Full text of "Tijdschrift over plantenziekten"

See other formats

da A
Á in EA

U
0
+

ek! er s
Ed _ ’
ME ebs,
4 # Ee
\

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEK-
TENKUNDIGE) VEREENIGING

LEES DCOP OMER
B drAcNe Tee dele Te Es IN

ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS

ZES EN TWINTIGSTE JAARGANG
MET ELF PLATEN
LR AR
mew vor:
BOT ANIGAL:
ARDA

Het Tijdschrift is in den Boekhandel verkrijgbaar à f 4.00;
voor het Buitenland à f 5.00.

Betalingen aan Dr. H. J. CALKOEN, Penningmeester der
Nederlandsche Phytopathologische(Plantenziektenkundige)
Vereeniging, „De Peppel”, Dieren.
(Afzonderlijke afleveringen worden niet verstrekt).

GEDRUKT BĲ: H. VEENMAN, WAGENINGEN — 1920

ud 0 5: Jg 7

HISKATAAAE) Re lb Tel: Bt id
k Br
» 5

oi Dre sr 7

Dad

WY AVA AR AAUKO

Br A 7 BOT AMBSRIJ KHO doa,

AAS ht APZOFT INT. 7 zi RAN
varndd HAN RE
EIN
tor wai
Asten 3 EN
U or.

06. wi pi wdn ve IabardAaod ob ct d RirdosbijT da) de
00.8 t 4 bastastinA dod 1047
ab hasonkorndet. uaomra!Y C.H KU tene risggriketalf. Á
\ (ovibrutesideis stal Jortszigolodtago teal tad: selen alrobe A a
artik tags T act. „geinige
Adordanss Herta dabrow mogerivrr ele sdlihsotostd)’

f
ak
ML ë ok |
n= Ì ai Á

| ji |
|

OSM AEDVTRUDAN MANUALS HK TIE gaen

INHOUD.

J. RrrzeMmA Bos. Bij den aanvang van den 26sten jaar-

BE Hende vole aide a coo Ange rt HORN ALE ahnaardaresl}
Mededeeling van den Phytopathologischen Dienst:

T. A. C. ScHoevers. Ziekten van aardappelknollen...
Bericht van den Phytopathologischen Dienst :

Bespuiting van perzik en druif met carbolineum...
Vlugschrift van den. Phytopathologischen Dienst:

W. B. L. VERHOEVEN. Zaaigraanontsmetting.....
J. RrrzeMmaA Bos. De gestreepte dennenrups [.......-..
K. Vorkersz. Tets over plaatselijk onderzoek van bloem-

bolleasiektsar. 15 vang Ara sgool CAHU, ARA Hett HEA
J. Rrrzema Bos. De gestreepte dennenrups IL (slot) ….
H. LINDEMAN. Een hernieuwd pleidooi voor den mol...
Bericht van den Phytopathologischen Dienst :

Bestrijding van schurftziekte bij appelen en peren...
Tu. J. pe Vin. Een waarneming betreffende de pimpelmees

f Parus. coeruleus padi eahinhaihtseha AN eas vand 2).
Ji Rrrzema Bos: Reotifieatiet noot omarmd.
H. W. Heinsius. Boekbespreking: Prof. Dr. J. RrrzeMa

Bos en T. A. C. ScHOEVERS, „Ziekten en Beschadigingen

der Landbouwgewassen’’, le deel, 4e druk ..…........
J. RirzeMa Bos. Aanteekeningen bij mijn artikel over de

BEHEE PIE Onnen HPB. Se At ee edn Kleren ar ze
J. RrrzeMmA Bos, Boekaankondiging: J. Kok, Plantkunde,

8e druk, Bemestingsleer, 10e druk, Veeteelt, 2e druk,

Vianden van landbouwgewassen, 2e druk..........….
H. J. CALKOEN. Mededeeling van den penningmeester …
E. VAN SLOGTEREN. De nematoden- el in de Bloem-

bolenmeroël KCE tet, A AANEEN Ol sad
H. W. Hernsrus. Verslag van de algemeene vergadering

der Nederlandsche Phytopathologische Vereeniging te

Wtrehib san 4, April TOB. GM 5 Udder ed Ni de
J. F. Vocer. Over het bestrijden van den nonvlinder...…
Mededeeling van den Phytopathologischen Dienst:

W. B. L. VERHOEVEN. Plantenziekten, warmede reke-

Blz.

LOD

108

109
110

140
146

ning moet worden gehouden bij de veldkeuring.....….
E. vAN SLOGTEREN. De nematoden-bestrijding in de bloem-
bollenstreek IE, „re AE … AEM eeeh ete Ns oe AN
Bericht van den Phytopathologischen Dienst:
Bestrijding van de aardappelziekte .…...............:
J. LEENDERTZ Cz4N. Eene Botrytis-ziekte op roode bessen
én r&barber;s AMB ne. orla
dieRrrzema Bos. Mededeelitig. un ZActstrdedenten Ak
E. VAN SLOGTEREN. De nematoden-bestrijding in de bloem-
bollenstneBkS EE. (slot). … van aren ENE Ee
J. Rrrzrma Bos. Trametes Pini Brot (Fr.), een voor de
dennen hoogst gevaarlijke zwam, thans ook in Neder-
land aangetroffen tess d. serdar tepoloihenohstk. Jut. NK
J. RrrzemaA Bos. Mijn afscheid uit mijn ambtelijke be-
trekking …,. …Aamsifd. sadserteb inteelt
J. Rrrzema Bos. Aan de donateurs en leden der Neder-
landsche _phytopathologische (plantenziektenkundige)
vereeniging. daosrabisg „Aftontasltg. Los AAST std drs
H. A. A. VAN DER LEK. Een ongewoon geval van aantas-
ting ddòr!ahekeldapw as:aab. atqoortrog. all „HUE Jkaset
C. A. L. Smrrs vaN Buresr. In Nederland waargenomen
parasieten van de gestreepte dennenrups .…...........….
T. A. C. Scmoevers. Nieuwe ziekten, waarop gelet moet
worden! pij boöneinaaitartod. gaste. sof. lt maÂ
T. A.C. Scroevers. Wintervlinderbestrijding .……........….
M. pe Konrne. Plantenziekten en vreemde houtsoorten.
J. RrrzemaA Bos. Bestrijding van de zoogenaamde „Witte
Roest’ der schorzeneeren. veroorzaakt door Cystopus
Tragopogonis (Persoon) Schroet ….........nr en

189

193

pas

ONDER REDACTIE VAN
PROF. Dr. J. RITZEMA Hos
ZES EN TWINTIGSTE JAARGANG — (1920).

Eerste aflevering.

_T, A Cf SCHOEVERS, Ziekten van Barddppelbholles
Ed heele van perzik en Aen met sk nele

4 Kr PS eh A hes en heen

LJ Ve
at Ke ah

ges ABONNEMENT SE ADVERTENTIËN — K
# ee d <t (78 AE

R Priĳzen per plaatsing: « *

1 o Er en

‘tijdschrift is in den Boek- : ij pag. / EN Es Gn

Jl verkrijgbaar à f 4.00; voor ; in all on Zr

et Buitenland à f 5—. (Voor België ih dd En 15 Ze Re:
Ln Beno guldens, niet Detö prijzen gelden voor een
Ka hd Jaarcontract (12 plaatsingen). en
p Bij éénmalige plaatsing worden
lingen aan Dr. H. J. CALKOEN, ; de prijzen met 20 0/5, bij driemalige fe
ningm. der Nederl. Phytopa- plaatsing met 15 0% en bij zesmalige Ee
ogische Vereeniging, Leidsche plaating met 10 0% verhoogd. h
Vaart 6 86, Haarlem. Voor. plaatsing wende men
We zich tot den Onder-Voorzitter der Kr
Nederl. Phytopathologische Veree- pel

niging, H. LINDEMAN, Boothstraat

fa nderlijke ese worden
er ‘strek. )

13; Utrecht. Jd

Druk: H. Veenman, Wageningen. pl

_ goo Liter.

VOOR TES e

Koper vitriool
Gemalen Kainiet
vrage men offerte aan de ek
_MALIEBAAN 52+ UTRECHT. 50 B

negmmmmnnenEERREREREEREEREEREEREERERE IE

Zwavelzure > Ammoniak 5

wordt steeds meer en meer gebruikt voor
stikstof bemesting bij GRANEN en HAK-
_ VRUCHTEN en vindt meer en meer ingang
door zijn bizondere eigenschappen voor

ovarbemee

Land- en Tuinbouwbureau der Duitsche Vereen. voor
Ammoniakverkoop Burgem. Reigerstraat 83, UTRECHT

Vruchtboomcarbolineum. ged. merk eN ri m p en’

Beproefd MIDDEL TEGEN PLANTENZIEKTEN _
_ en ter verdelging van DIERLIJKE PLANTEN-
PARASIETEN bij alle CULTUURGEWASSEN.

Verkrijgbaar in bussen van I, 2, 5, IO, 25
en 50 Liter, benevens in vaten van roo en

Vraagt prijsopgaaf en gebruiksaanwijzing.

N.V, Utrechtsche Asphaltfabriek
Afd. „KOOLTEER”
v.h, Maatschappij tot Bereiding
É van Koolteerproducten
Fabriek: KRIMPEN a.d. IJSEL
Kantoren: UTRECHT, Maliebaan 35.

Brief- en Telegram-Adres:
5 „KOOLTEER UTRECHT"

Telefoon Interc. No. 1388, 188, 580.

Ì_ FIJNGEMALEN KAINIET

__de beste

« ete | Onkruidverdelger

de eenvoudigste

Vraagt inlichtingen en brochures bij het Landbouw-
kundig bureau van het Kalisyndikaat te UTRECHT

ePvovoororveovvvv

La AE shad Sn
omologische Vereeniging

BA P. Je VAN AARDENNE 9 helpt hare leden bij den |

ES 8 Boes

8 _Kunstmeststoffen 8 7 eee Aizen en

eN -

Ò DORDRECHT 5 Mekhi on hade Meert

- S | zijn voor de leden gratis.

4 — S Bureau der it He Rijnkade 8, —

|
|
ee

En .

Koninklijke Zaadhandel en Kwekerij
A. WULFSE,

ZWIJNDRECHT.

Vertrouwd adres voor alle soorten
GROENTEN-, BLOEM- EN
LANDBOUW ZADEN.
Legpoters, Tuinbouwartikelen,

a etc.

De N.V.
je Ee Zaaizaadvereeniging NUNHEM"
_____NUNHEM, LIMBURG

Fteelt uitsluitend zaden van nieuw
| gewonnen, verbeterde groenteras-
s sen en op verhoogde opbrengst

en — zoover dit mogelijk is —
) ‘tevens op immuniteit tegen plan-
ie mezen „geselecteerde soorten.

EN Geill. Prijscourant gratis.

prEN

p @

B ‚ Laat elk Lid onzer Vereeniging een |
® nieuw Lid aanbrengen!
% & Aanmelding s.v.p. bij den Penningmeester ©
Dre HJ GALKOEN
HAARLEM - Leidsche Vaart 86.

UTRECHT

_ VERENIGDE E CHEMISCHE F: FABRIEKEN |

HOOFDKANTOOR: MALIEBAAN 81, UTRECHT
TELEFOON: 3461 en 3508 - TELEGRAM-ADRES „RODUMA”

FABRIEKEN TE j
_ KRALINGSCHE VEER, ZWIJNDRECHT EN GRONINGEN

C.A KNOCK - ROTTERDAM
KRACHTVOEDER- EN. KUNSTMESTHANDEL
: HEEFT AAN TE BIEDEN

KOPERVITRIOOL

Levering direct _

Van dit Nummer zijn voor het maken van &
propaganda voor onze Vereeniging

GRATIS EXEMPLAREN

verkrijgbaar.

Men wende zich met aanvragen tot den Redak-
teur: Prof. Dr. J.-RrrzeMma- Bos te Wageningen.

NEW YORK

BOTANIC Ala

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTENKUNDIGE)
VEREENIGING EN KRUIDKUNDIG GENOOTSCHAP DO DONA EA TE GENT,

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS.

Zes-en-twintigste Jaargang — re Aflevering — Januari 1g2o

BĲ DEN AANVANG VAN DEN 26srTen JAARGANG,

Bij gelegenheid van de afsluiting van den 25sten jaargang
waren mijne medebestuurders zoo vriendelijk eenige hartelijke
woorden tot mij te richten voor de zorgen, door mij gedurende
25 jaren aan ons Tijdschrift besteed. Voor die waardeerende
woorden betuig ik hun mijnen dank. Weerkeerig wil ik hier
mijnen vriendelijken dank brengen aan mijne medebestuurders
voor de toewijding waarmee en de aangename wijze waarop
zij steeds met mij hebben samengewerkt tot bereiking van het
doel dat wij ons stellen, nl. de belangen van alle takken van
bodemkultuur te bevorderen door kennis van de ziekten en
‚plagen onzer kultuurgewassen en van de wijze van voorkoming
en bestrijding van deze in ruimen kring te verbreiden.

In de tweede plaats wil ik hier een woord van dankbare hulde
brengen aan de nagedachtenis van den Heer G. Srags te Gent,
die met mij het Tijdschrift redigeerde van 1895 tot 1904, en die
ook nog daarna van zijne groote belangstelling blijk gaf, door
aan onze Vereeniging jaarlijks eene som van fres 50 te doen
toekomen. Helaas heeft hij de bevrijding van zijn vaderland
niet mogen beleven; hij is gedurende den oorlog gestorven. —

Ten slotte een hartelijk woord van dank aan de trouwe mede-
werkers, aan wie het te danken is, dat het Tijdschrift in den
loop der jaren in omvang is toegenomen en in gehalte is ver-
beterd; ook aan den tegenwoordigen uitgever en drukker, den
Heer H. VEENMAN alhier, met wien ik steeds op aangename
wijze samenwerkte en die voor eene nette uitgave zorgde.

Ik meen te kunnen zeggen, dat het Tijdschrift steeds eene
nuttige lektuur heeft geboden, niet alleen voor den beoefenaar

der natuurwetenschappen maar ook, en vooral, voor ieder, die
zich met den praktischen landbouw, den tuinbouw of den bosch-
bouw bezig houdt; terwijl ook iedere bezitter van een landgoed
of een tuin er voor zich zelven zoowel als voor zijnen tuinbaas
of boschbaas veel in kon vinden, waarvan de kennis voor hen
van nut kon wezen.

Toch komt het Tijdschrift nog bij lange na niet in genoeg han-
den. Daarom zijn er maatregelen genomen om het nog beter
aan zijn doel te doen beantwoorden en het in ruimeren kring
te verspreiden. Daartoe is eene geregelde samenwerking met
den phytopathologischen dienst tot stand gebracht. Door de
aan dezen dienst verbonden controleurs en door zijne talrijke
over het geheele land verbreide correspondenten wordt de phy-
topathologische dienst geregeld op de hoogte gehouden met de
verschillende ziekten en beschadigingen van kultuurgewassen,
welke zich in de onderscheiden streken van Nederland vertoonen,
terwijl onder leiding van de hoogere ambtenaren van dezen
dienst stelselmatig proeven worden genomen omtrent de be-
strijding van de belangrijkste plantenziekten en schadelijke die-
ten. Door geregelde medewerking van den phytopathologischen
dienst zal dus het Tijdschrift in iedere atlevering of althans in
verreweg de meeste afleveringen iets kunnen geven, dat van
actueel belang is op het gebied van de ziektenleer der planten
en de bestrijding van ziekten en plagen van kultuurgewassen.
Wel werkten ook vroeger verschillende ambtenaren van den
phytopathologischen dienst aan het Tijdschrift mee, maar van nu
af zal eene geregelde medewerking plaatsvinden. — Ook zal, als
de ruimte het toelaat, nu en dan een overzicht worden gegeven
van de belangrijkste in den laatsten tijd in het buitenland ver-
schenen literatuur op plantenziektenkundig gebied. Dit is niet
alleen voor de wetenschappelijke beoefenaren der plantenziekten-
leer en der biologische wetenschappen van belang, maar ook
voor den praktischen land-, tuin- of boschbouwer, en voor ieder,
die een grooter of kleiner landgoed, of ook maar een tuin bezit.
Ook ziekten en plagen, die tot dusver hier nog niet voorkomen,
verbreiden zich soms later over ons land.

Het Tijdschrift, dat tot dusver om de twee maanden ver-
scheen, zal in ’t vervolg maandelijks uitkomen, zoodat op wat
op een gegeven tijdstip van actueel belang is, ook dadelijk de
aandacht kan worden gevestigd.

Het formaat van het „Tijdschrift over Plantenziekten”’ is met
het oog op de bij te voegen platen eenigszins vergroot. Deze
eerste aflevering wordt in ruime mate verspreid onder personen
en corporaties, die tot dusver nog miet als lid of donateur tot

onze Vereeniging waren toegetreden, in de hoop, dat velen zich
zullen aanmelden.

Evenals vroeger zullen platen en figuren in den tekst, waar
het noodig is, worden bijgevoegd. Echter zal ik mij wegens de
groote kosten, welke zoodanige illustraties, vooral onder de
tegenwoordige tijdsomstandigheden meebrengen, tot mijn groote
spijt in dezen eenigszins moeten beperken.

Een of twee afleveringen van den 20sten jaargang zullen wor-
den gevuld met een inhoudsopgave van en een register op de 25
tot dusver verschenen jaargangen. Herhaaldelijk is door meer-
dere lezers de wensch naar een inhoudsopgave en een register
uitgesproken, en het vorige jaar is besloten, aan dien wensch
gevolg te geven. Daar dit werk echter feitelijk bij de vorige
25 jaargangen behoort, zal het worden gedrukt op papier van
het formaat van deze vorige jaargangen.

In de verdere afleveringen van den jaargang 1920 zullen o.a.
de volgende artikelen worden opgenomen: het vervolg en slot
van mijn artikel over de gestreepte dennenrups, — het verslag
van eene voordracht van den Heer VoLKERSZ over bloembollen-
ziekten, — een artikel van den Heer LINDEMAN over ziekte-
verschijnselen bij planten als gevolg van voedselgebrek, — een
artikel van de Heeren SCHOEVERS, VAN DER LEK en VAN POETE-
REN over „loodglans”’, — een van Dr. VAN SLOGTEREN over de
aaltjesziekte der narcissen en hare bestrijding, — een van den
Heer ScHENK over den ringworm der pereboomen, — een artikel
van den Heer ScHOEVERS over het Cattleya-kevertje, — eenige
beknopte berichten van den phytopathologischen dienst over
onderwerpen, die van actueel belang zijn, — alsmede nieuwe
Mededeelingen van den phytopathologischen dienst, voorzoover
voor de opneming daarvan aanleiding bestaat.

In de laatste jaren zijn de kosten van papier, zet- en drukloon
eliehés enz. énorm gestegen; zoo zelfs dat over 1919 de rekening
van de Nederlandsche phytopathologische Vereeniging sloot
met een aanzienlijk te kort. Of het Tijdschrift zal belangrijk in
omvang moeten worden verminderd, òf de contributie der leden
zal moeten worden verhoogd. Aangezien de beteekenis van de
ziektenleer der planten voor den land-, tuin- en boschbouw steeds
grooter wordt, zal van eene vermindering van omvang moeilijk
sprake kunnen zijn; terwijl goede platen tot juist begrip van de
behandelde onderwerpen onmisbaar zijn.

Het bestuur zal derhalve aan de leden-vergadering voorstel-
len, de contributie te verhoogen tot f 3.00 per jaar. Aan de dona-
teurs en leden onzer Vereeniging richt ik verder het dringende
verzoek, zooveel mogelijk nieuwe leden en vooral ook nieuwe

donateurs te werven. Al wie zich voor plantenziekten en plan-
tenbeschadigers uit het dierenrijk interesseert, worde lid of dona-
teur van de Nederlandsche phytopathologische (plantenziekten-
kundige) Vereeniging, al naarmate hij eene kleinere of grootere
som voor het goede doel kan of wil afstaan. Ik richt eene drin-
gende uitnoodiging om toe te treden tot onze Vereeniging aan al
de Land- Tuin- en Boschbouwmaatschappijen in ons land en aan
de afdeelingen van deze maatschappijen, — aan alle praktische
land-, tuin- en boschbouwers, — aan de grootgrondbezitters, —
aan de eigenaars van buitenplaatsen en aan allen, die ook maar
een tuin bezitten, — aan hen, die aan het hoofd staan van eene
land- of tuinbouwschool of van een land- of tuinbouwcursus, —
en ook aan alle beoefenaren van de natuurwetenschappen.

Ieder steune naar zijne krachten het belangrijke werk van de
Nederl. phytopathologische Vereeniging !

De Redacteur van het „Tijdschrift over Plantenziekten”

J. RrrzeMa Bos.

Wageningen, Januari 1920.

(Afzonderlijk verkrijgbaar als
Mededeeling no. 9 van den
phytopathologischen dienst.)

ZIEKTEN VAN AARDAPPELKNOLLEN.
INLEIDING.

Het feit, dat verschillende zeer belangrijke ziekten van aard-
appelen met het pootgoed kunnen worden overgebracht, maakt,
dat het van het hoogste gewicht is, alleen pootgoed te gebruiken,
dat vrij is van zulke ziekten. Van sommige dezer ziekten is de
. aanwezigheid aan de knollen niet waar te nemen. Andere daaren-
tegen veroorzaken aan de knollen ziekteverschijnselen, die zonder
loupe of mikroskoop min of meer duidelijk waarneembaar zijn.

Het bleek zeer gewenscht, naast de reeds eerder versche-
nen Mededeeling No. 6 over „Aardappelziekten”, waarin een
aantal ziekten van het loof worden beschreven, ook eene Mede-
deeling samen. te stellen, waarin. de ziekten der knollen worden
behandeld en afgebeeld; om het herkennen gemakkelijk te
maken, is tevens een tabel (achter blz. 17) samengesteld, volgens
welke men met de zieke knollen in de hand, door nauwkeurige
beschouwing dier knollen en vergelijking van de verschijnselen
met de tabel, de ziekte kan vaststellen. Het verdient aanbeveling,
de aardappelen vooraf voorzichtig schoon te wasschen. Bij het
gebruik der tabel mag niet uit het oog worden verloren, dat
soms twee of meer der genoemde ziekten op een en dezelfde knol
kunnen aanwezig zijn; tevens kan het voorkomen, dat verschil-
lende personen een kenmerk op eenigszins verschillende wijze
beoordeelen. Het verdient aanbeveling, steeds van meerdere
knollen. gebruik te maken, die allen het ziekteverschijnsel,
waarvan men den naam wil vaststellen, op overeenkomstige
wijze vertoonen. De bruikbaarheid van de tabel zal in de praktijk
moeten blijken; met eenige oefening zal men echter in eenvou-
dige gevallen gewoonlijk wel den naam van de ziekte kunnen
vaststellen. Indien het bepalen van de ziekteoorzaak moeilijk-
heden oplevert, zal men goed doen de aardappelen, waarmede
men moeite heeft, ter onderzoek op te zenden naar den Phyto-
pathologischen Dienst te Wageningen.

In de beschrijving der ziekten komt eenige malen het woord
„vaatbundelring” voor. Ter verduidelijking hiervan diene het
_ volgende. Een aardappelknol is een. sterk verdikt onderaardsch
stengeldeel; als elke stengel, is dus ook de aardappelknol
inwendig voorzien van een stelsel kanalen. Deze kanalen,

die in ’t algemeen bestemd zijn, eensdeels voor het vervoer van
het door de wortels opgenomen water met daarin opgeloste
voedingsstoffen, anderdeels voor het vervoer van de in de
bladeren met behulp van die stoffen en het koolzuur uit de
lucht gevormde bouw- en reservestoffen, zijn bekend onder den
naam vaatbundels. Bij een in de lengte doorgesneden. aardappel-
knol ziet men deze vaatbundels, die in dien knol alleen de laatst-
genoemde functie vervullen, als een dun streepje, iets helderder
geel van kleur dan het vleesch, evenwijdig aan de schil op
ongeveer WV, à 34, c.M. diepte in het vleesch verloopen; alsde
snede is aangebracht juist door het naveleinde (het deel, waar-
mede de knol aan den uitlooper heeft vastgezeten), dan is te zien,
dat deze vaatbundels van het naveleinde uit rondom de geheele
knol loopen (zie fig. 8); men spreekt daarom van den „vaat-
bundelring”.

Over de oppervlakte van den knol verdeeld, maar in hoofdzaak
aan het topeinde, vindt men in verdiepingen de z.g. oogen, die
niets anders zijn dan knoppen, bestemd om het volgende jaar
uit te loopen. Ook deze oogen staan met den vaatbundelring in
directe verbinding.

Daar een aardappelknol een levend plantendeel is, heeft deze
ook behoefte aan ademhaling, aan opname van zuurstof uit
de lucht dus, terwijl zij koolzuur en waterdamp moet kunnen
afgeven. Dit geschiedt door middel van openingen in de schil,
die overeenkomen met de openingen, die men duidelijk als over-
langsche (in enkele gevallen dwarsche) wratachtige spleetjes
op de takken en stengels van allerlei houtachtige planten kan
waarnemen; zij dragen evenals deze den naam van „lenticellen.”
Door deze openingen dringt de lucht tot binnen in de knol, maar
schadelijke organismen en stof worden tegengehouden door een
los weefsel van afgestorven cellen, dat als filter dienst doet.

In deze. Mededeeling worden uitsluitend de ziekten van de
aardappelknollen behandeld. Het is gewenscht, hiernaast steeds
Mededeeling No. 6, hierboven reeds genoemd, te raadplegen
over de verschijnselen, die de ziekten in het loof veroorzaken.

BESCHRIJVING DER ZIEKTEN.

Ll. _Rhizoetonia-ziekte (zie pl. 1, fig. 1). De zwarte of bruine
korstjes op de knollen zijn platte kluwentjes van stijf in elkaar
gewikkelde bruine zwamdraden, van de zwam Rhizoctonia
solani; deze z.g.n. sklerotiën zijn met den nagel van de schil
af te krabben, waarbij de schil er onder onbeschadigd blijkt
te zijn. Op zichzelf zijn de sklerotiën dus onschadelijk, maar na

het uitpoten der aardappelen gaan ook zij opleven; er groeit
dan een bruin zwamweefsel uit, dat de spruiten .van de in
bakken ter kieming gelegde aardappelen kan omspinnen en tot
afsterven brengen; op het veld kunnen alle ondergrondsche
deelen der aardappelplant door de zwam aangetast worden. De
verschijnselen die hierbij optreden, zijn nauwkeurig beschreven
in Mededeeling No. 6.

Ter voorkoming van de ziekte moet men voor poters alleen
aardappelen kiezen, welke vrij zijn van sklerotiën. Als dit
onmogelijk is, of wanneer men geheel zeker wil gaan, kan men
de zwam dooden door de poters gedurende 1} uur te dompelen
in een 1/,, %% oplossing van sublimaat in water. (1 gram per Liter).
Men losse het sublimaat, dat in poedervorm of als pastilles van
l (ook wel van 4) gram bij apothekers en drogisten verkrijgbaar
is, niet in metalen, maar in glazen, houten of geëmailleerde
vaten in water op: een houten kuip komt hiervoor wegens zijn
grootte wel het eerst in aanmerking. De sublimaatoplossing
mag niet al te vaak, hoogstens 3 keer gebruikt worden, daar zij
in sterkte achteruitgaat. Zijn de aardappelen tevens sterk
schurftig (zie blz. 9), dan niet meer dan 2 keer. Daar ook aarde
de werkzaamheid van sublimaat sterk vermindert, moeten de
aardappels voor de behandeling goed schoongemaakt worden
in water. Voor 20 H.L. poters (dus voor 1 H.A. oppervlakte)
heeft men 300 gram sublimaat noodig. Men lost deze hoeveelheid
op in 5 L. warm water en voegt bij deze oplossing 295 Li. water,
zoodat men. 300 L. vloeistof verkrijgt. Hierin kan dan 3 maal
achtereen telkens 6—7 H.L. aardappelen ingedompeld worden.
De kosten aan sublimaat zullen bij normale prijzen + f 1—
bedragen, op dit oogenblik zijn zij ongeveer het drievoudige.
Sublimaat is zeer sterk vergiftig wanneer het in de maag komt;
men houde het dus buiten het bereik van kinderen en huisdieren.

De tijd, waarop de behandeling wordt uitgevoerd, doet niets
ter zake; men kan het dus zeer goed in de wintermaanden doen.
Alleen moet men er op letten, dat de oogen nog niet of zoo goed
als niet aan het uitloopen zijn; anders zou beschadiging \ van
de spruiten kunnen plaats hebben.

Daar de zwam Rhizoctonia, evenals andere later te noemen
zwammen, in den grond kan overblijven, helpt de ontsmetting
van pootknollen natuurlijk niet tegen aantasting van wt der
bodem. Zij is vooral op haar plaats, waar men op nieuw of onbe-
smet land gaat poten, zoodat besmetting van de planten en
knollen van de poters uit wordt voorkomen en tevens de grond
wordt gevrijwaard voor besmetting. Rationeele vruchtwisseling
is tegen deze, als tegen de de meeste nog te bespreken ziekten,

een niet genoeg te waardeeren middel ter voorkoming van ern-
stige uitbreiding.

2. Woekeringen uit de lenticellen. Wanneer aardappelen in
voehtigen grond groeien, komen uit de lenticellen dikwijls kleine,
witte, paarlachtige opzwellingen naar buiten; deze wratjes be-
staan uit weefselcellen van de aardappelknol. Zij zijn geheel
zonder beteekenis. Men verwarre ze niet met de zeer jonge wrat-
ten der wratziekte (zie no. 3).

3. Wratziekte (zie pl. Ll, fig. 2). Deze zeer ernstige ziekte komt
voor zoover bekend, in ons land nog slechts op heel enkele
plaatsen. in de provincie Groningen voor. Bij lichte aantasting
zijn. de oogen veranderd in eerst witte, spoedig bruin wordende
wratjes; later groeien deze opzwellingen uit tot groote, uitge-
groeide wratten van een los, sponsachtig weefsel; zij breken
gemakkelijk af en rotten spoedig; in ernstige gevallen verandert
de geheele knol in een zwarte, wratachtige massa, die eigenlijk
niets meer op een aardappel lijkt.

De ziekte wordt veroorzaakt door een zwam van zeer eenvou-
digen vorm, die in den grond leeft en van daaruit in de knop-
pen, zoowel in die aan de knollen (de oogen) als in. die aan de -
stengels, doordringt en aanleiding geeft tot de vorming der
wratten. Men kan deze dus ook op de stengels vlak bij den grond
aantreffen; daar zijn zij dan meer groen en bloemkoolachtig
van uiterlijk.

Pootaardappels met zulke wratten mogen in geen geval als
pootgoed worden gebruikt; de geheele partij, waarin zij voor-
komen, dient onvoorwaardelijk te worden afgekeurd, ingevolge
de bepalingen van de wet van 1 Juni 1918 (Stbl. 309). Van de
vondst moet men kennis geven aan den burgemeester zijner
gemeente, opdat de bestrijding dezer gevaarlijke ziekte, geregeld
bij de hierboven genoemde wet, met kracht kan worden ter hand
genomen. Het eenige bestrijdingsmiddel bestaat in het doen uit-
sterven van de ziekte in den grond door op besmet terrein in
een reeks van jaren geen aardappelen meer te telen. Hoeveel
jaren precies noodig zijn om dit doel te bereiken, is nog niet
bekend. Niet alle aardappelsoorten zijn even vatbaar voor de
ziekte. In Engeland meent men geheel onvatbare soorten gevon-
den te hebben; in ons land schijnt Ceres hiertoe te behooren.
De ziekte treedt meest op op perceelen, die jaar op jaar voor
de teelt van aardappelen worden gebruikt, zooals b.v. met kleine
pereeeltjes bij arbeiderswoningen nog al eens het geval is.

4. Fusariumrot (zie pl. IL, fig. 3). Wanneer aardappelknollen
zijn aangetast door zwammen, vooral die van het geslacht
eene worden. zij doornnkend met de draden van die
zwammen, die de celwanden vernielen. De aantasting gaat uit
van wonden in de huid, die door insekten tijdens den groei of
bij het rooien. door gereedschappen kunnen worden veroorzaakt.
Wanneer er geen aantasting door bakteriën bijkomt, ontstaat er
een typisch zgn. droogrot, waarbij de aardappel zijn vorm behoudt
maar onder de huid een weinig inschrompelt, zoodat deze zich
eenigszins rimpelt (zie fig. 3).

Door een bikomatige. inwerking van bakteriën treedt echter
dikwijls een natrot op, waardoor de aardappel geheel of ten.
deele in een vieze, stinkende massa kan overgaan. Aan de opper-
vlakte der door Fusarium aangetaste aardappelen vormt de
zwam witte zwamkussentjes, bestaande uit overeind staande
draden, waaraan. kleine sporen, z.g. conidiën, gevormd worden.
Komen deze sporen terecht op een wondje in een aardappel,
dan kunnen zij gaan. kiemen, d.w.z. er groeit een zwamdraadje
uit, dat in de knol dringt en zich daar gaat vertakken, met de
beschreven gevolgen. Deze ziekte is niet gevaarlijk voor de plan-
ten, die uit de poters opgroeien, maar natuurlijk kunnen. zulke
zieke poters niet dan zwakke planten opleveren, indien er al
een plant uit opgroeit. In de bewaarplaatsen kan de ziekte van
de zieke op de gezonde knollen overgaan, zoodat het zaak is
aangetaste aardappelen vóór het inkuilen uit te zoeken en te
verwijderen. Ook is het noodig, de bewaring zoo luchtig mogelijk
te doen geschieden. Partijen, wäarin veel Fusarium-zieke knollen
voorkomen, zijn niet geschikt voor bewaring.

5. Gewone Schurftziekte (zie pl. III, fig. 10 en 12). Ook deze
ziekte wordt veroorzaakt door een zwam, Oöspora ( Actinomyces)
scabiës. Zij veroorzaakt op de schil tusschen de oogen, meestal
beginnende bij de lenticellen, eerst kleine, wratachtige verheven-
heden, of pokken die gevuld zijn met een bruine, kurkachtige
massa (fig. 10); later zinkt echter de aangetaste plek in, waardoor
binnen een verhoogden rand een. schotelvormige verdieping ont-
staat, bruin van kleur en zeer onregelmatig‘van vorm. De plekken
zijn meestal vrij ondiep, maar soms zóó diep „ingevreten”’, dat
men in twijfel staat of men niet met vreterij te doen heeft,
(zie fig. 12). De zwam gaat evenals Rhizoctonia met de poters
over, maar hieraan behoeft men niet veel beteekenis te hechten.
aangezien zij op alle plaatsen, waar aardappelen verbouwd
worden, reeds in den grond voorkomt. In de meeste gevallen
heeft dit echter slechts een gering optreden van schurft op knollen

tengevolge. Indien echter de grond sterk bemest wordt met
kalk of mergel, met stadsvuil, koolasch of andere kalkhoudende
meststoffen, dan treedt de ziekte gewoonlijk sterk op; men
vermijde dus dergelijke bemestingen zooveel mogelijk. Op be-
smetten grond passe men rationeele vruchtwisseling toe, en men
kieze soorten, die bekend zijn als weinig vatbaar voor schurft.
Roodschillige aardappelen hebben er minder van te lijden dat
witschillige. Op nieuw land of stellig nog onbesmet land poote
men alleen aardappels, die op de op blz. 7 voor Rhizoetonia be-
schreven wijze met sublimaat ontsmet.

6. Doorgroeien en vorming van dochterknollen (zie pl. [, fig. 4).
Van dit verschijnsel, dat men niet als een eigenlijke ziekte kan
beschouwen, treden twee vormen op, nl. een doorgroeien der
oogen en knolvorming in den zomer, als na aanhoudend droog
weer veel regen valt, en een vorming van spruiten met daaraan
optredende knolvorming in het voorjaar. In het eerste geval
groeien een of meer oogen na geen of slechts zeer korten rusttijd
uit. Geschiedt dit met het aan den top geplaatste oog, dan kan
aan dien top een verlenging van de aardappelknol ontstaan.
Groeien. meerdere oogen uit, dan ontstaan soms zeer samen-
gestelde knollen, zgn. poppige aardappels (fig. 4). De dochter-
knollen. kunnen dan met een breede voet aan de moederknol
verbonden zijn, of wel het zijn meer ronde knolletjes, die met
een. dunne verbinding aan de groote knol zijn bevestigd.

De vorming van jonge knolletjes aan de stolonen heeft vooral
plaats in de bewaarplaatsen, in het voorjaar of bij reeds gepote
knollen, als de grond zeer droog is.

Zeer nadeelig is de vorming van dochterknollen in het algemeen
niet; wel kunnen de kwaliteit en het weerstandsvermogen achter-
uitgaan. Zoo kan een later bijgegroeid deel van een aardappel
minder uitgerijpt en daardoor vatbaarder zijn voor ziekten
(Phytophthora, Fusarium e. d.).

Vorming van jonge knolletjes in den grond, dus na het poten,
kan tot gevolg hebben, dat de knol geen normale spruiten
meer boven den grond kan maken en dus niet opkomt. Dit
verschijnsel is bij vroege aardappelen waargenomen.

7. Bakteriënziekte. (PI. II, fig. 5). Indien door een wond in de
schil bakteriën in een aardappelknol hebben kunnen binnen-
dringen, gaat dikwijs de geheele aardappel door de inwerking dier
kleine organismen in rotting over; heel dikwijls ontstaat dan een
z.g. natrot; de aardappel verandert in een vieze, brijachtige,

stinkende massa. De ziekte treedt zoowel op het veld als in de

bewaarplaatsen op, in het bijzonder in natte nazomers of bij in
vochtige ruimten bewaarde aardappels. Men kan er weinig tegen
doen; hoe beter doorlatend de bodem is, hoe minder last men er
van heeft. Een partij, waarin veel bakterierotte aardappels
voorkomen, gebruike men niet voor pootgoed; de kans bestaat
dat ook de bakterie der zwartbeenigheid in de rotte aardappelen
zit, waarvan wegrotten der stengels aan den voet het gevolg zou
kunnen zijn. Men zie voor nadere bijzonderheden hierover
Mededeeling 6, Aardappelziekten, blz. 12.

Het kan gebeuren, dat het bakteriënrot niet zóó sterk optreedt;
dit is vooral het geval, als de bakteriën niet van buiten af door
een wond, maar van uit de moederplant door het naveleinde
zijn binnengedrongen. Dan ziet men op doorsnede in en langs
den vaatbundelring eerst streepvormige zwarte, later meer uit-
vloeiende grauwgrijze vlekken (fig. 5), die ten slotte ook in rotting
kunnen overgaan. Zulke aardappelen gebruike men evenmin als
pootgoed; het is aan te raden de geheele partij af te keuren,
daar deze lichtere aantasting van buiten niet te zien is, terwijl
van de er uit opgroeiende planten niets of- heel weinig terecht
komt.

Om uitbreiding van het bakteriënrot in de bewaarplaatsen te
voorkomen, zorge men er voor de aardappelen luchtig, niet te
warm en in dunne lagen uitgespreid te bewaren. Een partij,
waarin bij het rooien dit rot wordt geconstateerd, beware men
dus liefst niet in een kuil, maar in een kelder.

8. Roodrot. Deze zelden voorkomende ziekte wordt veroor-
zaakt door de zwam Phytophthora erythroseptica. De daardoor
aangetaste knollen zien er van. buiten uit als de bekende „zieke”
aardappelen, aangetast door Phytophthora infestans (zie blz. 12);
het wankleurige vleesch schemert door de schil heen. Het zieke
gedeelte van den aardappel is van een lederachtige of rubber-
achtige geaardheid; bij het doorsnijden blijkt de van het navel-
einde uitgaande aantasting zich ver in de diepte uit te strekken.
De kleur is vuilwit; vrij spoedig na het doorsnijden verandert dit
vwilwit in steenrood, dat na eenige uren grauw en daarna zwart
wordt. De aangetaste knollen rotten ten slotte geheel weg, zoodat
zij niet als poters worden gebruikt. Met andere knollen uit
dezelfde partij, waaraan restjes van zieke knollen kunnen hangen
of met grond, die door deze is besmet, kan de ziekte worden over-
gebracht. Van de planten wordt dan de stengelvoet aangetast,
waardoor deze vroegtijdig afsterven. Mocht de ziekte daarom in.
een partij voorkomen, dan is het aan te raden, de gezonde
knollen met sublimaat te ontsmetten (zie blz. 7).

9. Bladgroenvorming in de knollen. Indien knollen zoo dicht
bij de oppervlakte in den grond worden gevormd, dat een deel
van den knol boven den grond uitsteekt, krijgt dit gedeelte een
groene kleur. Zulke knollen zijn dus niet ziek, maar daarin is
onder den invloed van het zonlicht bladgroen (chlorophyl) ge-
vormd, dezelfde kleurstof, die in alle groene plantendeelen voor-
komt Zulke knollen zijn voor pootgoed evengoed al andere.
Als consumptieaardappel zijn de groene echter minderwaardig.

10 Aardappelziekte, veroorzaakt door de zwam Phytophthora
infestans. (Pl II, fig. 6). De verschijnselen van aantasting
door de „ziekte”’ zijn algemeen bekend; de schil vertoont
bruin- of blauwachtige vlekken, die door de wat ingezonken
sch'l heenschemeren. Bij doorsnijden blijkt een meestal niet zeer
diepgaande, bruine verkleuring aanwezig te zijn, te onderscheiden
van die, welke bij aaltjesaantasting (zie blz. 14) optreedt,
doordat bij deze laatste het bruine gedeelte meer korrelig is
geworden, terwijl het bij aardappelziekte vast is gebleven. Voor
nadere bijzonderheden over deze ziekte leze men de gratis bij de
Directie v. d. Landbouw te ’s-Gravenhage verkrijgbare brochure:
„Het besproeien der aardappelen met Bordeauxsche pap.” In
deze besproeing, die minstens tweemaal moet worden uitgevoerd,
heeft men een uitstekend middel tegen de aardappelziekte.
Hoewel de ziekte met de poters weer op het veld gebracht wordt,
is toch het uitbreken blijkbaar geheel afhankelijk van de weers-
gesteldheid in de maanden Juni, Juli en Augustus. Daar een ge-
was, dat ernstig aan aardappelziekte heeft geleden, een slechte
oogst oplevert, doet men goed daarvan om die reden geen
pootgoed te nemen. Er bestaat groot verschil in. vatbaarheid,
zoowel van het loof als van de knollen, bij de verschillende soor-
ten; zoo is b.v. het loof van Zeeuwsche blauwe zeer vatbaar,
daarentegen de knol van de Eigenheimer.

11. Kringerigheid, kranzigheid of vlekkerigheid. (Zie pl. [I, fig.
7 en 8.) Van deze ziekte, hier en daar ook wel het „vuur”’ genoemd,
is de oorzaak nog niet bekend. De aangetaste aardappelen kunnen
van buiten geheel gaaf zijn, maar ook ziet men soms, door de
schil heenschemerend, strepen of kringen, op welke in hevige
gevallen de schil gebarsten kan zijn. In de wijzen, waarop de
ziekte zich kan voordoen, blijken ook bij doorsnede verschillen
te bestaan. Bij de meeste soorten ziet men bruine vlekjes en
streepjes van 1—6 m.M. grootte, blijkbaar zonder regelmaat in het
vleesch verspreid (fig. 8). Bij andere soorten, speciaal de Eigen-
heimer (fig. 7), ziet men naast vlekjes en strepen. dikwijls sterk ge-

bogen bruine lijnen, vooral in de omgeving der vaatbundels.

De celwanden zijn op die plaatsen verkurkt, vandaar de bruine
kleur; overigens worden noch de celwanden, noch de zetmeel-
korrels vernietigd. Zoolang de oorzaak van deze ziekte onbekend
is, kunnen er ook geen maatregelen ter voorkoming of bestrijding
worden aan de hand gedaan. Zij schijnt niet met de poters over
te gaan.

12. Zilverschurft. (Pl. III, fig, 9) Deze ziekte, die veroorzaakt
wordt door de zwam Spondylocladium atrovirens (— Phellomyces
sclerotiophorus), richt niet veel schade aan, terwijl de door haar
in het leven geroepen verschijnselen weinig in het oog vallen.
Zij komt daarom waarschijnlijk veel meer voor dan men wel
weet. De zwam leeft bijna steeds uitsluitend tusschen de kurk-
cellen. van de schil, waardoor deze een weinig worden opgelicht;
in de daardoor ontstane ruimte dringt wat lucht, hetgeen tenge-
volge heeft, dat de knol op de aangetaste plaats een eenigszins
zilverachtig glanzend uiterlijk krijgt. Met een sterk vergrootglas
ziet men op die zilverachtige plekken zeer kleine zwarte puntjes;
dit zijn weer zulke kluwens van zwamdraden, als reeds bij
Rhizoetonia zijn beschreven; bij deze laatste zwam worden deze
z.g. sklerotiën echter veel grooter dan bij de zilverschurft, waar
zij met het bloote oog niet of moeilijk zichtbaar zijn. In sommige
gevallen, tot dusver nog slechts zeer enkele malen waargenomen
bij Roode Star, dringt de zwam dieper in het vleesch, tengevolge
waarvan ondiepe inzinkingen ontstaan, die hoekig van vorm en
scherp begrensd zijn. (Zie fig. 9). Deze vorm van de ziekte is
bij het rooien der aardappelen niet zichtbaar; eerst als de
knollen eenige maanden bewaard zijn, beginnen zich de inzin-
kingen te vertoonen. Uit poters, die op deze wijze waren aan-
getast, groeiden planten met volkomen gezond loof, die echter
knollen voortbrachten, welke, ofschoon zij bij het rooien oogen-
schijnlijk volkomen gezond waren, toch later aan dezelfde ziekte
bleken te lijden.

Over het algemeen doet de ziekte weinig kwaad. Bestrijdings-
middelen zijn nog niet bekend; misschien zal de sublimaatbe-
handeling tegen den eerst beschreven, lichteren vorm dezer
ziekte succes hebben; tegen den tweeden vorm bleek zij geene
resultaten op te leveren.

13. Ringvuur in het loof of Verticillium-ziekte. Deze ziekte,
die bijfhet loof gemakkelijk is vast te stellen, (zie Mededeeling no.
6) blijft zoo wel in de knollen als in den grond over. Bij onderzoek
blijken zwamdraden in de vaatbundels voor te komen, waar-

door deze soms een lichte, geelbruine kleur hebben. Bij door-
snijden van den knol kan men dus soms in den vaatbundelring
smalle, geelbruine streepjes zien. Dikwijls echter is van deze
verkleuring niets te zien, ofschoon de zwam in de vaatbundels
aanwezig is. Uit zulke knollen groeien planten, die zich in het
begin normaal ontwikkelen, maar waarvan het loof in den loop
van de maand Juni de in de Mededeeling no. 6 beschreven
verschijnselen gaat vertoonen De ziekte kwam oa. in 1918 veel
voor en schijnt ook overigens niet zonder belang te zijn. Bestrij-
ding door behandeling der knollen met een ontsmettingsmiddel
is niet mogelijk, daar de zwam binnen in den knol zit. Men moet
dus geen poters van een gewas nemen, waarin de ziekte is opge-
treden, en passe op aangetaste perceelen rationeele vruchtwisse-
ling toe.

14. Kneuzingen. Aardappelen, die wat ruw behandeld worden
bij het vervoer en het opbergen, vertoonen niet zelden onder de
schil grauwgrijze plekken, die niet scherp gegrensd zijn, maar
min of meer geleidelijk in de gewone witte of gele kleur van
het vleesch overgaan. Die kneuzingen zijn zonder beteekenis;
zij kunnen echter gemakkelijk verward worden met andere
vlekken, zooals die, welke bij aantasting door de aardappel-
ziekte optreden. Alleen mikroskopisch onderzoek kan in twijfel-
achtige gevallen zekerheid geven.

15. Aaltjesziekte. (Zie pl. III, fig. 11)). De aaltjesziekte kan
zich, evenals de kringerigheid, soms verraden door barsten in de
schil, maar vaak schemeren alleen eenigszins ingezonken, bruin-
achtige plekken door de schil heen, welke laatste overigens gaaf is
gebleven. De barsten in de eenigszins papierachtige schil zijn
soms heel klein, maar zij kunnen ook wel + 3 c.M. lengte be-
reiken.

Op de zieke plaatsen, die meestal bij het naveleind beginnen
is het vleesch bruin en kruimelig geworden, welk verschijnsel
zich langzamerhand naar binnen toe uitbreidt. In deze korrelige
massa vindt men een groote menigte stengelaaltjes (Tylenchus
devastatrix); dit zijn zeer kleine, hoogstens 1} m.M. lange, +
Iso m.M. dikke, dus met het bloote oog nauwelijks zichtbare
wormpjes. Deze aaltjes zuigen de cellen uit en veroorzaken daar-
door de hierboven beschreven verschijnselen. Worden aaltjes-
zieke knollen uitgeplant, dan kunnen de aaltjes van daaruit in
het loof binnendringen; de stengels blijven dan kort, dik en
worden broos; de bladeren kronkelen en worden kroes. In ern-
stige gevallen vormen de aangetaste planten geen of zeer kleine

knollen; meestal valt de vorming van knollen nog wel mede.
Echter zijn dan dikwijls de aaltjes door de stolonen in ae knollen
binnengedrongen (vandaar dat de ziekte meestal! bij het navel
einde begint), zoodat men altijd kans loopt, van aaltjeszieke
planten besmette knollen te oogsten. Daar veel bouwlanden in
ons land, vooral op de zandgronden in Limburg en in den Achter
hoek en op Goeree, sterk met stengelaaltjes, die ook ín andere
gewassen voorkomen, besmet zijn, kan de ziekte ook bij gebruik
van volkomen aaltjesvrij pootgoed in het gewas optreden. Toch
komt zij ondanks het veelvuldig voorkomen van aaltjes, niet
heel veel voor, al wordt zij misschien vaak over het hoofd ge-
zien; zij doet althans niet heel veel schade.

Daar besmette poters weer zieke planten opleveren en daar-
mede tevens de grond met aaltjes besmet wordt, neme men
geen poters van perceelen, waarop de ziekte voorkomt. Overigens
kan men tegen de kwaal giets anders doen dan rationeele vrucht-
wisseling toepassen.

16. Bloedaardappelen. Het komt soms voor, dat aardappelen,
die van buiten niets bijzonders vertoonen, bij doorsnijden in het
vleesch over grootere of kleinere uitgestrektheid roode of helder-
paarse vlammen en strepen vertoonen Zulke „bloedaardap-
pelen” lijden niet aan een of andere“ besmettelijke ziekte; de
roode kleur is een gevolg van de vorming van rood celsap in
volkomen gezonde cellen Over de omstandigheden, die op het
optreden van dit verschijnsel invloed hebben, is niets bekend;
de neiging tot het vormen van rood celsap schijnt erfelijk te
zijn. Er komt zelfs een aardappelsoort voor, waarvan het vleesch
geheel donkerpaars is gekleurd. Daar inwendig roodgekleurde
aardappelen voor de consumptie minder gewenscht worden, doet
men goed, de knollen niet uit te poten, wanneer men het ver-
schijnsel er bij waarneemt. Sterk rood gekleurde knoïlen komen
eehter weing voor.

17. Holheid. Bij sommige aardappelen, die een aanmerkelijke
grootte bereiken, zooals verschillende soorten fabrieksaardappe-
len, maar soms ook wel bij aardappelen van normale grootte,
komt het af en toe voor, dat zich in het midden een onregelmatig
gevormde holte bevindt, die vaak niet, soms wel met de buiten-
wereld door een barst of spleet in verbinding staat. In het
laatste geval zijn door die opening meestal rottingsorganismen,
vooral bakterien, binnengedrongen, waardoor de knol inwendig
aan het rotten is geraakt. Staat de holte niet met de buiten-
lucht in verbinding, dan is van rotting geen sprake; men heeft

hier dan ook niet met en eigenlijke ziekte te doen. Het hol worden
is waarschijnlijk een gevolg van onregelmatige spanning in het
weefsel tijdens den groei, die b.v. veroorzaakt kan worden door
afwisselende groote droogte en vochtigheid. Vooral op hooge
gronden kunnen onder die omstandigheden vele. aardappelen
hol zijn. In t bijzonder Roode Star is in dat opzicht nog al vat-
baar. Indien geen rotting optreedt, heeft het verschijnsel niet
veel te beduiden; is er wel rotting aanwezig, dan zijn de aardap-
pelen zeer minderwaardig.

18. Vreterij, De aardappelknollen kunnen in den grond door
allerlei dieren worden aangevreten. Vrij veel komt voor de vreterij
door de alom bekende ritnaalden of koperwormen, de larven van
kniptorren, en door de minder bekende millioenpooten of oprol-
lers. De eersten vreten veelal gaten in de aardappels, ja niet
zelden vreten zij zichzelven geheel in de knollen in. De vreterij
der millioenpooten (wormvormige, dunne dieren, 2—3 c.M. lang,
met een zeer groot aantal pooten,) is meestal oppervlakkiger ;
toch vreten ook zij zich dikwijls in de aardappel in. Gewoonlijk
hebben de door deze dieren veroorzaakte wonden een scherpen
rand, terwijl men er natuurlijk dikwijls de daders bij of in vindt.
De oppervlakkige vreterij van millioenpooten kan nog wel
eens verward worden met ernstige aantasting door gewone
schurft, maar bij deze ziekte zijn de grenzen der zieke plekken
meestal minder scherp.

Het behoeft niet uiteengezet te worden, dat deze plaag niet
met de poters wordt overgebracht: de daders huizen in den grond.
Afdoende maatregelen, die ook in het groot uitvoerbaar zijn,
zijn tegen deze plagen niet bekend.

19. Poederschurft. (Pl. III, fig. 13). Bij deze veel minder dan
de gewone schurft verspreide ziekte vormen zich in het eerste
begin van de aantasting kleine blaasjes, die spoedig openspringen
warbij de huid aan de randen van de pok als een vliezig, over-
eind staand randje achterblijft; de pok is gevuld met een bruin
poeder, dat bestaat uit losgeraakte, verkurkte cellen, waartus-
schen men bij mikroskopisch onderzoek voortplantingsorganen
van de slijmzwam Spongospora subterranea, de oorzaak der
ziekte, vindt. Deze zwam leeft in den grond en tast van daaruit
de knollen aan. De ziekte komt in ons land in hoofdzaak in de
Veenkoloniën voor, waar zij vaak met de „gewone”’ schurft-
ziekte verward wordt. Schade van beteekenis doet zij niet:
buiten de Veenkoloniën schijnt zij zeer weinig voor te komen en
geheel zonder beteekenis te zijn.

Ook in andere landen heeft zij niet veel te beduiden, hoewel
men in de Vereenigde staten van Amerika maatregelen tegen den
invoer met pootaardappelen heeft genomen. De ziekte kan met
de poters over gaan, zooals dit met gewone schurft het geval is.

Bestrijding zal zelden noodig zijn; dezelfde maatregelen als
tegen gewone schurft en Rhizoetonia aangegeven, kunnen ook
tegen poederschurft worden genomen (dompelen in een subli-
maatoplossing, geen bemesting met kalkhoudende stoffen en
vruchtwisseling).

20. Kurkschilfertjes of ruwheid. Sommige aardappelen vertoo-
nen op de overigens onbeschadigde schil een meer of minder dui-
delijke netvormige teekening, gevormd dcor overeind staande
randen van kurkschilfertjes. Bij allerlei soorten treedt dit ver-
schijnsel tegen de rijpheid der knollen veelvuldig op. Men schrijft
het toe aan het stukspringen van de schil onder den druk van.
den zich steeds meer uitzettenden inhoud van den knol; onder
de daardoor ontstane spleetjes wordt een nieuw kurklaagje
gevormd. Sommigen willen in het op deze wijze ruw worden
van de schil een aanwijzing zien van rijpheid en groote zetmeel-
rijkdom der knollen. Van een ziekte is bij dit verschijnsel geen
sprake, zoodat zulke ruwe knollen even goed als andere voor
pootgoed kunnen worden gebruikt.

T. A. C. SCHOEVERS.

bruine of zwarte korstjes, van speldenknop grootte tot -
En kleine, min of meer paarlachtig glanzende, witte w

gemakkelijk af te /
breken of af te j wratachtige, aan de zeer jonge knollen eerst witte, latei

Be krabben zijn pak kan de geheele knol in zulk eene zwarte, onregeln
dn de, witte, los op den meestal rottenden knol zittende schim
B, | op platte wratten gelijkende HRERC RENS uit weefs
met den knol een / kratertje bruin kurkweefsel . E é
‚geheel uitmaken |
‚ knobbelachtige uitgroeiingen, soms a.h. w. kleine aarda;
rosae ‚nat, slijmig, stinkend, z.g. nat rot
NA Er niet nat of slijmig, maar lederachtig; bij doorsnijden ee
telijk lederachtig niet nat, hoogstens vochtig, z.g. droog rot; meestal wit{
groene vl
bruin- of
| met vlekken in de schil ) door de s
zilveracht
Geen uit- ‚ gekleurde
wassen aan
den knol |
schil, gaaf, maar soms
hier en daar wat inge- /
‚zonken of met door- \ ‚ vlekken _
‚schijnende streepjes ‚ schil, he
| | do c.M.
zonder vlekken in de
schil, dus alleen bij \
‚ doorsnijden iets abnor-
| maals te zien
knol hard en vlekken o
stevig het vleesc
|
holten in
cirkelvorn
barsten

| kleine, tot
_massa

‚onregelme
: : … ‚‚l gevreten
schil niet gaaf uithollingen, soms in |
e « midden van, eene ver- met een |
AOOSInE onregelme
kleine hol

‚schil voorzien van opstaande min

srabbaar zijn

ingen aan de oogen; in ernstige gevallen zeer groot ;
massa zijn veranderd ns et ee A

ol bestaande ; dikwijls kratervormig, dan vaak in het

>rspronkelijken knol .

an weldra steenrood, daarna zwart

jes op schil.

ekken
strepen of kringen

arop zeer kleine zwarte hei of eenigszins donker
de inzinkingen. 09. DUI OUDE

zeer lichte, streepvormige
ingvormige, min of meer \ verkleuring, tot den vaat-
egelmatige verkleuring, + / bundelring beperkt.
Je c.M. onder schil, uit-
aande van naveleinde grauwgrijze, uitvloeiende
vlekken, tenslotte rottend.
vlak onder schil grauwgrijze plekken,niet scherp begrensd
vlak onder schil bruine korrelige massa
ruine, kurkachtige vlekken of strepen .
oode of paarse vlammen in het vleesch
uine kring daaronder in het vleesch.
(+ 3 c.M.) barsten op bruine plek, waaronder bruine
igszins schotelvormige, vrij oppervlakkige tot diep in-
aanvang in kratervormige opzwelling, dan opgevuld
sherp begrensde uithollingen of gaten

ad vliezig randje, waarin bruin poeder .

mige teekening

Il.

I2.

15.

19.

20.

‚ Rhizoctoniaziekte. (Zie fig. 1).

Woekeringen uit de adem-
halingsopeningen.

… Wratziekte. (Zie fig. 2).

‚ Fusariumrot. (Zie fig. 3).

‚ Gewone schurft. (Zie {fig. 10).

(lichte aantasting).

„ Doorgroeien. (Zie fig. 4).

‚ Bakteriënziekte.

„‚ Roodrot.

‚ Fusariumrot. (Zie fig. 3).
‚ Bladgroenvorming.

‚ Aardappelziekte. (Zie fig. 6).

Kringerigheid.

Zilverschurft. (Zie fig. 9).

„ Verticilliumziekte. (Ringvuur).

‚ Bakteriënziekte. (Zie fig. 5).
„‚ Kneuzing.

„‚ Aaltjesziekte.

„ Kringerigheid. (Zie fig. 7 en 8).
„‚ Bloedaardappelen.

‚ Holheid.

Kringerigheid. (Zie fig. 7).

Aaltjesziekte. (Zie fig. 11).

. Gewone schurft. (Zie fig. 12.)

‚ Vreterij van ritnaalden of

millioenpooten.
Poederschurft. (Zie fig. 13).

Kurkschilfertjes.

PEAT ES

Praar LI,

PrAAr ATL

VERKLARING DER FIGUREN.

fig.

fig.
fig.

fig.

fig.
fig.
fig.

10.

ur
12.
13.

Aardappel, bezet met Rhizoctonia sklero-
tiën.

Aardappel, aangetast door wratziekte.
Aardappel, aangetast door Fusarium.(Naar
PETHYBRIDGE en LAFFERTY, Scientific
Proc. of the Royal Dublin Soc., Vol. XV,
no. 21).

Doorgewassen aardappel. (Naar SORAURER
Handbuch der Pflanzenkrankheiten, Band
1, 1909.)

Aardappel, aangetast door bakteriën. Door-
snede. (Naar E. F. Smrru, Bull. no. 12,
U. S. Dept. of agric., Div. of veg. phys.
and path., Washington, 1896).
Aardappel, aangetast door Phytophthora.
Doorsnede. (Naar W.A.ORrTON, U. S. Dept.
of agric., Farmer's Bull. 544).
Kringerige aardappel (Eigenheimer). Door-
snede.

Kringerige aardappel (Roode star). Door-
snede.

Deel van aardappel, aangetast door zilver-
schurft. Vergroot (Naar G. H. PETHYBRID-
GE, Journ. Dept. of agric. and techn. instr.
for Ireland, Vol. XV, no. 3.
Kratervormige opzwelling bij gewone
schurft opgevuld met kurkkorstje. Ver-
groot. (Naar G. H. PETHYBRIDGE, Journ.
Dept. of agric. and techn. instr. for Ireland,
Vol. XV, no. 3.

Aardappel, aangetast door aaltjesziekte.
Aardappel, aangetast door gewone schurft.
Aardappel, aangetast door poederschurft.

Berichten van den Phytopa-
thologischen Dienst No. ?,
December 1919.

BESPUITING VAN PERZIK EN DRUIF
MET CARBOLINEUM.

Carbolineum is een zeer werkzaam middel tegen ver-
schillende op de schors of tusschen schorsschubben van
boomen overwinterende insecten en insecteneieren.

Het is echter in het algemeen gewenscht, dat de boom nog
zooveel mogelijk in rust is, als de bespuiting wordt uitgevoerd,
daar anders knoppen, die zich reeds eenigszins gaan ont-
wikkelen, door de tusschen de uiteengeschoven knopschubben
binnendringende carbolineumdampen beschadigd zouden kun-
nen worden.

Daarom is de winter het aangewezen seizoen voor deze
bespuitingen en is dus weldra de tijd weer daar, waarop met
de uitvoering een begin kan worden gemaakt.

Een der gewassen, die zich zeer vroegtijdig gaat ontwik-
kelen en waarbij het dus van veel belang is, een vroege
bespuiting toe te passen, is de perzikboom.

Indien men zich slechts nauwkeurig aan de hieraangegeven
tijdstippen bij de bespuiting houdt, dan kan de perzik, hoe
gevoelig hij ook is, zeer goed een carbolineumoplossing ver-
dragen.

Dit is van zeer veel belang, aangezien men daarmede op
afdoende wijze een aantal schadelijke insecten kan bestrijden,
waartegen met andere middelen en op andere tijdstippen
slechts matig succes kan worden verkregen.

Het juiste tijdstip voor de bespuiting, dus als de knoppen
nog geheel in rust zijn, is voor kasperzikboomen de tweede
helft van December en de eerste helft der maand Januari.
Perziken aan muren en schuttingen ontwikkelen zich iets
later en kunnen dus ook, zoo noodig, nog iets later bespoten
worden. Alleen bij niet vriezend weer wordt gespoten.

De oplossing wordt genomen ter sterkte van 5%, dat is
dus 5 Liter oplosbaar carbolineum op 100 Liter water. Aange-
zien het van zeer veel belang is, dat de oplossing (emulsie) het
carbolineum in zoo fijn verdeelden toestand als mogelijk is
bevat, mag men alleen die carbolineumsoorten gebruiken, die
bij verdunning met water een melkwitte oplossing (emulsie)

vormen. Met carbolineum, dat een bruingekleurde oplossing
geeft, of met z.g.n. zelf oplosbaar gemaakt carbolineum mag
men perzikboomen niet bespuiten.

