliche
Recht der Lehre und Erziehung. -— Sie kann nimmer sich trennen
von dem. Bewusstsein des ihr gegebenen Auftrags: ' Gehet hin und
lehret alle Völker, taufet sie im Namen des Vaters und des Sohnes
und des heiligen Geistes und lehret sie halten Alles, was Ich euch
gesagt habe. Sie kann ebensowenig sich trennen von dem Bewusst-
sein der Freihei in Erfüllung dieser Mission. Alle Jahrhunderte
und alle Welitheile geben der Kirche das Zeugniss, dass die Trüger
und Werkzeuge ihrer grossen Erziehungsmission für die freie Aus-
übung des von ihrem göttlichen Stifter ihr ertheilten Auftrags zu
lehren und zu erziehen, weder Mühen und Gefahren, noch Leiden
und Tod gescheut haben. Mochte Besitzthum und Glanz und Ehre,
mochte Alles ihr genommen werden: das Recht, das von Gott em-
pfangene, zu lehren, zu erziehen, zu sittigen die Völker des Erd-
kreises — bat die Kirche nimmer preisgegeben. Und indem sie den
Menschen erfasst, um ihn lehrend und erziehend, seiner höheren
Bestimmung zuzuführen, erfasst sie denselben vom zertesten Alter
an, erfasst und begleitet ihn in der Entwicklung aller seiner geisti- -
gen Kräfte, auf dass diese durch einen alle Zweige des Wissens
umfassenden Unterricht zur vollen Durchbildung gelangen, im Geiste
ihrer auf die höhere, ewige Bestimmung des Menschen gerichtete
Mission. — Wie der Mensch nicht getrennt gedacht werden kann
*) Constitution.
&
in einen für seine irdischen Bedürfnisse arbeitenden Leib und einen
seine hóhere Bestimmung anstrebenden Geist, so weiss auch die
Kirche, dass der menschliche Geist nimmer zerspaltet gedacht wer-
den kann in zwei gesonderte Richtungen. Und eben darin 'beur-
kundet sie ihr gótdiches Recht zur Erziehung des Menschenge-
schlechtes, dass sie den Geist des Menschen in der Totalität aller
seiner Kräfte und Thätigkeiten erfasst und entwickelt und durchbildet
zu der höheren ewigen Bestimmung der Menschheit. — Und es ist
wiederum die Geschichte, welche der Kirche das Zeugniss gibt, dass
sie im Bewusstsein des göttlichen Rechtes, der göttlichen Freiheit,
die Menschen zu lehren, zu erziehen, zu sittigen, in allen Zweigen
des Wissens und der Künste das Herrlichste geleistet hat von der
Errichtung der stillen Klosterschule und Werkstätte, bis zur Gründung
ihrer Hochschulen und ihrer Riesendome, die alle sich erhoben auf
dem Fundament der Einen allumfassenden Durchbildung des mensch-
lichen Geistes zu seiner höheren Bestimmung.
Dies Anrecht an die Menschheit kann die Kirche nimmer auf-
geben; — und es ist nur eine naturnothwendige Folge dieses ihres
Rechtes, dass sie alle zur Ausübung desselben erforderlichen Mittel,
die zum Lehren und Erziehen bestimmten Individuen und Corpora-
tionen sowohl, als die Lehrbücher frei zu wählen und zu bestimmen,
— dass sie insbesondere in der Herenbildung und Reiferklärung der
Träger und Sendboten ihres grossen Erziehungswerkes, sowie in
deren Verwendung, Ueberwachung, Correction oder, wo es nóthig,
Beseitigung gänzlich und vollkommen freie Hand haben, und dass
ebenso die Bestimmung darüber, welche Vereine und Corporationen
etwa hiefür zu erhalten oder zu errichten, und welche nicht mehr
nützlich oder zulässig sind, der Kirche zustehen muss, soll anders
diese als die Hüterin der, im Glauben wurzelnden und die Siche-
rung aller öffentlichen Ordnung und Gesetzlichkeit bedingenden Sitte
in dem Vollgenusse der ihr zuständigen Freiheit gedacht werden
können.
Die versammelten Bischöfe erkennen desshalb und sprechen es
aus: Die Kirche, durch die Kraft des'Wortes unter dreihundertjähri-
ger Verfolgung begründet, nimmt jetzt wie früher die unbeschränkte
Freiheit der Lehre und des Unterrichts, sowie die Errichtung und
Leitung eigener Erziehungs- und Unterriehtsanstelten im ausgedehn-
testen .Sinne als dasjenige Mittel in Anspruch, ohne welches sie ihre
göttliche Sendung wahrhaft und in vollem Umfange zu erfüllen ausser
Stand sein würde, und sie muss jede einengende Maseregel auf die-
83
sem Gebiete els nicht vereinber mit den gerechten Ansprüchen der
Katholiken deutscher Nation ansehen.
Die Bischófe erkennen es als ihre Pflicht, durch Anwendung
aller gesetzlich zulüssigen Mittel dahin zu streben, die den Katholiken
gehórenden Schulen als solche gégen jedes Verderben zu bewahren,
alle für katholische Schulen bestimmten Fonds und Einkünfte für
die katholischen Schulen festzuhalten und nóthigenfalls dort, wo sie
den Katholiken bisher entzogen oder vorenthalten worden sind, zu-:
rückzufordern. Insbesondere erklären die Bischöfe, dass sie gemäss
der ihnen durch ihr Amt auferlegten, und durch die Kirchensatzungen
eingeschärften Verpflichtungen dem Rechte nicht entsagen können,
alle Religionslehrbücher in ihren Diócesen auszuwühlen und zu be-
stimmen.
Sie sprechen es aus, dess den Bischöfen das Recht zusteht und
die Verpflichtung obliegt, den Religionsunterricht an allen Öffentli-
chen Unterrichtsanstalten, wo katholischer Religionsunterricht ertheilt
wird, zu leiten und zu visitiren, sowie auch in der Spähre der hóhe-
ren theologischen Wissenschaften die Verantwortlichkeit zu wahren,
welche mit der göttlichen Vollmacht zu senden ihnem geworden ist.
Die Bischöfe, die wesentliche Pflicht erkennend, den Clerus durch
Unterricht und Erziehung heranzubilden, nehmen zu diesem Zwecke
das unveräusserliche Recht in Anspruch, naeh canonischen Vorschrif-
ten &lle jene Anstalten und Seminarien zur Erziehung und Bildung
des Clerus, welche den Bischöfen für ihre Diócesen nothwendig und
nützlich erscheinen, frei und ungehindert zu errichten, die bestehen-
den zu leiten, das Vermógen derselben zu verwalten und die Vor-
stände, Lehrer und Zóglinge zu ernennen, aufzunehmen und zu ent-
lassen.
Die katholischen Bischöfe, als Nachfolger der Apostel, allein
mit der Vollmacht ausgerüstet, Arbeiter im Weinberg des Herrn zu
berufen, damit das Evangelium gllwürts verkündigt und die Geheim-
nisse des Heils den Gläubigen gespendet werden, sind in gewissen-
hafter Wahrnehmung dieses göttlichen Auftrags verpflichtet, nur
Jene als Lehrer und Priester zu wählen, zu weihen und zu senden,
welche sie ihrem sittichen Wandel nach zum h. Lehr- und Priester-
amte für würdig und ihren Kenntnissen nach für fähig halten. Ihnen
steht demnach das Recht zu, die zum geistlichen Stand Berufenen
über Wandel und Wissenschaften zu prüfen, zur Vorbereitung auf
dis keiligen Weihen und die evangelische Sendung in die Seminarien
aufzunehmen und denselben, nachdem sie ihren Eifer im Lehr- oder
Seelsorgeramie, sowie ihre Würdigkeit nach canonischer Prüfung
6 *
84 on
bewährt haben, das Zeugniss der Tüchtigkeit zur Verwaltung des
Predigt- und Pfarramies zu ertheilen.
Die Bischöfe erklären daher, dass sowohl die Mitbetheiligung
des Staates an den Prüfungen der in den geistlichen Stand Tretenden
zur Aufnahme in die Seminarien, als auch dessen Mitwirkung zu
Pfarr-Concurs-Prüfungen eine wesentliche Beschränkung der kirch-
lichen Freiheit und eine Beeinträchtigung der bischöflichen Rechte
enthalte.
So wenig die Kirche sich jemals trennen kann von dem Be-
wusstsein ihres Rechtes zu selbsiständiger Vollführung ihrer Er-
ziehungsmission, ebenso wenig darf dieselbe zu irgend einer Zeit
verzichten auf das mit dieser Mission allerwege Hand in Hand
gehende Recht, nach dem Vorbilde ihres göttlichen Stifters auch
die leibliche Wohlthäterin der Völker zu sein, deren geistige Pflege
ihr anvertraut ist. Was die liebende Mutter ihren Kindern, das war
die Kirche — die im Einsammeln und Austheilen ihrer Gaben frei und
selbstständig schaltende Kirche — zu aller Zeitden Armen und Noth-
leidenden. Zähle, wer es vermag, die aus ihrem Schoosse in so rei-
cher Fülle und Mannichfaltigkeit hervorgegangenen milden Stiftungen ;
das geheimnissvolle Walten des göttlichen Geistes und Segens über .
dem Scherflein auch des Armen, das zugleich mit der Gabe des
Reichen vertrauensvoll in die mütterliche Hand der Kirche gelegt,
oft einer weit entfernten Noth beizuspringen geeilt, das wird der
menschliche Calcul nimmer durch seiner Zahlen Stellungen zu er-
gründen vermögen.
Ob die Kirche auch bei aller Opferwilligkeit frommer. Vereine
und ihrer Bereitwilligkeit, sich zum Bettler zü machen an der Thüre
des Reichen, um die Gaben seiner Mildthätigkeit in den Schooss
der Armuth zu schütten, der Noth der heutigen socialen Zustände
die Hand mit Erfolg zu reichen im Stande sein möge: dies wird
wesentlich bedingt sein durch das Mass freier selbstständiger Bewe-
gung, welches auch auf diesem, Gebiete ihr zu vindieiren die Bischöfe
als ihre Pflicht erkennen. Ein anderes, aus dem Begriff ihrer Mission
mit unabweisbarer Nothwendigheit folgende Recht der Kirche ist
das göttlich freie Recht, ihren Cultus und die Art und Weise, wie
derselbe zu feiern, die Spendung ihrer Sacramente und die Einrich-
tung alles Dessen, was auf den Gottesdienst sich bezieht, Gebete und
öffentliche Andachtsübungen, ohne alle Dazwischenkunft oder. hem-
mendes Eingreifen der welilichen Gewalt ungehindert und selbst-
ständig zu ordnen. Ihr Cultus ist eben der in den verschiedenen
Formen des Gottesdienstes sich ausprägende Glauben der Kirche,
85
ihre Gnadenmittel, Gebete u. s. w. die fortwührende Vermittlung
des Menschen mit seiner hóheren und ewigen Bestimmung. Hier
bewegt sich die Kirche ausschliesslich auf ihrem eigensten Gebiet,
welches die Bischófe treu zu hüten die heiligste Verpflichtung haben.
Eine mit dem Wesen des Üultus innig zusammenhangende Blüthe
des katholischen Lebens sind die durch alle Jahrhunderte der Kirche
in den mannigfachsten Gestaltungen erscheinenden geistlichen Vereine _
von Männern oder Frauen, die sich mit Genehmigung ihrer geistli-
chen Oberhirten durch Gelübde oder fromme Gelöbnisse verbunden
haben, um in erhóhtem Streben nach christlicher Vollkommenheit,
unter bestimmten, ihren Verband und ihre Thátigkeit normirenden
Regeln alle geistigen und leiblichen Werke der Barmherzigkeit in
Unterricht, Pflege der Armen und Kranken u. s. w. u. s. w. und zu-
gleich einen ihr ganzes Thun und Wirken begleitenden Gottesdienst,
in Gebet, Betrachtung und sich selbst verläugnenden Gehorsam zu
üben; — die versammelten Erzbischófe und Bischófe nehmen für
dergleichen Vereine das gleiche Mass der Freiheit der Association
in Anspruch, welches die Verfassung des Staats allen Staatsbürgern
gewührt.
Endlich hat die Kirche das Recht, alles katholische Kirchen-
und Stiftungsvermógen , als ihr durch rechtmässige Titel wohl er-
worbenes Eigenthum, gleich jedem Bürger oder bürgerlichen Verein
gegen gewaltsamen Eingriff geschützt zu sehen, und dasselbe frei
und selbstständig zu verwalten und zu verwenden. Es ist dieses
überall nur zu den Zwecken der Kirche in oft viele Jahrhunderte
hinaufreichenden: Stiftungsurkunden bestimmte Vermögen Eigenthum
der Einen, als einiges Rechtssubject zu erkennenden katholischen
Kirchengesellschaft; und muss sich darum, sollen Recht und Gerech-
tigkeit den Fürsten und Völkern Deutschlands annoch heilig und
kein leerer Schall sein, allerwege des gleichen Rechtsschutzes zu
erfreuen haben, wie jedes andere Gesellschaftsvermógen, dessen Un-
antastbarkeit überall gesichert erscheint, wo Öffentliche und bürger-
liche Ordnung eine Wahrheit ist.
Zum Schlusse legen die Bischöfe feierlich Verwahrung ein gegen
jene nur auf feindseliger Gesinnung oder Mangel an Einsicht be-
ruhende Darstellungsweise, welche in der katholischen Kirche, die
kraft ihrer göttlichen Mission alle Völker des Erdkreises umfasst,
Inland und Ausland unterscheiden, und darum den lebendigen Ver-
band der Bischöfe und ihrer Heerden mit dem Vater der Christenheit,
mit dem heiligen apostolischen Vater zu Rom als Sünde an der
Nationalität, als undeutsch und gefährlich zeihen zu können wähnt
-
86
und nicht ablassen möchte, den Verkehr der Bischöfe und Gläubigen
mit dem heiligen Vater und des heiligen Vaters mit ihnen einer
fortwährenden misstrauischen Controle zu unterwerfen.
Zu dem innersten Wesen der Kirche gehört ihr in Lehre, Ver-
fassung und Disciplin überall sich bewährönder Character der Einheit.
Bedingung und Folge dieser Einheit ist der stets lebendige Verband
und Verkehr zwischen Haupt und Gliedern, zwischen dem heiligen
Vater zu Rom und den binnen den weiten Marken der Erde woh-
nenden und in gleicher Einheit unter ihre Oberhirten sich schaaren-
den Gläubigen. Dieser ungehemmte Verkehr bedingt das gesunde
Leben der Kirche, wie der ungestörte Blutumlauf das durch alle
Adern pulsirende Leben des Menschen. Was diesem Unterbindung,
dasselbe ist dem Leben der Kirche jeder Act willkührlicher Hem-
mung des freien Verkehrs mit dem Mittelpunkte der Einheit.
Wie daher die Bischöfe es als ihre höchste Ehre achten , durch
den innigsten Anschluss an das Oberhaupt der Kirche und den eng-
sten Verband des Episcopats unter sich, allen Gläubigen des Erdballs,
Priestern und Laien, verbunden zu sein, und es im kindlichen Ge-
horsam gegen den Nachfolger des Apostelfürsten Petrus sich stets
werden angelegen sein lassen, den ihnen anvertrauten Theil des
Volkes Gottes deutscher Zunge in der Einheit und Reinheit des
katholischen Glaubens zu erhalten, auf dass sich die einige katho-
lische Wahrheit so entwickle und bewähre, wie es die ehrwürdigen
Gewohnheiten seiner Väter, wie es der durch Jahrhunderte ausge-
prägte Character des deutschen Stammes erfordert, so müssen sie
jede Art eines die selbstständige und freie Verkündigung geistlicher
Erlasse hemmenden Placets als wesentliche Verletzung des unver-
äusserlichen Rechtes der Kirche, jede misstrauische Ueberwachung
des Verkehrs zwischen Hirt und Heerde, als dem deutschen Charakter,
dessen Treue sprichwörtlich ist, widerstrebend und mit dem Vollge-
nusse wahrer Freiheit unvereinbar erkennen und erklären.
Würzburg, den 14. November 1848.
(Folgen die Unterschriften wie Seite 77.)
C.
Die in Würzburg versammelten Erzbischöfe und Bischöfe
Deutschlands dem gesammten hochwürdigen Clerus ihrer Diö-
cesen Gruss und Frieden in Christo Jesu unserem Herrn.
Der Allerhöchste, dessen göttliche Rathschlüsse wir anbeten und
lobpreisen allerwege, hat eine Zeit über uns hereinbrechen lassen,
u... Im — — t -
87
deren Zeichen und Erscheinungen uns in jeder Stunde an das Wort
des Apostelfürsten erinnern: Seid nüchtern und wachet, denn
euer Widersacher, der Teufel, geht umher, wie ein
brüllender Löwe, und suchet, wen er verschlingen
kónne: dem widerstehet standhaft im Glauben und
wisset, dass über eure Brüder, wo sie auf der Welt
sein mógen, dieselben Leiden ergehen. *)
Zwei grosse Strömungen zeigt uns die gegenwürlige Bewegung
der Geister. Eine, die zum Heile, und eine andere, die zum Ver-
derben führt. Wir sehen nämlich eine getreue Schaar, die freudig
und muthvoll um das Kreuz sich sammelt, in Christo Jesu, den ein-
gebornen Sohn des ewigen Vaters, den König der Könige erkehnt,
in der Kirche die Mutter und Führerin auf dem Wege des Heils
ehrt, und in der von Gott geoffenbarten Wahrheit die Quelle alles
Segens und den Leitstern durch die Nächte dieses Erdenlebens sieht.
Und wir preisen Gott, dass die Schaar dieser Gerechten nicht gering
ist, die er sich bewahrt hat für die Tage der schwersten Kämpfe,
aber auch der glorreichsten Siege seiner heiligen Kirche.
Dieser Schaar gegenüber sehen wir aber mit Schmerz und
Thrünen eine niasslose Hoffart der Geister sich ausbreiten, die jede
Art von Ansehen verwirft und in wahnwitziger Selbstvergötterung
Blick und Gefühl für Gott und Ewigkeit verliert. Wir sehen daraus
jenen schauerlichen Unglauben erwachsen, der nicht mehr gegen
einzelne Wahrheiten des Christenthums, sondern gegen das Christen-
thum selbst seine verheerenden Waffen richtet. Wir sehen in seinem
Gefolge jene entsetzliche Unsittlichkeit, die das Ebenbild Gottes im
Menschen zerstört und den Geist von Neuem zur Knechtschaft des
Fleisches herabwürdigt. Wir sehen das Schwinden der Wahrheit
und Gerechtigkeit: unter den Menschen, die wachsenden Gelüste nach
fremdem Eigenthum. Wir sehen durch eine Kunst diese Uebel’ und
Plagen der Zeit auf die beklagenswertheste Weise verallgemeinen,
durch die Kunst, das Böse hinter schönen Namen zu verbergen
und die Ungerechtigkeit mit dem Scheine der Gerechtigkeit zu be-
kleiden.
Darum und weil diese Uebel und Plagen von Tag zu Tage
wachsen und wie eine neue Sündfluth das Land überschwemmen,
haben wir uns in der Stadt des heiligen Kilian versammelt, um in
gemeinsamen Berathungen zu erkennen: Was den Gläubigen, deren
*) I. Petri 5, 8, 9.
88
Seelenheil uns anvertraut ist, in dieser Zeit frommt? wie wir die
drohenden Gefahren von der Kirche und dem Vaterlande abwenden ?
aber auch wie wir, was neben diesen Gefahren die Gegenwart
Grosses und Segenvolles bietet, zur Ehre Gottes und zur Fórderung
seines Reiches auf Erden gebrauchen? Wie gern, geliebte Brüder
im Herrn, hätten wir Euch Alle um uns versammelt, um, wie Ihr
mit uns Sorgen und Mühen theilt, mit Euch die Tröstungen zu theilen,
die wir aus diesen Berathungen, und aus der Einheit der Liebe, dem
Eifer und der frommen Zuversicht, mit welchen sie gepflogen wurden,
geschöpft haben. Weil aber, wie Ihr Alle erkennt, eine solche all-
gemeine Versammlung der Bischöfe und Priester ‚ohne Verletzung
höherer und heiliger Pflichten nicht wohl möglich war, so drängt
es uns um so mehr, die Zusicherung in Eure Herzen zu legen, dass
wir Euch Alle im Geiste um uns versammelt gesehen und dass das
liebende Vertrauen, mit welchem wir auf Euch, unsere Mitarbeiter
im Weinberge des Herrn hinblicken, uns gar sehr gestärkt und er-
hoben hat. Insbesondere ist es uns Bedürfnis, die Ermuthigung
mit Euch zu theilen, die uns aus unserer innigen Vereinigung er.
wachsen ist, und in dieser Ermuthigung Euch zuzurufen: Seid getrost
lieben Brüder, und habt eine gute Zuversicht auf den Herrn; denn
je schwerer die Zeit ist, durch die Er uns führt, um so grösser ist
sein Beistand, und wie Er uns, de wir in seinem Namen versammelt
waren, hat seine Nähe empfinden lassen, so wird er Euch seine
Nähe empfinden lassen, wo Ihr immer in seinem Namen wirkt,
kämpft und duldet! |
Voll von diesen Gefühlen, wenden wir uns an Euch, Geliebte,
die Ihr unsere Räthe, unsere nächsten Theilnehmer und Helfer in
den Pflichten und Sorgen unseres Oberhirtenamtes seid, und bitten
Euch, harret aus in der Treue, mit welcher Ihr Euch bisher um
uns geschaart, und fahret fort mit Eurer Weisheit, Eurer Erfahrung
und Eurem bewährten Eifer uns die Lasten zu erleichtern, die der
Herr auf unsere Schultern gelegt, und die durch die Wirrnisse und
Kämpfe dieser Tage so sehr erschwert und vervielfältigt werden.
Voll von diesen Gefühlen wenden wir uns sodann an Euch, geliebte
Lehrer und Pfleger der Wissenschaft, die Ihr auf unseren Hochschulen
und Seminarien das heilige Feuer wahrt und nährt, dass die jugend-
jichen Herzen der künftigen Priester für die heilige Sache ihres
grossen Berufes erwärmen, den Glauben stählen und jene fromme
Begeisterung erzeugen soll, mit welcher der Diener Christi die Welt
überwindet und auf dem königlichen Wege des Kreuzes seinem
Herrn und Meister freudigen Herzens nachringt. Nicht nur als
89
Priester, auch als Lehrer — so hoffen und vertrauen wir — werdet
Ihr Euch als von der Kirche Gesendete betrachten und desshalb
auch der Verantwortlichkeit, welcher die Führung Eures Lehramtes
der durch die Bischöfe getragenen Autorität der Kirche gegenüber
nach göttlichem und kirchlichem Rechte unterliegt, immerdar ein-
gedenk sein. Von Euerer getreuen Wirksamkeit und Euerem erbau-
liehen Vorbilde hängt es ab, nicht nur durch Euch selbst, sondern
auch durch Diejenigen, die Ihr für den Dienst der Kirche bildet,
der Welt zu zeigen, wie Treue im katholischen Glauben und Freiheit
in jeglicher Prüfung und Forschung der Wissenschaft sich sehr wohl
mit einander vertragen, und wie eben aus dieser Gemeinschaft die
christliche Weisheit hervorgeht, die auf dem Gebiete des Geistes
keinen Kampf fürchtet. Voll von diesen Gefühlen wenden wir uns
ferner an Euch, theure Seelsorger, die Ihr unser Auge, unser Mund,
unsere Hand seid inmitten der Gemeinden, die wir Eurer gewissen-
haften Treue in Eurem heiligen Berufe anvertraut haben. Erweiset
Euch allezeit als getreue Haushälter der Heilsgeheim-
nisse Gottes,*) vor Allem in der Darbringung des unblutigen
Opfers Jesu Christi, in der Ausübung der erhabensten Handlung,
deren ein Mensch in seiner Niedrigkeit gewürdigt werden kann, am
Altar, wo Ihr zu lebendigen Tabernakeln geweiht werdet, durch 'den
täglichen Empfang des Leibes und Blutes, welche unwürdig
genossen, Tod und Gericht bringen.** Seid eifrig im
Beichtstuhle, im Dienste der Kranken und Leidenden spät und frühe,
und erkennet eben hier das Feld Euerer stillsten aber heilvollsten
Wirksamkeit, das Feld einer Aussaat, deren Garben am sichersten
reifen in der Ewigkeit. Insbesondere verkündet die Heils-
lehren mit allem Eifer zu jeder Zeit, mit Zurecht-
weisung, Bitte, Tadel in aller Geduld und Lehrweis-
heit. ***) Offenbaret die grossen Thaten Gottes zum Heile der
Menschheit in dem wundertiefen Geheimniss der Erlösung, nicht
mit eitlem Wortgepränge, sondern mit der Kraft der Wahrheit und
der Wärme der Ueberzeugung in der Sprache der heiligen Schrift,
im Geiste der Kirchenvüter und nach dem Vorbilde eines Chrysosto- -
mus, eines Augustinus, eines Bernardus und so vieler Meister christ-
licher Beredsamkeit, und gedenket dabei an die Vorschriften des
*) I. Cor. 4, 1.
*) I. Cor. 11, 27.
"IL Tim. 4, 2. — Apostelg. 2, 11.
90
heiligen Concils von Trient (Sessio V. cap. 2 de reform.), an allen
Sonn- und Feiertagen die Speise des Geistes Euern Gemeinden nicht
vorzuenthalten. Und nicht nur auf die Erwachsenen erstrecke sich
Euer Lehreifer, er wende sich vor Allem den Kleinen zu, von denen
der Heiland sagt: Lasset sie zu mir kommen und wehret
ihnen nicht,*) denn ihre reinen Herzen sind das empfünglichste
Ackerland für das göttliche Wort, und nur selten werden selbst die
verheerendsten Wetter die Segensfrüchte ganz auszutilgen-vermügen,
welche zur rechten Zeit und mit der rechten Sorgfalt in den weichen
Boden eingepflanzt wurden, und sicher anders und sicher besser
stünde es um die Zeit und ihre Erscheinungen, wäre die Kirche an
vielen Orten nicht so gewaltsam von der Schule zurückgedrüngt
worden, und — lasse uns in Demuth beisetzen — hätten wir Alle
diesem Zurückdrängen muthiger widerstanden. In all dem, geliebte
Brüder, habet Acht ohne Unterlass auf die Verlockungen und Lügen-
werke, womit der böse Geist dieser Zeit das Heil Eurer Pfarrkinder
bedroht, und wehret ihnen. Erwärmet das christliche Leben, wo
es unter ihnen erkaltet ist, und werdet nicht müde, zu fördern, was
Sinn und Eifer für Wahrheit und Tugend heben und befestigen
kann rings um Euch her, so weit Eure Kraft reicht, sei es durch
Lesevereine zur Verbreitung guter Bücher, sei es durch Gründung
frommer Bruderschaften, sei es durch Missionen zumal in solchen
Gemeinden, die der Erweckung des Bussgeistes besonders bedürfen,
oder von seelsorgerlicher Hilfe weit entfernt sind. Alles je nach den
besonderen Bedürfnissen und nicht ohne unser Wissen und unsere
Zulassung. Denn so ist es der Wille Gottes, dass wir im Guten uns
nimmer genug thun.
Auch an Euch wenden wir uns endlich, Ihr Ordensbrüder und
Ordensschwestern, die Ihr der Aussenwelt entsagt und in stiller
Zurückgezogenheit den Werken einer thätigen Nächstenliebe .oder
den Uebungen einer frommen Beschaulichkeit Euer Leben geweiht.
Was Ihr im freien Willensentschlusse dem Herrn gelobt, dem sollt
Ihr Euch auch weihen mit all Euerem Sinnen und Trachten, Thun
und Streben, sei es, dass Ihr Gott dienet in der Pflege der Kranken,
oder in der Erziehung der Jugend, oder in Andacht und unablässigem
Gebete, auf dass Ihr die Welt beschümet, welche Euch verspottet,
und die unnützen Reden thörichter Menschen, die Euch verläumden,
zum Schweigen bringt.
*) Marc. 10, 14.
a1
Damit wir aber Alle, wie viele wir uns in Chrisio, unserem
Herrn, Erlóser und Seligmacher, einem geistlichen Leben und Wirken
gewidmet haben, der Gnade von Oben nicht ermangeln, ohne welche
wir nichts sind und nichts vermögen, so lasset uns mit einer Treue,
die den leichtfertigen. Neuerungen der Welt gegenüber auch nicht
im Kleinen abweicht, an der Glaubenseinheit halten, welche das
bezeichnende Merkmal unserer heiligen Kirche ist; denn wer von
ihr weicht, der weicht vom heiligen Geiste, wie der heilige Augustin
so wahr als schön sagt: Was die Seele für den Leib des Menschen,
des ist der heilige Geist für den Leib Christi, welcher die Kirche ist.
Was die Seele wirkt in allen Gliedern des einen Leibes, das wirkt
der heilige Geist in der ganzen Kirche. Daher nehmt Euch wohl
in Acht, denn wenn am menschlichen Körper ein Glied, Hand oder
Fuss oder Finger abgelöst wird, so bleibt die Seele nicht bei diesem
Gliede. So lange das Glied am Körper war, blieb es lebendig, sowie
es abgelöst ist, verliert es das Leben. _
Gleichwohl gibt es in einigen Theilen unseres Vaterlandes Diener
des Altars, die in unbegreiflicher Verblendung, gleichsam im Bunde
mit den Feinden der Religion, die Fundamente der Kirche unter-
graben, die ura<e, auf das Wort des Herrn gegründete, auf die
Heiligkeit des Priesterstandes hinzielende Disciplin der Kirche zer-
stören, die sich unziemende Neuerungen erlauben, den Anordnungen
ihrer Bischöfe mit Hintansetzung des canonischen Gehorsams hart-
nückig entgegentreien, und sogar in Öffentlichen Versammlungen
gegen die Freiheit der Kirche sich erheben und zur Unterdrückung
ihrer Rechte mitwirken. Gewiss, geliebte Brüder, Ihr beweint mit
uns die traurigen Verirrungen dieser Verblendeten, und betet mit
uns um ihre Erleuchtung und Rückkehr auf den Weg der- Erkennt
niss und des Glaubens; aber Ihr fühlt auch mit uns die Grösse des
Aergernisses, das sie geben, und der Verantwortlichkeit, die sie auf
sich laden; denn wer die Kirche zerreisst, zerreisst den Leib Jesu
Christi.
Lasst uns sodann die Liebe bewahren, die das Band der Voll
kommenheit*) und des Glaubens Frucht und Zeugniss ist. Durch
eie hat die Kirche einst ihre Feinde überwunden und die Welt erobert;
durch sie und nur durch sie werden auch wir die Feinde der Kirche
überwinden und die zerstreuten und verirrten Heerden wieder um
das Kreuz sammeln, welches der Altar des Opfers und der höchsten
Liebe ist: Zu diesem Liebesopfer lasset uns aufblicken, wenn die
*) Coloss, 8, 14. 7
9%
' Selbstsucht der Welt uns verlocken und verwirren will. An diesem
Liebesopfer lasset uns die Herzen erwürmen für die Hingebung, die
unser heiliger Beruf fordert. Von diesem Liebesopfer lasset uns ler-
nen, als gute Hirten unser Leben lassen für unsere Heerden.
Es gibt in der Reihe 'gedenkbarer Pflichten und Opfer nichts
mehr, dafür wir uns nicht stark fühlten in der Liebe, mit welcher
uns Christus geliebt hat. Sie hat die Kirche des Gekreuzigten mit
jener Wolke heiliger Blutzeugen verherrlicht, deren Name wie Sterne
am christlichen Himmel glänzen. Sie hat die frommen Orden und
Vereine gegründet, durch welche mit so grossen Erfolgen das Evan-
gelium geprediget, die Wissenschaft gepflegt, und das Licht christ-
licher Civilisation verbreitet worden ist. Sie hat unser Vaterland
mit jenen herrlichen Domen, Klóstern und Stiftungen bedeckt, die
heute noch unser Stolz, unsere Beschámung und ein Segen sind], an
dem die Armuth dieser Tage zehrt. Ja, theure Brüder, nur die
Kirche, wo sie im Geiste der Liebe ihres göttlichen Stifters sich frei
entfalten und ihre Segnungen ausbreiten darf, vermag es, die grossen
Fragen der gegenwärtigen Zeit zu lösen und ihren Kampf zu been-
den, und unsere Aufgabe ist, diesem Geiste durch Wort und Beispiel
Anerkennung und Geltung zu verschaffen. Damit aber dieser Geist
erst in uns selber in seiner ganzen Kraft sich offenbere, so lasst uns
die reichen Mittel nicht versáumen, die die Kirche für seine Nahrung
und Pflege bietet. Lasset uns aus den Unruhen des äusseren Lebens
gern und oft uns zurückziehen in unsere innere Welt, und das so lange
vernachlässigte Feld heiliger Aszese von Neuem anbauen. Lasset
uns durch óftere Beichten und Bussübungen und insbesondere durch
geistliche Exercitien die Reinheit und innere Heiligung steigern, ohne
die wir es nicht wagen dürfen, tagtäglich mit dem Göttlichen zu
verkehren. Lasset uns immer weiter eindringen in den Sinn unserer
Liturgie, in welcher seit Anbeginn der Kirche so viele vom Geiste
Christi erfüllte Männer die schönsten Blüthen ihres religiösen Gefühls,
den gediegensten Kern ihrer inneren Glaubenstiefe, das lautere Gold
ihrer Andacht niedergelegt und so viele Jahrhunderte den ächten
Ausdruck ihrer wahrhaft christlichen Gesinnung gefunden haben.
Lasset uns endlich, wie wir gelobt, die Lesung der heiligen Tagzeiten
nicht versäumen noch verkürzen, und überhaupt in unablässigem
Gebete“) zum Herrn flehen, von dem allein jede. gute und voll-
kommene Gabe**) kommt; denn nicht nur für uns selbst haben
*) 1. Thess. 5, 17.
**) Luc. 18, 1.
* 98
wir zu beten, sondern für unsere Gemeinden, für die ganze heilige
Kirche, für das Vaterland und seine Regenten, für alle Menschen.
Was wären wir Priester ohne Gebet? Unsere heiligsten Functionen
sinken herab zu mechanischen Verrichtungen, sie lasten auf uns wie
ein drückendes Joch, sie sind uns wie ein schwerer Stein, den wir
täglich von Neuem wälzen müssen. Nur das Gebet erhält in uns
den Geist der Weihe, giesst die rechte Freudigkeit für unsere Wirk-
samkeit in unsere Adern, sichert das Gelingen unserer Mühen, mil-
dert und versüsst die Bitterkeit unserer Erfahrungen und tröstet uns
bei den geringen Erfolgen unserer Leistungen. Das Gebet ist der
Thau des Himmels, der Leib und Seele erfrischt und Gedeihen ver-
breitet über unser gemeinsames Ackerland. Geliebte Brüder, bei
solchem Wesen und Wirken können wir getrost den kommenden
Tagen entgegen gehen, wären sie auch noch so reich an Kämpfen
und Drangsalen, denn wir dürfen alsdann mit dem Apostel fragen:
Wer wird uns scheiden von der Liebe Christi? Trübsal?
oder Angst? oder Hunger? oder Blósse? oder Gefahr?
oder Verfolgung? oder das Schwert? Aber in diesem
Allen überwinden wir um Desjenigen willen, der uns
geliebet hat.*)
Mit der Zuversicht, dass Gott in seiner Erbarmung dafür uns
Alle erleuehten und stärken werde, und dass Ihr festgeschaart um
uns, Euere Bischöfe, wie wir treu vereint mi&,Euch, unsern Mit-
arbeitern — dem gemeinsamen Ziele nachringet — haben wir ver-
sammelte Bischöfe die Reihe unserer Berathungen geendet, kehren
in unsere Diöcesen zurück, und wie wir selbst in Provinzialsynoden
zusammenzutreten gedenken, so freuen wir uns, Euch, geliebte Brü-
der, bald in grósserer Anzahl um uns zu versammeln, um, wie hier
von uns beschlossen worden ist, in der Herstellung der alten, von
der Kirche angeordneten Diöcesansynoden das heilige Band zwischen
den Bischöfen und ihren Priestern noch fester und inniger zu knüpfen,
die an vielen Orten gelockerte Kirchenzucht wieder herzustellen und
in gemeinsamen Gebeten und Berathungen uns dafür zu stärken,
dass wir unser ernstes und schweres Tegwerk in dieser Zeit also
vollenden, wie es die Ehre Gottes und das Heil der Brüder fordern.
Unablässig aber bitten und flehen wir, dass Gott, der Vater
unsers Herrn Jesu Christi in seiner Herrlichkeit Euch
geben wolle den Geistder WeisheitundOffenbarung;**)
*) Róm. 8, 85, 87.
") Ephes. 1, 16 — 90.
96
rabiles Fratres concordibus animis, eique sententiis ea conailia Nostro
et ejusdem Sedis judicio proponenda ac subjicienda studerent inire,
quibus et conjunctis viribus, quasi agmine facto possint validiori modo
praeliari praelia Domini et opponere murum pro domo Israel ac
simul opportuna adhibere remedia , quo proprius cujusque grex ab
venenaiis pascuis et perditionis sectis facilius amoveatur aique ad
salutis semitas deducatur. Quamobrem enixis precibus a Nobis effla-
gitastis, ut huie vestro desiderio occurrere velimus, cum probe nos-
catis, concilium idem absque Nostra et Apostolicae Sedis auctoritate
nec indici nec habere posse. Nos quidera in ejusmodi desiderio haud
possumus quin demiremur ac summopere in Domino commendemus
egregium pastoralem curam, qua Dilecte Fili Noster, Venerabiles
Fratres, in majorem Cleri Populique Germanici spiritualem utililatem
procurandum incumbitis. Verum neminem Vestrum latet, eam nune
esse in isis quoque regionibus rerum ac temporum eonditionem, ut
opportunum tempus conjici haud possit, quo solemnis ille omnium
Germaniae Antistitum conventus aut ea tranquillitate haberi queat,
quae in tanti momenti negotio requiritur, aut ea celeritate absolvi,
qua episcopi valeant quam primum ad proprias redire dioeceses.
Quapropter etiamsi in preesenti omnium fore regionum perturbatione
nihil hac super re a Nobis jam nune statuendum existimemus, tamen
futurum confidimus, ut ubi Deo bene juvante opietissima pax ae
publica quies restitute fuerit, mejora episcoporum concilie tranquil-
liori modo possint celebrare. Atque interim vel illud maxime opta-
mus, ut quem ad modum nonnulli e vestro ordine jam coeperunt,
quisque Germaniae Archiepiscopus provincialem synodum & sacris
canonibus, uti optime scitis, praescriptam habeat, in qua unacum
cöepiscopis suffraganeis suis omni cura, industria, studio ea vel pro-
ponere vel agere connitatur, quae summopere conducant ad catho-
licam religionem amplificandam, ad ecclesiasticam disciplinam reti-
nendam et instaurandam, ad pietatem morumque honestatem foven-
dam et excitandam, ad gressantes errores radicitus extirpandos,
atque ad vesanae incredulitatis pestem profligandam, quae luctuosis-
simis hisce temporibus universum pene terrarum orbem inficere et
perdere tentat. Jam vero quod attinet ad divecesanas synodos cogen-
das, de quibus in iisdem litteris loquuti estis, tenta quidem, Dilecti
Fili Noster, Venerabiles Fratres, prudentia polletis, ut per vos ipsi
plane videatis, ea esse peculiaria in pluribus istarum dioecesium
locis adjuncta, ut prudenter timendum sit, ne ejusmodi synodorum
convocatio absque periculo possit haberi. Vobis enim &pprime notum
est, nonnullos e clero reperiri, qui in hoc potissimum temporum
97
motu et asperitate novis pravisque rebus faventes ac sacrorum Anti-
stitum potestatem minuere et ecclesiasticam disciplinam subvertere
ac solutiorem vivendi rationem inducere cupientes, dioecesanas syno-
dos avidissime expetunt, quo vel perniciosas Hermesii aliisque pesti-
feras doctrinas instaurent vel gravia excitent dissidia, vel exitiosas
rei sacrae novitates insinuent et foveant. Neque ignoratis, haud
quaquam deese in Germania ecclesiasticos viros, qui subversivam
et ab Apostolica Sede, uti apprime noscitis, damnatam foventes doe-
irinam *) sibi in dioecesanis synodis decisivum suffragium arrogare
contendunt, quique synodos ipsas ea sano mente jamdiu summopere
exoptant, ut cujusque proprii Antistitis auctoritate depressa sibi faci-
lius viam muniant ad sacrae Hierarchiae jura convellanda, ad sacri
coelibatus legem diseolvendam, et alia perficienda, quae sanctissimis
eatholicae religionis principiis et sacrorum canonum praescripto vel
maxime adversantur. Quibus quidem perversis machinationibus
Apostolica Sedes omni cure obsistere haud omisit, datis quoque ad
aliquos episcopos litteris. In hoe igitur rerum statu longe opportunius
et salutarius fore &rbitremur, ut Archiepiscopi provinciales synodos
primam habeent, et cum alis Antistitibus consilia conferant, et ea
statuant, quae ad catholicae Religionis et ecclesiasticae disciplinae
incolumitatem atque ad spirituale populorum bonum et dioecesium
procurationem magis in Domino expedire videantur. Ac Nobis pro-
fecto gratissimum erit, ejusmodi provincialium synodorum acta exci-
pere, omnemque Nostram curam et auctoritatem confere, ut vestra
studia atque consilia ad majorem Dei gloriam, et istarum Ecclesia-
rum decus ac prosperitatem et in &nimarum salutem cedant. Post-
modum vero utiliori prorsus ratione dioecesanae synodi convocare
poterunt, in quibus unusquisque episcopus ea cum suo clero ad exi-
ium deducat, quae cum aliorum Antistitum consilio constitute, et
Apostolicae Sedis auctoritate fuerint corroborata. Habetis, Dilecte
Fili Noster, Venerabiles Fratres, quae vestris gratissimis sane litteris
in praesentia respondere existimavimus atque.exploratae vestrae reli-
gioni et pietati quam plurimum in Domino confisi pro certo habemus,
vos divino auxilio suffultos nihil unquam intentatum esse relicturos,
ut majore usque alacritate et constantia ministerium vestrum implentes,
in omnibus vigilantes ac bonum certamen certantes pergatis Dei
Ejusque Sanctae Ecclesiae causam strenui defendere, gloriam ampli-
ficare ac simul efficere, ut fideles vobis concrediti magis in dies am-
bulent digne Deo per omnia placentes, et in omni opere bono fructi-
*) Constit. Pli VI. Auctorem Fidei. Propos. 9. seq.
. - -
2220 mn u ——-
98
ficantes, atque sedentes in tenebris et umbra mortis, depulsa errorum
caligine, ad veritatis ac justitiae semitas revertantur. Nos certe haud
omittemus in humilitate cordis Nostri assiduas Deo Optimo Maximo
offerre preces, ut Suae bonitatis dona super vos propitius semper
effundat, ac pastoralibus vestris curis, consiliis in abundantia divinae
» Suse Gratiae adesse velit, quo amplissima ist& Dominici agri pars
vestris exculta laboribus, vestrisque irrigete sudoribus uberrimos atque
laetissimos justitiae fructusin dies emittat. Àc superni hujus praesidii
auspicem, et praecipuae Nostrae in vos benevolentiae testem Aposto-
licam Benedictionem ex: intimo corde profectam vobis ipsis, Dilecte
Fili Noster, Venerabiles Fratres, cunctisque Clericis Leicisque fldeli-
bus vestrae vigilantiae commissis peramanter impertimur.
Datum Cajetae die 17. Maii, Anno 1849. Pontificatus
Nostri —' Anno |
Pius P. P. IX.
Concordat cum eo, quod mihi Viennge die 20. Junii an. curr.
per Nuntium Apost. Archiep. Viele Prela exhibitum est, originale.
Fr. Card. Schwarzenberg Archiep. Salisb.
Salisb. d. 10. Juli 1849. —
T'ertio.
ZWEITE ABTHEILUNG.
DIE WÜRZBURGER DIÖCESANSYNODEN.
I.
. Allgemeine Bemerkungen.
Es ist hier nicht der Ort, über Entstehung, Wesen, Ausbildung
u. &. w. des Instituts der Diöcesansynoden überhaupt zu sprechen,
worüber Benedict XIV. , De Synodo,^ sowie die neueren Schritten
von Philipps, Fessler und Sehmid die erwünschte Belehrung bieten;
es soll hier eine gedrängte geschichtliche Darstellung der Würz-
burger Synoden gegeben werden, und zu diesem Zwecke genügen
wohl einige kurze allgemeine Bemerkungen.
Es scheint ausser Zweifel, dass der erste Ursprung der Diöcesen.
synoden bis zu dem apostolischen Zeitalter hinaufreiche, und dieselben
sich aus dem Institute.des „Presbyteriums“ entwickelten. Im fünften
Jahrhundert mochte ihre Ausbildung vollendet gewesen sein, und im
sechsten. finden wir die ersten Spuren von kirchlichen Vorschriften
über jährliche Abhaltung derselben,
Die Diöcesansynode bildete das Mittelglied zwischen den Reichs-
eoncilien und Provinzielsynoden einerseits und den Archidiaconats-
oder Capitelssynoden andererseits, und hatte den Doppelzweck: die
auf der Provinzialsynode von dem Episcopate gemeinsam gefassten
Beschlüsse in den einzelnen Diöcesen ins Leben zu führen, und
zugleich als Generalvisitation und Sittengericht für den Diöcesanclerus
zu dienen. ''
T*
100
So schreibt (A. 747) der heilige Bonifacius an den Erzbischof
Cuthbert von Canterbury,*) dass eine damals gehaltene Synode
die Bischófe Deutschlands verpflichtet habe, nach ihrer Rückkehr
von der Reichs- oder Provinzialsynode deren Beschlüsse auf einer
jedesmaligen Diócesansynode dem gesammten Clerus zu verkündigen ;
eine Vorschrift, welche von Zeit zu Zeit wieder eingeschürft wurde.
So verordnet die Mainzer Provinzialsynode vom Jahre 1310, jeder
Bischof solle die Statuten jührlich womóglich auf der Diócesansynode,
oder wenn nicht, anderswo verlesen lassen und darauf bestehen,
dass seine Untergebenen sich Abschriften verschaffen und sie dem
Gedüchtnisse einprügen. Zu diesem Zwecke sollen mit dem erz-
bischöflichen Siegel versehene Abschriften der Statuten in allen ein-
zelnen Cathedralkirchen, und dann binnen drei Monaten im Chor
;eder Conventuelkirche eine mit dem Siegel des betreffenden Bischofs
beglaubigte Abschrift zu Jedermanns Einsicht offen liegen. Um den
Clerus zur Aneignung derselben noch mehr zu ermuntern, wurde
jedem Geistlichen, so oft er nach reumüthiger Beicht die Statuten
schreibe, oder lese oder lesen hóre, ein Ablass von 40 Tagen ver-
liehen. — Diese Verordnung wurde auch unter die Würzburger
Synodalstatuten des Bischofs W olfram III. (1329) aufgenommen.
Lag der Diócesansynode die Execution der Provinzialbeschlüsse
ob, so bildete hinwieder die Provinzialsynode die höhere Instanz für
die Diócesanangelegenheiten ; ihr sollte der Bischof Angelegenheiten
seiner Diócese, deren Schlichtung ihm nicht gelinge, vorlegen. —
Beispiele finden wir in Beziehung auf Würzburg auf der Mainzer
Provinzialsynode vom Jahre 888. — Dort heisst es Abschn, 9: „Der
ehrwürdige Bischof Arno von Würzburg hat in dem heiligen Concil
klagend vorgetragen, wie gewisse Bösewiehter seinen ehrwürdigen
Priester überfallen, ihm Nase und Haare abgeschnitten **) und bis
auf den Tod geschlagen haben. Daher die heilige Synode, über eine
solche Frevelthat entrüstet, aus Mitleiden gegen den Priester, ein-
stimmig beschlossen hat, dass diese Bösewichte und Gottvergessenen
mit dem Bannfluche belegt sein sollen, bis sie nach 'einer würdigen
Busse von ihrem Bischof losgesprochen und der heiligen Kirche
wieder einverleibt werden. Keiner darf mit ihnen Umgang pflegen,
es sei denn, um sie zur Besserung anzumahnen, Wer dagegen
*) Harzheim. Concil. Germ. Tom. I. 67.
**) Es war dies die grösste Beschimpfung; man nannte sie Harinscara oder Harmi-
scara. Wahrscheinlich gehörten die Thäter der Ritterschaft an, gegen welche die Macht
des Bischofs nicht ausreichte.
101
handelt, unterliegt. der nümlichen Strafe.^ Und Abschn. 18: „Man
hat uns berichtet, ein gewisser Altmann aus dem Würzburger
Bisthum habe seine Pathin gewissenloser Weise geheirathet. Bald
darauf hat er mit einem Eide versprochen, sich von ihr zu trennen,
aber jetzt hat er sie wieder bei sich. Wir belegen ihn deshalb nach
der Verordnung des heiligen Papstes Gregor mit dem Banne.“
Vor das Provinzialconcil gehörten auch Klagen und Streitsachen
gegen den Bischof selbst. Die einzelnen Fälle finden sich in den
Synodalstatuten Bischofs Wolfram vom Jahre 1329. Cap. XIV. auf-
gezählt.
Die Diöcesansynode war zweitens gewissermassen eine General-
visitation, auf welcher die Diöcesangeistlichkeit Rechenschaft ablegen
sollte über ihren Glauben, ihre Sitten und ihre Amtsverwaltung. So
befiehlt das unter Bonifacius im Jahre 742 gehaltene Concil Can. 3.
„Decrevimus juxta Sanctorum canones, ut unusquisque presbyter....
et semper in quadragesima rationem et ordinem ministerii sui....
ipsi Episcopo reddat et ostendat.^ So verordnet Bischof Theodulph
von Orlean (797): „Wenn ihr nach altem Brauch zur Synode kommt,
so bringt die Paramente, Bücher und heiligen Gefüsse mit, die ihr
beim Gottesdienste braucht, desgleichen zwei oder drei Kleriker,
welche euch bei der Feier der heiligen Messe dienen, damit man
sehe, wie eifrig und sorgfältig bei euch der Gottesdienst verrichtet
wird, Ist die Synode versammelt, so soll uns Jeder zu erzählen
wissen, wieviel er mit Gottes Hilfe gearbeitet und ausgerichtet, hat.“
— So bestimmt das sechste Concil von Arles (813), dass die Priester,
wenn sie zur Diocesansynode kommen, dem Bischofe Rechenschaft
abzulegen haben, wie sie das übernommene Amt verwalten, wie sie
die Taufe spenden etc. — Ein Beispiel von Glaubensgericht giebt
uns die Bamberger Diócesansynode vom Jahre 1448, wo der Dom-
prediger Heinrich Steinbach, durch Johann von Eyb, Domcanonicer
zu Bamberg und Propst zu Anspach, der wiclefitischen Irrthümer
überführt, feierlich widerrief. *)
Doch wir müssen bei unseren Vorbemerkungen die Würz-
burger Synoden zunächst im Auge behalten.
Die alten Kirchensatzungen verlangten eine jährliche Diöcesan-
synode**) und mit Grund dürfen wir annehmen, dass diese Vor-
*) Dr. L. Cl. Schmit. Die Bamberger Synoden S. 23.
**) Auch das im Jahre 741 unter dem Vorsitze des heiligen Bonifacius zu Soison
gehaltene Concil bestimmt Can. 2, dass alle Jahre eine Diócesansynode gehalten werden
soll, „ut populus christianus ad salutem animarum pervenire pogsit, et ut haeresis in populo
amplius non resurgat."
102
schrift im Bisthum Würzburg während der ersten Jahrhunderte seines
Bestehens beobachtet wurde, wenn nicht der Ausbruch von Fehden
u. dgl. ein momentanes Hinderniss bereitete. Nachdem aber das
Bisthum eine so weite Ausdehnung erlangt hatte, glaubte man von
dieser Gewohnheit abgehen zu müssen und es bildete sich die in der
Diócesansynode vom Jahre 1411 (Cap.7) zum Gesetz erhobene Regel,
dass alle fünf Jahre eine förmliche Diöcesansynode (Generalsynode,
capitulum generale) am Sitze des Bischofs abgehalten werde, bei
welcher sich sämmtliche Pfarrer, sowie die Capitel und Convente
der Kirchen und Klöster ersten Ranges einzufinden hatten. In der
Zwischenzeit aber fand jährlich einkleines Concil am Mittwoch
nach Jubilate satt, wobei jeder Prälat und jeder Landdechant mit
Zuziehung von zweien oder dreien ihrer untergebenen Geistlichen gegen-
wärtig sein mussten. Nebstdem waren für die einzelnen Archidiaco-
nate jährliche Versammlungen (capitula ruralia, pastorum ruralium
conventus) angeordnet, bei welchen nebst den Pfarrern auch die
Capläne, Vicare und Beneficiaten zu erscheinen verpflichtet waren.
Zur Theilnahme an der Hauptsynode waren berechtigt und
verpflichtet insbesondere die Pfarrer, und die, welche durch ein un-
überwindliches Hinderniss abgehalten waren, sollten ihre Capläne
oder einen Geistlichen ihres Ortes als Stellvertreter senden.*) — Den
Ausbleibenden wurde eine Frist gesetzt, bis zu welcher sie bei
Strafe der Suspension sich persönlich vor dem Bischof stellen oder
eine: .rechtmüssige Entschuldigung ihrer Abwesenheit vorbringen
mussten.**) Die Pfarrer, welche sich der Synode entzogen, konnten
nur vom Bischofe absolvirt werden.***) — Bischof Wolfram ver-
pflichtet auch die Capellani nobilium zu den Kapitels- und Diöcesan-
synoden zu kommen, um die kirchlichen Satzungen in Empfang zu
nehmen und ihren Herrschaften zu verkündigen, weil die Pfarrer
propter eorum tyrannidem dieses nicht wagten.4) — Auch die
Capitel und Convente der Kirchen und Klóster ersten Ranges waren
gehalten zu erscheinen; die übrigen hatten keinen Zutritt. Bischof
Albert setzte d.31.Juli 1352 fest, dass die Capitel und Convente der
Kirchen und Klóster zweiter Klasse nicht zu dem Capitulum generale
Herbipolense gerufen oder zugelassen werden sollten, und versprach
*) Synod. Manegoldi Cp. 1.
**) Syn. I. Wolframi Cp. 104.
***) Syn. Manegoldi Cp. 21.
+) Ibid. Cp. 15.
103
dieses Statut niemals zu widerrufen noch demselben irgendwie ent-
gegen zu handeln.*) Doch wurde diese Bestimmung später wieder
geündert. |
Dass in den Synodalurkunden ältester Zeit auch Laien mit unter.
zeichnet sind, darf nicht befremden; damals wurden auf den Synoden
auch bürgerliche Angelegenheiten verhandelt, wobei die Gegenwart
der Ministerialen oder Hofleute nothwendig war. Nachdem aber
einmal die bürgerlichen Sachen von den geistlichen ausgeschieden
waren und gesondert behandelt wurden (woran man schon im An-
fange des XIII. Jahrhunderts arbeitete), war es nicht mehr noth-
wendig, dass Laien an den Synodalverhandlungen theilnahmen, und
nachdem die neue Gerichtsverfassung und das Institut der Officialen
vollständig geordnet war, wurde es den Laien unter Strafe der Ex-
communication verboten, den Synoden beizuwohnen; doch war ge-
stattet, dass, während die Synode im abgeschlossenen Chore ver-
sammelt war, die Gläubigen in den übrigen Räumen des Doms sich
einfanden und im stillen Gebete Gottes Gnade für die Versammlung
erflehten, und es wurden hierfür besondere Ablässe verliehen.
Am Schlugsse der Synode wurde sogleich der Tag der nächst”
folgenden bekannt gemacht und diese dann nicht mehr besonders
ausgeschrieben. Die regelmässige Zeit war der Mittwoch nach Jubi
late (Dom. III. post Pascha).
An dem der Synode vorausgehenden Sonntag sollten die Pfarrer,
wekhe keinen Caplan hatten, fleissig und öffentlich in der Kirche
nachfragen, ob Jemand krank sei in der Pfarrei, und am nächsten
Tage oder doeh vor ibrer Abreise zur Synode diese Kranken, wenn
auch nicht gerufen, besuchen, sie, wenn es nöthig, versehen, jeden-
falla aber dafür sorgen, dass sie von einem der benachbarten
Capläne versehen würden. — Auf der Hin- und Herreise sollten die
Pfarrer besanders in den Herbergen sich würdig betragen, damit
nicht der geistliche Stand in den Augen des Volkes entehrt werde,
und wenn Einer nach der Synode aus irgend einer Ursache zurück-
blieb, so musste er diese Ursache dem Dechant und dieser dem
Bischofe zur Anzeige bringen.
Die Priester sollten nüchtern und mit dem Chorrocke bekleidet
bei der Synode erscheinen. Alle sollten bei Strafe der Suspension
zu der für die Synode bestimmten Stunde, alles Andere bei Seite
setzend, zur Domkirche eilen. **)
*) Reg. Bav, VIII. 249. .
**) Syn. Manegoldi Cap. 1.
104
In den áltesten Zeiten wurden die Synoden in der Wohnung
des Bischofs oder im Capitelhause, nur bei besonders wichtigen An-
lässen in der Kirche gehalten; später aber, da die Zahl der Theil-
nehmer sehr angewachsen war, fanden die Versammlungen regel-
mässig im Kilianschore der Domkirche statt, und zwar in folgender
Ordnung:
Nach Absingung der canonischen Tagzeiten stimmt der Succentor
den Hymnus „Veni sancti Spiritus^ an, dem die Versikel und Oration
de Spiritu sancto folgen. Hierauf wird von Einem der Domvicare die
heilige Geist-Messe gesungen. Nach derselben singen zwei andere
Vicare die Litanei von allen Heiligen, welcher der Celebrant die be-
treffende Versikel und Oration de omnibus Sanctis beifügt. — Jetzt
nimmt der Bischof als Präsident der Synode seinen in Mitten des
Chors bereiteten Thronsitz ein, das Angesicht gegen das Kirchen-
schiff gewendet. Alsbald ruft ein bischöflicher Notar den Namen
des vom Bischofe ernannten Promotor Synodi aus, welcher sein Amt
damit beginnt, dass er im Namen des Bischofs allen Leien befiehlt
unter Strafe der Excommunication den Chor zu verlassen. Worauf
alle Zugänge zum Chore verschlossen und mit Wüchtern besetzt
werden.
Nun theilt der Promotor die Plätze aus in folgender Weise:
Zur Rechten des Bischofs der Weihbischof und sich ihm anreihend
die Aebte von Burcard, Stephan, den Schotten, Amorbach, Schlüch-
tern, “Theres, Comburg, Banz, Münchroden und Hall, jedoch ohne
Mitra; auf dem ersten Platz der obersten Reihe der Chorstühle zur
Rechten der Domdechant; ihm reihen sich an die Domherrn der
Chorseite des Dechants, dann die Dechante von Onolsbach, Neu-
münster, Haug und Burcard. Zur Linken des Bischofs die Aebte
von Neustadt, Murhard, Schwarzach, Auräch, Aura, Steinach und
Veilsdorf; im ersten Chorstuhl der oberen Reihe der Dompropst,
nach ihm die Domherrn jener Chorseite, dann die Dechante von
Oeringen, Mosbach, Schmalkalden und Rómhild. Die übrigen: Plätze
der Chorstühle auf beiden Seiten nehmen die Própste und Land-
dechante ein. Zu den Füssen des Bischofs sassen die Doctoren,
Licentiaten uud bischöflichen Rüthe, etwas tiefer die zwei Notarien
und noch tiefer, vor dem Chorpult, die Pröpste von Heidenfeld,
Triefenstein, Langenzenn und die Procuratoren der Aebte, der Propst
von Coburg, der Archidiacon von Fulda, die Prioren und Guardiane
der Klöster, die Landdechante und Definitoren ete. Die übrige Geist-
lichkeit sass oder stand im übrigen Raume ohne bestimmte Ordnung.
Nachdem die Plätze vertheilt waren, erklärte der Promotor, dass
=
105
durch diese Austheilung der Sitze Niemand ein neues Recht erhalten
oder in seinen alten Gerechtsamen gekrünkt werden solle.
Nun hielt der Domprediger eine Anrede an die Versammlung.
und forderte sie am Schlusse zu einem auferbaulichnn Verhalten
auf. Alsdann begannen die Verhandlungen. Es wurden die Be-
schlüsse des letzten Provincialconcils verlesen oder alte Canonen
erneuert oder neue Verordnungen entworfen, welche dann der Pro-
motor publicirte und im Namen des Bischofs zur Befolgung anbe-
fahl, worauf zwei bischöfliche Commissäre die einzelnen Anwesenden,
vom Weihbischofe anfangend, fragten: „Placetne vobis ?^ und diese
durch ihr ,Placet!^ die Beobachtung der vorgelegten Statute gelobten.
Nicht selten wurden auf der Synode auch straffällige Geistliche der
Rüge unterworfen, sowie besondere Verbrechen der Laien zur Ver-
urtheilung kamen. — Wer unbefugt von den durch die Synodal-
statuten promulgirten Sentenzen oder von Strafe und Schuld Jeman-
den £u absolviren sich erlaubte, verfiel ipso facto in die Excommu-
nication und konnte nur vom Papste losgesprochen werden.*) —
Zuweilen wurden in den Synodalversammlungen auch kirchlich
spprobirte theologische Abhandlungen vorgelesen, welche dann den
_ Synodelstatuten beigefügt und mit ihnen vertheilt wurden.
Hierauf bat der Promotor den Bischof, alle diejenigen, welche sich
in Censuren befanden, loszusprechen, was auch geschah mit Aus-
nahme der Concubinarier und derjenigen, welche Kirchengüter an
sich gezogen hatten. Endlich wurde der Tag der nächsten Synode
festgesetzt, und die Notare angewiesen, sämmtliche Verhandlungen
zu verzeichnen. Darauf ertheilte der Bischof der Versammlung den
Segen, und man trennte sich. — Die Synoden sollten nicht über
zwei, höchstens drei Tage dauern.
Was die Verhandlungen und insbesondere die neuen Diöcesan-
statuten betrifft, so würde man in grossem Irrthum sein, wollte man
glauben, dass dieselben nach Art unserer Landstände, vom Clerus
debattirt, oder dass über ihre Annahme oder Nichtannahme förmlich
abgestimmt worden sei, und sie erst durch die Gutheissung der
Einzelnen verbindende Kraft erhalten hätten. Die neuen Statuten
waren in der Regel schon vorher berathen, verfasst und geordnet,
und es handelte sich auf der Synode mehr darum, denselben durch
die Publication allgemeine Gesetzeskraft und durch die allgemeine
Zustimmung der Geistlichkeit ein um so grösseres Gewicht zu ver-
leihen, und sie auf sichere Weise allen Geistlichen zur Kenntniss
*) Vergl. Confirm. Statut. Gottfridi IV. de anno 1446. Op. OXXXVI, 87.
106
zu bringen. „Hae constitutiones (heisst eg in- der Synode Wolframs,
Cap. 18.) maturo ac sano eonsilio Capituli Praelatorum et specialiter
Archidiaconorum Ecclesise nostrae desuper praehabito decernimus
sanciendum, ut. etc.“ — Das „Placetne vobis?^ involvirte, wenigstens
in den späteren Perioden, dutchaus kein votum decisivum, sondern
forderte, wie aus der Synede Melchiors Sess. III. deutlich hervorgeht,
zum feierlichen Versprechen auf, „die bekanntgegebenen Statuten,
als rechtmässig und dem göttlichen und menschlichen Rechte ent-
sprechend, zu beobachten und zu erfüllen.“
Um aber die Synodalstatuten auch den abwesenden Clerikern
zur Kenntniss zu bringen und allen in lebhafter Erinnerung zu er-
heiten, so waren. die Prülaten und die Landdechante verpflichtet,
sich, autentische Absehriften von den Synodalacten zu nehmen; die
Landdechante aber sollten binnen Monaisfrist den einzelnen Pfarrern
und Vicaren die Abschrift zustellen, damit diese sie in die Kirchen-
bücher eintrügen, um sie öfter lesen und dem Gedächtnisse einprü-
gen zu können. *)
. Jene Synodalgesetze, welche die Gläubigen überhanpt betrafen,
sollten von den Pfarrern an gewissen Sonntagen des Jahres, nament-
lich an den Quetemhersonniagen, von den Kanzeln in deutscher
Sprache publicirt werden.**) — Später wurden die Synodalstatuten
in Druck gegeben und so die beschwerlichen Abschriften überflüssig.
Bevor wir nun die ehronologische Aufzählung der Würzburger
Synoden selbst beginnen, glauben wir einige Bemerkungen über
den Umfang der Kirchenprovinz Mainz, zu welcher. Würghusg ge:
hörte, vorausschicken zu sollen.
In der Bulle vom Jahr 751 bestätigt Papst Zacharias den von
den versammelten Bischöfen zum Erzbischof erwühlten Bonifacius
in dieser Würde, so wie auch alle-seine Nachfolger auf dem Stuhl
zu Mainz auf ewige Zeiten. Der Papst unteywirft seiner Metropoli-
tanjurisdiction die Kirchen von Utrecht, Tongern,Cóln,Worms,
Speyer und alle von Bonifacius neu gegründete Bisthümer. — Um
die Mitte des neunten Jahrhunderts erscheinen schon zwölf Suffre-
ganbischöfe auf den Provincialsynoden zu Mainz, nämlich: Worms,
Würzburg, Speyer, Eichstädt, Strassburg, Verden,
Chur, Hildesheim, Paderborn, Constanz, Halberstadt
und Augsburg. — Cöln erscheint jetzt nicht mehr als Suffragan,
*) Synod. Joannis I. A. 1407 in Prologo.
*) Conf. Synod. Wolframi Cap. 18 „de Proouratoribus.^ — Cap. 71. „de Sponsalibus
et matrimoniis." Cap. 75. „de Judaeis." "E
101
weil es bereits zur besseren Förderuhg der Bekehrung der West-
phalen zum Erzbisthum erhoben worden war. Der Bischof vom
Eichst&dt war der Mainzer Provinz geborner Erzkanzler.
Im Jahre 939 unterwarf K. Otto, der Grosse, dem Mainzer Me-
tropoliten aueh die beiden neu gegründeten slavischen Bisthümer
Brandenburg und Havelberg, welche jedoch 988 wieder ge-
trennt und dem neuen Erzbisthum Magdeburg untergeordnet. wurden.
Vom eilften Jahrhundert an erschien auch der Bischof von Be&m-
berg auf den Provincialconcilien zu Mainz. Er war zwar exemt*)
und dem päpstlichen Stuhle unmittelbar. unterworfen, betreffs der
Provincialsynoden aber war er der Mainzer Metropole zugeitheilt.
Sogar Prag in Böhmen und Olmütz in Mähren gehörten längere
Zeit zur Mainzer Kirchenprovinz, bis unter Earl IV. (1351) Prag
zum Erzbisthum erhoben wurde Halberstadt. und Verden
rissen sich zwar im sechzehnten Jahrhunderte von der Kirche los,
werden aber fortwährend noch unter den Mainzer Suffraganen auf«
gezühlt. — In der zweiten Hälfte des achtzehnten Jahrhunderts
kamen zwei neue Bisthümer zur Mainzer Provinz, nämlich die von
Benedict XIV. (1752) zum Bisthum erhobene Abtei Fulda und die
yon Paul VI. (1791) zum Bischofsstuhle erhöbte Abtei Corvei.
(Corvei wurde durch Pius VII. vermöge der Bulle „In selutem ani-
maruni^ vom 16. Juli 1821-wieder supprimirt.) Bei der Säcularise-
tion zählte Mainz vierzehn Buffragane: Worms, Speyer, Strass.
burg, Chur, Paderborn, Halberstadt, Würzburg, Eich«
städt, Verden, Hildesheim, Constanz, Augsburg, Fulda,
Corvei, (Bamberg). **)
U. 14
Synoden vom 8. bis 13. Jahrhundert.
1) Wenn wir von den zwei ersten Bischöfen Würzburgs St, Bur-
card und Mechingaud lesen, dass gie, da sie ihren Hirtenstab
*) Ut sit idem Episcopus suo metropolitano episcopo Moguntino in canonicls cansis
tantummodo subjectus ei obediens.
*) Conf. Werner, der Dom von Mainz. Bd. I. pag. 146 u. f£ Kaum wird sich im
deutschen Reiche eine zweite Metropole von solcher Ausdehnung flnden; und das, so wie
die Churfürsten- und Reichserzkanzlerwürde des Mainzer Erzbischof mag den Papst Inno-
cenz III. zu der Aeusserung gegen Erzbischof Siegfried (1208 — 1230) bewogen haben:
„Non est, qni post Romanum Pontificem vel in Ecclesia romana, vel in Imperio romano
tantum locum obtineat, quam obtines in utroque.^ .Wierwer loc. 6. peg. 602.
108
niederlegén und in die Einsamkeit sich zurückziehen wollten, zuvor’
mit ihren Priestern .und den Gläubigen darüber sich berathen und
deren Einwilligung verlangt haben, so lässt dies wohl auf Synoden
schliessen, auf welchen diese Angelegenheit verhandelt wurde; die
erste bestimmte Nachricht aber finden wir in der L&bensbeschreibung
des Bischofs Hugo, weicher bei Gelegenheit der feierlichen Erhe-
bung der Gebeine des heiligen Burcardus i. J. 984 (986?) mit der
zahlreich versammelten Geistliehkeit festsetzte, dass die jährliche
Diöcesansynode am Gedächtnissfeste dieser Erhebung gefeiert werden
solle. Es heisst dort:*). ,Electo denique ad hujusmodi negotium
competenti tempore ‚anni (Octobri), convocatis undecunque tam Prin-
eipibus vicinis, quam ipsis:ecelesiae suae capitaneis, cuncto quoque
clero praemeditationis sugae:coram omnibus intentionem exposuit; e£
quia hoc ipsum, quod proposuerat, per summum Sedis Apostolicae
Pontificem, qui tunc tempore Benedictus (VII.) vocabatur, sibi con-
eessum, neque Homani Imperatoris (Ottonis IL.).&d hoc consensus
deesset, enarravit. Consentientibus eunetis ef intentionem. ejus devo-
tam laude digna prosequenfibus triduenum statim jejunium indixit,
ipsoque peratto cum ingenti fidelium multitudine ad tumbam beati
Confessoris Christi Burchardi devotis laudibus personante processit.
Deinde levatum digna reverentia corpus sanctissimum ad supra me-
moratum reverenter transtulit monasterium. Reconditis igitur ibidem.
ut decuit venerebiliter venerandis Reliquiis praefatus Pontifex. Hugo
locum eundem .decimis. et terminis, quantamcunque valuit, dilatavit,
praediis atque reditibus, libris atque utensilibus copiose ditavit. Mo-
nasterium autem ipsum ex illa die tam beati Burchardi Christi Con-
fessoris, quam beati Andreae Apostoli patrocinio regendum, tuendum
atque cognominandum instituit. Deinde cum consilio et consensu
Cleri sui decrevit, atque banno pontificalis autoritatis confirmavit,
ut deinceps quinta feria (post festum 8. Dionyeii) celebretur solem-
nitas ejusdem translationis, praecedentibus vero tribus diebus, secunda,
tertia et quarta feria, per-totum Episcopium ab esu carnium absti-
neatur: Synodus etiam ab Episcopo cum omni Clero habeatur. Sic-
que finito Concilio & singulis Parochienis cera duorum nummorum
pretium ad easdem reliquias offeratur.^
Es ist kein Grund zu zweifeln, dass. dieser Beschluss, jührlich
am Gedächtnisstage der Erhebung der Reliquien des ersten Bischofs
von Würzburg eine Synode zu feiern, in den nächsten Jahrhunderten
in Kraft geblieben, und wenn nicht ein momentanes Hinderniss ent-
*) Egilwardus in vita S. Burchardi Lib, III. Cap. .8.
109
gegen trat, jährlich in der zweiten Woche. Octobers eine Diócesan-
synode gehalten worden sei. Wenn wir gleich erst im dreizehnten
Jahrhundert ausführliche Synodalberichte finden, so geben doch
zahlreiche auf Synoden ausgefertigte Urkunden, welche bis ins eilfte
Jahrhundert hinaufreichen, auch für jene Zeit unbestrittenes Zeugnis.
Man darf &nnehmen, dass die Urkunden .aus jener Zeit, welche von
dem Domcapitel, den Archidiaconen, Archipresbytern, von Kloster-
äbten und Stiftspröpsten (besonders von ausserhalb der bischöflichen
Residenz gelegenen Klöstern und Kirchen) mit unterzeichnet sind,
in der Regel auf Diócesansynoden ausgefertigt wurden, wenn auch
nicht jedesmal die Worte „in nostro Synodo“, oder „an sancto con-
cilio*^, oder „in nostro conventu", oder „Capitulo majori“ ausdrücklich
beigefügt sind.
2) Bischof Ainhard hatte neben der Margarethen-Capelle bei
St. Stephan eine Herberge (Spital zum hohen Saal) für arme Leute
erbauen lassen und dotirt. Die Vorsteher .des Spitals aber kamen
den Vorschriften des Bischofs, auf die Strassen der Stadt. zu. gehen
und alle dort befindlichen Hilfsbedürfügen in ihre Herberge zu tragen,
nicht nach, worüber B. Ainhard heftig erzürnte und seine Stiftung
im Jahr 1097 veründerte. Die Unterschriften der betreffenden Ur-
kunden heweisen, dass ausser dem Domeapitel und dem betheiligten
Abte von St. Stephan, Hetzo, noch auswärtige Klostervorstände und
die Ministerialen damals gegenwärtig waren, und eine Synode statt-
gefunden hatte. Unterzeichnet sind: Abt Hetzo (v. St. Stephan).
Abt Alberich (v. Theres). Abt Adelger (v. Neustadt). Abt Ruprecht.
Ott, Propst. Udalrich, Dechant. Wetzel. Gebhard. Conrad, Propst.
Boppo, Singer. Conrad. Albrecht. Guntram. Burchard. Reinhold.
Heinrich. Friedhelm. Lintwin. Forio. 5 Grafen, 7 Dienstmänner.
und viele Andere.*)
3) Im Jahre 1115 hielt Bischof Erlung eine Synode, auf wel-
cher ein Streit zwischen den Klöstern zu Schwarzach und Kitzingen
geschlichtet. ward. Auch verkaufte auf derselben Heinrich ,. Graf v.
Gerlachshausen dem Abte Rupert von Schwarzach alle seine Gütgr
in Gerlachsbausen und Sommerach,. und. überliesg dem Kloster die
Pfarrei Gerlachshausen, welche er vom Bischofe zu Lehen besass.
Die Urkunde schliesst: „Ista omnia ratificavit et approbavit Erlingus
Episcopus Herbipolensis in Synodo sude Ecclesiae coram multis
praelatis. Hic etiam venerabilis Pontifex determinavit in praedicta
*) Fries bel Ludewig. pag. 483.
119
Synodo suae Ecclesiae quandam contentionem inter nostrum (Schwer-
zacense) et Monasterium in Kitzingen ex parte decimae Tettelbach.* *)
4) Synode des Bischofs Embrico im Jahre 1128. Wir kennen
dieselbe aus der auf derselhen ausgefertigten Bestätigungsurkunde
für die Stiftung des Norberünerklosters Oberzell. Dieselbe schliesst:
„Testes, qui praesentes fuerunt, sunt isti: Clerici: Otto, praepositus
et vicedominus, Bruno praepositus, Conradus praepositus, Bavo De- .
canus, Wortwinus Decanus, Ludovicus, Conradus, Hertwicus, Richal-
‚mus, Grimor, Gozelinus, Henricus, Gebehardus, Berengerus. Laici
liberi: Goteboldus comes.et advocatus ete. etc. . .. Ministeriales et
Urbami: Conradus eic..etc. . . . cum ceteris fidelibus clericis et leicis,
quorum aderant plurimi divina suggerenie grata devoüssimi. Acta
haec sunt A. D. incarnationis 1128 indictione VI. regnante Domino
nostro Jesn Christo, imperénte Lothario rege, seripta quoque uc sig-
nata et in nomine Domini confirmata sunt anno ordinationis nostrae
tertio. Recitata in Bynodo.**)
5) Derselbe Bischof hielt eine Synode am 1. Mai 1136, und
wurde auf derselben die Stiftung der Pfarrei Aschbach, zuvor "Filial
von Haselbach, bestätigt. „Totam igitur hujus causae seriem in Sy-
nodo nostra ad omnem "Ecclesiae conventum detulimus et totius
Ecclesiae nostrae consilio et auctoritate praedictam Eeclesiam ia
Aschabach a parochiali eeclesi& eum preemissg conditione absolvi-
mus.“ jit)
6) Eine dritte Synode hielt Embrico am 5..Mai, 1137. Auf
derselben wird eine dem -Kloster Ebrach gemachte Schenkung be-
‚stätiget. Die Urkunde ist gezeichnet: „Data Wirceburg in Synodo:}+)
. A 4) Von einer vierten Synode unter Embrico am 17. Oetaber
1144 gibt eine Urkunde Zeugniss, durch welche der Bischof einen
Zehenttausch zwischen dem Abte von Heilbronn und der würzburger
"Kirche ‚genehmigt; gio sagt wusdrücklich: „Data Wirseburg in $ynodo
mostra.“ +F)
8) Synode unter Bischof Herold im Jahr 1167, auf welcher
dem Kloster Schlüchtern seine Güter und Privilegien bestätigt werden.
Die Urkunde ist unterzeichnet von Rüeholfus major praepositus, Ber-
*) Chronic. Schwarzacense , 'editum & Ludewigo Vol. II. Scriptorum. Germanic. pag.
20.. Cf. Ussermann: Episcop. Wirceb. pag. 58.
**) Ex archiv. Cellens. apud Ussermaun Cod. probat. N. XXX.
***) Schannat, vindemiae literar. I. f. 68. — Harzheim III. 831.
+) Ex archiv. Ebr. apud Ussermann Cod. prob. in appendice pag. 118.
Tt) Reg. Bat. I. 178.
111
tholdus praepositus, Gottfridus Cantor, Persius decantis, :Reinhardus
novi monast. praepositus, Albertus Lupus, Joannes scholasticus, Boppo
abbas de S. Burchardo, Henricus abbas de 8. Stephano, Bernardus
abbas in Neuenstadt, Rudigerus abbas de Tharissa, Gotzwinus abbas
de Schwartzaha, Ludovicus abbas de Amerbach, Conradus abbas
de Vrowe. Laici: Marquardus de Grumbach etc. eic. .. . et alü
quam plures Clerici et laici. *)
9) Derselbe Bischof hielt am 21. October 1169 eine Synode, auf
welcher er ,generalis capituli unanimi consensu^ dem Michaele
kloster zu Bamberg den Zehenten zu Ratelsdorf, Revit und Slamers-
dorf zuspricht. Die Urkunde ist gezeichnet: ,Datum sub testimonio
totius Synodalis Conventus.***)
10) Unter Bischof Reinhard findet im Jahr 1183 eine Dióce-
sansynode statt, auf welcher er em Urtheil wegen des dem $t. Gum-
bertusstifte zu Onolsbach zugehörigen Ortes Ottenhofen fällt. „Acta
in Synodo celebrata in Wirceburgensi Ecclesia.* i£)
11). Synode unter Bischof Heinrich UI. im Jahr 1192. Auf
derselben wird ein die jährlichen Wallfahrten zum Kiliensdom be-
treffender Beschluss gefasst. +) |
„In dieser Zeit war ein Brauch und von vielen Jahren also her-
kommen und gehalten worden, dass aus allen und jeden Dörfern
und Städten des ganzen Bisthums Würzburg eine Anzahl Volkes im
Jahr einmal, nämlich Pfingsten, mit ihren Pfarrern Prozessionsweise,
wie man sonst in der Kreuzwoche gepflogen, gen Würzburg zu dem
heiligen Kilian wallete. Nun war dazumal im Dorf Reichholzheim
an der Tauber ein alter Pfarrer, Rüger genannt, der auf der Pfarre
fast reich geworden; derselbige nahm von jedem Pfarrkind einen
Käs, und entband sie solcher Wallfahrt. Nicht lange darnach kauft
er etliche liegende Güter an die Pfarre und freiet die Pferrkinder
des pflichtigen Messpfennigs. Solche Freiung und Uebergabe bestä-
tiget Bischof Heinrich IIL, aber die Reichung der Käse und Nach.
lessung des Wallens. schaffte er wieder ab, richtete auch darüber
einen Brief auf, also lautend:+F)
*) Ussermann Cod. prob. Nr. L. peg. 49.
**) Harzheim III. 401. Reg. Bav. I 267.
***) Reg. Bav. I. 825. : DEL
1) Blehe auch Synodus Wolframi a. 1829. Cap. 59. - '
++) Das Original war jedenfalls in lateinischer Sprache sbgefunt xit .Wesitzen abs
nur diese Fries'sche. Uebersetzung cf, pag. 630. . RAND MEN
112
Im. Namen ‚der heiligen und ungetheilten Dreifaltigkeit.: Hein-
rich von Gottesgnaden, Bischof von Würzburg eic. — Uf dass .der
nachkommenden verkehrten Arglistigkeit, so aftmals bei den Menschen
einbricht, nicht Raum gelassen, sondern der Gebühr vorkommen
werde, hat man durch gute Vorsichtigkeit gepflogen dasjenige, so
mit Fleiss gehandelt und gesetzet worden, dem schygftlichen, Buch-
staben zu befehlen, uf dass die Erkenntnis der ehrlichen Sachen nicht
verfalle, noch der neidische Tadel ichtes (etwas) darinnen finde,
dass er strafen möge. Darum und in, Erwägung desselben geben
Wir zu erkennen, den Gegenwärtigen und Zukünftigen, dass Rüger,
der Pfarrer zu Reichholzheim übergeben hat 4 Morgen Weingarten,
37 Morgen Artacker und zween Höfe in Ussigheim. Und nachdem
alle und jede der Pfarryerwandten dem Pfarrherrn jährlichen einen
Käs gereicht um das, dass sie, wie alle anderen Menschen, so in
dem Bisthum Würzburg wohnen, thun und pflegen, mit der ehrlichen
Procession zu der gesetzten Zeit gen Würzburg zu St, Kilian und
seiner. Gesellschaft nicht wallen dürfen:.thun Wir solch ungeschickt
Fürnehmen, auch die unehrliche Käsesatzung gänzlich ab und wollen _
dieselben Pfarrleute solchen herbrachten Rechtens gen Würzburg zu
wallen, (es beschehe daun mit einer Noth und Bewilligung ‚eines
Bischofs zu Würzburg oder, ihres Erzpriesters) keineswegs erledigt
haben. Aber die berühmte löbliche Veränderung des Messpfennigs,
dieweil wir in der gemeinen Versammlung, von unseren
Stiftsprälaten und andern Vorständen gut Fug haben rühmen hören,
setzen wir mit gemeiner alle ihrer Gunst und Verwilli-
gung, gebieten Kraft des Gehorsams allen nachkommenden Pfarr-
herren zu Reichholzheim ernstlich, dass ihnen hinfüro von ihren
Pfarrkindern die Messpfennige, aber keine Käse gefolgt werden sollen.
Und nachdem die obengenannten Güter, so’ zur Erstattung der Mess- -
pfennige gegeben, hievor in keinen Vogtrechten unterworfen sein,
sondern ein jeder Pfarrberr derselbigen Güter ohne alle Vogtrecht
frei besitzen soll; und damit diese unsere ehrliche Satzung in ewigem
Bestand bleibe, haben Wir darüber diesen Brief machen und
mit Anhängung unsres Siegels befestigen lassen "etc. etc. Dieser
Handlung sein Zeugen: Gottfried Dompropst, Gottfried Dechant, Gott-
fried Singer, Conrad Propst zu unser Frauen, Dietrich Propst zu
Onolzbach, Gerlach Erzpriester, Werner Propst zu St. Johann, Eber-
hard zu Münnerstadt, Heinrich von Nauenburg, Ludwig Erzpriester,
Behringer von Zimmern, Braun von Schillingsfürst, Conrad der Pfört-
ner, Wertwin Scholasticus von Onolzbach. Laien: Friedrich Graf von
Abenberg etc. etc. und die ganze Versammlung.“
-
. — 118
12. Synode am 20. Januar 1257 unter Bischof Iring. Auf der-
selben ineorporiren Boppo von Trimberg ünd Arnold: dem Kloster
Kamburg die Einkünfte der beiden Kirchen zu Gebsaittel und Thung-
thal. „Actum in Capitulo majori.* *)
13. Auf einer Synode am. 24. August 1258 .übergiebt B. Iring
dem durch Volksaufruhr hart mitgenommenen Stifte Haug die
Pfarrei in Haug mit dem Gute in Rothendorfe. „Actum in capitulo
majori. **) |
14. Am 20. Januar 1261 hält Bischof Iring eine Diöcesan-
synode, von welcher folgende „Decisio synodalis quoad bong eccle-
siastica ^ auf uns gekommen ist: „Iringus Dei gratia Herbipolensis
Episcopus. — Noverint universi hujus paginae inspectores, quod ex
parte delictorum in Christo Abbatissae et Conventus in Seligenthal
super mansis et bonis aliis ecclesiarum parochialium et capellarum,
si aliquis jus haereditarium .sibi possit ascribere in eis requiretur,
pr sententiam omnium, qui aderant, extitit definitum, quod
omnis concessio mansorum hujusmodi ecclesiarum sive aliorum bono-
rum, quae ecclesiis attinent, nullum prorsus habeat firmitatem, sed
ad vitam concedentis potest aliqualiter tolerari. In cujus sententiae
"*sümonium praesens scriptum dedimus, sigilli nostri munimine firmi-
ter communitum. Datum. À. D. 1261. XIII. Cal. Febr. etc.“ ***)
.15. Synode unter Bischof Berthold im Jahre 1276. Auf der-
&lben stel Berthold den Almosensammlern des Klosters Himmels-
poten einen Empfehlungsbrief aus. ,Daium tempore Synodi. +)
II. N
Synoden vom Ende des 13. bis, Ende des 15. Jahrhunderts.
Durch Papst Innocenz III. (1198 — 1216) erhielt das Institut
der Diöcesansynoden einen neuen Impuls und Aufschwung. Die
Satzungen des Generaleoneils im Lateran, welches unter dem Prüsi-
dium des Papstes am 11., 20. und 30. November 1215 seine drei
Hauptsitzungen hielt, bildeten die Grundlagen der folgenden deutschen
Synoden, und durch dieselben wurde die Kirchenreformation des
dreizehnten Jahrhunderts in Deutschland vorzüglich angebahnt und
*) Reg. Bav. III. 98.
**j Reg. Bav. III. 117.
***) Gudeni Cod. Diplom. Tom. III. p. 684.
1) Reg. Bav. IV. 35.
114
begründet. Dieses Concil erneuert im IV. Capitol such die canonische
Vorschrift der alljährlich abzuhaltenden Provinzialconcilten , 'derem_
Zweck ist, die Vergehungen zu züchtigen, die Sitten zu bessetm —
vorzüglich bei der Geistlichkeit, wesshalb in diesen Provinzielsynoden
die canonischen Satzungen und insbesondere die des gegenwärtigen.
Coneils verlesen und dann durch die jährlichen Diboesandynoden zur
Kenntniss der Geistlichen gebraeht werden sollen. —
Innocenz IIL, von heiligem Eifer für das Wohl der Kirche
durchglüht, bot Alles auf, um die Verordnungen des leteranischen
Ooncils allgemein in Wirksamkeit zu setzen. Er forderte nicht sur
durch Schreiben Bischöfe und Fürsten dazu auf, sondern sondeie
auch in alle Lande Legeten mit ausgedehnter Vollmacht und. dem
besonderen 'Auftrag, auf die Verbesserung der Discipim nach der
. Vorschrift‘ des .Concils zu’ dringen. . Diese Leguten hielten auch in
Deutschland in vielen Bisthümern Synoden. *) Leider wurden die
heilsamen Erfólge dieser &postolischen: Arbeiten bald wieder vernichtet
durch innere Zwistigkeiten in den einzelnen Kirchen, besonders aber
durch die neuen zwischen Papst und Kaiser :ausgebrochenen ‚Mius-
helligkeiten, welche Alles in die grösste Verwirrung brachten. Um
dieses Uebel wieder zu heilen, sandte Grepor IX. :den Cardinsldiaeon
Otto als Legaten nach: Deutschland. Derselbe berief im Jahre 1230
ein Concil nach Würzburg; allein es wurde durch den Widerspruch
mehrerer Bischöfe und Fürsten vereitelt. Die Wirkssmkeit'der nach-
folgenden Legaten berührte des Bisthum Wierybure nicht. Endlich |
schickte Honorius IV. 1286 auf wiederholtes Verlangen des Königs
Rudolph den Cardinallegaten Johannes Bueumatius. — Auf seinen
Antrieb nahm der Erzbischof von Mainz, Heinrich, alsbald eine
Visitgtion seiner. Buffraganbisihlimer vor, welche zu Weseburg im
September desselben Jahres stattfand, und im folgenden Jahre hielt
der Legate za Würzburg ein Nationalconcil , auf welchem 5 Erz-
bischüfe, 30 Bischófe und gegen 5 Weihbischöfe gegenwäktig waren.
Auf diesem Concil wurden 42 meist die Kirchendisciplin betreffehden
Constitutionen erlassen. — Wir mussten auf diese Vorgänge nochmal'hin-
weisen, weil mit diesem Zeitpunkte auch für die Geschichte der
Würzburger Diöcesansynoden eine neue Periode beginnt. Haben
wir bisher nur in zerstreuten Urkunden die Spuren einzelner Synoden
aufgefunden, und die Ueberzeugung gewennen, dass von.den Meisten
Synoden gar.keine Nachrichten auf uns gekommen sind, so bieten
von nun an die auf uns gekommenen Synodalacien und Statuten
*) Vergl. Binterim: Pragm. Geschichte der deutschen Conciiten. B. "BI. p. 263 — 79.
415
sich ale sichere Zeugen und Wegweiser der. Diese sind nicht bloss
Anhaltspunkte für die Reihenfolge und Geschichte der Diöeesan-
synoden selbst, sondern sie geben zugleich äusserst interessante Bei-
träge zu dem. Bilde des. damaligen kirchlichen Lebens und des Zeit-
charakters überhaupt.
16. und 17. Bischof Manegold, von dem im Jahre 1299. za.
Aschaffenburg gehaltenen Provinzielooneil zurückgekehrt, hielt alsbald
eine Diöcesansynode ab. Auf derselben wurden 31 ‚oder 32 Statuts
„omnibus snimas regenübus valde neeesseria et utilia ^ ‚entworfen
und pwblicirt, welche sich fast elle auf'das Leben und die geistlichen
Funetionea der Priester beziehen, und unter denen eine umfassende
Instruction für die Verwaltung des heiligen Buss-Secramentg sich be-
sonders auszeichnet, Auf einer zweiten Synode im Jahre 1298 lässt
Manegoid diese Statuten aufs Neue bekannt machen und jedem
Landdeeanate eine Abschrift zustellen, mit dem Wunsehe, deas jeder
einzelne Pferrer sich eine eigene Abschrift verschaffe Harzheim*)
theilt diese Statuta aus einem Cod. Ms. der. Caxmelitenbiblioihek zu
Bemberg mit. Wir vermissen «ber darin das Capitel „de officio
Vicarii ‚4 welches in.der Synode Bischofs Wolfram Cap. XI. als
von Manegold siammend eitirt wird. Vielleicht war dieses Capitel
bei der zweiten Ausgabe der Statuten ausgeschieden worden.
18. Synode unter Bisehof Andreas am 17. Mai 1814, Wir .
Winen die &u£ derselben .edirten fitetulen, wiewebl nicht ganz voll-
ständig. Harzheim (Tom. IV. p.248 seq.) heilt sie nech Cl.Schannat,
qni ab. &éhedis.deannis Gemane, Bor. Jesu descripsit^, mit. Sie ent-
helien 31 Abedbnilie; ‚ausserdem findet sich im den,Synodalstatuten
Wolfeams (19029). Cp, X. und Gottfrieds (4446) Cp. XVIL ein -
Statt: Epiacopi Andnene „de officio Anchidiaconi,^ welches bei Harz
heim vermisst wind.
3. Ueber die von Bischof Gottfried TU. zwischen 1317. und
32 gehalieme Synode bsben wir keine näheren Nachrichten;
wir kennen gie nur sup gwei unter seinem Namen in der Synode
Wolframs 1329 aufgeführten Statuten, nämlich Cap XIII. und XIV,
„se effigie (Ordinarii * und Cap. XVIL „de vagentibus, ^**) .Auch
führt Bischof |Goktfried IV. in seiner .Synode vo». Jahre 1452 auch
seinen Vorfahr Gottfried namentlich unter denjenigen auf, deren
Synodalstatuten er bestätigte.
*) Tom. IV. p. 24 et seq.
. **) Vergl. auch Würdtwein Subsid. .II. p. 265 und 850.
116
20. Bischof Wolfram hielt, nachdem im vorhergehénden Jahre
ein Provinzialconcil zu Aschaffenburg stattgefunden hatte, eine Synode
am Montag nach Jubilate (4. Mai) im Jahre 1329. Sie währte drei
Tage. Die Synodalstatuten umfassen 107 Nummern.*) Der Prolog
sagt .... infra scripta statuta salubria quaedam de jure communi,
nonnulla vero de provincialibus venerabilium Patrum Archiepiscoporum
Moguntinorum Ecclesiae nostrae Metropolitanorum, ac etiam Prae-
decessorum nostrorum, cum adjectione quorundam nostrorum statu-
torum causa brevitatis excerpta et extracta in hunc libellum sub
certis titulis Decretalium redigi mandavimus etc.; woraus zugleich
hervorgeht, dass auf der Synode nebst den hier enthaltenen Statuten
noch andere publicirti worden waren. — Cap. XV. setzt der Bischof
den Geistlichen, welche ihrer Pflicht zuwider auf der Synode nicht
erschienen waren, eine peremptorische Frist bis „feria tertia post
diem beatorum Nerei et Achillei et Pangratii* (12. Mai), um sich
deshalb persönlich vor ihm zu verantworten unter Strafe der Sus-
pension. — Harzheim, Schneid . (Thessaur. 2. Abth. p, 110) und Bin-
terim nehmeu irrthümlich den 3. Juli als den“ Tag der Synode an,
so dass dieser Verantwortungstermin sich in das nächste Jahr hinein
und selbst über die folgende Synode hinaus erstrecken würde, was
nicht denkbar ist.
21. Eine zweite Synode hielt Wolfram im März des Jahres 1830,
Die sieben Capitel derselben bilden eine Ergänzung der Synodal-
statuten des vorigen Jahres. **)
22. Synode am 20. October des Jahres 1973 auf welcher Bischof
Albert III. einen Streit zwischen den Pfarrern und Kloslergeistlichen
praesertim quatuor ordinum fratrum Mendicantium betreffs desBeicht-
hórens schlichtet. Er segt, dass er damit nur eine von Bischof
Otto erlassene Entscheidung erneuere.***) Dem Decrete ist zu-
gleich eine in lateinischer und in deutscher Sprache gefasste Erklä-
rung des Kirchengebotes der österlichen Beicht beigefügt: Wir
wollen hier das deutsche Aktenstück vollständig miittheilen:
„In Gottes Namen amen.
. Ein ieglich Cristenmensch, datz zu sinen Tagen kumen ist, sol
und ist schuldig von gebothwegen der heiligen Cristenheit zu bichten
*) Siehe Würdtweln Nov. Subsid. diplom. Tom. II. p. 241 seq. — Schneidt l. c.
**) Ex Schedis P. Joan. Gumans S J. Juliacensis ex Newenaar, mortui 1684, de-
scripsit Aschaffenburgi Cl. Schannat. Siehe Schneidt 1. c. p. 197.
***) Schneidt 1l. c. p. 238 ex Ms. Leonis Bibliothecae Ebra. et ex Codice Ms F. F.
Minorum conventualium Herbipoli. Vergl. Fries p. 656.
117
zu seiner Pfarre zum minsten eynmal in dem jar, und zu Ostern
unsers Herrn Lichnams da zu nehmen, oder mit rat seines Bichters,
der datz Gewalt hat, datz etlich Zit zu myden, und datz sullen alle
geistliche Leüte raten und hetzsen allen Cristen Leüte zu tun — auch
soll.ein yeglieh Cristenmensch, siven er Gots Lichnam empfahet, es
sy gesund oder siech, bichten, swatz es dann wetzz zu bichten, oder
hat es. dann unwas gebicht, und wetzz dann nicht mere zu bichten,
so sol es dann datz sagen, und sein Schuld in Bichtwyse sprechen
dem priester, der in die heilige Sacramente dann reichen mage und ,
sol Datz der priester erkennen muge, ob es datz Sacrament empfe-
hen solle, und von Rewe und Andacht wegen detz wurdig sy. —
Der stuhl von Rome zu hilfe der Pfarrern und zu solchlicher besor-
gung der Cbristenheit hat laut hergesitzt und geordnet, datz der viel
geistlich Bettelorden Priester, die ir obere darzu welen, und den
Bischoffen. antworten, und zu Bichte hören beterminirt werden, haben
Laub und Macht frilich Bicht zu hören, wer in sye sunde bichten
wil, und den darüber Butz zu setzen, und auch den zu absolviren
in Bichtwyse, und darvon zu entbinden, und dieselbe geistliche
priester von der vorgenannten gesetzten Wale und Entwort wegen
haben daran nicht mehre Gewalts denn die Pfarr. — Watz man auch
demselben geistlich priester gebicht hat, datz ist man nicht schuldig,
yeman anders anderberts zu bichten, were aber datz yeman sogtan
missetat begangen hätte, die an den Papst oder an sinen Bischoff zu
bichten gehorten, zudem der dann daran sincn sunderlichen Gewalt
hat, dietze die da vorgeschrieben syen, synt alle von gemeinen geist-
lichen und gnediglichen recht der heiligen Cristenbeit, und sol man
sye auch also.recht halten in aller Cristenheit. In cujus rei testi-
monium Sigillum nostrum praesentibus est appensum. Datum ete.“ *)
23) Bischof JohannesI. (von Egloffstein), nach allen Seiten
bemüht, dem vielfach zerrütteten Bisthum wieder aufzuhelfen, war
auch auf die Sittenverbesserung bei Geistlichen und Laien bedacht
und hielt zu diesem Zwecke mehrere Synoden. Wir besitzen von
ihm ein Edietum de celebratione Festorum vom Jahre 1404, dasselbe
ist jedoch nicht auf einer Synode erlassen; denn in der Synode
vom Jahr 1411 spricht Johann ausdrücklich von nur Einer vorher-
gegangenen Synode, und diese ward 1407 gehalten, ohne‘ Zweifel
zur gewöhnlichen Zeit, nach dem Sonntag Jubilate. Die auf dersel-
*) Dieser Streit zwischen den Pfarrern und Regularen über die Bedeutung des
proprius Sacerdos wurde auch auf der Bamberger Synode vom Jahre 1451 verhandelt und
vom Cardinal Nicol. Cusa entsobieden. .
118 -
bei Pbékairit gémachten und am 1. Septeinber desselben Jahres
'hindusgegebenen Statuten umfassen 29 Capiteli#)
24) Die Zweite Syriöde hielt Johann I: im Jahr 1411. Auf der-
selben würden üie& Statuten der ersten Synode wiederholt und durch
sieben neüß verinehrt (de immunitete Ecclesiertm, de parochis, de
kohabitatiöne cleficorum et mulierum, de veneratione Sanctorum,
de statu monachorum, de decimis, de accusatione.*) — Besonders,
wichtig für die Geschichte der Synoden ist der letztes Abschnitt,
weicher‘ Folgendes bestimmt: „Da nach der Vorschrift der Canonen
zur Verbesserung der Sitten und Schlichtung der Üontroversen we
nigstens einmal in jedem Jahre eine bischöfliche Synode gehalten
| werden Soll, 80 setzen wir fest urid verordnen,. dass künftig jedes
Jahr — das náehstfolgende ausgeriommen — alle und jede Prälaten
und Länddethante mit Zuziehung je zweier oder dreier tauglicher
und würdiser Männer atıs den''ihnen uhtergébenen Geistlichen am
Mittwoch nach ‘dem Sonntag Jubilate zu einem Coneil, und von fünf
. zu fünf Jahren am n&mlichen Tage insgesammt alle zur Theilnahme
&h der bischöfliehen Synode Verpflichteten, ohne besondere Berufung,
zu einer allgemeinen Synode sich versammeln.“
^ Die Statuten wurden unter dem 28. October ausgegeben. Schon
zwei Wochen darnach starb leider der Bischof, und unter der zwar
langen dber untuhvollen Regierung seines Nachfoigers ward diese
Verordtung wehig beachtet.
23) Sein Nachfoleer war Johannes Ii; (v. Brun.) Wir. finden
nirbends eine bestimmte Nachricht von eitier während seiner 28jüh-
rigen Regierung gehaltenen Synode; trotzdem aber dürfen wir eine
solthe uls gewiss annehmen, oline jedoch die Zeit derselben sicher
bestinmen zu köfinen. Es sind von ihm Ecelesiastica Statuta aus
dem’ Jahre 14% (feria sexta post Festum 'Corporis Christi) *%*) vor-
handen. Will man aber auch annshmen;, dass diese, weil sid aus-
sehliösslich regimen et pubernationem offeialis curiae betroffen , un-
ábhahfir von emer-Sytüde erlassen worden seien, so sprechen noch
andere nicht unwichtige Gründe für eine Synode unter diesem Bisehofe.
Gutbfried IV. spricht in seiner Synode vom Jahr 1452 susdrück-
Hsh von Bynodslstatuten beider Johannes (Joannis et Joannis). Fer
ner findet sich in'der von ihm edirten Sibtutensamunlung fünfzehn
*) Descripsit Cl. Schannat ex Cod. MS, Coenobii S; Michaelis Bambergae. Vide
Harzheim I, €. Tom. V pag. 8.
.. **) Harzheim 1, t. pag. 18. Schneidt 1, c. pag. 277.
**) Vide Schneidt 1, c. pag. 285 seq.
119
Synpdalsiasuten (Nr. 30, 97, 40, 41, 42, 46, 41, 83, 85, 89, 92, 102, 109,
111, 132) auf den Namen Bischofs Johannes lautend, welche unter
den Statuten Johannes I. nicht enthalten sind, und spnach Johann
v.Bzun zugesahrieben werden könnten. Man müsste denn annehmen,
duss dieselben, in dem van Schannat benützien Manugcripte der Sy-
noden von Johann I. ausgelassen seien, was uns wahrscheinlich
dünkt. .;
26) Synode Bischofs (xottf ried IV. im Jubaljabze 1452 am 7.
und 8. März. Es ist dieses die erste Würzburger Synode, von we]-
cher wir vollständige Acten über den ganzen Verlauf derselben be-
sitzen. Diese Acten beschreiben die Ceremonien der Eröffnung, wie
wir sie in den einleitenden Bemerkungen 8. 104 im Wesentlichen
beschrieben haben, dann die einzelnen Verhandlungen. Am Vormit-
tage des T. März wurden dig von den Kiırzbischöfen, von Peter Ger-
hard his auf den damala regierenden Theodor, erlassenen Provin-
cialstatuten aufs Neue .eingeschärft. und etwa siebzehn derselben
besonders hervorgehoben und, verlasen. In der. NachmiMagssitzung,
welche um.1 Uhr begann, wurde die, Schrift des heiligen Thomas
de artieulig fdei et ecelesige Sacramentis verlesen.
Am .8, März (quae fuit ferie, qugria post Dominicam Reminiscere)
verles. der Promotor siebenzehn besondere Statuten summarisch und
erklürte dana, dass Bischof (Gottfried nicht blos die angeführten,
sondern alle Synodalstatuten, welche von ‚seinen Vorfahren Manegold,
Gottfried, Wolfram, die beiden Johann und den andern Bischöfen erlassen
und von ihm selbst in ein Volumen zusammengestellt worden seien,
verkündet und beobachtet wissen. wolle, und sollen dieselben in Ab-
schrift binnen zwei Monaten in den Händen aller Prälsten ‚und
Pfarrer sein. — Am Schlusse ward: für die nächste Synode der
Dienstag. nach ı Jubilate des folgenden Jahres festgesetzt; dieselbe
wazde jedoch aeht; Tage früher gehalten.
Die obengenannte Sammlung. dar Synodalstatuten, 138. Titel UM»
Yassend, wurde von Bischof Gottfried sehon im Jahr 1446 am 25,
Üctober edirt. Bemerkenswerth ist die im Prologe ausgeaproehene
‚dass keine anderen.ajs die hier zusammengestellten Sta-
tuten künftig Gülügkeit:haben sollten. „.. . easque. quae in. prae-
sentä.läbello, oomstitutiones, et nullas alias, pro constitutionibus g&yno-
delibus a quibuscunque praedecessoribus nostris promulgatis de cae-
tero habituri,* und schliesst mit den Worten: „Banctorum Patrum
regulis et praesentibus Statutis quivis noster subditus regatur in
vita , verbig et factis, ut sciat et faciat, quod acceptum est omnipo-
tenti Deo. De cujus misericordia et beatorum Petri et Pauli Aposto-
120
lorum: ejus, &oc pretiogoyum (Maxtyrum.Kilieni,. Colonsti atgue Totmani
Ecclesiae nostrae Herbipolensis Patronorum: «wetoritste -ei: meritis -
confusi omnibus vere poenitentibus et confessis, qni praefatas con-
stitutiones et Statuta sibi comparaverint, legerint, aut legi audierint,
quotiescunque haec fecerint, quadtaginta dies de injuncte sibi poeni-
tentia misericor ren DL U Später; wurde noch
die von P. Nico o g ebruar 1448 für Würzburg erlas-
sene Bullet, Pro: poros poelbesiagticis! zurıım''et bonorum earündem
dete" beigefügt, J— «i ses ooo hr
i Harnaheiam (lc, -/Honi JV. .pag. 814) führt diese Statutsnsamm-
lung, unter. dem Namen «einen .bigdnen'Synodé vom Jahr 1448 auf,
Irrt aber derin ; denn Gotsfried- nennt in. der Synode vom Jahr 1458
jene. des wirhergehenden -Jáhres idusdrücklich seine erste Synode.
. 24) Zweite Synode "Gotifrieds' IV.:im Jahr 1453 am 17. ind 18.
April. In: der. ersten Sitzung. wurde 'nach :den . üblichen Einleitungs-
feierlichkeiten 'von dem 'Prometor 'alle auf: dee vorigen Synode ver-
lesenen neuen . Provincialstatuten- suminerisch 'wiederkolt. In der
zweiten um 12 Uhr Mittags‘: begonnenen Bitzung wurden die im vori-
gen Jahre noch nicht publicirten Provineielstatoóten verlesen, mit
Weglassung des Trectetes des: heiligen: Thomas, deseen Lesung auf
den Decanats-Cepiteln befohlen wurde, —: In der Sitzung vom'18.
Apri wurde die Verlesung der Prowincial- und Diöcesanstatuten fort-:
gesetzt.und sm» Schlusse ein neues Provinclalstsiut, die beschränkte.
Befugniss der Johenniter- und Deutschordens-Priester:zum Beichtbören
betreffend, publieirt..Dexeuf wurde. noch .die. Ablassbaile. für das
Frohnleichnamafest,: erlassen von P. Eugen LV. am :26.:Mai 1433, ver-
lesen ;.. ad auletat eime.. Verordnungi B. Goltfrieds publieirt,. welche
vorschreibt, dass Pfarrer an den Sunntagen auf den Kanzeln óffent-
lieh. dem -Volke das Gebet des. Herrn, 'den :englischen: Gruss, : das
apostolische ‚Glaubensbekenntniss.:und (die. zehn. Gebote selbst. vor-
beten ‚oiler, vorbeten ladsen-sollen, und dass exira. necessitatis articu-
lu ‚denjenigen, welche diese ı Stücke nicht. wörtlich zu reeitiren'
wissen, das Saerament nicht gereicht werden düzfe, — ..
.. Hierauf ward die Synode in. deri gewühnliehen Weise’geschlossen.
Um das Jahr 1486*) wurden die Synodalacten von 1452 und
1453, die. Stetutensammlung. von 1446 nnd. die Statuta eeclesiastiea
des Johann v. Brun in Druck gegeben und, wie mehrfache ‚Varianten
bexreisen,. etlichemal neu aufgelegt. Fäne Original-Pergament-Hand-
tpe og
*) Wenigstens findet sich auf einem Exemplar der Carmeliten-Bibliothek zu Bamberg
von gleichzeitiger Handschrift beigeschrieben ,impressa 1486." -
121
schrift idreser vier: Stücke befindet sich im Archiv das "bisehöflichen
Ordinariats zu Wiürsburg.
. ' . *
Q5 . !
IV. . 0
Die Mrie férmhiehe Diöcesansynode 1548. — "7 —
28) Mit der grossen Stetutensemmlung ‚schien die Materie der
Disciplinarverordnungen erschöpft und war die Glanzperiode der
Würzburger Synodan abgeschlossen und, wie fast allerwürts.in Deutsch-
land, so ging auch im würzburger Bisthum das Synodalwesen (sowohl
die Provincialeoncilien als in Folge dessen aueh die Diöeesansynoden)
einem raschen Verfall entgegen. ‚Ein volles Jahrhundert lang finden
wir keine. Synodsl-Acten mehr. Man beschränkte sich auf die
Verlesung der alten Statuten .auf den jährliehen Landoapitelssynoden,
Wohl fehlte es michi an einzelnen Disciplinarverordnungen.' der Bi.
schöfe und unter diesen sticht besonders hervor das merkwürdige
Stetutum Bpiscopi Conradi Ill. vom 23. Januar 1521 wider das un-
ordentliche Leben der ‚Clerisei,*) welches ein trauriges Bild der da-
maligen. Zustände entrollt; aber förmliche Synoden finden sich nicht,
‚obgleich von vielen Seiten ihre Nothwendigkeit erkennt wurde.**)
Ihre Unterlassung gehörte zu den gravaminibus, welche auf dem
Reichstage zu Augsburg 1530 verhandelt wurden. ‘Dort heisst es:
„lem, wo die Bischöfe ihre Synodus und Rathschläge mit der Ver-
sunm]ung.ibrer Prülaten und andere geistliche Unterthanen selbst .
persönlich besuchten und. hielten, wie geistliches Recht solches ihnen
suflegt, so würde ohne Zweifel obberührter Mangel viel Besserung
gegen.“ -
Endlich erschien die Ansegebulle des Concils von Trient von
P.Paul.IIL. am 22. Mai 1542, und nuch vierthalbjähriger Versögerung
und unsäglicher Bemühung des heiligen Stuhles wurde dasselbe am
18, Deeember 1545 eröffnet. Da aber die Verhandlungen nur lang-
sam fortschritten, ja durch die durch den Drang der Umstände nóthig
gewordene Verlegung des Concils nach Bologna (20. Apri 1547)
*) Bishe Rétíhard's Ohrontk : bel Ludewig" 8 Geschichtsschrelber des Bischofihume
Wünburg. Fries pog, 869.
**),Dass jedoch auch in dieser Zeit die Synoden nicht ganz und gar unierblieden
sind, scheint aus der Beschwerdeschrift Bischofs Melchior an Kaiser Carl V. (1550) her-
vorzugehen, worin er unter Anderem klagt, dass der Markgraf von Brandenburg den Prie-
stern des Stiftes Onolzbach verboten, bei der convocatio cleri zu erscheinen, wiewohl
solches von B. Conrad von Thüngen vielmal begehrt worden sel,
12
ganz in. Stockung zü geraten drohten,. indem solches. gegen. den
Willen des Kaisers geschehen, auch die spanische, Bischöfe an Triens
zurückgeblieben waren und man in Deutschland . geneigt; war, die
Versammlung in Bologna nicht als rechtmässig, anzuerkennen, so
liess Kaiser Carl auf dem Reiehstege zu. Augsburg (1548) das be-
kannte Interim. pnbliciren, -welehes verläußg. wenigstens die äussere
Ruhe im Reiche herstellen sollte, mit dem aber weder Katholiken
noch Protestanten zufrieden waren.
Um den Gegnern za.zeigen, dass es ihm mit der Bittenreform
der Geistlichkeit wirklich Ernst. sei, erliess Carl ss. 14. Juni 1548
die- merkwürdige Refermetionsformel,: welohe von den Stühden an-
genommen und: von den geistlichen Fürsten alsbald in Vollzug ge
setzt wurde. Der Metropolit der. Mainzer Kischenprovinz, Sebastian,
welcher zur Abfassung dieser Reformationsformel auf das Bifrigste
mitgewirkt hatte, ‚schritt mit. demselben 'Eifer gleich nach seiner
Rückkehr von Augsburg zur Durchführung derselben.: Alsbald liess
er eine genaue Visitetion sämmtlicher - Pfarreien und Klöster. des
Erzbisthums vornehmen, berief zur Abstellung der entdeckten 'Miss- '
bräuche und zur Verbesserung der Kirehenzueht eine -Diöcesansynode
auf den 19. November 1348, und'schrieb «uf den 6: Mai des: falgen-
den Jahres ein Provincialeoneil aus, welchem aueh in den Suffre-
genbisthümern vorbereitende Synoden vorhergehen sollten, :-
Derauf hin betief Bischof Melehior (ven-Zobel) eine Diócésan-
synode auf-den 13. November 1548.. Da; aber 'die Glaubensspaltung
. auch in Franken grosse Verwirrung angeriehtet- Aattb, "und: zu: be-
fürchten war, dass viele ‘Geistliche. der Berufung nicht--Wolge leisten
bder von den weltlichen Herren zurückgehalten würden, so erliess
Melchior eigene Schreiben an Herzog Johann Ernst von Sachsen,
Markgrafen Albrecht und Georg Friedrich von Brandenburg, die
Grafen Albrecht, Jórg, Ernst und Berthold von Henneberg, Conrad
und Jórg:vóm Castell,‘ Albrecht und Jörg von 'Hehenidhe;, Michael
von’ Wertheim, Schenk Carl: von Limburg, und "Schenk: "Wilhelm
zu Limburg; an die Reichsstädte Rottenburg an der Tauber, Schwein-
furt, Schwübisch:Hall, Windsheim und Heilbronn; worin gr, euf'die
vom Kaiser erlassene Reformationsformel hinweisend, die zu haltende
Synode ensagt und mahnt, die. in ihren Gebieten weilenden und
seiner Jurisdietion untergebenen Geistlichen zur.8ynode: zu senden.
Er erhielt aber von den Meisten theils ausweichende, theile 'schroff
ablehnende' Antworten.
Nichtsdestoweniger wurde. die Synode am 12. und 13. November
abgehalten. Ignaz Gropp (Collect. Scriptor, Wirceb. Tom. I, pag. 34)
129
bet uns den processu$ peracklonum dieser Synode aufbewahr& Die
Eröffnung ging unter den üblichen Feierlichkeiten vor sieh. Zum
Promotor würde erwählt Dr. Wegner, Domvicar. und Domprediger.
Nachdem derselbe eine lateinische Aırede an die Versammlung ge-
halten, machte er als Gegenstand der Synodalverhandlungen bekannt:
1) assertio et inmovatio statutürum symodalium s praedeoessori-
bus eonditorum et praeseriptorum ;
2) de fide catholica pure et integre servanda et docenda;
9) de vitiis emendandis et virtutibus amplificendis.
Hiermit schloss die erste Sitzung.
In der zweiten Bitzung (1 Uhr Mittage) wurden die alten: Sta-
tuten bestätigt und eingeschärft, die Reinhaltung des katholischen
Glaubens befohlen, und die Bittenverbesserung vorgeschrieben. In
der dritten Bitzung (am 13. November) wurde die Beobachtung der
Vorsehriften dieser Bynode den Versammelten an’s Herz gelegt, die
Absolution von den Censuren mit der gewöhnlichen Beschränkung
ertheil& und die Synode in üblicher Weise geschlossen.
Die Zehl der auf der Synode Niehterschienenen war ungemein
gross; nicht nur die apostesirten Adeligem hinderten ihre Geistlichen
su kommen, auch der Abt von Fulda, die Teutschherren und Andere -
suchten bei der allgemeinen Verwirrung sich unabhängig au machen.
Ich entdeckte im Archiv des historischen Vereins von Unterfranken
m Würsburg einen höchst wichtigeh Actenfaseikel,*) in welchem
ach nebst vielem auf des Concil von Trient und die letzte Mainzer
Provincialsynode Beztglichen, den obengenennten Schreiben und
Original-Antwortschreiben such folgendes Verzeichniss findet:
Protocollarisches Verzeichniss Derjenigen, welche von der
Sytiode mit oder ohne Entschuldigung weggebliebén sind.
Schenk Carl von Limpurg entschuldigt seine priester, dieweil
sie weiber genommen vnd das heilig sacrament vnter beider gestalt
gereicht, haben sie im Synodo zu erscheinen forcht gedragen, wollen
sich aber kaiserlicher Mejestüt decleration vnd reformetion spvil
menschlich vnd müglich gemess halten, vnd wollen sich, sonsten vun
iehis (Etwas) ‚weitteres vom ordinario christlichs fürgenommen ge-
horsamlich ergeigen.
Schenk. Wilhelm von Limpurg entschuldigt seine priester ires
aussenpleibens zu beruffenem Synodo, dermassen das.sie den zu be-
l
*) 8&3. N. 176, b. Religionssachen vom 1045 +52.
ya
suchen 'sich besorgt, nachdem sie ehelich vnd das. sacrameni vnter
. beide gestalt gereicht, seindt aber in religionsachen Römischer Kays
Maj. Declaration biss zur ótterung des künfftigen: Concilii: gehorsam-
lich zu geleben willens, dergleichen der reforenacion. sovil menseh-
lieh vnd müglich." : E
Die vorn Velberg:entschuldiken ire zwem: v prister zu’ Garstait
vnd Steckelberg ihres aussenbleibens, wie’ sie’ grosse Cur haben vnd
neben inen kein katholischer prister, der inen mocht dinen, schicken
aber von iretwegen den'pfarrherrn zu Lemsidel mit erbitung allezeit
bey der catholischen kirchen zu verharren.
^ Statmeister vnd r&th zu schwebischen Hall zeigen an, wie alle
pristér, so im Capitel"Hall «nd wer landwer begriffen, zwen von
iren aller wegen im Synodo zu erscheinen erwelt, darauff gemelter
rath begert, das gedachte ptister über. vnd wider Kayserlich Interim
nichts verner' auffrelegt' Werde, darauss sie keineswegs zu erschreit-
ten, iren zusagen nach gedenken. uode |
Markgrav Jörg Friederichs Regenten vnd rath schreiben von
wegen des stiffts Onoltzbach, vnd anderer prister inn der Markgraff-
schaft gesessen, die weil Kays. Majestät von "wegen :der geistlichen
Jurisdiction vtid güter in nechstem Reichstag vnfherhandlung zu ha-
ben vnd für zu nemen, vndt seindt sie: nach solches vngezweifelt
zu zuwarten, só' sey auch beginnen im Werk ‚ ansgengen. kays; De-
claration die religion belangende vermög vberschikten mandsts der-
Inassett Ordnung zu machen, daran: die Rómi kays. Maj: verboffent-
lich pestettigen werde, vnd sich dessen zur 'billigkeit niemandt zu
beschweren haben solle, haben ‘wir obgenannt nit erscheinen zu
würtzburg in Synodo vntherthenig nit wollen vnangezeigt lassen.
‘ Conradt Abbt zu'Lankhem entschuldigt. das sussenbleiben
seines hoffmeisters oder Probsts zu Dambach von wegen seines vn-
vermögens zu reisen, mit erbittung, was durch prelaten vnd gemein
Clerisey in:Synodo angenommen werde, soll gedachter ‘probst vn-
widetrufflich annemen 'nd halten. - |
^'^ Herzog Ulrich von Wirttenberg entschuldigt das aussenblei-
ben der Clerisey in seinem Fürstenthumb dergestalt, das kays. Maj.
an'inen'gel&nge' das er die Declaration in' seinem’ fürstenthumb
anrichten; dem er bisshero gehórsamlich gelebt vnd ferner zu thun
sich schuldig erkennt, vff solchs verhoffe er, seine Clerisey wäre
zu erscheinen wol entschuldigt, vnd' begert sie hiermit entschuldigt
zu haben.
Thomas, Abbt zu Zell'zeigt sein vnvermögen wegen krankheit
seines leibs zu erscheinen, erbeut aber sich sammt seinem Convent,
425
was in Synodo beschlossen vnd ‚angenommen werde, deraselbigeu
er vmd sein. Gonvent mit allem gehorsam ‚nachkommen und geleben,
Thomas, Abbas in Murhart zeigt an, das er aus ehrbaftep
vrsaehen nemlich von- wegen grosser meng Kriegvolks, so. nit fern
vom Closter hibernire aus seinem Closter zu wandern und Synodum
zu visitiren nit getrauen wolle, mit'erbittung, wes alldort beschlossen
vnd angenommen werde, solle im solches zu vollziehen zum höchsten
gefallen. '
Gernardus, deeanus ecclesiae Collegiatae in Camberg excusat
se a visitatione Synodi, wie der Erwirdig herr Daniel Stiber, Probst
zu Camberg genugsam ut constitutus & capitulo praefatae ecclesiae
erzeigen würde, mit erbittung, was im Synodo beschlossen, denselbi-
gen in allweg volg zu thun, ; n
Petrus Weigent, Decamus ecclesiae collegiatae in Mosbach
schickte nomine Capituli einen Capitularem et Vicarium ad Synodum
zu erscheinen mit angeheffter Bewilligung, was allda christlich vnd
müglich zu thun angenommen vnd beschlossen, demselbigen one
weigerung zu geleben.
Georg, Grave zu W ellenburg, Johanniterordens-Commenthur
zu Schwebisch Hall vnd Mergentheim entschuldigt den Pfarrherrn
zu Affebrach vnd Mergentheim der meinung, das sein gnädiger
Herr Meister S¬:.Johannes-Ordens vor Andres nit anheims, kom-
men werde, kön er keinen bescheid geben vnd seindt sonsten vm-
liegende: pferherrn: derzeit mit krankheiten beladen, bithe.solchs zur
wach des Aussenbleibens im besten anzunemen.
Wilhelm grave zu Bersiein, Wilhelm Herr zu Limpurg, Barbare
grefin zu Wertheim als Vormünder der graffschaft Wertheim zei-
gen an, von wegen irer Predieanten vnd Pfarrherrn gedachter Giraff-
schaft, wie inen. von der Röm. Kays. Maj. Befelch zu kommen, irer
Maj. declaration in den Kirchen Ordnung anzurichten, solchen sie
mit fleiss angefangen nachzukommen, sovil inen zu, vorderst gegen
Got dem Almechtigen vnd hochgedachter Kays. Maj. hoff zu ver-
entwortten, mit angeheffter bith, das sie über solches .nit werden
gemüssigen vnd also ires aussenbleibens kein vngnade tragen.
Sonsten haben.sich in sonderheit vil Pfarherrn excusirt ob infir-
mitetes et'eliis ex causis, wie volgi:
Johan wagner, pfarherr zu Geiselwindt, Johan stiel, pfarherr |
zu Friesenhausen. Andreas reutter, pfarherr zu Neustadt.
Heinrich rodegast, pfarherr zu Obernlauda. Leonhardus scharpf,
pfarherr zu. Meiloss. Walfigang sprenger, pfarherr zu Schwei-
gern. Petrus büiiner, plebenus in Winsheim. Caspar erk, , ple-
1968
banus in Oberelspe. Juhann wdarspere, plebanusin Abseh windt.
Petrus mischer, vicarius in Hassfurdt. Steffanus runicker, plebe.
aus in Malfingen. Sebastianus hoffimann, plebanus in Ebern.
Caspar riter, plebanus in Geysa. Gangolffus schatzant, plebanus
in Rassdorff. Daniel. wolffert, plebanus in schillingstedi zu V.n-
therbalibach. Nioolaus müller, plebanus in Fürbach.. Johsnnes
messeklang, plebanus in Delheim sub ducatu. Wirttenberg:. Mau-
ricius schatz, plebanus in Bibre&. Petrus werner, plebanus in Lant-
Lenbwch. Jacobus dolman, ordinis Teutomicorum: plebanus in Rot-
tenburg. Plebanus.in Mergentheim. Plebenus in Tauber-
scheckenbach.
Rebelles.
Plebanus in Meiningen hat Citationem seu mandatum ad
Synodum nit wollen annemen.
. Plebanus in Benhausen hat Citationen nit wollen annemen
vnd sagt, er gehór dem Landgrafen zu.
Folgende seint aueh nit erschienen: |
Vesser der Abbi#) Abbt zu Bantz. Abbt zufünchaura oh.
Alle . . (?) seimdt eussenbliben. Remhildö:dechams. Lang e-
zen Prepositus. Detamıs si Gapiiulum im ()nings. PeopstuuH olir-
Kirchen. Schleusingen plebenus, Wıeilsiborf 'péebengs, Bteim
plebanus. Hetting.en plebanas: Kwn igs herg plelramma Schwein-
Furth plebauus Baunach plebanus. Einershesm::glebanus.
Hergoldshausen pidbanus. Stat Höchstadt plebanus. :ii tnels-
kirchen plebaaus. Gochsheim plebanus. Kitzingen plebanus.
Knotstedt plebanus. Herzogaurach plebenne. Fuläe plebsmma.
Hamelburg plebanus. Büechelt plebanus. | -
Die Grafen yon Hemneberg haben keine priester gewilligt mu
kommen, haben einen Suffraganen zu Schleussingen, der ordimirt ire
pfaffen ved die münchen au Vesser.#*)
*) Die Adbte zu Nesssa umd Sehlüchtern waren luthensob gewordas.
**) In seiner Beschwerdeschrift sagt B. Melchinr: „So ‚hat gedschter Gmfl sinen ait
panes Johsam,Fozater, Her sich nennt ein Doctor der heyl. ‚geschrifft, ‚hat ein weib,
Aemselhigen gestatt er, das er das Amt eines Weyhebischoffs exercirt, ‚ordinirt diejenigen,
$0 zu im kommen, ad ordines minores et majores. Et anno 47 post pasce ordinavit ibi-
dem unum fratrem ex monasterio Vesser in sacerdotem et tres cum eo.ad ordines minores,
quos postea deputat et remitit :all eeclesis parochiales sub dominio temporali beronup
de Henneberg 'sad sub dioecesi Eietbipol. eanstitutios, )
EU.
Am 11. Mai 1549 berichtete Bischof Melchior an den Kaiser den
geringen Erfolg seiner Bemühungen bei den betreffenden Herren und
Stüdten, indem er ihm die Antwortschreiben in Originali zur Einsicht
mitsendete. Uebexdies reichte er im folgenden Jahre auf dem Reichs-
tage zu Augsburg eine Beschwerdevorstellung ein, wegen „Eintrag
und Verkinderang,' So: mir und: meinem Bf: ‚Würzburg ‚an meiner
und meines Biäflts geistiichen Jurisdietion; Juribus Episcopalibus und
Obrigkeit von: hernach gemelten' Fürsten, Graven, Herren und Com-
munen widerfahren.* Die: Verklagten sind die Markgrafen von
Brandenburg, der Pfalzgraf Chürfürst, die HerWege von Sachsencoburg
und von Würtemberg, die Grafen von Henneberg , Meinsfeld; Werth-
heim, Hohenlohe, Kastell, der Landgraf von Leuchtenberg, die Barone
von Limburg, Hansjörg von Thüngen, der Abt von Fuld, der Teutsch-
orden, Stift Kamberg, die Städte Hall, Heilbronn, Schweinfurt, Winds-
heim, die Aebte von Schönthal, Schlüchtern, Amorbach, Halsprunn,
Velberg, der Propst von Elwangen und das Capitel von Spalt. *)
Auf diesen Anlass erliess Kaiser Karl V. am 23. Januar 1551
ein Mandat gegen jede Beeinträchtigung der Würzburgischen bischöf-
lichen Jurisdietion, in welchem er auch rügt, dass „etliche des Reichs
Stände, Städte und andere Privatpersonen ihren bestellten Seelsorgern,
wie sie die nennen, :dio Synodes und Andere billige Convocatiomes
za besuchen venrbielen. HM) |... |
‚Von: mun ant waren die Synoden erloschen ser) und selbst die
Verer&numg des: Gomcils : von 'Erient:: „Die Provanzialsynoden sollen
zur Bikdump ‚der: Gitéem, zur N erbessenumg der: Vergebungen, .zur .Bai-
legung der Streitifkeiten und::zu anderen -duagch -die heiligen Canones
Gesintéaten ermehsbilt rund: alle drei dahre berufen werden. Gleichfalls
sollen. adljädkrlich: die;.Diücesemeymoden gefeiert. werden eic.4 4) —
vermochte mioht ,. sie. in Deutschland. in den nüehaien Jnbrhunderien
wieder ins Leben zu rufen. tÜ Lc
"p, ) ! ' Li ' *»3 r] N,
*) Archiv des hist. Vereins für Unterfr. B 11. Heft 3. S. 107.
**) L. c. S. 126.
**9*) In der Geschichte der frünk. Cistercienser Abtei Bildhausen (Arehiv des hist.
Vereins von Unter: "B 8T. "HR. 1. 8: 67) ist‘ nach item &iten ManuscHipte ängegeben,
dass Abt "Valentin F1: other‘ am "Mittwoch nach dem Sonntage Misericordias Domini 1560
‚gehalterten Synode zu Würzburg beigewohnt habe. "Wir konnten aber nirgends eine weitere
Spur dieser angehlichen Synode finden, und glauben, dass irgend - ein anderer Convent
darunter gu verstehen sel.
. 3) Sess. 24. de reform. ' tod
14) Nur in’ wenigeh' Diöcesen , ' wie Id Müns ter, haben ‘sich disi Poren üér
alten Synoden bis ins gegenwärtige Jahrhundert‘ erhalten. el
T
v.
Bie Teit nach dem Erlöschen der Synoden.
Aus den im vorigen Abschnitt gegebenen Andeutungen konnten
wir uns überzeugen, .wie ungerecht es wäre, die Schuld vom Er.
löschen der Synoden auf die Bischöfe werfen zu wollen. Wir haben
augenfällige Beweise genüg von dem guten Willen der folgenden
Bischöfe Würzburgs, sllein die politischen und religiösen Zustände des
Reiches und Frankens im Besonderen, gestalteten sich im 16. und 17.
Jahrhunderte so, dass die Berufung von Synoden entweder ganz un-
möglich, oder, wo möglich, doch nutzlos gewesen wäre. Anderer-
seits waren die Bischöfe bemüht durch Hirtenbriefe, schriftliche Ver-
ordnungen, Visitationen, Capitelssynoden, Gründung von Schulen und
Erziehungsenstalten, Volksmissionen u. s. w. auf Clerus und Volk
zu wirken.
Bischof Friedrich (von Wirsberg von 1558 — 1573) ‚stemmie
sich mit allen Kräften dem eingerissenen Verderben entgegen, ins-
besondere suchte er durch die neue Ausgsbe der Diöcesan-Agende
„diligenter recognita et locis aliquod piis exhortationibus .ad. populum
aucta.“ (27. Juli 1564) den eingerissenen Missbräuchen und ‚Willkür-
lichkeiten in Verwaltung des Heiligen entgegen zu wirken. : Aber
seine salbungsvollen Hirtenworte verhallien fast wirkungslos im Ge-
töse der allgemeinen Losgebundenheit und Verwirrung... An: Abhal-
tung regelmässiger Synoden war gar nicht zu denken... -
Eben so wenig war diese zur Zeit seines Naehfolgers, .des grossen
Bischofs Julius (Echter von Mespelbrun) möglich. Franken wimmelte
von entsprungenen Mönchen und Nonnen, und viele beweibte Pfarrer,
statt die Heerde Christi zu weiden, wütheten wie Wehrwülfe unter
den Lämmern. Selbst die Stifte hatten sich der Ansteckung nicht
ganz erwehrt, Dazu die politischen Sturmeswolken, die über dem
Lande hin und herwogten; der Trotz und die Gewalithütigkeiten der
vom Glauben abgefallenen Fürsten, Adeligen und Städte. Julius
selbst klagt: „Ea Nobis jam olim in animo versata est eura ,. ui eom-
moda sliqua his temporibus excogitata ratione catholica religio aique
ecclesiastica disciplina in hac nostra diócesi prope collapse ad vene
randae vetustatis integritatém et ardorem reducantur. Qua de re
non solum cum piis et eruditis viris magno animi nostri dolore
familiares saepe sermones miscuimus; sed etiam reverendo in Christo
Patri, Antecessori nostro felic, record. Friderico laborem nostrum ei
/
^
129
qualemcunque operam prolixe obtulimus. Verum utriusque nostrum
vii conatus et temporum injuria et variis difficultatibus sunt retardati.“
Wie wären unter solchen Umständen Synoden möglich gewesen
oder was hen. gif gq3Q Ub. 7,4] gp ipods otroRIT jeilis Mittel und
bot alle Kräfte auf, um dieselbe zu ersetzen. Er gab alle,litur-
gischen Bücher: ==: das Breviter im Mhırf-188%)" das’ Gràdüdle 1583,
das Antiphöndrtum 1601; das’ Pehltärieht 1603 ; "dag Missale "013 —
alle mit: t*ahrbeft '&postoliiehen : AoktedbnuvdRR Heri tieu Rérauds;
Von. besonderer Wichtigkeit!’ für’ "unseren Gökeristaiid., sind die
„stetuta zuralia Julii: Epistiop? pro: &lerd'kukefbeäsik, de % Januarii
1584... Julius gibt hier in zweekmässiper Wisveii und‘ Verbesserung
die älteren DiOcesanverordnungen:! mit Benützüng der neuern allge-
meinen Kirchengesetze; insbesondere’ ddr Decfete" des 'Contils von
Trient, systematisch geordnet --L ein völlktändiger Pastoralunterricht,
— Die Statuten zerfallen’ In’ vier" Abtheilängen ; def erste Theil han-
delt in 5 Oepiteln:de Capitulis''ruralibus: dér zweite in 8 Haupt-
stücken de Divino cultu; der dritte in 5 Capiteln de iis, quae ad
ipsos! Glerioos et eordm: Ofßela : dc " Vithmi' 'speétant; 'der vierte in 6
Abschnitten. de bonie ténípóretibus et provéntipus benefleiorum; end-
lich der fünfte dnthält’in 2: Co piteth pobná borum ‚qui statuta trans.
grediuntut, etl psur&im 'stätutörun "confiFmatió, — Tii Jahre 1589 folgte
such einem deutscher Sl/rattid 'abgefähste‘ Kirshendränung. |
Diese Xr, eben! Bo gitttlerideni. Hirleneifür als’ weiser Besonnen-
heit wboiefbasten! Stetit Fall "geltdn von" nun 'hn als das ‚eigentliche
Padófaludbeseufbrth *dér frühikisclien Kirche und' bilden: die Grund-
lage aller spütétà Kirthieliotdntmgen;, ^ wie bblehe narientlich_ von
den Bischöfen" Jib tein Plitlipp von Schönbofn:am 18. September
1688: und a lwrlni'Glettriied 'von Gittenbetg dm 80; Jdli "469ó
herwetdegebeni wiorüün, "üfld-Verdlaten Holl jetzt Besondeiä die Aritte
Abtheitungy (dh gicéldorireim zum Studíuri empföhllen zu werden
- Alg:dines der wirkkermsten. ‚Heilmittel &chtbte Julius 'did' Häfen
Versaternlungen- des''Our&telerus;, welche die Voti. ihuri 'Entsöndeten
und 'von - gleichem Geiste : beseelteh Visitatoren 3n' deti "ethzelneil
Archidiacenutibekiilten beiwohnten.' Er wüsste diesen Oapitels oden
einen Aufschwung kü gebety def sie'zu eln&m inächtigen Wer zeügé
für die Rettung det'Kirdhie-ih Franken níachte.*) Meht nöch’'wirkte
seine persönliche Gegenwart," indem er lehrend ; mehnent; "drohend
das: Laaid\-durthzug:: : Wo' die Worte nicht fruchteten , folgten: 'die
*) Siéhe die Abhandlung „das Institut. der Capitelsconferenzen,“ im ersten Jahrgang
der Kathol. Wochenschrift Band I. S. 829 — —
9
130 .
canonischen Strafen, und wo die kirchliche Gewalt des Bischofs
nicht ausreichte, da wusste die Macht des Herzogs den Trotz zw
brechen. Diesem fünf und vierzig jährigem Hirteneifer des unver-
gesslichen Julius verdankt das Frankenland die Erhaltung seines
kostbarsten Kleinods, des katholischen Glaubens. —
Seine nächsten Nachfolger waren eifrig bemüht das von ihm mit
so glücklichem Erfolge begonnene Werk der.Befestigung des Glaubens
und Sittenverbesserung bei Priester und Volk fortzuführen und würden
ganz gewiss’ auch das vom Kirchenrathe von Trient dringend vor-
geschriebene Hilfsmittel der jährlichen Synoden anzuwenden nicht
versäumt haben; aber die jetzt auch über das Frankenland herein-
brechenden und lange andauernden Kriegsstürme machten die Be-
rufung von Synoden ganz unmöglich.
Kaum war der Friede zurückgekehrt, so war Fürstbischof Johann
Philipp von Schönborn darauf bedacht, die- Vorschrift des Triden-
tiner Concils in Vollzug zu setzen und die Wiedererweckung der
alten Synoden anzubahnen. Er berief vier Synodal-Congregationen,
welche am 23. December 1649, am 10. März und 13. Dezember 1650
und am 4. März 1653 im Dom zu Würzburg gehalten wurden, und
in denen der fromme Weihbischof Johann Melchior Sóllner in
salbungsvollen Vorträgen den Priestern ihre hejligen Pflichten betreffs
der Selbstvervollkommnung an das Herz legte und ihren Hirteneifer
neu zu entflammen suchte.*) Können auch diese Versammlungen
nicht als förmliche Diöcesansynoden betrachtet werden, so waren
sie doch Vorbereitungen zu denselben. — Auch gab Johann Philipp
im Jahre 1669 die Julius’sche Kirchenordnung mit etlichen Zusätzen
vermehrt in deutscher Sprache neu heraus.
Peter Philipp von Dernbach, selbst ein Vorbild aller
priesterlichen Tugenden, „cleri sui honestatem in vita, moribus et
habitu maximopere curavit.“ Er drang mit allem Ernste darauf,
dass die clericalische Kleidung nicht vernachlässigt werde, er verbot
(1690), einen Geistlichen, der nicht in clericalischer Kleidung erschiene,
zur Feier der heiligen Messe zuzulassen, und die Cleriker mussten
"beim Empfang der Tonsur, und ehe sie zu weitern Weihen zuge-
lassen wurden, eidlich versprechen die bischóflichen Verordnungen,
insbesondere die vorgenannten treu zu beobachten.
In seine Fusstapfen trat Johann Gottfrid von Guttenberg,
rastlos dafür eifernd, dass der Wandel und die Sitten der Priester
*) Gropp Collect. 1I. 155. 478.
131
seinerHeerde zum erbauenden Vorbild dienten. Im Jahre 1691 gab
er eine umfassende Instructio ad decanos rurales, parochos, coopera-
tores et beneficiatos, sowie 1693 die alte ^Kirchenordnung^ revidirt
und verbessert heraus, ordnete häufige Visitationen an, und sparte
Belohnungen und Strafen nicht.
Einen näheren Schritt zur Wiedereinführung der Synoden that
Bischof Friedrich Carl von Schönborn (1729 —46), indem er
die jährliche Abhaltung der geistlichen Uebungen verordnete und
alle Seelsorger dazu verpflichtete. Mit diesen Exercitien und ihnen
vorhergehend war für die Capläne und Hilfspriester eine Pastorgl-
Prüfung verbunden: „per quatuor saltem dies inibi commorentur, ea
quidem ratione, ut prima die coram Commissariis a Nobis specialiter
deputatis super statu propriae perfectionis, nec non super principiis
theologicis, praxi ceremoniarum, methodo concionandi et catechizandi,
alisque ad gravem curam animarum pertinentibus. examen sub-
eant: ad concionem tempori oportunam singuli pareti sint: reliquas
vero conciones jamjam e cathedra dictas in scriptis exhibeant: atque
aliud triduum ipsi recollectioni spirituali toto animo impendant. *)
Wie fest entschlossen Bischof Franz Ludwig von Erthal
war, das heilsame Institut der Diócesansynoden in seinem Sprengel
wieder ins Leben zu rufen, und wie bereitwillig Rom dazu mitwirkte,
erhellet deutlich aus der päpstlichen Bulle, in welcher Pius VI.
auf Ansuchen Franz Ludwigs einen vollkommenen Ablass für die
Feier, der ersten Synode ertheilt.**) Um so interessanter ist es aber
auch, die Gründe kennen zu lernen, welche hernach den eifervollen
Fürstbischof bewogen haben mögen, von diesem Vorhaben abzustehen
und welche auch den heiligen Stuhl der Abhaltung von Synoden in
Deutschland damals mit Recht abgeneigt machten, und wir glauben
diesen Punkt eiwas weitläufiger behandeln zu dürfen.
Nichts verrieth. wohl mehr, welche mächtigen Fortschritte die
unheilvolle Aufklärung auch im katholischen Deutschland bereits
gemacht hatte, als der Emser Congress. — Bekanntlich hatte-Hont-
heim, Weihbischof von Trier, v. J. 1763 — 74 sein Buch „Justinus
Febronius de statu Ecclesiae et legitima potestate Romani Pontificis
herausgegeben. Er warf darin die ganze katholische Kirchenver-
fassung über den Haufen und verwandelte die Kirche in eine aristo-
kratische Republik unter dem Vorsitze des Papstes als Director (der
aber im Grunde nur Automat war) und stellte überhaupt Grundsätze
*) Decretum 10. Aprili 1738, '
**) Das Archiv des bischóflichen Ordinariats bewahrt eine autentische Abschrift,
9*
* 132
auf, welche für die Hierarchie und für die Religion überhaupt von
den verderblichsten Folgen sein mussten.
Clemens XIII. hatte den ,Febronius^ verdammt, und Hontheim
sich genóthigl gesehen, zu widerrufen. Die französische Geistlichkeit,
auf deren Beistimmung er sich berief, hatte sich ebenfalls gegen
sein Buch auf das Feierlichste erklärt und bezeugt, dass sie die ró-
mische Kirche als den Mittelpunkt der Einheit und als die Mutter
aller Kirchen anerkenne und dem Papste nicht nur Primatum hono-
ris, sondern auch jurisdictionis zugestehe. Aber der böse Geist,
welcher in diesem Buche spuckte, hatte in Deutschland sich vieler
Köpfe bemächtigt, und eben die febronianischen Grundsätze waren
es, welche von den deutschen Erzbischöfen selbst im Jahr 1786 in
die Praxis eingeführt werden sollten; gleichwie sie schon die Seele
verschiedener Josephinischer Operationen waren. — Die Erzbischöfe
von Mainz, Trier, Cóln und Salzburg ergriffen die Nuntiatur-
streitigkeiten als Anlass, in genanntem Jahre zu Ems durch ihre
Abgeordnete, den Weihbischof Heimes von Mainz, den Official
Beck von Trier, den geistlichen Rath Tautphäus von Cöln und
den Consistorialrath Bönike von Salzburg eine Zusammenkunft
zu veranstalten, um sich zu vereinbaren über verschiedene Punkte,
welche sie als Grundlage ihres künftigen Verfahrens festsetzten. —
Wären diese Punkte in Ausübung gebracht worden, so wäre
das Ansehen des Papstes für die katholische Kirche in Deutschland
und sein Einfluss auf dieselbe so gut als vernichtet und das Ober-
haupt der Kirche nichts weiter gewesen als (wie der Bischof von
Laibach sich ausdrückte) ein freudiger Zeuge alles dessen, was die
Erzbischöfe verfügen würden. Nach diesen Punktationen hörten aller
Recurs nach Rom und alle Exemtionen, die nicht auch die kaiser-
liche Bestätigung für sich hatten, gänzlich auf; alle Verbindung der
geistlichen Orden mit ihren zu Rom residirenden Generalen ward
aufgehoben, alle Bullen, Breven und Verordnungen des heiligen
Stuhles sollten ohne vorhergegangenen Consensus der Bischöfe keine
Verbindlichkeit haben; dagegen sollten die Bischöfe in Abstinenz-
und Ehesachen und von Ordensgelübden aus eigener Macht dispen-
siren, und dıe geistlichen Stiftungen zu anderen der Religion oder
dem gemeinen Wesen nützlichen Anstalten verwenden können.
Auch der Eid, welchen die Bischöfe bisher dem Papste zu leisten
hatten, sollte abgeschafft und ein anderer eingeführt werden, und
dergleichen mehr.
Clemens XIV. liess kein Mittel unversucht, um die Erzbischöfe
auf den rechten Weg zurückzuführen. Er mahnte und warnte sie
133
in vielen väterlichen Schreiben und durch seine Nuntien, aber ohne
Erfolg. Msgr. Caprar& in Cöln unternahm eine Rundreise zu den
süddeutschen Bischöfen, um sie von der Theilnghme an den Con-
spirationen der geistlichen Churfürsten abzuhalten.
Die vier Erzbischöfe beschränkten sich nicht auf einen Feder-
krieg und leere Drohungen, sie bewiesen mit der That, dass sie des
Papstes nicht bedurften. — So arbeiteten selbst Bischöfe, in dem
unglücklichen Wahne, ihre Macht und Grösse dadurch zu erhöhen,
darauf hin, die engen Bande zwischen dem Oberhaupte der Kirche
und den Bischöfen, welche bisher ihren Gegnern so furchtbar ge-
wesen waren und das Gebäude des Katholicismus zusammengehalten
hatten, immer mehr zu lockern, und die Religion nicht nur von
unten auf, wie Friedrich I. gerathen hatte, sondern auch von oben
herab einzureissen. — Die Philosophen jubelten laut über ihren
nahe bevorstehenden Triumph, nur diejenigen, die es am ersten
hätten einsehen und wegen der über ihren Häuptern schwebendeın
Gefahren hätten erschrecken und ihnen aus allen Kräften entgegen
arbeiten sollen, sahen es nicht ein, und merkten nicht, wie sie mit
eigenen Händen an dem Fundamente des Glaubens rüttelten, und
wie selbst ihre so eifersüchtig gehütete Hoheit zu wanken begann,
sobald sie aus dem Schwerpunkte, welcher der Papst ist, gewichen
war. — Ach ja, der Erzbischof von Mainz, der eigentliche Leiter
des ganzen Attentats, ahnte wohl nicht, dass er auf solche Weise
die Gemüther zu der grossen Erschütterung vorbereitete, welche,’
indem sie Europa und die katholische Kirche erschütterte, von einer
Unternehmung zur andern und endlich zur Säcularisation seiner
eigenen Staaten führen werde.*)
. Der römische Stuhl konnte diesen Vorgüngen in Deutsehland
unmöglich stillschweigend zusehen. Der päpstliche Nuntius zu Cöln,
‚Msgr. Pacca, erklärte alsbald alle von den vier Erzbisclibfen
ertheilte Dispensen, welche die Quinquennalfacultäten überschritten,
für nichtig, und theilte diese Erklärung durch ein am 30. November
1789 ausgefertigtes Circularschreiben dem Clerus der betreffenden
Diócesen mit. Dieser Schritt erbitterte oder erschreckte die Erz-
bischöfe so sehr, dass sie die bis jetzt geheim gehaltenen Emser
Punktationen nun dem Kaiser mittheilten. Dem Kaiser J oseph waren
diese Dinge natürlich höchst willkommen, und er gab sich alle
Mühe, um den Punktationen allgemeine Anerkennung zu verschaffen.
Auch unter den Suffraganbischófen fehlte es nicht an solchen, bei
.*) Triumpf der Philosophie II. B. pag. 187 u. f.
134
denen die Sache Anklang fand. Aber Franz Ludwig v. Erthal,
der würzburger Fürtsbischof, obgleich er ein Bruder des Mainzer
Churfürsten, und das neue vielversprechende Licht, welches aus Gal-
lien und N orddeutschland herüberschimmerte, nicht ganz ohne Eindruck
auf ihn geblieben war, der aber mit der Religion und der Kirche
es aufrichtig meinte und scharfen Blickes die Verhältnisse besser zu
überschauen verstand, war durch nichts zu bewegen, sich an dem
selbstmörderischen Unternehmungen der Erzbischófe gegen Rom im
Geringsten zu betheiligen. Ihm schlossen sich. seine Mitsuffragane
von Strassburg, Fulda und Hildesheim an; der Bischof von Speyer
setzte sich im Verein mit dem Churfürsten von Pfalzbayern sogar
in offene Opposition gegen die Erzbischöfe. — Diese dagegen traten
nun als Kläger gegen Rom auf und brachten am 22. August 1788
ihre Beschwerden an den Reichstag, jedoch mit geringer Hoffnung
eines erwünschten Erfolges. Der Erzbischof von Mainz schämte sich
nicht, am protestantischen Hofe-von Preussen Unterstützung gegen
Rom zu suchen; allein selbst dort rieth man ihm von weiteren
Schritten ab. Auch der Bischof von Passau mahnte zum Frieden.
Jetzt glaubte der Mainzer etwas einlenken zu müssen und sandte
eine weitläufige Rechtfertigungsschrift nach Rom. Statt der Antwort
erschien die bekannte Responsio Pii VI. ad quatuor Metropolitanos
Germaniae, worin der Papst mit kraftvolle Sprache die Anmassungen
dieser zurückwies, als Erzeugnisse verderblicher Neuerungssucht,
geeignet, Spaltung und Verwirrung und den gänzlichen Umsturz
der bestehenden kirchlichen Verhältnisse herbeizuführen. — Jetzt
zog sich auch der Erzbischof von Trier, ehedem der heftigste Kämpe,
zurück; auch Cöln und Salzburg wurden bedenklich, als Bayern
sein Hofbisthum in München errichtete und Miene machte, im Ein-
verständnisse mit dem Papste seine Ländertheile-der Jurisdiction der
auswärtigen Bischöfe zu entziehen und eigene Landesbisthümer zu
gründen. Nur Mainz blieb hartnäckig: und sann auf neue Mittel zur
Erreichung seines Zieles.
Am 18. Juni 1789 machte der Erzbischof und Churfürst Friedrich
Carl Joseph von Erthal seine Absicht kund, eine Synode zu halten
und forderte seinen sämmtlichen Clerus auf , in Vorberathungen zu
überlegen, welche Mittel zur Erhaltung der Glaubensreinheit und
zur Hebung der in Verfal gerathenen Kirchendisciplin (wozu doch
gewiss auch. die kirchliche Subordination der Bischöfe unter dem
Papst gehört hätte) erspriesslich seien, und wie die ausser Kraft ge-
kommenen canonischen Satzungen in einer den Zeitbedürfnisseu
135
entsprechenden Weise zu erneuern seien.*) — Dieser Schritt erregte
in Deutschland und noch weit mehr in Roın das grösste Aufsehen.
Schon die früheren Vorgünge hatten den rechtlichen, Sinn und das
fromme Gemüth des edlen Pius VI. hóchst schmerzlich berührt,
noch tieferen Eindruck musste auf ibm die Nachricht von der beab-
sichtigten Abhaltung einer Synode im Erzbisthum Meinz machen.
Nach den bekannten Vorgängen konnte man unmöglich glauben,
dass es dem Erzbischof dabei wahrhaft um das Wohl der Kirche
zu thun sei; vielmehr war mit Grund zu befürchten, dass derselbe
den kirchenfeimllichen Punktationen durch die Zustimmung des
Clerus eine scheinbare gesetzliche Kraft zu verleihen suche, und
dass diese Synode, über die canonischen Satzungen sich hinweg-
seizend , über Dinge entscheiden werde, welche, ausser ihrer Befug-
niss, nur dem Oberhaupte der Kirche oder den allgemeinen Concilien
vorbehalten sind:
Im Meinzer Clerus selbst, besonders im Domcepitel, in den
Süften und Klóstern, gab es eine zahlreiche Parthei, welche, wenn
auch nieht durchgehends aus wahrer Liebe zur Kirche, gegen die
Synode als eine höchst gefährliche Neuerung sich erklärte. Aber
trotzdem setzte der Erzbischof das Jahr 1792 zur Abhaltung der
Synode fest. Doch der Mensch denkt, und Gott lenkt. Die Synode
kam nicht nur nicht zu Stande, sondern im nämlichen Jahre 1792
musste Friedrich Carl Joseph vor den einziehenden Franzosen aus .
Mainz flüchten, und der dem Kirchenoberhaupte gegenüber auf seine
vermeintlichen Gerechtsame als erster Churfürst des Reiches und
Primas der deutschen Kirche so eifersüchtige Erzbischof erlebte, dass
man diese seine alten Rechte als erschlichen, angemasst, gegen die
unveräusserlichen Menschenrechte usurpirt darstellte und folglich als
von Rechtswegen für vernichtet erklärte.
Diese Vorgänge machen es erklärlich, warum Franz Ludwig
sein anfängliches Vorhaben, die Diocesansynoden in seinem Sprengel
wieder einzuführen, wieder aufgab.
Die Zeitverhältnisse während der Regierung des nachfolgenden
und letzten Kürstbischofs von Würzburg Georg Carl von Fechen-
bach waren den Synoden nicht weniger ungünstig; die im Jahr
1803 erfolgte Säcularisation endlich verlöschte die letzte Hoffnung
ihrer Wiedereinführung auf lange Zeit. Es folgte eine Zeit, wo in
gewissen Landestheilen selbst die harmlosen Landcapitel-Conferenzen
aufhörten, weil die weltliche Regierung auf der Beiwohnung eines
*) Werner: der Mainzer Dom III, 266.
136 ,
ihrer Beamten bestand. Es bedurfte der eindringhichen Lehren der
letzten Sturmesjahre, um der Kirche jene Freiheit und Kraft wieder
zu gewinnen, welche an die Wiedererweckung der Synoden denken
durfte und wie sie sich in den Berathungen und Beschlüssen der zu
Würzburg im November 1848 versammelten Bischófe zum Staunen
aller Welt offenbarte. ,
r begann sehon im vierten Jahrzehnte des neunzehnten
Jahrhunderts ein wneestirmines Verlangen nach Diöcesansynoden
laut zu werden, aber gerade von einer Seite, wo sich in allen Be-
&rebungen der. schreiendste Gegensatz zu dem eigentlichen Wesen
und der kirchlichen Besämmung der Diöcesansynoden offenbarte, so
dass jeder Besonnene eihsehen musste, dass es sich hier um nichts
weniger als um die Orthodoxie und die Hebung der Disciplin beim
Clerus handle. Es lag dieser Agitation gewisser Geistlichen und
ihrer Anhänger den Bischöfen gegenüber der Hauptsache nach keine
andere Absieht za Grunde, als von welcher jene vier Erzbischöfe
fünfzig Jahre zuvor in ihren Schritten gegen Rom geleitet worden
waren. Aber eben das etemmte 'sich als ein Haupthinderniss der
allgemeinen Wiedereinführung der Synoden entgegen. — Anders
haben sich die Verhältnisse in der jüngsten Zeit gestaltet. Man hat
sich über das Wesen, den Zweck, der eigentlichen Wirksamkeit des
Synodalinstituts besser unterrichtet; die Ereignisse der letzten Jahre
haben sehr eindringliche Winke über das, was noththut, gegeben,
und'es sind nun die würdigsten Priester, welche das Bedürfniss der
Synoden am tiefsten fühlen und nach denselben verlangen. Wie
der Episcopat über die Sache urtheilt, hat das Wort der in Würz-
' burg versammelten Bischöfe deutlich genug kund gethan, welches
dem deutschen Clerus zurief: „Wie wir selbst in Provincialsynoden
zusammenzutreten gedenken, so freuen wir uns, Euch, geliebte Brü-
^ der, bald in grösserer Anzahl um uns zu versammeln, um, wie hier
von uns beschlossen worden ist, in der Herstellung der alten, von
der Kirche angeordneten Diöcesansynoden das heilige Band zwischen
den Bischöfen und ihren Priestern noch fester undinniger zu knüpfen
und in gemeinsamen Gebeten und Berathungen uns dafür zu stärken,
dass wir unser ernstes und schweres Tagwerk in dieser Zeit also
vollenden, wie es die Ehre Gottes und das Heil der Brüder fordern.“
So wie aber das Erlöschen der Diöcesansynoden zunächst eine
Folge des Verfalls der Provihcialconcilien war, so ist auch die Wie-
dereinführung jener durch das Wiederaufleben dieser bedingt. Das
spricht auch der heilige Vater Pius IX. in seinem Rückschreiben
auf den Bericht der versammelten Bischöfe aus, worin er sagt:
1317
„Interim illud vel maxime optamus, ut quemadmodum nonnulli
e vestro ordine jam coeperunt, quisque Germanise Archiepiscopus
Provincialem Synodum & sacris canonibus, uti optime scitis, prae-
scriptam habeat, in qua ungcum Co&piscopis Suffraganeis suis omni
cura, industrie, studio ea vel proponere vel agere connitatur , quae
summopere conducant ad catholicam religionem amplificandam , ad
ecclesiasticam disciplinam retinendam et instaurandam, ad pietatem
morutque honestatem fovendam et excitendam, ad grassantes errores
radicitus exstirpandos, atque ad vesanae incredulitatis pestem profli-
gandam, quae luctuosissimis hisce cen porims universum bene terra-
rum orbem inficere et perdere tentat .. . In hoc rerum statu longe
opportunius et salubrius fore arbitramur, ut Archiepiscopi Provinciales
Synodos primum habeant; postmodum vero utiliori prorsus ratione
Dioecesanae Synodi convocari poterunt, in quibus unusquisque Epis-
copus ea cum suo Clero ad exitum ducat, quae cum aliorum Anti-
situm consilio constituta et Apostolicae Sedis auctoritate fuerint
corroborata.^ 0l
Ueberlassen wir also das Weitere vertrauensvoll dem erleuchteten
Eifer der Oberhirten. .
MU
"E
STATUTA SYNODALIA
DIOECESIS HERBIPOLENSIS.
I.
SYNODUS DIOECESANA
a Manegoldo Episcopo celebrata anno D. 1298.
Ista Statuta omnibus animas regenübus valde necesseria et
utilia per Nos Manegoldum Episcopum Herbipolensem anno Dominicae
Incarnationis MCCXCVIL. in plena Synodo, de consilio Praelatorum
nostrorum et assensu, de novo sunt edita, horum siquidem Statutorum
in quolibet Decanatu rurensi copia ad manus praecipitur esse una,
honestum tamen est et consultum, quod in qualibet P&rochie una
copia habeatur. : '
I.
Die Dominica praecedente Synodum, Sacerdotes, qui Cepellanos
non habent in suis Parochiis, diligenter inquirant publice in Ecclesiis,
si qui sint infirmi in Parochia, et Feria insequenti, sive antequam
iler arripiant, eos communicent, etiam non requisiti, et faciant, quid-
quid necesse fuerit ad salutem animarum, nihilominus tamen pro-
curantes provisionem eorum fieri per Capellanos vicinos in aliis Eccle-
sis remanentes.
Praecipimus insuper, ut omnes veniant ad Synodum, maxime
curam animarum habentes, et si inevitabili necessitate detenti
fuerint, mittent Capellanum suum, aut Clericum suum loco sui. In
eundo et redeundo honeste ambulent, et honeste requirant hospitie,
140 »
et in eis circumspecte se habeant, ne Status Clericorum vertatur
in populo in ludibrium, opprobrium et contemptum, et qui ex causa
remanet, eam Decano, et Decanus Episcopo studeat intimare.
Item; preecipimus Sacerdotibus, ut jejuni veniant, et induti
superpelliceis ad Synodum. -
Item; praecipimus Sacerdotibus sub poena suspensionis &b officio,
quod. & tempore publicationis Synodi, omni occasione postposita majo-
rem Eeclesiam intrare festinent.
, ,, H. De Baptismate.
Leicns, qui in necessitate puerum baptisavit, diligenter inter-
rogetur a Sácerdote, qujd dixerit, et quid fecerit: et si Sacerdos eum
invenerit discreto modo et debito baptisasse, allato puero ad fores
Ecclesiae, süppleatur quod deest, scilicet: pabulum, sal, aurium
inunctio cum saliva: Exorcismi tamen non dicantur super fontes,
et sine immersione fient omnia, quae fieri solent.
Ad elevandum etiam puerum e sacro fonte, tres tentum reci-
piantur.
Ill. De Divinis Officiis.
Sacerdos celebrans, diligenter attendat, quod hostia sit integra
et vinum non sit acetosum, :et quod aquam non obmittat: quodsi
autem obmiserit, quando adverterit, &pponat aquam, si sine scandalo
fieri potest: si vero per negligentiam evenerit, quod perlecto canone,
et peracta consecratione, nec Sanguis nec aqua reperiatur in calice,
debet statim infundi utrumque, et & consecratione Sanguinis incipere.
Item praecipimus Sacerdotibus, ut quando inceperint in Canone
Missae: Qui pridie eic. tenentes Hostiam, non elevent eam, sed ante
pectus detinegnt, donec dixerint: Hoc est Corpus meum, et nunc elevent
eam decenter, ita ut possit videri, et post Susceptionem Corporis et
Sanguinis Domini ab expuendo abstineant, et si &bstinere non possint,
in loco mundo hoc faciant, qui conculcari non possit.
‚Si: quid de Sanguine Christi ceciderit super corporale, sugenda
.est pars intincta, .et ipsum corporale de penno mundissimo involutum
pro Reliquiis servandum: ‚si vero super pallam vel super aliud sacrum
indumentum, pars intineta prius sugatur, et postea scindatur et com-
buratur, vel consuto panno servetur pro reliquiis, it& tamen quod
supper pannum cedula nomina illarum reliquiarum continens appo-
natur: Si autem super aliud commune vestimentum ceciderit, pars
intincíg prius sugatur, et comburatur, et cinis in Sacrario reponatur:
‚Si super lignum, Lapidem, vel Terram ceciderit, tergendus et raden-
141
dus est locus ille, et pulvis in Sacrario reponendus: Si autem de
Corpore Christi super quodlibet aliud indumentum ceciderit, pars,
super qua ceciderit, abluatur et ablutio a Sacerdote sumatur, vel
ab alio mundae conscientiae: Si vero super Lapide, Lignum et
Terram, locus radatur et pulvis in Sacrario reponetur: Sacerdos
autem , sive Minister, cujus negligentia hoc acciderit, debet matti ad
Episcopum. Si musca, vel aranea, vel aliud tale in ipsum calicem
ceciderit, quod vàx sine vomitu, et aliquando sine periculo corporis
sumi potest, sanguis sumatur superfuso vino, et ipsum quod ceciderit
abluatur, et eblutio a Sacerdote sumatur, vel ab alio mundae con-
scientiae , et postea illud in Sacrario comburatur, quod si fides ipen
id, quod ceciderit, quempiam sumere fecerit; Deo Gratias.
Sacerdos die octavo renovet Sacremienta , Eueharistiam, et Fon-
tem benedictum, ne sui vetustate aliqui ad indevotionem moveri va-
leant aut errorem. Nullus antequam matutinas Canonicas, primam,
tertiam dixerit, Missas celebrare praesumat, praeter aliquam necessi-
tatem. Calix post Missam panno mundissimo involvetur, nee Ministri
eum eodem calicem intus detergant, sed alio ad hoc specialiter depu-
tato, quod si non satis decens fuerit, vel vetustate contritus, in Sa-
erario comburatur. — '
Nullus audeat bis in die celebrare Missam, nisi magne necessitas
\d exposcat, excepto die Nativitatis Domini: Unam autem Missam
cantabit Sacerdos in die, et de die; felix enim est, qui unam digne
celebrare potest, et aliam, si necesse est, eantare poterit pro defunctis:
ideo autem de die est dictum, quod quídam postposito officio feriali
Missam celebrent de sanctis, quorum festivitates tune non sunt; sun
enim secundum congruentiam dierum Missarum Solemnia celebranda ;
celebrantes quoque Missam secundam, vinum perfusionis non sumant,
sed Ministro habenti bonam conscientiam conferatur.
Inhibetur Presbyteris, ne hostias dent parvis nullo modó, nisi
causa communicandi.
Invenimus X. sequentes praefationes in eathalogo tantunımodo
recipiendas: unam in Paschate videlicet: ie quidem omni. 'Aliam in
Ascensione scilicet: qui pöst Hesurrectionem, tertiam Pentecostes, quar-
tam de Trinitate, qui cum Unigenito. Quintam in festo Beatae Mariae.
Sextam in festo sanctae Crucis, septimam de Apostolis.' Octevam in
Natali Domini. Nonam in Epiphenia. Decimam in Quadragesima
scilicet: qui corporali.
Districte praecipimus, ut Sacerdotes divinum officium nocturnum
et diurnum pariter distincte et aperte, quantum Deus dedit, celebrent
et devote: honestum siquidem esset, quod stantes Canonicas horas
-
142
dicerent, maxime in diebus festis, ut elii videntes laborem et devo:
tionem glorificent Patrem nostrum, qui in Coelis est.
. c -Praecipimus. quod. in Alteri, in quo tabula mota fuerit, vel enor-
miter fracie, Sacerdos non celebret, donec Altare consokldetur, et
ilerum consecretur: ampullae scilicet vini et aquae in ministerio
Altaris sini mundae, integrae, vitréae, 'vel stanneae, aureae sive
argenteae, sed ad «ebiutionem 'manuum -vas grandius deputetur.
Providean6:etiam Bacerdotes, quae lavatoria habeant juxta alte-
ri&, decentia, munde,:ablutionibus cursum liberum exhibentia, nec
sine-coopertorio relinquaniurc juxte alteria etiam ad minus tri& manu-
tergia hebeantur, unum ad primam ablutionem, secundum post
evangelium, tertium post Sacramenti sumptionem, sed et unum sit
pendens circa Missale ad fergendum os et nases, si opus fuerit,
Sacerdotis.
Sacerdos, sive Diaconus corporalia saepe abluant, induti super-
pelliceo, in vase mundo ad hoc specialiter deputato, et omnes ablu-
tiones, si fleri potest, in lavatorio reponantur, vel saltem prima,
eaeterae autem in baptisterio: Item altaris linteamina et indumenta
Secerdotalia nonnisi a Sacerdote, vel Diacono, vel ab aliqua matrona,
vel virgine, sine appositione aliorum pannorum convenienter, quando
opus fuerit, abluantur. "à
. Statuimus, ut per omnes Ecclesias Chrisme. el Eucharistia sub
fidelibus clavibus adhibitis conserventur, ut non possit ad: illa teme-
raria manus extendi; Si vero, ad quem spectat: custodiae, eam incaute
reliquerit, tribus mensibus.eb officio suspendatur, et si per ejus in-
enriam aliquod nefandum inde contigerit, gravius 'puniatur.
In hoc Concilio firmiter inhibemus, ne supellectilia propria, sive
aliena in Ecclesiis admittanfur, nisi propter hostiles incursus aut
incendia repentina, sive alias necessitates, ut populum ad eas opor-
leat habere refugium, sic tamen, ut necessitate cessante cuncta repe-
tantur.
Librum, qui dieitur Manuale, secum habeant singuli Presbyteri
Perochierii, ubi continetur ordo Baptismi, Cetechismi, extremae Unc-
tionis, et hujusmodi libros alios, in quibus possit divinum tem diur-
num, quam nocturnum. officium celebrari.
Praecipimus Sacerdotibus: ut omnes redditus Ecclesine: conseri-
bant, et de rebus Ecclesiae nihil alienent, nisi per Episeopum: nullus
etiam Sacerdos terram transeat sine libro, in quo canonicas horas
omni die leget, prout necesse est. Imagines vetustaie deformatae,
et linteamina sacra velustate attrite, sacris usibus inutilia comburan-
14d
tur in loco mundo, et pulvis juxia parietem recondstur Eockesiae,
quia posset intuentes ducere in errorem.
Praecipimus Sacerdotibus: ut-divino Officio celebrato , ot- populo
regresso &d proprie, Kcolesias suas firmare simdeant diligenter
d V. ‚De Coemiterüs. TEN
Prohibeant Saeerdotes sub poene excommunieationis, choreas
maxime in Coemeterio, vel :in 'Ecelesiis.dutio moneant etism ne
alibi fiant, quia, ut dieit Augustinuss! meliws est. eiiam. in festis
diebus fodere vel arare, quam choreas. ducere, ei: quia grave peecatum
sit in loco sacro choreas ducere, perpendi potest ex:poena secunduin
rigorem Canonum talibus injungenda: siquis enim choreas, vel bála-
tos in Ecclesiis Sancterum fecerit, emendationem pollicitus, tribus
annis poeniteat. Nullus de novo in Coemiterio aedificare permittatur,
nec domus aliquse, si dirutae fuerint, durente per annum ruina, ibi
resedificentur, nec fimus, nec immunditise aliquae in Coemiteriis
admittantur. 00001 Ä
V. De vila et honestate Clericorum.
Clerici officie. vel Commercia saecularia non exerceant, maxime
inhonesta nimis; Joculatoribus et Histrionibus non intendant; Te-
bernas Presbyteri evitent,'nisi forte in ilinere constituti: ad eleas,
vel taxillos nom -Judant, nec talibus ludis intersint; coronam et ton-
suam habeant competentem, et so in officiis et aliis bonis studiis
exerceant diligenter. Vestimenta ordinem Cleriealem decentia defe-
rant, nimi& brevitate e$. longitudine non notanda; pannis viridibus
vel rubeis, nec non manicis, aut socularibus, froenis, sellis, pectora-
libus, calcaribus deaura&tis, aut aliis superfluitetem generentibus non
utantur; fibulas omnino non ferant; neque corrigias, auri'vel argenti.
. ornatum quaerentes, sed nec annullos, nisi quibus id:compedit ex
offeio dignitatis, pallis dissibulatis non utantur in publieo, sed vel
post collum, vel ante pectus . . ... connexis.
Nullus Clerieus sententiam sanguinid diotet vel proferat, nec
sanguinis judicium exereeat, aut, ubi exereeatur, intersit.
Nullus Clericus, Diaconus, Subdiaconus, &ut facerdos artem
Chirurgicam exerceat, aut ubi exerceatur, intersit, neosquisquam
purgaiionem &quae fluentis vel frigidae, sive ferri candentis, seu
ritum cujuslibet benedictionis &nte consecrationem, impendat.*)
*) Vsum ergo purgatlonum vulgarium' tunc temporis adhuc ín Franconia viguisse
docetaur. Foe t 2D TP
‘
1
144
. » „Onptingnten ef, ense: vivese studeant: wniversi in"isdetib^oftiitibus
constikuii, ab.omai libidinis vitio prascarentes; haine o; pé6ptbt
RITTER ER RR oin. Iilioqs iffiddntikeg duntenusidn"OHNSpebti
Orppipekenka Dei qpugeioDEdeieb mo corpore valekit. dHifetHene:
^Ne vero fegilitas: geniag.incobtinum pribuet-: delieiquehidi;!stadttfiffil,
ut, qui rcompneh eei füepinfofimeoptinenühe ri tio: IdDora rd "prot: ridgls
Ye) mine punitintueniseguiiiur i! Ganunreas ! Sáicttbries:
anas Sf asi Wwielrodislaqiepius Ipeaseipirmisıobservari.; "qos ' rho?
Dei a malenap diéimetetedbmpernli-ealtetupobná cohibéntitür 8 ' pec-
cato. Si quis igitur hae dieta poenas suspensus praesumpserit cele-
brare diving, non solum beneficiis spolietur, verum etiam pro duplici
culpa perpetuo deponatur: Scigi' dam se irregularitatem incurrisse,
2 qua. nop, poteritoehaolvio qüsil-sübtanéste Sedis -Aposidliéüe Speciali.
«A ‚Crapula, et. ebrietate: omnes Ulésici:diligerlter abstineant; adde
dinis pravoeet, jaeenhiv niaden illnm abusu genitus"decrevimus
abolendum, quo in quibusdam partibus ad: potus aequales de todo
se obligant potatores; et ille judicio talium plus laudatur, qui plures
inebriat, et calices faecundiores .kaNaurit: si quis autem ex his cul-
pebilem, se, exhibugrit, uiskierSupnriote acotinioniéus eaiefésbriti ab
officio ef beneficio &uspendetur, ;upiuoiua Joy „Sorun Gftiuiot(l ois
Inhihemus tion, ‚ut pullos; Seeerdon foeminas; de quibus suspicio
potest esse, habere secum,jnidesag! praesiubgd, ded siüujuedide his
necessitatem habuerint Presbyteri, habeant in vico Domus longe a
sua conversatione, et ibi eis necessaria subministrent.
Prohibemus etiam sub poeng' excommunjeationis' distrietissime,
uf, nulla,fpemina,ad elereiprapsnpnasi aenoderai et Rrdéb y eM fnini-
strare ;..,ant, inigr.,oancellos akakp wel sedepe quide dacral't^ypolério
celebrantur. Alina Bu asd Ajooabq.t 2
Prohibemus Sacerdotibus districíe, ne secum prolem habeant,
quam in sacris Ordinibus genueriht, propter scandalum evitandum.
sot Prolibeant Sarrrdoies ;.mauleiciipullide tene Bonn, et
si, Pos. ad monitionete kraname, tenuerinbj tat pas} quiae eps aß'in-
gressu, Ecnlqeime) Saoenntur, di: si; perdovoltirieibnt, quapriditpummiitr.
"ud dite. in. hoe (obeijio T T statuti, quod enquarRUéliquiie éxira
cppsep) ammpdo, non qatemdantur; meeitexponadtor "vesdok) inventas
autem, de zvo. nemo. ‚puhlice venerari piedsukat , wisi^pkdepiti aublo-
ritale, Boweni. Foliis ferint-approbutae.) icr to peedt MM
de Ban KU TE Bun EL nun bett. Who) gni! Dp et uo an nd nmm
Nullus ‚passim, recipiatur .ad ‚praedicamdtm), veli ad’ Audiendum
confessiones, sive ad injungendum poenitentias, nisi fuerit autkeutice
145
persona, et ad hoc ab Episcopo destinate, quod lieet quilibet Sacerdos
in sua ordinatione potesieiem ligendi et solvendi recipiat, executio-
nem tamen nop, recipit, nig sibi a Papa vel suo Episcopo, cohferatur :
unde. nulli Plebanorum &oeii audire confessiones viel praedicare prae-
sumant, nisi de indulgentie speciali Episcopi; Quasestores quoque
eleemosynarum tantum ea dicant'populoy quee rz litteris Domini
Papae vel Episcppi, gontinentun, nec ult;me praedicere, cantare, vel
legere per mittantur: Sacerdos: gutem -loei populum sibi: eotmnissum
diligenter inducat ad eloomosyuas erogandas pietatis intuitu. nr
so, nt dub
Statuimus ; quod ormamenta ' Eecleslno. "NOn 'obligentur pignori,
nisi pro necessitate EKoelesime eb de eonsensu Patotlii&anorum : Calices,
vero et vestes sacrae Judaeis. mon exponattür: nisi fitmiler obseren-
tur, ne ipsorum imanibus, valeant attreotari,' quibus, ubi possunt, con- -
tumeliam rogant alvaioti. et |
00s 7 Rau
Probibemus Beeerdotibos et aliis Clericis, ut aliqua de Ecclesiis
suis Domino terrae, vel cuicunque 'alii' homagia, vel aliquid tale
faceze, non ;prgesumant,: donee hebéatit: sui Episcopi consilium, ut
ejus enciorijata Bat, quodi faerit. faciendum:
pcs d neca tina !
oUm TUN. oo
Nullus quram animarum .habens, vel non Bacerdos Ecclesiam
ad frmam,. vel sub emauo censu recipiat, nec Sacerdos etiam , nisi
de Episcopi licentia speciali.
au oma)
o... X | |
Prohibemns Saserdotibus, ut cum rea, vel homo Eetlesiae deti-
netur, moneant detentoram, ut reddat vel recredat, et Sucerdos et
Decanus caufionem recipiant, ei coram Episcopo, vel Offieiali partibus
assignent terminum competentem; si &utem reddere vel recredere
noluerit, et de detentione constiterit, locum, in quo horno vel res
Ecclesiae .detinetur, inkerdielq supponent, si locus est; de Dominio
detentoris, alioquin detentorem. monjtione praemiséa per: Episcopum
vel Officialem ejus &d hoc compelli volumus Ecclesiasticam per cen-
surexn, et haec ipsa Ordinatio a Plebanis et Parochis suis frequen-
tius publicetur.
10
146
XI.
Nullus Clericus vel Religiosa persona vel laicus recipiat Decimatn
de manu laici, nisi per manum Episcopi.
2 "o XH Ä
Districte praecipimus, ne Sacerdotes cultellum cum tuspide por-
tent, vel in aliis Ordinibus constituti, vel etiam alia arma, nisi | justi
causa timoris.
XIII. De Testamentis.
Prohibemus Sacerdotibus, ne sua Testamenta ordinent per manum
]aicalem : et ipsi frequentius prohibeant laicis, ne testamenta*) sua faciant
sine praesentia Sacerdotis, nisi Sacerdos ex industrie noluerit interesse.
Praecipimus Clericis, ut immobilia de bonis Ecclesiae acquisita,
tantummodo suis legent Ecclesiis, cum de jure de illis aliud disponere
non debeant, sive possint: de bonis vero suis mobilibus poterunt
facere rationabile testamentum ; domum "vero, utensilia, ac suppellec-
tilia Successoribus suis relinquant, EE
(XI 05e. L |
Praecipimus omnibus Clericis haberitibus Ecclesias, ut ad singul&
tempora Ordinum se offerant ordinandos: et'qui'ordinati sunt, ih
Ecclesiis suis resideant, nisi eis de licentia Episoopi aliter facere
permittatur. T | '
XV. T >
Presbyteri super excommunicationibus vel absolutionibus farien-
dis, et Divinis resumendis, cuiquam sine litteris non eredant: Sen-
tentias exequantur audacter, latas stricte servent, nec timore par
centes alicui vel amore. '
Cum aliquid mandabitur Decanis, vel aliis Plebanis, et Mhnda-
tores alias certificari de executione non poàsint, apponant sipilla sus,
vel alia authentica, si propria, quod absit, non habeant, ad Litteras
Mandatoris, in signum Executionis per eos fideliter adimplet&e.
XVI. De Excommunicatis.
Quando aliquis excommunicatus ab Ecclesi absolyendus est,
super hoc pars adversa certificetur, et tunc solemniter Psalmo poehi-
*) En usum testamentorum in Franconia saeculo XIII.
147
tentiali: Miserere et Oratione: Absolvo, devote et cum gravitate ab- .
solutio impendenda, injuncta sibi poenitentia salutari. Sciendum est,
quod exceommunicaü sunt ipso facto, qui in Clericos et Religiosas
personas manus injiciunt violentas, incendiarii Coemiteriorum, et
Ecclesiarum , et qui Litteras Domini Papae falsant, vel ad hoc am-
miniculum parant, vel etiam falsatas apud se' scienter ultra XV dies
servant, vel falsis utuntur etiam ignoramter, si grasse sit ignorantia
et supina. ltem excommunicati sunt: per Episcopum -Sortilegia de
Sacramentis Ecclesiae facientes, et qui malitiose procura&verint *&b-
ortum. |. Sciendum etiam, quod excommunicatus a quolibet Sacerdote
absolvi potest in articulo mortis, satisfactione praemissa si fieri potest,
si pro offensa manifesta, vel re judicata excommunicatione fuerat
innodatus: sane si quisquam tanta paupertate gravetur, quod satis-
facere nequeat praeter cautionem, «dum ad fortunam pervenerit
pinquiorem, etsi nullam aliam praeskare possit, recipiatur in com-
munionem. 2d
XVIL De Jejwnis. .
Sacerdotes praecipiant omnibus aetatem adultam habentibus, in-
stituta Ecclesiastica observare, ut jejunium quadragesimale, Quatuor
temporum, Vigiliarum, scilicet: Natelis Domini, Assumptionis Beatae
Meriae, Beati 'Joermis "Baptistae, Apostolorum , praecipue Petri et
Pauli; Eonrenkii Martyris, omnium Sanetorüm, jejunium in Litania
Mejori, Festo beati Marci, et in diebus Rogationum; excipiuntüt
lamen Vigiliae Apostolorum Philippi et Jacobi, et beati Joannis Evan-
gelistae, quoniam illorum festivitates infra Solemnitatem Paschalem,
istius autem intra Natale Domini celebratur, si quae autem de Vi-
. gilis jejunandis die Dorhinieo evenerit, indfeandum est jejunium die
BSabbati' praecedenti, (rt z
x VIII. De Diebus festivis.
Pfaenutiti&ndum est etium 'laicis, ut sciant tempora feriandi [ per
annum, in omni: Dominica a Vesperd usque ad Vesperàm ‘cum ommi
veneratione feriandb. Isti autem sunt dies ferlati, qui ob reveréntiam
Dei et S&netotum noscuntur esse statuti, Sancti Joannis Evangelistae
Innocentum, Sancti Thomae, Circumeisionis Domini, Epiphaniae,
quatuor Festivitatum beatàe "Maiiae Virginis, dies Parasceve cum
omni reverenti& et honore, Resurrectionis cum tribus diebus sequen-
tibus ad Iminus; Asdensionis "Dornini , Inventionis sanctae Crucis,
Pentecostes cum duobus qui sequuntur, Sanctorum Martyrum Bonifacii,
Viti, e& Albani, Nativitatis beati Joannis Baptistae, XII Apostolorum,
10 *
148
um Martyrum Kilieni, Socierumgue:ejus, in
sta Mater vestra est-fundata, .beeae ‚Marige
haefis’ Archüngeli,:' Dediestionisacilinet -Ore-
dicatidnis '-istlus: Eeolesise,,: Me4ris, vestrae,
icti" Martitfs , ‚sone Oywidoi, ‚beatae, Virginis
, ehitr eetécis'Fébtivitatibus-ae Solemnitatibum
tii "buig’Paroöhiis ah entique.tolleudaverunt
"fe fébtivitesen! sunt- genezoliter.. omnibus
festivitatibus per! «mnum- non. sus. opgendi
hbura "justa" morem: entiquum,
nib s is
one beyrA eisen qaas sc . . '
c2 XEX De Spgnsalibus et Matrimonio.
Prohibemus sub poena excommunicationis;et:magnae emendae,
ne aliquae Personae, Ted in Matrimonium per verba de prae-
genti donee sint ante fores Ecclesigó, quündo 'debet nuptielis bene-
dicho ‚celebrari ,'"Pbäsitiit "oxiteit: daté" Ham inter se de Matrimonio
cohtrehend, Hl sancta" Ecoleslà "d 'Hoterit' sustinere, ut hoc medo non
fiat 'sinó praesentib 'Sabérüotis ; "et Woo" Buberdotis"feequentirus in suis
Parochiis püblieàbull "^0 nn. ia
. "Olehdestinà Matrinónid "perites inlibemüb;--prohibontes: etiam,
ne quis Sacerdos tálittis ititerésse 'Praesumiet, eb stmtuentes: ui cum
Metrinióhia füerlht dontrahénda ‚in 'Eeolösiis Presbyteri.publioe pro-
psit dorüpeténti" terre "preefinitóy at 'imfra» illud, rqui:voluerit,
legitimufn 'impedirnentim! opponat , et pel. Presbyteri miliilominus-in-
ient "utrümi "aligudd ' iipedi&entüm "obsistes: dui: eatem: pro-
is appäruerit conjéétür& cites copulem coktralienddm, eontraeius
rohfbeltur expresse," deme quid: citar Hlud "fieri: deboat, : eonstet
‚documehtls? siquis aütém'" Trüjusmiodi elsndestine. matrimonie inire
FO SGHYDSOHE ih” grädu‘ proliibite- etim 'ignoramter y. sololes..de tali
hn füHetiorid" 'sübcept&' préréns -illepiflima censeatur; cnm ill-taliler
contFüli&hd hon expertes scieritiee vel saltem ufféatationis ignorantiae
Surfen (noB si exmbo cotiträhentes impedimentum scientes legi-
Andi prHdlkt Eeclesine interdicfuni etm donspectu Ecclesise con-
here HBBüdnpéérünt: sane; di Párochialis Sacerdos tales: conjuno-
"TOS pr6tisUdte Bönteimpserit,' eut etiim" quilibet.-alius- Regularis, qui
Eis "prdBdlitibsbt Tritéresso; "per teiennium: eb. offeio suspendatur,
Jouii^elntel^qdup ante eopulei plaesdmpserint-etiam iin. gtedu,aon-
' eesso, condigna poenitentia injungatur: siquis autem ad impedier?«"
"legitimam copulam melitiosum, impedimentum objecerit,, ge- .
non effugiet ultionem. "n
ng do
ves!
MP.
Volumes 'wotem' et praecipimus,''quod, derminus, Breetaxeius
tantio- it Vermpbris: iariertallo ,; quod in se tres Dominios vel festivos
coatin&ttt, - in«quibus. 'tribus' edictis. perquirat Sacerdos & popula sup
poena "exeomimunieatiohis Ide., legitimitate.. appmsi, et sponsae, qui
deberit conjungi, videlieet utrum inter,t0s; sit consanguinitäg vel affi-
nis spetta culus, publise:Aoneateis juli votum solemne,
delietienormites, exror peragnee , error, conditionis, violentia, sacer
ordo, tigamen,.et minor setas; ‚aut; opmpafternites, Eic. . ui on)
Semper:sub poenaexcommunicationis. ‚prohibpentu ^ sort chis m
mptis fieri: si-&utem».in , computatione, gredyum ;,eliquà , dubitatio
emerserit, in hoc diffinitio Episcopi requiratur, nec Sacerdos quic-
quam in casu dubio &udeat proferre super matrimonio, Archidiacono
inconsulto, sed ad ipsum "referet, iqudeotimqii7 emerserint super
Mehimonits::quasstianes,.. CHRUOAITU 79 quia «pae ginti
eoe Iia 3 Pa or avverte TÉ i au o ausa sano crear s
25 XX. De. Egtrema Unctione, ct Curà Jnfirmorwm. ^" DU i
Ad Sacramentum extmemae .Unctiopjs populum ‚sgepe. moneant
Becerdobes -non;£antum divijes, sed ‚et pouperes,; el maxime a XIV
annis: e supra, ut; ad: id jomnes.pariter, cum. fuerit necesse, exhibeant
se paratos, sacrum Oleum cum magna reverentia, portentes. Doceant
sepe Sacandotea-popninm, hoe Sacramentum, posse iterari, et recipi
in qualibe$.megna necessiáae.,,-unde mortis metus poterit. formidari.
Statutum est 1n. flonuilio, generali*) et. districte injuncium Medicis
"porum, ut ‚dus eos: ail. infirmos 'voenri, contigerit, ipsos ante omnia
moneat, et’ indweRnt,.uf medipos gdyocent, animgrum , ut, postquam
nirmis faeri.de spirituali proyisum, selnte,ad rorporalis medicinae
remedium sahibrius procedatur; Siquis gutem ‚Medicornm bujus con-
sütuonis kremsgressor 'axstiteri£; tam diu. ab ingressu Ecclesige, Riesa
tur, dómec Pro. tramsgr essione, ,hnjusmpdi,. ‚satisfecerit, competen ler
velerum.:cum qnime-multo pretiosior sit.corpnre, syb Miei
snathematis ‚prohibesuz, ne quis; medicorum, pro; corporali, ggdntg AS
qurenda aegro sundti, quod in periculum. animae FOR YSTÉBEBEL... ")
, Binguli Secerdotes. singulos ‚haheant. calices „.in. auyibug, ‚KOMM
Micentar infirmi, qui: deaori, sint,ef. mundi, nt in.eis infupyorum de
votio. exerditei ; nee permittatar :Diaconis. deferre, Coxppg, sapcmm
Domini infirmás, : nisi, ih. necessitate ,;.9ed semper, eum JRREDBE. FIT
tokiaı defazatun'in püxideiüdonee, bene clausa propter, FRAU; gh M?
eundo. ad. infirmos: etiredeundo.-Y3, Fealmos Poemitentialep (sank, gt
- } ui H
inn s jaeatiieenq qesibrnon „02289
zuerali f'atbtáneniet "Ann 1216. - referti cdm! 'taflemitas: ı Derpebiniten
XIJI. Lib. V. Decretalium Gregorii nami »- is ': teuhis 7
150
Liteniam; frequenter moneant laieos, ut, ubicumque viderint deferri
Corpus sanctum Domini, sietim genua flectant, ianquam Deo et
Creatori suo, et junctis manibus, donec transierit, orent: statuimus
etiam, quod quilibet Sacerdos infirmum in extremis laborantem ab-
solvas ab omnibus, a quibus ipsum absolvere potest.
Siquid de Corpore Christi ab 'ore infirmi ceciderit, vel inde ex-
ierit, quod .non possit recipi vel sumi, aut comminutum in calice cum
modieo Vino, alteri habenti bonam -Conscientiam detur: Si autem
infirmus adeo faerit aretatus, quod sub forma magna Corpus Christi
sumere noR possit, sub minima ei detur in Calice comminutim, ut
cum modico vino more instilletur, maxime si sine scandalo fieri
possi, ne infirmus obire sine viatico videatur. Ab infirmis in arti-
culo. mortis constitutis inquirenda est peccalorum confessio, non poena
injungenda, eis est tamen intimandum, ut conterantur, et doleant de
peccatis suis universis et singulis non timore poenae, quam peccando
incurrerunt, sed quod Deum Patrem, et Creatorem et Redemptorem
suum offendere praesumpserunt, acerbitates aegritudinis, et flagella
pi Pastoris, quam diu placuerit, cum gaudio sustinentes: Si autem
convaluerint, statim ad Sacerdotem :accedere debent, ut tunc ‘eis
poenitentia competens injungatur.
In Concilio Lateranensi prohibetur, ne aliquis Presbyter in bene-
dictione Nubentium, Exequiis mortuorum,, et aliis Sacramentis pecu-
niam extorquere praesumat, aut propter hoc fictitia impedimenta
opponat: debent tamen a Parochianis, quibus impensa sunt Sacra-
menta, piae consuetudines observari, et sunt per Episcopum compel-
lendi, qui nituntur laudabilem consuetudinem immutare: imo inhibe-
mus, ne Sacerdos aliquis in Casibus hujusmodi sibi jus audeat dicere,
sed apud superiorem querelam deponat. |
XXII. De Poenitentia. .
Praecipimus: ut Sacerdos Episcopo, vel poeriitentiariis suis, saltem
semel in anno confiteatur, permittat autem Episcopus. interdum,
quoties opus fuerit, eos aliis Sacerdotibus confiteri; Clerici autem,
quando Ordines recipere voluerint, "Episcopo vel Poenitentiariis suis
confiteantur, me forte per simplicitatem Confessoris irretiti- irregulari-
tate ordinentur.
151
Docegtur maxime ante Quadragesimam: Omsis*) utriusque sexus
fidelis, quod postquam, ad annos discretionis pervenerit, omnia sus
peecaíe baltem semel in anno confiteatur fideliter proprio Sgcexdoti,
et injunctam sibi poenitentiam pro suis viribus s$udeat adimplere,
suscipiens reverenfer ad minus in Pascha Eucharistiae Sacramentum,
nisi forte de proprii Sacerdotis consilio ob aliquam rationabilem eau--
sam &d tempus ab ejus perceptioge duxerib abstinendum; alioquin
et vivens ab ingressu Ecclesiae arceatur, et moriens christiana careat
sepultura: unde et hoc salutare Statutum, frequenter in Ecclesiis
publicetur, ne quisquam ex ignorantiae caecitate velamen excusati-
omis assumat: Si quis autem alieno Sacerdoti voluerit, juxia decreta,
confiteri peccata, licentiam prius postulet, et.etiam obtineat a proprio
Sacerdoie, cum ipse aliter illum non possit, absolvere vel ligare:
Sacerdos autem sit discretus et cautus, more periti medici superin-
fundat vinum et oleum vulneribus sauciati: diligenter intelligat,
quale debeat ei praebere, consilium .et cujusmodi remedium adhibere,
diversis experimentis utendo ad, sanandum aegrotum: Caveat autem
Sacerdos omnino, ne verbo vel signo aut alio quovis modo prodat
aliquatenus peccatorem, sed, si prudentiori consilio indiguerit, illud
absque ulla expressione percaute requirat: quoniam qui in poeniten-
tiali judicio sibi detectum praesumpserit revelare peccatum, non solum
a sacerdotali officio deponendum decrevimus, verum etiam ad agen-
dam poenitentiam perpetuam in certum Monasterium detrudendum. *)
Sunt tamen nonnulli, qui ignorantiae caecitate ducti, cum ad
nos in illis articulis, in quibus Nobis tanquam Episcopo jus dispen-
sandi competit, Parochianos illorum cum litteris suis transmittunt, et
nude scribere non verentur: Tales ad vos mittimus, qui nobis talia cri-
mina suni confessi, in quibus vobis jus compedit dispensandi, unde petimus
et quod sub praemissa poena fieri de coetero prohibemus, cum per
hoc confessiones certissime prodere videantur, sed sic in genere scri-
bant: Talem ad.vos millimus, qui perpeiravit quendam casum, cujus ad
vos dispensatio dignoscitur pertinere elc. extunc ille missus ad Nos ve- -
niens illum casum Nobis vel Poenitentiario nostro non desinat con-
fiteri eo modo servato, quod manifesta .peccata non sint occulta
correctione purganda: quod siquis ad confessionem de criminibus
venerit, et quamvis confiteri velit, se tamen asseruerit abstinere non
*) Canon. XXI. Coneilii generalis Lateranensis anni 1215 refertur Lib. V. Dcoretal,
Tit. 38. De poenitent. et remissione Cap. XII. |
*) Hactenus Canon Lateranensis.
152
posse, praecipimus: quod eorum confessio est recipiend&, eieque de
críminibus consilium exhibendum, quia licet non sit vera hujusmodi
poenitentia, admittenda est tamen egrum confessip, et salubribus mior
ritià 'est poenitentia_ indicenda.
Conéülimus el monemns , ne Bacerdos Missam injungat confiten-
tb‘, et üt cupiditatis Tugiat vitium in hac perte, fructum, qui ex
tali injünclione ' solet Sacerdotibus provenire, censeat peuperibus.
erögandum..,
d audiendam, confegsioneme, sibi eminentem locum eligant Sa-
cerdoies, uf communiter , possint videri et in locia abditis extra Ec-
clésiam nullus recipiat confessionem , nisi in necessitate. In Confes-
sione habeat Sacerdos vultum humilem, et oculos in terram, nec
indiscrete faciem respiciat confitentis, maxime mulieris, et patenter
audiat, quid dixerit, et in spiritu lenitatis, eique pro posse suo pluri-
bus modis persuadeat , u confiteatur integre, nude et vere: aliter
dicat ei, non valere; in, confessione eliam caveant Sacerdotes, ne
inquirant nomina personarum, cum quibus peecaverint confitentes,
sed circumstantias tantum, quae possunt, aggravare pecoatum.
Cum 'ad Bacerdotem pro peccatis confiteadis pecesior sccesserit,
si confitens est igriofus, Sacerdos dicat primo, unde es tu? Clericus
an laicus? et utrum accesserit ad eum de licentia, Mejoris et his
similia: Item' si Dominus, Servus, pauper, vel dives, miles, vel bur-
gensis, mercator vel rusticus , pelliparius, vel cerdo, , et eio de aliis
officiis, et haec omnia et bis similia sunk inquirenda, ut Sacerdos
postmódum cognoscat, ; quáliter et in quibus peceare potest ille, qui
confitetur, et qua. eatisfactione poterit satisfacere, his.verbis: utendo:
Frater, Domi us non cult mortem peccatoris, sed ut magis conceriatur eic.
quód 'hódie 1 in te declaratur, quoniam non vult te oseidere:im pec-
cato tuo, sed. ut venias ad poenitentiam, tibi inspiravit, videse-igitur,
n "stültitia deceptus , aliqued peecatum pudore; timore vel. tramore
occultés, ego t enim memetipsum constituo Subportatorem e& oratorem
pecnlórüm: tuorum ete. Item caveas tibi, ne Deus tibi irescatur,
ipse enim novit cogitationes hominum. Item scies, quodsi celeres
ex industria 'aliquod peccatum mortale, veniam nop posses consequi
de aliis, nec prae magnitudine, nec prae multitudine. ocoultandum
est; aut pràe, énormitate peccatorum peccatum in confessione, nam
x niagna misericordia Dei omnia in Confessione, lavantur: . diept
igitur in nomine Dei, tunc indicet Sgcerdos, quod flet inelinatus ad
terram, nam ita docuit Dominus, de quo Evangelista dicit: Inclisaio
capite emisit Spiritu. Item Sacerdos peccatorem audiens, cavest &
cachinno et risu, vel si spuere velit, cum audierit peccate, ne pec-
153
estof'forte erlibekdat, et forte eliam pertimescat: si autem S&cerdos
videfst illüm" 'Büsplrdre'; vel dubitare, vel etiam palpitare, et quasi
palpitande' pertrahsite, dicat ei: Frater, dicas sincere, quod Dominus
est nobiscum, et si vult Sacerdos, euni peccator aliquod peccatum
enorihié: dixerit "poterit dicere: Dominus dimittat tibi, ut caetera fa-
et caveat ‚Backrdos, 'ut; cum cat aliquod eochtüm enorine di-
xerit, stalim velit eum increpare: quia aliqui ex hoc erubescunt, et
sie peccáta sü&' in confessione relfmqüuühl; nón ergo arguendus est
tung, sed‘ audità' confessione "maghiludló peccatorum: est insinuanda,
Item. si viderit Sacerdos, ipsum irhperfecte ét insufficienter ‚dixisse,
poterit eum, supplendo defeotiim ejus, de religuis inquirere; ut de
VII peccatis mortalibus quorum primum est Superbid, quae est, ut
Augustinus, perversae celsitudinis dppetitus, et habet IV Species;
Pring, cum homo & se ipso aestimat haberé bonum quod habet, et
superbit de hot, ut de ingenio, scientia, pülchritudine, bonis operibus
et hujusmodi. Secunda, cum hómo bonum, quod habet, non dicit a
Deo esse, sed dieit, uod habet suis meritis. Tertia, cum jactat se
habere, quod nom habet. Odaria, qugndo coeteris despectis singulariter
vult -videri per potentiam; "de'"quibus inquirere poterit Sacerdos.
Sequitur- de: Ikoidid, 'qQuae est dólof alienae felicitatis, cum quià de
malo proxime g&udet, et-de bonis dolet; et tunc quaerere poterit de
0dio,: detraletiohe, 'tiu*mütatiUne. Sequitur de Ira, quae est, ut ait
Augustinus; ulciscendi libido: et est triplex; est enim ira latens
in corde, ' prorumpehs ih verb& cómtumeliosa, et exercens vindictam,
hie poterit qu&érere, sl’ mijecerit nianus violentas in Clericum, si per-
cupserit! eal "wührrer&verit proximium suum? Sequitur de Acedia, quae
taedrtung beni; een displicet alichi audire Missam, vel Praedicationem,
ve} interesse’ divido Officio: est autem acedia torpor animi bonum
inchosre: reglipetis, hic quaerat, si fuerit negligens in officio, vel
aliquid in eo p*üetermüsit, vel fuerit piger in bonis faciendis, et di-
stulit'venire ad Ecelésiam diebus Dominicis et diebus festivis? Se-
quitur: de Ararikia, qüse est; secondum Bernardum, quarumlibet
rerum: insatitibilis et inhünesta cupido, et multas habet species, quae
sunt: letroemiutn, homieidium‘, mendacium, perjuriuni, rapind, vio-
lentia , contemptus veritatis, obduratio cordis, Bimonià et usura, ei
de his poterit; inquirere Gacerüds.
Sequitur de: Gula, quee est-vorex edacitas, naturae finibus non
contents, et guinque modis circa gulam peccatur, ut dicit Gre-
gorius, primo cum quis horam comedendi praevenit, secundo
cum quis quaerit'eiberia pretiosa et delicate, tertio, cum quis men-
154
suram excedit, scilicet nimis comedendo, quarto, cum quis nimis ar-
denter et fesine comedit, quinto cum quis nimis studiose cibaria sua
praeparat, et de his poterit inquirere Sacerdos. Sequitur de Luzwria
quae est libidinosae voluptatis appetitus. Differentiae luxuriae sunt
ecto, prima est fornicatio, quae est soluti cum soluta; secunda mere-
tricum, -quae fit dupliciter, scilicet vel per vagam libidinem seu cum .
diyersis, vel eum publice venali concumbendo. "Tertia adulterium,
quo conjugalis thorus violatur. Quarta stuprum, quo virginalis inte-
gritas corrumpitur. Quinta Saerilegium, quo continentia circa Sacra
laeditur, ut in Religiosis et in Clericis in sacris ordinibus, et in his
qui emiserunt votum continentiae. Sexis incestus, quo vinculum
consanguinitatis, et affinitatis vel compaternitatis corrumpitur. Septima,
peccatum contra naturam, quo naturalis usus coeundi pervertitur. Et
cirea inquisitiones hujus peccati caute habeat se Sacerdos, ut si potest
fieri, semper ex circumstantiis procedat, verbi gratia potest inquirere:
Accidit tibi pollu&io nocturna? Si dicat: sic; Subjungat, aut ex ebrie-
tete vel crapula, aut praecedente cogitatione, vel ex confabulatione,
vel tactu ; pollutio enim nocturng alia. est ex superfluitate, vel carnis
infirmitate, alia ex crapula; alia ex imaginatione procedens et illi-
cita cogitatione: quae vero ex infirmitate, vel superfluitate naturali,
quod idem est, non prohibet a communione Sacramentorum, nec a
ministerio Altaris: illg vero, quae ex, crapula, si fit cum imaginatione
secernit ab administratione, nisi necessitas coget: si vero pollutio
fuerit ex cogitatione praecedente, peccatum est, sed distinguitur, qui&
si cogitatio illa non processit .ad. consensum, pollutio ex ille proveni-
ens venigsle peccatum est; si vero processit ad consensum, tunc est
mortale. Octeva est libidinosus coitus conjugalig, qui multipliciter
secipitur, alius enim. licitus, elius fragilis, alius impetuosus; licitus
est triplex, ut quando fit cgusa prolis ad cultum Dei yel causa red-
dendi debitum, vel eausa fornicationis vitandae, non in se sed in
eonjuge, et in his nullum dicitur esse peccatum. Firagilis est quando
fit causa delecáationis; et tune distinguitur, quia si amor illius de-
leotetionis praeponitur Deo, moríale peccatum. est ; si vero postponitur,
veniale. Impetuosus est, qui ex sola libidine proveniens metas ho-
nestatis et retionis transcendit, quod fit quinque. modis; primo eausa
, sanandae libidinis per meretricias blanditias: secupdo ft cum contra
naturalem modum; tertio cum fit tempore ‚probibito; quarto cum fit
looo prohibito. Quinto cum. acceditur. ad praegnaniem vicinam par-
tui, vel quae est in fluxu, menstrui.
Postmodum. quaeratur de X Praeceptis legis, sine quibus non
est salus, utrum aliquis sit transgressus: Primum est; non habebis
155
Deos alienos coram me. Quaerat ergo, utrum experimenta, vel incan-
tationes, vel conjurationes pro mulieribus, vel sortilegia pro rebus
inveniendis fecerit, vel auguria servaverit, vel divinatores consuluerit?
Secunda est: Non assumes nomen Domini Dei tui in vanum, hio quaerat
utrum perjurium fecerit, vel habuerit verba extranea de Christo, et
Beata Maria? Tertium est: Sabbathu sanctifices ; hie inquirendum est,
utrum die Dominico aliqua. opera servilia fecerit vel festivo; ut arare,
fodere, et similia, secundum quod. visum fuerit ad officium confitentis,
Quartum est: Honora Patrem et Matremi, quaerht hio, si patrem vel
matrem percusserit, vel factis vel dictis ad iracundiam provocaverit,
vel si eis in necessariis, si indigebant, non subvenerit? Quintum:
Non occides, quaerat utrum occiderit voluntarie verbo, vel opere,
consilio, vel auxilio: Item, si viderit aliquem in articulo mortis, et
penuriam patientem, et eum statim pro posse suo non liberaverit,
vel conceptum interemit, vel perimendum docuit, vel venenum alicui
miscuit. Sextum: Non moechaberis, quaerat utrum uxorem proximi
cognoverit, vel osculatus fuerit, vel inhoneste traciaverit, et ut eam
haberet, quod potuit, fecit. Septimum est: Non furtum facies, quaerat,
si furtum fecerit, vel si furtive quid rapuerit, quando et a quibus,
et ubi et unde, et sic latronibus consenserit, Octavum: Noa falsum
testimonium dices, quaerat, si aliquis pro suo testimonio, vel occasione
gui, res suas amiserit Nonum: Non concupisces rem proximi (ui, hic
prohibetur rer immobilis concupiscentia secundum Augustinum. De-
ámum: Non desiderabis uxorem et prohibetur coneupiscentia rei mo-.
biis et immobilis, estque secundum originem unum praeceptum cum
praecedenti. Quaerat igitur si utrimque concupiscit rem aliquam de
his, quae hic prohibentur concupisei.
De quinque sensibus corporis quaeret primo de visu, uirum
libenter viderit mulieres vel fornicatores, cum debuisset oculos aver-
tere. Item si ivit, ad videndum spectacula hujusmodi. Item de Odo-
ralu, utrum detulerit species ad emittendum odorem bonum, ut mu-
lieres &lliceret. De Audiiv, utrum libenter cantilenas, et alia vana
aut turpiloquia audierit. De Gusiu, utrum falsas carnes superíluas,
provocantes luxuriam commederit, vinum purum vel gorbilia biberit,
vel provocaverit luxuriam, aut jejunia debita absque necessitate fre-
gerit. De Tactu: utrum mulieres tetigerit inhoneste. '
Post heec: quaeret de officio, utrum in ipso aliquam fraudem
fecerit; item quaerat de interiore homine, de cogifationibus malia...
Postea quaerat de Circumstantis aggravantibus peecatum, quae in
omnibus peccatis inquirenda sunt: Primo in qua setate fuerit, cum
peccare mortaliter coeperit? Item quis fuerit, utrum erai liber, vel
156
servus seu in officio constitutus, sciens, aut ignarus, consanguineus, affinis
vel exiraneus; item quid fecerit, utrum commiserit adulterium , vel
fornicationem, homicidium et, similia? Item ubi fecerit? utrum in
sacro loco, vel prophano, aüt in alio loco, cui excellentia debuit, ut
sunt domus Dominorüm et aliorum multorum. ' Item! per quos, ut&üim'
per mediatores aut nuntios, qui& ores tales sunt' participés erimlinis
et damnationis, et ipse confitens 'est obligatus pro: poenis ipsorum.
Item 'cum quibus, Virgine, tonjügate, soluta vel oppressa: Item
quolies debet confiteri 'siripticitér et'B&cerdós interrogare non peccata
sed quoties ; quia vultius iteratum fardius sanatur. Item cur et quali
tentátioní , utrum pragevénerit- -tenifätionem, vel fuerit praeventus ab
ea sponte, an coactüs cupiditate; án paupertate, vel ludo, vel jucun-
do animo. Item de‘ modo ágéndi. Item’ in Quadragesima, vel in
alio tempore, 'scilicet in festis et similibus. Item utrum ante poeni-
tentiam, an post ipsam frengéndó." Item debet confiteri peccator de
bonis obmissis, et malo exeinplo. "fem, cohfessibne facta Sacerdos
incipiat dicere confitenti inagnitüdinem , et enormitatem cujuslibet
peccati, sic addendo! Fräter, vidés te fabinor& perpetrásse, proponis
de coetero non redire? si dieat: sic, Dominus trahsferat a te peccata
. fua, undé tamen poeriadi témporalem portet te sustitiere , ^au£t'hic
aut in purgatorio, jam'elige tibi hie, vel lbi sustineré poetus pro
peccato Deo commisso: pró quolibet enim peccato 'deberét tibi imponi
septennis poenitentia : tamen quie ego ét tu infit sumus; et fra-
giles; dabó tibí quod tu portare poteris, et ture Sdcerüos sectnd um
arbitrium suum imponat poenitentiam ; dà "quód respondeat peccatis
si fieri potest. " (ou) |
Tribus &utem modis peccat homo, primo: in Dedm secundo in
proximum, tertio in se ipsurh. Item in' Deum per blasphémiàm, et
hujusmodi , et tunc debet satisfacere per tonfessiönem. ' Ttern ‘in
proximüm per Tapiham, et tunc debet satisfacere ‘per’ opétis' 'satis-
factiohem , 'restitutionem vel'eleemosynam. Ttetn'in se ipso, per
gulam 'et luxurianí, et'tunc debet satisfacere ‚per vigilias, disciplinas,
jejórilà, "el alias‘ carnis macerationes.
Cüveant famen Sacerdotes, cujuscunque status 'vel ' Bociétatis
fuerint, sivé Religiosi, ne in' his Cesfbus in quibüs solum dispensandi
vel' ibsoN éiidl jus Episcopo competit, absolvant aliquàlbnus poeni-
tentetii ,' sed "ipsum stb forma superius ttadtità "ad eundem tetnittant
ab&ólvendurn'; eüm "illis tfticulis potéstátem solvendi tion' habeant
vel ligandi, quia sic in illis solverido aliqua vel ligando‘, ubsque 1i-
centia Episcopi speciali , in suae damnationis poenain a animae, ; mise.
rebiliter decipiünt' poenitentes. .
157
. , Episcopus gutem in his Cesibus dispensare potest: videlicet, cum
falsario, scilicet ut detineatur, vel ad Papam mittatur, item cum
idiote j&m .promoto,.guod maneat in statu suo. Item cum Sacrilego,
item. cum, pxometo, pex, Saltum. Item cum servo promoto, si yult
eum,redimere, Itexo; cum. haereticp converso. ‚Item cum Clerico suo
ordinato ab. aljo Episcopo et eq. inconsulto. Item. cum fure rerum
Ecclesiasticarum, quod mitigetur et poena; item in eo quod tempore.
faxnis vendaniur res Ecclesiasticae, pro alimentis. peuperum. et, re-
demtione. captivorum. Item ‚quo, snapensus in, patibulo , vel alias
mortuus, vel occisus.sine Eucharistia, gi Apparnerint signa poeni-
tentiae, sepeliatur in Cimiterio. Item; ;, cum Monacho, ut sit Cepel-
lanus populi in Parochiali Ecclesia ; et. hoc, si potest habere socium
Monachum, alias non. Item, cum, alio, qui juraverit temere dum
iamen juramentum non vergat in deírizentum, animae vel corporis.
Itera cum illis, qui fornicario coitu eognoverint moniales. | Item cum
ineestuoso, qui per errorem gognovit &orororem uxoris. ' Item cum
ingegiuogo ‚similiter. . Item potest dimittere. poenem Sacerdoti, qui
male, custodivit Eucharistiam, . si. mus cpmederit species. Item quod
Sacerdos celebret eadem, die, in, Altari, ubi Episcopus celebravit.
Item . in poena, ‚si ‚Presbyter baptisat,cum veteri Chrismate. Item
cum ;eo, . qui. ignoranter repipit. 9erdines ab. Episcopo excommuniegto.
Ijem. cum, Presbytero, ..qui, pugnavit in, duello, si mors insecuta non
fuerit, , vel, dehilifalio, membrorum ». ‚item cum gectig in cunabulis vel
8, Damipis ; Y8l, ab. eliig, ‚ef cum. castratis timore. leprae,, et cum illis
qui 159, TUN , Wt, promoveantur, et qui promoti remaneant in
ordinibus suis. ltem executione officii sui praeterquam in. Missg, qui
propigr , xijurg, carpis se ‚gastravit. Item cum Sacerdote, qui plures
ha pni Ae nos beat. cum Sacerdote ge Ken qui ce-
Item, rum pans incauto, ,, 8i in aliquo. prm guum juin
peeeat. , Item in observatione jejuniorum ‚ex jusia sauna, e etiem quod
infirmi. egmedgnt, earnes. . ltem, cum Subdiacono. vel Diacono ; ,Qui
contraxit. maximo nium, super beneficio i in executione officii, si tamen
contraxit cum virgine, secus cum corrupta, vel dum contraxit bis.
158
Item cum Incestuoso, qui centraxit post poenitentiam. Item cum illis,
qui contraxerunt Matrimonium contra Interdictum Ecclesiae, ubi non
est perpetua prohibitio. Item potest dispensare cum. illo, qui igno-
ranter beneficium habuit simoniace, non in beneficio illo, sed in alio.
Item cum homicidis, paricidis et uxoricidis, quod contrahunt maíri-
monium. Item cum [reptoribus secundum. formam juris. Item cum
fure, item cum Sacrilego. Item eum Cleri o percussore, item cum
Presbytero homicide in casu inevitabili, dummodo illum casum non
incidat sug culpa. Item cum eo, qui furtim ordines recepit. Item
cum illis, qui modicam .laesionem per violentam manuum injectionem
Clericis fecerunt, item mortuum excommunicatum a se vel decessore
Suo, post mortem absolvere, si apparuerint poenitentiee signa in eo;
item subscripti in foro poenitentiali similiter ad Episcopum sunt mit-
tendi: videlicet, Homicida facto vel verbo, vel consensu; Simoniacus
cujuscunque. generis, in Ecclesia communem luxuriam committens
cum Vidua vel Sarracena; defloretor Virginis seductae; abutens
Chrismate vel Eucharistia. Furtum in Ecclesia committens, et Cle-
ricus, cujus negligentia hoc contingit, item coiens «um Moniali, et
mulier cum Religioso. Verberans patrem vel matrem. Item ille,
qui. in votum conjugis machinatur, item contrahens matrimonium
post mortem castitatis, item proeurans abortum :sive sberilitetem in
Be vel in alio. Item .exconimunicatus nolens exire Ecclesiam et di-
vinum officium perturbans. Item contrahens matrimonium post spon-
salia cum alio, juramento interposito contracte. Item invocantes
daemonem. Item scienter eorpus excommunicati:in Ecclesia vel
Coemiterio sepeliens. ltem clandestine Matrimonium contrehens; item
pre Sacrilegio, violetione Ecclesiarum, item pro quolibet vitio contra
naturam, item pro quolibet incestu. Item coiens cum ille, quam
baptisavit vel cujus confessionem audivit. Item execommunicatus ab
Episcopo vel usurarius manifestus ; et sic Sacerdotes in confessionibus
majora majoribus reservantes solliciti existant, poenitentibus pondus
importabile non imponant, licet recipere sint parati; et sic poeniten-
tiam temperent injungendam, ut & studio non eogatitur cessare Bcho-
lares, vel ab officio suo fabri vel alii, vel ut Deminum suum Cursor
sequi non: possit, neo peccato oeculto publicam poenitentiam impo-
nant, nec etiam publice poenitentem sexe faciant poenitere.
In ‚his ergo et aliis salutaribus monitis et docirinis vos Sacerdo-
tes, praecipue curam animarum habentes et regentes, plebes vobis
commissas a Domino caute, fideliter et diligenter instruere et infor-
mare studeatis et verbo et exemplo aedificetis, ne in extremo judicio
sanguis, earum de vestris m&nibus requiratur, imo talentum vobis
159
traditum cum tanto lucro reddatis, quod reddite ratione, tanquam
fideles Servi et prudentes, pró remunerationis praemio sempiterna
gaudia una cum grege vobis credito recipere debeätis, ad quae nos
omties' perducät ille, qui in aeternitate vivit et regnat, amen.
. (Ex. Cod. MS. Biblioth. Carmelit. Bambergens, apud Harzheim
a 0,:G.. III. 24. aeq. Schneidt. Thessaur. jur. canon. II. 69 —97.)
- n. '
SYNODUS HERBIPOLENSIS -
‚ sub Andrea Episcopo Anno D. 1314.
Andreas, Dei Gratia, Herbipolensis Epistopus etc.
Vestigiis Praedecessorum nostrorum inhaerentes, ad animarum
Salutem et Cleri emendationem ampliandem, de:Consilio Praelatorum,
et Capituli Eeclesiae nostrde, quasdam i^à'praesenti Synodo duximus
statuenda , quae a vobis omnibus a singulis difigenter in antea vo-
lumus observari.
"i
Prohibemus itaque, quod :mullus--habeet plures. Viearias, quia
cam Vicarii teneantur Ecclesiis personsliter deservire, alienum est
ab ordine juris, ut: Vicartus "Vicarium praesumat substituere quoquo-
modo: nam.teliter Suhstitutus nom Pastor, sed mercenarius, cujus
non sunt oves propriae, potius ‘est censendus, qui videns lupum fugit,
ei :dirmitkit oves, quos lupus rapit miserabiliter , et dispesgit. Sane
, em majoribus. honeribus:funcios, inferiores.recipere non sit decus,
prohibetur: quod nullus pástor cujuscumque Ecclesiae existens, se
de regimine Vicariae aliqualiter intromittat, nisi nostra licentia hoe
fiat; et cause, rationabilis. id. exposcat. :
H IMMO TD TE : ZI
Quia- nonulli Sacerdotes curati. Dioecesis nostrae ín mittendo
Parochianos suos in Coena Domini Herbipolim ad.'nostram praesen-
tiam, sunt per omnia desides et remissi, statuimus et praeeipimus
eis in virtute sanctae obedientiae, ut in omnem .eventum ipsos Pa-
rochianos*) ad diem et.locum praetectos transmittere non obmittant.
*) I. e. poenitentes, absolutionem in casu reservato indigentes. Conf. Synod. Mane-
goldi O. 22, pag. 1650, 2 )- " fo. ZE
-100
11.
Consuetudini generali, quae est optima legum interpres, in civi-
tate et Dioecesi: nostris hactenus inconeusse servatae, Nog conformare
volentes, statuimus: quod funus quodlibet apud alienam Ecclesiam
sepeliendum, prius ad Parochialem deportetur: . nam sicut funeratus
& priore Sacerdote Curato, dum viveret, Ecclesiastica Sacramenta
recepit, sic congruum est et honestum, ut habendo Missam in propria
Ecclesi&, ultimum vale recipiet ab eadem.
IV.
Eleemosynarum Quaestores, terminum audaciae suge ponere
nescientes, sed ut facultates uno die exhaurire valeant plurimorum,
de et super litteras quorundam Praelatorum recipiunt et extorquent
visionis, Nos, sub excommunicstionis poena latae Sententiae prae-
senti Edicto irrefragabiliter iubibemus: ‚ne deinceps Quaestores qui:
cumque ad petendum eleemosynas.in Ecclesiis et locis quibusvis
admittantur, neque promoveantur, nisi veras ac origineles*) Senten-
tiam, quam ex nunc in hujusmodi transgressorem ferimus, per prae-
gentes incurrere volumus ipso facto, salvis nihilominus aliis poenis
a jure statutis contre tales. Sic quoque, utfirmáter sparamaus, minores,
Divina suffragante clementia, de thesauris et, divitiis.ed eos ab eo-
rum parentibus delatis in egestatum miserias, citzg ipsorum vitium,
de caetero, ut hactenus lamentabiliter eontigit, non dilabentuz;..
Hoc statutum pro utilitate minorum. inductum, :per :Plebanos
locorum ennis singulis, pluribus diebus Dominieia im Ahanlonion, in
ambonibus Ecclesiarum suarum ad populum publicum, «inne
| V. De Jurgurando. |
Statuitur contra Conspiratores:- quod. Gletiet, Monachi eb. Cano-
nici universi, qui colligationes seu comfoederationes ullas fecerint,
fidei vel juramenti cautione interposita, sive.in Blectionibus faciendis,
sive in aliis quibuscumque negotiis, contre ‚Senctionas Canonicas,
excommunicati sint, neo ex confoedereiione: hujusmodi. debet aliquis
obligari. .
VI. De Jure Patronatus. | t
Item prohibemus in virtute sanctae obedientiae , ; et gub poena
suspensionis ab ingressu Ecclesiae, et sub obtestatione Divini Judicii,
**) Supple: Litteras acceptae facultatis exhibuerint; sin.
461
ne Sacerdotes et aliae Ecclesiasticae personae, & Patronis Ecclesiarum
ad Ecclesias Parochiales vacantes, nomine et vice alicujus minoris,
iuipuberts y selidliaéius, «sibteni- lepitfnain thun iütibntiisé tAciant
Proıveris Rediorablis' praesentiri v trt! NBP^tbte Mattei b EB bulb lei
imwepdit breit dölor tk /nostea Civitate Dyimioditiati fte aecepinius)
"Eoclesim Deizetuetfimad!fitleliiin (dainiotbititérlde dipinti let rie tr
alia.mla; qu&ecex tid pultulant ,'t&pbo. Rectesa dhfctuscSumonipén
pravisadei; qui quidem; alo institktd (ebd EaieasOeteniseger vel--
gariter nuncupantur) et qwi'heoteimd nier? dig/fudküni:ifrdued-
lenter, eas Parochias a se abdicent et resignent, quod eis sub prae-
dieta poena firmiter praecipimus per praesentes.
uero mare pouavrnjonnn() rip zeiten
E ‚I ‚De divinis offoiibusi iu boo ohren
‚Ad: Decordm: Domus Donlihi,dt ad: Bultenm div Offai-ibidem
ampliendum et ut Ohristi: illeles id’ divinerany Officioru(h. feimquer-
üum 86 -etisan Xderotionimv salubres il eltdndal: Leg ah TUR nme Covfctie
Saeerdofibus ih 'virtutelsancteae obedientisd injunkimien duod) tpsirde
caetero in Büelesils: suis; debitis horis quotidse; pulsato' oáttiparae 'ad
hoo signp, non 'in «ednteris 'stubis ; seu^aliid locia (ut nonnulli: ex! eis
hactenus Tacetorétolidedig comburi) Babe MYcuthrfütte, et; Ves-
pertinum , Oißeitume didiitituloum"comeicde Rai eterie> mnis! dos: quan-
doque: inevitsbHlig' necessitäß! suu Sinpedinentim* legitimum &ab- hoc
rebraihtxt:gt'exéuleU? quim] ex: rito''dbus 'Wlüréa "libri "Heelesiarum
hujuencedit:xftléo taspettantur ;" ac ^ étiam'llóeis "prlleh&bitis deteri-
antüc:d'iavitdr iptidDpÓe aledquin éd *BSelutionem! librorowi;: slo erdi-
lorutiv jj elo ddtefkosatoeümi ! jaxta modu praehabitem 7 divuti 'Plebani
lenebuntur, etisihilgbünub!prper B6 Jiitiwe quete! ocior
swa v ENE SY UN
ien idtiguali Eodtosiào noptrae;" Malriy:vebtétbi consuetudinem,
qu&e: "vetro! tentporibus»in desudtudine neplipbritett ia biit;': innovare
volentes! steduimias; tino! etium. omnibus Clerseis Civitatis; ot Dioecesis)
masimururatig pmeceiphdiup ip^ virtate adnetde?bedleatide fth "kia
scriptis ud in LOndingrétoin offielo Divinó2et in F'astorkti Yobileme
dierumque celebrium indictione, Dominicalium quoque Histótiurüin
expositione, jejuniorum publicatione et observatione, quod se, et sub-
ditos suos, in omnibus, 'tpst^Hostra8 Pectbbiae bese conforment, quem .
divinunt!4A Senftis a Buocentbie: Eedlasige "haste idereaeteo in
perpethum 'athelis-dntiis récipére. debebumk diem’ etiim. samet "Alt:
&ni, et Dedicationis ejusdem Ecclesiae solemniter celebrent: -eisdem
diebus, et in septimand Pentecoste; cum plebibus suis dandem Ec-
11 '
162
clesiam nostram devote visitent Ecclesiarum Plebani, qui et quorum
Praedecessores, ab antiquis temporibus hoc facere consueverunt.
" Ipsi.quoque Plebani, in diebus Patronorum et Dedicationis Ecclesie-
rum suarum, solemnes ferias cum plebe sun teneant, et observent.
Item in die Dedicationis Ecclesiae nostrae, quae occurrit im die
Columbani, Divinum Officium Plebani locorum Dioecesis nostrae, de
Martyribus peragent et observent.
Item Anniversarium Reverendi Domini Brunonis, quondam Epis-
copi Herbipolensis, per nostros Subditos civitatis, et Dioecesis nosirae,
Sabbato post diem beati Urbani, quo feliciter diem extremum clausit,
peragi praecipimus, juxta consuetudinem, humiliter et devote.
IX.
Praecipimus insuper, quod singulis annis Sacerdotes Curali , in
Coena Domini vasa munda Herbipolim transmittent, ad recipiendum in
eis Chrisma et Oleum sanctum, quae quidem vasa debent esse debitis
characteribus consignata. D
r L] .
X. De Sponsalibus et. Matrimonio.
Statuimus: ut nullus, cujuscumque conditionis existat, viros, geu
mulierem, per vim, co&etionem . 24... Hiaius . ..
2M Teen HH vi NK tst fo tlt
Al. er Be 17 SAPE] 02 jurreu BOE!
Si, Sede Episcopi vacante, Capitulum in spiritualibus negligenter
et perperam &dministret, ArchisEpiscopus ob negligentiam vel vio-
lentiam Capituli, eo vocatis, tune auper hoc:aegmiliong.preeféissa,
Visitetorem seu. Adminisiraforem eidem Ecolesin n. leihen poteri de-
putare.
Cum "evidens est. Episcopi Senientiam esse: injustam vel indis-
cretam. OUR)
XII.
Cum visitat Provinciam, potest. litteras remissionis peecexinum
concedere. oan cawPe5ocja ONCE f
. . ' ‘ ‘rs
^ Y nne t !
[1] . i *
Wit cap
Cum visitat, potest Suffrggangoxunr Subditorum confessiones au-
dire, absolvere, a6 poenitentias injungere.
| XIV. - | |
Cum ad eum defertur quaestio per consultationem.
183
| XV.
In his, quae tangunt totam provinciam communiter.
XVI. .
Quoad Congregationem Sacram Concilii Provincialis, et quae ibi
sguntur et statuuntur.
XVII.
In injuriis notoriis sibi, vel fansliae suae, vel suis Nuntüs, cum
visitationis exercerent officium, irrogatis.
XVIII.
Ratione privilegii sibi a Papa conoessi.
XIX.
Si inter Episeopum et Capitulum suum fiat contractus aliquis
super rebus immobilibus, tunc, ne Episcopus possit esse autorizator
in re propria. .
XX.
Quando Episcopus recusatur tanquam suspectus, vel alia de
cause mittit ei partes, et refert totam causam.
ce XXI. :
Ratione consuetudinis, dummodo rationabilis sit et praescripta.
Datum. Herbipoli Anno ‘Dom. incàr. MCCCXIV. XVI. Kal. Junii.
(Ex Schedis Joaunis Gamans, Soc. Jesu descripsit Cl. Schan-
natus; wpud Harzheim IV. 246 sq. Sehneidt. "Thesaur. jur.
egnon. II. 100 — 108.)
SYNODUS HERBIPOLENSIS
Woprans Episcopi celebrata Anno D. 1329.
I. Prologus.
In Nomine Domini Amen.
Wolframns Dei Gratia Episeopns Herbipolensis universis Prae-
latis, Capitulis, Conventibus, Clericis ac ceteris Christi fidelibus sive
Religiosis sive Saecularibus per Civitatem et Dioecesem nostram con-
11*
164
stitutis Salutem in Domino et praesentium repetitae lectionis notitiam
et observantiam inconvulsam. Ad honorem Dei omnipotentis matris-
que ejus beatae Mariae Virginis ac Sanctorum Martyrum Riliani et
Sociorum ejus patronorum Ecclesiae nostrae sub &nno Domini Mille-
simo trecentesimo vicesimo nono fetia secunda post Dominicam Ju-
bilate et per duos dies sequentes copiosa multitudine cleri ei populi
in ipsa nostra Ecclesia praesentibus nobisque Sanctee Synodo prae-
sidentibus infra scripta Statuta salubria, quaedam de jure communi,
nonnulla vero de provincialibus Venerabilium Patrum Archi - Epis
coporum Moguntinorum Ecelesiae nostrae Metropolitanorum, ac etiam
Praedecessorum nostrorum, statutis Synodalibus cum adjectione quo-
rundam nostrorum Statutorum causa brevitatis excerpta et extracia
in hune libellum 'sub certis titulis Decretalium redigi mandavimus
ad utilitatem communem Subditorum nostrorum &c etiam fecimus
publicari etc. _ \
Il. De summa Trinitate ei fide Catholica. Ex Concilio Aschaffenburgensi
Domini Gerhardi Archi-Episcopi Moguntinensis. *) . - |
In primis statuimus, ut si aliquis Clericus vel laieus utriusque
Sexus cujuscunque dignitatis, religionis aut Status existat, ausus sit
praesumptione damnabili publice praedicare vel docere occulte, cre-
dere vel tenere, quod Sacerdos existens in mortali peecato non possit.
conficere Corpus Christi seu sic ligatus non possit solvere seu ligare
suus Subditos a peccatis, pro haeretico vel incredulo habeatur. Quem
errorem hujusmodi Sacri Concilii approbatione damnamus, anathe-
matizamus, et penitus reprobamus; cum sacrae Scripturae dicit auc-
toritas, quod, sive’bonus sive malus sit minister, per utrumque Deus
effectum gratiae confert, non enim, quae sacra sunt, coinquinari
possunt, nec ipsa Sacramenta potest hominum malitia prophanare;
unde Sacerdos, quantumcunque pollutus existat, divina non potest
polluere Sacramenta, quae purgatoria cunctarum contagionum exis-
tunt. Licite ergo a quocumque Sacerdote ab ecclesia tolerato divina
mysteria &udiantur et alia recipiantur ecclesiastica Sacramenta.
' Iii. De Constitutionibus etc..
In Concilio Moguntino Domini Petri, Archi-Episcopi Moguntini
praecipitur, quod Statuta sua Provincialia recipiantur in copia, et
qui per copiam ea receperit &ut legerit seu lebi audiverit, quoties-
cunque hoc fecerit, quadraginta dies de injunctà sibi poenitentia con-
BENENENEMMMMMMMMN Fo. ^.
*) De Anno MCOXCII.
165
fesso tamen eo et contrito, per ipsum Dominum Petrum in ipso Con-
cilio approbatione Episcoporum Suffraganeorum tunc praesentium
misericorditer relaxantur eíc.
IV. De Consuetudine. Ex Synodo Domini Wolframi Episcopi Herbipolensis etc.
Nonnuli Sacerdotes simplices Sacramentum confirmationis in
mortis articulo praesumunt fidelibus exhibere, quod ab Apostolorum
tempore fuit solis Pontificibus reservatum, ad excusandas excusationes
in peecatis solam consuetudinem praetendentes. Unde omnibus pres-
byteris districtius inhibemus, ne talia,de cetero sus temeritete prae-
sumant, praesertim cum umbra quaedam ostendatur in.opere, veritas
autem non subeat in effectum.
V. Ex Synodo Domini Wolframi Episcopi Herbipolensis.
Detestanda etiam consuetudo in locis plurimis nostrae civitatis
et Dyoecesis inolevit, quod uno conjugum ante intronizationem mor-
tuo alter süperstes cum mortuo juxta feretrum, in quo est positus,
per nonnullos Sacerdotes,. ac si, ambo. viverent, intronizantur. Cum
igitur juxta Apostolum mbríauo ‚virp zaulier. ‚sit,@ lege. yiri solute, talia
fie de cetero digirictissume prohibemus, etc.
N
VI. De renuncialione etc.
In eodem Concilio Domini Petri praecipitur sub praedicta poena
suspensionis, quod, Clericus, benefieium ecclesiasticum recipere et di-
millere non dehet. sine Licentia Superioris sui scilicet Episcopi loci etc.
"VIL. De‘ Scrutinio in 'Ór dine faciendo:
In, Concilio, Domini. Petri Archi- - Episcopi Moguntini. praecipi, tur,
quod Episcopi . el eorum in hac parte Vicarii, quando, debent Suis
temporibug ordines celebrare, committant , diligenter, examinafpribus
ordinandorum Clericorum sub poena excommupicationis » scilicet, ut
perquirant inter cetera perquirenda 9 singulis ordinandis », 8i paires
seu avi aui progenitores eorum, usque ad quartam lineam | descen-
dendo, captiyaverint, captivatum detinuerint, occiderint, aut mutilave-
rint temere Clericum aliquem in sacris ordinibus constitutum et pro
Clerico se gerentem, et si est tele factum notorium, tales Clericos ad
ordines non admittant; Episeopi.vero et ali praelati, gni, scienter
tales &d beneficia Ecclesiastica investiverint, et instituerint, nec non
preenomineti examinatores, si in praemissis negligenter tenuerint,
sunt propter hoc: per suos Superiores per Suspensionis Sententias
juxta tenorem dicti Statuti graviter puniendi etc. m
1
7
VIII. De aetate e& qualitate ac ordine praeficiendorum eie.
In Concilio Viennensi Domini Clementis Papaé quinti statuitur, quod
nullus Canonieus de cetero vocem in Capitulo habeat, nisi ad minus
sit Subdiaconus. Item hii, qui habent dignitates, personatus, officia,
praebendas, vel habebunt in fütutum, si non fecerint se promoveri
infra annum ad ordines, quos talia beneficia requirunt, vel officia,
nisi de hoc excusentur legitimis causis, carere debent voce capitulari
et media parte distributionum, quae dantur illis, qui intersunt divinis
eertis horis, quo usque ad' ordines praedictos sint promoti, ' dissimu-
latio et taciturnitas aliorum de càpitulo, quoad hoc et contra prae.
missa, eis nullum praestabit subsidium vel juvamen. Item in eodem
titulo ex Concilio Domini Petri scribitur, quod si Episcopi vel eorum
vices gerentes aliquem minorem XXV annis ad beneficium curatum
instituendo investiverint, : quoü' de hoc graviter sunt puniendi
per suos Superiores juxta tenorem dicti' Concilit,*) quia talis investi-
tura est a jure eo ipso 'irrita et inanis, Ih eisdem quoque Statutis
Provineialibus sub titulo: de temporibus otdinationum, de quálitate
ordinandorum et de Serutinio in ordine füciendo' praecedente prohi-
betur sirielissime , ne aliquis' ordinetuf ad Vicariam, nisi perpetus
sit, quia aliae Vicariae temporales, quae potius appellantur mercens-
riae de jure inter beneficia ecclesiastica nop computantur etc.
TN ZEE MAE: . Sx o st a gp og
IX. De Clericis peregrinis. Ex Stütuto Synodali Domini Wolfframi Epis-
: | copi Herbipolensis. : (Ot n b
Item nonnulli Clerici peregrini, de quorum ordinatione, vifa et
conversatione non constat, ad Civitatem et Dioecesim nostram cre-
brius venientes, divinum in' eis passim offieium exequuntur, 'ut acce-
pimus, de ordinatione et idoneitate sua nobis vel Archidiaconis loco-
rum minime. facta fide, ex quo nón solum pericula imo etiam' Scan-
dala in Civitate et Dyoecesi nostra apud Clerum et poputum non
modice generantur; statuimus igitur irrefragabiliter obsérvandum
et nihilominus nostris Subditis, Rectoribus Eccleslarum nec'hon qui-
busvis aliis curam animarum habentibus sub poena suspensionis ab
ingressu Ecclesiae praecipimus per praesentes, quod de cetero tales
clericos pro sociis, et alias in ministerium Ecclesiasticum non assu-
mant, nisi prius de ordinatione sua per litteras Dyoecesanorum suorum
. Pe UAM pos
*) Scilicet: Alioquin et factum ipsum irritum et Praelatum seu ejus Vieariam hujus-
modi inhibitionis temerarium transgressorem eo facto hujusmodi ab ejus officio decrevimus
suspendendnm per unum annum proxime subsequentem,
167
et alias, quod honeste et clericaliter ipsi Cleriei se tenuerint apud
notos swos«per.eos eewificaü. fuerint evidenter, alioquin rectores
eeelesierum aeu. Qurati Sacemdotes, qui talea. clericos inprovide sic
adanigerint,. ecoleaiis..suz. damnificakis .per tales clericos tenebuntur
ad ‚msaxciende, deampa virtate:pragsemétis consiituüonis, si qua eas
ax Íaeio. hujusmodi contigerit sustinere,.et nihilominus super teme-
naria. irnnsepossiona.. hujus Statuti:per locorum. Archidiaconos dictos
curalos decarnimus, prous facti qualitas &xpgerit, graviter puniendos eic.
X De Officio Archi-Diaconi. Ex Statuto Synodali Domim Andreae
Episcopi Herbipolensis.
Praecipitur, quod nullus Archidiaconorum extra Civitatem Her-
bipolensem sine licentia nostra aliquem efficialem hebeat judicantem
geu €ausas aliquas, nisi valde viles ei modicas decidentem. Et quia
ubi majus .perieulum vgrtitun, ceutius est agendum, aub poena ex-
communicationis specialiter, inhihemus, quod .nulla causa matrimonie-
lis, ia qua consilium peritorum magis quam, in aliis necessarium
habetur, extra dictgm eivitaiem. aliqualiter decidatur, alioquin taliter
judieantes tam diu ‚ab. officio .judicandi suspensos manere volumus,
donec de. Hd ujnemodi. nobis emendam fecerint cümpe-
tentem /eic. t. . .
XI. De Officio Vicarii. Ex Statuto Synodali Domini Manegoldi Episcopi
ut ak Fr Re a EB » , Herbipolensis.
Prohibetur eliam, quod nallus.hgbeat plures vicarias, quia, cum
vigarii teneaniur personis et Ecclesüs deservire, alienum est ab
ordine, juris, ut Vicariam, qnis habegt praeter unam, nec eliam Vica-
riu& Vicarium. praesumat substituere quoquomodo, nam taliter sub-
situtug, non pagier.sed.xercenarius,, cujus non sunt Qves proprige,
potias. eat, censendus, qui videns lupum fugit et dimittit oveg, quas
lupus.rapit migerabiliter et dispergit, Sene cum majoribus honoribus
functo inferiores recipega nom ait decens, prohibetur, quod nullus
pastor cujuscunque ecclesiae existens se de regimine Vicariae ali-
qualiter intromittat, nisi, de nostra licentia hoe fiat, et causa rationa-
bilis id exposcak eie.
XI. ‚ Exgammunjcatia Domini Syfridi *) Archi- Episcopi Fritslariensis ctc.
Statuitur, ut Reetoxes ecclesiarum sufficientem assignent portio-
nem ipsis Viearüs de bonis ecclesiarum perochiarum suarum, ut de
*) Syffridt IIL. eanone IX. Concilium hoc Provinciale habitum fuit anno 1246.
108
iis congruam sustentetionem habere et jur& episcopalia ac alis onera
incumbenHa valeant supportare, alioquin dictum eoncilium decernit,
dictos regtores huie.sbatuto non parenies dietis. ecclesiis spoliendos.
Item. idam- statutum decernit providere contra aliam ipsorum rec-
torum,.si9tuene, quad ipsi Vieari mmieri non debent passim. singulis
aunis. ad, voluntatem. ipsorum. renterum, qui: hoo: propter ituspem
quaegtum. facere. aadagmmi, -.sed tunc. demum, cum ipsi rectores actu
Sacerdotes, existentes.in ipsialEdelesis per.se deservire nolunt, vel
alias, ipsi Viegrü gx.ceusis ı- Jegitimis. ab ipsis ecclesiis merito suni
removendi etc. ; fos anm os "t TET
XIIL ‚De Officio Ordinarii. "Ex, Synodo Domini Gotfridi Bpiscop
, I sas. 2 u, Herbipolensis.
Licet Archiepiscopus in Subditos Suffraganiorum suorum exceplis
quibusdam .casibus in jurp expressis nullam prorsus habeat potesta-
tem, nonnulli tamen "vestrum per eimplieitetem et juris ignorantiam,
consuetudinem) onerosam in .nostraé..jurisdictionis et honoris non
modieam derogationem. et in omnium nostrum grave praejudicium
inducere minus. provide praesumentes, ipsius Domini Archiepiscopi
et Judicum suorum .Delegationem. passim: suscipiunt, praecepta exe- _
. quuntur, et in causis.per appellationem, ad. eos devolutis testimonium
ferunt contra praedecessorum. nostrorum statuta super eo in Synodis,
quas celebraverant, promulgata. Ne igitur ex hujusmodi consuetu-
dine subreptitia quisquam de iurisdictione nostre. inposterum sibi
conira. statute Canonum: vindicet vel-usurpet, praedecessorum nostro-
rum in hao parie vestigiis mhaerere volentes, vobis universis eb sin-
guleriter singulis mandamus in virtute sanctse obedientiae, et sub
poena :exeommunicationis et suspensionis ab Officüs vestris latae
sententiae, quetenus deinceps nullus vestrum Domini Archiepiscopi
Moguniut.seu judicum suorum praedietorum mandate seu praecepíta
aliqueliter exequatur seu mandatis et praeceptis eorum obediat, vel
intendat exceptis'dumtaxat casibus infre scriptis.
uec Mee hart, . XIV. De Casibus. |
asus. eive; articuli in quibus Archiepiscopus habet jurisdictionem
ip. subditos. Suffreganeorum suorum sunt.hi: Primo cum deviatur in
divanis:ofliciis :a consuetudine Metropolitanae Ecclesiae , ubi consue-
tudo-et!rationabilis obviet ex adverso ']tem' si: delinquerit in ejus
Dioecesi. Item si habet Domicilium. in Dieecesi eda. Item si causa
deferatur ad eum. per appellationem. ltem cum absolutus ab Archi-
episcopé-non:vult parere Episeopo, videlicet postquam, subditus de
169
injusta excommunicatione de Epiecopo suo conquerens, fuit ab Ar-
chiepiscopo canonice absolutus, Episcopo super eo, de quo fuit excom-
municatus, satisfacere'contempserit, extune Archiepiscopus potest
ipsum subditum Episcopi in pristinas. excommunicationis Sententias:
retrudere. Item si causa criminalis est inter Episcopum et Clericum
suum, tuno cause: illa debet deducet in Synodum, in qua praeest
Archiepiscopus. Item si Clerieus habet civilem causam contra Epis-
copum suum. Item quando Canonici absque manifesta et rationabili
eausa cessáverant a Divinis maxime in contemptum Episcopi, tunc
Metropolitanus ad querelam ipsius tamquam a Sede Apostolica snper
hoc delegatus cognita veritate ipsos poterit castigare. Item quando
Episcopus est negligens in eo, quod ipse facere debet, hoc. est, vide-
licet quod Metropolitanus constituet iconomos, quos Episcopus negle-
xerit habere in sug Ecclesia: iconomus autem dicitur, cui res Eccle-
dae gubernanda mandatur. Item si 'aliquis conqueratur Superiori
de injuste sententia excommunicationis, et appellaverit post excom-
municationem praestita cautione de stando mandatis Ecelesiae, est
in optione Superioris, an velit absolvere eum, en remittere eum ad
absolvendum eum, & quo appellavit, praemissa tamen cognitione,
quod justa causa sit appelletum et ex vera: alioquin non transferetur
Jurisdictio ad Archiepiscopum, nee ipsum absolvere posset; si vero
non appellavit, sed per simplicem querelam ipsum adiit, debet
eum remittere ad inferiorem, ut ipsum absolvat, et si inferior ipsum
absolvere nolit, Archiepiseopus eum absolvat, et si periculum esset
in mora propier hujusmodi remissionem , statim eum absolvat; si
aufem quis proponat, post appellaiionem legitime interpositam, se
excommunicatione fuisse innodatum vel in forma excommunicationis
intollerebilem errorem fuisse petenier expressum, in casibus istis
primo &dmittitur probatio, ut appareat, an absolvi debeat, an denun-
tiari non ligatus ? Si autem in istis casibus ebsolutio impendi petitur,
ad cautelam necesse habet appellans probere primitus appellationem
infra decendium, quamvis adhuc de veritate causae non constet.
Item qui conquerentur coram Superiore excommunicatoris, se irra-
tionabiliter excommunicari vel interdicto suppositos et offerunt se ad
justitiam de- bis, pro quibus Sententiam in ipsam acceperunt, Supe-
rior periculo imminente, quo in excommunicatione decedat, poterit
absolvere non obstante appellatione illius, qui ipsum excommunicavit.
Item si Sede Episcopi vacante eapitulum in spiritualibus negligehter
aut perperam administraret, Archiepiscopus ad negligentiam vel.
violentiam capituli, eo vocato, causae super hoc cognitione praemissa,
visitationem seu.administrelionem ejusdem esse injustam vel indis-
170
ereiem, Lem eum vieilet provinciam, potest litteras remissionis cen-
cedeve.. Hem eum visitat, potest subditorum Suffrageniorum eonfes-
siones aedire, absolvere et. poesdientias injungere.. Mem eum ad
eum defertur quaestio-per ceousulistienem. Item in his, quee. tangunt
vincialis, quae ibi aguntur et stefuuntur. ltem imjeriis no&orzis sibi
vel familiae, suae yel suis nuntiis, dum visitationis exercent officium,
irrogatis. liem ralione privilégii'sibi'a Papa concessi. Iteni si inter
Epéscopuns et.capitubfin -suum fiet cón&rsobus aligeis super rebus
immobilibus, cum tumc;/ mec Episcopus possit esse: tutor in re propria.
item quando Episcopus: recwsatur tamqguamı suspeetus vel. alia de
causa, miltit ei partes ei refert. iotaza causam. item. ratione censue-
tudinis, dummotio rationabilis eh 'preeseripta, etc. .
XV. De Majores » Dbedienia. En. Stout Sgnodali Domini Wolfram
. Episcopi. Horbipoleneis. - . . . sn
Nulli copellani nobilium in capellis castrormm Dominorum suorum
celebrare debent, misi amten Episcopo vel Aoci- Arekädiacono obedien-
am faciant manuelem e sd Synodus'et Oxpituls venire -debent,
recepturi mandate ecclesiastica et denuntidte;suis Dominis!:et eorum
Caetrensibus, cum plebani aliquando hoc facere propter eorum tyrani-
dem non sint ausi:' qül- autem hie 'obettiéntiknt "ha jusmod? -factam
capellas officiaverint, suspensi 'e£' excommunicati per ecclesiarum
plebenos iam diu nuncientur, douec :setisfaciant: e obediunt; ut est
dietum.: ,Praetipitur:ettam sub peena'exoonimunicafimis jam. tutae
Sentemtiae, ut ek quamdo preedam vel, spolium Gpirittiodimaer porsonn-
rum.aseu:etiam ecolosiasticam personam eaptivaani ad: aliquem rdooum
abduci::comtigerit, Sacerdotes et Gapellani: eorumdem' Insert,“ post-
quae hoe : sciunt, nullo ‚alle: super 0 ex poeteo mandaio a Dieinis
sasmabunk;elai MR) Uo d$ d rcde a] deogeinfopn
yo. Qupd (7:
an Jo XML Es. Synodo Domini Wol[frami ’Episcapi Herbipolensis, !
h Aquin ex^ Btatuta: Goncilii Provmeialis Moguntini editi: et: promul-
geti contra 'spoliatores rerum: Heclesiesticaruni:pessongrum. quod
etiem: saoro Bppréban6e Concilio: eto, : In. titulo de^ Majoritäte eb Obe-
(dientis!'prasdioto, ecolesimstieis. personis: civitatis» es Dioecesis a6. Pro-
vineiae Moguntinae, ut credimus, suffieienter provisum non extitit,
de consilio igitur Praelatorum et Capituli Eeolesiae nostrae pro utili-
tote Bubditorum nostrorum scilicet Ecclesiasticarum — persónarum,
eidem Statuto duximus auctoritate ordinaria annectendum, quod non
solum in locis civitatis et Dioecesis nostrae, ad quae dietum Spolium
171
deducetur, verum eliam in illis locis, àn quibua ren: ecelesisstiearem :
personarum. absque mendato judicis eerlesiastiei eompotentis occupari,
errestari, deüneri gut: aufferri sem detraehi, domosque. earum aivo
quaeeunque &ediflcia demoliri -conügerit, in iisdem locis; eeseotnur, snb
poene in eodem. COoneilio Provinciali ' expres ai .ofDoiis: & mostrib
Bubditis Divinornm esc. 20 1.4 d
XVII. Ex Statuto Domini coii i Episcopi Herbipolensis I
Quia. per inobedientiam Prothaphlaastus ‚Dei. gretia : fuit: privaíus,
et a peradiso dejectus, binc quidem .heremitee: seu alina in. silvis
seu loeis solitariis habitantes minime. advertenies plebanis suig, imtra
quorum perochiarum limites eommoraninr, obedientiae debitum sub-
trahunt et ab eis negligunt reeipere ecelesiaetica Gaeramenta, non
curantes a quocunque Sacerdote religioso vel saeculari hujusmodi
Baeramenie. recipere, ipsos forte nequiente solvere vel ligare; unde -
volentes huic errori seu »negligentind:: salubriter obviare, stetuendo
decernimus, ut homimes eosdem sie. in incänto vageübles, quod ace-
phalos *) reputamua, ad subjectionem et obedientiam: delntam plebe-
Dis. suis imposterum, axhibendam hujusmodi = *uetoritate Statuti cen-
sure Eeelegingticn compellantur. n D
XVIII. Be Procuratorilus. Ex, Statujo. Damini Wolfram Rpicopé
Herbipolensis.
Ubi majus. periculum vertitur, ibi proeul dubio . consultius ac
cautius est agendum. (Qum itaque, ut experientia Magistra. rerum
efficax. manifestat; tutelae pupillorum nec non .ourae adultorum: mi
noram sGepe: saepius in non medien, immo gravia patrimoniorum
sire fjubstentierum ipsorum minorum suorum parentum iadustrie et
laboribus: studiosis ac multis variisque casibus sollicitat, ut plurimum
conquisitorum dispendia a&6 deirimente, perutili juris dispositione
certa hac ullatenus non aítenta per ipsorum impuberum. tutores et
puerorum minorum curatores et plerumque suspectos desides et re-
miseos.Sbsque curiose providentis se sollicitudine. etudiose. illepeliter
proh dolor gubernantur,:ita ut ipsi plerique malivoli et maligni .non
tutores ei Curatores sed .consumptores ef. dilepidetores gc .aubiraotones
eppellari potius mereantur, cum in ipsis revere hujusmodi officiorum
, " 7 L £f
*) Acephalorum genus est, sine Capite, quem sequantur, ignorantium. Hos neque
inter laícos saecularium officiorum studia, neque inter Clericos religio detentat divina , sed
solutos atque oberrantes sola turpis vita complectitur et Vaga. Isfdofus Lib. 2, de Ecdles.
Offic. c. 8.
172 | -
nomina rebus seu personis non valeant, licet debeant, consonare.
Nos itaque: huie morbo, qui communiter irrepsit, infra limites nostra-
rum civitetis et Dioecesis salubrem adhibere medelam sioque res
ipsorum. minorum salvas fore ex.nostro officii debito desiderabiliter
affectantes hac constitutione maturo ac sano consilio Capituli Prae-
latorum et specialiter Archidiaconorum Ecclesiae nostrae desuper
praehabito decernimus sanciendum, ut nulla persona nobis subdita
Ecclesiastica vel mundana Sexus utriusque cujuscunque gradus, or-
dinis, conditionis aut Status existat, de tutela aut cure testamentaria
legitima. seu de cura vel particulari bonorum pupillorum et adulto-
rum minorum deinceps quoquo modo directe vel indirecte in toto
vel in parte cuilibet ıntromittere se praesumat, nisi prius confecto
publiee vel legitime per eum inventario, id est, descriptis universis
bonis ipsius minoris immobilibus, mobilibus 'ac se moventibus coram
nobis vel eodem officiali nostro ad hoc speeialiter deputando corpo-
rale praestiterit juramentum videlicet omnia et singula utilia ipsius
pupillis et adultis minoribus facere dilipetitte? et inutilia prastermit-
iere providenter, ipsorumque personas et res ad comodum et’ utilita-
tem eorum custodire, et salvare utique bona 'fide,' et. 'suae admini-
strationis rationem reddere tempore opportuno cum irtegra residuorum
resignatione ac nil alienare de bonis ipsorum minorum, his maxime
quàe servando poterint conservari absque auctoritate judicis et de-
creto. Volumus etiam ac ordinamus praesentibus statuentes, quod
praefati tutores et euratores copiam dieti inventarii totaliter ac 'fide-
liter. transeript&m 'ordingrio eidem Episeop6 aut suo officieli pro
lempore existente per ipsos conservandam, ut témpore exitus edmi-
nistratiomis suae discerni valeat evidenter, ant& suae &dministrátiohis
inchosgtionem tradet publice et assignet, "praemissa autem in tutehis
et curis ipsorum" mitrorum, quorum Substantia 'centum libras Hallen».
transcendit, volumus et' statuimus permanere et inviolabiliter 'oóbser-
vari, si vero Substantia ‘et’ facultates eorum ad'centuni libras'Hellens.
se non exiendant, tunc ea quae praemissa sunt, quae ad juramenti
praestationem, inventarii conscripti affignationem eoram magistratu
municipali,.caram judiee ;Saeculari praesidente in loco, ubi ipse im-
pubes. vel:pubes: minor "moratur, sicut ipsorunv faeultates ' existunt,
statuimus fore efficaciter adimplenda. Biquis igitur hujusmodi stetuti
jransgressor extiterit temerarius, ipsum, nisi infra mensem ab hujus-
modi transgressionis tempore 'numerandum, resipuerit, id scilicet
quod in hoc canone seu Statuto continetur , effectualiter exequendum,
excommunicationis sententiam , quam ex nunc in hujusmodi trans-
gressorem ferimus per praesentes, incurrere volumus ipso facto, salvis
1278
nihilominus aliis poenis a jure statutis contra tales (pro) procurato-
ribus et curatoribüs perpéram se gerentes, sid 'quoque' Deó dante,
ut firmiter credimus confidentiusque speramus, hujusmodi tutorum
et curatorum ut plurimorum suspectorum malignitas in nostris civi-
tate et Dioecesi saltem praesentis poenae formidine sibi non invenient
successorem, nec deinde minores divina suffragante clementia de the-
sauris et divitiis ad eos. ab eorum parentibus delatis in egestatum
miserias citra ipsorum vitium de cetero, ut hactenus lamentabiliter
contigit, dilabuntur. Hoc Statutum pro utilitate minorum introduc-
tum per plebanos locorum annis singulis pluribus diebus Dominicis
in theutonico in ambonibus Ecclesiarum suarum ad populum publi-
cetur. .
XIX. De Judiciis. Ex Concilio Domini Petri Archi-Episcopi
Moguntinensis.
Statuitur, quod reus nuneios acia judicialia deferentes per se
vel per alium verberans, spolians vel captivans lite etiam non con-
testata auctoritate hujusmodi Concili habeatur penitus pro convicto,
actor vero in causa reconventionis, qui similia perpetrare praesumit,
super instituta contra reum actione nullatenus audiatur.
XX. Ex Statuto Domini Petri Archiepiscopi Moguntinensis.
Praecipitur etiam, quod nullus vestrum nuntios nostros, officialis
euriae nostrae seu 'Árchidi&conorum .nostrorum nostras ad vos seu
ipsorum litteras deferentes ob hoc offendat aliqualiter seu perturbet
aut. perturbari procuret, imo nec verbo vel opere, nutu vel signo
eosdem. prodere praesumat quomodolibet vel attemptet, alioquin con-
trarium facientes excommunicationis Sententiam incurrere volumus
ipso facto, & qua nullum absolvi praecipimus sine nosira licentia
speciali etc.
XXI. De jurejurando. Siatutum Synodale Domini Wolframi. Episcopi
Herbipolensis iractum ex Concilio Dowini Petri roii Hitonpi
Moguntinensis, t Eee ET ur
Statuimus contra conspirationes, quod Clerici, Monachi et Cano-
nici universi, qui colligationes ullas fecerint fidei vel juramenti c&u-
tione interposita sive in electionibus faciendis sive pro aliis quibus-
cunque negotiis contra Sanctiones canonicas, excommunicentur, nee
ex confoederatione hujusmodi debet aliquis obligari etc. |
176
pensos, et si in praesumptione hujusmodi permanserint, a suis digni.
telibus removendos.
XXVI. De Clericis non residentibus. Ex Concilio Moguntino.
Statuitur, ut in Cethedralibus et in aliis collegiatis Ecclesiis
canonici et alii beneficiati nullas distributiones quotidianas, quae
tamen residentibus et qui divinis intersunt officiis, dari debent, in
absentia percipiant, exceptis illis, quos infirmitas seu justa et rationa-
bilis corporalis necessitas aut evidens utilitas ecclesiae excusaret;
contraria consuetudine non obstante; et qui illas aliter acceperint,
non faciunt eas suas et ad restitutionem omnium tenebuntur. Idem
eliam de distributionibus de defunctorum anniversaris dandis est
nihilominus observandum etc.
XXVIL De Institutionibus. Ex Concilio Fritslariensi.
Statuitur, ut nullus Clericus ad curam animarum ab Episcopo
vel Archidiacono admittatur, nisi prius juraverit, quod nullam in
acceptione beneficii, ad eujus curam est praesentatus, commiserit
Symoniam, quodque bona ejusdem beneficii non velit alienare, et
alienata non posse recuperare.
XXVIII. De Concessione praebendae. Ex Concilio Fritslariensi. .
Statuitur quod nullus clericus in canonicum eligi debet beneficio
non vacante, nisi necessitas juxta vel utilitas ecclesige id requirat,
et tunc unus tamen et'non plures assumi debent. Si qui autem
contra hoc Statutum fecerint, quod faetum est, ipso jure non teneat,
et Episcopus ad tot praebendas potestatem habet eligendi , quod
personae fuerint sic assumptae etc.
XXIX. Ne Sede vacante aliquid innocetur.
Statuitur, ut quicunque defuneto Episcopo relicta ab eo aut Sede
vacante bona Ecelesige occupaverit, ipso facto excommunicationis
Sententiam incurrat, quam Suecessor, inviolabiliter faciens observari,
nullatenus relaxet, sine restitutione et satisfactione condigna de sui
capituli eonsilio et assensu etc.
XXX. De bonis Ecclesiae non alienandis.
Item, quia plures rectores Ecclesiarum parochialium simplicitate
ac juris ignorantia et affectione carnali, quam habent ad suos, se
ducti redditus et fruetus ecclesiarum suarum, ut accepimus, in magna
quantitate vendunt, vel alias alienant ad tempus, sub quibusdam
LI
17
eoloribus et figméntis asserentes, se velle venditionis pretium 'in
utilitatem Ecclesiarum convertere et sic dictum prelium éonvertunt
damnabiliter in utilitates consanguineorum vel alias familiarium suo-
rum, ex quo Ecclesige' ut frequenter sustinent deirimenta. | Hunc
igikur contraetum deeernimus irritum et inanem injungentes Archi-
.dieconis.loeorum , ut: tales Sucerdotes vel clericos, quos in hóc cul-
pabiles invemerint, corrigent'seu ptniant secundum quod eo in his.
pro facti qualitate et quentitaterepererint delinquisse, eos quod In präe-
dictis ecelesiis indemnes conservent per "censuram ecclesiasticam
compelleniea: - ete. un m 4 RN
XXXI. De leslamenits el witimis .enbua/atibus. Be Concilio Fritslarfensi
Statuitur, quod. Clericus de proventibus anni gratiae vel aliis de
rebus ecclesise acquisitis concubinae suae vel filiis ex fornificatione
genitis quicquam penitus non relinquat, quod si fecerit, legatum non
teneat, et quod taliter esb.relictum; eeclestae'appliéetur ele,
XXXIII. De eodem etb."
Bistuium est eiiam in Concilio" Viennensi, quod religiosi etiam
exempti ad executionem cujuscunque ultimae voluntatis deputari , et
ad hujus executionis officium assumi non possunt, nisi a Superiore
guo petita super hoo licentia et obtenta, si etiam praelationis fungan-
tur offició, locorei órüiaril àb eidem absque dolo, fraude seu ne-
gligentie de $uséeptad executiohis offleio teneantur exigere rationem ;
illos,.:quos oitca id 'delinquisse' répererintin aliorüin exemplum poena
debite, quocahique 'non obsfante: privitegio puniant ete.
77 "HUE j]e:nset] Doom
XXXIII. De Sepulturis. Ez. Synodo. ‚Episeopi Herbipolensis,
Consuetudini generali, quae est optima legum inferpres, in civi-
tate et Dioecesi" nostr , hactenus inconcusse servatae nos conformare
volentes statuimus, quod fumus quodlibet apud' alienám' ecclesiam
sepeliendum prius ad parochiam depoórtetur. Nam sicüt fünerátus 2
proprio eurato, dum vixerit, ecclesiastica Sacramenta recepit, sic est
congruum. et honestum, ut habehdo missam in propria . eclesia ulti-
mum vale recipiat ab eodem.
Animarum periculis et Scandalis quae ab. his proveniebant oboiare
volentes, universiS Religiosis et Saeculäribus clericis, cujuscunque
status vel eonditionis existánt, in virtute sanctae obedientiae ac sub
interminatione maledietionis aeternae districtisslme protibéinus , ne
aliquos ad vovendum,.jurendum, vel fide interposita seu alios pro-
mittendum inducent, ut apud eorum ecclesiain sepulturam eligant
12
478
vel electam ulterius non immutent. Nos enim si secus actum fuerit,
electionem talem decernimus nullius penitus existere firmitatis, sta-
tuentes, ut hi, qui sic elegerint, neque apud sic electas ecclesias
nullatenus sepeliri, nec elibi, ne contra votum, juramentum aut pro-
missum hujusmodi a se factum materiam habeant veniendi, hujus-
modi possint eligere sepulturam, sed contradictione quacunque cessante
sepeliantur omnino cirea alias ecclesias, apud quas sepeliendi de jure
fuissent, si alias sepulture non electa forsitan decessissent, si vero
iidem religiosi vel Clerici praedictos in suis ecclesiis, vel cimiteriis
praesumpserint sepelire, ad restitutionem tam sepultorum corporum
si petantur, quam etiam omnium, quae occasioni sepulturae illorum
pervenerint, quomodolibet ad eosdem, infra decendium integraliter
faciendam ipsos obligatos censemus, quam nisi fecerint, ecclesiae ipsae
apud quas sepulti fuerint, nec non cimiteria earundem, ex tunc eo
ipso et tam diu remaneant ecclesiastico suppositae interdicto , donec
ab eis facta fuerit restitutio omnium praedictorum.
XXXIV. De Statu Monachorum.
Statutum est in Concilio Viennensi, quod singulis mensibus tam
in monasterio quam extra, sublate occasione quacunque, ad con-
fessionem saltem semel aecedant omnes et singuli monachi et-in
prima Dominica mensis cujuslibet in monasterio semper communi-
cent, nisi ex causa forte, quam Abbati, Priori, aut primariis Mohasterii
non differant intimare, eorumque jidicio vel abstineant, vel accedant.
Regula quoque, cum in capitulo legitur ab jllo, qui praeest ipsi ca-
pitulo, vel ab alio, cui ipse injunxerit, propter minores vulgariter
exponatur. N ovitiis etiam fidelis deputetur instructor tam in divinis
officiis quam in observantia regulari. Rursus ut ipsis monachis pro-
fieiendi scientia via opportuna non desit, in singulis ipsorum monas-
teriorum, quibus ad hoe suppetunt facultates, idoneus teneatur Ma-
gister, qui eos in primitiis Scientiis instruat diligenter.
XXXV. Ex Concilio Moguntino.
Stetuimus insuper, ut in singulis monasteriis fenestrae parlato-
riae *) duplicata habeant ferramenta, et ut moniales suis Praepositis
et Praelatis in rebus licitis et honestis obediant, nec cuiquam alii
praeter eorum licentiam sua confiteantur peccata. Ipsi etiam Prae-
*) Parlatorium locus colloquiis destinatus in monásteriis volgo parloi. Bernardus
Mon. in Consuetudin. Cluniácens. ,
‘
179
positi et Praelati claustra monialium non introeent, nisi summa,
magna et evidens necessitas id exposcat etc.
XXXVI De eodem.
Compaternitatem a monachis et monialibus contrahi distrietius
inhibemus, statuentes, ut, si aliqua claustra monielium ad inopiam
tantam devenerint, quo ibi de proventibus monasterii sustentari non
possunt, et ab amicis panem, vinum, denarios vel aliquid hujusmodi
iransmittatur eisdem , non hoc prius recipient, quam Magistrae vel
Abbatissae id significent, ut de ejus arbitrio, quod de. hoc, quod
missum est, fieri debeat, statuatur et labores earum veniant in com-
mune, quod et de monachis irrefregabiliter volumus observari etc.
XXXVH. De eodem. ' -
Statuimus etiam, ut juxta Concilium proxime celebratum mo-
nachi ac alii religiosi quilibet alterius coloris vestibus, quam eorum
ordini congruat, non utantur, sive quotidiange sive pluviales existant.
Monasteria Sanctorum Augustini et. Benedicti juxta observationem suae
regulae efficacius reformentur. Prohibemus districte, ne aliquis Abbas
vel Abbatissa duas habeat Abbatias et etigm nulli monacho vel mo-
niali duo officia in monasterio assignentur, nisi Abbatis providentia
de assensu Capituli propter evidentem utilitatem monasterii id duxerit
ordinandum.
XXXVIH. De eodem.
Nullus monachus in Abbatem et ad aliquod officium; nisi dudum
expresse professus fuerit, assumeatur, et si qui jam taliter sunt
assumpti, & suis removeantür officiis, et alii substituantur eisdem,
quod de monialibus etiam decernimus observandum:
XXXIX. De eodem.
Hoc priori Concilio in non professorum .odium adjungentes, ut,
juxta decretum Pelagii Abbas sit a Monachis eligendus, nullus omnino
non professus, quantumcunque temporis diuturnitate in religione du-
raverit, ad electionem Abbatis aliquatenus admittatur, nec ei valeat
suffrageri sive de facto sive de consuetudine scilicet, quod una
cum ceteris monachis ad tractatus alios eeclesiae antea sit admiseus
12*
XL. De eodem.
Monachi *) jam adulti, si post annum probationis in manüs Ab-
batis professionis facere recusaverint, de monasterio expellantur,
quod etiam de monialibus observetur etc.
,
XLI. De eodem.
Nullus monachus vel monialis in duobus monasteriis locum
habeat vel praebendam. Item quicquid monachus vel monialis, unde-
cunque provenerit, adquirií, suis applicare usibus non praesumat,
‚sed totum in communes usus monasterii redigatur.
”
XLII. De eodem.
Nullus monachus vel monialis proprium quid habeat, et qui
proprium in morte habuisse fuerint deprehensi, ecclesiastica careant
sepultura, et si sepulta sunt jam, exhumentur. Si qui vero ipsorum
ad mandatum sui Praelati propriis renuntiare noluerint, -de monas-
terio expellantur etc.
XLIM. De eodem.
Ludus alearum, Cartarum, **) Schacorum, taxillorum, anulorum
et globorum monachis et monialibus prohibemus districte. Item
Abbates et monachi mantella vel chirothecas non portent nec pannos
de nigro bruneto, sed quanto possunt haberi pretio viliori, juxta
quod praecipit regula eorundem etc.
XLIV. De eodem.
Abbates in communi dormiant in dormitorio, cum suie monachis et
in refectorio communi vescantur, nisi quando. just& necessitas propier
magnos et hospites honestos id fieri minime: compellat, ldem de
Abbatissis statuimus observandum.
Ss
XLV. De eodem.
Item tem Abbatibus quam monachis vulpina pellicia et de cuni-
culis prohibemus, sed agninis tantum utaniur. |
*) In Concilio Petri habetur: Novitii jam adulti. .
**) Ludus cartarum illo tempore per Henrici VIL. htrpesatoris: milites dieton „Lanz-
kneebte^ ex Italia venerat in Germeniam. . nn T
' ' 181
XLVI.- De eodem.
Item monachi calcios strictos *), qui stivales dicuntur, non habeant,
sed alios suae regulae competentes etc. .
XLVII. De eodem.
Item Abbates cappas rotundas ad modum Episcoporum in usu
quotidiano non portent, sed cum manicis, ut eorum ordo postulat et
requirit: nec ipsi nec monachi, qui equitant, mantella deferant super
appas, quas clausas fore censemus etc.
AXLVIII. De eodem.
Hoc etiam Statutum lucidius declarantes statuimus, ut tam Mo-
nachi quam Abbates in cappis nigris equitent et rotundis, vel in ha-
bitu usitato etc.
XLIX. De eodem.
Insuper prohibemus districte, ne occasione qualibet saeculares
personae domos vel habitacula sua faciant juxta monasteria monacho. .
rum, quia ex hoc contra monachos sinistra praesumptio est exorta:
nisi forte alicui personae omni suspicione carenti id de consensu et
auctoritate dioecesani Episcopi permittatur. Abbas vero qui contra
hoc praesumpserit, gravi subjaceat ultioni etc.
L. De eodem.
Item Abbas nullus monachum alterius monasterii sine litteris
dimissoriis proprii Abbatis in suo monasterio recipere vel tenere
praesumat, item monachi in refectorio carnibus non vescantur , nisi
in infirmatorio, dum aegrotant.
Ll. De eodem.
Item .quieunque Monachus in lapsum carnis ceciderit, de quo
fuerit manifestum, ad nullam amplius dignitatem nec ad aliquod
officium monasterii assumatur, nisi propter manifestam emendationem
el honestam et religiosam conversationem ipsius per dioecesanum
Episcopum secum fuerit misericorditer dispensatum. Eidem quoque
poenae subjaceat, si de hoc infamatus fuerit, nec canonice potuerit
/
*) Ocreas Jeviores , quae surit calceorum species Halis ie Gallis stiv6le, Germania
Stiefel.
WM yocp un WAT bi Wil... fe CEV-TÜ LANDE SI IE See”
hmm cuu t AMAA SE wL la Ib ai TÜTE UEEET
„wende Sin EIER HOSE. NE TREE c ounmEis JETIVOÓER-
ts As yruhrum A rot SM, ajos Cuni SÜHUBSHOON M VE Alm:
Ya, WA Kur, SAD Gi BILLETE SUISON WERDET &
nr. War. A JAM Ir uod Yu. vuyc 3 CE Tees Ter. ver
Mos A LÀ MA Ipse ET Yol CHIMUCE BE SIEB. (& mtl
men MARS 04 0 OP. VE UE BZ Idm stperius
pola kt lphankA War, t Ioh A Un BIT édeer-
yesel^ MM) PA WAR TITLE, AS MULA We Ue Laer CHTCA COm-
Ey Iph Velo, jUMRIHITWE HH, WITHIN A noa. u Canis regulares
yrdittinw Kod Hi, WA tru run CAR A ,2260am alis regulae
Wine» viui Irvin
L1 J, Dr eodem,
lire piedi, muxime Ordinis 8. Benedicá, non verentur
(n asm (debris, Fieeeulures etium personas ad ipsa coenobia pro
kunden Mvibuniew, ex. quo non solum scandalizantur extra-
"n eulos, hne eorum religio disolvitur, et honestas monastica
iila nmi, Cum Tyllur. just erorum Canonum Statuta et Vene-
edat: Cumelllorm decreta monteho non liceat, undecunque per-
visti Ho, nilquid nun und npropriere privatis, sacri Concilii appro-
bue dude dec eedero ex. quaeque. eausa fleri prohibemus, si quis
ibi Hong rere esteri. pro qualibet. transgressione carceralem
el dierum n gewviorl eulpa auboant disciplinam.
KIN. Do eodem.
Peres eb al eentow woniules de suis elaustris propter. aliquos
en ama seen we. uud levitate fugientes, et in saeculo saecula-
(Mey aw wq ua ema aputin con versantes, et tandem poeniteniza
dete wd eld dde quibus Aero praesumpserint, humiliter redire
veleuwesc, quis cene. e vanae. jeenae. juxta. qualitatem excedemn-
WM wx Seas su sie quidam tamen. Abbares er Abba-
Ve4w We sew Magma quenis da saers Canenibus exisemütas
DU ANMARNMR, RAR AMD uS, ibpNMRPINS POPIVAS IpsES IA Sc Dune
RÄNDER MSAN, V URNA REES SE (ua ce US eT mE
won fio SANT ALL dai SUR CUBE, Cx
«0C WX NN EAU VANILLE QUUIEDHRILTUIIÉ S — CHINE
VAM una WagaNeecROANWSRNGUCAR ETUI Aaucücrthuues um TUNI Adam
Sec. MO AN ww INA ade. và OHNE ANDUICIRR Xd GE Zinn
WR ER NUR NUN UV. cuff eda uEEDENK
183
per os Prophetae pollicitus sit, sic dicens: Peccator in quacunque
hora conversus fuerit et ingemuerit, omnium iniquitatum suarum
amplius non recordabor. Nos attendentes, quod ubi Paterfamilias
largus dispensator extiterit, non decet famulum esse tenacem ; ui
peccandi materia et occasio personis telibus praecludatur, provida
deliberatione Concilii hujus decrevimus statuendum, et sub poena
Suspensionis universis Abbatibus et.Abbatissis et ceteris monasticis
magistratibus cujuscunque ordinis aut conditionis existant aut quo-
eunque nomine appellentur, injungimus firmiter et districte, ut suis
fratribus et sororibus in Apostasiae labem ex quacunque causa pro-
lapsis desiderantibus et appetentibus cum humilitate et devotione
regressum, sinum misericordiae, quam alme Mater ecclesia nulli poe-
nitenti claudere consuevit, more pii patrisfamilias, qui filium primo
prodigum et postmodum poenitentem, paterne recepit, liberaliter stu-
deant aperire, itaque hujusmodi personas, redire ad sus Claustra
volentes admittent, quantumcunque excessus sit gravis, nec victus
nec vestitus subtrahatdr eisdem, sed alias, sicut praediximus, regu-
ariter puniantur, alioquin praedictam Suspensionis Sententiam per
» ordinarios locorum seu officiales eorum in omnes contradictores pro-
cedente tempore, juxta quod eorum protervia meruerit, praecipimus
promulgari. ,
LIV. De Beginabus et Bechardis sive Religiosis ut Episcopo subsint.
Ex Concilio Moguntinensi.
Statuitur, quod Secta et habitus nec non conventicula Bechardo-
rum clamantium per plateas et vicos Civitatum, opidorum et villarum
hoc vulgare: „ein prot umb Gott,“ et quaelibet aliae singularitates
a sancta Dei ecclesia non receptae, sint penitus reprobatae. Et man-
datur universis plebanis per civitatem et Dioecesin et Provinciam Mo-
guntinensem constitutis, ut eosdem Bechardos publice tribus diebus '
dominicis admoneant, ut hujusmodi singularitatibus derelictis se tene-
ant sicut alii Christiani et quod non praedicent in cameris et in aliis |
locis publicis et secretis, et non conveniant cum beginis se confor-
mantibus eisdem moribus, habitu et incessu, alioquin extra parochias
suas expellant eosdem. Idem etiam de beginis pestiferis est sta-
tutum etc.
LV. Ez Concilio Viennensi.
Cum de quibusdam mulieribus beginabus vulgariter nuncupatis,
quae nulli promittant obedientiam , nee propriis renuncient, neque
profiteantur aliquam regulam approbatam, religiosae nequaquam
existunt: habitum, qui beginarum dicitur, deferant, et adhaereant reli-
184: ] . x
giosis aliquibus, ad'quos specialiter trahitur affectio earumdem, nobis
fide digna relatio insinuat& extiterit, quod. earum aliquae quasi pro-
ductae:in mentis insaniam de Summa "Trinitate ac divina essentia
disputent, et praedicent ac circa fidei articulos: et eeclesiae Sacra-
menta opiniones. catholicae fidei contrarias introducant et multas
super his decipientes simplices in errores diversos inducant, aliaque
quam plurima ad pericula animarum pertrahentia sub quodam ve-
- Jamine Banctitatis- faciant et eommittant: Nos tam ex his, quam ex
alis de ipsarum opinione sinistra frequenter euditis, eas merito sus-
peotas habentes, statum earumdem Sacro approbante Concilio perpe-
tuo prohibendum duximus, et a Dei Ecclesià penitus abolendum,
eisdem et aliis mulieribus quibuscunque sub poena excommunica-
tionis; quam conirarium facientes incurrere volumus ipso facto, in-
jungentes expresse, ne Stetum hujusmodi dudum forte ab ipsis asump-
tum quoquo modo sectentur ulterius, vel ipsum aliquatenus de novo
assumant, praedictis vero religiosis, per quos eaedem mulieres in hu-
-jusmodi beginagii statu voveri, et ad ipsum suscipiendum deduci
dicuntur, sub simili excommunieationis poena, quam eo ipso, quum
secus egerint, se noverint incursuros, districtius inhibemus, ne mulieres
aliquas, praedietum statum, ut praemittitur, dudum assumptum sec-
tantes aut ipsum de novo forsitan assumentes quomodocunque admit-
"tent, ipsis super eo sectando vel assumendo praebentes ullo modo
consilium, auxilium et favorem, nullo contra praemissa privilegio
valituro. Sane per praedicta prohibere non intendimus, quando, si
fuerint fideles aliquae mulieres, quae promisse continentia vel etiam
non promissa honeste in suis conversantes hospiciis poenitentiam agere
voluerint, et virtutum Domino in humilitatis spiritu deservire, hoc
eisdem liceat, prout ipsis Dominus ministrabit etc.
LVI. De Jure Patronatus. Ex Concilio Moguntinensi.
: Statuitur, quodsi clericus sive laicus Ecclesiae patronus, rectore
ejusdem defuncto spoliat dotem et Ecclesiam, jure praesentandi est
ea vice privatus et Superior Ecclesiam illa vice conferre debebit.
Statutum est etiam contra patronos ecclesiarum, qui bonis ecclesiarum
clericorum decedentium sibi usurpant contra Statuta Concilii Lugdu-
nensis, ut & jure patronatus et praesentandi cadant ipso facto, adi-
cimus ad praedicta.
LVH. Ex Synodo Domini Wolfframi Episcopi Herbipolensis;
Item prohibemus in virtute Sanctae obedientiae et sub poena
suspensionis latae Sententiae et sub obtestatione . Divini Judieii, ne
' | 185
"Sacerdotes et aliae ecclesiasticae personae & peironis ecclesiafum ad
ecclesias parochiales vacantes nomine et vice elicujus minoris, im-
puberis vel alterius aetatem legitimam non habentis se facient pro
veris rectoribus praesentari, quia ex isto exsecrabili abusu, qui irrep-
sit, proh dolor in nostra eivitate et Dioecesi, ut accepimus, ecclesia
Dei et animae fidelium damnabiliter decipiuntur, praeter alia mala,
quae ex his pullulant, ac etiam ipsae ecclesia inficitur symonisca
pravitate; qui quidem sic instituti apud laicos „Hirohentraeger“* vul-
gariter nuncupantur, et qui hactenus praesentati sic fuerant fraudu-
lenter, eas a se abdicent et resignent, quod eis sub praedicta sus-
pensionis ab ingressu ecclesiae poena firmiter praecipimus per prae- |
sentes. |
LVIII. De celebratione missarum. Statutum ex Synodo Domini Wolframi
. Episcopi Herbipolensis.
Ad decorem Domus Domini et ad cultum Divini Officii inibi
ampliandum et ut Christi fideles ad divinorum officiorum frequentiam
ac etiam devotionem salubrius incitentur, statuimus et ordinamus et
nihilominus curatis Sacerdotibus in virtute sanctae obedientiae injun-
gimus per praesentes, quod ipsi de cetero in Ecclesiis suis debitis
horis quotidie pulsato campanae ad hoe signo non in cameris seu
stubis seu aliis locis, ut nonnulli ex eis hactenus facere ex acedia
consueverunt, saltem matutinum et vespertinum officium dicant, cum
comode fieri poterit, nisi eos quandoque inevitebilis necessitas et
impedimentum legitimum ab hoc retrahat et excuset. Quia ex isto
abusu plures libri eeclesiarum hujusmodi furtim asportantur, ac etiam
in locis prohibitis deteriórantur graviter ipsi libri, alioquin ad Solu-
tionem librorum sic perditorum et deterioratorum Juxta modum prae-
habitum dieti plebani tenebuntur et nihilominus super eo per suos
archidiaconos puniantur.
1
LIX. De eodem.
Item &ntiquam Ecclesiae nostrae matris vestrae consuetudinem,
quae retro temporibus in desuetudinem dudum abiit negligenter, .
renovare volentes statuimus, imo etiam omnibus Clericis Civitatis et
Dioecesis nostrae maxime curatis praecipimus in virtute sanctae
obedientiae in his Scriptis, ut in ordine et divino Officio ac in festo-
rum mobilium dierumque celebrium indictione, Dominicalium quoque
historiarum inpositione, communis septimanae et jejuniorum publica-
tione et observatione, quoad se et subditos suos in omnibus ipsi nostrae
se conforment, quem divinum ordinem in Scriptis a Succentore Eccle-
186
siae nostrae de cetero in perpetuum singulis annis recipere tenebun-
tur, et quod in die saneti Kiliani*) et Dedicationis ejusdem ecclesiae
solemniter celebratur, eisdemque diebus et in septimana Penthecostes
cum plebibus suis eandeın ecclesiam nostram devote visitent Eccle-
siarum plebani, qui ei quorum praedecessores ab antiquis temporibus
hoc facere consueverunt. Ipsi quoque plebani in diebus patromorwm
ei Dedicationis ecclesiarum suarum solemnes ferias una cum plebe
teneant et observent etc.
LX. De eadem Synodo.
Item in die Dedicationis Ecclesiae nostrae, qui oecurrit in die
Columbani **) Divinum officium plebanum locorum Dioecesis nostrae
de matricibus pergant et observent.
LXI. De eadem.
Item Anniversarium Venerabilis Domini Brunonis quondam Epis-
copi Herbipolensis per nostros Subditos Civitatis et Dioecesis nostrae
Sabbato post diem beati Urbani,***) quo feliciter diem extremum
clausit, peragi praecipimus juxta antiquam consuetudinem humiliter
et devote.
LXII. De eadem.
Statuit, Concilium Moguntinum inhibendo sub poena excommunica-
tionis ferendae, ut patet ex ipso statuto ejusdem XIII. latae Senten-
tiae, ut nullus- sacerdotum novitiorum illa die, qua celebrare debuerit
priinam missam, oblaturus Deo primitias gratiae et salutis sibi collatae,
aliquos ad convivium invitare aut invitatos habere per se vel per
alium nullo modo praesumat, sed ad solum Deum dirigat aciem sui
cordis remotis vahitatibus, hystrionum cursibus, tumultibus et insó-
lentiis reproborum eic., * |
LXIII. Ex Concilio Viennensi.
. [] ) ® ad ' , ^
Nonnulli Clerici horas Canonicas dicere seu psallere preesumunt
transcurrendo, sincopandp, extranea quidem et plerumque vang, pro-
phena et inhonesta intexmiscendo colloquis, tarde ad chorum conve-
*) Octava Julii.
**) Vigesima prima Novembris.
***) Vigesima sexta Maii.
187
niendo seu Ecclesiam ipsam absque rationabili causa ante finem officii
exeundo, frequenter aves interdum portando seu portari faciendo
canesque venaticos secum ducendo ac quasi nihil praetendentes de
clericali militia in corona, vestibus et tonsura, divina etiam celebrare
ac eis interesse minus devote praesumunt. Nonnulli etiam tam Cle-
rici quem laici praesertim in certis festis, dum in ecclesiis orationi
insistere deberent, non verentur in ipsis eorumque cimiteriis choreas
facere dissolutas, ac eliam interdum canere cantilenas ac multas
insolentias perpetrare, ex quibus ecclesiarum et Cimiteriorum viola-
tiones, inhonesta variaque delicta quandoque sequuntur, et ecclesias-
ticum plerumque perturbetur officium in divinae Majestatis offensam
et astantium scandalum plurimorum. In multis insuper ecclesiis cum
vasis, vestimentis ei ceteris ornamentis ad divinum cultum necessariis
indecentibus utique pensatis eorum facultatibus deservitur, quae
omnia et singula Viennense Concilium interdicit.
LXIV. De Baptismo et ejus effectu. Ex Concilio Fritzlariensi.
Baptismus cum summa reverentia celebretur maxime in distinc-
tone et prolatigne verborum, in quibus Sacramenti virtus consistit,
his scilicet verbis: Ego baptizo te in nomine Patris et Filii et Spiri-
tus Sancti. Amen. . Doceant etiam Sacerdotes tam mares quam foe-
minas in necessitate parvulos baptizare eadem forma in suo idiomate,
et quod matres et patres infantes proprios, si summa necessitas exi-
gii, poterunt baptizare, et si Sacerdotes super hoc diligentius inqui-
renées, debitam formam servatam in baptismate invenerint, quod
factum est approbent, supplentes circa b&ptismum quoad unctionem
olei in pectore et in scapulis et Crismatis in vertice, quod & laicis
est obmissum, si autem in baptismate debitam formam non invenerint
observatam, non differant pueros baptizare.