De bespuiting geschiedt met behulp van een pulverisateur.
Hoe fijner de vloeistof verstoven wordt, des te beter is de
uitwerking. Van veel belang is het, dat de takken voor de be-
spuiting geheel van het draad of het latwerk worden losge-
maakt, opdat zij zoowel aan de voor- als aan de achterzijde
behandeld kunnen worden. Bespuiting van het latwerk en
den muur, waartegen de perzikboom geleid is en van het hout
of ijzerwerk van de kas, is ter verkrijging van een zoo goed
mogelijk resultaat gewenscht.

Met zulk een 5% carbolineumoplossing bestrijdt men:

lo. de dopluis, waarvan de halfvolwassen. met langwerpig
ronde, grijze of geelachtige platte schildjes bedekte, exem-
plaren op de takken overwinteren en welker aanwezigheid
in den zomer verraden wordt door de vorming van
zwarte korsten op bladeren en vruchten, het z.g.n. zwart of
de roetdauw:

2o. de groene bladluis;

3o. de spinnende mijt (het spint) die in den zomer in groot
aantal aan de onderzijde der bladeren voorkomt en door haar
werkzaamheid de bladeren doet verbleeken en ten slotte
verdorren.

Al deze insecten zijn in den groeitijd slechts op zeer onvol-
komen wijze te bestrijden, terwijl met een carbolineumbe-
spuiting de le en 2e vrijwel geheel uitgeroeid en de 3e sterk
verminderd kunnen worden. Ter verkrijging van zulk een uit-
komst is het echter noodzakelijk, dat alle takken, ook de
fijnste, en de stam tot aan den voet geheel worden bespoten.

Een bespuiting met een geheel melkwitte 5% oplossing
van oplosbaar carbolineum in de tweede helft van December
of in de eerste helft van Januari, bij niet vriezend weer, is
dus zeer aan te bevelen. p

Tegelijk met de perzik kan de druif bespoten worden. Deze
kap echter zonder eenig bezwaar een sterkere oplossing ver-
dragen. Daar een zoodanige oplossing voordeelen biedt, ver-
dient het aanbeveling, de druiveboomen met een 6—8%, op-
lossing eveneens van den top tot aan den voet, te bespui-
ten. Hiervoor kan zonder bezwaar hetzelfde tijdstip gekozen
worden, als voor den perzik is aangegeven, hoewel iets later
ook nog zeer goed gaat.

Er zij hier echter op gewezen, dat de druiveboomen niet

ingesmeerd mogen worden met de carbolineumoplossing, maar
dat deze moet worden verspoten met behulp van een pulve-
risateur. Het insmeren van de druif geeft in vele gevallen aan-
leiding tot het beschadigen der knoppen; het bespurten der boomen
doet dit niet.

Door de bespuiting worden bestreden de dopluis, die even-
als bij de perzik, aanleiding geeft tot het ontstaan van „het
zwart” of „roetdauw’”’ in den zomer en het spint, dat de hier-
boven beschreven, bekende spintverschijnselen aan de blade-
ren veroorzaakt.

Uitvoerige inlichtingen over de bespuiting van perzik en
druif vindt men in: Mededeelingen van den Phytopathologi-
schen dienst No 5. Dopluis op perzik en druif, à 25 cents
per stuk verkrijgbaar bij het Hoofd van den Phytopatho-
logischen Dienst te Wageningen.

Vlugschrift No. 16 van den
Phytopathologischen Dienst,
December 1919.

ZAAIGRAANONTSMETTING.

De ontsmetting van zaaigraan wordt toegepast tegen ziekten,
welke met het zaaizaad kunnen worden overgebracht. Dit zijn:
steenbrand, stuifbrand, strepenziekte, roggestengelbrand en
kiemschimmels, behoorende tot het geslacht Fusarium. In ’t
kort zal hieronder een overzicht gegeven worden van de meest
gebruikelijke ontsmettingsmiddelen met gebruiksaanwijzingen.
Voor nadere gegevens omtrent de ziekten zelf wordt verwezen
naar Mededeeling no. 4 „Steen en stuifbrand in tarwe en gerst’
en Vlugschrift no. 18, uitgegeven door den Phytopathologischen
Dienst.

Steenbrand in tarwe en gerst. Het meest en met succes ge-
bruikte middel tegen deze ziekte is kopervitriool.

Voor 1 H.L. graan wordt 200 gram opgelost in 243 L. water met
welke oplossing de graanhoop zoolang wordt omgeschept, dat
men er van verzekerd kan zijn, dat alle korrels zijn bevochtigd
(ongeveer een kwartier lang).

Andere gebruikelijke middelen zijn Uspulun en formaline. In
Duitschland heeft men goede resultaten met Uspulun verkregen.
Volgens voorschrift moet het graan eerst in water ondergedom-
peld worden om de geheele brandkorrels te verwijderen; daarna
wordt het graan omgeschept met 15 % Uspulun oplossing.
Per 100 K.G. graan wordt 10 L. oplossing gebruikt. Na de be-
handeling het graan op een vooraf schoongemaakte plek uit-
spreiden ter droging. Een tweede aangegeven methode is het
graan gedurende 1 uur onder te dompelen in een 4% Uspulun-
oplossing.

Het gebruik van formaline is minder aan te bevelen, aange-
zien het meermalen voorkomt, dat deze vloeistof, als men ze
van plaatselijke leveranciers betrekt, door langdurig staan de
vereischte sterkte heeft verloren; om dezelfde reden is formaline
die van eene behandeling is overgebleven, eene volgende keer
vaak onvoldoende werkzaam. -

Stuifbrand in tarwe en gerst. Aangezien de veroorzaker van
deze ziekte zich binnen in de korrel bevindt, kunnen geen bijten-
de middelen worden aangewend, omdat dan tegelijk met de
schimmel ook de kiem gedood zou worden. Er wordt gebruik
gemaakt van warm water. Eerst wordt het graan gedurende 1%

uur geweekt in koud water, daarna laat men het nog 4% uur
buiten water naweeken; ten slotte wordt het gedurende 10 mi-
nuten ondergedompeld in warm water. Voor tarwe moet de tem-
peratuur gedurende deze 10 minuten 53° C. zijn; woor gerst
5l—52° C. De te gebruiken thermometers moeten gecontroleerd
zijn, aangezien zeer vaak miswijzingen van JW graad en meer
voorkomen. Nadere bijzonderheden omtrent de uitvoering van
‚de heetwaterbehandeling zijn te vinden in Mededeeling no 4
van den Phytopathologischen Dienst, welke instelling ook gratis
advies geeft en hulp verleent.

Stuifbrand in haver. De stuifbrand in haver wordt evenals
de steenbrand in tarwe en gerst veroorzaakt door een schimmel,
waarvan de sporen zich buiten aan de korrels bevinden. Tegen
deze ziekte kan dus ook gebruik gemaakt worden van bijtende
middelen. Kopervitriool is niet aan te raden, omdat gebleken is,
dat de kiemkracht van met kopervitriooloplossing behandelde
haver vrij sterk achteruitgaat. Zeer goede resultaten zijn bereikt
door de haver gedurende 10 minuten onder te dompelen in water
van 53—54° C.'Er behoeft geen weeking aan vooraf te gaan.
Een behandeling met formaline geeft onzekere uitkomsten. Het
graan wordt bij deze behandelingswijze òf gedurende 15—20
minuten ondergedompeld in formaline van M,%, òf hiermede
omgeschept (per H.L. haver 5 L. van deze vloeistof). Na de be-
handeling blijft het graan 8—12 uur, met vochtige zakken be-
dekt, liggen om zoodoende de formalinedampen goed te laten
inwerken.

Uspulun, op dezelfde wijze aangewend als bij tarwe, schijnt
volgens Duitsche onderzoekers eveneens goede resultaten te
geven. Hier te lande zijn nog geen voldoende proeven met dit
middel genomen.

Strepenziekte der gerst. Uit de in 1919 genomen proeven is
zeer duidelijk gebleken, dat een behandeling der gerst met koper-
vitriool, zooals deze plaats heeft tegen steenbrand, zonder ge-
heel afdoende te zijn, toch de beste uitkomsten gaf, dus om-
scheppen met een 8% oplossing (200 gr. kopervitriool opgelost
in 2% L. water per H.L. gerst).

Vergelijkende proeven met Uspulun zijn niet genomen, zoodat
hierover nog geen oordeel kan geveld worden.

Roggestengelbrand. Deze ziekte treedt hier te lande weinig op.
Wanneer het noodzakelijk is de rogge hiertegen te ontsmetten,
kan men op dezelfde wijze te werk gaan als bij ontsmetting
tegen steenbrand in tarwe of gerst.

Kiemschimmels. Het meest heeft hiervan de zomertarwe te

lijden, maar ook wintertarwe, haver, gerst en rogge kunnen met
deze schimmels besmet zijn. Het beste middel is wel de heetwater-
behandeling maar kopervitriool, sublimaat en zeer waarschijnlijk
ook Uspulun staan in werking weinig hierbij ten achter; forma-
line is veel minder werkzaam.

De heetwaterbehandeling geschiedt op de bovenaangegeven
wijze, evenals die met kopervitriool en Uspulun (zie behandeling
tegen steenbrand). Vaak komen de kiemschimmels op graan
voor, dat door slechte weersomstandigheden geleden heeft. Met
het oog op de kans, die er bestaat, dat ook de kiem eenigszins
geleden heeft, doet men in zulke gevallen beter geen gebruik te
maken van de warmwaterbehandeling, tenzij men bij tarwe en
gerst tegelijk met de kiemschimmels ook de stuifbrand wil be-
strijden. Ook is gebleken, dat alsdan bij gebruikmaking van
kopervitriool de oplossing het best eenigszins gewijzigd kan
worden. Per H.L. graan neemt men dan 150 gram, welke opge-
lost worden in 1% L. water. Wil men sublimaat aanwenden, dan
moet hiervan per H.L. 12% gram opgelost worden in 2V,L. water,
waarmee het graan wordt omgeschept. (Sublimaat is een zeer
sterk maaggif; men zij er dus voorzichtig mede.)

Opmerkingen. Wanneer in tarwe en gerst steen- en stuifbrand
‚ tegelijk voorkomen, moet eerst het graan ontsmet worden op de
voor steenbrand aangewezen wijze. Daarna wordt de warm-
waterbehandeling toegepast. Het is n.l. gebleken, dat de warm-
waterbehandeling alleen, den steenbrand niet altijd geheel doet
verdwijnen.

Bij de ontsmetting houde men zich precies aan de hierboven
gegeven voorschriften. Afwijking ervan kan òf een onvoldoende
werking van de ontsmetting, òf vermindering van kiemkracht
tengevolge hebben. Er mag geen gebruik gemaakt worden van
ondeugdelijke ontsmettingsmiddelen. Bij aanwending van koper-
vitriool komt dit nog meermalen voor. Men moet den eisch
stellen, dat het 25% koper bevat en een zuiverheid heeft van
97—98%. Kopervitriool en sublimaat mogen niet opgelost
worden in ijzeren of blikken vaatwerk; hiervoor gebruike men
houten of steenen. Wanneer het graan zeer sterk besmet is met
steenbrandsporen, doet men goed het vooraf in water onder te
dompelen, om de geheele brandkorrels te verwijderen. Voordat
het dan met een ontsmettingsmiddel wordt behandeld, moet
het goed gedroogd zijn. Na de ontsmetting van het graan moet
er voor gezorgd worden, dat niet opnieuw besmetting kan plaats
vinden. Dit kan gebeuren, wanneer het behandelde graan op
plaatsen wordt uitgespreid, waar besmet graan gelegen heeft,

dus op dorschvloeren, zolders enz. Het ontsmette graan mag
in geen geval in dezelfde zakken. gestort worden, waarin het zich
voor de ontsmetting bevond, tenzij deze zakken ook ontsmet zijn.
Ook de zaaimachine kan een bron van herinfectie zijn.

Men ontsmette ieder jaar opnieuw al het zaaigraan !

W. B. L. VERHOEVEN.

DE GESTREEPTE DENNENRUPS

(Frachea piniperda PANz. — Panolis griseovariegata GOEZE.)

De abnormaal sterke vermeerdering van de gestreepte den-
nenrups, die in 1919 in verscheiden dennenbosschen in ons land
werd waargenomen, en waardoor groote schade werd aangericht,
gaf mij aanleiding tot het schrijven van het onderstaande artikel,
waarin ik de door mij gedane waarnemingen en ook die van
anderen, welke mij bekend werden, heb neergeschreven, en een
overzicht heb gegeven van wat in vroegere jaren in ons land en
daarbuiten omtrent de dennenrupsenplaag bekend werd; terwijl
ik verder het licht heb laten vallen op de oorzaken, welke de
vermeerdering van het schadelijke insekt kunnen tegenhouden
en in de hand werken, — op de gevolgen, welke de dennen onder-
vinden van de vreterij, — en ten slotte op de middelen ter be-
strijding en voorkoming van eene gestreepte dennenrupsenplaag.

De gestreepte dennenrups ontstaat uit de eieren van den
dennenwil. Allereerst beschrijf ik dit insekt in zijne verschil-
lende levenstoestanden (van ei, van rups, van pop en van
vlinder).

BESCHRIJVING VAN DEN DENNENUIL IN ZIJNE
VERSCHILLENDE TOESTANDEN.

Hi. Het ei is lichtgroen, cirkelrond, met eene platte onderzijde

en eene gewelfde bovenzijde, die op haren top een uitstekend
wratje draagt, hetwelk in ’t midden weer ingedeukt is.
De vorm is ongeveer die van een Malva-vrucht. Meestal zitten
de eieren in rijtjes van 6—8 stuks of meer aan eene naald. (Vgl.
Pl. IV, fig.4, waar de eieren op natuurlijke grootte zijn afgebeeld,
vastgehecht op eene naald; terwijl in fig. 3 het ei vergroot is
afgebeeld. van bovenop gezien en in fig. 5 twee eieren van ter
zijde gezien zijn weergegeven).

Rups. De rups heeft, behalve drie paar borstpooten, vijf paar
achterlijfspooten; maar in den jeugdtoestand zijn de eerste twee
paren achterlijfspooten kort, waardoor de gang dan wordt onge-
veer als die van eene spanrups. (Zie PL. IV, fig. 4, links).

De jonge rups heeft een kleinen, bruingelen kop en een licht-
groen lichaam met eene duidelijke, witte overlangsche streep
over ’t midden van den rug; aan weerskanten, langs den beneden-
rand van de rugzijde, eene iets breedere oranjegele :streep; en
aan weerskanten, tusschen de witte rugstreep en de gele strepen,
nog twee zeer smalle lichte overlangsche strepen: in ’t geheel
zijn er dus zeven overlangsche strepen. — Gedurende de eerste
jeugd hebben de rupsen het vermogen om draden te spinnen;
later verliezen zij dit vermogen.

De volwassen rups (Pl. IV, fig. 6, 7) bereikt eene lengte van
3 tot 4 c.M.; zij is veel bonter dan de jonge rupsen. De kop is
groot, glimmend geel met eene roode, netachtige teekening, zoo-
dat dit lichaamsdeel bij oppervlakkige beschouwing rood lijkt.
Men treft nog dezelfde overlangsche strepen aan als bij de jonge
rups. De gele overlangsche streep, die zich bij de jonge rups aan
elke zijde: bevindt, wordt vaak tot eene witte overlangsche
streep met een oranjerooden buitenrand.

Vóór iedere vervelling worden de gestreepte dennenrupsen
donkerder, op sommige plekken van het lichaam bijkans zwart;
met name is dat met den kop het geval. Kort na de vervelling
zijn zij veel lichter groen gekleurd.

Wanneer men eene rups aanraakt, scheidt zij een geel- of
groenachtig vocht af.

Van de volwassen rupsen gaan er 1400 tot 1500 in een Liter. —

De uitwerpselen der rupsen zijn langwerpig en dun en bestaan
uit drie aan elkaar aaneengehechte stukjes.

Pop. (PL. IV fig. 8.) De pop is glimmend bruin, 18 m.M. lang
of iets korter. Zij ligt in den grond of in het strooisel, niet door
een cocon bedekt. Aan het achtereinde twee dorentjes. Op de
rugzijde van het 4e lid bevindt zich een overdwars liggend groef-
je, door een donker gekleurd walletje omgeven.

Volwassen wil (Imago). Grootste afmetingen van het wijfje
(PL. IV,‚fig. 2) : lengte 14 m.M., vlucht 37 m.M. Het mannetje
(PL. IV, fig. 1) is gewoonlijk iets kleiner dan ’t wijfje. De lang-
werpige voorvleugels hebben eene geel-roodachtig grijze grond-
kleur. Twee lichte zigzaglijnen loopen op eenigen afstand van
elkaar langs den buitenrand. Verder eenige witachtige vlekjes,
die aan de voorvleugels een bont, gevlekt voorkomen geven. Ove-
rigens is de teekening zoowel als de kleur ‘dezer vleugels bij ver-
schillende individu’s nogal verschillend. Er zijn ook exemplaren,
die vrij wel grijs zijn en weinig rood meer bevatten. De met wollige
haren bekleede kop en het borststuk hebben de grondkleur der
voorvleugels, terwijl het achterlijf en de achtervleugels bruin-
achtig grijs zijn. De achtervleugels hebben wit franje. De sprieten

van het wijfje zijn draadvormig ; die van het mannetje vertoonen
twee rijen korte zaagtandjes, welke weer korte borstels dragen.
Het einde van het achterlijf is bij het mannetje van lange haren
voorzien, bij het wijfje niet.

LEEFWIJZE.

Bij het verlaten van de pop kruipen de uilen tegen de dennen-
stammen op en blijven daar eenige uren, alvorens zij kunnen
wegvliegen. Men ziet ze vliegen vroeg in het voorjaar, soms
reeds in de tweede helft van Maart en verder in April, enkele
jaren tot in Mei.

Mr. H. VERLOREN !) deelt mee, dat in 1846 de uilen, wegens
den buitengewoon zachten winter, reeds in Februari begonnen
uit te komen, en dat zij vóór April reeds alle uit de pop waren
gekropen. Eene zoo vroegtijdige ontwikkeling echter schijnt
slechts hoogst zelden voor te komen, want geen andere schrijver
maakt daar verder melding van.

Niet slechts bij nacht vliegen de uilen, maar ook over dag ziet
men ze tusschen de dennen rondvliegen; soms, als er wilgen in de
nabijheid der grove dennen zijn, ziet men ze op de bloeiende
wilgenkatjes om honig te zuigen. Doorgaans echter worden
de uilen tegen den avond meer beweeglijk dan over dag; de
paring grijpt altijd bij avond of bij nacht plaats, bij voorkeur
bij warm weer. Van koud weer, zooals wij dat in Maart en April
vaak kunnen hebben, lijden de uilen veel; soms sterven ze
dan zonder hun geslacht te hebben voortgeplant. Zeker is het
ten deele daaraan toe te schrijven, dat eene sterke vermeerdering
van de gestreepte dennenrups slechts bij uitzondering voorkomt.
Schopt men in Maart of April met kracht tegen dennenstammen,
dan ziet men op koude dagen de uilen uit de boomen vallen,
terwijl men dit op warme dagen niet ziet gebeuren, daar de
uilen dan òf rondvliegen, òf in de kronen der boomen zittende,
zich stevig vasthouden.

RarzeBuRra °) deelde in zijn boek „Die Waldverderber” mee,
dat de vrouwelijke dennenuil hare eieren in rijen van 3—8 stuks
of meer aan de naalden in de kronen der dennenboomen legt;
en deze mededeeling vindt men ook in bijkans alle latere werken
over boschinsekten overgenomen. Nu is het bekend, dat in ’t al-

1) Zie Mr. H. VERLOREN, „Waarnemingen over de buitengewone
vermenigvuldiging van Noctua piniperda en Hylesinus piniperda
in de dennenbosschen der provincie Utrecht;” in „Algemeene Konst-
en Letterbode voor het jaar 1847”, le deel, bl. 130.

2) Zie o.a. RArzeBurG. „Die Waldverderber und ihre Feinde”’, 6e
Aufl. (1869), bl. 149.

gemeen de vlinders uit de familie der uilen hunne eieren ieder
afzonderlijk leggen. Daarom betwijfelt Aurum !) de juistheid
van RATZEBURG's mededeeling. Hij schrijft, dat deze zijne
waarnemingen omtrent de wijze van leggen van de eieren
heeft gedaan bij uilen, die in gevangenschap verkeerden, nl. in
een insekten-kweekkas. Ofschoon het nu, schrijft Aurum, inder-
daad. toeh wel mogelijk is, dat de dennenuil, die ook in andere
opzichten wat zijne leefwijze betreft, van de meeste uilen af-
wijkt 2), zich ook wat het eierleggen in de vrije natuur aangaat,
anders gedraagt dan de meeste uilen, zoo twijfelt hij toch wel
eenigszins aan de juistheid van wat RATZEBURG over het eier-
leggen van den dennenuil schrijft. Hij meent, en zonder twijfel
terecht, dat men uit het gedrag van het dier in gevangenschap
niet mag afleiden, dat het in het bosch zich ook zoo zou gedragen.
ALrum maakt verder melding van het volgende feit: in jaren,
waarin zich de gestreepte dennenrups niet buitengewoon heeft
vermeerderd, kan men door tegen een dennenstam te schoppen,
nooit meer dan zeer enkele exemplaren uit den boom doen vallen,
gewoonlijk hoogstens één of twee. Dit zou, volgens ALTUM, on-
mogelijk zijn, wanneer de dennenuil zijne eieren altijd in reeksen
van 6—8 stuks of zelfs meer aan ééne naald legde (RATZEBURG
teekent er zelfs 17 op eene enkele naald!): hij houdt het er dus
voor, dat de dennenuil wat het eierleggen betreft, niet van de
meeste andere uilen afwijkt, en dus zijne eieren ieder afzonderlijk,
niet in meerdere exemplaren bij elkaar, legt.

Ook door mij werd herhaaldelijk het feit geconstateerd, dat
men in gewone jaren uit de meeste denneboomen in ’t geheel
geene gestreepte dennenrupsen kan uitkloppen, uit sommige
andere slechts één of twee, althans nooit bijv. een half dozijn.
Maar ’t is bekend, dat de gestreepte dennenrups uiterst gevoelig
is voor minder gunstig weer, vooral in hare jeugd en ook later

1) Arrum. „Forstzoologie, III, Insecten ”,2te Abteilung,bl. 138 (1875).

2) De vlinders uit de familie der Uilen leggen in ’t algemeen hunne
eieren, ieder ei afzonderlijk, aan kruidachtige gewassen. Er zijn echter
eenige soorten, die ze aan houtige planten déponeeren, zooals de krake-
ling (Diloba coeruleocephala), die zijne eieren altijd afzonderlijk aan
stam, takken en twijgen van allerlei loofhout en ooftboomen legt, —
de abrikozenuil (Acronycta tridens V.), die ze in kleine hoopjes aan
verschillende ooftboomen en aan wilgen, vasthecht, — de eschdoornuil
(Acronycta Aceris), die ze in hoopjes aan eschdoorn, kastanje, eik,
enz. legt. — De op allerlei kruidachtige planten levende rups van den
gammuil (Plusia gamma L.) komt voort uit eieren, die afzonderlijk
gelegd worden. Toch vond ik in jaren van sterke vermeerdering de
eieren van den gammauil soms in groote massa’s bij elkaar aan kruidach-
tige planten. — Agrotis pronuba legt altijd de eieren in geheele scholen.

gedurende de vervellingen; zoodat het geen wonder zou zijn,
dat in de meeste jaren, ook wanneer meerdere eieren aan enkele
naalden van een boom zijn gelegd, er per slot van rekening hoog-
stens een paar rupsen in dien boom overblijven.

Overigens heeft RArzeBUuRrG blijkbaar niet alleen in zijne
kweekkastjes de eieren op rijen aan de naalden zien zitten. Hij
zegt toch in zijn bovenaangehaald werk !), dat men de eieren
aan de dennenboomen alleen kan waarnemen, als de boomen
geveld zijn (omdat nl. de eieren altijd worden gelegd aan de
naalden van de kronen van hoogere boomen). Blijkbaar heeft
RATZEBURG dus ook wel de eieren aan de naalden van gevelde
dennen waargenomen, vastgehecht op de door hem aangeduide
wijze.

Toch schijnt de dennenuil inderdaad niet altijd zijne eieren
in rijen aan de naalden vast te hechten. Immers BECHSTEIN 2)
schrijft, dat het wijfje gewoonlijk hare eieren ieder afzonderlijk
aan den top der naalden vastkleeft, en alleen wanneer de uil zeer
_ veel voorkomt, 2 tot 4 eieren aan ééne naald legt, terwijl ook
Prei 3) vermeldt, dat het wijfje de eieren aan den top der
naalden déponeert.

Het komt mij voor, dat het eierleggen niet altijd op de zelfde
wijze geschiedt; dat soms de eieren afzonderlijk aan de naalden
worden vastgehecht, aan iedere naald één; maar dat andere
keeren, met name als er zeer veel uilen zijn, de eieren op rijen
langs eene naald worden vastgekleefd. En daar men in ’t alge-
meen op het eierleggen van den dennenuil niet veel zal letten in
jaren, waarin er niet veel uilen vliegen, en bovendien alleen bij
een gevelden boom de wijze van bevestiging der eieren waar-
neembaar is, zoo zal het vastkleven van de eieren afzonderlijk
wel niet zoo heel vaak worden waargenomen. —

Aangaande het aantal eieren, dat een vrouwelijke dennenuil_
kan leggen, vindt men in bijkans geen der meer bekende oude-
re of nieuwere werken over boschinsekten (RATZEBURG, ALTUM,
NÖRDLINGER, Hess, GOUREAU) eene opgave. Bij BECHSTEIN f)
vind ik vermeld, dat een wijfje er 50 tot 70 in haar lichaam
heeft (een getal, dat stellig veel te klein is!); terwijl in het
artikel „De dennenrups”’ in de „Mededeelingen en Hande-
lingen van de Geldersche Maatschappij van Landbouw van

1) RarzeBure, „Die Waldverderber und ihre Feinde”’, 6e druk,
bl. 147.

2) BecHsTeiN, „Forstinsectologie” (1818), bl. 333.

3) Prei, „Insectenschaden in den Wäldern, die Mittel ihm vorzu-
beugen und seine Nachtheile zu vermindern.” (1827), bl. 42.

4) BecHSTEIN, „Forstinsectologie’’, bl. 333.

1846” staat: „Hun getal bedraagt minstens duizend voor
elken wijfjesvlinder”’. EscHerrcu 1) geeft als het aantal eieren,
dat eene vrouwelijke dennenuil kan leggen, op: 300 tot 500.
Laatstgenoemde geleerde schrijft mij, dat een zijner adsistenten
in het achterlijf van een rijp wijfje eenmaal zelfs tot 800 eieren
heeft gevonden.

Korten tijd vóór het uitkomen der rupsen worden de eieren
roodachtig van kleur. 2)

Ofschoon de gestreepte dennenrups met recht als een insekt
van den groven den kan worden aangeduid, zoo is het toch nog
niet geheel zeker, dat de uil hare eieren uitsluitend aan de naalden
van dezen boom legt.

ArLruM *) maakt melding van het feit, dat hij gestreepte den-
nenrupsen ook uit Weymouthspijnen heeft geschud, en ver-
meldt, dat zij ook wel aan fijnsparren vretende werden aan-
getroffen. Dit jaar kwamen zij, volgens door mij ontvangen be-
richten, onder Doorn ook vretende voor aan berken. En de Heer
VAN LONKHUYZEN, Directeur der Nederl. Heidemaatschappij,
die mij vele belangrijke gegevens omtrent het voorkomen van
de dennenrupsenplaag in verschillende deelen van ons land ver-.
schafte, meldt mij, dat de rupsen op onderscheiden plaatsen
ook aan de naalden van de Douglas-spar, aan die van Chamycae-
paris Menzieziì en aan de bladeren van berk en Amerikaanschen
eik vretende werden aangetroffen. Bij laatstgenoemde boomen
werd, volgens den Heer VAN LONKHUYZEN, de bladsteel door-
gevreten, maar de bladschijf niet aangetast.

De Heer M. pe Koninet), Houtvester bij de Nederl. Heide-
maatschappij, schrijft, dat het voedsel van de gestreepte dennen-
rups wel bijna steeds uit dennennaalden bestaat, maar dat bij
gebrek hieraan ook naalden van Douglassparren en Sitkasparren
worden beknaagd.

Het blijft intusschen nog de vraag, of de dennenuil ook zijne
eieren aan de naalden of bladeren van andere boomen dan
den groven den legt. Het komt mij waarschijnlijker voor, dat dit

1) EscuericH, „Die Forstinsekten Mitteleuropas.’” Band 1 (1914),
bl. 129

2) JupercH und NrrscuHe. „Lehrbuch der Mitteleuropäischen Forst-
sektenkunde”’, Band II (1895), bl. 930. :

3) ALrTuM, „Forstzoologie”, III Insekten, 2te Abteilung’, bl. 138.

4) Zie het naschrift van den Heer Dr KoniNe bij een artikel van
den Heer J. F. Voer over „grove-dennenbeschadiging door den den-
nenuil of de gestreepte dennenrups in het Leuvenumsche bosch,’ in
„Lijdschrift der Nederlandsche Heidemaatschappij”, 3le jaargang,
afl. 10, bl. 346.

niet geschiedt, maar dat de rupsen bij gebrek aan de noodige
voor hen bereikbare dennenaalden, overgaan van den groven
den op andere boomen.

Immers de gestreepte dennenrups is een insekt, dat zeer kies-
keurig is: de dennenuil legt nog niet eens zijne eieren aan alle
mogelijke grove dennen, maar uitsluitend aan grootere boomen
van minstens twintigjarigen ouderdom, gewoonlijk aan nog oude-
re boomen, nl. van 40 jarigen leeftijd en ouder. In 15jarige en
jongere bosschen wordt ook wel eens nu en dan eenige beschadi-
ging waargenomen, maar veel heeft die gewoonlijk niet te be-
teekenen, en meestal vertoont zij zich daar slechts sporadisch
en aan enkele boomen, die ook nooit geheel worden kaalge-
vreten. Blijkbaar heeft men te doen met eene vreterij door insek-
ten, die als zeer jonge rupsen uit andere bestanden in de buurt
zijn komen overwaaien of daar heen heengetrokken zijn.

Is een groote denneboom geheel kaalgevreten, dan laten de
rupsen zich op den grond vallen en begeven zich naar een ande-
ren denneboom, waar zij weer tegen den stam opkruipen, om te
zien of daar wat te halen is. Is dit niet het geval, dan probeeren
zij het bij nog een anderen denneboom. Door dat heen en weer-
„trekken, stam af en stam op, zonder dat het haar gelukt, passend
voedsel te vinden, geraken de rupsen uitgeput en worden zij
zeer traag 1.

Wanneer een bosch zoo goed als geheel is kaalgevreten, trekken
de dennenrupsen soms in groote scharen uit het bosch weg, soms
over wegen heen, om zich in een ander bosch te vestigen. Ontmoe-
ten zij dan op hunnen weg andere Coniferen, dan gaan zij ook
daaraan vreten; zelfs tasten zij bij uitzondering loofhout aan. —

Wat betreft de richting, waarin de plaag, die eenmaal een
gedeelte van het bosch heeft aangetast, zich daarin verder ver-
breidt, schijnt geen algemeene regel te bestaan. Terwijl in eene
conferentie, welke op 25 September j.l. te Utrecht in het gebouw
van het Staatsboschbeheer plaats vond 2), Dr. J. Tm. OUDEMANS

1) Zie het bovenaangehaalde artikel van Voecer, in het „Tijdschrift
der Nederlandsche Heidemaatschappij’”, 3le jaargang bl. 345.

2) Op 25 Sept. 1919 kwamen te Utrecht, op initiatief van den Heer
E. D. VAN Drsser, Inspecteur van het Staatsboschbeheer, de volgende
Heeren bijeen om te spreken over de heerschende dennenrupsenplaag
en om na te gaan wat zou kunnen worden gedaan om eene herhaling
der plaag te“voorkomen: de Heer E. D. vAN DISSEL voornoemd, en
de Heeren W. H. pe BeaAvrorT te Maarn; J. H. JAGER
GERLINGS, adjunct-inspecteur van het Staatsboschbeheer; J. P. vAN
LONKHUYZEN, directeur van de Nederlandsche Heidemaatschappij,
te Arnhem; J. Murper, houtvester van H.M. de Koningin (namens
den heer G. E. H. Turein NOLTHENIUS, opperhoutvester van H.M.

verklaarde, dat in een door hem waargenomen geval deze ver-
breiding van het Oosten naar het Westen plaatsgreep, bleken de
Heeren W.H. pe BrAUFORT en J. MuLper steeds eene verbreiding
van het Westen naar het Oosten te hebben waargenomen, terwijl
ook de Heer E. D. vAN DrsseL meende, dat de verbreiding
als regel in laatstgemelde richting zou plaatsgrijpen. Zelf heb ik
hieromtrent geene ervaring, en ook de in ’t buitenland verschenen
werken geven daaromtrent geen licht. Het komt mij het
meest waarschijnlijk voor, dat de verbreiding der plaag niet al-
tijd in dezelfde richting plaatsvindt, maar dat de rupsen grooten-
deels trekken in die richting, waar zich nog dennen bevinden,
die nog niet zijn kaalgevreten ; ofschoon uit de mededeelingen van
den Heer Voeer te Apeldoorn wel degelijk blijkt, dat de rupsen
zieh daarin nog wel eens vergissen. Ook de wind kan bij de uit-
breiding der plaag zeker eene rol spelen, meer bepaaldelijk in
den tijd, dat de rupsen nog klein zijn en draden spinnen. Dan
kunnen zij in grooten getale van den eenen boom naar den ande-
ren overwaaien, al geschiedt dit met de jonge gestreepte dennen-
rupsen niet in die mate als met de jonge rupsen van den non-
vlinder, die in hare eigenaardig gebouwde haren een apart
apparaat voor de verspreiding door de lucht bezitten.

De vreterij der gestreepte dennenrups wordt eerst tegen het
einde van Mei of in ’t begin van Juni, op een tijd, dat de rupsen
haar spinvermogen hebben verloren, duidelijk zichtbaar.

Meestal tegen het laatst van Juli zijn de rupsen volwassen;
echter kan dit in sommige jaren reeds het geval wezen in ’t laatst
van Juni, andere jaren eerst in Augustus. In jaren van sterke
vermeerdering bereikt soms een betrekkelijk groot aantal rupsen
den toestand, waarin zij gaan verpoppen, eerst in Augustus of
nog later; enkele levende rupsen werden in 1919 nog in Novem-
ber gezien. Op 29 Juli waren in sommige bosschen op de Veluwe,
welke ik bezocht, de rupsen reeds alle uit de boomen verdwenen;
in andere bosschen echter vielen er, als men de stammen in
schudding bracht, nog vrij talrijke rupsen uit de boomen, en
daaronder sommige, die nog niet veel meer dan half volgroeid
waren. Waarschijnlijk waren dat dennenrupsen, bij welke de
geregelde voeding gedurende langeren of korteren tijd onder-
broken was geweest, doordat zij zich uit een geheel kaalgevreten
boom hadden laten vallen om na eenig rondtrekken in een ande-
ren terecht te komen, waar nog voedsel was te vinden. De on-
gelijkmatige groei der verschillende individu’s is in jaren van

de Koningin, te Apeldoorn); Dr. J. Tu. OupeMANs, president der
Nederl. Entomologische Vereeniging en van de Vereeniging tot Behoud
van Natuurmonumenten in Nederland, te Putten, en ondergeteekende.

sterke vermeerdering ook bij andere soorten van rupsen, — al-
thans bij dezulke, die zich bijkans uitsluitend tot ééne soort van
boomen bepalen, — een dikwijls voorkomend verschijnsel. Dit
werd bijv. ook gedurende eene nonrupsenplaag herhaaldelijk
waargenomen.

De volwassen rupsen begeven zich naar den grond: òf zij
kruipen langs den stam naar beneden, òf zij laten zich op den
bodem vallen. Vaak hoopen zij zich een korten tijd lang aan den
voet der stammen op; later bewegen zij zich gewoonlijk nog
een poosje over den grond voort, alvorens zich te verschuilen
op de plaats, waar zij in pop gaan veranderen; zoodat men niet
juist altijd onder een boom, waarin zeer veel rupsen zaten,
later ook zeer veel poppen vindt. De rupsen zoeken blijkbaar
naar eene gelegenheid, die haar voor de verpopping en overwinte-
ring het meest geschikt lijkt, Waar de grond dicht met mos of
strooisel bedekt is, blijven zij meestal in deze bodembedekking.
Gaarne kruipen zij in een hoop molm weg, dat ontstaan is uit
een vergaan stuk hout; op zulke plaatsen vindt men soms later
groote massa’s poppen in een hoop bijeen. Waar de bodem vrij
kaal is, daar kruipen zij gewoonlijk eenige centimeters diep in
het zand weg. Kortom zij richten zich er geheel op in om zoo
goed mogelijk tegen de winterkoude beschut te zijn. Dat hebben
zij dan ook wel noodig, omdat de pop van de gestreepte dennen-
rups niet door een cocon bedekt is. Dikwijls vindt men reeds in
Juni eenige poppen op de bovenaangegeven plaatsen; in Juli
wordt haar aantal daar veel grooter; in Augustus vindt men, be-
houdens enkele uitzonderingen, allen verpopt. De poppen blijven
gewoonlijk tot in Maart of in April op hare schuilplaatsen liggen;
dan komen de uilen te voorschijn.

WIJZE VAN VRETEN.

In ’t algemeen vreten de jonge gestreepte dennenrupsen aan-
vankelijk de jonge naalden op, die zich pas aan de zich ontwikke-
lende scheuten hebben gevormd. Dr. J. WrrewaAaALL }) schrijft
daarover: „De rupsjes komen in Mei uit en spinnen zich met
eenige draden aan de naalden vast, of laten zich aan een draad
zakken om lager staande naalden aan te tasten.”

„Ofschoon de rupsen dan nog zeer klein zijn, zoo doen zij toch
reeds veel kwaad daar zij dan het lot aantasten, dat zich begint
te ontwikkelen, en daarbij de gewoonte hebben om de jonge

1) Dr. J. WrrewaaLL, „Volksleesboek over schadelijke en nuttige
insekten” (Groningen, Gebrs. Hoitsema; 1864), bl. 122 en 125.

naalden van onderen door te bijten, hetgeen in zoodanige hoe-
veelheid kan geschieden, dat men volgens de mondeling gedane
mededeelingen van den Heer VERLOREN door het groote aantal
afgebeten dennennaalden zich dadelijk overtuigen kan dat hier
de gestreepte dennenrupsen aanwezig zijn.” }

„Het nadeel, dat zij op dien leeftijd verrichten, blijft hier nog
niet bij. Het overgebleven gedeelte van de naald wordt nu door
de rupsjes afgevreten, en wel zoo, dat zij zich geheel in de scheede,
die de beide naalden omvat, invreten, en door het wegvreten van
alle jonge naalden de knopontwikkeling voor het volgende jaar
onmogelijk maken.”

„De eigenschap van het spinnen van draden verliezen de rup-
sen al spoedig, doch zij worden na iedere vervelling vraatzuchti-
ger, zoodat zij bij eene grootere vermeerdering, al de jonge
naalden wegvreten, ten gevolge waarvan de scheuten na eenige
dagen hars beginnen af te geven en verwelken, en zelfs het twee-
en driejarige hout week wordt. Een zoodanig bosch, zegt de Heer
BRANTS, heeft het aanzien als ware het door een boschbrand
verschroeid. Bij het grooter worden der rupsen beginnen zij
langzamerhand andere naalden weg te vreten, en als zij % van
hare grootte hebben bereikt, heeft volgens den Heer VERLOREN
juist het omgekeerde plaats en geven zij aan de oudste naalden
de voorkeur.”

Een in sterke mate bevreten bosch vindt men afgebeeld op
BlhiaV:

De schildering, die Dr. WrrTEwAALL van de wijze van vreten
van de gestreepte dennenrups geeft, is zeker in ’t algemeen
juist. Toch grijpt de vreterij niet altijd geheel op de door hem
aangewezen wijze plaats.

Regel is het zonder twijfel, dat de jonge gestreepte dennen-
rupsen beginnen met de jonge naalden van de meischeuten aan
te tasten; maar dit schijnt toch geen regel zonder uitzonderingen
te zijn. Althans de Heer INSINGER op Oostereng aan den Grind-
weg tusschen Bennekom en Heelsum, verzekerde, dat in zijne
dennenbosschen juist de oude naalden werden aangetast, ook
door de nog jonge rupsen. Hoewel ik geen gelegenheid had mij
persoonlijk van de juistheid van deze waarneming te overtuigen
en ik ook in de literatuur daarvan geene voorbeelden vond ver-
meld, twijfel ik daaraan in ’t geheel niet. Misschien zijn in
de bosschen van den Heer INSINGER de meischeuten door de eene
of andere oorzaak laat uitgeloopen en waren de jonge rupsen
dus verplicht, althans in den aanvang, zich met oude naalden
tevreden te stellen, en zijn zij, eenmaal aan dien kost gewend,
daarbij gebleven.

Bij Juprron vND NrrscHe ') vind ik de mededeeling, dat
het soms voorkomt, dat de oude naalden worden aangetast vóór
de jonge naalden geheel opgevreten zijn.

Dat de jonge gestreepte dennenrupsen vaak beginnen met een
groot stuk van de jonge naalden af te bijten (zie PL. IV. fig. 9),
zoodat de bodem met groote massa’s stukken van naalden be-
dekt wordt, dit kon ook ik bij gelegenheid van vroegere plagen
constateeren, o.a. bij gelegenheid van eene vreterij in dennen-
bosschen tusschen Otterloo en Ede in 1889 en van eene dergelijke
vreterij eenige jaren later in de buurt van Harskamp. In 1919
had ik tot mijn spijt in ’t begin van de plaag geen gelegenheid,
aangetaste dennenbosschen te bezoeken.

Toch schijnt dat afbijten van de grootste stukken der jonge
naalden door de jonge rupsen althans niet geregeld voor te komen
Immers andere schrijvers dan WrrewaAALL maken van deze
eigenaardigheid geen afzonderlijke melding.

Volgens laatstgenoemden schrijver vreten de jonge rupsen,
nadat zij de grootste helft van de jonge naalden hebben afge-
beten, niet alleen de basale gedeelten van deze naalden op, maar
WTTEWAALL zegt, dat zij zich ook geheel invreten in de scheede,
die de beide naalden omvat: m.a.w. dat de tusschen de twee
naalden zittende knop door hen wordt vernield. Die op het ein-
de van de als regel kort blijvende takjes tusschen de beide naal-
den gezeten knoppen zijn in gewone omstandigheden voor den
boom van geen beteekenis, omdat zij zich dan niet verder ont-
wikkelen. Maar in abnormale omstandigheden, bijv. wanneer
de eindknop van descheut en de vlak daaronder in een krans
geplaatste knoppen door de dennenknoprups (Retonia turionana)

zijn uitgevreten, — wanneer deze knoppen zijn doodgegaan of
door de eene of andere oorzaak in ’t volgende jaar niet tot eene
scheut uitgroeien, — dan krijgen gewoonlijk de anders rustend

blijvende knoppen tusschen de twee naalden eene belangrijke
beteekenis voor den boom. Deze knoppen groeien tot scheuten uit.
„Scheidentriebe’’ noemen de Duitsche houtvesters deze scheuten,
omdat zij ontstaan binnen de scheede, die de basis der naalden
omvat. Die „scheedescheuten”’, zooals wij ze zullen noemen, dra-
gen naalden, zoodat in den nazomer of in ’t volgende voorjaar
door de vorming van zoodanige scheuten weer assimilatie moge-
lijk wordt bij een boom, waarvan in het voorjaar alle naalden
waren afgevreten. En nu heb ik verschillende bosschen op de
hooge Veluwe, onder Ede, bij Doorn en Maarsbergen, die ik in
den voorzomer geheel kaalgevreten zag, zoodat zij geheel dor

1) JupercH und NrrscHe; t.a.p. bl. 932.

waren, in Augustus of later in ’t jaar weer een groene tint zien
krijgen door het ontstaan van jonge scheuten uit de tusschen
de twee naalden geplaatste knoppen. Ook de Heer R. DINGER
te Lunteren schrijft mij medio October:

„Want inderdaad beginnen de dennen eenigszins groen te wor-
den; het aspect van verre, dat tijdens of kort na de vreterij was
als het uitzicht op een verbrand bosch, maakt nu plaats voor
het gezicht op een groen waas, dat over de toppen gespreid ligt.
Van naderbij gezien blijken de afgevreten scheuten verscheiden
slapende knoppen te hebben ontplooid en nieuwe naalden te
hebben verwekt. Opmerkelijk is het echter, dat daarbij van geen
regelmaat spake is. De naalden zijn zeer willekeurig over de
scheuten verspreid; waar de keurige afgepastheid van de plaat-
sing der naalden in normale omstandigheden treft, stuit men nu
op een onregelmatigen wasdom; ik kan het niet anders uitdruk-
ken dan: „van eene groote slordigheid.” Het is blijkbaar voor
den boom wel eene worsteling om het bestaan. Maar als geen
voortgezette of nieuwe beschadiging zich voordoet, geloof ik
dat wij onze bosschen zullen behouden.”

Het ontstaan van „scheedescheuten”’ in den nazomer en ’t na-
jaar bewijst, dat — hoewel de naalden aan die boomen totaal
waren afgevreten, — althans niet alle tusschen de naalden gezeten
knoppen door de rupsen mede waren uitgevreten. Het weer
groen worden van de in den voorzomer kaalgevreten bosschen
bewijst dus, dat de rupsen althans op verre na niet al de „scheede-
knoppen” uitvreten.

Overigens is het wel zeker, dat de gestreepte dennenrupsen
dikwijls wèl de scheedeknoppen vernielen of althans de latere uit-
groeiing daarvan onmogelijk maken, al geschiedt dit niet altijd
op de wijze als WrTrTEwAALL aangeeft.

Het is bekend, dat zij soms de naalden reeds afvreten, wan-
neer deze pas aan de zich ontwikkelende meischeuten te voor-
schijn beginnen te komen!). Dat dan die nog zoo kleine naalden
geheel tot aan de basis toe worden opgegeten en dat dan tevens
allicht de aan die basis geplaatste kleine knop wordt vernield
of beschadigd, ligt voor de hand.

RATZEBURG °) schrijft, dat de jonge rupsen zich in de mei-
scheuten inboren, waardoor deze reeds spoedig gaan sterven,
tengevolge waarvan de in de twijgen beschikbare voedende stof-
fen, die anders voor de verdere ontwikkeling der scheut zouden
hebben gediend, nu bewerken dat de zich tusschen de naalden
van de vóórjarige twijgen bevindende knoppen gaan zwellen en

1) JuperrcH und Nrrscup, t.a.p. bl. 932.
2) RATZEBURG, „Die Waldverderber und ihre Feinde”’ 6e druk, bl. 150.

zich soms reeds in het jaar van de vreterij, gewoonlijk eerst in
het volgende jaar, tot „scheedescheuten” gaan ontwikkelen. —

Ook GoureAuU !) schrijft: „Deze rups is vooral te vreezen,
omdat zij zieh reeds vertoont vóór de volledige ontwikkeling
van de meischeuten, welke zij vernielt, wat een groote schade
veroorzaakt; zij vreet zich zelfs in deze scheuten in en verbergt
zich daarin geheel.

E. L. TASCHENBERG °) zegt het volgende: „Zij begeven zich
dadelijk naar de zich ontwikkelende meischeut, en vreten zich
door de roode schubben, waarmee deze bedekt is, heen tot aan
de scheede der jonge naalden, die zij doorvreten; ja zij vreten
zich soms zoo ver naar binnen, dat men ze nauwlijks bemerkt,
en zijn op deze wijze tegen de in dezen tijd nog vaak invallende
nachtvorsten beschut. De aangeboorde scheuten sterven snel af
en in ’t volgende jaar vormen zich „scheedescheuten”.

Prei %), NÖRDLINGER *), NüssriN 5) vermelden in ’t geheel
niet, dat de jonge rupsen zich in de meischeuten zouden inboren,
en evenmin, dat zij een gedeelte der jonge naalden zouden af-
bijten en op den grond laten vallen, om vervolgens alleen het
basale gedeelte dezer naalden op te eten. — Hess ®) schrijft:
„In hare jeugd zou de rups, volgens RarzeBure, zich in de
knopschubben der meischeuten inboren, zoodat deze spoedig
bruin worden. slap neerhangen en afsterven. Later beknaagt zij
de naalden, van de randen af; ten slotte vreet zij deze geheel af,
met de scheeden; vaker aan de benedenste takken dan hooger in
den boom.” Hess heeft dus blijkbaar zelf nooit het inboren van
de rups in de meischeuten waargenomen. —

ALTUM 7) vermeldt wat RATzEBURG omtrent de beschadiging
door de jonge rupsen meedeelt, en gaat dan ongeveer voort:
„Deze geheele voorstelling, die zich baseert op hetgeen .….. aan
rupsen, die in insektenkastjes werden gehouden, werd waar-
genomen, lijdt zeer aan onwaarschijnlijkheid, althans wanneer
men te doen heeft met eene normale vreterij en niet met eene
buitengewoon sterke vermeerdering. De uilen leggen altijd hun-

1) GouRrrAU, „Les insectes nuisibles aux forêts et aux arbres d’ave-
nues” (Paris, Victor Masson et fils 1867), bl. 278.

2) B. L. TASSCHENBERG. „Forstwirtschaftliche Insektenkunde”’
(Leipzig, Ed. Kunmer, 1874), bl 356.

3) Prrin, „Insektenschaden in den Wäldern” (Berlin, 1827), bl 42.

4) NÖRDLINGER, „Lehrbuch des Forstschutzes”’ (Berlin, 1884) bl. 232.

5) NüssriN, „Leitfaden der Forstinsektenkunde, 2te Auflage (Berlin
1913), bl. 379.

6) RrcHarDp Hess, „Der Forstschutz”’, 2te Aufl. (Leipzig, 1887)
deel I, bl. 362.

7) ALrum, „Forstzoologie” II. Insekten, 2te Abt. (Berlin,1874) bl. 139.

ne eieren op de plaats, waar de jonge rupsen zullen vreten: dat
zouden dus, wanneer RATZEBURG’s bewering juist was, de knop-
pen moeten zijn. Maar aan deze worden de eieren niet gelegd.
Verder komt het mij onwaarschijnlijk voor, dat de jonge rups-
jes zich diep in de sappige meischeuten zouden invreten; want
zij zouden daar in de hars moeten stikken of althans op de
plaats moeten vastkleven ……....…. Bij overmatig sterke ver-
meerdering …...... wordt alles opgevreten. .…….… Het kan
niet worden betwijfeld, dat dan ook de meischeuten niet alleen
kaal worden gevreten, maar dat de rupsen ook aan de scheuten
zelve knagen, zoodat deze slap naar beneden gaan hangen, ver-
welken en ten slotte afsterven.”

ALTUM ontkent dus niet alleen, dat de jonge gestreepte den-
nenrupsen zich in de meischeuten: inboren, maar ook, dat zij
zouden beginnen met de jonge naalden op te vreten.

Ook EcksreiN U), die eene bijzondere studie heeft gemaakt
van de wijze, waarop verschillende diersoorten de naalden van de
grove den aantasten, vermeldt niet, dat de jonge rupsen bij
voorkeur eerst de jonge naalden aantasten. De rups klimt vol-
gens hem tegen de naald op tot dicht aan den top toe, en begint
dan aan den eenen kant daarvan te vreten; meestal vreet zij dan
op eene plaats de naald zoover door, dat de top der naald naar
beneden valt; doorgaans het kleinste gedeelte daarvan. Dan
gaat de rups door met vreten, en strekt hare vreterij uit tot bin-
nen in de scheede (waarbij dan dikwijls ook wel de tusschen de
scheede zittende knop zal worden uitgevreten). ECKSTEIN zegt
verder ongeveer het volgende: „De voorjarige naalden worden
evengoed als die der jonge meischeuten door de gestreepte den-
nenrups opgevreten.” Hij schrijft er in ’t geheel niet over, dat
de jonge rupsen zich in de meischeuten zouden invreten. Wel
zegt hij: „Men heeft bericht, dat met het verlies van de naalden
soms een verwelken en verschrompelen van de jonge scheuten
gepaard gaat. De aldus aangetaste scheuten hangen naar beneden
en kunnen, als zij blijven doorgroeien, zich aan haar uiteinde
weer oprichten.”

RATZEBURG schrijft aan de vreterij der gestreepte dennenrup-
sen ook het ontstaan van doode toppen in de dennen toe; hij
noemt deze doodgegane kroontoppen „Spiesse”. De „Spiessbil-
dung”’ 2) is volgens hem niet altijd het gevolg van het kaal-

1) EcKsreiN, „Die Kiefer und ihre tierischen Schädlinge”; ler Band,
„Die Nadeln.” (Berlin 1893), bl. 29

2) RATZEBURG, „Die Waldverderbniss oder daurender Schade, welcher
durch Insektenfrasz, Schälen, Schlagen und Verbeiszen an lebenden
Waldbäumen entsteht” (Berlin, 1866), deel 1, bl. 30, 84,157,158:en Rar-
ZEBURG, „die Waldverderber”’, 6e Auflage (Berlin, 1869), bl. 159, 160.

vreten van den kroontop met zijne twijgen; want ook wanneer
deze niet kaalgevreten zijn, kunnen zij een „Spiess”’ vormen.
Volgens RaArzeBURG wordt het doodgaan van den kroontop in
hoofdzaak veroorzaakt door het ontstaan van een overgroot
aantal „scheedescheuten” aan de twijgen der lager geplaatste
takken; daardoor zou de sapstroom van de kroon in die mate
afgeleid worden, dat deze zou doodgaan. Overigens wil ik mij hier
niet verder verdiepen in de uitvoerige mededeelingen en ver-
klaringen, die RATZEBURG omtrent de „Spiesse’’ der dennen-
boomen en hun ontstaan geeft; wat hij daaromtrent meedeelt,
is soms alles behalve duidelijk en overtuigend. Ook heeft nie-
mand later het doodgaan van heele kroontoppen als gevolg van
de vreterij van de gestreepte dennenrups kunnen constateeren :
en sommige van RATZEBURG's afbeeldingen (zie bijv. Plaat 20
van zijn „Waldverderbniss”’) hebben stellig betrekking op niets
anders dan op eene aantasting van de kroon der dennen door
de dennenstamroest (Peridermium Pini corticola.)

Uit het bovenstaande blijkt, dat de waarnemingen en op-
vattingen van de verschillende schrijvers over de dennenrupsen-
vreterij elkander op niet weinige punten tegenspreken. Deels kan
dit het gevolg zijn van het trekken van onjuiste conclusies (zoo-
als door RarzeBURG werd gedaan in zake het vermeende ont-
staan van doode toppen in de kronen tengevolge van de vreterij
der gestreepte dennenrupsen), deels kan het zijn, dat door ver-
schillende onderzoekers ten onrechte werd aangenomen, dat de
rupsen in de vrije natuur zich op de zelfde wijze zouden ge-
dragen als zij dat deden in den gevangen toestand, waarin de
waarnemingen werden gedaan. Maar toch schijnt het dat de
bedoelde insekten zich niet onder alle omstandigheden
precies gelijk gedragen. Evenals de wijze van eierleggen (in rijen
bijeen aan de naalden of ieder ei afzonderlijk) verschillend schijnt
te zijn alnaarmate de rupsen in normaal of in abnormaal groot
aantal in de dennenbosschen voorkomen (zie bl. 32), zoo kan
allicht ook de wijze van vreten anders zijn in jaren van een
buitengewoon sterke vermeerdering dan in normale omstandig-
heden. Het laat zich hooren, dat in bosschen, waar de rupsen
in overmatig groot aantal aanwezig zijn, zoodat de boomen voor
al die rupsen geen voedsel genoeg opleveren, eenvoudig alles
wordt opgevreten: jonge naalden, oude naalden en de tusschen
de twee naalden gezeten knoppen, ja dat in zulke jaren zelfs
de jonge scheuten worden aangevreten en daardoor verdorren.

Op een boom, waar het aantal rupsen veel minder groot is,
schijnen deze zich te bepalen tot het afvreten van de naalden.
De gestreepte dennenrups heeft onder gewone omstandigheden,

in jeugdigen staat stellig een voorkeur voor jonge naalden; zijn
deze echter op het tijdstip, waarop de rupsjes uitkomen, nog niet
uitgeloopen, dan tasten deze dadelijk de oude naalden aan.

Vrij zeker heeft ook de temperatuur invloed. Het, laat zich
hooren, dat de jonge rupsjes, die zeer gevoelig zijn voor koude,
zieh bij koud weer gaarne onder de roode schubben der jonge
scheuten verbergen en dan allicht van de scheut zelve gaan
vreten; of dat de kleine diertjes tusschen de ondereinden van
twee bijeenzittende naalden wegkruipen en dan allicht den daar-
tusschen gezeten knop gaan aantasten.

GEVOLGEN DER VRETERIJ.

Vrij algemeen bestaat de meening, dat een dennenbosch, ’t
welk kaalgevreten is, per se moet afsterven, zoodat raadzaam
zou zijn, een zoodanig bosch hoe eerder hoe beter te vellen. Dit is
eene meening, waartegen met kracht dient te worden opgekomen.
Het is herhaaldelijk gebleken, dat een vrijwel kaalgevreten den-
nenbosch zich heel goed weer kan herstellen }); men stelle dus
het vellen van dergelijke kaalgevreten dennenbosschen uit tot
men zeker weet, dat er niets meer van terecht komt: immers
tot vellen kan men nog altijd overgaan. Eerst als men zeker weet,
dat het bosch zich niet zal herstellen, moet men het gaan kappen;
en dat moet dan ook niet worden uitgesteld: vooreerst omdat
de waarde van het hout, als men de boomen in stervenden toe-
stand te lang laat staan, achteruitgaat, en ten tweede, omdat
men door een bosch, dat ten doode is opgeschreven niet te vellen,
de vermeerdering van dennenscheerders en andere schorskevers
in de hand zou werken, en daardoor niet alleen den dood der
aangetaste bosschen zou verhaasten, maar ook gevaar voor de
omgeving zou veroorzaken; immers de in het aangetaste bosch
tot ontwikkeling gekomen schorskevers vliegen over naar de
naburige dennenbosschen. De Inspecteur van het Staatsbosch-
beheer heeft zeer terecht reeds in den afgeloopen zomer in ver-
schillende dagbiaden tegen overijlde velling van sterk beschadig-

1) Reeds bij gelegenheid van de nonvlinderrupsplaag, die in 1908
vooral in de dennenbosschen bij Tilburg en Alphen (N.B.) heerschte,
werd geconstateerd, dat toen vele kaalgevreten bosschen niet dood-
gingen, maar zich weer herstelden. Zie het in 1909 door de Directie van
den Landbouw uitgegeven „Rapport betreffende het optreden van
den nonvlinder in Nederland”, uitgebracht door eene door den Direc-
teur-Generaal benoemde Commissie, bestaande uit de Heeren RrrzeMaA
Bos (Voorzitter), VAN Dissez, NENGERMAN, VAN LONKHUYZEN ep
JAGER GERLINGS (de laatstgenoemde twee Heeren Rapporteurs.)

de en geheel kaalgevreten dennenbosschen gewaarschuwd, en
in November is door de op bl. 34 genoemde commissie nogmaals
erop gewezen, dat men vooral niet te vroeg tot het vellen van
beschadigde bosschen moet overgaan, te meer, omdat onder-
scheiden dennenbosschen, die midden in den zomer geheel kaal
stonden, toen weer eenigszins groen bleken te zijn geworden.
(Vgl. bl. 39 van dit artikel.)

Het is bekend, dat naaldboomen in ’t algemeen veel meer
lijden, wanneer zij worden kaalgevreten, dan loofboomen. En
geen wonder. Bij een loofboom, die in ‘t voorjaar geheel kaal-
gevreten is, loopen zeer spoedig weer knoppen tot bebladerde
twijgen uit, zoodat bijv. een in ’t voorjaar of den voorzomer kaal-
gevreten eiken- of beukenbosch reeds in ’t midden van den
zomer weer een groen bladerendak vertoont, al is dit dan ook
niet zoo dicht als in normale jaren ’t geval is. Bij een naaldboom
blijven de naalden meerdere jaren zitten; bijv. bij een groven
den drie jaren. Wordt dus een grove den totaal kaalgevreten,
dan zal deze — wanneer hij in leven blijft en slechts op normale
wijze naalden vormt — eerst drie jaar na den kaalvraat weer het
normale aantal naalden bezitten. De assimilatie en daarmee de
groei van den kaalgevreten denneboom zou derhalve pas drie
jaar na den kaalvraat weer normaal kunnen zijn. Een loofboom,
die in ’t zelfde jaar, waarin hij werd kaalgevreten, weer bebladerd
wordt, vertoont alleen in het jaar van de vreterij in meerdere of
mindere mate eene vermindering in den lengte- en diktegroei.

Lijden dus in ‘t algemeen de naaldboomen van kaalvraat,
veel meer dan de loofboomen, — niet alle naaldboomen ver-
houden zich in dezen gelijk. Een bosch van fijnsparren, dat
kaalgevreten is, is stellig ten doode opgeschreven; en zelfs een
fijnspar, die ook maar de grootste helft of % gedeelte van hare
naalden heeft verloren, heeft reeds een zeer zwaren dobber. Een
bosch van grove dennen, dat geheel of bijkans geheel is kaal-
gevreten, kan onder gunstige omstandigheden gespaard blijven:
althans wanneer de insektenplaag het volgende jaar uitblijft.
De voornaamste reden van dit verschil tusschen fijnspar en
groven den is deze: dat de eerste in ’t zelfde jaar in ’t geheel geen
nieuwe naalden kan produceeren, terwijl de tweede dat wel kan
doen, zij het dan ook langs abnormalen weg.

De naalden van de fijnspar staan, zooals bekend is, ieder afzon-
derlijk op de scheuten en twijgen ingeplant; die van den groven
den staan twee aan twee op een takje, dat door een dun vliesje
(de scheede) omsloten is, en op welks uiteinde een zeer klein
knopje staat, dat in normale omstandigheden zich niet verder
ontwikkelt, of zooals men dat uitdrukt, „slapend” blijft. Wan-

neer echter de eindknop eener scheut en de krans van knoppen,
die vlak daaronder staat, vernietigd of benadeeld wordt, zoodat
in ’t volgende jaar van eene normale verlenging en vertakking
van de scheut geen sprake kan zijn, dan kunnen de onder nor-
male omstandigheden slapend blijvende, tusschen de twee naal-
den geplaatste knoppen gaan uitgroeien tot van naalden voor-
ziene twijgen. („Scheedescheuten”’; zie bl. 38).

Aangezien aan een scheut een groot aantal naaldenparen ge-
zeten zijn, kan aan een enkel scheutje een zeer groot aantal
„scheedescheuten’’ ontstaan, die natuurlijk te zamen een groot
aantal naalden dragen. Zoodanige scheuten zitten elkaar
vaak in den weg en benemen elkander lucht en licht; velen
ervan komen dan ook slechts tot geringe ontwikkeling; vaak
ontwikkelen zich de naalden aan zulke scheedescheuten niet
normaal (zie bl. 39); vele van de gevormde scheedescheuten ster-
ven later af, maar andere blijven in leven en kunnen zich tot ge-
wone takken ontwikkelen. In elk geval zorgen zij ervoor, dat er
spoedig weer van naalden voorziene scheuten zijn, die maken dat
de assimilatie niet geheel stilstaat. Bij fijnsparren kunnen zich
geen „scheedescheuten”’ vormen. Een kaalgevreten sparreboom
krijgt derhalve in het jaar van den kaalvraat geen nieuwe naal-
den; bij een groven den kan dat wel gebeuren. Of dit geschiedt of
niet, hangt veel af van de wateropname van den boom. Volgt op
een kaalvreterij een droge zomer, dan blijft bij den groven den de
vorming van „scheedescheuten”’ gewoonlijk achterwege; maar in
natte zomers geschiedt deze vorming soms op vrij groote schaal.
En doordat de grove den in tegenstelling van de fijnspar diep
wortelt, kan de eerste zelfs ook in niet bepaald natte zomers
soms nog water genoeg opnemen om „scheedescheuten” en dus
nieuwe naalden te vormen.