LXV. De Custodia Eucharistiae. Ex Concilio Moguntino.
Item statuimus, ut in cunctis Ecclesiis baptismus, Crisma, oleum
et Eucharistia sub fideli eustodia clavibus adhibitis conserventur, ne
possit ad illa temeraria manus extendi. Pallae quoque altaris, vasa,
corporalia et vestimenta ministrorum munda et nitida conserventur,
nimis enim videtur &bsurdum, in Sacris sordes negligere, quae dede-
cerent etiam in prophanis. Praecipitur ex Statuto Domini Wolfframi
Episcopi Herbipolensis, quod singulis annis Sacerdotes curati in coena
Domini vasa munda Herbipolim transmittant ad recipiendum in eis
Crisma et oleum sanetum, quae quidem vasa debent esse debifis
characteribus consignata etc. ;
H
t
188
LXVI. Ez Concilio Viennensi.
Prohibetur etiam in praesenti Concilie Viennensi, ne quis de cetero
in aulis aut cameris aut aliis privatis locis seu domibus, sed dumta-
xat in ecclesiis, in quibus ad hoc fontes speciales sunt deputati, ali-
quos, nisi Regum vel Principum, quibus valeat in hoc casu deferri,
liberi extiterint, aut talis necessitas emerserit, propter quam nequeat
ad ecclesiam absque periculo propter hoc accessus haberi, audeat
baptizare. Qui autem secus praesumpserit, aut suam in' hoc prae-
sentiam exhibuerit, taliter per suum Episcopum castigetar, quod alii
attemptare similia non praesumant.
LXVII. De observatione jejuniorum, Ex Concilio Fritslariensi,
Ad haec etiam prohibemus, ne quis adultus pariter et discretus
ordinaria vel statute jejunia utpote quadragesimale, quatuor temporum
et vigiliarum praesumat infringere, nec hujusmodi necessaria propter
votiva et extraordinaria jejunia violentur, cum tale damnuin tali
Jucro Deus nolit recompensari. Inhaerentes priori Concilio, pravam
quorumdam consuetudinem reprobamus, qui sextam-feriam violant,
Sabbato, quarta feria vel alia die hebdomatae jejunantes, haec de cetero -
fieri sacri auctoritate Concilii firmiter prohibemus ete.
LXVIII. Ut Ecclesiastica beneficia sine diminutione conferantur. Ex
Concilio Fritslariensi.
Cum beneficia Ecclesiastica sine' diminutione conferri debeant,
quidam praelati personis idoneis praetermissis tales ad ea praesen-
tent, qui portione aliqua debeant esse contenti , reliquum suis usibus
totaliter applicando; unde ad hujusmodi mali perniciem-.extirpandam
statuimus, quod si tales clerici se portione debita spoliari videntes ad
suum Episcopum quaerelam non detulerint, auctoritate hujus concilii
sint ipso jure suspensi, et nihilominus eisdem ecclesiis spolientur per
Episeopum et présbytero idoneo provideatur de ipsis. Si vero ad
Superiorem super hoc detulerint quaestionem, ipse petronum per
censuram ecclesissticam ab hujusmodi molestetione compescat, adi-
cientes nihilominus, quod , si in hoc pertinax patronus exstiterit, ad
praesentationem talis ecclesiae, cum proxime vaoaverit, nullatenus
admittatur.
LXIX. De immunitate Ecclesiarum. Ez Concilio Mogunino.
‚Primo Statuto excommunicantur omnes, qui Deo dedicatas Eccle- _
sias ausu Sacrilego prophanantes faciunt munitiones de ipsis et ad
189
confirmandum eas perfodiunt cimiteri&, ossibus mortuorum ejectis,
omnes eiiem opem vel operam, consilium vel juvamen praestantes
excommunicationis sunt senientia innodati, Ecclesiae etiam taliter
prophanatae et.nibilominus omnia illa loca, in quibus Authores opem,
&uxilium vel juvamen praestantes habent domicilia vel receptacula,
sunt auctoritate Coneilii Meguntini ecclesiastico supposita interdicto
et familiae eorum .subtrahi debent Sacrementa et ecclesiastica sepul-
tura, donec cum debite satisfactione ips& munitio destruatur etc.
. . à ) . .
. LXX. De eodem Statuto Domini Bonifacii VIII. ;
Eos, qui temporale. dominium optinentes suis Subditis, ne pree-
latis aut clericis seu personis eeclesi&siicis quidquam vendant, aut
emant aliquid ab eisdem, ne ipsis bladum molent, coquant panem
sut alie obsequie exhibere praesumant, aliquando interdicunt, dum
talia in derogationem libertetis ecelesiasticae praesumaentur, eo ipso
excommunicationis Sententiae decernimus subjacere. |
LXXI. De Sponsalibus et Matrimoniis. Ex Concilio Moguntinensi. |
Statuitur, ut matrimonium cum reverentia et honore in conspectu
ecclesiae celebretur, sic, ut cum matrimonium fuerit contrahendum
in ecclesiis publice per parochialem. presbyterum tribus diebus Domi-
nicis et festivis a se distantibus publice proponatur, ut si.quod impe-
dimentum matrimonii contrahendi noverint &liqui, illud infra termi-
num competentem ab ipso presbytero praefigendum in facie ecclesiae
sine difficultate revelent. Excommunicationis quoque Sententia in
genere proferatur in omnes hujusmodi impedimentum celantea. Si
quis autem non praemissa denuntiatione clandestina vel interdicta
conjugia inire praesumpserit. etiam ignoranter, soboles de tali con-
junctione suspecta illegitima est censenda, parochialis etiam Sacerdos,
si teles conjunetiones prohibere contempserit, aut quilibet etiam regu-
laris, qui eis praesumpserit interesse, per triduum ab officio suspen-
datur, quibus quidem Sacerdotibus in virtute sanctae obedientiae
injungimus districtius in his Scriptis, ut hoc salutare Statutum et
poenas in eo expressas in qualibet parte anni in ambonibus eeclesia-
rum.suarum duabus Diebus Dominicis ad plebem publicent, ne quis
per ejus ignorentiam excusare se valeat, ne poenas, de quibus prae
dieitur, incurrat etc.
LXXII.. Ez Synodo Domini Wolfframi Episcopi Herbipolensis.
Sietuimus, ut nullus, cujuscunque conditionis existat, viros sen
mwlieres:per vim, coactionem seu metum, qui potest cadere in.con-
190
stantem, matrimonia contrahere cogat aliqualiter seu compellat pres-
byterum, ubi impedimenta legitima observare noscuntur. Quare
siquis contrarium attemtare praesumpserit per se vel per alium vel
alios directe vel indirecte, eundem praesumptorum et alios quoscun-
que sibi ad hoc auxilium, consilium vel favorem praestantes, excom-
municationis Sententiae ipso facio decernimus subjacere, nam est
difficile, ut bono exitu peragautur, quae sunt malo principio inchoata.
LXXHI. De Consanguinitate et affinitate... Ex Concilio Viennensi.
Eos, qui divino timore postposito in suarum periculum animarum
scienter in gradibus consanguinitatis et affinitatis constitutione cano-
nica interdictis, &nt cum monialibus contrahere matrimonia non
verentur, nec non religiosos et moniales ac clericos in saeris ordmi-
bus constitutos matrimonia (contrahentes, excommunicationis sententiae
decernit Viennense Coneilrum subjacere, präecipiens Ecclesiarum
praelatis, ut illos, quos ea constiterit taliter eontraxisse, exeommnni-
catos publice tam diu nuncient seu & suis faciant subditis nunciari,
donec suum humiliter recognoscen'es errorem separentur ab invicem
et &bsolutionis habere beneficium mereantur etc.
LXXIV. De Simonia. Ez Concilio Aschaffenburgensi.
Stetuitur, quod quicanque pro Eucharistia, oleo infirmorum,
baptismate parvulorum, crismate, oleo sancto, sepultura aut aliquibus
aliis Sactamentis conferendis aliqua de cetero murtiera, quantumeun-
que modica, & suis subditis t&nquam debitem exegerit; auctoritate
Concilii Aschaffenburgensis est excofnmunicationis vinculo innodatua,
nisi hujusmodi miuner& sponte et caritative & Christi fidelibus offe-
rantur.
ILXXV. De Judaeis. Ex Concilio Moguntino.
Stetutum est in Concilio Moguntino, ut in universis civitatäbus,
oppidis, castris et villis civitatis et Dioecesis et-Provincise Moguntinae
gens judaeorum utriusque sexus infra duos menses post publicationem
hujusmodi statuti talia signa et habitum, quibus seu per quae sme
qualibet ambiguitate a Christiano populo distinguatur, sibi eligat et
deferat manifeste, dignitatesque saeculares et offieie publica, si quibus
de gente praefata aliquis forte praeest, et mancipia Christiana pror-
sus dimittat, alioquin in omnibus locis, ubi judaei dicto statuto obe-
dire nolentes habitare vel domicilia obtinere noscuntur, in poenam
Christianarum potestatum tam diu cessetar ab officiis divimorum,
-onee per potestates, principes, et nobiles Christianos, in quorum
191
territoriis praedicta gens musera conservatur, ad observationem prae-
missorum omnium compellatur, ipsi autem judaei per locorum dioe:
cesanos indirecte per substractionem communionis fidelium excom-
municationis sententie percellantur. Siquis vero de gente 'preefata
in die parasceve visus fuerit in platea vel per ostium domus suae
prospicere et fenestras, ad quod probandum duorum Christianorum
stabitur juremento, is loci dioecesano in marcha argenti poenae no-
mine teneatur, ad cujus solutionem reus et omnes defendentes eun-
dem per excommunicationis sententiam compellantur, et ne. quis
Christianus hujus statuti ignorantiam valeat allegare, universis Eccle-
siarum rectoribus per Moguntinam Civitatem, dioecesem et Provineiam
constitutis, in quorum parochiis dicti judaei commorentur, sub poerig
excommunicationis &uctoritate dieti Concilii ex nunc latae praecipi-
mug firmiter et districte, ut quilibet in sua parochia singulis diebus
dominicis singula quatuor tempora ipsa immediate sequentibus infre
missarum sollemnia publice praefatum statutum lingua materna ex-
ponere non obmittant.
LXXVI. De haereticis. Dominus Papa V. in Concilio Viennensi.
Ad nostrum, qui desiderenter in votis gerimus, ut fides Catholica
in nostris prosperetur temporibus et prevites he&eretiea de finibus
fidelium extirpetur, non sine displicentie grendi pervenit auditum,
quod secta quaedam abominebilis quorumdam hominum malignorum,
qui Bechardi, et quarumdam mulierum infidelium, quae Beginae vul-
gariter nuncupantur, in regno Alemani&e procurante Satore maligno-
rum operum demnebiliter insurrexit tenens et asserens doctrina su&
" B&crilega et perversa inferius designatos errores. Primo videlicet,
quod homo in vita praesenti tantum et talem perfectionis gradum
potest acquirere, quod redditur penitus impeccabilis et amplius in
gratia proficere non valebit. Nam, ut dicunt, si quis semper posset
proficere, possit e&liquis Christo perfectior inveniri. Secundo. Quod
jejunare non oportet hominem vel orare, postquam gradum perfecti-
onis hujus fuerit assecutus, quia tunc sensualitas est ita perfecte spi-
ritui et rationi subjeeta, quod homo potest libere corpori concedere
quiequid placet. Tertio, quod illi, qui sunt in praedieto gradu per-
fectionis et spiritu humanitatis non sunt humanae subjeeti obedientiae,
nec ad aliqus praecepta ecclesiae obligantur, quia ut asserunt, ubi
spiritus Domini, ibi libertes. Qwarte, quod homo potest ite finalem
beatitudinem secundum omnem gradum perfectionis in vita prae-
senti assequi, sicut etiam obtinebit in vita beate. Quinto, quod quae-
libet intelleetualis natura in se ipsa naturaliter est beate, quodque
192
‚anima non indiget lumine gloriae ipsam elevante ad Deum videndum,
et eo beate fruendum. Sexto, quod se.in actibus exercere virtutum
est hominis imperfecti et perfectus liceneiat a se virtutes. Septimo.
Quod mulieris osculum, cum ad hoc non inclinet natura, est mortale
'peccatum, actus autem carnalis, cum ad hoc natura inclinet, pecca-
tum non est, maxime cum temptatur exercens. Octavo. Quod in
.elevatione Corporis Christi Jesu non debent assurgere nec eidem re-
verentiam exhibere asserentes, quod esset imperfectionis eisdem, si
a puritate et altitudine contemplationis tantum descenderent, quod
circa ministerium seu Sacramentum Eucharistiae aut circa passio-
nem humanitatis. Christi aliqua cogitarent. Nonnulla etiam sub
simulate qu&dam sanelitatis specie dicunt, faciunt et committunt,
' quae oculos divinae Majestatis offendunt, et grave in se continent
periculum animarum. : Cum autem ex debito commissi nobis gfficii
- hujüsmodi sectam detestabilem et praemissos ipsius execrandos erro-
res, ne propagentur ulterius:et per eos' corda fidelium demnabiliter
corrumpantur, extirpare ab ecclesia catholica necessaria habeamus,
nos sacro approbante Concilio sectam ipsam cum praemissis erroribus -
damnamus et reprobamus omnino inhibentes districtius, ne quis ipsam
de cetero teneat, approbet vel defendet; eos autem, qui secus ege-
rint, animadversione canonica decernimus puniendos. Porro Dioeee-
Bani et illarum partium -inquisitores haereticae previtetis, in quibus
‚Bechardi et Beginae hujusmodi commorantur, suum officium circa
eos diligenter exerceant, inquirentes de.vite et conversatione eorum,
.queliterve sentiant de articulis fidei et ecclesiae Sacramentis. In illos
vero, quos culpabiles repererint, nisi abjuratis sponte praedictis erro-
ribus poenituerint et satisfactionem exhibueririt competentem, dignam
exerceant ultionem. * -
LXX VI. De raptoribus, Ex Statuto Domini Gerhardi Ar ok-in
- Moguntini.
Statuitur et praecipitur sub poena exeommunicakionis ‚ quam
transgressoresincurrant, ut non solum in terminis illius Archidiacone-
tus, in quo praelatum vel religiosum aliquem seu Clericum habentem
sacros ordines et pro elerieo se gerentem temere captivari, sed ei in
terminis illius Archidiaconi, in quo quempiam talium detineri con-
stiterit, ipso facto cessetur ab officiis Divinorum, speeialiter autem
in omnibus locis illis, in quibus captivatores et eorumi complices in
maleficio: ipsis consilium, a&uxilium vel juvamen praestantes domici-
.lium obtinent et sive de facto sive de jure jurisdictionem exercent
sc ubi habent receptéculum, servetur .distriotissime eeclesiasticum
^
198
interdictum, ita videlicet, quod eorpora mortuorum ad ecclesiasticam
sepulturam nullatenus admittantur; quin imo si per violentiam laica-
lem in ecclesiis vel cimiteriis fuerint tumulata, ibi nom relaxetur
aliquo modo sententia interdicti, nisi prius ejectis corporibus illis sic
per laicalenı violentiam tumulatis. Archidiaconi quoque et eorum
officiales in aliis locis dioecesis requisiti praedictos sacrilegos ab
omnibus suis subditis excommunicatos denunciari faciant publice
singulis diebus Dominicis et festivis, donec captivatus liber et indem-
nis cum satisfactione debita dimittatur.
XXVIII. Contra occupantes bona Ecclesiastica. Ex Concilio -Moguntino.
Statuitur, ne persona quantumcunque nobilitate aut praeeminen-
tia Status praefulgeat, ecclesias aut ecelesiastica bona, jurisdictiones
et vasallos earum violenter aut auctoritate propria publice Oceupare
&ut occupando invadere vel scienter occupantibus ecclesias aut ecclesias-
üce& bona praedicta praestare praesumat quomodolibet per se vel per
alium aut alios consilium , auxilium vel favorem. et nisi requisitus
infra mensem Ecclesiae laesae &ut praelato ipsius damnum illatum
emendaverit, ipso facto sit anathematis vinculo innodatus. Deceden-'
tium etiam clericorum peculium occupare vel occupatum detinere
omnibus laicis sub anathematis: poena ex nunc prout ex tunc latae
firmiter prohibemus etc.
LXXIX. De Crimine falsi. Ex Concilio Moguntino.
Et quia plerique falsarii literis Apostolicis et aliorum Praelato-
rum testimoniis asserunt se munitos, hoc sanctum decrevit Concilium
statuendum, ne tales, qualiecunque scripta deferant, a clericis vel a
quibuscunque personis aliis ecclesiasticis recipiantur in ecclesiis vel
in domo, nisi prius ipsorum literae per dioecesanum Episcopum, si
ejus copia possit haberi, alioquin per capitulum ecclesiae Cathedralis
examinatae fuerint diligenter, et nisi ipsius Episcopi vel capituli
literis. testimonialibus-sint muniti, et hoc ideo, quia per Sacerdotes
simplices non potest de facili literarum veritas vel falsitas indagari.
Sane quaecunque persona contra hanc formam tales receperit, ipso
jure ab officio et beneficio per: triennum sit suspensa, alia poena
nihilominus juxta Superioris arbitrium punienda. Illud quoque prae-
sentis &uctoritate Concilii huie Capitulo duximus annectendum, ut
si tales clericos sine dictis literis testimonialibus petitiones suas prae-
sumpserint promovere, plebani civitatum et villarum et alii, ad quos
veniunt, eos cum rebus eorum per saeculare judicium, si alius deti-
18
*
194
neri non possunt, non dubitent occupare loci Dioecesano seu Archi.
diaono praesentandos.
LXXX. De Sortilegiis. Ex Concilio Provinciali Moguntino.
Excommunicamus et anathematizamus omnes fortilegos firmiter
prohibentes, ne ab alio quam suo Episcopo, nisi forsan in mortis
artieulo absolvantur, et hanc excommunicationis Sententias singulis
'diebus Dominicis et festivis per Sacerdotes in eorum ecclesiis et ca-
pitulis praecipimus publicari.
LXXXI. De privilegiis et excessibus privilegiatorum. Ex Concilio Generali.
Quamvis quibusdam regularibus & Sede Apostolica sit. concessum
ut his, qui fraternitatem eorum assumpserint, si forte Ecclesiae, ad
quas pertinent, a divinis officiis fuerint interdictae, ipsosque mori
contigerit, sepulturae ecclesiastica non negetur, nisi excommunicati
vel nominatim fuerint interdicti, quia tamen nonnulli quaestores
eleemosynarum eorum regularium privilegia eis a dicta Sede sic gra-
tiose concessa minus sane intellecta ad abusum, ut'percepimus, per-
trahere non verentur, vobis ad obviandum deceptionibus eorumdem,
super eo cogimur exprimere declarationem- Coneilii generalis,- quod
illa de his videlicet fratribus intelligit, vel qui. adhuc manentes in
saeculo eorum ordini sunt oblati mutato habitu saeculari, vel qui
eis bona sua dederint inter vivos, retento sibi, quamdiu in hoc sae-
culo vixerint, usufructu, qui tamen sepeliantur apud ipsorum regu-
larium vel aliorum non interdictas Ecclesias, in quibus elegerint
sepultur&m, ne si de quibuslibet ipsorum fraternitatem assumentibus
fuerit intellectum, pro duobus vel tribus denariis annuatim sibi col-
latis disolvatur et vilescat ecclesiastica disciplina etc.
LXXXII. Ex Synodo Domini Wolfframi Episcopi Herbipolensis.
Item quia nonnulli religiosi maxime exempti subditos nostros
ecclesiasticas personas ad remota loca extra nostram civitatem et
Dioecesem ad praesentiam conservatorum privilegiorum suorum passim
citari procurant, contra rationis debitum, ut sic fatigati ipsi citati
laboribus et expensis ac paupertate oppressi cogantur per indirectum
suas causas et ecclesiarum 'suarum derelinquere indefensas ac liti
cedere, quantumcunque defensiones habere legitimas videantur, sta-
tuimus de Consilio Praelatorum Ecclesiae nostrae salubriter pro
commodo et utilitate communi et singulari dictorum subditorum nos-
trorum, ut ipsi tales subditi ad ordinationem et dispositionem Archi.
diaconorum locorum suorum illis sic citatis ad minus in media parte
,
195
expensarum faciendarum per eos subveniant pecunia in parata
quod suae causae prosecutioni ac defensioni valeant efficacius com-
modius inhaerere, ad quam quidem ordinationem et dispositionem
inter breve tempus et salubriter faciendam ipsos Archidiaconos in
virtute: sanctae obedientiae perstringimus per praesentes. *
LXXXII. De eodem. Ex Statuto Domini Wolfframi Episcopi Herbipolensis
Item omnes et singulas Ecclesiasticas personas saeculares et re-
gulares exemptas et non exemptas Civitatis et Dioecesis nostrae ex-
hortamur in Domino propensius attentius et monemus, ut excommu-
nicatós majori excommunicatione ab homine vel & jure notorie in
divinis officiis vitent et non celebrent, in hoc ad sui excusationem
nullam affectatam ignorantiam, quae eos in his non excusat, aliqua-
liter praetendentes, si sententias excommunicationis et suspensionis et
poenas irregularitatis in constitutionibus Bonifacii et Clementis Roma-
norum Pontificum nec non processibus quibusdam Domini Joannis
P. P. XXIL expressas ac in contrarium facientes voluerint evitare.
LXXXIV. De eodem. Ex Synodo: Domini Wolfframi Episcopi Herbipolensis.
Item injungimus Sacerdotibus parochialibus in virtute sanctae
obedientiae in his scriptis, ne'de ordinibus medicantium in ecclesiis
suis seu cimiteriis quempiam, quantum in eis est, praedicationes
exercere, nisi juxta tenorem constitutionis Bonifacii, quae incipit:
Super cathedram et innovatae hodie per Clementem P. P. V. in Con-
cilio Viennensi sub titulo: de sepulturis in Cap. dudum, et etiam
prius per eos nostris literis certificati fuerint, scilicet quos per nos
post praesentem Synodum nostris: literis ad "hujusmodi exetcendum
offieium sint admissi. Et quod ante omnia eosdem moneant nostro
nomine, quod hihil praedicent ad populum sub quocunque etiam
quaesito colore, quod Romanam et universalem Ecclesiam ac perso-
nam Domini Joannis Papae offendere merito perpendatur, imo quod
pro conservatione tranquillitate et pace ecclesiae et salute ipsius
Domini Joannis Papae in sermonibus deprecationem faciant ad po-
pulum diligenter, et si quempiam dictorum terminariorum secus facere
in praemissis ac ipsam deprecationem obmittere contigerit, ipsum
dicti plebani nominatim vel alias, prout melius potuerit, prodere suis
literis non obmittant. Volumus etiam quod curati Sacerdotes Civita-
tis et Dioecesis nostrae eosdem fratres ad dicendum missas in eccle-
siis suis admittant, dummodo ipsi fratres absque injuria et damno
curatorum Sacerdotum hoc faciant eorumdem eic.
18 *
196 .. ' (7
LXXXV. Ex Concilio Viennensi.
Statutum est in Concilio Viennensi, quod: excommunicati etiam
exempti int, qui in casibus a jure non permissis defunctos sepeliunt
in cimiteriüs vel ecclesiis tempore interdicti vel qui scienter sepeliunt
excoMmunicatos publice aut nominatim interdictos vel usurarios ma-
nifestos. Item in Constitutione Bonifacii VIII. sub titulo de sententia
excommunicationis li. VI. statutum est, quod absolutus propter mortis
articulum imminentis et aliud impedimentum ab eo, a quo alias
absolvi de jure non poterat, si cessante impedimento hujusmodi se
non praesentat, cum commode potest, ei, a: quo alias absolvi debebat,
sententiam incidit in eandem. - .
LXXXVI. De injuriis. Ex Concilio Aschaffenburgensi.
Statuitur, ut Canonicus qui suae vel alterius Ecelesiae canonicum
werbis probrosis affecerit manifeste, per quartam, si vero convicia
manifesta dixerit per Praelatum, per mediam partem anni a tractatu
et Consortio sui capituli nec non. a perceptione fructuum suae prae-
bendae penitus sit exclusus. Si quis autem Canonicorum in prae-
dictas personas etiam citra sanguinis effusionem manus injecerit te-
mere violentas, poenas praedictas dupliciter patiatur, pro vulnere
vero hujusmodi personis ab aliquo Canonicorum illato, si etiam nulla
membri mutilatio ex tali vulnere fuerit subsecuta, per praemissas
poenas quadrupliciter puniatur. Et insuper in utroque casu juxta
sui Dioecesani arbitrium laeso satisfaciat competenter, antequam re-
stitutionis beneficium consequatur. Sed pro temeraria membri muti-
latione omni beneficio ecclesiastico sit ipso jure privatus. Quae
omnia et singula circa alios clericos beneficiatos, si personas eccle-
siasticas praedictis modis laedant seu laedantur ab ipsis, juxta prae-
missam formam et ordinem sub poenis eisdem praecipitur observari etc.
LXXXVIII. De poenitentiis et remissionibus. Ex Concilio Viennensi.
Cum secundum Statuta. in Concilio Viennensi de poenitentiis et
remissionibus c. 2. ultimo deputandis supplicio negari, si petant, non
debeat poenitentiae Sacramentum, abusus damnabilis in quibusdam
partibus contra hoc inductus, per Viennense Concilium aboletur om-
nino, et praecipitur justitiariis omnibus et Dominis temporalibus, ut
ab hujusmodi desistant abusu, imo locorum ordinariis injungitur, ut
eos ad hoc, cum primum commode potuerit, diligenter monere, et
si necesse fuerit ecclesiastica censura compellere non obmittant.
N j ZH 197
LXXXVIII. De eodem,
In Concilio Viennensi- eodem titulo c. Abusionibus districtissime
prohibetur, ne eleemosynarum quaestores aliqui, nisi Apostolicas vel
Dyoecesani Episcopi literas exhibuerint, quomodolibet admittantur
neo permittantur, cum solum ipsis competat, sibi indulgentias con-
cessas insinuare populo, et caritativa postulare subsidia suppliciter
ab eodem, nullatenus ipsi populo praedicare nec aliud exponere,
quam quod in literis continebitur supra dictis. Litteras quoque Apos-
tolicas et Dioecesani Episcopi, ne quid fraudis committi valeat per
easdem, antequam quaestores ipsos admittant, examinent diligenter,
ad hoc, cum aliqui ex .hujusmodi quaestoribus sicut ad nostram
audientiam est prolatum, non sine multae temeritatis audacia et
deceptione multiplici animarum indulgentias populo motu suo proprio
de facto concedant, super votis dispensent, & perjuriis, homicidiis et
peccatis aliis sibi confitentes absolvant, mala ablata incerta data, sibi
aliqua pecuniae quantitate remittant, tertiam aut quartam partem
de poenitentiis aliis injunctis relaxent, animas tres vel plures paren.
tum vel amicorum illorum, qui eleemosynas eis conferunt, de pur a-
torio, ut asserunt mendacifer, extrahant et ad gaudia paradisi per-
-ducant, benefactoribus locorum, quorum quaestores existunt, remis-
sionem plenariam 'peccatorum indulgeant, et aliqui ex ipsis eos &
poena et culpa absolvant, abusus hujusmodi penitus aboletur, et ea
per quoscunque quaestores fieri vel attemptari de cetero districtius
inhibetur, et omnia et singula privilegia, si qua super praemissis vel
eorum aliquo sint aliquibus locis ordinibus vel personis quaestorum
hujusmodi quoquo modo concessa auctoritate Apostolióa, quantum
ad praemissa, sunt penitus revocata, quaestores autem, qui deinceps
in praemissis vel aliquo praemissorum deliquerint vel alias etiam
quibuscunque suis privilegiis abusi fuerint, sic per locorum Episco-
pos puniri eosdem praecipitur, nullo prorsus eisdem quaestoribus in
hac parte privilegio suffragante, quod & suis temerariis abusibus, qui;
ut communis habet assertio, nimium, excreverunt, poenae formidine
perpensius compescantur. |
LXXXIX. Ex Concilio Viennensi.
Statuitur in Concilio Viennensi, quod Domini temporales, qui
cogunt aliquos in loco interdicto celebrare divina, vel qui per prae-
cones faciunt tunc ad illa audienda populum evocari, vel prohibent
ne publice excommunicati vel interdicti super hoc illos, qui mis as
198
celebrant, momti, qui non exeunt, excommunicati sunt per sedem
Apostolicam absolvendi etc.
XC. Ex Concilio Moguntinensi.
Statuitur, quod quia in poenitentiis injungendis quidam casus
frequenter emergunt, qui propter Sacerdotum ignorantiam expediri
non possunt, et qui etiam dispensationem Episcopalem requirunt, in
ilis casibus ad Dominum Episcopum vel suos poenitentiarios habeatur
recursus sive occulti fuerint sive etiam manifosti. Statuitur etiam;
quod Sacerdotes in satisfactionibus injungendis in religione *) sedeant,
majora poenitentiariis Episcopi reservent utpote homicidia, sacrilegia,
incendia, peccata contra naturam, concubitum personarum conven-
tualium in sacris ordinibus constitutarum, incestus videlicet cum con-
sanguinea vel affine vel cum ea quae votum castitatis emisit, injec-
tiones manuum in parentes, oppressiones parvulorum per negligentias
parentum in igne vel aqua natos amittentium, veneficia, perjuria
solemnia, fidei fractiones, votorum transgressiones, symoniam , adul-
teria, haereses, apostasias, maleficia eorum, qui maleficant conjuges
ne possint coire, vel qui procurant sterilitatem mulierum vel abortum,
" falsarios, qui sigilla, litteras vel 1nonetam falsificant, in hujusmodi
peccatis,vel similibus detentos mittant Sacerdotes ad Episcopos vel
eorum poenitentiarios absolvendos, nec absolvant praeterquam in
mortis articulo absque loci, Episcopi.licentia specieli, declarantes,
quod illi, quibus hoc committitur, potestatem illud aliis personis mon
habeant committendi ete.
XCL Ez Synodo Herbipolensi.
Sunt nonnulli Sacerdotes tanta simplicitate seducti, quod in
Casibus Episcopalibus poenitentes ad introducendum dumtaxat in
Coena Domini ad nos transmittunt, credentes, quod ab absolutione
illorum casuum sola introductio sine confessione nobis seu poeniten-
tiariis nostris facienda sufficiat tune eisdem. Quorum quidem Sacer-
dotum talium simplicitatem quoad hoc valde reprehensibilem judica-
mus statuentes et mandates vobis universis et singulis, ut taliter
poenitentibus in confessionibus vobis faciendis specialiter injungatis,
ut tales casus, antequam introducantur, nobis seu poenitentiariis
nostris confitendo detegant, ut'absolutionis beneficium consequantur etc.
*j Superpellicio induti.
199
XCII. Ex Synodo. Domini Wolfframi Episcopi Herbipolensis.
Item quia nonnulli- Sacerdotes curati Dioecesis nostrae in mif-
tendo parochianos suos in Coena Domini Herbipoli ad nostram prae-
sentiam sunt per emnia desides et remissi, statuimus et praecipimus
eis in virtute sanctae obedientiae, ut in omnem eventum ipsos paro-
chignos in diem et locum praetactos transmittere non obmittant etc.
ACH. Ex eadem Synodo Domini Wolfframi Episcopi Herbipolensis.
Item quod Subditos nostros in Coena Domini ad Civitatem Her-
bipoleusem in Karrena fideliter dirigatis saltem in casibus Episcopa-
libus absolvendos.
.ACIV. Ex eadem. : )
Praeterea vobis Sacerdotibus injungimus in virtute sanctae obe-
dientia per praesentes, ut in principio quadragesimae saltem Domi-
nica éntocavit plebes vestras in ambonibus ecclesiurum moneatis, et
amni, qua poteritis, diligentia inducatis, quod tempestive confessiones
suas faciant Sacerdotibus competentibus, ne in conscientia cruentata
iu festo paschae ad corpus Christi inprovide accedere videantur.
XCV. Ex eadem.
' Item poenitentiarios quoscunque in casibus Episcopalibus in
genere per nos antea deputatos extra civitatem nostram Herbi-
polensem sive in scriptis vel sine seriptis sit factum prorsus prae-
sentibus revocemus, volentes, quod nostri subditi utriusque sexus
in hujusinodi casibus de cetero ad dictam civitatem nostram
veniant ad nostram vel poenitentiarorum nostrorum praesentiam,
quos ibidem deputamus vel inposterum duxerimus deputandos, nisi
nostris literis extra dictam civitatem) certis et idoneis personis ex
causis legitimis alifer duxerimus committendum.
ACFI De Sententia excommunicationis. Ex Concilio Viennensi.
. ltem quod quicunque laici vel personae aliae judices ecclesias-
üicos pro eo, quod sententias excommunicationis, suspensionis et inter-
dicti ad instantiam certorum actorum protulerant, occiderint, ceperint
seu alias in personis aut bonis suis vel suorum grevaverint seu hoc
fieri mandaverint, sive eos, quorum sunt occasione prolatae, vel eas-
dem sententias observantes sententiuliter excommunicatis communi-
care volentes, nisi hujusmodi mandatum aute hoc malum f&ctum
revocaverint vel satisfaciant de commissis , incurrant. execommunica-
200
tionis sententiam eo ipso; illi. etiam excommunicati sunt, qui man-
dato utuntur, vel alias deliquerint in praemissis, qui si in eadem
Sententia per duos menses permanserint, ex tunc non possunt absolvi
nisi per Papam.
XCH VH. De eodem.
Item Li. Vl. statutum &st in Constitutione Bonifacii VII. incipiente:
quoniam ut intelleximus sub. tit. de immunit Ecclesiarum. Quum excom-
inunieati sunt a jure omnes, qui impediunt super causis, quae ad
forum Ecclesiasticum de jure vel consuetudine pertinent, a :sede
Apostolica literas impetrari vel super hujusmodi causis coram Or-
dinariis vel delegatis judicibus ecclesiasticis litigari, & qua non possunt
absolvi, nisi satisfaciant tam judici quam parti in his laesis de in-
juriis, damnis, expensis et etiem interesse.
Item in Concilio Viennensi cavetur, quod quicunque religiosi non
debent extra suum "ordinem aliquibus personis clericis et laicis Sa-
cramentum unctionis extremae vel Eucharistiae ministrare vel matri-
monium solemnizare non habita super his licentia plebani loci, nec
excommunicatos ab homine vel à jure nec & poena nec & culpa
quempiam debent absolvere, ut utantur verbis: eorum in hoc, nisi
ostendant se de novo privilegiatos super eo, quia super his privilegia,
si qua habuerint, sunt cassata Concilio Viennensi, et si secus fecerint,
sunt excommunicati in eodem Concilio et non possunt absolvi nisi
per Papam.
x
XCVIIL idem:
Item in eodem Concilio Viennensi statutum est sub poena excom-
municationis latae sententiae, ne fratres minores in eeclesiis suis
fratres vel sorores tertiae regulae S. Francisci recipiant tempore
interdicti ad divina, nisi ostendant se de novo esse privilegiatos super
eo, quia privilegia, quae de hoc habuerint ante Concilium Viennense,
sunt ibidem penitus revocata. Praemissa omnia et singula notent
plebani diligenter, et in ambonibus ecclesiarum suarum publicent
' eoram plebe. «
XCIX. Ex Synodo Domini Wolfframi Episcopi Herbipolensis. Ex Con-
stitutione Clementis: ex fr equentibus. -
Ita monemus et hortemur in Domino simili modo exemptos et
non exemptos Civitatis et dioecesis nostrtie, ut in observantia cessationis
& Divinis seu interdicti ecclesiastici, quas quandoquoque de jure com-
muni vel provinciali aut synodali seu privilegio, consuetudine vel
201
statuto aut alias de mandato judicum competentium Ecclesiae vel
singulares personae consueverint hactenus observare in civitate nostra
Eeclesiae nostrae Cathedrali, in alis vero locis matricibus dioecesis
nostrae, hoc est, parochialibus ecclesiis cessantibus a Divinis et inter-
dietis, intra quarum ecclesierüm limites ipsa monasteria dictorum
religiosorum sita existunt, non obstantibus suis privilegiis, exemptio-
nibus quibuseunque, quae omnia cassata sunt in Concilio Viennensi
quoad hoc negotium, sicut exeommunieationis sententias in eodem
Concilio latas in facientes contrarium, et irregularitates deinde se-
quentes evitare voluerint, se eonforment. .
) XCX. De eadem.
Nulli possunt se privilegiis Apostolicae Sedis tueri, quo minus
excommunicatos abhomine vel a jure et praesertim pro violenta ma-
nuuminjeetione in clericos debeant evitare, cum hujusmodi injectores
violenti pro hujusmodi facto sint a Canoné excommunicalionis sen-
tentia innodati etc.
XCXI. De eadem.
Si concubinae publice clericorum ecclesiasticae. censurae dis-
irietae notentur, eosdem concubinarios non est dubium sententia ex-
ecominunicationis majoris involvi, qui post latam sententiam commu-
nicant in eosdem crimine criminosis.
XCXII. Ez Synodo Herbipolensi.
Quia ut intelleximus, interdictum generale in dioecesi nostra
diversimode observatur, modum observandi a jure traditum vobis
duximus exprimendum. Interdieti enim tempore non solum morien-
tes sed etiam tam sani quam infirmi ad poenitentiam admittantur,
nisi sint excommunicati, qui non nisi in mortis gunt articulo admit-
tendi, vel qui ansam dederunt interdicto, qui non adınittuntur, nisi
satisfaciant et caveant, prout possint. Sanis autem non datur Eu.
charistiae sacramentum, decedentibus tamen viaticum non negatur.
Illo etiam tempore missae et alia divine officia sicut prius, in ecclesia
celebrantur, submissa tamen voce, imo ita submissa, quod exterius
auditi non possint, januis tam ecclesiae quam chori clausis excoim-
municatis et interdictis aliunde venientibus prorsus exclusis et cam-.
panis etiam non pulsatis. In festivitatibus autem Natalis Domini,
Pasehae et Pentecostes et Corporis Christi campanae pulsentur et
januis apertis alta voce divina officia celebrantur, excommunicatis .
prorsus exclusis, sed interdictis, qui voluerint interesse, admissis,
sic tamen, quod illi, propter quorum excessum hujusmodi interdictum
est prolatum, ad altare nullatenus approprinquent. In ceteris vero
observandum est interdictum, et revocata sunt omnia privilegia,
ultra id quibuscunque concessa. Sane Generale interdictum dicitur
non solum, cum regnum et provincia, verum etiam cum villa. vel
castrum supponitur ecclesiastico interdicto. "Tempore etiam Gene-
ralis interdicti ‘denegatur omnibus Ecclesiastica sepultura, concedi-
tur tamen ex gratia, ut clerici decedentes, qui servaverunt inter-
dictum, in cimiterio ecclesiae sine campanarum pulsatione cessantibus
solemnitatibus omnibus cum silentio tumulentur.
CI. Ex Synodo Domini Wolfframi Episcopi Herbipolensis.
Quia nonnulli Praelati ecclesiarum seu capellarum rectores ab
ista saneta Synodo se,. ut praesumimus, contumaciter absentarunt,
nos attendentes, quod nil obedientia prodesset humilibus, si contemp-
tus contumaeibus non obesset, universos et singulos absentes pro
primo, secundo et tertio monitionis edicto peremptorio monemus,
quatenus infra hinc et feriam tertiam post diem beatorum Nerei et
Achillei et Pangratii ad nostram venientes praesentiam de contemptu
hujusmodi Deo et nobis satisfaciant vel de absentia hujusmodi ratio-
nabiliter se excusent, alioquin 'eosdem universaliter et singulariter
ab ingressu ecclesiae ex nunc prout ex tune suspendimus in his
scriptis.
CIV. Ex Corpore Juris communis hinc inde excerpta.
Nullus omnino Archidiaconus, Archipresbyter sive Praepositus
vel Decanus animarum curam vel praebendas ecclesiae sine judieio
vel consensu Episcopi alicui tribuat, imo eicut a sancti$ Canonibus
est statutum, animarum cura et pecuniarum ecclesiasticarum dispen-
satio in Episcopi judicio et potestate permaneat. Si quis autem
contra hoe facere fut potestatem, quae ad Episcopum pertinet, sibi
vindicare praesumpserit, ab ecclesiae liminibus arceatur. lta Grego-
rius VII. in generali Synodo dixit, etc.
CV. Alexander III. Eliensi Archidiacono.
Cum satis sit absurdum et infra: quoniam obtentu alicujus con-
suetudinis non debes contra sanetorum Patrum institutiones, quae
ad tuum non spectant offieium, vindicare, mandamus, ut nemini
sine licentia vel mandato Episcopi tui curam praesumas committere
animarum.
Beneficia non vacantig concedi, vel promitti non debent, et cum
vacaverint, concedi debent infra sex menses, quibus elapsis de Epis-
208
eopo ad Capitulum et e contra, et demum ad proximum superiorem
collatio devolvetur, ut patet ex Concilio Lateranensi posito X. sub
titulo de Concess. praebendae Eccles. non vacantis c. II. quod incipit:
Nulla etc.
Si illi, ad: quos spectat eligere Praelatum Cathedralis vel regu-
laris Ecclesiae, negligant id ipsum facere infra tres menses a tempore
vaegtionis numerandos, proximus superior infra illud trimestre ipsi
Ecclesiae viduatae de persona idonea providebit, alias est canonice
puniendus, ut patet in Concilio Generali locato in titulo de electione
C. ne pro defectu.
Patronus Ecclesiasticus semestre, laicus vero quadrimestre dum-
taxat tempus habet a jure ad praesentandum rectorem ecclesiae va-
canti, cujus jus patronatus ad ipsum jure saltem possessorio dinosci-
tur pertinere, ut patet li. VI. de jure patr. C. unico eum suis concord.
ibi desuper notatis.
Habens personatum vel beneficium curatum, si secundum tale
receperit, ipso jure vacat primum, ut patet ex Concilio Generali
ezira de praeben. C. de «ulta etc. Is quoque, ad quem prioris bene-
fiai spectat collatio, id ipsum post receptionem alterius beneficii
infra semestre alteri idoneo libere ac Canonice conferre distulerit
negligenter, dupliciter & jure taliter est punitus, cum non solum ad
alios scilicet ad Superiores vel Capitulares secundum Lateranensis
Concilii stetutum collatio hujus primi beneficii devolvatur, verum
etiam idem collationis neglector tantum de suis cogatur ac cogi debeat
proventibus in utilitatem Ecclesiae, cujus illud est beneficium, aseig-
Dare, quantum & tempore vacationis ipsius constiterit esse perceptum.
Haec patent ex praealleg. C. de multa. Is quoque quin imo hodie
per Constitutionem eztra-vagantem Joh. P. P. XXII. incipientem, Exe-
crabilis, Qui vero deinceps. Si quis hujusmodi secundum beneficium
recipiens primum tale beneficium, quo ipso jure, u praemittitur, est
prvatus, absque more dispendio in manibus ordinarii verbo et facto
sub testimonio publico non demiserit, tali secundo beneficio similiter
est privatus, et nihilominus est inhabilis, ne dum ad sacros ordines
suscipiendos, quin etiam ad quodcunque beneficium ecclesiasticum
assequendum.
Gregor Papa X.in Generali Concilio Lugdun. posito li. VI. sub
Titulo de electione: licet Canon ad eundem Alezandri III. canonem
addendo ac poenae adjectione supplendo, ut submittitur ita sanxit:
Parochialis Ecclesia nulli conferatur, qui non sit idoneus scientia,
moribus et aetate, et si conferatur non atüngenti XXVum annum
aetatis suae, non valet collatio ipso jure. llle autem, cui talis eccle-
ee
204
sia collata fuerit, tenetur personaliter residere et saeerdos fieri infra
annum, si vero ad sacerdotium promotus non fuerit elapso anno,
ecclesia privatus est etiam ipso jure. Super residentia autem perso-
nali suus Superior secus ad tempus ex causa rationabili poterit dis-
pensare, ut ibi. In hujusmodi autem dispensationis casu im mot. et
Host. Garsias et Joann. Mo. intelligunt Ordinarium superiorem sive
Episeopum sive Majorem vel inferiorem Episcopo. Et item not. Joann:
Andr dummodo hujus Praelatus inferior Episcopo ipsum dispensan-
dum valeat destituere et ipsum habeat citare ad residentiam ac ipsum
non venientem punire. *
Vigore Constitutionis Bonifacii VIII. cum ex eo de elect. ü. VI.
contra Concilium Lugdunense, licet canon praeall. dispensare possunt
Episcopi et Superiores cum habentibus parochiales Ecclesias sibi
subjectas, quod usque ad septennium 'studendo in loeo studit dum-
taxat generalis. Extra de Cler. non resid. c. tunc non teneantur ad
sacerdotium promoveri, ab subdiaconatum tamen debent promoveri
infra annum, alter sunt privati, et illo durante septennio debet in
. illis ecclesiis idoneus poni Vicarius de fructibus ecclesiae sustentan-
dus, elapso septennio debet rector infra annum in presbyterum pro-
moveri.
Ad poenam privationis rectoris parochialis ecclesiae infra annum
ad sacerdotium non promoti requiritur, quod annus integer sit!com-
pletus. ltem post hujusmodi privationem ecclesia eidem conferri
. non potest, ne hujus statütum sie fiat ludibrio. Item non promotus,
si eo animo receperit ecclesiam, ut fructus anno perciperet, tenetur
ad restitutionem ipsorum, et qui ea mente contulit ecclesiam, servare
debet indemnem. Praemissa patent praeallegat. Tit. de ellectione C.
Commissa li. VI.
Clemens V. in Concilio Viennensi sub tit. de aetate et qualitate. ac
ordine praeficiendggum c. fin.
Venerabilem Ecclesiae observantiam volentes antiquis juribus in
hac parte praeferri, decernimus, ut alio non obstante canonico im-
pedimento possit quis libere in XVIllo ad Subdiaconatus in XXo Dia-
conatus,in XXV. aetatis suae anno ad presbyteratus ordines promoveri etc.
CVI. De Constitutione extravag. Domini Johannis PP. XXII. quae incipit:
eweorabilis. Qui vero et cum sequentibus usque in finem Constitutionis
“ " — sequitur in haec verba;
Qui vero deinceps receperint dignitatem vel personatum seu offi-
cium vel aliud beneficium animarum curam habens annexam, si an-
tea simile beneficium obtinebant illud, quo ipso jure, postquam
t e
secundi possessionem habuerint, vel per eos omni fraude et dolo
cessantibus, quo minus.-habeant, steterit, privati noscuntur absque
more dispendio in Ordinariorum manibus dimittere debeant pari
modo, alioquin ex tunc sint ipso jure secundo privati, eb ne dum ad
sacros ordines suscipiendos, quin etiam ad habendum quodcunque
aliud ecclesiastieym beneficium inhabiles reputentur, quae omnia et
singula beneficia vacatura, ut praemittitur, vel dimissa nostrae et
Sedis Apostolicae dispositioni de ipsorum fratrum consilio reservamus,
ne quis praeter Romanum Pontificem, quacunque sit super hoc
auctoritate munitus, de hujusmodi beneficiis disponere vel circa illa
per viam permutationis vel alias innovare quoquo modo praesumat;
nos enim si secus actum seu attemptatum fuerit, irritum decernimus
et inane. Ceterum ordinarios intelligimus in casibus supra scriptis
Episcopos, in quorum civitatibus vel dioecesibus consistunt beneficia
seu aliquod eorum, quae debent secundum praemissa dimitti, aut ipsi,
qui debent eo dimittere, commorantur, vel ecclesiis Cathedralibus
vacantibus Capitula eorundem, et hi de beneficiis tam dimissis, quam,
ut praemittitur, perditis, nos et Apostolicam sedem certificare studeant,
quamprimum commode poterunt, indilate, ut de illis salubriter dis-
ponere valeamus. Quantum autem ad modificationem attinet ante-
factam, illa duntaxat et non alia beneficia ecclesiastica, quocunque
nomine nuncupentur, curam animarum habere censemus, quae paro-
chias habent, in quibus est animarum cura, non per vicarios perpe-
tuos, sed per rectores vel ministros beneficiorum ipsorum vel illorum
temporales vicarios exercenda, nec non etiam-illa, quorum ministris
ratione benefieiorum hujusmodi competit visitare, inquirere, procura-
tiones recipere suspendere, excommunicare seu ab excommunicationis
et suspensionis sententiis absolvere de consuetudine vel de jure, juri-
bus aliis de animarum cura loquentibus, in suo robore quoad cetera
permansuris. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nos-
trarum moderationis, statutorum, conditiosum, constitutionum, reser-
vationis, inhibitionis et voluntatum infringere vel ei ausu temerario
contraire. Si quis autem hoc attemptare praesumpserit, indignationem
Dei omnipotentis et beatorum Peíri et Pauli Apostolorum ejus se no-
verit incursurum. Datum Avinione XIII. Kalend. Decembris Pontifi-
catus nostri Anno secundo.
CV1l. Conclusio.
Natura vero-naturans, principium omnium creatorum et finis
ipsorum, beneficiis cum ad illam redibimus, per intercessionem Vir-
ginis gloriosae hujusmodi statutorum. conditores, dietätores, scriptores,
-
205
-
206 x
-
lectores, Doctores, publicatores, observatores ac effectivos ipsorum
executores eratiose collocet cum electis, summam divinae visionis
ejusque fruitionis gloriosae felicitatem perpetuo possessuros. Amen.
Expliciunt Statuta Synodalia etc.
(Invenitur haec Synodus in Steph, Alex. Würdtwein Novis
Subsidiis diplomat. Tom. IL. Nm. XLI. pag. 241 seq. —
Schneidt II. 109 — 196.)
IV.
\ SYNODUS HERBIPOLENSIS
sub Wolframo Episcopo Anno D. 1330.
Wolframus Dei gratia, Herbipolensis Ecclesiae Episcopus, uni-
versis et singulis Praepositis, Decanis, Archi-Diaconis, Abbatibus
Prioribus etc.
I. De prava Consuetudine.
Detestanda consuetudo in locis plurimis nostrae Civitatis, et Dioe-
cesis, inolevit, quod uno conjugum ante inthronizationem mortuo,
alter superstes cum mortuo, juxta feretrum, in quo positus est, &
nonnullis Sacerdotibus, ac si ambo viverent, inthronizatur ; cum igi-
tur juxta Apostolum, mortuo viro. mulier sit & lege viri. soluta ; talia
fieri de caetero prohibemus.
,
II
Nonnulli Sacerdotes simplices, Sacramentum Confirmationis in
mortis articulo praesumunt fidelibus exhibere, quod ab Apostolorum
temporibus fuit solis Pontificibus reservatum, ad excusandas excusa-
tiones in peccatis, solam consuetudinem praetendentes; unde omnibus
Presbyteris districtius inhibetur, ne talia de cetero sua temeritate
attemptent, praesertim cum umbra quaedam ostendatur in opere,
veritas autem non subeat in effectu.
III. De Raptoribus. :
Quia ex - Btatu to Concilit Provincialis Moguntini edito et promul-
gato contra spoliatores rerum et personarum Ecclesiasticarum, Eccle-
siasticis personis Civitatis et Dioecesis, ac Provinciae Moguntinae,
(ut credimus) sufficienter provisum non existit; de consilio igitur
Praelatorum et Capituli et Ecclesiae nostrae pro utilitate Subditorum
nostrorum, scilicet Ecclesiasticarum personarum eidem Statuto duxi-
‘
| |. 201
mus, auctoritate ordinaria, annectendum; quod non solum in locis
Civitatis, et Dioecesis nostrae, ad quae dictum spolium deducitur,
verum etiam in illis locis, in quibus res Ecclesiasticarum personarum,
absque mandato Judicis Ecclesiastici competentis, occupari, arrestari,
detineri, aut offerri, seu distrahi, domus etiam eorum, sive quaecun-
que aedificia demoliri contigerit, in eisdem locis cessetur ab officiis
"Divinorum, sub poena in eodem Concilio Provinciali expressa.
IV. De Tutoribus et Curatoribus.
Ubi majus periculum vertitur, ibi procul dubio consultius, aut
cautius est agendum; cum itaque experientià magistra rerum efficax
manifestat, quod tutelae pupillorum nec non curae adultorum mino- .
rum, saepe saepius in non modica, imo vraviu Patrimoniorum, sive
substantiarum ipsarum minorum, suorum parentum industria, labori-
bus studiosis, ac multis variis casibus solicite ut plurimum conquisi-
tarum, dispendia, ac detrimenta (vergant) perutili juris dispositione
cirea hoe ullatenus non attenta, per ipsorum minorum Curatores
plerumque suspectos, desides, et remissos, &bsque curiosa providentia
ac sollicitudine studiosa illegaliter gubernantur. Litteras nostri, àut
Vicarii nostri in spiritualibus pro tempore existentis sigillorum appen-
sione communitas, vobis duxerit ostendendas, non obstantibus literis
visionis, ,vidimus* communiter nuncupatis, Praelatorum et personarum
quarumcunque.
V.
. Praecipimus; quod nullus Archi-Diaconorum extra Civitatem
Herbipolensem, sine licentia nostre, aliquem habeat officialem, seu
causas aliquas nisi valde modieas decidentem, et quia ubi majüs pe-
riculum vertitur, cautius est agendum ; sub poena excommunicationis
specialiter inhibemus: quod nulla eausa matrimonialis; in qua con-
silium peritorum magis, quam in aliis necessarium habeatur, extra
dictam civitatem aliqualiter decidatur; alioquin etiam taliter judi-
cantes suspensos manere volumus, donec de transgressione hujusmodi
Nobis emendäm fecerit sufficientem.
VI.
| Licet Archiepiscopus in Subditos Suffraganeorum suorum, ex-
ceptis quibusdam casibus in jure expressis, nullam prorsus habeat
potestatem; nonnulli tamen vestrum, per simplicem juris ignorantiam,
consuetudinem onerosam, in nosirae jurisdictionis et honoris non
modicam derogationem, et omnium vestrum quoque praejudicium,
Ld
*
e
x
208
inducere minus provide praesumentes, ipsius Domini Archiepiscopi,
et judicum suorum delegationem passim suseipiust, praecbpta' exe-
quuntur, et in causis per appellationem ad eos develutis; testimonium
ferunt, contra Praedecessorum nostrorum Statuta.euper eo m:Synedis,
quas celebraverunt, promulgata. Ne igitur ex hujusnrzodi consuetu-
dine subreptitia quisquam de qurisdictione nostra. imposterum: sibi
contra Statuta Canonum.quicquam vindicet vel. usurpet, vobis uni-
versis, et síngulariter singulis mandamus: in virtute sanctso:obedien-
tiae, et sub poeng exoomemumicationis latae sententiae, quatenus: de-
inceps nullus vestrum Domini. Archiepiscopi Moguntini , .seu judicum
suorum praedictorum mandata, seu praecepta aliquatenus exequatur,
seu mandatis et praeceptis eorum obediat vel obtendat,.exceptis
dumtaxat casibus infra scriptis. .
Casus autem , in quibus Archiepiscopus jurisdictionem in Subdi-
tos Suffraganeorum suorum habet, sunt hi:
1) Cum deviatur in divinis Officiis a consuetudine Metropolita-
nae Ecclesiae, nisi contraria. consuetudo, et rationabilis obviet ex
Adverso. €
2) Si Subditus delinquit in ejus Dioecesi , aut habet: domieiliam
in eg. TEE
3) Si Causa deferatur ad eum per appellationem ; aut cum ab-
“ solutus ab Archiepiscopo, non vult parere Episcopo, videlicet: : post- '
quam Subditus de injusta excommuniealione de Episcopo suo con-
querens, fuit ab Archiepiscopo Canonice absolutus, .Episeopo süper
eo, de quo fuit excommunicatus , -satisfacere éontenvbserib, extunc
Archiepiscopus potest ipsum. Subditum Episcopi. iü prisimas. :ERXCOM-
municationis sententias reintrudere: m TTE
. 4) Si causa criminalis est inter Episcopum. pr Clericum :suum,
tunc cause illa debet deduci in Synodo, in qua praeest Archiepiscopus.
5) Bi Clericus habet civilem causam contra..:Episcepum-::suum.
6) Quando Canonici, absque manifesta et r&tiongbili: Causa ces-
saverunt a Divinis maxime in contemptum Episcopi, tunc -Metropoli-
tanus ad querelam ipsius, tanquam & Sede Apostolica super hoc
ee cognita veritate, ipsos poterit castigare.
7) Quando Episcopus est negligens in eó, quod ipse facere debe-
pet, hoc est videlicet: quando- Metropolitanus constituit Oeconomes,
quos Episcopus neglexerit habere in sua Ecclesia ; Oeeonomys autefn
dicitur, cui res gubernandae mandantur.
8) Si aliquis conqueratur Superiori de injusta Sententia excom-
munieationis, et appelletur post excommunicationem , praestità cáu-
tione de stando mandatis Ecclesiae, est in optione Superioris ‚an
00 .
velit absolvere eum, an.remittere eum ed abeolvendum ad eum, &
quo appellavit, praemissae temen cognitione, quod.. ex justa Ceusa
appellatum et ex vera, alioquin non transfertur jurisdictio ad Arehi-
episcopum, nec ipsum absolvere poesei; si vero non appellavit, sed
per simplicem querelam ipsum adivit, debet eum remittere ad infe-
riorem, ut ipsum absolvat: et si inferior ipsum absolvere nolit, Ar-
chiepiseopus eum absolvat, et si periculum esset in mora propter
hujusmodi remissionem, statim eum absolvat. Si quis proponat post
appellationem legitiine interpositam se excommunicetione fuisse inno-
datum, vel in forma excommunicationis iniolerabilem errorum fuisse
patenter expressum; in causis istis primo admitlitur probatio, ut
appareat, an ebsolvi debest, an denuntiari non ligatus ? si &utem in -
istis casibus absolutio impendi petitur ad cautelam, necesse habet
appellans probare primitus appellatum intra decendium, quamvis ad-
huc de veritate causae non constet.
9) Qui conqueritur. coram Superiore excommunicantis, Be irre-
tionabiliter excommunicationi vel interdicto suppositum, et offert se
ad justitiam de his, pro quibus Sententiam ipsam sccepit; Superior
periculo imminente, ne in excommunicatione decedat, poterit absol-
vere, non obstante appellatione illius, qui ipsum excommunicavit.
VII. De: Poenitentia.
Sunt nonnuli Secerdotes tenta simplicitate seducti, quod in
casibus poenitentes ad introducendum. dumtaxat in Coena Domini
ad Nos trensmittent, credentes: quod ad absolutionem illorum Ce-
suum sole iné&xoductio, sine Confessione Nobis seu Poenitentiariis
nostris faciendae, sufüciat tunc eisdem ; quorum quidem talium Sacer-
dotum simplicitatem , quod ad hoc, valde reprehensibilem judicamus,
statuentes et mandantes vobis universis et singulis, ut taliter poeni-
tentibus, in confessionibus vobis fiendis, specialiter injungatis: ut
tales casus, antequam introducantur, Nobis seu Poenitentiariis nostris
detegams confiendo, ut absolutionis Beneficium consequantur. Datum
Herbipoli in Syeodo Anno MCCCXXX. Mense Martio.
. (Ex Schedis P. Joannis Gamans. Soc. Jesu. Juliacensis ex
Newenaar mortui 1634. Aschaffenburgi descripsit Cl Schannat.
b. m. Apud Harzheim IV. 310 seq. Schneidt, IL 197 — 204.)
V. '
DECRETUM ALBERTI HI. EPISCOPI HERBIPOLENSIS
Latum in Synodo Anno 1373. |
Albertus , Dei gratia Episcopus Herbipolensis. Tenore praesen-
tium pateat universis, quod iníra scripte corem recolendae memoriae
14
212
Item presbyteri religiosi ordinum mendicantium nón omnes
quidem, sed duntaxet a superioribus suis electi et etiam locorum
episeopis praesenteti ad: tam salubre officium. exercendum juxta sta-
tutum et ordinationem Sedis Apostolicae habent licentiam audiendi
libere confessiones sibi volentium confiteri et eisdem injungendi poe-
nitentiam saluterem ac. absolutionis beneficium impendendi in termi-
nis sive locis duntaxat, ad quos tales praesentati fuerint, ut praefertur,
non iamen propterea in praemissis ampliorem quam plebani ibidem
obtinent potestatem, h&ec patent in constitutione super Cathedram
C. „Stetuimus“ innovata quidem in Concilio Viennensi de Sept. Sub.
C. dudum in Cle. et in privilegiis Sedis Apostolicae, quibus fratres
ordinis tam beati Augustini Heremiterum quam Carmelitarum sanctae
Mariae gloriosae aequiparentur fratribus Praedicatorum . et minorum
‚in praeallegata constitutione expressis, et propterea confessi sua pec-
caía iisdem fratribus, - ut praemittitur, praesentatis non eadem pec-
cata sibi debite confessa denuo confiteri, ut patet in" praeallegata
Constitutione *Vas electionis^. — Attamen parochiani dictis fratribus
confessi tenentur nihilominus saltem semel in anno suis plebanis
aut de ipsorum licentia alis presbyteris confiteri ut patet in generali
Concilio superius allegato.
Praeterea specialiter est sciendum, quod plebani Majoris Herbip.
et aliarum ecelesiarum parochialium ad honorabiles. Dominos Prae-
positum, Decanum, Archidiaconos et Capitulum ipsius eeclesiae Herbip.
immediate spectantium privilegium a Sede. Apostolica obtinent, .spe-
ciale, quod religiosi, cujuscunque sint ordinis, confessiones parochis-
norum suorüm audire non debeant, nisi pelita prius et .obtenta. licen-
tie a proprio Sacerdote juxta statuta Concilii generalis non obstante
aliqua indulgentie religiosis ipsis vel aliis quacunque verborum forma
&b Apostolica Sede concessa, per quam non expressam in ea de
verbo ad verbum praemissa impediri valeant vel differi.
(Die nun folgende deutsche Version dieses Erlasses: „Ein
ieglich Cristenmensch . . . .* haben wir bereits S. 116 mit-
getheilt. — Vorstehende Actenstücke finden sich im MS. Leonis
pl 14. Siehe Schneidt thesaur. jur. can. II. pag. 234 &eq)
| "VIL |
SYNODUS HERBIPOLENSIS
sub Joanne ab Egloffstein Episcopo A. Chr. 1407.
Johannes Dei et Apostolicae Sedis Gratia Episcopus Herbipolen-
sis universis Capitulis, conventibus, atque Clero tam Regulari, quam
218
Saeculari, per nostras Civitatem et Dioecesim Herbipolensem con-
stitutis, salitem in eo, qui est omnidm vera salus.
Constitutiones, in hac nostra Herbipolensi Sysodo die data prae-
sentium promulgatas, ab omnibus sciri, et irrefragabiliter secundum
mentem observári praecipimus infr& seriptas. @uapropter sub ex.
communicationis poena statuimus ®t ordinamus: ut deinceps in sin-
pulis Capitulis ruralibus nostrae Dioecesis praesidentes dictis Capitu-
lis per se, aut alium idoneum debite, ac cum imtegritete püblicent.
Ut autem simul Statuta Praedecessorum nostrorum diligentius .obser-
ventur, districte praecipimus et decernimus, statuendo: quatenus
ipse, quae volumus utentium moribus approbari, a quibuslibet Prae-
latis, et Decanis Ruralibus recipiantur in scriptis in hac nostra Synodo
constitutis: Decani vero rurales singukhs Ecclesiarum Rectoribus, et
Vicariis earum, copiam faciant intra mensem, quam in libris Eccle-
siarum redigi ordinent, in quibus statuta ipsa lecta, et saepius repe-
tita, singulorem memoriae inculcentur. *) . |
x | J. De Hescriptis.
Cum nemo éredendus sit delegatus, nisi commissionem et. potes-
tatem ipsammet ostendat, juxte Canonica instituta sub excommuni-
cationis poena praecipiendo statuimus, et ordinamus: ut nullus dein-
ceps per Tiostram civitatem eb Dioecesim, cujuscunque se Judicem
délegatüm sive subdelebatuüm asserentis litteras, processus, seu man-
data, quomödöhbet exequatür, seu recipiat, nisi prius sibi per verorum,
non falsorum, non’ éorruptorum, non cancellatorum, non susceptorum
Reseriptorum originàlium commissionis suae ac potestatis eorundem
aut saltem per nostrorum successorum aut vicariorum nostrorum in
spiritußlibus litöram visionis , vidimus ^ communiter nuncupatum
ostensionet fides fiat oculata. '
H. De Consuetudine.
Execrabilis et detestandus abusus nostrum graviter turbavit auditum,
quem in nonnullis Ecclesiis, et Monasteriis nostrae Civitatis et Dioe-
cesis comperimus usque haec tempora pro dolor! perdurasse; qualiter
Festa sanctorum Joannis Evangelistae, Stephanis Prothomartyris, et
Innocentium cum caeteris diebus sequentibus, quae non immerito
summa forent dovotione celebránda, quasi in ludibrium sint con-
ee v v(À7-
*) In hae per Harzhemium edita Synodo plura 'statuta desiderantur, quae in Collec-
tione seu confirmatione Statutorum de anno 1446. sub Nr. 80. 37. 40. 41. 42, 46. 47.
88. 85. 89. 92, 108. 109. 111. 132, Joanni Episcopo adscribuntur,
214
versa;*) in ips&g namque festis et diebus in ipsie Eoclesiis et Monas-
teriis divinus cultus et ordo in cantu, in pulsu, in habitu, disciplins
et moribus, per ea qu&e tam juri, quem rationi sunt conirerie, Re-
ligioni dissone, choro inconvenientie, honestati personarum incongru-
entia, turpiter immutatur. Consuetudinem ergo ipsam, quam eorrup-
telam potius et abusum reputemus, hae saera Synodali constitutione
reprobamus, "vobis in. virtute sanciae obedientiae districtius inhi-
benies, ut &b hujusmodi &busu de caetero desistatis, ac cessetis, dic-
tisque diebus F'estis in cantu, in moribus, habitu, disciplina atque
gestu, eum Ecclesia nostra majori vos conformetis..
/
ill. De aetate ordinandorum.
Cum, ut, aliquo non obstante Canone, valeat quis libere in XVIII.
ad Snbdiaconatus, et in XX. ad Diaconatus, et XXV. aetatis anno
ad Presbyteratus Ordines promoveri, statuat Concilium Viennense,
districtius inhibemus: ne quis ad eliquem ordinem praedictorum in
?
aetate, quam (ut praemittitur) requirit Ordo, non constitutus, prae-
sumat ascendere; alioquin praesumptorem ejusmodi usque ad legiti-
mem a&etatem ah exercitio suspendimus Ordinis antedieti.
‚IV. De Qualitate Ordinandorum.
Quoniam nullus, nisi Episcopus, ac ipsius in spiritualibus , Epis-
copo in remotis agente, Generalis Vicarius, vel, Sede vacante, Ca-
pitulum, seuis, ad quem tunc temporis administratio spiritualium
noscitur pertinere,.suo subdito, ut in Dioecesi aliena ad Clericorum
Ordines ascendere, valeat, licentiam poterit impertiri, nisi sibi, quod
suos Clericos ac subditos possit, a quo voluerit Episcopo, facere or-
dinszi, & Bede Apostolica specialiter sit indultum ; secundum eanonicas
fBanctiones hac in perpetuum valitura constitutione sancimus**) et
Examinatores Ordinatorum nullum quemcunque ordinandum Dioe-
cesis alienge religiosum aut saecularem recipiant et admitíant sine
Dioecesanorum Episcoporum litteris dimissoriis, aut alias sui Superioris
supradicti, de cujus indulto Apostolico praefatis Exgininatoribus fides
fieri debebit ante omnia oculata.
*) Pertinet hoc ad festum stultorum i e. Narrenfest, quod olim juveniles
domicellares ,cum cereis, ornamentis, ludis, aequitatibus, choreis, conviviis et ceteris vani-
tatibus“ in festis S. Stephani, S. Joannis Ev., SS. Innocentium et Octava Epiphaniae celeb-
rare solebant. Qui abusus in Novo Monasterio jam per statutum de 9. September 1817,
in Ecclesia vero cathedrali in capitulo peremptorio de 19. Wecember 1376 penitus annul-
letus et revocatus fuerat. (Reg. D. V. 366. 884.)
**) Forte: ut.
218
. Praetereg aullus illegıtime nedus ‚ad aliquem sacrum Osdinem,
vel beneficium €uram hebens animarum, sine dispensationes Bedis
Apestolicae adınittatur in aliqua Ecolesia saeculari, et tales qui hac-
tenus sunt admissi, si de eis constiterit, per Archi-Diaoenos repellan-
tur: &lioquim scienter opntrarium acienies, per unum mensem ab '
ingressu Kcelesise.noverint .se suspensos.
V. De Clericis peregrinis.
Cum plerumque infames consueverunt loca suae relinquere natio-
nis, statuimus : ne Clerici peregrini et ignorati per nostram Dioecesim
de c»etero ad officiandum, tamquam Vicarii vel Socii, in Ecclesiis
vel Cepells eliquatenus admittantur, nisi nostres exhibeent literas,
quibus eis officiandi in Ecclesiis nostrae Dioecesis lheentiem conneda-
mus, praecipimus itaque ex nung omnes Clerieos peregrinos et ignotos
nosires non habentes literas super admissione sug & Vicariis Ecole.
siarum seu Capellerum, et & Societate domestica penitus removeri,
qui autean in utroque vel altero hujusmodi mandati nostri artioulo
transgressar exstiterit, ab ingressu Ecclesiae et Divinis, per Nos se
noverit suspendendum, ae graviori poena, si ejus culpa exigerit,
puniendum.
VI. De Officio Archi- Diaconi.
Quoniam nullus ommno Archi-Diaconus, Archi-Presbyter, sive
Praepositus, vel Decanus, animarum curam sine judicio vel consensu
Episeopi Mioenesanj, aliqui tribuendi habent facultatem; immo eicut
a agnolis Patribus est statutum, animarum cura in solias Episcopi
consistit potestate, nec obtentu ulicujüs consuetudinis, debent Institu-
üones, utpula, quee ad ipsorum non spectant officium, vendicare,
meminique liceat, sime Mandato vel sine licentia Episcopi, curam
cowmiitere eanimerum; universie et singulis Archi-Diacenis nostrae
Ecolesiee, eorumgue Oflicistis praesentibus et futuris districtius inhi-
bemus, ne alicui sine nosira licentia curam committere preesumasni
entedietam , alioquin ipsorum quemlibet excommunicgtionis sententia
eo ipso, volumus subjacere.
Item strictissime praecipimus, et mandamus omnibus et singulis
Archi-Diaconis, Praepositis et aliis Praelatis per civitatem et Dioece-
sim nostras ubilibet copstitutis, jurisdictionem Eeclesiasiicam haben-
tibus, ut Officiales ad jurisdictionem ipsam praeficere studeadt, qui
sit viri bonae famae, in jure periti et experti, notitiam causarum
heabentes, si tales habere valeant; alioquin viros expertos et conscien-
tiosos,, &c Deum timentes, qui ad minus, de consilio jurisperitorum,
-
246
sententias, tam interlecntorias, quem diffinitivas ferent, et ordinate
absque illicita extorsione pecuniarum in singulis procedant, neque
de causis ad Forum Ecclesiasticum. de jure vel consuetudine non
spectantibus se aliquatenus intromittant, si auten. Praelati idiotes,
exgctionatores, notorios concubingrios, infames eut uxoraiog, seu lgi-
cog, aut,alios inhabiles ad hujusmodi officialatus . officium .-scienter
praefecerint, tem ipsi Praelati praeficientes, quamdiu hujusmodi Of.
ficigles in dietis officiis sustinuerint, quam Officiales iidem , ab: omni
exercitio jurisdictionis. sint eo ipso. suspensi :.8i: sutem tales, ut prae-
mittitur, Officiales a prineipig forsitan ignoranter assumpserint, post-
quàm eos sciverint esse tales, ‚sub. poena praedicta dimittere temean-
tur: sententiae vero per. Officiales uxoratos seu laicos in causis
Ecclesiasticis latae, sint ipso, jure, nullae.
Insuper eisdem, Archi-Diaconis districtissime inhibemus, ut offi-
cium visitationis per 8e, vel per suos Officiales exercentes, Parochias
sive personas visitatas indebitis seu onerosis procurgüionibus, sive
exactionibus gravare aliquatenus non praesumant, nec numerum
personarum & sacris Canonibus institutum excedant, neque sumptuo-
-888 Sive superfluas expensas quaereni, sed cum gratiarum .actzone
accipiant, quae honeste et competenter illis fuerint ministrata, ac in
cunctis agendis taliter procedant, ut non, quae su& sunt, sed quae
Jesu Christi, quaerere videantur.
Yll. De Officio Vicarii. mE
Cum sit reprehensione dignum, ut quis oves proprias, alteri
earum curam committendo, deserat, et alienas regere, praesertim
causa avaritiae, praesumat; idcirco districte inhibemus: ne quis Pa-
rochielem Ecclesiam obtinens ;.alienam regere, tanquam. mereengrius
aliquatenus attemptet, nisi super hoc petita et obtenta nostre aut
Viearii nostri in Spiritualibus licentiae speciali: et nihilominus in
litteris per Nos, aut ipsum nostrum Vicarium deguper concedendis
CAUSa retionabilis et manifesta contineatur, quare suam Parochiam
.per se commode regere non valeat; contrarium facientes, & 8uis offi-
ciis decernimus suspendendos.
VII. De Majoritate et Obedientia.
" 'Qui& per" inobedientiam prothoplestus" Dei grafià fuit "privatus,
et'& ptradiso' dejeetus, hoc quidam Heremitae, seu alias in sylvis
sed -loceis sdlitarfis habitantes, minime advertentes, Plebanis suis, intra
quarum Parochiarum limites commorantur, obedientise debitum sub-
trahunt, et ab eis negligunt recipere ecclesiastica Sacramenta, non
211
curentes, a quocunque Sacerdote religioso, vel saeculari hujusmodi
Sacramenta recipere, ipsos forte nequeunte solvere vel ligare: unde
volentes huic errori seu negligentiae salubriter obviare, statuendo
decernimus: ut homines iidem, sic incerto vagantes, et quos acepha-
los. reputamus, ‘ad subjectionem et; obedientiam debitam Plebanis suis
imposterum exhibendam, hujus auctoritate statuti censura Ecclesias-
tiea compellantur.
Praeterea superstitiosam quarundam personarum invidiam com-
pescere cupientes, qui more Cham dilectione filiali rejecta et pater-
malt pietete conculcata, non sólum in Capitulis et conventibus, pro
Treetatibus capitulsribus congregati, Praelatis suis et Superioribus
reverentiam debitam subirahunt, verum etiam ad invicem nonnun-
quam in verba probrosa et contumeliose prorumpunt, ex quibus ne-
gotis, propter quae tractanda convenerunt, plerumque remanere
imdiscossa cernuntur in Ecclesiarum dispendium et gravamen, hoc
nostro in perpetuum valituro edicto statuimus et ordinamus: ut in
singulis Capitulis et Conventibus servetur reverentia" et morum gra- . -
vitas, ita quod nullus in alterum verbis, aut factis probrosis aut
eontumeliosis prorumpat: Decanis nihilominus, et aliis dictis Capitulis
praesidentibus sub ' exeommunieationis poena districte injungentes,
ut his, qui contra edietum prohibitionis nostrae hujusmodi venerint,
per unius pensis spatium, sine spe veniae, fructus suarum subíra-
hantur Praebendarum, & quibus ipsos *) praedicti temporis spatium '
suspensos manere volumus, ei decernimus eo ipso. |
Item in virtute sanctae obedientiae praecipimus universis et sin--
gulis Presbyteri '&c Clerreis rur&libus nostrae Dioecesis, quatenus,
quotiend'ipsos Per suos Deeanos et Camerarios aut alios, ad quos
hoe pertinuerit ab antiquo, ad capitula sive convocationes per insi-
nuatiotiem et publicationem nostri, :Successorumque nostrorum ac
etiam Archidieconorum convocari contigerit, totiens ipsi ad Capitula
et convocationes hüjusmodi studeant convenire, nisi ex rationabili
cawsa sd'de absentia poterint excusare, in quo tamen alium idoneum
Presbyterum loeo sui ad Capitula et convocationes dirigant antedicta.
IX. De postulando.
. Advocati Causarum, eum causam regendam susceperunt, libellum
sive petitionem, positiones et articulos, exceptiones et defensiones
ordinent, aut examinent, et in eis, antequam coram judice produ-
«) Supple: per.
418
cantur; se subseribant , alioquin pro libellis, petionibus, positionibus,
articulis, exceptionibus et defensionibus ipsis, ut praefertur, per Ad-
voeatum non subscriptis parti vietrici Judex causae pto expensis
nihil taxet.
X. De Judiciis.
Cum nonnunquam Judices Ecclesiasticos nostrae Civitatis et
Dioecesis per saltum procedere, tam ex officio, quam ad partum in-
stantiam, perspeximus, quod ex eo provenire cognov&mus, quod pro-
cessus Judicum eorundem Sigillo in execntionis judicium sigillatos
non reportant; universis igitur et' singulis Judicibus supra scriptis
sub excommunicationis poena districte inhibemus, ne deinceps contra
personss quascunque ulteriores processus facient aut diyigent, nisi
priores signo executionis, ut praemittitur, viderint debite sigillgtas.
Huic nostrae Sanetioni adjieimus, quod quihbet Ecclesiae parochialis
Rector sigillum proprium debet habere infra mensem, pro processibus
ipsis sibillandis et signandis sub poene adjeeta. :
. Praeterea cum nullus offieium duorum in judieio valeat exereere
. juxta Canonica instituta, hoc edicto perpetuo prohibemus: ne quis
Judicam Nobis subjeetorum de cetero per se ipsum acia causae coram
ipso pendentis scribere praesumat; alioquin actis hujusmodi in judiciis
et extra, fidem aliquam minime fore adhibendam declaramus,
XI. De foro competenti.
Quoriim ex constitutione. supra posita dubitationes ingargumi,
videlicet: qude causae ad Ecclesiasticum forum debeant .pertinere,
nonnullos:easus ejusmodi praesenti duximus annotandos Sanctioni,
ne Judices tam Ecelesiastici quam Saeculares, per ipsorum ignor&n-
tiam ee valeant excusare. In primis videlicet, omnes Invasores Eccle-
siasticarum rerum, seu religiosoyum loeorum, sub Ecelesiastico judi-
. eio eonveniuntur; item causae rusticorum vel servorum Eoclesige,
item causas publicae poenitentium, item eausae pupillorum, viduarum,
et miserabilium personarum; item causae peregrinorum; item quando
Judex saecularis justitiam reddere negligit; item, in crimine sacrilegii,
usurarum , haeresis, simoniae, Excommunicationis, adulterii, matri-
monii, dotis, super decimis, item, causa Nativitatis, Benefieialis, Juris
Patronatus, rapinae; item ratione pacti et voti fracti; item ratione
juramenti, vel fidei dationis; item quando pars aliqua fueri£ ecclesi-
astica sive reus fuerit, sive actor, etiam super re prophana, causa
debet etiam a Judice Ecclesiastico terminari. .
219
Insuper universis Judicibus Nobis subjeetis praesenti prohibemug
edieio, ne Comitem aut Baronem, Ministerialem Eeclesiae nosirae
Herbipol. ad ipsorum pr&esumant trahere judicia quovis modo, sine
nostra speciali licentia, elioquin judicium ipsum irritum deeernimus,
et Judicem excommunieationis sententiam innodatum eo ipso decla-
remus. - .
Xll De Praebendis ei Dignitatibus.
Cum in Civitate et Dioecesi nostris Herbipolens. diversi Clerici
saeculares non ponentes terminum avaritiae, nec salutem propriam
attendentes, onerare se pluribus Beneficiis Ecclesiasticis incompatili-
bus non formident;: Noe, qui aliorum indigenüis, et aliorum seluti
sueeurrere cupimus et Ecclesiarum necessitetibus providere, authori-
tate praesentis Synodi firmiter et districte praecipimus, ut singuli,
talia plura beneficia possidentes, aut recepto ultimo sint. contenti,
aut infra XVII. dierum spatium, a publieatione praesentium , eon-
ünue sequentium, quem terminuim ipsis pro peremptorio assignamus,
secum esse per eum, qui jure hoc facere potuerit, dispensetum legi-
timis edoceant documentis; alioquin Nos, juxta fornam Cenonum
eontra hos traditam, providere curabimus beneficüs ipsis et personis.
LI
XII. De Testaments.
Intelleximus, quod nonnulli tam Religiosi, qm saeculares Cle-
rici, vel laáci, divino timore postposito, suarum animarum periculum
incurrere, dum res, quae per manus eorum ex testamento deceden-
üum debent in usuB eertos, praesertim pios, distribui seu expendi,
alis usibus applicare non formident, ac negligentias, dolos et fraudes
quamplures circa hujusmodi executionis officium committunt: qusn.-
toque terdius id, quod eis commissum est, exequendo, et quod dete-
rius est, pecunias, res, et bona ipsa sibi quandoque usurpant, et in
usus propriog convertunt: frequenter etiam pro longe minori pretio,
quam alibi commode vendi possent, bong ipea recipiunt et: distribuunt:
ita ut plerique non Execntores, sed Consumptores; sive Dilapidatores
aut Subtractores appellari potius merentur. Cum igitur ad nostrum
spectet officium piis ultimis voluntatibus providere, ut secundum vo-
luntatem defaunoti cuncta procedant, ideoque contre praemissas frau-
des, dolos et negligentes, prout justum fuerit, secundum Sanctiones
Canonmicas intendimus remediisopportunis providere, prout ad nostruni
spectat pastorale Officium; nihilominus ad doli maculam evitandam,
ompieque fraudis tollendam suspicionem, disirictissime praeeipunus,
et in virtute sancíae obedientiae mandamus, ut ipei Exeeu£ores der
220
inceps deputandi, quando cito commode poterint, post obitum de-
functi, de omnibus et singulis bonis per ipsum defunctum relictis et
invenüs, inventarium coram personis honestis etfide dignis conf&ciant,
si nostram et sacrorum Canonum ultionem evadere velint.
Item; quia saepe contingit, quod Praelatis, et aliis Clericis ae
Ecclesiasticis personis decedentibus, bona ab ipsis dimissa, quae se-
eundum ipsorum ultimam voluntatem ad certos usus deberent dis-
tribui, vel ad alios; si &b intestato decederent, de jure vel consuetu-
dine devolvi, per utriusque generis homines, Clericos et laicos, Re-
gul&res et Saéculures, et quandoque etiam per ipsos Executores
occupantur, surfipiuntur, dilapidantur, et consumuntur, in eorum,
quorum interest, grave dispendium et jacturam. - Nos, ipsorum &usus
reprimere, ae eorum, quorum: interest, indemnitalibus praecavere
volentes, decernimus; ut praemissae de caetero temeritate propria
preesumentes, per excommunicationis sententiam fore compescendos,
& qua nullatenus absolvantur, donec plene restituerint, qnidquid de
bonis receperit süpradictis: et nihilominus decernimus, íales .aliis
. juris remediis, si hoc exegerit qualitas delioti, justitia mediante, fore
compescendos.
Praeterea ad aures nostras per claemorosam insinuglionem. mul-
torum devenit, duod Patroni Ecclesiarum tam laici, quam Clerici,
Advocati, Judices, Praecones, bona decedentium Clericorum occupant
et usurpant, volentes sibi ab intestato succedete, et aliquando etiam
eorum teatamente infringere, pro suae voluntatis arbiizio, non judicio
rationis; quare provide duximus statuendum: ut Petroni Ecelesiarum
et alii suprg dieti de talibus de caetero abstineant, et. nis? abstinere
voluerint, quousque sie ablata restituant, excommunicationis vineulo
innodentur, ec alia poena eondigna percellantur. : t
XIV. De Decimis et Oblationibus.
Decimas sacri Canones sine diminutione Olerieis exsolvi jubent;
ideoqué. mandamus, quatenus ipsae de fructibus statim, cum collecti
fuerit, :e5 non deducüs expensis, cum plenaria. integritate exsol-
ventur.
4. ltem; dicet omnis Christianus ad Missarum Solemnis aliquid Deo
' aoffere teneatur, et reducere ad memoriem, quod Deus per Moysen
dixit: Non apparebis in conspectu meo. vacuus; in praecipuis: tamen
Dei, et 'Banotorum Festivitatibus: per &nni circulum: oocurrentibus,
quas eirca nostrae Ecclesiae longaevam consuetudinem aeptem fore
censemus, videlicet: Nativitas Domini J. Christi, Pascha, Penteeostes,
Nativitas B. Mariae Virg. Purificatio, Annımtiatio :ei Assumptio, ad
221
oblationes et offertoria omnes et singulos nostros subditos im suis par
rochielibus Eeclesiis teneri declaramus: nisi eliud in quibusdam
Eeclesüs.ex longa consuetudine esset introductum.
AV. De Statu Monachorum.
In Religiosorum Reformationem ex officii debito oculorum e aciem
dirigentes, praecipimus et mandamus omnibus et.singulis Regularem
vit&m professis, quatenus Secundum regulam, quam professi suni,
ac juxia ordinationes, diffinitiones, et Statuta Sanctorum Patrum
vivere studeant, substantielia videlicet: obedientiam, paupertatem, et
continentiam firmissime servari curent; in habitibus et calceamentis
Ordini suo congruentibus, secundum formam constitutionum desuper
confecterum, se decenter et honeste habeant, Tonsuras etiam defe-
rant largas "et latas, omnesque Fratres communiter vivant, et come-
dant in refectorio, in quo nullus carne vescatur; mensae vero non
desit lectio, silentium in Oratorio, Dormitorio, Refectorio, et Claustro
debite observetur. Rursus mandamus:. ut in singulis monasteriis
idoneus teneatur Magister, qui Monachos sive Novitios in primitivis
seientiis instruat diligenter: ipsis etiam Novitiis fidelis deputetur In-
structor tam in divinis Officiis, quam in observantia regulari. Regula
etiam in Capitulo ab ipso, qui praeest capitulo, vel alio, cui hoc
injunotum fuerit, frequenter legatur, et eiiam propter minores vul-
gariter exponatur, .Volumus- insuper, ut in singulis monssteriis
numerus Monschorum antiquitus institutus teneatur, siquidem. ad
hoc sufficient facultates: sin minus, tot Monachi teneantur, quot.de
ipsorum monasteriorum bonis, sive proventibus absque penuria pote-
rint sustentari. Praecipimus etiam et mandamus: ut ad portam cujus-
libet monasterii unus 'Portenarius sive Janitor providus et discretus
deputetur, ne, absque licentia Abbatis, vel alterius praesidentis Mo-
nasterio eodem alieui ingrediendi libertas concedatur, neque mulieres
Monasterio virorum &liquatenus intrare permittantur.
‚Haec &utem omnia in Monssteriis Monialium,.quoed Articulos
Abbetissis et Monialibus congruentes, praecipimus observari: -Biquis
autem in praemissis aut aliquo praemissorum (temerarius violator
exstiterit, regulari subjsceat disciplinae aliisque poenis a saeris Ca-
monibus et Statutis Ordinum nihilominus comminatis, veniat gravis-
sime percellendus. Abbates quoque, quibus omnes Monachi /reverén-
ter obediant, taliter se regant opere et sermone, ut exemplo virtütis,
verboque doetringe fratres suos instruere possint in bono, et etiam
8. malo revocare, Zelum Religionis habentes secundunı scientiam, ut
delinquentes corrigant. ei castigent, obedientes foveant, et’ confortent,
222
nec extra sus monasteria domicilium aliqualiter teneant, sed sini
cum fratribus suis in Monasterio et Choro: et horis canonicis, prout
frequenter poterint, intersint, Missasque ad minus in summis et prae-
cipuis festivitatibus per se’ cantent, vigilem curam, et diligentem
solicitudinem gerentes in omnibus, ut de officio eis commisso dignam
Deo possint reddere rationem ; quodsi remissi, vel negligentes inventi
fuerint, secundum regularia instituta et sacros Canones, poena debita
decernimus castigandos, cum offensa non solum propria, verum
etiam aliena de eorum manibus requiratur. Insuper volumus et
mandamus, ut omnes et singuli Abbates, Abbatissae et Conventus
Nobis subjecti, deinceps per Nos requisiti, de omnibus expositis, et
receptis per eos, Nobis, et Commisseriis nostris ad haee deputandis,
&bsque dolo, fraude, seu negligentia debitam rationem reddant.
XVI. De Censibus,
Cum circa solutionem: et receptionem censuum annuorum infra
dominium Ecelesise noetrae temporale diversa sentire diversi eonsue-
verint, ex quo dissensiones et scandala suborta plerumque dmoscun-
tur; praesentibus sub excommunicationis poenà statuimus, volumus
et ordinamus: ut infr& dictuni Dominium ratione censuum Ecclesiis,
eut Monasteriis, aut actione eorundem singuleribus personis debito-
rum, pro libra Hallens. XXX. et pro libra Denariorum, LX. Denarii,
monetae Herbipolensis, commumiter pro tempore currentis e$ non
ultra exsolvantur, seu quomodolibet exigantur.
XVIL De Celebratione Missarum.
Distriete inhibendo mandamus de csetero et praecipimus: ne
ullus Presbyter, sine Scolare in Missa respondente, Missam audes
celebrare. |
Item; Sacerdos, Diaconus, sive Subdiaconus in veste, quae pol-
luta est nocturna pollutione, ad aram ministraturus, non accedat.
ltem; Altaribus cum disciplina et timore astantes, Signe et Cru-
ces distincte e& sine confusione peragiie.
Insuper reminiscentes Moysi, Servi Dei, qui hostes populi sui
non ferro pugnando, sed preee orando dejecit, statuimus: ut iméer
quotidiana ad Missas, Maiutinum et Vesperas decantanda Sumffragim,
ante Da pacem Domine, ei fai pas in viriute iua, el Collectum: Dows
G guo sancta desideria eic. pro pece Clerus et populus, flexis in ter-
ram genibus, et erectis in coelum cordibus quotidie studeat observare,
quatenus Dominus noster Jesus Christus Rex pecificus, sedetis tribe-
228
letionibus, et Ecelesisrum persecutoribus, et invasoribus humiliatis
"pacem in populo suo, multiplicatis intercessionibus largiatur.
Praeterea; nullus Clericus ung die duas Missas decantet, praeter-
quam in die Nativitatis Domini nostri Jesu Christi, et necessitate,
quae si eveniat, non sumat nisi Sanguinem, ablutionem vero astanti:
porrigat.
Item; firmiter inhibemus, ne mulieres ministrare apud Altaria.
permittantur.
Item; duo officia sub uno Canone non dicantur.
Item; in Elevatione campana pulsetur, ut in nomine Jesu omne
genu flectatur, nec ante pulsetur, quam. baec verba dicuntur saBcro-
sancta: Hoc est emim Corpus meum.
XVIII. De Festicitatibus.
Gloriosissimae Virginis Mariae Festum Visitetionis, sanctae re-
cordationis Dominus Urbanus Papa VI. sub duplici officio solemniter,
ut alia dictae Virginis festa, statuit per orbem universum gelebran-
dum, ac suasit et consuluit, ut ejusdem Festi Vigilia in observatione
jejunii, sicut Festum Assumptionis ejusdem devotius observetur. Nos
igitur volentes hujusmodi ordinationem salutarem dehitae executioni
demandare, dietriete praecipimus et mandamus, ut per nostram civi-
tatem, et Dioecesim Festum illud peragatur juxta dictae ordinationis
continentiar supradictam, ét quod. offieium in Historia, sicut tenetur
in nostra Ecclesia, ab omnibus decantetur.
. \
XIX. De Divinis Officiis.
Execrabilis et detestanda aliquorum negligentia nostrum turbavit
auditum, quod in plerisque Monasterüs regularibus, ad hac fundatis
et sufficienter dotatis, horae canonicae, et alia divina officia nullate-
nus, vel saltem raro, aut negligenter incomplete, et imordinate de-
. eanitantur. seu peraguntur; quodque nonnulli ecclesiarum — Ministri,
modestia Clericalis ordinis abjecta, non considerantes, quod beneficium
datur propéer officium, horas Canonicas dicere, seu psallere negligunt,
in divinae Majestatis offensam et scandalum plurimorum. Ne igitur
transgressores. invalescant hujusmodi, ‚aliisque veniant in exemplum,
districtissime. praecipiendo mandamus: ut ín omnibus et singulis
Beclesiis Collegiatis ao Monasteriis regularibus virorum ei mulierum,
Nobis subjectorum, ad hoc fundatis et sufficienter dotatis, officium
divinum diurnum pariter et nocturaum ‚horis debitis solemniter cum :
nota in &piritu kumilitatis, devote, rite, ordinate, distincte et lauda-
biliter psallantur, et deeantentur; quodque oxgues et singuli in sagrig
224 »
Ordinibus constituti et etiam inferioribus, de patrimonio Christi Be-
neficiati saeculares, et Religiosi simul singulis diebus horas canonicas
convenienter et debite dicant, et perficiant: in praemissis vero vel
aliquo praemissorum negligentes, culpabiles, inobedientes seu rebelles,
cujuscunque fuerint status, conditionis vel dignitatis, decernimus per
Censuram Ecclesiasticam, ac subtractionem redituum, et proventuum
suorum Beneficiorum, ac alias secundum qualitatem delicti, graviter
puniendos; et quia Superiorum negligentia, quae dum spem impuni-
tatis promittit, multam pestilentiam in subditis nutrire consuevit:
ideirco omnibus illis, ad quod id perünet, districte, et in virtute
sanctae obedientise injungimus, et mandamus: ut circa reformanda
praemissa , eorumque singula corrigenda sollicitam curam gerant,
alioquin nos eorum negligentiam, prout justum fuerit, puniemus.
Insuper praecipimus et mandamus: ut in omnibus Collegiis infra
Civitatem et Dioecesim nostras constitutis diebus perpetuis tempori-
bus, finitis Tertiis pro salute nostra et Successorum nostrorum Epis-
coporum pro tempore existentium legatur Psalmus: Levavi oculos
meos in monies, cum versiculo: Saleum fac Serbum luum Domine et
Collecta: Omnipotens sempiterne Deus, qui facis mirabilia magna solus etc.
prout in nostr& Ecclesie Herbipolensi hactenus fieri est consuetum ;
et idem praecipimus ab omnibus Clericis, Horas Canonicas legentibus,
observari.
Praeterea, licet a sacris Canonibus dudum fuerit institutum, ut
Rectores Parochialium Ecclesiarum, infra unius anni spatium, ad
Sacerdotium teneantur promoveri, plerique cortici verborum textus
juris inhaerentes, Sacerdotalem Ordinem recipiunt, sed officium Or-
dini adnexum differunt exercere. Nos igitur attendentes, quod sacri
Canones non verba, sed mentem amplectantur, hac sacra Synodo.
statuimus -et ordinamus: quod Rectores Ecclesiarum Parochialium
singuli nostrae Civitatis et Dioecesis post receptionem Sacerdotii,
infra unius anni spatium susceptionis ordinis ejusdem immediate
subsequentis, hoc Sacerdotale officium cum Missarum celebratione
teneantur debite exercere, ipsumque fideliter, diebus, quibus vixerint,
continuare, nisi desuper per Nos, aut Successores nostros, ex causa,
qu&m Nos, aut Successores nostri duxerimus aut duxerint, seu saltem
ducere debeamus, vel debeant reputare, cum eisdem fuerit dispen-
satum; &lioquin ipsis Ecclesiis Parochialibus sic susceptis, privatos
esse volumus eo ipso.
XX. De Baptismo.
Doceant etiam Sacerdotes, quod non solum viri sed etiam mu-
lieres in necessitate baptizare possunt, si alius non possit haberi.
225
Sciant etiam Sacerdolés, quod si laicus cum baptizat ex simplicitate,
non causa introducendi errorem dicat: Ego te bapliso in nomine S.
Patris ,. S. Filii, S. Spiritus; quod non est rebaptizandus puer, quia
illud apponit, quod necesge. est intelligi: Pater enim sanctus est, unde
in Joanne: 'Patér sancte serva eos etc. Filius sanctus est, unde in
Luca: Quod: enim ex te nascetur, sanclum vocabitur. Ti Spiritug sanctus
est, undé ibidem: Spiritus Sanctus superveniet in te. Hoc probat Aü-
gustinus per hoc, quod. dicitur ter Sanctus ' in Isaia et Apocalypsi. Sr
quid aliud autem interpositum fuerit, non 'egt baptizütus ; si aüteni in
fine. apposuerit cause devotionis, et ex gimplicitate non intendens
per hoc baptizare: et S. Mariae, S. Joannis, . LE ‘Petri etc. T eptizatus
est. *)
Pro baptismo, nihil erigatur sed si quid offeratur gratis ; aecipi
potest.
um
XXL De Custodia. Eucharistiae.
Nullus de caetero. Sacerdos in deportetione 'seluberrimi Corporis
Domini nostri ad infirmos, quantumque aura mala, via lubrica vel
lutosa existat, in. colopedibus ire Praesumat,
XXI. De Reliquiis et Veneralione Sanclórum,
Ne in debite. Veneratione Sanctorum, quisquam nostrae Civitatis
et, Dioecesis a nostra majori. Ecclesia. valeat deviare, Festivitates per
anni eirculim. per populum Nobis subditum solemniter celebrandas,
et. quae, ab olim ipsa nostra, Ecclesig, et popülus Civitatis solemniter
celebravit ,. praesentibus. duximus &unectendas ,. mandantes: quatenus
Festivitates ejusmodi, et nullas alias, sine nostra speciali. auctoritate,
et licentia, populo vestro. celebrandas aliquatenus de caetero in-
'diealis. —
Festum videlicet: Nativitatis Domini nostri Jesu Christi 8 Ste-
phani, S. Joannis Evang., SS. Innocentium, Circumeisionis Domini,
Epiphaniae Domini, Purifiationis $. Mariae, 8. Mathiae Ap., ' Ahnun-
dationis B. Mariae Virg., Resurrectionis Domini cum tribus Diebus,
sequentibus, S. Georgii M, S. Marci Evang., 88. Philippi et Jacobi
App., Inventionis 8. Crüeis, Ascensionis Domini, Penthecostes cum
tribus diebus sequentibus, SS. Trinitatis, Corporis Christi, S. Vit M;
Nativitatis S. Joannis Bapt, SS. Petri et Pauli App., ; Visitationis g |
MM RN
*) Adde: Si autem intendit per hoc baptisáre , non est baptisatus. Ex Synodo Got-
fidi C. LXXII.
16
226 | .
N
Mariae, 8. Kiliani, 8. Mariae Magd.; S. Jacobi Apost, $. Laurentü
M., Assumptionis B. Mariae, Nativitatis $. Mariee; Conceptionis 8.
Mariae, S. Matthaei Ap., S. Michaelis, S. Burchardi Ep., 8. EHsabethae
Viduae, S. Catherinae, S. Andreae Ap., 8. Nieolai Ep., 8: Thomae
Apostoli. Item anniversarius Dedicationis, et Festivitas cujuslibet
. Ecclesiae Patroni, Dies quoque Dorninici singuli per anni circulum
oceurrentes.
XXII. Ne Clerici, cel Monachi, saecularibus negetüis se immäsceant.
Quia nonnulli Clerici, finem averitiae.non ponentes, negotiatio-
nes et mercantias illieitas, ac usuras detestandas, in animerum sua-
rum periculum exercere non verentur, poenas multiplices a sacris
Canonibus incurrendo, wt igitur vitia tem detestabilia, et Clericali
Ordini contraria, a Clero nostro penitus extirpentur, quoniam seeun-
dum Apostolum: Nemo militans Deo implicat se negotiis saecularibus.*)
Idcirco districte prohibemus omnibus Clericis, et Ecclesiasticis perso-
nis nobis subjectis, saeeularibus et religiosis, cujuscumque fuerint
dignitetis, status aus conditionis, ne: vina, blada, seu alia quaecunque
mercimonia, causa negociandi, seu eupiditatis vel lucri, per se vel
alios, publice vel occulte, quovis quaesito colore emant, et ulterius
vendant, vel aliis negotistionibus saecularibus illicitis; aut indecen-
tibus, seu & sacris Canonibus prohibitis, vel alias suo ordininon con-
gruentibus se immisceaní, nec usuras nefandissimas exerceant, neque
tabernas teneant, nec eas vel alie loca suspecta vel inhonesta absque
evident causa publice frequentent, neque cum .axills seu aleis,
cause lucri, ludere praesumant, aut in domo sua ludere propter
questum, permittant; contrarium vero faeientes, tàmquam violatores
Cenonum decernimus animadversione condigna puniendos,
XXIV. De Judaeis. ,
Cum jam dudum Judaeis sint prohibita et interdicta mancipia
Christiana, volumus et praecipimus: ut Plebàni et alii Rectores
Ecclesiarum , ubi sunt Domicilia eorum, Diebus Dominicis omnes de
fide Catholica Judaeorum nutritores et servientes, denuntient excom-
municatione ligatos. Excommunicatos etiam denuntient omnes alios
Christianos, qui epud Jndaeos pecuniam suam locant, ut & Jüdaeis
usuram recipiant, vel ut Judaei pecuniam mutuent, et usuram.
Insuper, quando Sacramentum Altaris ante domos Judaeorum
deferri contigerit, ipsi Judaei, audito sonitu praevio, intra domos suas
. *)IL Timoth. II. 4.
221
Be recipiant, et fenestras, ac ostia sua 'claudant; hoc etiam in quo-
libet die Parasceve per plateas :Ecclesiae facere compellantur; nec,
preesumant de fide Catholica eum simplicibus disputare; nec filios,
aut uxores, ad viam Chrisüenorum venientium, invitos audeant de-
tinere; nec Christianos infirmos visitent, vel circa ipsos exerceant
opera medicinae.
XXV. De Haereticis.
Volumus insuper, et in virtute sanctae obedientiae districte prae- -
Cipiemdo mandamus: ut omnes: Plebani et Ecclesiarum Rectores, seu
Viearii-nostmae Dioecesis, omnes haereticos, eorum fautores recepto-
res, nec non defensores ipsorum, denuntient quater in anno, scilicet:
in Nativitate Domini; in die Palmarum; in Pentecoste; et in Festo
omnium Banctorum; excommunicatiönis sententiae subjacere; et nihil-
ominug eos omnes, cujuseunque status et conditionis existant, tales
esse scienies vel ex verosimili conjectura, vel alias suspicione pro-
bebili, si non accusaverint, seu denuntiaverint publice, vel si hoc
publiee non auderent, metu personae vel verum, Plebano, Rec-
teri,seu Vicario loci, vel si ex quecumque eausa eis secrete denun-
tigre nom possent, ad nostram haec notitiam non detulerint, itenquam
faniores eorum ex nune:excommunieamus, et excommunicatos volu-
mus eisdem temporibus nuntiari.
" XXVI. De Raptoribu.
Olim infre limites non solum Archi-Diaconatus illius, infra quem
Clericum in sacris Ordinibus constitutum, aut religiosum aliquem
temere capi, sed etiam Archi-Diaconatus illius, ubi ipse detineri con-
tigerit, ut ipso facto cessetur & Divinis, sub excommunicationis letae
Sententiae poena stetuit sacrum - Concilium Moguntinum ac etiam Sta-
istum Sgnodale. Nos igitur, matura deliberatione praehabita, de con-
sensu et assensu Praelatorum atque Cleri, Nobis in hac sancta
Synodo assistentium, non solum Concilium et Statutum approbamus,
verum etiem ipse innovamus, &c ipsis duximus adjungendum, ut et
ipse sub süis:poenis, sententiis, censuris, etiam in statuta forma con-
tra Eoelesiasticarum rerum Spoliatores, et Clericorum in morte de-
praedatores, per omnia: inviolabiliter, postquam de captivatione,
spoliatione, detentione; aut depraedatione constiterit evidenter, a Clero
infra limites Archi-Diaconatuum supra descriptorum, nullo alio man-
dato desuper exspeetato observetur; ac insuper pro majori Eccle-
siasticse libertatis tutela, dictorumque criminum repulsa, sub eisdem
poenis et sententiis firmiter statuimus et mandamus, quod in nulla
10*
228
Ecclesia, neque Cathedrali neque Collegiata, nec etiam Monasterio
aliquo Ordinis S. Benedicti, filii aut nepotes eorum, qui Clericum
aliquem in Sacris, ut praefertur, constitutum aut Religiosum temere
eaptivaverint, aut captivatum detinuerint, vivum sus mortuum, ut
praefertur, spoliaverint, quovis modo in Canonicos recipiantur , aut
in fratres. |
" XXVII. .De Usuris.
Quia ita crimen usurarum invaluit, ut multi aliis negetiis ‚prae-
termissis. quasi licite usuras exercent, et qualiter utriusque testamenti
pagine condemnetur, nequaquam attendunt. Ideoque volumus, prout
in, Lateranensi, Viennensi et Lugdunensi Conciliis stataıtum est: ne usu-
rarii manifesti, si in hoc peccato decesserint, aceipiant sepulturam,
et qui propriae temeritatis audacia, manifestorum usurariorum cor-
pora scienter sepelire praesumpserit, ipso facto sententiam excom-
municationis incurrat, nulla ei exemplione vel s alio priviiegio ali-
qualiter suffragpnte. .
Nullus, etiam testamentis manifestorum usurariorum intersit, aut
eos ad, confessionem admitiat, sive ipsos absolvat nisi de usuris satis-
fecerint, ‚vel de satisfaciendo .pro suarum viribus faeultatem prae-
-Stent, secundum formam, idoneam cautionem: testamenta autem
ipsorum, nisi praemissa satisfactione, aut praestita idones cautione,
non valeant, sed sint ipso facto irrita.
Inhibemus insuper: quod nulli Saeculares, vel Religiosi, cujus-
cunque fuerint conditionis aut status, usurarios saltem manifestos,
vel de usuraria pravitate publice diffamatos, audeant qualitercunque
absolvere, sed ipsos ad Nos, seu Viegrium nostrum in spiritualibus,
pro absolutione obtinenda remittant, non obstante si ipsis, vel &lieui
ex eis, forsan per Nos, aut Vicarium .nostrum generaliter vel specia-
liter sit indultum, quod etiam in Casibus Nobis reservaüs, Beneficium
absolutionis valeant impenderc: contrarium facientes, ab ingressu
Ecclesige decernimus ipso facto suspensos, et nihilominus revocamus,
et annullamus omnes licentias, et induli&, quibuseunque personis
saecularibus vel religiosis per Nos, aut Vicarium 'nosirum in spiritug-
libus’concessas, et concessa, ut in Casibus Nobis reservatis absolutio-
nis beneficium possint seu valeant impendere qualiteraunque.
XXVIII. De Poenitentiis et Bemissionibus. t
Cum secundum Concilium Viennense ultimo suplicio deputandia
negari. si petant, non debeat poenitentiae Sacramentum, abusus
damnabilis in quibusdam partibus contre haeo: inductus per Viennenoc"
P
E | | 220
Convilium. &boletur omnino, et praecipitur Justitiariis omnibus et Do-
minis temporalibus, ut ab hujusmodi. desistant abusu.
Praeterea Vobis Sacerdotibus injungimus in virtute sanctae obe- |
dientiae per preesentes, ut in principio Quadragesimae, saltem Do-
minica Incocabit, plebes vestres in ambonibus moneatis, et omni qua
poteritis diligentia inducatis, quod tempestive confessiones suas faciant
Sacerdotibus competentibus, ne in conscientia cruentata in Festo
Paschae ad Corpus Christi improvide acoedere videantur.
XXIX. De Interdicto.
Felicis recordationis olim Dominus Bonifacius P. P. VIII. salu-
briter duxerat ordinandum: quod singulis diebus in Ecclesiis et
Monasteriis in terris seu locis Ecclesiastico suppositis interdicto con-
stitutis Missae celebrentur, et alia dicuntur offici&, sicut prius, voce
tamen submissa, et januis clausis, excommunicatis et interdictis ex-
clusis, campanis etiam non pulsatis, quodque tam Canonici, quam :
| Clerici Ececlesiarum« in quibus distributiones quotidianae illis, qui
horis intersunt Canonicis, distribuuntur, si &d officia non veniant
supradicta, distributiones easdem amittant; sicut interdicto perderent
non obstante, si Divinis Officiis non ädessent. Verum quia ex levi-
tate poenae supradictae constitutio salubris antedicta in plerisque
Ecclesiis et Monasteriis nostrae civitatis et Dioecesis minime obser-
vatur; universis et singulis Ecclesiarum et Monasteriorum Abbatibus,
Prioribus et Decanis, eorumque vices agentibus in virtute sanctae
obedientiae, et sub excommunicationis poena, quam in ipsos et ipso-
rum quemlibet, si non fecerint, quod mandamus, in Dei nomine
ferimus in his scriptis, distrietissime statuendo praecipimus et man-
damus: quatenus universos et singulos, suarum Ecclesiarum et Mo.
nasteriorum personas, per subtractionem fructuum suarum Praeben-
darum, et alias prout competentius poterunt, dictis officiis tempore
interdicti supradicti compellant devotius interesse dietim, et alias
Constitutiones ipsius Bonifacii faciant inviolabiliter et plenarie obsefvari.
Datum Herbipoli Anno Dom. MCCCCVII. die 1. Septembris.
(Descripsit. Cl: Schannatus ex Codice MS. Coenobii S. Mic 'bae-
Jis Bambergae. Apud Harzheim V. p. 3. seq.)
VII.
. SYNODUS DIOECESANA HERBIPOLENSIS
a Joanne ab Egloffsiein Episcopo celebrata Auno Christi 1411.
- u SEPTEM STATUTA.
Johannes, Dei et Apostolieae Sedis Gratia Episcopus Herbipo-
lensis; universis Capitulis, Conventibus, atque Clero Regulari, et
.280 |. -
Secul&ri per nostras Civitatem et Dioecesim Herbipolensem wbilibet
constitutis, salutem in Domino, et praesentium repetitae Lectionis
inconvulsam notitiam et observantiam.
Cum die data praesentium , in sacra Herbipelensi Synodo quas
dam constitutiones super certis articulis duxerimus promulgandas,
Universitati vestrae per haec scripta praecipimus et mandamus, qua-
tenus eis, quas sub Sigillo Vicariatus nostri vobis transmittimus, uti
velitis in antea, easque sub suis cerlis titulis Synodalibus nostris in-
stitutis, quae olim sub prima nostra Synedo per nos celebrata , ‘de-
bite compilavimus, collocare.
1 De Immunitate Ecclesiarum.
Olim, ut infra limites non solum Archi-Diaconatus illius, infre
quem Clericum in sacris Ordinibus constitutum, aut Religiosum ali-
quem temere capi, sed etiam Archidiaconatus illius, ubi ipsum de-
tineri constiterit, ut ipso facto cessetur a Divinis sub. excommunica-
tionis latae sententiae poena, statuit sacrum Concilium Moguntinum;
ac etiam Statutum Synodale: Verum qui Concilium et Statutum
hujusmodi nonnunquam, neglectum est observari ab ilis, in quorum
favorem dinoscitur statutum ; factum est, ut saepe morte conterantur,
velut vasa testea, Filii Syon inclyti, et sicut oves ad occisionem
reputantur ab impiis Ecclesiae filii et Praelati: Nos igitur multa
deliberatione praehabita, de .Consensu Praelatorum atque Cleri, Nobis
in hac sacra Synodo assistentium, non solum Concilium et Statutum
ipsa approbamus, verum etiam ipsa innovamus ac ipsis duximus ad-
jungendum, ut et ipsa sub suis poenis, Sententiis et Censüris etiam
' instituta forma contra Ecclesiasticarum Terum Spoliatores et Clerico-
rum in morte depraedatores, per omnia inviolabiliter, postquam de
captivatione, spoliatione, detentione aut depraedatione constiterit
evidenter, infra limites Archidiaconatuum supra descriptorum , nullo
alio mandato desuper exspectato observentur. Hoc insuper pro ma-
jori Ecclesiasticae libertatis tutela, dictorumque criminum repulsa
-sub eisdem poenis et sententiis firmiter statuimus et mandamus, quod
in nulla Ecclesia, neque Cathedrali neque Collegiata nec etiam Mo-
nasterio aliquo Ordinis S. Benedicti, filii aut nepotes ipsorum, qui
Clericum aliquem in Sacris, ut prg&efertur, constitutum , aut Religio-
sum temere captivaverint, aut eaptivatum detinuerit, vivum aut
mortuum spoliaverit; quovis modo in Cenonicos recipiantur, aut in
fratres.
231.
II. De Purochis.
Quamquam a8 sacris Canonibus dudum fuerit institutum, ut Rec-
tores Parochialium Ecclesiarum infra unius anni spatium ad Sacerdo-
tium teneantur prorgoveri; plerique cortici verborum textus juris inhae-.
rentes, Sacramentalem ordinem recipiunt, sed officium ordini ipsi
adnexumi differunt exercere: Nos igitur attendentes, quod sacri Ca-
nones non verbe, sed mentem amplectantur, sacra approbante hac
Synodo statuimus et ordiramus; quod Rectores Ecclesiarum Parochia.
lium singuli nostrae Civítatis et Dioecesis post receptionem sacri
Sacerdotii, infra unius anni spatium susceptionis ordinis hujusmodi
immediate subsequentis, hoc Sacerdolale officium cum Missarum ce-
lebratione teneantur debite exercere, ipsuinque fideliter diebus, quibus
vixerint continuare, nisi desuper per Nos aut Successores nostros
ex Causa, quam Nos aut Successores nostri duxerimus aut duxerint,
seu saltem ducere debeamus .vel debeant reputare, cum eisdem fuerit
dispensatum, alioquin ipsos, Ecelesiis Parochialibus sic susceptis pri-
vatos esse volumus eo ipso. |
III. De Cohabitatione Clericorum et Mulierum.
Queanvis per Stetuta teu Canonica quam Synodalia, concubinge
Clericis sint grevibus sub poenis interdictae , nonnulli tamen lumbos
continentiae non praecingentes, focarias &eu mulierculas, causa con-
eubitus muiriunt aique fovent; universis Decanis tam Cathedralis
uostrae Ecclesiae, qu&m Coltégiatarum, nec non ruraliuim , Capitulo-
rum, aut eorum vicés gerentibus, districtius praecipimus et manda- |
mus; quatenus infra unius mensis spatium a die data praesentium
immediate subsequentis, Concubinas et focarias hujusmodi-a suis sub-
ditis penitus rejiciant, et expellant, alioquin sanguinem ipsorum de
suis menibus requiremus Si vero quisquam Decanis aut vicem
gerentibus eisdem rebellis fuerit, ipsum Nobis, aut nostro in spiritua-
libus Vicerio inffe& eundem terminum Decanug. ipse significet re
bellantem: & Nobie tamen, per Comissionem praesentium, potestatem
procedendi. contra coneubinerios istiusmodi nullatenus abdicamus, nec
tamen per processum ipsum, si quem (per) Nos aut nostrum Vica-
rium in spiritualibus forsitan habéri'contgeriti, commissionem ipsam
intendimus aliquatenus revocare, misi de vocatione ipsa i in nostris
inde faciendis literis mentio fieret.
IV. De Religione et Veneratione Sanctorum.
Ne in debita veneratione Sanctorum: quisquam nostrae Civitatis
et Dioecesis a nostri majori Ecclesia valeat deviare; Festivitates per
4
2332
anni Circulum per populum Nobis subditum solemniter celebrandos,
et quos ab olim ipsa nostra Ecclesia et populus Civitatis solemniter
celebravit, praesentibus duximus annectendos, mandantes, quatenus
festivitates ejusmodi, et nullas alias sine nostra speciali auctoritate
et licentia nostro populo celebrandas aliquatenus de coetero indicatis:
Festum videlicet Nativitatis Domini nostri. Sancti Stephani Protho-
martyris. S. Joannis Apostoli et Evangelistae. Sanctorum Innocen-
tium. Circumcisionis Domini. Epiphaniae Domini Purificationis
S. Mariae. Sancti Mathiae Apostoli. Annuntistionis sanctae Mariae.
Resurrectionis Dominicae, Sancti Marci Evangelistae, ante prandium.
Sanctorum Philippi et Jacobi Apostolorum. Inventionis Sanctee
Crucis. Ascensionis Domini. Pentecostes cum tribus diebus sequen-
tibus. Sanctee Trinitatis. Corpus Christi. Sancti Viti Martyris. Na-.
tivitatis Sancti Joannis Baptistae. "Visitationis Sanctae Mariae. Sanc-
torum Petri et Pauli Apostolorum. Sancti Kiliani. Sanctae Mariae
Magdalenae. Saneti Jacobi Apostoli Sancti Laurenti Martyris.
Assumptionis Sanctae Mariae. Nativitatis Sanctae Marise. Concep-
tionis Sanctae Marise. Sancti Bartholomaei Apostoli. Sancti Mat-
thaei Apostoli. Sancti Michaelis Archangeli. Sancti Burchardi.
Sanctorum Simonis et Judae Apostolorum. Omnium Senctorum.
Sancti Martini Episcopi. Sanctee Elisabethae viduae. Sanctae Ka-
tharınae Virginis. Sancti Andreae Apostol. Anniversarius Dedica-
tionis et Festivitatis cujuslibet Ecclesiae Patroni. Dies quoque Do-
Dominicae singulae per anni.circulum occurrentes.
V. De Statu Monachorum.
Quia Religiosi habitum suse Religionis non deferentes excom-
municati sunt ipso jure, plurimi de Ordine sancü Benedict sine
ipse incedunt; quapropter et nos ipsis a Divinis interdicimus. Vo-
lumus autem, ut ipsi inantea habitum suum Religioni suae congruum
deferant, substantialia quoque Regulae et Religionis observent; alio-
quin per Clerum nostrae Civitatis et Dioecesis, praesenti Synodali
Sanctioni non parentes, in Divinis et extra mandabimus evitari.
VI. De Decimis. -
Licet omnis Christianus ad Missarum solemnia aliquid Deo
offere teneatnr, et reducere ad memoriam, quod Deus per Moysen
dixit: nos apparebis in Conspectu meo vacuus, in praecipuis tamen Dei
et Sanctorum Festivitatibus per anni circulum occurentibus, quas juxta
nostrae Ecclesiae longaevam consuetudinem VII fore censemus: Na-
tivitatis videlicet Domini nostri Jesu Christi. Paschae et Pentecostes.
233
Nativitetis Sanctae Mariae. Purifieationis. Annuntiationis. Assump-
tionis ad oblationes et offertoria omnes et singulos nostros subditos
in suis Parochialibus Eoclesiis: Sacerdotibus suis Curatis teneri prae-
sentibus declaramus, statuendo.
Praeterea decernimus et districtissime injungimus, et mandamus,
ut singuli Ecclesiarum Rectores in praedictis septem festivitatibus
Statute supra scripta, contre Spoliatores et Captivatores Clericorum
edit&, suo pronuntient de ambone, ne ipsi praetextu ignorantiae
eorundem se valeant aliquatenus excusare. —
Decimas sacri Canones jubent sine diminutione et sine expen-
sarum deductione Clericis exsolvi, ideoque mandamus, quatenus ipsas
de fructibus statim, cum collecti fuerint, et non deductis expensis
cum integritate plenaria exsolvant.
VII. De Accusatione.
Postremo, quia &d morum correctionem , et controversiarum dis-
solationem semel ad minus in anno Episcopalem Synodum sacri
Canones celebrari praeceperunt, statuimus et ordinamus: ut singulis
&nnis déinceps, anno immediste sequenti dumtaxat excepto, omnes
et singuli Praelati, et Decani rurales, &djunetis sibi de Clero sibi
subdito duobus &ut tribus viris idoneis et honestis, Feria quarta poet
Dominicam, qua Jubilate in Ecclesia Dei post Pascha decantetur,
pro Concilio et de quinquennio in quinquennium dicte die genera-
liter omnes et singuli Synodo Episcopali interesse debentes, sine
nova advocatione, pro generali hujusmodi interesse.
Datum Herbipoli Anno Domini MCCCCXI. mensis Oetobris die
XXIII. nostri Vicariatus sub Bigillo.
(Descripsit Cl. Schannatus ex Codice MS. Coenobii S. Michaelis
Bambergae. Apud Harzhcim V. 13. seq.)
CONFIRMATIO
Statulorum dioecesanorum Wirceburgensis Episcopatus de A. 1446.*)
Gotfridus Dei et apostolicae Sedis gratia Episcopus Herbipolensis
universis et singulis, Abbatibus , Prioribus, Praepositis, Decanis,
*) Sumta ex Manuscripto niembraneo saec. XV. in Archivo Ordinariatus Herbipolensis
adhuc reservato, pluries quoque impresso. — Varia in prioribus Synodis stabilita in hac
statutorum collectione ac confirmatione repetuntur, quae remissive tantum hic alliganda
putavimus. Nummeri vero currentes per manus nostras singulis statutis appositi gunt.
284
Scolasticis, Cantoribus, Arehidisconis, Cusiodibus, tam Cathedralis
quam Collegiatarum Canonicis, parochislium ecelesiarum, Capellarum
et sacrorum locorum Rectoribus, nec non Presbyteris et Clericis aliis
quibuscunque per et infra Civitatem et Dioecesim nostras Herbipol.
ubilibet constitutäsSalutem ei praesentium repetitae lecüonis notitiam
et observantiam inconvulsam.
Dudum felicis memoriae Joannes praedecessor noster providenter
atteırdens et provide cupiens deformatorum reformationi prospicere,
utilitati communi prodesse, ac subditorum suorum commoditatibus
utiliter consulere, plurimas constitutiones synodales edidit, in quibus
multe utilia et salubrie statuit, quasdam juris communis atque me-
tropolitieae constitutiones interserendo, noxia sperans per easdem de
finibus suge dioecesis evellere. Sed hominum, proh dolor! succres-
cente malitia eaedem constitutiones, quas moribus hominum voluit
approbare, in desuetudinem et abusum penitus abierunt, ita ut nemo
sit, qui secundum earundem eontinentiam mores suos componere
aut semitas studeat corrigere, ac si nullus penitus roboris forent
sive momenti. Nos vero, qui sicut. praefato praedecessori nostro
licet immeriti in episcopali officio Domino permittente successimus,
sic et in effectus plenitudine in his, quae rem publicam ac subdito-
rum nostrorum. utilitstem concernunt, successisse debemus. Quare
ipsius utilia sancta et justa Statuta in sequenti libello sub debitis
titulis fecimus collocari, eaque corroboravimus, ratüificavimus et
approbevimus per praesentes, mandantes vobis omnibus et cuilibet
vestrum in virtute sanctae obedientiae, nec non sub poenis in eisdem
statutis contentis, ut vos de.caetero juxta earundem continentiam
regatis, et quilibet vestrum se regat easque, quae in praesenti con-
tinentur libello, «constitutiones et nullas alias pro constitutionibus
synodalibus & quibuseunque praedecessoribus nostris promulgatis de
caetero habituri.
I. De summa Trinitate et fide catholica. Ex Concilio Domini Petri
, Archiepiseapi Moguntinensis. 2
De summa Trinitete et fide catholica nihil aliud est credendum,
tenendum vel docendum, nisi quod sacrosancta credit, tenet et docet
Romana Ecclesi& mater nostre, ita tamen, quod omnes Praelati arti-
culos fidei principales fideliter suos subditos doceant Laicos, simpliciter
credere sicut Ecclesia, Clericos vero explicite et distincte.
1I. Ez Concilio Aschaffenburgensi.
Vide Synodum Wolframi Cap. II. pag. 164.
II]. De Constitutionibus. Joannes Episcopus.
Constitutiones synodales tam a nobis quam de praedecessoribus
nostris promulgatas ab omnibus sciri et irrefragabiliter praecipimus
secundum mentem: observari, decernentes et volentes, ut post publi-
cationem praesentem ignorans ignorebitur 'et negligens negligatur.
Sub excommunicationis poena statuimus et ordinamus, ut deinceps
in singulis capitulis ruralibus nostrae dioecesis praesidentes' dictís
capitulis per se aut alium vel alios idoneum seu idoneos constitutio.
nes publicant debite ac cum integritete infra scriptas.
Item: ut autem statuta praedecessorum nostrorum cum additio.
nibus et moderationibus nostris diligentius observentur, et observari
&c memoriae commendari valeant, districte Praecipimus et decernimus
statuendo, quatenus ipsa, quae volumus utentium moribus &pprobari,
a quibuslibet praelatis et decanis ruraljbus recipientur in seriptis in
hae nostra Synodo constitutis. 'Decani vero rurales singulis eocclesia-
rum rectoribus et vicariis eorum copium faciant infra mensem, quae
in libris ecclesiarum redigi ordinent et inscribi, in quibus statuta et
lecta saepius repetit& singulorum memoriae inculcentus.
. IV. .De Rescriptis. Ex Concilio Moguntinensi.
' Dum secundum legitimas sanctiones praeses provinciae delegatos
principis ad ipsius praesidis provinciam declinantes ‘non debeat ex
officii debito sinere amplius fecere, quam eorum legatio se.Extendat,
sacro approbante concilío statuimus, ut nullus plebanus vel vicarius
vel quicunque clericus altef vel praelatus citationem vel processum
alium & judice delegato sedis apostolicáe vel subdelegato sibi directe
de citando quemcunque 'vel trahendo ultra unam dietam vulgarem
notorie computandum a fine dioecesis partis ree aliquatenus exequatur.
V. Joannes Episcopus. _
Vid. ejus Syn. C. I. pag. 213.
VI. De Consuetudine. ‚Petrus Archiepiscopus. |
Consuetudines, quae gravamen ecclesiis inducere dignoscuntur,
invalidas publicamus; locorum Archidiaconis, ut in omnem eventum
eis resistant, firmiter injungentes.
VI]. Ex Synodo Domini Wolframi Episcopi Herbipolensis.
Vide Cap. IV. et V. peg, 168. s ME
VIIJ. Joannes Hpucopus. \
Vide Cep. IL pag. 2343. ame al
IX. De renugtialione. Petrus Archiepiscopus, — :
‚Vide Synodum: Domini Wolframi Cep. VI. peg. 185. .
X. qe aetaje. et qualitate , qc ordine praeficiendorum. Peirus Archi-Epi
! "I p... opus Moguntin. ., |
Jus commune poenae Adjectione juvamus distriotissime inhibentes,
ne aliquis praeletus seu ejus vices gerens, cujus interest investire
aliquem minorennem, videlieet qui non attigerit XXV. annum, ad
perochisalem ecolesiam investire praesumat, alioquin ipsum sit irritum
et praelatum seu ejus vicarium hujusmodi inhibitionis temerarium
transgressorem ex-facto hujusmodi ab ejus officio decernimus sus-
pendendum per unum annum proxime: subsequentem, alias etiam
ad arbitrium nostrum.puniendum. .
EE XL Joannes "Episcopus.
Vide Cap. III. pag. 214.
XII. De scrutinio in ordine faciendo. Petrus Archiepiscopus.
Statuimus ad terrorem malefactorum, ut nostri in pontificalibus
vicarii, quando volunt: et debent suis temporibüs Qxdinea, celebrare,
committant expresse examjnatoribus clericorum prdinandorum sub
anathematis interminatione, ut inter caetera perquirenda fideli dili-
gentia perquirant sub obteníu honoris percipiendi a singulis ordinen-
dis, ut si pafres, avi et progenitores eorum, ueque ad: quartam
lineam adscendentem (gradum) captivaverint, captivatum detinuerint,
occiderint et mutilaverint temere clericum aliquem in sacris ordinibus
constitutum et pro clerico se gerentem, cum autem quem in aliquo
praemissorum eulpabilem per aliquem progenitorum, suorum usque
ad lineam memoratam invenerit, si factum hujusmodi sit notorium,
non admittantur. Praelati quoque vel,eorum vices gerentes, quorum
interest investire, vel instituere praesentatos, ante. investituram vel
institutionem cum summa diligentia de.his querant, et quos tales
invenerint, nullo modo instituant vel investient ad aliquod beneficium
vel officium ecclesiasticum juxta forma statutorum & praedecesso-
ribus nostris desuper editorum. Examinatores insuper ac praeleti,
ac eorum víces gerentes, qui secus in praemissis agere praesumpse-
rint in futurum suspensionis sententia pergellantur. . toe
XIII. De temporibus ordinationia et qualilaie ordinaadorum.
Statuimus, quod nullus &d examinationem sive ordinationem aliquam
admittetur, niei recenter sit confessus omnie delicta sus idoneo sa-
cerdoti, ut, quia pauci sunt, qui sua delicta vel sequelas intelligant
delictorum, per discretum Secerdotem de hoc valest instrui ordinan-
dus, an sibi expediat ordinari velob irregularitetis alicujus obtentum
ei sit potius abstinendum. Item nullus promovendus admittatur ed
ordinem, ad titulum vicariae, nisi sit pérpétua vicaria, a qua possit
ad pastoris sive ordinantis placitum amoveri.
. XIV. Joannes Episcopus.. -
Vide ejus Cep. IV. pag. 214. ''
XV. De cunctis peregrinis. Ba Conoilio Fritslerdensi Domini: sivi
Peregrini et ignoti dleriei nullo modo recipiantur ad ordines
vel officium, nisi litteris Episcoporum &uorurm : commendatieiis et
dimissoriis sint muniti.
XVI. De eadem atatsium. Joanais Episcopus.
Vide ejus Synodi Cap. V. pag. 215.
XVII. De officio Archidiaconi. Andreas s Episcopus Herbipolensis.
Vide Synodi Wolframi Cap. X. pag. 107.
AV. Joannes Episcopus.
Vide ejus Synodi Cap. VI. pag. 215.
XIX. ‚De Officio Vicarii. . Ew Concilio Feétslarionsi: Domini Sigfriái
Archiepiscopi. |. -
Bletuitur, ut rectores ecclesiarum suffloientem assignent portionem
ipsis vicariis de bonis ecclesiarum parochialium suarum, ut de eis.
congruam sustentationem habere et jurg& episcopalis et archidiacone-
li& persolvere, ac alie onera incumbenti& valeant supportare, alio-
quin dictum Concilium decrevit dictos rectores huic statuto non pa-
rentes dictis ecclesiis spoliandos. Idem statutum etiam decrevit
providere contra malitiam ip5orur rectorum 'Btatuens, quód' ipsi
vicarii muteri non debent passim singulis annis ad voluntatem ipso-
rum rectorum, qui hoc propter turpem quaestum fecere satagunt.
Sed tune demum, eum: ips? rectores: aetw sacérdotes existentes in
IU ARE EF ue URTEIL I TH a Ze TIEF €x camus
Moy "LIA Wr PUE) ovr WET QUAM TORLAVOERC
3X Ex Seele sysodaló Danis Benrysids Epastapa.
Var yn Weiragss Cap. XL pae 167.
XXL Joamses Episcopus Berktgolenzis.
Vie ej,» ym; Cap. VIL pag. 215.
XXII. De offcio Delegati. Ex concio Aschaffenburgenss.
Qnis plerumwue contingit, qued judices delegati seu subdelepati .
s quos sinplices comirnissiones sub forma commum diriguntur, ultra
quam. patiantur fines rescripti extendentes invocant etiam brachium
auxilii saecularis, Nos igitur volentes hujaesmodi iniquis processibus
i(ahrvínre, praesenti declaramus edieto, quod Sacerdotes et Clerici nostrae
Civita» es: Dioecesis 3d observataopem seu. publichtioneg hujusmodi
proces» issue Leneantur.
XXIII. De Officio Ordinarii.
Vide Wolrsami Synodi Cap. XIIL pag. 108. .
XXIV. De casibus —
Ibidein Cap. XIV. pag. 168.
XXV, De majoritate et obedientia.
Vide Wolframi synodi Cep.. XV. peg. 170. ;
XXVI. kc Synodo Dowini Wolfram Epsscopi Herbipoleueis.
Vide Cup. XVI. pag. 170. — —
XXVH. : Jounnes. Episcopus.
Vide ejus Synodi Cap. VIII. pag. 216.
XXVIII. De postulando. Joannes Episcopus.
Vide ejus Synodi Cap. IX. pag. 216, .
u AXIX, De procuratoribus. .,
ı Vide Syuudamı Wolfremi.Cap. XVIIL pag. 171. eio
*) XXX. Joannes Episcopus.
Ut calumniis Procuratorum occurratur, praesenti declaramus
edicto, ut, quicunque se procuratorem in judieiis ecclesiasticis nostrae
civitatis et dioecesis esse allegaverit, aut'officio procuratoris se in.
&esserit, nisi de ipsius mandato appareat in actis causae, tanquam
felsarius per judicem causae Judicetur.
XXX). De kis, quae ei metuste cuusa. kunt. Ex concilio Fritzlariensi
' Sifridi Archs-Episcopi.
Quis clerici et religiosi nonnulli non attendentes, quantum sit
obedientiae bonum, quod vietimis antefertur, et^ quod pectatum est
arriolaudi nolle acquiescere, et scelus Idolatriae obedire non velle,
&missionem rerum suarum et corporis vanum metum allepant fre-
quentet, ne cogentar mandatünr exequi Praelatorum, qui cum pore:
peritdtis tempore multa bona receperint et laute vixeriüt de patri:
monio erucifixi, imminente ecclesiae necessitatis articulo pro honore
illus adversitates sustinere detrectant, qui cum forét summe dives,
&d obediendum Deo Patri pro salute nostra onus subiit: voluntarie
paupertatis. Ex quo propter contemtum clavium. ecclesi&e ; nervus
ecclesiasticae disciplinae dissolvitur et animas miserabiliter pertelit ari
eontingit. Bacri hujus Concilii praehabiti deliberatione &tatuimus,
ut nulla rerum perditio, auf metüs corporis nisi legitime próbatus;
subditi inobedientiam mandatum Praelati exequi non curant, valeat
excusare, ad eo quodsi metus corporis.non simplici proprio juramento;
sed legitimis coram eo, & quo mandatum subditus recepit, ostensus
fuerit documentis, nihilominus loco cedát, ne notam transgressionis
incurrere videatur. In his gutem, quae in non-faciendo”consistunt,
utpote cum mandatur non communicare excommunicatis, non ce-
lebrare coram interdictis, ac alia hujusmodi, nullus omnino nec
rerum nec eorporum quomodocunque probatus metus éxeuset, cum
pro nullo metu quis debeat peccatum mortale committere, quod ex
inobedientia insurgere, Sanctorum auctoritatibus comprobatur.
AXXII. . Petrus Archiepiscopus.
Eos, qui absolutionem vel quamcunque revocationem ab excom-
municationis, suspensionis et interdicti sententiis per vim vé metum
.
* 5 5.
J
*y Statata asterisco (*y signata in Synodo « Joannis Eptecopi ab Harzhemio dia non
inveniuntur. ı ' .. TUI LE Mou KC abut,
240
extorserint, cum hoc, quod hujusmodi revocationes sunt irritae,
statuimüs et publicamus exeommunicationis sehtentia subjacere.
Tog
XXXIII. De Judiciis. Ex Concilio Moguntini Werneri Archi - Episcopi. '
Quidam erudeles homines et perversi, dum ad forum ecclesias-
ticum in causis etiam, de quibus ecelesia merito habet cógnoscere,
ab actoribus evocantur, illius auctoritstis, qua. dicitur, qui honorat
missum, mittentem honorat, immemores existenies nuntios ecclesias-
ticorum judicum citationis éxéenimunicetiohis vel alias judiciales et
jurisdictionis litteras deferentes verbis probrosis et quandoque: diris
verberibus quosdam etiam captivantes, alios interdum suis rebus
temere publice spoliantes multipliciter afficiunt, et perturbant et im-
pediunt citationem litterarum executiones in non modicam ecclesias-
ticae libertatis contumeliam et jacturam. Considerantes iegitur maliciis
hominum non esse aliquatenus indulgendum, hoe sacro approbante
Concilio duximus statuendum, ut reus nuncios scie judicialia de-
ferentes :per se vel per alium verberans, spolians, et captivans,
lite. etiam, non contestata, auctoritate hujus concili: habeatur penitus
pro convieto. Actor vero in.cg&usa reconventionis similia perpetrare
per se vel per alium non formidans, super insüiiutgs contra rerum
actione, amplius nullatenus audiatur,..& insuper uterque ac omnes
ali qui nomine et occasione eorum telia facere praesumpserini,
usque ad condignam. satisfactionem laeso et. judicibus sunmmeria cog-
nitione super hujus fore facto ‚praehebite percellantar. UO
XXXIV. Joannes Episcopus.
Vide Synodi ejusdem Cap. X. pag. 218.
XXXV. De foro competenti. Ex Concilio Aschaffenburgensi.
Praeterea nullus ecclesiasticam ^ personam in criminali causa
vel civili quaestione, nec aliquem etiam laicum pro rebus, bonis et
possessionibus ecclesiarum, sive personali jure, quod vulgo Leypge-
ding dicitur, quis earundem ecclesiarum possessiones vel bona possi-
deat, sive alio quoeunque titulo, trahere praesumat in judicium
saeculare.
Huie adjieimus sanctioni pıioris statute Concilii sectantes, ne
preelati vel quicunque judices ecclesiastici de causis, quas laici
habent ad invicem, se nullatenus intromittant, nisi teles causae sint,
quas ed forum ecclesiasticum non sit dubium pertinere, ne ex hoc
saeculare judicium, quod esse valde incongruum, enervetur.
XXXVI Joannes Episcopus. |
Vide ejus Synodi Cap. XI. pag. 218.
*XXXVII. Idem. |
Volumus statuimus ac sub poene preedicia prohibemus, ne quis
clericus conjugetus aut bigemus seu in .minpribus mon constitutus
ordinibus se de officio judieandi aliquatenus intromittat.
! XXXVIII. De jurejurando.
Vide Synodi Wolfr&mi Cap. XXI. peg. 173.
j XXXIX. De vita ei honestate Clericorum.
Ibidem Cap. XXII. et XXIII. pag. 174.
* XL. | Joannes Episcopus.
Clericus non viator in sacris Ordinibus constitutus, aut monachus
vel canonicus regularis, si t&bernam intraverit sine causa rationabili
el honesta ubicunque, bibens aut comedens, aut in vicino loco
servienti tabernae vel alias publico aliquantalam moram trahit, ab
officio sit suspensus, donee unum diem in p&ne et aqua jejunet, et
si ibidem luserit ad’ aleas vel taxillos, ab officio sit suspensus, donec
duos dies in pane et aque -jejunet, si in his tertio deprehensus con-
suetudinem non dimittit, aut si suspensus ingresserit, suo in divinis ,
per sententiam Episcopi Herbipolensis tunc pro tempore existentis,
privetur beneficio, si quod habet, si non habet, pro ejusdem arbi-
irio puniatur.
* XLI. Idem ex Concilio Constantiensi.
.Stetuimus et ordinamus, quod presbyteri, diaconi, subdiaconi et
ali in minoribus Ordinibus constituti, omnesque de Clero nostro
continue de cetero tonsuram sive coronam deferant clericalem, ha-
beantque saltem presbyteri crines longos, ita tamen tonsos, quod
patentibus auribus incedant, gradatimque ascendendo clerici in mi-
noribus ordinibus constituti minorem, decentem tamen, subdiaconi
&utem eonsequenter aliqualiter majorem. Deinde diaconi ampliorem.
Et demum presbyteri diaconis latiorem, ampliorem et majorem ha-
beant seu portant tonsuram sive coronam, ita quod status et gredus
cujuslibet ipsorum iu boc discerni et perpendi commode possit et va-
leat, quam sic frequenter ad minus de quatuor septimanis ad qua-
tuor seplimanas radi faciant, quod illius rasura cunctis inspicientibus
16
242
notanter et evidenter appareat. Et qui praemisea facere contempserit
seu neglexerit, poena sacris canonibus contenta puniatur. Insuper
inhibemus, ne aliquis praelatus seu clericus beneficiatus aut officium
in ecclesia Dei gerens saecularis vel regularis manicas ad cubitum
' pendentes et longas cum magna sumtuosa superfluitate. seu Yestes
fissas retro in lateribus cum foderaturis ultra oram extendentibus .
cum fissuris deferre et oum talibus in -ecelesii$ cuim superpelliciis aut
alis vestibus. ad cultum Dei et officium. eceleaiasticum ordinatis etiam
intra ecclesias ipsas, in quibus beneficiatus existat, divinis officiis
interesse praesumat. Contrarium vero faciens pro quolibet vice &
perceptione fructuum ecclesiasticorum per anensem noverit se sus
pensum, fructusque illi ecclesiae applicentur. Mandantes omnibus
et singulis praelatis et aliis, ad quod spectat, ut hujusmodi poenas
absque remissione exigant et fabricis ecclesierum applieent, Wlioquin
nos ipsorum negligentiam, prout justum fuerit, animadversione con-
digna puniemus. — - . |
* XLI]. De cohabitatione clericorum ei mulierum.
Quamvis ad arcendum concubinatus crimen et de .clero penitus
eliminandum summo .siudio per sacros canones, stetuta provineialis
et synodalia sit provisum, qui& temen nonnulli hujusmodi -probibi-
tiones minimo curantes crimen praefatum cum maximo Catholicorum
.8candalo et totius ordinis eleriealis. coniemptu nimium frequentant;
eui morbo duximus occurendum ei providendum. statnentes. et.ordi-
nantes, ut deinceps omnes in sacris ordinibus existentes vel in infe-
rioribus beneficiati, seu aliquam religionem professi, qui concubinatus
foeditate se maculaverint, aut concubinas seu feimings suspectes
notorie in domo vel alibi tenuerint seu nutriverint, vel frequentem
moram cum eis fecerint, vel alias qualitercunque habuerint, nisi eas
infra mensem & die publicetionis praesentium computandum prorsus
a se removerint et totaliter licentiaverint, sic quod illàs' vel alias
ulterius minime admittant, poenis a generalibus Conciliis, sacris
Canonibus, statutis provincialibus et synodalibus justitia mediante
decernimus animadversione condigna puniendos, mandantes et sub
obtestatione divini judicii injungentes omnibus et singulis praelatis
et decanis ruralibus, ut hoc nostrum statutum diligenter observent
et a suis subditis inviolabiliter observari faciant; alioquin nos ipso
rum negligentiam et dissimulationem, prout justum fuerit, animad.
versione condigna puniemus. Si vero quisquam praelatis aut decanis
eisdem rebellis fuerit in praemissis, ipsum nobis aut nostro jn spiri-
tualibus Vicario generali infra proximam quindenam mensem praefatum
248
immediate sequentem: praelatus ent decanus ipse significet rebellem.
(Confer. Syn: Joarinis statetum IM. pag. 291.)
XLI. De clericis non residentibus.
Vide: Synodi Wolfeami Cep. XXV I pag. 176.
. XLV. Geifridus Episcopus Herbipolensis.
Volutmus:et mandamus, ut ectlesias purochi&les in nostris civi-
tate et dioecesi obtinentes in ipsis inffa novem mensium spatium &
publieatione praesentium computandum, quorum tres pro primo, tres
pro secundo et residuos tres menses pro tertio peremptorio termino
ac canonica monitione ipsis omnibus et cuilibet eorum damus, assig-
namus et preefigimus, personalem faciant residentiam, ac curam
ipsarum et populi per se ipsos exerceant, culpabiles vero et inobe-
dientes, prout juris fuerit, utique puniemus, licentias autem sive in-
dulta de non residendo per nos aut vicarium nostrum in spiritualibus
haetenus concessas sive concesse praefato. termino elapso tenore
prüesentium revocamus penitus et annullamus. Idem fieri volumus
in elis beneficiatis benefitiorum curam enimarum non habentium, .