Soms zwellen de slapende knoppen spoedig na den kaalvraat
op en ontwikkelen zij zich nog in het zelfde jaar tot nieuwe
scheuten; in andere jaren geschiedt dit eerst in ’t jaar, volgende
op de kaalvreterij.

Het spreekt van zelf, dat wanneer bij een groven den de jonge
scheuten geheel of bijkans geheel worden kaalgevreten, de eind-
knop en de daaronder geplaatste krans van knoppen daarvan
de gevolgen ondervinden. Deze ontwikkelen zich dan minder
goed dan in normale omstandigheden, en kunnen zelfs doodgaan.
Dan kunnen aan de scheuten „scheedescheuten” tot ontwik-
keling komen; tenzij ook de tusschen een naaldenpaar zittende
rustende knoppen zijn uitgevreten of de scheuten door de vre-
terij zoodanig zijn beschadigd, dat zij slap worden en soms
later verschrompelen.

Soms vormen zich in het jaar van de vreterij aan het afge-
vreten lot van dat jaar geen gewone scheedescheuten, «maar
zoogenaamde „rozetten” (PI IV, fig. 10). Dat zijn scheedescheu-
ten, die zoo goed als niet in de lengte groeien, zoodat de naalden
zeer dicht opeen in een rozet geplaatst zijn, op de wijze als de
bladeren van eene huislookplant op den kort gebleven stengel.
Soms hebben die opeengehoopte naalden den gewonen vorm,
maar soms zijn zij breeder dan gewoonlijk en aan hunne kanten
van kleine tandjes voorzien (Pl. IV, fig. 11); soms blijven zij
zeer kort, andere malen krijgen zij eene abnormale lengte. Rar-
ZEBURG !) beschouwt de vorming van rozetten als een zeer slecht
voorteeken; hij schrijft: „Boomen, die daarmee beladen zijn,
sterven stellig.” Waarom hij de rozetten als een zoo slecht voor-
teeken beschouwt, is mij niet duidelijk geworden; ook niet bij
het bestudeeren van RATZEBURG's „Waldverderbniss’’ 2), of-
schoon hij in dit werk herhaaldelijk de gevaarlijkheid van de
vorming van rozetten ter sprake brengt. — Nussrin %) beweert,
dat de gewone scheedescheuten alleen in het jaar, volgende op
de vreterij, worden gevormd, en gaat dan voort: „Daarentegen
zijn de in het jaar van de vreterij optredende, abnormale rozet-
scheuten meestal een slecht voorteeken; zij veroorzaken slechts
uitputting van den boom.”

Het is mij niet duidelijk, dat de rozetten den boom zouden
uitputten. Al zullen de op elkaar gedrongen en elkander dik-
wijls in den groei belemmerende naalden der rozetten zeker de
assimilatie minder bevorderen dan die der gewone scheedescheu-
ten, — het komt mij voor, dat het voor den boom toch beter is,
dat zij zich vormen dan dat elke vorming van nieuwe van naalden
voorziene scheuten achterwege bleef. De naalden der rozetten
assimileeren dan toch in elk geval nog wàt; en wanneer bij
totalen kaalvraat elke vorming van nieuwe scheuten in het jaar
der vreterij achterwege bleef, zou in dat jaar van assimilatie
„in ’t geheel geen sprake kunnen zijn. Dat zij den boom zouden
uitputten, zooals NussLiN beweert, is mij niet duidelijk.

Ik ben van meening, dat de rozetten wel degelijk meehelpen,
om den kaalgevreten boom in leven te houden. Toch wil ik gaarne
aannemen, dat zij een slecht woorteeken zijn. Lmmers als zij in
plaats van gewone scheedescheuten aan de kaalgevreten boomen
ontstaan, dan duidt zulks erop, dat de scheut geen water en
voedsel genoeg kan ontvangen of transporteeren om te maken

heh |) RATZEBURG. „Die Waldverderber”, 6de druk (1869), bl. 151.

2) RATZEBURG, „Die Waldverderbniss” (1866).

se ain, „Leitfaden der Forstinsektenkunde”’, 2e druk (1913)
bl.

dat de knoppen tot normale scheedescheuten uitgroeien; de
scheut blijft zoo kort, dat de naalden zeer dicht opeen komen te
staan. Het ontstaan van rozetten in plaats van gewone scheede-
scheuten is derhalve een bewijs, dat de sapstrooming in den boom
zwak is, m.a.w. dat het er met den boom slecht voor staat. —

Wanneer ik het nu waag eene voorspelling te doen omtrent
de gevolgen van eene sterke vermeerdering van de gestreepte
dennenrups, dan meen ik als mijn vermoeden te kunnen uit-
spreken, lo. dat in ’t algemeen de niet geheel kaalgevreten
boomen, althans wanneer een volgend jaar de vreterij zich niet
herhaalt, in leven zullen blijven, ten minste wanneer de om-
standigheden voor hen niet bijzonder slecht zijn; 20. dat het
meerendeel van die boomen, welke geheel kaal waren gevreten,
maar in den nazomer weer een eenigszins groene tint gingen
vertoonen, onder niet al te ongunstige omstandigheden ook wel
niet zullen doodgaan; 30. dat echter die boomen, welke geheel
kaalgevreten zijn en in den nazomer in ’t geheel geen nieuwe
naalden hebben gevormd, zeer veel kans hebben, te zullen dood-
gaan. Wat de tweede rubriek van boomen betreft, kan met
eenigen grond worden vermoed, dat niet veel kans hebben zich
te herstellen die kaalgevreten dennen, van welke de knoppen
aan den top der in ’t voorjaar 1919 gevormde scheuten voor een
groot gedeelte dood zijn en waar de groene tint der kronen het
gevolg is van het ontstaan van talrijke rozetten. Ook als de
in ’t voorjaar gevormde scheuten en zelfs de vóórjarige twijgjes
in den winter slap en week zijn, is dat een slecht voorteeken.

Algemeen werd vroeger de gestreepte dennenrups voor een
der gevaarlijkste, zoo niet voor de allergevaarliĳjkste, gehouden
van de verschillende rupsensoorten, die onze dennenbosschen
kunnen teisteren. BecHsTeEiN Ì) noemt haar onder de aller-
schadelijkste boschinsekten en Prrrn ?) schrijft, dat zij na de
rups van den dennenspinner (die hier te lande zich nog nooit op
bedenkelijke wijze vermeerderde), de gevaarlijkste der rupsen
in dennenbosschen is. GouRreAU %) beweert hetzelfde. Wrre-
WAALL f) vermeldt, dat in 1844 en 1845 in Gelderland 2270
Hektaren dennenbosch door de gestreepte dennenrups werden
aangetast, en dat daarvan 985 Hektaren geheel werden ver-
nield; dus bijkans de helft van de ai bosschen zouden
toen te gronde zijn gegaan.

1) BrecHsrerN, „Forstinsectologie” (1818), bl. 334.

zl Prerr, „Insektenschaden in Wäldern” (1827), bl. 41.

3) GOUREAU, „Les Insectes nuisibles aux forets’’ (1867), bl. 279.

4) WrrewAALL, „Volksleesboek over schadelijke en nuttige insekten”
1864), bl. 120.

RATZEBURG reeds twijfelde er aan, dat de gestreepte
dennenrups een zóó vernielend insekt zou zijn. Hij maakt mel-
ding van eene vreterij op groote schaal t), waarbij de aangetaste
bosschen niet, zooals gewoonlijk geschiedde, dadelijk werden
geveld, terwijl in het volgende jaar bleek, dat deze zich volkomen
herstelden. Van toen af aan besloot hij, na een dennenrupsen-
plaag eene meer afwachtende houding aan te nemen, en sinds-
dien kon hij meerdere malen constateeren, dat er door vreterij
van de gestreepte dennenrups, zelfs bij totaal kaalvreten, be-
trekkelijk zeer weinig hout doodging.

Toen men, waarschijnlijk tengevolge van de door RATZEBURG
opgedane ervaringen, in Duitschland meer algemeen het dadelijk
vellen van de door de gestreepte dennenrups kaalgevreten bos-
schen naliet, en liever eerst wachtte om te zien, hoe de boomen
zich na de vreterij hielden, schijnt men daar vrij algemeen te
hebben vastgesteld, dat de gevolgen dezer vreterij in zeer vele
gevallen werkelijk niet zoo ernstig zijn, als men zich vroeger
voorstelde. Zoo schrijft Aurum °) : „Ook schijnen de aangetaste
bestanden zich weer hersteld te hebben. In de afdeeling Borne-
mannspfuhl van het Biesenthaler distrikt was er kort vóór mijne
vestiging te Eberswalde een ernstige vreterij van de gestreepte
dennenrups geweest. In 1869 en 70 kenmerkten zich de het
ergst aangetaste gedeelten nog door zeer dunne kronen. Nu
echter (1875) is er nauwlijks meer verschil te zien tusschen deze
gedeelten en andere perceelen van gelijken leeftijd. Echter zijn
daar in de eerste jaren na de vreterij meer dunne stammen dood-
gegaan dan elders... Men schijnt aan de vreterij van deze
rups vroeger eene veel te groote schadelijkheid te hebben toe-
geschreven” Ook Hess 3) schrijft, dat na de vreterij van de ge-
streepte dennenrups de bosschen, zelfs bij kaalvraat, zich door
de vorming van scheedescheuten meestal weer herstellen. „Men
mag,’ — aldus gaat hij voort, — kaalgevreten bestanden niet
dadelijk kappen, maar moet eerst de gevolgen van de vreterij
afwachten. Alleen bij het optreden van rozetten is het doodgaan
van de boomen hoogst waarschijnlijk. Het behoeft wel geen
betoog, dat het verschil in bodem en standplaats en de gesteld-
heid van het weer, alsmede het al of niet terugkeeren van de
plaag in het volgende jaar er grooten invloed op hebben, wat

1) RarzeBurG, „Die Waldverderber und ihre Feinde”’, 6e druk (1869
bl. 150

2) Aurum, „Forstzoologie”’, III Insekten, 2te Abteilung, (1875),
bl. 140.

3) Hess, „Der Forstschutz’’, I, 2e druk (1887), bl. 362.

er van de boomen terecht komt. — In gelijken geest schrijven
andere auteurs.

Algemeen wordt in Duitschland de gestreepte dennenrups
minder gevaarlijk geacht dan de dennenspinner. Maar terwijl
bijv. NussriN !) en anderen haar gevaarlijker achtén dan de
dennenspanrups, meent RATZEBURG °) het omgekeerde.

Het lag eenigszins voor de hand, a priori aan te nemen, dat
de gestreepte dennenrups veel schadelijker zou zijn dan de den-
nenspanrups, omdat zij zich zooveel eerder in ’t jaar in de den-
nenbosschen vertoont. Eerstgenoemde vreet in den voorzomer
(Mei tot Juli), de tweede in de tweede helft van den zomer tot
in den herfst (Juli tot October). De gestreepte dennenrups ver-
nielt dus de naalden reeds in ’t begin van het vegetatietijdperk;
laatstgenoemde laat althans hun nog een halven zomer den tijd
om te functioneeren.

Daarbij komt, dat de gestreepte dennenrups, althans gewoon-
lijk, in jeugdigen toestand de pas uitgeloopen naalden der mei-
scheuten vernielt, en eerst later de oudere naalden gaat afvreten;
terwijl de dennenspanrups uitsluitend deze oudere naalden eet
en slechts dan de naalden van het laatste jaar aantast, wanneer
er anders niets meer te eten is. Ook vreten de gestreepte dennen-
rupsen soms de tusschen de naaldenparen gezeten knoppen uit,
en komt het misschien voor, dat zij de jonge meischeuten zelve
aanvreten. Bij de dennenspanrups niets van dat alles. Ofschoon
alleen de ervaring kan beslissen, welk van de twee insekten ge-
vaarlijker voor de bestanden is, zoo schijnt het toch wel voor
de hand te liggen, dat de gevolgen van eene sterke vreterij door
de gestreepte dennenrups veel ernstiger voor de bosschen zullen
zijn, dan die van eene even sterke vreterij van de spanrups.
Maar hoewel ik dit in ’t algemeen ook zonder aarzelen aan-
neem, zoo geloof ik toch, dat — althans bij volkomen kaalvraat
— enkele malen het omgekeerde het geval kan zijn. De vreterij
_ van de gestreepte dennenrups grijpt zóó vroeg in ’t jaar plaats,
dat er voldoende tijd is voor de vorming van „scheedescheuten’’,
waardoor het in den voorzomer kaalgevreten bosch in den na-
zomer en tegen ’t najaar weer eenigszins groen wordt. Ben boom,
die eerst in den nazomer en den herfst al zijne naalden verliest,
kan in dat zelfde jaar geen scheedescheuten vormen: een bosch,
dat door den dennenspanner is kaalgevreten, vertoont in dat
jaar dan ook geen groene tint meer.

1) Nüssrin, „Leitfaden der Forstinsektenkunde”’, 2e druk , bl. 379
2) RaArzeBurG, „Die Waldverderber,”’ 6e druk, bl. 150, 156.

VERBREIDING VAN DE PLAAG IN NEDERLAND IN 1919.

Ofschoon mij herhaaldelijk uit verschillende streken des lands
gestreepte dennenrupsen werden toegezonden en ik daardoor
kennis kon nemen van het voorkomen van deze schadelijke in-
sekten in die bepaalde streek, zoo gaven mij toch de inzendingen
en berichten, die ik op deze wijze mocht ontvangen, op verre na
geen voldoend overzicht over de verbreiding en de intensiteit
der plaag. Ik bezocht verschillende streken, waar de vreterij
voorkwam, zooals Zeist, Doorn, Maarsbergen en omgeving, Ben-
nekom en Dieren. Ik wendde mij tot verschillende beheer-
ders van bosschen, die mij zeer waardevolle inlichtingen gaven,
en vernam ook bij gelegenheid van de bespreking, die op 25 Sep-
tember 1919 op initiatief van den Heer VAN Drsser te Utrecht
gehouden werd, van de in de noot op bl. 34 genoemde Heeren
veel omtrent de verbreiding der plaag. De Heer TureiN NOLTHE-
NIUS was zoo vriendelijk met mij op 29 Juli j.l. per auto de meeste
der aangetaste Over-Veluwsche bosschen te bezoeken en ver-
schafte mij ook verder vele zeer waardevolle inlichtingen. Nadere
inlichtingen omtrent de plaag op de Over-Veluwe met schets-
kaartjes, waarop de aangetaste perceelen waren aangeduid, liet
de Heer TureiN NOLTHENIUS mij op mijn verzoek door den
Hofjager J. F. VoarrL verschaffen. — Zeer uitvoerige inlichtin-
gen mocht ik op mijn verzoek ontvangen van den Directeur der
Nederl. Heide-Maatschappij, den Heer J. P. vAN LONKHUYZEN.
Aan allen, die mij bij de verzameling van gegevens hunnen steun
hebben verleend, bied ik mijnen hartelijken dank; inzonderheid
aan de Heeren Turein NOLTHENIUS en VAN LONKHUYZEN, aan
wie ik wel de meeste gegevens te danken heb.

Voor zoover ik heb kunnen vernemen, kwam eene abnormale
vreterij van de gestreepte dennenrups voor in de volgende
streken:

Overijsel.

Bij Raalte (de Luttenberg)
5 H.A. sterk, 20 H.A. in mindere mate aangetast.

Gelderland.

Wat de Noordelijke Veluwe betreft, de rups is in ’t algemeen
tot meer dan normale vermeerdering gekomen in alle dennen-
bosschen, die men aantreft in den vierhoek, gelegen tusschen
Apeldoorn, Voorthuizen, Harderwijk, Nunspeet, Epe en Apel-
doorn; echter maar zeer weinig in het gedeelte van dezen vijf-
hoek, gelegen ten Oosten van de lijn Garderen, Elspeet, Gortel
Epe. In sommige gedeelten van dit Oostelijke stuk van den

bovenaangeduiden vierhoek was zelfs in ’t geheel geen sprake
van eene abnormale vermeerdering; zoo bijv. in de bosschen,
behoorende tot het domein van H. M. de Koningin.

Veel erger dan ten Oosten van de lijn Garderen-Elspeet-Gortel-
Epe was het gesteld ten Westen en ten Noord Westen van deze
lijn. Zoo zijn in de buurt van Staverden, in het Leuvenumsche
het Sprielder en het Speulderbosch groote stukken in erge mate
beschadigd. Eveneens op de Zwarte Boer, den Ullerberg, den
Haspel, en langs den grindweg Leuvenum-Harderwijk, waar
ongeveer 250 H.A. zijn kaalgevreten. Ernstige beschadiging
kwam ook voor in de bosschen der gemeente Nunspeet, in die
van den Heer VAN VLOTEN te Nunspeet, in de bosschen van het
landgoed „de Haere” nabij Doornspijk, alsmede op „Nieuw
Soerel’ en in de Tongerensche bosschen; ook langs den grindweg
Tongeren— Nunspeet.

Een sterke beschadiging zag ik op mijn tocht met den Heer
Turein NOLTHENIUS langs het Eibertjespad tusschen Vier-
houten en Nunspeet; ook komt eene belangrijke beschadiging
voor in een dennenbosch ten Westen van dezen weg van Vier-
houten naar Nunspeet, niet ver van Halfweg; verder langs den
Centraal Spoorweg ten Westen van den grindweg Elspeet —Nun-
speet. Een groot bosch bij Welna, Noordoostelijk van Vierhouten,
is over zijne geheele oppervlakte beschadigd, maar slechts zeer
weinig, zoodat men nauwlijks van eene beschadiging kan spreken.

Op het landgoed „Schovenhorst onder Putten zijn ongeveer
43 Hektaren, oud ongeveer 40 jaar, geheel kaal en ongeveer
13 Hektaren aan de kanten beschadigd. Op de „Bakenkamp'’’,
insgelijks onder Putten, zijn ongeveer 40 Hektaren 20 tot
30jarig bosch geheel kaalgevreten en verder nog ongeveer 10
Hektaren zeer sterk aangetast.

De Heer VAN LONKHUYZEN bericht mij, dat het zeer moeilijk
is, een eenigszins juiste opgave te verstrekken van het aantal
Hektaren, dat in den vierhoek Apeldoorn-Voorthuizen-Harder-
wijk-Nunspeet-Epe-Apeldoorn is aangetast; maar hij meent te
mogen aannemen, dat daar omtrent 500 Hektaren sterk be-
schadigd en ruim 1000 Hektaren in mindere mate beschadigd
zijn. —

Thans overgaande tot de Zwidelijke Veluwe, waaronder ik
hier versta die gedeelten van de Veluwe, welke gelegen zijn ten
Zuiden van de liĳn Amersfoort-Apeldoorn-Deventer, zij het
volgende opgemerkt:

Bij Lunteren is, volgens mededeelingen van den Heer R. Drx-
GER, Notaris aldaar, een bosch van den Heer CG. J. Dros, groot
13 Hektaren, oud ongeveer 35 jaar, geheel kaalgevreten; een

bosch van den Heer DiNGER zelf, groot 8 Hektaren, oud ongeveer
30 jaar, is nauwlijks iets minder beschadigd; daartusschen ligt
een bosch van 8—10 jaar oud, dat op de randen na geheel ge-
spaard is gebleven. Deze bosschen liggen op den Berg, op de
grens van Lunteren en Wekerum.

Bij Ede zijn in „de Sijsselt” 50 Hektaren sterk beschadigd,
van „Westerode” 10 Hektaren kaalgevreten; in alle dennenbos-
schen van het landgoed „Ginkel kwam de rups voor, maar
slechts enkele Hektaren zijn er sterk bevreten.

Nabij Bennekom zijn op het landgoed „Hoekelom”’ van BARON
VAN WASSENAER 20 Hektaren dennenbosch geheel kaalgevreten;
op het landgoed „Oostereng” van den Heer INSINGER zijn 60
Hektaren zeer beschadigd; van de aan den Heer J. C. KOKER
te Arnhem behoorende bosschen zijn 9 Hektaren sterk aangetast.

Onder Renkum werden 20 Hektaren kaalgevreten op Bosch-
beek en Buunderkamp.

Onder Arnhem werden op den Kemperberg nabij Schaars-
bergen 25 Hektaren en in de gemeentebosschen 100 Hektaren
zeer beschadigd.

In de buurt van Dieren werden 100 Hektaren van „Hagenau’”’
eenigszins aangetast.

Tusschen Beekbergen en Arnhem werden in het „Spelderholt”
en het „Spelderbosch”’ 11 Hektaren sterk bevreten en 14 Hek-
taren minder erg aangetast. In het, Lierderbosch” strekte zich
eene aantasting over enkele Hektaren uit. Verder kwamen er
minder belangrijke aantastingen voor op den Michelenberg
en bij de Woeste Hoeve.

Utrecht.

In de omstreken van Soest, Soestdijk en Baarn, waar ik een
onderzoek instelde, kwam de plaag niet voor (evenmin in het
Gooi).

Onder Leusden en Amersfoort werden op en bij de Leusder
heide volgens mededeeling van den Heer W.H. pr BEAUFORT
verschillende bosschen ‘aangetast.

Bij Zeist werden op het landgoed „Wallenburg” 90 Hektaren
kaalgevreten en nog 70 Hektaren beschadigd.

Aansluitend aan Wallenburg ligt, naar de Heer W. H. DE
BrAUFORT mij meedeelt, een uitgestrekt vraatgebied, dat 300
à 400 Heectaren omvat, en zich uitstrekt over de gemeenten
Zeist, Driebergen, Woudenberg en Maarn. Het geheel in de bos-
schen gelegen Austerlitz ligt te midden van sterk bevreten
dennenbosschen.

Doorn. In het „Doornsche bosch” werden 6 Hektaren onge-
veer 25 jarige dennen sterk aangetast.

Op het landgoed Ruitersberg te Doorn werden nog 20 Hek-
taren oud bosch zeer sterk bevreten.

In de buurt van Driebergen werden op het landgoed van
Mejufvrouw LuDeN 48 Hektaren ongeveer 20 jarige dennen erg
beschadigd. Op de bezittingen van den Heer GODIN DE BEAUFORT
werden 25 Hektaren 70—80 jarige dennen sterk aangetast; min-
der sterk werden beschadigd 20 Hektaren ongeveer 40 jarige en
100 Hektaren 25 tot 30 jarige grove dennen.

Onder Amerongen zijn van GRAAF VAN ALDENBURG BENTINCK
meer dan 100 Hektaren oude en jonge bosschen meer of minder
sterk aangetast, waarvan ruim een 30 Hektaren in zeer hooge
mate.

Noord-Brabant.

Bakel. Op „Rips en Stippelberg”’ 50 Hektaren kaalgevreten,
275 Hektaren beschadigd.

Onder Baarle-Nassau: 2 Hektaren geheel kaal, 30 Hektaren
beschadigd.

Het kan natuurlijk zijn, dat op nog enkele andere plaatsen
in ons land eenige beschadiging voorkwam ; allerwaarschijnlijkst
was deze echter van betrekkelijk geringe beteekenis.

Het verdient opmerking, dat bijna overal waar de gestreepte
dennenrups zich vrij sterk of zeer sterk had vermeerderd, de
nonvlinderrups ook in grooter aantal voorkwam dan in normale
jaren. Toch was nergens de vermeerdering van het laatstgenoem-
de insekt zoo sterk, dat van eene nonvlinderrupsenplaag sprake
kon zijn.

VROEGERE PLAGEN VAN DE GESTREEPTE DENNENRUPS
IN NEDERLAND.

In 1807 en 1808 schijnt er in sommige Nederlandsche dennen-
bosschen eene belangrijke schade door de gestreepte dennenrups
te zijn teweeggebracht; maar daar wij aangaande de karakteris-
tiek van deze rups niets vinden opgeteekend, dan dat zij „klein
en groen”’ was, is met zekerheid niet uit te maken, dat men toen
met de genoemde rups te doen had 4); naar den tijd des jaars,

1) WrrEwAALL, „Volksleesboek over schadelijke en nuttige insekten”
(1864), bl. 120.

JAN Kors, „Magazijn van den Vaderlandschen Landbouw”, deel
III (1807) bl. 467-508.

waarin de beschadiging plaatsgreep, te oordeelen, is het echter
vrij waarschijnlijk, dat het de gestreepte dennenrups was, die
toen schadelijk optrad.

In deel IV van het „Magazijn van den Vaderlandschen Land-
bouw” t) komt een rapport voor omtrent een „onderzoek wegens
de middelen tegen schadelijke denneninsekten’’, uitgebracht
door eene commissie, bestaande uit de Heeren BENNET, VAN
DER BoscH, VAN SPAAN en BOEIJE, welke commiíissie, zonder
nota te nemen van de soort van insekten, die zij wilde bestrij-
den, in ’t bijzonder aanried: „het des avonds of ’s nachts
ontvlammen van kleine hoeveelheden bus-kruid, daar ter plaat-
se, waar Rupsen zich hebben nedergezet; — 20. het doen smeu-
len van (onder behoorlijk toevoorzigt echter) hier en daar aan-
gelegde kleine vuren van oud leder, hoornen of dergelijke harde
dierlijke stoffen ; — 30. het bespuiten der jonge, kleine Heesters
met Kalk- en Potasch-water; en eindelijk 4o. het bestrooijen
der jonge opgeschoten Sparren en Dennen met versche Haard-
Assche, vooral tegen den avond en bij ee op handen
zijnde regen”

Allerwaarschijnlijkst heeft geen van de ien der commis-
sie ooit eene rupsenplaag in een dennenbosch waargenomen, en
is geen van de door de commissie aanbevolen middelen door haar
geprobeerd; anders zou allicht gebleken zijn, dat de rupsen zich
van die middelen niet veel aantrokken; en ook dat de aanbevolen
bestrijding nogal kostbaar werd. Ik vermeld dan ook het boven-
staande alleen voor de curiositeit. De commissie schreef, dat
zij inzage had gehad van verschillende stukken, verslagen, enz.
betrekking hebbende op de bestrijding der schadelijke insekten
in de dennenbosschen, maar zij maakt in haar verslag daarvan
maar geen melding „wegens derzelver scientifieke inrichting
en uitvoerigheid”’; zij bepaalt er zich toe te schrijven dat zij
„den gemelden Heer Commissaris Kors gaarne verzocht en aan-
gemaand, zag, om inmiddels ten spoedigste, zoowel door middel
van de tegenwoordige Koninklijke Staatscourant en het Week-
blad „Kunst- en Letterbode”’, als ook inzonderheid door middel
van het eerst volgende stuk zijns belangrijken „Magazijns van
Vaderl. Landbouw”, eene algemeene opgave en bekendmaking
van die middelen te doen, welke in de voor ons liggende stukken
met zoo veel nauwkeurigheid en veel belovend uitzigt, als op
de beste gronden eener verstandige Theorie en ondervinding
steunende zijn opgegeven.”

1) JAN Kors, „Magazijn van den Vaderlandschen Landbouw’’, deel
IV. (1808) bl. 224— 229.

Of nu de bedoelde stukken den Heer JAN Kors te „scientifiek””
bleken te zijn, of dat hij van de toepassing der aangegeven
middelen niet veel heil verwachtte, — zooveel is zeker, dat hij
op den wensch der commissie niet heeft gereageerd, want nooit
heeft hij iets gepubliceerd betreffende den inhoud der verschil
lende stukken over de middelen ter bestrijding van de rupsen-
plaag in de dennenbosschen. Gelukkig dat de commissie althans
de door haar zelve wtgedachte kostelijke, maar ook kostbare
bestrijdingsmiddelen niet aan het nageslacht heeft onthouden !!

Het schijnt, dat niemand van degenen, die iets geschreven
hebben over de dennenrupsenplaag, welke inl807 en 1808 in ons
land heerschte, iets van die plaag zelve gezien heeft; omtrent de
uitgebreidheid der plaag, omtrent de gevolgen der vreterij, om-
trent middelen, die men eventueel ter bestrijding heeft aange-
wend (niet: aangeraden), vindt men niets vermeld. —

In de jaren 1843, 1844 en 1845 kwam de gestreepte dennen-
rups in vele dennenbosschen in Gelderland en Utrecht tot buiten-
gewoon sterke vermeerdering. Toen zijn vooral door Dr. A.
BRANTS in Gelderland en door Mr. H. VERLOREN in Utrecht
nauwgezette en uitvoerige onderzoekingen aangaande de plaag
ingesteld. Zoo vaag en onnauwkeurig de aanteekeningen zijn,
die ons ter beschikking staan omtrent de dennenrupsenplaag
in 1807 en 1808, zoo nauwgezet en uitvoerig zijn de waarnemin-
gen, die gedaan zijn over de plaag in 1843—1845.

Wat Gelderland betreft: Dr. A. BRANTS !) heeft aan de Com-
missie van Landbouw in Gelderland een zeer belangrijk en uit-
voerig rapport over de plaag uitgebracht; verder werd bij be-
sluit van 2 Juli 1845, No 21, een uitgebreid stuk over dit onder-
werp uitgegeven door de Gedeputeerde Staten van Gelderland.

De Heer J. BACKER te Oosterbeek bracht een verslag uit
over een proef, door hem genomen, om door middel van het
drijven van varkens in de bosschen de poppen te laten vernielen
en daardoor de plaag voor een volgend jaar te trachten te voor-
komen °). Eindelijk verscheen in de „Mededeelingen en Hande-
lingen van de Geldersche Maatschappij van Landbouw” een
artikel over de dennenrups, hetwelk een overzicht gaf van de
belangrijke waarnemingen, betreffende de plaag gedaan *%).

1) Dr. A. BRANrTs, „Iets over de Verwoestingen in de dennenbos-
schen op de Veluwe”, in de „Vaderlandsche Letteroefeningen”’ over
1844, No II.

2) Zie „Staat van den Landbouw over 1844”, uitgegeven door de
Nederlandsche Maatschappij van Nijverheid te Haarlem.

3) Zie „Mededeelingen en Handelingen van de Geldersche Maat-

schappij van Landbouw” ‚ deel’ I (1846) bl 77—96,

Aangaande de dennenrupsenplaag in Utrecht deed Mr. H.
VERLOREN }) hoogst belangrijke waarnemingen, terwijl hijvook
een overzicht gaf van de door hem uit de rupsen gekweekte
parasieten.

Naar aanleiding van de in de jaren 1844 en 1845 gedane waar-
nemingen, zij het mij vergund het volgende mee te deelen.

Ofschoon van eene eigenlijke plaag niet eerder dan in 1844
kon worden gesproken, zoo bleken toch reeds in 1843 de ge-
streepte dennenrupsen op verschillende plaatsen in meer dan
normaal aantal aanwezig te zijn; terwijl men op vele andere
plaatsen, waar in dat jaar de meer dan normale vermeerdering
der rupsen niet was waargenomen, toch reeds vroeg in 1844 vele
pophuiden van den dennenuil en cocons of poppen van parasieten
(sluipwespen en parasietvliegen) van dit insekt in het strooisel
aantrof: een bewijs dat toch feitelijk reeds in 1843 de gestreepte
dennenrups daar in meer dan normaal getal was voorgekomen.
In sommige bosschen vertoonde zich eene meer dan normale
vermeerdering der rupsen eerst in 1844, terwijl eene eigenlijke
plaag (ernstige vreterij of kaalvraat) pas in 1845 optrad. Zoo
kon meer dan gewone vermeerdering reeds in 1843 te Zeist
en de Vuursche worden geconstateerd, terwijl in 1844 daar vele
bosschen ernstig werden aangetast of zelfs geheel kaal werden
gevreten. Te Driebergen vertoonde zich eerst in 1844 eene
meer dan gewone vermeerdering van de dennenrupsen, waar-
op pas in 1845 eene ware plaag met kaalvraat optrad. Ook
in Gelderland kwam in sommige bosschen ernstige vreterij reeds
in 1844 voor, in andere bosschen eerst in 1845. In 1846 had de
plaag zoowel in Gelderland als in Utrecht overal geheel opgehou-
den.

Omtrent de uitbreiding der plaag in 1844 en 45 vind ik voor
Utrecht vermeld, dat in deze provincie ernstige vreterij en
belangrijke beschadiging alleen werd waargenomen in bos-
schen bij de Vuursche, Soest, Zeist en Driebergen. Wat Gelder-
land betreft, zijn uitvoerige inlichtingen omtrent de uitbreiding
der plaag in de verschillende gemeenten door de gemeentebestu-
ren verstrekt aan eene corporatie, gevormd uit de toen bestaande

1) Mr. H. VERLOREN, „Bijdragen over de schadelijke rupsen der
dennenbosschen, in het bijzonder over de Noctua piniperda’’, in „Be.
rigten en Mededeelingen van het Genootschap van Landbouw en
Kruidkunde te Utrecht”, 1845, 3e afl. bl. 2.

Mr. H. VERLOREN, „Waarnemingen over de buitengewone ver-
menigvuldiging van Noctua piniperda en Hylesinus piniperda”, in
„Algemeene Konst- en Letterbode” 1846, le deel, bl. 205—207 en
bl. 233238; idem 1847, le deel bi. 130—137.

commissie van Landbouw in Gelderland en uit een aantal eige-
naren van dennenbosschen op de Veluwe. Deze opgaven zijn
in een Staat vereenigd, dien ik hieronder wil weergeven. Voor
iedere gemeente ot meestal voor ieder daarbinnen gelegen bosch-
distrikt werd zooveel mogelijk opgegeven lo de oppervlakte van
van de daarin gelegen dennenbosschen, 20 de oppervlakte van
de aangetaste perceelen bosch, 30 de oppervlakte van het ge-
deelte daarvan, dat geheel vernield werd, 4o de leeftijd der aan-
getaste dennen. — Hieronder volgt nu de bedoelde Staat,
aanwijzende de grootte der dennenbosschen in verschillende
gemeenten der provincie Gelderland, die in 1844 en 1845 door
de dennenrups werden aangetast en opgave van hetgeen
daarvan werd vernield. (Met * zijn aangeduid de bosschen,
die reeds in 1844 waren aangetast: de hevige aantasting der
overige bosschen greep eerst in 1845 plaats.)

Daarvan
| Grootte aange- belet old ijn
4 in vernield: er
GEMEENTE BOSCHDISTRIKT | Hektaren Hermer. Hekteton Aen
en Aren | en Aren | en Aren | in jaren
Arnhem . .. .\*Kemperberg ‚_ 70.80 61.00 | 43.05 \ 30—40
‚_ Warnsborn — 23.00 | — boven 50
Sonsbeek — 116.00 — —-
Zijpendal — 14.00 |=
Stadsbosch of |
Valkenbosch , 98.00 98.00 — 50—60
‚ Angerenstein lin 3.05 — —
‚ Galgenberg — 6:00 | nn —
‚ Ligtenbeek ne weinig — —
‚_ Papendal — — — —-
Rosendaal . . .*Plakdel a 59.00 59.00 59.00 | 20—30
*Plakdel b 17.05 17.05 — 50— 60
*Imbosch 450.00 450.00 | 440.00 | 20—30
Midori AL *Sijsselt 120.00 116.00 | 40.00 | 20—30
*Hindekamp 150.00 150.00 50.00 | 20—25
“Bosch van Prins 20.00 20.00 20.00 41
Renkum. . . .*Bosch v. Alphers | 83.00 83.00 83.00 | 20—30
*Bosch van
Romondt 10.00 10.00 — —
Apeldoorn . . … LoenenscheBosch| 53.00 53.00 — —
Veldhuizen 57.00 57.00 —- —
Bpel an Et Norel 20.00 20.00 — 40
Logtenberg 20.00 20.00 — 50
Elesrde 0. ze *Heerderdelle 425.00 250.00 « 250.00 30
Oldebroek . . . Bosch van
Mollerus 27.00 14.00 —- —
*Bosch van
Engelenburg 32.00 / 20.00 — —
Ermelo ..-..| Essenburg 800.00 400.00 — rn
Brummen ...| Gansche gem. | — 73.00 — —
Rheden. . . . .… Beekhuizen ‚136.00 weinig — —
Groesbeek . . … Neder Rh. Wald 16.85 | 10.00 — —
Flierenberg 46.00 30.00 zen ==
Binnen wald ‚149.00 40.00 —
Mühlberg 28.00 15.00 — Se
Kom bij
Papenbraak, 22.00 10.00 | — —
Zelhem. .... Zelhemsche Zand, 500.00 \ 30.00 — 30—40
’s-Heerenberg . | — Hier en | — | —
Hi | daar ‘in .
gering
| aantal
Wageningen *) ., Geen opgave LO — er | er
Totaal Gelderland . . . . | 2269.80 | 985.05 |

t Is natuurlijk de vraag, of de gedane opgaven alle wel vol-
doend nauwkeurig zijn geweest; maar dit moet in elk geval
gezegd worden, dat inderdaad naar zoo groot mogelijke nauw-
keurigheid schijnt te zijn gestreefd.

1) Voor Wageningen werd in 1844 opgegeven 15 H.A. beschadigd op den Dorskamp.

Opvallend is het groote procent Hektaren van de aange-
taste dennenbosschen, dat als wernield wordt opgegeven: 985 Hek-
taren vernield op de 2269 Hektaren aangetast, dat is bijna 40
procent! Ik meen te moeten veronderstellen, dat een groot
aantal van de Hektaren, die in den boven afgedrukten staat
als „vernield” zijn aangegeven, niet werkelijk werngeld waren,
maar gekapt zijn, daar men meende, dat zij zoodanig waren
kaalgevreten, dat zij zouden doodgaan. Nadat toch de com-
missie erop heeft gewezen dat „de invloed op de boomen de:
vernieling van de naalden bij alle verwoestingen, welke in het
voorjaar plaats hebben, allerverderfelijkst is’, en dat de invloed
van de vreterij der gestreepte dennenrups nog in ’t bijzonder
heel gevaarlijk is, „omdat deze soort het eerst op het jonge
meischot aanvalt en daardoor de knopontwikkeling van het
volgende jaar benadeelt, ja zelfs geheel kan beletten”, gaat zij
aldus voort : „Hoe ouder de boomen zijn, des te nadeeliger is ge-
meenlijk de uitwerking, zoodat bij diegene, welke binnen weinige
jaren geveld moeten worden, zelfs wanneer er nog eenige hoop op
behoud bestaat, het te verkiezen is, hiertoe maar dadelijk over te
gaan, daar er gemeenlijk zes tot acht jaren verloopen eer een
bosch zich geheel van eene zoodanige vernieling hersteld heeft.”

Vermeld dient nog te worden, dat èn in Utrecht voornamelijk
door Mr. H. VERLOREN èn in Gelderland vooral door Dr. A.
BRANTS, maar ook door de geheele Provinciale commissie in
zake de dennenbeschadiging in 1844 en 1845 vele belang-
rijke waarnemingen zijn geboekstaafd omtrent de leefwijze en
de verbreiding van de gestreepte dennenrups, omtrent den aard
en de intensiteit der beschadiging, omtrent middelen, die werden

aangewend ter bestrijding van de plaag, alsmede omtrent de
natuurlijke vijanden van het meergenoemde schadelijke insekt.
Inderdaad zal ieder het eens moeten zijn met wat Dr. J. Wrre-
WAALL Ì) schrijft: „Na hetgeen wij meedeelden, zal de lezer
ons gaarne toestemmen, dat de verwoesting der dennenrupsen
in 1844 en 1845 uit een wetenschappelijk oogpunt niet onge-
merkt is voorbijgegaan, en dat de Heeren Dr. A. BRANTS en Mr.
H. VERLOREN zich uitmuntend van hunne taak gekweten heb-
ben.” Ook zal ieder moeten toestemmen, dat er in die jaren
een prachtige samenwerking bestond tusschen de commissie
van Landbouw in Gelderland en de eigeriaren van bosschen
en de gemeentebesturen eenerzijds en de wetenschappelijke
entomologen andererzijds. Wat er in 1844 en 1845 op dat gebied

1) Dr. J.- WrrewAALL, „Volksleesboek over schadelijke en nuttige
Insekten” (1864). bl. 128

is gedaan. in een tijd, toen er nog geen Staatsboschbeheer, geene _
Nederlandsche Heidemaatschappij, geen Instituut voorsphyto-
pathologie en geen phytopathologische dienst in ons land beston-
den, moet ons inderdaad eerbied en bewondering afdwingen. —

Tusschen 1845 en thans is er in Nederland geen uitgebreide
beschadiging door de gestreepte dennenrups weer geweest; wèl
zijn af en toe plaatselijke vermeerderingen van geringere be-
teekenis in Gelderland en Utrecht voorgekomen. Zoo in 1889
onder Otterloo en Ede, waar de vreterij van de gestreepte
dennenrups toen ook, evenals nu, gepaard ging met eene ver-
meerdering van nonrupsen boven het normale getal. De Heer
Tureix NoLTHENIusS en ik hebben de aandacht op de hier ver-
melde vreterij gevestigd. en toen ook reeds gewaarschuwd tegen
het dadelijk vellen van dennenboomen, wanneer die kaalgevreten
of zelfs maar eenigszins belangrijk aangevreten zijn !).

In 1901 ?) kwam eene meer dan normale vermeerdering voor
onder Arnhem, Bennekom en Epe, en ook in 1902 %) vertoonde
zich de vreterij in verschillende deelen van Gelderland en ook
van Overijsel.

Volgens eene mededeeling van Dr. J. Tm. OUDEMANS waren
de gestreepte dennenrupsen ook in de buurt van Zeist zeer
talrijk in het jaar 1902. Volgens den Heer W. H. pe BEAUFORT,
is er vermoedelijk ook in 1901 en 1902, onder Zeist eene vreterij
van de gestreepte dennenrups geweest, tengevolge van welke
50 Hektaren dennenbosch sterk moesten worden gedund, zoo-
dat de bosschen nu nog te ijl staan en nooit een goed bestand
zullen vormen, wat waarschijnlijk deels ook aan den slechten
bodem te wijten is.

(Wordt vervolgd.)

J. RrirzEeMA Bos.

Il) G. E. H. Turein NoLTHENius en J. RITZEMA Bos, „Over de be-
schadigingen door rupsen te weeg gebracht in eenige bosschen van
grove dennen, gelegen tusschen Otterloo en Ede”; in „Tijdschrift der
Nederl. Heidemaatschappij”” ‚ le Jaargang, bl. 122-125.

2) J. RrrzeMmaA Bos, „Verslag over inlichtingen, in 1901 gegeven
van wege het phytopathologisch Laboratorium Willie Commelin
Scholten’, in „Landbouwkundig Tijdschrift”, 1902, bl, 200.

3) J. RrrzeMa Bos, „Verslag over inlichtingen, in 1902 gegeven van
wege het phytopathologisch Laboratorium Willie Commelin Scholten”,
in „„Landbouwkundig Tijdschrift”, 1903 bl. 73.

PLAAT Ì.

Fig. 1. Fig. 2.

Fig. 3.

EAN Pien Mig.

A Rs 0 OPENDE 0
et vr Dad ORN Ä
Rr

Mt zi de, f

nes hdd M
Le AR
ys Bids
AO el aen
_ E

KEA

he B rk Ar” LD,
Ar or

OD
Aen se hat

Peil
d

PEAAT LI

vj
Nek
EO vil

AF
@ ‚ ‘
ï

Praat [IÌ.

Fig. 12. Fig. 13

1,
Des
_
5
<<
he
*)
A
_—

EDE ERLANDSCHE yroparmoLoGischr neste.
EREENIGING EN RUIDKUNDIG) GENOOTSCHAP DODONAEA TE GENT

za e : - de

PIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN zi

‚ ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS,

Te ke )
DIRECTEUR VAN HET INSTITUUT VOOR PHYTOPATHOLOGIE «TE WAGENINGEN. EE

Gin NE Js

ZES EN TWINTIGSTE JAARGANG — (1920).

Tweede aflevering.
Se
INHOUD:

B Ee Ed 2 Blz.
K. VOLKERSZ, Iets over plaatselijk onderzoek van bloem-

| et
7 ADEREN sn ea REE AE A Et a rk per
J. RITZEMA BOS, De gestreepte dennenrups (vervolg en slot) 7r oe
Ee : Rr | À
el Ik 8
ABONN BEMENT 4 —_ ADVERTENTIËN R
2 Ze Prijzen per plaatsing: â
ek; ) 1 Re
_ Het tijdschrift is in den Boek- Js pag. Û se
andel verkrijgbaar à f 4.00; voor ig ì ik ENE
Buitenland à f.5—. (Voor België En EE is
7 EES
ee eenpnoscie guldens, niet | Deze prijzen gelden voor een
' hs: S Jaarcontract (12 plaatsingen).
BE 3 __ Bij éénmalige plaatsing worden
Betalingen aan DR. H.J. Caukorn,” de prijzen met 20 0/0, bij driemalige _
enningm. der Nederl. Phytopa- plaatsing met 15 %/o en bij zesmalige ee
hologische Vereeniging, Leidsche plaating met 10 0% verhoogd.
aart 86 Haarlem. „ Voor plaatsing, wende men
B ee zich tot den Onder-Voorzitter der _
DeX Nederl. Phytopathologische Veree-
Erle afleveringen worden niging, H. LINDEMAN, Boothstraat
verstrekt. 54 13, Utrecht. ee

Druk: H. Veenman, Wageningen.

re AE han EE ed LATE

ausmsvenensnnnenssnsssm El EE E

VOOR USPULUN -

Koper vitriool
Gemalen Kainiet

vrage men offerte aan de

E
E
E
El
El
al
Ei |
al
Eil
el
al
Eil
Eil

MALIEBAAN B Sis SU TRECHT:
meepeessnanEREREESEEREREEEEREREEEEEEE

EEEEEEEEEEEEEEEEE

el
Ell
Zwavelzure Ammoniak
wordt steeds meer en meer gebruikt voor
stikstofbemesting bij GRANEN en HAK-

VRUCHTEN en vindt meer en meer ingang
door zijn bizondere eigenschappen voor

overbemestingen

Land- en Tuinbouwbureau der Duitsche Vereen. voor
ee Burgem. Reigerstraat 83, UTRECHT ’

Vruchtboomcarholineum _ged. merk „Ka rimpe n

Beproefd MIDDEL TEGEN PLANTENZIEKTEN
„en ter verdelging van DIERLIJKE PLANTEN-
PARASIETEN bij alle CULTUURGEWASSEN.

„Verkrijgbaar in bussen van I, 2, 5, IO, 25
en 50 Liter, benevens in vaten van roo en
200 Liter.

Vraagt prijsopgaaf en gebruiksaanwijzing.

N.V. Utrechtsche Asphaltfabriek
Afd. „KOOLTEER”

v.h, Maatschappij tot Bereiding
van Koolteerproducten
Fabriek: KRIMPEN ad, IJSEL
Kantoren: UTRECHT, Maliebaan 35.

Brief- en Telegram-Adres:
„KOOLTEER UTRECHT”

Telefoon Interc. No. 1388, 188, 580.

pn ’ ‘ £\ à nn
elenkati ir sin Od ei

E
ä
ä
À

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTENKUND IGE)
VEREENIGING EN KRUIDKUNDIG GENOOTSCHAP DODONAEA TE GENT

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

PROFMDR T° RKPEZEMA BOS!

Zes-en-twintigste Jaargang — 2e Aflevering — Februari 1g2o

IETS OVER PLAATSELIJK ONDERZOEK VAN
BLOEMBOLLENZIEKTEN.

(Beknopt verslag van de excursie der Nederlandsche Phytopatho-
logische Vereeniging naar Lisse en omgeving op Zaterdag
21 Juni 1919). 4)

#LOp verzoek van den Voorzitter der Vereeniging gaf ik in
plaats van Dr. B. vAN SLOGTEREN, die door ongesteldheid daar-
toe verhinderd was, eene beknopte inleiding tot voornoemde
excursie in het gebouw der Rijkstuinbouwwinterschool te Lisse.
Daartoe aangezocht door Voorzitter en Secretaris der Vereeni-
ging geef ik daarvan thans een kort verslag.

Waar Dr. VAN SLOGTEREN niet in de gelegenheid was een
nauwkeurig overzicht te geven van den stand zijner proef-
nemingen betreffende de verschijnselen van het aaltjesziek in
narcissen, hyacinthen en andere bolgewassen en betreffende de
bestrijdingswijzen van deze ziekte, daar moest ik mij bepalen
tot verschillende opmerkingen van algemeenen aard, tot eene
oppervlakkige bespreking van de tentoongestelde praeparaten,
foto’s en teekeningen en tot het geven van eene korte toelichting
van hetgeen ’s middags te velde zou worden waargenomen.
Natuurlijk werden bij deze bespreking de verrichtingen van
Dr. VAN SLOGTEREN zooveel mogelijk aangehaald, hoewel de
bespreking daarvan anders de hoofdschotel zou hebben gevormd.
Ik nam zijn werk echter als uitgangspunt.”

De reeds door VAN SLOGTEREN verkregen belangrijke resul-
taten na zóó korten tijd van ernstigen, intensieven arbeid moeten

1) Door bijzondere omstandigheden kon dit verslag niet eerder
worden opgenomen.

naar mijne meening voor een niet gering deel worden geweten
aan het feit, dat het onderzoek plaats had te midden van de
cultuur, dus te midden van de ziekteverschijnselen, zooals _
de uitgestrekte culturen deze dagelijks in allerlei vormen en
omstandigheden te aanschouwen geven. Mij komt deze bestu-_
deerings- en onderzoekingswijze de meest logische voor, omdat
ze het snelst tot resultaat moet leiden. Daarom heb ik haar ook
voorgesteld aan de Algemeene Vereeniging voor Bloembollen-
cultuur bij gelegenheid van mijne lezing over het aaltjesziek
in de narcissen, voor die vereeniging te Haarlem op 26 Juni
1916 gehouden, nadat ik me vooraf van de medewerking van
den Heer Directeur-Generaal van den Landbouw voor een der-
gelijk voorstel had verzekerd. Elk wetenschappelijk onderzoek,
hoe scherpzinnig en degelijk ook geleid, loopt voortdurend
gevaar van het voor de praktijk meest belangrijke doel te worden
afgeleid, wanneer door het voortdurende contact met de be-
hoeften van de praktijk van het betreffende vak geen of zelfs
onvoldoende rekening wordt gehouden en het wezen van de
onderhavige cultuur niet of onvoldoende tot den onderzoeker
doordringt.

De bestudeering van eene bepaalde ziekte buiten de cultuur
om en zeer in het bijzonder die, welke ter hand wordt genomen _
op plaatsen, waar de betreffende cultuur niet op normale _
wijze kan worden gedreven, moet daarom als regel leiden tot
onjuiste, althans minstens tot minderdoelmatige adviezen en zeer
zeker is dat het geval, wanneer dat onderzoek verricht wordt
zonder geregelde veldwaarnemingen en cultuurstudies. Het meest _
vruchtbare en het snelst tot het doel leidende onderzoek kan
daarom slechts verricht worden te midden van de zieke cultuur
zelf.

Voorop toch staat bij de bestudeering van het ziektebeeld,
dat de te infecteeren plant zich op volkomen normale wijze
kan ontwikkelen en wel zooveel mogelijk onder gewone cultuur-
omstandigheden. In hoeverre dit bij de verschillende gewassen,
waarvan ziekten in studie worden genomen, mogelijk is, wil ik
in het midden laten. Voor de bestudeering der bloembollen-
ziekten evenwel komt het me op normale wijze drijven van de
cultuur elders dan in de bloembollenstreek vrijwel onmogelijk
voor. En waar bijna elke cultuur buiten het district tot abnor-
male ontwikkeling moet leiden, moeten de kunstmatig op te
wekken ziekte-symptonen bij dergelijke gecultiveerde planten den
terugslag daarvan in nadeeligen zin ondervinden. Elke zich
abnormaal ontwikkelende plant is voor de bestudeering van de
ziektesymptonen van welke ziekte ook, voor hare verspreidings-

en bestrijdingswijzen een ongewenscht object. Reeds daarom
verdient een wetenschappelijk onderzoek te midden van het
cultuurcentrum de meest warme aanbeveling.

Nu stellen de bloembollen aan de groeivoorwaarden zeer bij-
zondere eischen. Daarom is die cultuur ook zoo gelocaliseerd.
En in zeer bijzondere mate geldt dit voor de hyacinthencultuur,
dikwijls voor de nareissencultuur en in veel mindere mate voor
de tulpencultuur. Wie daarom de ziekten der bolgewassen wil
bestudeeren, infectieproeven enz. moet nemen, kan het succes
van zijne studie niet beter verzekeren, dan te midden van die
cultuur zijn onderzoek ter hand te nemen. Ik wil daarom wijzen
op enkele factoren, welke den normalen groei van de bolgewassen
en meer bepaaldelijk dien van de hyacinth beheerschen:

1. De grond.

Onderstaande analyses geven op den aard van den hyacin-
thengrond voldoenden kijk. Ze hebben betrekking op mij be-
kende gronden, terwijl de monsters door mij zelf genomen zijn.

Het lage gehalte van de voor de plantenvoeding meest nood-
zakelijke elementen komt hierin duidelijk uit en even zoo dat
van het humus gehalte. Alleen het kalkgehalte is hoog van de
voor de hyacinthencultuur meest geschikte gronden. Deze kalk
komt hier in den bodem voor als koolzure kalk en is afkomstig
van schelpen. Hoe fijner die schelpen verbrokkeld zijn en hoe
regelmatiger die fijnste brokstukjes door den grond heen ver-
deeld zijn, van hoe grooter waarde is deze grond voor de cultuur.
Zooveel mogelijk moeten de kalkdeeltjes niet of nauwelijks met
het oog zichtbaar zijn. En deze voorwaarde geldt nog niet zoo
zeer voor den bovengrond, doch vooral voor den ondergrond
met het oog op de diepe grondbewerkingen, welke gedurig
worden toegepast. Hierbij toch wordt de ondergrond naar boven
gewerkt en de bovengrond naar beneden. Voor de cultuur, doch
niet minder voor het optreden, verspreiden en bestrijden van
plantenziekten, is dit punt van zeer veel gewicht.

Naast het gehalte aan voedende bestanddeelen is de grootte
der bodembestanddeelen van bijzondere beteekenis. De korrel-
grootte van dezen duingrond ligt tusschen 45 en VM, m.m. Slechts
zeer weinige korrels hebben een grooteren diameter dan Vs m.m.
— nog niet l % — en slechts een klein deel een diameter van
minder dan + m.m. — nl. ongeveer 10—30 %. Bij het meerendeel
der korrels bedraagt de diameter 4 tot + m.m. De korrelgrootte
is derhalve, als gevolg van de vormingswijze van den grond,

bijzonder gelijkmatig. Voor de waterbeweging in den grond is
dit van groot belang. Houdt men daarbij in het oog het gemis
aan kleideeltjes en het zeer lage gehalte aan humus, dan is het
duidelijk, dat de gronddeeltjes bij verlies van vocht spoedig
„als droog zand” aan elkaar hangen en gemakkelijk wegstuiven.

Tot op vrij groote diepte is le klasse hyacinthengrond vrij
homogeen van samenstelling, waardoor het diep omwerken van
den grond geen bezwaar oplevert wat den aard van den grond
betreft. Bij grond van mindere kwaliteit is dat òf minder goed
òf niet mogelijk, zooals dat bij meerdere narcisgronden het
geval is. Immers daar is de ondergrond veelal van geheel andere
samenstelling en voor de teelt der betreffende bolgewassen dik-
wijls absoluut. ongeschikt.

II. De waterstand.

De bloembollenstreek behoort tot het waterschap Rijnland.
De meeste bloembollengronden staan in open gemeenschap met
het boezemwater van dit waterschap. Ongeveer 50 à 60 c.m.
liggen ze daar boven. Is een grondstuk te laag gelegen, dan wordt
het opgehoogd, ligt het te hoog, dan wordt het afgezand. Regen
of geen regen, de watervoorziening is daardoor, mede in verband
met de samenstelling van den grond, steeds verzekerd door aan-
voer vanuit het grondwater. Natuurlijk kan in tijden van lang-
durige droogte het bovenste grondlaagje uitdrogen, vooral van
de hoogst gelegen, meest humusarme gronden.

Toch lijden de bollen hoogst zelden aan watergebrek. Wel
beinvloedt veel of weinig regen de resultaten van het gewas,
omdat daarmede zooveel andere zaken in verband staan: de
temperatuur van de lucht en van den bodem, de biologische
processen in den bodem, het nuttig effect van de gegeven
bemesting enz.

In ’t algemeen is de geregelde watervoorziening echter ver-
zekerd. Deze geregelde watertoevoer is van groote beteekenis.
Zelfs luistert dit zóó nauw, dat de meer of minder diepe planting
de grootte en de kwailteit van de bollen beïnvloedt. Bij diepere
planting is b.v. de bol grooter van omvang en fraaier, meer
gesloten van vorm. Het vochtgehalte der bol schijnt daarbij
grooter. Doch afgezien van deze meer kleine afwijkingen, welke
met de watervoorziening in nauw verband staan, is de geregelde
watertoevoer — ook in tijden van langdurige droogte — be-
slissend voor het gelukken van de cultuur. Hapert daar iets
aan dan krijgt men eene abnormale ontwikkeling der bollen.

65
HI. De cultuurterreimen.

Hoe groote verscheidenheid er ook moge bestaan in de terrein-
verdeeling der verschillende bloembollenkweekerijen, voor het
meerendeel worden de bloembollen toch geteeld op open terrei-
nen, door meer of minder hooge hagen afgescheiden en ingedeeld
voor ’t meerendeel in hoeken van gemiddeld omstreeks 120—
180 Rijnl. Roeden grootte (1 H.A. = 700 R. R.). Meestal is het
terrein bovendien doorsneden door vrij breede vaarslooten. De
haag-hoogte varieert van 2 à 4 meter (in oude tuinen) tot +
1.25 meter (in nieuwe tuinen) en zelfs tot + 50 c.m. (in meerdere
narcissenkweekerijen), hoewel, al naar de richting en de plaats
van de haag, de hoogte van de hagen in iedere kweekerij nog
al eens verschilt. Soms ontbreken de hagen ook geheel.

In verband met het optreden van ziekten worden hyacinthen
op meer besloten ‚niet te besloten, terreinen gekweekt, narcissen
om dezelfde reden meer op het open veld. Neemt men verder
in aanmerking, dat tientallen, soms honderdtallen H.A. bloem-
bollengrond onmiddellijk aan elkander grenzen, dan is het duide-
lijk, dat er van eene groote beschutting, zelfs in de hyacinthen-
kweekerijen, geen sprake is. Voor den kweeker, doch niet minder
voor den phytopatholoog, zijn deze hagen van bijzondere be-
teekenis. Soms zijn ze vrij open, soms zeer dicht (altijd groene
hagen). Ze breken den wind, en ze localiseeren dikwijls ziekten,
doeh kunnen deze ook herbergen, ondanks de zorgvuldigste diepe
grondbewerking van het terrein, door die hagen omgeven.

IV. De weersinvloeden.

Het is niet te ontkennen, dat ieder gewest van eenige afmeting
en vooral wanneer dit eene bijzondere ligging heeft, in klimaat
afwijkt van het andere. Zoo is de ligging van de bloembollen-
streek evenwijdig aan en vlak bij de Noordzeekust van bijzondere
beteekenis voor de hier gedreven cultuur. De boomengroei
wordt door heftige Westelijke zeewinden vaak allernadeeligst
beïnvloed. Hoe nadeelig zijn ze ook niet voor den groei der bol-
gewassen, vooral in het voorjaar, kort na het losdekken.
Ongelukkig hij, die dan zijne hoeken niet stuifvrij heeft liggen!
Soms, zoowel in het najaar als in het voorjaar, komt het zelfs
voor, dat b.v. 10 e.m. diep geplante bollen bloot stuiven, greppels
en kleine slootjes geheel of ten halve vol met stuifzand geraken!
Hagen kunnen dan zeer nuttig zijn.

Hoe kan ook de regenval van het eene gewest bij het andere
verschillen en welk een groot onderscheid kan er niet bestaan

in den absoluten en den relatieven vochtigheidstoestand van de
lucht, welke van zoo overgroote beteekenis is voor de ontwikke-
ling van plantenziekten! Hoe komt soms plotseling een dichte
mist opzetten, welke zich met groote snelheid, a. h. w. over de
geheele landstreek uitrolt. Is alsof een laag hangende wolk
over den grond wordt voortgejaagd.

Een treffend schouwspel, doch hoe noodlottig vaak voor de
cultuur in verband met het zich plotseling op groote schaal
ontwikkelen van sommige ziekten. De bloembollenkweeker weet
daarover mee te praten.

Men vergete hierbij niet, dat het hier zeedampen betreft. Zoo
staat de teelt van bloembollen en daarmede de ziekten dier
bolgewassen steeds rechtstreeks onder den invloed van de zee,
welke nu eenmaal niet naar elders is mee te nemen, zooals dat
met den grond wel min of meer gaat.

V. De cultwwrmethoden.

De bemestingswijze, de grondbewerking en vooral de vrucht-
opvolging staan mede in rechtstreeks verband met het optreden,
verspreiden en bestrijden van plantenziekten. En welk een be-
langrijke factor is niet de voortkweekingswijze onzer bolgewassen.
Narcissen worden alleen vermenigvuldigd door de op natuurlijke
wijze gevormde klisters, waarvan het aantal per bol klein is.
Hyacinthen daarentegen, kan men ook voortkweeken door
hollen en snijden! Hoe talloos vele bolletjes verkrijgt men op
deze manier niet van ééne bol?

Het zou me niet moeilijk vallen meerdere punten hieraan
toe te voegen doch ik wil het hierbij laten. Slechts wil ik nog
wijzen op het bijzonder groote voordeel, dat de onderzoeker,
die zijn onderzoek te midden van de cultuur verricht, heeft,
n.l. het dagelijksche contact met de beoefenaars van het vak.

Dit punt is van onschatbare waarde voor hem, omdat hij
door geregelde besprekingen met de kweekers zich op de hoogte
kan stellen van hunne jarenlange ervaringen en van hunne ideeën
omtrent de ziekten. Herhaalde aanraking en bespreking is
noodig, zelfs van dezelfde onderwerpen, omdat het inzicht der
besproken feiten zich wijzigt naarmate men meer met hunne
denk- en uitdrukkingswijzen vertrouwd begint te geraken. Men
schijnt elkaar soms begrepen te hebben, terwijl later vaak het
tegendeel blijkt. Hoe veelvuldig zijn daarbij niet de ervaringen
van de kweekers, van wie er velen zoo bewonderenswaardig
scherp waarnemen, al raken hunne verklaringen vaak kant

noch wal. En hoe groote verscheidenheid bestaat er niet tusschen
de besproken gevallen in verband met de grondsoorten, de
variëteiten, de cultuurmethoden enz. enz., waardoor de, scherp-
zinnige onderzoeker het arbeidsterrein spoedig overziet en den
juisten weg tot oplossing van het probleem inslaat.

Van welke overwegende beteekenis is het daarbij voor den
onderzoeker niet, dat hij zijne proefnemingen en proefvelden
kan inrichten in voortdurend overleg met die vaklui. Vakkundig
toezicht staat hem steeds ten dienste. Daarbij kan hij, zoo dik-
wijls hij dit noodig en wenschelijk acht, over optredende ver-
schijnselen, verwachte en niet verwachte resultaten de kundigste
vaklui consulteeren. Hoe geheel anders en hoe veel moeilijker,
wanneer de onderzoeker geheel op zich zelf is aangewezen en
zijne proefplanten moet kweeken onder geheel abnormale om-
standigheden, waaronder zelfs normale ontwikkeling der bollen
niet mogelijk is!

Het spreekt van zelf, dat er ook niet geringe bezwaren aan
het systeem: „plaatselijk onderzoek” verbonden zijn. De geiso-
leerde ligging, het derven van een modern ingericht laboratorium
met al de vaak noodlottige gevolgen van dien, enz. enz, zijn
dikwijls oorzaak, dat men zich ter plaatse tot bepaalde onder-
zoekingen moet beperken om elders de rest te verrichten of
te laten verrichten, zoo dit althans mogelijk is. Daarom verdient
de inrichting van een goed laboratorium te midden van elke
cultuur van voldoend economische beteekenis de sterkste aan-
beveling. Meerdere vakproblemen wachten immers nog op eene
wetenschappelijke oplossing!

Feitelijk moet de studie van de ziekten van de planten, in
dit geval van de bolgewassen, daarbij rusten op eene nauw-
keurige botanische kennis der planten van onderzoek, zoowel met
betrekking tot de kennis harer systematiek en morphologie
als met die omtrent hare anatomie, physiologie enz. Helaas
ontbreken deze gegevens van de bolgewassen vrijwel volkomen.
Welk een uitgebreid arbeidsveld ligt hier nog open! Gelukkig,
dat met de oplossing van enkele zeer belangrijke en interessante
problemen thans een aanvang is gemaakt.

Van welke beteekenis de botanische kennis der bolgewassen
voor de bestudeering van hare ziekte is, mag b.v. blijken uit
het volgende:

In den bouw en de ontwikkelingswijze onzer bolgewassen be-
staan belangrijke verschillen. We kennen éénjarige bollen (tulp)
en meerjarige (hyacinth en narcis). Soms nemen deelen der groene
bladeren aan de bolvorming deel, zooals bij hyacinth en narcis
— de scheeden der groene bladeren zwellen tot bolschubben

op —, soms wordt de nieuwe bol uitsluitend door seheede-
bladeren opgebouwd, zooals dat bij de vorming van de nieuwe
bol in bloeiende tulpenbollen regel is. In het laatste geval is
ook de bruine huid van de nieuwe tulpenbol ontstaan uit een
scheedeblad. Soms, en bij niet-bloeiende tulpen is dat bijna
steeds het geval, is de bruine huid niets anders dan de bruin
en taai geworden scheede van het eenige groene blad, dat de
oude tulpenbol voortbracht. Wordt nu een groen blad, waarvan
een deel aan de vorming van de nieuwe bol deelneemt, ziek,
dan is de kans, dat ook de nieuwe bol door die ziekte wordt aan-
getast, zeer groot (geelziek oudziek). Neemt een deel van het ziek-
geworden blad echter niet aan de vorming van de nieuwe bol
deel, zooals dat bij een blad van een tulpenbloeistengel het
geval is, omdat dit op dien stengel en niet, zooals een hyacinthen-
blad, op den stoel van de bol staat ingeplant, dan behoeft de
bol nog niet ziek te worden. (Botrytis-ziekte.)

Zoo zijn er talloos vele kwesties, welke met de geheele ont-
wikkeling van de betreffende plant in verband staan en welke
oorzaak zijn, dat men bij de bestudeering over de gevolgen van
eene ziekte feitelijk eerst tot in alle onderdeelen op de hoogte
moet zijn van de morphologie, anatomie en physiologie dier
plant. Pas dàn kan men ook vaststellen, wat normaal en wat
abnormaal is.

Reeds het in 1917 plaats gehad hebbend onderzoek naar de
bestanddeelen van enkele bolgewassen toont voorts niet onbe-
langrijke verschillen in gehalte aan minerale stoffen enz. tus-
schen de bolgewassen aan, zelfs tusschen verschillende varië-
teiten en tusschen bollen van dezelfde variëteit, welke van
verschillende grondsoorten afkomstig zijn.

Het spreekt van zelf, dat deze getallen slechts betrekkelijke
waarde hebben. Ze zijn bovendien niet als gemiddelden te be-
schouwen, terwijl ze slechts betrekking hebben op een bepaald
tijdstip. Hoe schommelen deze getallen niet naar den ontwikke-
lingstoestand van de bollen, wat betreft de gehalten aan vocht,
zetmeelachtige stoffen en dergelijke.

Hoewel de monsters dezer bolgewassen door mij ter onderzoek
zijn ingezonden voornamelijk ter bepaling van hunne waarde
voor het eene of andere technische doel, waarvoor massa’s bloem-
bollen tijdens den oorlog immers ook zijn gebruikt, toch is het
volstrekt niet onmogelijk, dat het verschillend gedrag van een
zelfde ziekte op verschillende variëteiten en soorten en zelfs bij
dezelfde variëteit, mede een gevolg is van het gehalte aan
een of meer der in de analyse genoemde of zelfs van andere

stoffen. Hoe is het b.v. gesteld met haar gehalte aan alcaloïden ?
Dat al deze gehalten schommelen naar den ontwikkelingstoe-
stand der plant behoeft nauwelijks te worden aangehaald.

Mijn conclusies zijn daarom deze:

le. Het onderzoek der ziekten onzer bolgewassen dient te
geschieden te midden van de cultuur.

2e. Dit onderzoek moest kunnen steunen op botanische
monographien van de belangrijkste geslachten onzer bolgewassen

Voorts rechtvaardigt de groote economische beteekenis van
de bloembollencultuur en de bedreiging dezer cultuur door
talrijke hoogst ernstige ziekten de stationneering van een phyto-
patholoog te midden van de cultuur meer dan voldoende. Dit
onderzoek is bovendien in hooge mate urgent, niet alleen ter
voorkoming van cultuurrampen, door ziekten veroorzaakt, doch
vooral ook, omdat de afzet onzer bolgewassen geheel op het
buitenland is aangewezen en gezondheidsattesten bij den im-
port in den vreemde meer en meer worden verlangd.

Na deze inleiding greep eene toelichting plaats van de tal-
rijke praeparaten op het gebied van bloembollenziekten en wat
daarmede verband houdt.

In het leslokaal beneden waren tentoongesteld talrijke prae-
paraten, betrekking hebbende op bol-ontwikkeling en bol-
voortkweeking; op de gevolgen van den invloed van het geven
van een hooge en van een lage temperatuur aan bloembollen
in het begin, in het midden en op het einde van de rustperiode;
op afwijkingen van de normale ontwikkeling van bolgewassen:
zinkers, dieven; op allerlei fasciaties enz., terwijl diverse grond-
monsters, wandplaten en tabellen de inleiding verduidelijkten.

In het laboratorium waren opgesteld praeparaten, betrekking
hebbende op dierlijke en op plantaardige parasieten, alsmede op
diverse afwijkingen, door onbekende oorzaken opgewekt. Een
30-tal cylinders met sclerotien-ziekten verduidelijkten, hetgeen
des middags te velde zou worden waargenomen. Levend materi-
aal, aangetast door de zwartsnot-ziekte, gaf een duidelijk beeld
van de inwerking dezer ziekte op hyacinthen. Behalve de groote
kenmerkende sclerotien werd ook het senmienkpnde mycelium
van dezen fungus getoond.

In de ruime leeraarskamer waren een 40-tal praeparaten
bijeen gebracht betrekking hebbende op het oudziek in narcissen,
in hyacinthen en in andere planten en op het nieuwziek in hya-
einthen. Talrijke wandplaten, plattegronden van de belangrijke
proefvelden van Dr. VAN SLOGTEREN lichtten hier zijne werk-
wijze toe. Na diens proefvelden, bij de school gelegen, nog even

vluchtig te hebben overzien, werd er koffie gedronken, om de
excursie daarna met een bezoek aan enkele zieke terreinen te
besluiten. Met het oog op het reeds ver gevorderde seizoen
vielen nog slechts karakteristieke ziektebeelden waar te nemen
van de kwadengrond-ziekte (Sclerotium Tuliparum) in Spaan-
sche Irissen en van de zwartsnot-ziekte (Sclerotinia bulborum) in
hyacinthen. Vooral één dezer terreinen gaf een duidelijk beeld
van de schade, welke de laatste ziekte kan veroorzaken. Ruim
waren de zieke plekken uitgestoken, doch ondanks dat, vielen
er aan den rand der uitgestoken plekken telkens weer exemplaren
aan de ziekte ten offer. Juist bij warm vochtig weer ontwikkelt
deze parasiet zich immers het krachtigst en wel van bol tot bol,
door den grond heen een netwerk van „zilveren” draden
vlechtend. Hoe spoedig is dat mycelium oorzaak, dat een pas
aangetaste plant hare bladtoppen in tijden van droogte laat
hangen! Tijdens vochtig weer vallen de zieke exemplaren niet
gemakkelijk op. Doch bij weersomslag, als de wortels van ge-
zonde planten nauwelijks het transpiratiewater kunnen aan-
voeren, laten zij het hoofd hangen en heeft de ziekzoeker zijn
patiënten spoedig genoeg in de gaten en dan is ruim uitsteken,
met den grond mee, de boodschap!

Helaas ontbrak het dien middag aan tijd, ook nog aan een
tweetal andere proefvelden van Dr. VAN SLOGTEREN een bezoek
te brengen.

K. VOoLKERZ.

Lisse, November 1919.

DE GESTREEPTE DENNENRUPS.
(Trachea piniperda Panz: —= Panolis griseovariegata GOEZE.)
(Vervolg en slot.)

OORZAKEN VAN HET ONTSTAAN EENER
DENNENRUPSENPLAAG.

Nemen wij aan, dat een dennenuil gemiddeld 300 eieren legt,
dan zou, als uit ieder ei eene rups te voorschijn kwam en elke
rups zich tot een volledig insekt ontwikkelde, één enkele vrouwe-
lijke dennenuil een volgend jaar 300 uilen produceeren. Nemen
wij aan, dat daarvan de helft wijfjes zijn, dan zouden er in het
derde jaar 150 x 300 — 45000 nakomelingen zijn, en in het vier-
de jaar 22.500 x 300 — 6.750.000 stuks ;— altijd wanneer alle
nakomelingen in leven bleven. Men zou dus in eene streek, waar
grove dennenbosschen zijn te vinden, in korte jaren eene zoo-
danige vermeerdering van het insekt krijgen, dat er geen den-
nenbosschen meer konden blijven bestaan. Maar er zijn ver-
schillende omstandigheden, die teweeg brengen, dat het
nooit tot eene zoodanige vermeerdering komt.

Bijkans elk jaar komt slechts een zeer klein procent tot ont-
wikkeling van al de uilen (resp. rupsen), die tengevolge van het
sterke voortplantingsvermogen zouden kunnen aanwezig zijn.
Immers in verreweg de meeste jaren vindt men gemiddeld in
de meeste dennenbosschen hoogstens een paar rupsen in elken
boom (Zie blz. 31 van dit artikel). Vaak zijn ze niet dan zeer
sporadisch aanwezig.

Welke zijn nu de oorzaken, die maken dat het aantal ru psen,
niettegenstaande het krachtige voorttelingsvermogen der den-
nenuilen, gewoonlijk zoo gering is? Die oorzaken liggen lo in
de weersgesteldheid, 20 eventueel in gebrek aan voedsel, en 30
in de werking van de natuurlijke vijanden van de diersoort.

1. Znvloed van het weer.

A. Op de uilen. Reeds boven (bl. 30) werd er op gewezen,
dat de uilen soms in ’t voorjaar door plotseling invallende koude

in massa's doodgaan, zonder hun geslacht te hebben voort-
geplant. En dikwijls, ofschoon ze niet dood gaan, komen ze
niet tot voortplanting, omdat ze versuffen, niet vliegen en
niet paren. Natuurlijk is daarop bijzonder veel kans, wanneer zij
tengevolge van zeer vroeg invallend voorjaarsweer erg vroeg
in ’t jaar (bijv. reeds in Februari) te voorschijn komen. Het
wegnemen van strooisel in de bosschen heeft tengevolge, dat
de poppen, — voor zoover zij zich in den grond bevinden en
niet met het strooisel worden verwijderd, — meer toegankelijk
worden gemaakt voor den invloed van de voorjaarswarmte,
waardoor de uilen er zich vroeger uit ontwikkelen, zoodat zij
meer kans hebben, plotseling aan hevige koude te worden
blootgesteld. Sneeuw en hevige regens kunnen even als vorst
den dood van vele uilen ten gevolge hebben 1.

B. De jonge rupsen zijn uiterst gevoelig voor koude (zie
dit artikel, bl. 43), zoodat er veel kans is, dat er door nacht-
vorsten eene groote menigte worden gedood. Ook door hevige
regenbuien worden zij in grooten getale uit de boomen geworpen
2); en althans aan zeer vele exemplaren gelukt het niet, weer
in een boom te kruipen. — Hoe ouder de gestreepte dennen-
rupsen worden, des te minder gevoelig worden zij voor koude;
maar evenals alle andere rupsensoorten blijven zij toch ook later
zeer gevoelig wanneer zij pas eene vervelling achter den rug heb.
ben. Natuurlijk kunnen ook oudere rupsen door hevige plas-
regens uit de boomen worden geworpen; en van deze zullen er
ook zonder twijfel wel een aantal niet weer op een boom terecht-
komen, waar iets voor hen te eten valt. Bovendien verslappen
de rupsen in erge mate wanneer zij, door uit de boomen te worden
geregend, zich een tijd lang niet geregeld kunnen voeden. (Zie
dit opstel, blz. 34.)

C. De poppen zijn onder het strooisel, resp. in den grond
(vgl. bl. 36 van deze verhandeling) in ’t algemeen tegen lage
temperaturen zeer goed beschermd. Langdurige regens echter
kunnen ook voor de poppen gevaarlijk worden en wel lo. recht-
streeks, doordat het strooisel (resp. de bodem) zoodanig met
water doortrokken wordt, dat alle lucht eruit verdwijnt, zoodat
de poppen nief meer kunnen ademhalen en derhalve moeten
stikken, en 2o. indirect: a. doordat het doornatte stroosiel, bij
later volgend warm en droog weer, begint te broeien, zoodat de

1) Zie JuprrcH und Nrrscue, „Lehrbuch der mitteleuropäischen
Forstinsektenkunde”’, Band II. bl. 930.
2) Zie o.a. JuprircH und Nrrscue, t.a.p. bl. 931.

dn en nn nd nt id

poppen door de hitte gedood worden, b. doordat de groei van
verschillende zwammen erdoor wordt in de hand gewerkt, waar-
van sommige de poppen aantasten en dooden.

2. Gebrek aan voedsel.

De rupsen hebben, ook als zij reeds vrij groot zijn, veel voedsel
noodig. Nu ligt het in den aard der zaak, dat in een dennen-
bosch, waar een rupsenplaag heerscht, vele boomen geheel kaal
worden gevreten, en de daarin levende rupsen dus gebrek aan
voedsel krijgen. De Heer J. F. Vocern, Hofjager op het
Loo 1) schrijft daarover: „Eigenaardig is het wel, dat in de
totaal naaldlooze bosschen nog zooveel rupsen voorkomen.
Het is hier een aanhoudend heen en weer klimmen in de ver-
schillende stammen. De rupsen vinden daarin geen voed-
sel meer en zijn meest alle uitgeput, wat goed aan de dieren
te merken is. In de nog niet kaalgevreten bestanden zijn zij
veel beweeglijker.” Op Pl. IV, fig. 7 is eene photo van den
Heer Voeren weergegeven, genomen naar rupsen, die langs den
stam kruipen, om voedsel te zoeken. Aan hare houding is reeds
te merken, dat zij traag zijn; ook zien zij er bij lange na niet
zoo welgedaan uit als de vretende rups, afgebeeld op. PL. IV,
fig. 6. — Het spreekt wel van zelf, dat de rupsen hoe langer
zij moeten rondtrekken om voedsel te zoeken, steeds meer
uitgeput raken; ten slotte kunnen zij zich niet meer bewegen
en moeten bij gebrek aan voedsel sterven. Dit komt echter
niet alleen in de geheel kaalgevreten bestanden voor, maar
moet ook wel plaatsgrijpen in zulke bestanden, waar slechts
een aantal naast elkaar staande boomen geheel zijn kaalge-
vreten, dus bij een nog zeer sterk gelocaliseerd optreden van
eene plaag.

3. Invloed van de natuurlijke vijanden.

De volwassen wilen worden zeer veel door vleermuizen en ook
door allerlei insektenetende vogels gegeten, vooral door blauw-
spechten, vinken, zwarte meezen, kuifmeezen, lijsters, roodborst-
jes en waarschijnlijk door meer soorten van insektenetende
vogels; toch zal de beteekenis der vogels als uilenverdelgers
zeker niet zoo heel groot zijn, daar er van de eigenlijke zangers
niet vele geregeld in de dennenbosschen voorkomen.

I) J. F. Voeren, „Grove dennenbeschadiging door den dennenuil”
in „Tijdschrift der Ned. Heidemaatschappij”’, 35 Jaargang bl. 345.

De rupsen en poppen worden op groote schaal gegeten door
kraaien, roeken en meerkollen of Vlaamsche gaaien; naar de
Heer OUDEMANS mij meedeelde, ook soms door kauwen, maar
nog meer door spreeuwen. De spreeuwen komen, naar de Heer
W. H. pe BEAUFORT mij meldde, reeds in de vroegte, tusschen
5 en 6 uur ’s morgens, in groote zwermen naar de bosschen,
waar zich gestreepte dennenrupsen bevinden. Dan zoeken zij
eerst groote menigten rupsen uit de kronen weg; hebben zij
daar zooveel mogelijk alles weggehaald, dan begeven zij zich
naar den bodem, waar zij de daar rondloopende rupsen op-
pikken, en verder met den snavel de strooisellaag of het mosdek
op den grond doorboren om daar de rupsen, eventueel de
poppen, weg te halen. Rondom den voet der dennenboomen
zitten de meesten van deze insekten; de spreeuwen weten dat,
want daar gaan ze bij voorkeur allen naar toe; ze vechten zelfs
om de beste plaats, n.l. om die waar het meest te halen is.
Ook fladderen zij langs de stammen loodrecht omhoog en pikken
de opklimmende rupsen, als die er zijn, zoo mede vermoedelijk de
poppen der nonrups. — Behalve van den Heer De BEAUFORT ver-
nam ik nog van vele andere waarnemers, dat de spreeuwen een
buitengewoon groote rol spelen bij de verdelging van den dennen-
uil, 4 zij in den toestand van rups of in dien van pop. Zoo schreef
mij de Heer Dincer te Lunteren: „Op de aangetaste bosschen
zijn duizenden en duizenden spreeuwen neergedaald, die de rups-
sen wegpikken. Men kan ze niet gemakkelijk naderen, maar als
een wolk streken zij over de boomen.”

De Heer Dr. J. Tr. OupemANs schrijft mij: „Ook bij mij
vervulden de spreeuwen de hoofdrol. Ik heb opgemerkt, zoowel
bij mij als ook elders, dat de spreeuwen vooral dààr zich op-
hielden, waar de grens was tusschen de kaalgevreten en de nog
volop groene boomen. Ik vermoed dat daar de rupsen, die dus
volop te eten hadden, den vogels het best smaakten. De half
uitgeteerde rupsen Ze blijkbaar fe zoo lang er wel
doorvoede in overvloed waren.”

Bij gelegenheid van het bezoek, dat ik op 29 Juli j.l. met
den Heer TureriN NOLTHENIUS aan verschillende bosschen op
de Veluwe bracht, zag ik op verschillende plaatsen de ontel-
bare massa’s gaten, die door de spreeuwen met den snavel in
den bodem waren geslagen. Soms ziet men spreeuwen langs de
dennenstammen omhoog fladderen om de daarlangs kruipende
rupsen op te pikken. — Naast de spreeuwen eten ook de roeken
énorm veel gestreepte dennenrupsen, die zij zoowel uit de kronen
der boomen, als onder ’t mos en strooisel weghalen. Zij kunnen
evenals de spreeuwen, in dezen een groote rol spelen, omdat ook

zij zieh in troepen in de aangetaste dennenbosschen begeven.
Zwarte kraaien en meerkollen, die zich niet in legers of legertjes
vereenigen, hebben natuurlijk als verdelgers van de dennenrups
minder beteekenis. Toch hielden de meerkollen, naar de Heer
W. H. pe BreAUFORT mij meedeelt, geweldig onder de rupsen
huis, naar hij veronderstelt, voor de voedering van het tweede
broedsel hunner jongen. — In den winter kwamen koppels bonte
kraaien op de poppen af. — Ook boschduiven aten, volgens den
Heer Dre BrAUFORT heel wat rupsen. — Verder laten zich vooral
de vinken niet onbetuigd als verdelgers van deze rupsen. —
Zooals bekend is, eten ook de kippen gaarne dennenrupsen, die
zich op den bodem bevinden, of daarin reeds ter verpopring
zijn weggekropen; ook de poppen halen zij uit den grond, uit
het strooisel of onder het mosdek weg. Daartoe krabben zij op
hare eigenaardige manier de bedekking van den grond weg.
Meer dan eens heeft men getracht kippen bij de bestrijding van
de dennenrupsenplaag te hulp te roepen.

Nu troffen de Heer Tutein NorLrHeENius en ik in een der
Veluwsche bosschen eene plek aan, waar blijkbaar door een
hoenderachtigen vogel de bodembedekking was weggekrabd,
en de daaronder zich bevindende rupsen waren weggehaald.
Aan kippen viel op deze enkele eenzame plek midden in
het bosch nauwlijks te denken, zoodat wij meenden te moeten
aannemen, dat hier een paar korhoenders aan ’t werk geweest
waren. Daar fazanten midden in uitgestrekte dennenbosschen
minder worden aangetroffen, dachten wij aan deze vogels niet.
Echter schrijft mij de Heer De Brauvrort: „In de Utrechtsche
bosschen, waar de fazant veelvuldiger voorkomt, behoort deze
tot de iĳjverigste verdelger der poppen. Ook nu nog (Februari)
trof ik, vooral in de holle dennenbosschen, fazanten aan waar
ze anders nooit te vinden zijn, en treft men veelvuldig het
bovendek omwoeld aan.”

Onder de zoogdieren, die op den bodem rondloopende en
onder ’t mos of het strooisel of in den grond weggekropen rupsen
en ook poppen verdelgen, moeten in de eerste plaats de wilde
varkens worden genoemd. Het aantal dennenrupsen en poppen,
dat door deze dieren wordt verdelgd, is zeer groot; men heeft
dan ook herhaaldelijk het indrijven van gewone tamme varkens
in de bosschen aangeraden als een middel om een dennenrupsen-
plaag tegen te gaan. Onmogelijk is het niet, dat tot het niet
voorkomen van de plaag op de Veluwsche domeinen van H.M.
de Koningin en van Z.K.H. Prins Hendrik de aanwezigheid
van vele wilde varkens heeft meegewerkt. — Verdere zoogdieren,
die soms vele rupsen en poppen van den dennenuil verdelgen,

zijn verschillende roofdieren, zooals vossen, dassen, hermelijnen
en wezels. Ook de boschmuis *) (Mus sylvaticus) haalt vele pop-
pen uit het mos en strooisel weg. In de bosschen van GRAAF
BENTINCK te Amerongen, welke op 29 Jan. j.l. door den
Heer VAN LONKHUIJZEN en mij werden bezocht, vonden wij in
de meeste bevreten bosschen, meestal nabij den voet der stam-
men, in den grond vele gangen, nauwer dan mollegangen, welke
wij voor muizengangen meenden te moeten houden; waarschijn-
lijk waren het de gangen van Mus sylvaticus. Waar de gangen
talrijk waren, werden zoo goed als geene poppen onder ’t strooi-
sel of in den grond gevonden. — Vermoedelijk doen ook de egels
veel nut als verdelgers van de schadelijke rupsen en poppen.
De Heer W. H. pe BrAuroRrT schrijft mij: „Mijn jachthond,
die de gewoonte heeft mij alles te apporteeren wat hij tegen-
komt, heeft mij op avondwandelingen in de rupsenbosschen
(Augustus en September 1919) opvallend veel egels geappor-
teerd, die ik natuurlijk steeds weer losliet. In die zelfde bosschen
trof ik gewroet aan, dat mij aan varkensgewroet in miniatuur
deed denken en dat vermoedelijk van egels was.”

Natuurlijk moet bij de verdelging van de poppen der ge-
streepte dennenrupsen door zoogdieren en vogels niet worden
vergeten het feit, dat zij eveneens poppen van sluipwespen en
parasietvliegen verorberen.

Onder de roofinsekten, die op de rupsen en poppen van den
dennenuil azen, vermeld ik de verschillende soorten van loop-
kevers en hunne larven; en stellig zullen ook sommige soorten
van kortschildkevers ze wel eens eten. — Over de sluipwespen en
parasietvliegen handel ik later. Deze komen eerst tot sterke
vermeerdering, als de plaag reeds is ingetreden. Wel wil ik hier
nog even melding maken van den bekenden rupsendooder
(Ammophila sabulosa), die men zeer dikwijls met gestreepte
dennenrupsen ziet sleepen, welken zij door hunnen steek het ver-
mogen om zich willekeurig te bewegen, onmogelijk maken, en die
zij in den grond begraven, waarna zij er een ei in leggen, uit het-
welk eenelarvete voorschijn komt, die de rups opteert. — Vele
der hierboven vermelde diersoorten zijn geregeld in de bosschen
aanwezig en zijn dus altijd door bezig om de vermeerdering van
den dennenuil binnen zekere grenzen te houden, terwijl bijv.
spreeuwen en roeken, die niet geregeld in de dennenbosschen
voorkomen, daar ‘vooral heentrekken, als zij er veel voedsel van
hunne gading vinden, dus bijv. wanneer er eene dennenrupsen-
plaag heerscht. —

1) J. Rrrzema Bos, „De boschmuis”, in „Tijdschrift over Planten-
ziekten’’ XII (1911), bl. 75

Boven (zie bl. 71) deelde ik mee, dat de dennenuil een zóó
sterk voortplantingsvermogen heeft, dat, wanneer alle nakome-
lingen, of ook slechts een belangrijk aantal ervan, in leven bleven,
het blijven voortbestaan van dennenbosschen onmogelijk zou
worden. Maar 't ééne jaar worden er in den tijd, dat de uilen
vliegen, énorme massa’s van deze dieren door vorst, sneeuwval
of regenbuien gedood; het andere jaar treft den jongen rupsen
een dergelijk lot. Betrekkelijk zelden zal het voorkomen, dat
niet een zeer groot aantal dezer insekten aan de eene of andere
catastrophe ten offer valt. En van de betrekkelijk weinigen, die
er over blijven, worden er nog altijd een aantal gedood door
plasregens of door koude (vooral die rupsen, welke bij ’t invallen
van een kouden nacht juist aan ’t vervellen zijn) en verder door
de dieren, welke zich met hen voeden. En zoo blijft in de meeste
jaren het aantal dennenrupsen zoo gering, dat men in ’t voorjaar
of den voorzomer slechts ééne of althans maar enkele uit een
boom kan kloppen, dikwijls geen enkele *).

Slechts zelden zijn de omstandigheden voor den dennenuil
zóó gunstig, dat er een abnormaal groot aantal exemplaren
overblijft. Vooral een droog, warm voorjaar, zooals wij in 1918
en 1919 hadden, werkt het verschijnen van vele gestreepte den-
nenrupsen in de hand, omdat er dan geen uilen doodgaan door
vorst, noch door sneeuw of hevige regens, zoodat er vele eieren
worden gelegd. Blijft dan het gunstige weer voortduren geduren-
de den tijd, dat de rupsen nog jong zijn, dan blijft ook van deze
een groot aantal in leven; en dan iser kans op het optreden
van de rupsen in meer dan normaal aantal, en zelfs op eene
rupsenplaag.

Is het eenmaal tot eene meer dan normale vermeerdering van
het insekt gekomen, dan zullen de vele rupsen, die tot ver-
popping komen, het volgend voorjaar vele uilen opleveren, zoo-
dat er dan een buitengewoon groot aantal eieren wordt gelegd.
Als de omstandigheden in het volgende jaar niet al te ongunstig
zijn, zal er dan eene nog sterkere vermeerdering van het insekt
plaatsgrijpen, en dat gaat zoo door tot er een einde aan de
plaag komt, ’t zij door de inwerking van voor de dieren zeer
ongunstige atmospherische invloeden, ’t zij doordat intusschen
de parasieten van het insekt zich in zóó sterke mate vermeer-
derd hebben, dat deze een einde aan de plaag maken. Hier-
over zal in het volgende hoofdstuk worden gehandeld. Ik wil
hier alleen nog maar doen opmerken, dat, wanneer parasitische

1) Zie dit artikel, bl. 31.

insekten (sluipwespen of parasietvliegen) aan de plaag een
eind maken, deze bij de gestreepte dennenrups gewoonlijk in
't geheel hoogstens drie jaren duurt; met dien verstande, dat
het eerste jaar eene meer dan gewone vermeerdering van het
insekt voorkomt, echter zóó, dat dikwijls van eene eigenlijke
plaag nog niet kan worden gesproken; in het tweede en derde
jaar treedt dan een ware plaag op, zoodat vele bosschen worden
kaalgevreten en aan ‘t einde van het derde jaar zijn er zooveel
rupsen en poppen door parasieten gedood, dat er in het dáárop
volgende jaar slechts zeer weinige uilen voor den dag komen en
de plaag geeindigd is.

Dikwijls ontsnapt de meer dan normale vermeerdering in het
eerste jaar, wanneer er nog geen eigenlijke plaag is, aan de waar-
neming. Daar eene rupsenplaag in de dennenbosschen niet dan
betrekkelijk zelden voorkomt, wordt er gewoonlijk niet zoo zeer
op gelet of er wat meer of wat minder rupsen in de dennen aan-
aanwezig zijn. Te minder valt dit op, omdat de gestreepte den-
nenrupsen zich gewoonlijk hoofdzakelijk in de toppen van de
vrij hooge boomen bevinden.

Toch werd bij gelegenheid van de beide vrij goed onderzochte
plagen van gestreepte dennenrupsen in ons land (die van 1844—
45 en die van 1919) telkens vastgesteld, dat reeds in het jaar,
dat aan de groote plaag voorafging, het aantal rupsen veel
grooter was dan in normale jaren. Zoo schrijft Mr. H. VERLOREN
1): „Dat de rupsen daar (in de gemeente Zeist) in eene meer dan
gewone hoeveelheid moeten geweest zijn, zoodat er toen reeds
een zeker aantal in dezelve levende parasitische insekten voor-
handen waren, bleek mij uit verscheidene ledige spinsels en
poppen, welke ik in Augustus 1844 in het mos aantrof, en die
behoorden tot de na te melden parasitische vliegen en wespen.”
En later schreef Mr. VERLOREN °): „Reeds vroeger heb ik aan-
getoond, dat te Zeist in het jaar 1843, hetwelk aan de vernielin-
gen voorafging, de rupsen, anders zeldzaam, in grooter aantal
moeten aanwezig geweest zijn. Aan de Vuursche heeft men ze
destijds bepaaldelijk gezien, en in het begin van April 1844 een
aanzienlijke menigte vlinders, en kort daarop de jonge rupsen,
die later het bosch vernielden.”

1) Mr. H. VERLOREN, „Waarnemingen over de buitengewone ver-
menigvuldiging van Noctua piniperda en Hylesinus piniperda in de
dennenbosschen te Zeist” in „Algemeene Konst- en Letterbode voor
het jaar 1846”, le deel, bl. 205.

2) Mr. H. VERLOREN, „Waarnemingen over de buitengewone ver-
menigvuldiging van Noctua piniperda en Hylesinus piniperda in de
dennenbosschen der provincie Utrecht”, in „Algemeene Konst- en
Letterbode voor het jaar 1847”; le deel bl. 132.

Gelijksoortige ervaringen als Mr. H. VERLOREN zijn er
omtrent de tegenwoordig heerschende plaag gedaan. Op de
vergadering van de Nederl. Entomologische Vereeniging te Om-
men gehouden op 22 Juni 1918 deed de Heer Dr.J. TH. OuDe-
MANS 1) de eerste mededeeling over niet onbelangrijke schade,
door de gestreepte dennenrups te weeg gebracht. Hij sprak toen
zelfs reeds van eene plaag, die dus waarschijnlijk reeds in 1917
begonnen moet zijn. Reeds in 1918 werden ongeveer 10 H.A.
kaalgevreten, in 1919 de rest van hetzelfde bosch (43 H.A.)
Verder heeft Dr. OUDEMANS 2) in de vergadering der Nederl.
Entomologische Vereeniging, die 14 Juni 1919 te Valkenburg
werd gehouden, belangrijke mededeelingen omtrent de dennen-
rupsenplaag gedaan en gewezen op het veelvuldig voorkomen
van de tonnetjes van parasietvliegen alsmede op het voor-
komen van geopende cocons van de sluipwesp Meteorus albidi-
tarsis, wat wijst op eene plaag reeds in 1918. — Ook de Heer
JAGER GERLINGS constateerde in den zomer 1918, dat tusschen
Garderen en Putten eenige Hektaren dennenbosch van 25 à 30
jaar sterk door de dennenrups waren aangetast. „Ongetwijfeld,”
schrijft mij de Heer JAGER GERLINGS, „is dit een begin van de
plaag geweest, welke in die omgeving in 1919 zoo hevig optrad.”
Verder deelt deze Heer mij mee, dat hij in den zomer 1919 in het
Prinsebosch tusschen Chaam en Gilze-Rijen (Houtvesterij Breda)
nog al beschadiging van de dennenrups aantrof. De dennen
waren ijl van kroon en de ruigte op den bodem was omgewoeld.
Tusschen de ruigte waren poppen te vinden, als ook — ongeveer
in gelijk getal als de dennenrupspoppen — tonnetjes van para-
sietvliegen en de geelachtige coconnetjes van de hierboven
vermelde Meteorus albiditarsis. Ook hier blijkt de rups dus
reeds in 1918 in meer dan normaal aantal aanwezig te zijn
geweest. —

Op verschillende andere plaatsen heeft men reeds in 1918een
meer dan normaal aantal gestreepte dennenrupsen geconsta-
teerd, o.a. kwamen zij toen, volgens den Heer P. J. vAN LONK-
HUYZEN, in betrekkelijk vrij grooten getale onder Ede voor. En
verder werden reeds in ’t begin van den zomer 1919 op verschil-
lende plaatsen onder ’t strooisel vrij veel leege pophuiden van den
dennenuil en eveneens van parasietvliegen ‚en van sluipwespen
gevonden; wat er op duidt, dat er reeds in ’t vorige jaar den.

1) Zie verslag van de 73e zomervergadering der Ned. Entomologi-
sche Vereeniging, gehouden te Ommen, 1918, bl. 40.

2) Zie verslag van de 74e zomervergadering der Ned. Bntomologi
sche Vereeniging, gehouden te Valkenburg, 1919, bl. 44—47,

nenrupsen genoeg moeten geweest zijn om dien parasieten
onderdak te verschaffen. Onder de sluipwespcocons, welke
in den zomer 1919 in toen reeds uitgekomen toestand in het
strooisel en in den bodem der toen door de rupsen aangetaste
dennen werden aangetroffen, vielen — althans in de Veluwsche
dennenbosschen — vooral die van de reeds boven vermelde Bra-
conide Meteorus albiditarsis Curtis in het oog. De poppen dezer
soort zitten in eene langwerpige, ovale, geelachtig-witte, zijdeach-
tige cocon, die aan den buitenkant, daar waar de sluipwesp haar
heeft verlaten, dus aan ’t kopeinde, een wolachtige vlok ver-
toont. De Heer L. C. Surrs vAN Buresr, entomologisch ad-
viseur van het Instituut voor phytopathologie, te Ginneken,
die zoo goed was, mij den naam van de sluipwespsoort, welke
in deze door mij gevonden cocons heeft geleefd, mee te deelen,
schrijft mij het volgende: „Meteorus albiditarsis kan worden
beschouwd als een hoofdparasiet van de dennenrups; althans is
dit het geval op de Veluwe, waar zij ongetwijfeld een belangrijke
rol speelt bij de bestrijding van genoemde schadelijke rups. Even-
als haar gastheer verschijnt deze sluipwesp slechts in ééne gene-
ratie. Het larvenstadium van dezen parasiet duurt op
zijn minst 10 maanden. Er zijn ook gevallen bekend van
tweemalige overwintering in larventoestand, waardoor het
volkomen insekt dus eerst in het derde jaar te voorschijn
kwam. Zulke gevallen echter behooren tot de uitzonderin-
gen.” 1) Dat in de Veluwsche bosschen in den zomer 1919 onder
’t mos en ’t strooisel hier en daar vele leege cocons van Meteorns
albiditarsis voorkwamen, moge blijken uit het feit, dat de Heer
Notaris DiNGER te Lunteren mij in de allereerste dagen van
Augustus ongeveer een 20 ervan toezond, en dat de Heer VoGEL,
Hofjager, mij 44 stuks stuurde, verzameld in een dennen-
bosch langs het Eibertjespad (tusschen Vierhouten en Nuns-
peet) en 11 stuks uit het Staatsbosch bij den „Pas op”;
terwijl de Heer Turein NorTHeENtus en ik bij gelegenheid van
onzen tocht op 29 Juli j.l. ze op verscheiden plaatsen in de Veluw-
sche bosschen onder ’t strooisel vonden. Niet alleen Dr. J. Tr.
OUDEMANS maar ook verschillende andere van de Heeren, die
de op bl. 34 vermelde bijeenkomst te Utrecht bijwoonden,
troffen de bedoelde cocons zeer menigvuldig in de Veluwsche
bosschen aan. Het feit, dat reeds in den zomer 1919 uitgekomen

1) De Heer Smrrs vaN Bumresr schrijft mij dat Meteorus albiditarsis
Curtis tot dusver niet bekend was als parasiet van de gestreepte den-
nenrups, behalve in Engeland. In „The Entomologist”” van Maart 1914
vermeldt J. L. Tyre, dat hij deze soort van sluipwesp heeft gekweekt
uit 4 soorten van Taeniocampa en uit Panolis (T'rachea) piniperda.

cocons van Meteorus albiditarsis in het strooisel in dennenbos-
schen in vrij grooten getale werden aangetroffen bewijst — in
verband met den tijd, dien de larve van dit insekt voor hare ont-
wikkeling noodig heeft — dat de eieren, waaruit de larven voort-
kwamen, welke deze cocons vervaardigden, moeten zijn gelegd
in het voorjaar 1918 en dat er toen dus reeds veel gestreepte
dennenrupsen in deze bosschen moeten aanwezig zijn geweest!)

Aan het slot van dit hoofdstuk wil ik nog even herhalen,
dat het droge, warme voorjaar van 1918 zonder twijfel
de oorzaak is geweest van eene veel meer dan normale vermeer-
dering van de gestreepte dennenrups in onze dennenbosschen,
welke vermeerdering echter op de meeste plaatsen niet dadelijk
zóó sterk was, dat er van eene in ’t oog vallende plaag sprake
kon zijn, maar toch groot genoeg is geweest, om eene niet on-
belangrijke vermeerdering van sluipwespen en parasietvliegen
tengevolge te hebben. Toch bleven er genoeg gezonde rupsen
over om in ’t voorjaar 1919 een zeer groot aantal uilen op te
leveren; en deze uilen zoowel als de uit hunne eieren ontstane
jonge rupsen profiteerden alweer van een zeer droog warm voor-
jaar, zoodat er vele eieren werden gelegd en de rupsen voor ver-_
reweg het grootste aantal in leven bleven en door hare vreterij
een ware plaag veroorzaakten.

Het voorjaarsweer, dat gunstig was voor de gestreepte dennen-
rupsen, was dat ook voor de non, waarvan de rupsen in de meeste
dennenbosschen in den zomer 1919 ook in meer dan normaal
aantal voorkwamen, hoewel op verre na. niet in die mate als de
gestreepte dennenrupsen.

OORZAKEN VAN DE BEEINDIGING VAN EENE DENNEN-
RUPSENPLAAG.

Boven (bl. 78) werd gezegd, dat eene plaag van gestreepte
dennenrupsen gewoonlijk twee jaren duurt; maar dat het eerste
jaar der plaag wordt voorafgegaan door eene meer dan normale

1) Allerwaarschijnlijkst heeft Meteorus albiditarsis ook reeds een
belangrijke rol gespeeld als verdelgster van de gestreepte dennenrups,
toen deze in de jaren 1844 en ’45 deGeldersche en Utrechtsche dennen-
bosschen, teisterde. Immers in het artikel getiteld: „De dennenrups”,
in de „Mededeelingen en Handelingen der Geldersche Maatschappij
van Landbouw 1846” (L. bl. SI) lees ik: „Onder het mos vindt men...
zeer algemeen twee andere kleinere soorten van poppen. De eene, wit-
schtig van kleur, wollig en langwerpig, is de pop van eene sluipwesp.”
Hoewel de beschrijving der cocon niet zeer nauwkeurig is, kan men
EE aan bijkans geene andere soort denken dan aan Meteorus albi-

itarsis.

vermeerdering van deze rupsen, echter vaak zonder dat de vreterij
zoo erg wordt, dat van een eigenlijke plaag sprake kan zijn.

Wanneer nu eenmaal een plaag is ingetreden, hoe komt het
dan, dat zij na twee of drie jaren weer van zelf tot staan komt ?

Dit kan in de weersomstandigheden liggen, maar het komt
gewoonlijk door de werkzaamheid van de natuurlijke vijanden
der gestreepte dennenrups, en wel in ’t bijzonder door die van de
insekten, welke in deze rupsen parasiteeren : dat zijn sluipwespen
en parasietvliegen.

De dieren, welke de schadelijke insekten rupsen opeten
(wilde varkens, vossen, dassen, wezels en hermelijnen, egels,
boschmuizen, verschillende insektenetende vogels, loopkevers
enz.), spelen wel eene rol bij de voorkoming van de plaag, omdat
zij altijd een zeker procent, soms een belangrijk procent, van
de rupsen, poppen en uilen verdelgen; maar hun getal is in
't algemeen veel te gering, om het getal der rupsen zoodanig te
dunnen, dat de plaag er door zou ophouden, wanneer de dennen-
rupsen eenmaal bij millioenen in de bosschen aanwezig zijn.
Alleen die vogels, welke in zoo’n tijd in zwermen van duizen-
den de bosschen bezoeken, kunnen er iets toe bijdragen, de
plaag te doen eindigen. Spreeuwen en roeken zijn de eenige
vogels, die daartoe kunnen meewerken, maar ook hunne werking
in dezen, hoe zeer ook van beteekenis, is toch nog gewoonlijk
slechts een plaatselijke.

Van oneindig meer beteekenis zijn die insekten, welke hunne
eieren aan of in de rupsen leggen en welker larven in deze para-
siteeren en ze dooden. Dat zijn de sluipwespen en parasietvliegen.
Deze spelen de groote rol bij het doen ophouden eener plaag.
Zij hebben in ’t algemeen een sterk voortplantingsvermogen,
maar kunnen eerst dàn hare eieren onder dak brengen, wan-
neer de insektensoort, waarin hare larven leven, tot sterke ver-
meerdering is gekomen. Zoo lang dit het geval niet is, kunnen de
parasieten op verre na niet al hunne eieren onder dak brengen,
en komen zij niet dan in gering aantal voor. Het zou mij te
ver voeren, wanneer ik de rol, die sluipwespen en parasiet-
vliegen bij het beeindigen van eene insektenplaag spelen, hier
uitvoerig wilde bespreken. Ik kan volstaan, met te verwijzen
naar een drietal artikelen, die reeds vroeger in het „Tijd-
schrift over Plantenziekten” eene plaats vonden 1). Slechts wil

1) Men zie hiervoor: RrrzeMma Bos, „De natuurlijke vijanden der
schadelijke dieren*’, in „Tijdschr. over Rlantenziekten’’, 1904. bl. 73.

QUANJER, „Over nuttige insecten en over de zoogenaamde Ame-
rikaansche methode ter bestrijding van insectenplagen”, in „Tijdschr.
o. Plantenziekten’’, 1909, bl. 28.

ik hier het volgende opmerken. Hoe grooter het getal eieren is,
dat door eene in eene rupsensoort parasiteerende sluipwesp wordt
gelegd, des te eerder kan zij aan de door deze rups veroorzaakte
plaag een eind maken. Maar toch is het, om dat te doen, niet
juist noodig, dat het parasitische insekt zich sterker voortplant
dan de vlindersoort, die aan de rupsen het aanzijn geeft. Dit is
door BELLEVOYE en LAURENT j) aangetoond geworden.

Het zij mij vergund, hier zulks met een enkel voorbeeld te
illustreeren. Stel dat er in een boom aanwezig zijn 10 rupsen,
waarvan 2 geparasiteerd zijn. Stel verder dat de uil en de sluip-
wesp een evengroot aantal (stel 100 jeieren leggen, en dat bij
deze twee insekten de beide seksen even sterk zijn vertegenwoor-
digd.

In het eerstvolgende jaar zullen de 8 niet geparasiteerde
rupsen 4 wijfjesuilen opleveren, die 4 x 100 —= 400 rupsen
voortbrengen. Van de 2 sluipwespen is er één een wijfje, dat 100
nakomelingen oplevert. Er worden van de 400 rupsen 300 niet
geparasiteerd.

In het tweede jaar komen uit 300 uilenpoppen 150 wijfjes.
De nakomelingschap van dezen bedraagt 150 x 100 — 15000
rupsen. Van de 100 sluipwespen zijn er 50 wijfjes. Deze leveren
50 Xx 100 —= 5000 nakomelingen. Er zijn dus van de 15000
rupsen 5000 geparasiteerd. Er komen dus slechts 10000 uilen
uit, waarvan de helft (5000) wijfies zijn.

In het derde jaar leveren deze 5000 vrouwelijke uilen 5000 x
100 —= 500000 rupsen. Van de 5000 sluipwespen zijn 2500 wijf-
jes, zoodat er in het derde jaar van de-500.000 rupsen 250.000
geinfecteerd worden.

Er komen dus in het vierde jaar 250.000 uilen te voorschijn,
waarvan 125.000 wijfjes. Er komen ook ‘250.000 sluipwespen
uit, waarvan er 125.000 wijfjes zijn. Er zijn dus evenveel
sluipwespen als uilen, en daar beide evenveel eieren leggen,
zullen alle rupsen geparasiteerd kunnen zijn. In het vierde
jaar wordt dus de strijd beslist, maar de rupsen vreten nog.
In ’t vierde jaar loopt de plaag ten einde; in ’t volgende jaar
is zij verdwenen.

Nu moet nog worden opgemerkt, dat ééne soort van rupsen
door meerdere soorten van sluipwespen en, bovendien nog door
eene of meer soorten van parasietvliegen kan worden aangetast;

SMITS VAN BurestT, „De oeconomische beteekenis der sluipwes-
pen” in „Tijdschr. o. Plantenziekten” 1918, bl. 116.

1) BELLEVOYE et LAURENT, „Les plantations des pins dans la Marne
et les parasites qui les attaquent”’, in „Bulletin de la Société d'étude
des Sciences naturelles de Reims”, 1897.

en juist de gestreepte dennenrups is onderhevig aan den aanval
van zeer vele soorten van parasieten. De Heer SMIirTs vAN
Buresr schrijft mij: „Ik geloof niet, dat er één insekt is, dat
onder zijne parasitaire klassegenooten meer vijanden heeft dan
de gestreepte dennenrups.”’ Deze Heer zond mij een lijstje van
niet minder dan 33 soorten van sluipwespen, die in dit insekt
parasiteeren. En hij schrijft erbij: „het vermeldt slechts het
resultaat van een klein aantal onderzoekingen, in Engeland en
Duitschland gedaan.” Hij zelf heeft, naar hij mij meldde, in
de jaren 1918 en 1919 nog maar een zestal soorten van sluipwes-
pen uit F'rachea piniperda opgekweekt; maar zijn onderzoek is
natuurlijk nog niet afgesloten. daar in zijn laboratorium tal van
sluipwespen uit deze rups zich nog in het popstadium bevinden.
Niet vóór Mei of Juni zal een volledig overzicht van de uit de
gestreepte dennenrupsen gekweekte sluipwespen kunnen worden
verkregen.

Uit dennenrupsen, afkomstig uit verschillende Veluwsche bos-
schen, kweekte ik een drietal soorten van sluipwespen, die de
Heer Smits vAN BURGST zoo goed was, voor mij te determineeren.
Daaronder waren 2 soorten, welke nog niet in de bovenvermelde
lijst van 33 soorten voorkomen, en verder kan nog aan de lijst
worden toegevoegd de reeds op bl. 80 vermelde Meteorus albidi-
tarsis, waarvan ik alleen de zeer kenbare leege cocons aantrof,
welke de Heer SMrirs vAN Buresr voor mij determineerde.
In ’t geheel zijn er dus nu 33 + 3 — 36 soorten van sluipwespen
bekend, die in de gestreepte dennenrups kunnen parasiteeren.
Het zijn de volgende: Lehnewmon comitator LI. trilineatus Gmel.,
I. scutellator Grv., IL. nigritorius Grv., L. fabricator F., 1. annulator
F., LI. pallidifrons Grv., 1. dwmeticola Grv., L. derogator Wesm.,
LI. bilunulatus Grv., 1. molitorius Grv., IL. gradarius Wesm.,
1. egnitatorius Panz., 1. tristis Gr., LI. nigroceyaneus Grv., L.
pachymerus Ratz.,-Mieroeryptus perspicillator Grv., M. arrogans
Grv., Cryptus cyanator Grv., Cr. tarsoleneus Schr., Cr. sponsor F.,
Cr. dianae Grv., Pimpla instigator F., Huceros crassicornis Grv.,
Enicospilus ramidulus L., Enicospilus merdarvus Grv., Exochilum
circumflexrum L., Heteropelma calcator Wesm., Anomalon bigutta-
tum Grv., Banchus compressus F., Banchus pictus F., Banchus
femoralis Ths., Banchus monileatus Grv., Mosochorus brevipetiola-
tus Ratz., Meteorus scutellator Nees, Meteorus albiditarsis Curtis.

Allicht zullen, bij serieus voortgezette onderzoekingen, nog
meer soorten van sluipwespen in de gestreepte dennenrups blij-
te parasiteeren. Wanneer in eene bepaalde streek, waar deze
rups eene plaag veroorzaakt, ook slechts maar enkele van deze
sluipwespsoorten voorkomen, dan laat zich inzien, dat deze toch

slechts eene matig krachtige voortplanting behoeven te hebben,
om aan de plaag een einde te maken. Zooveel te meer moet
zulks het geval wezen, wanneer daarbij nog parasietvliegen
hare werkzaamheid voegen.

In sommige van de aangetaste dennenbosschen schijnt de
sluipwesp Meteorus albiditarsis *) reeds in het vorige jaar een
belangrijke rol te hebben gespeeld, in andere, met name in
sommige Veluwsche bosschen, is het vooral Zchnewmon pachy-
merus, die tot zeer sterke vermeerdering is gekomen; in nog
weer andere bosschen zijn het in de eerste plaats de parrasiet-
vliegen, welker puparia („tonnetjes”’) men in overgrooten getale
onder het strooisel vindt.

De Heer SMiTs VAN Buresr deelde mij omtrent de beide pas
genoemde sluipwespen, die eene zeer belangrijke rol blijken te
spelen bij de bestrijding van de tegenwoordige dennenrupsen-
plaag, nog het volgende mee. Zchneumon pachymerus komt in
twee generatiën per jaar voor, terwijl de dennenuil slechts ééne
generatie per jaar heeft. Van deze sluipwesp moet zich dus de
tweede generatie in een ander insekt ontwikkelen. Meteorus albi-
ditarsis daarentegen komt per jaar in slechts ééne generatie voor
en is derhalve in haar voortbestaan niet van de aanwezigheid van
andere insekten dan de gestreepte dennenrups afhankelijk. —
Ik hoop, dat de Heer Smrrs vaN Buresr, wanneer hij uit de hem
van verschillende zijden toegezonden gestreepte dennenrupsen
alle sluipwespen heeft opgekweekt, aan de lezers van dit Tijd-
schrift niet alleen een volledig overzicht zal willen geven van
de soorten van sluipwespen, die gedurende de heerschende plaag
door hem uit de gestreepte dennenrups zijn gekweekt, maar ook
die bijzonderheden uit hare leefwijze zal willen ter sprake bren-
gen, welke op de beeindiging der plaag invloed kunnen hebben
gehad. Het aantal sluipwespsoorten is zóó groot en de leef wijze

1) Merkwaardig mag het heeten, dat juist Meteorus albiditarsis (eene
Braconide), die bij de heerschende plaag in vele streken als een hoofd-
parasiet van de gestreepte dennenrups moet worden beschouwd, tot
dusver nog niet op het vaste land van Europa als parasiet van deze
rups bekend was; terwijl Zchneumon pachymerus, die ik in verscheiden
exemplaren uit de gestreepte dennenrups kweekte, volgens eene mede-
deeling van den Heer SmirTs vaN Bumresr, tot dusver nog niet in Neder-
land zou zijn waargenomen. Bij het nalezen echter van de onderzoekingen,
door VERLOREN omtrent de gestreepte dennenrupsenplaag ingesteld,
lees ik (Alg. Konst- en Letterbode’’, 1846 I bl. 206), dat deze onder-
zoeker uit de rupsen zeer vele exemplaren van Zchneumon Troscheli op-
kweekte; maar in het zelfde tijdschrift van 1847 (Ie deel, bl. 130)
lees ik, dat wat hij aanvankelijk voor /. T'roscheli aanzag, bleek te zijn
het mannetje van Zchneumon pachymerus.

van de verschillende soorten is zóó verschillend, dat alleen ie-
mand, die — zooals de genoemde Heer — van de studie dezer
insekten zijne levenstaak maakt, in staat is eene juiste
voorlichting te geven in zake de rol, die deze insekten ten op-
zichte van de dennenrupsenplaag hebben gespeeld. — Er zijn
verschillende omstandigheden, die op de mogelijkheid van de
vermeerdering eener bepaalde soort van sluipwespen in zekere
streek invloed kunnen hebben; die vermeerdering wordt nl. bij
sommige soorten van sluipwespen niet in ’t aanzijn geroepen
alleen door de aanwezigheid van een groot aantal rupsen van een
enkele bepaalde insektensoort, in dit geval van de gestreepte
dennenrups. Dit laatstgenoemde insekt komt per jaar slechts in
ééne generatie voor; sluipwespsoorten, die ook slechts in ééne
generatie per jaar optreden, zooals Meteorus albiditarsis, kunnen
zich dus sterk vermeerderen, als er in eene streek alleen maar vele
gestreepte dennenrupsen zijn. Van andere soorten echter, die
in 2, 3 of meer generatiën voorkomen, kan ééne generatie in ge-
streepte dennenrupsen in groot aantal voorkomen, maar om voor
't volgende jaar in dezelfde streek in groot aantal aanwezig te
blijven, is het noodig, dat deze sluipwespen ook van andere soor-
rten van rupsen in dezelfde streek een vrij groot aantal vinden.

Nog op ééne zaak wil ik hier wijzen. De Heer Smits VAN
Buresr heeft er de aandacht op gevestigd, dat eene zekere
sluipwespsoort, die in een bepaalde rups kan parasiteeren, niet
altijd alle individuen van deze rupsensoort voor liet neemt;
de rups moet ook eene zekere praedispositie voor de infectie
door die sluipwesp hebben. „Gebrek aan voedsel en weersinvloe-
den zullen ongetwijfeld invloed uitoefenen op het weerstands-
vermogen en de vatbaarheid voor infectie van een woondier.
Dat nat voedsel de ontvankelijkheid van een phytophaag insekt
in hooge mate bevorderen kan, is reeds door proefnemingen
vastgesteld”!

RATZEBURG was van meening, dat de sluipwespen hare
eieren in ’t algemeen alleen zouden leggen in rupsen, die reeds
door eene andere oorzaak ziek zijn. Hoewel volkomen juist is,
dat iedere rups eene zekere praedispositie voor de infectie door
eene bepaalde sluipwesp moet hebben om door deze van eieren
te worden voorzien, zoo kan toch niet worden volgehouden,
dat alleen zieke rupsen worden geïnfecteerd. Het is zonder
twijfel in het belang van de parasieten zelve, dat zij hunne
eieren in volkomen gezonde insekten leggen, daar de ontwikke-
ling der slupwesplarven daarin veel beter verzekerd 1s

1) Smrrs vaN Buresr, „De oeconomische beteekenis der sluipwes-
pen „in Tijdschrift over Plantenziekten’’, 124e jaargang (1918), bl. 116.

dan in zieke insekten, die allicht spoedig gaan sterven }).

Ook onder de volkomen gezonde rupsen van dezelfde soort,
die aan gelijke uitwendige omstandigheden zijn blootgesteld,
wordt het eene exemplaar wèl van het ei of van de eieren
eener bepaalde sluipwespsoort voorzien, terwijl het andere vrij
blijtt. Sommige exemplaren worden wel met de sprieten onder-
zocht, maar blijkbaar ongeschikt bevonden voor het déponeeren
van een ei; m.a.w. er zijn altijd exemplaren, die onvatbaar zijn
om te worden geïnfecteerd. Daarin ligt de reden waarom,
otsehoon de sluipwespen dikwijls eene bepaalde rupsenplaag
doen ophouden, de bedoelde rupsensoort toeh nooit volledig
‘door hen wordt uitgeroeid; enkele blijven er over, maar het
evenwicht, dat tijdelijk door de buitengewoon sterke rupsen-
vermeerdering verbroken was, wordt toch hersteld. —

Naast de sluipwespen spelen de parasietvliegen of Tachinen
bij de dennenrupsenplaag eene groote rol. Deze tweevleugelige
insekten behooren nog weer tot drie verschillende groepen (die
der Tachininen, der Dexiïnen en der Sarcophaginen.) De wijze
van eierleggen is bij verschillende soorten zeer verschillend. De
meesten kleven hare eieren aan de huid der rups vast en de
larve boort zich dan naar binnen; andere soorten deponeeren
larven op de rups, die zich in deze inboren; weer andere brengen

met behulp van hare legboor de door hen ter wereld gebrachte
larven dadelijk in het lichaam van haar slachtoffer; ook zijn
er soorten, die de larven, welke zij ter wereld brengen, op blade-

ren déponeeren, welke larven zich dan later inboren in het li-.

chaam van een insekt, dat voorbijkruipt; en ten slotte zijn er pa-
rasietvliegen, die hare kleine, hardschalige eieren vasthechten
aan bladeren, welke door de rupsen worden gegeten, zoodat zij
op die wijze in het lichaam van deze geraken en zich daar verder
ontwikkelen 2).

Het aantal eieren, door ééne parasietvlieg gelegd, is altijd
zeer groot, maar varieert bij de verschillende soorten vrij sterk :
van enkele honderden tot eenige duizenden.

In de meeste gevallen legt eene parasietvlieg slechts één enkel
ei of larve op of in ééne rups, zoodat in ’t algemeen het aantal
individuën, dat zij kan infecteeren, zeer groot is. Toch kan
men niet zeggen, dat die ééne parasietvlieg zoovele rupsen in-
fecteert als zij eieren legt of larven ter wereld brengt. Lmmers

1) EscrericH. „Die Forstinsekten Mitteleuropas”, Band 1. (1914)
bl. 256.

2) Verschillende bijzonderheden uit het leven der parasietvliegen
ontleen ik aan het bovenvermelde werk van EscHeERrrcH, t.a.p. bl.
250—253.

waar deze op de huid der rups worden vastgehecht, zullen er
bij de vervelling van deze dikwijls eieren of larven met de huid
worden afgestroopt. Wanneer meer eieren of larven op of in
een enkele rups worden gelegd, sterven de meeste der parasiet-
vlieglarven wegens gebrek aan voedsel of aan ruimte.

Toch moet de werking der parasietvliegen, die zich in ’t
algemeen buitengewoon sterk vermeerderen, bij een rupsen-
plaag zeer groot zijn. In 1845 werd dan ook de gestreepte
dennenrupsenplaag in de meeste geteisterde streken van Gelder-
land en van Utrecht hoofdzakelijk door eene parasietvlieg tot
staan gebracht, en wel door T'achina (Nemoraea) glabrata. „Juist
het omgekeerde werd in Duitschland waargenomen, waar die
rupsen door sluipwespen werden tot staan gebracht en voor een
tijd plaatselijk uitgeroeid.” 1) Ook bij de huidige dennenrupsen-
plaag zullen de parasietvhegen zonder twijfel eene hoogst belang-
rijke rol spelen; want het aantal harde donkerbruine vliegen-
popjes („tonnetjes”), dat men in verschillende bosschen op de
hooge Veluwe, bij Lunteren, in de buurt van Maarsbergen en
bij Zeist onder het strooisel aantreft, is énorm groot. Tot welke
soort of soorten zij behooren, moet nog later blijken, wanneer
de vliegen uitkomen.

Het zij mij vergund, hier nog te wijzen op wat EscHERICH °)
omtrent de werkzaamheid van parasitische insekten (in ’t bijzon-
der van die der parasietvliegen) ten opzichte van de dennen-
rupsenplagen meedeelt. Hij schrijft, dat eene plaag van de ge-
‚streepte dennenrups korter duurt dan eene plaag van den den-
nenspinner of de non. Zij duurt nooit langer dan 2 á 3 jaren,
terwijl dikwijls een spinnerplaag 3—5 jaren duurt, en een non-
vlinderplaag soms 5—7 jaren ot zelfs nog langer. ESCHERICH
wijst er op, dat dadelijk bij het begin van eene meer dan normale
vermeerdering van de gestreepte dennenrups een heel leger van
vijanden optreedt. Hij heeft bij gelegenheid van eene vermeer-
dering van dit insekt in de buurt van Dresden reeds in het eerste
jaar, waarin deze vermeerdering de aandacht der houtvesters
en boschwachters trok, vastgesteld, hoeveel uilen en hoeveel
parasieten uit 100 rupsen te voorschijn kwamen, en kwam'tot

1) WrrewAALL, „Volksleesboek over schadelijke en nuttige in-
_ sekten” (1864), bl. 128. — Zie verder A. U. BRANTS, „Over de plaatsing _
der vliegmaden in het ligchaam der rupsen”, in „Berigten en Mede-
deelingen van het Koninklijk Nederlandsch Instituut”, 1846, bl. 74,
en Mr. H. VERLOREN in „Handelingen der Nederlandsche entomologi-
sche Vereeniging”, le deel, le stuk (1854), bl. 23.

2) EscrericuH, „Die Forstinsekten Mitteleuropas’’, Band I. bl. 242
en 243.

het verrassende resultaat, dat zich toen reeds uit 100 rupsen
niet meer dan 36 uilen ontwikkelden, terwijl er 46 parasiet-
vliegen en 18 sluipwespen van verschillende soort uit te voor-
schijn kwamen. — |

Behalve sluipwespen en parasietvliegen kunnen ook parasieten
wit het plantenrijk (draadzwammen en bacteriën) eene belang-
rijke rol spelen ten opzichte van het beeindigen eener dennen-
rupsenplaag. Aangezien de vermeerdering van de parasitische
insekten, hoewel soms groot in vergelijking met die van den
dennenuil, toch maar uiterst gering is, vergeleken met die van
de plantaardige parasieten, kunnen deze laatsten in veel korteren
tijd aan de plaag een einde maken dan de parasitische insekten.
Hebben deze laatsten daarvoor gewoonlijk 2 à 3 jaren noodig, de
parasitische zwammen en bacteriën kunnen dit reeds binnen den
tijd van enkele weken doen; soms maken zij aan de abnormale
vermeerdering reeds in het eerste jaar van de plaag een einde. —
Vele jaren geleden kwam het in de bosschen in de buurt van Ede
tot eene vrij sterke plaatselijke vermeerdering van de gestreepte
dennenrups. Ik was verhinderd dadelijk daarheen te gaan, en
moest mijn bezoek een 14 dagen uitstellen. Toen ik er kwam, was
er geen enkele levende dennenrups meer te vinden : alle waren ge-
storven tengevolge van de sterke vermeerdering van de zwam
Empusa aulicae Reich. Ofschoon de parasitische zwammen en
bacteriën in zeer korten tijd een einde aan de plaag kunnen ma-
ken, zijn zij toch gewoonlijk van minder beteekenis voor de beein-
diging eener insektenplaag dan de parasitische insekten, omdat
zij alleen dàn tot sterke vermeerdering komen, wanneer de weers-
gesteldheid eene sterke voortplanting in de hand werkt. Daar-
voor is warmte en eene zeer vochtige lucht noodig: „aardappel-
ziekteweer’’, zooals de praktikus zegt. Als vernietigers van de
tot sterke vermeerdering gekomen insekten werken de para-
sitische zwammen en bacteriën veel sneller dan de parasitische
insekten, maar men kan op hare werking bij lange na niet zoò
geregeld rekenen als op die van deze laatstgenoemden. Een
plaag van de gestreepte dennenrups eindigt na twee of drie jaren
altijd. stellig tengevolge van de werking van sluipwespen of para-
sietvliegen; enkele malen kan het voorkomen, dat, tengevolge
van het optreden van eene epidemische ziekte onder de rupsen,
veroorzaakt door vermeerdering van parasitische zwammen of
bacteriën, de plaag vrij plotseling eindigt, soms reeds in het eerste
soms in het tweede of in het derde jaar van de abnormale ver-
meerdering. —

Onder de draadzwammen zijn er twee soorten, welke in 1919
als oorzaak van eene ziekte bij de gestreepte dennenrupsen door

mij werden waargenomen, nl. Empusa aulicae Reich., en
Botrytis Bassvana Bals.