8 jüre tamen comimusi ' statuto aut consuetudine residentiam perso-
uslem requisentiem,
; XLVi De praebendis et dignitatibus.
Vide Joeannis Synodi Cep. XI. pae. 219.
* XLVI. ldem.
Greve nimis est et absurdum, quod quidam ecclesiarum praelati
et alii saeculgres et religiosi eapitula et conventus, cum possint viros
idoneos ad ecelesiastica beneficia et ordines sacros praesentare,
assumere et promovere non verentur indignos, rudos et ignaros, quibus
nee morum honestas, nec literarum scientia neque aetatis maturitas
suffrdgantur. Unde quanta exinde ecclesiis damna proveniant, nemo
sanae mentis ignorat, ex hoc enim status ecclesiasticus deformatur,
salus animarum negligitur, et ali& plura mala et scandala exinde
sequuhtur. Volentes igitur huic morbo mederi, praecipimus, ut prae-
termissis ihdignis idonei ad beneficia ecelesiastica et ad Ordines -
sacros Praesentetitur, qui Deo et ecclesiis velint et valeant gratum
efficere famulatum. Contrarium vero praesumentes poenis a sacris
eanonibüs constitulis decernimus justitia mediante puniendos; inhi-
bentes sirictissime Vicario nostro in spiritualibus, qui est, et qui pro
tempore eri, et aliis quibuseunque , ne aliquos saeculares vel regu-
16 *
LH. "De testamentis et ullimis colentatibus.
Vide ibidem Cap. XXXI. et XXXII. pag. 177.
LIV. Ec concilio Fritslarensi.
Ad &bolendam de domo Domini cónsuétudinem vel potius cor-
ruptelam seu temeritatem, qua clerici, qui signum pudicitiae deberent
ostendere laicis, quibus sunt positi in exemplum, in argumentum
:sive finalis impoenitentiae fructus praebendarum suarum concubinis
vel spuriis suis legant ultima voluntate, contra quos rigor ecclesias-
ticus debet exerceri. Quare sub anathematis vinculo prohibemus, ne
de cetero clerici gratiae anni abutentes, cum de rebus ecclesiae
nullum possint condere testamentum, fructus beneficiorum 'ecclesias-
ticorum spuriis vel concuhinis dimittant. Qui vero contra hanc in-
hibitionem venire praesumpserit, in signum suae perditionis ecclesiastica .
careat sepultura, et quibus taliter fructus legantur, careant ipso jure,
qui autem testamentum tale post mortem defuncti manutenere volunt,
et per quorum Inanus personis illis fructus: praebendae fuerint mi-
nistrati, excommunicationis mucrone percelläntur.
LV. Ex Concilio Aschaffenbürgensi Geiiardi Episcopi.
Ad haéc quia quaedam in quibusd&m partibüs consuetudo imo
corruptela detestabilis observatur, videlicet quod tam clericus quam
laicus in lecto aegritudinis constitutus ultra quinque. solidos usualis
monetae vel aliam summam juxta loci illius consuetudinem limine-
tam nee piis locis nec personis ecclesiasticis pro &niinae suae reme-
dio et salute aliqua possit ordinare legate. Considerantes preedtetam
consuetudinem sacris canonibus et secularibus legibus obviare, cum
omnia jur& clamant, quod ultima voluntas et ultimum ominis tes-
tamentum immobile perseveret, et nihil sit, quod magis horninibus
debeatur, quam ut supremae voluntátis liber stilus existat; eandem
consuetudinem Deum odibilem , animabus et moribüs bonis inimicam
et nocivam, hujusmodi autoritate sacri Coneilii penitus reprobamus,
firmiter statuentes, ut ubicunque, et unicuique; quem jura a testa-
mentorum non prohibent factione, in sanitate vel in lecto aegritu-
dinis constituto legandi, disponendi et ordinandi de bonis sibi & Deo
eollatis circa pie loca et personas ecclesiasticas, dummodo contra
legitimas sanctiones liberos suos non praetereat, libera sit' facultas;
volentes et praecipientes districte, ut per locorum episcopos et ceteros
praelatos jurisdictionem habentes universi clerici et laici impedientes
defunctorum legatä seu ultimas voluntates éxéemununicationis in
E Mà
peraonas eh interdicti in. loea, aententjns, octo dierum monitione prae-
missa ferendas ab. hujusmodi impedimentis desistere compellantur.
Ad quarum executiones et debitos aggravationes procedente tempore
faciendas episcopi et praelati, ad. quos testamentorum defensio utroque
jure suadente dignoseitur pertinere, tama benivolos se exhibeant et
paratos, ne hujusmodi negligentia de eorum manibus in die districti
judicii requiratur, -
LVI. Jaannes Episcopus. —
Vide » ejus Synodi Cap. XIIL pag. 219. - .
LVII. ‘De sepulturis.
Vide Wolframi Synodi Cap. XXXIII. pag. 177. , Animarum etc.“
LVIII. Ex Synodo Episcopi Herbipolensis.
Vide ibidem Cap. XXXIII. pag. 177. usque ad: „ab eodem.“
LIX. De parochiis Ex Concilio Fritslarensi.
Sane gravis et clamorosa querela nostris auribus incalcatur, quod
nonnulli suis juribüs et finihus non contenti pgrochianos alienos prae-
sumunt récipere temere. ad diving contra canonicas sanctiones, et
cum dictorum, pprochianorum judices non existant, nec ligandi nec
solvendi*in eos acceperint potestatem , se tamen judices faciendo in
foro spirituali periculose absolvunt et ligant, pro suo.libito volunta-
tis, gicque ipsos,. qui proprios spernunt presbyteros, minime absolu-
ios illud salutiferum nostrae peregrinationis viaticum, quod non pro-
fiit, nisi prius a criminum labe mundatis, in animarum suarum et
eorum, qui id non dijudicantes indiscrete recipiunt, conferre pericu-
lum non verentur; sicque dieti eorum sacerdotes, qui curgm recipi-
Endo,gorum suam pro ipsis &enimam obligarunt, dum sibi taliter
gubtrahuntyur, statum. ignorantes ipsgrum, non possunt, quod in eis
apggrotugm est, ganare, neg consolidare infirmum, nec alligare con-
fractum, ef sic, dum curationis necessaria non adhibentur remedia,
invplescentibus. morbis usque ad interemptionem laesio dilatatur,
unde gacerdotes nullam possint de sic pereuntibus animabus superno
judici reddere rationem. Nos sanctorum Patrum, qui ecclesiae sanctae
Dei et nersonis ecclesiasicis terminos, quos non licet transgredi,
posuerunt, statute considerantes , hujus sacri Concilii approbatiohe
universis Sacerdofibus tam- religiosis quam saecularibus, cujuscunque
prdinis,. conditionis sive status existant, in civitate, dioecesi vel pro-
vincia. Moguntina. degentibus sup debito: juramenti , quod episcopo in
M
248
receptione sacerdotii praestiterint, ac sub interminatione divini judicii
firmiter inhibemus, ne qtis alierum paroéhiànum, cujus cura per
episcopum, vel loci arohidiaconum,; seu:ejus super eo vicarium, aliis
est commissa, praesumat, excepta necessitatis causa, quae legem non
habet, ad confessionmetn! revipere!: vel: ei uliquod 'eccelbsiasticum sacra-
mentum porrigere, nisi petite desuper et obtenta kicenfis proprii sa-
cerdotis, cum certi et indubitati juris existat, talem & tali crimine
solvi non posse &liquatenu$web ligeri;''Ht' ex hoc ordinem ecclesiae
per Majores et sanctos Patres per divinam providentiam institutum
confundi, quod per universos plebanos. singulis diebus dominicis et
.agthvig: vorem: suis ’plebibus preetipimus publicari.:
ta
a eX, De decimis, Joannes Episcopus.
Vide Joannis Synodi Cap: XIV. pag. 220. *
LXL De statu Monachorum.
"^. "Wide. Wolftemi Synodi‘Cap. XXXIV. usque LIII. pag. 178 —182.
LXII. 'Joannes Episcopus.
Vide ejus 8ynodi Cap: XV. pág: 221.
+ LXIH. ..De religiosis domibus. Em. coneilio. Viennensi.
Vide Wolframi Synodi Cap. LV. pag. 188. '
'LXIV. Concilio Moguntino.
Vide ibidem Cap. LIV. pag. 183.
LXV. De capellis Monachorum. Ex Concio Moguntinensi.
Ad beec, cum religiosi quidam per fretres sui ordinis efficiant
Koclesias unitas sibi, et id fratribus illis sit occasio diesolutionis, quis
idem eo..sunt proniores ad lubricum, quo ex religioso titulo se
gutumant..exemptos, ac praelati eorundem per Ordinarios tales corrigi
minime patiantur, sed quasi pro:ordinis scandalo ewitendo ipsos ad
domos. suas revocant, vel ad alias parochias mittant illos. . Auctoritate
bujus sseri. Ooneilii duximus statuendum, ut Religiosorum aoclenine
iper.fratres: eorum non officientur, sed per clericos saeculares,
saltem de reliquiis, quae de mensa religiosorum: ceciderint, ustoptari
valeant pauperes sacerdotes, qui in vituperium ordinis. sacerdotalis
publiea egestate laborant, ita, quod haec.sunt verissima illa verba
Hieronymi dicentis in canone: mendicat infelix clericus in plateis,
: LXVI. De jure patronatus.
: Vide" ,Wolfiemi "Synodi Oap. LV. pag. 184.:.
IMEEM LXFIL Ex Synode Wolframi Kpisenpi
Vide ibidem: Cap. LNI. pag. 184.
« RE LXVIIL De censibus, .
Vide Josmoie'&ynoi Cep. XVI pag 832.5
H
LXIX. De consecra&one ecclesiae. vel liarie.. Ex. Caneilio Ty itslarensi.
Ecelesia aut cimiterium per sanguinis aut seminis humani effu-
sionem aut per excommunicati corpöfis tumulationem violatum sive
pollutum per alium qu&m episcopum reconciliari non potest, cum ea,
quae sunt episcopalis ordinis, non nisi ab episcopo veleant emendari.
‘ NP t t.) .
LXX. Tractatus ‚de peréculis' contingenlübus eirca sacramentum Eucha-
ristiae ei de remediis eorundem. Ex dictis sancti Thomae de Aquino
' .felseiter énoipit: — ' |
Primum periculum | est, quodsi sacerdos morie vel gravi infirmi-
tate praeoccupetur, antequam missam finiat, tunc dicendum, quod
aut conti&it"as Gb eonsecrationem eorporis 'e& sanguinis eus post con-
secrationem utriusque vel unius ’illorum. Si ante consecrationem,
non opportet, quod missa per alium suppleatur, quia adhuc de essen-
talibus nihil actum est: Si ‘autem post'consecrationem utriusque
vel alterius acciderit, tunc debet alius Sacerdos supplere et incipere,
ubi alter dimissit. Ita habetur in Decre. VII. q. I. pag. Pontifices.
— Nec debet unquam fieri nisi extra patenti necessitate vel grave-
dine primi Sacerdotis. ^
" Seeundum periculum est, si sacerdos recolit se aliquid circa
mediait nüctem comedisse, vel excommunicatum fuisse, ad quod
dicendum ;^quodsi sacerdos non processit ad consecrationem, tutius
melrus esset missam dimitterd omnino, nisi de gravi soandalo time-
retur. Si autem processit jam et facta est consecratio, tune non
debet dimittere, sed perficere cum dolore magno et proposito confi-
tendi et absolutionem petendi ab excommunicatione et 'satisfaciendi,
et sic: absolutionem eonsequitur ab invisibili pontifici, quentum ad
hunc- actum, ut perficiat diving misteria inehoate. |
Tertium periculum est, si recordatur se esse in peccato mortali,
ad quod dicendum est, quod sive sit ante consecrationem, non oppor-
tet, quo dimittat, maxime ubi esset scandalum, sed debet multum
me
conteri;.et.dolore eum proposito confitendi et getisfaciondi ; quazido
poterit bono modo.
^ Quartum periculum est, aí pec "mom » reeolik se » dixisse- verbe
consecrationis omnia vel aliqua, quid..debeai faeese:in.iali easu?
Dicendum, 40d: saaerdos aut recolit.se, non dixisse verba probabiliter,
eb quasi .centue aut. duhbiteisone. solum, Si. prebabiliter. secoli, vel
oliam ‚sertifigafur, .tunc «tali oasu. debet resumere .et reincipere ab
illis.xerbie comsecrationis, et.sic.totum per ordinem prosequi et per-
Begre;; nec. mutetur. orde, ' Si autem non: bene recolit, tune in tali
cas, mon. debet rente, turbari, nec debet esse scrupulosus quie, quae
saepius consugvimus.(diceze,. etiam cum diots fuerint, nem recolimus
queadoque,,, Iden. tolem.,dübitatiomem poetponendo procedat, sed si
. jll& verbe ,.quee.non recolit.dixiese, non sunt de-necessitate sacra:
MERK, MON. Bestimo, .quod. propter. hoe, delet resumere xantando or-
'dinem, eacnifioi, sed debel. procedere. et perficere, quod incepit.
Quintum periculum est, si munister vel ipse celebrans posuerit
aquam in qalise pro-vimo. «Ad quod dicendum , . quodsi ante, verbs
consecrationis hoe cognoscitur, consecrato: jam eorpore, debet ‚mutari
materia et poni vinum, et sic poshneoinpleri. Si autem: post conse-
crationem utriusque,: scilicet -Corparie ..e& Sgnguinis, :hoc .cognoseitur,
8,.nondum -eumpsit; Corpus Domini, .tuno., debet aquam. .illag.in ca
liee inveniara.projicere ie pisrinam., ek- ponege.yinnum-im.o98]ee, el
sie reBumere 8 consecnsiioge. sanguinis ‚et arosequi. usque ad. finem,
si. auiem .sumit..Corpns ‚Domini antequam cognaseat, June. debet
apponere. aliam -hosiam et vinum;in calice, e sic.dgbe£.regupone. 8
oonsecratinne. utriusque. Causa antem; quere opportet.aeciperg eliam
hostiezn ét consecrare, est, quia hostiam nop conseereqi, Bed solum
sanguinem, verba, quae. dicuntur in:canone supey Corpus.et Sengui-
ném, ‚non essent convenientia s0li- consecrationi sanguinis .: Dimittere
eüem (fBacrmumentum.imperfectum non. licet. .Sed nunquid iterum
vommanicsbit, sumendo illam hostiam serundaw? Dieendum, quod
sis etiam -posito, quod aquam. illam, quae. eza& in ceJice., sumpsisset.
Quis:prdecepium de perceptione Sacreunbmti. prasponderek.illi, quod
&cilioe mandat, quod & jejune sumatur, JIdgm. hghetur.in Summ.
Pysani. .Idem sentire videtur bestus Bezngrdug .in,.epigtolarj suo
parte: prime, Epistole. RAN, yel circa ad Guidonem .Abbetegm : de
biis fontibüs. :: js .b0ds ue juu MI 039 UM Fa ej
| Bextunm, párieulum eh. quodsi, sacerdos, vel minister non posuit
aquam in.:sino;..ad,.quod .dicendum ,, quod sacerdos gub, percipit hoc
nie eonseerefionem,.et. tung aquam apponere et.przogequi debet,
isn faciebak enie, aut: pergpii poet: congecrationem „et, tyRc . non
€
251
debet apponere aquam Sanguini, quia sequeretur corruptio specierum
ex aliqua parie; sed debet prosequi totum. Quia eppositio aquae -
non est de necessitate Sacramenti, sed debet. poenitere gravitar ille,
. ex owjus negligentia hoc contingit.
. Septimum periculum est, si. aliquando propter frigus, quod Sa:
cerdos ‚patitur.in manibus, hostia - vel pers hostiae:cadat in calicem.
Ad quod dicendum, quod in tali casu non est magnum periculum;
qui& quod una pers mittitur in calieem, . et. alia non, pertines ad
significationem Corporis Christi mistici. Unde imperfeetio in his non
facit mutationem in sacrificio, neo debet ex hoe aliquid de praeco.
dentibus iterari, licet debeat caveri, in quantum potest.
Octavum periculum est, si musca vel aranea cadat aut. zeperiatur
in ealice. Ad quod dicendum, si continget ante. €onsecrátionem,
debet muliere vinum; si autem post consecrationem hoc contingat,
debet animal cante.-capi et diligenter lavari e$ postea comburi, et ci-
neres cum ablutione in sacrario debent mitü. Vel ei fuerit musca vel
snimal non "venenosum,; debet tunc sumere Sanguinem. Si autem
eranea grossa, de cujus veneno times£ur probabiliter, vel etiam vene-
num deprehendatur esse positum, vel fuisse in calice, non debet su-
mere, nec aHeri dare, ne calix vitae vertatur in mortem; sed debet
diligenter in vasculo eliquo ad hoa apto cum aliis| reliquiis oonserweri.
Ei ne Sacramentum meneat imperfectum, debet vinum iterum apponexe -
in ealice, et, dg novo xesumere & consecratione Sanguinis et Sacramen-
twm perficere; et hoc verum est, si venenum deprehendatur in fine
sunipto- ja corpore, videtor tumc faeiendum, sicut dictum est supra in
' periculoquinto, ut scilicet alia hostia consecretur.et sic totum perficiatur.
Nonum periculum est, si Banguis de calice cadat aut effundatur,
vel iw'ioto-vel in parte, seilicet aliqna stilla. Ad. quod .:dicendum,
sicut lemitur'de Oonsecra. Di. II. ex decretis secunda parte. Quodsi
per negligentiam Banguis stilleverit in.tabula, quae est.asd pedes
Sacerdotis, vel in terre, quae est juxta' pedes, stilla ista. lambatun, e£
terra wel tabula ' illa radatur, et rasum oomburatur, ei. cinis juxta
latere: condütur, et s&oerdos undecim diebus poeniteat, .Bi,emieps
stilla ad secundum. lintheamen pervenerit, quatuor diebus poenitegi.
Si usque ad tertium; novem diebus. Si ad quartum, viginti diehas
poenitesit, et lintheamine, quae stilla tetigit, tribus vicibus calce sup-
posito laventur et aqua ila sumatur et bibatur a ministro, nisi sjt
abominebilis, et tunc juxia eltare debet. recondi, et illa para. lintheg.
minum debet aeimdi et eomburi, et cineres.in saprario.-poni. . ^:
Deeimum periculum est, si aliquis hostiam. evomares;. ad quod
-"dieendum, siout legitur in- poeuitentis]e Bedae..8i quis per ebrietulem
Ld
253 ’
vel voracitatem Eucharistiam evomerit, undecim diebus poeniteat.
Episcopus &utem XC. diebus poeniteat. Si etiam causa infirmitatis
evomerit, Septem diebus poeniteat. -
Undecimum periculum est, si negligentia Sacerdotis mus comme-
dat hostiam , vel aliud animal, ad quod dicendum, sicut legitur ex
Concilio Aurelianensi, qui negligenter custodierit sacrificium, ut mus
vel aliud animal illud comederit, XI. diebus poeniteat. Et si animal
potest capi, statim extrahantur species de ventre ejus et animal com-
buratur, et in sacrario cineres ponantur. Hic incidentaliter movetur
dubium, an tale animal irrationabile comedit realiter Corpus Christi,
sive ipsum Christum, ad hoc quondam aliqui Doctores consueverunt
dicere, quod immediate, quam cito desinit ibi esse Corpus Christi.
Et opinionis videtur fuisse Magister sentenfiarum IV. di. XIII. C. I.
in fine. Sed jam dicunt doctores communiter, et hoc etiam , sine
omni ambiguo tenentur, quod quamdiu species sacramentales muta-
lae non fuerint per digestionem sive calorem neturalem .stomachi,
'aut alias, quovis alio modo, tamdiu remanet sub eis Corpus Christi,
imo totus Christus. Recte namque est, sicut est ex speciali paeto
divino, quod ad ultimam dispositionem corporis humani ipsa anima
- rátionalis a Deo creando corpori infunditur, et infundendo greatur,
atque in eodem (quamdiu durat) hujuscemodi dispositio conservatur,
sic etiam et divinum pactum secundum Doctores, quod, quamdiu
manent species panis et vini post' consecrationem, tamdiu manet sub
eis realiter Christus; alias enim non esset Ecclesia certa, quando
ibi Christus esset, et quando non. Istud ótiam polest applicari de
vomitu alicujus communicantis,
Duodecimum periculum est, si pars hostiae consecratae ceciderit,
. nee inveniri possit, aut si Eucharistia perdite fuerit, ad quod dicen-
dum, quod in hoe casu Sacerdos debet XXX. diebüs poenitere: Et
eadem poenitentia videtur dignus sacerdos, per cujus negligentiam
hostiae putrescunt.
Tredécimum periculum est, si hostia inventa fuerit sub palla
vel corporali, et dubitetur, si est consecrata aut non, ad quod dico,
quod in hoc easu Sacerdos in fine missae post receptionem Sanguinis
potest eam recipere. Et idem est de aliqua parte hostiae, si inventa
fuerit in altari, et dubitetur, utrum sit consecrata, vel etiam Diaconus
vel Subdiaconus, si essent praesentes et jejuni, et alias mente dispo-
siti possent recipere, et os lavare bibendo.
Decimum quartum periculum est, quando apparet in specie Car- :
nis, vel pueri, vel alterius rei. Ad quod dicendum, quod talis appa-
zitio, quae. fit miraculose, quandoque contingit exparte videntium,
258
quorum oculi immutantur tali mutatione, ac si expresse exterius
viderint carnem, vel puerum, vel sanguinem, nulla tamen transmu-
tatione facta ex perte Sacramenti Et hoc contingit, quando uni
videtur sub specie panis, alteri sub specie carnis vel pueri. Et tune
si sacerdoti appareat in specie panis, sumere debet in tempore suo,
quantumcunque alteri in specie altera videatur et appareat. Quan-
doque talis apparitio est, non per solam immutationem videntium,
sed per speciem | realem exterius existentem. Ei hoc esse videtur,
quando sub tali specie ab omnibus videtur, et non ad horam sed per
longum tempus. Et in tali casu, ubi ipsi i sacerdoti vel alteri appa-
reat in tali forma, nullo modo esset sumendum ab eo, cui sic apparet.
Sed tunc queritur, quid faciet sacerdos celebrans, si sibi in tali forma
appareret, nunquid si non acciperet, peccabit, quia dictum est supra,
quod semper utramque speciem Sacramenti sumere debet. Dicendum,
quod in tali casu iterum debet aliam hostiam accipere, et de novo
resumendo consecrare. Sed ponatur, quod iterum "alia: consecrata
appareat sibi cum forma pueri &ut.carnis. "Tunc dicunt aliqui, quod:
usque ad tertiam vicem debet temptare. Sed si semper sibi appareat
sub teli forma, non debet amplius consecrare, sed nec aliquo modo
talem speciem sumere. Nec tune peccat, quia tunc aliud facere non
potest, nisi hoc contingeret et ex peccato suo vel infirmitate, et tune
debet contéri aut etiam poenitere et non sumere sub illa specie, nisi
species in panis speciem vertetur, quod in vitis Patrum legitur semel
factum. Sed nota’ ad evidentiam Doctorum, quia, quando dicitur
Supra, quod sacerdos tribus diebus vel triginta vel XL. poeniteat,
haec poenitentia sic debet intelligi, quod illo die a communione ab-
stineat, et ultra hoc jejunet, vel faciat aliquam eliam poenitentiam
seeundum arbitrium imponentis, qui pensare debet conditionem,
culpam, merita personae et negotii, et secundum hoc plus aut minus
imponere. Item, secundo nota, quod, ubicunque fuerint species Eu-
charistiae, ibi adhuc est Eucharistia, et sunt reverenter reservandae,
nisi multa abominatio esset, ut, etiam supradictum est in octavo et
nono periculis: quodsi sacerdos infra missam advertit, hostiam non '
esse triticeam vel corruptam. Respondeo secundum Petrum; Quodsi
ante consecrationem advertit, remota illa hostia aliam ponat, et a
Canone reincipiet, si vero post,consecrátionem, idem faciat ponendo
aliam - hostiam, et eam sumendo nihilominus postea primar illam
hostiam sumat, aut alis sumendam tradat, aut reverenter reservef.
Si vero adverterit, postquam sumpserit, in isto casu variant Doctores.
Thomas tamen in terti& parte tenet, quod debet etiam hostiam po-
nere et consecrare et sumere, quia praeceptum, de perceptione
Baerementi mejoris est ponderis ; quam praeceptum, quod. a jejunis
gumatur.
"Tractatus de periculis circa Bacramentum Eucharistiae' cóntin-
gentibus feliciter finit.
- MISLURIMLEDDEILELLCI DEE ALTER Sow LEE TM
LAK. De celebratione missarum; pt i Sacramento : |. Euchariatia ed divinis
officiis.
Vide e Bynodt Wetten Cap. TNT. üsque LXH pag. 185. et seq.
cu UG cao. OEXXH. Be Concilio Véennensi
u ide ibidem. "Cay. LX pag. 186. |
ton * LXKIII. Joannes Episcopus. .
Districte inhibendo mandemus , ne de ceiero in locis non conse-
cratis vel in ecclesiis violalis divina celebrentur, nisj ex. nosirga per-
missione et licentia, speciali eb expressa, nec jn. cimiteriis non con-
secratis vel violatis corpora defunciorum. sine nostra licentie tumu-
lentur.
Jtem inhibemus, ne plebani vel sacerdotes aliqui excommuni-
<atis a Domino Papa vel a nobis yel ‚adiquo judice ordinario seu
delegato, ante obtentum absolutionis beneficium ,. in festivis vel pri-
valis diebus de eetero introitum ecclesiae indulgeant, vel eos reci-
pient ad diving, cum ante absolutionem excomunicationis vineulum
non possint ad tempus, Buspendere, nec sine peccato medio tempore
possit eis nisi in certis éasibus communicari, Qui vero eonírarium
fecerit, ipso jure ab officio sit suspensus. .
^07 LXXIV. ldem. v
Vide Joannis Synodi Cep. XVII. peg. 222. „Insuper. etc.“ .
*LXXF. Idem.
Felicis reeordaiionis olim Dominus Urbanus Papa sextus pio
ductus proposito omnibus vere poenitenüibus et eonfesais, saerosanctum
Hucharistiae Sacramentum, quande portatur ad infirmos ei teportatur,
devote associantibus centum dies indulgentiarum: misericorditer in
Domino relsxayit, quod im sermonibus vesiris, quos ad pópulum: vos
facere contigerit, Christi fidelibus frequentius insinugre curetis.
D. .0 LXXVIO Be festivitodibus.
. Nide Synodi Joannis Cap. XVIII. pag. 223.
LXXVII. De divinis officiis.
Vide ibidem Cap. XIX. pag. 823. |a uto d
LXXVIII. De baptismo et ejus effectu. Ex Concilio Fritslariense,
Aide Wolfremt: Sy riodi Gap DXIV: yáptt gr. Atina tb M AA
*í$ Y 3D
; #LXXIX. : : Joannes. Fpiscogea. W ibon 72; ww
" Doceant sacerdotes laicos baptisare in necessitate teutonico praé-
dietam formam facere, et Quomedo pter bubpfidatus sit a laico, re-
quiret sacerdos ab eo, qui eum baptisavit, zi formam sett&vetit brae-
dictam. Quodsi non servavit formam praedictam, ipse sacerdos *
baptiset puerum, et faciet tokum offiqiunygiqui scriptum est in libris.
Si autem servaverit laicus formam praedictam, sacerdos .jnungat
oleo sancto cum crismate et dicat ila verbe, quae dicit in ametione,
et non magis faciat circa unctionem pueri. Si, autem de baptismo
illius dubitetur, tünd baptisetür sub hac forma: si es baptisatus, non
te rebaptiso, st non es baptisatus, ego te baptiso in nomine Patris
et Filii et Spiritus sancti. Haec tria fiant, sicnt in libris continentur.
LXXX. ldem de eodem.
Vide Joannis Synodi Cap. XX. pag. 224.
002 7 LXXXI. Dé custodia Eucharistiae. ,
Vide Wolfremi Synodi Cep. LXV. et LXVI. pag. 187.
*LXXXI]. Joannes Episcopus.
Btatuimus praeterea, ut secundus statuta Canonum sarendotes
lantum, non eli, in extremis laborantes infirmos, in viatico et,con-
fessione procurent, canypgnam semper secum " ferentes, ex cujus semo
devotio fidelium excitetur ad tanti reverentiam Sacramenti. (Ballqua
ut in ejus Bynodi Cap. XXI. pag. 225.)
-LXXXHI. . De Reliquiis et ceneratione Sanctorum. Joannes. Episcopus.
Vide Joanni: Bynodi. Cap. xxm pag. 25: 077
LXXX y. "Be obseroatione Jeueniarum. Ee Concilio Frisia. i
Vide. Welframi Synodi Cap. LXVII. pag. 188. —
LXXXV. De immunitate EcclesiuPum ei cimiteriordm. — Bónifacitis octacus.
Ibidem Cap. LXX. peg. 189. 7
LXXXVI. Ex Concilio Moguntinensi Petri Archiepiscopi.
Excommunicamus omnes, qui Deo dicatas ecclesias ausu sacri-
lego prophanantes faciunt imminutiones de ipsis, et ad firmandum
eas perfodiunt cimiteria ossibus mortuorum ejectis, omnes etiam
opem vel operam, consilium et juvamen praestantes exeommunica-
tionis sint sententia innodati, ecclesiae etiam taliter prophanatae, et
nihilominus omnia illa loca, in quibus auctores vel opem, auxilium
vel juvamen praestantes habent domicilia vel receptacula, sunt
auctoritate Concilii Moguntinensi ecclesiastico supposite interdicto,
et familiae eorum subtraehi debent sacramenta et ecclesiastica sepul- ,
‘ tura, donec cum debita satisfactione ipsa munitio destruatur.
LXXXV. Ne clerici vel monachi saecularibus negotiis se imisceant.
Vide Joannis Synodi Cap. XXIII. peg. 226.
LXXXVIII. De sponsalibus ei mairimoniis.
Vide Wolframi Synodi Cep. LX XII. pag. 189.
LXXXIX. De clandestina desponsatione
Ibidem Cap. LX XI. pag. 189.
XC. De cognatione spirituali. Bonifacius Papa octaeus.
Ne dum inter baptisatum et illum, qui eum suscipit de baptismo,
ac inter eundem baptisatum et suscipientis filios et uxorem ante
susceptionem carnaliter cognitam ab eodem, immo etiam inter sus-
cipientem patremque baptisati et matrem cognationem spirituslem
in baptismo contrahire jure constat, quae cognatio et contrahendum
matrimonium impedit et dirimit post contractum. Et eadem, quae de
suscipiente sunt diete, sunt etiam. de baptisante censenda. Ex con-
firmationis quoque seu frontis crismatione spiritualis cognatio eisdem
modis contrahitur, matrimonia similiter impediens contrahenda et
dirimens post contracta.
XCl. Ex concilio Moguntinensi Peiri Archiepiscopi
Stetuimus, ut unus tantum assumatur patrinus in Sacramento
baptismatis et confirmationis ad impedimenta matrimonii praecavenda
XCII. De consanguinitate et affinitate. Ex Concilio Viennensi.
Vide Synodi Wolframi Cap. LX XIII. pag. 190.
257
XLI. De symonia, Ex Concilio Aschaffenburgensi.
Vide ibidem Cep. LXXIV. pag. 190.
XCIV. Joannes Episcopus.
Statutum nuper in sacro Constantiense Concilio contra symonia-
cam pravitatem editum, ne quis ignorantiam praetendere valeat,
duximus iterato publicandum.
Martinus Episcopus servus servorum Dei. Multae contra 5ymo-
niacam pravitatem ab olim factae sunt constitutiones, quibus morbus
ille non potuit exetirperi. Nos volentes de cetero, quantum possumus,
attentius providere sacro approbante Concilio declaramus, quod ordi-
rati symoniace ab executione suorum ordinum sunt eo ipso suspensi.
Electiones autem, postulationes, confirmationes, et quaevis provisiones
symoniacae ecclesiarum, monasteriorum, dignitatum, personarum,
offeiorum et beneficiorum ecclesiasticorum quorumcunque deinceps
factae nullae sint ipso jure, nullumque per illas cuiquam jus ac-
quiratur, nec faciatfructus suos, sed ad illorum restitutionem tanquam
inique ablatorum percipientes teneantur. Statuentes insuper, quod
dantes et recipientes ipso facto sententiam excommunicationis incur-
rent, etiamsi pontificati, aut cardinalatus praefulgeant dignitate. _
Datum Constantiae XXI. Mensis Marti MCCCCXVIIL, pontificatus.
sanctissimi in Cliristo Peiris et DD. Martini etc. Auno I.
. . XC V. De judaeis. Ex Concilio Moguntinensi.
Vide Synodi Wolframi Cap. LXXV: pag. 190.
XCVI. Joannes Episcopus. |
Vide ejus Synodi Cap. XXIV. pap. 220.
| . XCVH. De haereticis.
Ibidem Cap. XXV. pag. 227.
... XCVIII. - De raptoribus. Ex Concilio Moguntinensi.
Vide Synodi Wolframi Cap. LXXVIL pag. 192.
| XCIX. Ex Concilio Aschaffenburgensi.
Ibidem Cap. LXXVIIL pag. 193.
T Joannes Episcopus.
Quoniam clericidium a&bominiabilius et detestabilius , gravius-
et perniciosius captione quacunque existere dinoscitur, constitutionem
17
peccai humana fragilitas ad perpetrandum similia forsitan provo-
cetur.
Et quie plerumque infirmus sus confiteri peceaía propter multo-
rum praesentiam erubescit, id .& sacerdotibus praecipimus disiric-
tissime observari, ut prius familiariter et sectete audiant confessionem
ipsius infirmi, si mortis periculum non obsistat, et. posten ad eum
deferant cum devotione et habitu et reverentia eondecentibus Eu-
charistiam salutarem.
Prohibemus etiam ,: ne quis Sacerdas &b uno sibi eonfitenie de
aliorum ' peccatis nominibus expressis inquirat. Et ne missas, quas
poenitentibus, proeurendas injünxerit, ipsemet celebrare praesumat,
Et ne pro vivis fiat aliquod tricennarinm vel annale,
CXII. De casibus reservatis. Ex eodem Concilio,
Sunt &utem iria peccate, quae in satisfactionibus injungendis
sunt Domino Apostolico reservanda, scilicet in elericos vel quoscunque
religiosos injectio manuum violenta; ecclesarım vel ‚religiosorum
locorum incendia, et symonia in ordine perpetrata. |
Quia in poenitentiis injungendis quidam c&sus frequenter emer-
gunt, qui propter Sacerdotum ignorantiam expediri non possunt,
et quia etiam dispensationem episcopalem requirunt, in illis casibus
ad episcopum vel suos poenitentiarios habeatur recursus, sive occulti
fuerint, sive etiam manifesti. Statuitur étiam, quod sacerdotes in
satisfactionibus injungendis in religione sedeant, mejorg poenitenti-
ariis episcopi reservent, utpote-homicidie, sacrilegia, incendia, pec-
cata contra naturam, coneubitum personarum conventualium prae-
sertim in sacris ordinibus constitutarum , incestus,. videlicet cum
consanguinea vel affine, conpatre vel conmatre, vel cum ea, quae
votum castitatis emisit, injectionem manuum in parentes, oppressiones
parvulorum, per negligentias parentum in igne vel in aqua netos
amittentium , veneficia, perjuria solemnia, fidei fractiones, votorum
transgressores , Symoniam, adulteria, haereses, epostasias , maleficia
eorum, qui maleficiunt conjuges, ne possint coire, vel qui procurant
sterilitatem mulierum vel abortum, falsarios, qui sigilla, literas vel
monetam falsificant, false. instrumenta conficientes, falsum testimo-
nium reddentes, blasphematores Dei et Sanctorum, sortilegos ac
majori excommunicatione excommunicatos; in hujusmodi peccatis
vel similibus detentos mittant sacerdotes ad episcopos vel eorum
‚poenitentierios absolvendos, nec absolvant, praeterquam in mortis
perieulo, absque loci episcopi licentia speciali. "Declargntes, quod
261
Hli; quibus hoo eommittitur, polestatem illud aliis personis non ha-
beant committendi.
CXIII. Ex $ynodo Wolframi Episcopi-Herbipolensis.
Vide hujus.Synodi Cap. XCI. usque XCIV. pag. 198.
:CXJV.. Gotfrädus Episcopus Herbipolensis.
Eleeinosynarum quaestores terminum suae avaritiae ponere
nescientes, sed ut facultates uno die exhaurire valeant, plurimorum
de et super litterıs nostris litteras quorundam praelatorum recipiunt
et extorquent visionis.. Nos sub excommunicationis poena latee
sententiae praesehti edicio irrefragabiliter inhibemus, ne deinceps
quaestores quicunque vel petendum eleemosynas in ecclesiis et locis
quibusvis admittantur, neque promoveantur, nisi veras et originales '
litteras nostri aut vicarii nostri in spiritualibus pro tempore existentis,
sigillorum -&ppentione commuhites vobis duxerint ostentendas. Non
obstemtibus literis visionis, vidimus cornmuniter nuncupalis , praela-
torum et personarum quarumeunque.
1a
CX y. ‚Ex Synodo Wolframi episcopi.
Vide Wolframi Synodi Cap. XCV. pag. 199.
EXVI. De. senientia excommunicalionis. Ex Concilio Viennensi.
Vide Wolframi Synodi Cap. XCVI. pag. 199.
CXVH. Ez eodem.
Statuitur! in concilio Viennensi,' quod domini temporales, qui
cogunt aliquos in loco interdicto celebrare diving, vel qui per prae-
cónes faciunt, tunc ad illa audienda populum evocari, vel prohibent,
ne publice excommunicati vel interdicti super hoc per illos, qui
missas celebrant, moniti ecclesias exeant, et ipsi nominatim moniti,
qui non exeunt, excommunicati sunt et per sedem Apostolicam ab-
solvendi.
CXVIII. Ez eodem.
Yide Wolframi Synodi Cap. XCVII. et XOVIII. pag. 200.
CXIX. Bonifacius octaeus.
Alma mater ecclesia plerumque nonnulla rationabiliter ordinat
et consülte, qua suadente subjectorum utilitate, postmodum consultius
et ratiokabilius . revocat in meliusre commutat. Sane a nostris fuit
/
262
dudum praedecessoribus institutum, ut in tesris seu locis ecolesiss-
tico suppositis interdicto nulla certis casibus et sacramentis oxpepiis
divina officia celebrentur, vel ministrentur ecclesiastica sacramenta.
Quia vero ex districtione hujusmodi statutorum excreseit indevotio
populi, pollulant haereses, et infinita pericnla animarım ipsürgunt,
ac aliis sive earum culpa debita servitia subtrahuntur.
Cum fratribus nostris super his delíberstione habita dilligenti
concedimus, quod tempore interdicti eb homine vel e jure prolati
non tantummodo morientes sed et viventes taza seni quem etiem
infirmi ad poenitentiam, quse propier pronitetem et velecitatem ho-
minum ad peccandum eumune necessarie est, licàle admiltant, dum
tamen excommunicati non fuerint, quos a&dmi&i praeterquam in
mortis articulo nolumus ad eandem.
Ils vero, propter quorum culpam, dolum vel fraudem lata est
sententia interdicti, vel qui ad perpetrandum delictum , hujus Qccg-
sione ipsum interdiotum est latum, praebuerunt eoncilium, &uxilium
vel favorem, nisi de ipso delicto, ai eint tales,..quod id facere valeeni,
prius satisfecerint, vel de satisfaniende ideneam cautionem dederini,
aut si satisfacere nequeunt, vel hujusmodi cautionem praestare jura-
verint, quod cum poterünt, satisfaciant ei ad salisfactionem hujus-
modi per eum vel eos, qui ipsam, facere debent et possunt, preestan-
dam dabunt consilium vel auxilium et juxta posse suum laborabunt
feliciter, non est poenitentiae officium aliqetenus. concedendum ; nec
tune etiam quoad istos vel aliog, qui .circa hoc. minime, geliquerunt,
ubi civitas vel locus alius seu universitas interdicti existunt, fiendo
est relaxatio interdicti, sed est eis solummodo injungenda poenitentia
salutaris, Addicimus praeterea, quod singulis. diebug in ecclesiis et
monasteriis missae celebrentür, et alia dicantur divina officia, sicul
prius, submissa tamen voce, januis clausis, excommynicalis et inter-
dietis exclusis, et campanis etiam non pulsatis, et tem canonici quam
clerici ecclesiarum, in quibus distributiones quotidianae. illis, qui
horis intersint canonicis, tribuuntur, si ad offici non venerinf eupra-
dicte, distributiones easdem amittant, sicut interdicto non. pxtante
perderent, si divinis officiis non adessent. In festivitatibus vero Na-
tivitatis Domini, Paschae et Pentecostes, ac Assumtionis Virginis
gloriosae campanae pylsentur, et jenuis apextis alta, voce divina
officia solemniter celebrentur, excommunicatis prorsus exclusis, sed
interdictis, qui voluerint interesse, admissis, quibus ab reverentiam
dictarum solemnitatum et ut ipsi ad humilitatis gratiam et recoucilia-
tonis adfectum facilius inclinentur, praefatis diebus pgrticipationem
permittimus, divinorum, aic tamen, quod illi, propter quorum aeceggum
4283
interdietam. hujusthiodb pst; prolalhm , ‚ad altàre nüllatenüs appropan-
quent. Ceteris, quae circa obsersatjonem interdictorum ' a nostris
sunt praedecessoribus instituta, in suo robore duraturis. Non ob-
stantibus quibusvis privilegiis quibuscimque ecelesiis, monasteriis,
ordimibus, 'seligionibüs, seu "personis ecolesimeticis baenülaribüs vel
regularibus, exemptis vel non exemiptis, sub!-quavis forma et expres-
sione verborum: ab Apostolies Sede concessis, quao contrà texorem
preesentis constitutionis: nullí volumus suffráguri, ‚cum quihuslibet: fe
saecul&ribus guam :regularibus sufficere debeat, ut Temporis interdicti
| 10do > práemiseo dielwo celebrent. saprallictis. $04. mc rds
vp DEA i "ul "m ; . 27 l1. "E . .,
| fi V a LUXX,. Joannes "Papa vicesimus ecundus.
Provide: atlondentes, quod, ut frequentius, quamvis mon sine
catısa „wire culpa tanier multorum interdieti sententige proferuntur,
quódque- sit 'nonnulli 'judices nimis prompt ad proferendas qusdom,
etiam in'negotiis eieeathis, quae: plus interdum. 6x ewpiditate:quam
caritatis:-tadice perspicuis judicis procedere: arguuntur; quodque
tempore- interdieti divina organa suspenduntur et: laudes, at'deolesies-
tica sacramenta ministrantur, ut solent, tolluntur mortuis .&eu. mitre
untur suffragia, praesertim per oblationem. frequentem hostiae salu-
tris. " ' Moiéscóntes ét parvuli' percipientes 'rerius sacrämente minus
inflummantur et solidantur in fide, fidélium devotio tepescit , haere-
ses pollulkmHi , ' et "nutiplicantür" periéulg& &hixiarunm , ' praesentis
constitutionis providemus edicto, ut nulla provincia, civitas,
castrum, villa, locus, territorium vel dist£iótus auctoritate ordinaria
vel:delegeata supponatur. eoclésinstiéo. ititendicto. pro pecumiario 'dbbito,
vel pro ..eujusvis. -inonelae vel peenniae.:qu&ntitale, sub quacumque
occasioné wel cause, seu quovis quaeso colore, prü eo maxime,
quod 'ipserum -Doimiüni, rectores seu .offieiàles, quocunque nomine
censeantur... aut. incelae : seu "habitatores, sub.singulüres peteónee .
ipsomim: statutis yel stafuendis, ordinatis vel ordinandis, terminis
hujussiodi debitum: sen :qu&niitatenr non. Solverint hactenus vel in
A&ntea:;mon.persolvani;. .Nos quoque. enim decernimus irritum et
Adlane, si's6eus. hactenus extitit attlamptasum, vel contigerit adéetmptazi,
illud quedqué revoodmus oümnino, nom .obetantibà5 quibuscunque: cott-
tractibus, obligationibus, pactis, conventionibus, bompositionibus, sub-
znissionibus, fideijusaioníbus, .conHensibus,. pröcessibus et seniexnüis
super hoc: habilis vel habendis, juramsntorum .poenarum tempdra-
liuin 'vel-spiritaaliim, sen mulctarum, vel-quesounque alia firmitate
valistis, .'Nisi talis. supipositio interdicti. libetenus: foret facte, vel in
-
204
antea fieret de Apostolicae Sedis licentia. speciali ei expreséa per
ipsius Sedis patentes litteras apparente. .
— CXXL Ex Concilio Constantiensi.
Ad evitandum scandala et multe pericula, subveniendumque
conscientiis timoratis statuit, quod nemo deinceps & communione
alicujus in seeramentorum administratione vel .recepüone, aut aliis
quibuscunque divinis, vel praetextu cujuscunque sentenüiae aut cen-
surae ecclesiastieae, seu suspensionis aut prohibitionis ab homine
aut 8 jure generaliter promulgatae, teneatur abstinere, vel aliquem
vitare , aut interdictum ecclesiasticum observare; nisi sententia, pro-
hibitio, suspensio, vel censura fuerint in vel contra personam, colle-
gium, universitatem, ecclesiam aut locum certum vel certam & judice
publicata vel denunciata specialiter et expresse, aut si aliquem its
notorie excommunicstienis sententiam constiterit incidisse, quod
nulla possit tergiversatione aut aliquo juris suffragio exeusari. Nam
a communione ilius abstineri vult juxta canonicam sanctionem.
Per hoc tamen hujusmodi excommunicatos, suspensos, interdicios,
seu prohibitos non intendit in &liquo relevare, nec eis quomodolibet
suffragari.
CXXIl. Ex Synodo Episcopi Herbipolensis, Ex Constitulis Clementis
ex frequentibus. ——
Vide Pynodi Wolframi Cap. XCIX,, C. et CI. pag. 301.
*CXXIII. Joannes. Episcopus.
' Bt circa sacrosanctum Dominici Corporis e Sanguinis -Bacra-
mentum per amplius christiansa augeretur devotio, et suorum ex-
cresceret reiributio meritorum , quo devotius atque: frequentius ad ea
contigerit Sacramenti hujusmodi insignia venerari, sanctissimae re-
cordationis olim Dominus Urbenus Pape sextus laudes provide festi-
vae venerationis: et gratias summae 'referens Deitati ad robur et
exaltationem catholicae fidei constitutionibus felicis recordetionis quon-
dam Domini Bonifacii Papae octavi, quae incipit: Alma mater — in
ea parte qua idem Dominus Bonifacius stetuerat, quod in Natales
Domini, Paschae, Pentecostes et Assumptionis beatee Mariee festivi-
tatibus in terris et locis ecelesiestico suppositis interdicto: campanae
pulsarentur, et januis apertis .alta voce: divina offieia. solemniter
celebrarentur, ad hujusmodi venerandi Sacramenti Festum extendit,
statuens, ut per universum orbem in terris et locis christifidelium
suppositis ejusmodi interdicü pro tempore in hac celebritate. Sacre-
| 785
menti praedicía, sicut in praefatis quatuor festis contentis in Bonife-
eiena Constitutione, supradietae campanee similiter pulsentur et
epertis jenuis alt& voce divina offieia solemniter celebrentur, excom-
municatis tamen prorsus exelusis, sed interdictis admissis, quibus
nihilominus ob reverentiam tantae celebritatis, et ut ex hoe ad humi-
litatis gratiam et reconciliationis affectum inclingrentur, facilius eo
die participationem -Divinorum indulsit, sic tamen, quod illi, propter
quorum accessum prolatum fuisset interdictum hujusmodi, altexi
nullatenus appropinguarent, -
CXXI V. Idem.
Vide Synodi Joermis Episcopi Herbipolensis Cap. xx. pag. 228.
CXXF. . . Goifridus Episcopus Herbipolensis.
Dudum bonae memoriae Joannes praedecessor noster immediatus
ad obviandum gravibus animerum periculis ac diversis. scandelis
pro reformatione judiciorum eeclesiasticorum inter caetera provide
statuit, ut in judiciis suis ae aliis ecclesiasticis judieiis sibi subjeetis
post processum inhibitionis communionis seu lHWerae . parkieipuntiae
communiter nominatae non immediate ad interdicti ecclesiasticae
sepulturae promulgationem procedatur, sed primo iunc post inter-
vallum quindecini dierum cessatio divinorum in locis in quibus
excommunicatus ipse aggravatus et reaggravatus visus fuerit, vel
moram traxerit, in forma debita fulminetur, et quindecim. diebus ex
post, si ipsius excommunicati continugtio exegerit, poterit. poni
cessatio Divinorum post ipsius recessum ad tres dies et in tertie
quindena ad sex dies et deinde post quindecim dies ad novem dies;
istisque processibus et aggravationibus successive fulminatis, poterit
tune demum in casibus a jure permissis procedi cum .maturitate ad
interdicti ecclesiastici observantiam aut ecclesiasticae sepulturae in-
hibitionem, juxia contumaciae et proternitatis exigentiam ; processus-
que aliter emanatos irritavit ipso facto. Volens per praemissa ad-
inster providi medici vulnera languentium primo lenioribus, 'et his
non pröficientibus, demum fortioribus medicamentis curare. Verum
quidam parochialium - Ecclesiarum rectores simplices ac juris ignari,
dum cessatio Divinorum in Ecclesiis indicitur, non solum organa
suspendunt, sed etiam Sacramenta et Sacramentalie, quae a Christi
fidelibus interdieti tempore subtrahuntur, sibi subditis. ministrare
recusant, nnllam inter. Divinorum cessationem et ecclesiasticum
interdictum differentiam ponentes. Quidem vero interdicti: temmpore
prohibita faciunt, et concessis nesciunt gaudere, et quibus pericula
eausantur &himabus se talisriodi reetöres. in irregularitätis eliquando
prolabuníur maculam. Nos ex pastoralis offeii nostri debito, quan-
tum possibile est, praemissa remediare cupientes, volumus et ordins-
mus, ut propter cessationem Divinorim, quotcunque etium dierum,
per nos sut judices nobis subjeotos indietam, mulli Sacramenta ac
'Baeramentalie sivo sepultura ecclesiastica, absque iamen solemnitate,
eliquatenus denegentur, sed dumtaxat organa suspendanfur, officia
damen divina ja»uis elausis, submissa voce et absque campanarum
pulsu celebrentur; sed propter interdictum ecclesiasticum in.civitatem
oppidum, parochiam, castrum aut villam ab homine, jure aut statuto
prolatum non solum organa suspendentur, sed etiam Sacramenta et
Bacramentali& ac Sepulture keclesiastica idenegentür, infra sériptis
salvis. Permittitur enim eodem interdicto durente propter morae
periculum exhiberi Baptismus et' Confirmatio t&mb pueris, quam
adultis ; Chrisme die Coenee eonfieitür, Meirimonium contrahitur,
sed: in: facie Ecglesiee non solemmize4ur. - —
Tem sani quam infirmi ad’ poenitentiam ei eonfessioner admit-
tuntur, excommunicatis et causam interdicti praestantibus exceptia,-
qui famen eum certis modi&egtionibus juxta Capitulum „Alma“ ali
quendo ad .confessionem admittuntur. — Vietieuin infirmis et sanis
‚ad moriem damnatis non denegatur, sed etiam: eisdem patenter eliis
eiiem Christi fidelibus -praesentibus porrigitur, Glerici decedentes,
qui interdieiuin observaverunt, im eimiterio - abbque campenarum
puleu :&c- omnibus: cessantibua solemnitatibus tumulenfar , singulisque
diebus-im ecclesüs Missae celebrentur, et.alia dieantur diyin& officia,
Sicuti prius, jannis eleusis et .campenis non Pulsatis. - In festivitatibus
Natalia Domini, Päschae, Pentecostes, Corporis Christi et Assumtionis,
Virginis gloriosae divina officia alig voee januis apertis campenisque
pulsatis, excommunicatis tamen exclusis; a. primis vesperis usque ad
secundas vesperas inclusive celebrentur, non in iisdein quinque diebus
interdicto durante corpora mortuorum eccleaiasticae tradantur sepul
turas, aut Saeramente alias: tempora interdicti ministrari prahibite
aliquatenus ministrentur. Verbum Dei, u£ prius, .pulsb etiam prae-
cedente seminatur, interdicto ecelesiastico non obstante.
. CXXVI. Idem.
Qum. in | multis várisque cásibus a jure communi, cujus igno
ranüm noh excusaí, majoris. excommunicatonis sententia.im exce-
‚demtes.' proferatur , ideo suecincle emumerare curevimus, - at egnili
magis, eviteniwr ; ‚et de jure vatéri aunt vigib 00f0,
du
1..Cum quis injeciá; minus violentas in clerieum etiemı in minori
ordine constitutum , aut in monachum etiam non clericum; phia
ü9Bveraum Aut. monisiem ; ; QE
2. cum quis incidit in haeresim jam- demmeiam; T
3. eum quis defendit hagreticum; h
4. cum quis dicit, "Romgnam Ecelesiam non: esso; eaput: Aliorum
Ecclesiarum ;
5. cum quis potest defendere elericum & violenta menuum in-
jectione, 66 xon' defendi, |
‚6, cum qvis incarceret clericum, et isle easus ipla quad
in primo; $ ' „1 Ud
7. est contra consules, officiales el ceLeros angerioa: ei simili
onera olerigis. imponenies;: . ',;. aeos
8. est. contra. sucgedentes T proximum. diclis, pisi infa mono
errorem praecessorum suorum purgaverint; "uo 1
8. contre illos,. qui. statugrunt, eut, introduxernat slainia et cor
suetndipes contra liberigtem ecelesinsiioam;, . — on
“iO. contre illos, qui talie statuta, de cetero fecerinky ot!
11. contra illos, gui telig.ateiuta seripsprimé; . 505 55
fr Contre, illog, al. talia. ,stetute.. servape feneriní, | lina e non
stafuerinf,
‚18, eontra illoa, awi: secundum ill judicaverint; "vn
14. contra illos, qui judicate conscripserint ;
„IP. eontra, incendisrios et, fractorge ‚Eoclesiarum ,. vel. loount- con-
tiguum ecclesiae infra limites cimiteri. Alii autem aliter violeniee
bona Ecclesiarum aunt, exogmmnnisandi per sententiam; - -.
. 16. in eo, qui electus.est in Papam a minori parte Quam t dua-
bus partibus Cardinalium se pro Papa ingerente, et non pesipiecik .-
17. contxg illos, qui. tglem pro Papa. tenuerint; |
18. contra falritantes per se vel alium literas papales; '
19. contra eum, qui scienter utitur. litteria sic falsalis; ..
20., contre illos, qui arme belliea faciunt infidelibus in preejudi-
cium Ecclesiae; .
4A. conixa illo, qui. in , studiis gengralibus tractant de laeando
hospitia scolarum ante tempus praefinitum ; n
22, cpytre religiosos leges aut raediejnam in. scolis audientes;
23. contre..plebangs, archidiaconog, presbyteros leges aut medi-
cinam audientes, nisi, infra epetium . duorum mensium. destiterint; .
24. contra sagitarioa et belisirarios, qui .hie ‚ufuntar- in. (beni
injusto. TET
25. um quis perüripipt ip, criming,exqomumunipeto. so:
26. cam quis: participat scienter in t divisis cum excommunicatio
& Romano Pontifice ;
2. contra illos, qui romanos aut alios christianos in mare navi-
gantes capiunt aut spoliant;
28. contra illos, qui innituntur ordinibus factis a schismaticis &c
recipientes alienata a Sehismaticis ab Eicclesiis.
CXXVII. De jure cero sexti libri Decretalium. sunt triginia „duo:
1: eonirs eos, qui tempore electionis Papae ad concláve eligen-
fium alicui secrete scripturam. aut nuncium transmittunt, aut eum
4liquo éorum secréte loquuntur; |
2. contra rectorem et officiales civitatis; in qua Sümmius Pontifex
eligi debet," fraudes vommiiktäht, aut diligentiam eis commissam
fideliter non faciunt;
'' 8 eontra eos, qui gravavetint liquam personam eiélestásticam,
vel ejus consanguineos, vel Ecclesias , seu bone, pro eo, quod eum,
pro quo rogsbatur, eligere noluit; | E
4. contra usurpantes bona Ecclesiarum vacántitm ;
5. conira semimantes discordiam in El&ctionibus Abbatissarum ;
6. contre eum, qui de regimine urbis Romae se intromittit, nisi
specialis intervenerit Apostolicis Sedis licentia. per ipsits Bedis literas
exprimenda ; :
7. contra 'pertem procurantem cimservitórerh procedere Contra
formam’ juris; |
8. contra extorquentem per meturi' sbsclutionerh ;
'8. contra judicem' simulaentem se mulierem in testem proditum
personaliter audire;
10. contra obedientes Imperatori per Sedem Apostoliéam üeposito ;
11. contra compellentes personas ecclesiasticas ad submissionem
bonorum et jurium ipsarum Ecclesiarum ;
12. contra laicos, qui ex contractibus: initis super rebus écelesias-
ticis plus sibi usurpant, quam ex natura contractus eis licet;
18. contra religiosos" mendicantes ementes. eis domos ad habi-
tandum de novo;
14. contra imponentes thelonia, pedagin- et guidagia Clericis.
15. contra eos, qui impediunt super causis, quaé ad forum’ eccle-
siasticum de jure vel consuetudine perünent,.literás a Sede. Aposto-
lica impetrari, velsuper ipsis coram Ordinariis et delegatis Ecclesias-
licis litigari ; |
16. contra violantes libertatem -elericorum' per indireetum;
17. contra religiosos temere habitum dimittentes, aut studie lite-
rarum visitantes absque Abbatis licentia ; |
18. contra doctores et magistros, qui. religiosos, habitu suo di-
misso, leges vel physicam audientes scienter docere aut in scolis
suis praesumpserint retinere ;
' 19. contra tradentes scienter. ecclesiasticae sepulturae haereticos.
aut eorum fautores;
20. contra laicos publice vel privatim disputantes de fide catholica ;
sed iste casus potius est ferendae sententiae, quam latae;
21. contra judices leicos super .crimine ‚haeresis judigantes, aut
captos super eodem crimine liberantes, sive executionem eis adjunc-
tam non 'exequentes, aut judicem ecclesiasticum super eodem crimine-
procedentem impgdientes; .,.
22. contra illos, qui Jacobum et Petrum de Columna pro Cardi- )
nalibus tenent ;
23..conira 08, qui dictis Jacobo et Peiro favorem. praebuerunt.
vel auxilium; 2 (bot de s
2A. contre eos, qui per. assassivag aliquem ehriationum interfecer .
rini, vel mendeverint, quanquam umnors non subsequatur, ant, tales .
acceptaverint vel defensaverint;
25, contre. personas ecelesinsticna. minores. Episcopis, qui alieni-
genas, sive nop oriundos ‚de. terxis. suijg,..in eorum terria condugere .
domos ad exercendum fenus, vel conductes habere, aut alias habitare.
permittunt, Episcopi vero suspensignis senieniiam incurmumk; , :
26. contra concedentes aut extendentes represealiag advenmus
personas 'Ecclesiastigas ;
27.. contra, insequentes hosüliter aliquem ex Cardinalibus etiam
si non injecerint manum; |j
38. contra rectores ek dominos, .qui interfectorgs Cardinalium
animadversione digna non puniunt;
29. contra laedentes directe vel indiregie ecolesipsticos judica
propter suae jurisdictionis exercilüium; . -
90. contra eum, qui propter mortis periculum fuit absolutus ab
excommunicationis : sententia. ab aliquo, e quo alias absolvi non po-
terat, si cessante impedimento se non praesenitai, cum commode '
potest, ei, a quo alias absolvi: debebat;
31. contra absolutos a Sede Apostolica, vel delegatis ipsius, qui
se debent alicujus conspectui suscipienda poenitentia aut pro selis-
faciendo Jaeso praesentare, et non faciunt;
32. si quis injieit manus violentes: in novicium, etiam non cleri- |
cum neque professum.
t
Ai. aut retrahunt aliquos a solutione decimarum Ecclesiis. de-
bitarum ;
42, sibi eonfitentibus conscientiam facient de solvendis hnjusmodi
decimis, alioquin scienter obmittentes tamdiu ab officio praedicetionis
manent suspensi, quousque fecerint, si commodo facere possunt , et
si medio tempore praedicare praesumpserint, excommunitati sint-
ipso facto;
. 48. religiosi aut clerici saeculares , qui aliquos ad vovéndum
jurandum aut permittendum inducunt, ut sepulturam epud eorum
Ecclesias eligant, vel electam ulterjus non immutent, excommuni-
cuti sunt, et per solum Romanum Pontifieem, praeterquam in tnortis
articulo, veniunt absolvendi; ^5: > es --
44. religiosi etiam exempti, violántes interdietum ecclesiasticum
.&ub Divinorum cessationem servatam’ per "matricem Ecclesiam loci
excommunicati suni;
45. Domini temporales , qui, gogunt aliquos in loeo interdicto
celebrare Divina;
46. vel qui praecones faciat: ime ad illa audienda populum
evocari; "E MC
47. vel qui prohibent , ne ' publicó excommunicati vel interdicti
super hot per illos, qui missae celebrant, mopiti ecclesias exeant;
^ 48. et ipsi nominatim moniti, qui. non. exeunt, exegramunicot
Bunt, et per Papam absolvendi; : : ve. . . uus
A9. fratres minores, gi tempore Anterdieti.. reripinnt;ig. jin ecl
siis ad divine fratres vel sorores tertii ordinis: BaRati :Frencigei -
communicet, sunt;- ..; odo oaa dna
. 80. aseerans, pertinaciter , "quod. anime. zatigpnlie RU: intelsetivn
non Bi. forme.:corporis humeni, danquam. haeretiqus. ezcommuni-
catus est; [oue
'51. pertinaciter asserens ugurem non esse. para, eniuam
haeretigna. excommunicatus est. , Rotor arabe esl oc
Hoc quoque sciendum, quod a 8. jure. excommunieati THogdi uon
Sint, nisi secundum formam Constitutionis generalis Concilii ..Consti-
tutionis. sic inejpientis: „Ad eritanda, soandalaui. sell m
ld a. rn
| CXXIX. De verborum. significatione. Ex Concilio, Moguntino.
. In omni senmone ad enmmunem . verbi: intelligentiam. rocarzan-
dum est, bol. 4
CXXX. De regulis juris. Gotfridus Episcopus. TET
Sanctorum Patrum regulis et praesententibus statutis quivis noster
" Bubditus regatur in vita, .verbis e£ factis, nb eciat ei facimá,. quod
218
ecceptum est omnipotenti Deo. De cujus misericordia et beatorum
Petri et Pauli Apostolorum ejus ac pretiosorum Martyrum Kiliani, _
Colonati atque Totnani Ecclesiae nostrae.Herbipolensis Patronorum
auctoritate et meritis confisi, omnibus vere poenitentibus et con-
fessis, qui praefatas constitutiones et statuta: sibi comparaverint, lege-
rini, aut legi audierint, quotiescunque haec fecerint, quadraginta dies
de injuncta sibi poenitentia miserieorditer relaxamus. Datum in ci-
vitate nostra Herbipolensi decima octava Kalendas octobris Anno
Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo sexto. ”
(Sumstmos ex Manuscripto membraneo in Archivo Ordina-
riatus Herbipolensis servato, pluries quoque impresso. Inveni-
tar etiam apud Harzheim V. 814. sub Nomine Synodi . Item
apud Lünig Spicileg. eccles. Contin. 2. pag. 1086. per errorem
ad annum 1452)
IX.
SYNODUS
Golfridi Episcopi Herbipolensis de Anno 1452.
In nomine Domini Amen,
Ineipit ordo observatus in sacra episcopali Synodo Herbipolensi
de anno & nativitate ejusdem Millesimo quadringentesimo quinqua-
gesimo secundo, die septima mensis Marti, quae fuit feria tertia
proxima post Dominieam, qua in ecclesia Dei cantabatur Reminis-
cere, solemniter in Ecclesia cathedrali Herbipolensi celebrate. In-
primis :post decantetionem primarum aliis subsequentibus canonicis
horis omissis mox Succentor in Choro sancti Kiliani ecclesiae prae-
fatae antiphonam- Veni Sancte Spiritus elta voce cantare incepit, qua
finita legebetur vers. et coll. de Sancto Spiritu, deinde per unum
Vicarium Dominicalem officium missae de festo Annuntiationis beatae
Virginis Mariae adjunelis coll. in principio et fine de Spiritu Sancto
et de die solemniter decantabantur. Et post offieium missae mox duo
Viearii litaniam Sanctorum 'cantabant, et Presbyter, qui missam -
praefatam celebravit, cum vers. ét coll. de omnibus Sanctis conclusit.
Item sub hujusmodi officio- misses Dominus Episcopus, Decani ceteri-
que Cenoniei et Vicarii miajoris, in Haugis et Novimonasterii eccle-
‚siarum in OhoroSaneti Kiliani praefato non cappis nigris induti, sed
superpelliciati absque permixtione aliarum personarum in sedibus
suis more solito se locaverunt. Aliis vero ad synodum vocatis utputa
abbatilius, deeanis, praepositis, ecclesiarum parochialium rectoribus
00 18
714
ceterisque permixtim absque alique locatione in superiori perte digli
Chori existentibus. Item ad Offertorium . neque Dominus Epispopus
neque ceterae personae accedebant propter evitare confusionem, et
tumultum. Quibus sic peractis, Reverendue in Christo ‚Pater et Do-
minus Gotfridus Dei gratia Episcopus Herbipolensis .ac Francise
orientalis Dux, et dictse secree Episeppelis synodi tunc praesidens
.ad sedem sibi hogorifice cum tapetis digpoeitam etornatam in gradu,
quo itur de euperiori {parte ‚Chori ‚praefafi .2d partem inferiorem se
locavit dorsum versus, summum altare. vertendo....Ei stetim expost
.Dominum Anthonium Guntheri, in decrefis ligentiatum in promotorem
dictde sanctae synodi elegit..et: alte: goce. eundpra pro tali nominari
et per medium Johannis Febri noteri publiei subscripti publicari
fecit, qui quidem promotor offigium suum inchoane Primo de Mandato
dicti Domini Episeopi et.praesidentis. omnes. personas laicales sub ex-
communicationis poena de Choro praefato exire jussit, expost januis
ipsius Chori undique cleusis ‘a0 custodibus ad eas assignatis promotor
praedictus ordinem in. sessionibus tribuens, ed latus praefati reve-
rendi patris dextrum primo . dominum vicarium in. pontificalibus et
subsequenter dominos sanctorum Bureardj Stephani et Jacobi Scoto-
rum iutra et. extra muros Herbipolenses monasteriorum. Abbates
Amerbach, Sluchtern, Theres, Camberg, Banez, Roeten et Zel, ad
latus vero sinistrum in N euvepatat. , .Muxbart, SBwezssach, | Aurach,
Aura, Steina et Feylsdorff, Herbipolensis. dipaspsis;: „Abbates. mom
temen "mitratos locavit. Item deinde dominug, Dessanım: Mejoris
‚ecelesise de loop suo consueto ascendere fait. idem |paomoter- ad
-primum stellum in superioribus sedibus weraus grRdupu oquo.deseen-
ditur ad eltare beatae Virginis Mariae, et.ad.jefus. fjusdem Jereni
immediate Dominum .Decenum, ecclesige, Onolzsbaconsia: loce vit ..at
consequenter seniores Canonicoe de Chogo Domini Degani gwededun
descendenda. In Choro vero Domini Pxzaepositi suo. medo. fegit. at
propier absentiam ipsius Praepositi Seniorem (jemneniqum ad prisa
stallum in superioribus sedibus, yersus gradum, quo;gegeenditun ad
altare sancti Petri, locavit et post omnes Canonicos. qagjeris, eeclesiae
in Choro Domini praepositi in .‚guperigribus aedibys,sedera fenit De-
canos in Oringen, Moszbach, Smalkalden.. et Romhilt., Ad, pedes
vero Domini Episcopi in superiori parte gradus Dozminos dogkones ot
lieentiatos, ipsius Domini Episcopi consiliarios loeavit 4d pedes
illorum gradatim descendendo duos ipsius Synodi netarioe enbscxipios.
Et post hos gradus ante pulpitum Chori ponebantur. soaxnna, in: qui-
bus locabantur praepositi in Heidenfeldt, Trifanstein,, Langemazen,
Dominorum Abbatum absentium procuneioroe. noe .nop; prespositi. in
. N 215
Koburg, castelli beatae virginis apud Reczbach et Archidisconus Ful-
densis, prjores et guardiéni ordinum "mendicantium, expost Decani
rurales, procuratores et diffimitores. In aliis vero ordo in sedendo
non eurabatur, sed'quilibet sedebat aut stabat, prout sibi videbatur
congruere. Quibus locátionibus sie, ut praemittitur, facie, Promotor
praefetus palam et publice. protesiabetur, quod per talismodi loca-
lionem nulli jus de novo acquirere: aut quaesitum perdere in se-
dendo -praeintenderet, &c subsequenter Dominus Johannes Schimmel-
pfemningk in sacra papihg licentiatus praedicator in summo ex jussu
promotoris locum, in quo legitur Evangelium diebus non festivis,
ascendit, ac verbum Dei proposuit exhortando omnes ad bonos mores
sectandum et abstinendum: a vitiis. Subsequenter promotor sermone
finito eundem' locum, in quo: praedicator su&m locutionem fecit,
mox ascendit 80’ arengam praemissit hujusmodi sub tenore:
Bevenendi, venerabiles conscriptique Paires et Domini mei in
saneta hac Synodo ad Mandatum Reverendissimi in Christo Patris
et Domini nostri eommunis Domini Gotfridi bujus inclitae Herbipol.
ecclesiae Praesulis in praesentiarum ex debito praesidentis congre-
gati. Idem Reverendissimus Pater et Dominus noster communis pro-
vids mediietione attendens, quod non ideo felices Episcopi seu Pon-
üfices, quía praesunt, sed si non praesunt, infelices reputari debere,
eum vellet, prout ex pastokali tenebatur officio, invigilare: inter rémediis
subjeekorum:ceteras guae sollicitudinis curas id potissime suge dominatio-
nis specialius sidtnonébat animum, quod omne vitium tanto scelestius in
88 erismen habet, quante qui peecat major habetur. Its ut populo pec-
eanti non unquam ob multitudinem impune parcitur, et in Sacer-
dotibus, qui ad ferendum vesa Domini sanciificati esse jubentur,
minime toleratur , cum im eorundem infamiem, si criminosi fuerint,
óneniums peene Jlingu&e acuantur. Unde a die, qua nobilis ista Her-
bipolensis ecelesia suam dominationem de subdito in praelatum, de
Aiscipiulo.in Megistrum et de filio: in Patrem elegit,' provida sollici-
fudine et Tnedüs, quibus pokuit, publica cleri sui flagitia paterna ad-
sonitione- removere studwit, licet usque in praesentem diem modicum
st quasi nihil pnofecerit. Intuetur enim adhuc claro lumine nonnul-
log sacerdotes filios plorationis aeternae manu sacrilega ac ore polluto
priusquam mansus su&s per veram poenitentiam et totalem dimissio-
mer suspecterum mulierum, ad quam caritative variis modis per
suam palernitatem sunt requisiti, non lavisse et tamen altere Domini
r&vexine, missas absque earundem a se eloneatione dicere et Secra-
menm, in quo vita consistit, recipere et suis mortuis membris in-
corpsrán, immo ui verius:dicam incarcerare: eliosque suge-etiam
. 1 8*
27/16
ditioni subjectos ad munera sic &varitiae oculos apertos habere, ut
pro pecunia et commissis ovibus tondendis seu verius excoriandis
non formidant judicis offieium assumere, jura confundere, lites susci-
tare, innocentes diffamare, transactiones rescindere, dilationes con-
cedere, veritatem supprimere, fovere mendacium, aequitatem vendere,
inhiare exactionibus, versutiis concinare, verbis et clamoribus pau-
peribus insidiari, laqueos tendere, benedicta deturpare, prudenter
allegata pervertere, simulationes nutrire, foedera rumpere, matrimo-
nia dissolvere , fornicationes dissimulare, adulteria et cetera peccata
fovere, ac Sacramenta ac absolutiones vendere; non volentes gratis
accepta juxta evangelicam veritatem gratis dare.
Ne igitur sua paternitas ob remissam correptionem digna circa
majores objurgationi eonstituatur, sed’ ut quilibet ecclesiasticus suae
dominationi subjectus ex su& paterng correctione fieri possit et dici
ductor et doctor, vitae speculum, eculus caeci, poenitentiae forma,
sanctitatis exemplum, praeco Domini, tuba evangelii, amicus Sponsi,
lingua muti, pes aridi, sal terrae, lumen Franconiae, mihister'Altissi-
mi, Vicarius Christi immo Christus Domini, vos dominos meos et
patres praelatos et presbyteros pro communi profectu vestrum et
totius patriae ad hanc sanctam Synodum et in praesentem horam
duxit convocandos, ubi divino officio primo et deinde verbi Dei pa-
bulo per orationem venerabilis magistri Johannis Schimmelpfenning
in sacra pagina licentiati laudabiliter Deo gretias peractis vos refiei
voluit. Et tertio et ultimo mese parvitati, ut publicarenı ste&tuta
novissime in sancta provinciali mogutinensi synodo eohclluss et pro-
mulgata injunxit. —
Quorum tenor sequitur in hunc modum:
Qua arenga finità mox idem Promotor Stetuta provineialia sub-
sequentis tenoris alta et intelligibili voce: de verbo ad: verbum legit
et publicavit.
Reverendissimus in Christo pater et Dominus Dominus Theode-
rieus Archiepiscopus Mogutinen. etc. Super propositis pridem et avi-
Satis in sacra provinciali Synodo ad diem dominicum post festum
saneti Martini de anno Domini millesimo quadringentesimo quinqus-
gesimo primo cum continuatione dierum sequentium per suam pater-
nitatem reverendissimam indicta una cum conprovincialibus sive
suffraganeis et eorundem procuratoribus deliberavit ac in modum
infrascriptum conclusit.
Primo Synodus ipsa aeceptat ordinationem sive Decretum 'sacri
basileen. generalis concilii de provincislibus et Dioecesanis conciliis
celebrandis editum ac dudum per nationem nostram accept&tum in
297:
antea. pracficari et observari praecipit, voluitque, quod quoad missas,
litenias et orationes cum ceremoniis per reverendissimum in Christo
Patrem et Dominum Dominum Nicolaum tit, sancii Petri ad vincula
Cardinalem apostolicae sedis per Alemaniam legatum jam observa-
tum de cetero ipsa provincialia concilia celebrentur et observentur,
prout etentiquitus fierisolitum est et consuetum fuit, quae et in libris
Statutorum provincialium conscribi vult et registrari.
Tenor vero Söatuti sacré Basilegp. concilii, de quo supra fit mentio,
sequitur et est talis. |
Sacrosancta generalis . Synodus Basileen. in Spiritu sancto legiti- :
me congregata univeraslem eccelesigm repraesentans ad perpetuam
rei memoriam. Pridem heec sancte Synodus quoddam saluberrimum.
promulgavit decretum pro stabilitate et robore generalium concilio-
rum, querum frequens celebratio praecipua est agri dominici cultura.
' Verum cum ad eandem.eulturem non dubium sit pertinere epis-
copales synodos et; concilie.provincielis, prout veteres canones decreve-
runt, frequentari; ideo eadem sancta synodus antiquos et laudabiles
mores nostris cupiens temporibus observari statuit atque praecipit sy-
nedum episcopalem jn qualibet dioecesi post octavas dominicae resur-
rectionis vel alia die seeundum consuetudinem dioecesis ad minimum
semel in. Ánno, ubi vern est consuetudo, bis annuatim celebrari per dioe-
cesanum propriam persona, nisi canonico impedimento fuerit prae-
peditus, et tuno per.vicarium idoneum, quae synodus saltem triduo
vel biduo,dnret, vel prout necessarium Episcopo visum fuerit. Ex-
primatur autem dies conveniens dioecesano et ommibus aliis, qui in
hujusmodi. synodo interesse tenentur infra. missarum solennia vel
post. Dioecesanus vel. Alius ejus nomine verbum Dei pıoponat ex- |
hortendo omnes. ad, bonos: mores sectendum abstinendumque a vitiis
et ad ea, quae pertinent ad ecclesiasticam disciplinam et officia
angulorum, .et.prgaeseriim ut hi, quibus cure animarum commissa
est, diebus dominicjs.ek aliis. solennitatibus plebem subjectam docirinis :
86,-onitis saluteribus, instruant. .Posteg legantur Statuta synodalia
et prowingialig ei inter. alia aliqnis corpendiosus tractatus docens,
quo, mode, Sacraménta ministrari debeant, et alia. utilia pro Instruc-
lione Sacerdotum. Deinde ipse Episcopus dioecesanus de vita et
moribus subditorum solerter inquirat, labem symoniacae pravitatis,
contractus usurarios, coneubinatum, fornicationem et alia quaevis
crimina et..excesgus debita correctione cohibeat, alienationes rerum
ecclesiasticarum) &,jure prohibitas revocet, abusus Clericorum, et
aliorum,, aubjectorum , qui circa divinum officium delatione debite
280
ments amputare studeant, neqae hoc alicujus &more vel odio prae-
termittent, sed ad Deum. solum et seiuiem populi ments ogulos di-
rigentes ad hoc sanctum pecis opus omni tepiditate semote invigilent.
Cogitentur insuper in provinciali synodo, quae immedisie con-
cilium generale subsequens antecedit omnia, quae in eodem generali
coneiio vibe fuerint.proseqmenda ad Dei gloriam et provinciae com-
modum salutemque populi christiani, Ibidem eligantur in numgro
competenti, qui ad proximum generale: eonoilium vice iotius provin-
ciae debeant proficisci, «quibas per! subsidium vel alias. provideatur,
prout de jure et coneilio:provincislium wisum fuerit expedire, ita
tamen, quod illi, qui ultra: persomas,:at praedicium:est, deputates ad
ipsum concilium generale :acesdere :;volusrint , : aut eorum, clerus
nuBatenus propterea erwrentur. .. Belegaiiiur in unoquoque provinciali
concilio, quae seeundum. canomicas swacüonep..in eisdem legi prae-
cipiuntur, ut ea inviolabiliter observentur et transgressoribus poenae
debitae inferantur. Quod si metropelitemi seu dioecesani praedictis
terminis in- celebrandis provincielibus. ut, episeopalibus synodis ces-
sante legitimo impedimento negligentes: fuerink,. medietatem omnium
fruetuum- bonorum et obventionum redioBam. suaram ecclesiarum ad
608 pertinentium -fabriege ipserum ecclesiarum applicandum eo ipso
amitant, qui si-in: eadem negligenüe per ires proximos menses
perseveraverint,. ab officia es beneficis sans . ipsp. facto suspensi.
Quibus transactis temporibus sub antescriplis . poenjs..antiquior in
provincis ordine Epidoopus, ipsius Metropolitani. Episcopi, ant. major
in dignitale. post pontificsdem in sacris constitutus pisi ‚ad.alios forsan
de consuetudine vel privilegio pertinegi, .negligentiam. in .celebrgndis
praedictis: prewinicialibus ı ei episcopalibus synodis. supplere teneatur.
Jubet insuper..haee santia synpdus omnibus praelatis religionum. et
erüinum:quorumcownguo, &d,quos.celebrere :capitgle perfinet,. quod
ille. statutis temaporibus eub: praedictis poenia serxent et, servari faciant,
in quibus secundum canonicas sanctiones cum ommi- studäo ‚ek dili-
gentia ad veram singularem religionum et ordinum reformationem
intendant, ita 'ut deinsepb ' ‘in Ssingulls mowasterkisujuxta proprias re-
gulas:et oonstitwtiones'debite regularis vigeat-obeervanlig , et .praeci-
pue ut tria substantialis, professionis vole, omnino observeniur. Per
praemissa autem haed.sancte synodus non intendit Juribus quprum-
eunque quomodolibet derogare. Datum Basilaae in sessione publica
ejusdem sanctae synodi, in Ecclesia majori Basiliem. solemniter.ceo-
lebreta: VI. Kalendas Decembris. Anno a netivitate Domini. Mille-
simo quadringentesimo tricesimo tertio.
L4
Ordinevit eliam libellum utilem et instruntiram per s&ncetum.
Thomam de arieulis fidei et sacramentis editum in omnibus tem
provineialibus quam 'digeeessnis synodis legi, et simgulis rectoribus
perochielium edclesierum communicari. |
| Cujus libelli tenor sequitur et est talis: - -
Postulevit 8 me vestra. dilectio, ui de.antiéulis fidei elo. .
(Tractatum hune omnibus notum hie ommattendum. poterimus.
Finitur' verbis:) . TET
„Seminatur :orpus enimajn.:6t: resurget spirituale, quae omnie,
nobis preestare 'dignetun, qui. eum. Paixe «et Spiritu. saneto vivit et
regnat. Deus pér-omnie. saecnia saeculorum, Amen.“
Innov&t prüeteres omnia -stetuss .provincialia per quondam bene
memoriae: Petrum: Gerherdum: aliasque .et nunc. moderpum Theode-
rieum Ardhiepiseopos sedis Moguntin. in unum volumen redacie et
iHa publicari eique 'SGP Vari mensi; prout in ipsis continetur Btatutis.
, EP tf
: Contra dudagos.
Bt quia in :dietis statutis inter caetera quoddam statutum de
Judaeis et crucis'Christi inimicis continetur, quod incipit: Licet olim.
in duo mandatur sub’ cessafionis divinorum et subtrachenis commu-
níonis poenis, quod. Judäel signe deferre debeant, deelarendo- adjicit
signum illud esse debere cireulum de filis exoceis: in veste .extrin-
seca (ante pedtus iudéd' meseulos ét duse rigae blavei coloris in
peplis : mülieruni: donfórm&er. ut in urbe romana. Addidit etiam
sacrosancia '&ynodàs empitulum : Post miserebilem. de usuris illi sie-
tuto dsdé ainnectendum et inferendum et oum eo. pnblicandum.
-"Oüjás Capituli tenor' sequitur et eat. talis.
Päd mnüseW*ilem etc. Judaeos ad remitiendas Christianis usuras
per Principes et potestates eompelli práecipirnus saseulares, et donec
eas remiseriAt Christi fidelibus: tam: im: mercemoniis--quam in. aliia
per excdfwvitinicatiónis sententiem: eis jubemus eommunionem omni-
motam - "denegari: (i) t: Fa L a
UII V pd SENT ! n:
C ens. Dondra. aoneubinarios. ei dria. concubinas. zn
-Ondferum: etinete synodus statuit; quod ante ommia locorem On
dinani détestabile concabinatus vitium a Clero .extirpent, eontra no- '
toriós-eoneubinàrios per poenas juris et in. deoretis saori Basilien.
cóneilii et 'stetutis provincialibus: contentas procedant. Quodque
nihilominus hujtsmodt cencubinerii publici a perceptione fructuum
suorum bénefieiorum ipso facto. sint suspensi. Quinummo specialiter
voluit, ne praelati, capitula sive collegia; sub poema interdioli eisdem
t ,
BR
taliler in cencubinetu perseverantibus aliguos. frucins sdministrent.
Concubinse vero ipsoram, si infra. triduuro, requisiise se non .elonge-
verint et abecesperint, exeommunicationis -septentfiem inourpant ipao.
facto. At nibilominus si in teli peecato perseveranter decesserint,.
ecelesisstice careant sepulter&. . 25
: Tenore vero sietuli, sacri Basiliengis.. eonailii de quo. supra fit
mentio, sequitar et.est.talia; «0 on...
Égcrosanota generalis aynodna Boeilignsis in. Spiritu soucio legi-
time : celabráta universalam :peelesium, repraestatens . ad, perpetuam
rei memorisin. Quiounquae- Clericus oujuecunque elatus, conditionis,
religionis, dignitatis; . etism..pà pontifionlis veh alihrius psaeeminentiae
existat, qui post hujus «ünetitolionis:qelitisun, «uam. hebere prae-
sumatur, per duos memses.:postpublicséiangm ‚ejasdem in ecclesiis
eathedralibus , quam ipsi: diogpessni omnino facere ionesntur, posi-
quam. eadem. 'eonstitato--nd eorum aotilisan .pervengarit, fuerit publi-
cus concubinarius, -a perceptione fruetuum. omnium. suorum bene-
ficiorum trium mensium sp&€io sit ipso: faolo .suspensus, quos suus
superior in febrieam vel.aliam exidentem.ecalegise . utilitaiem , ex
quibus hi fructus percipiuniur,: eomvertgb, nec nog ei hujusmodi
publioum concubinarium ,..ut ;primum: talem. 0866 innotuerí, mox
suus superier monere tenetur, ui. infare | brevissimum iesymipum con-
eubinam dimittant, quod sk ndn dimiserit, -vel, dimissum. aut aliam
publice resumpserit, jubat.insuper heec saneja $ypodug, ui, ipsnm
suis omnibus'.beneficis ommino rivet.. Et. nihilomiaus.:hi puhlici
concubinerii; usquequo .oun eis .per.sHos superignes ipoghpsesum
dimissionem: manifestamque .vitae. emendationem- faerit; diáapengatum,
ad susceptionem quorumeunque honorum,. dignila3ym,, benefigigmum.
wel effeiorum aink änhebiles. ..Qui. si. post. dispenasopem. zesidivo
vomitu ad hujusmodi publicum goncubinatum.. rgdiexinb,.. sing.. gpe
alicujus dispensaiionis' ad: prasdieie prorsus inhabiles existant, Quod
si 'hi, ad quos. talium correctio peatinet, gas, ut praedicium os, punire
neglexerint, eorum superiores..iam..in ipsos ‚de negleoin, queam in
illos pro concubinatu modis omnibus digna punitione animadvertant.
In conciliis etiam: provfhcialsás "et 6yaodalibus;'adVersus tales punire
megligentes, 'vel:de hoe erimine diffimalos, etiem per .euspesgipnem
" &tollectione beneficiomm, vei.'elia condigna. poena. seyeriier Proce-
datur. Et sihi, quoFum.-destitutio ad summum. Pontifigem speciak,
per concilia .provincialia aut superiores.suos propier. publicum. con-
cubinstum respiciantur privatione digni, stalim cum processu dpqui-
sitionis ipsi summo Pontifici deferantur; eedem diligentia ei: inguipitio
in quibusc&nque eapituhe. generalibus et provincialibge quoad, qwos
368
servetur poenis aliis conira pracdietos et alios nom ptiblieos concubiz
narios et&tutis in suo robore perrhansuris. Publici autem i»tellieutd?
sunt non solum hi, quorum concubinatus per sententiam aut con-
fessionem in jure factam, sen per re} evidentiam, quae nulla possit
tergiversatione celari, notorius est, sed. qui mulierem de incotitirtentia
saspectam et infamatem'tenét, ef. per.sttum: superiorem ddmónitus
ipsam cum effectu non dimittit. Quia vero in'quiBusddtn. regionibus
nonnulli: jurisdietionem «eé&lesiesticam- habentes :pecuniarios quaestus
& concubinariis reeipere-tión ambeseunt, piriendo eos in tili foedi-
tate sordescere, sub toesü tipledietonis) aefernae praecipit, ne dein-
ceps sub pacto, eompotittóhe';üw spe Alieujus quaestus talia quoris-
modo tolerent, &ut diesimulent, Aliequin ultr& praemissam negli-
gentise poenam dupluin'ejüe; duod 'proptere&' acceperint, restituere
ad pios usus omhino' tenecanter et Gompellantur,. ipsas autem concu-
brnàás seu muliétes Suspeetas preeleti: modis émnibus curent a suis
subditis eliam per brachii saecularis: stixiltum , si opus fuerit, peni- .
tus aree?e, qui etiam: éx' tuli' eóhéübiustu 'procreatos filios. apad
paires suos cohabitare non permittant, Jubet insuper haec sancta
Synodus, ut etiam in praedictis synodis et capitulis haec constitutio
publiceter, et: quilibet su&e subditos ad ipsarum coneubinarum dimis-
sionett moneat 'Ailigenter. Injungit' prasterea omnibus .sageeuleribus -
viris, otium si végali praefülpeant dignitate, ne ullum: quelecunque
inferant impedimentum: duoownque «quaesito: colore pruelatis, qui
fatione officii 'sui ddversus suos subditos ' pro: hujnsmódi .ooncubinadd
procedant, et cum omne fornicationis crimen lege diving prohibitum
ib, et'süb peccati mortalis poen&, necessario evitundum, monet
. omnes laicos tdrh uxuratos quam solütos, 'u$ similiter a concubinsiu
übstineat.. Nimis enim reprehensibilis est, qui uxorem liabet, et ad
alienam mulierem actedit, «qui.vero solutus: est, si continere. nolit,
juxta Apoetol -cóndilium. uxorem dueut. Pro kajus eutem.- divini: ob:
servu&one' praecepti lit, ad quos pertinet, tam salutaribus: monitis,
quam -adlis canchieis: remediis orti stadio laborem. MEN
ir Pa . .
.— De. Mereenariis die festo. son. facienidin. 2a
Cirea abusum: preeceptid divitis contrürinmi quorundam laicorum,
qui chrisiiama religione neglöcta diebus dominieis et festivis publice
mercatum exercent et lucrts ae capiditetibus non verentur insistere,
providens sancta synodus mand&t omnibus locorum ordinariis, ut sub
poeri& suspensionis a pereeplione Saeramentorum, efi&m privationis
eccleeiastiene sepulturae per ecclesias parochiales suarum dioecesium
publieé prohibe&nt, ne de caetero preedioctis diebus dominicis et
294.
fostivis quodennque. publienm, mercaium rerum vendibilium, quae Ad.
usum quokicinat yictus necesgeriae, non sunt, quovismodo, fig.nt.
De quaestuariis.
Abusus quaesimariorum, qui quotidie, excrescit, volentes reprimere,
mandat. sangfe, synodus, ne admittantur queegtuarii ipsi aliter, quam
secundum, formam et dispositionem juris, cum Jitteris, dipecesanorum,
et ut via malitiae eigdem, praecludatur,.gurent locorum ordinarii in
suis litteris non solum. formgm. juris, sed, etiam indulgentias, quas
publicare yaleant, exprimere, nee,guigqnam aliud, quam in eisdem
litteris exprimitur, licegt, dictis quantas populo. proponere.
De novis yi ater nilatibus. non instijuendis.
Item. sancte aynodps, prohibet, ne de..caetero, admittantur quae-
cunque novae fraternitates, ex quibus verisimiliter detrahi poseit
honori seu juribus ecclesiarum parocbialium. Quinimmo quod jam
factis nullus adhibeatur farm neos indulgentiae:gis, copcedantuz, .
u e e
. De interdicto ecclesiastico.
Sancta etiam aypodus acceptat constitplionem. Papae Bonifacii
ectavi incipientem; Provide, quae atatujis provincialibus reperitur. ad-
juncta ung cum.ordinatiope in sacro Basilien. congilie auper modo
ponendi interdicha facta. Quas. quidem, copstitutigneg.et ordingfiones
.vuli et mandat. publicari. ae. circa ponenda , ei enenda, interdicta
omnino.observari. 00 un! do)
Tenox,.verg. statuti ,, de. quo supra fit. mentio, gequilugx. ab. ent talis,
Provide attendentes, quod; ut, frequentius. quamvis non eine causa,
sine culpa tamen. multorum, intgrdicti sententiae proferuntur, quodque
suni nonnulli judices nimis .prompü ‚ad proferendgs: easdem, etiam
in negoliis sive,cgusis, quae plus interdum ex .cupiditaje quam cari-
iatis radice perspicuis, indieijs procedere arguuntur, quodque tempore
interdicti divina organa suspendantur et laudes, nec ecclesiastica
Sacramenie ministrantur, ut Bolent, tollusnéur mortuis, seu minuuntur
suffragia, praesertim per. oblationem frequentem: hostiae salutaris,
adolesentes et parvuli pergipienies rarius Sacramenta .minys-inflem-
mantur et solidantur in,fide, fidelium deyotio tepescit, ‚bapreges. pul-
lulant, et multiplicantur pericula ‚animarum, praesenfis constiíutionis
providemus edicto , ut nulla, provincie, civitas, qastrym, villa, locus,
territorium vel districtus auctoritate ordinaria vel delegais suppo-
natur ecclesiastico interdicto. pro pecuniario debito, .vel.pro.eujusvis
monetag, vel pecunise ‚quanttate sub quacunque occajione. vel cause,
28b
sed quovis quaesito colote, pro eo maxime, quod: ipsorürm domini
rectoréá $eu officiales, quocunque nomine cehseantur, aut incolae seu
: habitatores aut singulares personae ipsorum statutis vel statuendis,
ordinatis vel ordinandis terminis hujusmodi debitum seu quantitotem
non solverifit hactenus, vel in'"&nteg ron (persolveant: - '
Nos quoque decrevimus irritum ‘et innane,' s secus "hàetenus
extitit. attempt&tum ; 'vdl' éoritigerit etteriptari', illudque revocainuds,
omnino non obstantibüs quibuscuntue ‘contrsctibus, obligationibus,
paetis, conventionibus; compositiötibus; Bubmissionibus, fidejussiomibüs
consensibus, processibus &f’ yartentiig' super hio "habitis vel habendis,
juraınentorum poenarum fstipóralium vel spirituakum, seu mulcta-
rum, vel quacunque alia firmitate vallatis, nisi talis suppositio iter-
dicti hactenus foret facía vel in antea fieret de Apostolicae Sedis
licentia speciali et expressa per ipsius "edis patentes" litteras ap-
parente.
"T DM ellıstaln "T d; 4
. De Inierdiotis non leviter. ponendis: «c Conciib Basikensi alia- coustifulio,
de quo supra fit mentio.
Quoniam ex indiscreta interdictorum promulgatione multa con-
sueverunt scandala événire, statuit haec sancta synodüs, quod nulla
. civit&s, opidüm, castrum, villa, aut'locus ecelesinstióo supponi possit
interdietö, tisi ex caush Kia seu culpa ipsorum lbcorum; aut domini
set rectoris, 'vel' offiétalium, propter cülpam verb eut causam alterius
eujuscunque' prirataee'personae hujusmodi loca nequequmm interdiei
possint auetoritate quacunque ordinaria vel delegata, nisi telis per-
son& prius füérit:excommunicata bt demmnciat& seu in ecclesia publi-
cäta, sc domin? seu rectores vel offibiales ipsorumi locorum aubtori-
tate-- "judiels: Téquisi: hujusmodi persUnsmexcórimunieatam infra
bietkum eut effectu: non ejeterint, autiad satisf&ctioriémr compulerint,
qua&-'etiam .post'biduum reéédente velsatisfacientb; mox divina. resurmi
possint, quof etam Impendentibus Tócüm: habedt. Uo
Pr TP 2c d
T "Qualitee. pauci conclusionem Capiteli- impedire non , debennt..
+. Benete’ etiam Synódus recipit, laudat et cómmendat bullam super
deliberationibus in Capitulo moguntinensi, in his praesertim, quae
prastendunter ı esse gratiosa faciendis: a sanctissimo Domino nostro
Domino Nieolao Pápa quinto enatam, vulique haee sancta Synodus,
quod. i omnibus allis tum cathedralium quam collegistaruin eccle-
sarum provineiae: moguntinens. Capitulis et sub poenis in eüderh
eontemtis observentut fiaque executio contra non observantes per
orüibarium loei, vel ejus im spiritualibus vicarium, aui' alum, -eni
396 -
dazesit id committendum, mendasique haec sancta aynodus, ui singuli
er observontibus: aut obeervari volentibus ‚oppositores ‚ei non. obsen-
wbnieg; sub poena suspensionis .9 divinis Jatae sententiae dioecesano
Jeei.denuneiept, ei nihilominus a.mejori parte concludatur,
‚Tenor bullae, de qua -supre fit -mentio, sequitur, et esi talis :
‚Nicolaus .Episcopus servus sarvorum Dei, ad futurpm rei memo-
riam. Anjunejum nobis desuper ,.- quo. universis . orbis astringimur
enclesils, apastolieae, servitntis -officium:sedule. nos perurget instantia
ilerum jugiter intendere. profestibus, eL; ut elisi& ab ejus cujusvis
notse dispendiis vativae, direolionis.opo-fruantir, prout expedire con.
apicimas, salubniter previdere. (Jum itaque; sieut dilentus filins nogter
Johannes saneki . Angeli: Díacomus..Capdimele. nuper: mobis exposuit,
in ecolesig mpguntinensi.. quaedam. delestabilis ‚et abuaure , si sic
diei .merettir, eonmguetudo irrepsik et invedescit, quad: in oceurentibus
pro ecciesia ipsius tractatikus 'et negotiis ea, quae pluribus etiam
majori parte agenda et emplectenda videritur, paucorum etiam duo-
rum vel umius eUntradictione . plerumque: non. ex ratione. aui. juris
tramite, sed pro nudo levique. voluntatis libito prodeunte conclusio-
nem et ‚ezeoniinnen habere non. possunt, sejeque negoläe. ipsa, quae
iam propter dominie temporelia; quibus Beelesia ipse; .Moguntineusis
notebiliter dotate. esk, quam. etiam sipnis(ras texeporis «eondaliones plus
solito quotidie urultiplicemitur,: eb ;ingrunni. grarior& pne 60, quod
o9mnium: consensus haberi num potest, saepius vel:plua debito: peri-
Culosies reiandentur, aut penitus remanems. impedia,. unde: eium
40clesia, ' ipsa. in spiritiehbus: et temporalibus: wari& passa. esi, - et
mejora non.sime seandalerum et dissengionum fomite :pati posset das-
pendia et etium detrimenta. Sunt etiam in diota eeclésie nonam),
«t suam praesumptionem palliese videántur, et.in agendis wegetis
Aliorum conolusienem impedire veleant,. nepotis: ips&. gratiose fare,
£um tamen:man:sind, pro: uu£a: contenduns. Bieque ilarum pameoruam
sut unius contredietionb;: aliorum ‚wota.suspendunker. . Nos igiiur ‚ab
tendentes, quod preemissa canonicis senctionibus obvi&nt, et licet
ills suffeienter provisum existet; nos temen 'eti&m;, . prott' ex pasto-
rali nobis. incumbit offeio, amimadversione debite providere valentes,
ut, :quos Dei fimor et eanonies instituta a ialibus: praesumptioriibus
trahere non possuné, saltem. eerlesiastica disciplina eoegeest: 'e$:cone-
pesesi. Ex pr&emissis et alim rationabilibus camsis nos. non imrnerito
movendibus consmedudinem praedioism iauquam sacris canonibus: con-
íreriam. et isimjcam aucteritate apestolica penitus reprobsmus, xi
wihus 'destitwimus et sbolemuws, distrietius inkibentes universis et
A
alias äpso faboto: Ineuirrant; ne quisquam. ex ipsi$ pr&ebexóe conene-
toadinis; hujusmodi (de caetero: in espitulo 'et comrentionibas suis mın-
jor puri quominus juxia juris :coromsumis. dispositionem. irr ageudis
et tractandis concludere, e£, ea exsequi;/valeent reaistere be opponere,
vel impedire, set impedientibus' assistere; et Tovese, quoquomodo
audiat seu preesumat. . 'Volestos. 'insaper -etc.ejetaemles. auotéritaie
praefata; quod si efiquando' super '6qgotbe ;'de:quibus agitár, wee
sint gratiosa, vel non im;depitulo:praedictue/ eeclesiae altercatio oria-
tur, discussioni et detémminatiowl.mwejoxis partis in capitulo stetur, -
quodque ea, queo sic 'periedsdemcdwerpabtesdiffiita fuerit, deter-
minata et conblwss, "partis tnitioris -oppositene seu impedimento non
obstante, exequantur pode yupradiet. ». Praeterea cupientes , uf iü-
bibitio, voluntes, ordinatio-et- dlieipeeacinisso.(iwaitdr ei inviolebiliter
obserwentur, :Venepebili- fostet: 0649 "Axrclüepiseopo 1nopuntinensi
ac^ejus in. spiritmelibus:. Vioario «et, Offciali; generali per beee seripte
Tmandemus, quatenus ipsi, vel eorüm'aléer per.se vel alium sen alios
praeinissa onu et sigle, wbi et quando;;expadise viderit, aueto-
ritate &postoliea solemniter publibare, a0 :omnes aingulos, quos
extoramuniestionis sententigun hujusmodi :prepier: Prasmisse. inuurisse
constiterit, tam- divin. didis 'eoelesia: et aliis loeis, de quibüs eis và-
debtor, 'euenmmmmiestos: publiee: aunlinze, siudoáat: et procurent,
faeiantque ab aliis wuntiann, et: ub.tales ab omnibus arciius, evitari,
donpo tpái:exoümmmpieati, singuli widelioet. catum ,.quod.eonira. pro-
hibitionéma: nosirsm hujusmodi. et alia: pyaomiess ; deinceps. quoszaodo-
libet weise: vel: :sitompáere non debeaní, singuli corporaliter prae-
stiterimt jursagenta, eb «absolutinpia . beneakum. a:.sententia- kujusmodi
memgeint .obkmere.onntradicieres per censuram ecdlesiestibatn appel-
letione pobtposike::.compessendo ,. nom: oheiamie : sonstälutiane felieis
resordeonia Benifgeii Pepe ortevi .praedeacssoris -nosxi; Quibus
aavaiwr, uh:quis emire susm.:civitaetem vel .dipetesüm ,. nisi. in. certis
exceptis. casihus,. eb. 1n; iis. ulis nem: dieiam., a fine: suae dioecesis
BNOCOlr , WER: pe , judices, a ..sede. apostolioa .dmpatpli extra eivitatem
vel «ioeeem, in;quibua: depniati fuenink, conira quosoutque- proee-
dere sive lii .- vel aliia. vieos-;suaa :conymiltero. preoswmdxt. Ac.de
duabme diolie in. conpilin generali ei. aliis.apostolicis conztitutienihug,
D66. non: preadieta,.e6 alib ecclesias praedielse statutis et eunsuekudi-
»ühus juramsniío, eonürnatione velquacunque-.elia finmitete. roborat
conkreris-quibussumque. aut..si aliquibus ‚oommmniter vel divisim a
dácie..eit. aede indultuum, quod imtexdici, suspendi vel exeognamunieari
BON Domini, per litterae epostelieas non fanientes plenam. e$ expressam
MR: de, vegbo 4d. verbum .de.indulie hujesmodi. mentipnem.: Aal
288 .
ergo onmmninó hominum liceat hanc parinam nostrae rdpreb&tienis,
destitutionis, abolitienis, inhibitionis, volunt&tis et ste£utà irifringere,
vel ei ausu temererio oontreire. .Si quis sutein hoc sitemptare prae-
sumpsent, indignationem omnipotentis Dei :et beatorum Petri et
Pauli Apostolorum. ejus se moverit incuessuram. Datum Romae apud
sanctum Petrum Anno inearnationis domiicae, Millesimo 'quadrin-
gentesimo quinquegesimo, Kslendes- Decembris ' pontifieatus nostri
Anno quarto. £d
Nova provisio augen. n materia Karolinae,. -
Sanota synodus reeipit, laudat, et' commendet. bullam, per sanc-
tissimum Domitium ' nostrum Dominum Nicolaum Papam quintum,
pro exeeutione "Karolinee et ‘contra: diffddiores eonoessam et per
reverendissimum Dominum Cardinalem Augusten. impetratem sub
Cujüs ttanssumpto, quibus in hac provifieia transmissa non est, trans-
mittetur. -Vultque etiam, praecipit; atque mandati haec synodus, ut
stetutis provincialibus inseratur, et exeontio. eiusdem juxte ipsius
tenore omnino fiat.
Tenor vero dictae Karolinae, de qe eupre fit mentio, sequitur
et est talis: L
Petrus miseratione divina tit. sancti Vitelis snerostnotae Romanae
Reclesiaé presÜyter Cardinalis et Episcopus Augusten. universis et
singulis, ad: quos patentes nostrae litterae pervenerint, salutom in
Domino et subscriptorum notitiam indabitstam, universitati vestrae
notum 'faeimus, quod litteras sanctissimi $m' Christo - patsis Domini
nostri Domini Nieolài divina providentia :Papee quim ejus veta
bull plambes in cotdula c&nabi more romanae Gutiee impendente
bullatas salvas sanas et integras ac omni suspicionis mot& curentes
mature vidimus et in evidens testimonium existentiäe et veritatis
earundem hio de verbo ud verbum trenssumsimus et transsüftii ac
exemplari fecimus. Quorum tenor de verbo ad verbum sequitar at
.est talis. Nicolaus Epi$topus servus servorum. Dei. . Venerabilibws
fratribus Archiepiseopis, Episcopis et-dilectis filis Abbatibus, Prae-
positis, Prioribus exerhptis et non exemptis caeterisque personis eccle-
Siasticis quibuscunque per alemaniam ubilibet constitutis, salutem
t apostolicam: benedietionem. |. Enormitas . nephandi sceleris, ' qnod
per nonnullos maledictionia filios in partibus alemaniae impudehter,
ut intelleximus, perpetretur, mentem nostram taliter perturbawit,
quod: nisi cum dolore id vobis significare hon possumus. Acvepifaus
siquidem, quod ipsi maledictionis iniquitatis alumri praelutos, sater-
dotes Domini et alias eeelesiasticas personas diffidare, et tanque
289
e
hosige penteackere ac eos ei illis adhaerentes. invadere, irucidare,
capere bonis expilere et expoliare an saevissimis euppliciie affligere,
ei.queod. omais lex divine ei humane: deteatalur;. inthreergare Nom
formident; ei eum praemiska -perpetrgni, 8:81. gloriosum: et Jaudehile
opus fecissent, inde sa. jackamlkı eh glesientur Auepropter ad nostram
speciet officium. super his optporiase:. prowilese; /vohie univerais: et
singulis in virtute- saneteecobedienfliaP (intriote praecipiendo. men-
damus, et quemlibet vestrum in visceribus Domini nostri: Jesu Chrigti
hortamur, quatenus contra omnes et singulos sacrilegos praedictos,
cujuscunque digmitetis, statusysordiais wel eupditionis fuerint, etiam
si ducati, comitati yel-adejuase]ip.mnahndeaa dignitete praefulgeant,
juxia constiluläunem; per feligia meresdetinnie: Mantinum Pepem. quin-
tum praedecessorem. aogitumiqdudvamn»edifam ,; quee, Carolina vocatur,
quam vos queilibebxeeirnmigapaditesn habene:et; quater in «nno ad
minus vegixie ER. i diegepsibus - et; egaplagiia conem. plebe et populi
multitudine in ambanibus publicarà:yodumus,- eb mandexus, ne prae-
fati sacrilegi £yrenni igboranüen.,pregiandere -velegnt. quovis modo,
auctoritate nostra procedatis. Non enim leviter. credendum est,
quosvis orthodoxen fidei; eulleres praecipue. dos, qui de. nobili genere
procreati existunt, in tantae desperationis labem prosilire, ut agnitis
tot poenarum; eengywris, quibus hujusmodi. sacrilegum genus hominum
innodatuz ..atque.-involvikur, aliquo: made. telie flagitiose et. enormie
crimina: o9romitáexe valle, . Inhübentis. nihiominus.egdem auctoritate
dilectis frs nmobibus:viris Ducibus, Marehionibus, Priseipibus, Comi-
tibus; Bezonibus;-Militibus, militaribus, Magistris civium, oivibus, Con-
sulibus; Prbedngulibus; Communitatibus. et 'universitibus eivitetum,
opidorum , egstrorum (at dogorum. quarumchngue, 4nb:poenis eí cen-
suris: in eedem, eonsütutiona- eontentaa eh,aliis fommidabilibus, prout
vobis videbitar,. ne .dicios awerilagps: quavis modo recipibnt sive ad-
mittant, seu Bis auzalium: vel:ifavonemy praeskenis. .Ant,in eivitatibus,
dozainis,.caatria, ‚tertris , iocis , disimiotibwsieongn. dakieni- subjectis: ali-
quatenaus morat: pemmiktent, recipi sve -hogrütari.eis.salvum con-
ductum aut alidm- defensiohem sub: quácunque: forma ullatenus prae-
stande. . Ei.quia. diffücile .forek,. chenm nnelree ordinetionis et in-
tentionis seriem sub. bulla ad:.quenibet :vesizum destinare, -vo-
lumus et. apostolieà auetoritate: dlecernixms y... quod,. transsumpto
bullae . hujus neosirae ordinationis et. intentionis -sigillo dilecti filii
nosiri Petri: tit. samoti Vitalis sanctae Romanae ecclesiae Presby-
teri Cardinalis Augustensis nuncupsii.mumito et per duos autentichs
notarios subscripto illi prorsus fides in judieio et extra adhibeatur,
sieut. adhiberetur, si illam sub bulla nostra cuilibet vestrum mittere-
19
290
mus interclusam. Sie ergo venerabiles fratres et dilecti filii pro
. eeclesiastica libertate conservanda pugnetis, quod beato Thomae,
pluribusque aliis sanctis marfyribus, qui pro hujusmodi libertate tu-
tanda mori non timuerunt, possitis quoad hoc non immerito coéquari.
Datum Romae apud sanctum Petrum Anno incarnationis dominicae
Millesimo quadringentesimo quinquagesimo primo, Idus Februarii.
Pontificatus nostri anno quarto. Qua igitur habita collatione diligenti
compertum est praesens nostrum íranssumptum cum originalibus
litteris per omnia et in omnibus concordare, et quod nihil in eo de-
positum, appositum, seu transpositum fuerit, neque est, quod sensum
earundem litterarum apostolicarum variaret in aliquo; seu mutaret
intellectum, ideoque illi auctoritatem nostram et decretum interposui-
mus, et praesentibus interponimus, volentes et statuentes, ut huic
nostro transsumpto sicuti litteris originalibus antedictis in Judiciis et
extra stetur, credatur et adhibeatur in omnibus plena fides. In quo-
rum omniüm et singulorum fidem robur et testimonium praemisso-
rum praesentes litteras sive praesens publicum instrumentum hujus-
modi nostrum transsumptum et exemplum in se continentes sive
continens exinde fieri, et per notarios publicos infra scriptos Curiae
nostrae juratos subscribi et publicari mandavimus, nostrique sigilli
jussimus et fecimus appensione eommuniri. Datum et actum Augus-
tae. Anno a nativitate Domini Millesimo quadringentesimo quinqua-
gesimo primo, indictione quarta decima. Pontificatus dicti Domini
nostri Papae Anno quinto die vero martis tredeeima Mensis Aprilis,
hora vesperarum, vel quasi, in aula nostra episcopali praesentibus
ibidem venerabili viro Magistro Leonhardo Gassel in decretis licen-
tiato eanonico majoris Augustensis et beatae Virginis Marie in
Feuchtwangen nostrae dioecesis ecclesiarum praeposito, nostro in
Spiritualibus Vicario et officiali generali, Johanni Schott, armigero
castellano nostro in faucibus alpium, Johanne de Westersteten armi-
gero nosirae dioecesis, ei provido viro Johanne Laucher, cancellario
nostro, "Testibus ad praemissa in testimonium evidens vocatis pariter
et rogatis.
Et Ego Nicolaus Bermir de ‚Torgau clericus misnensis dioecesis
publicus sacra imperieli auctoritate notarius, et curiae augustensis
scriba juratus, quia praedictis transsumptioni, collationi et auctoritatis
et decreti interpositioni omnibusque aliis et singulis praemissis dum
sic, ut praemittitur, agerentur et fierent, una cum notario publico
infrascripto et testibus suprascriptis praesens interfui, eaque. sic fieri
vidi et audivi. Ideoque de mandato supradicti reverendissimi patris
Domini Cardinalis praesens tr&nssumptum per alium me aliis tunc
P di
N
, 291
praepedito negotiis fideliter 'scripftum uns cum notario publico sub-
Scripto exinde confeci, subscripsi, publicavi, et in hanc publici in-
strumenti formam redegi, signoque nomine meis solitis et consuetis
et cum appensione sigilli memorati Domini Cardinalis signavi et
munivi rogatus et requisitus in fidem et «testimonium omnium ét
singulorum praemissorum.
Et ego Ulricus Rulm de Naue clericus Augustensis dioecesis
publicus sacra imperiali auctoritate notarius Causarumque. Curiae
Augustensis Scriba juratus. Quia praeinsertarum litterarum aposto-
licarum transsumptioni, collationi, auctoritatis et decreti interpositioni
omnibusque aliis et singulis praemissis dum sic, ut. preemittitur,
agerentur et fierent, una cum notario et testibus suprascriptis prae-
. sens interfui, eaque sic fieri vidi et audivi. Ideoque de mandato
supradicti reverendissimi Patris Domini Cardinalis praesens trans-
sumptum per alium me aliis tunc praepedito negotiis fideliter scrip-
tum una cum notario publico praescripto exinde confeci, subsoripsi,
publicavi et in hanc publici Instrumenti formam redegi, signoque
et nomine meis solitis et consuetis una cum appensione sigilli me-
morati Domini Cardinelis signavi, et munivi rogatus et requisitus,
in fidem et testimonium omnium et singulorum praemissorum.
De statu regularium Personarum.
Super reformatione vero Monasteriorum, et personarum glorio-
sarum vult omnino s&neta synodus, quod ordinarii ipsi diligenter in-
vigilent, ac eosdem religiosos ac eorum monasteria iam virorum
quam mulierum ad observantiam vitae regularis et debita clausura, ^
et praecipue ne quis ad monasteria monislium exíra.casus a judice
permissos ingrediatur, poenis ef censuris et remediis juris scripti,
et constitutione generalium et provincialium conciliorum, ac aucto-
ritate apostolica specialiter desuper editorum effectualiter constringant
et compellant, etiam per depositionem, privationem privilegiorum,
incorporationum et unionum ac inhabilitationem ad dignitates et
officia.
De fratribus mendicantibus.
. Bacra Synodus attendens apostolicam gedem fratribus mendican-
tibus privilegia in aedificationem ecclesiae concessisse, et ob hoc in
Clementina dudum fratres praesentandos Episcopo, et per eum ad
auditionem confessionum admittendos vult esse idoneos et probatae
vitae, et quia illi, qui vote solennia non observant, non possunt dici
probatae vitae; unde cum episcopos, &d quod spectat, curam regis
.19*
200
suaé habere, admonitos esse convenit, ne alios admittant, quam, ut
Clementina habet, qualificatos, ita quod eis constet per facti eviden-
tiam aut testimonio bonorum hominum eos dignos esse, quibus sibi
ereditas animas absolvendas committant, hinc ad finem, ut fraires
ipsi religionis suae observantiam citius adaugeant aut acceptent,
mandat Synodus, quod quisque Episcopus fratribus ordinis mendican-
tium cum omni caritate regularem observantiam persuadeat, offerendo
ad hoc omnem gratiam et benevolentiam, cum eomminatione, quod
nisi infra competens tempus eis per quemlibet Episcopum prae-
figendum per facti evidentiam regularem vitam secundum professio-
nem suam servare inceperint et continugverint, quod tune post
lapsum termini istius eos tales inidoneos minus probatae vitae ad
&udiendam confessionem, praedicationes et petitiones ac alios actus
legitimos non &dmittant. Episcopi etiam non patiantur fratres in
terminis longiores moras trahere, sed operam dent, ut petitione
peraeta ad suos conventus redeant, nisi eos in audiendis confes-
siohibus et praedicationibus verbi Dei diutius morari in aliquo loco
judicaverint expedire.
Quod Sacramentum publice in Monstrantia non deferatur extra octavas
Corporis Christi.
Propter reverentiam divinissimo Eucharistiae Sacramento exhiben-
dam, et ne populi fidelis devotio ex frequenti ejus visione tepescat,
ordinat haee sancta synodus, quod deinceps ipsum Saeramentum
visibiliter in monstrantiis praeterquam in festo Corporis Christi, et
per ejus octavas deferri, et tunc non nisi sub divino officio octavae
ejusdem ostendi non debeat, etiam occasione cujuscunque -fraterni-
talis aut institutionis desuper factae, mandans ordinariis locorum, ut
‚contra presbyteros, qui in praemissis excederent, per inflictionem
gravium poenarum procedant.
De cursu ad Imagines prohibendo..
Similiter mandat eisdem ordinariis, ut, si in visitatione suarum
dioecesum aut alias reperiant concursum populi ad certas Imagines,
et cognoscant populum hujusmodi magis ad dispositiónem figurae
habere respectum, quod hoc omnino prohibeant, ne Idololatria com-
mittatur. Si quae etiam sint in suis dioecesibus hostiae transforma-
tae aut pallae rubricatae, siquidem hostiae tales sumi possunt, eas
sumi faciant. Alioquin illas totaliter occultent aut recondi disponant,
ut sic omnis occasio cursuum hujusmodi auferatur. | |
-
293
De vita et honestate Clericorum.
:Sagneta etiam synodus, quia informate est in nonnullis ecclesiis
provinciae moguntinensis tam cathedralibus quam collegiatis pessimas
et juri divino et positivo ac rationi contrarias vigere et ex corrup-
tela introductas esse consuetudines praesertim in nominando personas
ante vocationem beneficii, et saepe pueros sine discretione ante
quartum decimum annum habendo minime respectum ad ecclesiam
et Dei eultum, sed potius ad carnem vel aliud commodum aut spem
ex pacto aliquid etiam beneficiis pro se vel suis consequendi, et in
exactione pecuniae, antequam quis ad possessionem praebendae ad-
mittetur, quod utique speciem venditionis ac simoniacae pravitatis
habere dignoscitur, quae quidem pecunia, quod pejus est, apud
quasdam ecclesias non in eeclesiae sed proprios canonicorum usus
convertitur, quod utique & vitio simoniacae pravitatis nusquam excu-
sari potest: in receptione vini, flascorum et aliarum rerum: in ex-
cessivis annis exspectentiae, in quibus, quod horrendum est, neque
distributiones quotidiani expectanti tribuuntur: in emancipatione,
quam ita appellare solent, doctorum et notabilium personarum, cum
receptione multarum pecuniarum. In admissione ad Capitula eorum
qui latinum congrue fari nesciunt nec intelligunt: in eo, quod ca-
nonici suis decanis in licitis et honestis obedire et ad diving minis-
trare contemnant: si pro vagabunditate in ecclesia vel ante aut
cavillationibus in choro velsimilibus arguantur, non attendant neque
curent, quod ad interessendum officiis adstringi sub suspensione ab-
sentium comprehendi nolunt: Ac quod in certo parvo tempore sub
una lectione, psalmo, epistola, evangelio vel alio praesentias se de-
servisse contendunt, et statini ad saecularia negotia vel lascivias
revertantur aut eant: quod etiam tempore divinorum vesperorum
praecipue, choreas publicas, stubas et alias conventiones laicorum
visitent et frequentent, illisque ac ludis diversis potationique vinorum
apud easdem intersint et se immisceant. Habitum et tonsuram statui
suo condecentem non deferant, et si quandoque vel parvam coronam
deferant, per revolutionem crinium, de qua potius gloriari deberent,
abscondant, longas crines seu comam adeo, ut aures videri nequant,
nutriant. Demum quod dictu &udituque mirabile est, quod per certa
anni tempora, circà autumnum praecipue, cum magis gratiarum
actioni, dum toreularia vino redundant, insistere deberent, & divinis
cessent et vacantias faciant, liberique et ab obedientia pro tali tem-
pore absoluti esse volunt, quasi contra Deum et obedientiam prae-
Scribere possint, pluraque alia contra sacros canones et provincialia
294
synodaliaque statute in Dei offensam, animarum suarum periculum
et scandalum plurimorum egant, seque praetextu consuetudinum et
observantiarum excusare nitantur, €um non attendant corruptelas
potius esse et vetustates errorum. Multaque denique juramenta illi-
cita a diversis iam tempore electionis sive collationis beneficiorum
praestantur, ex quibus hi, qui talia recipiunt, commode privata
consequi sperant. Ac etiam via correctioni debita praecluditur, et
impediuntur saepe praelati, ne ecclesiarum sugrum utilitatem possint
procurare. Similiter et a rectoribus ecclesiarum sive viceriis eorun-
dem perpetuis sub solvendis annuis pensionibus hujusmodi juramenta
ilicite extorquentur, quibus obstantibus propter carentiam necessa-
. rii vietus ecclesiae ipsae divino defraudentur obsequio. Haeo itaque
sancta synodus praemissa omnia damnat, mandans omnibus et singu-
lis locorum ordinagriis ac etiam praelatis inferioribus, quibus correctio
per statuta provincialia conceditur et injungitur, ut non obstante
praemissis damnatis consuetudinibus et observentiis, ad quarum con-
tinuationem neminem quocunque juramento, cum vinculum iniqui-
taüs non sit, astringi declarat. Quatenus sub exeommunicationis
aliisque in dictis Statutis expressis et comprehensis poenis juxta juris
et dictorum statutorum formam circa praemissa invigilent, oassent,
corrigant, statuant, ordinent et emendent quantotius realiter et cum
effectu. Volens haec sancta synodus, quod, ubi infra spatium quin-
que mensium immediate sequentium dioecesani ac inferiores prae-
lati, in et circa praemissa negligentes et remissi fuerint, superior
immediatus aut futura provincialis synodus corrigat, statuat, ordinet
et emendet, ac etiam ad declarationem poenarum contra et adversus
ordinarios locorum et inferios praelatos procedat.
Petitio ad Dominum Legatum ad confirmandum praemissa.
Petit ergo praefatus reverendissimus in Christo pater et Dominus
Dominus Theodericus Archiepiscopus, totaque provincialis synodus
moguntinensis, quatenus vos reverendissime in Christo-Pater et Do
mine Nicolae tit. Sancti Petri ad vincule sacrosanctae Romanse
ecclesiae presbyter Cardinalis et apostolicae sedis per alemaniam
legate, suprascriptis deliberatis et eonclusis robur confirmationis et
approbationis auctoritate legationis vestrae in forma meliori adjicere
dignemini, dantes et concedentes etiam speciales facultates pro exe-
cutione in defectum potestatis ordinariorum cum poenarum adjectio-
: nibus, ubi oportunum judicaveritis, ut speratus reformationis fructus
laudabiliter exinde proveniat.
‘
295
Confirmatio reverendissimi Domini Legati.
Quoniam captas conclusiones per vos reverendissimum in Christo
patrem Dominum Theodericum Archiepiscopum Maguntin. consen-
entibus comprovincialibus vestris legi audivimus, et eas reformationi,
qu&m quaerimus, judicavimus plurimum profuturas, uti petitur, ratas
et grates habentes auctoritate apostolica nobis tradita in Dei nomine
confirmamus, et per obedientiam et sub poenis per nos ad singula
statute, ubi visum fuerit, edjungendis praecipimus ille observari or-
dinationibus ubilibet per nos factis ac potestate nobis ad visitandum,
corrigendum ‚et statuendum et alis in bulla legationis nostrae con-
tentis, semper salvis, quibus per hane nostram confirmationem ne-
quaquam intendimus derogare, super his et earum executione litteras
decernentes oportunas, reservantes sanctissimo Domino nostro Papae
ac nobis legetione durante potestatem addendi, corrigendi, interpre-
tandi et declarandi, et quaeque alia faciendi, per quae sancta refor-
matio, quae solum quaeritur, poterit augeri, jure metropolitico Reve-
vendissimi Domini Maguntinens. et ordinariorum provinciae suse
semper salvo, insuper sub spe, quod in dictis quinque mensibus, de
quibus in fine dictorum conclusorum continetur effectualis executio
eorum per reverendissimum Dominum Moguntin. et Suffraganeos
suos fieri debeat, suspendimus et relaxamus omnes et singulas cen-
suras et poenas in ordinaüonibus et statutis nostris ubicunque locorum
provinciae Moguntin. emanatis positas et comprehensas, quantum ad
eos, qui illos et illa simpliciter non assumpserunt, aut uti volunt, in
es per totam provinciam Moguntinen. per dictos quinque menses, ita
iamen, quod executio dictorum statutorum provincialium interim fiat
juxt& eorundem formam et tenorem, 'et si illam fieri et observari
, continerent, volumus dictas censuras et poenas nostras etiam expost,
quamdiu observeverint looum habere non debere, si vero executio
non fiet dictorum Statutorum provincialium, ex tunc in his, in qui-
bus publieata sunt, locum sibi vendicare. Similiter in defectum
executionis hujusmodi mandata nostra insinuata non fuerunt ratione
praevia processuri.
Post praemissam confirmationem Reverendissimus Dominus Le-
gatus publieari fecit litteras indulgentiarum, quas dedit omnibus .
Sacerdotibus, qui infra missarum solemnia in principio et in fine in
concludendo collectam ultimam addiderunt: Et famulos tuos N.
Papam, et N. Episcopum nostros una cum universe ecclesia catholica
ab omni adversitate custodi, per quinquaginte dierum indulgentiarum
pro quolibet die dominico.
298
Item dietus Dominus Legatus ad instantiam Reverendissimi Do-
mini Moguntinens. et Suffraganeorum suorum extendit ordinationem
et concordiam f&ctas in synodo Bembergensi inter rectores parochia-
lium ecclesiarum et mendieantes ad totam provinciam Moguntinen.
et decrevit liberas cuilibet, quin illas habere voluerit in. speciali de-
super concedendas.
Sequitur litlera de wendicastibus, de, qua supra fil mentio.
Nicolaus miseratione divina tit..s&neti Petri ad vincula sacro-
sanctae Romanae Ecclesise presbyter Cardinalis, apostolicae sedis
per alemaniam legatus in dioecesana Bambergensi synodo praesidens.
Universis Christi fidelibus ejusdem dioecesis salutem in Domino
sempiternam. ,
Quoniam offieio nostro incumbit, ut undique ea, quae pacis suni,
diligenti studio promoveamus, maxime &utem, quando ad id aposto-
licae sedis singularis jussio &ccedit. Sene ed sanctissimum nostrum
Dominum Nicolaum Papam quintum delato inter plebanos et men-
dicantes opidi Nurnbergensis dictae dioecesis non parvas fore diffe-
rentias exortas, et nobis per eundem sanctissimum Dominum nostrum
commisso, ut easdem de medio facere.cureremus, atque post intel-
lecto in hae Bambergen. dioecesi in plerisque locis similes quaerelas
esse, quodque scandala plurima in populo ex hoo orientur. Auditis
in hae synodo quaerelis super hoc et responsionibus per hanc nostram
ordinetionem de synodali consensu deliberato faciam, uti sequitur,
providemus. Et quia jam dudum circa public&tionem Capituli con-
cilii generalis: Omnis utriusque sexus: statutum synodale reperimus,
tuno consequenter ad illud ipsum tale statutum synodale reperimus,
tune eonsequenter.ad illud ipsum tale statutum synodale de publi-
cando dietum capitulum: Omnis utriusque sexus: concilii generalis
per omnes dominicas quadragesimae approbantes eucioritate legatio-
nis nostrae, de qua fungimur, decernimus, quod publicatio ille m
dicto opido Nurnbergensi per deputandos a Domino Episeopo Bam-
bergensi simplieiter, prout textus jacet, tentum fiet. Inhibentes in-
super eadem auctbritate, ne'quisquam cujuseunque conditionis eccle-
siasticae vel saecularis infra limites dioecesis Bambergen. constitutus,
exemptus: vel non exemptus, quovis modo directe vel. indirecte,
publice seu occulte, quemquam ab observantia illius jam dictae con-
stitutionis, ac quod ille suo sacerdoti, a quo Sacramentum Eucharis-
tiae recipere tenetur, vel alteri de licentia ejusdem, salem semel in
anno, non confiteatur, aut ab interessendo divinis, saltem diebus
dominicis et majoribus festivitatibus, in sus perochiali eoelesie aut
291
& solutione jurium parochialium retrahere praesumat, quinimo volu-'
mus, quod, quisquis talia fecerit, etiam cujuscunque ordinis seu
religionis, exemptus vel non exemptus, suspensionis ab ingressu
ecclesiae et perceptione Sacrementi Eucharistise sententiam incurrat,
absolutionem, praeterquam, in mortis articulo, apostolicae sedi reser-
vantes. Et quia fratres de ordine mendicantium modo, quo in Cle-
mentina: Dudum: ponitur, preesentati et per Episcopum admissi in
casibus. ipsis per reservationem Papae aut Episcopi non prohibitis
eis confitentes veraciter absolvunt, pari poene inhibemus, ne quis-
quam, cujuseunque conditionis fuerit ecclesiasticae vel saecularis,
exemptus aut non exemptus, potestatem absolvendi eorundem fratrum
sic &dmissorum detrahere directe vel indirecte, publice, vel occulte
praesumat. Quinimo volumus, quod, quisquis talia fecerit, suspensio-
nis et ab ingressu ecclesiae et perceptione Sacramenti Eucharistiae
sententiam incurrat, absolutionem, praeterquam in mortis articulo,
apostolicae sedi reservantes, et ad finem, ut populus sciat, qui sint
tales admissi, et qui caesus prohibiti, statuimus et dicta auctoritate
ordinamus, quod Dominus Bambergensis Episcopus omni anno in
prima dominica quadregesim& deinceps per principalia loca totius
suae dioecesis hane nostram ordinationem fratres per eum admissos
ad confessiones audiendas nominatim , ac casus Papae atque sibi re-
servatos, et in quibus sibi reservatis auctoritatem dedit absolvendi,
publicationem populo faciendam disponere teneatur, prohibentes sub
simili suspensionis latae sententiae poena, ne amplius quisquam ex
fratribus mendicantibus contra plebanos, aut plebani quicunque
contra fratres ipsos praedicare praesumant, sed qui causam querelae
habuerit, judicem adeat competentem. Datum Bambergae in synodo
Dioecesana per nos ibidem in ecclesie mgjori solenniter celebrata
die Lunae tertia Maji. Anno a nativitate Domini Millesimo quadrin-
gentesimo quinquagesimo primo, pontificatus senctissimi in Christo
Patris et Domini nostri Domini Nicolai divina providentia Papae
quinti, Anno quinto.
Finita lectione stetutorum praefatorum promötor saepefatus de
mandato reverendi in Christo Patris et Domini Gotfridi Dei gratia
Herbipolensis praesulis meritissimi et dictae synodi praesidentis om-
nes in eadem synodo constitutos in horam ejusdem diei primam
convenire jussit in loco capitulari ecclesiae majoris Herbipolensis, ac
hore praedicta superveniente tractatum sancti Thomae de Aquino
praeinsertum statutis provincialibus de articulis fidei et ecclesise
Sacramentis de verbo ad verbum idem promotor etiam in Domini
Episeopi praesentia, Abbatibus in dextro et canonicis majoris ecclesiae
208 . -
in sinistro leteribus sibi consedenübus publice legit e£ seriatim in-
timavit.
Expost tractatu praefato finito de mandato praefali reverendi
petris ipsius sacrae Synodi praesidentis omnes eisingulos ad eandem
synodum vocatos ad pulsum majoris campanae in crastinum ad
chorum sancti Kiliani ecelesiae majoris Herbipolensis pro coniinua-
lione synodi convenire jussit et fecit. .
Die vero octava mensis Marti, quae fuit feris quarta post do-
minicam Reminiscere anni praementionati, de mane hora primarum,
post pulsum majoris campanae, succentor Antiphon: Veni sancte
Spiritus: cantare incepit, sieut in die. praecedenti, et presbyter pro
officio ‚missae decantandse indutus vers. et colleet. de Spiritu sancto
legit, et tandem officium missae non peeuliare, sed de ipsa feria,
decantevit, omissa senciorum litania., Quo finito Dominus Antho-
nius promotor praefatus post sessionem Domini Episcopi in sua sede
factam omnes et singulos praelatos-caeterosque, ut die hesterna
locati fuerunt, sedere jussit, et auctoritate domini praesidentis man-
davit, et laicos, uti die praecedenti, sub excommunicationis poena
de choro abscedere fecit, tandem januis chori clausis, ad locum suum,
sicut in praecedenti die, se convertit et subsequentem arengam
praemisit,
Quia reverendi conscriptique petres et domini mei praelati, rec-
tores et presbyteri in hac sancta synodo congregaü, expedit reve-
rendiseimo patri ac domino nostro communi domino Gotfrido nobilis
hujus Herbipolensis Ecclesiae Episcopo, quatenus sic respiciat in
faciem Ecclesiae suae, ut arripiat judicium manus ejus hodie, et
ventilet cornu Syrise, intonet contra edom, fulminet eontra bethel,
contre idola aegypti, contra pingues samariae, coníra sacerdotes
baal, contra pastores seipsos et non gregem pascentes, contra judices
et officiales, qui iniquas condunt leges, contra canes mutos non va-
lentes latrare, contra amphoram Zachariae, contra vasa pastoris
stulti, contra ambitionem Simonis magi, contra tyrannidem saeculi
et rebellionem claustri , contre oppressores sacerdotum, contra deni-
que turbatores ecclesiae et omnes fidei et morum subversores; sua
enim dominatio ex debito pastoralis officii tenetur et deinceps vult,
de quo vos cerios reddit, se exhibere benignum humilibus, rigidum
superbis, misericordem poenitentibus, inflexibilem obstinatıs, Johannem
moestuosis, Mathathiam apostatis, Finees fornicatoribus, Helyam Ido-
lolatris, mentientibus Petrum, blasphementibus Paulum, et negotian-
tibus Christum, ut sic aedificare, destruere et evellere ad Domini
verbum poseit et reddere sibi plebem perfectam. Quapropter pro
000
contínuetione hujus sanctse synodi statute ssbeequentia per me legi
mandavit.
. Qua collatione finita, quia taediosum et fortasse inutile fuisset,
omnia et singulae statuta provincielfa et synodalia legi, promotor certa
statuta decem et septem in numero pro ea vice magis &ccomoda
alta et intelligibili voce legit.
Primo statuimus ad terrorem malefactorum. De scrutinio in
ordine faciendo.
Secundum, cum sit reprehensione dignum, de officio Vicarii.
Tertium, Nulli capellani nobilium.
Quartum, quia ex Statuto concilii provincialis.
Quintum, superstitiosam quarundam personarum invidiam. De
majoritate et obedientia.
Sextum, statuitur contra conspiratores, de jurejurando.
Septimum, statuitur, ut quicunque defuncto Episcopo, ne sede
vacante aliquid innovetur.
Octavum, ad &bolendam de domo Domini consuetudinem.
Nonum, intelleximus, quod nonnulli, de testamentis. _
Decimum, Item quicunque monachus in lapsum carnis. De statu
monachorum.
Undecimum, statuitur, quod clericus sive laicus.
Duodecimum. Item prohibemus in virtute sanctae obedientiae.
De jure patronatus.
Tredecimum. Olim ut infra limites. De raptoribus.
Quartum decimum, stetuitur, ut canonicus, De injuriis.
Quintum decimum, ad evitandum scandala et multa perieule.
Sedecimum. Si concubinae.
Decimum septimum. Dudum bonae inemoriae. De sententia
excommunicationis.
Quibus statutis de verbo &d verbum summarium uniuscujugeun-
que praemittendo lectis, promotor ad mandetum Domini Episcopi
praesidentis in hune, qui sequitur, modum publicavit.
Reverendus in Christo Pater et Dominus Dominus Gotfridus Dei
gratia Episcopus Herbipolensis hujus sacrae episcopalis synodi prae-
sidens innovat non solum jam lect&, sed et omnia statuta &ynodalia
per olim bo. me. Mangoldum, Gotfridum, Wolframum, Johannem et
Johannem ac alios Episcopos Herbipolenses nec non per suam pater-
nitatem in unum volumen redacta, et illa publicari atque observari,
eí & quibuslibet Praelatis ac Ecelesiarum parochialium Rectoribus
civitatis et dioecesis Herbipolensis infra duorum mensium spacium
& die praesenti numerandum in scriptis recipi vult et mandat,
Expost dictus promotor nomine omnium dicto reverendo Patri
subjectorum humiliter supplicavit, ut censuris vel poenis innodatos
oceasione statutorum synodalium pro hac vice absolvere dignaretur.
Unde idem Dominus Episcopus deliberatione praehabita more pii
Patris per organum Domini Georgii. Hocloch decretorum Doctoris in
hune, qui sequitur, modum respondit.
Cum praesens annus jubilaeus propter longissimas indulgentias
apostolica auctoritate concessas ınerito aunus gratiae dicatur et sit,
ideo Reverendus in Christo. pater et Dóminus, Dominus Gotfridus,
Episcopus Herbipolensis gratiam, quam potest, suis subditis adinstar
apostolicae sedis facere et exhibere volens, omnes et singulos sibi
subjectos a quibuscunque excommunieationum, suspensionum et inter-
dicti sententiis, censuris et quibuslibet aliis poenis vigore dictorum
synodalium statutorum generaliter promulgatis et fulminatis, sine
tamen praejudicio juris cujuscunque quaesifi absolvit, nec non inter-
dictum ecclesiasticum et divinorum cessum per eadem %tatuta in
qu&ecunque monasteria, ecclesias, capellas, seu alia loca latum re-
laxat per praesentes, illis duntaxat, qui publici concubinarii sunt,
aut qui bong ecclesiae Herbipolensis defuneto Episcopo occupaverunt, |
exceptis. Nullam etiam per praemissam absolutionem et relaxationem
ad futura delicta et excessus spem impunitatis tribuere intendit, sed
de caetero contra praefata Synodalia stetute delinquentes punire
vult juxta excedentium demerita.
Subsequenter contra eleemosynarum quaestores de omni con-
sensu ac novum statutum sub titulo de peccatis et remissionibus situan- .
dum dictus Dominus Episcopus publicari fecit. Cum divinorum offi-
ciorum rectores in divinis officiis et parochialibus juribus per elee-
mosynarum quaestores s&epius turbentur, statuimus et ordinamus,
ut hujusmodi quaestores vigore litterarum auctoritate nostra ipsis
concessarum aut in antea concedendarum, in festivitatibus Nativitatis
Domini nostri Jesu Christi, Paschae, Pentecostes, Nativitatis gloriosae
Virginis Mariage, Purificationis, Annuntiationis et Assumptionis, nec-
non in ecclesiarum parochialium patrociniis et ipsarum dedicationum
anniversariis deinceps ad stetiones faciendas aut eleemosynas in
ipsis ecclesiis petendas nequaquam admittantur.
Tandem contum&ciam omnium et singulorum absentium voca-
torum et praefatae synodi interesse debentium accusavit, et eos con-
tumaces reputari, &c processus contra eosdem in debita forma de.
cerni petivit. Dominus praesidens legitime vocatos et absentes con-
tumaces, prout erant, reputavit, et contra eosdem processus decrevit.
Subsequenter futuram synodum episcopalem de proxime in ecolesia
801
cathedrali Herbipolis.in, feriam tertiam post dominicam, qua in Eccle-
sia Dei cantabitur: Jubilate, Anni Domini Millesimi quadringentesimi
quinquagesimi tertii praefatus promotor ad jussum saepefati Domini
Episcopi solemniter celebrandam publice indixit.
Praeterea synodum ipsam episcopalem extunc celebratam pro-
motor concludi petiit. Quam Dominus praesidens pro concluss
habere voluit et conclusit. Postremo super omnibus et singulis in
hac sacra episcopali synodo Herbipolensi actis, gestis, publicatis,
intimatis, lectis, statutis, ordinatis et mandetis saepefatus promotor
notarios publicos subscriptos et eorum quemlibet in meliori forma,
qua potuit et debuit, ut supr&.etc. requisivit. Et tandem benedictio-
nem et licentiam nomine omnium in eadem synodo existentium hu-
militer genuflexis et capite inclinato debita cum instantia postulavit,
quos reverendus in Christo pater et Dominus Dominus Gotfridus
Episcopus et praesidens saepefatus, benedicens in Christi nomine
licentia vit. |
In quorum evidens testimonium praemissorum Nos Gotfridus
Dei gratia Episcopus et preesidens praefatus hunc libellum omnie
et singula in dicta synodo acta, geste, publicata, intimata, lecta,
statute, ordinata et mandate in se continentem fieri et per notarios
et quemlibet éorum infra scriptos subscribi et publicari jussimus et
fecimus. Datum et actum Anno, diebus, horis et locis suprascriptis.
Indictione quinta decima, pontificatus sanctissimi Domini nostri
Domini Nicolai digna Dei providentia Papae quinti Anno ejus sexto.
Praesentibus ibidem honorabilibus viris dominis Richardo de Maspach
majoris, Eckario de Milez in Haugis et Gregorio Ledenther novi mo-
nasterii dictarum ecclesiarum decanis. Johanne Duwer et Georgio
Hohenloch decretornm doctoribus testibus ad praemissa. vocatis pa-
riter et rogatis.
Et ego Johannes Fabri Clericus Moguntinensis Dioecesis publicus
imperiali auctoritate notarius, reverendique in Christo Patris et Do-
mini Domini Gotfridi Herbipolensis nec non officiorum Vicariatus et
Officialatus ejusdem ipsiusque curiae Herbipolensis scriba juratus,
Quia praemissis omnibus et singulis in dicta sacra et episcopali 8y-
nodo actis, gestis, dictis, publicatis, intimatis, lectis, statutis, ordinatis, :
et mandatis et in proximo praecedenti libello viginti quinque folia
cum dimidio continente, per alium me certis aliis praepedito negotiis
fideliter conscripto dum sic, ut praemittitur, in dieta synodo fierent
et agerentur, una cum testibus supra et connoterio meo a tergo
scriplis praesens interfui, eaque sic fieri vidi et audivi. Ideoqve de
praefati Reverendi patris et Domini Domini Gotfridi Episcopi Herbi-
polensis mandato et jussu praesentem libellum manu mea propria
cum connotario meo a tergo subscripto, subscripsi, publicavi, et in
hanc formam publicam redegi, signoque et nomine meis solitis et
consuetis consignavi rogatus et requisitus, in fidem et testimonium
omnium singulorum praemissorum.
(Sig. Not.)
Johannes Fabri.
Et ego Johannes Moler Clericus Herbipolensis dioecesis publicus
sacre imperiali auctoritate noterius. Quia praemissis omnibus et
singulis in dieta sancta synodo episcopali Herbipolensi actis, .dietis,
gestis, publicatis, lectis, intimatis, statutis, ordinatis et mandatis ac
in praecedenti libello viginti quinque cum dimidio foliorum, per
alium me certis negotiis praepedito fideliter descripto, dum sic, ut
praemittitur, fierent et agerentur, una cum testibus et notario supra-
Scriptis praesens interfui, eaque sic fieri vidi et audivi. Ideo prae-
. gentem libellum manu mea propria cum notario praetacto subscripsi,
publicavi, et in hane publicam formam redegi. Signoque nomine
et cognomine meis solitis et consuetis econsignavi rogatus et requisi-
tus in fidem et testimonium omnium.singulorum praemissorum. .
(Loc. Signi Nolarialis.)
| Johannes Moler.
(Ex Cod. membraneo, Invenitur etiam apud Lünig Cont. II.
pag. 1035.)
X.
SYNODUS DIOECESANA WIRCEBURGENSIS
Golfridi Episcopi de Anno 1458.
In nomine Domini Amen,
Ad saeram episcopalem synodum. de anno Domini Millesimo
quadringentesimo quinquagesimo tertio Die decima septima Mensis
Aprilis, quae erat feria tertia proxima posi.dominicam, qua in eccle-
sia Dei cantabatur: misericordia Domini, in choro sancti Kiliani
ecclesiae cathedrelis Herbipolensis celebratam post Abbates ordinis
saneti Benedicti, Decanos collegiatarum ecclesiarum ac decanos rura-
les, procuratores et diffinitores omnes et singuli ecclesiarum parochia-
lium rectores dioecesis Herbipolensis vocabantur. Et reverendo in
Christo Patre et Domino Domino Gotfrido Dei gratia Episcopo Her-
bipolensi ac Fránciae orientalis Duce in eadem synodo preesidente,
post. decantetionem-solennis missae de Spirits. saneio cuni sukipku
.908
Veni sancte Spiritus, lethania et anth. Regina coeli, sua Dominatio
per ipsius synodi promotorem sessiones etlocationes aliasque solenni-
tates et ceremonias fleri adimplere eo ordine forma et modo jussit,
et fecit, quibus in proxime synodo Herbipolensis celebret& superius
descripta factae et impletae fuerunt. Quibus sessionibus et locationi- '
bus ac caeteris ceremoniis et praesertim laudabili sermone ad clerum
facto debite praemissis et peractis tandem ipsius synodi promotor
loeum, in quo legitur Evangelium diebus non festivis, ascendit ac
preemissa primitus arenga tandem omnia et singula statute provin-
eialia nova et in proxima aynodo episcopali Herbipolensis lecta et
supra descripta uniuscujusque statuti summarium praemittendo, publi-
cavit, quibus finitis omnes ad hanc synodum vocatos in horam duo-
decimam dicti diei et post sonitum majoris campanae ad praefatum
chorum sancti Kiliani in religione redire juseit. Quibus tandem post
prandium redeuntibus publicata fuerunt certe stetuta provincialia et
episcopalia nondum anno preeterito publicata omisso tractatu sancti
Thomee de Aquino de articulis fidei et ecclesiae Sacramentis, quem
tamen legi per Decanos rurales in capitulis eorum Dominus Episco-
pus praesidens praefatus voluit et mandavit. Pr&etere& proxime die
sequenti, videlicet feria quarts, quee erat decima octav& mensis
praefati pest deeantationem missse de dominica, promotor dictae
Synodi recitetionem statutorum provincialium et synodalium conti.
nuavit ac tandem novum statutum de collaudatione et approbatione
ipsius sanctae synodi publicavit hujusmodi sub tenore.
Etsi dudum sacrum provinciale concilium moguntinense universis
et singulis sacerdotibus tem religiosis quam saecularibus cujuscunque
ordinis conditionis seu status existant, in civitate, dioecesi vel provin-
cia Moguntina degentibus sub debito juramenti, quod Episcopo in
receptione sacerdotii praestiterunt ac sub jinterminatione divini judicii,
ne quis alienum parochianum, cujus cura sibi non est commissa,
necessitatis duntaxat caus& excepta, quae legem non habet, ad con-
fessionem recipere, vel ei aliquod ecclesiasticum Sacramentum porri-
gere, nisi petita et desuper obtenta lieentia proprii Sacerdotis, pro-
vide et districte prohibuerit, nihilominus plures S&cerdotes in et apud -
opidum Fuldense nec non religiosi de ordinibus saneti Johannis
hierosolomitanorum et beatae Mariae Virginis teutonicorum alienos
parochianos nostrarum civitatis et dioecesis Herbipolensis ad con-
fessionem recipere ipsosque etiam in casibus nobis tanquam Episcopo,
et, quod amplius est, epostolicae sedi reservatos absolvere nituntur
in ipsorum. et sic sibi confilentium grande animerum periculum:
Nos ad diei sacri provineielis coneilii uberiorem executionem .de
804
hujus sacrae episcopalis synodi approbatione stetuimus et ordinamus
ac universis et singulis parochielium ecclesiarum rectoribus nostre-
rum civitetis et dioecesis praefatarum in virtute sanctae obedientiae
districle mandamus et praecipimus, ut Christi fideles ipsorum pa-
rochialium rectorum curae creditos et dietis Sacerdotibus in et &pud
opidum Fuldense aut religiosis de ordine sancti Johannis hierosolo-
mitanorum et theutonicorum quoad animarum curam non subjectos
sub excommunicationis poena et iteraüs vicibus publice prohibeant,
ne de caetero eosdem Sacerdotes etiam quoscunque in et apud Ful-
dam seu religiosos de dictis ordinibus sancti Johannis hierosolomita-
norum aut theutonicorum pro confessionibus suis faciendis extra
necessitatis articulum adeant, aut ipsis sive alteri eorum aliquatenus
faciant confessionem sacramentalem, ut saltem per confitentium sub-
tractionem praefatus compescatur periculosus abusus.
Consequenter legebatur bulle indulgentiarum de festivitate Cor-
poris Christi hujusmodi tenoris. |
Eugenius Episcopus servus servorum Dei ad perpetuam rei me-
moriam. Excellentissimi corporis et sanguinis Domini nostri Jesu
Christi Sacramentum , quod &ppropinquante passionis ejus hora Do-
minus ipse signo praecipui, quo nos dilexit, amoris salubriter instituit,
ejusque commemorationem sacratissimam jugi mentis exaltatione
contemplantes ad hoc inter singulos hujusmodi mercatos sanguine
spirituali dispensare munera votis exposcimus, ut illi condignis assur-
gentes laudibus sua frequentius ad ipsius venerationem sacramenti
corda dirigant et eo, quo corporalis habetur praesentia Salvatoris
vi&tico fructus vitae complectentes aeternae coelestia conscendant,.
ipsum qui se nobis in edulium tribuit, perpetuo conspecturi. Sane
dudum piae memoriae Urbanus Papa quintus praedecessor noster ad
orthodoxae corroborationem et exaltationem fidei digne et laudabiliter
statuens, ut de tento Sacramento praeter illam, quae dietim in
ecclesia fieret, annuatim solennior memoris et specialior haberetur,
et ad celebrandum ejus tam excelsum temque gloriosum festum quin-
tam post octavas pentecostes feriam designans ac Christi fideles quoe
libet &d colendum illud donis spiritualibus &nimare volens omnibus
vere poenitentibus et confessis, qui in matutinali officio festi ejusdem
in ecclesia, in qua illud celebraretur, interessent, centum, qui vero
missae, totidem, et qui in primis ipsius festi vesperis, centum simi-
liter, qui autem in secundis, totidem, illis vero, qui primae, tertiae,
sextae, nonae et completorii horarum officiis, pro qualibet ipserum
quadraginta, eis autem, qui per octavas ipsius festi matutinalibus,
vespertinis, missae ac praedictarum horarum officiis interessent, singulis
ou — ———— --.--
305
octavarum ipsarum diebus, similiter centum. Et subsequenter felicis
recordationis Martinus Papa quintus etiam -praedecessor noster fide-
les eosdem ad imparcienda pro veneratione sacramenti hujusmodi
potiora reverentiae et devotionis exercitia. firmare cupiens, singulis
ex eis vere poenitentibus et confessis, qui,et quolies in ipsius sacre-
menti profesto jejunium vel loco illius aliud pium, juxt& suorum
consilia confessorum opus facerent, etiam centum, et qui praemissis
in ecclesiis, in quibus ill&. celebrari contigeret, officiis interessent,
nec non Episcopis et alis praelatis superioribus, qui dietis officiis
libenter interessent, sed quominus gis in ipsis ecclesiis interesse
possent, pro servandig sugrum, dignitatum, juribus et alias tunc legi- '
time impeditis pro matutingli. ducentos, et pro missee officiis totidem,
et pro qualibet vesperarum etiam, dycentos, reliquarum vero, videli-
cet primae, terliae, sexíae, nonae et completorü festi octuaginta.
Rursus autem in quibuslibet octavarum. diebus pro singulis matuti-
nalium missarum et vesperarum similiter ccntum, nec non reliqua-
rum horarum officiorum, hujusmodi quadraginta, illis praeterea, qui
processiones, in, quibus ipsum, vivificum sacramentum dicto festo
juxta praefatarum. ritus ecclesiarum deferretur, .continuo secuti forent,
ac cujuslibet in festo et octavarum diebus hujusmodi pro pace et.
tranquilitate ecclesiae missas devote celebrantibus pro singulis ips&-
rum nec non aliis in eodem festo Eucharistiae Baoramentum devote
sumentibus eliam centum, singulis annis pro vice quelibet eis, qui,
dum corpus dominicum communicandis deferretur infirmis, illud cum -
- incenso luminarj, praecedendo, vel sequendo venerarentur, similiter
centum, et qui tune illud alias devote secuti forent, quinquaginta
dies de injupctis eis poenitentiis misericorditer relaxarunt: ac etiam
ipse Martinus praedecessor noster, quod in festo et diebus octavarum
hujusmodi in terrig et locis ecclesiastico quavis auetoriteie suppositis
interdicto pulsatis campanis, januis apertis et alia voce, excommuni-
catis prorsus exelusis, sed interdictis, ut citius reconciliari studerent,
admissis, et ilis, qui causam vel ocegsionem hujusmodi interdicto
dedissent, altari (unc nullatenus appropinquantibus mussae et officia
preemissa licite celebrari possent, auctoritate apostolica duxit conce-
dendum. Nos vero, quos interim ad summi apostolatus apicem di-
vina clementie, provexit et pro frequentiori hujusmodi veneratione
Sacramenti summis gestientes affectibus nostris partes ministerii sa-
lubriter impertiri, nec non relaxationes et concessiones praedictas
apostolici robore muniminis ipsorum devotioni fidelium committentes,
praemissis per eundem Martinum praedecessorem, ut praefertur, relaxe-
tis diebus alios totidem dies pariformiter ab ipsis fidelibus consequendos
\ 20
' 906 '
&dicimus per praesentes. Et insuper universos Petrierchas, Archi-
episcopos, Episcopos et alios ecclesiarum Praelatos monemus et hor-
tamur in Domino, sc eis per apostolica scripta in virtute sanctae
obedientiae districte praecipiendo mandamus et in remissionem pec-
caminum injungimus, ut per se vel alios eorum subditos per singulas
suarum civitatum et dioecesis ecclesias in domiiíiea festum praedic-
tum proxime praecedente salutaribus ad venerationem potissime
sacramenti hujusmodi monitis et exhortationibus praesentium , qua-
rum etiam tenor inter matutinales festi nec non dierum octavarım
hujusodi lectiones recitetur, litterarum continentiam et effectum pu-
blicare et insinuare procurent,. ut ejusdem Sacramenti suffragante
mysterio subditi et ipsi fideles spiritualium gratiarum uberiori fulcian-
tur augmento, et ab illo, qui se pro ipsis immolavit hostiam, post
hujus vitae cursum ad gloriam perducantur aeternam. Verum quia
difficile foret, hujusmodi litteras singulis exhiberi, volumus et eadem
auctoritate decernimus, quod ipsarum iranssumpto manu publica et
sigillo alicujus episcopalis vel superioris ecclesiasticae curiae munito
tanquam praefatis, si originales litterae forent exhibitae vel ostensae.
Datum Romae apud sanctum Petrum Anno incarnationis Dominicae
. Millesimo quadringentesimo tricesimo tertio, VII. Kalendas Julii Pon-
tificatus nostri Anno terüo.
Subsequenter Dominus Episcopus praesidens praefatus omnibus
ecclesiarum parochialium Rectoribus sive civitetis et dioecesis Herbi-
polensis districte injunxit, ut diebus dominicis populo sibi credito ad
textum recitarent aut recitari procurarent publice in ambonibus sua-
rum ecclesiarum dominicam orationem, salutationem angelicam,
Symbolum apostolorum et decem praecepta, voluitque, ut iidem rec-
tores post festum sancti Michaelis proxime venturum tamdiu sanis
extra necessitatis &rticulum Eucharistiae denegent Sseramentum,
quousque praefatas orationes una cum decem praeceptis ad litteram
recitare faciant.
Tandem contumaciam omnium et singulorum absentium et ad
hanc synodum vocatorum dietus promotor accusavit, ac processus
contra eosdem decerni et consequenter ipsam synodum concludi hu-
militer postulavit et obtinuit.
Ultimo super omnibus et singulis in hac sacra episcopali synodo
Herbipolensi actis, gestis, publicatis, intimatis, lectis, statutis, ording-
lis et mandatis saepefatus promotor notarium publicum subscriptum
in meliori forma, qua potuit et debuit ut supra eic. requisivit. Et
tandem benedictionem et licentiam nomine omnium in eadem synodo
existentium debita cum instantia postulavit, quo Reverendus in Christo
307
Pater et Dominus Gotfridus, Episcopus et praesidens saepefatus, be-
nedicens in Christi nomine licentigvit cum cantico: Ite in orbem.
Acta sunt haec Anno diebus horis et loco suprascriptis. Indic-
tione prima. Pontificatus Banctissimi in Christo patris ac Domini,
Domini Nicolai digna Dei providentia Papae V. Anno ejus septimo.
Praesentibus ibidem venerabilibus viris dominis Richardo de Mas-
pach, majoris, Echario de Milez in Haugis et Gregorio Ledenther,
novi monasterii ecclesiarum decanis. Johanne. Duiver et Georgio
Hoeloch decretorum doctoribus testibus ad praemissa vocatis.
Et ego Johannes Fabri Clericus Moguntinensis Dioecesis publi-
cus Imperiali authoritate Notarius Reverendique in Christo patris et
Domini, Domini Gotfridi, Episcopi Herbipolensis scriba juratus. Quia
praemissis omnibus et singulis in dicta sacra episcopali synodo actis,
gestis, lectis, publicatis, stetutis et dictis, uti in tribus foliis, hanc
meam subscriptionem immediete praecedentibus continentur, dum
8c, ut praemittitur, in dicta synodo fierent et agerentur una cum
testibus suprascriptis praesens interfui eaque sic fieri et agi vidi et
audivi. Ideoque de praefati Reverendique Patris et Domini, Domini
Gotfridi Episcopi mandato et jussu manu mea propria subscripsi pu-
blicavi, et in hanc formam publicam redegi, signoque et nomine
meis solitis et consuetis consignavi rogatus et requisitus in Fidem et
Testimonium omnium praemissorum.
(Loc. Signi Notarialis.)
. Johannes Faber.
| (Ex Cod. membraneo. Invenitur etiam apud Lünig II. 1075.)
XI.
CONRABI HI. EPISCOPI HERBIPOLENSIS MANDATUM
pro reformalione cleri, Anno 1521 publicatum.
Conradüs, Dei gratia episcopus Herbipolensis et orientalis Fran-
eiae Dux, universis ei singulis in Christo devotis sincere dilectis cle-
rieis et sacerdotibus nostrarum civitatum et dioecesis, cujuscunque
dignitatis, status, gradus, ordinis aut conditionis fuerint, salutem in
Domino sempiternam. Ex debito pastoralis officii nobis licet imme-
riis supreme providentia commissi tenemur, salutem animarum
nostri gregis procurare, ac errores et peccata, quae ‘inter subditos
sucerescere contingit, pro viribus exstirpare, quod tunc felicius suc-
cessurum speramus, si a clericorum, quos sanctitate caeteria fidelibus
praestare oportet, correctione incipiamus, &ac perversos ab illicitis
20*
-
308
actibus per ecclesiasticam disciplinam arceamus. Sanecognovimus gravi
cum dolore cordis, plerosque Deo sacratos, status et conditionis suae im-
memores, solo inani sacerdotis titulo, cum re nihil sint minus, gloriantes,
: se ipsos et alios coinquinata vita commaculare, ac quibus dominicam et
odore bonae vitae salutem inferre deberent, exempla mortis afferre, imo
non intelligentes, quid sit populo'saneto praeesse, aut quale sit, divina
sacramenta tractare, primum in lapidem offensionis et in petram scan-
dali impingunt, Evangelium, quod praedicare circa populum ipsi negli-
gunt, non ingrediuntur, in conventibus eorum, cum ad orandum pro do-
minicae plebis incolumitate et defunctorum salute conveniunt, ipsi genio
plus, quam Deo sacrificantes, quasi fas sit, post Dei horas accumbere ad
altare diaboli, corda sua crapula et ebrietate gravant, atque ad aequales
haustus sese ingurgitantes, quod turpiter ingesserunt, turpius egerunt,
ludisque illiberalibus a suis conditoribus gravi mulcta interdictis: pro
sordido quaestu se mancipant; unde mendacia, fraudes, rixae, dis
sensiones, irae, furor, carnis libido, blasphemiae,. verbera etiam
homicidia plerumque procedunt, non formidantes divi Pauli dictum
tales ex conjuratione excludentis forniearios, maledicos et ebriosos
a fidelium communione et coelesti beatitudine, Corinthios enim docens
ita inquit: Siquis frater nominatur inter vos fornicator, aut &varus,
aut idolis serviens, aut ebrioshs, cum hujusmodi nec cibum sumite;
quia neque fornicarii, neque avari, neque maledici, neque rapaces
regnum Dei possidebunt. Nec attendunt potatores et hircones isti
vaeh illud propheticum Is. 5., quod contrariatur potentibus ad biben-
dum vinum, et viris fratribus ad miscendam ebrietatem. Hinc vide-
mus quorundam pectora tenebrarum profunda caligine ita excaecata,
ut praecepta salubria non admittentes coenis et epulis inhient,
stipes et oblationes atque lucra desiderent, quibus insaturabiles incu-
bant, credentes, licitum, quod lucrosum et commune multis, compro-
bantes manifestissime, non se religioni, sed quaestui profana cupidi-
tate servire. Hine venit, quod Dei censura bella crebrius surgunt,
sterilitas et fames solicitudinem cumulet, quod humiani generis jus
originale populi devastarunt: culpa enim sacerdotum, Gregorio attes-
tante, ruina est populi. Et nisi dignos poenitentiae fructus egerimus,
majora cervicibus nostris impendent. Indignatur Deus, quia agnitio
et timor'ejus nen est in terris, irrogantur divinitus plegae, et nullus
metus; verbera et flagella desuper non desunt, et nulle in nobis
trepidatio, nülla formido, ut verum sit illud prophetae: verberaeti
eos, nec voluerunt credere, non accipere disciplinam.
Quare ne sanguis impiorum de manibus nostris in die requiratur,
nobis circa ea, quae contra divina praecepta fiunt, diutius non dor-
.
309
mitandum, sed omnibus viribus excubandum et nitendum est, ut
oves in montibus errantes recolligamus, et his morbis, rie per scan-
dali. contractum latius serpant, veloci et oportuno pharmaco &ccurra-
mus. Qui enim non vetat peccatum, cum possit, quodammodo jubet,
et culpam procul dubio facientis habet, qui, quod potest corrigere,
negligit. Obsecramus igitur vos omnes et singulos supra dictos, pa-
terno amore exhortantes per nıisericordiam Dei, ut, quod humana
permittit conditio, omni quidem tempore absit a vobis omnis immun-
dities, et crapula non nominetur in vobis, aut turpitudo, aut turpilo-
gium, aut scurrilitas; atque tunc potissimum, cum ad intercedendum
apud Deum pro vivis &ut dormientibus:conveneritis, in primitiarum
nostrarum, aut nuptiarum, vel exequiarum celebrationibus subsit
rationale obsequium nostrum cum omni gratiarum setione, in hym-
nis, psalmis spiritualibus et conversatione sancta, odientes malum,
adhaerentes bono, candore fraternitatis invicem diligentes, honore
invicem praevenientes. Deponite quaesumus iram, indignationem et
turpem sermonem de ore vestro, nulli fratrum aut sororum scanda-
lum facientes, cum scriptum sit de cibo, qui scandalizat fratrem:
non manducabo carnem in saeculum, ne fratrem scandalizarem. In-
duite, precamur, arma justitiae, quibus possitis resistere adversus
insidias diaboli, vincat mansuetudo ird, largitas superet avaritiam,
benignitäs extinguat invidiam, abstinentia subigat ebrietatem, conti-
nentia luxuriam, humilitas propulset arrogantiam; sitis pudici, non
bilingues, non multo vino dediti, non turpe lucrum spectantes, pro-
fitentes bona non tantum coram Deo, sed et coram hominibus, com-
probate vos servire non veniri et quaestui profana cupiditate, sed
potius religioni et fratrum caritati, ut petitiones vestrae innotescant
apud Deum in spem vitae aeternae.
Et qui&, quos Dei amor a malo non detrahit, poenae metus
coercere debet, nos Antecessorum nostrorum vestigiis in hac parte
inhaerentes, ipsorum nos constitutionibus aut de clericorum vitae aut
habitus honestate provide editis, per hanc nostram minime irrogare
intendentes, sed ipsas per praesentes innovantes, ac in ;suo robore
permanere volentes, praecipimus et mandamus omnibus et singulis
clericis et sacerdotibus, tam saecularibus quam ex quocunque ordine
regularibus sub nostra jurisdictione degentibus, in virtute sanctae
obedientiae et sub poeng excommunicationis etsuspensionis ab officio
et beneficio per nos seu vicarium nostrum in spiritualibus, seu vica-
rium generalem in transgressores infligenda, ne de cetero quisquam
clericorum vel saecularium ad-ebrietatem urgeat, aut invitet , aut
ad &equales haustus quovis modo provocet; interdicimus et vobis,
310
prout olim a canonicis et legalibus sanctionibus est interdictum , ad
tabulas vel chartas lusorias pro pecuniario lucro , aut ludentibus
inspectores fieri, vel aliis locum in vestris domibus seu hospitiis ex-
hibere, praesertim in diebus Deo et Sanctis ejus peculiari honore
consecratis, Similiter prohibemus vobià quodlibet publicum histrioni-
cum, seu alias inhonestum spectaculum vel agere vel spectandi
gratia venire. Nemo denique sub praemissis poenis mulieri de in-
continentia suspectae et & sacris canonibus prohibitae, ad carnis li-
bidinem explendam cohabitet, seu fornicariam, vel etiam prolem ex
damnato coitu procreatam secum in publicum, ad altaris ministerium,
balnea, aut tabernas vel alia communia adducat, seu adesse permit.
tat. Non enim vocavit nos Deus in inmundiciem, sed in senctifica-
tionis gratiam. Exuite ergo veterem hominem. et induite novum,
qui secundum Deum creatus est, ut, quemadmodum Dominus per
Moysen in Exodo praecepit, possitis sine vitio et macula altari ser-
vire, sacrificia divina celebrare ac propter dominicae plebis salutem
digne exaudiri.
8i quis vero in malo pertinax promissis nostris piis monitionibus
constitutionibus ac justís mandatis secundum Dei voluntatem ordina-
tis ausu temerario contraierit,’ nos ad praedictas poenas in jure ex-
pressas, secundum excessus qualitatem, procul dubio taliter procede:
mus, seu procedi curabimus, ut poena unius possit esse exemplum
multorum similia non perpetrandi.
Velumus autem hanc nostram Constitutionem in valvis Cathe-
dralibus, Collegiatarum Herbipolensium nec non parochialium eccle-
siarum, ubi Capitula spirituglia observari consueverunt, affigi et in
eisdem cápitulis per Decanum generalem seu alium ab eo deputan-
dum publicari. In quorum fides et testimonium hujus monitionis,
intonationis, prohibitionis et voluntatis nostrae literas exinde fieri, et
Vicariatus nostri sigillo communiri jussimus et fecimus. Datum in
civitate nostra Herbipoli, Anno salutis nostrae 1521. 10. Cal. Febr.
(Chronic. Joannis Reinhardi apud Ludewig fol. 869.)
911
XI. .
PROCESSUS PERACTIONUM SYNODI DIOECESANAE
in ecelesia Herbipolensi obsercalus, et praesidente. reverendissimo
praesule Melchiore Zobelio Anno Domini 1548. D. 12. Novembris
Obsereatus, et 13. Novembris conclusus.
In nomine Domini Amen,
Incipit ordo observatus in sacra episcopali synodo Herbipolensi
de anno a Nativitate Domini Millesimo quingentesimo quadragesimo
octavo, die Lunge duodecima mensis Novembris solemniter in Eccle.
sia Herbipolensi celebrata.
Diwina officia praemissa.
Inprimis post deeantationem et expeditionem omnium horarum
canonicarum, mox succenior in Choro S. Kiliani Cathedralis Eccle-
siae praefatae Antiphonam: Veni Sancte Spiritus alta voce cantare
incepit; qua finita legebatur versiculus et collecta de Spiritu Sancto.
Deinde per unum Vicarium Dominicalem officium missae de Spiritu
Saneto solemniter decantabatur. Et post offieium Missae mox duo
Vicarii Litaniam Sanctorum cantabant: Et Presbyter, qui Missam
praefatam celebravit, cum versiculo et collecta de omnibus Sanctis
conclusit.
Item sub hujusmodi Missae offieio Reverendissimus Dominus
Episcopus, Domini Decani caeterique Canonici et Vicarii Majoris,
in Haugis, Novi Monasterii et S. Burchardi Ecclesierum in choro,
S. Kiliani superpelliceis induti, absque mixtione aliarum personarum
in sedibus suis more solito se locaverunt. Aliis vero ad Synodum
vocalis, utputa Abbatibus, Praepositis, Decanis, Ecclesiarum Paro-
chielium Rectoribus, caeterisque permixtim, absque aliqua locatione
in superiore parte dicti chori existentibus.
Item offertorium neque Dominus Reverendissimus Episcopus, ne-
que caeterae personae accedebant, ad evitandum confusionem et tu-
multum.
Promotor Synodi constituitur.
Quibus sic peractis Reverendissimus in Christo Pater et Dominus
Dominus Melchior Episcopus Herbipolensis Franciae Orientalis Dux,
ac dictae sacrae Episcopalis Synodi Praesidens ad sedem sibi hono-
rifice cum tapetis dispositam et ornatam, in gradu quo itur de supe-
riore parte Chori praefati ad partem inferiorem, se locavit, dorsum
812
versus summum Altare vertendo. Et statim Venerabilem Dominum
Michaelem Wagner Sacrae Theologiae Doctorem Ecclesiae Herbipo-
lensis Vicarium et Concionatorem, in Promotorem dictae -sanctae
Synodi elegit, et alta voce eundem pro tali nominari, et per orga-
num Bartholomaei Kae] Notarii publici subscripti publicari fecit.
Qui quidem Promotor officium suum inchoans, primo de mandato
Reverendissimi Domini Episcopi praesidentis omnes personas Laicales
sub excommunicationis poena de choro praefato exire jussit.
Ordo sessionum assignatur.
Postea januis ipsius chori undique clausis et custodibus ad eos
assignatis, Promotor praedictus ordinem in sessionibus tribuens, ad .
latus praefati Reverendissimi dextrum primo Reverendum Dominum
Vicarium in Pontificalibus, et subsequenter Abbates, non tamen mi-
tratos, locavit.
Item deinde Dominum Decanum majoris Ecclesiae de loco suo
consueto ascendere fecit idem Promotor ad primum stallum in supe-
rioribus sedibus versus gradum , quo descenditur ad Altare Beatae
Virginis Mariae, et ad latus ejusdem Decani mediate, absente Onolz-
pàcensi, Decanum in Haugis et Decanum S$. Burckhardi. Electus
enim Decanus Novi Monasterii nondum confirmatus Jocum non ha-
bebat; et consequenter seniores Canonicos de choro Domini Decani
gradatim descendendo.
Item in choro vero. Domini Praepositi simili modi fecit, et prop-
ter ipsius Domini Praepositi absentiam seniorem Canonicum ad pri-
mum stallum in superioribus sedibus versus gradum, quo descenditur
ad Altare Sanctorum Petri et Pauli locavit, et post omnes Canonicos
ejusdem Ecclesiae in choro. Praepositi in superioribus sedere fecit
Praepositos, et Decanos Rurales. Ad pedes vero Domini Episcopi
in superiori gradu Dominos Doctores et Licentiatos ipsius Domini
Episcopi Consilierios locavit. Ad pedes illorum gradatim descendendo
duos ipsius Synodi Notarios infra scriptos. Et post hos gradus ante
pulpitum chori ponebantur scamna, in quibus locabantur Plebani,
Diffinitores, Procuratores absentium Abbatum et alii Beneficiati. In &liis
vero ordo in sedendo non curabatur, sed quilibet sedebat &ut stabat,
prouti potuit, et sibi videbatur congruere. Quibus locationibus sic,
ut praemittitur, factis promotor praefatus palam ef pübzice protesta-
batur, quod per hujusmodi locationem nulli jus de novo acquirere
aut quaesitum praecidere in sedendo praeintenderet.
913
Acta I. Sessionis.
- Sermo Domini Suffraganei.
Ac subsequenter Reverendissimus Dominus Suffraganeus in Pon-
tificalibus Vicarius ex jussu Promotoris locum, in quo legitur Evan-
gélium diebus ferigtis non festivis, ascendit, ac verbum Dei proposuit
de Christo et ejus corpore Ecclesi& sub Allegoria sponsi et sponsae
sermonem fecit, exhortando omnes ad rectam fidem , bona opera, et
bonos mores sectandos, et & vitiis abstinendum. Quo sermone Domini
Suffraganei finito, ipse Dominus Promotor eundem locum, in quo Do-
minus Suffraganeus suum sermonem vel collationem fecit, mox as-
cendit ac locutus est vice Arengae ut vocant. |
Exhorlatio sive Propositio.
Audisüs: Reverendi, Venerabiles, Nobiles et Devoti Patres et
Domini hujus sacrae Convocationis et Synodi praesentis instentem
‚et inevitabilem necessitatem. Intellexistis omnia omnis generis mala
ingruentia, Christo Domino nostro interim vel absente vel dormitante
in navicula sua, Apostolis et nostris successoribus regendain commissa.
Nec vos latet, quam nimis diu tempestates turbulentissimae cum
summo christiange religionis dispendio, infinito animarum & Chrisio
Servatore nostro redemptarum jactura duraverint. Nec usquam ulla
spes trenquilitatis aut consolationis vel & longe affulgeat, ut liberet
flere potis in calamitate tanta, quam gliquid dicere." Videor nunc
videre cum Esaya Prophete Domini omnis vallis visiones; et cum
Hyeremia: Quomodo sedet in tristitia Domina gentium Civitas Regis
magni aedificata super montem, nunc abjecta est vallis meriio nun-
cupata, cum de sublimi scripturarum sensu, de fastigio virtutum
cum vilissima haereticorum et peccatorum plebe in ima corruerit.
Quidnam tibi quoque (inquit Propheta) grex sacer? Synagoga Deo-
rum, Principes omnis terrae? Vos appello Patres et Domini, quia
ascendistis in terra clamoris plena. Dicatur erga ad eum, qui habi-
tat in tabernaculo, ad praepositum templi, videlicet unumquemque
nostrum. Quid tu hic? quomodo intrasti habitu adulterino, cum nou
quaeras legitimam prolem e castissima Christi Salvatoris nostri con-
juge, (de qua permulta et egregia per reverendum Dominum Suffra-
ganeum modo sunt dieta), sed duntaxat cupis explere libidines et
voluptates (uas. Cur excidisti in excelso memoriale diligenter in
petra tebernaculum tuum? en superbia, malae sobolis teterrima
mater, audi comminationem. Ecce Dominus asportari te faciet, et
814
sepelieris, ut inquit glossa, cum divite epulone, cujus luxum fastum-
que maluisl imitari potius, quam christianam apostolicamque tempe-
rantiam. Quis est enim, qui nesciat tot et tantas pestes gregem do-
minicum ad internecionem usque devastantes pastorum eorum, qui
dominico ovili praesunt, non prosunt, ignavia et somnolentia incre-
buisse, qui sub habitu pastorali mereenarios agunt, non agniti ab
ovibus, neque ut propriasoves noscant, ipsi operam dantes: Qüi lupis
corruptoribus et haereticis non contraeunt. Quotusquisque invenitur
modo servus fidelis et prudens, quem. eonstikuit Dominus super fami-
lium suam. Cum pastorum Princeps, quia animam suam pro ovibus
‚suis impigre posuit, nasceretur, erant in eadem regione (inquit Divus
Lucas Evangelista) pastores vigilantes et. custodientes vigilias super
gregem suum. Audiamus quid ad haec sacer Ambrosius: videte,
ait, Ecclesiae surgentis exordium; Christus nascitur, et pastores vigi-
lare coeperunt, qui gentium greges'more pecudum viventes in caulam
Domini congregarent, ne quos spiritualium bestiarum per effusas
noctium tenebras paterentur incursus. Et bene pastores vigilant,
quos bonus pastor informat. Grex igitur populus; nox saeculum;
pastores sunt sacerdotes. Hucusque divinus Doctor Ambrosius. Haec
animo religioso ac vere pastorali Reverendissimus in Christo Pater
et Dominus noster gratiosus Antistes, et praesul dignissimus cum
aliis gloriosis simul et Catholicis Principibus Electoribus, Episcopis
et praelatis Ecclesiasticis sedulo perpendens, tum in inultis antea
consultationibus per comitia sacri Romani Imperii non semel celeb-
rata hebitis, tum in postremo illo Augustissimo per sacram et reli-
giosam Imperatoriam Majestatem Augustae Vindelicorum celebrato
conventu, vidit et statuit, nullo pacto tam dira, tamque atrocia mala
amplius dissimulanda. Nec etiam dubitavit, pro tuenda sibi com-
miss& Dominica caula laboribus, periculis adversariorum denique
omnium insultibus sese fortiter opponere. Speratum quidem est, et
quod merito tota gemit Ecclesia, nimis diu desideratum Oecumenici
et generalis Concilii salubre et legitimum remedium, quod ante
annos non ita multos indietüm quidem fuisse novimus celebrandum
Mantuae ex causis certis mox translatum, Vincentiam, indictum
eliam nuper Tridenti, malo certe fato partae inquietudinis et schis-
matum diabolo praevalente, exspectato et exoptato hactenus caruit
successu et effectu. Quid igitur? cessabimus lassi? dabimus ultra
manus hosti? nee est spes ulla salutis? Non opinor Patres et Do-
mini in Christo fideles et inconcussi, cum Christum Dominum navi-
culae periclitantis proretam nov&rimus et nauclerum, Is imo pectore
eductis clamoribus excitetus imperabit ventis et mari, et veniet ju-
815
cunda tranquillitas. Aggrediamur ergo multa cum fiducia praesentis
synodi salubre ut speramus et valde profuturum negotlum, ubi di-
vina adjuvante gratie, vestra quoque sedulitate non negata, tria in-
primis nobis veniunt nomine Reverendissimi in Christo Patris et
Domini Domini Melchioris Episcopi Herbipolensis Ducisque Franciae
Orientalis Praesulis nostri Dignissimi proponenda, stetuenda, ac in
virtute sanctae obedientiae vobis omnibus et singulis suae Gratiosae
Dignetionis Episcopali et Dioecesano districtui subjectis injungenda;
quorum primum erit aesertio et innovatio statutorum synodalium &
felicis Recordationis Praedecessoribus hujus sacrae Sedis Episco-
pelis conditorum et praeseriptorum, |
Materia synodi tractanda.
Secundum de fide catholica pure et integre servanda et docenda.
Tertium de vitiis emendandis et virtutibus amplificandis. Finite h&c
Arenga (ut vocant) seu sermone ac facta propositione audita signo :
dato per Reverendisimum Dominum Episcopum praesidentem de
claudenda hac prime sessione Dominus Promotor eit: Reverendi,
Venerabiles, Nobiles et Devoti Patres et Domini, Reverendissimus
in Christo Peter et Dominus noster Antistes Gratiosus praesentem
modo sessionem finiri jubet, datque facultatem Dignationibus vestris
ad vitae necessaria abeundi, sic tamen, ut dignationibus vestris duo
"prius intimentur. Primo ut hor& prime post prandium audita cam-
pana majore dignationes vestrae ad prosequendam institutam syno-
dum in praesentem hunc locum personaliter redeant, antequam .
pulsus finietur, quis finito pulsu portae claudentur. Alterum est ut
Dignationes vestrae serveut ct revers; repetant loca et sedilia sibi
modo designate, ne denuo opus sit altera locatione, et tempus ex-
pendatur inutiliter.
Actio II. Sessionis.
Hora prima ejusdem Diei post pulsum magnase oempanee Re-
verendissimo Domino Episcopo praesidente ac aliis praelatis et con-
vocatis competentibns, exclusis Laicis et portis chori clausis, Domi-
nus Doctor Promotor Synodi in commisso sibi negotio perrexit, et lo-
cutus est in haec verba dicens: Audistis hodie Nobiles, Venerabiles |
et Devoti Patres et Domini in preeseuti Episcopali synodo trie esse
vobis proponende ; quorum primum concernebat felicis Recordationis
Praedecessorum Episcoporum hujus almae Ecclesiae stetuta sy nodalia.
918
Statuta Synodorum praecedentium confirmantur et commendantur.
Vult ergo Reverendissimus Dominus Noster per synodum prae-
sentem statutis a suae Reverendissimae Dignationis praedecessoribus
conscriptis et promulgatis nihil valoris et auctoritatis detractum iri;
sed eadem omnia auctoritate Episcopali, qua in praesens fungitur,
innovata, repetita et autentica haberi; et telium statutorum legiti-
mum usum in Judicio et extra validum et efficacem decernit. Quae
quidem statuta synodalia, nisi instantis necessitatis potior ratio esset
habenda, forent repetenda, et ad verbum prolegenda. Nunc vero
lectionem tam eorum, quae fidem in illis et Religionem concernunt,
nomine S. Thomae Aquinatis dictis statutis inferta et incorporata,
quam etiam eorum, quae ad morum directionem, vitae honestatem
et Dioecesanam Jurisdictionem pertinent, commendat sua Reveren-
dissims Dignitas et committit studiis uniuscujuscunque partis. Et
tantum de primo.
Fidei catholicae Integritas mandatur.
—
Ad secumdum progrediendo idem Reverendissimus in Christo
Pater .et Dominus Noster Gratiosus denuntiat et auctoritate ordinaria,
quae in praesens divino munere fungitur, mandat ompibus et singu-
lis suae curae Pastorali commissis et subjectis, ut sanctam, sinceram
et catholicam sanctae Romanae et Apostolicae Ecclesiae fidem hae-
reditaria successione ab ipsis Christi Apostolis usque ad nos deriva-
tam, integram et inviolatam, teneant, servent, doceant, et pro virili
propugnent, neque se (juxta requisitionem & gloriosa et catholica
Imperatoria Majestate Augustae in proximis comitiis fadam) a ca-
tholieis Institutionibus avelli ullo modo patiantur aut omnino quic-
quam immutent usque ad Generalis et Oecumenici Concilii universa-
lem definitionem. Quae quidem fides catholica proeul dubio omni-
bus recte de ea sentientibus facile nota potest esse; cum lucerna
evangelicae Apostolicaeque veritatis nequaquam sub modio lateat,
sed in Ecclesia Dei nostri super candelabra posita, omnibus omni
tempore luceat et iter salutis ostendat. Ut tamen nonnullis imbecil-
lioribus et minus exercitatis consulatur, commendat Reverendissimus
Dominus noster his, qui manuductione opus habent, Catholicum eru-
ditum et insigne compendium, edictum de fide et Sacramentis inti-
tulatum ; quod quidem Edictum non ita pridem a Reverendo
Domino Philippo Archinto Episcgpo Burgensi, et sanctissimi Domini
nostri Pauli Divine Providentia Papae tertii conscriptum et editum,
&d nostra tempora pro restauranda et resarcienda in Rebus fidei
x
817
-
concordia apparet quam maxime &ccomodum et necessarium. Quod
ut clarius innotescat, aliqua saltem degustabimus. Tunc strictim prae-
fatum librum proposuit, et nonnulla ex eo obiter declaravit. Mox
ait: non vacat Reverendissimi Patres et Domini Librum quantumvis
optimum integre perlegere; neque ea Reverendissimi Domini nostri
est sententia, ut in praesentiarum velit dignitates vestras gravari prae-
lectione plurium librorum, sed solum veram et indubitalam de fide
et Sacramentis normam commonstrare potius quam praescribere, .
studeant ergo et discant.ili, quorum interest, ne cessent discere,
quamdiu turpe est ignorare. Nolo te (ait Hyeronimus) declamatorem
esse rabulam garrulumque sine ratione, sed mysteriorum peritum,
et Sacramentorum Dei tui eruditissimum. Quod assequentur omnes
sine dubio, qui gratiosa monitione Reverendissimi Domini nostri per-
suasi praefatum librum sibi reddiderint familiarem. Et tantum de
- secundo ., | ‘
Vitae ac morum reformatio praecipitur.
Ad tertium principale latius pergendo, non opus erit, opinor, de
vita corruptissima omnium nostrum diu conqueri. Nam juxta Divi
Pauli verbum, plerique omnes confitentur fide scilicet, se nosse Deum,
factis autem negant; neque prodest etiam quam firmissime credere,
pie docteque docere, nisi etiam pie religioseque vivatur. Discedite
a me omnes, qui operamini iniquitstem , ait Dominus. Et alibi:
Quid est, quod dilectus meus in Domo mea facit scelera multa.
Maximopere item Salvator noster interminatur, ne scandalisemus
-pusillos, sub poena videlicet inneffabili; cum illis acerbius quiddam
debeatur, quam mola asinaria et in maris profundum submersio.
Scandalis "aque superabundantibus undique Reverendissimus Domi-
nus &dversum ire gestiens proponendam praelegendamque censet
reformationis formulam in preximis Augustenis comitiis & gloriosa
et invictissima Imperatoria Majestate Principibus electoribus, Episco-
pis et praelatis Ecclesiasticis exhibitam, et ab eisdem, in quantum
uniuscujusque eorum personalis et legitima valet Auctoritas, .accep-
Qatam.. Quam etiam Reverendis Dignationibus Vestris una cum
Literis convocationis velcitationis sua Reverendissima ‚Dignatio trans--
mitti jamdiu voluit et curavit, ut omnia vitam Clericalem deturpantia,
curva, scandalosa vel lubrica quamprimum corrigerentur, et in usum
verum ac ordinem justum reformerentur. Cujus quidem reformatio-
nis tenor in pràesentia, qua fleri potest, brevitate Dignitatibus Ves-
iris per me erit praelegendus. Aficubi inter legendum monstrando
obiter, quae in hac reformationis formula sunt praescripta, non esse
318
nove vel insolita, sed consentanea sacris canonibus, Conciliorum De-
eretis, Juribusque vulgatis.
Lecta et audita Reformatione hujusmodi, omnes convocati abire
jussi, ut eras mane hora primarum ad pulsum magnae campanae
redeant, ut suos locos et sedes sibi destinatos iterum occupent,
Missam ut heri iterum audiant, et es, quae eis latius proponentur.
Actio III. Sessionis.
Die Martis, XIII. Novembris post cantatum .Missae officium Re-
verendissimo Domino Episcopo praesidente, Praelatis et onmibus ad
hane synodum vocatis praesentibus, et in suis solitis sedibus et locis
constitutis Laicisque exire jussis et abactis, januisque chori clausis,
Dominus Doctor Michael Wagner Promotor ascendit eminentiorem
suum locum, et ita orsus est loqui. Audistis Reverendi, Nobiles,
Venerabiles et Devoti Patres et Domini ea, quae Reverendissimus
Dominus noster Antistes et Praesul dignissimus Dignationibus vestris
ptaesentibus in hac sacra synodo proponi et publicari voluerit, qui
insuper auctoritate Episcopali et ordinaria, qua. modo ex omnipoten-
tis Dei largitate fungitur,
Observatio praesentis synodi imperatur.
Ea, quae in praesenti Episcopali synodo sunt publicata et de.
nuntiata, semotis dolo et freude cunctis fidelibus suae curae pasto-
reli commissis absque omni tergiversatione observanda et in effectum
deducenda in virtute sanetae obedientiae edicit, mandat et decernit,
nec sperat ullos fore, ‚qui non alacriter et obviis votis suae dignissi-
mae Dominationi sanctissima duntaxat de catholica et orthodoxa
Religione, justissimaque de morum emendatione statuenti obsequi et
satisfacere exoptent. Intelligentes quantum Laudis et gloriae ex
his accessurum Deo Opt. Max., cum inter gentes conversationem
habuerin.us bonam, ut in eo, quod deitrectant de nobis tanquam de
malefactoribus, ex bonis operibus nos considerantes glorificent Deum
in Die visitetionis. Considerentes quoque quam plurimum gloriae
et honoris ex hac emendatione nostre certissimamque tam nostrarum
quam, nostrae sollicitudini commissarum animarum salutem ac tan-
dem gloriam eoelestem reete sperari posse, ut ea, quae praelecta et
asserta sunt, omnibus modis fiant, et realem assequantnr effectum ;
nec indiseiplineti et prötervi, sive praeieritarum sive futurarum
praevaricationum . temere sibi ptomittant impunitatem. Gratiosus
Dominus noster Dominationes vestras praesentes certiores fieri voluit,
919
inquisitionem et visitationem sequuturam locorum et Ecelesiarum
omnium suae Jurisdictioni subjectarum oportuno tempore instituen-
dam. Ad quam quidem visitationem differt et trajicit Reverendissi-
mus Dominus noster etiam synodale scrutinium et inquisitiones pri-
vatas simul ac absolutionem in prioribus synodis usurpatam a poenis
et censuris occasione statutorum synodalium incursis, donec per
specialem inquisitionem de singulis certius aliquid cognoscere potuerit.
Nunc qui gravatas habent conscientias, auscullent.
Interim si qui graventur remorsu conscientiae, communicaverunt
cum peccatis, alienis, hgaere&eis vel schismaticis, irregularitate, vel
excommunicatione sunt irretiti, ut digne cum fructu possint ad sacra
sibi commissa ministeria redire quaerenti guxilium, consilium et sa-
lubre in foro poenitentiae remedium apud Reverendissimum Domi-
num Suffraganeum Reverendissimi Domini nostri in Pontificalibus
Vicarium. Quia vero haec synodica convocato ob id potissimum
facta est, ut vera fides, boni mores, pex Ecclesiae jam diu deside- :
rata recuperentur, tamen quia novimus Justitiae et probitatis hostem
serpentem &ntiquum, Principem Egypti non dimissurum populum:
Domini, nis in manu forti, arbitramur concilium etiam provinciale
per Reverendissimum Dominum Archiepiscopum Moguntinensem con-
vocandum et celebrandum non diu posse differri. Et ut ad tale
concilium Provinciale vel Generale (quod faxit Deus) vocatus Reve-
rendissimus Deminus noster, paratior instruetiorque &accedere possit,
decrevit dignationum vestrarum omnino animos sigillatim et expresse
explorare, an scilicet velint his praedictis et statutis, tanquam justis
et juri tam "divino, quam communi consonis obedire et satisfacere.
Post hunc ipsius Domini Promotoris habitum sermonem Reveren-
dissimus Dominus praesidens, «consilio suorum Consiliariorum prius
habito, hoc scrutinium et scrutationem faciendam Domino Doctori
Conrado Fuchs Assessori et ipsi Domino Promotori commisit, qui
statim 1n praesentia amborum Notariorum singulos praelatos, ab
ipso Reverendissimo Domino Suffraganeo incipiendo, etiam reliquos
Priores, Decanos rurales, Presbyteros et omnem Clerum sigillatim et
specialiter interrogatis et scrutatis unanime et conforme responsum
audierunt et perceperunt, eos omnes et singulos omnibus praelectis
Ordinationibus ei statutis tenquem obedientes libenter parere et obe-
dire velle. His omnium responsionibus auditis et publicatis, accuse-
vii Dominus Promotor contumaäciam absentium, et contra eos pro-
cessus decerni; similiter ei Dominus Assessor reputavit absentes
320
inobedientes et contumaces, contra quos merito ut corrigantur, sit ’
ulterius procedendum.
-—
Conclusio synodi.
Post haec Dominus Promotor cum ea, quae in hac sacra synodo
tractanda et statuenda erant, ad finem sunt deducta a Reverendissimo
Domino Praesidente Episcopo petit, ut suae Reverendissimae Domi-
nationis jussu et mandato haec synodus dissolvatur et claudatur. -
Tune reverendissimus Dominus Episcopus praesidens hane synodum
clausam et finitam declarari Domino Assessori commisit et mandavit.
Qui Assessor jussu et mandato Reverendissimi Domini nostri syno-
dum hane clausam et finitamx, egse, publice proelamavit. Ac ipse
Dominus Prometor super omnibns et singulis in hac synodo actis,
habitis et celebratis ab ambobus nobis notariis instrumenta publica
unum vel plüra fieri petiit et requisivit., In laudem Dei et gratia-
rum actionem cantatum est ab ompnibus.in hac synodo et conventu
existentibus publice et alta voce hoc canticum sollemne: Te Deum
laudamus; quod Reverendus Dominus Suffnaganeus cum solitis et
consuetis versiculo et collecta de sanctissima Trinitate finivit. Re-
verendissimus etiam Dominus Praesidens Episcopus Herbipolensis
super ómnem congregationem Praelatorum et Cleri signum cruvis
faciens et eis benedicens dixit: ite cum licentia. ei e Dominus sit vo-
biscum. :
Acta sunt hgec.in civitate Herbipolensi. in Chóro: Ecclesiae Ca-
thedralis 8. Kiliani sub anno, diebus et horis, quibus supra, indictione
sexta, Pontificatus sanctissimi in Christo Patris et Domini Domini
Pauli tertii anno quinto decimo, praesentibus ibidém Venerabilibus
et Nobilibus Viris Dominis Friderico de Wirsberg Mejorfs, Oswaldo
Swabe in Haugis Decanis, Conrado Fuchs Assessore et aliis quam
pluribus testibus ad: praemissa vocalis, rogatis et requisitis. u
Et ego Bartholomaeus 'Kaé] Clericus Herbipolensis, publicus
sacra Imperiali . Auctoritate Notarius; quia pr&emissis omnibus et
singulis in dicta sacra episcopali synodo actis, gestis, publicatis, inti-
matis, lectis, statutis, ordinatis, mandatis, in hoc libello per alium,
me certis aliis negotiis praepedito, fideliter conscripto contentis, dum
Sicut praemittitur, fierent et agerentur, uns cum testibus supra et
Connotario meo infre scriptis praesens interfui, ea sic fieri vidi et
audivi, adeoque de praefati Reverendissimi Patris e£ Domini Domini
Melchioris Episcopi Herbipolensis, Franciaeque Orientalis Ducis Man-
dato et jussu praesentem libellum manu mea propria cum Conno-
tario meo subscripsi, publicavi , et in hanc publicam formam redegi,
e
221
signoque et nomine meis solitis et consuetis consignavi. In fidem et
testimonium omnium et singulorum praemissorum rogatus et re-
quisitus.
Et Ego Joannes Reinhart Clericus Herbipolensis Dioecesis publi-
cus sacra Imperiali Auctoritete Notarius, quia praemissis omnibus
et singulis, in dieta sacre Episcopali synodo actis, gestis, dictis, pu-
blicatis, intimatis, lectis, statutis, ordinatis et mandatis in hoc libello,
per alium me certis alis negotiis praepedito, fideliter conscripio
contentis, dum sic ut praemittitur, fierent et agerentur, una cum
testibus et Connotario meo supra scriptis praesens interfui, eaque sic
fieri vidi et audivi, ideoque de praefati Reverendissimi Patris et
Domini Domini Melchioris Episcopi Herbipolensis, Franciaeque Orien-
telis Ducis mandeto' et jussu praesentem libellum manu propria cum
Connotario meo subscripsi, publicavi et in hane publicam formam
redegi, signoque et nomine meis solitis et consuetis consignavi,
in fidem et testimonium omnium et singulorum praemissorum roga-
tus et requisitus.
(Ex Ign. Gropii Collect. Scriptor. Wirceb. T. I. p. 311. seq.)
JULII EPISCOPI STATUTA RURALIA -
pro Clero suae Dioecesis de 2. Januarü 1584.
Julius Dei gratia Episcopus Wirceburgensis, et Franciae Orien-
talis Dux etc. Omnibus Decanis, Procuratoribus, Definitoribus ac
toti Clero in Ruralibus Capitulis nostrae Dioecesis constituto, Gratiam
et Pacem ab eo, qui est Pax nostra, in Domino precatur.
Ea Nobis jam olim in animo versata est cura, ut commoda ali-
qua his temporibus excogitate ratione Catholica Religio atque Eccle-
siastica Disciplina in hac nostra Dioeoesi prope collapsa ad veneren-
dae Vetustetis integritatem et ardorem reducatur. Qua de re non
solum cum piis et eruditis Viris, magno animi nostri dolore familia-
res saepe sermones. miscuimus; sed eiiam Reverendo in Christo
Patri, Ántecessori nostro felicis recordationis Friderico laborem nost-
rum et qualemcunque operam prolixe obtulimus. "Verum utriusque
nostrum pii conatus et temporum injurie, et variis difficultatibus
sunt retardati. Nunc vero tantó major cura et sollicitudo ad priorem
illam accessit, quanto in altiori, quam antea, Dignitatis Officii gradu
constituti, gregem Domini pretioso sanguine redemptum, aeternae
. damnationis poena, si negligentes fuerimus, proposita pascere sumus
21
922
jussi. Quare omnibus nervis eontentis ad id unum cogitationes nostrae
ac studia praecipue spectabunt, ut re mature delibereta, ac cum
Venerabili Capitulo nostro, aliigque Viris Eeclesiasticis Divini cultus
et avitae Religionis amore inflammatis collata, zizania omnie, quae
inimicus homo in hoc zobis credito agro Dominico seminavit, quan-
tum fieri absque tritici incommodo potest, penitus evellantur, et de-
pravati mores, qui etsi plerorumque hominum, sed tamen, quod
merito dolendum est, maxime Clericorum animos longe lateque per-
vaserunt, corrigantur. Etsi enim verissime dictum »sit & Divo
Gregorio, Summo secundum Christum in terris Pastore 2. Reg. 24
pro qualitatibus subditorum disponi acta Regentium, ut saepe pro
malo gregis etiam vere boni delinquat vite Pastoris; cum David
Deo teste laudatus, tumore repentinae elationis inflatus populum
numerando peccaverit, et populus pro suo merito poenam sustinuerit;
hoe inquam, .etsi verissime dictum sit, dubitandum. tamen minime
' est, quin negligentia Pastorum et vitae impuritas multis rudiofibus
et alioquin maxime malis sit ruinae causa. Spem de Divina Miseri-
cordia coneipimus certissimam, id quod nobis ad hanc rem conficien-
dam defuerit, ejus Bonitatem clementer süppleturam. Initium vero
aliquod, hujus renovationis inde potissimum sumendum duximus,
unde Dominici totius gregis salus et incolumitas pendet; hoc est &
Pastoribus,: qui, ut Divus Petrus ait, faeti sunt forma gregis. Hi
enim sunt lux mundi, qua vitiorum et errorum tenebris discussis,
veritatis splendore hominum mentes sunt illustrandae. Hi sunt sal
terrae, ut nimirum quemadmodum sal non insipidum cibum ac nau-
seam provocantem acrimonia sua gustui gratum efficit, et carnem
a corruptione servat, consumendo humores sanguineos, quibus caro
. corrumperetur: Ita etiam vere Evangelici Pastores insulsos homines
et Deo abominabiles, quos ideo, ut est in Apocalypsi, evomuit ex
ore suo, sapidos et suaves divino gustui reddunt, aspergendo illos
coelesti doctrina, ac vitae sanctae et integrae exemplo, atque eos,
consumptis carnis desideriis menti corruptionem adferentibus, immor-
talitati servant. Quodsi sal, quo reliqui sunt condiendi, vim suam
amittat, et insulsum reddatur, nec relinquatur quidquam, quo homi-
nes condiantur, et ipsum salplene inutile efficietur, adeo ut, Christo
teste, nec in agrum, nec in sterquilinium, cui etiam villissima quae-
que prosunt, mitti possit. Superest ergo, ut juxta Servatoris nostri
sententiam mittatur foras et conculcetur ab hominibus. Atque. utinam
hanc calamitatem indies longius serpere dolentibus oculis non coge-
remur intueri: Quia plerique animarum Pastores et reliqui Ecclesias-
tici Ordinis homines adeo sunt infatuati, ut nec micam quidem salis,
823
doctrina et moribus se habere ostendant; efficitur sane, ut nec ipsi
repar&ri possint, cum, per quos reparentur, desint Pastores, et alios
condiendi vi amissa, dejiciantur e dignitatis suae gradu ac venera-
tione, contemptissimique in hoe mundo habeantur, in alio vero eji-
ciantur in tenebras exteriores, ibique prae caeteris hominibus malis
tractentur vilius, et inhumanius a cacodaemonibus affligantur. Quod
si, qui sal sunt infatuatum, eo essent loco, quo infimae plebis malus
quisque est, quí uti sibi malus est, certe non perinde aliis, minus
sane dolendum esset. Nunc vero cum et ipsi sal sint infatuatum,
ne iámen omnino foras mittantur, ut &lii in eorum locum possint
substitui, sed plerumque etiam colendi agrum Dominicum munus
suscipiant, quid aliud malis usu venire potest, qu&m si inutile sal
agro injicias? Hoc est, ut non solum sibi aliisque sint inutiles, sed
plerisque etiam pernitiosi! Fiant, ut ait Prophetia, famquam pulvis,
quem projicil ventus a facie lerrae, qui nec ipsi aliquem fructum fun-
dit, et & vento hinc inde projectus, vestes aliorum maculat, et oculos
graviter offendit. Et haec exuleeratee Ecclesiae vulnera dolere qui-
dem, gemere ac flere possumus, sanare non possumus, nisi is salute-
rem medicinam fecerit, qui unicus venit in hunc mundum animarum
corporumque nostrorum sanandorum Medicus scientissimus Christus Ser-
vator noster. Quare his percensendis supersedentes, et eo, unde digressa
est, orationem nostram revocantes, intium aliquod salutaris reformatio-
nis &b iis sumere decrevimus, qui in partem sollicitudinis asciti gregem
Dominicum verbo, Sacramentis, vitae exeinplo, quantum eis Divine
Bonitas largitur, pascere sunt obligati. Quod ut fructuosius fiat: En
damus vobis statuta quaedam ab omnibus et singulis vestrum, qui
vel Capita, vel membra Capitulorum Ruralium estis, exacte obser-
v&nde; non nova quidem illa, sed quae vel in sacris Litteris con-
tenta, vel ex Sacrorum Conciliorum Decretis ac Summorum Pontifi
cum Sanctionibus desumpta, vel denique longo usu observata, his
temporibus eunmprimis necessaria sunt, in conimodiorem ordinem,
quem antehac, redigere curavimfs. In his habetis expressam quan-
dam imaginem pastoralis Officii vestri tam erga Deum, quam erga
ereditas oves, ac denique vos ipsos. Quodsi Coelestis Patris honor
et culus gregis vestri aique adeo animarum vestrarum.salus et in-
columitas vobis, ut debet, curae est; suscipite hune sequis animis
laborem nosírum ; perpendite, et pro mensura divinse gratiae vobis
collat&e studiose observate. Ita futurum vobis pollicemur, ut non
solum quietam et tranquillam vitam sitis acturi, sed, qui scopus est
hujus peregrinationis noetrae, cum apparuerit Princeps Pastorum
Christus Jesus Bervator noster, percipiatis immarcescibilem gloriae
| 21*
324
coronam, quam reddet vobis justus Judex in die illa, si tamen bo-
num certamen certetis, cursum inceptum bene consummetis, fidem
Deo et Ecclesiae datam servetis.
Orationibus et sanctis Sacrificiis vestris nos nostramque Ecclesiam
valde commendamus,
Statutorum Divisio.
Ut.congruus servetur ordo, omnia quae dicenda veniunt, in
quinque partes apte distribui possunt.
In Prima agitur de ipsis Capitulis Ruralibus,
In Seeundg de Divino Cultu.
In Tertia de iis, quae ad Deum et ejus Officium spectant.
In Quarta de bonis temporalibus.
In Quinta habetur poena eorum, qui Statuta transgrediuntur,
et ipsorum Statutorum confirmatio.
PARS PRIMA.
.De Capitulis Ruralibus.
. In hac prima parte haec tantum tractanda:
Primo. Cur instituta Capitula.
Secundo. Qni et quo anni tempore convenire debeant.
Tertio. Quis modus in iis sit tenendus.
Quarto. Quae tractanda. |
Quinto. A quibus abstinendum. /
I. Cur instituta Capitula Ruralia.
Recte Apostolus Paulus Christianorum Coetum cum naturali
eonferens corpore illud nobis significatum : voluit; quemadmodum
corporis naturalis salus et incolumitas in eo consistit, utsingulà mem-
bra cum suo, & quo pendent, capite, et ipsa inter se apta connexione
. eohaereant: Ita Christi greges, ut quosvis hostium impetus sustinere
valeant, obedientiae erga suos Episcopos, et fraternae charitatis arc-
tissimo vinculo debere conglutinari. lta enim fore, ut motum illum
spiritualem, qui a summo Capite Christo per superiores in inferiores
proficiscitur, recipiant majora corporis membra, hoc est, Clerici, el
eundem pro suo modulo et mensura, sublatis omnibus impedimentis,
quisque sibi creditis ovibus communicet. Quia vero ob provincisrum
amplitudinem non omnibus semper adesse Episcopi, nec quod cuique
menibro ad quietam gubernationem desit, commode per se intelligere
possunt; hinc pie et prudenter & Majoribus nostris hujusmodi Pasto-
>
325
rum Ruralium Conventus annui sunt instituti, ut simul congregatis
omnibus, quae huic capitis cum membris et membrorum inter se .
connexioni obstant, cotrigantur, et quae eandem promovent, -adhi-
beantur: Ac deinde omnes iisdem instructi armis, unanimes in doc-
trina et moribuscontra externos et domesticos Ecclesiae hostes animosius
depugnent. Ad hune ergo praecipuum scopum omnium Pastorum,
Ruralium &nimi cogitationesque spectare debent.
1l. Qui ei quo anm tempore ad Capilula convenire. debeant, quamdiu
manendum, et quae poena contra facientium?
Cum omnes tam Parochi, quam eorum Sacellani, aut alias Be-
neficiati ejusdem corporis membra sint, necessum est, ut ad Capitula
Ruralie statutis temporibus omnes ejusmodi conveniant; si quis: vero
absque legitima causa (eujus judicium ad Deeanum et duos de Ce
pitulo & nostro Legato desingnandos pertinebit) non veniat, numerabit
poenae nomine, si Parochus sive Curatus sit, integrum thelerum, Bi
simpliciter beneficiatus, dimidium, in usus communes Capituli neces-
sarios, non in commessationes. Simili poenae subjacebit, qui ante
finem Capituli, non impetrata facultate a Decano et Legato nostro
discesserit. Quia vero multis de causis non omnia eodem tempore
ac loco celebrari commode possunt , haec singulis celebrandis assig-
nanda visa sunt.
Capitulum Rurale celebratur in
1. Buchheim — die Martis post Qussimodo.
2. Sehlüsselfeldt — die Martis post Jubilate.
3. Iphoven — die Jovis post- Jubilate.
4. Mergenheimb- — die Martis post Exaudi.
5. Dettelbach — die Martis post Corpor. Christi.
6. Ochsenfurt — in Octava Corpor. Christi.
7. Mellerstatt — die Mart. post fest. Joan. Bapt.
- 8. Münnerstatt — die Jovis post fest. Joan. Bapt.
9. Geroltzhoven — die Mart. post fest. Jacobi.
10. Ebere — die Mart. post fest. Laurentii.
11. Carlstatt —— die Mart. post fest. Batholomaei.
IIl. Quis Ordo servandus in Capitulis? -
Ut ex hujusmodi Conventibus fructus uberior non solum ad
Clericos, sed etiam ad reliquos dimanet, hic ordo servandus est.
Primo, qui dies Capitulo celebrando dictus est, praecedenti Do-
minica ex cancellis populo denuntietur, ut pie ac devote ad Sacra
et Concionem conveniat.
326
Secundo. .Omnes Beneficiati Capitulo subjecti loco et die consti-
tutis in habitu decenti tempestive adsint, ut juxia quod de Const,
dist. 3. c. 1. laici sciant feriandi tempora per annum, omnem Do-
minicam a Vesp. usque ad Vesp. (Concil. Constant. 6. General e. 90
Concil. Nicen. c, 20.)
, . Tertio. His finitis Legatus noster seu Fiscalis litteras nostras
omnibus praesentibus legat, et ‚paucis &dhortetur ad ebrietatem et
caetera vitia vitanda, Confessionem faciendam, et Missae Sacrificium
sequenti die devote celebrandum. Deinde ipse eum Decano officia
distribuat, et quid cuique agendum et contendum sit decernat, et
more solito electiones fiant.
Quarto. lodem etiam die, vel postero, diligenti praeparatione
praemissa fecramentelem de pecoatis suis Confessionem faciant
singuli, et qui Sacerdotes sunt, Missae Sacrificium celebrent, reliqui
sub summo Sacro de manu celebranti Eucharistiam sumant. Alte-
rum horum si quie praetermiserit, legitimg cause Decano velLegato
nostro non exposita, florenum unum in usus Capituli numerabit.
Quinto. Quo die Cepitulum celebratur, Matutinum, Primam et
Tertiam sequatur Officium Missae de B. Maria Virgine. DeindeSex-
tam sequantur Vigiliae Defunctorum un&cum Officio Missae pro
lisdem, sub cujus Offertorio nomina defunctorum Fratrum reeitabun-
tur. Postea Supplicatione cum Venerabili Sacramento peracta Sum-
mum inchoabitur. Sacrum; quo &bsoluto Nona cantabitur.
Serto. Sub Offertorio Summi 8acri concionem ad populum ha-
bebit Decanus, vel qui ad id constitutus fuerit.
Septimo. Omnibus absolutis ad: locum consuetum eonvenient om-
nes, ubi habito a Capituli Decano brevi sermone (quo eis supra
dictum scopum in memoriam revocebit, ac ut omnia modeste et ex
sincera charitate fiant, hortabitur) de lectione Btetutorum concludant;
et quae tractanda erunt, rite perficiant.
Octavo. Ad mensam iam vesperi quam mene Siatuta distincte
- et discerte praelegantur.
Nono. Prandio finito, laicorum contra Clericos audiantur quae-
relae, eisque quantum res feret, mox satisfiat. Quae vero expediri
sine maturiori consilio non possunt, diligenter perscripia ad nos per-
ferantur. Poenas etiam pecuniarias pro suis delietis impositas quis-
que solvat ac denique omnibus preesentibus sumptuum ratone dieta
finem Capitulo imponant: |
IV. Quid in Capitulis Ruralibus tractandum?
Plurima quidem eaque gravissima cum propter periculose haec
tempora tum eligen. erescentium haeresum multitudinem, et pessimo-
rum hominum corruptos mores tractanda essent in hujusmodi Capi-
(ulis. Verum ut’ tractandorum brevis, certa et expedita habeatur.
ratio, illud inprimis certissimum esse debet, non posse Ruralia Ce-
pitula nova Statuta, Ordinationes aut Constitutiones facere, vel hic
expressas ullo modo mutare, vel: penitus abrogare. Deinde hdee,
quae sequuntur, perttactent.
Primo. Postquam peractis Divinis ad locum constitutum ventum,
et a Decano Capituli brevi facta exhortatione, causaque hujusmodi
Conventuum celebrandorum explicata fuerit, (ut cap. t.:et 3. dictum
est} omnes Professionem .fidei praestent , eamque in libro Copisolari
descriptam menu proprie subseribant.
Secundo. Lihrum ‚Parochislem singuli offerant.
Tertio. Catechismi rationem reddant. E
Quarto. Sua quisque gravamina iu scripto propensé. - -
Quinto. Examinetur, an haee Statuts eb omnibus sint servata,
atque it& alter alterius defectus, vel oontra haec Statuta, vel alias
contra: bones mores commissos libere quidem et sincere, sed'tamen
oum vera et fraterna charitate manifestet, maxime, ubi specialiter
interrogatus fuerit. -
. Sexto. Registra suorum reddituum, Inventarium omnium Cleno:
diorum, &e ad Templi ornatum spectantium ; denique Registrum om-
nium beneficiorum suse Parochiae cum possessionibus offerat, dioat-
que, an fundationibus hujusmodi Beneficiorum satisfiat, et per quos
id fiat. Inielligimus enim summa animi tristitia cordisque dolore,
multos in: nostra Dioecesi Beneficiatos, qui actus suos, ut vocant, non
solum non per se, nec per alios faciunt, pias defraudantes fundalio-
nes, qui etiam animum ad Ecclesiastioas functiones non: habent.
Insuper in locis suspeetis et Universitatibus non Catholicis litteris:ope-
ram nnvant, nec Horas. Canonicas persolvunt, multo minus :habitu
Clericali utentes, sed bonis Ecclesiasticis in destructionem Ecclesiae
abutentes, Beneficia etiam ipsa usque ad Matrimonia contrahenda
retinentes, et postmodum per fraudes ea consanguineis resignantes,
vel -eti&m vendentes pejoribus, nec ornatum reficientes, neo oner&
alia consueta perferentes. Quare volumus. et serio Decanis praecipi.
mus, ut quilibet sui Capituli Decanus omnes et singulos Beneficistos
scriptis. nominet, actus quomodo peragantur, significet, studiorum
loca manifestet; ornatus talium Beneficiatorum et domus quompdo.
w
328
disposita sint. Ipsi etiam taliter Benefieiati ad proximum Capitulum
personaliter sub poena privationis omnium fruetuum compareant,
nostzem audituri sententiam. Quodsi commode fieri non potest, al-
teri suam nobiscum tractandam causam plenarie comittant. Nulli
eliam, eujuscunque conditionis sit, Beneficiato inposterum eoncedemus
ut studeat nisi in Universitatibus Catholicis: Habitum Clericalem
atque eoronam circumferet, ac Horas Canonicas persolvat.
Septimo. liem omnia Benefieia Curata et non Curata Decanus
in libro Capituli conscripta habeat.
Octaco. Testamentarios suoB nomiment, quibus id de jure licet;
cumque hoc tempore testamenüs condendis multe multi Ecclesiastici
peecent, statuimus, ut, quibus testamenta condendi facultas est (uti
Cepitulis Rurslibus omnibus vi 'privilegiorum, quae habent, est) se-
eundum Sacrorum Canomswm praescriptum ea ipse testamenis con-
dant, neque personas ullas aliqua infamiae et turpitadmis noln in-
Signes, veluti concubinas, haeredes ullo modo scribant, memores
nimirum se bona hujusmodi ab Ecclesia wesepisse , enjus in ipsis
testeinentis, e& pauperum oblivisci non oppórtet. Ä
Nono, Buss Commendas.redimant. : -
Decimo. 8i quid praeterea elicui incideret, quod ad Eeclesiee
eommune, vel bonum particulere spectet, hbere et modeste proponat,
quo res ad nos delata maturo consilio deliberetur. Ex quibus sane
haud postremum fuerit, quomodo administrentur seholge tum Latinae
tum Germanicae, .an Catholice instituantur. Volumus enini: utrius-
que seholis esse praeseptores Catholicos, pios, morigeros; qui juven-
tutem erudiant in fide Catholiea, fideliter eis tradentes Oatechismum
Catholieum, tum .assuefaeiant eam Orationibus, sudiendis Missis, ac
in iis Sacerdotibus ministrare ac respondere, Confessionibüs, Cantío-
nibus Ecclesiasticis, si Latinam linguam discunt, si Germanicam,
Catholicis Germanicis et nullo modo contrariis haereticis, aut etiam
levibus et inhones&is. Bcimus enim, quantopere Christus Dominus
pervulos dilexerit, ipsorumque dixerit esse regnum Coelorum. Quare
maxime Pastoribus: et Decants. scholae sint cure, se eis rationem
reddant, TEL T . '
V. A Quibus in Capitulis maaime abstinendum.
. Generatim sb. omnibus iis abstinendum scient; quae Spiritus
Sancti gratiam impedire, pacem et fraternam charitetem perturbare
ac debilitare eolent. Speciatim vero diligenter sibi caveant. i
Primo. Ne quis alterum invidiose, multe minus falso :deferet,
aut delajus.alieni gub:perturbati &nimi significationem det.
828
Secundo. Ne quis in alierius dratiam dissimulet id, quod in de-
irimenituma Ecclesiae possit cedere.
Tero. Ab ebrietate, quae vitiorum omnium fomes est et nutri-
mentum; atque adeo in universum adhibeatur moderatio sumptuum,
no-nimis fiant.. Itaque omnia sincere et fraterne, sobrie, pie ac 'caste
tanquam in conspectu Dei Oreatoris peraganturı Quodsi quis contra
fecerit, poenem Legati nostri, et Decani ac Definitoris arbitrio pro
qualitate delicti: irropandam- sustinebit. -
PARS SECUNDA.
B U "De Cultu Divino.
Praecipuem Divini Cultua. rationem homini Christiano esse ha-
bendam, praeterquam quod ex Sacris Litteris, quae et eum negli-
gentibus poenas gravissimas, servantibus autem liberatiomem a malis
et hosübus, omniaque ,comaumnoda praesentis .et futurae vitae propo:
nunt, satis eonstaí, ipsa reci& ratio quoque suadei. Neque emm
dubium euiquam esse- potest, hominem: ea. potissimum Causa,. ub; Deum
pure integreque colat, ‘et initio. conditum , et postea redemptum, at-
que ad id & Deo omnino desiinatum esse. Quare etsi.locus iste non
minus exactam tractationem, quam observationem requirere sit visus
quia tamen. a plerisque Viris gravissimis '.copiosissime est trastatus,
necessariae breviaü studentes, ad singula intendisse digitum, satis
esse putabimus; spe freti certissima, omnes vos curaturos, ut, quem
Authori nosteo Deo cultam et reverentiam debetis, summo studio ac
diligeniia praestetia Primo igitur quid et quotuplex sit Cultus Divi-
nus dicemus. Deinde praecipuas ejus species, et quae ad ipsas spec-
tant, breviter perstringemus.
I. Quid et quotuplex sit Cultus Divinus ?
Divini Cultus nomine. intelligimus:omme illud obsequium, quod
Deo Creaijori»ac &enveiori suo debet ac praestat homo. Quonianii
vero mens: nostre nuda non. est, sed junota et implieats cum corpore ;
cujus adminieulo s&epe movetur et nititur ad summum Deum, qui
totius hominis Author et Conditor est, ideo utraque parte merito
Deum colit et veneratur homo. Si enim (inquit Basilius de vita
solitari&) extra corpus consüénii essemus, necessarium esset, e& tan-
tum eurere, quae animae soli conducunt: quia vero geminus est
homo, convenit geminum .esse virtutum studium, quod et corporis
laboribus, et animae exercitationibus evelvatur. : Hino ergo duplex
divinus cultss manat, alter interior, exterior alter. Interior, quo per
380 :
intellectum et voluntetem Deo cohjungimur, fide, spe et charifate
perficitur. Exterior professio quaedam est interioris eulius, quem
exiernis quibusdam ritibus et signis declaramus, adeo ut nisi cum
interno sit conjunctus, nec Deo placere, nec homini prodesse possit.
Recte enim a Divo Augustino super Psal. 63. scribitur: „simulata
innocentia , . simulata aequites duplex est iniquitas.^ Et a Divo
Chrysost. (Homil 24 in Matth.): , Omnes, qui perpersza egunít, sup-
plicio dignos esse; qui vero simulatione bonitetis ad improbitatem
tendunt, graviori poena esse afficiendos.^ Jam vero externus Cultus
duplex est; alius ad privatem cujusque Religionem spectans, nulla
certa lege continetur, ut sunt oculorum sublationes et demissiones,
pectoris percussiones, inclinationes capitum, genuum flexiones, ex-
tensiones, complieationes, in coelum sublevationes manuum, orationes
et preces privaiee.
Alius ad Communitatem pertinet et vel ab ipsa Communitste
perficitur, vel a Ministro Ecclesise, qui. certis quibusdam- praeceptis
sut communi consuetudine continetur, qualis est ritus Sacrificii et
omnium Sacramentorum , obsenvatio dierum festorum. Hursum Cul-
tus externus sive ceremonise aliae récta ad Deum referuntur, ut
est ritus Bacrifieii; elige ad ipsos homines pelissimum speciant, qui
Deum colunt, ut sunt ceremoniae Sacramentorum , jejunia, orationes,
supplicationes, campanarum pulsus, diversarum oreaturarum benedic-
tiones, conciones et aliae similes exercitationes, quibus animus hominis
ad Deum reete colendum preeparatur. Aliae denique sunt veluti in-
strumente Divini Cultus, ut sacra vasa, vestes, templorum et altarium
ornatus. Nos de praecipuis, quatenus sub legem Ecclesiae caduni,
peuea perstringemus.
Il. De primo genere Divini Cultus, hoc est, Sacrificio: Missae.
Sacrosanctum ac tremendum Missae Sacrifieium , quod a Christo
Domino institutum, ex Sacris litteris et Apostolica Traditione vivis
et vita functis prodesse, Patres orthodoxi et Concilia Generalis , .ac
tote Ecclesia Catholica constanter docet semperque docuit. Quisquis
autem hoc. sümmum Officium Divinum peragere. volet, ab: Episcopo
legitimo ordinatus sit gradatim Clericus, Ostigrius, Lector, Exorcista,
Acolythus, Subdiaconus, Diaconus, Presbyter, perpendatque serio,
quod ut Clericus dicitur a Deo'electus, ita etiam sit: ut Ostiarius,
ita aperiet Spiritui Seneto ostium: ut Lector, legat Dei legem, ut
Exorcist& abjiciat a se -diebolum .et ejus opera; .ut Acolythus feret
Jumen vitee: et doctrinae; ut Subdiaconus legat Seripteram Gaorem:
J 881
ut Disconus legat Evangelia, vÉceique cultui Divino majori; ut
Presbyter sitsenex, maturus vita, sapientia, consilio, doctrina, dignus
Minister Novi Testamenti, intelliget, quod agit.
Celebraturus autem hebeat mundum et consecratum Altare,
quod significat crucem, in qua Christus se obtulit; pellam altaris,
quae significai pannum, cui involutus est Christus in sepulchro;
Corporale, sudarium positum super faciem ejus; Calicem, qui reprae- '
sentat sepulchrum Christi; Patenam, repraesentantem lapidem ostii mo-
numenti; simulscrum Crucifixi, significans Passionem Christi, quae
sedulo meditande, qua victus inimicus, eujus virtute et nos vincemus;
Cereos seu lumen significans Divinitatem Christi. Deus et Dominus
noster ignie consumens eet. Librum, qui significat doctrinam Christi
et Apostelorum. Campanulam, quae significat tubas Veteris Testa-
menti, praedicationem Novi Testament; Ministrum, qui respondere
noverit in Sacro Sacerdoti.
Sit decenter et compte veskikus: consecratis superpelliceo, signi-
ficante munditiem vit&e, amictu repraesentante pannum, quo Judaei -
velarunt faciem Christi, dicentes Prophetiza eie. Alba, quae signifi-
cat vestem, qua Herodes Christum induM et illusit. Cingule, quod
significat virgas, flagella, quibus Christi corpus laceretum ; manipulo,
denotante laqueos, quibus-corpus Christi & Judaeis constrictum. Stola,
denotat funes, quibus Christus alligetus columnae. Casula, vestis
purpurea,.qua Pilatus Cliristum induit. Ex quibus meditande; et
quidem ex.amietu elevatio mentis ad Deum; ex Alba perseverantiu
in bono; ex eingulo Timor Dei; ex Manipulo fructus bonorum ope-
rum; ex 9tola carnis mortificatio; ex casula charitas" cooperiens
muliitudinem peccatorum et praeeminens aliis virtutibus.
Ad haec habeat panem seu particulas ex puro tritico, et nullo.
modo ex spelta vel alio frumento factas. Vinum purum et bonum,
non corruptum aut aqua dilutum. Aquaın quoque mundam; et ce-
lebret loco et. tempore convenienti.
| Ante missam auiem diligenter se praeparet, praeter Matutinum,
Laudes .et Primam reeitet Accessum , ut vocant,. Altaris: Diseutiat
intentionem susm: eaveatque, ne propier vanam gloriam , favorem,
lucrum temporale aut consuetudinem, aut alium ob illicitum finem
celebret. . Conteratur quoque et doleat de omissione bonorum operum
et perpetratione peeeatorum cordis, oris et operis, pleneque confitea-
tur not& et integr&, si quae habet peccata, idque Sacerdoti alteri,
qui possit absolvere, et non putet, quod ipse absolvere se possit,
quando dieit ante <are Confiteor celebraturus. Id enim nullo:modo
potest, nee est illa Confessio Sacramentalis. Jejunus quoque plane
392 ' | -
Sit, ut nedue cibum, neque potum, neque pharmaca aut aromais,
vel quicquam aliud sumpserit.
j In Missa adhibeat magnam dilipentiam in signis, genuflexionibus,
capitis inclinationibus; manuum conjunetionibus, ut absque omni
puerili et ludicra gesticulatione humiliter, modeste, decenter, graviter,
religiose, ut tanti Mysterii requirit Majestas, ad praescriptum in Mis-
sali nostrae Dioecesis faciat. Verba Butem veraciter, distincte, vote
intelligibili; non nimium celeri pronuntiel. $t: vero cantet, devoto et
moderato utatur tono; semper tàmern Canon uterque submissa voce,
ut & cireumstantibus audiri non possit; legi debet. In primo Memento
humiliter oret 2n
Primo pro se ipso, ne tam indignus mimister dignissimum Myste-
rium indigne tractet et recipiat; ne tani indevotus Presbyter Justissi-
mum Dominum in süum Judicem provocet; ne'tam immundus hos-
pitem excellentissimum repellat.
Secundo pro aliis, ut tanti Mysterii.parüicipes fiant, ut contemp-
tores vanitatum mundi humiles sint, "ut satisfaciores pro. peecatis
stabiles sint, ut factores .benefleii divini vigiles sint. Consecraturus
intendat Deum colere, mortem Christi meniorare, totam Ecclesiam
adjuvate. Consecrans autem sit diligens ad .conficiendum , revertens
, ad tangendum. 'In secundo Memento oret pro defunctis; ut per
suavissimum Mysterium habeant: subsidium continuum, per preces
- fidelium in poenis consequantur suave refrigerium, per nostrum Di-
vinum Viaticum secure: ad Sanetorum transeant consortium.: Circa
sumptionem sit humilis, devotus in sumendo, cupidus ad consequen-
dam remissionem peecatorum, victoriam tentationum. 'hberationem
‚tribulationum, augmentum dilectionis, Inseperabilitatem unionis, &cece-
lerationem fruitionis. TER
Post Missam legat recessum humiliter, agat gratias pro pane
illo suavissimo Angelorum, pro Creatore & creatura recepto, pro cibo
tanto perpetuoque omnium Sanctorum, pro efficacissimo tutissimoque
Viatico. Circa conservandum in se redemptorem adhibeat sollieitu-
dinem magnam, ut "Christus cum ipso' esse gaudeat, majorem, ut
semper in eo maneat, maximam, ut. Christus ipsum-&d coelum se-
cum evehat ad’ laudandum Deum in saecula saeculorum amen. (Con.
cil.'Trid. sess. 22. in peculiari Decreto, quod incipit: ,Quanta cura eto.*) .
Saepe vero Sacerdotes celebrent: nam qui: curam animarum
gerunt, debent ut minimum celebrare ommibus Dominicis et diebus -
festis. Item in defunctorum Anniversarüs, Trieesimis. Item aliis
multis diebus, quando nimirum ex fundatione aliqua hoc Sacrificium
est offerendum, ut habetur in Cono. Trid. sess. 23. de Reform. cap. 14.
d
828
ne. ei Deo debitus cultus subtrahatyr, et pii homines sua devotione, -
et defuncti sue fundatione, ac, quam inde percipiunt, consolatione
fraudentur: ipsi denique Sacerdotes panem otiosi comedentes gravi
se scelere obstringant. Praetereg quoties aliqua gravis causa publica
incidit, ut est bellum, aéris inclementia, pesüs, fames, ad hoc firmis-
simum praesidium eonfugere debent. Denique res est ejusmodi, ut
&bsque ulla lege aut obligatione ad e&m pro se sibique creditis per-
agendam sponte sug quisque inclinare, et ad Sacrum illud Convi-
vium, in quo Christus sumitur, recolitur memoria Passionis ejus,
mens impletur gratis, et futurge gloriae nobis pignus datur, et quod
majus est, Christus ipse Patri Coelesti sistitur ac immolatur, omnibus
aliis curis posthabitis festinare debeat Non permittant in suis Pa-
rochiis aliquem Sacerdotem vegum. et ignotum, vel eum, qui publice
et notorie sit criminasus, celebrere, ut ibidem decernit saera Sy-
nodus.
lll. De Secundo genere Divini Cultus, sive Ceremoniarum, et primo de
Sacramentis.
In Sacramentorum legitimo et salutari usu praecipuam, Divini
Cultus partem exerceri, qua homines ad Deum rite colendum prae-
parantur et excitantur, satis constat. Quandoquidem divinam in. nobis
gratiem efficiendi vim ea voluerit habere Diving bonitas, qua ef
fides nostre conserva&ur, spes erigitur et charitus inflammatur. Quanta
vero non solum menüs puritate vit&eque sanctimonia haec divinae
gratiae instxumenie sint inactande, cum spriptum sit Lev. 3. , Sancli
estpte, qui& ego sanctus sum ^ ei Isai 52, ., Mundemini, quie fertis
vasa Domini.“ Bed etiam exteriori reverentia in habitu Sacerdotali,
superpelliceo et stola, et omnium, qnae adhiberi solent, ceraemonierum
gravitate et modestia, ipsa recta ratio suadet. Quapropter omnibus
Sacerdotibus Ruralibus serio mandamus, ut nostrae Dioecesis Agen-
dam (ut vocant) singuli habeant, eamque frequenti lectione sibi fa-
ciant familiarem; meteriam, formam et ceremonias, ritum adminis-
trendi Sacramenta in ea praescriptum exactässime observent, et non
alium, eumque populo pro coneione, ut dicetur, diligenter explicent.
Baptismus.
: In Bepimni administratione sedulo observent, quod Concil. Trid.
sess. 24. de Reform. cap. 2. praescribit, ut videlicet unus tantum
sive vir, sive mulier, vel ad summum unus et una baptizatum. sus-
cipiant; inter quos et baptizatum ipsum et illius patrem et matrem,
necnon inter baptizantem et baptizatum , baptizalique patrem. et
994 , -
matrem spiritualis cognatio contrahitur, quae Matrimonium centm-
hendum impedit, et dirimit contractum. Quapropter diligenter ab
iis intelligent, quorum intererit, quem vel quos elegerint patrines,
quos Catholicos esse oportet, eorumque nomina et baptizatorum in
libro deseribant; quod et in primitiva Ecelesia observatum est. (Ita
-Dionys. lib. Eecles..Hier. cap. 2. Concil. Mogunt. cap. 47.) et eos
commonefaeiant contractae cognationis et obligationis, susceptum ca-
tholice erudiendi. m
'Sub poena depositionis nemo, nisi extreme necessitas urgeat, in
. domo quecunque beptizet sine Episcopi licentie, juxta Concil Con-
Siu ni. sess. 6. cap. 31. et 29. et de.Gonsec d. p. t. Clericus.
Frequenter inculcetur populo, nom esse:temere beptizandos Infan-
tes ab obstetricibus, nisi periculum vitee immineat; doceaturque qua
verberum forma id fieri debeat, .et quod praesente viro id facere
foemina minime debeat. Et denique quod Infans, si contingat eum
diutius vivere, ad femplum postea est deferendus , ut, quae omissa
sint, suppleantur. Abusus commessationum post baptizatos infantes
tollatur, nec eis ulli intersint Sacerdotes.
Confirmatio.
Huj jus Sacramenti salutarem et multiplieem fructum sedulo fide-
libus explicent, eosque ad ejus devotam perceptionem per-Poeniten-
tiam, Confessionem, jejunia adultos erebro cohortentur: maxime vero
circa festum Pentecostes, et quando Episcopus hoc Sacrümentum
administraturus exspeetatur; et doceant inter Conürmantem et con-
firmatum, illiusque patrem et matrem et Patrinum seu suscipientem
contrahi spiritu&lem cognationem, quae impedit Matrimonium, et
contractum dirimit, perinde atque cognatio in Baptismate contracta,
ut habet Concil. Trid. sees. 24. de Matrim. cap. 2.
Eucharistia.
Eucharistiae Saeramentum dignis Sacramentaliter confessis et
ebsolutis sub una specie, ritu Catholico administzent: et nullo modo
aliter. Doceant &utém: populum primo hujus Bacramenti veritatem,
quod nimirum per verba consecrationis substantia panis convertatur
in verum Corpus Christi, et vinum in Sanguinem, et post ille verba
sit non ampliie panis, licet species remaneant, sed revera Christus
sub illis speciebus, Corpore, Sanguine, Anime, Divinitate, vivus et
immortalis. Et quia unus tantum est Christus, isque totus, integer,
sine ulla divisione, sub qualibet particula consecrats, et sub mille
perticulis non est plus, quam sub specie penis. Nec plus aceipit,
985
qui sub utraque, quam qui sub altera; neo minus, qui sub altera,
, quam qui sub utraque: nee plus possit a nobis desiderari, quam
Autbor salutis, fons. omnis gratiae, ipse panis, qui de eoelo descendit,
et ipse Christus, et Apostoli, qui optime cognoverunt mentem Christi,
et in Ecclesie primitiva dederunt sub una specie, et &dhuc Ecclesia,
cujus est pascere et dispensare Sacramenta, det sub una specie:
utraque ehim species requiritur tantum: ad Sacrificium Missae, unde
"nec Sacerdos communicans extra Missam, sive sanus, sive aegrotus
suscipit sub utraque, sed sub una specie tantum: Sacrementum hoc;
et sumentes solum sint. solliciti,, quomodo Deo, Ecclesiae et suo Epis-
copo obediant, quomodo se probent, ut digne sumant Corpus Christi,
ne judicium sibi menducent, quod absque dubio fgcturi sunt, si ipsi
voluerint praescribere Christo et ejus Ecclesiae modum dispensandi
Sacramenta. Pastor et Concionator haec ex optimis Authoribus do-
cebunt copiosius.
Hoe Sanctissimum Sacramentum non eet dandum pueris, amen-
tibus, et quibusvis usu ralionis carentibus, aut in ejus fide non in-
stitutis; neque lenonibus, meretricibus publicis , concubinis, usurariis -
et similibus manifestia peccatoribus, etiam publice petentibus, nisi
post poenitentiam publicam, quam Sacerdos injunget, vel publicabit,
quod sint vere. poenitentes; .nam manifesta delicta non sunt occulte
eorrigenda propter scandalum. Possunt autem post poenitentiam
secreto factam. et signa veri doloris de peccatis et devotionis ac pie-
telis secreio:admilti ad Communionem; sed non publice; similiter
in articulo :mortis. :Occulti peccatores, si publice petant, non est
ipsis publiee deneganda Eucharistia, ne prodeiur crimen occultum,
neque Eeclesia de ocoultis judicat.
Suscipiens hoc Sacramentum cum conscientia peceati mortalia
peccat mortaliter tanquam .sacrilegus; quamobrem Bacerdos, ante-
quam dispenset illud suscepturis, primo preeparet docens eos, quam
Sacrosanctum sit hoc Sacramentum, in quo Christus ipse vere cor-
pore, Anima, .Divinitate est Filius Dei, Deus ipse, in cujus tomine
omne genu flectitur coelestium, terrestrium et infernorum, cujus
corrigiam ealeeamentorum .solvere Joannes Baptiste indignum $e ju-
dicavit; cui dixit Petrus: ,Exi a me Domine, quia homo peccator
ego sum.“ Et Centurio: , Domine non sum dignus, ut intres sub
ieebum meum.“ ..Contra considerent, quanta sit vilitas, indignitas et
immundities peecatorum ; et doceant, ut discutiant se ipsos, quales
in anima et.corpore, in cogitationibus et affectionibus, verbis et ope-
ribus aint, quoties praecepte Dei et Ecclesiae transgressi, quot sean-
dale. aliis praebuerint, quam multa opera bona omiserint, quam
336
- . ingrati Deo pro tot tantisque beneficiis, pro redemptione etc. Deinde
hie neque desperandum aut ex pusillanimitate et formidine receden-
dum, neque praesumendum aut temere accedendum ; utrumvis enim
fiat, gravissimum fore periculum; si non accedunt, non habebunt
vitam, juxta Doctrinam (Joan. 6.), si indigne accedant, efficiuntur rei
eorporis et sanguinis Christi, ac si eum crucifigerent et occiderent.
Sed Scripturae Sacrae testimoniis et exemplis ex Veteri et Novo
Testamento ipsos deducat ad veram contritionem, integram Confes-
sionem, Agno Peschali, panibus propositionis, testimonio D. Pauli
(1. Cor. 11.) exemplo lotionis pedum (Joann. 13.) ad sedulam prae-
peretionem, ad humilitatem et puritatem animae, fiduciam in Dei
misericordia, charitatem Dei et proximorum atque adeo inimicorum.
Hortandi autem sunt conjuges, ut Devidis exemplo, velut fratres
et sorores caste ad tempus vivant ante susceptionem Eucharistiae,
sicuti poenitentiae tempore, de quo ait Propheta: , Egrediatur spon-
sus de cubili suo; ^ nam si id suadet Paulus fleri orationis causa ;
et Moyses, cum lex esset dand&, mandat: „Estote parati in diem
tertium, et ne appropinquetis uxoribus vestris:* quanto magis suc-
einti esse debent lumbi eorum, qui Paschalem Agnum, Christum
Jesum sunt sumpturi. Moneaent etiam omnes, ut jejuni, loti ei ho-
neste vestiti cum summa modestia, reverentia, et quidem ordine,
tempore, quod ipsis Parochus praescribet, accedant. Deinde coram.
-. Sacramento. non sensibus, visui, gustui, tactui credendum, sed audi-
tui, qui ex verbo Dei: Hoc est corpus meum: credendum esse, co-
gitandum et meditandum, Deitstem, Humanitatem ei. Excellentiam
Christi, et cum quanta humilitate et reverentia comparere oporteat.
Spem quoqne maximam concipiendam in suscipiendo Salvatore, oran-
dum cum filio prodigo: (Luc. 15.) „Pater peccavi in Coelum et coram
te.“ Cum Publicano: (Luc. 18.) „Deus propitius esto mihi peccatori."
Cum Centurione: ,Domine non sum dignus etc. ^ cum D. V. Maria
(Luc. 1.) „Ecce aneilla Domini etc.“ Sumendam deinde Eucharistiam
diligenter, aitente, cum fervore, sicut Israelitae Agnum Paschalem.
Post perceptam Eucharistiam agendas gratias, exercenda operg mi-
rericordiae (Math. 5. et 25.) Cavendum ab immoderato cibo et potu
et à vomitu ad Sacramenti reverentiam. . Vitanda mala consortis,
. omnem occasionem et speciem mali, vitanda vana, otiosa, scurrilia
verba, rixae eic. et perseverandum et crescendum in bonis operibus:
et illud Pauli observandum (Philipp 4.) „De caetero fratres mei,
quaecungue sunt vera, quaecunque pudiea etc.“ Haec ethis similis
inculcabit Parochus suis Parochianis, et exemplo Christi primo ipse-
met haec servet cogitetque, si illieum peccati eonscientia suscipientes
837
mortaliter peccent, se quoque gravissimg peccare, si cum conscientia
peccati celebret, sumat aut dispenset aliis, praesertim si Confessa-
rum habere possit.
Pro infirmis consecratas hostias, quae sufficere possint, in Sacre-
riis clausis reverenter custodiant, et claves Pastor in sua custodia
habeat; ubi etiam, ut perpetuo dies noctesque lampas ardeat, per
templi custodem juvabitur. Hostias vero consecratas singulis saltem
mensibus renovent, ita ut antiquas omnes sub Missae Sacrificio ipsi
sumant ei novas consecrent.
Dum ad infirmos deferenda sacrosancta Eucharistia, prodeat Sa-
cerdos non solus, sed aedituo ‚cum jümine et campanula praecedente.
Reliqua vide in tract. de Sacram, in fine Agendae. In Processioni-
bus similiter cum debito apparatu et reverentia, adhibitis iis, quae
adhiberi solent, sanctissima Eucharistia circumferatur. A pauperibus
infirmis nihil plane non solum non exigat, sed neque oblatum acci-
piat, ne vel inopia vel metu damni temporalis salutem suam ne-
gligant.
'. Poenitenita.
Curent, ut, qui ad Poenitentiae Sacramentum sunt accessuri,
conscientiam suam diligenter examinent, et de peccatis admissis do-
leant, ac deinde omnia mortalia, quantum recordari possunt, singula-
tim, et non in genere tantum, cum suis circumstantiis diligenter
enumerent. Id autem praestabunt , si pro concione docuerint popu-
lum diligenter ' fidem, spem, charitatem, duo prima et maxima man-
data de dilectione Dei et proximi, Decalogum , Praecepta Ecclesiae,
Virtutes, Dona Spiritus Sancti, Beatitudines, opere Misericordiae, pec-
cata mortalia et eorum species, peccata aliena, et in Spiritum sanc-
tum explicent. Item qfae peccata communia omnibus, quae vero
solum quorundam, ut Magistratuum, Sacerdotum, conjugum et eorum,
qui opificia et officia, quae juniorum et quae seniorum; et quae
sunt mortalia, quae vero venialia? et quemadmodum cogitatione,
verbo, opere et omissione, quinque sensibus; contra Deum, proximum
et se ipsum peccetur. Deinde addiderint, ut discutiant conscientiam,
discurrant per praecepte Dei et Ecclesiae, per peccata et virtutes,
per offieia et statum suum; cogitent, ubi, quomodo, et cum quibus
vixerint. Sed et ut ante a Deo petant gratiam et recordationem
peccatorum. (Isa 43.) „Reduc me in memoriam et judicemur simul:
narra, si quid habes, ut justificeris.^ Quia vero inveniri possent
diffieiliores ad confitendum peccata, ex Verbo Dei ostendenda est
. 22
388
Poenitentia. Math. 3. , Poenitentiam agite. ^ Math. 7. Marci 1.
Luc. 13. 15. 24. Act. 3. Ezech. 18. 38. Et Poenitentiae partes.
Primo. Contritio sive interior dolor de peccatis (Joel. 2.) , Con-
vertimini' ad me in toto corde vestro in jejunio et fletu et planctu ;
scindite corda vestra.^ (Psal. 50.) „Cor contritum.^ (Isa. 28) ,Re-
. eogitabo tibi omnes annos meos in amaritudine animae meae.^ (Isa. 60.)
„Ad quem respiciam nisi ad pauperculum et contritum spiritum etc.“
(Math. 26.) flevit Petrus amare; (Luc. 7.) Magdalena et sic David et
alii Uti volens reconciliari amico, ostendit se dolere de commissis,
abstinet a convitiis solitis: ita et peccator doleat necesse est de
peccatis et ab iis abstineat, aut non poterit Deo reconciliari. Au-
gustin. (lib. de utilitate poenit. cap. 1.) doeet: Neminem novam vitam
inchoare, quem veteris mon poeniteat. Hinc Isa 1.: ,quiescite agere
perverse, et discjte bene.^ (Isa 55.) ,Derelinquat impius viam suam
et vir iniquus cogitationes suas.^ Rom. 13. monet D. Paulus: „prius
abjicere opera tenebrarum , et deinde arma lucis induere.^ Ad
Ephes. 4. monet prius deponere veterem hominem, deinde renovari
spiritu.
Secundo Confessio. (Num. 5.) , Vir sive mulier cum fecerit ex
ommibus peccatis, confitebitur autem peccatum suum.^ (Jos. 7.)
„Fili mi, da gloriam Domino Deo Israel, et confitere atque indica
mihi, quid feceris, nec abscondes.*“ (Eccles. 4.) „Non confundaris
confiteri peccata tua.^ (Eccles. 17.) „Non demoreris in errore im-
piorum, ante mortem confitere.^ (Prov. 2. „Qui abscondit scelera
Sua, non dirigetür; qui sutem confessus fuerit ea, misericordiam
consequetur.^ (Lev. 13. et 14.) , Leprosus adducetur ad Aaron, ete."
(Luc. 5. et 17. Math. 18.) „missit Christus leprosos ad Sacerdotes.^
(Math. 3.) ,Poenitentiam agite confitentes peccata vestra.“. (Act. 19.)
„Multi credentium veniebant confitentes et annuntiantes actus suos.
(1. Joan. 1.) „Si confiteamur peccata nostra,*fidelis est et justus, ut
remittat nobis peccata nostra.^ (Math. 16.) ,Quodcunque solveris
super terram etc.“ (Math. 18) ,Qusecunque alligaveritis etc.“
(Joan. 20.) , Accipite Spiritum Sanctum etc.^ Jus Canonicum , Doc-
tores, Concilia, Ecclesia universa docent, quod Christus dederit Se-
cerdotibus potestatem & peccatis absolvendi; sed Sacerdotes non
possunt absolvere ab iis, nisi dijudicent ; dijudicare vero non
possunt, nisi cognoscant. Qui judicat quae novit, Judex justitiae est,
Sacerdotum est judicare inter lepram ‘et non lepram : quomodo autem
cognoscent, nisi peccatores ea confiteantur. Eisdem igitur. verbis
obligationem peecate confitendi injunxit Dominus peccatoribus, qui-
bus dedit Sacerdotibus absolvendi potestatem. Haec illis inculeanda,
a 339
et quod Lex Diving et Ecclesiastica praecipiat Confessionem, Docto- _ '
res et universa Ecclesia non doceant solum, sed ab initio eam fre-
quentarint, et non magis possibile sit absolvere a peccatis eum, qui
non vult confiteri et ostendere peccata, quam ligatum solvere, qui
non ostendit vincul&, quam vulneratum curare, si non ostendat vul-
nera. Ideoque ipsos & Confessione abhorere non debere, sed Divinse
. voluntati obedire, confiteri sua- peccata, eorum ob infinitam Miseri-
cordiam Dei conséqui remissionem potius, quam damnari, diabolo
cedere in praedam, in die Judicii confundi eoram omnibus, Deo,
Angelis, Sanctis, daemonibus et damnatis, et in sempiternum in in-
ferno puniri.
Ad Satisfactionem etiam promptos reddet, ostendens, quam facile
erit, exigua potius perferre aut facere, quam supplicia inferni pati
sempiterna. Docebit, quam ipsorum voluntas debeat esse recta, co-
gitationes sanctae, verba et sermones veri et sinceri, opera justa et
perfecta, quam dilectionem puram,. obedientiam et observantiam
praeceptorum, perseverantiam continuam cum Deo debeat, et quam
ex charitate oporteat subvenire proximo, ipsi ignoscere, ipsius infir-
mitates sufferre, inimicos diligere, contra superbiam humilitatem,
contra iram patientiam, contra invidiam amorem proximi, contra
avaritiam liberalitatem , contra acediam diligentiam, contra gulam
abstinentiam, contra luxuriäm castitatem, contre eadem vitia septem
dona Spiritus sancti, contra ebrietatem sitim Christi in cruce insinuet.
Breviter proponat Passionem Christi et supplicia: item mortem nos-
tram; Judicium, Infernum et perpetua tormenta, ac jacturam vitae .
aeternae, et quam justa haec poena futura sit. Qui in Baptisimo
promisimus nos Deo futuros obedieníes, et ad hoc acceperimus gra«
tam, tot habeamus Sacramenta, dong Spiritus Sancti, doctrinam
Christi, Apostolorum, Ecclesiae: et Deus, Angeli Sancti ad hoc la-
borent, ut salvemur; q*mam peccator irreverentiam et injuriam Deo
faciat, ipsum ejusque mandata vilipendendo, transgrediendo, con-
temnendo, ipsi rebellando, et diabolo Dei hosti obsequendo, Christum
excludendo, et diabolum intro recipiendo. Si vero poenilentiam
agamus, econtra Deo justitiam, reverentiam et honorem praestari,
diabolo vero contemptum 'et ignominiam inferri. Resipiscamus igi-
tur; Deus misericorditer nos exspectat, pronus ad suscipiendum re-
vertentes, ad confitentibus ignoscendum, satisfacientibus gratiarum
dona augenda. (Exod. 34. Psal. 85. 144. Esa. 29. 30. 65. Joel 2.
Matth. 9. 2. Corinth. 1. Ezech. 18. Rom. 2.) /
Etsi auiem contra peccata praesentissimum sit remedium fre-
quens Confessio Sacramentalis, ea tamen ut minimum semel in anno
j 22°
2
340
ab omnibus, qui annos discretionis attigerunt, fieri debet. (Concil,
Later. cap. 2. et c. utriusque 4. Concil. Trid. sess. 14. cap. 5.) Singu-
lorum autem, et non plurimum simül idque secreto Confessiones
sunt audiendae: sed et ut singuli commodius et perfectius in Con-
fessione juxta decem Praecepta Dei et Praecepte Ecclesiae in peccatis
mortalibus examinari possint, eisque remedia contra vitia praescribi,
doceri et juvari consolatione, distribuat necessum est Parochus suos
subditos in certos dies, ut aliqui veniant v. g. in Vigilia Palmarum,
aliqui die Lunae et sic consequenter. Ad eundem modum et in
alis magnis festis, aut quandocunque multi confitebuntur: ubi enim
ordinate fiunt, ibi bene fiunt. - '
Hortabuntur populum frequenter ad Confessionem "et Communio-
nem Catholicam, et pueros et puellas, qui visitant scholas, sive Ger-
manicas sive Latinas, bis &d confitendum vocabunt, videlicet in
principio Quadragesimae semel, ct iterum in fine. Adhaec et aliam
juventutem adducant, ut paulatim assuefiant ad pietatem et fugam
vitiorum ; ubi hoc facile observabunt, ut nulli impendant absolutio-
nem Sacramentalem, qui vel non habet peccatum , vel per aetatem
nondum agnoscit peccatum.
In Hospitalibus saepius in anno audient Confessiones, et eos ad
audienda crebro Sacra per hebdomadam, ad orandum pro benefac-
toribus, vivis et defunctis, pro Principe et Dioecesi, pro Ecclesia,
pro Imperio Romano etc. adhortentur. Similiter et leprosos sibi ma-
xime commendatos habeant Pastores, cogitantes quantam charitatem
ipsis Christus Dominus exhibuerit, eos tetigerit, sanaverit, miserit ad
Sacerdotes: eos saepius invisant, consolentur, audiant ipsorum Con-
fessiones, dent sacram Communionem, 'si non saepius, saltem quater
aut quinquies in anno: Ipsi enim opus habent frequenti, imo assidua
eonsolatione, qui sine intermissione dolores perferunt. Nihil sibi
timeat Sacerdos a contagione, Dominus enim adjunxit officio securi-
tatem. "Pauperes, qui aliunde venerunt et incidunt in infirmitatem,
etiamsi hine inde in plateis, aut etiam extra portas civitatum jaceant,
. invisant, quoad fieri potest, juvent in temporalibus sive per se, sive
per alios; et si graviter aegrotent, ut in hospitale vel alium locum
aliquem recipiantur; audiant ipsorum Confessiones, et sine Eucha-
ristia mori non sinant.
Nullus Sacerdos alterius subditi Confessionem audire potest absque
ipsius facultate, Concil. Trid. ubi supra. nisi in extrema necessitate. Suos
igitur subditos admoneant, ne pro suo arbitrio cuivis faciant confes-
sionem, sed cerium et probatum Confessarium praescribant, curent-
que afferri testimonium ab eo, ad quem accedendi facultatem dede-
941
runt, alioqui a Communione exeludant. A casibus Sedi Apostolicae
et Nobis resefvatis absolvere non tentent, nisi in extrema necessitate.
Conc. Trid. quos proinde omnes nogse volumus: sunt autem in fine
Agendae nostrae in Tract. de Sacram. Poenitentiae, sed et Directorio
Joannis Polanci haberi possunt. .
Nomina et numerum diligenter conscribent poenitentium, ac in-
dignos excludant, strictissime servent sigillum Confessionis sub poenis
8 jure statutis, quae sunt: ut talis deponatur, et in arctum Monas-
terium detrudatur cap. ,Omnis utriusque de poenit. et remiss.“ Ita-
que nec publice, nec privatim, nec directe, nec indirecte cuiquam
mortalium significent, quid in Confessione audierint; doceantque
populum, quain gravi sacrilegio se obstringant, qui, quae in Confes-
sione audiverint, aliis manifestent, quae est una ex praecipuis causis,
cur multi a Confessione abhorreant.
In Poenitentia seu satisfactione imponenda sint discreti, habita
ratione personarum, peccatorum status; ne pauperibus magnas elee.
mosynas, debilibus et infirmis jejunia et peregrinationes, pro levibus
peccatis graves poenitentias injungant, ne hac etiam ratione deter- -
reantur. Directorium Joannis Polanci optimam viam rationemque
dispensandi hoc Sacramentum Poenitentiae tradit; quare singuli id
Pastores ac Bacerdotes, quos et Pastores instituent in administratione
Sacramentorum, habeant, legant, relegantque.
®
Extrema Unctio.
Hujus Sacramenti usum, sicubi collapsus sit, sedulo revocent,
quod et ad remissionem peccatorum, et ad corporalem infirmitatem
vel depellendam vel alleviandam, demum ad consolationem infirmo
subministrandam plurimum valet, ut D. Bernardus testatur in Vita
Malachiae Episcopi.
Modus autem Sacramentum hoc extremae Unctionis admini-
strandi praescribitur in Agenda nostra tit. de Sacram. Extrem. Unct.
Ubi autem perveneris ad ungendum, verba: „unge oculos etc. unge
aures“ et ita de alis In Nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti:
scito non esse formam hujus Sacramenti, sed illa: „Per istam sanctam
Unctionem, et suam piissimam“ ete. esse formam, ac proinde quando
inungis, debes simul dicere: „per istam sanctam Unctionem etc.“
et postea tergere locum. Cavendum etiam est, ne unus pronuntiet
formam, et alius inungat, sed unus idemque utrumque faciat. Pastor
diligenter tanquam ex officio visitet infirmos. Lex naturae hoc etiam
suadet, et Divina jubet (Deut. 15. Math. 7. Eccles. 7.) ,non pigeat
visitare infirmum,*. Exemplo'etiam sunt non solum fili Jacob,
-
942
amici.Job, Isaias visitans Ezechiam, Diva Virgo et Joannes stantes
sub Cruce, Apostoli accedentes ad mortem B. V., 8. Petrus visitans
, socrum;. sed et ipse Christus Dominus visitans servum Centurionis,
Paralyticum, socrum Petri, curans leprosos, resuscitans & morte filiam
Jairi, adolescentem ante porte Naim, Lazarum quatridüanum. Fa-
cientibus haec aeterna dabitur vita, et negligentibus aeterna inflige-
tur poena. Observent etiam, quod etsi plerique cruci et malis ob-
noxii sipt, pii tamen flagellentur, ut exemplo sint aliis, et ut citius
et-copiosius praemientur. Item nesuperbiant, ut Christus glorificetur,
mali vero ut corripiantur et resipiscant, vel ut hic ipsorum infernns
incipiat, ut Pharaonis et Herodis. Et alios crucem seu poenas ferre
invite, similes Simoni Cyrenaeo: alios impatienter perverso latroni
similes: alios ferre patienter, sed condigne pro peccatis; nonnullos
patienter citra culpam etc., ut possit infirmo consulere, eum in-
formare ad percipiendum fructum infirmitatis, videlicet ut vel ex-
purgetur a peccatis, vel praeservetur, ne in peccata incidat, sed
in Dei gratia conservetur; alios aedificet, et majorem gloriam pro-
mereatur.
Mortem omnibus inevitabilem et scripturis (Psal. 88. 2. Reg. 14.
Sap. 7. Baruch. 3. Isa. 38. et 40. Joh. 7. 14. et 17. Jacobi 4. Luc. 12.
etc.) et exemplis vel experientia docebit. Christus ipse voluit mori,
et ejus Sanctissima Mater, Prophetae et Apostoli mortui sunt: eam-
que esse duplicem, bonam scilicet et malam: Bonam autem esse
'expetendam, eoquod liberet ab innummeris malis hujus vitae, fame,
siti, morbis, periculis peccatorum et traducat ad gloriam. Malam
vero terribilem impiis, eoquod privet bonis et voluptatibus mundi et
carnis, quibus carére nollent. (Eccl. 4.) ,O! mors quam amara est
memoria tu& homini habenti pacem in substantiis suis.^ Affert do-
lores sine interiori solatio, et deducit ad infernum (Luc. 12. et 16.)
Cum autem omnis vita nostra debeat propter praeceptum et adven-
tum Domini (Amos 4. Luc. 12.) propter tremendum Dei judicium
(Hebr. 9. Eccles. 18.) ,ante judicium interrogate ipsum, et in con-
spectu Dei invenies propitiationem : ^ propter reddendam rationem
Deo (Rom. 14. 2. Cor. 5. Jac. 5. Luc. 16.) propter impugnationem
daemonum, (Apoc. 12. 1. Petr. 5. Ephes. 6.) propter aeternam gloriam
esse praeparata ad mortem, per meditationem mortis, judieii, inferni,
vitae aeternae; per orationes, humilitatem , sobrietatem, contemptum
divitiarum, voluptatum hujus mundi, mortificationem concupiscentiae,
- per poenitentiam, contritionem, confessionem, satisfactionem, jejunia,
eleemosynas, inculpatam vitam, desiderium perveniendi ad Christum.
843
Inprimis debet infirmus id facere, disponere domui suae, solvere
debita aliena, et injuste restituere, condere testamentum, et si potest,
pauperum et Ecclesiae Dei et cultus illius meminisse,. omnibus ig-
noscere, et, sibi ut alii ignoscant, petere; breviter omnibus curis se
liberare. In principio statim morbi discutere vitam praeteritam, ro-
gare Deum, ut largiatur recordationem peccatorum , Contritionem
veram., Confessionem integram, advocare Sacerdotem, ipsi confiteri
humiliter, sincere omnia peccata, et quod facillime fieri poterit, totius
vitae, ad quod et Sacerdos utiliter adhortaretur, ut juvaret con-
fitentem. ]
Amor salutis proximorum omnia facit, omni& suffert, periculum
pestis et cujusvis morbi, foetorem, molestias, labores adhibet; contra
aegroti impatientiam idonea remedia perpendit, atque'adeo ostendit,
quania irreverentia inferatur Sacramento Eucharistiae, in qua Chris-
tus verus, eí Extremae Unctioni. Certum est enim, nisi bene con-
fileri velit, non solum non remitü peccata, sed etiam ex mala con-
fessione, et indigne accepte absolutione prioribus peccatis sacrilegium
accedere, et huic alia sacrilegia, sicque augeri peccata et multipli-
cari inferni poenas. Huc adhiberi possunt, quae dicta sunt in prae-
ced. capite de Poenit. Interrogationes, consolationes, orationes, quae
fiant apud infirmos, habes in Agenda nostrae post tit. de extr. Unct.
ad visitandum infirmum jam in agone etc.
Daemon ‚sciens, .quja scilicet tempus breve habet, gravissime
tental aegrotum, (Apoc. 12.) et |
Primo conatur &bducere a fide, quae est fundamentum (1. Cor. 3.
Hebr.11.) „cui in fide resistendum*^ (Jac. 4. Joan. 5.): ,Haec est vic-
toria, quae vincit mundum, fides nostra.^ Credat, quod Apostoli,
Sancti. omnes et Ecclesia Catholica Romana.
Secundo tentat de impietate et blasphemia, : a quibus omnino: co-
gitationes avertet, Deo et Sanctis tribuens timorem, amorem, laudem
et honorem. |
Tertio conatur & spe dejicere in desperationem, tunc resistat
fiducia in Deo posite. (Psal. 61.) „In Deo salutare meum et gloria
mesa, Deus auxili mei et spes mea in Deo est.“ Conatur inducere
. in praesumplionem, in vanam spem, complacentiam sui, ad impa-
üentiam, ad curam et amorem uxoris et filiorum, rei familiaris et
amicorum mundi. Contra quae sunt innumerae scripturae, exempla
Sanctorum et Christi, quae adhibebit, humiliando se, invocando .
Deum, S. V. Mariam, Angelum Custodem, S. Michaelem et alios
Sanetos, collocabitque spem in Deo, et nullo modo auscultet, quid
suggerat, non cum eo disputet, sed cum $8. Martino dicat: ,quid astas
844
. eruenta bestia?^ Hie lege Dionysium Carth. de 4. Novissimis. Joann.
.Vignerium in Instit. Theol. fol. 193. Libellum, qui inscribitur: Ars
bene moriendi; et similes, et praepara tibi thesaurum aliquem re-
mediorum. |
Augustinus „lib. de Cura pro mortuis agenda^ constituit triplex
mortuorum genus. Unum damnatorum, ut Infidelium, melorumque
Christianorum, qui, quie extra charitatem .sunt, a Deo et Ecclesia
Christi sejuncti, nec unquam adjungi poterunt. ‚In Inferno enim
nulla redemptio, nulle suffragia et preoes Ecelesiae et fidelium pro-
sunt, neque pro iis fieri debent. Aliud est Martyrum, morientium in
puritate Baptismi et perfectorum, quibus coelum mox paiet. (Act. 7.
Math. 3. Ápoc. 4.) Pro quibue: nulla suffragia, quia non indigent, sed .
. gratiarum actiones fiunt. Pro mortuis. autem parvulis baptizatis ce-
lebrantur Miss&e, non ad impetrandam remissionem peccatorum, ne-
que ad augmentum gratiae, sed ad ostendendum, ipsos pertinere ad
Ecelesiae unitetem, ad commendandum Redemptionis Mysterium, per
quod parvuli sine merito proprio consequantür vitam aeternam, et
ad soletium vivorum. Ita D. Thomas. Tertium est eorum, quos
poenituit ante mortem peccatorum, et eorum veniam quidem conse-
cuti sunt, sed nondum egerunt sufficientem poenitentiam ; iis suffra-
gia prosunt, quia sunt membra vive Christi et Ecelesiae & Spiritu S.
vivificata in charijate, quae omnia bona Ecclesiae facii communia;
et ut sibi haec vivorum subsidia prodessent mortuis, dum adhuc
viverent promeruerunt, ut Augustinus docet et Gregorius lib. 4. Dia-'
log. Hinc Augustinus: , Orationibus sanctae Ecclesiae et Saorificio '
salutari, jejuniis et eleemosynis, quae pro eorum spiritibus offeruntur,
non est dubium, mortuos adjuvari, ut cum eis misericordius, agatur
8 Deo, quam eorum’ peccata promereantur.* Et D. Gregorius: ,Àni-
mae defunctorum qugtuor modis solvuntur, aut oblationibus. Sacer-
dotum, &ut precibus sanctorum, aut charorum eleemosynis, aut je-
juniis cognatorum. (Lib. 4. Dialog. cap. 40. et 55.) Et Innocentius
Hi. lib. de Oftieio Missae: ,jejunia viventium, sunt auxilia defunc-
torum.^ Nomine autem jejunii intelliguntur omnig, quae corpus
afficiunt aliqua poena, aut asperitas vestitus, cilicia, peregrinationes,
durities strati etc. quae facta & bonis pro mortuis Deus suscipit in
satisfactionem. Acceduntur cerei in Missa coram venerabili Sacre-
mento, ante imagines Sanctorum, ut Deus eos tenebris exuat, et in
luce gloriae collocet. Crematur thus, ut foetore purgatorii ereptos
beatitudinis suavitate repleat. Asperguntur sepulchra ipsorum aqua
sancta, ut extinguatur purgatorii et suppliciorum ardor etc. In Agen-
da habes Vigilias.
345
Cum omnes Christiani jure neturae Math. 7. lege Divina Deut.
15. Exod. 20. Mosaica et Evangelica Deut. 25. Exod 20. Math. 25.
lege charitatis e& Ecclesiae, ex Divinsg' revelatione, traditione Apos-
tolorum, teste Dionysio de Eccles. Hierarch. teneantur succurrere
defunctis, tum inprimis fili etiam ex quarto praecepto, crudelis
filius, qui non extrahat parentes tentis poenis, haeredes, amici, clien-
tes et caeteri familiares, et de quibus bene meriti, ut pauperes et
Sacerdetes, Religiosi praesertim, qui habent beneficia Ecclesiastica
et vivunt ex fundatione defunctorum; quig Sacerdotes pro omnibus
solent orare, quorum eleemosynas et oblationes accipiunt.
Debitorum solutiones, poenitentiae ipsis injunctae, ab aliis factae
juvant, et omnium efficacissimum est Sacrificium Missae. Qui curum
habent testamenti, id cito expedire debent; nam teste D. Thoma
animae defunctorum carent interim ea sublevatione, quae eis debetur
ex testamento, dum istud differtur, ideirco graviter peccant tardi et
negligentes ea in re. Orandum est autem pro defunctis saepe fer-
venter ex magna charitate cum lacrymis, et ut exaudiatur a Deo,
egnteratur et doleat primo de proprüs peccatis: ,impiorum enim
orationes Deo ingratee sunt.^ (Isa. 1.) ,Iniquitatem si aspexi in corde
meo, non exaudiet Dominus.^ (Psal. 65. et Joann. 9.) et Gregorius:
„Cum is, qui displicet, ad intercedendum mittitur, irati animus ad
deteriora provocatur.^ Libenter quilibet subveniet„defunctis, tum ob
causas dietas, tum quia alii orabunt pro ipsis et liberati & Purgato-
rio vicissim orabunt Deum in coelo pro eis, qui merentur, et miseri-
cordes misericordiam consequentur. \
- Ordo.
Quod circa hoo Sacramentum ad Parochos attinet, est hujusmodi,
ut eorum vitam et mores perspectos habeant, qui ex ipsorum Pa-
rochiis ad Ordines aspirent, ut hujus rei testimonium scriptum ad
nostros Examinatores dare possint. Item ut eorum, qui minores
Ordines sunt suscepturi, nominibus in Ecclesia propositis et de na-
talibus, aetate, moribus et vita a fide dignis facta inquisitione litteras
testimoniales confectas ad Episcopum possint transmittere juxta De-
eret. Concil. Trid. sess. 23. de Reform. c. 5.
Matrimonium.
In hujus Sacramenti administratione tanto majori studio vigilan-
dum est, quanto plura incommoda ex ejus negligentia exurgere
possunt, et emergere videmus; quare quae hac de re decernit Concil.
346 ,'
Trid. sess. 24. de Reform. cap. 1. ea studiose observare ab omnibus
volumus.
5 Primo antequam Matrimonium contrahatur, ter & proprio contre-
hentium Parocho, tribus continuis diebus festivis in Ecclesia, intre
Missarum solemnia publice demuneietur, inter quos sit contrahendum
Matrimonium; quibus denustiationibus factis, si legitimum .impedi-
mentum non opponatur, ad: celebrationem Matrimonii in facie Eccle- -
siae procedatur, ubi Parochus viro et muliere interrogetis, et eorum
mutuo consensu intellecto dieat:. Egfó vos in Matrimonium conjungo
. in Nomine Patris et Fili et Spiritus Saneti, vel jux&e nostram Agen-
dam: Matrimonium per vos eontrackım: Deus oonfirmet: ei ego illud
ratifico, confirmo et bemedico- in: Nomine: Petris et Filii et Spiritus
. Sancti Amen. . "T
Secundo. Si.ex denuntisionibus malitiose impediri posse Matri-
monium timeatur, fiat tanilım una, wel saltem Parocho, et duobus
vel tribus testibus praesemtibus Metrimonium «elebretur, et deinde
ante illius consummationem finnt denuntistiones, nisi re ad Nos de-
' late, judicaverimus eas esse remittendes. .
Tertio. Qui sine Parocho vel alio Sacerdote de Parochi vel
nostra licentia, aut sine duobus tribusve testibus Matrimonium con-
trahere attentaverint, ii ad sic contrehendum inbebilos 5 redduntur, et
hujusmodi contrastus .sunt irriti.
Quarto. Parochus vel alius Sacerdos, qui.oum minore testium nu-
mero, et testes, qui sine Parocho vel Sacerdote hujusmodi coniruetui inter-
fuerint, et ipsi quoque sit contrahentes nostro arbitrio graviter punientur.
Quinto. Ante benedictionem Sacerdotalem, quae: a proprio Pe-
rocho, vel de ejus licentia ab alio Sacerdote facienda est, conjuges
in eadem domo non cohabitent. Sanctum quoque et laudabile est,
ut, antequam contrahant, vel saltem triduo ante Matrimonii consum-
mationem sus peocata confiteantur, et ad Sacramentum Eucharistiae
pie &ecedant.
Sexto. Benedictio contrahéntium fieri debet a proprio Parocho,
nec ullus potest alteri ad eam faciendam dare facultatem, nisi pro-
prius Parochus, vel Nos. Qui quocunque fultus privilegio vel con-
suetudine alias benedixerit alterius Parochiae sponsos, ipso jure sit
suspensus, donec & nobis absolvatur. Debet quoque celebrari Missa,
cui intererunt Sponsus et Sponsa usque ad finem, proinde tempestive
adsint.
Septimo. Habeat Parochus librum, in quo conjugum et testium
nomina, diemque et locum contraeti Matrimonii describe£, quem di-
ligenter &pud se. custodiet.
847
Octavo. Binguli Parochi, quae dicta sunt de Matrimonio, quam-
primum in sua Parochia populo publicent, et diligenter declarent,
doceantque ea post 30 dies & prima publicatione suum robur debere
habere. Haec ex Concil. Trid.
Praeteres non permittent Parochi viros ac mulieres, etiam sub
asseveratione legitimi Matrimonii cohabitere, nisi nuptias sugs in
facie Ecclesiae solemni celebritate per Sacerdotem benedici et conjungi
curaverint; inobedientes ad nos quamprimum deferant. Peregrinos
et ignotos non -admittant ‚ad Matrimonige contrahenda, nisi testimo-
nium suae libertatis adferant, ab iis, cum quibus sunt commorati-
Aliunde venientes et se legitimos «onjuges jactantes non paliantur
in loco suge eurae credito cohebitere, nisi de Matrimonio legitime
contracto testimonium fide dignum attulerint. Praeterea doceant et
frequenter inculcent populo impedimenta Matrimonium dirimentie.
Tempora quoque, quibus non licet celebrare nuptias, tempestive
tribus aut quatuor hebdomatis, antequam advenerint, e suggestu po-
pulo inculcent; videlicet & prima Dominica Adventus Domini usque
ad Epiphaniam , et & feria quarta Cinerum usque in Octavam Pas-
chatis inclusive tantum. Concil. Trid. sees. 24. cap. 10. de Reform. et
. 883. q. 4. Reliquis enim temporibus licet solemniter celebrare, debita
tamen et Christiane &dhibits moderatione ac modestia. _
In fine Agendae adjuncta est institutio de septem Sacramentis,
in ipsa vero Agenda modus ea dispensandi. Quare illa primo dili- '
genter legas; deinde Concilium Trident, Catechismos, Tractatum de
Institutione Sacramentorum Petri de Soto et alios DD. Praeterea .
Summas Sylvestri Fumi et aliorum, qui tibi non solum omnia copio-
sissime explicabunt, verum et occurrentes difficultates dissolvent.
IV. De Jejunio et Oratione.
Quentum praesidii nobis esse voluerit Clementissimus Deus in
Jejunio et Oratione, et quantum haec duo bene peracta ad Divinam
Bonitatem nobis conciliandam valeant, Sacrae Litterae nusquam
non testantur. Quapropter statuta Ecclesiae Catholicae Jejunia eta
nonnullis cibis certo anni tempore ebstinentiam indicant, quam non
solum ipsi observabunt, sed et populo pro concione denuntiabunt,
quas ob-causas ejusmodi Jejunia et abstinentiae ab Ecclesia Eatho-
lica Sacrae Scripturae exemplo sint pie inetituía, et ad ea servanda
studiose hortabuntur omnes.
Oretioni diligenter vacabunt, iis praesortim , quas Horas Cano-
nicas vocant, et in sacris Litteris insinugtae. Ad has enim septem
Horas Canonicas quotidie recitandas ii, qui Ecclesiasticum Beneficium
»
obtinent, vel'in sacris Ordinibus constituti, vel denique in aliqua
Religione &pprobata Professionem emiserint, ex Ecclesiae instituto
gravibus poenis astringuntur, (dist. 91 c. Presbyter etc.) ubi septem
Horae exprimuntur et mandantur, Matutinae et Vespertinae preces
sub poena depositionis a Clero dist. 92 c. si quis Presbyter. diur-
num et nocturnunx officium sub poena suspensionis mandatur Extrav.
de Celebr. Miss. c. dolentes referimus. Concilium autem Moguntinum.
c. 57 sic loquitur: ,Clerici Horis Matutinis intersint sub poena pri-
vationis Communionis septem diebus.^ Lateranense (sess. 9, c. 9)
privat beneficiorum fructibus, eosque perceptos restituere manda,
ipsaque Beneficia tollit non orantibus Horas. "Vide plura Concil.
Toletan. 1, c. 5. Concil Laodicense c. 18. Euseb. Histor. Eccles.
lib. 3, e. 32. Concil. Turon. 2, c. 14. D. August. in su& Regula;
D. Dionys. ad Demophon. epist. 8. D. Ambros. in Psal. 118. D.
Hieronym. ad Demetriadem et in epitaphio Paulae. Quare omnibus:
et singulis districte mandamus, ut juxta nostrae Dioecesis Breviarium,
praedictas Horas quotidie pie ac devote recitent. Certis etiam tem-
poribus aliquas earum in Ecclesiis cantent pro cujusque Parochiae
eonsuetudine. Illorum vero disputationes, qui se &d hujusmodi Horas
legendas non obligari, nisi forte quando sacris sunt operaturi, sibi
falso persuadent, ubi ad nos delatae fuerint, gravibus poenis coerce-
buntur. Illi etiam minime sunt tolerandi, qui ob levissimas causas
se ab Horarum lectione excusari existimant; unde ad proximum
pagum iter instituunt, domi Breviarium relinquunt, cum individuus
praedictorum comes Breviarium esse debeat. Preces dicturo vel
cantaturo versabuntur ante oculos mentis causae, cur id faciat.
Primo necessitas propria et communis vivorum et mortuorum.
Deinde utilitas, depulsio malorum et impetratio bonorum.
Tertio Divinus cultus. Praeterea imitatio populi Veteris Testa-
menti, quem docuit Esdras orare quater in nocte, cui respondent
Vesperae, Completorium, Matutinum et Laudes. Et quater in die,
eui respondent Prima, Tertia, Sexta, Nona. Et Psal. 118. „Media
nocte surgebam etc. Et septies in die etc.“ quem numerum sequitur
Ecclesia Matutinum et Laudes-conjungens. Danielis ter in die
orantis (Dan. 6.), Apostolorum hora sexta et nona orantium (Act. à
et 10), Christi (Math. 26 et Luc. 6.) Ita praecepta Veteris et Novi
Testamenti et Ecclesiae obligatio ratione Officii et Beneficii Deum
orandi ut solum largitorem gratiae et gloriae (Psal. 83.)," Angelos
et Sanctos ut intercessores (Baruch. 30, 2. Machab 15, Apoc. 6,
“Zach. 1)
949
Ante Orationem praeparatio per mentis et cogitationum eollee-
tionem (Math. 6) per cognitionem suae vilitatis et vitiorum (Gen 18)
per Divinae Majestatis considerationem (Psal. 45), quae adferunt devo-
tionem, humilitatem, attentionem et reverentiam. '
In oratione compositio primo corporis, cujus prostratione in
terram exprimitur infirmitas corporis de pulvere sumpti; infirmitas.
animi, & qua per nos non erigimur, erubescentia non audentis in
coelum oculos levare; pudentia videntis, ubi cadat, scilicet se affligi
in terrenis, cordis contritio, &doratio Christi et fides ipsum ad ter-
ram descendisse, agnitio propter lapsum in peccatum, corpus inter
bruta jacere, et ejus mole animam deprimi, licet homo in Paradiso
velut angelus fuerit; confessio, quod peccatores terrenis inhaere-
mus desideriis: flectendo genua (3 Reg. 8. Ephes. 3) stando (Luc. 18)
x
quod mentem in Deum erectam et laetitiam et spem exprimit, sicut '
illud desiderium, nostrum elevando manus (1. Timoth. 2) tundendo
pectus (Luc. 18.) Mentis deinde ad intentionem puram (1. Petr. 5)
ad desiderii magnitudinem (Jerem. 29) ad fidem, spem (Jac. 1) ad
attentionem ad verba, ad sensum verborum, ad finem orationis,
nempe ad Deum colendum, et &d rem, quam petimus. Post oratio-
nem gratiarum actio (1. Thess. 5) conservatio pietatis, desiderii rei
petitae (Psal. 75.)
V. De Processionibus et pulsu Campanarum.
Processionum antiquissimus usus ex ipsa Sacra Seriptura ori-
ginem trahens, sic ubi collapsus est, studiose restaurari debet, quo
plurimum Christiani populi pietas excitatur. Sunt autem Processiones
triplices. Aliae poenitentiales, quas tristes agimus constituti in tri-
bulatione, quam perigrini in hoc mundo patimur ; quales celebrantur
in diebus Rogationum, et quoties delictorum veniam, et Misericordiam
Divinam ád propulsanda imminentia mala imploramus. Aliae fune-
rales, quando ad sepeliende Christianorum corpore pii conveniunt.
, Aliae denique Dominicales, quas in modum coelestis exercitus de
Christi gloria et triumpho exultantes ducimus. In his autem Crucis
signum et vexilla sustollantur in &érem, ad significandam aörese
potestatis expugnationem et victoriam per Christi crucem adeptam.
Item candelae seu faces accensae ad inflammandam fidem, quae per
dilectionem operatur. Invocantur etiam Sancti cum Deo jam trium-
phantes juxta antiquissimum Ecclesiae Catholicae usum et consue-
tudinem, ut pro nobis et una nobiseum adprecentur Patrem Divinae
Majestatis. D. Hieronym. contra Vigilant. D. August. serm. de Petro
e
850
et Paulo, D. Bernard. serm. de B. M. V. et serm. de omnibus
Banotis.
Campanarum benedictarum usus mane et vesperi et Deiparam
V. M. salutandam; meridie ad renovandam Dominicae passionis me-
moriam: eum imminent tempestates, adversus potestates ienebrarum ;
aliis quoque temporibus consuetis ad revocandos nos ab operibus et
negotiis saecularibus ad Dei laudem et Sacra Mysteria peragenda
coustenter retineatur, et sic ubi vel negligentia vel malitia horum
temporum collapsus sit, resteuretur. Thurificationes quoque cum
solitis précibus fiant, (Tob. 6.)
VI. De salis, aquae et aliarum creaturarum. Benedictione.
Varias jam olim in Ecclesia Dei creaturas in usum hominum
per exorcismos quosdam, hoc est per verbum Dei.et orationem prae-
paratas ac consecratas fuisse, universe testatur Antiquitas, idque non
sine Sacrae Beripturae et exemplo et fund&mento. Nemo enim
dubitet, quin quam Benignissimus Christus olim dedit Apostolis vir-
tutem et potestetem super omnia daemonia, et ut languores curarent,
eandem toti Ecclesiae usque ad consummationem saeculi duraturae
dederit; quemadmodum de caeteris donis, quae ad hominum salutem
tutandam sunt necessarie, est existimandum. Cum ergo maledictio
terree adhuc effectum sortiatur, et rugiens leo diabolus nobis insi-
diandi nullum finem faciat, sed perpetuo circumeat, quaerens, quem
devoret: Et nunquam non variis morbis humana imbecillitas obnoxia
Bit, certissimum est, Christum, animarum corporumque Clementissi-
mum medicum et salutis nostrae studiosissimum, virtutem et potesta-
tem ad reprimenda hujuscemodi incommoda, Sponsae suae reliquisse, -
quae eam in iis oreaturis maxime exercet, quas ad usus hominum,
valde utiles et communes, et ad sacrandum magis idoneas esse novit,
ut sunt sal, aqua, cinis, palmae, rami arborum, candelae, herbae.
Duo &utem in hisce creaturis benedictis sunt diligenter spectanda,
alterum operatio est seu effectus, quem res illae non ex natura sua,
sed ex coelesti bemedictione et divina virtute sortiuntur. Alterum
est sancüficatio, qua ad pietatis officium mirum in modum excitatur
mens nostra. Operationes quae eint, patet ex, singulorum benedictio-
nibus, videlicet diabolicae potestatis et variorum morborum mentis
‚et corporis profligatio. .
Sanctificationes variae ex ipsarum rerum natura et proprietatibus
petuntur, quas percommode tractat Concilium Mogunt. in explicat. 1.
praecepti. Harum igitur crecturarum legitimum usum diligenter in
Ecclesiis suis retineant Parochi, ut eas suis temporibus benedicant
951
b -
juxta formulas in Agenda nostra praescriptes, illud attendentes, ut
legitimum earum usum frequenter populo inculcent, et superstitioso
abusu deterreant.
Idem dicendum de cibis quibusdam, qui im Paschate benedici
solent, ut est agnus et aliae earnes, ova, casei, et potus in die
8. Joannis Evangelistae. Quia enim cohtinenter nobis insidias struit
diabolus, nullam occasionem obletam praetermittit, qualis opportu-
nissima est, ut post quadragesimalem & preedictis cibis abstinentiam,
voluptatis veneno ex his cibis perceptae nos det praecipites. Quare
admodum pie fit, ut illi per verbum Domini et orationem peculiariter
sanctificentur.
| "VH. Dé Concionibüs.
Quantum habeat momentum animos hominum ad.omnem piete-
tem inflammandos.Verbi Dei praedicatio, ex eo patet, quod Apostoli
hujus gratia illud longe praestantissimum Deoque gratissimum munus,
quod pauperum obsequio impenditur, deseruerint, ut Evangelio
v&carent liberius, quemadmodum in Actis Apost.:seribitur. Hinc non
immerito Apostolus clämat: „Vae mihi est, si non erangelizavero. d
Et Isaias: ,Vae mihi, quia taeui.*
Etsi autem hanc fanetionem praecipuam muneris nostri partem
esse non ignoremus ut Sacra Concilia testentur, maxime Trident.
sess. D, c. 2 et sess. 24, c. 4 de Reform. quia vero tantum hoc atque
salutare officium propter: Dioecesis amplitudinem, et alia quotidie
incidentia negotia ubique per nos praestare non possumus; ideo :
Parochos nostros et plebanos oinnes in partem sollicitudinis et labo-
rum 'assumptes, in visceribus Jesu Christi, Principis Pgstorum, roga-
mus &c serio monemus, ut huic tam divino muneri serio incumbant,
sibique dictum putent: ,Vae mihi, quie tacui: et parvuli petierunt
panem, et non eret, qui frangeret eis.“ .
Quae auteni in Concionibus observari volumus, generatim haec
sunt: Nullus eibi hoc munus sub poena excommunicationis et alia
etiam pro nostro arbitrio irroganda usurpet, nisi prius & nostris
Theologis fuerit examinatus, approbatus, & nobis missus. Nec quis-
quam, Pastor aliunde venientes in sua Ecelesi& absque. nostra facul-
tate, concionandi et quaevis diving exercendi officium permittet.
Quodsi sciret aliquem, qui absque nostra facultate in quacunque
Parochia vicing, proprio Pastore destituta praedicandi vel alia divina
exercendi munus.sibi sumeret, "Theologos quamprimum reddat cer-
tiores. Concionator dabit operam, ut careat omni vitio gastrimargiae,
ebrietatis, luxuriae, avaritiae, contentionis, nulli det ullam offensio-
nem, et ut omni. virtutum genere sit ornatus, vacet meditationi,
^
352 |
lectioni, orationi, ascendat cum Christo in montem omnibus terrenis
contemptis. Amabit, reverebiturque Deum ex toto corde, idque sedulo
aget; ut sanctificetur, laudeturque nomen ejus ab omnibus hominibus,
ipsius adveniat regnum, fiat voluntas in terris, sicut in coelo; Christi
gloriam propagabit, ipsiusque Matris Virgi nis Mariae gloriosissimae, et
totius coelestis coetus; petetque. a Deo SpiritumSanctum, 0s et sapientiam,
ut id praestare possit. Habebit semper'ahte oculos $uos auditores, medi-
tabitur, quemadniodum Deüs | ipsos ad ifnsginem « et similitudinem suam
creaverit, Christus Dominus sus ager ıssimd Passione pretiosissimoque
sanguine redemerit: inde nietietür dignita em animag, magnitudinem
amoris Dei erga homines, gravitatem. 0 fensae Divinae, quando homines
peccant et pereunt. Econtra laetitigm Dei et "Angelorum, si poeni-
tentiam agant: accusationem. fllorora [os tra Be et confusionem in die
Judicii, quos neglexit; utrorüfndue et ipsorum et sua damna atque
tormenta. Exinde inardescet, flagräbitque, snöre Dei, desiderio salu-
tis gregis Dominici; docebitque declinàre offensam Divinam, effugere
aeternam damnationem, quaerere Déuni, et Dominum nostrum Jesum
Christum ejusque honorem. Aequaliter autem omnium divitum ac
pauperum, juvenum ac senum, amicorum et inimicorum saluti stu-
deat: etenim nullus vilis, nullus abjectus videri débet, quem Deus
creavit, pro quo Christus mortuus: nullius pigebit Jaboris, nullius
pudebit: sit paratus vel pro singulis vitam impendere , laetetur de
bonorum salute, contristetur de malorum ruina exemplo Moysis,
Pauli et imprimis Domini nostri Jesu Christi flentis super Jerusalem.
Primo, quae docturus, ipse faciat; nihil enini aliud moyet et effica
eius docet, quam exempla. Deinde tradat doctrinam aut t leligionem
Ecclesiae Catholicae Romanae, eam noverit confirmare verbo Dei,
juxte Ecclesiae sensum exposito, Doctorum festimoniis " et scriptis,
Conciliis Oecumenicis, testimonio, tradition, praxi Ecclesie Catho-
licae, miraculis, Historiis, antiquitate, universitate, consensione, quod
ubique ab omnibus est. creditum, figuris Veteris Testamenti , haereti-
corum impugnationibus et eorundem condemnationibus. Milia etiam
Lege naturae, praesertim eorum, quae ad mores pertínent, Sanctorum
mertyriis, evidentibus poenis malorum, et praemiis bonórum probari
poterunt.