Eerstgenoemde soort kan van groote beteekenis zijn bij het aan-
wezig zijn van een dennenrupsenplaag; deze beteekenis is door
Vor TuBevr in het licht gesteld &). De sporen van Empusa auli-
cae‚ die door den wind of op andere wijze op het lichaam van
eene dennenrups zijn terechtgekomen, en daar gelegenheid vin-
den om te ontkiemen, zenden haren kiemdraad een eindweegs

over de oppervlakte van de rups heen, tot hij eindelijk op de

eene of andere plaats door de huid naar binnen dringt, om
zich sterk te gaan vertakken binnen in het lichaam der rups.
Alle organen worden successievelijk door het zich steeds uit-
breidende mycelium opgeteerd, met uitzondering alleen van de
hardere chitineuse lichaamsdeelen. De zieke rupsen hechten zich
met de achterste twee paren pooten aan een dennennaald vast;
het achterste lichaamsgedeelte blijft vlak tegen de naald aan-
gedrukt, het voorste gedeelte met den kop wordt eenigszins van
de naald omhoog gelicht. Zoo blijft de zieke rups stil zitten,
en als zij dood is gegaan, blijft zij precies dezelfde positie innemen.
Inmiddels groeien weldra uit alle deelen van het lichaam de naar
verhouding der lengte vrij dikke conidiëndragers te voorschijn,
welke aan hunnen top ronde of stomp-ovale, eencellige conidiën
vormen, die een zeer in ’t oog vallende kern vertoonen. Deze
conidiën zijn eenigszins geel groenachtig gekleurd ; als zij loslaten,
bedekken zij de rups met een geelgroen meelachtig stof, dat
van de rups op de omgevende ‘naalden neervalt. Dat stof
bestaat uit millioenen sporen, die over groote afstanden kunnen
wegwaaien en voor een gedeelte op andere, tot dusver gezonde
rupsen terechtkomen, en deze besmetten. — De wijze, waarop de
sporen verbreid worden, is zeer eigenaardig: De conidiëndragers
nemen uit de omgevende lucht gretig water op; daardoor zet
zieh hun inhoud uit en wordt er een hevige druk uitgeoefend
op den wand van den conidiëndrager, waarvan de top open-
springt, waarbij een gedeelte van het protóplasma weggespoten
wordt, tegelijk met de conidie, die op den top van den conidiën-

drager vastzat. Zoo worden de conidiën zelfs eenige centimeters *

ver weggeslingerd, en hebben zij veel kans, op eene tot dusver ge-

zonde rups terecht te komen, welke zij dadelijk kunnen infectee- —

ren. De conidiën, welke niet op een insekt terechtkomen, waarin

1) Von TugBeur, „Empusa aulicae Reich und die durch diesen Pilz
verursachte Krankheit der Kiefernenlenraupen” in „Forstlich-natur-
wissenschaftliche Zeitschrift”, 1893. bl. 31. Vervolgen op dit artikel
heeft dezelfde auteur geleverd in, hetzelfde tijdschrift, jaargang 1893,
bl. 126, 1897, bl. 474.

zij zouden kunnen parasiteeren, kunnen secundaire conidiën vor-
men, welke weer worden weggeslingerd op gelijksoortige wijze als
de eerstgevormde conidiën. Ja de secundaire conidiën, kunnen
„weer tertiaire conidiën vormen, en hetzelfde spel kan zich nog en-
kele malen herhalen. Daardoor wordt dus veroorzaakt, dat ten
slotte bijkans elke conidie of althans een nakomeling van haar op
eene dennenrups terechtkomt. Maar de vorming van een kiem-
draad of van een secundaire conidie geschiedt alleen wanneer de
weersgesteldheid daarvoor gunstig is, nl. wanneer de omgevende
lucht vochtig is en de temperatuur niet al te laag. Als aan
deze voorwaarde niet wordt voldaan, bepaaldelijk als de lucht
droog is, blijven de conidiën ongekiemd en worden zij door den
wind naar allerlei plaatsen voortgevoerd; wordt echter later het
weer gunstiger, dan kunnen bijv. in verafgelegen gedeelten van
het bosch deze conidiën weer secundaire conidiën vormen, welke
daar de rupsen intecteeren.

Aangezien de conidiën geelgroen van kleur zijn, vindt men de
door Empusa aangetaste rupsen bedekt met een geelgroenachtig
stof, dat ook neervalt op de naald, waarop de rups gezeten is
en op de verdere zich in de buurt bevindende deelen van den
boom (andere naalden, twijgen, knoppen.)

In het lichaam der aangetaste rupsen ontstaan meestal
meer dikwandige sporen (oösporen), in welken vorm de zwam
gedurende langen tijd rustende kan blijven, gewoonlijk tot na
den winter. De door de Wmpusa uitgezogen, geel groen bepoeder-
de rupsen blijven vaak nog langen tijd aan de naalden zitten,
maar vallen toch doorgaans later op den grond en komen na
eenigen tijd onder het den bodem bedekkende strooisel of mos
te liggen. Rupsen, die eerst tegen het laatst van haar rupsen-
leven geïnfecteerd zijn, verlaten den boom en kruipen onder
het strooisel weg, waar de oösporen binnen haar lichaam over-
winteren.

Aangezien Hmpusa aulicae niet uitsluitend in gestreepte den-
penrupsen leeft, maar ook parasiteeren kan in de rupsen van
den bastaardsatijnvlinder, den donsvlinder, den plakker, in
beerrupsachtigen (Euprepia aulica en verwanten) en in de ringel-
rups, zoo kan zij ook wanneer de gestreepte dennenrups in eene
bepaalde streek nog maar uiterst weinig voorkomt, daar toch
reeds in voldoende mate aanwezig zijn, om deze dennenrupsen
aan te tasten op zoodanige wijze, dat aan de vermeerdering
van dit insekt in korten tijd een einde wordt gemaakt. Maar
dat kan alleen geschieden, wanneer de omstandigheden bijzonder
gunstig zijn. —

Eene tweede soort van zwammen, die de gestreepte dennen-

rups aanvalt, werd door mij het eerst waargenomen op eene doode
rups, mij toegezonden door den Heer R. DiNGERr te Lunteren, nl.
Botrytis Bassiana Bals, die het eerst bekend werd als de oorzaak

van de zoogenaamde „muscardine”’, welke groote sterfte onder de.

zijderupsen kan veroorzaken. Eene gelijksoortige ziekte brengt
deze zwam o.a. bij den dennenspinner, de nonrups en bij eene
soort van bladroller in den wijnstok teweeg. Botrytis Bassiana
vertoont zich aan de oppervlakte der aangetaste rupsen eerst als
een witachtig dons, bestaande uit conidiëndragers, welke zijtak-
ken vormen, die zich herhaaldelijk weer vertakken, terwijl aan
de laatste zijtakken hoopjes bolvormige conidiën ontstaan. Deze
conidiën kunnen maanden lang haar kiemvermogen behouden.
Wanneer eene zoodanige conidie op eene rups tot kieming ge-
raakt, dan dringt de kiemdraad door de huid der rups heen en
vertakt zich straalsgewijze binnen het lichaam der rups. De
naaste omgeving van de plaats van infectie vormt eene wan-
kleurige bruinachtige plek op de rupsenhuid. De zwamdraden
doorgroeien nu successievelijk de huid, het vetlichaam en de
spieren der geheele rups, welke organen zij vernietigen. Daar
vormen zij inwendig in het dier langwerpige, cylindrische co-
nidiën, ook al weer in hoopjes bij elkaar. Deze laten zich los en
geraken in het bloed van de rups, waar zij weer nieuwe conidiën
voortbrengen. Weldra vindt men in het bloed duizenden coni-
diën, tengevolge waarvan het witachtig en troebel wordt. Deze
eonidiën nu groeien weer tot zwamdraden uit, die het geheele li-
chaam doorwoekeren.— De rups begint de eerste bruine huid-
vlekken te vertoonen acht dagen na de infectie. Spoedig worden
deze vlekken grooter; dan beginnen de rupsen traag te worden,
terwijl zij slap gaan aanvoelen; zij sterven gewoonlijk een kleine
14 dagen na de aantasting. Daarna begint tengevolge van de
sterke inwendige myceliumvorming het lichaam der doode rups
weer te zwellen, en alle organen worden volledig door de zwam
verbruikt. Wanneer het weer vochtig is, komen aan de geheele
oppervlakte van de rups conidiëndragers’ te voorschijn, die
duizenden conidiën vormen, welke, zich door de lucht versprei-
dend, weer andere rupsen kunnen infecteeren; bij droog weer
echter schrompelt de doode rups tot eene steenharde mummie
ineen, aan welker oppervlakte zich dicht opeengehoopte en door
elkaar geweven witte zwamdraden vormen, die aan de doode
rups een „verkalkt” aanzien geven, en aan welke zwamdraden
bij vochtig weer ook weer conidiëndragers kunnen ontstaan. —

Eene derde ziekte, die ik bij de gestreepte dennenrups waar-
nam, is de zoogenaamde polyederziekte, vroeger dikwijls verward
met de slapzucht of flacherie, welke ziekte ook het eerst bij de

nnn

zijderups werd waargenomen en bestudeerd !). Zij wordt aldus
genoemd, omdat men bij de door haar aangetaste rupsen in
het bloed en in de verschillende weefsels een groot aantal kristal-
vormige lichamen aantreft, die onder het mikroskoop gemakke-
lijk genoeg worden waargenomen. Deze kristalachtige lichaam-
pjes hebben den vorm van veelvlakkige lichamen of polyeders
(viervlakken, achtvlakken, twaalf vlakken). Eerst zijn ze zeer klein
en worden dan uitsluitend aangetroffen in de kernen van de cellen
der weefsels en van het bloed; zij worden daar steeds talrijker en
ook grooter van omvang, waardoor de kernen der cellen op-
zwellen en ten slotte barsten, zoodat de polyeders vrij in de
bloedvloeistof komen te drijven. Naarmate de ziekte toeneemt,
worden alle weefsels van het rupsenlichaam op deze wijze ver-
nield; de organen veranderen in eene gierachtige pap, in welke
polyeders van zeer verschillende afmetingen in groote massa’s
drijven.

Door opzettelijk genomen infectieproeven is aangetoond, dat
de polyederziekte besmettelijk is. Men kan eene gezonde rups
infecteeren door intectie met het gierachtige vocht, dat men
uit het lichaam eener zieke rups heeft genomen ; maar ook door
haar bladeren of naalden te laten eten, waarop zich zoodanig
vocht bevindt.

Of de infectie zich ook door de lucht heen kan verbreiden,
is nog niet zeker vastgesteld. Op verre na niet alle rupsen van
eene voor de polyederziekte vatbare soort zijn even sterk ge-

1) Boccura heeft als oorzaak van de fllacherie eene bacteriesoort
vastgesteld. Deze ziekte doet zich als volgt voor: de vervellingen worden
vertraagd, vele rupsen eten zeer weinig en worden traag in hare be-
wegingen. Andere rupsen worden eerst aangetast als zij bijkans vol-
wassen zijn. Uit de anale opening druppelt eene bruine vloeistof; de
aangetaste rupsen nemen geen voedsel op en loopen, onrustig heen en
weer. Het lichaam wordt steeds langer en smaller en in die mate week
en slap, dat wanneer men een zieke rups met de vingers aangrijpt,
deze als eene leege zak neerhangt. Zeer spoedig gaat zij dood; de in-
wendige organen worden geheel verteerd en in eene zwartbruine stin-
kende, gierachtige massa veranderd. De slapzucht of flacherie is ver-
bazend besmettelijk; zij breidt zich veel sneller uit dan de polveder-
ziekte, die gewoonlijk meer gelokaliseerd blijft. Dat de beide ziekten
dikwijls met elkaar verward worden, heeft zijn grond vooral dáárin, dat
zoowel de door de „flacherie” als de door de ,‚„polyederziekte”’ aangetaste
rupsen geheel slap worden, terwijl hare organen vernietigd worden en
in eene g erachtige vloeistof overgaan. Overigens zijn er wat het ver-
loop en wat de symptomen van de beide ziekten betreft, verschillen
genoeg, waardoor zij zich van elkander onderscheiden. In twijfelach-
tige gevallen moet mikroskopisch onderzoek zekerheid geven. Bij
polyederziekte nl. zijn altijd polyedervormige lichamen aanwezig.

praedisponeerd voor deze ziekte. Nooit zijn alle of bijkans alle
rupsen in een bepaald boschgedeelte aangetast; er blijkt altijd
een betrekkelijk groot aantal onvatbaar te zijn. En ook onder
de rupsen, welke wèl worden aangetast, bestaat groot verschil
wat betreft het verloop, dat de ziekte neemt. Deze kan nl.
een langzaam verloop hebben; maar zij kan ook zeer acuut ver-
loopen. Niet alleen op de verbreiding van de polyederziekte,
maar ook op de snelheid, waarmee de ziekte bij een bepaald
aagetast individu verloopt, heeft de weersgesteldheid grooten
invloed. EscHeERricH en MrvasrMma konden vaststellen, dat de
intensiteit der ziekte plotseling toenam bij rupsen, wanneer deze
gedurende minstens twee uren aan den fellen zonneschijn wer-
den blootgesteld. Ook door hevige koude kan de chronische
vorm der ziekte in een acuten vorm worden omgezet. Daarbij
wordt het aantal polyeders altijd in korten tijd veel grooter.

Welke de aard der polyeders is, is nog niet uitgemaakt.
Sommigen meenen, dat zij organismen zijn, die de ziekte ver-
wekken; anderen houden het ervoor, dat zij lichamen zijn, die
tengevolge van de ziekte in de kernen der cellen van ’t bloed
en van de weefsels der rupsen ontstaan. De ziekte zelve zou naar
de meening van deze laatstbedoelde geleerden door eene bacterie

of door een ander lager organisme worden veroorzaakt. Kortom

omtrent de oorzaak van de polyederziekte verkeeren wij nog
geheel in ’t duister.

Verschillende rupsen en andere insekten kunnen door de
polyederziekte te gronde gaan. Als zoodanig worden genoemd:
pijlstaartrupsen van de geslachten Smerinthus en Deilephila, de
zijderups, de nonrups, de rups van den plakker en van den dons-
vlinder, die van Saturnia, Harpyia, de dennenspanrups, de rups
van de Conchylis ambiguella van den wijnstok, ook de dennen bas-
taardrups Lophyrus rufus. Ik trof de polyederziekte aan bij ge-
streepte dennenrupsen in verschillende bosschen van de hooge Ve
luwe en ook bij dennenrupsen, welke mij door den Heer DINGER
te Lunteren werden toegezonden; echter was het altijd maar
een betrekkelijk gering aantal rupsen, dat eraan leed. Sterfte, op
groote schaal door de polyederziekte teweeggebracht, werd door
mij nooit bij de gestreepte dennenrupsen geconstateerd.

Wat de uiterlijk waarneembare symptomen der polyeder-
ziekte aangaat en wat betreft het gedrag der daardoor aangetaste
rupsen, zij het volgende opgemerkt. Aanvankelijk ziet men aan
de kunstmatig geïnfecteerde rupsen niets bijzonders: zij ver-
toonen goeden appetijt, bewegen zich normaal en vervellen op
normale tijden. Later begint de huid eene abnormale kleur te
vertoonen, de glans wordt minder; bij de behaarde rupsen vallen

j
|

de haren ten deele uit; de rupsen nemen weinig voedsel meer
tot zich en worden minder beweeglijk. Eindelijk bewegen zij
zich in ’t geheel niet meer; zij hechten zich dan alleen maar
met één of twee paren buikpooten aan een takje, een naald of
een blad of eenig ander voorwerp vast.

Daar het lichaam successievelijk van binnen in eene bruine,
gierachtige massa verandert, wordt de geheele rups a.h.w. een
zak, die opgehangen is aan de vastgehechte buikpooten, en van
welken zak de beide helften slap neerhangen. Zoo zag ik ettelijke
doode dennenrupsen aan de naalden hangen. Die rupsen zijn wel-
dra geheel zwart, en bij droog weer drogen zij uit. Vaak blijven
zulke rupsenlijken maandenlang aan de naalden hangen; Soms
vallen zij eraf en komen dan op den grond te liggen. De Heer
DiINGER zond mij zoo’n rups, waarvan hij om haar aan te duiden,
schreef: „ik zal haar maar „verkoold”’ noemen.”

De polyederziekte, hoewel besmettelijk, schijnt niet van zoo

groote oeconomische beteekenis te zijn als men wel zou ver-
wachten. Zeer veel komt zij voor in tijden van abnormale ver-
meerdering van de nonrupsen, speciaal wanneer deze in sparren-
bosschen plaatsvindt. De aangetaste rupsen gaan in groote
hoopen bijeenzitten in de toppen der boomen en gaan daar dood.
(„Wipfelkrankheit”.) Nu heeft men herhaaldelijk in tijden van
een nonrupsenplaag in sparrenbosschen deze „Wipfelkrankheit’’
onder de nonrupsen zien optreden; maar altijd bleef deze ziekte
beperkt tot bepaalde bosschen of gedeelten daarvan: nooit
breidde zij zich uit tot eene ziekte, die als een soort van pest
de nonrupsen in eene gansche landstreek deed sterven en aan
de plaag een einde maakte.
De zaak schijnt te zijn, dat de „polyederziekte” alleen zulke
rupsen aantast, die eene buitengewone voorbeschiktheid ervoor
hebben. Volgens EscHERICH krijgen zij die voorbeschiktheid
door gebrek aan voedsel of door slecht voedsel, door ongunstige
weersgesteldheid of door andere ongunstige invloeden. Hoewel
tot dusver nergens vermeld werd, dat ook de gestreepte dennen-
rups door de polyederziekte kan worden aangetast, trof ik zelf
haar niet alleen in 1919, maar ook bij vroegere gelegenheden bij
dit insekt aan; echter — zooals ik reeds schreef — altijd zonder
dat zij eene groote beteekenis erlangde, en nooit anders, dan in
zoo goed als kaalgevreten bosschen. De sterkste uitbreiding der
ziekte nam ik altijd waar, wanneer het weer gedurende langen
tijd warm en vochtig was.

WELKE GEVOLGEN ZIJN VAN DE VRETERIJ IN 1919 TE VERWACH-
TEN? EN WAT MOET MET HET OOG OP DE AANWEZIG-
HEID VAN DE DENNENRUPS IN DE BOSSCHEN
WORDEN GEDAAN ?

Reeds boven (zie bl. 43) wees ik erop, dat men vroeger vrij
algemeen de meening was toegedaan, dat een kaalgevreten den-
nenbosch per se ten doode opgeschreven zou zijn; reden waarom
men dan ook liefst maar zoo spoedig mogelijk tot vellen over-
ging. Dááraan schrijf ik het dan ook toe, dat wij omtrent de
groote dennenrupsenplaag in Gelderland en Utrecht in 1844 en
1845 vermeld vinden, dat niet minder dan 40% van de aange-
taste dennenbosschen door het insekt totaal vernield werden
(vgl. bl. 58): men had de kaalgevreten bosschen geveld, omdat
men meende dat zij door de rupsen vernield waren. En aange-
zien men ook nu nog maar al te vaak overijld tot het vellen van
ieder dennenbosch, dat kaalgevreten is, overgaat, meende de
op bl. 34 vermelde commissie, die te Utrecht in het gebouw
van het Staatsboschbeheer vergaderde, het volgende onder de
oogen van het belanghebbende publiek te moeten brengen:

„Wat betreft de aangerichte schade, was mer/ eenparig van
oordeel, dat in de hevig aangetaste bosschen veel boomen zullen
sterven, hoewel men niettemin na het verpoppen van de dennen-
rups algemeen een herstel van verreweg de meeste beschadigde
bosschen, zich uitende door het groener worden der kronen ten-
gevolge van het vormen van nieuwe naalden, kon constateeren.
Geheele afsterving, zelts van de meest aangevreten bosschen,
werd niet of slechts bij hooge uitzondering verwacht. Men achtte
het gewenscht uit hoofde van het groote belang, zoowel voor de
eigenaren der aangetaste bosschen zelf, als ook voor de gemeen-
schap, om te waarschuwen tegen overijlde velling van die bos-
schen, welke overigens nog niet voor velling in aanmerking
komen, en men oordeelde het raadzaam daarin voorloopig eene
afwachtende houding aan te nemen. Men meende echter onder
de aandacht van belanghebbenden te moeten brengen, dat het
gewenscht is in den komenden winter de gestorven en stervende
stammen dunningsgewijs te vellen, ten einde een achteruitgang
van de waarde van het hout, alsmede eene vermeerdering van
de zich daarin ontwikkelende schorskevers en snuittorren te
voorkomen.” &)

Het zij mij vergund, er nog bij te voegen, dat al die dennen, wel-

1) Zie o.a. „Het Nieuws van den Dag” van 20 November 1919.
Avondblad, 2e blad.

ker knoppen geheel gaaf en niet al te klein zijn gebleven en die
opnieuw weer eenigszins groene kronen hebben gekregen, uiterst
groote kans hebben, in ’t volgende voorjaar weer uit te loopen;
dat echter die dennen, welker jonge twijgen week en slap zijn, en
welker knoppen òf geheel zijn argestorven òf althans zeer slecht
tot ontwikkeling zijn gekomen, met vrij groote zekerheid sterven-
de zijn of althans zullen sterven, zelfs wanneer hunne kronen in
het jaar van de vreterij eenigszins groen zijn geworden. Bij zulke
boomen toch is het weer eenigszins opgroenen van de kronen
geheel of grootendeels het gevolg van de vorming van „rozet-
scheuten” (zie bl. 46).

Het komt mij overigens voor, dat vele dennenbosschen, die
er in den zomer 1919 vrij hopeloos uitzagen, toch het leven er
best af zullen brengen, — althans wanneer zij in 1920 niet
weer worden aangetast, noch door de gestreepte dennenrups,
noch door de nonrups.

Grove dennen, welke de verschijnselen vertoonen, die doen
vermoeden, dat zij in den loop van den winter zullen gaan ster-
ven, of die althans niet meer levenskrachtig zijn, velle men in
dezen winter en ruime ze vroegtijdig op; een aantal boomen
echter, die nog behoorlijk wat naalden hebben gehouden, velle
men niet eerder dan einde Februari of begin Maart, om
ze als „vangboomen’” te gebruiken ter wering van dennen-
scheerder-schade. Het is bekend, dat de dennenscheerder-
wijfjes zich in Maart of April in de stammen van dennen
inboren om daar onder de schors een in de lengterichting van den
stam verloopenden gang te graven, waarlangs de eieren worden
gelegd, uit welke larven te voorschijn komen, die na verpopping
in Juni of Juli veranderen in kevers, welke zich in de jonge scheu-
ten der dennen inboren, deze uithollen en doen afvallen.

Voor het eierleggen echter kiezen de dennenscheerders altijd
dennenstammen uit, welke geen krachtigen sapstroom meer
hebben, bijv. gevelde boomen, omgewaaide stammen of ook wel
op stam staande boomen, die tengevolge van de eene of andere
oorzaak kwijnende zijn. Terwijl de dennenscheerders nooit hun-
ne eieren leggen onder de bast van levenskrachtige, nog op stam
staande boomen, boren zij zich tot dat doel zeer gaarne in in
de stammen van een dennenbosch, dat in den vorigen zomer
door rupsen of bastaardrupsen is kaalgevreten en daardoor aan
‘t kwijnen is geraakt. Een dennenstam echter, die ongeveer
vier weken vóór den tijd, waarop de voortplanting van den den-
nenscheerder begint, geveld is, verkeert in dien tijd in een zoo-
danigen toestand, dat hij meer dan de op stam staande kwijnende
boomen geschikt is om als broedplaats voor de vrouwelijke

dennenscheerders te dienen. Velt men nu 8 à 10 stammen per
Hektare in een ‘t vorig jaar kaalgevreten bosch, waar de den-
nenscheerders gewoonlijk in groote menigte op af komen, dan
laat de groote meerderheid van deze dennenscheerders de op stam
staande boomen ongemoeid en gaat eieren onder de bast van die
gevelde stammen leggen. Men ruime dan deze stammen, welke
met recht den naam „vangboomen”’ verdienen, vóór 15 Mei of 1
Juniop, ontdoe ze dadelijk van de schors en verbrande deze, wijl
zich daarin dan nog de larven en poppen van de dennenscheer-
ders bevinden. Liet men de „vangboomen”’ nog langer liggen, dan
zouden zich de jonge dennenscheerders als volwassen kevers uit
de schors naar buiten boren en de jonge scheuten aantasten.
Tijdig opruimen van de „vangboomen”’ is dus beslist noodig. —
Ik behoef wel niet te vermelden, dat men de 8 à 10 dennenstam-
men per Hektare, die men als „vangboomen”’ dienst laat doen,
niet op een hoop bijeen legt, maar gelijkmatig over ’t geheele
bosch verspreidt. Wel dien ik er nog de aandacht op te vestigen,
dat men aan de gevelde stammen, die als „vangboom”’ dienst
zullen doen, alle takken moet laten zitten, en dat deze niet geheel
van hunne naalden beroofd moeten zijn; immers dan blijven ze
langer in een toestand, waarin zij bij voorkeur door de eierleggen-
de kevers worden bezocht, daar zij niet zoo spoedig hun sap-
stroom geheel verliezen als van de takken en naalden beroofde
gevelde stammen. —

Is nu de kans groot, dat zich de plaag in 1920 in de reeds in 1919
aangetaste bosschen zal herhalen of wel zich zal uitstrekken
over andere bosschen, welke tot dusver van de vreterij verschoond
bleven? Of zou het einde der vreterij reeds bereikt zijn ?

Boven (bl. 78) schreef ik, dat eene plaag van de gestreepte
dennenrups gewoonlijk 2 of 3 jaren duurt. En 1919 was in vele
bosschen pas het eerste jaar van de eigenlijke plaag, hoewel reeds
in 1918 op onderscheiden plaatsen eene meer dan normale ver-
meerdering van het insekt is voorgekomen of zelfs een ware
plaag optrad. Naar alle waarschijnlijkheid is er dus nog wel een
voortzetting van de vreterij in 1920 te wachten!

Neem ik echter in aanmerking, hoe duchtig hier en daar do
spreeuwen en roeken onder de dennenrupsen hebben opgeruimd,
hoe groot het aantal door sluipwespen en door parasietvliegen
aangetaste rupsen reeds in 1919 hier en daar bleek te
zijn en eindelijk dat ook verschillende besmettelijke ziekten
(bl. 89—95) onder deze rupsen niet ontbraken, dan geloof
ik, dat in verscheiden bosschen, die in 1919 zeer veel van de
dennenrupsen te lijden hadden, de plaag zich in 1920 niet

meer zal herhalen. In andere bosschen evenwel is daarop de kans
zonder twijfel nog groot.

Kan men iets doen om de herhaling van de plaag te voor-
komen ?

M.i. moet hij, die middelen ter voorkoming van eene nieuwe
vreterij in ’t volgende jaar zou willen aanwenden, allereerst onder
-zoeken of het noodig is, zulks te doen; m.a.w. hij moet nagaan
of er onder ’t strooisel of het mos nog gezonde poppen van den
dennenuil in matig aantal aanwezig zijn. In ’t algemeen kan
men zeggen, dat de onbeweeglijke, donker gekleurde poppen
parasieten bevatten; alleen die, welke meer licht bruin van kleur
en daarbij beweeglijk zijn, zijn gezond en leveren in ’t volgende
voorjaar uilen op. Op sommige plaatsen nu werden tot zelfs 50
gezonde poppen per M? onder ’t strooisel gevonden; op vele
plaatsen echter waren meer dan de helft der daar aangetroffen
poppen geparasiteerd. Daarom is het niet gewenscht, overal
waar vreterij in de dennen heerschte, maar zooveel mogelijk
het strooisel uit de aangetaste bosschen te gaan verwijderen, in de
hoop, op deze wijze alle dennenuilenpoppen weg te halen en
aldus een plaag voor ’t volgende jaar te voorkomen. Het weg-
halen van het strooisel uit de bosschen is altijd een paarden-
middel, want de bosschen worden er niet beter op ; men mag
daartoe dus in geen geval overgaan, wanneer zich in dat strooisel
slechts weinige gezonde poppen bevinden. In bosschen, waar
eene belangrijke vermeerdering van de dennenrups in 1919 voor
‘t eerst voorkwam, waar dus onder het strooisel alleen gezonde
poppen van dit insekt worden gevonden en geene parasieten, —
in zulke bosschen of boschgedeelten kan het misschien raadzaam
wezen, tot weghalen van het strooisel in die gevallen over te gaan,
waarin men daaronder per M° oppervlakte minstens 5 tot 10
gezonde poppen aantreft. Aan de randen van een vraatgebied
liet de Heer W. H. pe BrAUFORT nagaan of zich daar meer
gezonde poppen van den dennenuil bevonden dan geparasiteerde
poppen van deze soort en vrij liggende poppen van parasieten
van sluipwespen en parasietvliegen. Zoo ja dan liet hij daar het
strooisel en mos in plakken wegnemen en op groote hoopen
leggen; de boeren haalden het weg en gebruikten het gaarne
als strooisel in hunne stallen en varkenshokken; of wel hij liet
het opgehoopte strooisel liggen: dit ging, daar het vochtig
opgehoopt was, spoedig tot broeien over, waardoor, naar te
verwachten is, de poppen spoedig zullen zijn doodgegaan (zie
hieronder).

Men kan er vrij zeker van zijn, dat in ’t midden van het vraat-
gebied, waar de vreterij reeds een jaar vroeger heerschte, het

100

aantal gezonde uilenpoppen geringer is dan het aantal parasieten-
poppen en geparasiteerde uilenpoppen.

Het weghalen van al het strooisel in ’t midden van een vraat-
gebied schijnt derhalve wel altijd overbodig; maar het zou zijn
nut kunnen hebben, zulks aan de randen van het vraatgebied te
doen, waar altijd naar verhoudiug het aantal der niet geparasi-
veerde uilenpoppen tegenover dat van de wél geparasiteerde _
uilenpoppen en parasietenpoppen het grootst is.

In Zuidelijk Duitschland past men soms de volgende methode
van bestrijding toe. Men harkt in de aangetaste bosschen
het strooisel of het mos, dat den bodem bedekt, in groote hoopen
bijeen, en laat deze hoopen het geheele najaar en den winter
over rustig staan. De samengeharkte massa dennennaalden en
mos gaat broeien, en daardoor worden de zich daarin bevin dende
u‘lenpoppen gedood. Later, in ’t voorjaar, verspreidt men deze
hoopen weer zoo regelmatig mogelijk door de bosschen heen,
om aan deze de natuurlijke bodembedekking terug te geven.
Stellig zullen op deze wijze een groot aantal uilenpoppen gedood
worden, maar natuurlijk evenzeer de zich in ’t strooisel bevinden-
de parasietenpoppen. En op verre na niet alle uilenpoppen zal
men op de aangegeven wijze dooden, want die, welke onder ’t
strooisel vn den bodem zijn weggekropen, worden niet mee op-
geharkt.—

Deze bestrijdingswijze is, naar mij de Heer E. D. vaN Drsser
meedeelt, in den nazomer van 1919 in toepassing gebracht in
de boschwachterij „Ugchelsche Bosch”. In het meest zuidelijk
gelegen gedeelte dezer boschwachterij, nabij Hoenderloo, werden
in het bodemdek van een ongeveer 40-jarig dennenbosch vrij
veel gezonde poppen van de gestreepte dennenrups aangetroffen.
Parasietenpoppen werden ook gevonden, maar in gering aantal.
— Om te trachten eene herhaling der plaag in 1920 te voorko-
men, is in genoemd bosch het strooisel en het mos aan hoopen
geharkt. Dit bijeenharken geschiedde zoodanig, dat het bodemdek
slechts oppervlakkig werd weggenomen waardoor nog vele
poppen op den grond achterbleven. Men merkte op, dat na het
wegharken van de strooisellaag Vlaamsche gaaien en verschil
lende soorten van meezen op den blootgelegden grond neer-
streken en de daar aanwezige poppen opzochten, welke nu
blijkbaar gemakkelijk te vinden waren. Aan de genoemde vogels
is het blijkbaar toe te schrijven, dat aldaar nog slechts spora-
disch een pop te vinden is.

Het indrijven van varkens wordt altijd als een uitstekend
middel ter voorkoming en ter bestrijding van de dennenrupsen-
plaag aanbevolen; en inderdaad halen de varkens énorm groote

101

massa’s uilenpoppen uit de bosschen weg. Men doet goed met
het indrijven van varkens in de aangetaste bosschen reeds in
Juli te beginnen; want de meestal in die maand volwassen ge-
worden rupsen kruipen dan langs de stammen naar beneden of
vallen op den grond; en juist de rupsen vallen dan den varkens
gemakkelijker in het oog dan de onder ’t strooisel verscholen
poppen, welke dan ook nooit op geheel afdoende wijze door de
varkens worden weggezocht. Men kan de varkens, die natuur-
lijk moeten worden bijgevoederd, van Juli tot het invallen van
de vorst in de bosschen laten. — Kippen krabben het strooisel
of het mos los en zoeken de poppen zorgvuldiger weg dan
de varkens doen. De Heer VAN LONKHUYZEN deelde mee, dat
in de bosschen van JR. TerxeIRA DE MArros proeven genomen
werden met jonge hanen, over welker werkzaamheid men zeer
tevreden was. Natuurlijk woelen de varkens het strooisel over
veel grootere uitgestrektheden om dan de kippen, die echter
alles veel meer, stelselmatig loskrabben en zorgvuldig alles wat
van haar gading is, wegzoeken. Het meeste resultaat zou men
mogen verwachten van het indrijven van varkens en van kippen
in de aangetaste bosschen. Maar zoowel tegen gebruik van var-
kens als tegen dat van kippen bestaan bezwaren. 't Is soms
ondoenlijk, te maken dat zij niet uit de bosschen wegloopen of
worden gestolen; ook worden de kippen wel door vossen op-
gegeten.

Men vindt verder in de meeste Duitsche werken nog aanbe-
volen: het uit de boomen kloppen van de rupsen door van mid-
den Mei af nu en dan met een houten klopper tegen de boom-
stammen te slaan. Er vallen op die wijze wel is waar vele rupsen
naar beneden, welke men kan biĳjeenzoeken en vernietigen;
maar het bijeenzoeken kost zeer veel tijd en is eigenlijk niet
doenlijk waar de bodem met heide- of boschbesstruiken be-
dekt is. Het verzamelen der rupsen kan soms vrij gemakkelijk
op groote schaal geschieden in den tijd, dat deze naar beneden
zijn gekropen, en dan somwijlen aan den voet der stammen in
groote massa’s bijeen zitten.

Ook wordt soms het vangen van de uilen aanbevolen.
Men moet dan in April bij betrokken lucht tegen de boomstam-
men slaan en de neervallende uilen verzamelen. De bezwaren
tegen deze methode zijn zeker nog grooter dan die tegen het
verzamelen van de rupsen. Zelfs vind ik aangegeven, dat men
in de boomen hier en daar gedroogde schijfjes appelen moet
ophangen, welke vóór het gebruik een tijd lang hebben gelegen
in duchtig gesuikerd bier. Ik wil gaarne gelooven, dat de uilen
daar in menigte op af komen en dat men ze dan gemakkelijk kan

102

vangen, maar betwijfel toch sterk of dat middel in ’t groot kan
worden toegepast, al wordt het door Arrum }) aanbevolen en
ook door Hess °) vermeld.

Zeker zal men de rupsen in de boomen kunnen dooden door
bespuiting van deze met verschillende insektendoodende mid-
delen; maar in de groote praktijk zijn zulke middelen niet toe
te passen: Ik zal daarover derhalve niet uitweiden. —

De middelen ter bestrijding van de dennenrupsenplaag zijn
voor ’t meerendeel in de meeste gevallen moeilijk in ’t groot
toe te passen, zoodat men gewoonlijk maar moet afwachten hoe
de plaag verloopt. Men ga echter niet voorbarig tot velling over
(zie bl. 96) en neme in den winter na de beschadiging de noodige
maatregelen (doelmatige dunning, vangboomen.) —

Wel kan men zeer veel doen om het optreden van eene plaag
te voorkomen; maar dat moet reeds geschieden bij den aan-
leg van de bosschen. Het verdient aanbeveling, de den-
nenbosschen te omgeven door breede singels, van loofhout,
en uitgestrekte dennenbosschen nog weer door singels van loof-
hout in verschillende vakken te verdeelen. Door loofhoutsingels
rondom de dennenbosschen aan te leggen, kan men de ver-

breiding der dennenrupsen van uit aangrenzende bosschen

tegenhouden, daar de gestreepte dennenrupsen, hoewel zij in
geval van nood wel bladeren van loofboomen eten, toch nooit
in groote scharen door loofhout heentrekken. Geschiedt zulks
bij uitzondering toch, dan wordt gewoonlijk slechts een be-
paalde hoek van het bosch aangetast; is’ dit gedeelte nu door
een loofhoutsingel van het overige gedeelte van het dennenbosch
afgescheiden, dan kan men in het aangetaste vak desnoods
maatregelen ter vernieling van de insekten nemen, welke over
het geheele perceel veel te kostbaar en te omslachtig zouden zijn.

Ten slotte zij het mij vergund, er op te wijzen, dat de dennen
in gemengde bestanden zelden of nooit van gestreepte den-
nenrupsen te lijden hebben, evenmin trouwens als van andere in-
sekten, die specifiek zijn voor den groven den. Bovendien hebben
de gemengde bosschen dit vóór, dat er allerlei insektenetende

vogelsoorten in broeden, of er althans in huizen, die dit in de

bosschen, welke uitsluitend uit grove dennen bestaan, niet doen.

En de insektenetende vogels spelen eene buitengewoon groote
rol bij het voorkomen van eene insektenplaag. Of gemengde

bosschen in ’t algemeen de voorkeur verdienen boven bestanden,

1) Arrvm, „Abendfang der Noctuiden”, in „Zeitschrift für Forst-
und Jagdwesen”, 1883, bl. 199. ì
2) Hess, „Der Forstschutz’’, 2te Aufl. (1887), [. bl. 363.

103

die uit ééne boomsoort bestaan, dat is eene boschbouw-
kundige quaestie, waarin ik mij hier niet wil verdiepen;
ik meen echter er hier wèl op te mogen wijzen, dat waar het
mogelijk is, met succès gemengde bosschen te exploiteeren,
deze het groote voordeel opleveren, dat zij veel minder hebben
te lijden van insektenplagen, en dat zij meer gelegenheid bieden
voor de vestiging van verscheiden insektenetende vogelsoorten.

Alvorens te eindigen, wil ik mijnen hartelijken dank betuigen
aan allen, die mij hunne waarnemingen omtrent de dennen-
rupsenplaag meedeelden; dat zijn hoofdzakelijk de Heeren
W.H. pe BeavrortT, R. Dincer, E. D. vaN Dissen, J. P. vAN
LONKHUYZEN, G. E. H. Turein NoLrTHeENiuvs, Dr. J. Tm. OuDe-
MANS en C. L. Smits vAN Burgst. !)

J. RrrzeMaA Bos.

1) Ik heb de drukproeven van mijn artikel over de gestreepte dennen -
rups, alvorens tot afdrukken werd overgegaan, aan enkele Heeren ter
inzage gezonden met het verzoek, mij hunne eventueele opmerkingen
wel te willen doen toekomen. Sommige van deze Heeren hadden
eenige opmerkingen, waarvoor ik hun bij dezen vriendelijk dank zeg.

Daar het echter niet mogelijk was, nog al te groote veranderingen
in de drukproeven te brengen, zal ik nog enkele belangrijke opmer-
kingen en mededeelingen, welke ik mocht ontvangen, en eene enkele
intusschen door mijzelven gedane waarneming in de volgende afle-
vering doen opnemen.

VERKLARING DER PLATEN.
Praar IV.

De dennenuil, mannetje; natuurl. grootte.

De dennenuil, wijfje; natuurl. grootte.

Ei van den dennenuil, van bovenop gezien; vergroot.

Twee bijeengezeten dennennaalden; de rechternaald draagt eene
rij eieren van den dennenuil; op de linkernaald loopt een zeer jonge
rups; natuurl. grootte.

5. Twee eieren van den dennenuil, van ter zijde gezien; vergroot.

6. Gezonde, volwassen, flink uitgegroeide gestreepte dennenrups,
vretende; natuurl. grootte.

7. Gestreepte dennenrupsen, tegen een stam opkruipende; zij hebben
in lang geen voedsel genoten, en zijn vermagerd en afgemat; na-
tuurl. grootte.

8. Pop; natuurl. grootte.

9. Takje van een groven den, door gestreepte dennenrupsen aange-_
vreten. Van vele naalden zijn de uiteinden afgebeten. De top van _
het linker zijtakje is verdord. Op de helft der natuurl. grootte.

10. Rozetscheut aan een twijgje; iets verkleind. j

11. Rozetscheut met abnormaal breede, aan den rand eenigszins ge-
tande naalden; natuurl. grootte.

Figg. 1, 2 en 8 naar Hess, „Forstschutz’”’; à
Figg. 3 en 6 naar E. L. TASSCHENBERG, „Was da kriecht und fliegt”.
Figg. 4 en 5 naar WTTEWAALL, „Volksleesboek over schadelijke en
nuttige Insekten”’. 3
Fig. 7 naar Vocer in „Tijdschrift der Nederlandsdhe Heidemaatschappij’” —
le Jaargang, October 1919.

Fig. 9 naar EcKsTEIN, „Die Kiefer und ihre tierischen Schädlinge”.

Fig. 10. Origineel. À

Fig. 11 naar RATZEBURG, „Die Waldverderbniss”.

Laatstgenoemde figuur is een rozetscheut, ontstaan na kaalvraat
door de nonrups. &

En UO DO

Praár V.

Leuvenumsche bosch; beschadiging door de gestreepte dennenrups;
naar Vocer, in „Tijdschrift der Nederlandsche Heidemaatschappij'’,
3le Jaargang, October 1919.

Ik neem deze gelegenheid te baat, om mijn vriendelijken dank te
betuigen aan den Heer J. F. Vocer en aan de Redactie van het „Tijd-
schrift der Nederl. Heidemaatschappij’’ voor het welwillend ten ge-
bruike afstaan van de cliché’s van Plaat IV, fig. 7 en van Plaat V. |

PraarT V.

bam KS

“et

pn sd al

> | TG

vet Ke yoetme — «

lie ee Ga Le zie
IEDERLANDS: varende RARE NEORDTE
REENIGING EN _ KRUIDKUNDIG « GENOOTSCHAP DODONAEA TE GENT

Eri
IJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN _—
ONDER REDACTIE VAN e ie
PROF. Dr. J. RITZEMA BOS, dt
ä “ \ _ in
RECTEUR VAN HET INSTITUUT VOOR PHYTOPATHOLOGIE TE WAGENINGEN:
5 | ĳ Ä
: Tinld
ek EN TWINTIGSTE JAARGANG — le, ir
p Derde aflevering. 4e
EE
An
Ik INHOUD: Te
| __H. LINDEMAN, Een hernieuwd pleidooi voor den mol . 105 Sne
In Bestrijding van schurftziekte bij appelen en peren . …. . 108 E
Ï Ar
Th. J. DE VIN, Een waarneming heteedinde de pipel- Ten
IS mees (Parus coeruleus). AT MOR EL reg Ee
| ‚
8 J. RITZEMÁ BOS, Rectificatie. … . …. .… . io 2
| __H. W. HEINSIUS, Boekbespreking ………. … … … 4 EI Jard
IN E
NE ed E.
. in

£ /
Ee

ABONNEMENT ADVERTENTIËN - Al

X ä \ “Priĳzen per plaatsing. en
1 Si ren

Het tijdschrift is in den Boek- Je pas f sf NE
ndel verkrijgbaar à f 4.00; voor Reg f, bes a dn te
t Buitenland Af 5. (Voor België 1 js En Aers BE
s 5 Nederlandsche guldens, niet Det prijzen gelden voórdh Zen
. 105) N Jaarcontract (12 plaatsingen). A8 ze

5 Bij éénmalige plaatsing worden …

stalingen aan DR. H. J. CALKOEN,
enningm. der Nederl. Phytopa-
ogische Vereeniging, Leidsche
t al spenen,

(Afzonderlijke afleveringen worden
el verstrekt. )
en US À

AS
%

al Be Druk: H. Veenman; Wageningen.

de prijzen met 20 0%, bij driemalige
plaatsing met 15 %en bij zesmalige
plaating met 10 % verhoogd. Sel
Voor plaatsing wende men
zich tot den Onder-Voorzitter der
Nederl. Phytopathologische Veree-
niging, H. LINDEMAN, Boothstraat zi
13, Utrecht. 5 5

PN EE alen” p De Pe

PPA In DE en OR

re MEE - er Ae Â « eg Dan
A Mig” ne tdk 0 = GT AE ke ie

geessnosensnnnEsREEEHEEREEEE aas he

VOOR USPULUN

Kopervitriool
Gemalen Kainiet

vrage men offerte aan de

_MALIEBAAN 82 “= UTRECHT. |
eeehhh ffelfjenetetetefehe):

Zwavelzure Ammonia

wordt steeds meer en meer gebruikt voor
stikstof bemesting bij GRANEN en HAK-
VRUCHTEN en vindt meer en meer ingang
door zijn bizondere eigenschappen voor

ENEN EENDEN

Land- en Tuinbouwbureau derj Duitsche Vereen. voor
Ammoniakverkoop Burgem. Reigerstraat 83, UTRECHT Ee

Vruchtboomcarbolineum ged. merk ‚Kk rimpe n”

Beproefd MIDDEL TEGEN PLANTENZIEKTEN
Lsen-ter verdelging van DIERLIJKE PLANTEN-
PARASIETEN bij alle CULTUURGEWASSEN.

Verkrijgbaar in bussen van Ir, 2, 5, IO, 25
en 50 Liter, benevens in vaten van roo en
200 Liter.

‘ Vraagt prijsopgaaf en gebruiksaanwijzing.

NV. Utrechtsche Asphaltfabriek —
Afd. „KOOLTEER
v‚h. Maatschappij tot Bereiding
van Koolteerproducten
Fabriek: KRIMPEN a.d. IJSEL
Kantoren: UTRECHT, Maliebaan 35.

Brief- en Telegram-Adres:
„KOOLTEER UTRECHT’

Telefoon Interc. No. 1388, 188, -580.

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTENKUNDIGE)
VEREENIGING EN KRUIDKUNDIG GENOOTSCHAP DODONAEA.TE GENT,

acai OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS.

Zes-en-twintigste Jaargang — ge Aflevering — Maart 1g2o

EEN HERNIEUWD PLEIDOOI VOOR DEN MOL.

In Juni 1912 hield ik op het Landhuishoudkundig Congres
te Almelo een inleiding onder den titel: „Verdient het aanbe-
veling den ek op te nemen onder de bij de wet beschermde
dieren 2

Ik meen te mogen zeggen, dat ik met mijn inleiding eenig
succês had bij de talrijke bezoekers van het Congres. De meesten
hunner hadden zich van deze inleiding weinig voorgesteld,
omdat ze van meening waren, dat er niet veel over die zaak te
vertellen was. Ik meen ook te mogen beweren, dat mijn inlei-
ding er toe heeft bijgedragen, dat de Regeering spoedig daarna
heeft ingegrepen en den mol bij de wet beschermd heeft. Ik heb
gaarne de voorbereidende besprekingen voor de indiening der
wet aan de Directie van den Landbouw medegemaakt.

De eerste bescherming van den mol geschiedde bij Algemeenen
Maatregel van Bestuur van 19 September 1914 (Staatsbl. nr.
456). Deze regeling werd vervangen door de Wet van 15 Decem-
ber 1917 (Staatsbl. nr. 706). Toen kwam de „Mollen- en Kik-
vorschenwet”’ tot stand.

De bedoeling dier wet is den mol te beschermen en de uit-
roeiing van dit dier, waarvan over ’t algemeen aangenomen
wordt, dat zijn nut grooter is dan de door hem veroorzaakte
schade, te voorkomen. De wetgever tracht zijn doel te bereiken
door de volgende bepalingen:

_ Art. 1. Het is verboden op gronden, bij anderen in gebruik,
mollen te vangen of te dooden, tenzij met schriftelijke machti-
ging van Onzen Commissaris in de provincie, waar de gronden
gelegen zijn, en met schriftelijke toestemming of in gezelschap
van den gebruiker der gronden.

Het in het vorige lid bepaalde is niet van toepassing op per-

106

sonen, die behooren tot het gezin van den gebruiker der gronden
of zich bij dezen in dienst bevinden.

Art. 2. Het is verboden mollen of huiden van mollen ten
verkoop in voorraad te hebben, te koop aan te bieden, te ver-
koopen of te vervoeren, tenzij met schriftelijke machtiging van
Onzen Commissaris in de provincie, waar het feit gepleegd wordt.

Art. 3. Een machtiging als bedoeld in art. Ll en 2 wordt
slechts verleend aan personen, die te goeder naam en faam
bekend zijn.

ART. 6. Overtreding van het bepaalde in een der artikelen
l. eerste lid, 2, eerste lid, wordt gestraft met een geldboete
van ten hoogste vijftig gulden.

ART. 7. Voorwerpen, door middel van overtreding ver-
kregen of waarmede een overtreding is gepleegd, met uit-
zondering van middelen van vervoer. worden zoo spoedig moge-
lijk in beslag genomen.

Ten slotte vindt men nog in de wet, dat (wij) lasten en be-
velen, dat alle Ministerieele Departementen, Autoriteiten,
Colleges en Ambtenaren, wien zulks aangaat, aan de nauw-
keurige uitvoering de hand zullen houden.

Als pleiter voor het recht van den mol om een plaatsje in
het donker kon ik met deze wettelijke voorschriften tevreden
zijn, vooral als inderdaad aan de nauwkeurige uitvoering de
hand zoude worden gehouden.

Maar ’t is anders uitgekomen!

Het bont is zeer in prijs gestegen en het mollebont is nog
meer gevraagd dan ten tijde, toen ik mijn inleiding te Almelo
hield. Toen reeds was het mollenvangen een beste broodwinning,
toen reeds, bij prijzen van enkele dubbeltjes voor een velletje.
Hoe moest het wel worden, toen een mollevelletje boven een
gulden steeg?! Toen nam de liefhebberij om den bij de wet be-
schermden mol te jagen uit winstbejag een ongelooflijke vlucht
aan! Hij, die veel op het land komt, zal ze om zoo te zeggen,
dagelijks ontmoeten, de heeren „mollenvangers”, er op uit
trekkende op hun fiets, gewapend met de spade, een zak en
vergezeld door hun hondje. Men kan bijna geen landbouwkrant
lezen, bijna geen plaatselijke bladen doorzien, of men ontmoet
berichten omtrent de mollenjacht. Berichten, waarin gewaagd
wordt van den gouden tijd der mollenvangers, maar ook be-
richten waarin geklaagd wordt over het brutaal optreden dezer
heeren, die gaten graven in anders land, die de plattelandsbe-
woners brutaliseeren, die ook nog wel op andere zaken jacht
maken dan op mollen; berichten, waarin men vraagt, of er

107

geen wet kan worden gemaakt tegen zulk optreden, alsof die
wet niet al lang bestond.

Het zou ons te ver voeren, deze berichten hier aan te halen.
Wij hadden de hoop, dat, toen voor eenigen tijd de prijs der
velletjes sterk daalde, de jacht zoude verminderen, doch de
prijs is intusschen weer sterk naar boven gegaan en een hernieuw-
de uitroeiingsoorlog schijnt den mol verklaard te zijn.

Ik zoude willen vragen:

a. Wordt er door alle Ministerieele Departementen, Autori-
teiten, Colleges en Ambtenaren, wien zulks aangaat, inderdaad
de hand gehouden aan de nauwkeurige uitvoering dezer wet?

b. Worden er wel eens mollenvangers geverbaliseerd, huidjes
in beslag genomen bij mollenvangers en handelaars? Zoo ja,
zouden van regeeringszijde daaromtrent eens nadere gegevens
gepubliceerd kannen worden ?

c. Wordt er op gelet, dat de vergunningen enkel worden
uitgereikt aan te goeder naam en faam bekend staande per-
sonen ?

Ik zoude deze vragen kunnen uitbreiden met nog enkele. Zoo
zoude het interessant zijn te weten, of aan de hand der statis-
tiekwet nagegaan kan worden, hoeveel mollenvelletjes in de
laatste jaren zijn uitgevoerd, indien althans, zooals de wet
voorschrijft, dit vervoer gedekt is door een vergunning. Indien
dat niet het geval is, kunnen de ambtenaren der invoerrechten
bij den tegenwoordigen prijs der huidjes misschien af en toe
eens een aardigen slag ten bate der schatkist slaan!

Misschien wil een lid der Kamer eens enkele vragen te dezer
zake tot de Ministers van Justitie en Landbouw richten.

De zaak dringt. De paartijd der mollen staat voor de deur.
De wet geeft ons het middel in de hand, om den mol te bescher-

men. De Regeering zorge, dat die wet niet enkel een papieren
wet zij!

Utrecht, Maart 1920. H. LINDEMAN.

Berichten van den Phytopathologischen
Dienst. No. 15 Maart 1920.

BESTRIJDING VAN SCHURFTZIEKTE BĲ APPELEN
EN PEREN. .

Het tijdstip, waarop de eerste bespuiting met Bordeauxsche
pap ter bestrijding van de schurftziekte moet plaats hebben,
zal weldra zijn aangebroken. Zoowel voor appelen als peren
toch is dit het tijdstip, waarop de rose of witte bloemblaadjes
tusschen de groene kelkslippen van de nog gesloten bloemen
zichtbaar worden. Dit nu zal bij peren over weinige dagen het
geval zijn, bij appelen duurt het nog wat langer; bij laat bloeiende
appelen treedt dit stadium natuurlijk later in dan bij vroege.
Zoowel peer als appel kunnen dan bespoten worden met 1} %
Bordeauxsche pap, (Lt K.G. kopervitriool en Ll K.G. kalk p.
100 L. water). Deze eerste bespuiting is zeer werkzaam, maar
toch is het gewenscht haar door een tweede te laten volgen,
die dan moet plaats hebben, als de jonge vruchtjes ongeveer
de grootte van een knikker hebben bereikt. In de schurftjaren
kan zelfs een derde bespuiting noodig en rendabel zijn; deze
wordt uitgevoerd, wanneer de vruchten de grootte van een pruim
hebben bereikt, dus meestal zoo ongeveer eind Juli—begin
Augustus. Bij peren kan men dan weder Bordeauxsche pap
gebruiken, die dan echter iets slapper genomen kan worden,
nl. 1 K.G. kopervitriool en $ K.G. kalk p. 100 L. water; daar
appelen in bebladerden toestand Bordeauxsche pap niet goed
kunnen verdragen (de bladeren en vruchten krijgen er bruine,
z.g. brandvlekken van en vallen soms af), bespuite men appelen
alleen den eersten keer met Bordeauxsche pap, maar den tweeden
en derden keer met Californische (zwavelkalk) pap, ter sterkte
van Ll deel op 30 à 35 deelen water. Dit geeft ook nog het voordeel,
dat de soms veel schade veroorzakende appelmeeldauw er aan-
merkelijk door wordt tegengegaan. Deze stof mag echter niet
met een roodkoperen pulverisateur worden verspoten, maar met
een geelkoperen of verlood ijzeren.

Het is mogelijk, tegelijk met de schurftziekte de wormstekig-
heid te bestrijden, door nl. bij de tweede bespuiting een arseni-
cumpraeparaat te mengen door de Bordeauxsche of Californische
pap. Te zijner tijd zal hierover een nieuw „Bericht”” worden in
het licht gegeven.

Voor nadere inlichtingen omtrent de bereiding der bovenge-
noemde middelen, adressen waar zij te verkrijgen zijn enz.
wende men zich tot den Phytopathologischen Dienst te Wage-
ningen of tot de plaatselijke controleurs bij dien Dienst.

EEN WAARNEMING BETREFFENDE DE PIMPELMEES

(Parus coeruleus).

Het is een waar genoegen om zich eens een poosje op te
houden in den boomgaard, wanneer deze in bloei staat. Men
geniet niet alleen van het prachtige gezicht, dat U te aanschou-
wen wordt gegeven, maar tusschen het bloemenkleed is het
soms een en al bedrijvigheid van sommige vogelsoorten, die
druk bezig zijn elk takje, reetje en spleetje nauwkeurig te
onderzoeken, of er ook iets van hun gading is.

Bij een bezoek aan een kroozenboomgaard, die prachtig in
bloei stond, werd mijn aandacht getrokken door een paar
boomen, waarvan eenige takken heel donker afstaken tegen-
over het zoo mooie witte bloemenkleed. Naderbij komende
bleek het mij, dat deze waren afgestorven. Nauwelijks stond
ik bij den boom, of met groote vrijheid kwam een pimpelmees,
op een afstand van slechts enkele meters van mij verwijderd,
den afgestorven tak inspecteeren. In den tijd van een oogen-
blik werd een klein gedeelte ontschorst en iets naar binnen
gewerkt. Dit werd op andere gedeelten van den afgestorven
tak herhaald, terwijl kleine zijtakjes soms geheel werden afge-
rukt. Na een poosje verwijderde zich de pimpelmees, zoodat
ik ook gelegenheid kreeg, den tak eens nader te bekijken. Het
bleek, dat deze tallooze larven van den pruimenschorssnuit-
kever, (Magdalinus pruni L — Magdalis ruficornis L) her-
bergde.

Waarom de pimpelmees kleine zijtakjes afrukte, werd mij
duidelijk, toen ik dit ook deed, want onder aan den voet van
het takje bleek een larve te zitten.

Dat er uit die afgestorven takken heel wat larven zijn be-
machtigd, blijkt wel hieruit, dat o.a. een tak van —+ 10 c.M.
omtrek over een lengte van + 25 c.M., zoogoed als geheel
was ontschorst.

Elst, Maart 1920. Tr... DE VIN.

RECTIFICATIE.

Tot mijn spijt zijn in het artikel van den Heer VorLKERSz
in de 2e aflevering op bl. 63 tusschen regel 25 en regel 24
v.o. de daar bedoelde grondanalyses uitgevallen, en zoo ook —
op bl. 68 tusschen regel 15 en regel 14 v. o. de analyses van d
bolgewassen. Ik laat deze analyses hier alsnog volgen.

Op de bovenvermelde plaats op bl. 63 moet dus de vol-
gende tabel worden opgenomen:

en ne nn

GRONDSOORTEN. | GRONDLAAG. | N. | P,O; |} K,O [CaO Hag
| |

le kwaliteit hyacinthengrond le steek | 0.005/ 0.02 | 0.02 (2.12/0.3
(nog niet in cultuur). ondergrond | 0.005/ 0 03 00 3.75/0.6
le kwaliteit hyacinthengrond le steek | 0.04 | 0.07 | 0.04 |1.3411.2
(+- 20 jaar in gebruik).| ondergrond | 0.01 | 0.05 | 0.03 [2.96 0.5

2e kwaliteit hyacinthengrond le steek | 0.045/ 0.08 | 0.03 |0.12/1.25
(++ 20 jaar in gebruik).| ondergrond | 0.01 | 0.04 [0.03 (0.08 0.5
Goed hyaecinthenland .…… … le + 3esteek| 0.10 | 0.09 | 0.04 [0.22] ?

Slechte plekken in dezen

OTE OMEN RRS ENA idem 0.11 | 0.09 1 0.04 [0.08| ?

Op bl. 68 tusschen regel 15 en regel 14 v. o,. moet de
volgende tabel worden geplaatst:

Gehalte per 100 aan:

® bah: WR De
BOLGEWASSEN. z | z B l&slEëlS EE
o =| ceSsSISsals&| A lo®
N Kl Xx o@l®l®e © | ©
Bl SA 8I8S8Sjdel 0 Ee
Es Du Ee) SZ WI I= KIN PT)
@| 8 Fajolle Be
| Fx EA nl Se fil Slak An |
Hyacinthus Grand Maître........ 0.37/0.13/0.46/0.18/2.3 |O.1[24.3/1.0 [1.1 [7
WEOFENOT se Nee as oat 0.39[0.13/0.37/0.17/2.5 | 0.1 (24.3/0.9 [1d
Tulipa Murillo v. lieht zand... 0.42/0.20/0.50{0.05/2.9 {0.1 |35.8/1.5 |L.—lö
nS 6 van den Anna ; |
Paulowna polder. (0.65/0.20/0.39/0.07/4.4 |0.2/33.9/1 4 10.9 15
55 AD AETR AAL 0.60/0.22/0.43/0.04/4.1 |0.2/35.61.5 [0.9 |
„Clara Butt v. zandgrond.... \0.51/0.22/0.51/0.06/3.2 |0.3/33.-(1.9 (1.0 [6
5 „ „Vv. donkeren grond |0.68/0.24/0.53/0.06/4.3 |0.3/31.2/1.5 [1.1 (6
an on Va MBINEDE ie 0.61/0.21/0.67/0.08/3.8 [0.2/35.9/1.7 [1.1 15
Narcissus BN PEr Or NTL AEN RIE HA HAA 0.31/0.12/0.39/0 21/2.0 [0.4 132.8/1.9 |1.—6
5 Ajax princeps.......» 0.39/0.14/0.42/0.17/2.2 |0.2/(27.-(1.5 1.1 16
Ee poëticus ornatus …..... 0.52/0.17/0.38)0.20/3.3 |0.2/29.-(2.1 1.9 16
(ODOGUR GELE IE area nets DN ARE 0.76/0.29/0.42/0.24/5.4 |0.4/40.9,3.0 (1.3 4
st “Mont-Blanc! KNISLEEOL £ 0.58,0.18/0.27/0.10/4.9 |0.2|43.4/2.0 (0.8
Gladiolus nanus Blushing Bride... 0.45/0.25/0.38/0.33/3.0 |0.2 25.4 1.4 1.3 (6
Iris hispanica sulphurea... 0.48/0.22/0.67/0.27/3.0 |0.2/29.3/2.4 |2.4. |
| |

J. RrrzEMA Bos

BOEKBESPREKING.

Prof. Dr. J. RirzeMA Bos en T. A. C.
SCHOEVERS, „Ziekten en Beschadigingen der
Landbouwgewassen,”” le Deel. Vierde, geheel
gewijzigde druk. — Groningen en Den Haag,
J. B. Worrers’ Uitgevers-maatschappij, 1919.

Van het bekende werk van Prof. RirzemaA Bos uit de reeks „Geillus-
treerde Land- en Tuinbouwbibliotheek”’, dat bovenstaanden titel draagt,
verscheen onlangs de vierde druk van het eerste deel. Deze is bewerkt
door den oorspronkelijken schrijver in samenwerking met den Heer
SCHOEVERS, die, door zijn jaren lange werkzaamheid als phytopatholoog
aan het Instituut voor Phytopathologie te Wageningen, voor die taak
zeker ten volle berekend mag worden geacht.

Naar in het Voorbericht wordt medegedeeld, was van verschillende
zijden de wensch geuit, dat niet weer, zooals in den derden druk, de volg-
orde der behandeling zou worden gekozen naar de ziekteverwekkende
oorzaken, maar dat zou worden teruggekeerd tot die, welke in de beide
eerste drukken was in acht genomen, nl. volgens de gewassen, waarbij
de ziekten en beschadigingen voorkomen; vooral voor den praktischen
landbouwer maakt dit het gebruik van het boek veel gemakkelijker.
Daar staat evenwel tegenover, dat vele insekten of zwammen bij ver-
schillende planten voorkomen en daar gelijksoortige ziekteverschijnselen
teweeg brengen, zoodat nuttelooze herhalingen niet te vermijden zouden
zijn.

om nu aan den wensch der gebruikers tegemoet te komen en toch
zooveel mogelijk het genoemde bezwaar te ontgaan, zullen in den
nieuwen druk — die, evenals de 3e, uit vijf deeltjes zal bestaan — de

ziekten en beschadigingen besproken worden in de volgorde der ver-

schillende soorten van gewassen, maar vooraf worden behandeld de
beschadigingen door invloeden van de anorganische wereld, alsmede
die, welke worden veroorzaakt door dieren en planten, welke zeer vele
plantensoorten aantasten, zooals veldmuizen, schadelijke vogels, rit-
naalden, emelten, aaltjes, bremraap, warkruid, enz. Ook zal een afzon-
derlijk hoofdstuk worden gewijd aan de bespreking der middelen ter
bestrijding van de vijanden onzer kultuurgewassen uit het planten- en
het dierenrijk, waarbij ook onze verschillende wetten en besluiten, die
betrekking hebben op bestrijding en voorkoming van schade aan land-
bouwgewassen, ter sprake zullen komen.

Dit eerste deeltje nu bevat:

1. Inleiding.

ad. Beknopt overzicht van den bouw en de levensverrichtingen der nor-

male plant.
b. Algemeene beschouwingen over ziekte en dood van planten en

plantendeelen; waardoor deze zijn gekenmerkt en waardoor ze worden

veroorzaakt.

c. Overzicht van de belangrijkste groepen van planten en dieren, die
oorzaak kunnen zijn van ziekten en beschadigingen van landbouw-
gewassen.

112

IT. Beschadigingen en ziekten, veroorzaakt door de inwerking van de
anorganische natuur. k à
a. Atmospherische invloeden: gebrek aan licht, invloed van de tempe-
ratuur, schadelijke werking van den regen, van den wind, van den
hagel, inwerking van giftige stoffen in de atmospheer.

hb. Invloeden, zetelende in den bodem: onvoldoende gaswisseling in
den grond, gebrek aan water, afwisseling tusschen gebrek aan en over-
vloed van water, overmatig groote hoeveelheden voedende stoffen,
giftige stoffen in den grond.

Naast veel, dat van ouds bekend is, zal de lezer ook heel wat nieuws
in deze uitgaaf vinden; zoo, bijvoorbeeld, worden vrij uitvoerig in het
laatste hoofdstuk de allernieuwste onderzoekingen behandeld over de
Veenkoloniale haverziekte en de z.g. Hooghalensche ziekte.

Geleerde woorden en uitdrukkingen zijn zooveel mogelijk vermeden
of, waar dit niet mogelijk was, verklaard, zoodat het werkje voor een
ieder verstaanbaar is. Bovendien wordt de tekst verduidelijkt door ruim
50 goede afbeeldingen. 3

Ook deze nieuwe druk zal zonder twijfel zijn weg vinden ook onder
hen, voor wie hij voornamelijk bestemd is: de praktische landbouwers.

Ht: WE

JDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN E

KC. at; \ ONDER REDACTIE VAN É tg
Ee ed DR. J- RIT ZEMA BOS, | | ee

R ECTEUR VAN HET INSTITUUT VOOR PHYTOPATHOLOGIE TE WAGENINGEN

8 EN ht
4 ZES EN TWINTIGSTE JAARGANG — (1920). RE

“Vierde aflevering.

LE Ee
5 Re
Bern INHOUD: | Ee
et N 5 \ pg an B
EJ RITZEMA BOS, Aantekeningen bij mijn artikel over pf tak
E de gestreepte Dennenrups, in aMevi den atrin seh un tig i Z Ee

dg HAN
wd

We
reis

8 J RITZEMA BOS, Boekaankondiging NN
En nd

I- as - — en lk

ABONNEMENT |= ADVERTENTIËN zin
ee Dn } Prijzen per plaatsing: En
‚Js pas. en Zi
tene is in den Bóek- Bn Er ie
l verkrijgbaar a / 4.00, voor N ik ind res
itenland à f 5.—. (Voor België ih dent .
EE) AD ee
Aleebadsche guldens, niet ___Deze prijzen gelden voor. Bert TE
r Jaarcontract (12 plaatsingen). —_____ zn

Bij éénmalige plaatsing worden É
de prijzen met 20 0/, bij driemalige

stalingen aan Dr. H. J. CALKOEN ) jk Je $
Kari ingm. der Nederl. Phytopa- plaatsing met 15 0/9 en bij zesmalige ad
ische Vereeniging, Leidsche plaating met 10 0% verhoogd. re
86, Haarlem, Voor plaatsing wende. men —
En zich “tot den Onder-Voorzitter der —_

, Nederl. Phytopathologische Veree-

koers afleveringen worden niging, H. LINDEMAN, Bootjraat, Un
| 13, Utrecht. ho
Druk: H. Veenman, Wageningen. Ei
e . 3 %

geegsssnsssssgessssspassEETsEEEEE El

VOOR USPULUN .

Koper vitriool
Gemalen Kainiet 4

vrage men offerte aam de
N.V. Kunstmesthandel vih. HULSHOF & Co.
MALIEBAAN 52 — :— UTRECHT. 4
Fee Fn ee teef leef ede edele et ede ede eef ate

Zwavelzure Ammoniak

wordt steeds meer en meer gebruikt voor
stikstofbemesting bij GRANEN en HAK-
VRUCHTEN en vindt meer en meer ingang
door zijn bizondere eigenschappen voor

overbemestingen

Land- en Tuinbouwbureau der, Duitsche Vereen. voor
Ammoniakverkoop Burgem. Reigerstraat 83, UTRECHT

MENEN EN ENEN EINE

ENEN EENDEN EN EEN

Vruchtboomcarholineum ged. merk „K rimp en

‚ Beproefd MIDDEL TEGEN PLANTENZIEKTEN
en ter verdelging van DIERLIJKE PLANTEN-
PARASIETEN bij alle CULTUURGEWASSEN.

Verkrijgbaar in bussen van I, 2, 5, IO, 25
en 50 Liter, benevens in vaten van roo en
200 Liter.

Vraagt prijsopgaaf en gebruiksaanwijzing;

N.V. Utrechtsche Asphaltfabriek
Afd. „KOOLTEER
v.h. Maatschappij tot Bereiding
van Koolteerproducten
Fabriek: KRIMPEN a.d. IJSEL
Kantoren: UTRECHT, Maliebaan 35.

Brief- en Telegram-Adres:
„KOOLTEER UTRECHT”

Telefoon Interc. No. 1388, 188, 580.

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTENKUNDIGE)
VEREENIGING EN KRUIDKUNDIG GENOOTSCHAP DODONAEA TE GENT,

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

PROF: DRT KIEZEMA BOS.

Zes-en-twintigste Jaargang — 4e Aflevering — April 1920

AANTEEKENINGEN BĲ MIJN ARTIKEL OVER DE GE-
STREEPTE DENNENRUPS,

IA ABK vien: 25

Blz. 30, reg. 11 v. boven. Uit poppen van den dennenuil, die ik in
insektenkweekkastjes in mijn verwarmd laboratorium bewaarde, be-
gonnen de uilen reeds uit te komen in ‘t midden van Januari; thans
(9 Maart) zijn er nog steeds sommige bezig uit te komen. Ook zijn er
reeds sedert drie weken eieren gelegd, welke meestal in rijtjes van 2
tot 5 stuks, maar soms in veel grooter getal, aan de naalden vastzitten;
sommige eieren echter zijn afzonderlijk aan eene naald vastgehecht.
Op 26 Febr. zag ik voor de eerste maal jonge rupsjes. — De Heer W. H.
DE BEAUFORT te Maarn meldde mij, dat hij + 20 Febr. uit de bosschen
een aantal poppen van den dennenuil liet inzamelen en ze bewaarde
in een ongestookt vertrek. Op 1 Maart vond hij de eerste uilen, waarvan
er enkele reeds waren kaalgefladderd en dus reeds één of twee dagen
oud waren. De boschwachters van Austerlitz vonden vanaf 2 Maart
versche leege poppen onder ’t mos, zoodat er toen reeds uilen moeten
zijn uitgekomen. —

Blz. 32. Wat het aantal eieren betreft, dat de dennenuil legt, deelde
mij Dr. J. Tu. OUDEMANS het volgende mee: „Zooals algemeen bekend is,
hebben de vlinders twee eierstokken, van welken elk bestaat uit vier
eibuizen. In elk dezer eibuizen liggen de eieren als in een snoer achter
elkander. Komt nu een vlinder uit de pop, dan zijn alleen een gedeelte
der eieren volwassen. Verder op, meer naar den top der eibuizen toe,
worden de eieren kleiner en kleiner, m.a.w. zij zijn minder ver ontwik-
keld. Of er meer of minder van deze eieren volwassen zullen worden
en daarna bevrucht en afgezet, zal van omstandigheden afhangen. Hoe
langer de vlinder in leven blijft, des te meer tijd is er, om de onvolwassen
eieren te doen aanrijpen. Bij onderzochte wijfjes van den dennenuil,
die slechts één of twee dagen oud waren, vond ik den volgenden toestand.
Elk der acht eibuizen bevatte 12 à 16 volwassene, na eventueele be-
vruchting dadelijk afzetbare eieren. Dan volgden in elke buis gemiddeld
een 15tal kleinere eieren, die echter, stellig door de dooiermassa, evenals
de anderen, geel gekleurd waren. Eindelijk kwamen 60 à 75 zeer onrijpe,
nog geheel doorschijnende, ongekleurde eieren. Rekent men al deze
eieren mede, dan komt men tot ongeveer 100 eieren per buis, dus tot
800 in het geheel. Zooveel heeft de vlinder er dus. Hoeveel daarvan wor-
den afgezet, hangt van omstandigheden af. Denkelijk nooit het geheele

114

aantal; wellicht nog niet de helft of nog minder. Dit zou alleen uit te
maken zijn door de dieren onder zoo gunstig mogelijke omstandigheden
te plaatsen (geschikt voedsel, vochtige atmospheer, matige temperatuur)
en dan te zien, hoeveel eieren er allengs worden afgezet. Dikwijls is mij
gebleken — en'dit wel bij verschillende vlindersoorten — dat wijfjes,
die — naar het dunne achterlijf te oordeelen — schijnbaar uitgelegd
waren, geplaatst onder gunstige condities en na voeding, bijv. na eene
week opnieuw eieren gingen leggen. Ik meen te mogen aannemen, dat
onvolwassen eieren in den tusschentijd aangerijpt en legbaar geworden
waren. Bij Panolis heb ik dit nog niet beproefd.”

Blz. 33, reg. 13 v. o. staat, dat de gestreepte dennenrups ook vretende
werd gevonden aan Chamaecyparis Menziezii; dat is een drukfout; het
moet zijn: aan Chamaecyparis Lawsoniana en aan Picea Menzieziù.

Blz. 33, reg. 5 v. o. De Sitkaspar is Picea Menziezii, vroeger genaamd
Picea sitchensis.

Bij blz. 33 van mijn artikel schrijft de Heer Dr. J. TH. OUDEMANS:
„Ik kan u meedeelen, dat ik de dennenrupsen heb zien vreten aan zeer
verschillende naaldboomen, die nabij grove dennen stonden; doch dit
was eerst het geval in een later stadium: de dieren kwamen van de
dennen af. De eieren zijn op de andere soort stellig niet gelegd. Ik heb
ook het vreten aan loofhout waargenomen, doch alleen uit hoogen nood.”

Bij blz. 34, waar sprake is van de richting, waarin de vreterij zich in
een bosch uitstrekt, noteert de Heer OUDEMANS het volgende: „In het
door mij speciaal waargenomen bosch, 43 Hektaren groot, was de richting
nagenoeg precies Oost— West. Het begin was in het Oosten en van
daaruit ging de vreterij in 1918 een eind het Westen in. In 1919 ging zij
in dezelfde richting voort, doch bereikte nog niet geheel de Westgrens
van het bosch. Ware de vreterij in het Westen begonnen, wellicht was
dan de omgekeerde richting gevolgd. Bij een ander bosch, hier in de buurt,
was de richting Zuid-Oost— Noord-West. Daar was het begin van de
vreterij in het Z. O. geweest. Het is eigenlijk iets geheel natuurlijks, dat

als het begin in een bepaalde windstreek ligt, de verspreiding van daar

uit verder gaat. Of, afgezien hiervan, de richting door andere oorzaken
kan worden beïnvloed, durf ik niet te zeggen. Dit zou alleen uit te maken
zijn, als de kern (het begin) van de verspreiding midden in een bosch
lag. Maar als de kern aan den rand ligt, zooals wel regel zal zijn, gaat de

verspreiding van daar uit. Ligt bijv. de kern aan den Zuidrand van een

bosch, dan is het heel natuurlijk, dat de verbreiding naar het Noorden
gaat. Ik heb dus niet de meening, dat er eene speciale richting is, doch
constateerde eene bepaalde richting in een bepaald geval.” —
Zoowel op blz. 34 van mijn artikel als in bovenstaande noot van den
Heer Dr. J. Tm. OUDEMANsS is sprake van de richting der verbreiding
van de plaag in een bepaald jaar. In welke richting de plaag een volgend
jaar zich zal uitbreiden, hangt vooral af van de richting, in welke
de uilen vliegen bij gelegenheid van de paringsvlucht. De Heer W. H.
DE BEAUFORT neemt aan, dat paringsvlucht in hoofdzaak zal zijn tegen
den wind in. Nu heerscht in den paartijd der uilen meestal Oostenwind,
en daardoor zou dan te verklaren zijn, dat de plaag zich in een jaar,
volgende op eene andere plaag, meestal in Oostelijke richting uitstrekt.

Blz. 37. Dr. OUDEMANS merkt op dat in het door hem geobserveerde
bosch de oude naalden werden opgegeten en de jonge gespaard bleven.
„Veelal was, toen de ergste vraat op haar eind liep, de toestand zoo,

dat aan tal van boomen geen oude naalden meer zaten, doch wel nog een —

deel van de jonge naalden. Rupsen in gevangenschap, aan welke jonge
en oude naalden werden verstrekt, aten steeds de oude naalden op en

115

gingen eerst, toen deze op waren, aan de jonge naalden. Deze rupsen
echter waren minstens half volwassen. Deze geven beslist de voorkeur
aan oude naalden.”

Blz. 45, regel 22 v. o. De Heer VAN LONKHUYZEN schrijft mij: „Op
blz. 45 deelt u terecht mee, dat het al of niet herstellen der boomen
in hooge mate afhangt van de weersgesteldheid welke op de vreterij
volgt. Deze was in 1919 aanvankelijk gunstig, maar ik meen dat de
droogte en warmte in het najaar (September) veel nadeel berokkend
heeft. De boomen waren toen bijna kaal, zoodat de zonnestralen onge-
hinderd door het kronendak den grond, de stammen en de takken
konden bereiken. Toen zullen wel vele scheutjes slap zijn geworden.”

Blz. 58. De Heer A. A. SPRANGERS, houtvester bij het Staatsbosch-
beheer te Nijmegen, maakte melding van eene beschadiging in de
bosschen van Mevr. VAN HEMERT, welke bosschen gelegen zijn ten
Westen van den weg Nijmegen—Groesbeek, alwaar omstreeks 80 H. A.
gedeeltelijk vrij hevig werden aangetast zonder dat er van algeheele
kaalvraat sprake was. De gestreepte dennenrups werd daar op dennen
van 15 tot 50 jarigen leeftijd waargenomen; zeer jonge bosschen, gelegen
naast oude, werden aan de randen ook aangetast, echter nooit verder
dan 1 Meter in het bosch.

Blz. 89 tot 96. Hierbij verwijs ik naar een artikel van den Heer T. A.
C. ScHoevers in „Tijdschrift over Plantenziekten”’, jaargang XXI
(1916), blz. 131—202).

J. RrrzeMa Bos.

BOEKAANKONDIGING.

De firma J. B. WorreErs te Groningen zond mij een aantal boeken ter
recensie, waarvan sommige slechts zijdelings of zelfs in ’t geheel niet
met de ziektenleer der planten in verband staan. Voor de bespreking
van deze laatstbedoelde boeken kan uitteraard niet veel ruimte worden
beschikbaar gesteld.

Ik vermeld hier de volgende boeken van den Heer J. Kok, Rijks-
landbouweonsulent en Directeur van de Rijkslandbouwwinterschool
te Veendam. Het zijn allen handleidingen bij het onderwijs van land-
en tuinbouwwintercursussen.

Plantkunde, achtste druk, 1920.

Bemestingsleer, tiende druk, 1919.

Veeteelt, tweede druk, 1919.

_ Vijanden van landbouwgewassen, tweede druk, 1919.

Deze deeltjes vormen met een aantal andere eene „Handleiding bij
het onderwijs aan land- en tuinbouwwintercursussen’’ en kosten per
stuk f 0.75. Dat zij aan eene bestaande behoefte voldoen en in ’t alge-
meen geschikt zijn voor het doel, waarvoor zij werden samengesteld,
blijkt uit het feit, dat zij telkens moesten worden herdrukt. Ik zal er
hier verder niets meer van zeggen, want „goede wijn behoeft geen krans’.

Eene uitzondering wil ik alleen maken voor het: boekje over „Vijanden
van landbouwgewassen’’, daar eene eenigszins meer uitvoerige bespreking
van dit deeltje in het „Tijdschrift over Plantenziekten”’ thuis behoort,
wat van de andere boekjes niet kan worden gezegd.

Achtereenvolgens bespreekt de Heer Kok:

le. Schadelijke inwerking van de levenlooze natuur (te weinig licht,
te weinig warmte, te weinig water, te veel water, te veel plantenvoedsel,
giftige bestanddeelen in de lucht en in den bodem).

116

2e: Schadelijke dieren (eerst worden behandeld diersoorten, die meer-
dere gewassen beschadigen, zooals muizen en ratten, verschillende vogels
engerlingen, ritnaalden, veenmollen, emelten, aardrupsen. rups van
den gamma-uil, bladluizen, slakken, stengelaaltje, bietenaaltje; daarna
komen de vrijwel monophage dieren aan de beurt in de volgorde der
gewassen, die zij aantasten).

3e. Schadelijke planten (onkruiden en zwammen, die oorzaak zijn
van plantenziekten; deze laatsten ook al weer in de volgorde van de
gewassen, waarin zij parasiteeren.

Op duidelijke, algemeen vatbare wijze wordt in dit werkje veel wetens-
waardigs meegedeeld. Uit de geheele wijze van behandeling blijkt dat
de schrijver niet alleen op de hoogte is van de onderwerpen, die hij
behandelt, maar ook dat hij een bekwaam onderwijsman is.

Enkele opmerkingen moge de schrijver mij ten goede houden.

Waar (blz. 7) wordt gezegd: „dat planten geheel in ’t donker groeien,
komt in de praktijk weinig voor,’ had m. i. zeer geschikt er op kunnen
worden gewezen dat de tuinbouwer bij de teelt van witlof, molsla,
bleekselderij, enz. opzettelijk geëtioleerde planten of plantendeelen teelt.

Op blz. 10, le regel v. b. wordt gesproken van te weinig warmte, waar
had moeten staan te weinig water.

Op blz. 11 had ik gaarne naast den invloed van te veel plantenvoedsel,
ook de gevolgen van een te kort aan plantenvoedende stoffen in den
bodem behandeld gezien. (kaligebrek).

Op blz. 17 worden mi. de verschillende soorten van kraaiachtige
vogels met het oog op hunne oeconomische beteekenis wel wat te veel
over één kam geschoren. Dat in ons land in het algemeen de schade,
die de roek aanbrengt, het nut zou overtreffen, kan ik niet zoo grif
toegeven; al erken ik gaarne dat het soms noodig is, dat de landbouwer
zieh tegen dezen vogel te weer stelt. Maar waar de Heer Kok schrijft:
„Schiet ze dood en verstoor haar nesten,” — daar doet hij eenvoudig
alsof er geen Vogelwet bestond. De musschen en de zwarte kraaien
genieten de bescherming dezer wet niet; maar om vogels, die — zooals
vinken en roeken — niet op de „zwarte lijst” voorkomen, te mogen dooden
of hunne nesten te mogen verstoren, moet men daartoe vergunning van
den Burgemeester hebben gekregen.

Op blz. 63 ware het gewenscht geweest, er even op te wijzen, dat de
Peronospora, die de erwten aantast, eene andere is dan die van
koolzaad en weer eene andere dan die van uienplanten, zoodat de
valsche meeldauw, die er door wordt veroorzaakt, niet van het eene
dezer gewassen op het andere kan overgaan. Ook had dienen te worden
vermeld, dat de Peronospora parasitica, die koolzaad en mosterd aantast,
vooral schadelijk wordt door de hypertrophie, die zij bij de bloemstengels
en de bloemen in ’t aanzijn roept, waardoor van de vruchtzetting niet
veel terecht komt.

Ziedaar enkele opmerkingen, die den schrijver misschien aanleiding
kunnen geven in een vogenden druk eenige kleine wijzigingen aan te
brengen. '

Overigens kan ik dit boek ten zeerste aanbevelen.

J. RirzeMma Bos.

eee ede

DSCHE PRYTOPATHOLOGISCHE (P LANT EN 1 | E KTENKUNDI er ”
Ì JENIGING EN KRUIDKUNDIG GENOOTSCHAP DODONAEA TE GENT

IJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS,

RECTEUR VAN HET INSTITUUT VOOR PHYTOPATHOLOGIE TE WAGENINGEN:

ZES EN TWINTIGSTE JAARGANG — (1920).

Vijfde aflevering.

_5 Nederlandsche guldens, niet
10.)

alingen aan Dr. H. J. CALKOEN,
ningm. der Nederl. Phytopa-
ogische Vereeniging, Leidsche
aart 86, Haarlem.

(Afzonderlijke afleveringen worden
t verstrekt.)

Kit

INHOUD:
Blz
jj Mededeeling van den Penningmeester. . 117
L_ Dr. E. VAN SLOGTEREN, De Beton berte in
Sif de bloembollenstreek 118 5
|| Dr. H. W. HEINSIUS, Vérslak van a IE ekdne ER
| ring der Nederlandsche dane ee Vereeniging
| te Utrecht op g April 1g2o . ; „140
wall VOGEL, Over het bestrijden van velen ae ‚ 146
|
|
In 3
E: 2
ABONNEMENT ADVERTENTIEN
‘ Prijzen per plaatsing:
Ee. Rd Ils pa —
Het tijdschrift is in den Boek- /e pag. / a
indel verkrijgbaar à f 4.00; voor ì Ik Biene DS
Buitenland à f 5—. (Voor België ee
‚ ke

Ì \
Deze prijzen gelden voor een

Jaarcontract (12 plaatsingen).

Bij éénmalige plaatsing worden

de prijzen met 20 0, bij driemalige
plaatsing met 15 0/o en bij zesmalige
plaating met 10 % verhoogd.

Voor plaatsing wende men

zich tot den Onder-Voorzitter der
Nederl. Phytopathologische Veree-

niging, H. LINDEMAN, Boothstraat —

18, Utrecht.

Druk: H. Veenman, Wageningen.

ENE ENEN ENNE ENE

_Beproefd MIDDEL TEGEN PLANTENZIEKTEN

_ PARASIETEN bij alle CULTUURGEWASSEN.

geente: E

x É Ke es A ij

Vraagt voor

KOPERVITRIOOL (fijne kristalen)

POEDER VOOR BORD. PAP _—
__ WATERVRIJE SODA

El Prijzen en conditiën bij

2 MALIEBAAN 52 UTRECHT.

5 Levering bij Webveeledan vanaf 5 K.G.

EI) OEE EEE EEN EO ENEN EENDEN ELD EIO ENEN EL ENE END EN EN ENEN END EN ENDE END EN EDEN ENE

Zwavelzure Ammoniak

wordt steeds meer en meer gebruikt voor
stikstofbemesting bij GRANEN en HAK-
VRUCHTEN en vindt meer en meer ingang
door zijn bizondere eigenschappen voor

overbemestingen

Land- en Tuinbouwbureau der Duitsche Vereen. voor
Ammoniakverkoop Burgem. Reigerstraat 83, UTRECHT

Vruchtboomearbolineum ged. merk „Krimpe n

en ter verdelgihg van DIERLIJKE PLANTEN-

Verkrijgbaar in bussen van I, 2, 5, IO, 25
en 50 Liter, benevens in vaten van roo en
200 Liter.

Vraagt prijsopgaaf en gebruiksaanwijzing.

N.V. Utrechtsche Asphaltfabriek
Afd. „KOOLTEER”

v‚h. Maatschappij tot Bereiding
van Koolteerproducten
Fabriek: KRIMPEN ad. IJSEL
Kantoren: UTRECHT, Maliebaan 35.

Brief- en Telegram-Adres:
„KOOLTEER UTRECHT"

Telefoon Interc. No. 1388, 188, 580.

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTENKUNDIGE)
VEREENIGING EN KRUIDKUNDIG GENOOTSCHAP DODONAEA TE GENT.

TIJDSCHRIET OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

PROF!"DR: }. REEZEMA BOS:

Zes-en-twintigste Jaargang — 5e Aflevering —— Mei 1g2o

Aan
de leden der Nederlandsche phytopathologische
(plantenziektenkundige) Vereeniging.

De uitgaven, verbonden aan het innen van Uwe contributie
ten bedrage van f 3—, zijn zóó hoog dat de Penningmeester,
ook in verband met den niet gunstigen toestand van de geld-
middelen onzer Vereeniging, de vrijheid neemt namens het
Bestuur met het beleefd verzoek tot U te komen om Uwe
contributie in deze maand hem te willen toezenden per post-
wissel of per postgiro nr. 6972 kantoor Haarlem, in beide ge-
vallen desgewenscht met aftrek van de daartoe door U te
maken onkosten, en het ontvangbewijs van de betaling als
kwitantie te willen beschouwen.

Indien de betaling in Mei niet heeft plaats gevonden, zal per
postkwitantie worden beschikt over het bedrag, verhoogd met
f 0,20 voor druk- en inningskosten.

Dr. H. J. CALKOEN.

Haarlem, Leidschevaart 86.

DE NEMATODEN-BESTRIJDING IN DE
BLOEMBOLLENSTREEK.

Het hier volgende artiekel bevat een gedeelte der resultaten
sedert April 1917 bij mijn onderzoekingen in de Bloembollen-
streek verkregen en betreft voornamelik het aaltjes-ziek der
narcissen. De hier voor dit onderwerp beschikbare ruimte is
natuurlik niet onbeperkt, terwijl vele der zich hierbij voordoende
kwestie’s zich niet met vrucht laten bespreken zonder hierbij
het bij de proefnemingen verkregen bewijsmateriaal aan te
voeren. Daar de hier getrokken conclusie’s berusten op een
zeer groot aantal waarnemingen gedurende drie jaren op
enige proefvelden, in potculturen, in bollenschuur en labora-
torium gedaan, is het niet wel mogelik alle waargenomen
feiten hier aan te voeren. Voor het verdere bewijsmateriaal en
voor een uitvoeriger discussie der verschillende problemen,

moet ik dus verwijzen naar een meer volledige bespreking mijner

onderzoekingen, welke naar ik hoop, binnen korten tijd in de
„Mededelingen van de Landbouwhogeschool’”’ zal verschijnen.

Bij de bespreking van het aaltjes-ziek der narcissen, zal ik
mijn stof indelen in een drie-tal hoofdstukken, waarin ik eerst
hoop te behandelen de kenmerken van deze ziekte, dus de wijze,
waarop we haar kunnen herkennen. Hierbij zal de verspreiding
van de ziekte van de ene bol op de andere, van de ene partij
naar de andere en dus de verspreiding van de ziekte in de
bloembollenstreek van de ene kwekerij naar de andere ter sprake
komen. Daarna wil ik het ontstaan van de ziekte, m.a.w. vanwaar

de ziekte in de narcissen-cultuur is binnengedrongen, bespreken, —

om ten slotte de bestrijding te behandelen. Het ligt immers —

nen, in de eerste plaats een absoluut zekere diagnose moeten

kunnen stellen en tevens met de oorsprong en de verspreiding —

van de ziekte op de hoogte moeten zijn.

Voor een goed begrip van de zaak zal het onvermijdelik zijn,
dat ik soms iets uitvoeriger inga op de bespreking van de bie-
zondere omstandigheden welke zich in de bollenstreek voordoen,
zowel, wat de cultuur in het algemeen betreft, als t.o.v. de

voor de hand, dat we, voordat we met de therapie kunnen begin-
Ì

ï
N

119

betekenis en de verspreiding van de ziekten. Alleen door een
open oog te hebben voor de behoeften en eisen van de desbe-
treffende cultuur, is het immers mogelik, dat we in staat zullen
zijn iets voor enige cultuur te bereiken. Dat een zo volledig
mogelike kennis en een goed inzicht in deze cultuur een eerste
vereiste zijn voor het onderzoek en vooral voor de bestrijding -
der ziekten, behoeft geen betoog.

1. DE HERKENNING DER ZIEKTE.

Het aaltjes-ziek der narcissen wordt, zoals de naam reeds
aangeeft, veroorzaakt door een aaltje of nematode en reeds,
voordat ik het onderzoek begon, had men de ziekte aan aaltjes
toegeschreven. Zoals door Professor Rirzema Bos op bladzijde
99 van de 23e Jaargang van dit tijdschrift is medegedeeld,
had men in het Instituut voor Phytopathologie reeds T'ylenchus
devastatrix in de zieke bollen geconstateerd en zoals uit latere
publicatie’s’ 1) bleek, beschouwde men ook in Engeland dit dier
als de schuld van de grote ramp in de narcissencultuur. Zowel
hier als daar was men echter, toen men eenmaal Tylenchus
in groter getal in de narcissen had gevonden, geneigd nog meer
hieraan toe te schrijven, dan men werkelik gerechtigd was.

Masser had in 1913 een narcissen-ziekte beschreven, welke
hij noemde de Fusarium-ziekte ?), waarbij hij niet spreekt over
het voorkomen van nematoden. Terwijl RAMsBorTTOM, WELS-
FORD en RrrzeMA Bos het bestaan van deze ziekte feitelik
ontkenden, schreef ook BLACKMAN „that the so called Fusarium-
disease is really due to Tylenchus devastatrix. The Fusarium
Masser described was no doubt secondary in nature.” Al is het
zeer waarschijnlik, dat onder de door Masser als Fusarium-
ziek beschreven narcissen, aaltjes-zieke narcissen zijn geweest,
aan de andere kant is het ook zeker, dat men later te ver ging
door te veel abnormale verschijnselen aan aaltjes toe te schrijven
Indien dan ook RAMsBOTTUM schreef „IL have yet to see a
bulb affected with a basal rot other than that due to eelworm”’
Le. pag. 58, dan is dit hieraan toe te schrijven, dat òf de typiese
kenmerken van het aaltjes-ziek niet voldoende in het oog
zijn gehouden, òf, dat al zijn materiaal leed aan aaltjes-ziek.
Een kt, WersrorDp. Investigation of Bulb Rot of Narcissus. The
Annals of Applied Biology. Vol. IV. Sept. 1917. p. 38—46.

J. K. RAMmsBorroMm. Investigations on the Narcissus disease. The
Journal of the Royal Horticultural Society. Vol. XLIII.

2) G. Masser: Adisease of narcissus bulbs. Bulletin of Miscelaneous
Informations. Botan Garden Kew. 1913. no. 8. p. 307—309.

120

Naast het aaltjes-ziek komen er ook een aantal schimmei-
ziekten onder de narcissen voor, waaronder enkele zeer karak-
teristieke, die aan de cultuur grote schade kunnen berokkenen,
maar ook een aantal, waarvan de betekenis voorde cultuur
nog niet voldoende vaststaat. Alleen door nauwkeurige studie
van de ziektebeelden te velde, gepaard aan experimenten met
zuiver materiaal, is uit te maken in hoeverre de verschillende
fungi voor de diverse narcissen een primaire of secundaire
betekenis hebben. Het verwarren van deze minder gevaar-
like ziekten met het aaltjes-ziek kan in zoverre gevaar op-
leveren, doordat een kweker, die nu ten onrechte denkt het
aaltjes-ziek in zijn partijen te hebben, hiervan geen grote na-

delen ziet komen. Als de ziekte later nu werkelik zijn intrede

doet, neemt hij niet tijdig afdoende maatregelen en de onheilen
zijn hierdoor niet te overzien.

Het is m.i. voor een zeer groot deel toe te schrijven aan het
onbekend zijn der kweekers in Engeland met de karakteris-
tieke eigenschappen van de ziekte, dat nu deze ziekte daar
zulke grote verwoestingen in de kwekerijen heeft aangericht.
Dat in ons land de strijd eerder is opgenomen en de aandacht
op het gevaar is gevestigd, is zeker voornamelik te danken aan
de ijver en volharding waarmee de Rijkstuinbouwleraar voor de
Bloembollenstreek, de Heer VorkKeErsz, de kwekers reeds vóór
mijn komst in deze streek op het gevaar heeft gewezen en tegen
zorgeloosheid heeft gewaarschuwd.

Of werkelik Tylenchus voor zich alleen in staat is ziekte-
verschijnselen te veroorzaken, was slechts uit te maken door
gezond materiaal aan infectie met deze aaltjes bloot te stellen
en deze proefnemingen, welke eveneens door Miss WELSFORD
en RAMSBOTTOM zijn genomen, hebben ook in mijn onderzoe-
kingen onomstotelik aangetoond, dat we hier met een aaltje
als een voor de narcissen zeer gevaarlike parasiet hebben te
doen. Door deze aaltjes te brengen in de bol, op een gaaf of een
aangeprikt blad, of in de aarde rondom een bol, kreeg ik in
alle gevallen de typiese ziektebeelden als resultaat van de
infectie.

Ook nu weer kan slechts een onderzoek te velde ons de
ziekte in al haar verschillende stadia leren kennen, waardoor
we in staat zijn, haar met zekerheid van andere abnormale
verschijnselen, waarbij het aaltjes-ziek geen rol speelt, te
onderscheiden.

Voor de herkenning van de ziekte kunnen we gebruik maken
van de kenmerken van het loof of van die van de bollen. Daar de

kenmerken van het loof voor een beoordeling met het ongewa-

NT ne

121

pende oog het meest karakteristiek zijn, heb ik hiernaar de
aaltjes-zieke narcissen verdeeld in een drietal typen:

Type 1.

Bollen, welke geen of zo goed als geen loof boven de grond
voortbrengen.

Type 2.

Bollen, welke duidelik loof maken, soms nog zelfs vrij veel,
maar men ziet terstond, dat er iets abnormaals aan de plant
is. Het loof is zwakker of lichter van kleur, sterk gedraaid òf
van gezwollen of uitgerafelde randen voorzien, terwijl dikwijls
op een aantal der bladeren van een dergelike plant een groter
of kleiner aantal zen. „spikkels’” voorkomen.

Van de genoemde kenmerken kunnen meerdere samen aan
hetzelfde blad zijn waar te nemen, terwijl ze zeer dikwijls aan
één plant van dit 2e type alle te vinden zijn. Plaat VI fig. 1.

Type 3.

Bollen welke op het eerste gezicht volkomen normaal schijnen
wat de vorm en hoeveelheid van het loof betreft, maar bij
nader toezien hier en daar op de bladeren de zgn. „spikkels”
vertonen. (spikkelplanten). Plaat VI fig. 2.

Deze „spikkels, die ook op de bladeren van type 2 meestal
te vinden zijn, bestaan uit meer of minder grote vlekjes op het
blad, welke veelal, maar niet altijd, iets lichter van kleur zijn
dan de rest van het blad.

Oorspronkelijk is de opperhuid volkomen gaaf en glad, maar
indien de spikkels groter worden, barst dikwijls de opperhuid
boven de spikkel, waarbij dan vaak in het centrum der spikkel
een geel, verdroogd vlekje te zien is, waar het weefsel is afge-
storven.

Veel later zien we dikwijls, dat, terwijl het blad overigens
reeds geheel verdroogd en geel is, juist het weefsel in en om
de spikkels nog groen is en deze zich als groene eilandjes in
het droge, gele blad vertonen; daarna worden de spikkels ook
geel en droog. Een der voornaamste middelen om de typiese
spikkels te onderscheiden van andere vlekjes op het blad,
bestaat hierin, dat, indien men het blad tussen duim en vinger
laat doorglijden, men een verdikking voelt. Hierbij moet er
om worden gedacht, dat de verdikking onder de huid moet
zitten (dus ongeveer zoals men den gewrichtsknobbel in een
vinger kan voelen), terwijl de huid ongeschonden er overheen
loopt en dus niet in de huid zelf (zoals b.v. een wrat op de hand,
welke een woekering van de huid zelf is).

Al is het van belang, dat alle Narcissen tot heden vatbaar
zijn gebleken voor het aaltjes-ziek, de uiterlike kenmerken

122 |

in het loof zijn niet steeds even duidelik. Terwijldeze o.a. bij H.N.
Golden Spur, bij H.N. Sir Watkin,bij E.‚N.Campernellus en vele
andere soorten zéér duidelik zijn, vallen ze bij enkele Poetaz-
soorten en ook o.a. bij E.N. Lucifer veel minder duidelik in
het oog; bij de laatste bestaan ze dikwijls slechts uit zeer kleine
verdikkingen van de bladrand, die eerst bij nauwkeurig onder-
zoek te vinden zijn. Natuurlik moet ook hier weer de ervaring
leren met zekerheid te kunnen beslissen, en het best oefent men
zich in het herkennen in een partij, waarin behalve de spikkel-
planten (type 3) ook planten van type 1 (wegblijvers) en type 2
(draaiers) voorkomen en men dus zeker er van is met „aaltjes-
ziek” te doen te hebben. Ik wijd over deze „spikkels”’ iets meer
uit, daar deze eigenlik het enige zekere middel zijn om met
het blote oog uit te maken of in een partij aaltjes-ziek voor-
komt. Al kan het wegblijven of met gedraaid loof opkomen
van Narcissen (dus de meest opvallende kenmerken van type
l en 2) aan vele andere oorzaken te wijten zijn, de typiese
spikkels worden door geen andere ziekte veroorzaakt.

Al bestaat er tussen deze drie vormen, waarin het aaltjes-
ziek der Narcissen zich voordoet, een geleidelike overgang,
toch zijn de typen zeer duidelik te onderscheiden en deze typen
hebben voor de beoordeling van de wijze waarop, en de tijd
waarin, de partij ziek is geworden, een grote waarde. De betekenis
hieraan te hechten is nl. deze, dat, aannemende dat we een par-
tij in het voorjaar nazien, we naar de wijzen waarop en de ver-
houding waarin deze drie typen in de zieke partij voorkomen,
kunnen zeggen of de partij b.v. ziek is geplant of na het
planten is ziek geworden.

We kunnen er zeker van zijn, dat planten van het type 3 na
b.v. het planten in de vorige herfst ziek zijn geworden, en op
doorsnede zullen deze bollen in het voorjaar dan ook nog blank
zijn, terwijl bollen van het type 1 en 2 reeds in het vorige sei-
zoen of eerder ziek zijn geworden. Al spelen hierbij de sterkte
der besmetting een rol en tevens de atmosferiese invloeden
of de aard van de grond, zo staat toch wel vast, dat de bollen,
welke het le type vertonen, in ’t algemeen eerder ziek zijn
geworden dan die van het 2e type. Zoals men dus ook zou ver-_
wachten, vindt men in een partij, welke voor het 2e jaar of
langer vaststaat, in de plekken, waar de zieke planten staan,
in het centrum der zieke gedeelten, planten van het eerste
type, hierom planten van het 2e type, terwijl al naar men
zich verder verwijdert van de oorspronkelijke infectiebron, de
planten meer normaal schijnen en langs de omtrek slechts
planten van het 3e type (spikkelplanten) voorkomen.

123

Deze plekken zijn des te grooter al naar de partij langer vast-
staat, terwijl ze vooral bij kleinere bollen (b.v. Poeticus ornatus,
die voor het 2e jaar vaststaat) zeer groot kunnen zijn. Als men
aan zo’n partij niets doet, dan zien we langs de omtrek steeds
meer planten van type 3 optreden, terwijl de planten, die
vroeg in het voorjaar alleen spikkels vertoonden, nu duideliker
misvormingen in de bladeren laten zien.

Is een partij het vorige najaar geplant en waren er zieke
bollen in aanwezig, dan zullen we meestal het volgend voor-
jaar bollen van het 2e type (draaiers) in de partij vinden, waar-
omheen we reeds vrij vroeg in het voorjaar spikkelplanten
kunnen vinden. Of er nu ook reeds enkele bollen geheel geen
kruid zullen vormen, hangt er van af, of er enkele bollen reeds
vóór het planten zeer erg ziek waren en deze bij het sorteren
niet zijn uitgevallen. Rondom deze bollen zullen we in ’t
algemeen vroeger en ook meer spikkelplanten vinden, al naar
de duidelik zieke bol meer of minder erg ziek was.

Is de partij geplant op zieke grond, maar was ze zelf gezond,
dan zullen we in de partij het le jaar alleen spikkelplanten
(3e type) aantreffen, waarbij dan misschien een zéér enkele
bol, die op een erg besmette plaats is gekomen, reeds kan nade-
ren tot type 2, maar het zal zeker hoge uitzondering zijn, wan-
neer hierin reeds bollen geheel wegblijven. Ik zelf acht dit
bijna uitgesloten, tenzij de bollen al zeer klein of de omstan-
digheden voor de bollen zeer ongunstig en voor de aaltjes
buitengewoon gunstig mochten zijn. Bij een geschil tussen een
koper en verkoper van een op garantie van gezond verkochte
partij is volgens deze beginselen m.i. met volkomen zekerheid
uit te maken of een partij b.v. het vorige najaar al of niet ge-
zond is geplant. Men houde dan echter in het oog, dat het
wegblijven van een bol behalve door aaltjes-ziek b.v. ook door
de Narcisvlieg kan worden veroorzaakt. Steeds moet men dus
het komplex van verschijnselen in de gehele partij in hun on
derlinge samenhang beschouwen.

De hier beschreven verschijnselen vertonen zich het duide-
likst in deze 3 typen vroeg in het voorjaar. Later zijn de bollen,
die geen of bijna geen loof maken, natuurlik er uitgehaald,
eveneens de meer in ’t oog vallende planten van het type 2,
terwijl de planten, die zich eerst slechts’ door spikkels van
hun gezonde omstanders onderscheiden, door nog latere groei
hier en daar enkele misvormingen in de bladeren laten zien.

Gaan we nu over tot de kenmerken van een aaltjes-zieke
Narcissenbol, dan bemerken we, als we deze uit de grond wil-

124

len halen, dat ze „zeer sterk op de benen staan’, dus moeilik _

uit de grond zijn te halen (indien de bol tenminste niet reeds
geheel verrot is of tevens aan een andere ziekte lijdt). Dit is
zeer karakteristiek voor aaltjes-zieke Narcissen; voor Narcissen
van het le en 2e type is dit van zeer veel belang, daar Nar-
cissen, welke aan een andere ziekte lijden en tengevolge hier-
van géén of duidelik abnormaal loof vormen, meestal in 't ge-
heel geen of zeer zwakke wortels hebben.

Indien we nu de bollen doorsnijden, dan zien we, dat bollen
van type 3 (spikkelplanten) op een hoge uitzondering na op de
doorsnede nog geheel blank zijn, terwijl we in bollen van type
l en 2 allerlei ziekteverschijnselen zien, welke bestaan uit rin-
gen of vlekken, die meer of minder bruin tot geelwit zijn en in
elk geval duidelik in ‘t oog vallen. De verkleuringen zijn in het
algemeen bij bollen, die in het geheel geen loof meer vormen,
meer over de gehele bol verdeeld dan in een bol van type 2
terwijl ze ook in de eerste meer donkerbruin tot zwart kunnen
zijn; in deze bollen is verder de aantasting dikwijls niet meer
schubsgewijze te zien, maar zijn grotere of kleinere gedeelten
van de bol egaal bruin van kleur en vertonen zich sporen van
rotting. In het algemeen zien we, dat de aantasting van de neus
naar de schijf afneemt, ofschoon in bollen van type 1 de ziekte-
verschijnselen zich bijna altijd en in die van type 2 veelal ook
reeds tot de bolschijf uitstrekken.

Het is echter zeer moeilik, zo niet onmogelik, om de kenmer-
ken van een aaltjes-zieke Narcisbol zo te beschrijven, dat men
hiermede in alle gevallen zal kunnen uitkomen; het beeld va-
rieert zo sterk, dat het eerst na een langdurige ervaring mogelik
is met enige zekerheid een juist oordeel over het al of niet aal-
tjes-ziek zijn der bol uit te spreken. Het voorkomen van bruine
ringen in de bol is zeker geen kenmerk van aaltjes-ziek in een
bol, daar deze zeer vaak aan andere oorzaken dan aaltjes zijn
toe te schrijven, terwijl de ringen in een aaltjes-zieke bol dik-
wijls in ’t geheel niet bruin, maar meer geelwit of geelgrijs
zijn. Al is het echter lastig om aan de doorsnede van een bol
te zien of deze aaltjes-ziek is, toch is het nog veel moeiliker om,
indien we met een der andere voorkomende ziektebeelden te
doen hebben, uit te maken, dat deze bol niet aaltjesziek is of
geweest is. Wanneer nl. een bol, welke oorspronkelik aaltjes-ziek
was, later door een andere ziekte wordt aangetast en hieraan te
gronde gaat (dit is zeer dikwijls het geval), dan is het veelal
onmogelik hieraan met het blote oog te zien, dat deze bol eerst
aaltjes-ziek is geweest, terwijl in dit geval de omgeving van deze
bol niet minder gevaarlik is.

125

Om dit in te zien moeten we weten, dat bruine of zwarte
ringen overal ontstaan, waar een gedeelte van het weefsel af-
sterft en door schimmels en bacteriën tot rotting overgaat;
steeds is‘het ontstaan van deze gekleurde ringen een sekundaar
verschijnsel, dat eerst optreedt bij het afsterven van het weefsel
en dit afsterven kan aan velerlei oorzaken zijn toe te schrijven.
Vele kwekers denken met een zakloupje te kunnen beoordelen
of een bol aaltjes-ziek is, daar ze menen daarmee de aaltjes te
kunnen zien. Nu zijn in een oudzieke bol meestal de aaltjes
vrij goed te zien met behulp van een zakloup, maar omgekeerd
is het vinden van aaltjes of andere levende diertjes absoluut
geen bewijs voor aaltjes-ziek, daar in elke bol, bijna zonder
uitzondering, een zeer groot aantal aaltjes worden gevonden,
die met het „aaltjes-ziek” in generlei direkt verband staan en
van de echte veroorzakers van het aaltjes-ziek alleen bij een
veel sterkere vergroting zijn te onderscheiden. Juist al deze
moeilikheden hebben mij er toe gebracht u op de zeer karakte-
ristieke spikkeis in het loot als betrouwbare kenmerken voor
het aaltjesziek te wijzen.

Toch zaì men na voldoende ervaring er in de meeste gevallen
wel in leren slagen, de aaltjes-zieke bol van een andere te onder-
scheiden, doordat men leert zien, dat het zieke weefsel in een
aaltjes-zieke bol in het algemeen minder donker is gekleurd, dan
dat in een bol, welke door een andere ziekte is aangetast. Verder
doen de verkleurde gedeelten in de eerste zich meer voor
als grotere of kleinere gedeelten van de schubben, als ringen,
waarbij dikwijls de schub aan de ene kant is aangetast, terwijl de
andere helft op dwars doorsnede nog wit kan zijn; ook ziet men
bij een aaltjes-zieke bol veelal nog vrij wat blank weefsel hier
en daar onregelmatig tussen de zieke gedeelten verspreid, ter-
wijl de zieke schubben een meer droog en korrelig vuilgrijs of
geelwit uiterlik hebben en niet nat, gesloten donkerbruin of zwart
zoals bij vele schimmelziekten. Een kenmerk, dat zeer vaak op-
gaat, is, dat in een aaltjes-zieke schub, welke men heeft losge-
sneden, de grens tussen het ziekeen gezonde weefsel niet volgens
een meer of minder gekronkelde lijn duidelik zich aftekent,
zoals bij een schimmelzieke vaak het geval is.

Zoals ik reeds schreef, is het echter onmogelik alle ken-
merken van een zieke bol te beschriĳvén. Men moet dit
leren zien en dikwijls is het zeer moeilik in woorden te
brengen, waarom men terecht oordeelt, dat de éne bol wèl,
en de andere niet ziek is. Het gaat hierbij als bij het oudziek
der Hyacinthen, waarbij men dikwijls met grote zekerheid
kan zeggen of een Hyacinth al of niet oudziek is, maar

126

onmogelik precies kan uitleggen, waarop dit oordeel berust.

Het herkennen van de ziekte wordt echter veel gemakke-
liker als we, wetende welke typen van zieke bollen we kunnen
verwachten en welke betekenis we aan deze typen moeten
toekennen, een partij op het veld gaan nazien. Nu hebben we
dus niet te doen met de kenmerken van een afzonderlike bol,
maar kunnen we, als de partij langer vaststaat of het vorig
jaar met zieke bollen er in is geplant, de kenmerken van naast
elkaar staande bollen combineren om zo tot een juist oordeel
te komen. Mochten we in het begin nog aarzelen of we een
bepaalde spikkel of een zekere boldoorsnede als echt aaltjes-
ziek konden beschouwen, doordat we nu de verhouding dezer
bollen — ten opzichte van elkaar — in rekening kunnen bren-
gen, zijn we in staat met veel meer zekerheid te oordelen.

Als conclusie uit het voorgaande is van belang, dat we de
ziekte op een veld, dat oorspronkelik gezond was, zich zien
verspreiden vanuit de bollen, welke het vorige seizoen bij het
planten ziek waren, en wanneer we nu dus afzien van de gevallen,
waarbij de besmetting plaats heeft door middel van het over-
stuiven van besmette grond, van ziek loof vanuit een ziek veld
of het overbrengen door gereedschappen enz., dan zien we, dat
de ziekte in verreweg de meeste gevallen wordt overgebracht
door middel van zieke bollen, die zich in het plantmateriaal
bevinden. We moeten er dus in de allereerste plaats voor zorgen
de nieuwe aankoop vóór het planten van zieke bollen te zuiveren.
Een der eerste maatregelen te nemen bij de bestrijding van een
plantenziekte, bestaat immers in het waken tegen de uitbrei-
ding hiervan. Voordat ik echter de bestrijding ga behandelen,
wil ik eerst in het kort bespreken de herkomst der ziekte. Behalve,
dat deze vanuit een wetenschappelik oogpunt bezien van zeer
groot algemeen belang is, is het ook voor de bestrijding van de
ziekte van fundamenteel belang haar oorsprong te kennen. _

II. Oorsprong der ziekte.

Vanwaar is de ziekte gekomen ? De kwekers hier waren voor
het grootste deel er van overtuigd, dat het kwaad uit Engeland
kwam. Het scheen me echter beter de zaak eerst grondig te
onderzoeken, voordat ik het vermoeden uitsprak, dat de ziekte
waarschijnlik uit Engeland was ingevoerd. Behalve dat de kwe-
kers in Engeland even hardnekkig beweerden, dat de ziekte
uit Holland afkomstig was, waren er hier ook kwekers, die
verklaarden, dat ze nimmer direkt of indirekt zieke narcissen uit
Engeland hadden geimporteerd en dat de in hun partijen ge-

127

constateerde ziekte moest zijn ontstaan uit het oudziek der
hyacinthen.

Guernsey stond in Holland in een zeer slechte reuk als oor-
sprong van veel aaltjes-ziek, maar bij ons bezoek aan Guernsey
in 1919 kregen we toch de indruk, dat ook hier de kwaal niet
inheems was, maar evenals op de Secilly-eilairden vanuit „the
Mainland” was ingevoerd. Op de Scilly was de gehele cul-
tuur, voor zover we dit konden beoordelen, nog gezond en één
ziektegeval hierheen geimporteerd, was terstond ontdekt en
zorgvuldig vernietigd. Op Guernsey was de cultuur wel erg
besmet, maar ook hier juist het ergst bij hen, die het meest
van buiten hadden ingevoerd. Dat de ziekte op Guernsey en
elders in Engeland veel ernstiger afmetingen aannam dan bij
ons, hangt ook ten zeerste samen met de cultuurwijze, welke
hier wordt gevolgd. Voor meer biezonderheden hieromtrent
verwijs ik naar het rapport van een studiereis door de Heren
WARNAAR, ROEs en SCHRIJVER naar Engeland ondernomen
hetwelk hoogst waarschijnlik spoedig zal verschijnen en ook in
het Weekblad voor Bloembollencultuur.zal worden opgenomen.

Daar de oorsprong der ziekte, behalve van prakties belang,
zoals ik reeds eerder deed uitkomen, ook uit een theoreties-_
wetenschappelik oogpunt van het allerhoogste belang is, heb ik
deze zaak zeer uitvoerig onderzocht, door zowel de ervaringen
in de praktijk opgedaan te analyseren, als door te trachten een
oplossing te vinden door middel van het experiment.

Waar als oorzaak der ziekte werd aangewezen Tylenchus
devastatrix Kühn, en deze reeds zeer langen tijd in de bloem-
bollenstreek zeer veel schade doet als oorzaak van het ringziek
of oudziek van de hyacinthen, was men allerwege geneigd de
oorzaak hiermee in verband te brengen.

Indien we eerst de Engelse literatuur nagaan, dan verklaart
Miss WersForp, dat de ziekte in 1905 vanuit Holland was
geimporteerd met een partij narc. Horsfieldi. Ook indien de
naam van deze varieteit niet was genoemd, zou dit me reeds
zeer onwaarschijnlik toegeschenen hebben, nu ik de oorzaak
van de ziekte weet, en de snelheid van haar verspreiding heb
leren kennen. Waar echter H.N. Horsfieldi als overbrenger
wordt genoemd, ben ik er zo goed als zeker van, dat we hier
hebben te doen gehad met een ziekte, ‘waaraan Horsfieldi
zeer veel lijdt. Deze ziekte heett Horsfieldi voor een goed deel
uit onze cultuur doen verdwijnen en kan bij deze varieteit en
enkele andere, ook hiervoor karakteristieke varieteiten, zeer
ernstige afmetingen aannemen, maar heeft niets te maken met
het aaltjes-ziek.

128

RAMsBOTTOM spreekt er zijn verwondering over uit, dat de
ziekte in ons land van Engelse oorsprong wordt genoemd en
kan zich niet begrijpen, dat de ziekte, die toen (1916) nog slechts
één jaar in ons land bekend zou zijn, in dit éne jaar zoveel
verwoestingen zou hebben aangericht, dat er een speciaal on-
derzoek naar moest worden ingesteld. Nu staat het echter wel
vast, dat de ziekte reeds veel langer in ons land aanwezig was,
daar ik het bestaan van de ziekte reeds tot in het jaar 1910 in
Holland heb kunnen vaststellen. Hierbij is voorzichtigheid
natuurlik een eerste vereiste, daar men tegenover inlichtingen,
door de praktijk verstrekt, zeer krities moet zijn.

Door combinatie van vele eigen waarnemingen, b.v. door in
een bepaalde kraam het plantboek te bestuderen en door na
te gaan of de percelen, waarop in verschillende jaren narcissen
hebben gestaan, al of niet ziek zijn, kan men enige zekerheid ver-
krijgen en zo is het me gelukt tot het jaar 1910 terug te gaan.
Voor zover dit enigszins mogelik was, heb ik van alle partijen,
waarin de ziekte voorkwam, zo nauwkeurig mogelik de oor-
sprong nagegaan. Nu. is het wel merkwaardig, dat ik in alle
gevallen waarin enige zekerheid was te krijgen, de herkomst
‚der ziekte uit Engels import kon bewijzen; hetzij terstond hier-
door ontstaan, hetzij indirekt door een andere partij, die op
eenzelfde akker had gestaan. In de beide gevallen, waarin
me een ontstaan der ziekte uit het oudziek der hyacinthen
als zo goed als zeker was gemeld, heb ik kunnen bewijzen,
dat er een besmetting door zieke narcissen had plaats gehad.

In elk gevalstaat dus wel vast, dat de ziekte in de verspreiding,
welke ze hier heeft gekregen, aan de invoer van ziek materiaal
uit Engeland is toe te schrijven. Hier was dan ook, zoals bij ons
bezoek daar is gebleken, de ziekte veel meer verspreid en heerste
ze in veel ergere mate dan in onze kultuur, maar ook hier was
ze bijna overal met de invoer van de nieuwere varieteiten opge-
treden. Ik ben nog bezig in deze richting te zoeken, daar nog
niet is opgelost, vanwaar de eerste aaltjes-zieke narcis is gekomen,
maar ook in Engeland kan de ziekte niet lang voor het jaar 1909
van betekenis zijn geweest. De uitwisseling van narcissen
tussen Engeland en Holland was zo belangrijk, dat we haar
vrij spoedig na het optreden in Engeland hier moeten hebben
gekregen.

Nu wordt de ziekte toegeschreven aan Tylenchus devasta-
trix, die, zoals in 1917 nog eens door RrrzeMa Bosis beschreven,
in zeer veel gewassen optreedt en ook in de Bloembollenstreek
zeer sterk was verspreid. Moeten we dus aannemen, dat deze
Nematode nu plotseling ook de narcis, welke tot dusverre on-

129

gemoeid was gelaten, tot slachtoffer had gekozen, en hierin zo’n
smaak had gekregen, dat het voor de narcissencultuur nood-
lottig scheen te zullen worden? Dit werd inderdaad in 1917
aangenomen en men vergeleek dit met enkele analoge gevallen,
die in andere gewassen zijn waargenomen. Er zou dan plotse-
ling een „adaptatie en masse” zijn opgetreden, zoals ook nog
elders in dit tijdschrift (jaarg. 23, bladz. 173) is verkondigd.
Het is echter wel eigenaardig, dat tot dusverre de narcissen
verschoond waren gebleven, ondanks de omstandigheid, dat ze
juist daar werden geplant, waar de grond te veel hyacinthen-
aaltjes bevatte om nog hyacinthen te kunnen telen. Wanneer
we nu van een „adaptatie en masse’ mochten spreken, dan
zouden we moeten aannemen, dat dit moet hebben plaats ge-
had onder de een of ander kosmiese invloed, die zich over de
gehele lijn, waar deze nematoden voorkwamen, liet gelden en
hen tot verwisseling van gastheer noopte. Indien we echter
met een overgang vanuit de hyacinthen mogen spreken, dan
zou het mij persoonlik zeker veel meer waarschijnlik schijnen,
dat dit ú een enkel geval a.h.w. met één stam heeft plaats gehad
en we vanuit deze haard een verspreiding van de besmetting
hebben bekregen. Dit laatste toch is a priori geenszins onmoge-
lik en kan zeer goed hebben plaats gehad. Ik heb getracht
nog door het experiment een nader inzicht te krijgen in deze
kwestie, die voor het nematoden vraagstuk over de gehele we-
reld van het allergrootste belang is, vooral met het oog op een
mogelike vruchtwisseling ter beperking van de schade, door de
nematoden aan land- en tuinbouw berokkend.

Indien we ons nog eens afvragen, wat de experimenten
moeten uitmaken, dan staan we voor het volgende probleem:
Tylenchus devastatrix tast reeds zeer langen tijd de hyacinthen
aan en is zeer veel in de grond aanwezig, waar ook narcissen
worden geteeld; toch ondervinden de narcissen generlei schade.
Omstreeks het jaar 1910 komt er een ernstige ziekte heersen
in de narcissen, waarvan een nematode de oorzaak blijkt te
zijn, en deze nematode wordt door alle onderzoekers Tylenchus
devastatrie Kühn genoemd, daar men geen morfologiese verschil-
len hiermee ziet.

Is deze Tylenchus devastatrix van de narcissen nu identiek
met de Tyl. devastatrix van de hyacinten? Is het een andere
soort? Of hebben we hier te doen met een ander zgn. biologies
of physiologies ras?

Het is absoluut noodzakelik, dat we goed in het oog houden,
wat we in deze onder een biologies of physiologies ras moeten
verstaan. Waarom had men behoefte aan een onderscheiding

130

in dergelike rassen? Alléén omdat de morfologiese kenmerken
geen verschil toonden en men toch verschillen meende waar
te nemen in de wijze, waarop dezelfde planten op deze schijn-
baar gelijke nematoden reageerden.

Hebben we dus twee nematoden-rassen, die morfologies abso-
luut niet verschillen en het ene ras A tast het gewas a en het
andere ras Btast het gewas b aan, terwijl A niet schadelik is
voor het gewas b,en B niet voor a, dan mogen we mi. deze beide
rassen wel onderscheiden als biologiese rassen. Men bedenke
echter wel, dat we deze namen slechts mogen invoeren om
werkelik bestaande verschillen duidelik te maken, en wanneer
nu deze rassen in elkaar overgaan, d.w.z. de kenmerkende
verschillen verdwijnen, dan hebben vanzelf de biologiese ras-
verschillen ook opgehouden te bestaan en kunnen we ze niet
meer als zodanig van elkaar onderscheiden. We missen dan
immers elke vaste grond onder onze voeten en kunnen zo slechts
op een dwaalspoor geraken. Slechts zo lang er biologiese ver-
schillen aan te tonen zijn, mogen we de nematoden als biolo-
giese rassen onderscheiden en dan nog slechts, zolang er abso-
luut geen morfologies verschil, hoe gering ook, is te constateren.
Al wordt er ook nog zo’n klein morfologies verschil ont-
dekt, dan zijn we verplicht de onderscheiding in physiologiese
rassen onmiddelik te laten varen; geheel ten onrechte wordt
dan ook-m.i. op pag. 92, Jaarg. 23 van dit tijdschrift de me-
ning uitgesproken, dat het van enige betekenis zou zijn, of
deze morfologiese verschillen groot, dan wel klein zouden zijn.

Het komt er uitsluitend op aan, of deze morfologiese ver-
schillen werkelik bestaan en constant zijn, terwijl het persoonlik
inzicht hier geheel buiten moet blijven. Als men wil bepalen,
of de gemiddelde grootte van de sporen, of de verhouding tussen
de lengte en breedte van deze, een kenmerk ter onderschei-
ding zal uitmaken, dan dient men voor beide de variatie-breedte
te bepalen en zal dan, bij het meten van een voldoend aantal
exemplaren, vanzelf zien, of hierin een kenmerkend verschil
is gelegen. Het komt dan niet op de grootte, maar op het al
of niet constant aanwezig zijn van het verschil aan, terwijl
het onverschillig is, of dit uitwendig zichtbaar is, of alleen
door een bestudering van de inwendige anatomiese bouw
aan het lieht komt. Nu meen ik, dat bij het nematodenonder-
zoek hiermee niet voldoende rekening is gehouden. Men heeft
hier meestal getracht enig verschil te vinden door het meten
van een betrekkelik gering aantal aaltjes. Verder heeft men er
niet voldoende rekening mee gehouden, dat erfelike morfolo-
giese verschillen uiterst klein kunnen zijn, en dan bij voorkeur

131

gezocht moeten worden in kenmerken, die geheel onafhankelik
zijn van invloeden van het milieu of van voedingsomstandig-
heden. Als men zich wil bepalen tot het meten van lichaams-
lengte en -breedte, of de verhoudingen van afmetingen, dan
heeft men hier zoveel metingen te doen, dat men a.h.w. auto-
maties voldoende rekening houdt met de variatie-breedte
dezer afmetingen of verhoudingen, indien deze niet vooraf
nauwkeurig is bepaald. Waar deze bepaling echter ook alleen kan
zijn geschied door het meten van zeer talrijke exemplaren, kan
men dus nooit met een gering aantal metingen volstaan, maar
mete minstens enige honderden exemplaren. Hierop hoop ik
nog in de uitvoeriger bespreking mijner onderzoekingen terug
te komen.