Sciat etiam Haereses et errores contra Fidem et. mores confutare
autoritate Ecclesiae Catholicae, verbo Dei, Doctorum sententiis, et
reliquis, quae jam commemorata sunt. lisdem enim armis, quibus
veritas defenditur, haeretica pravitas impugnatur. Debet etiam Con-
cionator instructus esse Catechismis, qui poterunt esse Catechismus
Romanus, Friderici Nauseae, Michaelis Episcopi Mersburgensis et
353
Petri Canisii, praesertim cum authoritstibus Doctorum. Opuscula
D. Thomae, Concilia Coloniense, et Moguntinense etc. Jodoci Clich-
tovaei Catechismus, Joannis Gropperi et similes; non quod velimus
ipsum simul omnes legere, sed quos potissimum malit, et hunc primo:
anno, alium alio auno legat. Exigunt haec tempora; ut sit quo-
que non ignarus Controversiarum ; ad eas autem cognoscendas dissol-'
vendasque sunt utiles Confessio Polonica Stanistai Hosii, Panoplia
.D. Lindani, Alfonsi de Castro: Quatuor libri Controvers. Haereses; -
loci communes Joann. Eckii 1 loci. communes Joan. Bonterii, Confess.
Augustana; Harmonia Confess, Augustanae. Adversariorum autem
ergumenta coram rudibus aut omnino omittant, aut ita proponant,
ut non plus confirmentur mali in errore, quam boni in veritate,
quod facile flet post éxplicatem, confirmatam et bene inculcatam
sententiam Catholicam, sic non dicat Ecclesiastes: sic et sic contra
dieta objiciunt: Haeretici ; ; sed sic dicat: ex his intelligitur, nihil
obstare sententiae nostrae locum huric vel illum; vel jam videtis,
quomodo hoc aut lud sit intelligendum, quam male a quibusdam
haec vel illa Scriptura intelligatur, vel alio simili modo. His libris
minime contentus esse debet; neque enim sufficiunt; sed necessaria
sunt inprimis Sacra Biblia, et illorum Interpretes, ut glossa ordinaria,
Doctores, Dionysius Carthus. etc. Super Evangelia percommoda erit
Catena aurea D. Thomae. Deinde Sermones D. Augustini et S. Ber-
nerdi; Homiliae Chrysostomi, Origenis, D. Gregori; Sermones
. Pomerii Vincentii; Thesaurus novus, Sermones Friderici Nauseae,
Joann. Eckii, Joan. Feri, Jodoci Clichtovei, Hoffmeisteri, Topierii,
Homiliae Doctorum etc. Prgeter hos libros sunt necessarii, qui
tractant de virtutibus et vitiis, de casibus conscientiae, ui Summa
Sylvestrina, aurea Armilla Furni, Summá Cájetani, Jus Canonicum,
Institut. Sacerdotum "Petri a Soto. Est etiam perutilis Eunomia&
Theologica Gregorii Ederi, aliqua Summa Theologica, vel saltem ^
Compendium D. Thomaé, Carthusiani vel Viguerii aut Bonaventurae.
Vigilans Concionator consulat meos "Theologos ; ipsi facile indicabunt
plures authores; vel etiam. inspiciat Bibliothecam Sanetam. Nullos
autem habeat aut legat/libros haeresi et erroribus aspersos; sed si
quos habet, ad nos propediem ferat, vel mittat, et alii nulli tradat
aut vendat. Symmachus, Gelasius, Hormisda Papae tales libros
combusserunt: et Synodus Nicaena 2, c. 9. Si quis autem haec
scripta Haereticorum habere inventus fuerit, si sit Episcopus vel'
Presbyter vel Diaconus, deponatur; si autem Laicus aut Monachus,
segregetur. ^ Habeat Indicem librorum prohibitorum , Concilii
"Tridentini. . |
- | 28
954
Instructus jam sic arte medendi, morbos quoque,. id.est, vilia
populi cognoscat, oportet, non solum communia, ut sunt gastrimargig,
ebrietas, blasphemise, contemptus Religionis et pietatis, inobedientia,
luxuria , avaritie et caeterg peccat& mortalia, sed. etiam Statuum et
Magistratus Civilis et Ecclesiesfigi; oppxessio pauperum, viduarum,
pupillorum ; negligentia in corrigendis. vitijs populi; et negotiatorum,
ut e&dultering merces, falsa pondera, et ‚mensuree, nimie caritas,
usura, recondere frumenta, vine, et/sjc de.aliis in singulis Statibus,
ut ea possit corrigere, et .rgmedig gconirg.ea praescribere. Neque
solum in extirpandis vitiis laborghit, sed.,etiam in inserendis et con- .
servandis virtutibus, Fide, Spe... Chgritate,,.Tiínore Dei, obedientia,
castitate. Quare inprimis habebit, curam, Juxentulis, ut eam ab ine-
unte aetate conservet innocentem, et.in.amore ef,timore Dei proficiat.
Oportet plane, ut Concionator. sit instructus, .su& cuique adhibeat
documenta convenientia, et errantem reducat, labescentem. sustentet,
affüctum consoletur; obstinaftum, superbum et impium terreat.
Quamobrem necesse est, ut colligat sibi Locos communes, in quos
velut in certes sedes referat, quidquid usquam .legerit ed Officium
suum utile; et si quando necessum erit, norit etiam ex variis Dopto-
ribus queerere; item doctiores interrogare, ei ita sensuum. Thesaurum
colligere, et sum indies augere, quod commodissimg, fiet, si non
simul ompium librorum, eumat lectionem, .ged.;bog anno,duos vel
ires, ex quibus optima quaeque decerpat; sequenti deinde totidem
alios, et sie deinceps. Et quidem inprimis legendi ;suni . veteres,
quod in eis maxime pietas cum, doctrina conjuncta, git. ,, Ceremonige
quoque loco et tempore adhibendae, populoque explisandae, ‚ut pez
eas erudiatur, exciteturque ad devotionem, protesietur fidem, noverit
Divinum Cultum his reverentius peragi, corpore et,animo Deo, quem
utrumque dedit, servire. Deum in Veteri Testamento cgeremonias
plures instituisse; Chrisium .Dominum ac. Apostolos.in novo, mon
.quod Deus iis indigeat, quoniam nee nostri indigpat, sed quod nos
his opus habeamus, quia. corpus. et sensus habemus, gi, praesertim
duos sengus fidei et: doctrinae; videlicet oculos et gures, et quod prae-
dicetio preestet‘ auribus, ‚cgeremonige ocnlis. . Qugre etiam Evange-
' lium seu doctrinae et.cgeremoniae in hoc cpnvepiuni, quod utraque
“nos doceant mysteria salutis, et quidem caeremoniase expressius ea.
repraesentent. Observandum autem, .quemadmodum .Evangelia et
Articuli Fidei sint distributa. in certa anni tempore seu feste, et
explicentur verbis ac caeremoniis ac festivitetibus, insergntur, animis,
dum illos excitant, promovent, afficiuntque; ut in Natalem, Domini,
in Quadragesimam, in Pasche, in Pentecosten; et quod in Natali
: x
—-
yet
" 855
Domini eelebretur festum Patris propter natum Filium: „Credo in
Deum Patrem.“ Et in Paschate Filii resurgentis et triumphantis ete.
Passus sub Pontio etc.^ In Pentecoste Spiritus Saneti, qui venit in
Apostolos.. „In Spiritum Sanetum.“ Et ut credamus has tres Per-
sonas habere unam Essentiam et Naturem, unumque esse Deum,
esse sequales, celebret Ecclesie Festum Banctissimae Trinitatis, et in
singulis fesiis habemus opera illarum Persongrum. Haee noianda -
sunt diligenti Coneionatori, quibus dirigat suas conciones ad legiti-
. mum scopum eujusque temporis, doctrináe caeremoniarumque, uf in
Adventu ad spirituatiter renascendum et suscipiendum (Christum: In
Quadragesime ad agéndam poenitentiam: In Paschete ad resurgen-
dum a morte peccatorum: In Ascensione ad ascendendum in coelum:
In Pentecoste ad accipiendum Spiritum Sanctum * populum erudiet,
deducat, ipsorum affectus excitet, animos illuminet, memoriam adju-
.vet. Lege, hic Rationale divinorum officiorum Durandi, Ruperti
Abbatis Tuieiensis, Insütutionem: Clerieorum Rabani, Magnentii
Meuri et fimiles.
Cum populus fere amiserit fidem, excusserit timorem Dei, et
&bjecerit devotionem, proinde omnem poenitentiam inprimis, tanquam
fundamentum salutis , et quidem sedulo ei inculcanda est fides, et
principia rerum magis necessariarum, ut Dei, Sanctissimae Trinitatis,
peecati Originalis, Incarnationis, Passionis et mortis Christi, et inde
grevites offensae Divinse, Judieii terribilis e& damnationis impiorum. -
Monendus est, ut: erigat mentem in Deum, ae cogitet, et certo sciat,
Denm non mentiri; neque velle mala relinquere inulta; quam metu-
enda ipsids ira, indignatio, furor, quod et scripturis et exemplis
ostendet, et cogitet ilerum atque iterum et assiduo ferventer, ut hoc
modo singulis ante oculos tanquem positis timorem concipiant, quem
petit Devid (Psal. 118) „Confige timore tuo earnes meas“; quo timore
inducitur eharites in animum, sicut filum seta in pannum, August.
teste. Hinc Prophets: A timore tuo eonoepimus dolorem et peperi-
mus spiritum sslutis. A timore pertrabst ad poenitentiam exemplo
Joann. Baplisi&e (Math. 3) et Christi (Math. 4) ad quam exeitandam
in popülo armebit se exemplo Adam, Evae, Cain, totins pene mundi
Cataclismo deleti, Sodomae, Gomorrhae, Pharaonis, Herodis, oceisso-
rum in deserto, poenis, at sunt pestis, variique morbi, bella, fames,
baereses, tyranni etc. Addet, quanta sit foeditas vitiorum, et quae
illorum supplieie hic et in futuro. (Quante pulchritudo virtutum,
jusütiae, Obhedientige, Pieimiis, et quod etiam Ethnici virtutes et
bongsigiem amarint. Hine perducat ad Spem et fiduciam iu Deum,
eh ui nequaquam: dasporent, Cogitent miserieordiem Dei, qui non
u 28*
:956
pepercit proprio filio, sed eum pro nobis dedit; dedit tot Sacramenta
salutis antidota peccatorum. Incitet ad poenitentiam ,.et per eam ad.
salutem. (Math. 4 et 9, Luc. 18 et-18, Joel 2.) Magdalena , Petrus,
latro etc. misericordiam sunt consecuti. Deus non vult mortem pec-
catoris, sed ut convertatur et vivat (Ezech. 18). Tandem perducat
ad charitatem.' Cogitet, quanta a Deo acceperit, animam, corpus,
et Filium ipsius in Redemptorem, cum ipso innumera bona, et quod
promiserit vitam &eternam, et quam potens, quam justus, quanta
ejus Majestas, quam bonus, clemens; 'benignus, misericors, et toto
pectore, animo, cogitatione, "áffectu , fiducia ,.amoris fervore se proji-
ciat in sinum divinae Bonitatis, in abyssum ejus Benignitatis, ipsum
redamet, cordis affectibus epprehendatj i ipsi ee dedat totum, ei adhae-
rescat, cum ipso convalescat.
Postquam in genere sic instituerit Auditores, accedat ad singulos
defectus, quibus tollendis adhiberi possunt et generalia spmedia, ut
terror Judicii, mortis, inferni. : Nom enim' Scripture sine causa dicii:
„Memorare novissima tua, et in aetermum non peccabis.“ Oratio,
jejunium, carnis mortifieatio, Confessio 'Saoramentalis, Communio.
Et perticularia remedia, contra singula vitia singulae virtutes; ut
contra superbiam humilitas, contra gulam abstinentia ete., quae
peti possunt ex bonis authoribus praecipue antem ex Methodo Con-
fess. Petri.& Soto.
Advertendum etiam est, num auditorum alii a fide. deseiverint,
alii sint dubii, alii instabiles, frigidi; tum oport&bit Fidei nostrae
- certitudinem ostendere ex iis, quae supra 'annotatd. sunt, Imprimis
docere, quemadmodum Ecelesia Catholies: Romans'& Christo Jero-
solymis.inceperit; hucusque propagata sine interruptione perduret,
nec exeindi possit, sed sit permansura usque ad finem mundi. Et
quod illa sit visibilis et conspicua toti mundo, in qua summus Pontü-
fex, Archiepiscopi, Episcopi ,' Sacerdotes ,: Diaconi ,! Sabdigconi, et
breviter ordinatissima illa pulcherrimaque Hierarchie; et quod sit
columna et firmamentum veritätis teste D. Paulo, Magistra et Regula
Fidei, et .ideo. non posse errare, unde 'et hanc donfitsamur: . Credo
sanctam Ecelesiam Catholicam. 'Et quod nulla:exira eam sit salus,
huieque obediendum : ex' mamdato Christi (Luc. 10, Math. 15 et 18).
: Bunt etiam monendi, ne moveentur. exemplo eórüm, qui 'ab. hac
Ecclesie discedunt; id'ehim futurum Seriptura praedixit, addens et
ea signa, quibus cognosci possent, videlicet quod exierint ex Ecclesig
Catholica (Act. 15 et 20, 1. Joann. 2) defecerint ab ejus fide (1. Tim. 4)
doceant injussi (Act. 15) perturbent Ecclesiam (Act. 15, Galat. 2)
sint damnati a Concilio (Act. 15) veteres et.dgmnaies haeroges tesus-
857
citent; novas excitent sectas; sint instebiles Judae; sint facientes
dissensiones (Rom. 16) sint angulares Math. 24, Marc. 13, Luc. 17)
sint paucorum annorum sine successione, sint sine capite, judicio
et Cathedra, seditiosi (Act. 20). Imitentur Anti-Christum, efferentes
se super Christi Vicarios, Ecclesiam et ejus ordinationes, Sacramenta
et ipsum Deum (2. Thess. 2) serviant suo ventri, et suos hoc servi- '
tium .edoceant etc. Ne bone doctring non bene tradatur, non sint
conciones dissolutae scopae, ut dici solet, et facile accidit adhuc No-
vitiis et rudioribus ‘concienatorihus. In gratiam ipsorum Methodi
conciones disponendi ‚hoc .adjegtum sit paradigme. .
: eher c£ 2007 1
Thema. Dicite filiae -Sion:; Ecce Rear. fuus venit. tibs mansuetus. (Math. 26.)
PRAELUDIUM. |
In,Nomine Pgtris et.Filii et Spiritus Sancti. Amen. _
Omnipotens, sempiternus, benignus, misericors Deus concedat
nobis hic suam.gratiam, et post hano. vitam aeternam Amen. Vel
sic: Gratia Domini nostri Jesu Christi, et- charitas Dei et communi-
catio Spiritus Saneti sit cum ‚omnibus nobis etc. Verba, quae latine
proposui, sic dicuntur ‚vernacula lingua. Sed..de his et aliis verbis
plura dieere non .possum sine gratia Dei, eam itaque imploremus
dicentes „Pater noster etc. Ave Maria etc.“ Post factam orationem
assurgenie popnlo recitatur Evangelium hoc modo: Hodiernum Evan-
gelium ef; Epistolam conscribit. Evangelista N..et habet ite: „In illo
tempore. etc.“ .Haec sunt verba Evangelii, per quorum virtutem lar-
giatur nobis Deus gratiam, remissionem peccatorum et vitam ae-
Exordium. . su
Redit jam Ecclesia ad tempus, quod, appellat Adventus.
. Propositio per Divisionem,
. Dicam primo de causa; adwentus. Domini; ae de advenientis
Exoellentio ;. postremo de. nostri: praeparatione ad ipsum suscipien-
. dum, de.quibus auxiliante Dei gratie breviter dicturus sum. Vestra
charitas sine fastidio auscultet, et permiitet sibi afferri solatium ex
Christians Doctrine.. Deus omnipotens largiotur nobis ad hoc gra-
tam guam.
\ — Confirmatio. |
Primo: de prima perte, deinde de secunda etc.
358
Epilogus.
Etsi post quattilibet partem adhibetur brevis repetitio, cum me-
dioeri affectu ; tarmien in fine fiet repetitio omnium partium,“et prae-
cipuorum argutnentorum, et vehementissimi affectus ad animos au-
ditorüm perthovendos impellendosque ad consectandum, quae tradita
suiit. .
Aliae Partitiones.
Explicabo Evangelium de verbo ad verbum, quoniam breve est.
Dicam summam Evangelii, quie ob prolixitatem non potest totum
detlarari, In hoc Evangelio continentur duo vel tfia, quae explica-
bimus.
Excerpent certa et brevia quaedam dogmata ex Evangelio. In
Evangelio hoc hae continentur personàe, Puer Jésus, Maria Virgo,
Mater Dei, Joseph, Angeli, Pastotes. Aliud in hoc Evangelio Joan-
nes Baptiste , Herodes, Herodias ete. Has personas declardbo, et
eorum facta et dicta nobis in exempla. Declarabo lianc .seittentiari
ex Evangelio: ,Annuntio vobis gaudium magnum," quae tres partes
habet, primam, "secundam, etc. Item agam ex hoc Evarigelio contra
superbiam vel ebrietatem, contra unum vel plüra vitia. Tractabo .
6 Oratione etc. Dicam primo de Evangelio; deinde de Epistola
hodierna. Agam primo de festo vel Sancto, deinde de Evangelio,
vel contra de Evangelio, et postea de festo. Inter explicandum Evan-
gelium &ug quoque.loco admiscebo hujus Sancti doctrinam, miracula,
vitam, exemipli, étc. Sunt multi modi disponendi, ut didascalicus,
Rhetoricus.. Verum haec suffecerit hic denotasse; quisque sequaátur
ordinem, quem doctrina et Auditorum captus requirit. Triplex est
enim ordo, videlicet arbitrarius, artificialis , naturalis, quorum uili-
bet suo loco aptüs est. Observa autetn , quid docti viri secuti sint,
et stude profectui et utilitati Auditorum. Suis in locis poterunt ad-
hiberi Joci communes de virtutibus, de vitiis, et praesertim de iis,
quibttá maxitte obhoxii sunt Auditores, ut de ebrietate, de avaritia,
de impietate, blasphemiis, Consultissimum etiam est, Cathechismum
'adthisceri, et quidem ex illo alterum Concionis parlem facere, étiamsi
& prühdid &xplidetur pueris.
Id plurimütti curae habebit Concionator, ut dockat, quid creden-
dum; deinde quid omittendum, aut quid fugiendum. Tertio quid
faciendum , uique se Auditorum ingenio’accommodet, et ad eorum
captum se demittat, fiatque omnia omnibus, ut omnes in Christo
lugretur, Tredat, qü&e Auditoribus máximé tohvetiiünt, idqué brevi,
9
- 859
- facili et grato sermone, et non in verborum inaui pomps et strepitu,
sed in humilitate, in misericordia et cheritete, in ostensione spiritus
et virtutis, quam ante Concionem a Deo petat, in se excitabit, ut,
quae in alos volet íransfundere, prius in se habeat. Actio sit mo-
derate, quae derotionem, non risum auditoribus moveat. -Áget con-
tra vitia, & convitiis autem et ab omni sermone odioso et contentio-
nis pleno diligenter abstineat, ne quam Dei offensionem et maledicéndi
occasionem ineurrat. Diebus Dominicis et festis Concionem nunquam
praetermittant. A prandio, etiam iigdem,diebus, vel circa vespertinas
preces doctrinam Christianam seu Rudimenta fidei explicabit juniori-
bus in omnibus civitatibus, opidis el pagis. -
In Adventu Domini et 'in Quadragesime per hebdomadam ter,
si fleri potest, sin sutem, saltem bis vel semel praeter festos dies,
concionem habeat. (Concil. Trid: sess. 24. c. 4.) In praecedenti seu
postrema concione sedulo &dhorfetur Auditores, ut ad sequentem
diligenter accedant, proponatque se utilem materiam tractaturum, v.
g. quod tractaturus sit de Baptismo, de Matrimonio. In die Inno-
centium institurus puéros, ut Deum et parentes amení, revereantur,
et in pietate proficiant.
Post Concionem oret pro Ecclesia Dei , pro Romano Impetio,
pro Ecelesiastico et saeculari Magistratu, pro hac Ditione, pro infir-
mis, pro pugnantibus contra persecutores Ecclesiae, pro afflictis, pro
defunctis, .et reliquis, pro quibus moris est orare. Praelegat etiam
populo . Orationem Dotninicam , Salutationem Angelicam, Symbolum
Fidei, Decalogum, septem Sacramenta, virtutes; peccata capitalia et
alia mortalia; dona Spiritus Sancti, Beatitudines, fructus Spiritus 8.,
quatuor Novissime etc. Recitet generälem confessionem ; in qua se-
dulo caveat, ne det Sacramentalem absolutionem , quod. sine sacri-
legio non fleret, Tandem jejürie, dies festi, Processiones, nuptiae
et his similia e suggestu populo tempestive denuntientur. Quae vero
ad contr&ctus profanos, ut venditiories ét emptiones, et ad res amis-
sas et alia quaedam levia et Bordida spectant; é uggestu Bint aliena,
alioque in ló60' publicentur. ^
Ecclesiastes coneipiat totiüs anni ordiheit ac progressum, ac se-
cundum eum instituat cónciones; et quando pauciores sunt dies festi,
praeparet Conciones ad Adventum, ad Quadragesimam, ad Pascha,
ad Pentecosten; et cum per toium annum populus sit poenitentia
agenda commonefaciendus , et Communione, praeserüm iamen ante
jam dieta festa, ut ad illa digne &ccedendum se quoque diligentissi-
me. praeparent, exhortandi sunt; et si fieri posset, juventus seorsim
instruenda: sed et distribuendi in certos dies, qui confessuri suni;
. 960 -
quae. ‚diligentia plurimum :proderit tum Andiloribus, . tum inprimis,
ipsi, Pastari, cum ad faeilius. excipiendas Confessiones, tun ad faci-
liue. eonciogendum, of. ad. vitandam omnium vitigrüm mairem otium,
Quare seize id faciant, suasque..Goneiongs conseribant, studia in cer-
tas..horag: dietribusnt, u£.Visitatoribus et .Legatis nostris eorum ratio-
nem, et scriptis concionibus suam diligentiam testatam | reddere
possint... o cina ies aeo peo om
.. Habeont quoque mig ; Bacerüpten Rurales , Decani, Parochi,
Sacellani, Vicarii curam, cognoscendi. dignitatem et excellentiam suo-
rum. Oxdinum saeroruz. , Leggnt, D... Chxygostomi . Tractatum et alio-
rum libros de. Sacerdotio, ‚IMgetentur.etiam Jibellis piis, ex quibus
devotionem, profectum gpirijuelem et.perfectionem, solatia spiritualia
hauriant; cujusmodi Thomae de Kempis .de Imitgt, Christi. Consu-
lent etiam Laicis scientibus legere, quos libellos catholicos legere
debeant, et ut. prorsus ghalinesut ab haereticis., -
Vlll De Tertio Divini, Cultus genere, hoc est Sacris Vasis, Vestibus,
| , templorum et Altarium ornatibus. 00.
Sapiens Propheta David, quantopere hoc. genus Cultus Deus
Moysi et Aaroni ‚praeceperit, quamque ipsi gratum esset, prorupit in
haee verba; ,Domine dilexi decorem domus. tuae, et.locum habita-
tionis gloriae tuae:^.,quo sene desiderio permotus. et inflammatus or-
netissimum. Deo templum exfruere in animum .perduxerat, perfe-
eisseique, conatus &uoe,, nisi &, Deo, prohibitus fujsset. Gollagit temen
auri, argentique infinitam. multitudinem hoe nomine, praecepiique :
filio suo, ‚ut -hoe.opus perficeret,. quod, et. praestitit, (3. Reg. 6.). Sed
et Machab. 2. et 3. ostenditur ‚hie.ornatug. Et Christus. (Luc. 22.), ele-
git Coenaculum magnum. strafum Cognag, et Missae celebrandae, et
flagello.e templo, ejecit, profanp. tractanteg, (Joan. 2.) , Prohibuit quq-
que vas. ferri. per. templum ‚(Maxe. 11.) ,, Quodsi, eodem hodie studio,
quo.ille, fiagraremun; ,gyolixiorem. hayd dubie Dei erga. nos experi-
remurn clementiam,. ‚Verum, Aglendum est..in, ea nos tempora incidisse,
in quibus nibil vilius, pihjl abjestius,. nihil ‚sordidins | est, Domo Dei,
. quam, ub.ait Psplmigia, decet, fgnefitudg. , Videre ‚eat, Clericorum
mensas ,&uro argepioque ‚nnusias,. eorum. lupas gt bestias, (fomites
peccatorum , laqueos .digholi; .pabule roriis, et. inferni). vestibus pre-
tiogis fulgentes, cum interim mensa. Domini, in.qug offertur et su-
miiur panis ille vivus, qui.de. coelo descendit, sordeat, et vix laeero
et sordido panniculo iegatur.. Et quid. obsecro turpius, excogitari
poíesí quorundam negligentia, qui ab ipsis Leicis reverentia erga.
Venerabile Sacramentum vincantur. llli enim cum. ad. tremenda.
.
361:
haee Mysteria sunt accessuri, etiam exterius se ornant, vested indu-
unt, & non novas, saltem optimas, easque mundes, quo débitus
honor dmíc exhibeatur Sacramento: Et plerique Sacerdotes adeo
sordidis, mucidis, foeditis et laceris pannis ipsum Ohristi sanctissi-
mum Corpus tractant, ut vel solus apparatus nauseam 'morere
possit.
Hac igitur desolatione permoti, ne nostro desimus officio, omnibus
Clerieis, qui Capitulis Rurelibas subjeefi sunt, serio mandamus, et
in virtute sanctae obedientiae praecipimus, ut deinceps harum rerum
omnium majorem diligentiam haBe&nt; curentque, ut res sacrae ad
Divinum Cultura spectantes, ornatus: templorum et Altarium, ipsa
templa et Altaria debitühi retineaht spleridorem et dignitatem, sin-
gula autem se habeent; ut sequitur."
Altare seu Ara sit ex lapide, calices et patenae ex auro, argento
vel saltem stanno, et non alia materia. Corporale ex tela; Mappae,
quibus tegatur Altare, ut minimum duae vel ung duplicata. Ad
vestimenta Sacerdotalia perünent sex. Amictus seu Humerale, Alba,
cingulum, manipulus, Stola, Casula vel Planeta, et haec omnia supra ,
dieta-debent esse betledicta, ut supra dictum est. ' Praeterea requiri-
tur ad Altare cortina seu frontale, quod ex Anteriore perte Altaris de-
pendet, et ab utroque latere, ubi parietes non sunt. Item pro calice pan-
niculus quidam linteus, qui Purificatorium dieitur, quo calix et digiti post
ablutionem tergüntur: et alius panniculus, quo terguntur manus ante
Consecratiönein. : Item palla, qua calix et patena teguntur. Cande-
labra item eum candelis accensis: Ampullae duge, saltem stanneae
pro aqua et vino. Missale cum pulpito et: seliqua imago; et haec
posteriora non necesse est, esse benedicta. In ommibus autem curan-
dum diligentissime, ut sint omniá mund& et integra (unde et videant,
an sigillum Altaris sit violatum, quo violato, etiainst reliquiae adsint,
altare violatum &st, nec in eo cetebrüre' Missain licet) muaxime vero
priora illa, quae immediate ad Corpus’ Christi ófdinantur, et bene-
dietionern, ut diximus, requirunt. Quae vero immunda sunt eut
fracta, reficiantur, si possint ; sin minus, in aliquo loco separato et
honesto serventür; in usus vero profanos, 'quae semel Divino Cultui
sunt dedicata, nàllo modo convertantur. (Con. Brac. 3. c. 2.) Si quis
sciénter divina vasa vel ministeria aut in usus suos transtulerit, aut
comédére in his, vel poculum sibi sumendum elegerit, gradus sui
vel officii periculum sustinebit; si saecularis fuerit, perpetua Exeom-
munidafione damnetur; si religiosus, ab officio deponatur. Sub hae
sententia tenebuntur, qui Ecclesiastica ornamenta, vela et alia quae-
-
98€ *
libet indumenta, aique etiam utensilia scienter in suos vel etiam in
aliorum usus transtulerint. . Et Concil. Calced. c. 23. semel Deo di-
cata, saecularia non- fiant; ét 19. q. 3. quàe semel. Hinc talia Deo
voa f sengentes 'grärissime. punitisunt (Exod. 19. Judith. 11. Pe-
ralip. 13.) Oza tangens arcam,. subito corruit mortuus (2. Eeg. 6.) et
Philistaei arcam Dei detinentes 1. Reg. 5. Monstrantie etiam, ut '
vocant, Pyxis 'Chrismatis et ed, qua' Hóstiae consecratae pro Infirmis
reservantur, dilipentistirie 'edrentäry et quidem ills, que Hostine
cónsecratae asservantür, cx d&dém debet"eise materia, ex qua.est
calix, et similiter benedici. "Baptisteriiim güoque et aqua benedicta
majori diligentia et cura conservetur.
Ad templi etiam ernajum. ‚praeter mu unditiem pertinet Jampas ente
- Venerabile Sacramentum semper acóensü. Graduslia et Antiphona-
ria, vexilla, cruces, Iragines," párv& tintinnsbula'et thuribula. Ex
quibus quae vethbtàte coftisumrm'unbtur ;: ui&xime-.imagines, quee ad
devotionem non faciuht, seponahtur in Wonesto loeo aliquo: id cum
minori scahdalo et mejori jüdieio féri pöterit ab Evclesise Visitato-
ribus, sine quibus neind liquid agere d his vel- similibus prae-
sumat. ' E
De praedictig omnibus praeter ea, quade jemr diximus haec serio
mandamus.
Primo ut de singulorum modo et qualitate fiat Inventarium pri-
mo queque lempore, .oujug unum exemplum. detur: aoelzo., Fiecali ;
alterum. Parochus servet, .teztium.. babeanfk .Curalores templi, vel Se-
natus,. et. quotiescunque aliquid, conaumitur , xel de, npvp , emifur,
notetur. . en een
. Secundo eingrulia. annis: eemal;. saliem. videat. Pasiar. qum ynp vel
aliero ex. Curetoribus aut.ex Senatu, &n omnia, respondeant Inventa-
| rio?-an vero. aliquid. perditum aut consumptum.sit. | .... :
. Tertio. quae majoris sunt omenti „„Asserventur jn alique ı cista,
eujus unam clavem; hgbeat, Parochus, ud Cnraipren vel Senatus,
. eiut neubri Bine ,alierp.pessint.aperze.,. s 2 suh us uus,
E 28 unb nec denen Ton BL Ua, A DES E. gu
' De aliis quibusdam ' ad Ditiiun Uultum Spéctatilibus.
Idem: dietum volunixus de Senotopum. Reliqui. reverenter. cuato-
diendis. Ossa etiam defenetorum in une leoo serventur et collocen-
tur 'ordinate. . Fores. templi .suis temporibus cleve. sint ebseraiae.
Coemitersum etiam -elaudatur , ut bzulis animalibus aditus: minime
peteat. Defunctorum sepulohre ut morentur, aediiui diigentez gurent,
qui non nisi Cetholiei : Tecipienéur. . D ie 0. 0. syaut
| ,PARS TERTIA.
De is, quae .ad ipsos Clericos et eorum Officia ac Viam
| spectant. | | ZEE
Clericorum Ruralium munus ‚est pascere ; quaptum in ipsis esl,
Gregem Domini, quem, acquisivit sanguine suo, tenquam rationem
reddituri pro ipso in die .Jnpicij. ,.Pasgendus autem hic Ruralis grex
est . verbo, Sacramentis, eh vitae, Remo, de,quorum singulis pauca
subjiciemus, pe |
l. De pasiu dis Verdi.
Parochi per.se ipggs.et. suns Sacellanos ante bene instructos, et
per nos approbaios, ei non, per ignotos. quosdam et vagabundos gre-
gem sibi creditum divino verbo fdeliter pascant, juxta modum in
secunda parte praescriptum, caveantque sedulo,. ne illa verba Pro-
phetae ad nos. de ipsis perferantur: „Parvuli petierunt panem, et nón
erat, qui frangeret eis“. Alioquin praeter Divinam summe formida-
bilem, etiam & nobis graves poenas se manere persuasum sibi habe-
ant negligentes. - uu
L
d;
Jl. De' secundo: pascendi. genere, -hoo eal, de Sacramentorum Adiminisiralione.
Quae in secunda Parte de Sacramentorum administratione diota
sunt, e& denuo répetere opus non est. Illad silentio praeterire hoc '
loco non possumus, esse quosdam adeo sui officii immemores, ut,
cum Sacramentorum salutari pabulo maxime egeant oves,. ipsi Pas-
tores vel adeo procul a gtege abeimt; ut eorum 'eopia haberi non
possi, vel genio iridulgentes, sliisque occupationibus distracti, Bacra-
menta: réquisiti administrare non valeant, atüt etiam.- non velint.
Quos proinde: sério 'monitos, eisque. dub gravi' poena pr&eceptum
volumus, ut deinceps nullus ite proeul ubsib a residentiae sub loco,
vel it& alienis a suo offieio curis et negotiis se destinari sinat, quo-
minus, quocungue fempore necesgitas postulat, ejus copie & quovis
subdito facile haberi possit. Quocirca etiam prohibemus , ne impos-
tsrtim idipsum fiat, neve.quisguam. ultra hiduum, vel triduum, nisi -
. a Aobis vel Fiscali nostro licentiam: impetravit, alio se comferat,
gregemve suum deserat. (wi secus faxit, arbirarise poenae obaoxius
' esto. Nemo enim Deo militans imiplicat se negotüs saecularibus, ut .
ei placest, vai se probavi (Quodsi fueri necessario alicui - aliquo
proficiscendum, et Sacellanum non habeat, qui obseuüs viose obeot,
304.
eget'eum viciniori Pastore, ut hoo charitatis obsequium sibi, si opus
sit, praestet, et de hac re'sui fempli custodem reddat certiorem.
. Neo solum requisitos semper práesto esse volumus, verum et hoc
etiam: Pastorale Officium ‘ab ipeis postulàt;"'ut diligenter inquirant;
quos inter suós habeant aegrotas,' eosque visant, solehtur, ad Sacrk-
. menta tempestive percipienda hortentur; praegnantes mulieres vel
generatim e Canoellis, ve privatim per viros" aut alias personas
fideliter. eadem de re momeant, : . "m!
Non patiantur, ut lupi vel sua sponte , vel ab aliis vocati in
Ovile ingrediantur Sacramentorum. Adıninistrandorum cause; quod si
fratern& admonitione id eflcene: hon: possint; ad nos quamprimum
ea de re referant. Reliqua hué: apóciantis vide superius c. I.
I. De Parocherum Via: ei Banefinonia.
Quanta debeat esse eorum integritas et danetimoni&, qui lux
mundi et sal terrae sunt constituti ipsa quotidiana experientia satis
docet. Ita enim res se habei, ut quantümvis reliqua duo praedicta
salutaria, .et omni reprehénsione cearentig proponantur, 'si hoc tertium
desit, apud plerosque nihil effieiatut. .Quam maxime elaborandum
est Pastoribus, ut quem .verbo et Sacramentis :eibum ovibus suis pro-
ponunt, eundem vitee exemplo condiant et ornent, hoc est in sancti-
tate et justitia.:Deo serviant ommibus diebus vitae-sume, Porro hsec
justitia, qua Gecerdotes indui vul; Prepheta (Pgai^ 121) David; in
duobus consist, quam idem: Propheta «mibi . his -verbio;. declarat
. (Psal 90) Declina a malo et fac bonum; de quibus pauca attin-
Bent u)84 49520 07 Zr n1 754. : . "Hm" 604i
»" 3.
eaa Ga tta 4 o t8 ata bs
IX Quas. declinare debeant. Pasjores?.
Cum earere:debeat ómni vitio, qui elivrm 'vult‘ neprehendere,. et
. turpe: sit: Doctori, .cam.-eutpa ! redarguit ipsum;,-' et juxta ' Apost.
>
(Rom. 23. Nomen Dei blasphernstur per 'eos, qui'-praedieant non
farandum;, furantit, jgqei in lege' gloriantur, per prüevaridationem
legis' Deum 'inhonorent;: fasile intelligit. Pastor, quid sibi sit fagien-
dum, qui exemplo Apoetolt:«1..Phess. 5) ab:omni ettam specie mali
sibi creditas oves avonare'debet. Quaedam tamen :spécialim tum in
Jure Canenico Clericis interdicta 'sunt.. Et ;quidem in. Scripture,
habentur quaedam apud D; Paulum (1. Thimoth. 3) :quae quisque
vestrum per se legere poteri uae vero in Jure Oanonico' habentur
peucis enumerabimus; quorum &ha ejusmodi: sunt, ui-licet inse
mele non eint, vel.saliem minus gravia, 'ste£ui tamen Olericedi manime
eonvoniuni; qualia sunt
Primo, Negotis saecularia, ut.est Meroatura eauponice , habere
tabernam etc. Emptio vini, frumenti etc. ut carius vendatur. Artes
quaedam sordidae (Concil. Agath. c. 39. Coneil. Tarreoonene.):: Cleri-
cus non ura&iur studio :emendi vilius et. vendendi: earius. "Nullus
unquam Ülericus indicet. oriminglia, . diebus. vero Deminieis neo
civilia. ^o fuia
Secundo, ^ Ceriae personage,.. u$ ,. animi, jaculatotes , histriones,
foeminae suspectae de incontinentia, einmal, sit consangoines , devi
tentur. "ot ntu 2 )
Tertio. Loca quaedam, ut täberna,,. Dam. Apost. 53: siquis Cleri-
cus in caupona cibum eie. nisi quis iter faciat. Contubernia foemi-
narum, virginum, viduanum.: Theatre, ubi spectacula exercentur, '
vel ubi supplicio affieiuntur sontes, Concil. Turon. 2, c. 10 et Conc.
Matis. 2, c. 19: statuimus 'ut^ad loeum, ubi pro reatus sui qualitate
quispiam interficiendus :est, nullus Clericorum woeedat, et juxta:
Clericus illicitis horis non ambulet. : Glerieus-oonvietus de. ferto, fal-
sitate atque perjurio biennii: tempore a Communione: pellatur, qua
concessa ab Ordine degradebur, Concil Aurel c.5r Duo in uno
strato non dormiant, nec solus Clerieus. ambulet. .^ .:
Quarto. Ludi, ut elea, &axilli; quos neo speei&re licet. Coneil.
"Trid. sess. 22, . c, 5. prohibet luxum, commessationes, choreas, . aleam.
Concil. Const, gener.'8, e. 50. .. Alea ludens excommunmicetur, c. 2.
Exirav. de viit et. hóhegt. Glericor. Se. et» alios inebriantes eb oficio
vel beneficio : 'euspendantur Gbid: e: aa. 000 ios au o6
(0I "Hu . ’
Quinto. In vis, in urbe et ubivis vestes convenientes . statui
Clericali gerant (Conc. Const. 7, c. 27). Nullus Clericus sagum, aut -
vestimenta aut caleeamente saeeularia, nist“guod Religionem deceat,
induere pruesumat. Quod si post hanc. defmitionem .Glerieus aut
cum indecenti veste, aut cum. armis. imventus-fuerit,.a8 seniore ita :
corrigatur, ut iriginte diebus inolusiome dietentas ,:: aqua‘ tentum. dt
' mmodico pane diebus singulis sustentetar (4oneil. Mais. primum: e;.8).
Sacerdotes ne.fulgidis nee «sordidis se aestibus :.oment (Dist. 41 c)
ebce quibus: ezfra. de. vite et honest. Oletiven:.6. 15, cujus initium:
Clerici officia“, ita- praecipitur, quod et:eb omnibus: observari. volu-
mus: „clause deferent desuper-indumenia, nimig. brevitate vel longitu-
dine non notanda^ pannis rubris aut viridibus, nec non manicis aut
saeculeribus eonsütiis, frenis sellis, pectoralibus; calcaribus deauratis,
aut aliam'superfluitatem. ferentibus non utantur. Fibulas omnimo
non ferunt, neque-corrigies auri vel.argenti ornatum habentes
Prohibentur insuper (Clem. 3, tit. eodem c.) quoniam qui .abjeetis .
986
- veslibus eie. Vestes pigratae et parütee diversorum. colorum sub
poenis gravissimis;
Primo Buspensionis fruetuum per BOX menses vel annum in-
Secundo. Redduntur inhabiles ad Boneficium Ecelesissticum obti- '
nendum.
. Tertio. Telem vestem inira mensem dere debent pauperibus; et
quod mulio gravius; interfieiens Clerieum, qui contempto Clericali
habitu se enormitatibus immiscuerit, excommunicatus non est, (Extra.
-de sent. excom. e. eum non ab homine etc. e, perpendimus 23, eodem
et e. 25 in audientia). Clerious ut laieus incedens tertio monitus
non resipiscens, perdit privilegium Clericale, -
Quarto. Ornatus superluus, Synodus sub Zacharia Pape, mgn-
dato Apostolico & S. Bonifacio et Francorum Episcopis sub Cerolo
Magno Duce habita Anno 742 (Can. 5). Servos Dei per omnia omni-
bus armaturam porlare vel pugnare, aut in exercitum et. in hostem
pergere omnino prohibemus, nisi ille tantummodo, qui propter Divi-
num ininisterinm ete. Heec et similia habentur de Vite et honest.
Clericor. c. 15 et &lis. Item prohibentur venationgs,: quae canibus
et quae.avibus fiunt, nec hujusmodi animalie venstica habere licet.
‚De Clerieo Venst. e. 1 ei 2. .
. Alie vero Ülerieis speciatim prohibite, sunt genere suo mgla, et
quidem ex se gravie pecoaíe, grawigsime vero, cum.ab hig cammit-
tuntur. Primum est crapule aíque ebrieias, quee ei mentis exilium
inducit, et libidinis provocat incendium. Habetur ibid. c. 14. & Cra-
pula Extrevag. de vit. ei: honest. Cler. i
Additio in delestationem, Ebrietalis.
Crapulam et Ebrietatem homipes in exordio mundi ignorerunt;
hine ipsi E£bmici Meripiores vehementer egm reprehenderunt dissua-
seruniqüe. Tunese quoque vehementer ab hoc vitio caveni sibi.
Doctores sedulo in ilud imveeli swní. Hinc August. „Ebrieigs est
'blendus Daemon, dulee venenum, suave peccatum ; quam. qui habet,
seipsum non hebei; quam qui facit, Prccgium non facit, sed ipse
-totus est peeestwg.ó Et elibi: »Ehrielns est flagitiorum ompium
mater, eulperumque meéeri&, radix ariminnm, origo vitiorum , tur-
batio.eapitis, sebyersio semsus, tempestas linguge, procellg Corporis,
meufragium castitedis, amissio temporis, insanie volunferie, ignomi-
niesus lenguor, tarpitudo inoram, dedecue yitae, honestatig infamia,
enimee sorruptela.* Item iw lib. de poenik. ,Ebziosus cnm gbaorbet
. | 367
inum, &bsorbetur' a vino, sbeminatur a.Deo, deapicitur ab Angelis,
deridetur ab hominibus, destituitur a virtutibus, :confanditur a.dge- .
motílbus: et ebriosüs confundit nuturam, amitlit gratiam , perdit glo-
riam, incurrit damnationem saeternam.“ fcriptura sacra similiter
loc vitium. exeeretür, ejusqud plura robenset mela maxáme (Prov. 20
21, 23, Eccles. 19, 31, 37 et Isa 5). ,Vae qui consurgitis mane ad
ebrietatem eeetundum , eb: potemdwni: usque: ad. vesperam ,. ut vino
&estuetis. Iterum:: ,Váe qui pétentes.icsti; ad bibendum: vinnm, et
viri fortes. ad! miscondem'ebrietätem:* it:iProw. 23. „Nonne his, qui
commorantat- in‘ vino ,: ed student! calicibus:epotendie v&e?*. Quse
comminationes: grs&vissistige:cuba univesshs homines, tum’ imprimis
Sacerdotes, juxta Chrisli: wraléeptum. & 'qrapulae et ebrietelis vitio
, deterrere deberi. Cum enim! véterts -Liogip.Sacerdotibus..fuerit prae-
ceptum, ,vinum eb omme; qubd'inebriere: potest, non bibes in et
fihi tui, quando'$ntrabitis in-tebernaeülum: bestimenit, ne noriamini."
At cum. nunc Sacerdotes quotidie 'Jonge:/ diviniore.: tractare debeant
Mysteria, Sseramentesngustióra minisinare,; preses|pro populo ad
Deum sedulo fündere,- lepem Domini psófiteri; quantum non erit
facinus &c inexpiebile scalus,* si--in ipso Isaime : cadat-querimgnie:
„verum hi' quoque -pree.vio noscierunt et pnae ‚abrieiste erraye-
runt. Sacerdos et Propheta nescierunt .preei ebrietate; ebaorpü .sunt
a vinó, erfüverunt in" ebrietate, neseierunt- videntem ,. ignoreverunt
judicium! ommesB enitn Pensae/repletae sunt: vomitu , sordibusque
ite "ut ^ion''esget ultra loeus.* n7 or ac ES 708 Er
! ! Séeundurn coneubinetus; wnde ei ooncubibarius admopitns non
dimittat concubinam, suspenditur e Beneficio;: et si. non corrigetur,
deponitur. Habetur ibid. c. 4 et 6. Vide de hac re Concil Trid.
sess. 25, c. 14 de Reform. vd |
Yen o) oe ora.
Ue rt f ns Addio ‚in ,deteninlionpno, Qunegbinafug...
nu Fortlentió luküris, 'coücabinatus ,--ndajieriun»:et'ogetere camis
vitia; '"omrisque "imeünditiu: fuolle ex ..ebpieiste: oriuntun.,. Hinc
Prov. 20. „Luxtriosea reS:vinwm.* "Epkes.:4 ,Nolite inebrigri yino,
in quo. est luxuris^ :Hier.ad Titum. „In vixo luxuria est.“ Hieron.
: epist. 36. ,ventrem''distentàm mero :et cibo sequitur volupias geni-
telum. ^ De hujus'seeleris: impurissimà incommodis. Hieron. ad: ma-
" tfem et flium: „Qur luxuriatur, vivus mommus est^ Es August. lib.
de doctr. Christ. ;Euxuria est inimica Deo. inimice virtutibus. : For-
Yitatio,'vinum et ebrietss wufferunt cor.* sene 4. Beparat a Christo,
'et'facit membra meretricis, 1. Cor. 6. Consumit bone. temporalie.
Eccl 9, Lue. 15. Sanitetem et vitam -auffert. 2. Reg. 3. Tollit
Bes . -
faman .et: confundit. Eccl: 9. Impedit conversionem ad Deum.
"Oseae 5. Perdit animam suam, türpitudinem et ignominiam con.
*regat sibi, et opprobrium illius non delebitur. Prov. 6. Seperat ab
humana societate; ne commiseeamini fornicariis, nec cibum sumite;
facit apostetare; et qui se conjungit fornicariis, erit nequam. putredo
et vermes haereditabunt ilum. Facit Idololatram et tyrannum
(3. Reg. 11 et 1. Reg. 11.) Bella, esedes, excidi& urbium et homi-
num adfert. (Gen. 10 et 3. Num. 25.) Judas adjudicavit nurum
suam fornicariam flammis (Gen. 38.) Paulus tradidit fornicarium
Sathanae (1. Gor. 5.) Luxuria privat regno Dei (1. Cor. 6, Ephes. 4.)
Addicit ignibus aeternis (Apoc. 21. Fornicatoribus pars illorum
erit in stagno ardenti igne et sulphure, quod est Mors secunda. Filii
ex fornicatione nati quoque poenas.luunt (Deut. 23, Osese 2,
Eccl. 40. Quare et in extremo Judicio merito &ccusebunt parentes
suos juxta Eccl 41. „De patre impio queruntur fili, quoniam
propter illum sunt in opprobrio. Concil. Cabilon. c; 3. si quis Epis-
copus, Presbyter aut Diaconus vel ab Ordine degradetur etc. et
Apost. can. dist. 81. Episcopus aut Presbyter eut.Diaconus, qui m
fornicatione captus est, deponatur et c. 33 dist. 17 siquis concubi-
nam habuerit, non potest esse Episcopus, non Presbyter aut Diaco-
nus, aut prorsus ex numero eorum, qui ministerio sacro deserviunt.
Concil. Tolet. 8, c. 6 si deinceps Episcopus etc, loci et ordinis digni-
tate privari; Presbyteri vero, Diaconi et Subdiaconi, si coerceri
nequiverint, in Monasteri& reirusi, usque ad exitum vitae agent
poenitentiam (c. nullus dist. 33. Concil. Basil ‚sess..20.) Si quis fuerit
publicus eoncubinarius ete. & perceptione fructuum. Concil Trid.
sess. UA, c. 8. Concubinas habere grave peccajfum etc. et sess. 25,
c. 14. poenge concubinarum statuuntur. Concil Hispal. c. 3. Conc.
Tolet. 3, c. 5. Tolet. 9, c. 10 dist. 32, c. eos qui etc. Item si ven-
dantur etc. dist. 81 c. quidam. Item si excommunicantur. Extrav.
" de sent. excomm. c. si coneubinae etc, Conc. Tolet. 9 c. Cum
' multae 15. q. 8. De omnibus his alibi in Conciliis et Jure Can.
, wide plura.
Tertium est Matrimonium defacto contractum post aliguem ex
s&cris Ordinibus susceptum, de Clericor. conjugio c. qui GCleric.
Extrav. De Cleric. conjug, Ab his et aliis omnibus, quee Clerica-
lem statum tum apud adversarios, tum apud subditos in odium ac
eontemptum a&dducent, ut sibi sedulo caveant, serio adhortamur,
et monemus transgressores omnes, prout res postulaverit, graves 86
daturos peenas intelligant.
Additio in detestationem praesumpti Matrimonii.
Quacunque ex causa &ut.praetextu, sive, palam, sive alam Cle-
rici constituti in Majoribus Ordinibus, monachi monachaeve Matri-
monium contrahere praesumant, nullum est, nec conqueri possunt
de injuri& ulle. .Sponte enim sibi ademerunt omnem potestatem
nupüarum, dum non solum non eoacti, sed libere et voluntarie et
rogantes susceperunt vel :Monasticam Professionem, vel Ordines
Sacros, sub conditione hac, sub qua- Ecclesia eos confert, ut Castita-
iem servarent. Nullumi cogit, si placet conditio, suscipitque Ordines,
.-ànnexum quoque. suscipit, nempe continentiam. Taleque votum re-
cipitur per Episcopum, solemnizaturgue per ipsam Ordinum suscep-
tionem, ac obligat ad castitatem servandam, sicut Baptismus ad Le-
gem Divinam, et Episcopatus &d pascendum gregem. Nemo se ipsum
facit Sacerdotem. vel Diaconum, sed Ecclesia per Episcopos, cujus
est dignos admittere, indignos repellere, qu&m potestatem a Christo
et Spiritu Saneto babet. Hine D. Paulus praecipit Timotheo, ne
cito.manus imponat, (1. Timoth. 5.) sed ut primum probetur (1.
Timoth. 3.) Episeopum pudicum, et Di&eonos similiter pudicos Tit. 1.
sanetum (1. Oor. T.) corpore et animo, et spiritu continentem (1. Ti-
moth. 4.) in castitete (1. Timoth. 5.) te ipsum castum custodi (1. Cor.
6.) in eastitáte. Et D. Ambrosius in 1. Timoth. 3. et D. Hierony-
mus super Titum: docent ex 1. Cor. .7. cum Paulus praeceperit ple-
bejosseu laicos, ut se ad tempus contineant ab usu conjugii orationis
causa: oportere Sacerdotes omnes castos esse, et ab omni coitu: &b
stinere, quod illi quotidie pro suis populique peceatis offerant, Deo
illibetas vietimas, quod diu noctuque pro plebe. sibi commissa oportet
orere. Et hseo castitas.in Lege veteri non solum praefiguratae est,
sed etiam verbis expressa. (Isa. 19.) „In die illa colent Deum in
hostiis et muneribus et vota vovebunt Domino et solvent. ^ Act. 13,
celebrasse leguntur, vovisse vero: Act.'18. 21. Apostoli hanc legem
publicaverunt, et inter suos Canones retulerunt (Can. 27.) cujus ۇ-
nonis verba repetit Concilium Constantinopolitan. Generale (Can. 6.)
statuitque, nulli penitus Diacono, Subdiacono vel Presbytero post
ordinationem contrahere licere conjugium; ut et Canon ille 27. D.
21. c. Presbyteris: prohibet Matrimonium quoque Subdiaconibus mo-
nachis et disi. 32. c. 10. inc. siquis Clerieorum Extrav. de Clericis,
et in ea harum eic. qui Clerici vel voventes. Gratianus in Decret,
dist. 28. c. ecce ostensum est, citet D. Gregori Decretum, nullum
facere &ubdiaconum praesumant Episeopi, nisi qui caste se victurum
promiserit; qui ad Altaris Mysterium accedere non debent, nisi cujus
' , 24
x
370 :
Castitas ante susceptum Ministerium fuerit approbata. Et Nicolaus
Papa: Clericus, qui usque ad Subdiaconätum caste vixit, uxorem
dueere non potest. Apostoli et ipsorum successores in Sacerdotio
constituti: non duxerunt uxores, nec id unquam licuit, nec in Letina,
nee in Graeca Ecclesia, teste Innocenüo IH. in e. cum olim tt. de
cler. conjug. et teste Gratiano Dist. 28. c. de Syrecusan. prope finem.
Nee nunc Graeci ducunt, etiamsi sint Schismetici; nunquam etiam
requisitum est, ut ante Ordinum susceptionem haberent uxores ob
puritatem Secerdotum. Apostoli Joannes, Paulus etc. et innumerabi-
les Episcopi, Sacerdotes, Diaconi, Subdiaconi ei in Ecclesia Graeca
permanserunt Virgines. Permissum quidem erst, ui haberent, uxores
propter puritatem Sacerdotum, si Ordines susciperent, ab nxoribus
sese continerent‘, casteque viverent. Permissio vero et consuetudo
illa duravit usque ad Nicaenum Concilium, in quo generali Decreio
abrogata est, statatumque, ne aliquis habens uxorem consecretur
Sacerdos. Paulo post Concilium Nicaenum Syricius Summus Ponti-
fex cognoscens ex Cumerio Episcopo Taracensi hoc Decretum non
observari, vehementer in epistola ad eundem c. 7. oonqueritur,
sic Ordines sacros calcari et confundi etc. Dominum Jesum Eoele-
siam Castitatis splendore voluisse radiare. Tandem addit, quarum
sanctione Secerdotes omnes atque Levitae insolubili lege constringi-
mur, ut & die ordinationis nostrae sobrietati ac pudicitiae corda
nostra mancipemus, et eorpora, dummodo per omnia Deo nostro in
his, quae quotidie offerimus, sacrificiis placeamus. Note quod alle-
gavit veterem Legem Castitatis et non novum fecit Decretum, et
deinceps non repetitur, quod: quis conjugatus, manente usu mairi-
monii.impune sit ordinatus in Sacerdotem: Et in Conc. Aurel. can. 1.
prohibentur ducere uxores, et utens ea, si quam ante Ordines babuit
punitur, &o Episcopus ipse scienter ipsum ad officium admittens ad
&gendam poenitentiam tribus mensibus ab effieio erit sequestratus.
Concil. Trid. sess. 24. Can. 9. Si quis dixerit clericos eic. Qui volet,
his plure ex Seript. Cone. DD. Jure et caeteris addat, attentoque
animo perpendat, quid de his sacrilegis comcubingtonibus, et mairi-
monii luxuriis et impudieitüs Clericorum sit sentiendum ; consideret-
que, quanta illorum scurrilis turpitudo, foeditas, ignomini&: econtra
hujus splendor, gratie et dignitas sit. Quemadmodum obligentur
Jure naturae, Ecclesiastico et divino promissam Castitatem servare,
et luxuriam fugere. Quanta injuria Deo et hominibus irrogetur tot
legum praevaricatione, ob foedissimam sacrilegamque libidinem:
comparet ingentis damna et supplicia aeterna, impurissimae aordi-
dissimgeque voluptati indulgendo; amiktit enim famam, honorem,
—-
371 ,
gratiam. Dei, justitiem, vitam &eternam, geudia, quae nec oculus
vidit, nec auris audivit etc. Promeretur contra seternos dolores,
cruciatus, tormenta, infernum, ubi ignis et sulphur pers calicis ejus,
ne quidquam de execrabilis libidinis voluptate retinet. Hinc Paulus
1. Thimoth. 5. habentes damnationem, quia primam fidem irritam
fecerunt, votum castitatis nempe, teste August. in Psal. super „vorete
et reddite.^ et lib. de Virgin. c. 38. Hieron. lib. 1. contra Jovin. super
illud 1. Cor. 7. „si nupserit Virgo;^ et super caput 44. Ambros. in
1. ad Timoth. 5. Basilius Magn. in lib. de Virgin. 55. Chrys. hom. 19.
super 1. Corint. Concil Carth. IV. et in ultimo capite Decret. ubi
teles exeluduntur et a Communione Christianorum, et ab eorundem
conviviis. Concil. Tolet. IV. c. 55. Quam res indigna sit Sacerdote,
qui in Seripturis vocatur Angelus, dicitur et Clericus, quod in sortem
Dei electus, habet sponsam Ecclesiam, ab iis bestiis, lupis et seortis
fascinari, diaboli laqueis detineri, quovis jumento viliorem reddi,
sordescere, computrescereque in stercore luxuriae. Üogitent quoque,
cum ne hominem quidem hoc deceat, quanio minus Eeclesiasticum
virum. Haee sedulo meditentur, execrenturque nef&ndissima haec
sacrilegia concubinstus et Méirimonii prassumpti. Si inciderint in
haec, ad poenitentiam veram veniant cum David, Magdalena, filio
prodigo et publicano. Abigant proeul scorta, cohibeant oculos, ne- -
quitiarum fenesiras, (2. Reg. 11. Gen. 3%. Daniel 13. Job. 31. Psal.
118. Matth. 5. 1. Petr. 3.) Caveant turpes et obscoenos sermones
(1. Cor. 15.) molles cantiones, choreas, obscoena amatoria scripta,
otium, crapulam et ebrietatem. (Jerem. 5b.) „Saturavi eas et moe-
chati sunt.^ (Luc. 22. Ephes. 5.) Convivia. De quo et Conc. Agath.
can. 28. Presbyteri, Diaconi, Subdiaconi vel deinceps alii, quibus
ducendi uxores modo licentia non est, etiam aliarum nuptiarum con-
vivie evitent etc. Breviter vitent omném occasionem non tantum
peccandi, sed etiam cogitendi peccatum. Si alia ratio iniri non
potest, habeat domi oonelave suum, seu Musaeum, in quod tantum
ingressus pateat famulo; quin.et ipse solus sumat cibum, nec faciat
carnis curam, in desideriis ne moristur, sed spiritu sancto carnes
mortificet; ut vivat, mortificet membra, quae sunt super terram.
Cum D. Paulo eastiget corpus, et in servitutem rediget jejuniis, la-
crymis, vigiliis, sejliciás, asperioribus vestibus, lectis, peregrinationibus
piis, flagellis, laboribus; refraenet carnem, meditetur horribilem
mortem, peceatorumque rigidissimum judicium, incendia inferni.
Collocet fiduciam in Dei Misericordiam, qui prope est.omnibus in-
voeentibus. eum ; qui liberat in se eonfidentes. .(Psal. 30.) ,Quoniam .
in me spererit, liberabo eum, ^ cum invocet. (Psal 145.) , Prope est
24*
-
372
Dominus omnibus invocantibus eum ;* salvos faciet eos. Hieron. dum
eos eruit vel ab instigatione dieboli, vel ab ardore peccati. Petata Deo
castitatem (Sap.8.) ,Quaecunque orantes petitis, accipietis." (Mare. 13.)
Si a carnis tentationibus impetatur, dicat cum Ezechie (Isa. 38;) ,Domine
vim petior, responde pro me.“ Confugiat cum D. Paulo ad Deum
(2. Cor. 12.) ad Christum (Math. 11.) Deus enim fidelis non permisit
tentari supra vires; ipse adest intribulatione animae: in ipso possumus,
qui nos confortat. (Philip, 3.) Arripienda sunt arma (Ephes. 6.) acriter-
que pugnandum coutra diabolum et mundurn et carnsm. Qui Chrisü
sunt, carnem suam crucifixerunt cum vitiis et coneupiscentiis. Frequen-
tende est Confessio et Communio, Horae: Canonicse flatutis horis di-
cendae, Offieium pro defunctis, Psalmi Poenitentiales unacum Lita-
niis: Invocande Sanctissimae Virginis Mariae, propri Petroni, An-
geli Custodis et omnium Sanctorum suffragia, diligenter officium fa-
ciendum, vacandum sacris litteris. Hinc D. Hieron. ad Rust. monach,
„ame litterarum studia, et vitia carnis non emabis.^ Turpe et plane
ignavum, imo aeterno supplicio piandum, inter tot &uxilis Dei, et
88. Ecclesiae triumphantis et militantis, inter tot &ntitheta vitiorum,
contra ipsum gratiae beneficium Officio adjunctum, scortorum libi-
dinisque effici mancipia; cacodaemonum jumenta: .
Quartum avaritia, usurae, simonia et alii contractus. illieiti, dist.
46. c. seditiones et c. non lieet, et dist. 47. c. Episeop. et sequentibus.
Item dist. 14. et 4. c. si quis oblitus.
Ld
+
In delestationem Avaritiae.
Qui& prospectum est Sacerdotibus et Eoclesiasticis et divinis de
necessariis vitae (Deut. 25. Malach. 3. 1. Cor. 9. Tit. 5.) Vitium
avaritiae fugiant, quod Paulus Idolorum servifutem vocat. Avaro
nihil est scelestius, et nihil est iniquius, quam amere pecuniam ;
hie enim et animam suam venalem habet. (Ecoles. 31.) „Quraurum
diligit, non justificabitur.^ (Marc. 10.) „Camelum facilius est per forg-
men acus transire, quam divitem intrare regnum coelorum.^ Quid
igitur futurum est de avaro? D. Paulus (1. Timoth. 6.) „Qui divi-
tes yolunt fieri, incidunt in tentationem. et in laqueum: dieboli, et
desiderie multa et inutilia et nociva, quae mergunt homines in inte-
ritum et perditionem. Radix enim omnium malorum est cupiditas,
quam quidam eppetentes erraverunt a fide et inseruerunt ee dolori-
bus multi:* Tu autem „o homo Dei haec fuge.^ Et ante dixit:
Nihil enim intulimus in hunc mundum, haud dubium, quin nec
auffere quid possumus. Habentes autem alimenta et quibus tegamur,
his contenti simus.^ (Hebr. 19.) , Sint mores sine avaritia. ^ Christus
979
ipse prohibet hoo vitium (Math. 16. Luc. 12.) Nihilominus sunt
tempore, ut cum Jeremia Propheta conqueri possimus: „a minore
quippe usque ad majorem omnes avaritiae student, et a Propheta
usque ad Sacerdotem cuncti faciunt dolum. *
In detestationem Usurae.
Usura lege naturae est prohibita teste Arist. ad Nico. Cicero
ex sententia Catonis ait: foenerari esse hominem occidere. Pecunia
mutuo data, sum illius sit, cui datur, et re, et proprietate et usu, ut
possit in quemeunque velit usum convertere, nonne injustum prorsus
est, queerere fructum vel lucrum ex re, quae est alterius. Est et
prohibita lege Divina Veteri Exod. 22. „Si pecuniam mutuam dede-
ris populo meo pauperi, qui habitat tecum, non urgebis eam quasi
exactorem, nec usuris opprimes eum.^ Lev. 22. „Ne accipies usuras
ab eo, néc amplius, quam dedisti; pecuniam tuam non dabis ei ad
usuram.“ Deut. 23. „Non foenerabis fratri (uo ad usuram pecuniam,
neqne fruges, neque quamlibet rem aliam.“ Ubi nomine fratris
intelligitur quilibet homo juxta illud Meth. 23. „Omnes vos fratres
estis. Fratri autem tuo absque usura id, quod indiget, commodabis,
ut benedicat tibi Dominus Deus tuus in omni opere tuo.^ Deut. 28.
„A nullo foenus accipies.“ Esdrae 2, ec. 5 „et increpavi et opti-
mates et Magistratus, et dixi iis: usuras ne singuli a fratribus
vestris exigatis.“ Jerem. 95. „Non foeneravi nec foeneravit mihi
quisquam.^ Psal 14. „Qui pecuniam suam non dedit ad usuram.*
Psal. 54 „et non defecit de. plateis ejus usura et dolus.^ Psal. 71
„ex usuris et iniquitate. Ezech. 18. „Si ad usuram non commo-
daverit, et amplius non acceperit, vita vivet, ait Dominus Deus. Et
si usuram, et supra abundantiam non &eceperit, non morietur. Lege
quoque Divina Nova est prohibita Luc. 6. „Et sx mutuum dederis etc
Benefacite et mutuum date, nihil inde sperentes.^ Vide Gloss. Basil.
Magn. D. Ambrosius lib. de Tobia c. 16 ait: Hic a Domino appellari
foeneratores peccatores, et eos, qui debent foenus, et qui credunt.
Greg. Nyss. ait: ,Debet autem homo vitare damnosam sollicitudinem,
ne quaerat ab inope divitiarum augmenta egeris et auri; metallorum
sterilium”exigens fructum. Unde et mutuum date, nihjl inde speran-
tes. Malignam foenorum excogitetionem si quis appellet furtum et
homicidium non.peccabit. Nam quid refert suffoso pariete, quaecun-
que erepta possidere, aut foenoribus possidere illicita. Basil. Magn. -
„Ne attentes mortiferam belluam.^ Chrysost. super Math. ,usurae
gehennam praeparant.* Ibidem: ,Nihil usuris turpius, nihil crude-
lius; alienus hic negotiatur miserias, et lucrum suum alterius adver- ^
974
‚sitatem: facit; talis est quasi navem suscipiens et in naufragium
pellens^ Ambros. Lib. de Tob. c. 4 comparat foeneratores cum Juda
et addit: „Doctiores &utem ipsi foeneratori putant diabolum compa-
randum“ et ipse confert c. 9 eum serpente pecuniam foeneratoris,
atque eam pejorem esse Echidna, cum haee sua morte pariat sobo-
lem, ill& vero numerosior tristi prole fiat c. 15 foeneratorem cum -
Idolölatrie comparavit. Jure Canonico prohibita est. 14 q. 3 c. si
foeneraveris hominem etc. si mutuam dederis pecuniam tuam, a
. quo plus, quam dedisti, expectes,.non pecuniem solum, sed aliquid
plus, quam dedisti, sive illud triticum sit, sive vinum, eive oleum,
sive quodlibet aliud, si plus, quam dedisti, expectes accipere, foene-
ratus es, et in hoo improbandus. August. super Psal. 36 con. 3 q. 14,
qui dicunt de usuris, quas etiam ipsae leges et Judices reddi jubent:
An erudelior est, qui subtrahit aliquid vel eripit diviti, quam, qui
irucidat pauperem foenore? Haec atque hujusmodi mele utique
possidentur, et vellem restituerentur, sed non est, quo Judice repe-
tentur. August. ad Possid. Epist. 54, 14, q. c. 3. Putant quidam
usuräs tantum esse in pecunia, quod providens Diving Scriptura
omnis rei auffert superabundantiam, ut non plus recipias, quam
dedisti. Item alii pro pecunia foeneraáte solent diversi generis mu-
nuscula accipere, et non intelligunt, Scripturam usuram appellare,
et superabundantiam, quidquid illud est, si ab eo, quod dederit, plus
receperit. Hieron. super Ezech. lib. 6 in c. 18, q. 14, c. 3. ,Pleri-
que refugientes praecepta Legis, cum dederint pecuniam negotitato-
ribus, non in pecunie usuras exigunt, sed de mercibus eorum, tan-
quam usurarum emolumenta percipiunt. Ideo &udient, quid lex
dicat: ,Neque, inquit, usuram escarum accipies, neque omnium, rerum.
Item esca usura est, et vestis usura est, et quodcunque accedit sorti, usura
est, et quod velis nomen ei imponas est usura etc.“ Ambros. lib. de bono
mortis q. 13, c. 15. Et in Decret. et in 6 lib. et in Clement. tit. de usuris.
In Concilio Eleberit. tempore Constantini et Sylvestri c. 20, „si quis
Clericorum detectus fuerit, usuras accipere, .plaeuit degradare et
abstinere. Si quis etiam laicus probatur accepisse usuras et promi-
serit correptus, se jam cessaturum, nec ulterius exacturum, placuit
ei veniam tribui. Si vero in ea iniquitate duraverit, ab Ecclesia
sciat se esse projiciendum.* Leo in epist. 1 ad universos Episcopos,
istam iniquitatem et in clericis et in laicis vindicari decernit c. 2.
Extrav. de vita et honest. Clericor. excommunicentur usurarii. Lex
Imperatoris seu civilis, cum enim lex inferioris-non deroget superi-
oris L. Magist. ff. dé receptis arbitris, nulla lex civilis permittit
usuras. Sed et hoc testentur Panormitanus de usuris inquiens, non
=
915
sunt permissae; supple, jure civili, quia Imperator in concernentibus
animam fatetur se velle sequi Canones. Et Bartholus super ff. de cond.
indeb. L. si non sortem ait: Hodie vero de Jure Canonico, imo potius
jure Divino, obligationi usurarum lex resistit in totum. Gloss. C. tit. de
usuris l. 4 tit. 32 post L. 16 in Auth. Adhaec ait: ,Jure novo secun-
dum Joannem Azonem et nos non solum in rusticis et non solum
in minorandis vel accessionibus, sed ex toto tolluntur üsurge.^ Et
2, q. $ 3. notandum Gloss. in Jus Canon. q. 14, c. 4. Quid dicam.
Et Justinianus Imperator August. scribens gloriosiss. sacrorum prae-
toriorum Praefecto affirmat, quod Leges civiles sequantur Canones,
volens Imperator Nicaeni Concilii L. quod etiam prohibet usuram
citeta in jure Canon. dist. 47 c. quoniam Regulas observandas ut
leges. Quod autem usura toleratur, facit iniquitas hominum, ne
pejore fiant. Gloss, Juris Can. in Gratian. dist. 10, c. lege, et 14,
q. 4, c. 2. Quid dicam. Usuras permisit. Justinianus, ut vitarent
rapinas. Ei August. epist. 54 in fine ad Maced. sed inter haec tole-
ratur iniquitas male habentium.
Quare cum non magis permissae usurae, quam prostibula; quin
omni lege prohibitae, sedulo cavendae sunt. Sed necdum cogitandum
erit Christianis, si non liceat accipere usuram, se pecunias in arcas
, &bdituros, quin juxta Divina mandata Deut. 15. „Non obdurabis
cor tuum, neque contrahes manum tuam, sed aperias eam pauperi,
et dabis mutuum, quo eum indigere conspexeris. Luc. 6, mutuum
date. Math. 5. Qui petit a te, de ei, et volenti mutueri a te, ne
avertaris; aut si miserioordiam non feceris, judicium sine misericor-
die fiet tibi Jac. 2, Luc. 12; 16.4 Simonia a Simone Mago Act. 8
dicta, quam et Giezi fomulus Elisaei perpetravit 4. Reg. 5. Gravis- -
simum quoque scelus est, et punitur;
Primo suspensione:
Secundo Excommunicatione cum reservatione absolutionis: ita SS. PP.
Teriio Depositione. |
Quarto Restitutione. De hae et ceteris lege ipsa Jura.
V. De altera Sacerdotalis Justitiae parte, quid facere debeat?
- Tunc agilur bene res, ei tunc censura paratur,
Cum Judex, alios quod jubet, ipse facit. —
Ut quidam etiam & Christi fide alienus, et quidam vir Sanctus
jamjam moriturus affirmavit: nunquam se quidquam , praecepisse,
quod ipse prius non fecerit. Quare cum Pastor ad omnem virtutem
ei pietateni oves suas inflammare debeat, sicut ab omni vitio deter-
rere, iisdem ipse ornamentis decoretur necesse est, ut juxta Petri
376
doctrinam sit forma gregis. Etsi autem omnes virtutes -Clericis
summo studio sint consectandae, quaedam tamen virtutes peculiariter
sunt Clericis commendatae; quarum aliae ab Apostolo sub nomine
Episcopi, tanquam Clericorum Capite recensentur. Alias quasdam
hic recensebimus, eas maxime, quae Clericos suis ovibus reddunt
commendabiles. Hae autem sunt generatim tres.
Prima est, ut erga Deum, et quee ad ejus honorem spectant,
recte se habeant; &deo, ut ómnibus perspicuum sit, nihil illis esse
antiquius divino Cultu. Haec autem abunde praestant, si quae in
secunda parte dicta sunt observent; maxime si ita ea observent,
ut omnes intelligere possint, non ex quadam consuetudine, aut ex
timore reprehensionis vel poenae, sed ex ardenti zelo ei sincera
pietate proficisci horum observantiam. Quis enim non amet, quis
non revereatur? quis non sponte audiat eum, quem. videt Divini
amoris igne inflammatum, omnia ad ipsius honorem et cultum pro-
pagandum conferre? -
Secunda est, ut, quae proprie: spectant ad personam Ecclesiasti-
cam, studiose consectentur; quae consistunt in habitu et tonsura
Clericali, seientes juxta Conc. Trident. sess. 23, c. 6 de Reform. etiam
prime tonsura initiatos fori privilegio nou gaudere, nisi habitum
Clericalem et tonsuram deferant. Concil Gen. Constant. 6. c. 33,
Non utens tonsura deponatur, nec populo Dei in suggestu divinas
scripturas explicare potest. Talis enim invitüs a suo superiore ton-
deri potest. Extrav. de vita et honest. Clericor. c. 7. Hinc Concil
Tolet 4. c. 40. Clerici tonsuram deferant. llle enim mos erat tem-
pore Apostolorum. Act. 18. Unde Conc. Tolet. 4. c. 48. Omnes
Clerici vel Lectores, sicut Levitae et Sacerdotes detonso superius
capite toto inferius solam circuli coronam relinquant. Barbam raden-
dam in nostre Dioecesi Sacerdotibus propter usum longo tempore
jem approbatum, Sacri etiam edocent Canones, imo etiam ipsa Sacra
Scriptura Lev. 14, Esai. 15, Jerem. 48. |
Deinde in vigilantia, in gobrietate tum victus ac potus, tum in
incessu, Clericali dignitate conveniente, ut nec nimium fastuose, nec
etiam plus &equo rusticus, sed talis, ut adferat venerstionem. Concil-
Trid. sess. 22. c. 1. In honesta et religiosa conversatione se habeant
in submissione &nimi, cum res prospere succedunt, et aequali tole-
rantia adversitatum in continentia et pietate. Denique in eo sint
omnia, utin omnibus rebus nil nisi grave, moderatum ac religione
plenum praeferant, statum suum magni faciant, et nihil eorum
praetermittent, quae ad eum ornandum pertinent. Si enim vel ipsi
877
contemnant, 'vel quidquam faciant, quod eum contemptibilem reddat,
quid alios facturos sperandum est? -
Tertie est, erga alios et maxime sibi creditos debent esse comes
et affabiles, et sermo semper sit in gratia conditus et verax Ephes. 4.
constans, est, est, non, non. Math. 5, Jac. 5. fructuosus 1. Cer. 14.
spiritualis Ephes. 5. tanquam sermo Dei, 1. Petr. 4. non profanus
et inanis, qui multis profecit ad impietatem. 2. Tim. 2. non pravus,
qui corrumpit bonos mores 1. Cor. 15. non malus. Ephes. 4. ,Omnis
sermo malus ex ore vestro non procedat, sed si quis bonus ad aedi-
ficationem fidei, ut det gratiam audientibus, et c. 5. fornicatio autem
et omnis immunditia aut avaritia non nominetur in vobis, sicut decet
sanctos, aut turpitudo aut stultiloquium aut scurrilitas, quae ad rem
non pertinet, sed magis gratiarum actio.^ Quare cum tam periculo-
sum malum sint prava colloquia, maximam poenam habitura Psal. 100.
„Non habitabit in medio domus meae, qui loquitur iniqua ;^ et etiam
de omni verbo otioso reddenda ratio in die Judicii, Math. 12, et
iamen adeo sunt frequentia, ut cum Propheta Jeremia c. 8. juste
conqueri liceat: „Nemo, quod bonum, loquitur;^ Sacerdotibus ac
reliquo Clero prohibemus sub poenis gravissimis sermones blasphe- .
mos, obscoenos, turpes, detractorios, mendaces, nugaces, scurriles,
meretriceos, amatorios, lascivos aliosque his similes. Deinde sciant
compati infirmitetibus subditorum, exemplo Christi, ut author est
Paulus. „Non enim (inquit) habemus Pontificem, qui non possit
compati infirmitatibus nostris;^ id quod saepissime erga rudes et
imperfectos Discipulos suos re ipsa declaravit. Sint studiosi pacis et
concordiae non solum servandae, sed etiam inter dissidentes compo-
nendae, memores, filios Dei vocandos paucificos a Christo pronun-
tiatum esse. Omnibus modis efficere conentur, ut omnes intelligant
suam salutem ipsis curae esse, id quod facile efficient, si non quae
ipsorum, sed ipsos quaerant, ut Apostolus ait: si vitia non dissimu-
lent, sed poenis ante oculos positis graviter reprehendant; si ad vir-
tutem propositis praemiis vehementer inflamment, si pusillanimes
consolentur, ignaros instruant; errantes in viam reducant; si sollicite
inquirant, qui sint infirmi, ad eosque accedant. Denique si ita lu-
ceat lux ipsorum eoram hominibus, ut videant opera eorum bona et
glorificent Patrem, qui in coelis est. Haec praeclara vestis et pretio-
sa, qua Sacerdotes Dei indui optabat David, ut si omne$ sancti, qui
in populo sunt, . habeant, cur serio exultent, et exultando Deum
laudent. t
PARS QUARTA.
De Bonis temporalibus et proventibus Beneficiorum.
Quando quidem juxta Apostoli doctrinam, qui in Sacrario ope-
rantur, quae de Sacrario sunt, edunt; et qui Altari deserviunt, de
Altari participant, quo nomine a majoribus nostris pie et religiose
Beneficia Ecclesiastica cum preventibus Ministris Ecclesiae liberaliter .
sunt donate. Si nonnunquam autem Beneficiatus vel morte, vel alia
justa cause beneficio cedat, unde dubia oriri possunt, quid ex hujus-
modi &nnuis proventibus ad ipsum, quid ad successorem jure per-
tineat. Nos igitur hujusmodi incommodis antevertere volentes, paucis
perstringemus, quid in hujusmodi casibus agendum. Omnia Bene-
fieiorum bona et proventus ut plurimum vel in propriis ipsorum
Beneficiorum Bonis, vel in Decimis vel in censibus annis, vel in
fundationibus anniversariorum, vel denique in caedendis lignis ha-
bentur. De singulis pauca dicenda.
I. De propriis Beneficiorum Bonis.
Proprie Beneficiorum Bona agri, prata, horti foeniferi, vineae,
domus, v&ccae, de quibus omnibus illud genersetim. sit statutum,
Quicunque Beneficiatus hujusmodi Bona ad suum Beneficium spec-
tantia hebuerit, sive ipse possideat, sive alteri locet, omnibus modis
curet, ut agri et his similia bene colantur, aedificia sarta tecta ser-
ventur; in quibus conservandis singulis annis pro qualitate Beneficii
aliquid pecuniae 10. aut 12. florenos? aut etiam plures juxta qualita-
tem temporum, locorum, proventuum perceptionem impendaut, sitque
hebitatio non nimis pompose, neque superba, neque plane abjecta
et humilis, de quo simul ac structurae aedificiorum in Capitulo cer-
tiorem faciat nostrum Legatum. Quodsi aliquid horum praetermiserit,
praeter restitutionem damni et poenae imponendae subjacebit. Eo-
dem modo si decedens aliquid sua culpa non coluerit, vel perire
siverit, decessor tenetur arbitrio bonorum virorum partim ab ipso,
partim a successore constituendorum satisfacere. De singulis vero
ite statuendum duximus.
De fructibus Hyemalibus.
De fructibus hyemalibus agrorum, quos ipse Beneficiatus suis
expensis colit, si decedat ante Nativitatis Domini, ipse nihil percipiet
praeter expensas in arando, serendo et stercorando factas arbitrio
bonorum virorum. Si post festum Nativitatis cedat, praeter expensas,
- | 879
etiam quartam partem fructuum eum expensis: si.post festum Urba-
ni, tres fructuum pertes cum expensis habeat, reliquum vero succes-
sor. Si vero post festum 8. Kiliani, omnes fructus ipsius sunto.
Quodsi dictos agros alteri colendos locaverit pro certa fructuum parte
sibi solvenda, ipseque cedat ante festum Nativitatis Domini, nihil
plane ad ipsum, sed ad successorem omnia pertinebunt. Si post
dictam festum cedat, quartam partem solvendae partis habebit. Si
post festum Cathedrae Petri, tertiam ; si post festum Apostolorum
Philippi et Jacobi, mediam partem; reliquum esto successoris, Si
post Jacobi Apostoli, totam pertem, pro qua sunt locati, &ufferet,
straminibus tantum successori relictis.
De fructibus Aesticalibus.
Ex. fructibus aestivalibus agrorum, quos suis expensis Beneficia-
tus colit; si ante festum Apostol. Philippi et Jacobi cedat, nihil prae-
" ter expensas factas habeat, sed omnia successor. Quodsi post dictum
festum cedat, quartam ipse partem; si post festum Nativitatis Joannis,
medietatem ; si post Jacobi, tres partes cum expensis, reliquum -
successor: si denique post Bartholomaei totum ipse tollat. Quodsi
eosdem agros alteri locaverit colendos pro alique fructuum parte,
et ipse decedat ante festum Urbani, nihil inde habeat ipse; si post ®
dictum festum, quart&m partem illius partis solvendge; si post Joan-
nis Baptistae, tertiam; si post Jacobi Apostoli , medietatem ; si post
Bartholomaei, totum habeat. |
De foeno et prafis vel hortis.
Si post Philippi et Jacobi cedat, foeni primi mediam pariem. de-
ductis expensis. Si post Apost. Petri et Pauli festum, totum primum,
si post Nativitatem B. V. etiam secundum foenum habeat, alioqui
hoc secundum ad Successorem devolvatur.
. De Vineis. '
Si suis impensis vineam colat, et post putationem cedat, quartam
fructus partem; &i post primam pastinatlionem (vulgo nach dem
Hacken) et postquam 'palis aligatae sunt vites, cedet, mediam par-
iem: si postquam vites pelmitibus sunt detractee (vulgo niederge-
zogen) et post secundam pastinationem (vulgo brackhen) tres fruc-
tuum partes habebit, successor quod reliquum fuerit, semper tamen
prius deductis expensis factis. Quodsi post festum Bartholomaei de-
cedat, omnes fructus tollet, ita tentum, ut suis sumptibus terra vites -
obruat pro parochiae consuetudine; si successor majorem fructuum
880
partem habeant, ipse solus; sin vero ambo aequales habeant fructus,
aequalibus quoque sumptibus vites tegant. Hoe loco "desideratur,
quid facto.sit opus, si vineas non suis expensis colat, sed alteri tra-
dat, servandum id, quod de agris dictuni est.
De Domo. -
Si domus una vel plures, praeter quam Beneficiatus habitare
consuevit, pro annuo censu, certo tempore solvendo locari solent, et
Beneficiatus cedat post elapsum tempus solutionis, census ipsius esto,
alioqui successoris.
De Vaccis.
Id omnino faciendum est de vacca vel vaccis, si quee ad Bene-
fieium pertinentes pro certo censu locari soleant, ipsae tum vaccae
successori cum Beneficio cedant.
u P I 1 . De D ecimis e. * ! ^
Decimarum aliae majores, aliae minores dari solent. Majores
9 sunt frumenti, vini, foeni. Minores porcellorum, pullorum, fructuum
arborum, anserum, agnorum, lini, raparum, caulium. De singulis
. ite statuimus.
De Decimis frumenti.
In perceptione Decimarum- frumenti . hyemalis servetur eadem
temporis ratio, quae de perceptione fructuum agrorum, quos Bene-
ficistus propriis expensis colit, praescripta fuit. In perceptione vero
Decimarum fructuum aestivalium servetur ea ratio, quae de fructi-
.bus ex propria cultura fuit tradita.
N
/
> 1
De Decimis Vini.
Post festum Cathedrae Petri cedens, quartam partem ; post S.
Joannis Nativit, mediam; post vincula Petri, tres pertes, reliquum
Successor habeat. Si vero post festum Michaelis cedat, totam deci-
mam tollat, successor nihil.
-
-
De Decimis Foeni.
De his Decimis percipiendis servetur id, quod superius dictum
est de foeno ex propriis pratis aut hortis proveniente. T
De Decimis Minoribus. ]
Si Beneficiatus cedat Beneficio post elapsum tempus, quo hujus-
modi Decimae sunt solvendae, ipse eds integras accipiet, sin minus,
habeat successor.
-
De Fructibus Arborum.
Fructuum arborum aestivalium Decimas integras habeat, si de-
cedat post festum Assumptionis B. M., Hyemalium vero, si post Mi-
chaelis, alioquin successor habeat.
De Decimis Lini, Raparum et Caulium.
Harum Decimarum mediam partem tollat Beneficiatus, si post
festum Laurentii cedat; integras, si post Bartholomsei. Qui post
% festum S. Bartholomaei cedit, medietatem raparum et caulium habebit:
qui vero post Michaelis, integras habeat Decimas.
Ill. De Annuis Censibus seu certis Redditibus.
Census sive Redditus hujusmodi sunt duplices, quidam sunt in
frumento, ali in pecuniis, gallinis, anseribus etc. Ex prioribus, si
Beneficiatus cedat ante festum Cathedrae Petri, nihil habebit; si'
post, quartam partem. Si post festum Viti, medietatem; si post Ki-
liani, tres partes ipse, successor reliquam habebit. Si denique post
Barthelomaei, integri ad ipsum spectabunt. Ex posterioribus; si ce-
dat post tempus, quo illi solvi debent, habebit integros , alioquin ad
successorem spectabunt. Tempus autem carnis privii (in hoc casu)
decernimus inchoari i in Dominica Septuagesimae.
I V. De ginsu seu Reddilu ex fundationibus Anniversariorum. |
Si Beneficiatus Anniversarios dies statutis temporibus ante di-
scessum celebraverit ipse, recipiat census ex hujusmodi fundationibus
ad Beneficium spectantes. Si vero post statute tempora cedat, reci-
piat successor, et anniversarios celebret. Quodsi ante discessum. re-
ceperit census et anniversarios non celebraverit, cogatur restituere
suecessori, qui eos celebret.
. V. De Lignis caedendis.
Si Beneficiatus jus habeat certa ligna combustibilia caedendi, et
discedat post festum Anununtiationis Mariae, tollat medietatem; ; 8i
poss festum Martini, omnia.
Vl. De fimo ei straminibus.
Fimus vero et síramina, quae, cum discedit aliquis, reperiuntur,
integra relinquantur successori.
PARS QUINTA:
1.
Per statute „non intelligimus solum bic praescripta, sed omnia
ea, quae in Jure Canonico, in Conciliis tam Provincialibus, quam
Synodalibus &c oecumenicis, nec non et in formula Reformationis,
et praecipue quidem omnia et singula in S. Concilio Tridentino con-
'clusa. ' '
Quia vero difficile esse non solet bonas leges condere, non aequa
temen facilitate ad ea, quae pie ae sancte statuta sunt, observanda
homines &dduci possunt. Christus Dominus ipse praecepit obedien-
dum doctrinis Praelatorum (Math. 18. et 23.) ostendens etiam (Math.
18. et Luc. 10.) gravitatem peccati transgressionis. Et Paulus Act. 15.
perambulabat Syriam et Ciliciam confirmans Ecclesias, praecipiens
custodire praecepta Apostolorum et seniorum et (2. Thess. 2. Hebr. 13)
„Obedite Praepositis vestris etc.“ Canonesquoque statuta observanda
jubent, 25. q. 1. c. confidimus. Et nulli fas sit. Item c. prima rectae
fidei regula est, custodire mandata, et a constitutis Patrum nullatenus
deviare. et c. A sanctis Patribus in unaquaque Synodo usque nunc
proletas regulas tenere statuimus. Et cap. Ideo permittente eadem
q. 2. c. si ea destruere, et c. Institutionis nostrae; et c. cum deside-
rium. Oencil Generale 8. Constant. Act. 10. c. 1. Regulas, quae sanc-
tae Catholicae etc. Concil. Trid. c. 54. Instituta Canonica et $8.
Petrum Decreta nostro et omnium orthodoxorum judicio inviolebilem
habeant firmitatem. Concil. Trid. sess. 25. c. 18. Cabilon. c. 2. Cano-
num statuta ab omnibus intemerata serventur.
Divus Augustinus epist. 86. ad Casulan. vult, in illis rebns, de
quibus nihil certi statuit Scriptura Divina, morem populi Dei vel
Insütuta Majorum pro lege habenda esse? eorum autem transgressores
peccare et puniendos esse, Scripturae sacrae et Doctores satis docent.
Et 25. q. 1. c. Violatores Canonum. 25. q. 1. c. si quis dogmate Ec-
clesiae q. 1. c. Haec consona sacris Patribus sancimus, ut qui sacris
Cenonibus obedire nescit, nec ministrare altaribus, nec communionem
capere sit dignus. Nicolaus summus Pontifex: „si quis dogmata,
mandata, interdicta, vel Decreta pro Catholica fide et Eeclesiastica
Discipline, pro correctione imminentium et futurorum malorum s
Sedis Adostolicae Praesule salubriter promulgata contempserit, ana-
thema sit.“ Pius IV. Pontifex similes aliasque poenas decrevit, ni-
mirum Excommunicäationem latae sententiae, privationem officiorum,
poenas pecuniarias.
Nos idcirco eorum haerentes vestigiis, qui Sacrorum Conciliorum
aliorumque Decretorum authores fuerunt, serio mandamus et prae-
cipimus omnibus ac singulis Clericis ad Capitula Ruralis quovis
modo pertinentibus, ut ad omnium praedictorum Statutorum per-
fectam observationem gnaviter et sedulo incumbent. Etsi autem
hujusmodi ea esse non dubitemus, ut virtutis amore potius, quam
ullius poenae formidine bonus quisque merito observare debeat.
Quia tamen hine segniores excitari oportet, eorum supfta dictorum
exemplo adducti, notum facimus omnibus et singulis, transgressores
praeter eas poenas, quae superius in quibusdam locis expressae sunt,
et praeter ultionem Divinam, quae innobedientiae crimen inultum
non sinit, graves etiam & nobis pro delicti qualitate irrogandas subi-
turos. Quapropter rogamus, hortamur, et monemus omnes, ut ad
quam alioqui semper fuimus propensiores, clementiam nostram ob-
servare, quam severitatem transgressione malint experiri. Decano-
rum auiem praecipue erit, transgressores observare, et vel ad nos
statim, vel saltem ad Capitulum Rurgle deferre; quanquam etiam
quivis alius (ubi quem noverit) ut supra dictum est, ex charitate
facere debeat.
Ne qua autem dissensionum aut variarum interpretationum je-
nua speriatur, non aolum privatis personis, sed etiam ipsis Capitulis
interpretandi statuta facultatem adimimus, eamque nobis ac nostris
Theologis, integram reservamus, quemadmodum augendi, minuendi,
mutandique, prout tempus postulabit, nobis successoribusque nostris -
jus retinemus. Si temen Aliquid adverteretur, quod observari non
posset, aut quod limitationem, mutationem, additionem, declarationem
requireret, Capitulorum erit, de eo ad nos referre, quo maturius re
deliberata, quid faciendum sit, in Domino statuatur.
Il. De Confirmatione. .
Et ut supra dicia statuta majus pondus momentumque habeant
apud praesentes, et habiture sint imposterum , ea authoritate nostre
confirmanda censuimus, quae a nostris Theologis summa diligentia
colleeta,. et & nobis studiose perlecta, &íque his temporibus peracco- ..
moda sunt judicata, Nos igitur Julius Dei et Apostolieae sedis Gratia
Episcopus Wirceburgensis, ac Franciae Orientalis Dux etc. post mr
984
turam deliberetionem, de consilio Reverendorum DD. Canonicorum
Cathedralig Ecclesiae nostrae, omnia ac singula, quae in supra dictis
statutis continentur, Authoritate nostra Episcopali approbamus, con-
firmamusque, et ab omnibus Dioecesis nostrae Capitulis Ruralibus,
et singulis eorum personis incunctanter recipi, inviolabiliterque ob-
servari mandamus, omni eppellatione ei exceptione postposita. In
Nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti Amen. )
In cujus rei fidem sigillum majus Vicariatus nostri
apponi fecimus.
Actum in Arce "hostra Herbipoli Anno Domini 1584.
die mensis Januarii secunda.
(Gropp. Collect. novis. Scriptor. et rer. Wirceb. T. I. p. 442. seq.)
XIV. |
Bischofs Julii Satzung und Ordnung
wie es bei den Pfarrern mit dem Gottesdienst und Kirchenminislerien
soll gehalten werden. Vom Jahre 1569. |
Wir Julius von Gottes Geneden, Bischof zu Wirtzburg, vnd
‚Hertzog zu Francken, eic. Nachdeme verschiner Jaren, bey gewer-
then schwerlichen zeiten vnd Läuffen, in vnser Pfarr — — — —
wie auch anderstwo in vnserm Btifft, in der Religion allerley Newe-
rungen vnd Spaltungen eingeführt worden, Dahero vns, vnsers tra-
genden Bischofflichen Ampts vnd von Obrigkeit wegen, zustehen
vnd gebüren wöllen, vns auffs fleissigst dehin zubearbeiten, damit
solche eingerissene Newerungen abgeschafft, vnd in vnser alten
. wahren Catholischen Religion, widerumb gleiche vnd durchgehende
einigkeit angeordnet werden möge. Wie dann Gott der Allmechtige
(dem wir als billich, darfür höchsten Danck sagen) sein sonderliche
Hilff vnd Gnad,. dass wir es zu solchem Ende gebracht, verlihen,
Damit nun zu seiner Göttlichen Ehr, vnd zu vnser vnd vnsers Stiffts
Vnterthenen Heyl vnd Wolfalırt, solche vnsere alte Catholische
Religion, zum trewlichsten möge fortgepflantzt vnd erhalten werden,
als haben wir mit rath ynd zuthun vnsers Ehrwürdigen Domcapitels
diese anordnung gethan, die biss auf vıser,, oder vnserer Nachkom-
men Enderung oder Verbesserung zu verrichtung dess Gottesdiensts
. hernach geschribener massen zuhalten, neben welcher sich euch ein
jeder Pfarrherr nach der Agend so wol den Canonibus vnd erne-
werten statutis Capituli, zu Regulieren wissen wirdt.
,
385
Erstlich von dem Ampt der Heiligen Mess- vnd anderm
Gottesdienst.
Auf alle Sonn- vnd Feyertag, soll der Pfarrherr das hohe Ampt
zwischen siben vnd acht Vhrn in der Pfarrkirchen zu halten anfangen, "
hette dann die Pfarr Filieln oder Beykirchen, die den Gottesdienst
in der Pfarrkirchen zu besuchen schuldig, oder es würde mit dem
Gottesdienst auch in den Filialn vmgewechselt, hat er allzeit auff
vorgehenden Sonn-, Fest- oder Feyertage zuverkünden, welches
orts vnd ümb was zeit er volgens den Gottesdienst mit dem Ampt,
Predig vnd Kinderlehr halten werde, damit die andere Dorffschafften
dessen mit sondern Glockenzeichen ermahnet, sich zu rechter Zeit
darzu finden mügen, wie sie dann auf solches zugleich vnd zuförderst
die Manns alsdann die Weibs Perscnen alt vnd jung, züchtig vnd
ordentlich aus, nach verrichtem Gottesdienst also wiederumb, zu :
Vorkommung allerhand Vnordnung, vnd damit man mehr Vrsach
habe, von dem Wort Gettes vnd gehörter Predig, weder von welt-
lichen Sachen zu reden, auch alles vnnütz Geschwetz vermidten
bleib, zumal vnd mit einander nach Hauss zu gehen, darauf dann
Schultheisse vnd Dorffsmeistere gut Aufsehens haben sollen, nach
deren Gelegenheit, sonderlich Winterszeit, der Gottesdienst vmb
etwas spüter ist anzufangen.
Nach verrichtem Ampí soll zur Zeit in der Agend bestimt das
Evangelium Joannis mit Versen vnd Collecten, pro fructibus terrae
gesungen werden.
Vor Anfang aber solches hohen Ampts, soll auf alle Sonntag,
abermals in bestimpter Zeit, altem Christlichem Brauch nach, das
‘Salz vnd Wasser conseerirt, auch allezeit der Vmbgang vmb. die
‚Kirchen, mit gebürenden Gesängen, als Responsoriis vnd Collecten
gehalten werden, wie nach Gelegenheit der Zeit vnd Festen bey
der Kirchen mit alter löblich Herkommen vnd geordnet ist.
Es soll auch der Pfarrherr alle Sonn- vnd Feyertag, die Predig
(welche über eine Stund nicht weren soll) zwischen dem hohen
Ampt vnd nach dem Credo verrichten, vnd allwegen mit dem
gemeinen Gebett, Vatter vnser, Ave Maria, Glauben, den Zehn
Gebotten, offener Beicht vnd General-Absolution beschliessen.
Was dann von Fest‘, Feyer, Jahr vnd Walltägen, auch andern
die Wochen einfellet, ist nach diesem zu verkünden, vnd sonderlich
der Feyertügen halb, deren Verzeichniss wir hiebevor im Druck
publieiren vnd dieser Ordnung wiederumb haben einverleiben lassen,
mit Fleis daran zu seyn, dass solche, sampt den bei den Altglaubi-
| - 26
386
gen frommen Vor-Eltern herkommen Festtägen, der Kirchen Ver-
. ordnung nach gehalten ; vnd auf solche Fest- vnd Feyertäg nit
Kauffmannschaft, Tänze oder dergleichen Vppigkeit, bevorab vnter
werenden vor- vnd nachmittügichen Kirchen-Ampte, gepflegt, sonder
des Gottesdiensts ausgewartet werde. j
Volget die Verzeichnus. der Fest- und Feyertäge so in vnserm
Stifft herkommen vnd zuhalten, auch welche, vnd wie vnder-
schiedlich zu fasten.
Vnd ist zu wissen; dass das rechte Fasten bey Christlicher
Catholischer Kirchen nit allein blösslich in Enthaltung von der -
Fleisch-Speiss, sonder such vnd fürnemblich in deme bestehet, dass
man mässiger, als zu anderer Zeit lebe, vnd des Tags, wie man
dessen von den alten lieben Vorfahren gute Exempel hat, mehr nit
als einmal esse, sich dadurch zu deni Fest vnd dem Dienst Gottes
desto bereiter vnd heblicher zu machen. .
Bewegliche Fest. .
Ostern, Pfingsten, den Abend zuvor Fasten. Alle Sonntag durchs
Jahr, Freytags vnd Sambstag darvor sich des Fleischessens zu ent-
halten, es fiele dann der heilige Christag auf solche Tage einen, an
welchem die Fleischspeisen zugelassen. Ander vnd dritter Ostertage,
Himmelfahrt Christi, ander vnd, dritter Pfingsttage, Fronleichnams-
tage, deren Abend zu fasten oder sich von Fleischspeisen zu ent
‚ halten nit gebotten.
Bewegliche Fest, deren Abend zuvor zu fasten.
Mariä Lichtmess; 2. Februerii. St. Mathiü des Apostels, 24. Fe-
bruarii. Mariä Verkündigung, 25. Merüi. 54 Joannes des Täuffers
Geburt, 24. Junii St. Petri vnd Pauli der Aposteln, 29. Junii.
Maria Heimsuchung, 2, Julii St. Jacobi des Apostels, 25. Julii
St. Laurentii des Martyrers, 10. Augusti. Mariä Himmelfart, ‘15. Au-
. gusti. Bt. Bartholomüi des Apostels, 24. Augusti. Mariä Geburt,
8. Septembris. St. Matthäi des Apostels vnd Evengelisten, 21. Sept.
St. Simonis vnd Judä der Aposteln, 28. Octobris Aller Gottes Hei-
ligen, 1. Novembris. St. Andre des 'Apostels, 30. Novembris.
St, Thomä des Apostels, 21. Decembris, ‚Geburt vnsers Herrn vnd
Seeligmachers Jesu Christi, 25. Decembris.
987
Fernere unbewegliche Feste, deren Abend zu fasten, \ wie
auch sich der Fleisch-Speiss zu enthalten nit gebotten, es
gefielen dann solche Fest auf Sonn- oder Sambstäge,
ausgeschlossen des heiligen Christ-Tags.
Die Beschneidung Christi, 1. Januarii. Der heiligen drey König
Tag, 9. Januarii. St. Philippi vnd St. Jacobi der Aposteln, 1. Maii.
St. Kiliani, 8. Julii. St. Mariá Magdalenä, 28. Julii St. Michaelis,
29. Septembris. St. Martini, 11. Novembris. Mariä Opiferung,
21. Novembris. St. Katharinae, 25. Novembris. St. Nicolai, 6. De-
cembris, Mariä Empfengnus, 8. Decembris. St.Stephani, 26. Decem-
bris. St. Joannis des Apostels vnd Evangelisten, 27. Decembris.
Alle Mitwochen der vier Goltfasten, sampt folgenden Freytegen
vnd Sambstagen in denselbigen wochen, wie gleichfals von dem
Ascherwitwochen durch die gantze Fasten , biss auf die heilige
Ostern, solle gefastet, vnd sich der Fleischspeis enthalten werden.
Volgen die alt Kirchische vnd Chor-Fest, auff welche heilige
Kirchen-Aempter vnd Predigt zu verrichten, und die zum
wenigsten auch den Vormittag zu feyern seyn. !
Der Grün-Donnerstag, der Kharfreytag, da mit betrachtung des
Leidens vnd sterbens Christi der Gottesdienst fleissig zu besuchen.
St. Marxen-Tag, der Creüzwochen Montag, Dienstag vnd Mittwochen,
vff welche sondere Processiones werden verrichtet, denen billig von
jeder Herdstadt zum wenigsten ein Person beywohnet, vnd ist sich
solche Täge der Fleisch-Speis zu enthalten. -
Andere Feyertäge,
8t. Georgen des Ritters, St. Veiten, der acht Tag St. Kilieni,
8t. Cirieci, St. Burckhardi, St. Elisabethen, der vnschuldigen Kind-
lein, seyn fürnemblich in vnser Stadt Wirzburg, vnd wo es sonsten
gebrüuchlich, zum wenigsten vormittag zu feyern. |
Aller SeelenTag soll in Bedacht der Christlichen Kirchen Ge-
meinschafft in allweg durch gantzen vnsern Stifft mit trewem Fleiss
gehalten werden.
Solcher bey Catholischer Kirchen mit alter lóblicher Gewohnheit
herbrachter Fasten halb besonder, hat vnser Pfarrherr je zu Zeiten
Erinnerung zu thun, &us was Ursachen ein jeder gehorsamer Christ
dieselbige als von der Kirchen eingesetzt, zu halten schuldig, wie :
auch mit welchen abermals aus Ursachen, nachzusehen vnd Gedult
26 *
388
zu haben sey, damit die Pfarrkinder vrid andere Zuhörer der Sachen.
guten vnd nothwendigen Bericht mögen erlangen.
Die Mittag-Predig vnd Kinder-Lehr soll der Pfarr-Herr allwegen
vmb zwölf Vhr anfangen, etwas von dem Catechismo tractiren, vnd
da ®r durch solehen Catechismum gar hinaus, denselben vorn an
wieder anfangen vnd das gemeine Volk von den heiligen Sacra-
menten, auch schwere vnd Untérschied .der Sünden, vnd dergleichen
wohl instituiren, dann solche Mittag-Predig gleicher Gestalt mit dem
Vater Vnser, Ave Maria, Glauben, zehn Gebotten, vnd offener Beicht,
langsam vnd deutlich, das nachzusprechen beschliessen, alsdann
. durch den Schulmeister mit dem jungen Volk recitiren lassen.
Wie auch dahin zu sehen, damit das junge Volk neben dem
Christlichen Gebett vnd Glauben ‚ in geistlichen Gésüngen, so man
in Processionen vnd sonsten durchs Jar jederzeit zu singen pflegt,
unterrichtet werde, vnd ihm solche in.der Kirchen durch den Schul-
meister vorsingen lassen.
Die Vesper soll auf Sambstäg«vnd Feyerabendt :vm halber vier
ohngefährlich, auf die Sonn- vnd Feyertäg aber zu drey Vhren
gehalten, vnd sich also nach der Zeit gerichtet werden, dass der-
selben übrig sey, auch das Salve etc. wie Herkommen, zu halten.
! } *
Von der Administration und Ausspendung der heiligen
hochwürdigen Sacramenten.
Erstlich von der Tau.
So viel dieses erste heilige Sacrament belanget; wird der Pfarr-
herr in dem sich der Agend gemess zu verhalten, vnd fürnemlich
zu mercken wissen, nachdem die Ágend von zweifentlichen Füllen
. meldet, dass er wo wissentlich, dass ein Kind zuvor gejachtaufft,
die Formam Baptismi als überflüssig, nit wiederhole, sondern einig
die Ceremonien nach Ausweisung der Agend gebrauche.
Vnd damit an der Kirchen Tauff nit Hinderung, noch Saumbsall,
sollen derhalben die Eltern an gewisse Zeit nit gebunden, &uch der
Pfarrherr schuldig sein auf beschehen ankünden, die Tauffung so
balden, vnd wo in einer Pfarr der Kirchen mehr, so möglichen in
der Kirchen, dessen Orts das Kind gebohren worden, fürzunehmen,
Die schwangern Weiber sollen fleisig auf der Kanzel erinnert,
vnd ermahnet werden, dass sie vor Herbeynahung ihrer Zeit sich
mit Beicht, Buss vnd würdiger Empfahung des heiligen Sacraments
des Alters bereit machen.
OP —
989
Item daran zu seyn, dass die Gotteshaus Meistere ein Kerzen
oder zwo, wo die nit vorhin vorhanden, machen lassen, die in der
Kirchen behalten, vnd allwegen eine zu vnd von dem Tauff bren-
nend vorgetragen werden. |
Was dann die Gebür vnd bräuchig, inmassen zu Ende schrift-
lichen verzeichnet, soll der Pfarr-Herr in dergleichen Füllen nenffnen
vnd zu den Kindtauffsgastungen oder Malzeiten. nit kommen.
Der Pfarrherr soll auch neben vnseren Beampten daran seyn,
vnd gut Aufsehens haben, dass bey solchen Gastungen kein Ueber-
mass (deren bisweilen die arme kranke Sechswöchnerin entgelten
müssen) gebraucht,.sondern in allen vnsern vnd vnter andern auch
dieshalb-ausgegangenen Mandaten gemess gelebt werde.
Vber dergleichen Pfarrliche Sachen soll ein eigen Buch, oder
da vorhin eins vorhanden, ‚mit Einschreibung der Täg, Eltern, Ge-
vattern vnd Getaufften fleissig continuiert, vnd solch Buch in Allweg
bey der Pfarr gelassen werden, damit man sich dessen zukünftiger
der Kinder Notturfft vnd Befürderung habe zu gebrauchen.
Die Ammenfräulein sindt, ehe sie angenommen, durch den
Pfarrherrn zu examiniren, ob sie formam Baptismi wissen, vnd das
sie sich in alle Weeg ohne Noth des Tauffens enthalten.
Item die Sechswócherin dahin zu vermahnen, dass sie nach
den sechs Wochen, mit dem Kind, altem Christlichen Brauch nach,
zur Kirchen kommen, Gott dem Allmächtigen für die Geburt vnd
darzu verliehene Gnad danken, vnd vmb fernern Segen seine gött-
liche Allmacht anruffen vnd bitten.
Von der Conflrmation oder Firmung.
Es soll der Pfarrherr von diesem Sacrament, vnd !desselbigen
Frucht, vnd Nutzbarkeit vmb Pfingsten vnd Trinitatis allwegen etwas
tractiren, damit die Leüt zu Empfahung desselbigen, wider in vorige
Gewohnheit zu bringen; vnd wann hierzu eine zimliche Anzahl
vorhanden, solches vns oder vnserm Wey-Bischof wissend machen,
damit das junge Volk möge confirmirt werden. .
Von der Beicht und Buss. ,
Wann sehr allenthalben der Meng des Volks für einen Priester
zu gross, hat der Pfarrherr (inmassen hieunden bey dem Hochwür-
digen Sacrament des Altars auch gemeldet wird) die Austheilung
zu machen, vnd auf der Canzel den Sonnteg zuvor gute fleissige
ermahnung zu thun, dass vmb die heilige Oesterliche Zeit, etliche
vnd sonderlich ein Differenz des jungen Gesinds zu machen, so
nn)
- —
890,
eommuniciri, oder nit communicirt, dann etliche auf den Grün-
Donnerstag, vnd die übrige auf den Oster Abend beichten, damit,
wann es nit einmal überhäufft, ein jedes desto besser, vnd fleissiger
instituirt werden möge, da sich dann der Pfarrherr jedenmahls zeit-
lich, darzu in der Kirche finden, vnd dessen sondere Zeichen mit der
Glocken gegeben werden sollen.
Es soll auch Vermahnung geschen, dass die Eltern ihre Kinder
zeitlich zum Beichten gewehnen, vnd das eines etlichmal, ehe es
eommunicire, gebeichtet, vnd guten Vnterricht habe. Wo auch an
den Eltern Mangel, soll: der Pfárrherr, die, so zur Schul gehen, für
sich darzu halten lassen, beneben sich aüch, besonder zu eingange-
nen Advent vnd Fasten, víf der Canzel erbietig machen, dass die,
so Kinder wollen. beichten lassen, solche auf die erste Sonn- vnd
Festäge nach einander'zu zwölff Vhren, guten Vnterrichts halben,
in die Kirche bescheiden, da sich dann der Pfarrherr &uch finden
lassen vnd solchen Vnterricht mit Trewen thun soll -
Von dem heiligen Sacrament des Altars.
Wie hie oben von der Beicht angeregt, also ist hiebey noch-
mals vnser Bevelch vnd Mainung, dass von wegen der Anzahl des
Volks, auf den Sonntag vor dem Palmtag, durch den Pfarrherrn
fleissige Erinnerung beschehen .soll, damit nit jedermann mit Em-
pfahung des Hochwürdigen Sacraments auf einen Tag kommen,
sonder zu obgemelten underschiedlichen Tagen sich derzu bereit
zu machen, dass man der Anzahl, nach Gebür, desto besser abwar-
ten könne.
Welche Vermahnung dann von solcher Tag einem auf den
andern mit Fleiss beschehen, vnd die Eltern ihre Kinder, vnd ganz
Hausgesindt mit guten trewem fleiss darzu halten vnd weissen
sollen.
Es soll auch der Pfarrherr neben vnsern Beampten móglichen
Fleiss fürwenden, vnd den andern mit gutem Exempel vorgehen,
damit das Volk mit der Communion, vnd dem Opffer wiederumb
auff die vier hohe Fest, wofern es in Abgang gerathen were, mögen
gewehnet werden, vnd dass sonderlich zu Oesterlicher Zeit sich Nie-
mandt, ohne sonderliche erhebliche Vrsachen (die er dem Pfarrherrn
dann vermelden vnd anzeigen sol) mit Beicht vnd Communion
ausschliesse, dass auch ein, jedes Pfarrkindt sich darmit bei seinen
ordentlichen Pfarrherrn gehorsamblich erzeige, derhalben ihnen
dann das Gebott der Christlichen Kirchen wol einzubinden, da dann
wider Zuversicht, jemanden so ruchlos, vnd sich angeregte Oester-
391
liche Zeit, als acht Tag zuvor, oder aufs längst inner acht Tagen
darnach, mit Gott dem Allmächtigen nit versöhnen, vnd Christlicher
Ordnung nach beichten vnd communiciren würde, der oder dieselbe
sollen vns hernach den nechsten namhafft gemacht werden, gegen
denselben, &ls der Kirche Vngehorsamen, vns zu erzeigen wissen.
Da dann jemanden frembde Ehehalten vnd Handwercksgegind
oder andere hette, so in vnserem Stifft nit bürtig, vnd widerwertiger
Religion weren, wirdt ein jeder Haussvatter dieselbe zur Gebühr zu
ermghnen wissen, vnd soll denselben, da sie dieses Orts sich andern
nit begebren gleich zu halten, doch kein Auslauffen an ander Ort,
oder Buchung ihrer Religion gestattet werden.
Damit dann dem hochwürdigen Sacrament desto mehr gebüh-
rende Referenz vnd Ehr erzeigt werde, solle sonderlich allwegen,
wann Communicenten vorhanden, beede Gotteshaus-Meistere sich
bey dem Ampt vnd Communion befinden lassen.
j Von dem Ehestandt. -
.In oder bey dem Sacrament der Ehe soll zum fleissigsten auf
vnser hiebevor ausgangen vnd publicirt Ehe-Mandat gesehen vnd
darob- gehalten werden, dergestalé, dass die Personen, so zusammen .
zu heyrathen gewillt, sich zuvor drey unterschiedlich mal auf der
Canzel offentlich ausruffen lassen. Alsdann allerenst, vnd nicht zuvor
(wie an etlichen Orten, dem Inhalt angezogenen vosers Mandais
zuwider, unordentlich besehehen seyn soll) wann kein Einredt oder
Verhinderung vorhanden, in der Eltern, Vormündere, nechsien
Freund, oder sonst zweyer ehrlichen Zeügen, vnd des Pfarrherrn
Gegenwart die Eheversprechung, soll geschen. Nach beschehener
Eheverpflichtung soll der Kirchgang vnd Hochzeit, so viel möglich,
befürdert, vnd nicht aufgezogen, Immittels auch den miteinander
verlobten Persohnen in einem Haus zu wohnen, nit verstattet werden,
derob wir vnsern Beamten zu halten, hiemit befohlen haben wollen.
. Vnd soll der Pfarrherr dieselben vor den Kirehgang zur Beiehi |
vnd Communion vermahnen, damit von dem Allmächtigen desto
"mehr Glück vnd Segens zu gewarten.
Es soll auch die Einleithung enderst nicht, denn vnter dem
Ampt der heiligen Mess beschen, auch das Opfer ‘ im Brauch erhel-
ien, vnd den neuen Eheleüthen St. Joannis Segen nach dem Ampt
vor dem Alter geben, dann auch jedesmal zu was Tag vnd Zeit
solche neue Eheleüt ihren Kirchgang géhalten, in das Buch, davon
hieoben bey dem Tauff, Andeütung beschen, vater einen sondern
Tittul eingeschrieben werden,
-
* v
392 .
Sonderlichen aber soll der Pfarrherr keine Eheleüth einleithen;
sie seyen dann vnser alten Catholischen Religion zugethan.
Item die verbottene Zeit, darinn man nicht mag Hochzeit haben,
noch dieselbe eingesegnet werden. Als vom Advent bis auf der
heiligen drey Kónig Tag, vnd von der Aschermittwochen bis auf
den ersten Sonntag nach Ostern, fleissig verkündigen, darmit mennig-
lich sich für Schaden zu halten wisse. -
Dieweil auch die Hochzeiten etwann zu vnbequemer Zeit, als
dass gleich auf den andern Tag ein gebotener Fasttag eingefallen,
angestellet, vnd alle Vnordnungen fürgangen, auch wol gar Fleisch
gespeist worden, soll der Pfarrherr fürthin die Leüth. darvon a&b-
mahnen, vnd vnsere Beampten, dass dissfalls sich vnserm Fasten,
wie auch dem Policey-Mandat, mit Abschaffung‘ übermässiges Vn-
kostens gemäss erzeigt werde, fleissig Aufsehens haben.
Vnd soll wie oben bei dem Kindertauffen gemeldet, der Pfarr-
herr zu den Hochzeiten oder Malzeiten sich nit finden, sonder mit
einem Pfundt Gelds, wo es gebreuchlich, begnügen lassen. Im Fall
aber:je einer von einem ehrlichen Mann insonderheit geladen wirdt,
soll er doch zu rechter Zeit, gleich nach der Malzeit vor andern,
sich wieder zu Haus verfügen, sich alles Tanzens lassen, vnd sonsten
elso halten, dass es ihme an Verrichtung seines Ampts, weil sich
stündlich mit Kranken, Kinder-Tauffen vnd dergleichen etwas zutre-
gen kann, vnverhinderlich sey. Dessgleichen soll auch, wo es also
herkomment dem Schulmeister vnd Cantori ein Pfundt Geldts, sampt
einer Suppen vnd Trunck, item dem Kirchner gleichfalls ein Pfundt
Geldts vnd Suppen gegeben, vnd hernacher sich von den Malzeiten
enthalten, auch in dem vnd allen andern niemand übernommen
werden.
: Item de die Ehesachen einredt oder sonsten Freundschaft, Ge-
veatterschaft oder dergleichen fürfällt, sollens weder Pferrherr noch
Beamten entscheiden, sondern in allweg an vnser Consistorium wei-
sen, vnd de daselbsten darunter geurtheilet, Er Pfarrherr die Ein-
leithung, vnd Hochzeiten nit eher fortgehen lassen, es wäre ihm
dann ein versiegelter Urtheilsbrieff fürgezeigt, vnd in deme sich die
Schein, so die Procuratores bissweilen wider den ordentlichen Process
gedachts vnsers Consistorii, von sich geben, nit irren lassen, darmi
dann solche zweiffelige vnd verhinderliche Fäll desto besser für
Augen gehabt, vnd war genommen werden, haben wir zu mehrerm
Vnterricht verfügt, dass der Sippschaft vnd Gevatterschaft, vnd was
daraus für Verwandnus erfolge, gegenwärtige Verzeichnus gedruckt
werden sollen.
j 398
Nachdem auch bisweilen der Ehestandt in deme missbraucht
wird, dass etwann Eheleüth ohne Vorwissen der Obrigkeit, oder des
ordentlichen Richters sich von einander scheiden, vnd vnterschied-
liche Wohnungen haben, soll der Pfarrherr neben den Beampten
auf dergleichen Füll fleissig sehen, vnd wann gute Ermahnung nit
helfen will vns dessen berichten.
Volgt, wess sich gegen deri Kranken, auch in Reichung der
letzten Oelung und nachmals gegen den Verstorbenen zu
verhalten.
Nachdem die Kranken zu besuchen, vnter die Werck der Barm-
herzigkeit gezehlet, auch nicht die geringste Lieb des Nechsten ist,
so ist abermals vnser Befelch, dass der Pfarrherr, da er jemand in
gefährlicher Schwachheit vernimbt, darauf er dann seyn fleissige
Erkundigung haben soll, ob er gleich nit erfordert, für sich die-
selben besuchen, trösten, vnd zur Beicht vrd Empfehung der Hoch-
würdigen Sacramenten vermahnen soll, dieselben auch so viel móg-
lich selbst beicht hóren, vnd keinen frembden Priester oder Religiosen
solch schwer Ampt befelen, es sey dann, dass derselb in casibus
conscientiae wol geübt vnd erfahren, vnd zuvor Beicht zu hóren
approbirt worden.
Wann das Hochwürdig Sacrament zu den Kranken getragen,
soll es mit gebührender Ceremonien geschehen, der .Pfarrherr in
seinem Chorroek vnd Stola, dann zween kleiner Jungen mit bren-
nenden Kerzen, vnd ihren Kappen, oder in Mangel derselbigen,
Chorrócklein (welche in der Sacristey derzu sonderlich zu behalten,
vnd da jetzt keine vorhanden, von dem Gotteshausmeistern sollen
verschafft werden) vnd der Kirchner mit einem Glócklein vnd Latern
vorgehen, da dann sonsten jemanden von Nachbarn aus Andacht
vnd Lieb mitgehen will, wäre es auch Christlich vnd wohlgethan,
wie dann der Pfarrherr mit Gelegenheit darzu zu vermahnen hat.
Wo dann Todes-Gefahr zu besorgen, soll auch zu Empfahung
der letzten Oelung Erinnerung beschehen. Vnd dieweil dieses
Sacrament fast gar in Abgang gerathen, von dessen Nutzbarkeit die
kranke Persohn, wie sonsten durchs Jahr. die Pferrkinder in Aus-
legung des Catechismi wol vnterrichtet werden sollen.
. . ltem es dahin zu richten, dass in den Häusern bei Kranken
vnd Sterbenden Weyhwasser, Imego Crucifixi, vnd brennende Lichter
wieder &ngeordnet werden.
4
294 . .
Wo dann also Todes-Gefahr, soll der Pfarrherr fleissig bey den
Kranken bleiben, damit sie sich mit Gott vnd dem ewigen Leben
zu bekümmern desio mehr Vrsach gewinnen vnd haben. .
De nun jemanden verstirbt, der sey reich oder arm, soll der
Pferrherr denselben allwegen an dem Ort, wo er liegt, mit dem
Creüz, Rauchfass, Weyhwasser, vnd gebührlichen Gebetten annehmen.
Es sollen auch dem Verstorbenen vier oder zwey brennende
Kerzen, wie es von der Freundschafft .begehrt (so bey dem Gotts-
hauss jederzeit seyn sollen) vorgetragen vnd von vieren acht neue
'Pfenning, vnd von zween halb so viel dem Gottshauss zu Erhaltung
derselbigen, von den Ármen aber, die nicht in Vermógen, denen
men gleichwol zwo vortragen soll, nichts gegeben werden.
Wann jemand also, mit der Procession vnd Schulern zum Grab
geleitet wird, soll vnterwegen das Media vita gesungen, vnd mit
dem Gelett, "wie es gebrüuchig, gehalten werden. Auch von dem
Pfarfherrn auf der Cenzel, oder vor dem Alter eine kurze Leich-
Predig vnd Vermehnung für alle Christglaubige, sonderlich aber
dieses Ábgestorbénen Seelen zu biiten beschehen, darbey auch so
belden, wann die Freundschafft (von denen es zuvor zu vernehmen,
vnd sie dessen zu ermanen) den Primum halten wöllen, dann nach
Verrichtung dessen, auch den Septimum, vnd nach dem Septimo
den Tricesimum, vor dem Altar verkündigen, ob jemand dieses oder
anderer Abgestorbenen Seelen zu Trost sich mit, Andacht darbey
woll finden lassen, beyneben wiederumb, wie obgemeldt zum Gebett
Vermanung gethan werden.
Würe dann der Abgestorbenen zumal mehr als einer, sonderlich
de es arme Leüth, sollen die Begüngnussen mit einander e&uf den
Freytag zumal (wo aber ein sonder Fest einfallet, auf den Sambstag
hernach) vnd ihnen den Armen ohne Entgeld, aus. Christlicher Lieb
vnd Andacht, weil es vm Gelds wegen gar nicht zu thun, gehalten,
vnd auf der Canzel, dass man dessen Primum, des andern, oder
dritten Septimum oder Trigesimum halten werde, auf den Sonntag
zuvor darzu Verkündigung, vnd beyneben, dass die Kinder vnd
Freundschefft vnd andere fleissig darzu sich finden wollen, Vermah-
nung beschehen. Ingleichen auch sonderliche Commemoration vnd
Collecten halten, vnd nach verlesenem Evangelio sich zum Vmbstand
wenden, jedes Primum, Septimum vnd Tricesimum wieder erholen,
vnd sie, für welche Gedächtnus gehalten, zum Gebett vermahnen.
In Septimo vnd Tricesimo soll das Grab, wie vor Alter mit dem
Toden-Tuch bedeckt werden, :darvor man dem Gotishauss zween
Pfenning geben soll. So soll man auch die Kerzen wiederumb bey
995
dem Grab, oder vor dem Altar in der Kirchen brennen lassen, so
lang der Actus wehrt, welche es dann in Vermögen, die sollen die
Kerzen selbst schaffen, wo die aber vom Gotishauss dargeben, soll
men jedesmal von einer zween neue Pfénning entrichten.
Nach verrichter Begüngnus soll der Pfarrherr mit dem Weyh-
wasser vnd Rauchfass über das Grab oder abermals an den Ort, in:
der Kirchen gehen, vnd den gewöhnlichen Actum daselbsten ver-
richten.
Was dann in dergleichen Fällen von dem Gottesdienst zu ent-
"richten jedes Orts gebräuchig ist, vnter anderen in fine schrifftlichen
annectirt, vnd soll mehr nit, weder von Alters bräuchig gewesen,
genommen, vnd in allweg dahin zu sehen, dass allein so wol der
Lebendigen als Verstorbenen Seelen Heyl gesucht werde,
| Wäre vielleicht herkommen, dass für das Seelrecht so viel als
ein Gulden geben worden, so solle darmit die Begräbniss, der erst,
sieben vnd dreissigst abgelegt , vnd der Pfarrherr schuldig seyn,
solche actus ohne ferner erlegen, zu verrichten.
. Was sonsten für gesüífle Jahr-Täg zu was zeit,’ vnd mit was
. Gottesdienst die sollen verrichtet werden, soll der Pfarrherr fleissige
Nachfrag haben, dasselbig auf ein Tafel in der Sacristey verzeich-
nen, vnd daran seyn, dese sie wiederumb gehalten, vnd jedesmal
verkündiget werden, da dann über die vorige, auch von den Ehe-
leüthen, Kindern vnd Freünden, ihren Ehegenossen, Eltern vnd.
Verwandten, so vor diesem verstorben, oder auch inskünftig Begäng-
nussen vnd Jahrtäg, aus Christlicher Andacht zu halten begehren:
soll der Pfarrherr in deme sich auch gutwillig erzeigen.
Vnd nachdem nach dergleichen Begängnussen mit Gastereyen
allerley Vnordnungen vnterweilen fürgehen, soll der Pfarrherr die
Leüth darvon mit Fleiss ebmahnen, .vnd .er selbst auch nit Vrsach
dazu geben.
Die kleinen Kinder, ob sie gleich noch keines Jahrs alt, sollen
nit von den Ammenfräulein, sondern von dem verordneten Toden-
gräber begraben, vnd von dem Pfarrherr Aufsebens gehabt werden,
dass die Gräber in rechter Tiefe gemacht, damit dieselben nit von
den Thieren geöffnet, oder sonsien durch Geruch Beschwerung -
erfolge. |
Was aber diejenige Kinder belengt, so vngetauft &bsterben, soll
man dieselben ebenmessig, als oben, jedoch an ein sonderlichen
darzu angemerkten Ort auf dem Kirchhoff (da sonst kein eigener
Plaz hierzu wäre) begraben, zu denen auch die, so im Ungehorsamb
Christlicher Kirchen absterben und nit unterandere sollen gelegt werden.
396
Damit auch der Krancken und Kinder Tauf halben zu gefahr
nichts versaumet werde, soll der Pfarrherr stetügs bei seiner befohl-
nen Pfarr bey Tag vnd bey Nacht sich in Bereitschaft finden lassen.
! Auf den Fall er aber über Feld zu reysen, je nothwendige Ehehaf-
ten hätte, alsdann durch einen andern nächst bey ihme wohnenden
Pfarrherrn, solch sein Pfarr mit Wissen des Kirchners, der denselben
allwegen zur Handt haben möge, eigentlich bestellen, und ohne
solche Bestellung keineswegs verreysen.
Volgt weiter, wie es durchs Jahr mit dem ‚Gottesdienst und
Processionen zu halten.
Zu Eingang des Advents soll allwegen neben Erklärung, warum
derselbig von der Christlichen Kirch angestellt, etwas von rechter
Bereitung zu solcher Heylwertiger Zukunft des Herrn traetiert wer-
den, damit auch solch heilig und hohe Fest das Volk zur Beicht
und Communion zu bewegen, wie dann sonderlich die Schüler auf
dasselbig zu beichten sollen angehalteu werden. .
Item auf Joafinis Evangelistae soll der Wein, Purificationis die
Lichter vnd Kerzen, Ostern die Speisen, vnd Assumptionis Mariae
die Krüuter altem Christlichen Brauch nach benedicirt, vnd in deme
durch den Pfarrherrn und Officialen der Anfang gemacht werden.
In Quadragesima soll am Sonntag zuvor &ctus Cinerationis dem
Volck verkündigt vnd in die Cinerum vermög der Agend gehalten,
alsdann auch die Litania gesungen, dessgleichen an demselben Sonn-
tage der gewöhnlichen unseren Vorfahren, vnd vnser aussgangen
Fasten Mandat, oder vielmehr gemeinen Christlichen Kirchen Satzung
vnd Ordnung Erinnerung gethan werden, sich denselben aus darin-
nen angezeigten Vrsachen, vnd zu Verliütung jrer selbst Beschwer-
nus, gemess zu erzeigen.
So solle durch die Fasten wochentlieh , wo zuvor ein mehrers
nit herkommen zum wenigsten ein Predig , als am Freitag von der
Beicht, Buss und würdiger Empfahung des Hochwürdigen Sacraments
vom Pfarrherrn beschehen, mit welcher Fasten-Predig er Pfarrherr
sich der Arbeit vnd Zeit, Gelegenheit nach zu accommodiren wissen
wird.
Was auf die heilige Oesterliche Zeit wegen der Beicht vnd
Communion zu thun, ist hieoben angeseigt.
Sonsten soll auf dem Palmtag der Actus vermóg' der Agend
gehalten, Palmen geweihet, und solches den Sonntag, damit auf
anfahende Carwochen das gemeine Volk desto mehr zur Andacht
397
bewegt ünd angereizt,.der Pfarrherr von eingehender Betrachtung
des Leidens und Sterhens Christi zu würdiger Bereithung zum Hoch-
würdigen Sacrament, und das auf den heiligen Grün Donnerstag
und Carfreytag vormittag menniglich der Kirchen- vnd Gottesdienst
mit Andacht auswarten wöll, gleicher Gestalt Vermahnung thun soll.
Auf gemelien Grün Donnerstag soll, wie auch anderer Tagen
von der Communion eine kurze Vermahnung geschehen, und seyn
nach verrichten Ampt mit gebührenden Ceremoniis die Altär ab-
zuwaschen.
Auf Mitwochen, Donnerstag und Carfreytag die Metten auf den
Abend ganz zu halten.
Auf den Carfreytag soll zur rechten Zeit der Passion gepredigt
werden.
Ebenmessig soll Sepulchrum Christi an einem bequemen Ort
mit gebührenden Ceremoniis zugericht und gehalten werden, darbey
zu mehrerer Andacht die Schüler die Psalmen singen sollen, die
Kirchen auch diese zwen ganze Tag über allzeit offen bleiben damit
man gleich ab- und zugehen möge, wie dann der Pfarrherr zu
einem solchen, vnd dass die Leüt auf die heilige Zeit der Arbeit
etwas abbrechen, Vermahnung thun soll, damit sie sich zur Beicht
desto bereiter machen.
Auf den Sambstag als Oster- Abend das Feuer mit gebührenden
Ceremoniis zu segnen.
Wie auch das Taufwasser weihen, welches dann auf den Pfingst-
Abend wieder erneuert vnd gewiehen werden soll.*)
An St. Marxen Tag, wie auch in der Kreuzwochen, deren An.
feng vnd Vrsach bey Christlicher Kirchen, etwas zuvor Verkündi-
gung vnd Unterricht zu thun, sollen die gewönlichen Walfahrten
wie mit alter löblicher Herkommen mit Fleiss vnd Andacht verricht
werden, vnd da.eiliche der Priester zusammenkommen, sie sich
selbst untereinander vergleichen, wer das Ampt der Mess, dann die
Predigt halten ,. oder aber des andern Gottesdienst pflegen solle, da-
mit alles nottürfftiglich vnd ordentlich beschehe. Wohin dann jetzt
bemeldete Wallfahrten gerichtet, vnd wie es darmit zu halten, das
wird zu Ende dis Drucks zur Nachrichtung gefunden.
'Solehen, wie auch den Processionen in der Festwochen Corporis
Christi, vnd was bey den Patroeiniis oder Kirchenweyhungen her-
kommen, bilich menniglich soll beywohnen. Wo aber je aus.
*) Dieser Absatz ist nicht in dieser, - wohl aber in der 1613ner Kirchenordnung be- .
findlich.
398
erheblichen Vrsachen es nit seyn kann, soll doch bey der Straff
eines Pfundts Wachs dem Gotteshaus verfallen, aufs wenigst aus
jedem Haus ein Person, so zum hochwürdigen Sacrament gangen,
geschickt werden, wie auch der Pfarrherr daran seyn soll, dass
jedermann bey dem Ampt-der heiligen Mess- und dem Gebet bis
zum Beschluss, mit den gewöhnlichen Collecten bleibe, und volgends
ordentlich wider zu Haus gehe, und darunter alles unnütz Gesehwütz
vermitten werde; &uch er der Pfarrherr zu gutem Aufsehen und
Exempel seines &nbefohlnen Pfarr-Volcks keineswegs dahinden sich
aufhalten, sondern mit &nheimbs gehen soll.
Wie es mit der Himmelfahrt Christi, desgleichen auf Pfingsten
mit Sendung des Heillgen Geists vor der Zeit gehalten worden, dar-
bei soll es noch bleiben, auch wo es darmit in Abgang gerathen,
solches wieder angestellt wérden.
Das hohe vnd grosse Fest Corporis Christi soll der Pfarrherr
allwegen den Sonntag zuvor verkündigen, vnd die Processionen
altem lóblichen Herkommen nach, mit gebührenden Ceremoniis vnd
Gesüngen, auch den Actum durch die ganze Octava in der Kirchen
halten.
In ipsa Octava soll er mit dem Hochwürdigen Sacrament und
gebürenden Ceremoniis umb die Kirchen, oder wo es elso Herkom-
men, wie in ipso Festo in der Procession gehen, were bey der Pfarr
oder den Filialn solches auf den Sonntag, oder in der Octava zu
verrichten gebräuchlich, soll es auch bleiben, und bey solchen Pro-
cessionibus allwegen die Bürger- oder Bauernmeister den Priester
führen, vnd die vier Jüngsten des Raths oder Gerichts den Himmel
tragen.
In festo Animarum soll er auf den Abend Vesperas Defunctorum
zu volgenden Morgen vor dem Officio Defunctorum, Vigilias Majores
mit gewöhnlichen Psalmen und Lectionibus halten.
Wann in dem Ossorio oder Coemeterio em Altar vnd Platz für
den Pfarrherrn und das Volk vorhenden, soll in die Animarum auf
demselben Altar, wo aber nicht Raum, in der Kirchen, den daselbsten,
auch allen andern verstorbenen Seelen zu guten, das heilig Ampt
der Mess mit gebührlichen Collecten gehalten, in Ossosorio und Kirch-
hof das Weyhwasser gesprengt, und gerauchert werden.
Item alle Quatember auf die Mittwochen sollen pro omnibus
Defunctis Vigiliae vnd Officium Missae gehalten, auch das Ossorium
vnd Coemeterium, wie bräuchlich, besucht werden.
Von Patrociniis oder Kirchweyhungen.
Wenn in der Pfarrkirchen, wie auch in derselben Filialn Pa-
trocinien oder Kirchweyhen seyn, vnd mit was Ceremonien die-
selben zu verrichten, das ist gleicher Gestalten zu Ende dieses
Trucks verzeichnet.
Es solle aber in Verkündung, wie auch bey Haltung solcher
Patrocinien oder Kirchweyhungen der Pfarrherr sein anbefohlen
' Pfarrvolk vnterrichten, dass solche fürnemblich herrühren vom an-
genommenen Christlichen Gleuben, oder Erbäuung der Kirchen vnd
angerichten Gottesdienst, mit Erinnerung, dass sie bey dessen Ge-
dächtnuss Gott um seine Gnad dankbar sein, vnd vm fernern Segen
bitten, zu dem Ende, dass des Pfarrvolk den Kirchweyhtag türnemb-
lich in dem Dienst Gottes und Christlichen guten Wercken .verrichte,
vnd nit mit vnnottürfftigen Verschwentlen des ihren, abscheulicher
Füllerey, und andern Uppigkeiten verzehren. Da dann ein guter
Freündt sich mit dem andern wolte erlustipen, dess das selbige
mit Ohristlicher, erberer, guter Bescheidenheit vnd ohn Aerger-
nus des Nächsten beschehe, wie solches unsere hiebevor ausgegangene -
Mandaten vermögen vnd innhaben. Vnd soll der Pfarrherr, als
oben bey den Kindertauffen und Hochzeiten auch gemeldt, zu guten
Exempel, sich selbst der Gastereyen, wo nit gar messen, doch also
erzeigen vnd verhalten, dass er auf alle zu tragende Nothfüll seines
Pfarr- und Kirchen-Ampts halb, zu Haus nüchter und bereit zu finden
gey, auch was er für Vnordnung bey den Pfarr-Verwandten spüret,
an der Canzel der Gebühr enden, vnd so viel an ihme, neben
vnsern Beampten wenden, solt ihm daran mangeln, hat ers an vns
- gelangen zu lassen.
Von Schulen.
Nachdem an Pflanzung der Jugend, damit dieselbe in dem
rechten, wahren, Catholischen und Apostolischen Glauben, auch in
. der Forcht Gottes, guten Sitten, Tugenden vnd Künsten auferzogen,
in dem heiligen Gebet, vnd andern Christlichen Glaubensartikuln,
nothwendiglich gelernt, vnd vnterwiesen werde, hoch vnd viel gelo-
gen; Als befehlen wir hiemit vnd wollén, dass jedes Orts do es
Schulen hat, die Pferrherrn neben denen, so aus dem Rath dazu
verordnet, oder wo auf den Dörfern nit weltliche Personen zu In-
spectoren oder Aufsehern vorhanden, sie die Pfarrhestn mit desto
‘ mehrern Fleiss, alle Monat vnd. óffter die Schulen visitiren, und
Aufsehens haben sollen, damit die Jugend recht gehalten; wand. als
400
obgemeldt, Christlich vnd wohl instituirt vnd vnterwiesen werden,
auch nichts Böses von verhottenen Büchern, oder Tractätlem (dat-
von hernach insonderheit Meldung geschicht) eingeführt , gebraucht
oder gelesen werde.
Insonderheit aber dass die Schulmeister für sich selbst in allem
ein Ehrbar, geistlich Leben :vnd guten. Wandel führen, der Jugend
ein gut Exempel vortragen, auch: ^Sommer- xndà Winterstoit gewisse
stundt halten. "y ey outer n cds
Wann nun zu solchen beatimpten- ‚Stundten..die Jugend oder
Schulkinder versamblet, sollan Anfangs: sie ‚die Schulkinder, nach-
einander von Tag zu Tag, weckdem.,isin:idkrze . täglich . befunden,
mit Andacht das Schu]gebeit, sa sus den Gedeelismo zu nehmen,
vor vnd nach der Schul vorbeiten ) sich «sie die Schulmeister in
Lateinischen Schulen die Jugend it Kirchengesängen wel abrichten,
damit sie auf die Sonn- Fest- vnd Feyertüg die) Offieia Vesper vnd
anders singen kónnen, :
Wie auch nit weniger. die. Tentschen Bebninaeister ihre Schul-
Kinder, Knaben vnd Mägdkin in den christlichen bey katholischer
Kirchen herkommenen und approbirten Teutsehen Gesüngen, (die
wir in ein besonder Büchlein zusammen tragen und rucken lassen)
ebenermassen unterweisen, darinnen &bem „ vnd.dieselbige nach Ge-
legenheit der Zeit so wol in der. Kirchen; ala: inder Schul sollen
singen lassen. TE ps)
Dann auch damit die J ugend, w88. einem jeden, Chrigtesmensehen
zu seiner Seelen Heyl und Wohlfahrt diemstlich und: au: wissen von
nöthen, zeitlich zu allem guten Unterricht eingepflauzt werde, sollen
die Schulmeister auf alle Freytag zur letzten: Stund vonmältsg, etwas
vom Catechismo, so auf nechstfolgenden- Sonn. ‚oder Feyertag: in
der Kirchen soll recitirt werden, fürnemen, und:sonsteh die Jugend
mit Lesen, Schreiben vnd allem Fleiss vnterrichten , .jedés vor- vnd
nachmittag allwegen aufs wenigst zweymel abhüren. tov
Fürnembliehen, aber ‚soll ein. jeder Schulmeister. seine Leotiones
nach dem allbiesigen, wie die in einem besondena :Qatalogo jedes
Jars zu bestimbter Zeit getruckt werden,. dirigiren: -vad- richten,
damit, so die Knaben ein mehreres zu: lernen geschickt, sie an deme,
da sie es in voriger Schul gelassen, zugleich .forischreiten,. vnd zu
Verliehrung der Zeit vnd Vnkostens, nii ein anders anfangen müssen.
Wo denn gute ingenia, sollen Pfarrherr vnd verordnete der Schulen :
Vorstehere, welchen Orts es deren hat, bey denm Edtern anhalten,
dass sie solche ihre Kinder nicht vnzeitig von den Schulen nehmen,
sondern wenig vnd kurze Zeit ihnen vnd dergleichen Kinderm zur
401
Wohlfahrt, ein überiges thun, damit dieselben vnserer in vnser
Stadt Wirtzburg angerichten Schulen und Stifftungen, wo Unver-
mögen vorhanden, sich theilhaffüg machen.
Es sollen auch die Schulmeister Lateinisch vnd Teütsch, alle
ihre Schulkinder auf Sonn-, Fest- vnd Feyertag zu gewisser Stund
in ihren Schulen fleissig versamblen, vnd in guter Ordnung sonder-
lich im Advent vnd Fasten zur Predig (auf die Tag, da dieselbige
angestellet) und Gottesdienst, doch bevorab auf gemelte Sonn- und
Feyertag zur Mittagpredig “und Kinderlehr oder Katechismo, dess-
gleichen auch alle Jahr, auf wenigst die drey hohe Fest, als Weyh-
nachten, Ostern vnd Pfingsten zu Beicht führep, die auch so das
Alter, vnd den Verstand haben zu Empfahung des Hochwirdigen
Sacramenta, vnd in.deme alles Fleiss instituiren.
Damit sie die Kinder von Jugend auf der altem Catholischen
löblichen Kirchen Ceremonien gewohnen, sollen die Schulmeister
auch darzu, sonderlichen aber am Ascher-Mittwochen zur Empfahung
der Aschen, &m- Charfreytag, wann man unsern Herrn ins Grab
legt, auf Lichtmess zur Weyhung der Kerzen, und zu dergleichen
mehr Festen, gleichfalls mit Erklärung deren Christlicher Bedeu-
tungen, -zur Kirchen bringen.