Aannemende, dat er geen morfologiese verschillen te vinden
zijn, dan moeten we andere verschillen aantonen, indien we
rassen willen onderscheiden en dan moeten we om hiertoe
gerechtigd te zijn, het bestaan van ras-verschillen op andere
wijze trachten te bewijzen. Dit kunnen we dan doen door, om
bij ons voorbeeld te blijven, proeven te nemen met een nema-

_toden-ras A levende in het gewas a en een ras B, dat thuis

is op het gewas b. We infecteren nu een serie gewassen: a, b,
ce, d, e, f‚, g, enz. met het ras A en een 2e precies gelijke serie: a,
b, e, d, enz. met het ras B en gaan vervolgens na, of we karak-
teristieke verschillen waarnemen. Hebben we werkelik met
verschillende rassen te doen, dan zullen we b.v. zien, dat in
de eerste serie door het ras A worden aangetast de gewassen:
a,c,e, g, h, enz. en in de twede serie door het ras B de gewas-
sen: b, d, f‚, k, enz. We kunnen nu deze proefnemingen gedu-
rende enige jaren voortzetten om te zien, of deze verschillen
werkelik constant zijn, maar men zal terstond inzien, dat het
noodzakelik is, hier in beide serie's van proeven steeds de beide
oorspronkelike rassen A en B absoluut gescheiden te houden.
Nòch met gebruikte aarde, nòch met enig gereedschap, noch
met enig plantenmateriaal of op welke wijze ook, mag het
mogelik zijn, dat er ook naar één aaltje van het oorspronke
like ras A in de twede serie, of één aaltje van het ras B in de
eerste serie proeven terechtkomt. Is dit laatste b.v. toch het
geval, dan heeft deze nematode gelegenheid zich te vermenig-
vuldigen, en we zien dan op een gegeven moment het gewas
b in de eerste serie proefplanten aangetast en misschien tevens
de gewassen d, f‚ k, enz. Ten onrechte menen we nu een overgang
van het ras B, op de gewassen, oorspronkelik alleen aange-
tast door het ras A, te hebben waargenomen, terwijl we inder-
daad slechts hebben te doen met een vermenging van de rassen

132

A en B, uit welke populatie we dan a.h.w. door het gebruik van
de voor beide rassen geschikte voedsterplanten, de rassen A
en B weer kunnen selekteren.

Een niet minder belangrijke vraag, welke we ons bij het
experiment moeten stellen, is: Wanneer mogen we het gewas
a beschouwen als aangetast door b.v. het ras B? We nemen aan,
dat we absoluut aaltjesvrije planten hebben van het gewas
a,en we planten deze in gesteriliseerde aarde, waarbij we elke
besmettingsmogelikheid uitsluiten; hierna infecteren we deze
planten met nematoden van het ras B.

Mogen we nu een overgang van het ras B in het ras A
als bewezen aannemen, als we in het gewas a over enigen tijd
één, tien of misschien honderd nematoden van het ras B
vinden ?

Dit is mi. geenszins het geval en dit mogen we alléén aan-
nemen, wanneer we in het gewas a nu dezelfde karakteris-
tieke ziekte-verschijnselen waarnemen, welke het ras A hierin
veroorzaakt. Tenminste als we willen blijven vasthouden aan
de zgn. biologiese rasverschillen, waarvan we oorspronkelik bij
de onderscheiding van de rassen A en B zijn uitgegaan. De
onderscheiding tussen de rassen A en B ligt dus niet hierin,
of ze in dezelfde gewassen worden aangetroffen, maar of, bij
aanwezigheid in hetzelfde gewas, plant en parasiet op dezelfde
wijze op elkaar reageeren.

Deze beginselen hebben me bij mijn proefnemingen geleid.

Een der eerste vereisten voor de proefnemingen was dus
het beschikken over: |

le. Onbesmet terrein om op te planten of onbesmet zand
voor de potculturen.

2e. Gezond plantenmateriaal, waarbij in de eerste plaats
hyacinthen en narcissen, absoluut vrij van aaltjes.

3e. Virulent, maar vooral betrouwbaar infectiemateriaal.

Nu brengt juist de zeer biezondere bloembollencultuur mee,
dat het zo uiterst moeilijk is om aan deze drie eisen, die ieder
voor zich een conditio sine qua non vormen, te voldoen. De
cultuur van hetzelfde gewas keert zo snel weer op dezelfde
grond terug, en de teelt van dezelfde gewassen is hier reeds
zo langen tijd achteraan gedreven, dat het zeer moeilik is te
midden van deze cultuur een proefveld op voldoende wijze
blijvend te isoleren, ook als men er in geslaagd is, een betrouw-
baar terrein te vinden. Alleen door zeer zorgvuldig met alle
mogelike infeetiebronnen rekening te houden, is dan ook een
proefveld aan te leggen, waarvan de resultaten, voor zover

|
|

133

dit de zuiverheid van de grond betreft, betrouwbaar zijn. Het
aanleggen van de proefvelden buiten de bloembollenstreek, waar
aan deze eerste eis gemakkeliker te voldoen zou zijn, is uiterst
bezwaarlik, daar we dan de onschatbare voordelen verbonden
aan de bestudering van de gewassen in hun normale omge-
ving zouden moeten prijs geven.

De grootste moeilikheid ligt echter in het planten-materiaal.
Voor de proefnemingen is het noodzakelik te beschikken over
hyacinthen absoluut vrij van oudziek en narcissen vrij van
aaltjes-ziek. De aaltjes zijn uiterst klein en kunnen binnen
in de bollen voorkomen, zonder dat hiervan uitwendig ook maar
het minste is waar te nemen. De strengste controle op de gehele
partijen, waaruit het proefmateriaal afkomstig is, en op de
grond, waarop ze het laatste jaar hebben gestaan, is dan ook
absoluut noodzakelik om de betrouwbaarheid te kunnen be-
oordelen. Het werken met zéér veel materiaal van dezelfde
oorsprong geeft, als dit voor 100 % zuiver blijkt, de meeste
zekerheid van betrouwbare resultaten. Hiertegenover staat ech-
ter weer, dat het zo moeilik is om grotere proefvelden betrouw-
baar te isoleren.

Verder eist ook het imfectie-materiaal een strenge controle
op afkomst. Als infectie-materiaal voor de proefvelden op
grotere schaal, kunnen we slechts gebruik maken van ring-
zieke hyacinthen of aaltjes-zieke narcissen. Wanneer echter
deze aaltjes-zieke narcissen hebben gestaan op land, waarop
ook eens oudzieke hyacinthen stonden, dan is het woorkomen
van een enkel hyacinthen-aaltje, hetzij uitwendig aan de narcis,
hetzij in de bol, geenszins uitgesloten.

Het is dus niet voldoende, dat we gezond materiaal planten
op gezond terrein, maar ook de zieke narcissen, welke als in-
fectie-materiaal zullen worden gebruikt, moeten ook in hun
afkomst volkomen betrouwbaar zijn.

Een deel der resultaten van mijn proefnemingen wil ik hier
beknopt weergeven en voor meer biezonderheden verwijzen
naar verdere publikatie’s.

Om na te gaan of de hyacinthen bij een zeer zware infectie
met narcissenaaltjes ziek zouden worden, werden door mij op
mijn proefveld te Sassenheim (Raaphorst) o.a. geplant een
8-tal bedden hyacinthen in de varieteiten: Gertrude, L’Inno-
cence, Grand Maître, Garribaldì, Regulus, Lord Macauley,
E.W. Baron v. Tuyll, Hofgärtner Kühnert. Voor de helft der
bedden werd naast elke hyacinth een stuk van een aaltjeszieke
narcis gelegd en het resultaat was, dat in géén der bedden een
oudzieke hyacinth kon worden geconstateerd; de gezonde

134
narcissen, welke als controle door de bedden waren geplaatst,
werden daarentegen bijna zonder uitzondering ziek.

Deze 8 bedden werden geplant in de herfst van 1917, ge-
rooid, opnieuw geplant en geinfecteerd in 1918, en ook in 1919 |
heb ik hierin nog niet één oudzieke hyacinth geconstateerd.
In de herfst van 1919 werden ze voor de derde maal uitge- |
plant. 1) E

De omgekeerde infectie werd o.a. uitgevoerd op een proef- |
veld te Lisse, waar werden geplant een 10-tal bedden narcissen _
in de varieteiten: Poeticus ornatus, Emperor, Sir Watkin, Golden _
Spur, King Alfred en Bicolor Victoria. Deze werden wederom |
over bepaalde gedeelten sterk besmet met stukken van oud-_
zieke hyacinthen, en hier bleken ook de controle hyacinthen
erg ziek, terwijl alle narcissen gezond bleven, behalve in een
bed, dat niet was geinfecteerd. Hierin bleken enkele zieke bollen
aanwezig te zijn en bij nader onderzoek in de moederpartij,
waaruit dit materiaal afkomstig was, bleek deze partij niet
volkomen betrouwbaar te zijn geweest. Ook deze infectie werd
in de herfst van 1917 uitgevoerd, en tot heden is hier de ziekte
beperkt gebleven tot het niet met oudzieke hyacinthen besmette
gedeelte. Hier is echter reeds een duidelik voorbeeld van de
moeilikheden, verbonden aan het verkrijgen van zuiver ma-
teriaal. Ondanks alle genomen voorzorgen was hier, natuurlik
volkomen ter goeder trouw, een vergissing van de leverancier
in het spel en slechts, doordat alles nauwkeurig was geregis-
treerd, kon de oorsprong van de infectie worden bewezen.

Een drietal andere bedden narcissen, bestaande uit 6 ver-
schillende varieteiten, werden op hetzelfde proefveld in
den herfst van 1918 nog eens zwaar besmet met oudzieke
hyacinthen. Hierop waren in 1919 alle controle-hyacinthen
ziek, terwijl in de narcissen geen spoor van de ziekte was te
bespeuren. !)

Tot zover enkele der experimenten op een normaal met zorg
uitgekozen bloembollenveld, zoals dat midden tussen de cul-
tuur ligt en geheel, als in de praktijk wordt behandeld.

Zorgvuldiger isolatie was mogelik op een speciaal ingericht
terrein, waarop de bollen werden geplant in betoncylinder-
mantels, als waarvan regenputten worden gemaakt; dit waren
Ll M. hoge cylinder-mantels zonder bodem, met een diameter *
„van 1.25 M. Ze werden in de grond ingegraven en met zuiver
duinzand gevuld, waardoor de omstandigheden voor de groei
zoveel mogelik normaal waren. De zo verkregen ringen, die

1) Tot Mei 1920 is hierin nog geen ziekte geconstateerd.

135

we zullen nummeren van 1—6, werden op de volgende wijze
beplant en geinfecteerd:

Ring 1. vlgs. drie elkaar onder hoeken van 60° snijdende
middellijnen werden hierin geplant een aantal aaltjes-zieke
narcissen en in de 6 hierdoor gevormde sectoren werden daarop
gezonde hyacinthen geplant.

Ring 2: vlgs. drie middellijnen als in ring l werden oudzieke
hyacinthen geplant en in de hierdoor ontstane sectoren gezon-
de narcissen.

Deze infectie's hadden plaats in de herfst van 1917 en nu
is er noch bij de hyacinthen geplant in ring 1, noch bij de nar-
cissen geplant in ring 2, één zieke bol ontdekt. !)

In ring 3 en 4 was het zand gelijkmatig besmet met snippers
van zieke bollen en wel in ring 3 met snippers van aaltjes-
zieke narcissen en vervolgens beplant met gezonde hyacinthen,
en in ring 4 met snippers van oudzieke hyacinthen en beplant
met gezonde narcissen. Ook hier waren de geplante hyacin-
then en narcissen in 1919 nog alle gezond. !)

In ring 5 en 6 werd het zand gelijkmatig besmet als in ring
3 en 4, maar nu werden in beide telkens om de andere hyacin-
then en narcissen geplant. In elke ring stonden ongeveer 50
hyacinthen en 50 narcissen. Het resultaat was, dat in ring 5,
welke was besmet met aaltjes-zieke narcissen, reeds in 1918
alle narcissen ziek werden, terwijl de hyacinthen in 1919 nog
gezond waren. In ring 6 waren omgekeerd in 1918 alle hyacin-
then reeds totaal weg en ook hiervan zijn de narcissen in 1919
nog gezond. *)

Behalve deze en andere proefnemingen op het veld, zijn
door mij ook een groot aantal potinfectie’s uitgevoerd, waar-
bij de infectie’s van buitenaf nog beter te weren waren. Hierbij
werden verschillende methode’s gevolgd; de infectie had
plaats, hetzij met bolstukken waarin aaltjes „hetzij met aaltjes
alleen, die, òf in de aarde in de pot, òf tussen de bolschubben,
of op de bladeren werden gebracht, of met een infectie-spuitje
in de bollen werden ingespoten.

Zo zijn door mij een zeer groot aantal hyacinthen met nar-
cissenaaltjes en een groot aantal narcissen met hyacinten-
aaltjes besmet; in alle gevallen was het infectie-resultaat nega-
tief, terwijl de controle infectie’s, op een enkele uitzondering
na, steeds positief waren. Hierbij doet zich echter vooral de
vraag voor: wanneer is een hyacinth oudziek geworden? In heb
nl. dikwijls waargenomen, dat deze als gevolg van een groot

1) Tot Mei 1920 is hierin nog geen ziekte geconstateerd.

136

aantal ingespoten narcissenaaltjes zeer sterke draaiingen ver-
toonden en de vaklieden het er heftig oneens over waren,
of deze planten echt oudziek waren (vlgs. velen was het te
erg!). Het eindresultaat was echter, dat de bollen aan het
eind van het jaar niet oudziek bleken en een aantal van
deze bollen het volgende jaar wederom een bloem leverden:
daarentegen was een hyacinth, welke slechts zeer enkele hyacin-
then-aaltjes bevatte, zonder mankeren nog vóór het eind van
het eerste seizoen hopeloos ziek.

Moeten we nu hieruit besluiten, dat de narcissenaaltjes ook
nooit op de hyacinthen zullen overgaan? Ik acht mij na al
het voorgaande zeker wel gerechtigd om nu, door deze argu-
menten gesteund, te besluiten, dat de ziekte van de narcissen
niet door een adaptatie en masse uit de hyacinthen is
ontstaan. Vooral de omstandigheid, dat het bij zo talrijk her-
haalde pogingen steeds is mislukt om met de narcissen aaltjes
de hyacinthen typies-oudziek te maken, wijst zeer sterk in
dezelfde richting. Al is het niet onmogelik, dat op een bepaald
moment een nematode zich van het ene gewas ook op het an-
dere begeeft (i. c. van hyacinth op narcis), het schijnt me min-
der waarschijnlik, dat ze dan zo geheel het vermogen zouden
hebben verloren het oorspronkelike gewas weer aan te tasten.

Dit moge nog duideliker worden na het volgende: Amaryllis
formosissima lijdt in de bollenstreek zeer erg aan het aaltjes-
ziek, zelfs zo, dat er zeer moeilik nog een gezonde partij te

vinden zal zijn. Wanneer we narcissen nu besmetten met de

aaltjes van Amaryllus formosissima, dan worden ze terstond
typies aaltjes-ziek; omgekeerd ook Am. form. door aaltjes
uit de narcissen. Nu is me verder gebleken, dat ook Ismene
calathina wordt aangetast door aaltjes, zo op ’t oog volko-
men gelijk aan de andere en narcissen, hiermee op 16 Januarie
1920 geinfecteerd, zijn nu reeds typies ziek geworden,
Omgekeerd was het effect van aaltjes uit Amar. form. op hya-
cinthen negatief, en werden ook Amar. form. niet ziek van hyacin-
then aaltjes, terwijl ten slotte nog blijkt, dat Galanthus nivalis
erg ziek werd door narcissenaaltjes en zelfs typiese gezwollen
spikkels op de bladeren vertoonde, waarvan bij een besmetting
met hyacinthenaaltjes niets was te bespeuren. We hebben hier
dus al een aantal vertegenwoordigers uit de familie der Ama-
ryllideae, welke allen terstond werden aangetast door „narcis-

senaaltjes”” en tot heden immuun blijken voor „hyacinthen-

aaltjes”.

Deze proefnemingen worden voortgezet, maar het wordt hoe _
langer hoe moeiliker, hiervoor de vereiste isolatie te verkrijgen;

137

steeds wordt het bezwaarliker voor de proefvelden een terrein
te krijgen, waarop, of waarnaast nooit zieke narcissen of nooit
oudzieke hyacinthen hebben gestaan. Ook het verkrijgen van
plantmateriaal, dat nooit met een dergelik perceel‘ in aan-
raking is geweest, wordt steeds lastiger.

In verband met het voorgaande kunnen de volgende waar-
genomen feiten nog van belang zijn. Op één van mijn andere
proefvelden is nl. één bed hyacinthen W. R. Gertrude vanaf 1916
en één ander bed vanaf 1917 blootgesteld aan besmetting met
narcissenaaltjes. Terwijl nu de partij van 1916 in 1919 nog
gezond was, kwamen er in dat jaar in de partij van 1917 abnor-
male bollen voor, welke ziekte-verschijnselen vertoonden, die
het beeld van een oudzieke hyacinth nabij kwamen. Er bevon-
den zich in de bollen aaltjes en het ‘was dus de vraag, of dit
hyacinthen of narcissenaaltjes waren. Hier was het niet louter
een kwestie van het in de bol aanwezig zijn, maar hier waren
een aantal bollen erg beschadigd, al was het beeld niet steeds
typies oudziek. Er moesten dus nu met de in deze hyacinthen
voorkomende aaltjes weer narcissen en hyacinthen afzonderlik
worden besmet; dit is dan ook geschied, zowel op het veld,
als in poteultuur, terwijl op het terrein, waar deze partij gedu-
rende het seizoen 1918/1919 stond, nu afwisselend narcissen
en hyacinthen zijn geplant. Terwijl ik dit schrijf, vertonen nu
in de potculturen de narcissen echte typiese spikkels en er kwa-
men dus in deze hyacinthen echte narcissenaaltjes voor, die,
dit is van veel belang, volkomen het vermogen hadden behouden
om in de narcissen terstond de zeer typiese ziekte-verschijnselen
te veroorzaken. De hyacinthen vertonen echter ook reeds
ziekte-verschijnselen, al is het nw nog niet uit te maken, of we
hier met typies ringziek hebben te doen. Na informatie bij den
kweker, die in 1917 deze partij geleverd had als „gegarandeerd
gezond”, bleek me, dat hij niet geheel meer voor de zuiverheid
van de partij durfde in te staan, daar hem was gebleken, dat
ook in de moederpartij van het geleverde bed oudzieke hyacin-
ten voorkwamen.

Waar nu tevens deze Eert tot heden de enige was, waarin
ik na infectie met narcissenaaltjes hyacinthen zag te gronde gaan,
is het geenszins uitgesloten, dat zich in dit bed een enkele oud-
zieke hyacinth heeft bevonden. Het moet een zeer licht aange-
taste bol geweest zijn, daar in de zomer van 1918 het niet is
gebleken. Was dit inderdaad het geval, dan is hierdoor het af-
wijkende gedrag t.o.v. alle andere proefpartijen verklaard, en
het voorkomen van narcissen-aaltjes in en aan deze hyacinthen,
die gedurende 2 jaren op zwaar met narcissenaaltjes be-

138

smette grond hebben gestaan, is natuurlik niet zozeer te ver-
wonderen. In dit geval zouden we dan te doen hebben met
een gemeenschappelik voorkomen van hyacinthen en narcissen-
aaltjes, waarbij het dan voor de laatsten gemakkeliker is ge-
worden zich in de hyacinthen te blijven nestelen, doordat deze
door de echte hyacinthen-aaltjes ten dele waren verwoest. Bij
de beschreven proefnemingen zijn we dan ook hier door middel
van de experimenten bezig uit dit mengsel van de beide rassen,
de beide rassen te selekteren en het zal mijn streven zijn
na te gaan, of het mogelik zal zijn, beide rassen weer geheel
zuiver hieruit te verkrijgen. Dit dus voor het geval, dat we hier
inderdaad met niet geheel zuiver materiaal hebben gewerkt,
wat door het ziek zijn der moederpartij en het afwijkend gedrag
t.o.v. het bed van 1916, dat geheel dezelfde experimenten
heeft doorgemaakt en uit dezelfde varieteit K.R. Gertrude
bestond, niet onwaarschijnlik is.

Ook echter wanneer mocht blijken, dat de narcissenaaltjes
er op den duur in zouden slagen, zich in de hyacinthen te gaan
nestelen, en hier meer of minder schade aan te richten dan
de hyacinthen-aaltjes dit reeds veel meer dan 100 jaren
gewoon zijn te doen, dan is hiermee nog geenszins de iden-
titeit met de hyacinthen-aaltjes vastgesteld, zolang deze laat-
ste niet even gerede de narcissen aantasten en beide rassen in
narcissenen hyacinthen dezelfde karakteristieke ziekteverschijn-
selen opwekken.

Daar ik tot mijn spijt hier niet de volledige waargenomen
feiten en getallen, bij mijn proefnemingen in deze richting
verkregen, kan geven, is het niet mogelik door deze korte
beschrijving der algemene resultaten, de betekenis hiervan
geheel duidelik te maken. Ik meen echter voldoende argumen-
ten te hebben aangevoerd, om het zo goed als zeker te maken,
dat we hier met twee verschillende aaltjes-rassen hebben te doen.
Indien het me mocht gelukken ook een morfologies verschil
tussen beide rassen aan te tonen, dan zullen we zeker aan
deze beide rassen een afzonderlike naam moeten geven, waartoe
we echter m. i. ook reeds op grond van de hierboven aangetoon-
de biologiese verschillen, volkomen gerechtigd zijn.

(Wordt vervolgd.) E. VAN SLOGTEREN.

VERKLARING DER PLATEN.

Praar VI.

Fig. 1. E. N. Kine ALFRED, gefotografeerd 22/4 1919. Een zgn. „spik-
kelplant.”” (Zie pag. 121.) Op de bladeren zijn hier en daar „spikkels”’
zichtbaar, terwijl de bol nu nog volkomen gezond is.

Fig. 2. NARC. EMPEROR, foto 22 April 1919. Een zgn. „draaier”’, (zie
pag. 121). De bladeren vertonen behalve de typiese spikkels ook
duidelike misvormingen door het aaltjesziek. 2 bloemen zijn slecht
ontwikkeld en later dan een normale bloem, die reeds is afgeplukt.
De bollen waren reeds in het voorgaande groeiseizoen ziek en ver-
tonen op doorsnede een beeld als de dwarsdoorsneden op plaat VII
fig. 3 en 4.

Praar VII.

Fig. 1. NARC. SPRINGGLORY, foto 10 Sept. 1918. Aaltjes-zieke bol,
welke tot dit tijdstip droog is bewaard. Bij de wortelkrans zijn
de aaltjes als witte vlokjes zichtbaar. Ze hebben voor een deel de
bol, welke tot rotting overgaat, verlaten en bevinden zich nu in
kleine kluwentjes in schijndode toestand aan de buitenkant van
de bol.

Fig. 2. NARC. SPRINGGLORY, foto 10 Sept. 1918. Aaltjeszieke bol als
in fig. 5 overlangs doorgesneden. Ook hier zijn aan het onderste
gedeelte van de bol hier en daar de aaltjes als witte vlokjes zichtbaar.

Fig. 3 en 4. NARC. EMPEROR, foto’s 12 Dec. 1917, dwarsdoorsneden
van bollen welke niet zijn geplant, maar droog zijn bewaard. In
de donker gekleurde gedeelten van de bollen bevinden zich zeer
veel aaltjes.

VERSLAG VAN DE ALGEMEENE VERGADERING DER
NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE VEREENIGING
TE UTRECHT OP 9 APRIL 1920.

De Voorzitter deelt een en ander mede over het Tijdschrift
over Plantenziekten. Dit is thans een maandblad geworden
en het voornemen bestaat, er ook geregeld mededeelingen in
op te nemen van den Phytopathologischen Dienst. Van de eerste
aflevering in 1920 is een groote oplaag gedrukt en in een propa-
ganda-circulaire, die op ruime schaal verspreid is, is daarop de
aandacht gevestigd. Dit heeft ten gevolge gehad een stijging
van het ledental, n.l. van 418 tot 467, maar een veel grootere
toename zou noodig zijn om slechts de gemaakte onkosten te
dekken. Ook het aantal donateurs klom van 87 tot 97, als gevolg
van een schrijven, door den voorzitter tot een groot aantal per-
sonen gericht. Dank zij de bemoeiingen van den Heer LINDEMAN,
is ook de opbrengst van de advertentiën op den omslag zeer
toegenomen. Maar, niettegenstaande dit alles, zal de Phyto-
pathologische Vereeniging, wegens de geweldige stijging der
prijzen van druk en papier, voor een aanzienlijk tekort komen
te staan, indien de contributie niet wordt verhoogd; ook 1919
heeft reeds een belangijk tekort opgeleverd. Daarom stelt
het Bestuur voor, de jaarlijksche bijdrage der leden te bepalen
op drie gulden, maar den duurtebijslag te doen vervallen.

Niemand verlangt over dit voorstel het woord; het wordt
met algemeene stemmen aangenomen.

Hierop worden de aftredende bestuursleden, de Heeren
DR. H. J. CALKOEN en PROF. A. M. SPRENGER, bij schriftelijke
stemming herkozen; zij verklaren beiden, de benoeming aan te
nemen.

De rekening en verantwoording van den Penningmeester over
1919, reeds voorloopig door het Bestuur goedgekeurd, wordt
nagezien en in orde bevonden door de Heeren HESSELINK en
LAMFERS. Den Penningmeester wordt dank betuigd voor het
nauwkeurig beheer.

Hierop komt aan de orde de begrooting voor 1920. Het door
den Penningmeester gemaakte ontwerp wordt onveranderd goed-
gekeurd als volgt:

141
ONTVANGSTEN.
Kjdragen: vans Donateuts in: asss … re te vodden an f_ _560.—
mudtagen. wan Hueden/: An Vorkuyottulbar rd. a6h, aid „1380.—
f 1940. —
UITGAVEN.

Badealignenldel MBLO rata roadie ld de oid f 236.034
Bijdrage Ned. Landhuishoudk. Congres „Di
Behrijkerenrdtolewerk luoforan varens lap sal. iede le „50.
Re mrsankosben: uiers veen d. aastoukwal oi „… 150.—
Beschikbaar voor het Tijdschrift ..............…. „1498.964
f 1940. —

Voor het Tijdschrift geeft de Penningmeester het volgende
overzicht:

ONTVANGSTEN.

Bpbterigsteadvertentiën. zr ani velo merttate. wid f_ 900.—

Mabsengstrabonhementen :… :: iid: a „ats M „… 100.—

Bpbrengstefuilexemplaren 4. ijs verd raa „ 275.—

Badeamde ub der lar, zat eten oareerdemallad szakij Held „1498.96}
f 2773.964

UITGAVEN.

honarenteutrmsl dorsale oe gr adik dal aans ke. f 300.—

Miukren ewendingskostenn:. vmnmnkte oat „2373.964

AMODERIET Arelate Herz orele kern ar d. an 100

f 2773.964

De Voorzitter wijst er op, dat derhalve de 12 afleveringen
van het Tijdschrift dit jaar niet meer mogen kosten dan
f 2773.964. Nu zijn echter de beide eerste afleveringen reeds
bijzonder kostbaar geweest, zoodat de overige, althans ten deele,
zeer klein zullen moeten worden. Alleen bij een zeer sterke toe-
neming van het aantal leden — en liefst ook van dat der dona-
teurs — zou dit nog beter kunnen worden; ook om deze reden
blijft dus ruimere verspreiding van het Tijdschrift gewenscht.

Bij de rondvraag zegt de Heer VAN POETEREN dat, naar zijn
meening, het wellicht beter ware geweest, 6 afleveringen per
jaar te blijven geven in plaats van 12. In elk geval acht hij
het niet gewenscht, enkele zeer groote en overigens alleen zeer
kleine afleveringen te doen verschijnen. Mogelijk zouden bijv.
Zijn — met het oog op de kosten — 8 van 1 vel druks en 4 van
lt vel. De redactie dient er voorts naar te streven, de artikelen

142

in het Tijdschrift tot een bepaalden omvang te beperken, zoo-
dat er ruimte genoeg overblijft voor kleine mededeelingen van
actueel belang. De Phytopathologische Vereeniging moet zi.
niet in de eerste plaats de wetenschap der phytopathologie
bevorderen, maar haar populariseeren, d.w.z. nader brengen tot
de practici. Vroeger was het Tijdschrift nagenoeg de eenige
gelegenheid tot publicatie van wetenschappelijke stukken, op
phytopathologisch gebied, maar thans bestaan daartoe ook de
„Mededeelingen der Landbouwhoogeschool’ en de uitgaven van
den Phytopathologischen Dienst.

De Heer SPRENGER acht toch ook wel van belang de bevor-
dering der phytopathologie in het algemeen en de plaatsing
van meer uitgebreide, wetenschappelijke stukken. Twaalf af-
leveringen per jaar acht hij beter dan zes.

De Heer RrrzeMA Bos zegt, als redacteur van het Tijdschrift,
dat hij zich ten zeerste houdt aanbevolen voor de toezending
van veel kleine stukjes, die populariseering der phytopathologie
bedoelen; tot nog toe mocht hij er nog maar weinig ontvangen.
Vooral ook zou hij zeer prijs stellen op kleine opstellen, die niet
altijd onmiddellijk behoeven geplaatst te worden. Verder wijst
hij op de wenschelijkheid, in het Tijdschrift ook meer wetenschap-
pelijke stukken op tenemen. Er worden ook phytopathologische
onderzoekingen gedaan door personen, die niet aan de Landbouw-
hoogeschool of aan den Phytopathologischen Dienst zijn verbon-
den, en dus hunne onderzoekingen niet in de uitgaven van deze
instellingen kunnen publiceeren.

De Heer VorLKERSz meent, dat we eerst eens een paar jaar
moeten afwachten, hoe de nieuwe inrichting van het Tijdschrift
voldoet.

De Voorzitter merkt op, dat dit jaar geldelijk een abnormaal
jaar is, wegens de dure propaganda. Het volgende zal, hopen we,
meer normaal zijn en dan zullen de afleveringen van het Tijd-
schrift ook regelmatiger kunnen worden.

De Heer LINDEMAN betoogt de wenschelijkheid van samenwer-
king tusschen de Redactie en den Phytopathologischen Dienst.

De Heer HESSELINK vraagt of het niet mogelijk zou zijn,
de geschriften van den Phytopathologischen Dienst niet in het

Tijdschrift over te nemen, maar ze, met het Tijdschrift, aan de _

leden te zenden. Hij stelt voor, aan de Regeering te verzoeken,
de daartoe noôdige exemplaren kosteloos beschikbaar te stellen.
Het doel, met de uitgaaf dier geschriften beoogd, nl. bevorde-
ring van den bloei van land- en tuinbouw door ze onder het oog
te brengen van een zoo groot mogelijk aantal belangstellenden,
zal daardoor des te beter bereikt worden.

Bme nee

143

Na eenige bespreking wordt besloten, aan het Bestuur op te
dragen, een verzoek in dezen geest tot den Minister te richten.
Hierop wordt de vergadering gesloten.

HET MUSEUM VAN HET STAATSBOSCHBEHEER.

Nagenoeg alle aanwezigen brachten daarna een bezoek aan
het nieuwe museum van het Staatsboschbeheer, Museumlaan 2.
Zij werden daar rondgeleid door den Heer Van Drsser, die hun,
evenals de Heeren HESSELINK en VAN HARENCARSPEL, vele
toelichtingen verstrekte.

Het museum beslaat de benedenverdieping van een groot
gebouw in het Hoogelandsche Park; daarboven zijn de bureau’s
van het Staatsboschbeheer gevestigd. Het bestaat uit vier in
elkaar loopende vertrekken, terwijl ook in de hal, die toegang
geeft tot het gebouw, een en ander is ten toon gesteld. Al dade-
lijk bij het binnentreden ziet men hier eenige insectaria met
levende insekten, die voor verschillende houtgewassen schade-
lijk zijn, en daarboven opgezette exemplaren in hun verschil-
lende ontwikkelingstoestanden. Het is hier de plaats niet om
het geheele museum nauwkeurig te beschrijven; we willen dus
volstaan met een vluchtig overzicht en alleen iets langer ver-
wijlen bij die voorwerpen, welke meer in ’t bijzonder de belang-
stelling van den phytopatholoog moeten wekken.

Behalve de genoemde insectaria, vinden we in de hal o.a.
een groot aantal foto’s van de Staatsbosschen en -ontginningen,
waaronder vooral de aandacht trekken talrijke diapositieven
in natuurlijke kleuren, die bij electrische verlichting bezichtigd
kunnen worden.

Het eerste vertrek, links van den ingang, bevat hoofdzakelijk
kaarten en grafische voorstellingen, o.a. een kaart van Neder-
land, waarop de uitvoering is aangegeven van de Nood-bosch-
wet, die in de afgeloopen jaren zooveel mooie bosschen en lanen
heeft doen behouden blijven, en een grafiek, die de verhouding
tusschen het staats- en het particulier boschbezit in de Euro-
peesche landen weergeeft; hoewel het domein van het Ne-
derlandsche Staatsboschbeheer zich van 12.800 H.A. in 1899
tot ongeveer 28.000 H.A. in 1919 heeft uitgebreid, blijkt hieruit
toch, dat ons staatsboschbezit, vergeleken met dat in vele andere
landen, nog slechts een zeer bescheiden plaats inneemt. Ook
hier vinden we weer gekleurde diapositieven met electrische
verlichting, alsmede twee revolverstereoskopen, de eene met
foto’s van het staatsbosch- en ontginningsbedrijf, de andere
met prachtige opnamen uit het vogelleven van den bekenden
vogelfotograaf Burper. Op een tafel liggen verschillende uit-

144

gaven van het Staatsboschbeheer, o.a. de verschillende, Vlug-
schriften” over insekten, schadelijk voor naaldhout (Dennen-
scheerder, Nonvlinder, enz.) en „Brochures”’ over „het Staats-
boschbeheer en de Staatshulp bij de ontginning van woeste
gemeentegronden”’ en over „de beteekenis van de herkomst van
grove-dennenzaad voor onzen boschbouw’”’; deze zijn, op franco
aanvrage, kosteloos verkrijgbaar bij de Inspectie van het
Staatsboschbeheer te Utrecht.

Het tweede vertrek is gewijd aan de boschbescherming, een
woord, dat, gelukkig, door ons Staatsboschbeheer in zeer ruime
beteekenis wordt opgevat; want niet alleen bosschen, maar ook
allerlei andere terreinen van natuurhistorische beteekenis wor-
den krachtig beschermd. We vinden hier vooreerst fraai opgezette
exemplaren van nagenoeg alle zoogdieren en vogels, die voor
het bosch van eenig belang zijn, alsmede vertegenwoordigers
van onze duin-, strand- en weidevogels. Ten deele zijn deze ver-
eenigd tot natuurlijke groepen, zooals: een moervos met jongen;
een hermelijntje, dat een konijn aanvalt; enz. Maar de „clou”’
van dit alles wordt wel gevormd door een prachtig diorama,
waarvan de achtergrond door KOEKKOEK is geschilderd, en dat
een duinlandschap voorstelt met talrijke strand- en duinvogels.
In ’t algemeen wordt door het Staatsboschbeheer terecht veel
werk gemaakt van vogelbescherming; in het vierde vertrek
vestigen voederstandaards en nestkastjes voor de holenbroe-
ders onder de zangvogels, die voor den boschbouw van zoo on-
berekenbaar veel nut zijn door het verdelgen van schadelijke
insekten, daarop nog eens de aandacht.

Van die voor naald- of loofhout schadelijke en ook van de
nuttige insekten zijn in hetzelfde vertrek rijke verzamelingen
aanwezig; we zien er doozen met de verschillende soorten in
al hun ontwikkelingstoestanden, met de vraatstukken, die de
aangerichte schade vertoonen, en ook met de parasieten der
schadelijke insekten die aan hun al te sterke vermeerdering
dikwijls paal en perk stellen; ook foto’s van de aangerichte
verwoestingen. Voorts is er een kast met voor den boschbouw
schadelijke zwammen.

En dan, aan één der kolommen, treffen wij er een reeks
prachtige foto’s aan van het landschap en den plantengroei
der zandverstuivingen bij Kootwijk, terwijl een dergelijke reeks
aan een andere kolom ons er een denkbeeld van geeft, hoe die-
zelfde terreinen er na de bebossching gaan uitzien. Alleen reeds
deze beide reeksen zouden voldoende zijn, zoo wij daaraan nog
mochten twijfelen, om ons te overtuigen van het groote nut
der instelling, waartoe dit museum behoort.

145

De derde museumzaal is gewijd aan de kennis van den Neder-
landsehen bodem en zijn ontstaan, in het bijzonder van het
diluvium, waarop de meeste bosschen voorkomen. Aan. de wan-
den zien we platen en kaarten, die aangeven, van waar de naar
ons land vervoerde steensoorten afkomstig zijn: die van Zui-
delijke afkomst door de groote rivieren, die van Noordschen
oorsprong in één of meer ijstijden door het landijs aangebracht;
in het midden glazen kasten met een verzameling schelpen,
grondsoorten en gesteenten, deze laatsten zoowel in den oor-
spronkelijken vorm als in verschillende toestanden van verwee-
ring. En voor een venster een reeks bakken met glazen deksel,
waarin bodemprofielen van gronden, die voor het Staatsbosch-
beheer van bijzonder belang zijn: woeste gronden van goede
en slechte hoedanigheid, boschgronden die in goede, en andere
die in slechte conditie verkeeren; ook van gronden vóór en na
het toepassen van verschillende methoden tot bodem verbe-
tering.

Het vierde en laatste vertrek is dat der boschexploitatie: we
zien er fraaie stamstukken en schijven van verschillende hout-
soorten; een serie verkleinde modellen van „meilers’”” voor het
branden van houtskool; een model van een arbeiderswoning —
tevens kleine boerderij — zooals ze aan de vaste arbeiders
van dit staatsbedrijf tegen zeer matigen prijs worden verhuurd,
en nog verschillende andere zaken, waarvan we alleen nog wil-
len noemen een ‘model van de eestinrichting, door het Staats-
boschbeheer gesticht voor het drogen van dennekegels, waardoor
voornamelijk van de Grove Den inheemsch zaad gewonnen
wordt van uitstekende kwaliteit, dat althans voor onze gronden
de buitenlandsche zaden verre overtreft (zie de bovengenoemde
brochure).

Met dit korte overzicht moeten we, met het oog op de beschik-
bare ruimte, volstaan. Moge het voldoende zijn om velen onzer
lezers aan te sporen tot een bezoek aan dit hoogst belangwek-
kende museum. Het is voor het publiek kosteloos geopend op
Woensdag en Zaterdag van tien tot half vier en bovendien
den eersten Zondag van elke maand van één uur tot half vier.

H.W. H.

OVER HET BESTRIJDEN VAN DEN NONVLINDER.
(Liparis monacha.)

Begin Augustus 1919 werden op het Loo enkele nonvlinders
waargenomen in een 40—80 jarig grove dennenbosch. Bij nader
onderzoek bleek, dat de vlinders voorkwamen over eene opper-
vlakte van + 100 H.A. en dat hun aantal met den dag grooter
werd. Het terrein was scherp begrensd. Het Koninklijk Park
grenst direct aan de Oostzijde aan het besmette terrein; een
houten raster met een 3 Meter breeden weg is de scheiding;
het bestand is even oud en toch kwamen in het Kon. Park
slechts sporadisch nonvlinders voor.

Poppen waren aan de stammen in massa aanwezig, zoodat
men dus niet met een zwerm te doen had, die van elders was
komen aanvliegen.

Er werd besloten tot vangen en verzamelen van de vlinders
over te gaan. Een 100 tal schoolgaande kinderen, die juist nog
vacantie hadden, werden voor dit doel aangenomen. Zij werden
in verschillende ploegen van 10 à 15, steeds onder geleide en
toezicht, alle richtingen uitgezonden en al spoedig raakten zij
met het werk vertrouwd.

Er werd premie betaald voor rupsen, poppen en vrouwelijke
vlinders, de mannetjes werden zooveel mogelijk doodgedrukt.
De mannetjes waren steeds zéér beweeglijk en vlogen bij de min-
ste verontrusting weg, terwijl de vrouwelijke vlinders zich bijna
steeds met de hand van den stam lieten pakken. Het najagen
der rondvliegende mannetjes ging met veel tijdverlies gepaard;
in dit tijdsverloop konden meer zittende vrouwelijke vlinders
gevangen worden; vandaar dat voor de mannnetjes geen
premie betaald werd.

Het was een bezwaar, dat sommige vlinders en poppen wel
wat hoog aan den stam zaten; hiervoor werden een aantal
zoogen. „vliegenklappers”’ (bestaande uit een houten steel van
+ 25 e.M. lengte, aan welks uiteinde fijhe staaldraadjes in
waaiervorm zijn uitgespreid) aan lange stokken gebonden;
aldus konden ook de hoog zittende exemplaren gemakkelijk
gevangen worden. Veel hooger dan 4 à 5 meter zaten zij
meestal niet, de poppen konden voor het meerendeel zonder
stok verzameld worden. De ijver en handigheid, welke de
zoekers aan den dag legden, liepen nogal uiteen; er waren er
die per dag —+ 400 poppen en vlinders verzamelden, doch ook,
die er slechts een twintigtal bemachtigden. Voor elke rups,
pop of vrouwelijke vlinder werd 24 cent betaald.

Op 11 Augustus werd met dit verzamelen begonnen; de vlin-

147

ders vertoonden zich intusschen in steeds grooter getal; ook in
de reeds afgezochte gedeelten kwamen telkens weer vlinders voor,
hier werd dan weder opnieuw begonnen. De poppen zaten soms
ver achter de schors verborgen, zoodat alleen ervaren zoekers
deze vonden. Ook teekenden de vlinders zich niet altijd even
duidelijk tegen de schors der boomen af: er kwamen pikzwarte
exemplaren (var eremita) voor.

Na 5 dagen verzamelen werd het verdwijnen der vlinders merk-
baar; het popstadium duurt 2 à 3 weken, terwijl de vlinder,
naargelang het eierenleggen geschied is, ongeveer 2 weken oud
wordt. Bij het lichten met een carbidlantaarn tusschen 10 en
12 uur ’s avonds, werden voortdurend vlinders waargenomen;
het waren meest mannetjes, welke even op het licht aankwamen
om spoedig weer te verdwijnen. Van vangen op deze wijze was
bijna geen sprake; het maken van vuren met het doel de vlin-
ders zich hierin te laten doodvliegen, had hier weinig resultaat.
In ’t Spelderhold bij Beekbergen had dit wel eenig resultaat,
naar mij dit door een adj. Opzichter der Heide-Mij werd
medegedeeld. De wijfjes zaten rustig tegen de stammen en lie-
ten zich zonder eenige beweging te vertoonen door de lantaarn
beschijnen.

Uit tweehonderd poppen, verzameld uit verschillende ge-
deelten van het besmette terrein, kreeg ik 54 mannelijke vlinders,
109 vrouwelijke vlinders, 16 sluipwespen (Lehneumon flavatorius
Grav en Pimpla instigator F), 7 sluipvliegcocons, terwijl er
14 verdroogd waren of door schimmelziekten waren aangetast.

Het aantal uitgekomen mannetjes bedroeg dus 27%, dat
der wijfjes 55%. Bij een plaag in Beieren in 1890 kwamen in door-
snede 76% mannetjes voor, en in den regel schijnen de mannetjes
overwegend te zijn. In 1919 was er hier een uitzondering.
Ook bij het verzamelen bleek, dat de vrouwelijke vlinders de
overhand hadden. Bij onderzoek bleek, dat elke vlinder gemid-
deld 100 eieren bij zich had. (Grootste getal 184, kleinste 62).
In het tijdvak van 11—20 Augustus werden in ‘t geheel verza-
meld —+& 84.000 vrouwelijke vlinders en poppen. De rupsen,
die werden verzameld, blijven maar buiten beschouwing, daar
dit aantal gering was. Het aantal poppen kan gerust op onge-
veer de helft geschat worden, ongeveer dus 40.000. Laten wij
aannemen dat daarvan 55 % vrouwelijke vlinders opleveren;
dat zou dus een aantal van 22.000 geven. In totaal zijn dus
verdelgd ongeveer 44.000 + 22.000 — 66.000 vrouwelijke vlinders,
die + 64} millioen eieren gelegd konden hebben, wanneer men
althans aanneemt, dat alle vlinders bevrucht waren. De kosten
bedroegen ongeveer f 650.- hetgeen neerkwam per H.A. op

148

f 6,50. een dus nog niet zoo hoog bedrag. De dennen hebben
tot dusver nog niets te lijden gehad. Ik veronderstel dat dit reeds
het tweede jaar van optreden was. Wanneer deze vermeerdering _
over ’t hoofd gezien was (hetgeen heel licht had kunnen ge-
beuren), zouden onder gunstige omstandigheden dit jaar (1920)
de boomen veel te lijden gehad hebben en zouden de bestrij-
dingskosten zéér veel hooger geweest zijn. Tot nu toe, 10 Mei,
heb ik nog geen rupsen waargenomen. Het weer was echter de
laatste 3 weken slecht, zoodat de vreterij nog beginnen kan.

Het Loo, 10 Mei 1920. J.F, Voor

NASCHRIFT.

Dat het wegvangen der vlinders van nut is geweest, begin
ik iederen dag sterker te gelooven, daar ik op het door mij bedoelde
terrein nog slechts één rupsje heb waargenomen en overal ter
dege aan mijne oogen den kost heb gegeven.

Te Beekbergen komt de nonrups voor ineen 15à 20 H.A. groot,
pas ontgonnen 2 jarig grove dennenbosch. Met 20 tallen zit-
ten de rupsen soms aan één dennetje. Ook 5 jarige grove dennen
schudde ik ze met 20 tegelijk uit. De berkensingels zijn ook reeds
aangetast; ’t is ongelooflijk, hoe die 3 à 4 mM. lange rupsjes
de bladeren uitvreten. De kultuur grenst ten Zuiden en ten Wes-
ten aan oude grove dennenbestanden; vermoedelijk zijn zij
van daar overgewaaid. Het terrein is reeds omgraven door grep-
pels, waarin ze reeds aan te treffen zijn.

In mijn opstel besloot ik maar zoo, dat 66000 vrouwelijke
vlinders + 64 millioen eieren kunnen leveren. Ik heb er later
aan getwijfeld, of dit wel het geval kon zijn, wanneer het aantal
mannetjes slechts de helft van het aantal wijfjes bedroeg;
immers wordt veelal aangenomen, dat van de meeste insekten de
mannetjes slechts eenmaal paren en daarna sterven. Ik ben eens
aan ’t zoeken gegaan, en vond in Hesse und DoFLEIN, „Tierbau
und Tierleben’’, deel IL, blz. 471: „dass ein Männchen mehrere
Weibchen begattete, wurde bei Hemiptera, Lepidoptera (Bom-
byx, Saturniden u.s.w.)festgestellt. Bei Schmetterlingen genügt
jedenfalls nach meinen Beobachtungen einmalige Begattung zur
Befruchtung sämtlicher Eier.” Ook EsCHerIcH, „Forstinsekten
Mitteleuropa’s,”’ erster Band, blz. 122, spreekt zich in gelijken
zin uit.

Ik meen derhalve te mogen aannemen, dat ook wanneer
er van nonvlinders slechts half zooveel mannetjes zijn als wijfjes,
toch ongeveer alle wijfjes kunnen worden bevrucht.

Het Loo, 19 Mei 1920. J. F. Voautt

‘5 ‘Ain
TSL

MP are End he
zit EEE Ge
En GE

PLAAT

soon
Gee

1 BBT

EEE OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS,

_—

RECTEUR VAN HET INSTITUUT VOOR PHYTOPATHOLOGIE TE WAGENINGEN: _—

a …— ZES EN TWINTIGSTE JAARGANG — (1920).

Ia _W. B. L. VERHOEVEN, Prenten: waarmede reke-
ning moet worden gehouden bij de veldkeuring

AEMENT

tijdschrif is in den Boek-
werkrijgbaar a f 4.00; „voor
Buitenland à f 5—. (Voor België
EA apenlanpohe guldens, niet

ingen aan De. H. J. CALKOEN,
ngm. der Nederl. Phytopa-
ogische Vereeniging, Leidsche
rt 86, Haarlem.

gondenlijke afleveringen worden
verstrekt.) -

Ee RO

Druk: H. Veenman, Wageningen.

Zesde aflevering.

Prijzen per plaatsing:
Ils pag. f 3.—
Js 17213 5,
Is ” 9
ii LE}, 15.—

ADVERTENTIËN

Deze prijzen gelden voor een

Jaarcontract (12 plaatsingen).

Bij éénmalige plaatsing worden —
de prijzen met 20 0%, bij driemalige —
plaatsing met 15 0/o en bij zesmalige
plaating met 10 % verhoogd.

Voor plaatsing wende men
zich. tot den Onder-Voorzitter der
Nederl. Phytopathologische Veree-
niging, H. LINDEMAN, Boothstraat
18, Utrecht,

k reld k5 Eer a EN, ,
En Li nt tn ne Ss hehe e
pet A Se PON EN a PON en TT OE BOER, 1
we ed Ee De, ee: „

geenenaesenneseshessssennsssnn ENGE ll EI all
Vraagt voor

KOPERVITRIOOL (fijne wrede
POEDER VOOR BORD. PAP Ì
WATERVRIJE SODA ij

Prijzen en conditiën bij E 8

N.V. Kunstmesthande
MALIEBAAN 52 - UTRECHT.
Levering bij hoeveelkkeden vanaf 5 K.G.

Eenden

Zwavelzure Ammoniak.

wordt steeds meer en meer gebruikt voor
stikstofbemesting bij GRANEN en HAK-
VRUCHTEN en vindt meer en meer ingang |
door zijn bizondere eigenschappen. voor 5 |

overbemestingen:

Land- en Tuinbouwbureau der Duitsche Vereen. voor
Ammoniakverkoop Burgem. Reigerstraat 83, UTRECHT

Vruchtboomcarbolineum ged. merk „Krimpe k

Beproefd MIDDEL TEGEN PLANTENZIEKTEN
en ter verdelging van DIERLIJKE PLANTEN=
PARASIETEN bij alle CULTUURGEWASSEN.

Celje [el [el fel jol je jalal (allelen jelle jelleijel

Verkrijgbaar in bussen van I, 2, 5, IO, 25
en 50 Liter, benevens in vaten van Ioo en
200 Liter.

Vraagt prijsopgaaf en gebruiksaanwijzing.

NV. Utrechtsche Asphaltfabriek
Afd. „KOOLTEER”

v‚h. Maatschappij tot Bereiding
van Koolteerproducten
Fabriek; KRIMPEN a.d. IJSEL
Kantoren: UTRECHT, Maliebaan 35.

Brief- en Telegram-Adres:
„KOOLTEER UTRECHT’

Telefoon Interc. No. 1388, 188, 580.

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTENKUNDIGE)

VEREENIGING EN KRUIDKUNDIG GENOOTSCHAP DODONAEA TE GENT,

TIJDSCHRIET OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS.

Zes-en-twintigste Jaargang — 6e Aflevering — Juni rg2o

(Afzonderlijk verkrijgbaar als Mededeeling
no. 11 van den Phytopathologischen Dienst.)

PLANTENZIEKTEN, WAARMEDE REKENING MOET
WORDEN GEHOUDEN BĲ DE VELDKEURING.

INLEIDING.

Al meermalen is van verschillende zijden aangedrongen op
de samenstelling eener brochure ten dienste van keurmeesters
en practici, waarin een overzicht wordt gegeven van de ziekten,
waarop bij de veldkeuring moet worden gelet. Als aanvulling
van de Verslagen en mededeelingen van den Phytopatholo-
gischen Dienst No 6, waarin de ziekten der aardappelen worden
beschreven, welke met het pootgoed worden overgebracht,
verschijnt nu deze mededeeling, waarin de ziekten der granen,
peulvruchten enz. worden behandeld. Om een te groote
uitbreiding te voorkomen, zijn alleen de ziekteverschijnselen
beschreven, zooals zij zich op het veld tijdens de keuring voor-
doen, terwijl, voor zoover mogelijk, bij iedere ziekte de bestrij-
dingswijze is opgegeven. Aan het eind zijn enkele ziekten op-
genomen, waarvan nog niet voldoende bekend is, welken in-
vloed zij hebben op de qualiteit van het zaaizaad, maar
waaraan het toch voorloopig wenschelijk geacht wordt, bij de
keuring aandacht te schenken. Getracht zal worden hierom-

trent meerdere zekerheid te verkrijgen.

Ziekten en beschadigingen als het moederkoren der rogge,
aantasting door erwtenkevers en dergelijken zijn achterwege
gelaten, omdat deze geconstateerd kunnen worden bij de mon-
sterkeuringen. Evenzoo de beschrijving van de verschillende
roestsoorten, omdat hiermede bij de veldkeuring slechts in
zooverre rekening behoeft te worden gehouden, als zij van in-
vloed zijn op den stand van het gewas.

I. ZIEKTEN DER GRANEN.

Tarwesteenbrand. (Tilletia tritici).

Reeds in Juni kunnen de aangetaste aren herkend worden.
Ze zijn langer gerekt dan de gezonde aren (zie plaat VIII fig. l en_
2). De kleur is min of meer blauwachtig. Bij het afrijpen van
het graan zijn ze gemakkelijker op te merken. Terwijl de gezon-
de aren zich buigen, blijven de zieke, doordat ze lichter zijn,
meer overeind staan. De kafjes staan ook verder uiteen, waar-
door de brandaar breeder lijkt dan de normale. De brandplanten
zijn korter dan de gezonde, zoodat men bij het bezichtigen
van het veld niet over het gewas, maar in het gewas moet zien. _
Typisch is ook, dat de brandaren vatbaarder zijn voor roest
dan de gezonde. Tusschen de kafjes van de brandaren bemerkt
men heel vaak de geelachtige sporenhoopjes van de roest:
evenzoo op de bladeren.

Gerstesteenbrand. (Ustilago tecta Hordei).

Deze wordt vaak verward met den gerstestuifbrand, maar
een kenmerkend onderscheid is, dat bij den gerstesteenbrand
de sporen omsloten blijven door een doorschijnend vlies, bij
de stuifbrand niet. De steenbrandaren blijven gewoonlijk eenigs-
zins in de bovenste bladscheeden zitten. Kafjes en naalden zijn _
ook vaak aangetast en de laatste vertoonen dikwijls krommingen. —
(plaat VIII fig. 3).

Tarwestuifbrand. (Ustilago triticr).

De stuifbrandaren worden zichtbaar tijdens het bibs der —
tarwe. De zieke aren hebben weinig ontwikkelde kafjes. De /

brandsporen komen vrij tusschen de kafjes te liggen en kunnen
dus zeer gemakkelijk verstuiven (plaat VIILfig. 4). Tijdens de keu-
ring zijn de stuifbrandaren meestal al verstoven. Er zijn dan _
nieus anders dan kale aarspillen overgebleven. Tegen het rijpen _
staan deze boven het gewas uit. Door er dan over heen te zien
zijn ze gemakkelijk op te merken, vooral wanneer het gewas
eenigszins gelegerd is.

Gerstestuifbrand. (Ustilago nuda Hordei).

In onderscheid met den gerstesteenbrand, welke welbedek-
te brand wordt genoemd, geeft men deze brandsoort wel den _
naam van naakte brand. Tijdens den bloei der gerst komen
de stuifbrandaren uit de bladscheeden te voorschijn. Soms wor-
den ze aan den top een tijdje vastgehouden. De kafjes zijn
weinig ontwikkeld. Zijn de brandsporen verstoven dan vallen
de kafjes, kafnaalden en zijassen van de aar af en blijven er
niets dan bijna kale aarspillen over (plaat VIII, fig. 5, 6 en 7).

151

Deze steken even als de door stuifbrand aangetaste tarwearen
tegen het rijpen boven het gezonde gewas uit. De stuifbrand-
aren kunnen nog wel eens worden aangezien voor aren, waar-
aan vogels gepikt hebben. Het verschil ligt echter hierin,
dat bij vogelvreterij geen zwart aanwezig is op de plaats, waar
de aartjes aan de aarspil bevestigd waren, terwijl dit bij
verstoven brandaren wel het geval is.

Haverstuifbrand. (Ustilago Avenae).

Deze brandsoort treedt ook op tijdens het bloeien der ha-
ver. Aanvankelijk is de zwarte brandmassa nog door een dun
vlies omsloten, dat echter spoedig barst, waardoor de spo-
ren vrij komen te liggen en gemakkelijk verstuiven. Bij sterke
aantasting zijn de kafjes slechts weinig ontwikkeld en vallen
weldra af. De brandpluimen zijn gewoonlijk gedrongen van
vorm.

Ofschoon deze ziekte uiterlijk veel overeenkomst ver-
toont met den stuifbrand van tarwe en gerst, komt zij toch in
werkelijkheid niet daarmede, maar met den steenbrand overeen.
De zwam, die haar veroorzaakt, heeft dezelfde levenswijze als
die van den steenbrand, zoodat de bestrijding ook op dezelf-
de grondslagen berust.

Roggestengelbrand. (Urocystis occulta).

Bij deze aantasting treft men op verschillende deelen van
de plant kortere en langere zwarte streepvormige opzwellingen
aan (plaat LX fig. 3). Deze opzwellingen komen het meest voor op
het bovenste halmgedeelte, maar ook kunnen ze op de blade-
ren en de kafjes optreden. De halmen knikken op de aangetaste-
plaats gemakkelijk (plaat IX fig. 4). Doordat niet genoeg voed-
seltoevoer kan plaats hebben naar de korrels, kunnen deze zich
niet voldoende ontwikkelen. Soms ook kan de zwam in den
bloemaanleg woekeren. De korrels veranderen dan in een
zwarte sporenmassa. Deze aantasting komt slechts zelden voor.

Ook tarwe wordt enkele malen door stengelbrand aangetast.

Bestrijding der brandziekten,

Steenbrand van tarwe en gerst. Het meest en met succes ge-
bruikte middel tegen deze ziekte is kopervitriool.

Voor 1 H.L. graan wordt 200 gram opgelost in 2} L. water
met welke oplossing de graanhoop zoolang wordt omgeschept,
dat men er van verzekerd kan zijn, dat alle korrels zijn be-
vochtigd (ongeveer een kwartier lang).

Andere gebruikelijke middelen zijn Uspulun en formaline.
In Duitschland heeft men goede resultaten met Uspulun ver-
kregen. Volgens voorschrift moet het graan eerst in water
ondergedompeld worden omdat de brandkorrels (plaat LX fig.

152

Ll en 2) verwijderd kunnen worden; daarna wordt het graan
omgeschept met $ % Uspulun oplossing. Per 100 K.G. graan
wordt 10 L. oplossing gebruikt. Na de behandeling het graan
“op een vooraf schoongemaakte plek uitspreiden ter droging.
Een tweede aangegeven methode is het graan gedurende 1 uur
onder te dompelen in een M4% Uspulunoplossing.

Het gebruik van formaline is minder aan te bevelen, aan-
gezien het meermalen gebleken is, dat na langdurig staan deze
vloeistof niet meer de vereischte sterkte had behouden.

Stuifbrand van tarwe en gerst. Aangezien de veroorzaker van
deze ziekte zich binnen in de korrels bevindt, kunnen geen
uitwendig werkende middelen worden aangewend. Er wordt
gebruik gemaakt van warm water. Herst wordt het graan
gedurende 14 uur geweekt in koud water, daarna laat men
het nog 44 uur buiten water naweeken; ten slotte wordt het
gedurende 10 minuten ondergedompeld in warm water. Voor
tarwe moet de temperatuur gedurende deze 10 minuten 53° C.

zijn, voor gerst 5l—52° C. De te gebruiken thermometers moe-

ten gecontroleerd zijn, aangezien zeer vaak miswijzingen van
1 graad en meer voorkomen. Nadere bijzonderheden om-
trent de uitvoering van de heetwaterbehandeling zijn te vin-
den in de Mededeeling nr. 4 van den Phytupathologischen Dienst,
welke instelling ook gratis advies en hulp verleent.

Stuifbrand van haver. De stuifbrand van haver wordt evenals
de steenbrand van tarwe en gerst veroorzaakt door een schimmel,
waarvan de sporen zich buiten aan de korrels bevinden. Te-
gen deze ziekte kan dus ook gebruik gemaakt worden van
bijtende middelen. Kopervitriool is niet aan te raden, omdat
gebleken is, dat de kiemkracht van met kopervitriooloplossing
behandelde haver vrij sterk achteruit gaat. Zeer goede resultaten
zijn bereikt door de haver gedurende 10 minuten onder te dom-
pelen in water van 53—54° C. Er behoeft geen weeking aan voor-

af te gaan. Een behandeling met formaline geeft onzekere uit- |

komsten. Het graan wordt bij deze behandelingswijze òf ge-
durende 15—-20 minuten ondergedompeld in formaline van
11%, òf hiermede omgeschept (per H.L. haver 5 L. van deze
vloeistof). Na de behandeling blijft het graan 8—12 uur, met
vochtige zakken bedekt, liggen om zoodoende de formaline-
dampen goed te laten inwerken.

Uspulun, op dezelfde wijze aangewend als bij tarwe, schijnt
volgens Duitsche onderzoekers eveneens goede resultaten te
geven. Hier te lande zijn nog geen voldoende proeven met dit
middel genomen.

Roggestengelbrand. Deze ziekte treedt hier telande weinig

cen en

153

op. Wanneer het noodzakelijk is de rogge hiertegen te ont-
smetten kan men op dezelfde wijze te werk gaan als. bij ont-
smetting tegen steenbrand van tarwe of gerst.

Opmerkingen. Wanneer in tarwe en gerst steen- en stuif-
brand tegelijk voorkomen, moet eerst het graan ontsmet wor-
den op de voor steenbrand aangegeven wijze. Daarna wordt
de warmwaterbehandeling toegepast. Het is nl. gebleken, dat
de warmwaterbehandeling alleen den steenbrand niet altijd ge-
heel doet verdwijnen.

Bij de ontsmetting houde men zich precies aan de hierboven
gegeven voorschriften. Afwijking ervan kan òf een onvoldoen-
de werking van de ontsmetting, òf vermindering van kiem-
kracht tengevolge hebben. Er mag geen gebruik gemaakt
worden van ondeugdelijke ontsmettingsmiddelen, zoodat het
gewenscht is deze (b.v. kopervitriool) onder A. H. V. te
koopen. Men moet dan den eisch stellen, dat het 25 % koper
bevat en een zuiverheid heeft van 97—98 %. Kopervitriool
en sublimaat mogen niet opgelost worden in ijzeren of blikken
vaatwerk; hiervoor gebruike men een houten emmer of steenen
pot. Wanneer het graan zeer sterk besmet is met steen-
brandsporen, doet men goed het vooraf in water onder te
dompelen, om de bovendrijvende brandkorrels !) te verwijderen.
Voordat het dan met een ontsmettingsmiddel wordt behandeld,
moet het goed gedroogd zijn. Na de ontsmetting van het graan
moet er voor gezorgd worden, dat niet opnieuw besmetting kan
plaats vinden zooals bijv. zou kunnen gebeuren, wanneer het
behandelde graan op plaatsen wordt uitgespreid, waar besmet
graan gelegen heeft, dus op dorschvloeren, zolders enz. Het
ontsmette graan mag in geen geval in dezelfde zakken gestort
worden, waarin het zich voor de ontsmetting bevond, tenzij deze
zakken ook ontsmet zijn. Ook de zaaimachine kan een bron
van herinfectie zijn.

Men ontsmette ieder jaar opnieuw al het zaaigraan!

Voor meerdere gegevens omtrent het optreden en de versprei-
ding van bovengenoemde ziekten raadplege men: Mededeeling
nr. 4, „Steen- en stuifbrand van tarwe en gerst,” verkrijgbaar
bij den Phytopathologischen Dienst te Wageningen.

Strepenziekte van de gerst. (Helminthosporium gramineum).

De verschijnselen waaronder de strepenziekte zich voordoet
zijn vaak al aan de jonge plantjes op te merken. Op de bladeren
verschijnen, meestal het eerst in het midden der bladschijf, aan-

1) Dit zijn korrels, die inwendig geheel met brandsporen zijn gevuld
en dus soortelijk lichter zijn dan normale korrels.