Hierbey befehlen wir auch ferner, dass ausser denen, so von
vns, vnsern Geistlichen Räthen oder mit Vorwissen jedes Orts für-
gesetzter Obrigkeit, zu Schulmeistern in unsern Stätten, Flecken
vnd Dörfern approbieret, vnd verordnet, einige andere Winkel-Schul
nit soll verstattet, sondern die Anzahl der Schulmeister, so viel sich
immer thun lässt, eingel gezogen werden.
So dann ein oder der andere Schulmeister so viel Kinder in
seine Zucht und Lehr beküm, dass er dieselbe für seine Person der
Notthurft nach nicht auswarten könnte, oder aus ehehafften der
sonsten ein Zeitlang, doch mit Bewilligung des Pfarrhemn und Schul-
herrn, abwesend, oder mit Leibsschwachheit behafftet wär, soll er
einen. hierzu tüglichen, und qualificirten Substituten gebrauchen, der
aber doch neben solcher seiner Qualität, auch entweder professionem
fidei geleistet, oder doch sonsten -in religione vnverdächtlich sey.
Jedoch sollen sie die Schulmeister ihren befohlnen Schulen in
der Person fleissig abwarten, vnd ohne sonderliche erhebliche Vr-
sachen keine Schulzeit versäumen.
So dann ihr der Schulmeister, oder andershalben Mangel für-
fellet, ein solches von Pfarrherrn vnd Schulverordneten jederzeit an
vns, oder an vnsere geistliche Ráth gebracht werden, darinn gebüh-
rendes Einsehen zu haben.
; 26
40»
Vnd zum Beschluss befehlen wir vnsern vnd vnsers Stüffis
Vnterthanen vnd Verwandten hiemit ernstlich, dass keiner Kinder
an andere als Catholische Ort zur Schule wólle schicken, oder
Handwerker lernen lassen, damit sie in ihrer vnvezstendiger Jugendt
zu widerwertiger Religion nit verleitet, vnd sich von ihrem Vatter-
land ausschliessen mögen.
Ins Gemein.
Das Hochwürdig Secrsment soll rein vnd sauber in Ciborio
gehalten, vnd alle Monat erneuert werden.
In. der Kirchen sondere Beicht-Stühl zu verordnen, damit Priester
vnd Beichthind wissen, wo eie sich zusammen finden sollen, vnd die
Beicht nit vf dem Altere oder in der Saeristey fürzunehmen.
Durch das ganze Jahr soll allwegen auf dem Freytag nach dem
Ampt der heiligen Mess, so solches gehalten, das Tenebrae mit.
Versen und:Collecten gesungen, auch nach alter christlicher Gewohn-
heit, zu Gedüchtnuss und Danksegung des Leidens und Sterbens
vnsers Erlósers und Beligmachers, zu Mittag umb eilff Uhr das
Tenebrae geläutet werden.
Wie man auch alle Morgens vnd Abendis Zu. gewönlieher Stund
nach Gelegenheit der Zeit des Jahrs das Ave Moxia.lünten ol. — —
Item soll der Pfarrherr neben. unsern Beampten deren seyn,
dass die Kirchen in wesentlichen Bawen erhalten, wes-mengelt,
jederzeit zugerichtet, vnd mit den Ständen also versehen werde,
das Beampte vnd Manns- dann Weiber-Volk, vnd :das gemeine
Gesind wissen, wie sie ordentlich und untetechiedlioh stehen und
des Gotjesdiensts abwarten sollen.’
Dessgleichen den Ornat alle J&hr mit Fleiss besichtigen, dass
derselbe nit Schaden neme, vnd was vonnöten gleichfalls auch bessern
zu lassen.
Item in allweg darob zu seyn, dess die Altarie :mit Patronen,
Tafeln, Deckeu vud Vorhängen nach Gebür geziert seyn und sauber
gehalten werden,
Wie auch den Kirchhof dergestallt, dass kein Vieh dareuff kom-
men möge, den Verstorbenen, so von. Alters derauf begraben, nit
weniger, als an ihme selbst ein geweyhter Ort, umb ‚Ehre willen,
reiniglich zu halten, vnd dass solche zu anderm Gebrauch, als der
Begräbnus, nit gezogen, noch weltliche Haendtierungen oder Arbeit
derauf fürgenommen oder verricht werden.
| 403
Item das Ossorium sauber vnd verschlossen zu halten, der abge-
‚storbenen Ohristen Gebein in dasselbige mit Fleiss zu legen vnd zu
verwahren, vnd solche nit hin und wieder verziehen zu lassen.
Do 'dann die Zeit vorhanden, da man aus altem Herkommen,
zu Erlangung mehrers göttlichen Segens, umb den Flur (wie mans
zu.nennen pflegt) gehet, solle dessen Vrsach vnd Anfangs nit weniger
von den Pfarrherrn auch zuvor Erinnerung beschehen, vnd dassel-
bige auf Begehren ordentlich angestellet, vnd mit Andacht vnd Zucht
errichtet werden. .
Insonderheit aber befehlen wir hiemit insgemein ernstlich vnd
wöllen, dass vnter wührenden Gottesdienst es sey zu Früh- Mittags-
oder Vesperzeit, die Eltern ihren Kindern vnd Dienstboten, auf dem
Platz zu stehen, vnd ihr vnnütz Geschwütz (ohn welches es denn
nit leichtlich abgehet) wie auch das Tanzen vnd andere Kurzweil
mit nichten verstatten, sondern sie dafür in die Kirchen weisen, in
deme auch selbsten der Jugendt ein gut Exempel vortragen, vnd in
der Person erzeigen.
Als auch des Abfalls von alter Catholischer Religion vnd da-
gegen eingeführten hochschüdlicher Neuerungen vnd Spaltungen nit
die geringste Vrsach, dass etliche vnsers Stiffts zugethane Vnter-
thanen ihre Kinder an Ort vnd Ende der widerwürtigen Religion
2u Schulen geschickt, beyneben auch dergleichen neue Bücher ein-
geschleicht, vnd solche Leüth zu Vnterthanen aufgenommen werden,
so ist vnser abermals ernstliche Meynung, dass die Eltern fürohin
ihre Kinder, go eie wollen studieren lassen, entweder anher in unser
Stadt Wirtgburg, allda sie mit geringen Kosten, als anderstwo ihre
Vnterhaltung haben könneh, vnd man auch von Obrigkeit wegen
zu gebührendem Aufsehen, dass die Zeit vnd Kosten recht vnd wol
angelegt, erbittig und willig ist, oder wo je einer dieselbige lieber
anderstwo haben wollt, doch an kein andere, als Catholische Ort
verschicken oder kommen lassen sollen.
Item da etwas von Büchern zu feilen Kauff gebracht, dass
vnser Pfarrherr dieselbe sobald mit Fleiss besichtige, vnd das, so
sichs von widerwärtiger Religion darunter befindet, mit Zuthun vnsers
Beampten, den nechsten abgeschafft, auch was die einmal hinweg
zu ‚thun untersagt, vnd nit statt findet, zur Straff genommen werde.
Vnd denn dass vnser Beampter neben anbefohiner Gemeind keinen,
er sey allda bürtig oder frembd, so nicht vnser alten wahren Reli- -
gion zugethan, bey ihnen in die Gemeind oder zu Vnterthanen ein-
kommen :lassen, oder hüusliche Wohnungen anzustellen, mit nichten
gedulden .noch leyden, damit sie ihre Kinder vnd Nachkommen bey
26*
404 -
jetziger, Gott Lob! mit merklicher vnserer Bemühung angestellten
Einigkeit, als fromme Catholische Christen, bestendiglich bleiben
mögen.
Vnd dieweil wir in diesem Werck vnsere liebe Vnterthanen,
vnd ihre Naéhkommende mit ‚ganz gnädigen Vütierlichen Treuwen
gemeynen; so wollen wir jetzigen vnd künftige vnsere Pfarrherrn,
wie auch die Beampten, gnediglich ermahnet, beyneben aueh ernst-
lich befohlen haben, dass sie ob dieser vnserer Anordnung in allen
Puncten, Articuln mit allem Fleiss steiff halten, was denen zuwider
abschafien, auch durchaus den Läyen, rad: gemeinen Mann ein gut
Exempel geben sollen; vnd dass‘ sonderlich vnsere Pfarrherrn, vnd
ihre Mitthelffer, in der Kirchen, vnd dem Dienst Gottes, als densel-
: ben ergebener Personen, sich aller:'Veppiekeit, ärgerlichen Lebens,
vnd bevorab des schändtlichen Coneubinats, dadurch sie von Gott
abgeführt, vnd in ewiges Verderben: gestürzt werden, günzlich ent-
halten. Do es aber von ihnen nit beschiecht, sondern in einem vnd
dem andern Mangel gelassen, oder ichtes widerwertiges eingeführet,
wollen wir, dass es von einem Gericht an vns gebracht werde, da-
mit jederzeit gebührendes noihwendiges Einsehens. beschehen möge.
| Dessen alles zu Vrkund haben wir vnser. Viearkt Insiegel hie-
für trucken lassen, so beschehen vnd geben in vnser Stadt Wirtzburg,
Montags nach dem neuen Jarsstag, den 2. Januagi, nach Christi
vnsers Herrn vnd Seligmachers Gebärt, im ‚Tousendi Fünf ‚hundert
Neun vnd achtzigsten Jar. FoU d dij ups!
(Eine neue unveränderte -Atpabe diestr Kirchenpzdanng ver-
anstaltete Julius im Jabra 1613. Dieselbe ‚wurde von Bischof
‚Johann Phil v. Schönbern 1669 und zuletzt von Johann Gott-
fried v. Gutenberg 1693 erneuert mit mehreren Aenderungen
und. Zusätzen herausgegeben.)
, 1
l J. ® Pa ur ru. d . M [In . h
(ot onu At XV. - ira
1 S r 04e "ED "m 1 . ar, ,
^.» AASUS RESERVATI. 5 8s sos
—-
in dioecesi wirceburgensi de 1679.
Balutaribus. Saneti Matris Ecclesiae; Deeretis st: Constitotionibus
Apostolicis inhaerentes statuimus ac notum facimus, quamvis: Pres-
* byteri in ordinatione sua potestatem &bsolvendi a peccatis accipiant,
nullum tamen etiam religiosum per Dioecesin nostram Herbipolen-
sem, posse confessiones sacramentäles- sive secularium, aive eccle-
siasticorum., sive sanctimonielium, in propriis* licet Regularium
4
405
Ecclesiis excipere, nisi per examen vel alias, prout nobis videbitur,
habilis inventus fuerit, et authoritate nostra ordinaria approbatus.
Qui vero cujuscunque status aut Religionis, juxta novissima
Decreta nostra approbati a nobiscanonice fuerint, caveant, ne quem
extra mortis Articulum,. citra specialem. licentiam 'sub sigillo Con-
silii Nostri Ecelesjastici a nobis. obtentam in scriptis, &bsolvere prae-
sumant a Casibus nobis reservatis, qui sunt:
Y. Injectio violenta manmum in Clericos vel parentes,
II. Neglectus satisfaciendi .piie.legatis inita.annum.
III. Iterata Baptismi, Confirmationis aut sacri cujuspiam ordinis
susceptio. a
IV. Homicidium voluntarium. et Mandatum. ad illud, nec non
abortus &nimati foetus studiose procuratus, effectu subsecuto.
V. Felsitas Testimonii;in Judieio lati, publicarumque litterarum
falsificatio.
VI. Copula Cornalie. , etiam tantum apentata; cum filia spiri-
tugli vel Parochiana.
VII. Fornieatio. sacrilega cum persona religiosa.
VII Stuprum violentum, E
IX. ^ Crimen incendiariarum.
Volumus; iheuper ac statuimus.in praefata Dioecesi nostra com-
plicem Criminis carnalis opere consummati, extra mortis periculum
- a confessariocomplice sacramentaliter absolvi non posse, jurisdictione
cuilibet tali: quoad hoc per nos prorsus ademta.
Tametsi vero Regularium aliqui, in saepe dictis partibus nostris
constituti, polleant facultate absolvendi'& certis quibusdam casibus,
S. Sedi Apostolicae reservatis, ea tamen uti nequeunt quoad casug
praedictos: qui ne forsan e Confessariorum memorie elabantur
omnes et singuli Confessarii publige expositi Decretum hoc nostrum
de casibus reservatis, in confessionalibus suis aut saltem in locis
patentibus affixum habeäht, uDi ab ofnxübus legi possit, atque lega-
tur, ne inexcusabili error aliquis ex oblivione vel inscientia com-
mittatur.
Deeretum Bambergae in nrbe-nostra 23; Novembris 1679.
1
(c
_
AVI
INSTRUCTIO PRO ALUMNIS - CLERICIS
De 1682.
Nos Peirus Philippus Dei Gratia Episcopus Bambergensis et.
Herbipolensis. 8. R. I. Princeps, Orientalis Franciae Dux, etc.
Cum nihil sit, quod alios magis ad pietatem ac Dei cultum
assidue instruat, quam eorum vite et exemplum, qui se Ministerio
Divino dedicarunt: ad Spiritualem profectum commissi nobis Cleri
ac Populi jugiter procurandum intenti, Authore Deo, resolvimus,
tum Presbyteros et quoscunque Clericos nullius adhuc Ecclesiae Ser-
. vitio actuali addictos, ung cum Alumnis Nostris; tum quotquot in
Theologiae studio comprehensos ad alterutrius Dioecesis Nostrae
Clerum aspirantes, diebus Dominicis ac Festis matutino et pomeridia-
no tempore in Collegii seu Congregationis formam redigendos, circa
Clericalis vitae propositum sedulo informandos, omnique virtutum
et' Exercitationum Ecclesiasticarum genere ita imbuendos esse, ut
per hos, veluti Canales, sana doctrina et Christiana perfectio in
caeterorum fidelium animos derivetur, ac Spiritualis utriusque Dioe-
cesis Nostrae utilitas et nitor Ecclesiae promoveatur. Quod ut soli-
dius et fructuositts fiat, omnibus ac singulis supradictis praecipimus ;
eos vero; qui in quibuslibet Ecclesiis Civitatum Nostrarum Bambergae
aut Herbipoli resident, atque de facto Ministerio Clericali funguntur,
pro tempore ab horis Canonicis, eliisve functionibus Publicis vacuo
hortamur in Domino, ut memoratis diebus mane ab hora Septima
usque ad nonam in loco per Nos specialiter assignando, cum decenti
habitu et tonsura, modeste congregati meditentur materiam sibi prae-
fixam, et de singularum meditationum fructu inter se sub Directoris
Praesidio conferant; Missae post meditationem celebrandae intersint,
atque sub ea, quoties Directori visum fuerit (nisi Presbyteratus ordine
graudeant, et ipsimet SS. Missae Sacrificium celebrent) ad Sacram
Synexin accedant, ordinesque sibi collatos juxte arbitrium Directoris
exerceant; ac illico subsecuturam exegesim Vitae Christi, alternis-
que vicibus S. Concilii Tridentini praelectionem attente excipiant:
post prandium vero a medio secundae usque ad medium tertiae In-
stitutionibus Ecclesiasticis diligentem operam navent; et, si quando
diebus ferialibus ad discendos probandosve Ritus sacros convocati
fuerint, &ccurate obtemperent, atque ita conentur proficere, ut ad
Clerum, altiores ordines, curam animarum, vel quemcunque promo-
tionis Ecclesiasticae gradum habiles effecti, de Direetoris testimonio, :
-
401
quod indispensabiliter ante cujuslibet admissionem ad examen, vel
quamvis accomodationem, exquirendum erit; alio non obstante, evehi
mereantur. Decretum in Castro Nostro Montis Mariani supra Her-
bipolim die 24. Octobris 1682.
Petrus Philippus E. B. et H. . (L. 8.)
xvi
CASUS BESERVATI
De 1687.
Dei Gratia Nos Joannes Godefridus Episcopus Herbipolensis Sacri
Romani Imperii Princeps et Franciae Orientalis Dux etc.
Omnibus praesens Decretum Lecturis Salutem in Domino.
Cum magnopere ad Christiani populi disciplinam pertineat, ut
graviore quaedam crimina non a quibusvis, sed & Summis duntaxat
Sacerdotibus solvantur, salutaribus Sanctae Matris Ecclesiae decretis
et Constitutionibus inhaerentes sequentes nobis casus reservandos
duximus, et authoritate nostra ordinaria reservamus, ite ut nullus
Confessarius sive saecularis sive regularis, quantumvis & nobis appro-
batus, quocunque etiam modo, aut quovis privilegio praetenso ab
lisdem extra.articulum mortis, et extra specialem licentiam a nobis
in scriptis obtentam äbsolvere possit, sunt autem hi:
I. Injectio manuum violente in Parentes.
II. Homicidium voluntarium et mandatum ad illud, nec non
abortus animati foetus studiose procuratus effectu subsequuto.
IH. Stuprum violentum.
IV. Crimen incendiariorum.
Denique jurisdictionem adimimus Confessario complici, ut com-
plicem criminis carnalis opere consumati absolvere nequeat excepto '
periculo mortis, et quando tunc alius Confessarius haberi non potest.
Mandamus igitur omnibus et singulis ad excipiendas confessiones
in nostra Dioecesi approbatis Sacerdotibus, ut secundum hoc Decre-
tum nostrum iu foro poenitentiae procedant, et ne memoria elabatur,
in Confessionalibus suis, aut aliis parietibus locis illud affixum ha-
beant. Decretum Herbipoli 12. Novembris Anno 1687.
(
Casus in' Dioecesi Herbipolensi Episcopo reservati quoad nu-
merum et modum variis variant temporibus. Saeculo XIII. inveniuntur
d =
1
. 408
viginti tres, quos enarret Synodi Manegoldi Cp. XX: (vid. pag. 358.)
Saeculo XIV. enumerantur septendecim , quos invenies in Synodo
Waolframi Cp. X€. (pag. 198.) Augentür saeculo XV. ad. viginti et
unum, ut appaiet’ in Confirmatione Stafütorum' Gotfridi Cp. CXIII.
(pag..280.) Saeculo XVL conoedit ‚Agenda Wirteburg. (ex ordina-
tione. Concilii Moguntinensis de Ana 1549 Up. 2G.) omnibus parochis
rite :ondinetis et vecatis. potestetein absolvendi etiam in Casibus
Episcopo reservatis, exceptis 1. homaeidis; 2. heereticis, 3. excommu-
nicatis. —-. Saeculo X VIL piures muténius; ‘anno 1671 valent ires
casus reservati; anmo:.1678; novem. anna ı 1687 supersunt quatuor,
qui adhuc vigent. en ots eüitoris Bode)
EE xU. =
-' BKirehenordnung dess Hochsiiffis Würtzhurg,
vermehrt, verbessert und erneuert 1693.*)
Von Gottes Gnaden Johann Gottfried, Bischoff zu Würtzburg eic.
Obwohlen Unsere nunmehr in Goit seeligst ruhende Herrn Vor-
fahrere Christmildesten Angedenkens schon 'hiebevor zum öfftermahl,
denen S. Canonibus gemess nutzlich und heylsame Kirchenordnungen
durch öffentlichen Truck -jedermánniglich ' zu gehóriger Nachricht
haben aussgehen lassen, wie man sich bey dellgen Gotlesdiensi, in
Aussspendumg, Empfshung und Verehrung der Hochheiligen Bacre-
menten, in Haltung deren in der Christlichen Catholischen Kirchen
wohl angeordnet und gebottenen Fast und Abstinenz auch Sonn-,
Fest- und Feyertügen, und insgemein bey allen geistlichen Verricht
und Übungen, wie nicht: weniger mit gebührlicher Auffsicht bey
Kirchen und Schulen, zu Unterweisung der Jugend, und Einpflant-
zung eines guten ‚Gett Jwohlgefüllipen:, ‚Christlichen "Wandels ver-
halten soll, : mitıbeygefügten *ernstlichen Befdhlen;. dass sothanen
Kirchen: Ordnungerr von:c&llen 'sowohl: Hohen! als: Niedern Stands,
Geist- und . Weitlichen dem- Hochstifft Würtzburg -Unterth&nenm, Ange-
hörigen, Verwanliten' und Zugetlieneh ; 'so^ weit’ solche einen jeden
Stands: oder Ambts h&lber'betreffen'thiut, gehorsamblich nachgelebt
„soll werden; So haben Wir'doe&h unter wehrender Unserer Regierung
nicht ohne besonderes Missfallen vernehmen und im Werck selber
*) Die „erneuerte Kirchenordnung“ Bischofs Johann Philipp vom 18. September 1669
wurde lübergangen, weil sie nur in wenigen anwesentlichen‘ Punkten von der hiér folgen-
den abwéidh — —— 0 0007- ^ po ante ener
400
verspühren müssen, das mittler 'Zeit verschiedene Punkten davon
hin und wieder in Abgang komınen, und von Vielen wenig in &chí
genommen seyn worden. ' Wir haben 'solchemnach, Krefft. Unsete
tragenden hohen 'Bischofflichen Awmbts, für' natalich: und noth-
wendig erachtet, obgemeldete Kirchen-Ordhäng neben Unsern ehe:
dessen sowohl für Unsere’ Land-Dechant, als Pfarrer, -Beelsorger und
Beneficiaten ‚keraussgegebenen 'Instraeionen ünd Unterrichtungen,
wiederumb durchselhem und braemern; auch -etwann, nachdem: es
jetziger Zeiten Umbsißnde. erfordern, vermehren. und verbessern, ein-
folglich auffs 'nau wiederamb trucken: utld''&uch zustellen zu lassen.
Gleichwie aber diesd :ermeuette;/tund.. von’ Uns gnädigst vorge-
. schriebene Kirchen-Ordnung dahin hauptsäglich zielet, das alle Ver-
wirr- und Unordnung im Gottesdienst künfftighin vermieden bleibe,
und die hie und dorten eingebéhlicfiene schädliche Missbräuch auf-
- gehoben, forderist abet alleisehwehreSänd und: Laster, durch welche
der gerechte, Zorn Gottes wieder Land und Leuth erwecket, und zu
allgemeinen Straffen mit Krieg, Hunger und Pestilentz gereitzet
und bewogen wird, so viel möglich ; verhindert, hingegen aber die
wahre Erkantnuss, Forcht, Liebe und Dienst Gottes bey'der zerteu
Jugend von Kindheit auff eingepflantzet, bey denen erwachsenen
aber beständiglich vermehret und erhalten, der Gottesdienst schön
' und ordentlich verrichtet, und jedermänniglich zur wahren Andacht,
geflissener Uebung Christlicher Tugenden, und embsiger Verrichtung
Gott wohlgefälliger Werken auffgemundert und angetrieben werde;
auss welchen nicht allein der Geistliche Wohlstand: unserer Seelen
und das ewige Heyl, sondern auch gemeiniglioh besonderer Schutz
und Schirm wider alle sichtbarliche: und unsichtbarliche Feinde,
vielfältige Gnaden und aller: gedeylieher ‚Seegen : von dem lieben -
Gott zu erfolgen pflegt. = bon.
Also befehlen "Wir hiemit guädigst-Unserm Vicario Generali,
Offieiali, Geistlichen Räthen,- Consistorialen;': Land-Deehanten, Pfarren,
und Pfarpverwétern, Bevefitiaten-und Aaplänen; Schulmeistern, Kirch-
nern und HeiligeriJPflegern, wie auch: insgemein. allen und jeden die
on unsertwegen- in Birchendiensten and: Geistlichen- Verrichtungen
begriffen. seynd; dessgleiclien auch Umsern 'Über- und Unter-Ambt-
leuthen, Ambtsverwesern, Kellern, Verwaltbern, Vögten, Centhgrafen,.
Zollsehreibarn, Schultheissen, Burgermeistemn, Geriohten und Gemein-
den, auch allen andern Unsern und Unsers Hochstiffts Unterthanen,
angehörigen, verwandten, so viel eines jeden auffgetragene Obsicht
nach Unterschied der Persohnen betreffen mögte, bey ihren Uns
gethanen Pflichten, wie auch bey Vermeydung Unserer hohen Ungnad
4
410
und. erfolgendem scharpfen Einsehen hiemit ernstlich; andere aber
Unserm Ordinariat und Dioeces in Ecclesiasticis "et Spiritualibus tam
quoad legem Dioecesanam quam Jurisdictionem Ecclesiasticam unter-
gebene Herrschaften und die ihrige ausstragendem hohem Bischoff-
lichen Ambt, Freund-günst-gnüdiglich und wohlmeinend erinnerend
und ermahnend, dass sie nach ihrem zu Vermehrung der göttlichen
Ehr und Fortpflantzung des heiligen Gottesdiensts löblich tragendem
Eyfer auf alle hierin. gebottene und verbottene Fäll gute Obsicht -
haben, und diese Unsere .erneuerte Kirchenordnung so viel die einen
jeden betrifft, alles Ernsts, wenn und wo von Unseren. Seelsorgern
dieselbe darumben werden. ersucht: werden, handhaben, damit. die
befindende Verbrechungen niemanden, wer der auch sei, übersehen,
oder verschonet, sondern deme allem. und jedem gehorsamb nach-
kommen, darwieder aueh von ihnen selbsten nicht gehandelt, noch
solches andern zu thun gestattet werde. Massen Wir Uns auch
dessen also zugeschehen, Freund- und gnüdiglich versehen.
Die mehrbesagte Kirehen-Ordnung aber lautet von. Wort zu
Worton in unterschiedlichen Capiteln und Absetzen wie hernach
folget.
l1. Von Sonn-, Fest- und Feyertägen, auch Besuchung des Gottesdienst,
vor- und nachmittag auff denselben. -
1. Damit der Heilige Gottesdienst, darinnen billig ein jeder
Christenmensch seine zeitliche und ewige Wohlfahrt suchen soll,
bey Unsern anbefohlnen Unterthanen in gutem wesentlichen Stand
erhalten und forigepflantzet werde, so erinnern Wir zu forderist
Unsere sambitlichs hin- und wieder bestellte Seelsorger, Pfarrer, und
Pferrverweser, es seye in Städten, Dörffern oder Gemeinden, wie
Wir auch ihnen gnädigst hiemit aufferlegen, und befehlen,,dess sie
ihres anvertrauten sehwehren Ambts und Beruffs (Dessentwegen sie
zu forderist Gott dem Allmächtigen, und dann auch Uns, als. ihrer
ohnmittelbarer Geistlichen vorgesetzten Obrigkeit, jederzeit gebühr-
liehe Rechenschaft zu thun schuldig) stätig ingedenk bleiben, und
desswegen ihren anbefohlenen Pfarrkindern nicht allein mit unver-.
fälschter Catholischer Lehr, sondern auch mit nüchterm. keuschen
exemplarisehen Leben und Wandel also vorgeben sollen, wie sie
wissen solches ibnen Stands und Gewissens halber obligen und ge-
bühren wölle, dann das Blut, das sie durch ihren Unfleiss oder büse-
. ürgerliches Leben werden lassen umbkommen, wird Gott durch ein
schwehres Gerieht.nach Anzeig seines heiligen göttlichen Worts von
‚Ihren: Händen, erfordern; Ezeohielis c. 32.,
| 411
2. Diesemnach zu mehrer richtiger und beständiger Ordnung
dess Gottesdienst, in allen und jeden Unsers hohen Stiffts angehöri-
gen Kirchen und Pfarren setzen, ordnen und befelilen Wir
Anfänglich, dass ausserhalb der Sonntäg, alle Fest- und Feyer
täg (wie dieselbe zur Ehr Gottes und seiner lieben Heiligen in
Christlicher Catholischer Kirchen gebotten, auch in Unsern publi-
zirten Agenden begriffen seynd) von einem jeden Pfarrern und
Seelsorger seiner Gemeind in der nechsten Predig zuvor offentlich
verkündet, und wie sie sich mit Abstinenz oder Fasten jederzeit
dabey zu verhalten, verständlich angezeigt werden solle. .
3. Dann auff alle Sonn-, Fest- und Feyertäg, Vor- und Nach-
- mittag, den Gottesdienst von jedermännigliohen gebührlich abgewartet;
und erstlich das Ambt der heiligen Mess von eines jeden Orts Pfar-
rern und Seelsorger, in den Pfarrkirchen, in Städten und auff dem
Land, morgens umb acht Uhr, in denen Dörffern aber, welche weit
entlegene Filialn haben, und wo das Volck Winterszeit so frühe
nicht wohl erscheinen könnte, von Allerheiligen biss Liechtmess
umb halber neun Uhr, und zwar an denen Sonntägen nach ge-
weytem Saltz und Wasser (dessen Gebrauch von der Christlichen
Catholischen Kirche hierzu verordnet, dass sich der Mensch der in-
nerlichen Reinigung von Sünden dabey erinnere, und dieselbe mit
reumüthigem zerknirschten Hertzen andächtig begehre) und gehal-
tenem gewöhnlichen Umbgang umb die Kirchen unfehlbar ange-
fangen, und nach Gelegenheit eines jeden Orths und vorhandenen
Personen, so die Music erlernet haben, entweder mit Figural oder
gewölinlichen Choral, oder, wo deren keine vorhanden, und eine
Stillmess gehalten werden müsste, mit teutschen Gesüngern auss
Unseren epprobirten Gesangbüchern, nach gestalt der Festen und
Jahrzeiten mit gebührender Heverenz und Andacht, auch mit denen
bey Catholischer Kirchen lóblichen: herkommenen Caeremonien jeder-
zeit verrichtet, gleich nach vollender Mess ein Geistliches, auff jede
Zeit gerichtes. Geseng von dem gemeinen Volk gesungen, hernach-
her eine kurtze: Predig auss Gottes Wort zu Nutz und Auffbauung
einer jegliehen Gemeind mit guter umbstündiger Instruction, oder
Unterweisung auss heiliger Schrifft und den heiligen Vättern wohl
zuvor verfasset, zur Lehr, Trost und Vermahnung, auch bescheident-
licher Widerlegung irriger falscher Lehr, zum höchsten auff drei-
viertel-stund lang gehalten, dann darauf die Proclemationes gethan,
die folgende Fest., Feyer- und Fasttüg vorberührter massen verkün-
diget, und das gemeine Gebett für das Anliegen der Christenheit,
folgends die gemeine offene Beicht auff der Cantzel abgelesen werden,
412
alles dergestalt, dass die ganize Zeit der heiligen ‚Mess und der
Predig. (sonderlich zu Winterszeiten) da das arme Volck auff dem
Land übel gekleydet, und etwann auss unterschiedlichen Flecken
oder. Filieln zusammen kommen ‚muss, über fünfvierte] oder zum
höchsten anderthalbe Stunde ‚sich nicht erstrecke,
‚4. Und.damit such unterm Ambt der heiligen Mess ein jeder
seinem, Gebett desto besser, ohne Zerstreuung abwarten könne, so
solle inskünfftig auf hohe -Festäg. sowohl als bey Hochzeiten und
Begrübnussen mehr. nicht als einmahl aum Opffer gegangen werden.
Wie weniger..nicht .so .golle.augh zu dem.Ende und Unterhaltung
geziemender Ehrbarkeit das Volck in .den Kirchen von einander
gesöndert ‚werden, umd..die. Manns-Persohnen sowohl Alt als Jung
sich &uff eine, dass Wejbsvolek. aber auff, die andere Seiten allein
stellen, euch zu..der. heiligen. Communion..zu, forderst alle Manns-
persohnen jung und alt, und denn hernacher das Weibsvolk gehen,
zumahl aber nicht, wie es zuweilen zu geschehen pfleget; sich unter
einander darzu. mit ungeaiemender Unordnung tringen,
mr Wo auch in der. Wochen keine ‚Feyertäg einfallen, so sollen
nichts destoweniger in. den Pfarrkirchen sowohl.in den Städten als
auff dem Land, welche. durch einen Priester allein versehen werden,
wenigstens zweymakl, und zwar auff Mittwochen. und Freytag, zu
einer. bestündigen . Tagaeit, als 7 oder 8 Uhr.eing Pfasrmess gehalten
werden. . 4
. 46... Wo ‚aher zween, Priester, als ein. Pfagrer und Caplan sich
befinden, und:zu der Pfarr ‚Filialn gehörig seynd, so solle der Cap-
lan auch wenigstens :ainmehl:in. der Wochen in derselbqn, den Un-
terihanen. au Trost celekriren. . - - *
7. Und nachdem. auch an den Catechisation "oder: Christlichen
"Lehre fast eben-soviel, und. mehr 'els an. den Predigen gelegen, und
, aber befunden worden, dass an vielen (Qrthen die Pfarrer und Seel-
sorger diesafalls zumalil grosse. Fahrlässigkeit. spühren lassen ;
. Als wollen und. befehlen wir ernstlieh, dass künftig von Unsern
bestelten Pfarzern, .Caplän.:umd Geelsorgern diessfalls mehrer .Fleiss
und Eyfer. erwiesen, und solche zu..Unterrichtung der Jugend, wie
auch vieler erwachsenen und alt-erlebier Leuthen (darunter maa je-
mahlen eben sowohl grossen Unverstand und Unwässenheit spühret)
alle Sonntäg von den Pfarrern in der:Pfarr, von den Caplünen aber
in denen vorhandenen Filiel-Kirchen, ‘auch zu. Winterzeiten gar in
. den Schulstuben, oder auff den Rathshüuserp, durch .das ganze Jahr
alle Bonntäg umb 1 Uhr .Nachmitteg verrichtet werden solle. . -
418
8. Wofern auch etwann die Filialn so weit von einander, wid
von der Pfarrkirchen entlegen, dass die Jugend schwerlich den
Nachmittag zusammen zubringen, so solle der Pfarrer.und Caplan
damit umbwechseln und denn diesmähl in dieser, das anderemahl
aber in der andern Kirchen die Christliche Lehr halten; oder wo
auch wegen verschiedener weit entlexenen Filisln solches auss
Mangel der Caplün nicht wohl beschehen könnte, so körmen' wir
auch zulassen, dass ad interim biss die Pfarreyen wieder aller Orthen
mit nóthigen Caplünen bestelt werden konnen, die christliche Lehr
vormittag gleich nach der Predig, welche auch alsdann desto kürzer
zu machen, gehalten werden möge. ^ . '
9. Niemahlen aber solle diese christliche Lehr unterlassen wer-
den, und da vielleicht einer eder" der ander Kranckheiten oder anderer
unumbgünglicher Geschäfften halber sein Ambt im der Persohn selb-
sten nicht verrichten kónhte,'&udere fromıne gelehrte Catholische
Geistliche an seine Statt hierzu erbitten und. subetituiren, oder in
Unterbleibung dessen jedesmahls, so offt dies hochnothwendig Exer-
citium der Jugend seiner Fahrlässigkeit oder Unachtsamkeit halber
unterlassen wird, mit unnachlüssiger Straff angesehen, auch wohl
endlichen gar ihrer Pfarrn und Capläneyen entsetzt "werden.
'10. So sollen auch bey solcher christlicher Lehr nieht allein die
Kinder, sondern‘ auch alles junge und ledige Gesind (jedoch dass
diese letztere gleichwohl nicht eben wie die kleine Kinder, sondern
bescheidentlich examinirt werden) erscheinen, und dieselbe darzu
engehalten, auch auff vérspührende Nachlässigkeit,, von jedes Orths
Beambten hierinnen denen, Pfarrern die: Hand ‚gebetien, und die
saumselige Eltern und Hausvätter nach vorbergangenen genugsamer :
Ermahrfung mit einem Schillinger Straff angesehen , : und: in Weige-
rurigsfal| auff des Pfarrers Ansuchen von! Beambten: -exequirt, . dann
vor Bilder und Rösenkräntz, denen leiseigen Zur. Aufmunterung,
hinwieder verwendet werden solle, u -- ar
11. "Und solle: bey solcher Christlicher Lehr. 'Buss dein kleinen
Unserer‘ Agend' beygetrucktem 'Ostechismo : ‘einzig und allein die
Oatechisätion' oder Christeniehr vorgenommen, und die nöthige Frag»
stück nach ‘Verstand ‘und Fassung des- gemeinen :Voleks erklärt,
nach diesem erstlich bey jungen Knaben, hernacher den Mägdlein
die Umbfrageh nach Weiss und. Form, wie solche in der Agend in
imodo Ustechisandi n. 8. fol. 20. und 21, begriffen, gehalten werden.
12. Damit aber allem obigen sowohl hier in der Stadt, als
euffm'Land beständig nachgelebt, und die Jugend in unserm Hoch-
stifft zu Besuchung der Ohtistlichen Lehr, und Erlernung dessen, so
N
414
ein jeder Christ wissen soll, nachtrücklich gehalten werde, wollen
und verordnen Wir ferners:
Erstlich, dass die bey der ehrisilichen Lehr zu erscheinen sehul-
dige Jugend .(unter welche alle beyderley Geschlechts ledigen Stands-
Persohnen, welche das sicbende Jahr ihres Alters erreicht, und das
vier und zwanizigste noch nicht erlebt haben, zu zehlen) in allen
Pfarreyen und Filialn von Hauss zu Hauss beschrieben werden.
Zweyiens, dass dieser Unser gnüdigster Befelch nicht allein von
den Centzeln offentlich verlesen, sondern auch auff denen Rath-
Häusern, oder wo jede Gemeind sonsten zusammen zu kommen
pfleget, vorgetragen, und beynebens. ein gewisser Sonn- oder Feyer-
tag und bequeme Stund benennet werde, zu welcher alle und jede
‘vorhero unter diejenige, so bey der christlichen Lehr zu erscheinen
‚schuldig, auffgeschriebene unfehlbar in der Kirchen, oder wo man
sonsten Christliche Lehr zu halten pfleget,.erscheinen sollen; damit
einem jeden ein gewisses Orth, in welchem er sich hinführo unter
" wehrender Christeniehr einzufinden habe , angewiesen werden
möge.
Drittens, wann ‘die beschriebene Jugend beysammen seyn wird,
solle sie in eine schöne Ordnung auff:solche-Weiss gestellet werden,
" das auff einer Seiten die Knaben und junge Gesellen, auff der an-
.dern die Mügdlein, vorher gegen dem Hohen Altar die kleineste,
hhernach die Mitielmássige, zuletzt die „schon allbereits gewachsene
gesetzt werden.
Viertens, nachdeme einem jeden sein "Orth angewiesen ‚wird
seyn, sollen sie-alsobald in eben der Ordnung, wie sie gesetzt wor-
den, auffgezeichnet, und ernstlich ermehnet werden, dass hinführo
ein jedes an seinem angewiesenen Orth bey der Christlichen Lehr.
sich einstellen, oder widrigenfalls unter: die Sbwesende gezehlet
werden sollte.
Fünfftes, indeme. nach gemachter sothaner Ordnung die Christ
liche Lehr forthin gehalten wird, solle von einem hierzu verord-
netem fleissig acht gegeben, und diejenige, so aussgeblieben, oder
ımter wehrender Christlicher Lehr an ihren Oerthern sich nieht
eingestellt haben, bemercket, und nachgehends dem ‚Pfarrer ange-
zeiget, und wofern sie sich nicht noch an selbigem Tag vor oder
nach der Christen Lehr werden durch sich selbst, oder einen andern
xechtmässiger Weiss entschuldiget haben, einen Schillinger Strafi
zu erlegen angehalten werden.
Sechstens, jetzt besagte Straff solle alle Quartal von einem "hier-
vu bestellen eingefordert, und ein Drittheil demselbigen var .seine
415
Mühewaltung, die übrige zwey Drittheil aber dem Gottes- Hauss-
Pfleger zugestellet, und, wie oben stehet, verwendet werden; wo
aber eines oder. das andere den Schillinger nicht erlegen könnte,
soll es.denselbigen in Gehorsam abbüssen, und hierinnen niemanden
nachgesehen werden.
18. Uber das wollen und befehlen Wir auch gnädigst, dass 80
offt sich hinführo zwey ledige Persohnen Ehelich gegen einander
versprochen haben, dieselbige sich .gleich darauff persöhnlich zu
ihrem Pfarrer verfügen, ihnie die vorgangene Eheversprechung sn-
deuten, und umb.die gewöhnliche Aussruffung ersuchen sollen: der
Pfarrer aber solle nicht allein nachforschen, ob nicht vielleicht
zwischen beyden Eheversprochenen eine rechtmässige Verhindernuss
der Ehe vorhanden, sondern dieselblge auch über dasjenige, welches
sothanen Persohnen &uss der Chrisilichen Lehr zu wissen oblieget,
wohl examiniren, und falls sie nicht genugsamb unterricht wären,
mit denen Aussrufungen ehender nicht fortfahren, biss sie dassjenige
' :B0 sie wissen sollen, würeklich erlernet werden haben.
14. Letzlich, weilen sich mittler Zeit etliche zu verheyrathen,
oder anderstwohin zu begeben pflegen, auch etliche von neuem das
'siebende Jahr erreichen, wodurch die gemachte Ordnung mercklich
verändert wird, solle dieselbige alle. Jahr zum wenigsten einmahl im
Jahr, und zwar, wo kein unumbgüngliche- Verhindernuss vorfallt,
.den nächsten ‚Sonntag. nach verflossener Oesterlicher : Zeit, und ein-
geforderten Beicht- und Communionzetteln, oder auff einen anderen
‚hierzu. bequemen Sonn- oder Feyertag erneuert ‚werden.
15. Nach solcher Christlicher Lehr, welche über ein Btund nicht
soll wehren, solle alsobalden, wo es sein kann, die Vesper gehalten,
oder wo solches in Manglung der Persobnen nicht geschen könnte,
wenigstens auss Vnsern approbirten Gesangbüchern Geistliche. Ge-
säng oder Psalmen, nach gestalt der J ahrzeiten , gesungen, und zeit
dem Salve Regina beschlossen. werden.
16. An denen Orthen, wo auch auff denen .Sambstägen und
‚Feyerabenden die Vesper zu halten, oder mit denen Schulkindern
as Selve Regina. zu singen Herkommens oder gestifft wäre, soll es
nicht allein darbey verbleiben, sondern auch, wo es noch nicht im
. Brauch, alsobalden eingeführt, oder wenigstens die .Lauretanische
Litaney von dem Pfarrern und Schulkindern gesungen oder gebeitok
werden.
17. Es sollen auch in Städten und Flecken, bey solchen offent-
lichen Götflichen Aembtern und Verrichtungen, fürnemblich aber
Vormittag bey dem heiligen ‚Ambt der Mess und Predigen, .alle
416
erwachsene Manns- ünd Weibs-Persohnen, ledige und' eheliche
(ausserhalb einer, so in jedem Hauss-Gesäss je bissweilen bey der
Hausshaltung umb nothwendiger Auffsicht und anderer fürfallender
Noth willen, doch dass jederweiln unter denen Perschnem- abge-
wechselt werde, verbleiben mögen) :gebührlicher weiss sich finden
lassen, und darbey mit rechter walirer Andacht und Innigkeit dess
Hertzens von Anfang bis zum End mit hierzu verordnetem Kirchen-
gesang verherren, und keineswdege Unter den- göttlichen Aembtern,
&ndern zum Aergernuss in den Oreutsgängen, Auf! den Märckten
offenen Plätzen, Gassen oder Wirthshäusern; mit'unntiizemr Geschwätz
und andern dergleichen Leichtfertigkeiten" sich auffhalten, wie dann
jedesmahls, damit man’ wissen möge, wer' bey :dem: Gottesdienst
erschienen, oder aussgeblieben, die‘ Anstalt gesehehen solle, dass
durch gewisse Persohnen, so jedes Orths Geist- und Weltliche Obrig-
keit benennen soll, auff die abwesende pute: Obsicht gegeben, und
solelie n&chmals angezeigt, auch jedweder, s0' ohne rechtmässige
erhebliche Ursach sich abwesend befunden, sowohl als auch die
Pfarrer und Kirchenmeister, so dieses &uss der Acht lassen, ohn-
nachlässlieh gestraft werden.
- 18. Von dieser Schuldigkeit sollen auch: ' keinesweegs aussge-
schlossen sein die Müller, Becker, Wirthe, Metzger , 'Handwercks-
Gesind (welches in offentlichen Mürckten und Schraneken feyl hat)
oder auff Mühlen, Weylern und Höfen seyende Vielrehirten‘, Glas
macher, Kohlbrenner, Thürner, Wächter, Kärcherj 8chétfleuth, Fuhr-
leuth und dergleichen, sondern soll zum wenigsten in ihren Häusern
eine solehe Abwechslung geschehen, dass wo nicht allé, doch $edes-
mahls etliche Pereohnen in der Kirchen sich einstellen , und "eben
- andern dem heylsamen Gottesdienst mit: Abwarten, 'oder über an
Orthen, da unterschiedliche Kirchen«Aembiter‘, als in Städten, gehal-
ten werden, ihre Verrichtung also mit Vorwissen ihres vorgesetzten
Pfarrers anordnen, damit die, welche bey dén hohen Aembtern gar
nicht [erscheinen können, zum wenigsten den Fr&ähe-Messen, und
denen Nachmittsg-Predigen oder: Christen-Lehren beywohnen mögen.
19. Zu diesem End solle auch von Unsern Beambter, Schult-
heissen, Gemeinden bey den Dorffschafften die Anstalt’ ' gemacht
"werden, damit auff Sonn- und Feyertägen das Zugviehe ‘(ausser der
Gemeinen Heerde) entweder vor dem Heiligen. Ambt nicht aus-
oder wenigstens vorhero wieder eingetrieben werden.
20, Ebenmássig befehlen Wir hiemit ernstlich , dass en solchen
heiligen Fest- und Feyertägen, bey Straff eines Pf und Gelds, oder
auch nach Gelegenheit der Persohnen und 'Maass der Verwürckung,
\
417
. böber und vorbehaltlieher Summen ,. :elle Knechtliche ‚Hauderbeit
zu Eeld und zu Hauss.gäntzliohen eingeptellt, und dieselbe. anderst
nicht,. ale mit Heiligen Güttlighen Wercken ‚ohne ;prassen., spielen
und anderen Leichtfentigkeiten ‚rechtimässig .gefeyert und geheiligét
werden, doch zur.Ernd- und. Hexbst-Zeiten, wann, anff. die geboitene
Sonn- und Fesitäge eine) besergliche Noth .fürfallen sollte, werden -
sich Unsere Pfarrer, mit Unterredung «eines jeden: Orths-Beambteh °
oder Schultheissen, auf der Unterihanen (bitlliches: Ansuchen.,. mit
Erlaubmuss. der uff solche. Zeit. nothwiendiger. Arbeit. nach verrioh-
tem Gottesdienst, altem Herkommen- und, Gelegenheit nach, wie ‚sichs
gebührt, zu: bezeugen ‚WissAn:.. ss dents arto s os
21. . Wann 'aucli- etwenn. frembde .Eauhrleuth. oder Weinkäuffer
vorhanden, . so zu eylen, und. ichi.in die länge mit schwehren
Unkosten still ligen kónnten,. so ‚lassen wir geschehen, dass zu
Zeiten auff Bonn. und .Keyestäge befindender. ‚Nothdurfit halber die-
selbe nach gehaltener Mess.und Predig ihre Ledung thun mögen,
jedoch dass solches. zu, keinam; gemeinen. vorsätzlichen Missbrauch
sowohl bey denen .Inheimischen., als Ausslündischen: nachmals ge-
zogen, sondern allein nachdeme es die.-Nothdurfft erfordert,. nach-
gegeben werde. Damit. auch die offentliche Processionen, so mit
Herumbtragung des Hochwürdjgen Sacramentis ‚nach wahlhergebrach-
ter .Gewohnheit.in.Unserer Residemtzsiadt Würtzburg,. &n denen Oc-
taven Comnporis Christi, und dess- Heiligen. Kilien gehedüén werden,
sambt dem iu ‚Unserem .:Dombstifft daranffi folgenden: hohen Ambt
ohne Yerwigr-.und Unordnung mögen verrniehtet;werden, euch jeder-
mann sich des&io:füglicher d&bey einfnden.künmue;.;als wollen und
befehlen; Wir -hiemit gnädigst, dass man- sich an "beedien. fetat gemel-
ten Oetaven. Vormittag biss nach -Vollendung .dess hohem Ambts von
allem hin„und wiederfshren, vie: zuch von. allerioffentlicher. Hand-
arbeit gäntzlich enthalten sol. - . ton
- 2% : Und dieweil auch durch. die Jahrmärckt „' so:zu Fest- und
Feyertägen:einfallen,; gleieher ‚gestelt grosse Unordnungen: entstehen,
und xoünniglioh: zu solchen Zeisen dea Gewerbsdündeln mit Kauffen.
ünd Verhauffen nachgehet, dedurch dann:der.Goitesdienst mercklich
verhindert, ‚und die Leufth: in ihrer Andacht verstört werden, als
wollen Wir, dass forthin bey unatssbleihlicher: Straff in Unserer
Residentzstadt Würtzburg, :allwo die so genanndte Messen oder Jahr-
Märckt, sich auff xwo.oder drey Wochen erstrecken, an Sonn- Fest-
und Feyertägen zwar sowohl vor- als nachmittag, in der Octav des
Heiligen Kiliani aber von Morgens an 'biss nach vollendtem Ambt
in Unserem Domstifit, keine. Krüm oder Läden geöffnet, noch einige
27
418
Waaren aussgelegt oder verkaufft werden sollen. Anlangend aber
die Jahrmärckt, so in anderen geringeren Städten und Marckflecken
'auff dergleichen Sonn-, Fest- oder Feyertüg von Altersher gehalten
zu werden pflegen, und über ein, zwey oder drey Täg nicht wehren,
solle mit Eröffnung der Krám und Läden, wie auch mit dem Kauffen
und Verhauffen, biss nach gehaltenem und vollendtem hohen Ambt
eingehalten werden.
23. Die-Wochen-Märckt aber sollen auff hohe Fest- und Feyer-
Tüg bey Verlust aller aussgelegten Waar und Victualien (so jedes
Orths Marckmeister in die Hospithül zu verschaffen,) gar eingestellet
bleiben, sondern, da ein hoher Fest- oder Feyerteg auff die gewöhn-
liche Wochenmärckt einfiele, der Wochenmarckt den Tag zuvor ge-
halten werden. 0.
24. Es sollen auch Unsere Pfarrer neben Unsern weltlichen
Beambten Achtung geben, dass bey solchen Jahrmürckten keine
Gotteslästerliche, unzüchtige und ärgerliche, oder aberglüubisehe
Bücher, Lieder, -Brieff oder Zettel verkauft werden, widrigenfalls sie
dieselbe hinwegnehmen, confisciren und verbrennen sollen.
25. Und obwohlen etwann dem jungen Gesind an Orth und
Enden, wo es gewöhnlich, (ausser den höchsten Festen) auff Sonn-
und Feyertägen ein offentlicher Tantz erlaubt werden kann, warumb
gleichwohl bey Unsern Pfarrern und jedes Orths Beambten und
Schultheissen jedesmahls vorhero angesucht werden solle; so solle
doch solches anderst nicht, als mit geziemender Ehrbarkeit in un-
verdächtigen Orthen ohne Tumult und Aergernuss geschehen, auch
solcher Tanz ehender nicht, als nach vollendeter Vesper angefangen,
und vor einbrechender N acht wieder goendei werden. ,
.26. Weilen Wir auch mit sonderem Missfallen auss.viel ein-
kommenden Klagen vernehmen müssen, dass die in Unserm, Hoch- :
stifft wohnhaffte Juden mit Schachern und Wuchern, Waar umb-
tragen, Viehe treiben, Schuld fordern, und dergleichen, die Sonn-
und Festtüg verunehren, und Unsere Unterthanen vom Gottesdienst
abhalten‘, als ist Unser gnádigster und ernsüicher Befeleh, dass
solches alles soll abgestellt und abgethan, wie nicht weniger die
Ubertretter mit unaussbleiblicher Geldstraff (els vor jedesmahl 2 Reichs-
thaler, wovon zwey Theil der Kirchen, und ein Theil dess Orths
Beambten, im Ansehen seiner ‘hierüber fleissig zu thun habender
Obsicht, zugewend werden solle) angesehen werden.
- 419
Il. -Von Feyertägen, Kirchweyhungen, Patrociniis und Wallfahrten.
22. Nachdeme Wir auch vernommen, welcher gestalt an vielen
Orthen, die’also genanndte von den Gemeinden, ohne Unser und
Unsers nachgesetzten Geistlichen Raths Vorwissen und Verwilligung
angestellte Hagelfeyer oder Gelübt-Fest mit Enthaltung Knechtlicher
Arbeit jährlich begangen werden, und aber dieses denen heylsamen
Kirchensatzungen, krafft deren die Einsetzung der heiligen Festügen
allein durch Bischoflichen Gewalt geschehen solle, gerad zuwider,
der Allmächtige Gott auch damit wenig geehrt, sondern vielmehr.
durch den verderblichen, und auch den gemeinen Leuthen an ihrer
Nahrung schädlichen Müssiggang, und andere auss demselben ent-
stehende Übertretung. Göttlichen Gesatzes erzürnet wird, auch ohne
dass zu der dardurch verhoffender Abwendung der Pest und anderer
ansteckenden Kranckheiten, dess Ungewitters, und zu Erhaltung der
lieben Früchten auff dem Feld die gewóhnliche, uhralte, von Christ-
licher Catholischer Kirchen eingesetzte Wallfahrten &n S. Marci-Tag,
und in der Creutzwochen, wann sie nur mit aller Gottesforcht, An-
dacht und guter Ordnung verrichtet werden, vielmehr als solche
auss eigenem. Willen, unbesonnener weiss von dem gemeinen Volck
gelobte Feyertüg, erspriesslich sein werden; als ist unser gnädigst
befehlender Will und Verordnung, dass forthin ausser einem und
denen in angeregten Unserer Kirchen- Agend verzeichneter Festen
alle andere (die Kirchen- Weyhe und jedes Orths Patrocinien allein
aussgenommen) aufigehoben sein sollen, massen dieselbe von wey-
land Unsern Lobsel. Herrn Vorfahrern allbereit vorhin auch auffge-
hoben worden; deren Edict Wir hiermit erneuern und folglich auch
dahin gnädigst erklären, dass hinführo ohne Uuser und Unserer Nach-
kommen V6rwissen und Willen keine Feyertäg introducirt oder einge-
führet werden, auch kein Pfarrer oder Seelsorger schuldig seyn solle
an bemeldten von Uns abgethanen Hagel- oder Gelübt-Festen dass
Ambt der heiligen Mess zu verrichten, wofern nicht einige Stifftung
oder begebender Zufall solche Verbündnuss mit sich brächte; viel-
weniger sollen dieselbe von ihnen ihren Gemeinden in ihren Predi-
gen verkündiget werden, als welches Wir krafft dieses, mit Vorbe-,
haltung willkühriger Straff gegen die Ubertreter, ernstlich verbotten,
wie nicht weniger alle Unsere Unterthanen und Angehórige dahin
angewiesen haben wollen, dass sich keiner unterstehe einander an
bemelteı Täpen unterm Vorwand eines etwann verlobt, oder ver-
sprochenen dergleichen Fest- oder Feyertags von der Arbeit ab- und
eu dem föyertt amzuhalterr, worüber dann auch Unsere Weltliche
ZEN 27"
420
Beambten fleissige Obsicht haben, und die Dbertretter mit gebühren-
' der wohlverdienter Straff ansehen sollen.
28. Wofern aber an einem oder anderm Orth auff gewisse
‚Täg, etwann wegen Abwendung der Pest, oder schädlichen Unge-
'witters, Herkommens wäre die Kirchen zu "besuchen, und dem hei-
ligen Gottesdienst beyzuwohnen, ist Uns gantz und gar nicht zuwider,
dass an denselbigen das Ambt der heiligen Mess gesungen, und
wann es dess Orths Pfarrern beliebig ist, auch ein Predig gehalten
werden, jedoch mit diesem Zusatz, dass allzeit bey vorhergehender
Verkündigung sothanen Gottes-Diensts ausstrücklich gemeldet werde,
dass solche Täg keine gebottene Feyertäg, und dannenhero sowohl
vor- und nachmittag zu arbeiten niemand verbotten seye.
29. Anlangend aber die vorbehaltene Kirchweyhung und be-
sondere Patrocinien, da sollen dieselbe den nächsten Sonntag vorhero,
wie bräuchig, dem Volck jedesmahl verkündiget werden, mit dem
Unterricht, wie solche fürnemblich von angenommenem Christlichen
Catholischen Glauben, Erbauung der Kirchen und selbiger Orthen
angerichtem Gottesdienst herrühren, und man dannenhero auch billig
Gott umb solche Gnad dancken, um fernern Seegen bitten, und
solchen Tag vielmehr im Dienst Gottes und Christlichen guten Werk-
ken, als in Uppigkeit zubringen solle.
‚80. Und dieweyl bey mehrer theils Kirchweyhen und Patro-
einien auch Krümerey geübt und offentliche Märckt gehalten wer-
den, und solche je zu Zeiten auff Abstinenz oder Fasttäg einzufallen
pflegen, da dann von vielen ohne Scheu mit Fleisch-Speisen und
andern unziemlichen Excessen, sowohl Gottes- als der Kirchen-Ge-
bott, gröblich überfahren werden, so wollen Wir dass hinfürders,
wann ermelte Kirchweyhen oder Patrocinia Sanctorum darbey offent-
liche Marcktäge gehalten zu werden pflegen, auff dergleichen Fast-
oder Abstinenztäg einfallen, dass sowohl in den Privat- als gemeinen
Gast- und Wirths-Häusern das Fleisch-speisen eingestellt, hingegen
die gebottene Fasten gleichmässig gehalten, und die Freveler nach
gestalt ihres erwiderten Verbrechens mit allein Ernst bestrafft werden
sollen.
91. Die gewöhnliche, gemeine Christliche Wallfahrten. in die
8. Marci, und der Creutzwochen, sollen auch der Gebühr nach dem
Pfarrvolk verkündet, und neben Unterrichtung, warumb dieselben
angeordnet, mit gebührlicher Gottes-Forcht, Andacht und guter
Ordnung dergestalt verricht werden, dass wo solchen Processionen,
wie doch billig beschehen sollte, nicht alle, jedoch auss jedem Hauss
ein Persohn biss zum Beschluss beywohnen, folgends ordentlich
421
/,
wieder nach Hauss gehen, und darunter alles unnützen Geschwützs
sich enthalten, auch der Pfarrer keinesweegs zuruck verbleiben,
sondern sich zu gutem Auffsehen und Exempel seines anbefohlnen
Pfarrvolcks, mit der Procession wieder anheim begeben, insonderheit
aber 'soll sich niemand vor oder nach den Processionen in Wirths-
Häussern auffhelten oder betreten lassen, sondern wie hinauss, also
auch wieder heinıb gehen , damit allerhand Ungebühr, so je biswei-
len gespührt worden vermitten bleiben mögen.
32. Und demnach die Erfahrung von vielen Jahren hero geben,
was für verschiedene ärgerliche Missbräuch auch wohl Unglück durch
die so genandte Fluhr-Ritt sich erzeigt haben, als ist hiemit Unser
gnüdigst befehlender Will, dass. zu dessen künfftiger Verhütung hin-
führo die von Unsern lieben Vorfahrern engestellie Fluhr-Processio-
nen nicht mehr zu Pferd, sondern ellein zu Fuss, gleich andere
Processiones angestellt, und nach Besag Unserer Agend mit andächt-
und Geistlichen Gesängern auss Unsern approbirten Gesangbüchern
verricht werden sollen. Wo aber der Fluhr an einem oder anderm
Orth so gross wäre, dass er an einem Vormittag nicht kunte umb-
gangen werden, solle man denselben abtheilen, und diese Flühr-
Procession an zweyen Tügen, aber allzeit nur Vormittag verrichten:
alles bey unaussbleiblicher Straff derjenigen so darwider zu thun
sich gelüsten lassen werden.
II. Von dem Gottesdienst ins gemein.
33. Durch das Advent sollen die gestiffte Rorate-Messen fleissig
gehalten ;
94. Nicht weniger in der heiligen Christnacht in allen Pfarr-
Kirchen, sowohl in den Städten als auff dem Land, umb 12 Uhr,
wo es sein kann, die Metten, und darauff das Ambt der heiligen
Mess singend gehalten, wo es aber an Singern mangeln sollte, solle
wenigstens ein Btill-Méss gelesen, und unter derselben Gott mit
" teutschen &pprobirten Weyhnacht-Gesüngern gelobt werden.
95. Auff den Festtag S. Joannis Evangelistae, solle der Wein:
Purificationis Mariae, die Lichter oder Kertzen: Ostern die Speisen:
Assumptionis Mariae, die Krüuter, altem Christlichen Gebrauch nach
benedicirt werden.
36. Am Ascher- Mittwochen : solle auch Vermög der Agenden
neben dem Ambt der heiligen Mess, die Einüscherung dess Volcks,
80 sich dabey einfindet, gehalten werden.
424
48. Zu welehem End dann, und damit keine Kinder und Kran-
cken versaumbt werden, sich jedes Orths Pfarrer und Seelsorger
innerhalb dess Pfarrbezircks einheimisch halten, -und ohne Subeti-
twirung eines qualificirien Priesters, der in seinem Abwesen die
Pfarr-Gebühr versehe, nieht verreisen, noch ohne Erlaubnuss des
Rural-Dechanten über drey Tag von seiner anvertrauten. Pfarr &uss-
bleiben.
49. Schwangere Weibe- Persohnen 80- nahe auff ihre Geburts-
zeit gehen, sollen wegen allerhand besorgender Gefahr, bey Zeiten
beichten, und mit der heiligen Commnnion sich versehen lassen, in-
gleichen wann sie der Geburt genesen, Gesundheit und Leibs-Stärck
halber ungehindert ausskommen können , : Christlichem Gebrauch
nach nicht zu Hauss, sondern in der Kirchen, umb dem Allmächti-
gen Gott nach dem Exempel- der Mutter Gottes ihre Geburt vorzu-
tragen, und umb deren zeitlich und ewige Wohlfahrt seine göttliche
Güte zu erbitten, von des Orths Pfarrern ausssegnen lassen. .
50.. Bey der heiligen Christlichen Tauff solle auch dem Concilio
Tridentino gemess, niemand zu einem Kind mehr als einen oder
zween Tauff-Pathen oder Dothen, unter diesem letztern-doch nur ein
Mann und Weibs-Persohn sein solle, und. zwar die der Christlichen
‚Catholischen Ordnung nach zu solchem Christlichen Werck: zugelas-
sen und bey mündigen Jahren seind, dergestalt, dass sie zum Hoch-
würdigen Sacrament des Alters gangen, auch die Hauptstück Christ-
licher Catholischer Religion zu erzehlen wissen, und die Unmündi-
gen durch die Glaubens-Bekanntnuss vertretten können, zu bitten
erstattet werden.
51. So sollen auch die Pfarrer bey jeder Pfarr und Gemeind,
das Tauff- sowohl als Ehe- und Todten-Buch , richtig halten, und
in dem. Tauffbuch :die Nehmen aller: Täuffling sowohl auch ihrer
Eltern und Patrinen und Beyfügung des Tags, Menaths und Jahrs,
wann jedes Kind getaufft worden, in Matriınoniel und Ehesachen
aber gleicher gestalt die Zeit der inthronisatien mit sambt dea Nah-
men dess Bräutigams und der Braut, auch ihrer Eltern und Zeugen, .
wieweniger nicht der:Absterbenden fleissig auffzeichnen, damit men
künfftig zu begebenden Nothfällen hieraus gewisse Kundechaff
- eines jeglichen ehelicher Geburt, Freund- und Verwandschafft, Alters
und dergleichen, auch jederzeit bestättigter Ehe und dess Todis hal-
ben zu erholen habe.
52. Weilen auch an. frommen und -wohlerfahrnen Hebammen
sehr viel, ja manches Kinds Seelen Heyl.und Seligkeit gelegen ist,
als solle nicht ein jede Weibs-Persohn, sondern allein diejenige, so
425
allezeit eines ehrliehen guten Nahmens und Wandels gewesen und
noch is£, such zu solchem Dienst die tauglichste, erfahrneste und
getreueste erfunden wird, von jedes Orths weltlichen Obrigkeit, Rath
oder Gerieht angenommen, dann dem Pfarrern fürgestellt, und von
Hıme folgerider Gestalt im Beysein zweyer Zeugen instruirt und unter-
wiesen werden. . :
Erstlich, dass sie ohne grosse Noth und Gefahr zu tauffen sich
nicht unterstehen solle.
Zum andern, solle sie ihr allzeit zuvor diese Meynung machen,
zu tauffen, wie solches Jesus Christus unser Herr und Heyland be-
fohlen, und die heilige Christliche Kirch iın Brauch hat.
Drittens, dass sie keine andere Form zu tauffen gebrauche, als
diese: Ich tauffe dich im Nahmen: Gott dess Vaters + und dess
Sohns + und dess heiligen Geists +, und zugleich als sie diese heilige
Worte spricht, solle sie das Wasser selbsten entweder über des Kinds
Köpfflein, oder so es ligend muss getaufft werden, über das Hertz,
oder wann der gantze Leib noch nicht ans Tag-Liecht kommen, über
dassjenige Glied zum wenigsten , so sich von demselben erzeiget,
abgissen.
Viertens, dass sie nichts anders zu der Tauf brauche, als ein
natürliches Wasser, es seye gleich warm oder kalt.
Fünfftens, dass sie niemalen die Geburth entweders zu befür-
dern oder zu lindern verbottene und aberglaubige Mittel sowohl zu
der Muiter als Kind gebrauche.
| Wofern Sechstens auch ein Zweifel würe, ob dás Kind noch
lebe, solle sie solches folgender Gestalt tauffen: !
Wann du lebest, so tauffe ich dich im Nahmen Gott dess Vat-
ters 4 und dess Sohns + und dess heiligen Geists. +
Da siebendens das Kindlein von der Hebam Nothgetaufft und
dess Lebens-Gefahr überstanden, solle dasselbige in die Kirchen dem
Priester vorgetragen werden, und zu mehrer und besserer Versiche-
rung, den heiligen Tauff nach Anweisung der Agenden de forma
Baptismi fol.25. sub conditione zu administriren, und die gebrüuchige
vorhero unterlassene Caeremonien zu vollbringen.
Achtens, solle sie auch kein unehelich Kind, so sie gewinnen
hilft, vertutschen helfen, sondern solches jedes Orths Pfarrern und
der weltlichen Obrigkeit anzeigen, sonsten auch kein getaufft- oder
ungetauftes Kindlein ohne Vorwissen und Willen dess Pfarrers zur
Kirden bestatten,
i
426
' . Letzlichen, sollen sie dem Pfarrer an Aydssiait Hand-Gelübdnuss
und Versprechung thun, denen fürgehaltenen } Puncien fleissig nach-
zukommen.
53. Weilen such bey den Kindiauffen Zeithero solche über-
müssige Unkosten angewend worden, dass derentwegen männiglieh
sehr schwehr fallen thut in diesem Christlichen Werk zu Gevaster-
lichen Ehren zu erscheinen, mancher ehrliche Mann sich auch scheuet,
einen guten Freund mit der Ersuehung zu beschwehren, und solche
Missbräuch in unmässigem Essen. und Trinken sambt anderen Ex-
cessen geschehen, dass dardurch des heilig Bacrament dess Tauffs
mercklich verunehrt wird; als haben Wir vor eine ohnumbgängliche
Nothdurfft erachtet, in diesem Fall ein pebührendes Einsehen zu
haben; derowegen wollen Wir ermstlich diessfalls Unsere würckliche
Räth, worunter such die Professores, und Unsere Leib-Medici be- _
griffen sein sollen, zu gebührender Bescheidenheit verwiesen haben,
nicht zweifflend, es werde ein jeder seinem Stand nach hierin sieh
also zu verhalten wissen, damit es bey ihnen eines Geboits oder
Verbotts noch Verweigs und Andung nicht nöthig Beye; setzen auch
und ordnen hiemit, dass hinführo neben unserer Hef-Cenizley - und
Cammer-Officianten diejenige graduirte Personen, so nicht würck-
lehe Ráth oder Professores seynd, gleiehwie nicht weniger Unsers
Hochwürdigen gesambten hohen Domb- Capitals und anderer Oolle-
giat-Stifftern, Clöstern und Stifftungen, altem Herkommen nach in
Dienst begriffenen Officianten, Bürgermeister, Renth-Baumeister und
Raths-Persohnen in Unsern beschlossenen Städten, gleiehwie auch
die in Aembtern und Gerichten in- und ausserhalb der Städten von
Uns bestellte Assessores, Ambts- Persohnen, als. Verweser, Keller,
Zollschreiber, Vógt, etc. zu ihren Kindtauffen mehr nicht dann zehen
biss zwölff paar, die. vermógliche Burger aber , so nicht mii eigener
Handarbeit, sondern auss ihren Güttern leben, darunter auch die
vornehmbste Handelsleuth , und der Stadt Viertelmeister gehörig,
sechs biss acht paar, übrige Handwercksleuth , Burger und lanwoh-
ner aber vier biss sechs paar Weibspersohnen, auch wohl weniger,
ob sie wollen, einladen, und dieselbe nach verrichtem heiligen Werck
soviel die ersten zwey Ständ betrifft, mit einer geringen Collation
ohne einige Mahlzeit, die dess dritten Stands und Grads aber mit
einem Trunck und Brod, alles mit geziemender Mässigkeit tracktiren
soll, und wird hiemit, und Krafft dieses der biss daher eingerissene
Missbrauch, dass nemblich der erbettene Gevatter dess neugetauffien
Kinds Vatter, und dessen beyhabende Persohnen iracüren solle,
güntzlich und dabeinebens verbotten und abgeschafft, dass wenn der
4n
(devatter gebeilen wird, elsdann das unmässige zu- und voll&iincken
eingestellt, und die bey Tauffung der Knüblein bisshero erbettene
Beystände der Gevattern hinführo unterlassen, auch der. Gevatter
entweder allein oder mit- und benebens des Kinds Ve£tern und son-
sten niemand bey der Gevatterschafft in Begleitung zu der Kirchen
erscheinen solle, auch alle dergleichen Kindbetts- Mahlzeiten, wie
dieselbe bey denen drey Wochen oder sonsten in dem Schwaag ge-
' gengen, gäntzlich verbotten und abgeschafft seyn: und dafern ein
oder anderer, wer der auch sein mógte, ohne obangedeutete Zahl,
ohne Unterscheid der Petsohnen, .und diese Verordnung zu über-
sehreiten sich gelüsten lassen würde, derselbe solle mit 6 Reichs-
thalern ohnnachlässiger Straff angehalten werden.
54. Zum andern und damit aller beschwehrlicher Überfluss niit
Verehrung der Tauffdothen. möge auffgehoben werden; befehlen
Wir ernstlich und wollen,.dass einem Kind des ersten Stands, mehr
nicht als eim Goldgülden; dess andern ein Königsthaler ; dess dritten
ein Reichsthaler oder Güldensthaler, solle geschenckt werden. Ent-
gegen aber sollen hiermit alle Nebenverehrungen an Corallen, Do-
thenröck und Kleydern, und wes dergleichen mehr ist, gleichwie
nieht weniger die Abforderung dess neuen Jahrs und andere Ver-
ehrungen gegen den Kindern und Kindbetterin allerdings bey Straff
fünf! Gülden aufigehoben sein, was aber den armen bedürfftigen
Dothen und. Gevattern auss gutem Willen und Mitleyden gegeben
wird, verbleibt dem Vermöglichen billig ohngewehrt.
55. Wegen der Führung zu der heiligen Firmung, solle denen
Firmdothen dess ersten Grads mehr nicht als ein halber Reichsthaler
oder Gülden, oder dessen Werth; dess andern und dritten Stands
aber, ein Orth eines Thalers oder Güldens, oder dessen Werth an
einem Bettbüchlein oder Rosenkrantz zu einem Gedenck-Zeichen für
einmahl verehrt werden. Entgegen aber alle Schanckungen an
neuen Jahren, und wie das Nahmen haben mag, ausser dessen was
mitleydender Weiss geschicht, bey Straff fünff Gülden verbotteu sein. _
VL Von dem Heiligen Sacrament der Firmung.
56. Demnach auch das heilige Sacrament der Firmung dienlich
und nutz ist zur Bestätigung im wahren Glauben und beständiger
Bekanntnuss desselben, vor dem Aberglauben und Anfechtungen dess
bösen Feinds, mit denen wir in dieser Welt nach dem Zeugnuss des
heiligen Pauli ad Ephesios 6. (wir haben nicht zu kämpffen mit dem
Fleisch ‚und Blut, sondern wider Fürsten und Gewaltigen, wider die
Regenten der Welt, welche in dieser Finsterniss herrschen, wider .
8
228
die schalckhaftige Geister in der Lufft) so stättig umbeeben sein,
schüzet , als sollen derohalben alle Pfarrer dessen Nutzbarkeit
und vornehme Würckungen in der Christlichen Lehr und sonsten
wann Gelegenheit vorfallen, vornemblich aber um Pfingsten und
Trinitatis erklären, auch Erinnerung thun, dieses heilige Sacrament
mit vorgehender Beicht und Communion (da es mit Fug und eines
und andern Alters halber beschehen kann) in Gnaden-Stand zu
empfangen.
57. Und weilen auch die Firmung, gleichwie der Christliche
Tauff, nicht mehr als einmal zu empfangen, als sollen auch die
Pfarrer ihren anbefohlnen Pfarrkindern dessen Unterrichtung und
achtung geben, damit nicht ante Usum rationis und vor siebenjäh-
rigem Alter (in welchem die Jugend eilicher massen dessen Wissen-
schafft und Nachricht haben kann) sich jemand unbedachtsamer
weiss hierzu eintringe, es wäre dann, dass etwann in einem Orth
wegen weii-Entlegenheit selten gefirmt würde, in welchem Fall
die Kinder auch wohl vor sieben Jahren ihres Alters zu der Fir-
mung geführt werden, jedoch dass derselben, wie auch aller anderen
gefirmten Nahme neben ihrer rechten Eltern und Firmdothen Nah-
men in der Pfarr-Matricul an einem besondern Orth fleissig notirt
und eingeschrieben werden.
58. Wo auch eine zimbliche Anzahl ungefirmter Persohnen
vorhanden , solle der Pfarrer solches Uns oder Unserm Weyhe-
Bischoffen zu dem End zuwissen machen, damit niemand zu seinem
Schaden dieses Gnadenreichen Sacramentis beraubt und vernach-
theiligt werden möge.
Vll. Vom Sacrament der Buss und Heiligen Communion.
59. Demnach vermittelst dess heiligen Sacraments der Buss,
welches 1. in wahrer Reumüthigkeit, neben beständigem Vorsatz
die Sünden und Gelegenheit derselben zu meyden. 2. Richtiger
vollkommener Beicht, das ist, Bekanntnuss der vorgefallenen und
begangenen Sünden. .3. Erstattung schuldiger aufferlegter Genug-
thuung. 4. Und Absolution oder Ledigsprechung eines gewalthaben-
den Priesters, bestehet, der Mensch mit Gott seinem Herrn versöh-
net, die Göttliche Gnaden und Tugenden, so er im heiligen Tauff
und in der Firmung empfangen, erlangt oder vermehrt, und sein
Christliches Leben und Wandel gleichsamb erneuert wird, und da-
hero auch bey Christlicher Catholischer Kirchen wohl herkommen
und gebotten ist, dass ein jeder so zu seinen verständlichen Jahren
kommt, zum wenigsten einmahl im Jahr seinem ordentlichen Pfarrern,
429
oder einem andern Priestern, so, wie obgemelt, zu absolviren Ge-
walt hat, seine begangene Sünd reumüthig und vollkommentlich
beichten, darzu das heilige Hochwürdige Sacrament dess Áltars umb
die Oesterliche Zeit bey Vermeidung der jn denen Geistlichen Rech-
ten auffgeseizten Poen und Straff empfangen solle, hierumb so wollen,
oednen und befehlen Wir
60. Dass ein jeder Pfarrer sein. anbefohlenes Pforrvolk mit
allem Ernst, dieselbe nicht allein auff Oesterliche Zeiten, sondern
auch, wie Unsere &ndüchtige Christliche Voreltern in üblichem Brauch
gehabt, gegen andere Hochheilige Fest- und Feyertäg, als Weyh-
nachten, Pfingsten, und die vornembste Marienfest, auch in gefähr-
lichen Schwachheiten und zu Pestzeiten und anderen Gefährlich-
keiten mit Fleiss und Christlieher Andacht zu gebrauchen, erinnern
und vermahnen solle.
61. Und weil auch Unsere weltliche Beambten nicht weniger
als andere auch die geringste Mit-Christen, Unserm Bischofflichen
Ordinariet und Pfarrlicher Jurisdietion unterworffen seynd, so ist
auch hiemit Unser gnädigst befehlender und ernstlicher Will, dass
dieselbe ebener gestalt wenigst zu Oesterlicher Zeit in. der Pfarr-
Kirchen die heilige Communion gleich andere Pfarr-Kinder, und
sonderlich denselben zu gutem Exempel, empfangen sollen.
62. Die Beicht aber wird gleichwohln jedem, bey einem andern
approbirten Priester nach Belieben zu thun erlaubt, jedoch dass er
auch dessentwegen von selbigem Beichtvatter einen Zettel des Orths
Pfarrer, als ordentlichem Seelsorgern überbringen solle.
63. Wo aber jemand so ruchloss und vergessen erfunden werden
sollte, so übers Jahr, und insonderheit zu gebottener Oesterlicher
Zeit (welche vom Sonntag Judica biss auff den zweyten Sonntag
[d
nach Ostern Misericordia genannt inclusive bestimmt ist) die heilige -
Beicht.und Communicn unterlassen hätte, der oder dieselbe sollen
alsdann.von Unsern Pferrern und Seelsorgern hierüber zu Red ge-
setzt, und wenn keine rechtmässige genugsame Entschuldigung vor-
handen, mit Zuthun Unserer Rural-Dechanten, auch wo nöthig,
weltlicher Beambten, wegen Vollziehung der Straff jedesmahlen nach
gestalt desselben Vermögen unnachlässig gestrafft, auch auff Erfor-
derung solches gar an Unseren Geistlichen Rath zu mehrern Ein-
sehen berichtet werden. -
64. Solche Sacrament-Beicht aber solle nicht in den Sacristeien,
sondern in der Kirchen an einen béquemen offentlichen Orth und.
- verordneten Beichtstühlen : beschehen, und wo dergleichen Beicht-
stühlen keine vorhanden, sollen. die Kirchenbau oder Heiligen-Pfleger
"
430
dieselbe förderlichst verfertigen lassen, jedoch werden auch diese
falls die Beichtvätter gegen schwache und Gehörlose gehörige Be-
scheidenheit zu gebrauchen wissen.
65. Weil auch auff die Oesterliche Zeit die Zahl der Commu-
nicanten gross, und einem Pfarrern fast schwehr fallen will alle auff
einmahl Beicht zu hören, so solle der Pfarrer, damit einer den an-
dern nicht verhindere, unter seinen Pfarrkindern, zwischen Mann-
und Weibs-Persohnen, verheyrethen und utiverheyrathen , eine Ab-
theilung machen, und die Jugend und Schulkinder von sieben, acht
oder neun Jahren, so in Mangel genugsamer Unterrichtung zur Com-
munion noch richt zulässig, alle Quatemberzeit, entweder in der
frühe, oder nachmittag umb zwölff Uhren Beicht hören, und nach
'gestalt der Sachen absolviren, und also dardurch münniglich zur
-Forcht Gottes anführen.
€6, Derohalben dann aüch der Pfarrer die Eltern zu ermahnen,
auch mit Zuwthun der weltlichen Beambten ihnen zu gebieten, dass
sie zur gebührender Zeit ihre Kinder zur Kirchen senden, und zur
Quatember-Beicht fleissigst anhalten sollen.
67. Zu der Oesterlichen Beicht aber, wie auch zu der Qua-
tember-Beicht der Sehulkinder, solle allezeit mit der Glocken ein
Zeichen gegeben werden, und nadh geschehenem Geleut sich der
Pfarrer jedesmahls zeitlich in-der Kirchen einfinden.
68. Die Tragung aber dess Hochwürdigen 'Saeraments dess
Altars zu denen gefährlich: oder sonst langwührig darnieder liegen-
den Krancken, solle (wie in der Agenden mit mehrerm zu ersehen)
mit gebührender Reverenz, nemblichen vom Pfarrern mit Priester-
lichen Habit, Chorrock und Stola mit vorhergehendem Kirchnern,
einem Glöcklein und Latern, oder zweyen Knaben, so deren vor-
handen, mit zwoen Fackeln und Kappen oder weissen Chorröcken,
welche in der Sacristey darzu sonderlieh zu halten, und da keine
vorhanden, von den Kirchen -Heiligen und Gottes -Hauss- Pflegern
machen zu lassen, beschehen.
69. Es sollen auch die Pfarrer nicht unterlassen, ihre Pfarr-
Leüth mit Ernst anzuhalten, und zu vermahnen, damit zu solehen
Begebenheiten, dem Allmächtigen Gott zu Ehren und ihren Mit-
Christen zu mehrerm Trost, ‘der Priester mi dem Hochwürdigen
Sacrament in alleweg von jemanden euss deri benachbarten, so dann
denen, so &uff der Birassen begegnen, begleitet werde.
|
431.
(P
VIII. Wessen das Pfarr-Volck su Zeit der Priester- und Geistlichen
Persohnen- Weyhungen zu erinnern.
70. Sintemahlen auch die Priester- oder Geistliche-Weyhe nach
üblichem Herkommen und Gewohnhei der heiligen aligemeinen
Christlichen Kirchen vornemblich auf? die Quatember und Fasten-
Zeit administrirt wird, und vornehmblich der gentzen Christenheit
an einem’ exemplarischen, wohl qualificirten Clero und Geistlichkeit.
zum höchsten gelegen ist, wie auch solehes die Wort Christi: dess
Herrn beym heiligen Matthaeo am fünfften Capitul zu erkennen
geben, da er sagt: ihr seid das. Saltz der Erden, wo nun das Saltz
untüchlig wird, womit soll man: saltzen etc. Soll derohalben auff
die Sonntüg vor den Quatembern, und vor denen Tügen, an welchen
men die Priester und andere Geistliche zu weyhen pflegt, neben
Verkündigung der gebotienen Fasten dass Pfarr- Volck ermahnet
^ werden, der Andüchtigen Seeligen Voreltern löblichem Brauch nach,
neben Haltung gedachtes Gebotts der Fasten auch den Allmächtigen
umb Verleyhung Gottesförchtiger Geistlichen Priestern und Vorste-
hern anzuruffen und zu bitten,
1X. Von, Ehe-Versprechungen, Verkündigung, Ehestand und Hachzeiten
in, Städten und Dörffern. —
"71. Dieweilen auch die Ehe ein heiliges Sacrament ist, durch
welches zwo ledige Christliche Persohnen Mann und Weib sich Or«
dentlicher weiss zusammen verheyrathen, darzu ihnen Gott durch
dieses Sacrament Gnad giebt, dass sie in ihrem Ehelichen Stand
biss in Tödt Gottseelig verharren, und ihre Kinder Christlich auffer-
ziehen. .Und Wir nicht ohne sonderbares Missfallen vernehmen
müssen, dess unter dem jungen Volck die heimliche Winckel Ver-
sprechungen sehr im Schwang gehen, dureh solche ofltermahlen.
Gelegenheiten zu schwehren Sünden und Lastern genommen, und
auch Unser Consistorium (indeme offt hernacher. ein oder der endere
Theil solehe Sponsalia bereuet, und darzu sich nicht mehr verstehen
will) mit vielen Klagten umb desswillen behelliget wird; als befeh- '
len Wir gnüdigsi und wollen, dass von denen Pfarrern das Pfarrvolk
von solchen heimlieh - und schádlichen Versprechungen &b und viel:
mehr zu offentlichen Verbündnussen im Beysein der Eltern und
Freüaden oder anderer ehrlichen Zeugen, von der Canizel das Jahr
durch etliehmahl ermahnet und angehalten werden sollen mit Vor»
stellung der Ungelegenheiten, welche auss Unterlassung dessen ge
meiniglich zu entstehen pflegen. Also
-
432
72. Ist auch Unser gnüdigster Will, dass beede angehende ver- :
sprochene Brautleuth jedesmahl sobald nach beschehener Verspre-
chung, welche (wie vorgemelt) nicht heimlich, sondern vor recht-
mässigen Zeugen ehrlich geschehen soll, sich vor Unserm Pfarrern
stellen, ihre Versprechung offenbaren, dann umb gewóhnliche Auss-
ruffung ensuchen; welcher dann :beede versprochene in denen zu
wissen nothwendigen Glaubens-Artieuln examiniren, denen etwann
vorseyenden Verhindernussen oder Impedimenten, als Bluts-Freund-
Schwager- und Gevatterschafften, nachforschen, und da sich der-
gleichen keine ereignen, auch genugsame Wissenschafft bey denen
versprochenen sich finden w&rde, "mit denen Aussrufungen, und so
fortan mit der Copulation fortfahren; im Fall .aber sich einige Im-
pedimenta finden, oder in denen Nothwendigkeiten beede versprochene
nicht allerdings unterricht sein würden, sollen die Aussruffungen
biss nach erhaltener dispensation super impedimentis dann .sattsamer
Unterrichtung beeder ‚versprochener so lang auffgeschoben werden.
73. Und ob zwar auch sonsten zur Ehe zu schreiten einem
jeden frey stehet, und niemand verwehrt werden kann, so will sieh
doch in alleweg gebühren zu Verhütung allerhand . Unordnungen,
ungebührlichen Hindergangs, und ärgerlicher leichtfertiger Ver-
knüpffung, dass vor allen Dingen der Eltern oder Vormündern Rath
zu forderist hierin begehrt, und ohne erhebliche Ursach. wider deren
Wissen und’ Willen nieht leichtlich zür Ehe geschritten werden
solle. | oo en
74. Dieweilen man auch ' befunden ,;:das jeweiltw Beambte,
Eltern und Vormündere, &uss sonderlich gesehöpfften: Affecten ihre
eigene Kimder, Pupillen uríd Ambts Angehörige, bevorab die, so von
guten Mitteln und grosser Erbéchafften, und Zufäll.gewärtig seind,
mit Trohen und Streffen dahin zu zwingen, umd za. nóthigen ‚sich
unterstehen, dass sie, such wider ihren Willen, mit eben denjenigen,
so ihnen. von ihren Beambten, Eltern und. Vormündern , fürgeschle-
gen werden, sich ehelich verbinden müssen, welches doch. aller: na-
.türlicher und Christlicher Freyheit, wormit der. Ehestend sonderlich
privilegirt und begnädiget, gantz und gar zuwider, über dass auch
mehr dann offenbahr, wie gexóthigie und gedrungene Vermählungen
offtmahls einen traurigen’ und leydmüthigén Aussgang zu gewinnen
pflegen: als befehlen Wir mit sonderbarem Ernst, dass wo ein oder
andere dergleichen nothgeträngte Eheliche Verknüpffung verspührt
werden, und dem Pfarrer solches klagbar vorkommen sollte, dass
er solches zu forderst zu. Unserm Rural-Deebant, und: dafern umb
der Sach Wichtigkeit halben solcher nicht abgeholffen werden könnte,
-
—
438
an- Unseren Geistlichen Rath berichten, und darüber weiteren Ver-
baltens-Befelch, und damit auch diejenige, so ein oder anders. hierzu
durch dergleichen ungeziemende Weg: zu nöthigen gesucht, nach
Befindung der Gebühr abgestrafit werden mögen, erwarten. solle. -
15. intemehl auch Eheliehe. Verbindnussen in: sondern Graden
wegen Blut- Freundsehafft, Schwägerschafft: und :Gevattersehaflt ver-
mög Geist- und weltlicher Rechten zwar verbotten seynd, aber doch
in der That vielfältig befunden werden, dass solehes viel Persohnen
offt wenig geachtet, indeme sie sieh mehrmals ohne einiges: vorher-
gangenes nothwendiges Nachfragen ‚einer vielleicht vorhandener und
verhınderlicher Freundschaft vermühlet, dardurch . auch re .ten-
quam non amplius. integra. die Dispensaliones Breichsamb ‚erzwingen
wollen; . . pont 06 0g rr tog
Als gebieten und wollen Wir gnädigst, dass alle Unsere Pfarrer .
ihrem anvertrauten Pfarrvolok solche Graden der Freund-, Schwä-
ger- und Gevätterschafft, wie weit eie sich ersireoken, und in welehen
sieh zu verheyrathen von der .Catholischen Kirch verboten ist, nach
Gelegenheit der Zeit, als Dominiee secunda post Epiphaniam de
auptiis in Cana Galilaeae, dann im September umb das Fest Mariae
Geburth, auss :beyliegender Tabelle erklären sollen. (Siehe 8. 392.)
76. Auss Verordnung dess Tridentinischen Concilii solle nur
einige, oder:anffs.meinsie 2wo, als ein M&ans- und ein Weibs-Per-
sohn, ein Kind bey der heiligen Tauff heben, oder zu Gevatter
stehen, und wo deren mehr, jedoch.die einige oder zwo erste Per-
sohnen, sodass Tauffkipd halten oder anrühren, allein, die übrige
&ber in die Geistliche Bippschafft nicht gemeint sein,. und ausser
denen Catholischen .keine andere Glaubensgenossen zu Gevatier-
schafften gelassen werden. Im Fall aber in gewissen Uinbständen
Unsere Pfarrer selbige nicht wohl günizlichen abweisen könnten,
solle wenigstens ein Catholischer mit dem Uncatholischen zur Ge-
vatterschaftt gefordert werden, dessen die Pfarrer, allerlei daraus er-
folgende. Mängel zu verhüten, je zu Zeiten auch Erinnerung. zu
thun ‚haben.
. 74. . Solche Geistliche Sipp- und Gevatierschafft erhält sich allein
zwischen der Getaufften Persohn, dero Vatter und Mutter und der-
selbigen Gevaitern, einen oder zween dess Getaufftlen Dothen oder .
Pathen,. wie auch dem Tauffer, dem Getauften und dessen Vatier
und Mutter. Gleiche Geistliche Sippschafft erhält sich auch bey
dem Heiligen Sacrament der Firmung, und .soll weiter nicht gezogen
werden.
e
£8
434
78. Wir wollen auch, dass die Aussruffung nach Satz und Ord-
nung des heiligen Concili Tridentini Bess. 24. de reformat. Matr.
Cap. 1. dreymahl von dess Brautvolcks vorgesetzten Pfarrern an
dreyen nechstfolgenden Sonn- oder Feyertägen in der Kirchen nach
gehaltener Predig offentlich geschehe, und folgends nach vorgangener
sothaner dreymahliger Aussrufung, so fern keine veebümássige. Ver-
hinderung vorhanden, die Priesterliche Copulation beeder Aussge-
rufenen Ehe-versprochenen offentlich in Angesicht. der Christlichen
Versammblung, nach Maass und ‚Form Unserer Agend coram Altari
gebührend verrichtet werden solle; worbey denen..Pfarrern auff
einmahl vor zweymahl oder zwey vor dreymahl propria .auctoritate
Busszuruffen unter willkühriger Bestrafung ernstlich verbotten wiid.
79. Weilen auch offtmahlen :die Persohnen, so sich ‚miteinander
Ehelichen verlobt, in unterschiedlichen Pfarrspielen gebürtig, wohn-
oder sesshafft seynd, sollen zu besserer Erforschung der vielleicht
verborgenen Verhinderungen dieselbe allzeit in beeden Pfarrn auss-
geruffen werden, und sie dessen schrifftliches Attestatum beybringen;
falls aber die vorhabende Eheliche Copulation durch so viel Auss-
ruffungen entweder verhindert werden sollte, oder auch in beeden
Pfarrn das Brautvolck auss bewegenden Ursachen nicht ausgerufen
werden könnte, so solle allezeit Unser Geistlicher Rath umb derent-
willen befragt, und nach dessen Befelch verfahren werden... :
80. Wir wollen auch beyneben alle Ehe :verlobte .ganiz gnüdig-
lich und Vätterlich vermahnt haben, ehe und bevor sie sich würck-
lich vermáhlen, ihre Sünden fleissig zu .beichten,. und folgends
würdiglichen zum heiligsten Sacrament dess..Altars zu.gehen, umb
dardurch von dem Allmächtigen Gott desto mehr. Glück und Seegen
zu ihrem bevorstehenden .Ehestand zu erlangen. .
. 81. Wir stetuiren und wollen auch. hiermit bay ‚Vermeidung
unaussbleiblicher Straff, dass inskünffüg, gleich bishero. ®onderlich
in Unserer Haupt- und Residentz - Stadt missbraucht. worden, kein
Braut-Volck mehr in’ denen Häusern und deren. Privat- Capellen,
sondern allein an seinem gebührenden Orth, als nemblich in den
Pfarrkirchen , oder wenigstens in einer von Unserm. Geistlichen
Rath, nach erlangter Lieenz, bemambgten offentliohem. Filıs} oder
Capellen, eopulirt und benedicint werden. solle, es wäre Jamn.Sach,
dass auss erheblichen Ursachen es. ein anders erforderte, welches
gestalter Sachen nach zu erlauben Wir Uns. vorbehalten haben
wollen.
82. Wann auch der Kirchgang bestimbt seyn. ward, sollen ‚Bräu-
tigam und Braut mit ihren beruffenen Zeugen und Gästen sich umb
435.
neun oder lüngstens zehen Uhr zur Kirchen finden, und nach üb-
licher Vermehnung und Benediction umb von dem Allerhöchsten
desto mehr Seegen an Leib und Seel zu erlangen, dem Ambt der
heiligen Mess mit sonderbarer Andacht beywohnen, so viel Viertel-
Stund sie sich auch über zehen Uhr verspüthen werden, so viel
Gülden sollen sie in die Pfarr, wo sie copulirt werden, zur Straff
zu erlegen schuldig sein.
83. Wollte auch jemand zur Erspahrung der Unkosten, oder
&uss anderen erheblichen Ursachen mit zween oder drey Zeugen
morgens frühe in der Stille in der Kirchen sich copuliren lassen,
solle solches ihnen unverwehrt bleiben.
84. Wann das Brautvolk zweyerley Religion ist, solle ein Pfar-
rer dieselbe propria "Auetorit&te Ehelichen zu copuliren sich nicht
unterstehen, sondern solches zu forderst an Unsern Geistlichen Rath
umbständig berichten, und darüber Bescheid erwarten.
85. Wofern auch bey Unsern Pfarrern und Beambten die
Frembde aussländische Ehe -versprochene, durch ihre Geburtsbrieff,
Ledigzehlungen, Abschieden, oder andere dergleichen schrifftliche
Urkunden nicht klar oder deutlich beybringen können, dass sie gantz
ledig und Inss, und alles anderwärten Anhangs befreyet seyn, sollen
sie, zu Verhütung aller besorglichen Ungelegenheiten und künftiger
Btritligkeit, ohne Unseres Geistlichen Raths Vorwissen und erlangte
sehrifflliche Erlaubnuss, bey gewisser Straff von Unseren Pfarrern
zu keiner Ekielichen Einleitung zugelassen werden; gleiche Bewand-
nuss hat es mit denen so genandten Vagabundis, die nirgendwo
einige bestándige Wobnung haben, oder jemahlen gehabt haben. |
86. Weilen auch sich offtmahln zutragt, dass die Eheleuth auss
eigenem &ngemasten- Gewalt von Ehelicher Beywohnung, so viel
Tiseh ung Bett betrifft, sich zu scheiden unterstehen, wodurch dann
zu noch sohwehrern Bünden und Lastern Ursach und Anlass gegeben
wird; als béfehlen Wir auch Unsern Pfarrern, dass, wo sie solche
Persohnen in ihren Pfarren wissen, dieselbe solche erstlich zu sich
beruffen, und zu geziemender Ehelichen Beywohnung ermahnen
und anhalten, auch wo es vonnöthen, dess Orths weltliche Obrigkeit
umb Hülff und Beystend &nruffen, und so dieses alles nichts ver- '
fangen würde, solches alsobalden Unserm Consistorio oder Ehe-Ge-
richt zu weiterer Verordnung berichten sollen.
87. Nicht weniger sollen auch Unsere weltliche Beambten, so-
wohl in Städten als auff dem Land, gute Obsicht auff verdächtige
Zusammenkünfften, und übel beschreite unzüchtige Persohnen halten,
und denenselben , allen Zugeng, Wohnung und Unterschleiff alles
28 *
436
Ernsts verbieten und keinesweegs gestatten, wenigerzugelassen sein,
dass beede Eheversprochene ihr Versprechen vor der Kirchen Gottes :
zu vollziehen über ein viertel Jahr unter vorbehaltener Straff auff-
schieben, und wehrender Zeit vielfältige Gemeinschafft pflegen, oder
(welches gar nicht zu gedulten) zusammen wohnen wollten.
88. Wir befehlen auch gnädigst, dass Unsere Pfarrer und Seel-
sorger, auch andere Geistliche in Unserer Residentzstadt, oder auff
dem Land insgemein sich der Hochzeit- und Kindtauff- Mahlzeiten
künfftig allerdings enthalten sollen.
89. Es sollen ihnen auch einige Tauff- Gevatterschafft, umb ver-
schiedenen hierinfalls zubefahren habenden Anzüglichkeiten zu ent-
gehen, zu vertretten keineswegs gestattet sein. |
90. Die bey denen Hochzeiten und Kindtauffen eingeschlichene
Missbräuch, die Anzahl der geladenen Gásten und deren Schanckun-
gen betreffend, wollen Wir solches an Unsere Policey-Ordnung ver-
wiesen haben.
X. Von Besuchung der Krancken, Reichung dess Sacramenis der Heiligen
Oelung, Begräbnuss und Begängnuss der Abgesiorbenen.
91. Wie der Unendlich-Barmhertzige Gott im Christlichen Gna-
denreichen Evangelischen Gesätz durch die Verdienst Christi unsers
Herrn und Seligmachers zu mehrer unsers Beruffs und Erhaltung
der Seligkeit, auch Ersetzung Unserer blöden Menschlichen Naturn
zu Eingang dieses Zeitlichen Lebens und desselbigen Verlauffs son-
derbare heylsame Sacramenta verordnet, gleichermassen, weilen es
bey den sterbenden zum letzten Sieg langet, hat der vielgütige Gott
uns mit diesem Sacrament der heiligen Oelunp, krafft dessen den
Krancken allen Anfechtungen desto besser Widerstend zu thun, und
also zu Wohlfahrt der Seelen, und etwann auch, nach Verordnung
Göttlicher Vorsichtigkeit zu wieder-Erlangung Leiblicher: Gesundheit
Gnad :geben wird, versehen, nach laut der Epirtel dess heiligen
Jacobi am 5. Cap. vers. 14. und 15. ist jemand kranck unter euch,
der beruffe die Priester der Kirchen zu sich, und: die sollen über ihn
betten, und ihn mit Oel salben, im N ahmen dess Herm: und das
Gebett dess Glaubens wird dem Krancken helffen, und der Herr
wird ihn erleichtern: und so er in Sünden ist, 80 » werden sie ihme
vergeben.
92. Ist derohalben Unser gnädigst befehlender Will, dass Unsere
Pfarrer und. Seelsorger nicht allein die krancken Persohnen, ob sie
gleich nicht erfordert werden, fleissig besuchen, trösten, zur Beicht
und Communion vermahnen, sondern auch in gefährlichen tödtlichen
491
Sehwachheiten mit diesem heilsamen Sacrament der heiligen Oelung
versehen sollen, und wann auch schon etwann wegen Hauptwehe
oder Verwirrung des Patienten die Beicht und Communion nicht
beschehen kónnte, so solle doch dem Krancken, umb vorgedeuter
zugefallener Unriehtigkeit des Verstands willen , solche heilige Oe-
lung nicht entzogen werden.
93. Dessgleichen erfordert auch die obliegende Seelsorg , "dass -
die Pfarrer nicht weniger die Kinder in zufallenden. gefährlichen
Krenckheiten besuchen, und dieselbe, so sie über sieben Jahr alt
seynd, Beicht hören, und ihnen die Priesterliche Absolution geben,
auch wo, nach befundener Fähigkeit, sie ihr gebührendes Alter er-
reichet, mit dem heiligen Sacrament des Altars versehen, damit
also sie auch nieht trostloss, und mit Gefahr ihrer Seeligkeit dahin
sterben.
94. Wo auch jemand mit Todt abgehet, sie seyen Reich oder
Arm, jung oder alt, sollen deren todie Leiber, da sie liegen, die
Pfarrer mit dem Creutz, Rauchfass, W eyhwasser, und gebührendem
Gebett &bholen, und mit Cetholischen Caeremonien nach Inhalt der
Agend zur Erden bestatien.
.95. Es sollen auch allen Abgestorbencn, welche schon zum
Hochwürdigen Sacrament dess Altars gangen, die gebührliche Exe-
quiae gehalten werden.
XI. Von denen so genandten Stohl-Geldern.
: 96. Obwohl insgemein bekannt, dass alle Sacramenta zu ad-
ministriren, . und niemand diessfalls wider seinen Willen mit einiger
Vergeltung zu beschwehren, sintemahl jedoch auch denen Pfarrern
und Seelsorgern eine Ergötzlichkeit nicht zu ınissgönnen, wann nur
auch: darbey keine Uebermass gebraucht wird.
97. Als setzen, ordnen und befehlen Wir diesemnach gnädigst,
dass erstlich bey dem heiligen Tauff, und für dessen Administrirung
Unsere Pfarrer und Seelsorger nicht auss Schuldigkeit, ausser was
ihnen gutwillig offerirt, und angebotten wird, annehmen.
98. Gleicher gesteli, zum zweyten, bei Ausssegnung der Kinds-
Beiterin, die Pfarrer nichts gesinnen, doch annehmen, und damit
zufrieden sein, was ihnen nach jedes Vermögen gutwillig gereicht
wird. |
99. Dritiens, für die Eheliche Einleitung, und drey vorherge-
hende Aussrufungen, solle dem Pfarrer ein Gülden oder Reichsthaler
gereicht werden.
438
“100. Viertens, wo mehr als in einer Pfarr die Aussruffungen
vonnóthen, solle für dieselbe, und ein schrifftliche .Urkund, ein halb
oder gantzes Kopffstück gegeben werden.
101. Fünfftens, bey Providir- und Versehung der Krancken mit
Beicht, Communion und letzter Oelung, sole für die Bemühung
nicht allein das geringste nicht.begehrt, sondern eueh dassjenige, so
angeboten wird, bey Vermeydung unaussbleiblicher Straff abge-
schlagen werden.
102. Sechstens, von Begrübnussen der Kinder solle dem Pfar-
rern für seine Bemühung ein Kopffstück ;
103. Von Begrübnussen aber der alten und erwachsenen,
welche schon zu Gottes Tisch gangen, und deren ersten, siebenten,
dreissigsten, drey Kopffstück, oder ein schlechter Gülden, wie auch
von einer Leichen-Predig, wo es begehrt wird, ein halber Thaler .
gegeben werden.
104. Wo aber einer oder der ander auss den Pfarr-genossenen
solche und andere Jura Stolae oder Stohlgelder wegen Ehelicher
Einleitung, grosser Armuth halben, zu geben nicht vermögte, solle
der Pfarrer darbei sich bescheiden halten, und mit demjenigen, was
sie geben können befriedigen lassen, ja auch, wo gar kein Ver-
mögen ist, alles umb Gotteswillen, ohne einigen Entgelt, verrichten.
105. Und weilen auch der Schulmeister und Kirchner, wie auch
anderer Kircherdiener Besoldung offtmahls sehr gering seind, dass
sie sich, ohne dergleichen accidentalien, nicht betragen können, so
lassen Wir gnädigst geschehen, dass sie von dem Taüff, Ausssegnung
der Kindbetterin, Hochzeiten und Begrübnussen, dasjenige begehren
mögen, was von Alters Herkommens, und durch Unsere lobseelige
Vorfahrer nicht absonderlich abgeschafft ist, die Versehung der
Krancken allein davon aussgenommen, wesswegen sie so wenig,
als die Pfarrer etwas fordern sollen, allein zu dem Ende, damit
keinem auch die allergeringste Ursach gegeben werde, etwann umb
dieses wenigen willen, der heiligen Sacramenten sich zu priviren
und zu enthalten.
Xll. Von Abstinenz- und Fast-Tägen.
106. Sintemehlen dann auch in Christlicher Catholischer Kirchen
nicht allein alle Freytag und Sambstag zu Abstinenz oder Enthal-
haltung von Fleischspeisen, sondern auch neben dem vier-Jährlichen
Quatembern oder Frohnfasten, die heilige viertzig-tägliche Fasten
vor Ostern und: etliche bestimmte Vigilien, vermög. Unserer Agend,
zu fasten gebotten seind; als wollen Wir ebenmässig solghe Gebott
^
.- 439
der Kirchen und Unterscheid der Speisen und Fasten, bey allen
Unsern angehörigen und unterthanen stät, vest, und unverbrüchlich
gehalten haben.
107. Also und dergestalt, da jemand. ohne particular recht-
mässige Dispensation und Erlaubnuss (die dann Unsern Pfarrern und
Seelsorgern, wann eiwann Kindbetterin, oder sonsten jemanden
Leibsschwach oder Kranck oder anderer Unmöglichkeit halb, da-
rumb gebührend ansuchen würde, mit solcher Bescheidenheit,. dass
man gleichwohl sich dessen mássig und ohne anderer Leuth Aerger-
nuss gebrauchen ‘solle, zu eftheilen, unbenommen sein solle) auff
einige gebottene Fast- oder Abstinenztäg, es sei nun gleich in offenen
Wirths- oder Privat-Häusern, Fleisch auffsetzen, oder geniessen
würde, dass ein solcher jedesmahls darumb mit gebührender Straff
nsch gestalt und Vermögen dess Übertretiers belegt werden ‚solle.
108. Darauff dann nicht allein Unsere Pfarrer, sondern auch
weltliche Ober- und Unter-Beambten, Schultheiss, und andere Be-
fehlshabere gute Auffsicht haben, auch vor sich, ohne erlangte Er-
laubnuss, mit keinem durch die Finger sehen sollen.
109. Mit ebenmässiger Straff sollen auch angeseben werden
sile und jede Wirth, Metzger und Garköch, welche auff solche ge-
bottene Kast- oder Abstinenztäg ohne sonderbere Erlaubnuss Fleisch
speisen, aussgeben, verkauffen, oder sich dessen gebrauchen.
110. Zu diesem Ende sollen euch alle Fasttäg den Sonntag
verhero, wie such am Sonntag Quinquagesimse die viertzig tügige
Festen, dem Volck in den Pfarren, neben Christlicher Erinnerung
sieh in denselben, wie sie von der heiligen Catholischen Kirchen
angeordnet und gebotten seind, zu Verhütung góttlicher Ungnad,
und Zeit. und ewiger Gefahr und Bestraffung, gehorsamb und gemes
zu begeigen, verkündiget werden.
XUL Von Hospithäl, Almosen, Spendung und Jahr - Tägen, auch andern
christlichen Stiftungen.
111. Es sollen auch Unsere Pfarrer und Seelsorger nicht allein
die Hospithalien und arme Häuser, und darinnen befindliche Kran-
cken offtmebls besuchen, sondern auch Unsere Geistliche und welt-
liche Beambte, bevorab auch diejenige, so darauff absonderlich be-
‚stellt, und von den Gottseeligen Stifftern dazu verordnet seind, auff
dieselbe und die Allmosen, Spendungen, wie auch andere Christliche
Milde Süffiupgen, gute Auffsicht haben, und solche wohl in acht
nehmen, und darüber mit angelegener Sorgfalt halten, damit solchen
Christlichen Stifftungen ein Genügen geleist, die fundirte Renthen
440
und Gefül zu der Armen und Bedürfftigen Notthurfft, worzu sie
gewidmet seind, ordentlieh verwendet, und richtige Rechnungen
darüber geleistet werden mögen.
112. Wo auch ein oder anderer dergleichen Süfftungen in Ab-
gang kommen lassen sollte, oder .derselben nicht nachgelebt werden
wollte, solle solches Uns und Unserm geistlichen Rath zu weiterer
befehlender Verordnung zeitlich berichtet werden.
XIV. Von Golleslästerungen.
113. Nachdeme auch die Gotteslästerungen in Göttlichen, Geist-
und Weltlichen Rechten bey hohen Peenen und 8traffen. verbotten,
und durch solche Ubel Gott der Allmächtig nicht allein gegen den
Gotteslästerer, sondern auch den Obrigkeiten, die solches zu wehren
schuldig seynd, doch gedulden ‚' .zü. gerechtem Zorn und erschröck-
licher zeitlicher und ewiger Straf‘ bewegt wird; so ordnen und
wollen Wir, dass alle Pfarrer und Prediger das Volck zeitlich war-
nen sollen, bey Vermeydung der in Gott- und Menschlichen Satzun-
gen versehenen hohen Leib- und Lebensstraff sich des Gotteslästern,
welches darin bestehet;
. 114. Wann jemand Gott etwas, dass seiner. göttlichen Majestät
und Gewalt nicht zustehet, beymessen würde, oder mit seinen
Worten dassjenige, so Gott zustehet, abschneiden wollte, als ob Gott
nicht ein Ding vermögte, oder nicht Gerecht wäre, oder sonsten
dergleichen freventliche verächtliche Lästerwort ohn Mittel in und
wider Gott, und die Allerheiligste Menschheit unsers Erlösers Jesu
Christi, oder die heilige Saeramenten reden sollten, güntzlich zu
enthalten.
115. Wir wollen auch, wo jemand obbemelte Gotteslüsterung,
dabey zwey oder mehr Persohnen gewesen, hóren wird, dass er
solches, und wer mehr.dabey sich befunden, auffs längst innerhalb
acht Tagen jedes Orths Geistlicher Obrigkeit anzeigen sollen, umb
darüber weitere gründliche. Erkündigungen einzuziehen, und nach
Befindung gegen den Thäter mit gebührender Kirehenbuss und Btraff
zu verfahren. |
116. Welcher &uch obgesagte Gotteslässerung hören, oder in
seinem Hauss wissentlich gedulten, darzu stillschweigen, und dess
Orths Obrigkeit nicht anzeigen oder eröffnen, oder auch sonsten
auff deren erfordern verhalten würde, derselbe solle aueh neben
deme, dass er sich als Mit-verhänger der Gottaslásterung schwehr-
lich versündiget, nach Gelegenheit der Sachen weniger nicht els der
Thäter selbsten,
441
117. : Gleich dann auch diejenige, "welche hierüber die'angezeigte
Gotteslüsterer, wie obstehet, wissentlich und ’freventlich zu Diensten
auffnehmen, mit ihnen handlen, sie fördern, enthalten, und zu Ent-
weichung der Straff Vorschub tliun würden, ohne Anschauung der
Persohnen oder Stands angesehen werden.
118. Wofern auch etwanm ein oder anderer. von Unsern Ober-
und Unter-Beambten oder Pfarrern umb Geschünck, Gsab oder
sonsten eintzig Absehens willen, die Gotteslästerung, so: ihnen enge-
geben, oder sonsten befunden wird, wissentlich unterdrucken und.
verlaugnen sollte, werden Wir gegen dieselbe dergestalt empfindlich
und andern zum Exempel verfahren, dass sie Unser Missfallen da-
rob würcklich zu verspühren haben: sollen.
XV. Von Golles-Schwuhr und: Fluchen, auch Lästerung der Mutter
Christi und Gottes Heiligen.
119. Und demnach auch dieser Zeit gar gemein, dass viel
Leuth bey der Krafft und Macht Gottes, den Leib, Gliedern, Wun-
den, Todt, Marter und Sacramenten unsers Herrn und Seligmachers
Jesu Christi offt leichtfertiglich schwören und fluchen, wie auch die
Mutter Christi unsers Herrn und Seligmachers, oder die liebe Heili-
gen Gottes freventlich lästern, welches den Obrigkeiten billig so viel
mehr und härter zu straffen gebührt;
120. So wollen Wir hiemit, dass nicht allein Unsere Pfarrer
und Prediger das Volek zeitlich davon abmahnen sollen, sondern wo
auch ein Bürger, Handwercker, Bauersmann, oder dergleichen ledige
Gesellen oder Persohnen inheimisch' oder frembde obgemelte Schwühr,
Flüch und Lästerung thun würde, dass derjenige, so es hört, den-
selben in der Güte freundlich davon abzustehen, und sich dessen
hinführo zu enthalten, ermahnen solle: ‘wo er aber jedoch davon
nicht ablassen, und in solcher seiner Bossheit verharren wollte, solle
es der Obrigkeit‘ Geistlich oder Weltlich nach Gelegetiheit der Per-
solinen angezeigt, und der 'Übertreter tit dem Thurn oder Geldbuss,
nach gestalt seines Verbrechens, ernstlich gestrafft werden.
121. Damit auch obgemelte Gottesschwür und Flüche bey
Graffen und Herren, und denen vom Adel, denen es viel weniger
dann niedern Persohnen gebührt und anstehet, auch ihrem. Gesind
vermieden bleiben, und andere Leuth durch sie geärgert werden,
so wollen Wir diejenige, so unter Unserm Ordinariat gesessen, krafft
tragenden Bischofflichen hohen Ambts nicht weniger wohlmeynend
hiemit ermahnet haben, nicht allein für sich selbsten dessen sich zu
enthalten, sondern euch bey. ihrem Hofgesind, Dienern und Ehehalten
442 -
solche obgemelte Gotteschwür und Flüche ernstlich zu verbieten,
und dieselbe darumb mit gebührender Straf! anzusehen.
XVI. Von üblen und ehrenrührigen Nachredeg, und verdammien
. Aberglauben.
"122. Ebenermassen: gebieten Wir auch allen Unserti Untertha-
nen, Manns- und Weibs-Persohnen, sich nicht allein des bisshero
verspührten üblen Nachredens gegen .ihren Nebenmenschen, wann
-sueh solches gleich auff Hören:' Sagen ‚gegründet, und damit ent-
schuldiget werden wollte;
123. Wie weniger nicht van-aberglaubigen Seegen und Super-
stitionen, Menschen und Viehe zu.heilffen, oder auch bey verdäch-
tigen Wahrsagern Hülff und Rath zu suchen, güntzlich zu enthalten, .
wo ein oder anderer dessen überwiesen werden sollte, so solle der-
selbe darumb von Unsern Beambten exemplariter abgestrafft werden.
XVII. Von übermássigen Trincken.
124. Nachdeme auch durch die Trunckenbeit, wie man täglich
vor Augen siehet, Gotteslästerung, Mordt, Todischläg, Ehebrüch,
Hurerey ‚ und dergleichen viel Ubelthaten und Laster erfolgen, und
‘ der Allmüchtige dardurch höchligh erzürnet,,und.der Mensch an
seiner Seelen Seeligkeit, Ehren, Gunst, Vernunfit, langen Leben und
Stärck verkürzt und vernachtheiliget wird; so wollen Wir auch, dass
die Pfarrer und Prediger das Volck. von solchem übermässigen
Trincken und Zutrincken mit Erzehlung der darauss folgenden
Lastern und Ublen zeitlich abmahnen,
T , !
XVIIJ. Vom Kirchenbau und Bestellung der Juraten, , Heiligen- oder
Baumeistern ‚und deren Rechnungen.
125. Erstlich sollen zu der Gotteshäuser Heiligenpfleger oder
Meistern vor dem Pfarrer und Weltlichen Beambten, Schultheissen,
Rath oder Gerichten ,, Ehrljche, Habhaffte und taugliche. Persohnen
erwählt, darzu auffgenommen, und dem Pfarrer sowohl als denen
andern obigen verpflichtet werden. .
126. Zum andern sollen die Heiligen - Meister, die. Gülà- und
Haupt-Verschreibung, Register, auch. dg ein Vorrath an parem Gelt
vorhanden, in einer sonderlichen Truhen mit drey’ Schlössern ver-
sehen, verwahren, und davon ein Schlüssel dem Pfarrer, der ander
jedes Orths Beambten, Rath.oder Gericht, der dritte aber obgedach-
tem Heiligen-Meister zugestellt werden. ,
Y
443
127. Drittens, sollen auch die Heiligen-Meister, die der Kirchen
verschaffte oder von den Sehuldnern abgelagte Capitalien und andre
Gelder nicht zu ihrem Genuss oder Vortheil, sondern mit Wissen
und Willen dess Pfarrers, auch auff der weltlichen Beambten ver-
nommenen Rath und Gutschten, zu der Kirchen Nutzen allein den
jenigen, welche selbige mit Unterpfanden genugsamb belegen, und.
versichern können, aussleihen.
128. Viertens, solle auss den Pfarr-Renthen und Gefällen kein
Pfarrer ohne Vorwissen dess Geistlichen Raths, viel weniger die
Heiligen Meister und weltliche Beambten ohne Vorwissen und Ver
willigung dess Pfarrers etwas neues bauen, machen oder verändern
lassen, sonderlich aber in den Kirchen, deren Renthen gering seind,
so sollen sie auch in Bauwesen oder Ornaten keine übermüssige
Kosten anwenden, oder desshalben Schulden machen, wordurch das
Gotteshauss mehr zum Abgang, als Aufinehmen gerathe.
1%. Fünfftens, sollen die Heiligen-Meister mit jedes Orths
Pfarrern mit Hülff und Beystand der weltlichen Beambten, die noth-
wendige Vorsehung thun, damit die Kirchen und Kirchhöf in gutem
Bau, wohl verschlossen und sauber gehalten werden, auch wo der
Kirchen-Ornat daran abginge, solle solches der Gebühr und Möglich-
keit nach wieder ersetzt, und also an dem schuldigen Gottesdienst
nichts verhindert werden. Dergleichen
130. Sechstens, die Heiligen. Meister alle Jahr ihre Kirchen-
Rechnung zu bequemer Zeit abzulegen verbunden sein; zu welchem
Ende dann ihnen auch von Pfarrern und den Beambten auff vor-
hergehende Unterredung ein beyderseits gelegener Termin bestimmt,
dareuff die Heiligen Meister denselben Tag vorhero ein Exemplar
ihrer Rechnung zustellen, und solche vorhero zu durchgehen, und
was etwann für Verstoss oder Mangel sich darin befinden sollten,
desto besser bey der Abhörung zu erinnern, und darüber Erleute-
rung zu begehren.
131. Zum siebenden, bey solcher Rechnungs- -Verhör, welche
forthin in jedes Orths Pfarrhof vorgenommen soll werden , aller
überflüssiger Kosten abgestellt, und vor Mühe und Kosten dem Pfar-
rer und weltlichen Beambten bey vermöglichen Gotteskesten , jedem
ein Gülden, den Heiligen - Pflegern und Rechnern jedem ein halber
Gülden passirt, der Rechnung alsobalden zugeschrieben, und von
dem computirten bezahlt werden.
132. Sollte aber die Kirch dess Vermögens nicht sein, noch im
Recess so viel verbleiben, wird alsdann such ein oder anderer nach
444
gestalten Dingen, da zumal es oline deme ein Bach ist, so zu Gottes
Ehr gereicht, sich zu contentiren, von selbsten wissen.
183. Solche Kirchenfechnungen aber sollen achtens von "den
Pfarrern und weltlichen Beambten, nachdem sie justificirt geind , in
solcher Ordnung unterschrieben werden;. dass, wo der weltliche
Beambte einer vom Adel ist, soleher sieh vor, der Pfarrer aber nach
ihme, wo aber der weltliche Beambte keiher vom Adel ist, der
Pfarrer sich vor, der Beambte ‘aber nach dem Pfarrer unterschrei-
ben solle. Von solchen auff jetzt -gemelte weiss abgehört, gut be-
funden und unterschriebenen Goiteshauss - Rechnungen aber solle
jedesmahl ein Exemplar zu Unserem Geistlichen Rath überschickt
werden. '
134. Gleichwie denn auch den in der Kirchenrechnung ver-
bliebenen Recess die Heiligen - Meister. sogleich liquidiren, und wo
derselbe etwahn annoch aussstehet, nicht ihren Nachfolgern sauff-
rechnen, sondern selbst einbringen sollen, und solle hierüber auch
ein &bsonderlich Register gehalten werden, gleich denn auch die
Heiligen -Meister, wofern sie von dem Beambten keine Attestation
ihres angewenden Fleiss und gebettener Hülff beybringen können,
den aussständigen Recess àuss dem ihrigen zu zehlen schuldig sein
sollen. - |
135. Weilen Wir auch neuntens missfällig ‘vernommen, dass
die Einkünfften und Corpora Beneficiorrum tam curatorum quam
simplicium," wegen Nachlässigkeit der Possessorn óffters dergestalt
zu grund gangen, dass künfftig den Fundationibus schwehrlich nach-
gelebt werden kann; als sollen die weltliche Beambten jedes Orths
auff der Pfarrern ünd Beneficiaten geziemendes Ansuchen über alle
. und jede sowohl den Pfarrern selbsten, als &ngehórigen Alterien
andern Gottseeligen Stifftüngen zustehende Güter, Zinss und Ein-
' künfflen, wie die Nahmen haben, sich gründlich und umbständig
‚informiren, alle deren Beschaffenheit wohl beschreiben lassen, und
denen Pfarrern sambt den Possesoribus der Altarien nicht allein,
wie und auff was weiss in einefn' oder dem '&ndetn Riehügkeit zu
erlangen seie, ari die Hand geben, sondern auch denselben hierzu mit
Beystand und Nachdruck die Obrigkeitliche Hand -bielen..
136. So wollen wir auch und befehlen hiemit gnädigst, dass
zu Verhütung ferner besorgender Unrichtigkeit, die zu denen.Pfar-
ren, Alterien, und anderen Milden Stifitungen gehörige Originel-
Fundationes, Zinss- und Gült-Brieff, auch alle Register und Docu-
cumente, wie die Nahmen haben, fleissig inventirt, und in der Pfarr
in einem absonderlichen, mit drey Schlössern versehenen Schanck
*
x
445
oder Truhen sanftt dem Inventerio verwahrlichen hingelegt, : zu
solchen Schanck oder Truhen ein Schlüssel dem Pfarrern, der ander
dem weltlichen Beambten, der dritte dem Heiligen Meister zu dem :
Ende zugestellt werden solle, damit keiner ohne den andern darva
kommen können, einfolgentlich auch an den Originalien so leicht
kein Schaden zu ‚besorgen sein möge.
137. So lassen Wir auch zum zehenden geschehen, dass, in
Unserer Residentz- Stadt die Pfarrkirchen-Zechnungen, gleich da -
bevorn, also auch forthin in .beysein eines von Unsere Geistlichen
Räthen und des Pfarrers abgehört, examinirt und beschlossen wer- _
den, Wir befehlen aber dabey gnüdigst, und wollen, dass bey Ver-
meydung unaussbleiblicher Straff, die bisshero nach dieser Verhó-
rung in .8chwang gangene übermüssige Mahlzeiten zumahlen abge-
schefft sein,. und künfftig mehr nieht als ein Collation ‘von wenig
Speisen auff einmahl neben einem Trunck genossen werden solle. :
138. Damit auch zum eylfiten die Pfarr- und Benefieiat Häuser
künfftig in ihrem baulichen wesen besser als.bisshero beschehen, er-
' halten werden mögen. als befehlen Wir hıemit alles Exrnsts, dass
von allen und jeden Pferrern und Beneficiatem das jährlich schul-
dige Baugeld zu nothwendiger Unterhalt und Aussbesserung inha-
bender Behausungen alle Jahr riehtig erlegt, eine ordentliche Rech-
nung derüber geführt, und ein Exemplar davon dem Landdechanten
bey seiner .Localvisitetion vorgelegt, und zu dem Ende zugestellt
werde, damit er solche nicht allein fleissig durchgehe, sondern auch
bey seiner Dechantey-Registratur hinterlege.
139. Weilen Wir auch mit besonderem Missfallen vernehmen
müssen; dass bisshero von vielen in sothane. Baurechnungen aller-
hand derein keineswegs gehörige Ausslagen seien: eingetragen worden,
als zum Exempel,.was für Fenster, Oeíen, welche sie oder ihre
Haussgenossene selber verbrochen. oder verderbt hatten, zu flicken
und ausszubessern,.Schloth zu fegen, oder .eber. für ohnnóthige, und
allein Lusts halben nach eigenem Belieben vorgenommene Gebäu,
als -Badstaben ,. Sommerhäuser, und dergleichen aussgelegt worden;
auss- welehem..dann erfolgt ist, das gemelte Baugelder zwar fast alle
Jahr auffgangen, :aber gar wenig zu.noihwendiger Handhabung der
Häuser verwend worden. fBolehem denn inskünfftig vorzukommen,
verordnen und befehlen Wir. hiemii gnüdigsi, dass. forthin kein
Pfarrer, Frühe-Messer oder Beneficist ohne Vorwissen und schrifft-
lich: erhaltene Eirlaubnuss ihres vorgesetzten Land-Dechants, oder
dessjenigen, der sie sustatt des Dechents zu visitiren hat, etwas
verbauen solle, aussgenommen was die unumbgüngliche Noth erfordert
A46
und keinen Auffschub leidet, biss &uff desse Land-Dechants Visitation.
"Was wider diese Unsere gnüdigste Verordnung. aussgeben wird,
solle in der Rechnung durclistrichen, und was: nach. solcher Durch-
streichung am gewöhnlichen Bau - Geld abgebet, völlig bezahlt
werden.
140. Wann aber von sothanem Baugeld etwas überbleibt, die-
weil an einem oder andern Orth nichts nothwendiges zu, bauen
. Vorfallet, oder dassjenige, so da ‚vorfallet, so viel nicht kostet, als
des gewöhnliche Baugeld ausswirfft, solle das ührige dem Land-
. Dechant eirigehändiget, von ihme aber, woher es komme, und wie
viel es seye auflgezeichnet, und im einer wohl verw&hrten Kisten
&auffgehoben werden, damit. es beyhanden sbye, wann etwann künff-
tghin an einem solchen Orth etwas nauhmhaffts zu bauen wird sein,
und sole ein jeder Dechant jährlich‘ neben seiner Visitations- Rela-
tion ein Bpechfieation dess bey ihme hinterlegten Baugelds zu Un-
serem Geistlichen Rath einschicken.
. 441. Sofern auch an 'einem Orth die völlige Sehuldigkeit ein
Pfarr- oder ‚Beneficiat - Hauss zu: setzen’ und zu unterhalten bekarint-
lich einem gewissen Stfft, .Oloster oder Gemeind obliegt, mögen
solche van der sonsten dem Land-Decbenten zu thun habender Uber-
liefferung desa. übergebliebenen Baugelds. befreyt sein, und solcher
Uberrest von dem. jühxlichen Baugeld demjenigen eingehändiget
werden, weleher solche Häuser zu bauen und zu | ünterhalien schul-
dig ist.
XIX. Yon den Schulmeistern.
148, Es sollen die Sehulmeistér von den Pfarren und welt
lichen Beambten, oder nach jedes Orths Beschaffenheit, von deni
Rath oder Gericht, Unserm Geistlichen Rath prüsentirt, und im Fall
ebwann ein oder der ander Theil auss unbilligen Widerwillen oder
Missgunst, sich. darzu nicht verstehen wollte, der Zweyspalt von dem
" andern Theil Unserm Geistliehen Rath. bérichten,: und dasekbeten
entschieden werden Und .nachdeme ein taugliche Persohn" ein-
helliglich dem Geistlichen Rath vorgeschlagen worden, solle dieselbe
ihres Verhaltens und Wandels, auch Qualfieation wegen verhört
und exeminirt, auch nachdeme sie Pröfessionem Fidei gethan, ihres
Amihs: eainnert, und darüber in Pflieht genommen werden.
‚143, Und solle in eines jeden Sehultheisen, Rath, Gericht oder
Gemeind, oder einea zeitlichen Pfarreru Gewalt nieht stehen, solchen
also präsentirteri und auffgenommenen Schulmeister einseitig wieder
zu veretodsen, sondern, wann sie an ihme einige Mangel befinden
447
sollten, so sollen sie achuldig sein, die Ursachen, warumb se den-
selben ı nicht länger erdulten können, oder er zu ‚seiner Function
miehí :genugsamb qualißcizt und iauglich, bey Unserm ‚Geistlichen
Rath anzubringen, und darüber von demselben Bescheid zu gewartaa
haben, ob nemblichen der beklagte zu straffen, oder garı seines
Diensts zu eniseizen seye, oder ınicht: 0.
144. Die Schulmeister, aber. sollen nicht allein die Kinder .im
Lesen, Schreiben 'und. Singen unterrichten, sondern auch 'solche
dahin anweisen, dass: sie den Osteschismum lernen, .umd begreiffen
mögen, wie ihnen dapn insgesambi krafit dieses gnädigst anhefohlen
wird, auff Freytag und. Sambstag eine gewisse Zeit ausszuBeizen, zu :
welcher sie und. zwar den.Freyiag, die: am. mechsten Sonntag vorhin
von dem Pfarren den Kindern enfigelegte Articul dess Glaubena,
oder andere Christliche Lehr. gu: mehrerem Behalt und Gedächtnusp
mit ihnen wiederholen und überlegen, den Sembstag aber dessen,
. was folgenden Sonntag nach der Ordnung dess gemeinen Catechigrai
oder dess Cetechisten Special- Verordnung. verkommen . mögid, zu
schleuniger Begreifiung kürtzlich.. vorhin andeuten und .einbilden,
Zu welehem End, und ‚damit. dieser Unserer: gnädigeien Anordnung
gehorsambst nachgelebt werde;. eines jeden ,Orths Pfarrer, oder .dem-
selben zugegebener Caplan und, GQeteehisie,..die Schulen ‚zeitlich ung
wochenilieh, zum wenigeken einmal besughen, und higreuff fleissig
achtung geben sollen.
145. Nicht weniger sollen die Schulmeister die Knaben in dem
Kirehengeseng unterrichten, damit dieselbe unier dem ‚Ambt der
heiligen Mess, wie .&uch der. Vesper sich. mit gebrauchen lassen
können, ‚die Schulmeister abex sollen die Kinder insgemein unge-
spartes Fleisa dahin _anhalien,ı damis.sie.des Valer unser, den Eng-
liachen Gruss, Glauben, die. zehem Gebott foties, die fünf. Gebott
der Christlichen Kirehen,, und, die ‚gemeine .Beight, euch. teutsche
. Gesäng auss Unserm verbesserten Gesangbuch, so ‚viel. eg sein ‚kann,
seitlich. begreiffen, und sa wohl vor,gjs,nach der Predig und Ohrist-
lieben Lahr. und ‚unter der heiligen Mgss ; mit dem Volck. singen
inügen.
146. Und demit, auch die Schnlmeister ihrem Baruff desto un-
gebinderter nachsetzen mügqn, ist Unser gnüdigst. befehlegdex Will,
dass die Stadt- und Gerichts -Schreibereyen,; von den Schuldiensten
künffüg, so viel möglich, abgesöndert bleiben, oder im Fall sich
solches ja nicht. thun dm: dennoch entweder dem Schulmeister
jemanden beygedingt, oder zum wenigsten derselbe. zur, Zeit seiner
Schulbaltung unbemühet.gelaegen werden ‚solle. | 00.
448
147. Die Knaben und Mägdlein sollen in den Schulen allweg
von einander gesehieden, und absonderlich gesetzt, und jene von
dem Schulmeister, diese aber: von der Schulmeisterin unterwiesen
werden; wo es aber nicht dahin zu bringen, noch dergleichen Schul-
meisterin vorhanden, solle zum wenigsten angeregte Absönderung
jederzeit in acht genommen, und dardurch geziemende Ehrbarkeit
unter den Kindern gepfílentzt und. erhalten werden.
148. Und damit hingegen die Sehulmeister zu Unterweisung
der Jugend desto mehr aufigemundert und in Eyfer gebracht werden,
sollen alle und jede Eltern von ihzem.Seelsorgern erinnert werden,
' ihre Kinder von andern, sonderlieb aber den Schulen widerwürtiger
Religion abzuziehen, und den Pfarr-Schbuhmeistern.zw deren bessern
. Gehalt und Ausskommen anzuvertrauen, es seyen dann absonderliehe
Rechen- und Schreibschulen vorhanden, auff deren Anrichtung son-
derlich auch gesehen, und wozu die Jugend ebenmässig angehalten
"werden solle.
149. So sollen auch jedes Orthe verordnete Pfarter und Seel-
sorger schuldig sein mit Zuziehung. zweyer auss dem Stadtrath oder
. Gericht zum wenigsten des Jahre viermahl die Schulen zu visitiren,
und zu sehen, damit so wohl die in der Lehr und Sitten der Jugend,
als an den Schulmeistern befindliche Mängel verbessert werden
mögen; zumahlen sollen auch die Kinder auge keinen unoadholischem
Büchern gelehrt werden.
150. "Wofern. auch jemand die Sehulineister in einigen Ge-
brechen, die Kirchen und Schulen betreffend, zu besprechen, solle
derselbe erstlich bei den Pfarrern seine Klag vorbringen, und de-
selbsten urtheilen lassen, und im Fall der Kläger mit ddm Bescheid
nicht zufrieden wäre, oder der Pfarrer die Bach nicht entscheiden
oder gütlich vergleichen könnte oder wollte, solle darüber dess Land-
Dechanten Decision erwartet, und vom Pfarrern: der Kläger dahin
verwiesen werden. '
151. In andern Civilsachen und Centhfüllen: &ber. sollen die
Behulmeister den weltlichen Beambten unterworffen: sein, jedeseli
. dass die Beambten dassjenige, so sie gegen den Schulmeister seines
Verbrechens halber zu anden, dem Pfartern auch zu seiner Nach-
richt anzeigen sollen, damit er es auch, da nöthig , Unserem Geist-
lichen Bath berichten móge.
XX. Von den Kirchnern und Glöckner. — 7
152. Wo die Schulmeister den Kirchner- oder Glöcknerdienst,
nicht zugleich beysammen versehen können, sollen jedoch weniget
440
*neh zu absonderlichen - Kirehnern- und Glöcknern von dese Orths
Pferrern und Rath, oder Gericht..solohe Persohnen angenommen
werden, die eines frommen und ehrbaren Wandels seynd, und wo
möglich, (lesen, und den. Priesiern, wie brünchlich, zum Alter. dienen
kónnen.
153. :Zum andern, sollen: ‚se gentugsame- -Caution und Versióhe-
rung wegen dess ihnen anventrauten Kirchen Schatz uad' Ormets
leisten, und alsdam ' .
154. Drittens, vor dem Pfárrer.das Juramentum Fidel eder
Ayd der Treu ablegen, als nemblichen HELL
. Ich N. N. als: angenommener Kirchner dess würdigen Gottes--
Hauss bey S.N. dahier;zu:N. verspreche, gelöbe und schwöre hiemit
gegen-Gott und seinen lieben Heiligen, dass ich in meinem Kirchners-
Dienst getreu und fleissig sein, dassjenige, so der Kirchen zugehört, da-
3nit nichts durch meine Verwahrlosung verderbe, oder verlohren werde,
wohl in acht nehmen und verwahren, die Altär, Kirchen, Sacristey,
und: Kirchhof rein und sauber halten, die Glocken zu 'rechter Zeit
leuten, meinem vorgesetzten Herrn': Pfarrer seine pgebülirendé Ehr
geben, und schuldigen &ehorsamb leisten; "auch" dembelbigen .utid
andern: ankommenden Geistlichen in der Kirchen 'und'Bacristey ge-
ziemender massen auffwarten, und endlich: in allen, ‘was mein Ambt .
betrifft, mieh, wie einem getreuen und fleissigen Kirchner wohl an- _
stehet, nach meiner Möglichkeit verhalten! solle" und wolle. ' Also
helito: mir Gott undi diese Heilige: Goites-Eivangelia.
‚XXl. Von ‚denen Kirchen-Bussen,
155, ‚Änlangend. die Kirchenbussen und :Geistliche Strafen ; gol:
len. im causis fori Keclesiestioi, als: wann die 'Pfarrgenossen den
Gottasdienst-emisreder ganiz, eder zum Theil. ohin Ursaeh. versaumen,
oder unter demselhen in;.der: Kirch sich ungebührlieh. verhalten, die
Kirchengebott übertretien, fluchen und schwören, und in-Geistlichen
Befehlen. ungehonsemb. seind, die Pfarrern :mit Assistenz der welt-
lichen: Beambten..und. Diener die :Buss . oder: 'BStraff. mit Wachs zur
Kirchen: odereines :oderımehr Pfund Heller nach Ermüssigung Jic-
*tiren, und. nach. Gelegenheit :moderiren.:. ‚Umd sollen diese Geld-
Straffen und Bussen dem Kirehenbau, .dahin .der, sosolche verwircket
hat, pfarret, zufellen, und dessen Heiligen-Pflegern zu gebührender
Verrechnung eingehändiget werden.
156. Schliesslichen, nachdem Uns auch auss verschiedenen Lo-
cal-Visitetionibus unterthünigst hinterbracht worden, was .massen
stliche von den : weltlichen ‚Beambten. in Kirchen - und : Geistlichen
29
450 ! *
Sachen , -bissweilen auch mit gäntzlicher Hindanbe&zung Unserer
Pfarrern, und ohne derselben Vorwissen und -Willen, die: günizlishe
Dispogjtion über die Kirchengüter privative zu.unternehmen, einfolg-
lich nach ihrem Belieben die denen Gotteshüusern, oder andern
Milden Stifftungen zugehörige Capitalia hinzuleihen, Messgewänder
und andere Paramenta von denen Kirchengeldern zu verschaffen,
neue Altär, Cenizeln, oder Stühl und .dergleichen anzudingen, ver-
ändern und machen zu lassen, Capitalien an ungewisse Schuldner
&usszuleihen, und die verfallene Zinsen einseitig nachzulassen, wie
nicht weniger in strittigen Eheverspeechungen und Ehesachen zu
urtbeilen, Bescheid zu geben und ‚zu straffen sich uhterfangen haben,
(fernere verschiedene andere gegen Unser hischoffliehe Jurisdietion
verübte Usurpationes mit einseitiger. Auffnehmung und Cassation
der Schulmeistern, Heiligen-Meistern, und ‚dergleichen, kürtze halber
zu geschweigen) gleich als wann ihnen solehes Ambts halber zustünde
und gehörte; indem ihnen doch nur guse& gutem Willen, und biss
auff anderwärtige gnädigste Verordnung, etwelche in gewissen Kirchen
und Geistlichen Sachen Aufsicht, und mit denen Pfarrern gemein-
scheffüiche Verwaltung sowohl von.l/n$.in dieser Unserer als von
Unsern hochgeehrten Herr Vorfahrern hochseligen Angedenckens. in
ihren ehedessen heraussagegebenen Kirchemordnungen, als dess Hoch-
stiffts Würtzburg Bischöffen und Geistlichen Voreteliern zu dem End
beygelegt ist worden, damit die Gotteshäuser desto leichter. zu ihren
Einkünfften gelangen, und ..die .Pfarskinder wegen habeanden Zwangs
desto nachtrücklicher zu dem, was zum heiligen Gottesdienst, wie
auch zu Christlicher Zucht und Ehrbarkeit gehörig ist,. angehalten,
insonderheit aber die zuweilen -erforderende - Unkosten. bey denen
betrübten Zeiten an den armen Leuthen ersparet werden mögten.
Als heben Wir ihnen die bisshero gnädigst zugesehene Verwal- .
tung unter obiger Unserer gethaner Explication . au nothwendiger
Nachricht hiemit gnädigst andeuten, hingegen allem weiteren hierin-
falls widerrechtlieh sich angemasten Gewalt, ‚(welche doch durch
viele Päbstliche Constitutionen und noch Anno 1641 den .ö. Julii ab
Urbano PP. VIII. als denen Kirchen, Geistliehen Persahnen, und
dero Güttern, Renthen und Gerechtsame zuwiderlauffende güntzlich *
verworffen worden) ausstrücklich widersprechen sollen und wollen,
jedoch dergestalt, dass die ehedessen mit denen benachbarten Herr-
schafften und hie und dort gemachte Verträge und auffgemehte Re-
cessus in ihrem Wesen ungekränckt verbleiben sollen, mit. diesem
ferneren Anhäng, dass wofern sie sich in einer oder andern der-
gleichen Kirchen- oder Geistlichen Sach, worinnen. sie jetgt.erklàrter
. - 451
massen, die Mit-Auffsicht haben sollten, mit dem Pfarrer nicht ver-
einbaren kunnten, sie solches nicht an Unsere Hochfürstliche welt- .
liche Cantzley oder Cammer, noch an frembde weltliche Herrschaff-
ten, sondern an Uns, als Bischoffen und Loci Ordinarium, oder
Unsern nachgesetzten Geistlichen Rath, Vicariat, oder auch, nach
Beschaffenheit der Sach, en’ Unser Consistorium oder Ehegericht ge-
langen lassen, und von daraus ihres Bescheids erwarten sollen.
-—
Solchem &llem. nach gebieten Wir Unsermi Vicario in Spiritua-
libus Genereli, Offieisli, sammt allen und jeden beygefügten Geist-
lichen und. Consistorialräthen, wie nicht weniger Lend- Dech&nten,
auch ellen und jeden Pfarrern, Pfarrverwesern, und insgemein allen
denjenigen, die von, UnBertwegen in Kirchendiensten und Geistlichen
Verriehtungen begriffen: dessgleichen Unsern Ober- und Unter-Ambt-
" Jleuthen , Zollschreibern, Kellern, Landschreibern, Vögten, Centh-
Grafen, Schultheissen, Burgermeistern, Rüthen , Gerichten, und Ge
meinden, auch sonsten allen andern Unserh Unterthänen, Angehóri-
gen und Verwandten, so viel eines jeden Ambt und anbefohlne
Obsicht, Handel und Wandel nach Unterschied der Persohnen, dieses
berühren mögte, bey ihret Uns getbanen ‚Verpflichtung und Ver-
meydung Unserer hoben Ungnad hiemit ernetlich;:andere Unserem
Ordinaríat untergebeneHerrschafftev, und die ihrige auss tragendem
Bisehoffliehen Ambt abe? Freund-gunst und gnädiglich ersuchend,
und wohlmeynend 'erinnerend und ermehnend, dass sie respedtivé
auff alle: hierin gebotiene und verbottene Fäll gute Obsicht haben,
die vorgesetzte und dabey gegebene! Ordnung, so viel die einen
jeden betrifft, alles Ernsts handhaben, auch die befindende Ver-
brechungen niemanden, wer der aucli seie; übersehen oder ver-
schonen, sobdern deme also allem treulich nachkommen, darwider
auch selbsten wicht handeln, noch das andern zu thun gestatten
sollen ‚und "wollen, massen Wir Uns dann auch dessen also zü.ge-
schehen freund„.und gnädiglich versehen thun, und haben dessen
zu Urkund Uns eigenhändig‘ unterschrieben, und Unser Secret-In-
siggel benebén áufftrucken lassen, so geben und geschehen in Un-
sorer Residenta-Btadt Würtzburg den 30. Julii, Anno 1693,
L 8.
| Johann Gottfrid, E. H. F. O. D.
-
29
XIX.
INSTRUCTIO PRO DECANIS RURALIBUS
Pro duenda jurisdiclione Episcopali et jure ecelesiaslico.
De 1691.
Von Gottes Gnaden Johann Gottfrid, Bischoff zu Würtzburg etc.
Gleichwie Wir zu allen und jeden Zeiten Unsers: Hochstiffts
Rurel-Dechanten zu besserer Bestellung der Uns von: oben herab
Committirten Seelensorge einen gewissen: delegirten Geistlichen Ge-
walt gnädigst mittheilen, Krafft dessen dieselbe .die ihnen anvertraute
Capitula jährlichen ausser ‚ger Local-Visitation einmehlen in Unseren
Nahmen von Kirchen zu'Kirchen zu visitiren, Unsere Gnüdigste
erlassene Decreta und Mandata darinnen gehorsambet zu vollziehen,
die indessen eingeschlchene geringe Fehler, praejudicig und der-
gleichen sich zeigende Inconvenientien zu verbessern, und was von
einiger Wichtigkeit und Consideraüon zu sein scheinet, Uns oder
Unserem nachgesetztem Geistlichen Rath: zu hinterbringen, die über
Milde Stifftungen führende Rechnungen, die €eisiliche Gebäuen,
Gütter, und was denen anhängig ist, zu revidiren , in'offentlich und
heimlichen Lastern, Aergernussen, dess Voleks: Sitten und: Glaubens-
Sachen, oder sonst einschleichenden Uncatholisehen Gebräuchen und
Lehren zu inquiriren haben; fordersambst aber dieser von Uns er-
theilte Geistliche Gewalt auff Unsere Pfarrere, Vicarien, oder Pfarr-
verwesere, Caplän, Altaristen, Primissarien und Beneficiuten, wie
auch Schulmeistere, Gotteshaus-Pflegere, .Kirehnere, und andere
Geistliche Bedienten, forderist auch auff Unsere Gotteshäuser, Ora-
toria, Capellen, Hospitalien, Bruderschafften, Miklem Stiftungen,
Wallfahrfen, Allmosen, Pfarr-, Beneficist- und Schulhüuser, denn
deren fahrend und ligende Güter, Jura, Jurisdietionalien, Indulta,
Privilegien, und was de Jure zum Geistlichen Gewalt und 'tenquamn
ad forum Ecclesiasticum directe oder indirecte gehörig, worunter
Wir auch die Religiosen, so zum theils quoad Ordmem, regulas et
regularem observantiam zwar exempt, doch ratione et intuitu curae
animarum, denen dieselbe zu Zeiten in Unserer Dioeces und Ordi-
nariat mit Unserem Gnädigsten Consens vorstehen, Uns lediglich
Subject, ausser allem Zweiffel gezehlt haben wollen, gäntzlichen ge-
meint, und gerichtet ist: also. und .auff gleiche Weiss tragen Wir
das gnüdigste Vertrauen zu allen und jeden, dieselben werden in
' 458
denen von Uns ihnen gnüdigst committirten Geistlichen Ambts-Ver-
richtungen und schweren Seelensorg sich treu, gehorsamb und der-
gestalten ohntadelhaffs wohlverhalten, gleichwie sie es dem Aller-
höchsten Gott und Beelenhirten in ihrem Gewissen auch gegen Uns
zu verantworten getrauen. Damit aber an Unserem hohen Orth
Wir nichts ermanglen lassen, wodurch die höchste Ehr Gottes nicht
eyferigst beförderet, das Heil so vielen teuer erlösten Seelen ver-
schaffet, noch Unsere Bischoffliche Jurisdietion einiger Weiss in
Unserem Hochstift beeintrüchtiget, sondern umb so mehr die zu-
weilen defectu sufficientis scientiae ,. et informationis einschleichende
Fehler, _Attentata, praejudieis, ‚Missbräuche und schädliche Ueber-
sehungen künffüghin, so viel möglich, verhütet, abgethan und ab-
gewendet werden; so haben Wir gesambten Unseren Rural-Dechan-
ten, .&bsoriderlieh denenjenigen, welche in frembden weltlichen Terri-
toriis neben der Seelensorg Wir über Unser Bischoffliche Jurisdiction |
und Uns zustehende geistliche Jura ein bestündig wachsames Aug
zu 'haben, besonderst gnädigst: verordnet, zu besserer ihrer Ambts-
Versehung nachfolgende Instruction &uss tregendem hohem Seelen-
Ambt vorzuschreiben geruhen wollen, dess gnädigsten Versehens,
dieselbe werden nach denen ihnen von Gott verliehenen Talenten
mit eller Uns zugethaner und geschworner Treu, Reverenz, Unter-
thänigkeit und. Gehorsamb .diese Unsere führende Intention ihrer
Obligetion geniess zu vollziehen sich üusserst lassen angelegen sein.
1. Diesemnach so befehlen Wir mithin gnädigst, es solle künff-
tighin ‘ein jeder auss Unsern Rural-Bechanten nach seiner mit Un-
serem Vorwissen und.ertheilten gnädigsten Consens, rechtmässig
vorbeygangener: Capitular-Wahl vor Anirettung dess Decanate-Ver-
weltung auff die darüber erhaltene gnädigste Approbation vor allem
anderen Uns seines :sehuldigsten Fleieses, Gehorsams, Reverenz,
Subjection und Treue vermittels eines leiblichen Ayds in unserer
Geibttiehen Cantzley versicheren, und nachfolgender Instruction nach
Möglichkeit, fest .getreu und unverbrüchliche Folg zu leisten dahin
besonders angeloben. Falls
3. Ein zeitlicher Dechant seinem anffhabenden Ambt mit Nut-
zen lünper vorzustehen unvermüglich , und zu resigniren dahero
veranlasset werden sollte, dass er vigore Juramenti nobis praestiti
darvón nicht ehender wollte enilediget und befreiet sein, biss- er
zuvor in. praesentia Definitorum Capituli, oder in Abgang ihrer beeder
mit Zuziehung dess Senioris oder zween anderen Capitularen alle
zu.der. ihme committärien Dechentey gehörige Acta, Documenta und
%
454 |
glaubwtirdige Urkunden sembt dem Decanalischen Sigillo geniz ge
wissenhafft, dem von Uns gnädigst deputirtem .Vice- Decano^unter
einer authentischen vorhanden seiender Bpecifiention, so ad nostrum
Concilium Ecclesiasticum zu senden, bona fide eingehändiget habe,
welcher Vice-Decanus usque ad Electionem novi Decani mit abge»
legter Hand-Treu seiner geireuen Verrichtungen wegen ebenmessig
gegen Uns sich solle obligat machen.
8. Da aber ein zeitlicher würcklicher Deehant gar mit Todt
abgehen sóllte, so solle derselbe bei noch gut geniessendem Verstand,
dem Procuratori et Deffinitori Capituli obgedachte zur Dechaatey
gehörige Acta und schrifftliche Urkunden wohl verwahrt zustellen,
welche auff sein erfolgtes Absterben sollen gehalten sein, dem von
Uns interimsweiss zu verordnen habenden Vice- Decano elles unter
vorher gepflogener Inventur, und darüber desswegen auffgerichter
zuverlässiger Specification ebenmässig ad nostrum Corieilium Eoele-
siasticum einzuschicken. :
4. Hingegen da oberwehnter massen einer &uss Unseren De-
canis Ruralibus die von Uns ihme anbefohlne Decanalische Verse-
hung würde angetreten haben, so solle er vor allem sein eigenen
Lebenswandel und obhabende Verrichtangen, so viel sich und seine
privet-oeconomie berühret , dergestelten exemplarisch , : nüchtern,
süchtig, modest, und untedelhafft einrichten, auff dass alle andere
po Geist- ale Weltliche an demselben ein wahres Beispiel der Christ-
lichen Tugend, Gelehrtheit, Nüchter- und Wachsamkeit zu erlernen
Ursach haben, und wider denselben mit Wahrheitsgrund nicht könne
gesagt werden, was er in anderen zu emendiren und zu eorrigiren
in Commissis empfangen hat: zu solchem Ende
5. Solle er auff das Leben, Handel und Wandel: deren ihme in
Cepitulo untergebenen und anvertrauten Geistlichen Personen, Pfar-
rern, Vicarien, Caplänen,.Beneficisten, sonderlich was sie für ein
nüehter rein keusche Hausshaltung führen, und was für fromme,
oder suspecte junge auffgebuigte, freche Diensbotten sie unterhalten:
ingleichem ob dieselbe mit einigen jungen oder verheyraihen Weibs-
Persohnen in oder ausser ihrer Pfarr mehr als. bräuchlieh Familie-
rität pflegen: in weltliche Handlungen, Contracten, ibrem Stand und
Beruff übel zustehende Geschäfften unnóthiger weiss einmischen: ob
sie die Jugend in der Christlichen Lehr fleissig und deuilich ins&rui-
ren, dass dieselbe dardurch zunehme: üb -der!'Schulmeister denen
Kindern auff Frey- und Sambstag .in der Schalen oum Fructu.die
gegebene Christliche Lehr repetire, dieselbe. zum fleissigen Schul-
gehen sowohl Bommer als Winterszeit unhalts, seine auffhabende
455
Sehuldigkeit mit Unterrichtung derselben sowobl in Gelehrtheit als
guten” Bitten eifferlg eraeige: Item ob dieser, wo er &nnebens Kirch-
ner ist, die Kirchen, Sacristey, Paramenta, supellectilia, Kirchen
und Gütiesacker seuber und rein halte, bey allen seinen Visitationen
ein echarpíf auffsehendes. Einsehen. haben: Da aber er in einem
Oder anderem etwas unzulässiges in Erfahrung bringen thäte, auss
"^ welchem entweder eine merckliche Aergernuss zu befürchten, oder
würcklich Schsden und Unheil erwachsen wäre, so solle er auff
genugsame eingeholte gründliche Information der Sachen wahre .
Beschaffenheit ohne Passion oder einiger Affection candide cordate
et rotunde ad Concilium nostrum. Ecolesiastioum Gehorsam gelangen’
lassen, und sich Bescheids von dar erholen. .
6. Nechetdezme solle er. in allen Orthen und Pfarrspielen den
ordentlichen Gottesdienst, dessen Bestellung, und mit was Nutzen
eder Schaden der Seelen solcher von unsern Seelsorgern gehalten
werde, embsig und specifice beobachten, zu diesem Ende solle er zu
Zeiten an -Sonn- und Feyertägen, soviel möglich in dieser oder jener
Pfertkirchen des Capituls unvermerckter sich .einfinden, denen divi-
nis beywohnen, die Predig anhören, auch nach gestalt der Sachen
die Christliche Lehr besuchen, und ob elles in einem und anderem
den Getiesdienst berührend vorgeschriebener massen gehalten, auch
der suchende Nutzen unter der Jugend erbalten werde, beobachten,
die hin und’ dort vermerckte Fehler, Missbräuche, verspührte Scan-
dale, Unfleiss und Kaltsinnigkeiten denen Pfarrern, Oaplänen, oder
Benefieiaten, welche dergleichen begangen haben, in der geheim
und: diserete vorbalten, auch sie zu derer Verbesserung ernstlich, und
wo es nóthig, sub Comminatione auff nicht erfolgten Besserungs-Fall
es:gehóriger Orthen zu deferiren, ermahnen. Und demit auch Wir.
genaue «und wahre Information Unseres in Unserem Hochstifft ha-
benden (leri zu allen Zeiten haben mögen, unjb in denen vorfal-
lenden Promotionen, und der Seelsorg erforderenden Veränderungen
deruach ein Maess zu nehmen,.so soll jeder Unger Rural-Dechant
eines jeden Pfarrexs, Caplan, Viearien und Beneficieten Alter, Vat
terleax] , Qualitäten, Studien, Sitten, und Menschliche Gebrüchen in
der jährlichen durch sich vornehmende Visitation seinem verab-
fossendem Rrotbevllo bey seinem Gewissen und. Pflichten treulich
ineeriren.. |
7. Auch in .würcklieber Visitirung (welche nicht eben uno
treetu, sondern viel nützlicher interpositis vicibus geschehen soll)
dahin. gelissen sein, auff dass die quoad Jurisdictionalia ihnen gnä-
diess damandirie,Proincolla richtig gehalten, Unsere Hochbischoffliche
456
Decreta, Sententias, Placite, Indulta, Decisiones, Transectioges, und
was denen anhängig ist, netto eingetragen, wie nicht weniger; dass
die in vorhero jüngst beschehener Local-Visitetion auffgesetzte Puncta,
Mängel und Correctiones verbessert sein, oder. deren Unterlassung
auch, warumb die Folg nicht beschehen, untersuchen, und nach
Gestalt der Sachen ad Concilium nostrum Ecclesiasticum berichten:
‘Ingleichen solle er die Kirchen, deren Ornat, Peremente und Su-
pellectilie, ob solcher noch rein, sauber, gut, oder also zerschlissen,
dass decenter dieselbe nicht möge mehr gebraucht werden, durch-
sehen, wie auch die Kirchenthürne, Pfarr-, Vicarii-, Beneficiat-,
Schulhäuser, Hospitelien, Bilderstöck, Martersäulen und Orucifix auffs
genaueste»aller Orihen, so in- als ausswendig selbsten in Augen-
schein nehmen, darüber inquiriren, ob diese und andere der Heili-
gen Bilder, ehe sie exponiret worden, seyen von einem Priester
benedicirt worden, oder nicht, auch was sonsten in einem und an-
derem dergleichen zu verbessern, auch hauptsäglich .mit besonderem
Kosten nicht zu repariren scheinet, nach gut befinden anordnen;
das übrige aber, so von mehr wichtiger Importanz ist, zu Unser
Geistlichen Cantzley unter seinem und Unseres weltlichen Beambtens
Gutachten berichten, .in specie aber
8. Solle er unaussetzlich daran sein, dass die Gotteshauss-Reoech-
nungen jährlich und ordentlich abgehört, die Gefäll richtig einge-
bracht werden, und kein Heiligenpfleger ohne erlegten Recess sb-
trette; auch die Gotteshäuser, so keine bürgerliche Güter.kaben, mit
keiner Schatzung belegt werden; bey jährlicher Abhörung dess
Gotteshauss-Rechnung aber das Kirchen -Inventeriusm denen selben
beygesetzet, und der Abgang über die Mobilia sowohl, als auch was
neu herbeigeschafft worden, darein geschrieben werde, welches der-
selbe dann folgends mit der vorigen Rechnung accurate collstioniren,
such mit zutbun Uuserer weltlichen -Beambten die reterdata mög-
lichst urgiren, die in Gefahr stehende Capitelia mit genugsamen
Unterpfanden und in bessere Versicherung einrichten, keineswegs
aber solle er gestatten, dass gedachte Unsere Beambten euff der
Kirchenkosten bey Abhörung der Gotteshauss-Rechnungen einige
Zehrung, ausser was von Unsern Geistlichen Rath denen selben
diessfalls durch Unsere gnädigste Verordnung wird zu essigniren
sein, mögen verursachen, weilen dieselbige bey Erhebung: Unserer
Fürstlichen Cammer-Gefüllen und Renthen in denen Pfarrhüusern
vermüg Unseres zu dem End in Anno.1686 ergangenen gnüdigsten
Decreti gar leicht zugleich die Revision vornehmen können; da
aber in diesem und dergleichen Unseré Beambte ermengien, oder
21
mit der Amibtshulff nieht gebührend an die Hand géhen würden, en
Uns unterthänigst zu berichten haben.
9. Nicht weniger solle derselbe bey solcher Gelegenheit sorg-
same Nachfrag haben, wie die in seinem Capitul liegende Kirchen-,
Pferr-, Beneficiat-, Hospitalschulen, und alle andere denen Mildeu
Btifftungen angehörige unbewegliche Gütter, Renthen, Güld, Zehent,
Zinse, und sonstige Gefälle Besoldungen und Unterhalten der Kirchen-
Dienern bestellt seind, woher solche ursprünglich kommen, wer
solche baue, verwalte oder besitze, item, ob die Aecker, "Wiesen,
Gärten und Weinberge in gutem Bau bestehen, wann und wie offt
sie mit 8. V. Thüngungen, Erden, Rassen, Pfehlen, neuen Stöcken
und dergleichen nothwendiger Feldbau versehen seind, ob sie vom
Ungewitter etwann ruinirt, oder gar in Ellern ód liegen, wie selbi-
gen wiederumb aufizuhelffien, was darvon gang- oder ungangber
seie? ob die Zehenden juxte loci consuetudinem vel Ss. Canonum
preescriptam von jedermünniglich, absonderlich von Unseren Ober:
und Unter.Beambten jährlich und volg denen Pfarrern gereicht
werden, und warumen nicht? nicht weniger, weilen denen auff
Pfatreyen &dmittirten Religiosen, von derselben Prälaten, ob schon
die reditus dem Closter nicht incorporirt, zu weilen anstatt deren
allem quid pro quo gegeben würd, von demenselben jährlich eine
Specification, was sie jährlich von denen Pfarrgefüllen empfangen
heben, und was ihnen noch aussstehe, begehren: item ob und wann
einige fahrend oder liegende Gütter, Jura, Jurisdictiones, Usus-Fruc-
tus, Jure und dergleichen Possessiones sine nostro Coneensu verkaufft,
über drey. Jahren verliehen, oder ohne Unseren gnüdigsten Consens
verwechslet, transigendo v. compromittendo per pacta gar veralieniret,
oppignoriret, verhypotheticiret, und also anderwärts- hin sine evidente
utilitate vel necessitate cum damno Ecclesiae transferiret worden:
(so zumahlen ohne Unseren gnüdigsien Consens nicht valide besche-
hen kann) de novo seyen wiederumb begeben: ob durch die zuviel
interessirte Unsere Pferren, die zur Pfarr gehörige Holtzungen auff
ein- oder zweymahl nicht allzuviel werden aussgehauen, dass der
Buccessor sich dessen künfftighin nicht kann bedienen: ob bey
solchem Holizgenuss allezeit die gerade, und heutmorgen zum Bau-
holtz &uffwachsende junge Btämmen Holtz auch verschonet werden?
mit gewissenhaffter Einschickung seines unterthänigsten Vorschlags;
wie in.diesen und dergleiehen Fällen füglich zu steuern seie, zu
welchem Ende solle. derselbe mit jedes Orths Unseren Beambten
über dergleichen Vorfellenheiten vertreuliche Correspondenz und
Oommunipation pflegen, wie dann such
456
"10. Bey soleher Untersuchung demselben ferner unvergbssen
sein, nachzufragen, ob alle Beneficia und Milde Stifftwegeh juxta
mentem Fundaioris noch in esse seind: ob dexen gestiffte Einkünff-
ten nicht zum theil ohn Unsere. gnüdigste Einwilligung von: denen
Leyen anderwärtshin verwendet, und darmit verfahren werde, als
wenn solche denenselben eigemáchtig thäten zustehen: ob and durch
welche Persohnen 'die der Pfarr zustehende Jagdbarkeiten, Fische-
reyen und dergleichen befugte Jura exercirt werden, deren Miss-
bräuche’ Er.zu Unser Geistlichen Cantzley zu überschreiben hat.
11. Und weilen bey der von Uns neu ergengenen und pobli-
cirien Kirchenordnung viel daran gelegen ist, ‘ob alles und jedes;
so darinnen Zu Fortsetzung dess währen Gotiesdiensts heilsamblich
angeordnet ist, sowohl in Unserem Fürstenthum, als auch in Unserer
gentzen Dioeoes, wo die Weltlichheit anderwärtshin gehörig, ad ob-
servantiam gebracht wird, so solle Unser Dechant desswegen sich
embsig erzeipen, und bey denen Ihme untergebenen Unsern Seel-
sorgern jedesmahlen darüber beanfragen, auch falls dargegen was
widriges wollte eingeführt werden, dassjenige so Er zu remediren
wissen wird, sine mora restituiren, übrigens aber die Beschaffenheit
umbständig zu Unserem Geistliehen Rath gehorsainbst berichten.
12. Damit auch vielen unzeitigen Eiferen vorgebogen werde,
wordurch zuweilen von Unseren Seelsorgern, oder Unseren welttiehen
Beambten auff dem Land in denen Kirchen neue Altärn, Predig:
stübl,- Orgeln, Glocken, Silber-vergülde Kelch, Meags-Kündlein, Mon-
strantzen Ciborie, Pyxides, Ampelen, Bildern, Crucifixen, kostbare
Messgewündte, Fahnen, Baldachinen oder Himmel, und wes der-
gleichen pretiosa und zum Gottesdienst gehörige Mobilien : verferüiget,
und dermit Unsere Gotteshäuser mit Auffnehmung neuer Capitalien
beschwehrt, oder hingegen zu dergleichen Verfertigung die erspahrte
und vorhandene Bearsehefften, Früchten und Weinen sambt denen
, kangbaren Capitalien pflegen übel und mit.nieht geringen Sohaden
verwendet zu werden, so befehlen Wir mithin gnüdigsi es:-sollen
künffüghin aller Orthen solche eigenmächtige Unternehmungen
gäntzlich unterlassen, und Unsere zeitliche Deehanten dahin gehalten
sein, alle und jede dergleichen sehliegsende, oder schon defaeto ge
echlossene Contrecten zu, rescindären, folgliea der Wiedewersiatung
der verwenden Kosten denen, so ohne Unseren-expresseu (onsans
' oberwähnte Unzulüssigkeit &uss unzeitigen Eyfer yorzanelimen sich
haben: urnterstenden, ipso facto heim zu weisen.
.. Haupteüchliehen aber sollen dieselbige auff die án Unserem Hoch:
stifft Uns sowohl ratione Epieanpalis Oxdinis. ausgehende; . als. sub
«9
lepíbus Jurisdietionali- e& Dioecesana enthakexe, wie duch tenquém
sedis Apostolicae Delegsio vigore $8. Coneilü Tridentini gugelegta
hohe Jura Episcopalie auff das genaueste Zusehung, und dahin je
und alleweeg besonders bey vorgehender Unternehmung -der würck-
lichen Local- Visitation Auffmerckung haben, damit Uns von allem
und jedem so hoch als nieder Stand Geist+ und Weltlichen Unserem
Hoch-Bischofflichen Seelenambt und Gewalt anbefoklnen Seelen und
Parochianen debita reverentia, obedientia et subjectio C&nonioa in
susceptione Mandatorum et Decretorum nosirorum, quoad Judicium '
sübeundum et non deolinandum deferiret, und dargegen in einiger
weiss, besonders was die Dispensationes und Consistorielie berühret,
nicht verfahren werde, als welche ohne Unterschied tam in foro.
conscientiae, quam in foro exteriori quoad caudas et delidte Eccles
siastica, poenas et censuras Unsere Jurisdiction zu erkennen haben,
wohl:erwogen das specifiee omnium Ecclesiarum, Parochierum,
Monssteriorum, Hospitelium, Confreternitatum, beneficiorum et loco. _
rum piorum nonexemptorum erectio, confirmatio, approbetio, eorum«
que respeetive institutio, destitutio, ad tempus commendatio, visitatio,
Unio, Juris Patronatus coneessio, aedificandarum Eeclesiarum set
Capellarum designatio et eompetentis dotis constitutio, rerum ac ef
bonorum Eocclesissticorum, horum jurium, ae rerum administretio ek
rationum revisio, causarum tem matrimonielium quam omnium be-
neficialhium, Ecclesierum. litigantium elierumve ad forum Ecclesies-
tieum spectemtium rerum cognitio et Jurisdietio in eas, et in Scelera,
qualia sunt Adulteria, sortilegia, superstitiones, magica ars, et alia
infra numeranda, inquirendi, ulciscendi, corrigendi, reformandi, poe.
nas indioendi, Clericos incarcerandi, tum in eosdem quam in Laicos
eensurss ferendi, imponendi, ab iisdem et irregularitatibus im ordine
ad beneficia consequenda absolvendi, in proclamationibus trinis in
ordine ad conirahenda Matrimonia in tertio etiam et quario gredu
. ÜConsanguinitalis et Affinitatis, nec non eontra interdictum Ecclesiae
generale contrahentibus dispensandi, vota commutandi, & jurarentis
absolvendi, GOonstitutiones. speciales faciendi, Synodum convocandi;
Synodaticum Beu Cathedraticum, procurationem, et quartam mortua:
riorum dxigendi, potéstes indulgentias concedendi, et concessas a Sed&
Aposteliea reeognoscendi, Miracula nova, Reliquias et Imagines
apfiobándi, produrandi, ut verbum Dei populo praedicetur, invigi-
landi, ne verba Sacrae Scripturae ed incantationes; sortes, et alia
similia adhibeantur, Fest& sacra in Dei et Sanctorum vüneratione
celébrande instituendi, Basilicas; Altaria ei Coemeteria consecrandi,
erigendi, polluta reconciliandi, Ghzisme confieiendi, Clericos Ordinandi, .
4006
Criminosos solenniter degradandi, virgines conseczandi, Oelices, pa-
tenas et corporalia, pallas vestimenta Sacerdotalia consecrandt, bene-
dicendi, et si quae sunt hujusmodi causae Unserem Bischofflichen
Ambt und Vorstehung vorbehalten seind. Nicht weniger
13. Sollen Unsere Dechanten jedweder alle Jura Episcopelis
Dioecesang, und Ordinaristus Nostri, so wohl pure spiritmali&, als
temporalia punctual und accurate observiren, auch fleissig auffmer-
. eken, ob Uns von allen und jeden so Hoch-- als Nieder-Stands zu-
gethanen Parochianis debita Reverentia, obedientia et subjectio Ca-
noniea in susceptione Mandatorom et Decretorum nostrorum in Ju-
dicio subeundo et illo non deelinando deferiret werde, erwogen, dass
Uns und Unser hohen Bischofflichen Dignität, Ereetio, Con&rmatio,
et Approbatio beneficiorum, Hospitglium, confraiernitstum, eorumque
respective institutio, destitutio, visitatio, umo: Juris pasromatus intuitu
fundationis, dotationis seu constructionis Ecclesiarum comcessio: cor-
rectio, reformatio morum, causarum tam maírimonishum quam
omnium beneficialium, Ecclesiarum litigantium, aliarumque ad forum
Ecclesiasticum spectentium rerum cognitio, erigendarum Ecelesiarum
designatio, et dotis debitae constitutio, earwmque jurisdictio, in eas
inquirendi et puniendi potestas, p&enarum indietio, remissio, cen-
surarum Ecelesissticarum impositio et absolutio tum in-Leicos quam
in Clericos: Sacramentorum administratio, Ordinum collatio, Gyno-
datici seu Cathedratiei; impositio, quarta mortuariorum et subsidii
Charitativi exactio, verbi divini praedicatio, Indulgentiarum :eon-
cessio, earumque & Bede Apostolica datarum recognitio, : Altarium,
Eeclesiarum , Sacrarunrque Virginum, et Coemeteriorum consecratio
et in casu obvio reconciliatio, in gradibus consamguinitatis et affini-
tatis prohibitis dispensatio, Cleri, Sacrorum locorum, Scholarum, Hos-
pitalium, Confraternitatum, et eleemosinarum visitatio, rationum seu
computationum revisio, et procurationis exhibitio, und wás andere
dergleichen noch mehr hohe Jura Uns lediglich und allein zuständig
seynd. Dahero solle derselbige alle dargegen sich ereignete Ein-
träge und Praejudicia ohnverzüglich zu Uns und Unsern Geistlichen
Cantzley punctual mit Umbständen berichten, auch die. Resolution
darüber von darauss unverdrossen iterato, wo es nöthig, sollicitiren;
zu dessen besserer Nachtruck aber Öffters mit denen Capitular:Pfar-
ren und Geistlichen diessfalls conferiren, und' solcher gestult allen
Vorfallenheiten zeitlich vorbiegen , oder remediren , "welches umb
desto füglicher geschehen kann, so ferne derselbe
14. In specie die Anfrag thun würd, ob Unseren Kirchen, Mil-
den Stiftungen, der Pfarrey personal oder real-Immunitäten, deren
481
Privilegien, Exemptionen, Gütter, Zehenden, Eenthen-Gefüllen, Recht
und Gerechtigkeiten, einige. Beschwerung, Arrestirung, Trangsahl,
Aufflag, Zollzwang, Schatzung, oder andere dergleichen Widerwär-
tigkeit und Vexa neuerlich oder von alters hero widerrechtlich
.a Patronis Ecclesiae, eb exemptis, frembder weltlicher Herrschafft,
Augspurgischer Confession- Verwandten, sie seien -Geistlich- oder
Weltlichen Standsperson, besehehen, ingleichen bb die Patzoni oder
andere Offici&snten sich in die Verwaltung der Kirchen - Gefällen
deren Permutation, Location, Vendition, Visitirung Unserer Gottes-
Häusern, deren Paramenten und anderes ohne. genugsame Befügnuss
einiges etwann mit denen weltlichen Territoriel-Herrn auffgerichten
und vorhanden seienden gültigen Recess offentlich, oder gewalthütig
einmischen, exeluso: Parocho nostro die Rechnung darüber, wider
Unsere dissfalls emanírte Decreta führen, und ob auch die erwehnte
und mit denen Benachbarten auffgerichte Recessus per omnia ge
halten oder in was solche infringirt worden. .Adde ex Chockier, '
p. 1.8. 1. a. n. 9. ad 10. Tract. in constit. Concil. Laterane: 1 ‚per
extractionem personerum ad loca Sacra legitime confugientium Vir
latur immunitas Ecclesise, ete.
15: Damit auch künffighin ein Gleichheit in Institutione welehe
juxta Ss. Canones e; 4. x. de Jure Patron. Gone. Leteran- et Trident:
denen Laieis sub excommunicatione zu ihuen verboten ist, Unserer
Seelsorger und Pfarrer mit gebührendem Respect gehalten. werde,
so solle derselbe alle Unsere Pfarr bey ihrer Pfarrbeziehung oder
selbst Persöhnlich, oder wo er zuweit entlegen, durch einen näheren
der. Sech.erf&ehrnen Unseren Pfarr in Unseren Nshmen folgender
Gestelten instituiren, und zwar Primo solle er bey seiner Ankunfft
dess Orths weltlichen Vorsteher seine auffhabende Commission nebens
der Zeit, in welcher er in der Kirchen die Vor- und Einstellung
wolle vornehmen, freundlich bedeuten. Zweytens auff bestimmte
Zeit enter Leutung der Glocken sich mit dem neuen providirten
Pfarr in die Kirchen verfügen: Drittens pro defunctis fidelibus, de
profundis ete. cum Collecta vor dem hohen Altar betten. . Viertens
Unser Hochfürstlich und Bischoffliche Praesentstion deutlich im bey-
sein der Pfarrkinderen, absonderlich der beeden Gotteshauss-Pflegern,
Schulmeistern, Geistlichen Gütter-Verwaltern und. Kirchnern : ver-
lesen. . Fünfftens, darauff dem Pfarr die zur Kirchen, Secristey , ad
Sacrarium et Baptisterium gehörige Schlüsselen .extradiren, den
hohen Altar lassen denselbigen küssen, quia in.majori Alteri celeb-
rere debet :Perochus, et pacem facere.cum Deo, ei orere pro populo,
ut Deo unistuf, denen anwesenden Pfarrkinderen das Weyhweasor
un
keben lessen juxta ilimd Ez&ch. 36. c. scribitur: 'effundbim- super: vos
&qü&m mundam et mundabimini ab omnibus inquingmentis vestris,
und auff dergestaltig ihme eingeraumte Possession der Kirchen, das
Pfarrhauss pro sexto betretten, darinnen zu forderist die Gotteshauss
Pfleger, Schulmeister und Kirchner. ihme zu versprechender Hand-
Gelübdnuss der Treue und Gehorsam anweisen, und ehdlieh die
kegenwärtige Versamblung des neu-installirten Pferren Priesterlicher
Affection und Bereitwilligkeit bey Tag und Nacht ihnen zu dienen
versichern.
16. Nach welchem solle er den abkommenden oder dess abge-
lebten Pfarrers Erben vor quittirung der Seelsorg, oder Einlieferung
der Erbschefft dahin halten, dass sowohl mit dem Gotteshauss, als
it anderen in der Gemeinde, mit welchen etwanu. einige Schuld,
Contract, oder Handlung. beschelien , vor dem Abzug Richügkeit
gepflogen werde. Dahero diesem zu folge .
17. Soll er alle der Pfarr-Gefällen und Einkünfften rata
zwisehen denen entweder durch Todts- oder anderer sich begebende
Fälle ab- und ankommenden Pfarren dehen Cepitular-Statutis gemesg
in Beysein beeder interessirten Theilen, oder deren Anwalten authen-
tice in Schrifften unter allen deroselben eigenhündigen Unterschriff-
ten und Petschafft veriertigen, selbige vergnügen, auch. die geschlos-
sene Retification dem Capituls Protocollo zur künfftigen. Nechrieht
&ewissenhafft inseriren, und der Partheyen jedermann eine Abschrift
Warron communiciren; miemahlen aber einen &bziehenden Pfarrer
en den seinigen Hffecten etwas abfolgen lassen, als biss alle hinter
ständige Oommenden, Subsidii und andere dergleichen Gelder wer:
. den würcklich bezahlt, oder auch die in den Pfarrgütern befundene
Mängel ersetzt worden sein.
18. Sofern auch. über eine dergleichen erledigte Pfarr dess Jus
Patronatus einem Glerieo' vel Laico Pairono zuständig wäre, so solle
Unser Dechant dergleichen Jus bey seinem an Unser -Goneilium
Keolesiastioum ihnenden Bericht mit dem Anhang beriehten, ob es
dem Patrono unstrittber oder ungewiss, ingleichen vel ex: fundatione,
dotatione, vel consizue£ione, oder Consuetudige imnjemornebili zustehe,
und ob er:biss enhero in quieta praesentandi poseessione gewesen
seie? weilen. auch je zu Zeiten dergleinhan weltliche Saenularea
Patroni, ehe sie ein anderwärtig teuglichee Bubjecium zu prassen-
tiren finden, sieh unternehmen den Oultum Divinum interims-weisa
propria augtoritate wider Unser hohe Bischofflieh Juriediction lawffend
dureh Religiosen oder andere nicht approbirte, Geistlichen su-&ubsti-
tuiren, eo solle derselbe nicht weniger Fleiss aukehren, so. geatellige
468
Abusus discreto modo sowohl gedachten Patrónis, als denen dem
gestalten ihnen dienenden Religiosis zu remönstrinen, und möglichet
darvon abzumahnen, alsobalden auch die. widerrechtliche Unter»
nehmung an gehöriges Orth .zuberichten; es geschehe solches in'
Adekchen Wohnungen, Schlössern, oder denen Uns untergebenem,
Pfarrkirchen' und Oratorien. .
19. Ingleichen solle Unser Dechant bey vornehmender seiner
Visitation punetuale Information 'einholen, ob etwann frembder Dive
ces Clerici sine sufficientibus formatis et commendatiis a locorum
Ordinariis conobssis oder ausser Unserem Hohen .‚Stifft. stehende Re-
ligiosen das Allmosen zu samblen sich heimlich einpracticiren, und
&bsque approbatione et. benedictione nostra Episcopali et sine Con-
sensu loci Paroehi an eim. oder: anderem Orth. Beicht hören, dia
Cantzel betreiten, Mess celebriren, Sacramenta sine :;casu neoessitatis
administriren, Fraternitates, Processiones oder auch Indulgentias
einführen, Officiules desswegen eigenmächtig benennen, und .in An-
Behung solcher Bruderschafften Allmosen sowohl in der Kirchen als
ostietim colligiren, welghe wider die Geistliche Rechten und Päpst+
liche Oonstitutiones abzielende Missbrüuche, gleichwie er.sie künff:
tighin nicht zuzulassen hat, also. auch und .viel weniger solle er
denen in Unser Dioeces wohnenden Religiosen Mendicanten: insge-
mein.mehr zusehen, ohne jederzeit dass Jahr hindurch neu empfan-
gende und &- Concilio Nostro Ecclesiastico gratis ‚aussgefertigte vor.
neigende Lioenz das gewöhnliche Allmosen in den' von Uns.ihnen
gnüdigst sssignirten Distrieten- für ihr alleinig keineswegs aber für
&usswenrige und in Unserem Hochskifft-sich nicht befindende Clóster,
mit Hind&nsetzung der neuerlich erfimdenden Collecten Titulen, und
biss anhero unbekannten Nahmen dass heilige -Allmosen ohne Unse-
rer Pfarrer Überlgst einzusamblen, wobey er dann auff die zuweilen
duroh dieselbe begehende sehwehre Exéessus und Publica spandala
gute Obsieht haben, und selche. ad Nostrum Concilium Ecelesiasti-
cum mit..deren Delinquenten Nahmen,: und-.Ordens- Profession ad-
visiren; auch pre I aro oatto sd
- 40. Seine Obsorg- dahin emwenden solle, - damit) diejenige vor
Uns, zu. Pfarren institwirte Religiosen (deren. Oloster. nemblich das
Jus Patronatus de Jure zustehet) bey der Pfarrversehung Unserer
hohen.. Bischofflicher: Juriedietion vel. committendo vel ommittendo
nichts begeben, oder aber. deren Obere sich: der Ober-Inspestion sub:
vel übreptitie einigermessen anınassent zulegen; 'zumahlen aussen
dem blossen Jure praesentandi dergleichen Praeleien und Vorsteher
deb geringste anderwärtig Jus weder auff solch Unsere Pfarrayen,
m
weder suff die. Schulmeister nicht zuständig, nöch denenselben über
der Pferr-Renthen einige Disposition vorzunehmen ohn Unser gni
digstes Vorwissen und Consens gebühren will; der Ursachen wegen,
elldieweilen Wir selbsten erfahren müssen, dass dergleichen ad
curam animarum von Uns bestellte Religiosi Mendicanten-Ordens in
‘Unseren eigenen Pfarrhäusern eine angemasste Exemption. a Jure
visitandi wider Uns. gantz undanckbar gesucht, und solch Unser
berechtigter Visitation mit Worten und Wercken wiederstanden, só
sölle Unser Dechant dahin in alleweeg besonders geflissen sein, alle
mögliche actus visitationis persongles et reales, so weit sie die Or-
densregul nicht berühret, in deren Kirchen, Pferr- und Schulhäuser,
‚und anderen Geistlichen dependentien suff das fleissigste jährlich
vorzunehmen, auch denenselben unter keinen praetext, aueh neque
sub Specie benevolentise aut familiaritatis des geringete diessfalls
nicht nachsehen.
21. Mehr solle er generaliter et specieliter - wohl beobachten,
dass neu fundirte Jahrtäge ehender nicht angenommen werden
(nach welcher Er bey seiner Visitetion expresse jederzeit Nachfrag -
halten solle) es seye dann zuvor dessen fundation, intention, onus
€ Fundatore impositum, una cum quantitate Pecunise vel legati in
immobili eonsistentis zu Unserer Geistlichen Cantzley von ihme
fürmblich berichtet; und von darauss dessen Approbetion: hinwiede-
rnmb &uthontice ihme zurueck ‚geschickt worden.
22. Auch will ihme zu vigiliren obliegen, damit weder in denen
privetis Orstoriis, Castellen, adeliehen Schlössern und Häuseren bey
Enseren Ober- oder Unterbeambten, noch anderen Unserem Ordi-
nariat untergebenen Orthen und Oepellen das Opffer der heiligen
Mess, der heiligen Sacr&menten Administration und. Aussspendung,
oder so gar Copulationen der Ehe durch nicht genugsam :befelcht
und approbirte Geistliche, sonderheitlich Heligiosen celebriré, oder
verrichtet werden, es seye dann, dass solehen ein schriffflich ex-
presser von Uns oder in Abwesenheit Unserer von Unserem Vicario
" Generali unterzeichnet, und mit Unserem Hochfürstlichen Insigne
bekrüfftigten Clonsens,.cum vel sine dispensatione trium denuntie-
tionum darüber ertheilet, und ibme vorgezeigel seie, welche doch
alle. und jede dahin zu verstehen , dass in festis; Paschatis, Pentecos-
tes, Annuntiat- Assumptionis Beatae -Merige Virgihis, Nativitatis ei
Epiphartiae Domini, Senctorum Petri et Pauli, omnium Senctorüm,
et Sencti Kiliani cum Sociis dieselbige sioh soleher Licenz nicht ge-
. brauchen, sondern in diesen Heiligen Festägen ihre Mutteekirchen,
mit praesentirung. der sehuldigen Opffer, ohne einige; Aussnahm der
Persohmen gehorsamb besuchen sollen, es wäre denn, dass in der-
gleichen Orthen die besagte Mutterkirchen -annoch von dem. Lut-
terthum besessen , und. das Coexercitium ad tempus suspendirok |
würe.
23. Wo sich aber begeben ‚würde , dass etwelche Gutthäter
neue Altaria auffzurichten gesonnen wären, alsdann solle Unser
Dechant dieselbe wohlmeynend ermahnen, dass solche mit wohl-
gestallten und keineswegs unformblichen Bildnussen der Heiligen
Gottes gemacht oder geschnitzet, noch unter dem freien Himmel,
oder an solche ungeziemende Orth und Enden, worunter Abgestor-
bene begraben liegen, sonderlich 'allezeit unter ein wohl verwahrtes.
sauberes Orth ehrlich und ehrenmässig accomodiret, verschlüssig,
auch dergestalt gesetzet werden, dass niemand, es seie Geist- oder
Weltlichen Stands, unter solche Altären, diese aber weder an: einen
Altar, weder an einen Tauffstein, die Clerici auch von .denen Layen
abgesönderet, und: niemand auss allen auff oder über sonder unter
Erden mit sambt dem Grabstein, worauff die Ss. Canones, und die
weltliche Rechten verbiethen prae reverentia das heilige Creutz-
Zeichen einzuarbeiten, einiger weiss begraben werde; Hingegen soll
er diejenige Altaria, so nicht betachet, und sub dio bisshero auffge-
richtet stehen, entweder gebührend bedecken lassen, damit ihnen
von dem Regen, Schnee, oder denen Menschen und Thieren kein
Irreverenz nachtheilig wiederfahre, oder aber folgendermassen de-
moliren: dass er Primo eine Orationem de Sancto, in eujus honorem
derselbige dedicirt ware, davor bette, Secundo denselben, wie auch
dess Sepulchri eröffneten Stein abgewaschen , sauber abtrückne.
Tertio das Wasser in das Saerarium seu Piscinam giesse. Quarto
den Stein selbsten, so viel möglich, abrucke. Quinto die Reliquien
heraussnehme, decenter mit seinem Petschafft und.Bericht, wo solche
hergenommen, verwahrend &uffbehelie, und endlich von denen Layen
das übrige Theil dess Alters binwegnehmen und in den Kirchhof
begraben lasse.
24. Im übrigen auch allenthalben einzuführen nicht vergasse,
dass auff allen consecrirten Altären das Jahr hindurch in festo Pa:
troni celebrirt, und von denen Benefactoribus dos sufficiens pro lu-
minaribus et alis tegumentis dahin verschafft, kein Crucifix aber,
oder' eines Heiligen Bildnuss ohne vorhergehende Priesterliche Bene-
diction auff den Alter, oder sonsten hin publice' exponirt werde.
Wo auch dergleichen Altarie, darunter todte Leichnamb begraben
wären, sich solten irgendswo befinden, so solle darauff zu celebriren
so lang nicht gestattet werden, biss selbige anderwürishin werden
30
-
transferirt sein, ausser welchem casu niemehl zu gésteiteu , dass
ohn Unser expresse gnädigste Erlaubnuss die abgestorbene Körper
mögen aussgegraben, weder neben noch unter die Altarien einiger
Verstorbenen, er seie auch wer er wolle, begraben werden.
25. Nechst diesem, so solle er dahin vigiliren, dass kein neue
Oratoria, Capellen oder Kirchen in Unserer Dioeces aufferbauet,
noch darinnen neue Devotiones, unter was praetext es auch seyn
móge, von dem Pfarrer eingeführt werden, es werde dann vorhero
deren Figur-Abriss, loci situatio, dotatio mit authentischer aussge-
würckter Befreiung dess Fundi zu Uns und Unserer Geistlichen
Cantzley allerdings deutlich mit gehorsamer Bitt eingeschickt, solche
durch Unsere Hochbischoffliche Authorität und Gewalt zu unter-
suchen, approbiren, auch gestalten Dingen nach das Jus Patrenatus
darüber dem Fundatori, Constructori oder Dotanten gnädigst juxta
Ss. Canones zu verleihen. Dessgleichen bewenden solle es mit denen
ganiz zerfallenen Kirchen und Capellen haben, als welche ohn Un-
serer gnüdigsten Einwilligung nicht wiederum zu repariren, sondern
an deren Plätze ein geweyhtes von Stein oder Holtz gemachtes
grosses Crucifix oder Creutz beständiglich auffzustellen, indessen aber
die Einkünfften, wo es nicht anders von Uns ist verordnet, ad Ma-
tricem einzuziehen.
. 26. Nachdeme auch zuweilen Unser Geistlicher Rath durch
Ueberhäuffung der Geschäfften denen geringen Vorfallenheiten nicht
wohl abwarten kann, so. solle Unser Dechant alle Strittigkeit und
Missverständnussen ‘zwischen denen Séelsorgern oder Geistlichen,
seines anvertrauten Capituli, wie dann zwischen denen Schulmeistern,
und Gemeinden in Kirchen- und Schulsachen, oder auch zwischen
denen Geistlichen und gedachten Schulmeistern, oder andern Kirchen-
Dienern oder Pfarrkinderen der Billigkeit nach erörtheren und
solche Erörtherung als einen Extract auss dem Dechantey-Protocoll
denen streitenden Theilen schrifftlich mittheilen; welche Sachen aber
von sehr grossen Gewicht und Nachdenken seind, sambt völliger
Information, und der Sachen wahre Beschaffenheits - Umbstände zu
Unserem Geistlichen Rath berichten, und ferneren Bescheid von da-
rauss erwarten, so alsdann denen litigirenden Partheyen denselben
copialiter oder in originali communiciren.
41. Ingleichen solle Er die Schulmeister auff denen Filialn,
welche von dess Orths Pfarr und Gemeind gesambter handschrifft
lich zu dem Schuldienst recommendirt worden, in beysein erwehntes
Pfarrers ordentlich über die nóthige Glaubeusarticulen, dero geist-
liche Sitten, Wissenschaft und Lehre examiniren, auch alsdana
x
467
befindender Fähigkeit nach in Unserem Nahmen annehmen, auff
abgelegte Glaubensprofession (uti in Agenda habetur) sich und dem
Pfarrer de obedientig, subjectione, reverentia et fidelitate praestanda
angeloben lassen, und also im Dienst ohne anderes Einwenden an-
weisen.
28. Er solle auch alle Strittigkeiten zwischen denen Pfarrern,
Sehulmeistern, Gemeinden sowohl in Ratification: als Schulden,
geringen Injuri und dergleichen Sachen (die Jurisdietionalien &uss-
genommen) untersuchen und gestalter Dingen nach selbige schrifit-
lich erörderen, seinem Protocoll summarie inseriren, und so viel
möglich abthuen ; was aber von einiger Importanz zu sein scheinet,
zu Unser Geistlichen Cantzley umbständig berichten.
29. Nicht weniger solle Er ihme die committirte Capitulares
und Beneficiaten zu schrifftlicher Abfassung ihres letzten Willen,
dann Benennung ihrer Testamentarien bey gewöhnlicher Capitular-
Congregation oder in Abgang deren bey jährlich zu’ thuen habender
Localvisitation anhalten, ' sothaner Visitations- Relation sub speciali
rubrica einverleiben, ad nostrum Concilium Ecclesiasticum einschicken,
und beynebens in Unserem Nahmen dieselbe ernstlich dahin ermah.
nen, bey ihrem erfolgtem Ableben unsere arme Gotteshäuser, als
wovon sie ihre Habschafft erworben, und zuruck gelegt, dergestalten
löblich und vernünfftig durch ein ehrliches, und gegen ihrer Ver-
lassenschafft proportionirtes Legatum, wie sichs de Jure et juxta Gs.
, Canones will gebühren in, ihrer letzter Disposition zu gedencken,
demit Wir ex officio nicht gemüssiget werden, der Billigkeit, und
befindender ihrer Verlassenschafft nach, darvon ad pios Usus will
kührig dagegen zu disponiren, . wie Wir denn die von Unseren ge-
ehrten Herren Vorfahrern gnüdigst confirmirte Licentiam Testandi
dahin expresse verstanden, und in praxin .redigirt, auch euff solehe
Meynung von Unserem Geistlichen Rath exequirt haben wollen.
830. Im- fall nun Unserer Pfarrer, Caplän, oder Benefieiaten
einer mit Todt abgehen sollte, so solle Er (falls dess verstorbenen
Testamentarii, welche ‚ebenfalls in einem "besonderen Capitulsbuch
von jedem Testatore mit eigener Hand eingeschrieben sein sollen)
nicht also gleich bey Handen wären, die Obsignation dess abgelebten
Verlassenschafft vornehmen, und die Testamentarios ad inventan-
dum, und inner Jahrsfristen ad exequendum Testamentum seu ulti-
mam defuncti voluntatem zeitlich erinneren, anbey &uch sowohl Er
selbst, als besagte Testamentarii genaue Obsicht haben, demit kein
weltlicher, oder auch frembder Dioeces- Geistlicher, er seye auch
wer er wolle, so kein Testamenterius, sonderlich in frembdem welt-
80*
408
lichem Territorio die Hand in die Execution quocunque modo vel
praetextu mit dareinschlage, oder sonstige Jura praetendire, sondern
von Unsern Hochstiffts Geistlichkeit allein sothane Execution behaup-
tet und vollzogen werde; zu vorkommenden Trangsaalen aber sich
mit bescheidenen Protestationen verwahren, und es zu Uns, oder
Unser Geistlichen Canszley gehorsambst berichten.
31. Ferners solle Er die von Uns und Unseren in Gott ruhen-
den Herren Vorfahren aussgegangene Decreta, Rescripta, Constitu-
tiones, Placita, und alle andere gnädigste Befelche ‘möglichst zu
exequiren Borg tragen, gleichwie Er nachmahlen zu dieser gegen-
würtigen Instruction, und der neu von uns abgefassten und revidir-
ten Kirchenordnung Publication, Einführung und Vesthaltung , non
obstantibus quibuscunque consuetudinibus in contrarium introducendis
vel introductis neben allen Unseren Seelsorgern und Beneficiaten
mithin angewiesen sein soll.
32. Sofern auch der Pfarr-Beneficien, .oder der Kirchen-Lehen
von denen Inwohnern und Bürgern zu veralieniren sein werden:
Weilen denen Pfarrern, Beneficien, und Kirchen viel daran gelegen
ist, dass sie umb vieler Ursachen willen, deren ihnen zu Lehn
gehenden Güttern, und deren Besitzern genaue Wissenschafft haben,
so solle der über dergleichen vorgehende Kauff- und Verhauffung.
zu veriertig seiende Kauffbrieff. mit Unsers bestellten Rural-Dechants,
deme sothaner Unser Pfarrer, das Beneficium, oder die Kirchen
ratione Capituli angewiesen ist, oder wenigsten dess Pfarrers, oder
Beneficiati, deme des veralienirte Gut zu Lehen rühret, unterschrie-
benem expressen Consens, nebst dem sonst üblich und gewöhnlichen
Ambts-Insiegel, sambt dem hierzu sonderlich verordnetem Decanali-
- schen Sigillo gegen Erlegung einiger billiger Gebühr mit corroborirt
und authentisirt werden.
93. Nicht weniger, weilen a S. Congreg. Concilii Trid. bereits
dehin die Declaration geschehen; quod Sacerdos, qui aliquando
approbatus et idoneus judicatus fuit, atque ideo in Parochum assump-
tus est, dimissa postea Parochiali, non sit aptus ad confessiones ex-
cipiendas, nisi de novo Jurisdictionem aceeperit: Barbos de Offic. et
potest. Epis. part. 2. alleg. 25. n. 16. bisshero aber verspüret worden,
dass die einmabl auff die Pfarr cum approbatione et Jurisdictione
exponirte allerhand Ordenspersohuen, auch Clerici, ob sie schon
remittirt, oder von ihrer Pfarrey destituirt, in ihre Stifft und Clöster
revociret worden, dannoch ohne Unsern oder Unseres Vicarii Gene-
ralis eingeholten Consens und wiedermahlige neue Approbation und
Jurisdiction, sich solcher illieite et invalide zu bedienen unterstanden,
n *.
wordurch nicht allein gegen Unsere Hochbischoffliche Jura üble und
praejudicirliche Consequentien , und .vermeindliche Consuetudines
haben wollen eingeführt werden, sondern auch viele Nullitüten
haben können entstehen: als wird Unseren Rural-Dechanten sehr
verantwortlich obliegen, dergleichen Attentata fleissig zu. beobachten
und wo künfftighin etwas sollte von denen Clericis oder Ordens-
Persohnen vorgenommen werden, ohne Versaumnuss es Uns und
Unserem nachgesetzten Geistlichen Rath gebührend zu insinuiren.
94, Forderist aber solle künfftighin von Unseren Dechanten so
wohl,.als von Unseren bestellten Pfarrern observiret werden, dass
sie die Paramenta. et Vestes sacras und dergleichen ad Sacrificium
Missae peragendum erfordernde Nothwendigkeiten von denen Prae-
laten, Prioren, Guardianen, oder dergleichen Ordens-Vorstehern (als
denen allein & sacra Sede ihres Ordens- Kirchen - Paramenta etiam
Corporalie, nicht aber andere dergleichen, so unter ihrer Inspection
nicht bestehen, zu segnen Erlaubnuss geben, Franchis var. quaest.
28.) auff keine weiss benediciren lassen, sonderen solche pro Bene-
dictione Unserm Herrn Weyhbischoffen zuschicken, oder von ihm
die gebührende Licenz solche zu benediciren erhalten.
35. Solle Er dem Ihme anvertrauten Clero in allen Zufällen
und Zweiffelen treulich an die Hand gehen, und sich zu solchem
Ende durch fleissiges Nachsuchen mit genugsamer Wissenschafft
und Experienz versehen , doch aber in schwehren Sachen, in
welchen er mit denen Procuratoribus sich zu schwach findet, von
Unserem . Geistlichen Rath Bescheid erholen ; auch allenthalben
Fleiss ankehren, dass derselbe weder in Persona, weder in re ipsa
der weltlichen Obrigkeit, wo zumahlen dass Territorium temporale
Uns nieht zuständtg ist, sich untergebe, noch von derselbigen einiges
Gebott, oder Verbott, sine nostra cognitione praevia et jussu ledig-
lich &nnehme.
96. -Solle Er das Jahr hindurch mit Unseren Pfarrern über
dassjenige, was hier und dort vorgefallen, sowohl als über die zur
Seelsorg nothwendige Studien Gelehrt- und Geschicklichkeit, doch
ohne fernere Unkosten der Capitularien, Unterredung pflegen, denen-
selben ein oder anderen Correpetitorem benennen, und also alle
und jede zum embsigen Studiren, absonderlich ad repetitionem Con-
troversiarum , casuum, et Lectionem Concilii Tridentini, atque Juris
Cenonici auffmunderen.
37. Solle Er sich, so viel seine. Pfarrliche Funotiones berühret,
der Pfarr abgefertigten Instruction ebenermassen gleichförmig halten.
Und weilen auch per Instrumentum paeis Unser befügtes Jus
a
470
Dioecesesanum in verschiedenen Orthen Unseres Hochstiffts derge-
stalten suspendiret bleibet, biss man der Religion wegen wird wie-
derumb eins werden, dehero auch immittelst propter bonum publi-
cum et ad evitandum majus malum darmit diessfalls das Hinsehen
annoch zu haben ist; solchemnach solle Unser Dechant gedachtes
Instrumentum pacis, besonders, was das Religionswesen $. 5. v. cum
autem usque ad n. 18. berühret, öffteres lesen, und sein vernünfftiges
Absehen in seinen Obliegenheiten darnach einrichten, auch sich
sorgfältig bezeigen, damit von Unseren Pfarr- und Predigern auff
der Cantzeln die Augsburgische Confessions-Verwandte mit Schmach-
oder Scheltreden nicht molestiret, oder irritiret, vielmehr aber die
zwischen denen Religionen Controvers- Articuln mit bescheidener
modestie gründlich, kurtz, und deutlich denen Zuhörern zu ihrer
Aufferbauung vorgelegt werden; zu folg dessen
88. Solle er auff thunliche Weiss nnd Mittel sich mehrmahlen
engelegentlich bedencken, wie der alte Calender an Orth und
Enden seines ihm anvertrauten Capituli mit guter Manier möge
auffgehoben, und anstatt dessen die so genannte neue Zeit oder der
Gregorisnische Calender mit Unserem gnädigsien Vorwissen einge-
führt werden.
39. In seiner Local-Visitation denen Pfarvern, Seelsorgern, und
allen anderen Beneficiaten, solle Er nebst andern in dieser Instruc-
tion vorgesehriebenen Puntten die Bibliotheck derer ihm committir-
ten Pfarrern , Seelsorgern, Caplänen und Beneficiaten fleissig durch-
suchen, und hauptsäglich beobachten, ob sich keine verbotiene , Un-
hatholische, oder sonsten mit denen in: 8. Cono. Trid. Sess. 4. be-
felehten Qualitäten (wo von infra in Instructione Parochorum $. 40.
ein mehres zu sehen) nieht versehene: Bücher finden ‘mögten, in
weleltem Fall, und so fern keine schrifftliche authentische Erlaubnuss
solche Bücher bey sich haben und lesen zu können vorhanden, der-
gleichen Bücher zu &ich nehmen, und es umb fernern Bescheid an
Unsern Geistlichen Rath sogleich berichten.
40. Schlüsslich solle er ein ordentliche wohl verwahrte Repo-
situr bey sich halten, worinnen alle Capitularacta, die mit Unseren
behachbarten auffgerichte Recessus, alle Urisere und Unserer geehr-
ten Herren Vorfahrern 'emanirt- oder Aoch publieiremde Decrete,
Maändata, Rescripta, Dispensatiores, Sententiae, -dictirte :Streffen,
Processus, Contractus, Permutationes, Redditus, Investituise' feudades,
Census, Servitutes, Emphyteuses, Feuda, Jura, Jurisdictionalia, Prae-
judieta, Politica, Civilia, Eeclesiastica, Consuetudines, Licentiae, Con-
'cessiones, "Donationes, Permutationes, Transectiones, 'Pacta, Praeten-
sit
Bones, activae et passivae, Possessiones, Proprietates, Usus, Usys-
fruetus, Interdiete , Censurae, Erectiones, Fundationes Beneficiorum,
Parochiarum, Capellarum, Uniones, Dismembrationes, Meliorationes,
Additiones, Dotationes Hospitelium, Confraternitatum, Ecclesiarum
Constructiones Jura Patronatus, Nomina patronorum et familierum,
Tituforum Bullee Pontificiae Apostolicae, Indulgentige, Visitationes,
Solutiones pro Commendis, Protocole, Parochiarum descriptiones,
earum Jura, Jurisdictionalia, redditus, quote funeralium et subsidii
charitativi, und was dergleichen noch viel mehr andere ad forum
Ecclesiesticum gehörige Jura sein mögen, wo nicht in originali,
jedoch copialiter authentice ad perpetuam memoriam sollen auffbe-
halten, und bey eines Dechanten abkommen dem Buocessor einge:
hündiget werden.
Und diese seynd diejenige puncta, welche wir M Vesthaltung
Unserer Biechofflieher Jurisdiction Unseren Rural-Dechenten und
Definitoren oder Procuratoren gnüdigst vorzuschreiben , und angube-
fehlen für nothwendig ‚erachtet, und obschon in einem oder andern
Unserer Dioecess zugethanen Orth andere, und wider diese Unsere
gnüdigst geibane Verordnung lauffende Missbräuch, und ohne Unser
Vorwissen und Willen eingeschlichene Gewohnheiten sich finden
sollten, ao wollen Wir hiermit und in krafft dieses dergleichen Ab-
usus und Corruptelas gäntzlichen abgethan, cassirt, und annullirt
haben, dess gnädigsten Versehens; Unsere Rural-Dechanten, und De-
finitoreu oder Procuratoren, sich in allen diesen Unsern neuaussge-
gangenen Constitutionen und Instruction :punctualissime gemess
kaltem, und non obstantibus quibuscunque Unseren gnüdigaten Willen
zu vollziehen sich beembsigen werden. Gegeben in Unserer Resi-
dentzstadt Würtzburg unter Unserer gnädigster Subscription und bey-
gedruck(iem Secret-Insiegel, den 26. Martii 1691.
L. B..
Johann Gottfrid, E. H. F. O. D.
Juramentum pro Decanis Ruralibus Dioecesis Herbipolensis.
Ego NN. Parochug N. ‚et Capituli Ruralis N. Decanus, bona fide
. propitto ,. &c juro, quod I. ab hae hora in antea ‚Celsissimo ac Re-
verendissimo Sac. Rom. Imperii Principi ac Domino D. N. Episcopo
‚Herbipolensi, Franciae Orientelis Duci, Domino Fpiscopo et Ordina-
' rio mep .Clesaentissjmo, Ejusque Successoribus canonice intrantibus,
sicut etiam Ejus Vicario Generali et Concilio Ecclesiastico debitam
Ohbedientiam N Reverentiam, Subjectionem, et Fidelitatem exhibebo:
412
Nec II. interero in Concilio, neque partem habebo, ubi quidquam
contra alte memoratam Reverendissimam Suam Celsitudinem aut in
Ecclesiam seu Dioecesin Herbip. et Cepitulum Rurale N. mihi com-
missum, vel in Ejus praejudicium dicetur, resolvetur, aut statuetur;
sed quaecunque audivero, vel perspexero, mox ad Eandem, seu
Ejus Concilium Ecclesiasticum obedienter et fideliter deferam. II.
Decanale munus in Capitulo Rurali N. mihi eonereditum , ejusdem-
que Jura debite et studiose administrabo. Nec nonIV. Statuta, Con-
stitutiones, Ordinationes etc. et praesertim Instructiones a Celsissimo
et Reverendissimo S8. R. Imperii Principe ac Domino D. Joanne Go-
defrido Episc. Herbip. etc. die 26. Martii 1691. pro Decanis Ruralibus
ei, Parochis etc. emanatas, publicatas, mihique perspectas, ac post
hac emanandes etc. fideliter observabo, nec eisdem scienter sub
quoeunque praetextu contraveniam: Faciamque V. cum effectu ea-
.dem Statute, Constitutiones, Ordinationes, Instructiones ete. a Pe-
rochis, Cooperatoribus, Capellanis, Beneficiatis et caeteris, quorum
interest, ad Capitulum. hoe Rurale mihi commissum pertinentibus,
ad amussim et irrefragabiliter adimpleri et observari. VI. Offieium
hoc Decanale in nullius, nisi Celsissimi mei Domini Ordinarii Her-
bipolensis pro tempore.existentis manus resignabo, nec hoc, prius-
quam causis &b eo perspectis et epprobatis licentiam et dimissionem
obtinuero, deseram. Bie me Deus adjuvet, et haec S8. Dei Evan-
gelia, etc.
d
Juramentum pro Deffinitoribus et Procuratoribus Capitulorum
Ruralium Dioecesis Herbipolensis.
[| «4
Qui Officium Deffinitoris et 'Provuratoris simul gerit, 'sequens Juramentum
totum deponit, qui vero solum Definitoris habet, jurat 1. 2. 8. &. 5. et 9.
punctum, et qui solum Procuratoris;: ommid excepto. quinto puncto, et ezprt-
mit solum. tomen fno sti. Zu
Ego NN. Parochus N. constitutus Definitor et Procurator Capituli
N. Ruralis bona fide promitto, ae juro, quod I. ab hac hora in antea
Celsissimo et Reverendissimo Sac. Rom. Imperii Principi ac Domino
D. N, Episcopo Herbipolensi, Franciae Orient. Duci etc. Domino
Episcopo et Ordinario meo Clementissimo , Ejusque Successoribus
canonice intrantibus, sicut etiam Ejus. Vicario Generali et Coneilio
Ecclesiastico debitam Obedientiam, Reverentiam, Subjectionem et
Fidelitatem exhibebo: Nec II. interero in Concilio, neque partem
473
habebo, ubi quidquam contra alte memoratam Reverendissinam
Celsitudinem Suam, aut in Eeclesiam seu Dioecesin Herbipolensem,
vel in Ejus praejudicium dicetur, resolvetur, aut statuetur, sed quae-
cunque aüdivero vel perspexero, mox ad Eandem, seu Ejus Con-
cilium Ecclesiasticum obedienter et fideliter deferam. III. Munus
Definitoris et Procuratoris in Capitulo Rurali N. mihi commissum
fideliter curabo. IV. Domino meo Decano Rurali inomnibus officium
ejus concernentibus Obedientiam et Reverentiam praestabo; Eidem-
que V. in ejus negotiis Decanalibus pro rei exigentia bono consilio
et ope indefesse assistam. VI, In colligendis et administrandis bonis
tam mobilibus quam immobilibus, proventibus, redditibus, caeterisque
juribus hujus Capituli diligens ero; et'VII. nihil ex iis veadam vel
permutabo, &ut alio quovis modo alienabo sed injuste alienata re-
cuperare studebo. Et VIII. singulis annis coram Capitulo N. congre-
gato, vel ubi- et quotieseunque a Reverendissime Celsitadine Sua
mandatum fuerit, ratiocinia desuper.deponam. Et IX. elia omnia,
quae ad officium meum spectant, diligenter observabo. Sic me
Deus eíc.
INSTRUCTIO PRO PAROCHIS ALIISQUE DENEFICIATIS
De 1691.
Von Gottes Gnaden Johann Gottfrid, Bischoff zu Würtzburg etc.
Demnach bey rechter Bestellung und Administrirung der Uns
von dem Allerhóchsten Seelenhirten Christo dem Herrn commitirten
schwehren und mühésamen Seelensorg Wir Uns höchstens unauff-
hörlich angelegen sein lassen, 'euff was ersinnliche Weiss die durch:
Uns Unseren subdelegirten Pfarrern; Coopeta&toren, Procuratoren,
Vicarien und Capellänen hinwieder überlassene Geistliche Jurisdiction
in allem und jedem, sonderlich aber was zu ewiger Erhaltung Un-
serer Hohen Bischofflichen Rechten, Gewalt und Authorität erfor-
derlich ist, 'möge dergestalten vorsichtig in gutem fand angeordnet
sein, damit die biss anhero in einem und anderem verspührte Ab-
gänge in Zeiten wiederumb. erseizet, und gegen fernere praejudicir-
liche Anmassungen (solche beschehen entweder beflissener Dingen
oder such defectu suffieientis Instructionis von denjenigen, so es
Ambis halben obliegen will) einige gemessene Mittel verabfasset
werden; so haben Wir nach reifflicher der Sach Ueberlegung gegen-
414
wärtige Instruction und Articulos umb obgedachies Ziel. und Ende
desto zuversichtlicher zu bewerkstelligen, in Ordnung bringen lassen,
zu. Folg deren Wir mithin auss tragendem hohem Bischofflichen
Ambt und Gewalt allen Unseren unter Unser Dioeces stehenden und.
von Unserem Ordinariat rechtmässig approbirten Pfarrern, Vicarien,
Caplänen und Seelsorgern ohne Unterschied ihres Ordens, Profession,
Exemption, Instituti oder privat-Regulen, mithin Gnádigst in dem
Herrn vätterlich befehlen, solche euch vorgeschriebene Articulos
nicht allein künftighin gehorsambst zu beobachten, sondern auch zu
mehrmahlen das Jahr hindurch fleissig zu lesen, und selbige krafft
deren Uns zugethaner Priesterlichen Treu und Subjection bey Ver-
meydung Unser Ungnad bestmöglichst zu exequiren, und
' 1. Weilen nun bey ereigneten Todesfällen Unseren Pfarrern,
oder auch Avocirung und anderwärtshin Transferirung derselbigen
Persohnen nicht geringe Sorg zu haben ist, wohin und an welche
vertraute Persohn mittler Zeit biss zu Substituirung eines ander-
werthigen fauglichen Subjectä die zur Kirchen, Sacristey, ad Sacra-
rium , Baptisterium , und zu denen Kirchendocumenten ‚gehörige
Schlüsselen, absonderlich wo die Temporalität frembder Herrschafft
zustehet, sicher und wohl verwahret zuzustellen sein, biss dato aber
mit Unserem grossem Missfallen zuweilen sich zugetragen het, dass
die abkommende Unsere Pfarrere, ihres Successoris nieht erwartende,
solche Schlüssel denen Laicis interimsweiss verwebnlich überlassen,
welches ihrem Beruff so weit zuwieder, je mehr’ eine solche Ver-
wahrung denenselben gantz unanständig, ünd quoad Sacrarium et
Baptisterium a Ss. Cenonibus verbotten , auch durch dergleichen
Missbrauchung die. Documenta und anderes heimblich entwendet
worden, hierumben, damit dergleichen: Excessus künffüghin unter-
„lassen bleiben, so solle, so viel als möglich, ‚ein jeder. kranck .der-
nieder liegender Geistlicher .bey Zeiten gedachte ihme anbefohlene
geseambte Schlüssel einem. Uns wit. Treu verpflichteten, Geistlighen
. eommittiren, auff ‚dass. bey. seinem erfolgten Ableben die Lgiei oder
Kirchenpetroni weder zur Kirchen, noch zu denen Documenten sich
deren berechligen ‚mögen; wp aber selbige dergestalten entfallen salle,
beede Gotteshays ‚Pflegere so lang in dess verstqarhenen Pígrnen Be-
hausung, biss gu dessen Teatamentariorum, ‚oder. ljnsezes Decani
Ruralis aelbetiger Ankunfft .und seiner ferneren Verordnung wohl
yerschliessig verwahren, dahingegen sollen die abkommende Priggter
sich keineswegs auch sub Indignatione ‚Nostra. unterstehen, ..ehender
von ihrer ingehsbter Pfarrey und Cura ahzuweichen, Diss auyor
-ieselbige ihrem ‚Sussessara in loco per ipatitutionem 6 .8uo-,Deceno
45
Rurali, eut proximori Bacerdote a Nobis vel Nosiro Consilio Ecele-
siastico ad hunc &ctum deputato faciendam, sambt der beschehener
Behlüssel-Extradition oculariter gesehen haben werden. .
2. Und wenn nun diese Installation obbemelter massen vere '
richtet worden, so solle vor allen Dingen ein Pfarrer auff dem Laud
auff den allwissenden Gott, und gegen Uns habende schwehre Ob-
ligation, wie nichs weniger gegen seinen eigenen Priesterliehen Stand
stäts reflectiren, init täglichem meditiren sein sehr verantwortliches
Ambt, welches in praedicatione Verbi Divini vera, Saeramentorum
Administratione, saneta Jurisdictione fori poenitentielis hauptsächlich
bestehet, mehrmalen betrachten, und fugiendo otium, et eonsortium
Mulierum sich die ihme gnädigst anvertraute Seelen in Cultivirung
dess Friedens und Christlicher rechsehaffener Lieb bestens angelegen
sein lassen. . |
3. Dahero solle er denenselben mit einem keuschen, reinen,
nüchtern Priesterlieh und aufferbaulichen Wandel so wohl in seinem
Hausswesen, als ausser diesem mit Wort und Wercken auch beson-
derer Vermeidung vieler weltlichen Conversation sine seandalo vor-
leuchten, ihnen die heilige Sacramenten gern und williglich ad-
ministriren, die Beirangte herzlich trösten, ihnen ordentlichen
Gottesdienst, nutzliche Predigen, sonderlich de quatuor novissimis,
de virtutibus exeteendis, vitiis. evitandis, Articulis Fidei eognoscendis,
auch nebens diesem die höchst nóthige Christliche Lehr ohnauss-
setzlich halten;: sonsten aber auch mit anderen Pfarrliehen Verrieb-
tangen, nach Aussweiss Unserer neu publicirten Kirchenordnume,
ohnverdrossen an die Hand gehen, und sie als wahre Schäfflein
Christi genugsam. weiden, zu dem Ende
4; Solle- er sich in allem der von Uns .de novo evulgirten
Kimchenordnung unverbrüchlich bequemen, euch alle sowohl von '
Unseren Herrn Vorfshrern, els Unseren bisshero publiciri und fer-
nershin publicirenden Mendata , Constitutiones, Decreta, und andere
Geistliche Anordnungen besrerckstellen und vollziehen.
5. Solle Er den Distristum der von Uns. Ihme committinter
Pfert, wo es nieht geschehen wäre, wie weit oder wohin sich sel-
biger realiten ohmstritüg -beziehet, oder auch stzittbar.ist, wahrhafltig
ex Documentis. authenticis erkundigen , selbigen contre invasores
beh&upten, auch darwider keinen ‚Eintzag vornehmen lassen, deren
Recht und. Gerechtigkeit, Bestellung, Freyheit, Immunität, Stifftung,
Herkommens, Vermehr- oder Abnehmung, Strittigkeit, Einträge,
Verträge, Possessiones, Proprietates, Servitutes iam reales quem
persanáles, Consuetudines, Feude, Emphyteuses, Census, Redditus,
416
Praetensiones, Permutationes, Uniones, Novelia, Jus: patronatus, und
alle dergleichen habende Jura specialiter beschreiben , wie nicht
weniger deren Zehenden, wie viel sie ertragen, und wohin selbige
a Parochianis jährlich abgefolget oder zugeweudet werden, schrifft-
lich: bemercken, wie Er dann diesem zu folg
6. Ein Protocol halten, und darinnen. alle Pfarrliche Casus
wohl eintragen, "und solches Protocoll nebens allen Original - Befel-
chen, Beseheiden und Brieffschafften. in einer verschlossener Re-
gistratur denen Nachkommeren 'zu einer nothwendigen Nachricht
auffbehalten.
7. Ingleichen auff Unsere hohe Jura tam pure Spiritualie,
quam temporalis spiritualitati annexa genaue Obsicht tragen, und
allen Eintrag quoquomodo discrete verhindern, oder bey Zeiten Uns
und Unser Geistlichen Cantzley mit allen Umbstünden berichten,
und diessfalls sich Bescheids erholen solle.
8. Nicht weniger befehlen Wir gnädigst, dass Er die Matrimo-
nielia, als valorem seu violationem sponsaliorum, crimen adulterii,
'So separationem & thoro aut causam alimentorum berühret, wie auch |
Concubinstum, binarum nuptiarum Contractus, es seie in Unserem
oder frembder weltlichen Territorien, so uns doch der Geistlichkeit
nach zustehen, von niemands anders, als Unserem Consistorio zu
Würtzburg erkennen, abhandlen, und entscheiden lassen, die sich
seigende Praejudicia aber dahin zeitlich einschicken, und ohnver
drossen darüber die Antwort, welche in obbefelchtem Protocollo
fleissig einzutragen seind, sollicitiren; besonders aber in criminibus
fori mixti, respectu quorum praeventioni datur locus inter Judicem
Ecclesiasticum et Laicum, trefflich vigiliren, damit Er mit seinem
Bericht die weltliche Beambten anderer Herrschafft praevenire, der-
gleichen seind Adulteria, Sacrilegia, Perjuria, Sortilegia, Coneubine-
tus, Usura, Blasphemia, Sodomia, Incestus, falsa cotnmissa in Litteris
Apostolicis, vel alia re Ecclesiastiea ete. violetio monialis vel atten-
tatum, Foemina cum personis Ecclesiasticis vel religiosis delinquens.
Barb. de offic. et potest. Episc. p. 3. alleg. 107. n. 33. 34.
9. Solle Er sich der Kirchen-Gefülle Verwaltung nebens denen
Gotteshaus-Pflegern embsig unterfangen, die Rechnungstermin auff
‚solche "Zeit, da Unsere Beambten ohne diess in loco Unsere Cam-
mer-Renthen und Gefälle einzutreiben haben, ansetzen, die Rech-
nungen vorhero genau revidiren, alsdann in dem Pfarrhof mit ge-
dachtem Unsern Beambten anhóren, die darum sich zeigende Fehler
corrigiren, und zu Ende der Rechnung die Mängel schrifftlich bey- -
, setzen ;. forderist aber dahin vigiliren , damit sie folgender Zeit
-
471.
emendirt, und die Hinderstände nach und nach durch Zuthun: Un-
serer Beambten abgestattet werden, dann endlichen dieselbe nach
gestalt der Sachen jusüficiren helffen, und in der Subscription vor
denen unadlichen Unseren Beambten den Rang halten; welches
gleicher gestalt in frembden Territoriis, welche Unserer Dioeces zu»
gethan, wohl und genau zu observiren sein wird.
10. Solle Er keine Actus Parochiales ausser ' seiner Pfarrey,
oder aber innerhalb deren von jemand anders, ohne seine auss-
truckliche Erlaubnuss (den Noihfall aussgenommen) verrichten
lassen , noch gestatten, dass neue Fraternitäten, Andachten, Votivae,
Processiones, Feyertäge, und dergleichen Novitäten ohn Unseren ex-
pressen diessfalls eingeholten und mitgetheilten schrifftlichen gnädig-
‚sten Consens in der Pfarr oder Capellen eingeführt werden.
11. Da sich auch begeben sollte, dass die Patroni Ecclesiastici
oder.Laici Ecclesiarum (als denen regulariter das purum Jus prae-
sentandi, und ausser diesem nichts mehr weder in Parochialibus,
und Pfarrhüusern, weder in dess Gotteshauss Gütterverwaltung zu-
stehet, noch zu gestatten ist, nisi quatenus id eis ex Institutione ag
Fundatione competat. Cone. Trid. Sess. 24. cap. 3. de reform. circa
finem. einigen auss Unseren oder sonst anderwärtig ordinirten Pries-
ter mit dem bedeutlichen Reseryat oder Pacto Uns zu praesentiren
sich thäten vernehmen lassen, auff dass sie vorhero ihnen ein Prob-
Predig dllererst ihuen, oder weniger von der Pfarrcompetenz, als
solche fundiret und zu besitzen berechtigt ist, bey erlangter Posses-
sion derselben annehmen, und hingegen den Ueberrest der Renthen
ihnen cediren sollen, welches denen Ss. Canonibus allerdings ganz
'zuwieder, und auch unter schwehren Poenen verbotten ist; so be-
fehlen Wir mithin auch gnädigst, es sollen Unsere Pfarrere und
verordnete Seelsorgere in dergleichen unzulüssigen wiederrechtlichen
Ansinnen sub poena Suspensionis ab offieio keineswegs consentiren,
noch sich solcher canonischen Bestraffung wissentlich theilhafftig
machen, sondern dergleichen Patronos gäntzlich ab und lediglich an
Uns, oder Unsere ‚geistliche Cantzley verweisen, .
12. Und bey ihrer Seelsorg die von Uns oder Unseren geahrten
Herren Vorfahren mit dergleichen Patronis oder anderen in Unsere
Dioeces sich befindenden benachbarten weltlichen Herrschafften auff-
gericht oder eingerichie Recessus und Verträge in Authentica copia
bey sich verwahrlich haben, selbige óffteres bedaghtsam durchlesen,
und was ihnen unlauter zu sein scheinet, darüber bey Uns-Bescheids
erholen, und solchem alsdann punctual, absonderlich in puncio Juris-
dictionis tuendae nachleben.
478
13. Ihres Orths aber sich nicht unterfangen, Unseres Gottes-
haus oder dessen Pfarrliche Renthen, Gefälle, Gütter, oder dergleichen
habende Jura weder permutando (ob es &uch speciem meliorationis
in sich zu haben scheinete) noch weniger oppignorando, hypotheean-
dc, oder Census emendo in einige Manier zu beschwehren, zu mo-
lestiren, noch zu kräncken, sondern was dergestalten widerrechtlich.
etwann beschwehret ist, mit äusserster Bemühung unerschrocken
wieder 2u befreyen, und in vorigen guten Stand zu setzen sich an-
gelegen sein lassen, wie dann jedem deroselben forderst so hin ver-
botten ist mit Erbauung neuer Capellen, Heperirung der ruinirten
Oratorien, oder Herbeyschaffung neuer kostbaren Orgeln, Kirchen-
Stühlen, Glocken, Altären, Kelchen, Monstrantzen, Tabernaculn,
Gemählte, Crucifixen, Baldachinen oder Himmel, Fahnen, und was
solcherley ungemeine theuere Suppellectilia sein können, durch
Auffnehmung verzinslicher oder Verwendung der abgelegten Kir-
chencapitalien in Praejudicium et damnum Ecclesise sine nostro
consensu expresso, neue Beschwehrnussen .zu verursachen , suff
welchen jetzt verbottenen Fall der Uebertretter solch Capital wieder
von dem seinigen zu erstatten solle schuldig und gehalten sein.
14. Dahingegen solle Er sowohl die ihm enbefohlene Kirchen
als seine habende Jura mit Wachtsambkeit erhalten, und weilen
zum óffters Unseren Pfarrern, oder auss ihrer eigenen Unachtsamb-
keit oder Trügheit der ihne zugehörige grosse und kleine Zehend
nicht völlig gereichet, oder von denenselben nicht eingefordert, auch
wohl zuweilen auss tragendem Respect von Unseren Beambten und
anderen Persohnen zu begehren unterlassen würd, wodurch die Pfarr-
Renthen und Gefüll nach und nach geschmälert, und endlich 'der-
gegen ein schädliche Praescription kann eingeführt werden , $0
befehlen Wir mithin gnädigst, es sollen Unsere Pfarrere (umb der-
gleichen Begebenheiten abzuhelffen) all Jährlich durch Unsere Welt-
liche Beambten die gebührende Abstatinng sowohl dess grossen ale
kleinen Zehends, durch jedes Orths Gemeinddiener offenilich dem
Pfarrspiel unter gewisser willkühriger Bestraffung gegen diejenige,
welche solchen nieht völlig ihrem Seelsorger nach recht einliefern
würden, verkünden lassen, wohin Wir zu dem End auch gedachte
Unsere Beambten mithin dergestalten: nachtrücklich und nieht anders
wollen gnädigst befelcht haben, als wann von Uns ihnen desgwegen
ein ordentlicher Befelch wäre gegeben worden.
15. Wo auch Juden in Unserem Hochstifft an Orth und Enden
sich häusslich befinden, so sollen dieselbe U nseren Pfarram bey
vornehmender ihrer Jüdischen Gebrüuchen, els Beschneidung, Hoch-
N
| | 479
zeiten und Todtsfällen, &uf gleiche Weiss die Jura stolae erlegen,
als wann an deren statt und Persohnen, dergleichen Wohnungen
mit Christen besetzet, und bewohnet, und solche gebührende Jura
gereichet würden.
16. Dahingegen weilen sich öffters zugetragen, dass auss Un-
lauterkeit bewogen einige Persohnen sich zusammen versprechen,
deren Ehegatt mit todt abgegangen zu sein durch so genannte
Todtenschein haben wollen bescheint werden, wodurch nicht weniger
gröblich sich versehen, und ohne genugsame eingeholte Urkundten
von dergleichen Todtenschein irrgeführet, die Copulationes Hoch-
sträfflich vorgenommen, solehemnach, damit dergleichen Fehlern
künfftighin gesteuret, und denen bosshafftip oder auch einfältigen
Persohnen die Gelegenheit bencmmen werde, sich ferners hin in
Labyrinth zu stürzen, worauss so leichter Dingen nicht mehr sich
zu winden, befehlen Wir gnädigst, es sollen gesammbte Unsere
Pfarrere von nun und hinführo der Untersuchung solcher Todten-
scheinen sich gäntzlich enthalten, selbige aber mit sammbt denen
Persohnen an Unseren Geistlichen Rath mit ihren Informäations-
Schreiben verweisen und
17. Damit auch zu Zeiten in Ehesachen, weilen die von dem
H. Coneil. Trid. Sess. 24. de reformat. matrim. c. 1. so vor der Pries-
terlichen Copulation heylsamblich gebottene dreymahlige Auss-
ruffungen entweder alle, oder etliche ohne Unsere gnädigste Dis-
pensation von denen Pfarrern wiederrechtlich unterlassen worden,
grosse Unordnungen, Ungelegenheit und Praejudicia wie biss dato
öffters geschehen, entstehen mögen, verbieten Wir gnádigst und
ernstlich, dass Unsere Pfarrer sich dieses Gewalts, welcher denen
Bischoffen allein, und welchen Sie mittheilen, zustehet, keineswegs
unterfangen, sondern die Ursach einiger im Fall verlangter Dispen-
satioh An Uns und Unsern Geistlichen Rath gehorsambst berichten
und Bescheids erwerten, und .
' 18. Weilen ebenfalls in denen Dispensationibus super impedi-
meéhtis Matrimonii, praetipue dirimehtibus nicht wenig daran liegt,
ob diejenigen Ursachen oder motiva ad dispensandum sich in der
That angebrachter massen befinden, allermassen, si preces veritati
non nitantur, die darauff erlangte Dispensation unkräfftig, und ein-
folgentlich das Matrimonium super impedimento dirimente dispen-
satum null und nichtig ist; sollen Unsere Pfarrer super veritate
causarum 'et motivorum gründlich und wohl inquiriren, wo auch
melioretio dotis mit unterlauffen, oder das fürnembste Motivum sein
. sollte, das Vermögen der Supplicanten mit Zuziehung. dess Orths
480
weltlichen Beambten , als welchen der anvertrauten Unterthanen
Vermögen und Stand am bekannt sein muss, untersuchen, und von
dem Bräutigamb nach Proportion seines Vermögens der Braut ein
gewisses pro dote, wessen sie sich nach Absterben ihres Ehemanncs
ohne Hinterlassung Leibs-Erben, allenfalls hätte zu versicheren, Ge.
richtlich verschreiben lassen, und dann es gesambter Hand und
Unterschrifft an Unsern geistlichen Rath getreulich berichten.
19. Solle Er keinem seiner Uncatholischen Pfarr- Unterthanen
seine Actus Parochiales, als Tauff, Copulation, Begräbnuss etc. in
frembder Pfarr zu suchen, weniger dass ein Praedicaut in seinem
Pfarrspiel solche Actus verrichte, oder wenigstens jemands Kranckes
mit ihrem vermeindtem Abendmahl versehe, auff einige Weiss ge-
statten, es wäre dann, dass ein Praedicant in loco Parochiae wohnete,
oder das Herkommen, so in Anno 1624 fundirt, oder einig recht-
müssiges Pactum und von Unserem Hochstifft bewilligter Bischoff-
licher Vergleich (darvon er ein authentische Abschrifft bey sich alle-
. zeit vor Augen haben soll) ein anderes aussweisen thäte.
20. Gleichermassen solle Er keinen Prädicanten in seiner Parr-
District liegenden Adeligen Schlóssern, für welche das 1624. Jahr &
primo die Januarii nicht erweisslich patrociniret, weder Actus Pa-
rochieles, weder Exercitium publicum Religionis Acatholicae mit
Glocken leuthen, Einstellung eines Tauffsteins, Kirchhoffs, Au:s-
spendung ihres vermeinten Abendmahls, Begräbnussen und der-
gleichen Unterfangungen verrichten lassen; dahin aber bedacht sein, _
wie mit Einholung vertreulichen Vorschlägen der alte Calender, wo
er noch in usu ist, mit guter discreter Manier möge verlassen, "und
dargegen die neue Zeit in gesambtem feieren und arbeiten füglich
eingeführet werde.
21. Wie Er dann specialiter daran sein solle, dass Sonn- und
Feyeriügen von allen seinen Pfarr-Untergebenen (wozu Wir die
Juden expresse unter dess Pfarrers willkühriger Straff wollen scharpff
gehalten haben) nach Christlichem Gebrauch geheiligt werden;
falls aber hierinnen zu dispeusiren bissweilen die Noth von Fuhr-
leuthen wegen eingefallnen bösen Wetters praetendirt, oder wegen
der Feldarbeit es erfordert würde, so
22. Solle Er nicht gedulden, dass sothane Dispensation von
jemand anders, als von Ihme Pfarrern allein, niemalen aber in
Festis primae classis geschehe.
23. Solle Er mit und nebens denen Spitähl, Armenhäusern,
oder Beneficiatpflegern, wo solche in seiner Pfarr vorhanden, die
'fleissige Inspection der zeitlichen Administration haben und pflegen,
481
auch diesen Unseren Pflegern mit Rath und That zu Nutzen der
Kirchen und milden Stifftungen an die Hand gehen, auch
24. Solle Er die Kirchen, Cepellen, Sacristey, Supellectilia,
Kirchhóff und Beinhüuser von aller Unsauberkeit, Arbeiten, Leinwat-
bleichen, Gartengewüchs oder Büume-Pflantzen und einlauffenden
Günss und anderes Viehe rein und wohl verschlossen halten, auch
verhüten, dass in dieselbige extra belli tempora von beweglichen
Gütteren und Haussrath, Holtz, Strohe, Heu, und -was dessen noch
mehr sein kann, dahin zu Verwahrung durch die Einwohnere nichts
eingetragen noch auffbehalten werde.
25. Solle Er ebenfalls Kirchen, Capellen, Pfarrhaus und Schul-
gebüu offi und fleissig besichtigen und Sorg tragen, damit sie im
baulichen Wesen erhalten werden, oder wo sich eine Schadhafftig-
keit ereignen sollte, demselben bey Zeit (allermassen es geschehen
kann) offtermahls mit geringen Kosten vorbiegen und verhindern.
26. Dessgleichen solle Er Obsicht über der Kirchen zustehende
unbewegliche Gütter tragen, auff dass dieselbige in gutem Bau
jederzeit erhalten, die darvon kommende Früchten, Wein, Korn etc.
zu rechter Zeit zu Gelt gemacht und gebührend in Rechnung ein-
verleibt werden: . | |
27. Nicht weniger allezeit dahin vigiliren, auff dass die der
Kirchen beschehene pia legata über ein halb Jahr nicht aussstehend
bleiben, sondern unter dieser Zeit ohnyerzüglich an gehöriges Orth
abgestattet werden, wo die in mora stehende Schuldnere nicht ge-
halten sein wollen auff vorher beschehene Ermahnung solch Lega-
tum zu verzinsen, item auff dass die Capitalien mit genugsamen
Unterpfand, und nicht weit entlegen, versehen, jährlich durchsuchet
werden, damit sie nicht in die Aussschatzung gerathen, deren Scha-
den sonsten derjenig zu ersetzen hat, so solches Praejudicii Ursach
gegeben. Ferners
28. Solle Er die Schul, Schulmeister, auch Kirchendiener, wo
besondere sich befinden, iv Kirchen- und Schulsachen’unier seiner
alleiniger direction und correction erhalten, solche auch niemand
anders gestatten; dahero wann wider den Schulmeister oder Kirchen-
diener in ihrem Ambt einige Klagen vorkommeten, solche entweder
selbst entscheiden , oder ad Decanum suum ruralem verweisen:
Ingleichen soll Er Unseren Gemeinden nicht mehr künfftighin zu-
sehen, dass dieselbe Unsere Schulmeister nach bissherigen Missbrauch
dingen, oder cassiren, sondern sowohl die Auffnahms- als Cassations-
Ursachen an Unsern Geistlichen Rath beederseits gelangen lassen:
was aber die Filialn berühret, darüber ist Unsern Dechanten der
81
482 |
Schulmeister wegen eine gemessene Instruction gnädigst ertheilet,
wohin Wir uns beziehen.
. 29. Solle Unser Pfarrer in solchen Pfarrfällen sonderlich in
Jurisdictionals&chen , worinnen er sich zu schwach findet selbe zu
erörthern, mit seinem vorgesetzten Rural-Dechant Raths pflegen,
und dessen Wohlmeynung nachkommen, in Arduis aber von Uns
und Unserem Geistlichen Rath sich Bescheids erholen, und folg
leisten, zu dem End
30. Solle Er óffters, was in seinen Pfarrlichen Obliegenheiten
und Ambisverriehtungen vorfallet, mit seinem Rural-Dechant com-
municiren, umb zu vernehmen, ob seine dess Pfarrers Verrichtungen
denen vorkommenden Fällen proportionirt seyen, dahero umb dar-
durch allerhand Irrthumen zu verhinderen
31. Solle er jedermann von seinen Pfarr» Unterthanen so wohl
hohen als geringen Stands-Persohnen, sonderheitlich aber denen in
seiner Pfarr wohnenden Adelichen, oder frembder Herrschaffts vor-
gesetzten Officianten mit gebührenden Respect und bescheidener
Freundlichkeit begegnen, auch sich dahin bemühen, seine anvertraute
Schäfflein mehr mit liebreichen Gebährden, als unannehmlicher mo-
rosität an sich zu ziehen, und mithin Unsere hohe Bischoffliche
Jura, soviel möglich, mehr mit sanftmüthiger manier, als mit dem
Stab vor allem Eintrag zu bewahren; /
32. Nechstdem Fleiss ankehren, wie seine Pfarrkinder in allen
guten zunehmen, und forderist seinen, und nicht frembder Pfarr-
Gottesdienst besuchen; diejenige aberhinwieder, welche auss seinem
Pfarrspiel in Lutherische Orth, Dörffer, Flecken und Städten, wo
kein Catholischer Gottesdienst ist, zu dienen sich verdingen, und
wohl zu Zeiten auff erfolgte dortige Verheyrathung die wahre Reli-
gion verlaugnen, durch behutsame Mitwürkung Unserer weltlichen
Beambten , jedoch nur vermittels eyfferiges an dero Eltern oder
nechstere Befreunden ansinnendes solicitiren abmahnen, damit sie
von dergleichen Seelen Gefährlichkeiten abgeforderet, und ander-
wärtshin verdingt werden; worzu nicht wenig dienen wird, die
Eltern, oder solche Dienstboten und Handwercksgesellen selbsten in
confessionali injuncta hac de causa poenitentia, jedoch mit discretion
dahin zu vermógen.
33. Damit aber vorgedachtermassen Unser Pfarrer in bestän-
digem gutem Vernehmen mit seinen. Pfarrkinderen verbleibe, '50
solle derselbe sich weder in Bürgerliche Contract-Celebrirung, Pacta,
Transactiones oder Testamentssachen, als ein Zeug, oder derselbigen
Verfertiger ohne Noth nicht einlassen, es wäre denn, dass Causa
"483
pia darunter begriffen wäre, bey welcher Er dergestälten circum-
specte sich zu yerhalten hat, damit Er bey seinen Pfarrkindern die
Affeesion nicht verhindere, noch zu unnöthigem Frocessführen keine
Gelegenheit wissentlich gebe.
94. Wo sich auch zuweilen ereignen thäte, dass ein Maleficant
auss Unser Kirchen, Kirchhof, Pfarrhauss, oder sonst privilegirtem
Geistlichen Orth, worinnen Er sich etwann per grave delictum ver-
‚sündiget, oder dahinein Er ad asylum untergestanden, sollte a Laicis
ed extraditionem faciendam verlangt werden , so solle Er solche
‚salvirte Persohn sine Nostro Consensu et Jussu expresso, sub poena
suspensionis. ab officio ipso facto incurrenda auff keine Weiss, wann
‚es guch schon Patronus Ecclesiae, oder eines frembden Domini
Territorielis beorderter Beambter wäre, verabfolgen lassen, wider
‘den unterfangenden Gewalt aber protestando sich und die Immuni-
tatem Ecclesiasticam, tam in personalibus quam realibus bestens
verwahren und solche Thätlichkeit sogleich unverzögert an Uns
und Unsere Geistliche Cantzley mit allen Umbständen berichten.
35. Auch sonsten alle so wohl von Uns als von Ihme selbsten
denen wider Unsere neu renovirte Kirchenordnung verfahrende de-
linquenten angesetzte Kirchenstraffe und Bussen ohne Nachsehen,
dureh Unsere weltlichen Beambten exequiren, und gehöriger Orthen
hin ad pias Causas verwenden lassen, wo aber die Pfarrkinder der
Temporalität nach Uns nicht zugethan wären, so fern die delin-
quenten der angesetzten Straffe nicht folg leisten thäten, invocando
Brachium sseculare, die Executien erstens mit Bescheidenheit begeh-
xen, und denegata Justitia es an Uns und Unseren Geistlichen Rath
‚unterthänigst berichten.
36. In Desperationsfällen, wo sich etwann ein Persohn erhänget,
2rträncket, oder sonsten entleibet hätte, solle Er den Casum cum
suis circumsteantiis, soviel Er selbigen von jedes Orths weltlichen
.Obrigkeit einnehmen kann, zuverlässig ad Nostrum Consilium Eccle-
,Sigsticum berichten, und von darauss ratione concedendae vel dene-
.gandae Sepulturae sich Bescheids erholen, auff keine weiss aber
zugeben, dass ein zur Erden bestättigter Mensch ohne Unsere gná-
‚digste Erlaubnuss. aussgegraben, und zur Inspection. der Centh über-
lassen werde.
. 87, .Wo.sich .&uch . begeben thäte, dass bey Abstraffung der
;Gotteslästerer, die weltliche Obrigkeit der Delinquenten solche ohne
‚Unsere eingeholte gnüdigste Erlaubnuss, propria Auctoritate in dem
‚Kirchhof oder in .der. Kirchen selbsten unter denen Divinis per
.Aanodum. poenge zu stehen verordnen wollten, so solle Derselbe wider
. 81 *
494
dergestaltiges Factum nicht allein &lsobalden solennissime protestiren,
und den thätlichen Eingriff Uns unverzüglich gehorsambst berichten,
sondern auch mit Verschiebung dess Gottesdienst, wann Er es vor-
hero weiss, und ihn noch verhinderen hann, solch Vorhaben eb-
wenden.
38. Sollte sich aber begeben , dass Unserem Pfarr etwas un-
rechter weiss zugefüget, oder (wie bissweilen geschicht) wäre ent-
wendet worden, so solle derselbe sein eigener Richter nicht sein,
noch ein Examen über die ihm verdächtige Persohn vornehmen,
sondern implorando officium competentis Judivis actione civili, pro
recuperatione ablati bescheidentlich verfahren.
39. Sofern der Pfarr-Beneficien, oder der Kirchen -Lehen von
denen Inwohnern und Bürgern zu veralieniren sein werden: weilen
denen Pfarrern, Beneficien und Kirchen viel daran gelegen ist, dass
Sie umb vieler Ursach willen, deren ihn zu Lehn gehenden Güttern,
und deren Besitzern genaue Wissenschafft haben, so solle der über
dergleichen vorgehende Kauff und Verkauffung zu verfertigen seiende
Kauffbrieff mit Unsers. bestellten Rural-Dechants, deme sothaner
Unser Pfarrer, das Beneficium, oder die Kirchen ratione Capituli
angewiesen ist, oder wenigsten des Pfarrers, oder Beneficiati, deme
- das veralienirte Gut zu Lehen rührt, unterschriebenen expressen
Consens, nebst dem sonst üblich und gewöhnlichen Ambtsinsiegel,
sambt dem hierzu sonderlich verordnetem Decanalischen Sigillo
gegen Erlegung einiger billiger Gebühr mit corroborirt, und authen-
tisirt werden.
40. Damit nun auch künfftighin in Unserer Dioeces, so wohl
auff dem Land, als in Unserer Residenzstadt keine Predig, oder
sonst von Geistlichen Dingen handlende Bücher entweder ohne dess
Authoris, oder Collectoris Nahmen, oder auch ohne einige behörige
Censur dess Herrn Ordinarii, wo solche Bücher coneipirt, und ge-
truckt werden, verkaufft und distrahirt werden mögten; allermassen
in dem H. Concilio Trid. Sess. 4. das Decretum de Editione et Usu
Sacrorum Librorum sich auff das Concilium Lateranense Sess. 10.
sub Leone. X. lediglich beziehend nicht allein denen Librorum Au-
thoribus oder Compilatoribus cujuseunque conditionis, Religionis et
ordinis in ihrer Bücher-Composition und Edition, dann denen Bueh-
truckern und Buchführern Ziel und Maass, auch Form und Regel,
wie sothane Imprimenda in Truck zu verfertigen seind, nemblichen
mit dem Vor- und Zunghmen, auch Vatterland dess Authoris, mát
dem Nahmen des Buchtruckers, Orth und Jahr dess Trucks, und
dann mit ordentlicher Censur dess Orths Bischoffs, oder dessen
485
deputirten Censoris, vorschreibet, sondern auch die Uebertretter mit
denen in obberrührtem Concil. Lateran. enthaltenen Straffen: als
nemblich mit Confiscirung aller der Bücher, derer offentlicher Ver-
brennung, 100 Ducaten Straff ohne Hoffnung einiger Nachlass, mit
dem Verbott Jahr und Tag nichts zu trucken, und dann, so das
schwehreste mit der Excommunication anzusehen, privative denen
Herrn Bischoffen alles Ernsts anbefiehlt, so solle Er in allen Bege-
benheiten, gleichwie ebenermassen der Authoritate Nostra ordinaria
gnüdigst deputirte Censor Librorum in Unserer Residenzstadt dahin
befelcht ist, fleissige Obsicht tragen, damit dergleichen mangelhafte
Bücher, welche mit denen von oberwehntem Concil. Tridentino vor-
geschriebenen Requisitis nicht versehen, weder verkaufft, weder
sonsten verschliessen werden, sondern, wo Er solche antrifft, oder
findet, via facti in Verbott legen, verarrestiren, und so es nöthig,
die behülffliche Hand dess zeitlichen Beambten, tanquam Brachii
saecularis requiriren, und in so lang versichert auffhalten, bis Er
auff sein an Uns, oder Unsern Geistlichen Rath derenthalben ge-
thanen unterthänigsten Bericht, Unsere fernere gnädigste Verordnung
erhalten haben wird.
41. So viel die Cooperatoren, Caplän, Beneficiaten, und andere
auff dem Land Unserer Dioeces wohnende Clericos belanget; sollen
diejenige, welche bey den Pfarrern im Hauss wohnen, unter dessen
jedoch bescheidener Direction, welche aber in besondern Häusern
logiren, unter dess Orths Pfarrer Inspection, und zwar dergestalt
Stehen, dass die Pfarrer ihnen nicht allein mit gutem Exempel, und
- Pfarr- Priesterlichem Wandel vorleuchten , sondern auch auff der
besonders wohnenden Beneficiaten Hausshaltung fleissige Obsicht
haben, allen vernünfftigen Aergernussen zeitlich vorsein, und hierzu
alle behörige Mittel anwenden.
42. Ob Wir zwar endlichen keinen Zweiffel tragen, es werde
sich ein jeder Rural-Dechant, Pfarrer,. Vicarius, Capellan, Coopera-
- tor, oder sonstiger Beneficiatus dieser Unserer sowohl und zu anderes
nichts, als zu grösserer Ehr dess Allerhóchsten, gute Weydung und
Verpflegung deren von Gott Uns anvertrauten Scháfflein, und deren
hierzu empfangener hoher Bischofflicher Jurisdiction und gerecht-
samen ungekrünckter Erhaltung abzielende Instructiones in allen
und jeden Puncten pflichtmässig nachleben, und unterthänigst gehor-
gamste Parition leisten; so wollen wir dannoch zu dessen mehrerer
Versicherung alle und jede Unserem hohen Stifft zugethane Land-
Dechante, Pfarrere, Vicarien, Beneficiaten, Capelläne, Cooperatoren,
and, dergleichen Seelsorger dahin gnädigst und alles Ernsts erinnert,
>
*
486
ermahnet, ja befeleht haben, dass (unerachtet alles widrigen Ein-
wendens anderer Gewohnheiten, Constitutionen, und gethanen An-
ordnungen, welche dieser Unserer gnädigster Ordination zuenigegen,
und nicht völlig einstimmig, und dahero von Uns hiermit vernichtet
seind) Sie zu unverbrüchlicher Festhaltung und gäntzlicher Voll-
ziehung sothanen Unseres gnädigsten Willens, Verordnung und Be-
felehs vielmehr ihre äusserste Kräfften und Fleiss anwenden, und
Uns hierdurch ein sattsames Vergnügen praestiren, als in dessen
Unterbleibung sich nach gestalt der Verbrechung, oder Nachlässigkeit
deren Uns vorbehaltenen, und unfehlbar zu erfolgen seienden recht-
mássigen schwehren Straffen theilhaffüg, oder gar ihrer anvertrauter
Dechantey , Pfarr, Seelsorg, oder Beneficien verlustiget machen
sollen. Welches Wir zu besserer Bekrüfftigung eigenhändig unter-
schrieben, und Unser Secretinsiegel beyzutrucken gnädigst anbefoh-
len; So gegeben in Unserer Residenz-Btadt Würtzburg, den 26.
Martii 1691.
L. 8.
Johann Gottfrid, E. H. F. O. D.
Juramentum pro Parochis Dioecesis Herbipolensis
(praesertim in alieno Temporali Territorio existentibus).
Ego N. (addatur Nomen, Cognomen, Patria, Studium, Titulus,
vel si est Regularis, loco tituli, Ordinis et Monasterii Professio) in
Ecclesia Parochiali N. Dioecesis Herbipolensis institutus, vel institu-
endus Parochus bona fide promitto, ac Juro, quod I. Celsissimo et
Reverendissimo Sac. Rom. Imperii Principi ac Domino D. N. Epis-
copo Herbipolensi, Franciae Orientalis Duci etc. D. meo Episcopo
et Ordinario Clementissimo, et Ejus Successoribus Canognice intranti-
bus sicut etiam Ejus Vicario Generali et Concilio Ecclesiastico ex
nune in antea debitam Obedientiam, Reverentiarn, Subjectionem, et
Fidelitatem exhibebo. Nec II, interéro in concilio, neque partem
habebo, ubi de damno et periculo praefati Domini Episcopi et Ordi-
narii mei Herbipolensis, ejusque Ecclesiae seu Dioecesis, et Perochialis
Ecclesiae mihi concreditae dicetur, tractabitur, resolvetur áut statue-
tur, sed quaecunque videro, vel perspexero, mox &d Eandem, vel
Ejus Concilium Ecclesiasticum obedienter et fideliter deferam. IH.
D. meo Decano Rurali in omnibus, in quibus mihi ex officio praeest,
obedientiam et reverentiam praestabo. IV. Parochiälem curam in
&nimáni tnihi commissam debite et stüdiosé administtabó, 6t in &&
e
481
constanter residebo. V. Ejus Jura, immunitates, libertates, proven-
tus, redditus, aliaque bona tam mobilia, quam immobilia non per-
mutabo, -oppignorabo, hypothecabo‘, nec alio quovis modo alienabo,
aut quo minus ab aliis usurpentur, detineantur, distrahantur, per-
mittam, sed omni Studio injuste alienata, oppignorata, usurpata, de-
tenta, vel quovis modo distracta pro viribus recuperabo. VI. Parochiam
mihi concreditam non resignabo, deseram, neque ab eadem ad aliam"
- quovis praetextu excluso, me transferam, nisi a Reverendissime Cel-
situdine Sua uti Domino meo Ordinario, propositis prius Eidem justis
et legitimis, et a se approbatis causis, litteras dimissorias obtinuero.
VII. Statuta, Constitutiones, Ordinationes, et praesertim Instructionem
a Colsissimo et Reverendissimo Sac. Rom. Imperii Principe ac. Do-
mino D. Joanne Godefrido Episcopo Herbipolense, et Francige Orien-
i&lis Duce etc. Die 26. Martii 1691. pro Parochis emanatas, . publi-
catas, et imposterum emanandas, mihique perspectas, inviolabiliter
servabo, nec iisdem ullo modo scienter contraveniam, neque, ut
aliquod praejudicium a quecunque contra fiat, quantum in me erit,
permittam. VIII. Parochiae meae fundationibus, ne pia defraudetur
fundatorum intentio, in omnibus satisfaciam. IX. Omnia denique
elia, quae Parochiale Officium de Jure et de consuetudine hujus
Dioecesis Herbipolensis concernunt, fideliter observabo. Sic me Deus
adjuvet, et haec SS. Dei Evangelia, etc.
AXI.
INSTRUCTIO PRO SACELLANIS. .
De 1704.
Adamus Fridericus, Dei gratia Episcopus Bambergensis et Her-
bipolensis etc.
Devoto ac dilecto Nobis filio Dioeceseos Nostrae Herbipolensis
Sacellano N. N.
Salutem ac Benedictionem a Domino et Gratiam Nosiram.
Magnum profecto munus est, et sublime Ministerium , &d quod
mitteris, dilecte fili! Non rem hujus saeculi traectandam tibi com-
mittimus, &d altiora te ducit vocatio: Spiritus Sanctus, qui Nos po-
suit regere hanc Ecclesiam Dei, designavit et te, ut eas ante faciem
Nostram in omnem civitatem et locum, quo a Nobis mittendus es.
Est enim Ecclesia magna valde, et nequaquam minima in Princi-
pibus Juda, cujus Nos diving gratia Antistitem, et te Ministrum
498 \
hierarchieum constitui. Mitteris ilaque et vadis in partem sollici-
tudinis Pastorum Ecclesiae nostrae, et in subsidium dilecà gregis
nosiri per Dioecesim nostram tem late diffusi. "Vadis electus prae
reliquis et segregatus a Domino, pascere Jacob servum suum, et
Isreel haereditatem nostram. Vadis ad speciosa deserti nostri, habi-
taturus juxta tabernacula Pastorum, qui pascunt agnos nostros juxta
ordinem suum. Vadis ad oves Domini Patris tui, quas pretiosiores
- facimus, quam Nos, intellige animas fratrum tuorum a supremo
Pastore Jesu Christo Episcopali curae nostrae concreditas. Has ut
pascas in montibus Israel, et deducas velut ovem Joseph, hoc opus
Ministerii tui est, ad quod assumpsit te Dominus.
En, qualis, quam excelsa vocatio tua! vadis cooperari ipsi Deo
in salutem animarum, quod opus est omnium divinorum divinissimum,
ipsis Angelis reverendum. Vadis operari opus, propter quod ipse
Dei Filius descendit de coelis, et incarnatus est. Vadis lucrari ét
assequi, propter quod hic ipse Dei Filius in laboribus fuit a juven-
. iute sus, et demum exaltatus in cruce, ut omnis traheret ad se
ipsum. Cum hoc Dei Filio vadis, quaerere et salvum facere, ne
quid pereat, quod ipsi a Patre datum est. Vadis consolidaturus,
quod infirmum est, sanaturus, quod aegrotum est, alligaturus, quod
confractum est, reducturus, quod abiectum est. Hic finis missionis
iuge, haec meta vocationis tuae: Quare aucioritete nostra Episcopali
te hortamur in Domino, ut digne ambules in vocatione tua, qua
vocatus es, quaerendo, quae Jesu Christi sunt, non quae tua sunt.
Scito, te missum esse in Ministerium propter eos, qui haereditatem
capient salutis. Scito, te de hoc mundo electum esse, ut eas, et
fructum afferas; te Custodem constitutum, ut excubes super muros
Jerusalem; te operarium conductum, ut labores in vinea Domini;
te supra candelabrum positum, ut verbo et exemplo luceas; te titulo
Mensae nostrae donatum esse, ut unice cogites, quae Dei et Jesu
Christi sunt, et non divisus sis. Hanc obligationem suscepisti, ad
hoc officii genus Deo et Nobis sacramento fidelitatis te obstrinxisti.
Proinde tuum est, ut quotidie aemuleris eharismata meliora. Nam
ars artium, Cura animarum est. Non unum modo necessarium
vocatio sancta a te exigit, sed ad parendam Domino plebem per-
fectam omnino necesse est, ut in die ostensionis tuae attendas erga
plurima. Habes, quod Deo debes, habes, quibus vel praeesse, vel
subesse contigerit.
Quapropter in omnibus operibus tuis praecellens esto, ut Deo et
Nobis placere possis. Vigila, labora, opus Dei diligenter fac, Minis
terium tuum imple, nemini dans offensionem, ne quis malum habeat
489
dicere de te. Ubique te exemplum bonorum operum praebe, ut
Christi bonus odor fias, et forma gregis ex animo. Pondera gratiam,
quae in te est per impositionem manuum nostrarum, hanc ne negli-
gas, et ne dispergas spirituum, quem in sacro Seminarii nostri Asce-
terio collegisti. Permane in his, quae didicisti. Custodi et conserva
in corde tuo formam sanorum verborum, quae in fide et dilectione
ibidem audisti. Attende semper ad Petram, unde excisus es, et nun-
quam dimittäs legem Matris tuae. Bonum est viro, si porteverit
jugum ab adolescentia sua. Hoc ne abjicias! noli credere, dum e
Seminario exis, te nunc filium veluti emancipatum esse, imo e schola
disciplinae prorsus manumissum. Manes, ut ante, disciplinae filius.
Hunc in finem non modo directioni Parochorum te submittimus, sed
et aliqualem vivendi agendique Regulam hisce tibi praescribimus,
quam in vim Ördinationis Dioecesanae pro omnibus Dioeceseos
Nostrae Sacellanis, et Cooperatoribus tum ad Curam ituris, tum in
eadem jam subsistentibus per praesentes publicamus, et pro semper
valituram esse volumus. Önerantes insuper Decanorum et Parocho-
rum conscientiam, ut, siquem, post paternam correctionem, &dhuc
pertinaciter contrevenientem invenerint, desuper maturam ad Nos
relationem faciant. |
OBSERVANDA
A Sacellanis et Cooperatoribus Dioeceseos nostrae Herbipolensis.
Erga Deum. P
I. Stude, ante omnia, ut fidelem Deo cultum praestes, ideo enim
in sortem Domini vocatus es, et super plebem evectus. "Tanto itaque
humilior, atque &d serviendum Deo promptior debes esse ex munere
"tuo, quo plus caeteris in hoc mundo accepisti, cum enim eugentur
dona, retiones etiam crescunt donorum.
IL Bonam et teneram habeto conscientiam: cum laxa, multo
minus cum cauterisate, ne assuescas vivere. Principiis laxitatis obsta
et modica non sperne.
III Singulis octiduis Confessionem sacramentalem perage apud
eundem, si potest fieri, Confessarium; ultra dies quindenos Confes-
sionem si differas, species &cediae est. s
IV. Ordinem diurnum habe, et in eo accuratus esto, nisi casus
in Cure supervenerit, et veluti Christum propter Christum relinquas.
Cum ordine multum, sine ordine parum, vel oinnia cum difficultate
facies, Praesertim
-
.
. -À
V. Btstam horam surgendi et decumbendi serva, easque speciali
quadam devotione viro Ecclesiastico digna sancüfica, ut sacrae sint.
Ab his dependet totus Ordo.
VL Quovis mane, ad nfediam saltem horam, piam meditationem
institu», nec non pro lectione libri spiritualis certum et congruum
diei tempus tibi selige.
VIL Ad missam te semper solicite praepara, anió quam omni
die in mentem revocare juvat, quod jubet Tridentinum , ut tremen-
dum ac Secrosanctum hoe Mysterium, quanta maxime fieri potest,
interiori cordis munditia ac puritate, et exteriori devotionis ac pieta-
tis specie peragatur. Cave, ne frequentius sine causa a celebrando
cesees.
VIIL Sacra vasa munda serva, eaque quot annis renova. Pal-
las, Corporalie, et Purificatoria suo tempore abluere, ne aegre feras,
et id non invitus facias. Hoc enim officium Ordinis sacri et ma-
joris est.
IX, Horas Cenonicas, ui Minister publicus Ecclesiae, magni
aestima, et quotidie ad mentem Ecclesiae persolve. Exerce te indies,
-ut studiose et devote istas recites, ne te gustu et fructu prives. Deum
non invoca ad festinandum, sed ad adiuvandum. Breviarium usque
inter ultima diei negotia differre non assuesce.
X. Per diem opera tua sic dispone, ut orationem et studium
non negligas. Sine his non bene arabis, non multum seres, ei vix
aliquid metes.
XI. ÖOrationi et studio per diem sic insta, prout in Seminario
edoctus "es, hoc si feceris, varietas te delectabit, et semper jucunde
respirabis.
XIL In studio ad id polissimum respice, quod vocationi tuae
congruum est, praesertim studiam "Theologiae moralis, Sacrorum
Cenonum, Ceremoniarum, controversiarum fidei, et similium dili-
genter prosequere. Omni die reassume aliquid, eujus in Seminario
libi apperatum fecisti, ne iterum excidat. Lege quoüdie unum alte-
rumve Caput sacrae Bcripturae, utpote libri antonomastice sacerdo-
telis. Nec non certis saltem diebus aliquid ex Agenda, ex Ordine-
tone Dioecesana, Kirchenordnung, ex Consilio Tridentino etc. Disce
methodum formandi Protocolla, Relationes, Ratiocinis, et similia.
Parochum et viros practicos desuper consule. |
Erga Proximum.
I. Functiones quaseunque ad proximum semper eum, spiritu,
industria, et bona voluntate tracta.
494.
II. Cethedram nonnisi bene praeparatus ascende, ut Verbum
Dei utillier dispenses, ex recenti semper studio. Non maeteriex
qualemeunque obviam; sed ejusmodi traete, et selige, quee gregi
Dominico congrua et utilis videbitur. Hene ipsemet meditare per
hebdomadam, ut semper ex abundantis cordis os loquatur; quod
enim de corde non proeedit, ad cor non penetrat, In particulari-
sando ad minus specialia non descende; in easu dissidii praesertim
cum primoribus loci, vel aliis quibuscunque Nobis semper summopere
inviso, ne videaris quemquam publice reprehendere. Coneiones
omnes in Scriptis compone, et eas tanquam laboris Tui fructus in
annua visitatione locali Decano Capituli exhibe, In Coneienando
atiende semper ad ea, quae in Scheda Approbationis impreesa sunt.
Il. Eadem observa in habendis Catechesibus, ad quas similiter
eum studio Te semper praepares. Puncta et materiam pro quavis
Dominica diligenter annota, quam, si suo tempore redeuntem relec- .
turus sis, facilé per novas, et meliores reflexiones, et annotationes
integrabis et perficies. Stude, ut facilis eaptu, clarus et utilis fias
Discerne et disce, ut parvulis in Christo, quibus lacte opus est, lae
potum tribuas, et qui solido cibo utuntur, his panem frangas. lu.
explicando praecepto sexto attende, ne periculum et scandalum prae-
Deas. OCatechesin sine c&usa gravi ne omittas.
IV. Reliquas functiones Eeclesiasticas, utpote Baptismales, Fu-
nerales, Provisiones infirmorum, Processiones publicas, horas compre»
catoriag et functiones similes a Parocho Tibi cómmissas cum gravi-
tate et aedificatione populi semper perage. Serva in illis utpote 9"
fünctiomibus publicis tempus & Parocho assignatum , vel in loco con.
suetum. Hoc ut rite facids, semper paulisper praeveni, ne sefus sis
Si subinde ordo exspectendi te continget, in patienti& posside animam
tuám.
V. Vöcatus ad Se&nctüm Tribunal Té semper promptum et
facilem exhibe, ne populus ansam summat, exomoloreseos cauaa
divina Parochialia deserendi, et ad vicina Monasteria evolandi. Idem
praecave circa infirmos, ne coram nuntiis vel luminiferis gravatum
animum prodas. Mulieres peregrinas, conversas, devotulas in loco
[átente semper &udi. Extra Confession&le non Mmultum cum illis
hàbe, te vel authoritate tun destítuaria, vel decipiaris, vel spiritu
ineipiens contra éa&rmem luctari debeas. In Oonfessionali, quae pro
praxi communi observanda habeas, relege subinde ex schede Appro-
bationis, ad quam Te rursum remittimus,
VI. Infirmis et moribundis Sacramenta mature administra, eos-
que eliam non vocatus frequenter visita. Ju extremis, ut cuicunque
403
aesigsias, in primis curis, et deliciis habe: dociring, quam. infirmis
imperlüiris, non sit semper eadem, sed cujuscunque sietui, genio ei
indoli &ccomodata, hinc praeparatione opus est.
' VIL. Si pro filiali assumptus sis, divina in diebus Dominicis et
festivis ibidem stata hora celebra. In Miss& hebdomadaria populo
Te accomode, ut hic labori insudans negotie sua disponere, et pro
desiderio suo Misgae interesse possit.
) VIII. Baptismum infantum cum periculo ne differas ad horas
Tibi commodas. | |
IX. Scholas ordinarie per hebdomadam semel visite , serena
semper facie, ut amorem parvulorum captes, hunc si habes, parentes
lucraberis. Ludi Magistrum, si in aliqua re defecerit, in privaig
corrige. Si correptionem spreverit, ad Parochum defer.
X. Juventutem scholae ad minimum quater per ennum confiteri
jube, praemissa semper communicatione cum parocho, ut et hic
parvulos confitentes audiat, et vultum pecoris noscat. Pro eommu-
nione paschali selectum primo communicantium fac mature, eosque .
sedulo ad sacram synaxin pr&epara, cave, ne instructionis opus solj
-Iudi Megistro relinquas. :
Xl. Invigila, ut ludi Magister sive Aedituus circa Templum,
Altaria, vestes et sacram supellectilem debitam munditiem servet,
ut habeatur Ordo in Ecclesia, et disciplina in populo. Authoritate
tamen propria in filielibus nihil immutes, innoves, aut ordines, nec
aliquid novae Suppellectilis pro Ecclesia sine praescitu Parochi pro-
"ie cureri jubeas. Si temen luriditatem in Ecclesis, vel quid aliud in-
decens in filiali inveneris, et Parochus desuper informatus id emen-
dere nolit, rem Regimini nostro Ecclesiastico aperi.
XII. Defectus, si quos adverteris in populo, item Scandala, et
abusus, quibus solus mederi non poteris, ad Parochum defer, cum
quo semper confidentieliter age, et operam Tuam pro salute anima-
run) industriose confer et adhibe. '
Erga Parochum.
I. Huic, cujus inspectioni et directioni Te committimus, debitam
reverentiam , non minus etiam in iis quae quoad curam actugque
parochiales ordinaverit, vel quoad mores, et disciplinam Tibi ratio-
nabiliter suggesserit, debitam observantiam praesta.
IL In aedibus parochiglibus Te non Condominum crede, neque
Domesticum ministerium delicate nimis pragtende. Sacerdotalem
Tuam. competentiam quoad victum et alia non ultra extende, ‚aut
408
Parochum gravare praesume, quam quod sana et prudens oecononrzisB,
'vel etiam ratio temporis et loci suadet, et permittit.
III. Stude, pacem habere cum omnibus, qui in domo sunt. In
vinculo unitatis vive cum Paroeho, et Consacellano , si adsit. Do-
mesticis immeritum taedium non causabis. Ordini Domestico Te
accomoda. Horis praesertim prandii, et coenae faé, ut domi sis,
quas citra casum in cura sero veniendo non turbabis.
IV. Cum Parochienis de Parocho sinistre sentientibus non col-
lude, nec contra illum, ejusque Domesticos querulus esto coram ex-
traneis, quod Tibi serio interdictum babe. Si justam querendi causam
habeas, Decano Capituli, vel pro gravitate materiae nostro Regimini
Ecclesiastico &peri. Sic Tibi, et famae Cleri consules.
V. Extra Aedes parochiales sine praevia insinustiene Te nun-
quam conferas, ut casu, quo ad aliquam functionem parochielem
desideraris, haberi queas. Si absentia a loco stationis v. g. ad octo
dies sit protrahenda, etiam Decanum Capituli desuper informa. 8i
vel saepius in anno vel longius Te absentere velis, licentiam a Nostro
Regimine Ecclesiastico in scriptis desuper impeira, quam Decano
Capituli in proxim& visitatione annua ostendes.
VI in applicandis Missis statui Parochiae et Parochi Te sub-
mitte et accomoda. In celebrandis anniversariis, Missis funeralibus,
nuptialibus, Angelicis et similibus Parochum ex aequo et bono etiam
in matrice adiuva, licet forte pro filiali assumptus sis. |
VII. Anniversaria, aliasque Missas demandatas praesertim publi-
cas, die, loco, et tempore assignato, ei consueto rite, et quidem per
Te ipsum celebra.
‘ VIII. Jura Stolae Parocho fideliter trade. Oblationes ad Altare,
Taxam pro jusculo Nuptiali in filialibus, pro circuitu annuo in cam-
pis, et similibus Tibi non appropries, nisi specialiter desuper conven-
‚tum vel ordinatum sit.
Erga Te Ipsum.
I. Te diligenter custodi et observa, ut sis exemplum fidelium
in verbo, in conversatione, in charitate, in fide, in castitate. Ad
liberiorem vivendi agendique modum noli deflectere. Te cautum,
Cireumspectum et accuratum habe in omnibus.
II. Aedes Parochianorum non circumcursita, nisi vel necessitas
aut utilitas id exigat, vel charitas urgeat, vel decorum id suadeat.
IIl. Femilieritatem cum altero sexu evita tum propter periculum,
tum propter scandalum. Domos muliercularum non penetra. Viduas
404
adolescentiores cum "Timotheo devila. Juvenculas, et personas
comptulas nequaquam frequente. :
IV. Non sis multo vino deditus, in quo tesie S. Paulo est luxu-
ris. Tempera Te illi tum foris, tum domi.
V. Vitam Tuam non lusum aestims. Lasus, qui magis quaes-
tum, quam honestam recreationem sapiunt, nec non lusus publieos
omni modo declina, Ad lusum invitetus attende: Cum quibus? ubi?
cur? quomodo? quando?
VL Cave, ne in debita incidas ultra vires bursae Tuse.
VIL In vestitu non sis nimis luridus, nec comp&tulus, neque
etiam valde commodus, ubique incede in veste nigra, et talari in
Dioecesi consueta. Etiam domi decentiam magis, quam commodita-
"lem serva, "praesertim si extranei ad aedes veniant. Ad functiones
Ecclesiasticas semper collaris longa adhibe.
VIIL "Totam diem deambulando in campis, multo minus integ-
ram hebdomadam circumvagando in vicinia non transige.
IX. Bingulis saltem trienniis ad fovendum et recolligendum
spiritum per tres, quatuorve dies vel in adiacente Monasterio, vel
penes vicinum Parochum sacrum secessum institue, et in visitatione
annua coram Decano Capituli testimoniales desuper ostende, quem
tempore visitationis non declinabis; sed ei cum reverentia Te sistes,
‘et ad quaevis praesentis Instructionis puncta, nee non ad unam
alleramve quaestionem 'Pheologieo Moralem vel Polemieam, si staı-
dium et doctrinam Tuam periclitari velit, eum modestia eidem inter-
rogatus respondebis, ut iste in relatione annua Nos de Te informere
. queat, quae relatio suo tempore in collatione Paroehiarum Nobis
servire poterit.
Interim vade, intende, prospere procede, et eresce. Cresce Tibi,
et proximo, eresce in spiritu, in bonitate, disciplina, et scientie.
Cresce usque in virum perfectam, in mensuram «etatis plenitudinis
Christi.: Haec dum animitus optamus, paternam quoque Benedictio-
nem Nostram ad haec Tibi peramanter impertimur.
Data gunt haec Herbipoli Nostra Residentia die 24. Julii 1764.
(L. 8.)
Adamus Fridericus.
XXII
INSTRUCTIO PRO CONFESSARIIS ET CONCIONATORIBUS:
Formulare approbationis pro confessariis.
Auctoritate Celsissimi ac Reverendissimi Domini D. Ordinarii
Herbipolensis, tibi praesentium exhibitori N. N. praevio examine
.idoneo reperio, ut in ecclesiis hujus dioecesis, de consensu tamen
parochorum aut superiorum verbum Dei praedicare et utriusque
:sexus Christi fidelium, non tamen Sanctimonielium, confessiones
excipere, eosque imposita salutari, et convenienti poenjtentia a pec-
catis, praeterquam reservatis, absolvere possis et valeas, facultatem
.et. licentiam in Domino concedimus, et impertimus per praesentes
. . duraturgs; cum hac tamen gravi admonitione, ut sequentes
instructiones aceurate et fideliter observes, et antequam hae testi- -
monieles libi suffragentur, illos parocho seu rectori loci exhibegs.
Observanda a confessariis in dioecesi Herbipolensi.
I. Serio cogites, te non hominis, sed Dei judicium exercere;
hine ad illud nunquam te accingas, nisi praemissa brevi oratione,
pro lumine et gratie obtinenda.
II. Ea conscientiae puritate, animarum zelo, pietate ac scientia
instructus sis, qu&e tanium aninisterium decent.
III. Prompto ac parato.animo ad confessiones audiendas accede,
" neque verbis, aut signo ullo ostendas, te aegre, gravatoque &nimo
quendam poenitentem accipere.
IV. ‚Ad sedem confessionalem accedens, si non es regularis, in- .
dutus sis veste taleri, superpelliceo et stola regulariter violacei colorie,
Bieidemporis ratio, vel locorum consuetudo aliter ferat.
'W. ‚Extra ecclesiam confessiones non &udias, misi ex causa
necessaris vel rationabili; mulierum vero nonnisi in loco patenti
et. conspicuo intra cratem perforatam , lumine etiam in tenebris
&dmoto. .
VI. Poenitenies audi patienter , eosque mansuete alloquere.
Quodsi increpandi sint, id, non nisi post peccatorum declarationem
facias.
VII. Curioss vel.inutilia nec quaeras, nec tibi obtrudi patiaris;
multo minus ea, quae proximo forent injuriose. Statum poenitentis .
inquires, non vero nomen ejusdem neque complicum.
P esed
498
VIIL In materia castiteti contraria sollicite caveas, ne indis-
cretis interrogationibus poenitentem scandalizes. Juvabit in hujus-
modi examine a levioribus sensim ascendere ad graviora.
XIX. Cum obnoxiis restitutioni, nec non cum recidivis, consuetu-
dinariis, in óccasione proxima constitutis, aliisve indispositis caute
agas, iisque juxta receptas ecclesiae regulas, decreta summorum
Pontificum et probatos solum doctores (quos assidue perlegere opor-
tet) absolutionis beneficium vel denega, vel differ, vel impende.
X. Cave, ne familiaris sis foeminis tibi confitentibus; imo eo
ipso, quod easdem audis in confessione, scias tibi ab earum familiari-
tate peculialiter esse abstinendum.
XL Non ignores casus in hac dioecesi reservatos, qui sunt:
1. injectio manuum violenta in perentes; 2. homicidium voluntarium,
et mandatum ad illud, nec non abortus foetus animati studiose pro-
curati, effectu subsecuto; 3. stuprum violentum ; .4. crimen incendiario-
rum; peccatum complicis in crimine carnali, opere consumato. No-
veris autem, neminem, quantumvis alias potestatem habentem ab-
solvendi a casibus hic reservatis, &bsolvere posse a dicto peccato
complicis, excepto periculo mortis, et quidem, si tunc alius confes-
sarius haberi nequeat.
XIL Satisfactio, quam imponis, sit conveniens gravitati criminum
et poenitentium conditioni, ac facultati, non sit tantum directa ad
novae vitae remedium , sed etiam ad praeteritorum peccatorum
vindictam.
XIIL Quantum fieri potest, contrarias peccatis poenitentias seu
medicamenta injungas; facile sutem recidentibus consule, ut saepius
Sacramenta cum devotione frequentent.
XIV. Poenitentias pecuniarias confessarii sibi ipsis non appli-
cent, neque & poenitentibus quidquam velut ministerii sui praemium
petant vel accipiant,
XV. Si quos poenitentes rudiores inveneris, eos prius in neces-
sariis instrue; et si ad infirmum vocatus confessionem ejus excepe-
ris, proprium ejus parochum desuper certiorem reddas.
XVL Nullum poenitentem dimitte absque salutari monito, prout
spiritus et prudentia tibi suggesserint. Memento, ut peccatorum vul-
nera opportune cures, vinum simul et oleum ejusdem infundendo.
XVII. Denique non quae tua sunt quaeras, sed quae sunt Jesu
Christi, cui magis quam hominibus placere studeas, quentamque
teuti muneris rationem Deo aliquando redditurus ac quale solatium
ex animarum lucro sis recepturus, summopere expendas.
Obsereanda a concionatoribus.
I Inprimis doceas populum , quae scire omnibus necessaria
sunt ad salutem, annuntiando eis cum brevitate et facilitate sermonis
,vitia, quae declinare, et virtutes, quas sectari oporteat, ut poenam
&eternam evadere et coelestem gloriam consequi valeant.
II. Explicationi Evangelii, Symboli, Orationis dominicae, Salu-
tationis angelicae, praeceptorum Decalogi , Sacramentorum ecclesiae,
sacrorumque rituum serio incumbas.
III. Frequentationem doctrinae christianae, festorum et ecclesiae
praeceptorum observantiam, sacramentorum poenitentiae et eucharis-
tiae necessitatem ac utilitatem saepius inculces.
IV. Omnium aetatum ac ordinum, utpote patris et filii, mariti :
et uxoris, domini et servi officia circumspeete demonstres.
V. Ubi corruptelas in populo, maxime frequentes, intellexeris,
- eirca illarum reprehensionem sine dissimuletione verseris, ita tamen
gnaviter, ut neminem nominatim insecteris, aut designes, aut ex cir-
eumstantiis manifestes.
VI. Superioribus omnibus, tam ecclesiasticis, quam eneeularibu 8,
etiamsi discoli essent, & populo reverentiam et obedientiam deberi
doceas, neque similes publice reprehendas, sed officii gui, generatim
duntaxet, si opus fuerit, &dmoneas. -
VII. Apud rudem plebem difficiliores aut subtiliores quaestiones, |
quae ad aedifieationem non faciunt, et ex quibus plerumque nulla
fit-pietatis accessio, non tractes.
VIII. Ea vero, quae ad curiositatem quandam aut superstitionem
spectant, vel turpe lucrum sapiunt, tanquam scandala et fidelium
offendicula vites, et vitanda esse moneas. ^ )
IX. Horteris populum, ut frequenter ad suam parochiam, saltem
diebus dominicis et festis majoribus accedat.
X. Diligenter commendes unicuique bono Christiano, decentis-
simum esse, ut singulis diebus, ubi commode id fieri potest; , Missam
reverenter audiat, et quomodo id fieri debeat, ferventer doceas.
XI. Fucum óraüonis, poeticam loeutionem, et verba peregrina
ne secteris. |
XII. Sacra. scriptura secundum volgatam editionem utaris,
eamque interpreteris ex communi sanctorum Patfum auctoritate.
"XII. Contra illos, qui ea abutuntur, graviter interdum in-
veharis.
"XIV. Allegorias ejusdem ex probatis tentum ecclesiasticis au-
toribus adhibeas.
32
— -———————— ————— — m mem - -
'
498
XV. Apocryphis autoribus aut historüs non utaris; mulo minus
ludicris strenis, fabulis, paschalibus, (mit Oster- Märlein) aliisque
risum moventibus cathedram profanes.
XVI. A reliquis fabulis et earum allegorüs abstines, nisi pro
veritatis christianae confirmatione quandoque earum aliquid referre
expedierit.
XVII. Haereticarum opinionum argumenta nonnisi, ubi necesse
erit, e& quidem cautissime referas.
XVIII. Quando autem id fiet, vel saltem necesse erit, haereti-
corum opiniones referre, gravi et clara redargutione, solidioribusque
tantum argumentis eas refutes.
XIX. Miracula nova, nisi praevia approbatione Ordinarii, non
. promulges.
XX. Indulgentias item, nisi de licentia Ordinarii publicare aut
proponere caveas.
. AXI. Absüneas a relatione rumorum , seu rerum novarum,
nisi id ex necessaria causa ab Ordinario jussum vel permissum sit.
XXII Neminem, nequidem te ipsum, paupertatis nomine, nisi
de Ordinarii licentia, fidelium eleemosynis e suggestu commendes.
XXIII. Antequam concionandi initium facias, parocho loci ad-
missionis tuae testimonium exhibeas.
XXIV. Denique, ne, cum aliis praedicaveris, ipse reprobus
efficiaris, tenia in privatis colloquiis, victu vitaque quotidiana gravi-
tate, modestia et sacra disciplina aliis praelucere studeas, ut, quod
verbis aedificas, moribus confirmes, sicque aliquando uberes laboris
tui fructus colligere merearis. '
AX XIII
INDULGENTIA PLENARIA
in concocalione primae Synodi Episcopali de 1779.
Pius P. P. VI.
Universis Christi fidelibus praesentes literas inspecturis salutem
et Apostolicam Benedictionem. Cum sicut accepimus, in Ecclesia
cathedrali Herbipolensi sacra prima Synodus propediem, benedicente
Domino celebranda sit. Nos, ut opus tam pium majori cum fructu
fiat, ad augendum fidelium religionem et animarum salutem coelesti-
bus Ecclesiae Thesauris pie charitate intensi, omnibus utriusque
Sexus Christi fidelibus vere poenitentibus et confessis, ac Sacre com-
499
munione refectis, qui praefatam Ecclesiam die, qua "dicta prima
Synodus inchoabitur, ac in omnibus et singulis actualis illius celebra-
tionis diebus, devote visitaverint, et ibi pro Christianorum Principum
' Concordia, haeresum exstirpatione, ac S. Matris Ecclesiae exaltatione
pias ad Deum preces effuderint, plenariam semel tantum omnium
peccatorum suorum Indulgentiam et remissionem misericorditer in
Domino concedimus. . Praesentibüs post celebrationem dictae Synodi
minime valituris. Volumus autem, ut si pro impetratione, praesen-
tatione, admissione, seu publicatione praesentium aliquid, vel mini-
mum detur aut sponte oblatum recipiatur, praesentes nullae sint. —
Datum Romae apud S. Mariam majorem sub -annulo Piscatoris
die XXVIII. Juli MDCCLXXIX. Pontificatus Nostri anno quinto.
Gratis pro Deo et Scriptura. . J. Caidici de Comitibus.
Dilecto filio Francisco Ludovico ab et in Erthal , in Episcopum
Bambergensem Electo, Ecclesiae Erbipiolensis Adminisiratori auctori-
tate Apostolica deputato. .
Seite
S d d dJ. 3 d 3
Berichtigungen und nachtrügliche Bemerkungen.
bassa m cs J \
2 Zeile 24 statt auf welchen lies bei welcher.
11 in der Note lies Niedfyr.
104 Zeile 8 lies sancte Spiritus. .
109 , 11 lies in nostra Synodo.
116 , 8 statt BL oder 82 lies 21 oder 22.
116 Nr. XXII. setze: „im October.“ Der Tag ist unbekannt.
116 Zeile 4 v. U. lies Gamans.
119 ,„ 1 müssen die Zahlen heissen: 80. 87. 40. 49. 46. 47. 78. 75. 79. 82.
94. 100. 102. 198. und Zeile 11 v. U. statt 188 lies 180. |
198 Bischof Friedrich hatte die Verordnungen des Conoils von Trient alsbald ange-
nommen und promaulgirt und war bemüht, sie in seiner Dioecese in Ausführung
zu bringen. Er liess auch durch einen Dostor über die Decrete wöchentlich
. Öffentliche Vorträge halten.
‚129 Zeile 7 Bischof Rudolph hatte 1484 das erste Missale herbipolense druckeu
lassen, welches 1491 in «weiter Edition’ erschien, Er hatte Allen,
welche sich an der Herausgsbe betheiligt, und jenen, welche sich dieses
Messbuchs bedienten, einen Ablass von 40 Tagen verliehen. Bischof
Lorenz gab das Missale ,denuo sevisum ao correctum“ 1508 und aber-
mais 1509 heraus und verlieh einen Abiass Allen, welche dasselbe
kauften, welche sich dessen bei der heiligen Messe bedjenten, so wie
jenen, welche solcher Messe beiwehnten. Er liess 1609 auch ein Bre-
viarium drucken. (Vid. Gropp Coll. I. p 161 et seq.)
142 , 18 lies nares. |
148 , 11 v. U. lies competit, ebenso S. 151 Z. 12. v. U.
148 , "17 lies sacerdotes.
157 ,„ 9 statt quo lies quod.
168 ,
:21 Wir druckten nach Schneidt mortem castitatis ; es muss aber heissen:
post volum castitatis.
109 , 19 v. U. statt quos lies quas. |
161 , 8 für Kartentreger wird richtiger gesetzt werden Kirchentraeger, wle es
such p. 186 Z. 8 heisst. — Z. 4 v. U. zu quem divinum ist beizu-
: fügen ordinem. Conf. Synod. Wolframi Cap. LIX. p. 186.
162 Cap. X. die Lücke des Manuscripts ist zu ergänzen aus Synod. Wolframi
Cap. LXXIIL pag. 189.
e
Seite 163 N. XIX. wird richtiger gesetzt: cum tune nec Episcopus etc. Conf. Synod.
Wolframi Cap. XIV. p. 170.
„ 166 Zeile 2 v, U. statt eo lies ex.
„ 179
245
^S Ww d $ S 3 sy 3 3 3 3 WU
LA
e
e
»
»
»
»
»
»
»
n
»
»
»
10 ist zu ergänzen: de cura vel alia qualicunque universali vel etc. Und
Z. 15: vel officiali seu alio a nobis vel etc.
7 statt eo lies eos. Und Z. 21. ergünze: locorum ordinariis debitam
reddere ipsique ordinari! ab etc.
8 fies professionem.
11 und 12 lies plebani peragant.
12 v. U. statt suspecta lies suscepta.
12 statt obtentat lies intentat.
1 v. U. müssen die Zahlen heissen; 73. 75. 79. 82..94. 100. 102. 123.
5 lies sententia.
17 statt qui lies quia.
1 v. U. lies numerl.
9 v. U. lies partis reae.
10 lies factwn ipsum.
12 lies e£ litterarum uud Z. 19 statt rerum lies reus.
11 v. U. lies $5 opprobrium,
6 v. U. statt ad lies ab.
249 Dieser Tractatus de periculis wurde auf der Synode vorgelesen, findet sich aber
nicht in alleá Ausgaben den Statuten beigedruckt.
256 Zeile 11 v. U. lies contrahi.
» 257 fehlt bei XOIV. der Steriscus, und Z. 19 les pontiflcali.
„ 258 Zeile 20 lies exsortis; Z. 22 lies de/lestandis.
, 3203
» 264
, 3205
269
271
272
311
N
S s 3
15 statt hujus lies cujus; Z. 25 lies flenda und Z. 4. v. U. statt ab 1. ob.
7 lies vel extra praetextu; und Z. 7 v. U. lies natalis.
.18 ergühze: interdicti ecclesiastiel vel inhibitionis ecclesiasticae sepulturae
und Z. 11 v. U. lies protervitatis. -
18 lies assassinos.
8 v. U. lies bannum,
5 lies commode; und Z. 8 v. U. lies Concilii Constantiensis.
5 möchte für observalus bessdr ínchoatus zu setzen sein.
Geringere den Sinn nicht stórende Druckfehler wolle der nachsichtige Leser selbst
. berichtigen.
Druck von J. M. Richter in Würzburg.
.r
en iM cst ashals. — ies. . EE ERA... OS
-e
M d