154

vankelijk geelgekleurde strepen, welke later bruin worden (plaat
IX fig. 6). Op de jonge bladeren komen gewoonlijk niet meer
dan een paar strepen voor, terwijl dit op de oudere kan varieeren
van een paar tot 7 à 8. Bij zulk een groot aantal zijn ze niet altijd
meer even duidelijk van elkaar gescheiden. De strepen loopen _
in de lengte van het blad en kunnen zich ook op de blad-
scheeden (plaat IX fig. 5) voortzetten. De stengelknoopen vertoo-
nen, vooral in het eindstadium der ziekte, een bruine kleur.
Gewoonlijk worden de onderste bladeren het eerst aangetast
en schrijdt de ziekte van blad tot blad voort. Meer op het eind
van het groeiseizoen gaan de bladeren vaak scheuren en krij-
gen ze een gerafeld voorkomen.

Einde Juni ongeveer wordt bij de aangetaste planten de
groei in sterke mate belemmerd. Deze groeistoring uit zich
op drieërlei wijze:

le. De aren komen wel geheel uit de scheede, maar het laat-
ste halmlid is korter dan bij gezonde planten. Korrelontwik-
keling is zeer gering.

2e. Het bovenste stengellid blijft zoo kort, dat de aar niet
geheel uit de scheede te voorschijn komt. Men ziet dan vaak,
dat de naalden in de scheede vast blijven zitten en dat de aar
zich dan kromt als een boog. Geen, of een zeer geringe korrel-
ontwikkeling.

3e. De aar blijft door de seheede omsloten, komt dus niet
vrij, en van korrelontwikkeling is in dit geval in het geheel
geen sprake.

In de praktijk spreekt men wel van deze ziekte als van de
„doove arenziekte,’”’ wat met de slechte korrelontwikkeling in
verband staat. De aren zijn ook min of meer bruinachtig groe-
zelig van kleur. Vooral op het eind van het groeiseizoen zijn
de zieke planten vaak moeilijk op te merken, doordat deze
tusschen de gezonde ingezakt zijn, soms zelfs geheel op den
grond liggen, een nauwkeurige bezichtiging is daarom nood-
zakelijk.

Bestrijding. Hoewel niet afdoende geeft een behandeling met
kopervitriool, op dezelfde wijze aangewend als tegen steenbrand
van tarwe en gerst, goede resultaten. Wanneer elk jaar opnieuw
het zaaizaad ontsmet wordt, zullen toch in ieder geval sterke
aantastingen voorkomen kunnen worden.

II. ZIEKTEN VAN PEULVRUCHTEN.

Vlekkenziekte der boonen. (Gloeosporium — Colletotrichum
Lindemuthianum). Deze ziekte is gekenmerkt door het verschij-
nen van ingezonken vlekken op de verschillende organen van

155

de plant. Reeds zeer jonge plantjes (kiemplantjes) kunnen aan
den stengel worden aangetast. Er ontstaat dan een diep inge-
vreten, donkergrijze of zwartachtige plek. Zijn de omstandig-
heden gunstig, dan kan de stengel geheel doorrotten en de
plant afsterven.

De bladaantasting door de zwam der vlekkenziekte is meest-
al van weinig beteekenis. Treedt ze op, dan ontstaan er don-
kergrijze rottige plekken, zoodat het blad een gehavend uiter-
lijk kan krijgen. Het meest voorkomend en het schadelijkst is de
aantasting der peulen (plaat X fig. 1). Hierop worden bruingrijze
vlekken gevormd met een eenigszins verhoogden, vaak oranje-
kleurigen rand. De vlekken zijn tot 1 e.M. in doorsnede, maar
meermalen versmelten twee of meer vlekken met elkaar, zoodat
dan een zeer groot gedeelte van de peul ziek wordt. De vlekken
zijn diep in het weefsel van de peul ingezonken, vaak groeit
de schimmel door de peul heen en tast dan de daaronder gele-
gen boonen aan. Op de zaadhuid ontstaan dan donkere vlek-
ken, welke bij wit zaad duidelijk zichtbaar zijn, op donker-
gekleurde boonen echter niet altijd even gemakkelijk kunnen
worden opgemerkt. Soms is ook de aantasting zoo gering, dat
men aan de boonen zelf niets bemerkt. Een keuring van het
monster is dan ook niet voldoende.

Bestrijding. Men zorge er voor dat het gewas niet te dicht
staat, opdat de lucht goed door het gewas kan circuleeren.
Verder kunnen de boonen voor het zaaien gelezen worden,
waarbij de gevlekte boonen verwijderd worden. Het uitzaaien
van boonen, afkomstig uit peulen, waarop geen vlekken voor-
kwamen, leverde goede resultaten op.

Zie verder vlugschrift nr. 23 van den Phytoptahologischen
Dienst.

Vlekkenziekten der erwten. ( Ascochyta pisi). Evenals bij de
vlekkenziekte der boonen kan de schimmel, welke deze ziekte
veroorzaakt, ook den stengel, bladeren en peulen aantasten. De
grootste schade wordt wel aangericht door de aantasting
der jonge kiemplantjes, maar ook de aantasting "der peulen
(plaat X fig. 2) kan in enkele gevallen zeer aanzienlijk nadeel
veroorzaken. :

De ziekteverschijnselen zijn de volgende: op stengels, blade-
ren en peulen ziet men vlekken, welke eenigszins verschillend
van uiterlijk zijn al naar het orgaan, waarop zij gevormd wor-
den. Op de bladeren ziet men kleine, ronde, scherp afgeteekende,
geel tot bruinachtige vlekken. In het midden zijn de vlekken
licht gekleurd. De aantasting van de bladeren doet meestal
weinig schade.

156

Op de stengels zijn de vlekken gewoonlijk langgerekt van
vorm. Die op de bladeren en op de peulen zijn meestal rond.
Het komt vaak voor, dat meerdere vlekken tot een groote vlek
samensmelten.

Op het licht gekleurde gedeelte van de vlek, dus in het midden,
ziet men, meestal reeds met het bloote oog, maar zeker met de
loupe, tal van kleine donker gekleurde puntjes. Dit zijn de vrucht-
lichaampjes, zoogenaamde pykniden, waarbinnen de sporen wor-
den gevormd. De vlekkenziekte der erwten wordt nog al eens
verward met hagelschade. Bij deze beschadiging treft men ech-
ter niet die bruin gekleurde vlekken aan, welke in het midden
lichter gekleurd zijn en zeker niet de donkere puntjes (pykuiden).
De door hagelslag ontstane vlekken zijn gewoonlijk ook niet
zoo diep ingezonken en zeer onregelmatig van vorm.

Bestrijding. Zie vlekkenziekte der boonen.

Uitvoeriger beschrijving in vlugschrift nr. 24 van den Phyto-
pathologischen Dienst.

III. ZIEKTE VAN KLAVER,

Klaverstengelbrand. (Gloeosporium caulivorum). Verschillende
aanwijzingen zijn er, dat deze ziekte met het zaaizaad wordt -
overgebracht, maar ook verbreidt zij zich van plant tot plant.
Op een door stengelbrand aangetast perceel klaver ziet men,
dat zich doode bladeren (de onderste) gaan vertoonen. Bij
nauwkeuriger beschouwing zal men dan echter bemerken, dat
verscheidene stengels al geheel zijn afgestorven. Op de nog groene
stengels komen zwarte strepen van verschillende lengte voor
(plaat X fig. 3). Deze kunnen soms enkele centimeters lang zijn,
maar zij zijn slechts eenige millimeters breed. In het midden is
de vlek ingezonken. Ook wordt het middengedeelte wat lichter
van kleur. De vlekken worden steeds dieper en tenslotte ont-
staan er kleine scheurtjes in de lengterichting van den stengel.

De verschijnselen der ziekte hebben practici meermalen doen
denken aan vorstbeschadiging.

Bestrijding. Zaad, afkomstig van velden, waarop stengel-
brand voorkomt, moet niet uitgezaaid worden. Of een behan-
deling van het zaad met een of ander ontsmettingsmiddel goede
resultaten zal opleveren is nog niet voldoende nagegaan kun-
nen worden, daar bij de tot dusverre genomen proeven de
ziekte zich in de planten, uit onbehandeld zaad opgegroeid,
evenmin vertoonde als in de planten uit ontsmet zaad. Treedt
de ziekte bij de maaiklaver in de eerste snede op, dan doet men
het best deze zoo spoedig mogelijk af te maaien. Hierdoor

157

voorkomt men uitbreiding der ziekte en heeft men kans dat
de tweede snede vrij blijft. Alle resten moeten zoo goed moge-
lijk van het veld verwijderd worden.

ENKELE ZIEKTEN WELKER BETEEKENIS VOOR DE
KEURING TE VELDE NOG NADER ZAL
WORDEN NAGEGAAN.

Vlekkenziekte der gerst. (Helminthosporium teres). De aan-
tasting der bladeren geschiedt niet, zooals bij de strepenziekte
der gerst, gedurende den geheelen groei van de plant, maar
eerst wanneer ze geheel is uitgegroeid. Er ontstaan dan op de
bladeren streep vormige bruine vlekken (plaat LX fig 7). Deze vlek-
ken zijn echter veel minder langgestrekt dan die van de strepen-
ziekte; de lengte varieert van enkele millimeters tot hoogstens
enkele centimeters. Ze verlengen zich nooit tot lange strepen
zooals bij de strepenziekte. (Helminthosporium gramineum).
De bladeren scheuren ook niet. De ziekte verbreidt zich snel
over het geheele gewas. Er heeft een overgang plaats van plant
op plant. Doordat de ziekte pas vrij laat optreedt is de korrel-
ontwikkeling niet zoo slecht als bij door strepenziekte aangetaste
planten. De sporen kunnen ook op het zaad terecht komen
en hiermede schijnt de ziekte te kunnen worden overgebracht.

Gibberella-ziekte der haver. Deze ziekte is nog niet lang be-
kend in ons land. Toch treedt ze in verschillende plaatsen
op en ook op verschillende grondsoorten. De ziekte behoort
tot de zoogenaamde voetziekten d.w.z. dat de zwam den
voet van de stengels aantast. De verschijnselen, waarmee deze
ziekte zich voordoet, zijn de volgende: de aangetaste planten
verwelken en sterven af. De voet van de planten is afgerot.
Dit afrotten wordt veroorzaakt door de Gibberella schimmel,
welke een min of meer roseachtige kleur heeft. Op het onder-
ste stengellid maakt de schimmel voor overwintering bestem-
de zwarte vruchtlichaampjes, waarin sporen gevormd worden.
Wanneer de stengel is afgerot en deze zwarte vruchtlichaam-
pjes aanwezig zijn, kan men vrijwel met zekerheid tot Gibberella
aantasting besluiten. De zwarte vruchtlichaampjes zijn ook op
de korrels gevonden. Hieruit en ook uit meerdere andere aan-
wijzingen valt af te leiden, dat de ziekte met zaaizaad wordt
overgebracht. Omtrent de bestrijding zijn nog geen voldoende
gegevens bekend. Waarschijnlijk zal een ontsmetting van het
zaaizaad met formaline of Uspulun of een warmwaterbehandeling
zonder voorweeken resultaat kunnen opleveren.

158

Bietenbrand veroorzaakt door Phoma betae. Deze ziekte
treedt behalve aan de oudere bieten ook op de jonge plantjes
op, waarbij de door haar veroorzaakte verschijnselen onder den
naam van wortelbrand zeer bekend zijn. Wortelbrand kan
echter, behalve door Phoma betae, ook veroorzaakt worden
door twee andere schimmels, welke niet met het zaad worden
overgebracht, maar vanuit den grond de kiemplantjes aantasten.
Eveneens kan de slechte gesteldheid van den grond verschijn-
selen van wortelbrand doen ontstaan. De bietenbrand der
oudere planten wordt gewoonlijk het snel verloopend hartrot
der bieten genoemd. De ziekte treedt in Juli en Augustus
pleksgewijze of ook op verspreid staande planten op.

Het eerst vertoonen de jongste bladeren ziekteverschijnselen ;
zij worden zwart en sterven af. Daarna komen de oudere bla-
deren aan de beurt. Het kan voorkomen, dat de bieten op het
eind van den zomer van bijna alle eerstgevormde bladeren zijn
beroofd. Vaak vormen zij weer nieuwe, klein blijvende blaadjes.

Niet altijd sterven de bladeren zoo schielijk geheel af; ook
bladvlekken kunnen optreden, die licht bruin van kleur zijn
en een doorsnede hebben van 1—2 c.M. Niet zelden zijn op die.
vlekken duidelijk concentrische kringen te zien; de grenzen tus-
schen ziek en gezond weefsel zijn niet zeer scherp. Na 10 tot
14 dagen ziet men op de plekken een groot aantal kleine zwar-
te puntjes; dit zijn holle, zwartwandige lichaampjes, pykniden
genaamd, waarbinnen de sporen gevormd worden, die het voort-
bestaan van de zwam verzekeren. Het is niet onmogelijk, dat
feitelijk het eerst deze aantasting bij oudere bladeren optreedt,
zonder opgemerkt te worden, en dat de zwam daarna door de
bladstelen tot in den kop van de biet doordringt, waarvan het
boven beschreven afsterven en zwart worden der jongste bla-
deren het gevolg is. De bieten zelf worden in elk geval zeer
dikwijls aangetast; hoofdzakelijk op den kop ontstaan dan
bruine, min of meer diep in het vleesch gedrongen vlekken,
welke gaan rotten. Op de bladstelen vormt de zwam gaarne
haar pykniden; als het moeilijk is op de afgestorven, dikwijls
met saprophytische zwartzwammen bedekte bladeren, de pyk-
niden te vinden, gelukt dit niet zelden nog op de bladstelen. Ook
op de zaadstengels kan de zwam voorkomen; de aanwezigheid
der pykniden moet uitsluitsel geven of op dit orgaan voor-
komende vlekken al of niet door Phoma betae zijn veroorzaakt.

Van veel belang met het oog op de latere gevolgen is de aan-
tasting van de kelkblaadjes, die de vruchtkluwens omgeven;
hierop worden eveneens pykniden gevormd.

Dit geeft de verklaring van het feit, dat de ziekte met het zaad _

159

kan overgaan en tevens van het feit, dat deze overgang groo-
tendeels kan worden voorkomen door ontsmetting van het zaai-
zaad. Wordt nl. zulk besmet zaad uitgezaaid, dan gaat van in
de pykniden gevormde sporen de aantasting der jonge plantjes
uit, waarna deze laatste naar gelang der omstandigheden in
meerdere of mindere mate de wortelbrand verschijnselen gaan
vertoonen.

Bestrijding. Hoewel niet geheel afdoende geeft een onder-
dompeling van het zaaizaad in een 2 procents kopervitriool-
oplossing, gedurende 12—18 uur, of omscheppen van het zaad
met een 5 procents oplossing van deze stof goede resultaten.
Evenzoo 12—18 uur weeken van het zaad in 0,1 procents
oplossing van sublimaat of omscheppen met V, procents oplos-
sing. Onderdompelen van het zaad geeft betere resultaten dan
omscheppen, maar het nadeel van de onderdompelingsmethode
is, dat het zaad veel natter wordt dan wanneer omgeschept
wordt. De oplossingen van kopervitriool en sublimaat mogen niet
in blikken of ijzeren vaatwerk gedaan worden. Met het zaaien
moet men er rekening mede houden dat, vooral wanneer onder-
gedompeld is, het zaad min of meer door de wateropname is
uitgezet.

Colletotrichum-ziekte van vlas. Deze ziekte, in Amerika wel
vlaskanker genoemd, is bij ons te lande vooral bekend als ziekte
der jonge plantjes, die op de zaadlobben en bij den wortelhals
rottige, ingezonken plekken krijgen. De ziekte gaat met het
zaad over; de voortplantingsorganen van de zwam, die haar
veroorzaakt, zijn meermalen op en in de. zaaddoozen aange-
troffen. Draden van de zwam bevinden zich in de zaadhuid.
Het is ons nog niet volkomen bekend, hoe de ziekte op de
volwassen vlasplanten ten tijde van de veldkeuring te herken-
nen is; hiervoor moeten gegevens worden verzameld.

Het overbrengen van de ziekte met het zaad kan voorkomen
worden door het zaad zeer weinig te bevochtigen en daarna
te bepoederen met Normaal pappoeder (kopersulfaat + sodex).

Mozaiekziekte der boonen. Ook van deze ziekte is nog niet
met zekerheid bekend, of zij met het zaaizaad wordt overge-
bracht. Wel zijn er aanwijzingen voor, dat dit plaats heeft.

Evenals bij de mozaïekziekte der aardappelen vertoonen zich
in de bladeren licht gekleurde vlekjes van onregelmatigen
vorm en grootte, waardoor de bladeren een mozaiekachtig voor-
komen krijgen. Meestal zijn de bladeren ook, hoewel zeer ge-
ring, gebobbeld. De licht gekleurde (geen witte) vlekjes zijn
gewoonlijk slechts enkele millimeters groot. Omtrent de be-
strijding zijn ons geen gegevens bekend.

VERKLARING DER FIGUREN.

Praat VIII, fig. 1
fig. 2
fig. 3
fig. 4
fig. 5
PEAT TN MDT
fig. 2
fig. 3
fig. 4.
fig. 5
fig. 6
HE 7
it he iN Grind
fig. 2
fig. 3

. Gezonde tarweaar.

. Steenbrandaar van tarwe.

. Gerstesteenbrand of bedekte gerstebrand.
. Tarwestuifbrand.

6 en 7. Gerstestuifbrand of naakte gerste-
brand (drie stadia van verstuiving).
Gezonde tarwekorrels.

„ Steenbrandkorrels.
. Roggestengel, aangetast door roggestengel-

brand.
Kromming van het bovenste halmlid, ver-
oorzaakt door roggestengelbrand.

. Stengel met bladscheede, aangetast door

strepenziekte van de gerst.

‚ Jonge gerstplant, aangetast door strepen-

ziekte.

. Vlekkenziekte van de gerst.
. Vlekkenziekte der boonen.

‚ Vlekkenziekte der erwten.

. Klaverstengelbrand.

er PEI ve

Cn Gamen

nemer APE

PTEAALDENS

tr 4

Li Ape LE A, _KUNDIGE) VEREENIGING _

IJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN Sa
VAER
ONDER REDACTIE VAN kben el
| Pror. Dr. J. RITZEMA BOS, ER
[RECTEUR VAN HET INSTITUUT Voor PHYTOPATHOLOGIE TE WAGENINGEN. 2 ph
ZES EN TWINTIGSTE JAARGANG — (1920). RE
Zevende aflevering. / Je
INHOUD: | Ze
Dr. E. VAN SLOGTEREN. De nematoden-bestrijding in de 6
bloembollenstreek (Vervolg) . RTS è Á
Berichten van den Phytopathologischen Diensks
À Bestrijding van de aardappelziekte. Te
Boekaankondiging . eh À
JAS LEENDERTZ Czn. Eene Botrytis-ziekte op roode bessen AF
} en rabarber. : RTE te RE RE jn Gp:
$ Mededeeling - Ri:
ede
E- ABONNEMENT ADVERTENTIËN Á
E Priĳzen per plaatsing: A
3 Jepag. f 8 RS
Het tijdschrift is in den Boek- dee AoA
act verkrijgbaar à f 4.00; voor Ik WOE ge de
et Buitenland à f5—. (Voor België vk Vrede 1
s 5 Nederlandsche guldens, niet Dénd prijzen’ gelden: woort ben en
rs. 10.) Jaarcontract (12 plaatsingen). # fn
Bij éénmalige plaatsing worden — pe

de prijzen, met 20 0/0, bij driemalige
plaatsing met 15 0% en bij zesmalige we
plaating met 10 %% verhoogd. AG
Voor plaatsing wende men

zich tot den Onder-Voorzitter der
5 . Nederl. Phytopathologische Veree-
(Afzonderlijke benrinen worden | niging, H. LINDEMAN, Boothstraat
iet verstrekt.) | 13, Utrecht. 4

Betalingen aan Dr. H. J. CALKOEN,
nningm. der Nederl. Phytopa-
ologische Vereeniging, Leidsche
art 86, Haarlem.

ei Leti

mr €

Druk: H. Veenman, Wageningen.

jl,
lr
Aad

Vrachtboomcarbolinsurt ged. merk „

_ Beproefd MIDDEL TEGEN PLANTENZIEKTEN
en ter verdelging van DIERLIJKE PLANTEN-
PARASIETEN bij alle CULTUURGEWASSEN.

Verkrijgbaar in bussen van 1x 2, 5, IO, 25
en 50 Liter, benevens in vaten van roo en
„200 Liter.

Vraagt prijsopgaaf en gebruiksaanwijzing.

NV. Utrechtsche Ásphaltfabriek
Afd. „KOOLTEER" _—
vh. Maatschappij tot Bereiding
van Koolteerproducten
Fabriek: KRIMPEN a.d. IJSEL
Kantoren: UTRECHT, Maliebaan 35.

Brief- en Telegram-Adres: _
„KOOLTEER UTRECHT”

Telefoon Interc. No. 1388, 188, 580.

eer

\ y Het Landtorlantine |

Zaaizaadvereeniging ‚,NUNHEM” 1

N =Hoiland
aon | NUNHEM, LIMBURG |
ALKMAAR. teelt uitsluitend zaden van nieuw |
gewonnen, verbeterde groenteras- kf
Kunstmeststoffen sen en op verhoogde opbrengst f
6 en — zoover dit mogelijk àl —k
1tri tevens op immuniteit tegen plan
ela oan tenziekten geselecteerde soorten.

Geen Phosphorzuur-gebrek meer!|

Wij hebben aan te bieden:
Beenderphosphaat (Delft)

poederfijn gemalen, met een gegarandeerd gehalte van 38 0/o totas
phosphorzuur, waarvan 90 0 in citraat oplosbaar.
Door de hooge oplosbaarheid een uitmuntend plaatsvervanger w va:
Thomasmeel.
Vraagt prijzen aan:

N.V. Kunstmesthandel voorheen HULSHOF & (
MALIEBAAN 52 UTRECH

_ FIJNGEMALEN KAINIET

de beste
de goedkoopste
de eenvoudigste

Onkruidverdelger

Vraagt inlichtingen en brochures bij het Landbouw-
kundig bureau van het Kalisyndikaat te UTRECHT

En meenehese teder

Pp J. VAN AARDENNE 8
_ Kunstmeststoffen 8
à DORDRECHT 8
5

De Nederl.
Pomologische Vereeniging

helpt hare leden bij den _
aankoop van alle goede —
BESTRIJDINGSMIDDELEN
Schriftelijke adviezen betref:
fende de bestrijding van planten-

ziekten en schadelijke insekten

zijn voor de leden gratis.
Bureau der Vereeniging Rijnkade 8,
UTRECHT.

uinbouwmaatschappij
__ GELDERLAND”
te NEEDE.

@A@®

pecialiteit Vruchtenplantsoen.
Boomgaard- en Tuinaanleg.
Tuinarchitectuur.

D. ). VAN DER HAVE,

BOOMKWEEKERIJEN
CAPELLE bij GOES.

refe
Vruchtboomen in alle vormen.

Bessen, Frambozen en Aardbeien
voor onderbeplanting.

Elzen, Populieren en Olmen voor
scherm.

Sierplantsoen, Rozen, Coniferen, etc.
Geill. Prijscourant op aanvrage.

HAARLEM -

ween nng
Laat elk Lid onzer Vereeniging een
nieuw Lid aanbrengen!

Aanmelding s.v.p. bij den Penningmeester

Dr. H. J. CALKOEN
Leidsche Vaart 86.

jaje wiene nennen

do OOl© aso

AMSTERDAMSCHE SUPERFOSFAATFABRIEK
EN VEREENIGDE CHEMISCHE FABRIEKEN
UTRECHT

HOOFDKANTOOR: MALIEBAAN 81,
TELEFOON: 3461 en 3508 - TELEGRAM-ADRES „RODUMA”

UTRECHT

KUNSTMESTSTOFFEN,

Voor de levering van:

KOPERSULFAAT,

wende men zich tot het kantoor te zal

AMSTERDAM, Minervahaven,

Postbus 313.

Tel. N. 7655 en C. 1452. Tel. Adr. „AMSUFOS”

Fabrieken te:
Kralingsche Veer, Zwijndrecht, Groningen, Amsterdam en Pernis.

Hil
HE
u
dij
KE

|
Ï

(let Propaganda-Bureau der Nederl. Kainstmesttabriekend

Stelt zich gaarne beschikbaar:

letothet verleenen van adviesomtrent
het doelmatig bemesten van bouw-,
wei- en tuinland, met inbegrip dus
van de bemesting in bakken, kas-
sen en warenhuizen. Op aanvrage
worden door den Direeteur, zoo
mogelijk, persoonlijke bezoeken af-
gelegd.

2etot het verleenen van steun, zoo
mogelijk, voor het aanleggen van
proef velden ;

3e tot het kouden van lezingen door
den Directeur, mits tijdig aange-
vraagd;

4e tot het verleenen van advies om-
trent grondbewerking en grond-
verbetering, het bestrijden van
plantenziekten en schad. insecten,

De Directeur is voor belangstellenden te
spreken elken Maandag en Dinsdag van
Ir tot r uur, in het Hotel Coomans te
Rotterdam. 7

Het Bureau is gevestigd Wijnhaven 1105
Rotterdam, waar de Directeur mede te
spreken zal zijn. Stukken, dit Bureau be-
treffende, moeten aan dit adres worden
opgezonden.

Í
|
|
|

i
|
|

en, CEASE rn

Verspreidt volgende Vlugschriften: @

. Waar gaat het bij de bemesting K
om en wat is superfosfaat ?
„ De bemesting der aardappels op_
klei- en zavelgronden. Ee
. De bemesting der vlinderblóë-g
mige gewassen op klei- en zavel-
onden.
e bemesting der voerbieten en
en koolrapen op zandgronden. ©
De bemesting der vlinderbloe-
mige gewassen op zandgronden. © ;
De bemesting der graangewassen.
De bemesting van het grasland —
De bemesting van den tuin van
den particulier en-den beroeps:
tuinder.
9 Super
zandgrond, E

10. De teelt en de bemestië der
suikerbieten.

11. Deteelt en de bemesting van aard
appelen op zandgrond.

12. De teelt en de bemesting van”
haver op zandgrond.

13. 5 jaar achtereen dn tegenover 2
slakken op zandgrond.

09 Do

als roggebemesting °

6
=

Op aanvrage worden gratis deze vlugschriften toegezonden door den Directeur van het
Propaganda. Bureau der Ned. Kunstmestfabrieken, Wijnhaven 110b, Rotterdam.
) © (@ OVDIODIC

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE ie ate: vand
KUNDIGE) VEREENIGING.

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS.

Zes-en-twintigste Jaargang — je Aflevering — Juli rg2o

DE NEMATODEN-BESTRIJDING IN DE
BLOEMBOLLENSTREEK

VERVOLG.
III. Bestrijding der ziekte.

Al is reeds voor de herkenning en het onderzoek der planten-
ziekten een goede kennis van de kultuur zeer nodig, nog veel
meer dringend is dit voor de bestrijding. Zolang men de omstan-
digheden nodig voor de normale groei van een plant niet kent,
zal men steeds weifelende moeten blijven, waar het betreft
het oordelen over de oorzaken van een afwijkende groei. Maar
ook als we hebben vastgesteld, dat er een infectie-ziekte in
het spel is en we hebben deze in het laboratorium in al z’n
biezonderheden nagegaan, dan zal de mooiste theoreties uitge-
dachte bestrijding van generlei nut zijn, als de toepassing er
van niet oeconomies is uit te voeren.

In de eerste plaats komt het er, vooral tegenwoordig, in elke
kultuur op aan de produktieprijs van het gewas naar beneden
te drukken en daarom zal alleen die bestrijding iets waard zijn,
die een verbetering oplevert, welke ruim opweegt tegen de
verhoging van het arbeidsloon aan de bestrijding verbonden.
Dit is natuurlik niet zo te verstaan, dat deze bestrijdingskos-
teninéén jaar in hoger rendement moeten terugkeren, maar dat
het werk op de duur wordt beloond, ook al zal de opbrengst
in het eerste jaar beneden het normale zijn. Waar de bloembol-
lencultuur zeer biezondere eisen stelt, is het dus hier nog meer
dan elders nodig met de oeconomiese kant van het vraagstuk
rekening te houden. We hebben hier te doen met zeer speciale
gronden, die buitengewoon hoog in prijs zijn. Deze hoge prijs
is oorzaak, dat er slechts weinig gewassen met voordeel kun-
nen worden geteeld, ergo is de wisselbouw zeer moeilik en

162

moet men betrekkelik spoedig met dezelfde gewassen op dezelfde
grond terugkeren. De bloembollenstreek heeft met vele andere
cultuurdistrieten gemeen, dat vaak grote gebieden dicht wor-
den beplant met dezelfde gewassen, waardoor infectie-ziekten
dikwijls zo noodlottig kunnen worden. Bij vergelijking met
andere culturen doen zich echter nog zeer belangrijke ver-
verschillen voor. Vergelijken we b.v. de verbouw van rogge
en hyacinthen op 2 akkers, die even sterk met rogge-aaltjes,
respect. hyac.-aaltjes zijn besmet, waardoor van elk dezer ge-
wassen b.v. 15% der planten wordt besmet. Als eerste verschil
treedt hier op, dat de afzonderlike planten een zo groot verschil
in waarde hebben, dat al bleef de ziekte hiertoe beperkt in het
eerste jaar, het verlies van 4% der hyacinthen reeds een belang-
rijke schade zou betekenen, terwijl dit voor de rogge vrijwel
verwaarloosd zou kunnen worden. Daar de rest der rogge-
planten bovendien nu meer ruimte tot uitstoeling heeft, zal
ook bij een sterkere aantasting, de schade hierdoor voor een
groot gedeelte worden gecompenseerd. In de loop van het jaar
besmet echter elke hyacinth minstens 10 van de omstanders
en bij de oogst is dus zeker 10 x % — 5 % ziek. Wordt deze
partij opnieuw geplant, dan is een volgend jaar het percentage
zieken zeker 10 x zo groot en als we nu een partij hyacinthen
4 jaren moeten telen, voordat deze leverbaar is, dan zou hier-
van dus in ’t geheel niets terechtkomen. Wanneer we 4 jaren
achtereen rogge verbouwen op hetzelfde met rogge-aaltjes be-
smette terrein, dan zou hierop de oogst in het 4e jaar zeker
ook niet heel groot zijn. Hier kan men echter de oogst van het
le jaar terstond geheel benutten en nadat men er in is ge-
slaagd, de aaltjes door wisselbouw voor het grootste deel te
doen verdwijnen, kan men hier wederom met voordeel rogge
verbouwen. Bij de hyacinthen is echter het kapitaal voor een
groot deel gestoken in de partij bollen en hiervan gaat de
waarde van zeer hoog, tot bijna niets terug, indien reeds in het
eerste jaar ook slechts een gering percentage is besmet.
Vooral doordat deze bollen een meerjarige cultuur eisen,
waarbij een bol, die in het éne jaar ziek wordt, het volgende
jaar niet haalt, moet hier dus aan de bestrijding zeer hoge
eisen worden gesteld.

Daareen eenmaal opgetreden infectie zéér moeilik te beper-
ken is, is het natuurlik het beste de infectie te voorkomen;
dit kan men bevorderen door een zeer strenge controle op
het plantmateriaal, dat aan zeer hoge eisen moet voldoen.
Ook met de grootst mogelike zorg kan men echter niet steeds
een besmetting voorkomen en het streven moet er dus op zijn

163

gericht de nadelige werking van zo’n besmetting zoveel
mogelik te beperken.
Wanneer men z’n toevlucht kan nemen tot het kweken van
varieteiten, die voor de betreffende ziekte immuun zijn, dan
zal men hiermee natuurlik zeer veel bereiken, al hebben vaak
de vatbare soorten juist eigenschappen, welke men in de onvat-
bare slechts node mist. Door kruising is hier echter zeer veel
te bereiken en een onschatbaar voordeel heeft de bloembollen-
cultuur hier met enkele andere gemeen, dat nl. de gewassen
op vegetatieve wijze worden vermenigvuldigd. Men heeft dus
het gewenste doel terstond bereikt, indien men bij de ontel-
bare combinatie’s van kenmerken, welke men bij één enkele
kruising verkrijgt, er één heeft, die aan de gestelde eisen vol-
doet. In het algemeen moeten we bij de strijd tussen plant en
parasiet de eerste zoveel mogelik steunen, opdat ze met enige
kans op succes de strijd kan aanbinden. Ook als men geen
immune varieteiten heeft verkregen, kan men toch de resisten-
tie van het gewas zeer sterk verhogen, als men riauwkeurig
op de hoogte is van de wisselwerking, die er tussen de plant en
haar vijand bestaat, en weet, welke invloed verschillende uit-
wendige omstandigheden op de uitslag van de strijd kunnen
uitoefenen. Zo zijn er zeer mooie resultaten verkregen door het
terughouden van het plantgoed in het najaar, waardoor men
heeft verkregen, dat ze in het voorjaar later opkomen en hier-
door aanmerkelik minder van „het vuur” hebben te lijden. De
ondervinding heeft geleerd, dat men niet ongestraft 2 jaren
achtereen tulpen verbouwt op hetzelfde perceel; een misoogst
is zeker het gevolg en we wachten daarom 2 of nog liever 3 à 4
jaren, voordat we met tulpen op hetzelfde land terugkomen.
Kunnen we dus soms door het aantal vijanden belangrijk te
verminderen of door de plant in buitengewoon gunstige omstan-
digheden te brengen, bereiken, dat de plant de zege behaalt
in de strijd, de verhouding tussen de nematoden en de hya-
ceinthen en narcissen is te vergelijken met die van de pest tegen-
over de mens. We kunnen isoleren en misschien met grote voor-
zorgen een besmetting voorkomen, als ze eenmaal zijn aange-
tast, dan is de sterfte steeds 100 % van de patienten. Onvat-
bare varieteiten bestaan er tot heden niet. De ziekte loopt bij
de ene varieteit sets sneller dan bij de andere, meestal is dit
verschil echter aan andere factoren, zoals bv. vochtigheid
van de bodem toe te schrijven, er aan gaan ze allen. Verschuiven
van groei- of bloei-periode geeft niet, daar op elk tijdstip van de
groei en op elke tijd van het jaar de besmetting kan plaats
hebben. In een toch verloren proces, wanneer b.v. een partij

vrij erg ziek is en we deze nog één jaar moeten opplanten
om haar tot „leverbaar”’ te doen groeien, kunnen we misschien
door erg laat of zeer diep planten bereiken, dat een iets groter
percentage aan de finish komt. Voor de kwekerij is dit echter
vangeen betekenis en we moeten hier dus zeer krachtig ingrijpen,
als we iets willen bereiken. Het grootste bezwaar blijft steeds
nog, dat indien we eenmaal een partij hyacinthen of narcissen
ziek hebben, we er zelfs niet mee klaar zijn, als we voor een jaar
van de gehele oogst afzien en de gehele partij opruimen. Behalve,
dat we hiermee een deel van het bedrijfskapitaal, dat voor een
groot deel in de partijen zit, prijs geven, blijft bovendien de
ziekte in de grond achter, waar elk besmet perceel een voortdu-
rend besmettingsgevaar oplevert, zowel voor de omringende
grond, als voor de rest van de bloembollenkraam.

Voor de bestrijding van de gevreesde ziekte moeten we haar
dus bevechten op twee plaatsen, zowel in de bollen als in de
aarde en de bespreking dezer bestrijding wil ik daarom ook in °
drie gedeelten behandelen, nl:

le. Bestrijding der nematoden, terwijl de bollen op het veld
staan, in de grond en de bollen tegelijk.

2e. De bestrijding der nematoden in de aarde.

3e. De bestrijding der nematoden in de bollen.

164

le. Bestrijding van de nematoden in de aarde en de bollen, ter
wijl het gewas te velde staat.

Zoals ik bij de bespreking van de kenmerken van het aaltjes-
ziek reeds heb uitgelegd, gaan de aaltjes, welke met een besmet-
te bolin een partij zijn gebracht, van deze bol in de grond over,
om van hieruit weer andere bollen in de omgeving aan te tasten.
Zowel in de bollen als in de aarde zijn het slechts de aaltjes,
die de gevaarlike eigenschappen bezitten en wanneer we dus
deze overal, waar ze voorkomen, wisten te herkennen, zouden
we ze kunnen wegnemen en vernietigen.

Nu zijn de zieke bollen, zolang ze groeien, aan de hiervoor
aangegeven kenmerken inderdaad als aaltjes-ziek te herkennen
en deze bollen tevens als reagens gebruikende op het al of niet
besmet zijn van de aarde, kunnen we, over een met narcissen
beplante akker gaande, tevens hieraan herkennen, waar de grond
besmet is. Wanneer we dus de zieke bollen zorgvuldig uit de
partij verwijderen en tevens de aarde meenemen voor zover
deze aaltjes bevat, dan vangen we twee vliegen in één klap
en zuiveren op deze wijze tegelijkertijd zowel de partijen als de
grond. Daar dit tevens de beste manier is om de besmette grond
te zuiveren, is het van zeer groot belang te weten, hoeveel aarde

165

we rondom een zieke bol moeten meenemen. Hiervoor is het
noodzakelik te weten in welke richting en met welke snelheid
zich de aaltjes in de grond verplaatsen, en om hiervan meer ken-
nis te verzamelen, zijn door mij een aantal proefnemingen
verricht, waarvan ik er enkele zal mededelen.

Uitgaande van een gezond perceel, waarop een partij nar-
eissen met enkele zieke bollen is geplant, wordt de grond vanuit
deze zieke bollen als centra besmet en het komt er dus op aan
de zieke bollen zo vroeg mogelik te herkennen en deze zo
spoedig mogelik te verwijderen. Hoe eerder men er bij is, des
te minder aarde behoeft men te verplaatsen. In één jaar zag ik
de ziekte zich vanuit één punt over een afstand van + 60 c.M.
in één richting verspreiden, d.w.z. tot op deze afstand was
in de oorspronkelik gezond rondom een zieke bol geplante nar-
cissen, nog in het eerste jaar vóór het rooien de ziekte te her-
kennen.

Daar het zeer wel mogelik is, dat een plant kort geleden
reeds is besmet, maar de ziekte nog niet zichtbaar is geworden,
zal men dus het veiligst doen, wanneer men rondom de duidelik
zieke bollen nog minstens één, liefst twee reeksen der schijn-
baar gezonde als ziek beschouwt. Men neme dan dit gehele
complex, bollen èn aarde, uit de partij weg en brengen dit
(zonder morsen!) naar een plaats waar de aaltjes geen schade
kunnen doen. Een zéér voorname vraag is, hoe diep men de aarde
moet wegnemen en hiervoor is het van groot belang, dat bij
zeer veel experimenten telkens weer is gebleken, dat de aaltjes
zich schijnbaar bij voorkeur in de allerbovenste grondlagen ophou-
den. Hierom is het m.i. voldoende, dat men de aarde tot even
onder de zieke bol meeneemt, mits men er zorg voor draagt niet
hierbij zand te morsen. De in verband met deze kwestie genomen
experimenten hebben vaak zeer interressante resultaten opge-
leverd. Eén van deze experimenten hoop ik met behulp van fig.
l(bladz. 166) door een beschrijving, duidelik te kunnen maken.
Van vier bedden narcissen: 2 Dubbel van Sion en 2 Sir Watkin,
werd van één bed Sion en één bed Watkin telkens één helft
geplant op 5 c.M. diepte en de andere helft op 15 c.M. diepte.
Nadat de bollen met aarde waren toegedekt, werd over de 4
verschillende percelen een gelijke hoeveelheid infectie-materiaal
uitgestrooid. Het volgende voorjaar bleek, dat er van de diep-
geplante bollen 6.7 %,respect. 6.7% ziek waren geworden en
van de ondiepgeplante 46.7 % respect. 75.7 %. Op elk halfbed
waren geplant 210 narcissen en het aantal zieken was diep
geplant 13 en 13, ondiep geplant 97 en 159. Nog meer van
belang waren echter de uitkomsten van de volgende twee bed-

166

den, waarvan ook telkens één helft werd geplant op 5 c.M.
diepte en één helft op 15 c.M. diepte; vóór het planten was
in beide bedden de infectie aangebracht op een diepte van
25 e.M. en nu is het merkwaardig, dat hier wederom van de
ondiep geplante bollen veel meer ziek bleken dan van de diep-
geplante, ondanks dat de laatste zich 10 e.M. dichter bij de
besmettingslaag bevonden. Hier waren op elk halfbed geplant
231 narcissen, waarbij van de ondiepgeplanten 152 en 155, dit is

INFECTIE OP 25cM DIEPTE.

DIEP Á IR WATKIN oNDIep
Kk Kd KIEL
saseen

BE”

0%
toauvodonepanouwons cen enoeonvoord)
CanecutuvancuauondaanssdeuwsDdonn

INFECTIE OP 2cM DIEPTE.

SIR WATKIN
FERRE

UNDIEP
ET Ei

Ene ve …. d en
nl MENE 1 OELSCHRE Jl EET CS LENS EE EE hj

….
. .
. se
engdoordenntonnasGbenesCdesers
sevosspsngwurg0onouwdouwvaanrde

ONDIEP
estdarsee

DIEP DUUR VAN SION
ee Ker Has

e Evan, Sese
p es ERE
PEAR ï Toensaansoneoveuansdansnnsnunng
jeatsonuvaevovannegsgonsonvaagdoo
LE Í |
ennn ntm mnd es Dd

Fig. 1.

61.5 % respekt. 67 % en van de diep geplanten 51 en 46 d.i.
22.8 % respekt. 19.9 % ziek werden. Deze resultaten zijn slechts
te verklaren door aan te nemen, dat de aaltjes zich vanuit de
diepte eerst naar de oppervlak begeven en hier de narcissen
aantasten. Daar de infectie plaats heeft bij de neus van de
bol en de aaltjes waarschijnlik gemakkeliker in de zachte
spruiten, die juist de bol hebben verlaten, kunnen binnendrin-
gen, dan wanneer deze eerst reeds een eind uitgegroeid en meer
verhard zijn, is de meerdere infectie van de ondiep geplante
bollen ook begrijpelik. Hierbij komt nog, dat zodra na het

167

planten de narcis een neus buiten de bol maakt, deze zich
bij de ondiep geplante bollen veel eerder in de besmette laag
bevindt, dan bij de diep geplante bollen het geval is.

Meen ik dus te moeten aanraden om rondom de zieke bollen
het mee uit te nemen zand een zo groot mogelik oppervlak
te geven, op grond van voorgaand beschreven en andere proef-
nemingen, durf ik te veronderstellen, dat de diepte niet verder
dan even onder de zieke bol behoeft te worden genomen.

Verschillende proefnemingen op grotere schaal zijn hierom-
trent nog in gang.

Voorgaande methode is verreweg de beste en meest afdoende
bestrijding der ziekte in de bloembollenkraam als een geheel,
daar we op deze wijze zowel de partijen als de grond zuiveren.
Helaas ontdekt men echter niet steeds tijdig genoeg de ziekte
om deze bestrijdingswijze zorgvuldig genoeg toe te passen en
het blijft dus ook zeer gewenst om de grond en de bollen
ieder afzonderlik zoveel mogelik van aaltjes te bevrijden.

2e. De bestrijding der nematoden in de aarde.

Wanneer er geen bollen op het land staan, is het prakties
onmogelik om uit te maken, òf en waar zich in de grond nemato-
den bevinden. Heeft men dus zekerheid, dat ergens zieke bollen
hebben gestaan en dus de grond is besmet, dan moet men de
akker in z’n geheel een zodanige behandeling doen ondergaan,
dat de nematoden op de een of andere manier onschadelik wor-
den gemaakt. Uit hetgeen ik in het begin van dit hoofdstuk
heb gezegd, is voldoende gebleken, dat het voor de bloembol-
lencultuur in het biezonder van zeer groot belang is, zo enigs-
zins mogelik liefst 100 % van deze dieren kwijt te raken.

Verschillende chemikalien werden als desinfectans geprobeerd,
maar deze hebben geen voldoende resultaten opgeleverd. Een
eerste vereiste is steeds, dat de kosten niet meer zullen bedragen,
dan met de hierdoor verkregen meerdere opbrengst van het
perceel in evenwicht is te brengen. Hier zijn we in de bloembollen-
streek eens in dit opzicht in een gunstige positie, daar mij
meermalen is verzekerd, dat men gaarne f 1000 per H.A. voor
een grondige ontsmetting zou betalen. Grote hoeveelheden
dubbelkoolzure kali, benzine, zwavelzure ammoniak —+ kalk,
landbouwzout en zelfs zwavelkoolstof tot + 300 gram per
M?2 gaven geen resultaat, zodat ik denk, dat we, wat de bodem-
ontsmetting betreft, tenminste in de bloembollenstreek niets
zullen kunnen bereiken, tenzij misschien door het verhitten van
de bovenste aardlagen door middel van stoom. Het is echter
de vraag of dit ooit zo in ’t groot zal zijn toe te passen, dat het

168 »

werkloon en waarbij ’t in dit geval voor al aankomt, de prij-
zen der. steenkolen, hiervoor geen bezwaar zullen opleveren.

In de bloembollenstreek bestaat reeds van oudsher de ge-
woonte de grond te „delven”’; hierbij wordt de bovensteek
in de diepte gebracht, terwijl de ondergrond naar boven komt.
Men doet dit zeer zorgvuldig, waarbij geen grond wordt gemorst _
en voor de verversing van de cultuurgrond zal dit, ook afge-
zien van de nematoden-ziekten, steeds nodig blijven. Het zwart-
snot in de hyacinthen heeft men vooral ook met behulp van
het delven bestreden en hierbij zeer veel baat gevonden. Het
was ook gewoonte om tegen het oudziek der hyacinthen een
ziek perceel te delven en zonder twijfel raakt men hiermee ook
de grote massa der aaltjes kwijt. Men was het er echter
nog niet over eens, hoe diep men moest delven; terwijl een diepte

enal

Gw u In u \ \ \ u u x

000000 OOOHEG HOOOOE 0IHOCO ODOHOG AOCOOG ONGOOE MOET
000000 OOOOOO OOOOOO OGGHOO GOOOL GOJO0 OOOODO OOOOGOO 0D
\ \ A n u “ \ x u
Fig. 2.

van twee steken vrij algemeen onvoldoende werd geheten en
de meerderheid met drie steek genoegen nam, waren er ook meer-
dere kwekers, die liefst een diepte van vier steek noodzakelik
achtten. Steeds werd er echter de bedinging bij gemaakt, dat
het delven „netjes”’, dus zonder morsen van aarde van de boven-
steek op de pas bovengebrachte ondersteek, moest geschieden.

Daar de kwestie van het arbeidsloon weer van zeer groot be-
lang was, stelde ik mij tot taak om zo mogelik uit te maken,
hoe diep werkelik de aaltjes in de grond moesten worden ge-
bracht, opdat ze niet meer naar boven zouden kunnen komen.
Ik nam daartoe een serie van experimenten, waarbij ik bollen
plantte in steenen buizen, zgn. grès-buizen, zoals wel voor riole-
ring worden gebruikt, die hiertoe vertikaal in de grond werden
geplaatst. Ze waren gevuld met zuiver zand en beplant met ge-
zonde bollen, terwijl er op verschillende diepte onder de bollen
besmettingsmateriaal, bestaande uit snippers van zieke nar-

169

eissen, respekt. hyacinthen was gebracht. In ’t geheel waren
er 96 buizen, welke waren besmet op 5 c.M., 10, 20, 30, 40, 50,
60, 70, en 90 c.M. vanaf de bovenrand der buis, terwijl de bollen
telkens op 10 e.M. van de bovenrand waren geplant. Er werden
telkens 6 buizen beplant met narcissen en 6 met hyacinthen en
het resultaat was, dat in alle buizen alle bollen (dus 100 %)
ziek werden, ook dus in die 12 buizen waar de besmetting op
90 e.M.onder de bovenrand van de buis was aangebracht en
hier moesten de aaltjes dus over deze afstand naar boven
zijn gekomen. Zie fig. 2.

Wanneer we deze proefnemingen terstond met de toestand
in de praktijk mochten vergelijken, dan zou hieruit dus volgen,
dat we door middel van delven de aaltjes nooit allemaal kunnen
kwijtraken. !) Nu is in deze buizen de infectie natuurlik wel
zeer sterk geweest, maar het delven beoogt juist zekerheid te
hebben om alles te doen verdwijnen en nadat ik deze resultaten
had verkregen, heb ik nog meer in de praktijk rondgekeken,
de ervaringen hier opgedaan gecontroleerd en ook hier meerdere
aanwijzingen gevonden, dat inderdaad ook in de praktijk de
besmetting na het zeer diep delven soms weer naar boven komt.
Ik kan hier alle gevallen niet opnoemen, maar een eigen expe-
riment wil ik nog even mededelen. Ik liet graven een gat van
1 meter in het vierkant en 80 c.M. diepte en bracht op de bo-
dem van deze kuil een aantal stukken van zieke hyacinthen,
waarna deze opening weer werd dichtgeworpen. Het gat was
gegraven in het midden van een hyacinthenbed en dit werd na
het dichtwerpen van de kuil over de gehele lengte (10 meter) met
hyacinthen beplant. Op het bed werden geplant 432 hyacinthen
en deze waren alle gezond in het volgende jaar, behalve een
5 tal hyacinthen van de 79 welke boven de gegraven kuil waren
geplant. Hier waren dus ook een aantal aaltjes er in geslaagd om
door de aardlaag van + 80 e.M. diepte naar boven te komen. *)
Nu was uit deze experimenten niet op te maken, of de aaltjes
door het grondwater, dat in de bloembollenstreek zeer hoog

1) In de praktijk wordt meestal nadat op een perceel zieke bollen
hebben gestaan, dit in de volgende winter gedolven en dan eerst
weer na een of meer jaren met hetzelfde gewas beplant. Bij het
delven worden alle voedsterplanten naar beneden gebracht en blijft
er voor de Nematoden geen voedsel in de bovengrond over. Er heeft
dus tevens een uithongeringsproces plaats en op grond van enkele
proefnemingen ben ik overtuigd, dat de tijd gedurende welke de
aaltjes zonder geschikte voedsterplanten in onze gronden kunnen
blijven leven niet zolang is, als men wel heeft aangenomen.

2) In een parallelproef geheel op dezelfde wijze genomen met nar-
cissen, werd in 1919 geen ziekte geconstateerd, maar bleken in April
1920 3 planten ziek te zijn.

170 -

staat, naar boven waren gevoerd, of onafhankelik hiervan,
zelfstandig naar boven waren gekropen. Om deze vraag op te
lossen, plaatste ik het volgende jaar een aantal grès-buizen zo,
dat ze 25,35, 45, 55 en 65 c.M. boven de grond uitstaken. Hierin
werd de besmetting op ongeveer 70 c.M. van de bovenrand der
buizen aangebracht, terwijl ze op de gewone wijze met bollen

werden beplant (zie fig. 3). Het resultaat was, dat in elk der

serie's van 6 buizen in alle buizen bollen ziek werden, terwijl in
de laatste serie.alle bollen totaal verdwenen waren. In deze
laatste serie waren de bollen, die een hoge grondwaterstand
nodig hebben, doodgegaan en misschien ook nog bevroren en
na dien tijd geheel opgevreten door allerlei waarschijnlik gro-
tendeels . saprophyties levende organismen; aan de resten was

het niet meer vast te stellen of ze nog aaltjes-ziek waren

geweest. Als conclusie uit dit experiment mogen we echter

in elk geval opmaken, dat de aaltjes in staat zijn, zonder behulp

Fig. 3.

van het grondwater, dat toch nooit hoger dan het grondniveau

stijgt, in dit geval over een afstand van ongeveer 55 c.M.

actief naar boven te kruipen. !) Deze proefnemingen zijn dit jaar

nog uitgebreid, om tevens de invloed vast te stellen van de
wijdte der buizen, de sterkte der besmetting, de vastheid van
de grond in de buizen en de aard van het inwendig oppervlak der
buizen. Al zal men bij het diepdelven zeker wel de overgrote
meerderheid der aaltjes onherroepelik begraven, een gering per-
centage zal weer naar boven kunnen komen. Wanneer we nu

hebben geconstateerd, dat de aaltjes in de allerbovenste grond-
laag voorkomen, dan is het de vraag of we niet oeconomieser deze
bovenste laag kunnen wegnemen en door zuiver zand vervangen.
We moeten hiervoor zo nauwkeurig mogelik de dikte der be-_
smette laag bepalen en ook hieromtrent heb ik enkele proef-_

nemingen ingesteld, welke voor een deel nog, ook op grotere
schaal, in gang zijn. Een zwaar besmette ring, waaruit de aarde

1) Bij de experimenten voor het seizoen 1910—1920 is dit over een
afstand van 75 cM. mogelik gebleken.

over een diepte van 18 e.M. zorgvuldig was weggenomen, en
die na bijvullen met zuiver zand met gezonde bollen was be-
plant, bleek het volgende jaar geen zieke narcissen meer te
bevatten. !)

Het zal natuurlik wederom een kwestie van werkloon wor-
den, of we op den duur de voorkeur zullen moeten geven aan
het uitvaren van de bovenste zieke grond en het invaren van
zuiver zand, boven het diep delven, dat minder afdoende
zal zijn.

Hierbij zal de ligging van de besmette tuin, b.v. aan geschikt
vaarwater, een zeer belangrijke faktor zijn, daar zonder dat het
aan- en afvoeren van grond op grote schaal natuurlik zeer kost-
baar wordt. In een dergelik geval zal men dus aan het delven
de voorkeur moeten geven, terwijl daarentegen voor de
echte narcissen-gronden, die door gemis aan een geschikte
ondergrond niet gedolven kunnen worden, de laatste methode
van ’t hoogste belang is. Tevens wordt hierdoor nog meer dui-
delik, van hoe grote betekenis het is om de bestrijding van de
ziekte vooral in de tijd, dat de hyacinthen en narcissen groen
op het veld staan, zéér krachtig ter hand te nemen.

(Wordt vervolgd). Dr. E. VAN SLOGTEREN.

Berichten van den Phytopathologischen
Dienst. No. 18, Juni 1920.

BESTRIJDING VAN DE AARDAPPELZIEKTE.

De aandacht van belanghebbenden wordt er hierbij op ge-
vestigd, dat de aardappelziekte (veroorzaakt door de zwam
Phytopthhora infestans) reeds op vroege aardappelen is ver-
schenen. Het ziektebeeld is thans nog iets anders, dan wij ge-
woon zijn waar te nemen, daar niet in het bijzonder het blad,
maar nu juist de stengels der aardappelplanten zijn aangetast.
Daarop doen zich zwart-grauwe, rottige plekken voor, waarop
in vochtige omgeving spoedig de sporendragers der zwam te
voorschijn komen. Het is dus eenigszins te verwachten, dat als
de droge periode, waarin wij thans zijn, gevolgd wordt door een
vochtiger, de aardappelziekte zich spoedig zal gaan uitbreiden
en dan, zooals bij latere aantasting voorkomt, vooral op het
blad. Aan hen, die voornemens zijn deze ziekte te bestrijden
door bespuiting van het aardappelgewas met Bordeauxsche of
Bourgondische pap kan dan ook in overweging gegeven worden,
deze bespuiting dit jaar vroegtijdig uit te voeren. Inlichtingen
en aanwijzingen worden gaarne gegeven door den Phytopatho-
logischen dienst te Wageningen en door de op verschillende
plaatsen gevestigde technische ambtenaren en controleurs bij
dien dienst. À

Verschenen is het: Verslag over de werkzaamheden van den
phytopathologischen dienst in het jaar 1919. Het bevat uit-
voerige mededeelingen over in 1919 waargenomen ziekten en
beschadigingen van cultuurgewassen, over onderzoekingen en
de op proefvelden verkregen resultaten enz.

Exemplaren zijn op franco aanvrage verkrijgbaar bij den
Phytopathologischen dienst te Wageningen à f 0.65.

zak

EENE BOTRYTIS-ZIEKTE OP ROODE BESSEN EN
RABARBER.

Van het geslacht Botrytis, dat oorspronkelijk geheel als
saprophyt leefde en waarvan meerdere soorten en vele ver-
scheidenheden voorkomen, deelt De BARY reeds mede, dat het
van saprophyt parasiet geworden is. Onder gunstige omstandig-
heden kan het zwammycelium zich ook op den kasgrond ont wik-
kelen, zooals Beauverie in 1899 aangaf. leder kent deze schimmel
op de rottende bladeren van Pelargonium zonale, wanneer die
in eene te vochtige omgeving overwinteren; ook op rottende
vruchten treffen we ze aan. Op de meest verschillende planten
komt ze voor. VoN KisSLING geeft aan, dat ze veel voorkomt op
Gentiana asclepiadea, Pelargonium zonale, hennep en boekweit.
Professor RrrzeMaA Bos beschrijft in 1894 in het „Tijdschrift over
plantenziekten” het voorkomen op den aardappel. In 1903 nam
PruNor waar, dat de takken van de vijg er door tot afsterven
werden gebracht. Het schijnt dat steeds dezelfde zwam (Botrytis
cinerea) daarvan de oorzaak is. Ook behooren volgens Sorauer
de Botrytis vulgaris Fr. (o.a. op Syringen, zie „Tijdschrift over
plantenziekten”, 1902 door C. J. J. vaN Harr), B. Douglasi Tub.
(op dennen, spar en larix, zie ’t zelfde tijdschrift 1897 door Prof.
RrrzeMA Bos), B. plebeja Tres., B. cana Kze et Schm. en B:
acinorum Pars (Edelfäule op druiven) met vele anderen tot deze
soort. Andere, die er echter dicht naast staan, doch o.a. duidelijk
in den vorm der conidiëndragers verschillen vertoonen, als B.
citricola (1903 — U. Brizi, op oranje en lemoen) en B.
Paeoniae Oud. (1998 — Prof. Ritzema Bos in het „Tijdschrift
over plantenziekten’, op Convallaria majalis en pioen) worden
tot zelfstandige soorten gebracht.

Uit deze korte, maar geenszins volledige opsomming moge
blijken, hoe algemeen Botrytis voorkomt en hoe gevaarlijk
ze voor onzen tuinbouw is.

En nu komt sedert een paar jaar in de aanplantingen van roode
bessen een verschijnsel voor, dat door velen,wordt toegeschreven
aan windbeschadiging gevolgd door droogte, doch waarvan even-

eens het optreden van een Botrytis de oorzaak is. De bladranden

beginnen in de maand Mei bruin-zwart te worden en om te krul-
len. De op eene dergelijke wijze beschadigde bladeren worden
later vroegtijdig geel en vallen af. Bladeren, welke reeds vroeg
die bruin-zwarte randen vertoonen, blijven in den regel klein.

Het spreekt van zelf, dat de groei van den struik lijden moet.
Dit kan zoo sterk zijn, dat de lengtegroei gering blijft. Sterk

174

aangetaste struiken zijn dan ook in den regel klein en vroeg
in den zomer kaal.

Komen aan een in den vorigen zomer goed gegroeiden struik
veel zieke bladeren voor, dan kan het zijn, dat de plant na het af-
vallen dier bladeren nog kracht genoeg heeft om weer in datzelfde
jaar bladeren en scheuten te maken, welke laatste klein blijven.
In den regel echter loopen de struiken dat jaar niet weer uit.

Bij vochtig weer ontwikkelen zich op de afgestorven randen
de conidiëndragers van een Botrytis-soort. Deze conidiëndragers
krijgt men gemakkelijk tot ontwikkeling in een 7-tal dagen,
wanneer dergelijke bladeren met eenige druppels water gelegd
worden onder een omgekeerd melkglas. Worden de bladeren
vroegtijdig geel, dan is dit veelal een teeken, dat een tak geheel of
gedeeltelijk afsterft. Onder aan den voet zijn de bastdeelen
sponsachtig-week geworden, zonder bruinkleuring.

In den winter treffen we aan de struiken, die in den zomer veel
gerande bladeren hebben en weinig groei vertoonen, meermalen
geheel of gedeeltelijk afgestorven takken aan. Op dergelijke
takken vinden we in de nabijheid der knoppen, op de bast der
oudere deelen en op de plaats waar de doode schorsdeelen
hebben losgelaten en omgekruld zijn, een rond of langwerpig
zwamkussen, waarvan de lengte 1—8 m.m. bedraagt. Hierop
vormen zich in de zomermaanden (ik vond ze reeds in Mei) een
groot aantal conidiëndragers, eveneens van Botrytis.

Het behoeft geen betoog, dat de zich daaraan bevindende
eonidiën voor de verspeiding van de schimmelplant zullen zorgen
en dit dan ook op groote schaal kunnen doen.

Dat deze schimmel ook saprophytisch leeft, maakt haar des
te moeilijker te bestrijden.

Zorgt men echter voor geschikte cultuurgronden en een
goeden bemestingstoestand, dan zal mede door het bespuiten
in Februari met een 6 % carbolineum-emulsie om de zwamkussens
te vernietigen en door in de maand Mei de bladeren 1 of 2 keer
te behandelen met eene W—1l % Bordeauxsche pap, zeer zeker
de ziekte in hare verspreiding in hooge mate worden belemmerd,
misschien wel geheel bestreden kunnen worden.

Of nu alle soorten even vatbaar zijn voor deze ziekte durf ik
niet beweren. In aanplantingen met verschillende soorten heb
ik kunnen opmerken, dat de Duitsche zure (Hollandsche dikkop)
meer aangetaste bladeren droeg, dan de vlak er naast staande
Hollandsche geelsteel. Op andere plaatsen ziet men echter ook
de laatstgenoemde sterk aangetast. Ook de Fay’s profilie blijft
er niet vrij van.

Het spreekt van zelf, dat het wegnemen van die doode takken

175

en de bruin-zwartgerande bladeren alle aanbeveling verdient. —

In de rabarber treedt eveneens in de laatste jaren: een Bo-
trytisziekte op, die vooral in 1920 veel is waar te nemen.

De groei van de aangetaste planten was in dit voorjaar eerst
normaal. Spoedig echter hield die op en de groentekweeker
plukte bijgevolg weinig stelen, De koude, die we gehad hebben,
zal daarop zeer zeker mede van invloed geweest zijn. Tijdens
die periode en ook nu nog vertoonen zich bij meerdere bladeren
verwelkingsverschijnselen. Sommigen zijn deels geel, deels groen,
terwijl anderen geheel geel worden. Dit geel gaat later in bruin
over. De bladeren worden meestal slap en de bladschijf ligt op
den grond. De bladsteel is veelal vol met groote luchtholten, die
op eene dwarsdoorsnede met het bloote oog goed zijn waar te
nemen. Bij sterk aangetaste bladstelen blijkt aan den voet het
weefsel weinig of geen samenhang meer te hebben. Het is dan
gemakkelijk stuk te drukken. Opmerkelijk is de witte kleur
van dat weefsel.

Op het bruingeworden bladgedeelte en wel meestal aan de
onderzijde der bladeren, vormen zich vlak bij of op een der hoofd-
nerven de conidiëndragers van een Botrytis. Meermalen zien
we ze ook optreden ter zijde van de plaats waar bladschijf en
bladsteel samenkomen. Deze plek is dan in den regel erg week
geworden.

Ook in de plant ontwikkelt zich deze schimmel, zoodat alle
deelen van de plant er mede besmet kunnen zijn. Een gevolg
daarvan is, dat een volgend jaar onder daarvoor gunstige om-
standigheden de ziekte zich weer openbaren kan.

Dat bij rabarber, waarvan stelen worden geoogst, een schim-
melplant gemakkelijk naar binnen kan dringen is te begrijpen,
als men aan de bij het oogsten te maken wonden denkt. Trouwens
bij de Botrytis Douglasi is gebleken, dat ook door het blad de
schimmeldraden naar binnen gaan, zonder dat opzettelijke
verwondingen aangebracht werden; waarom zou zulks bij de
rabarber niet kunnen gebeuren ?

Alleen gezonde moederplanten voor de ongeslachtelijke ver-

_ menigvuldiging te gebruiken is zeer gewenscht.
Of men in het begin van de bladontwikkeling eene bespuiting
met 4 of 1% Bordeauxsche pap ter bestrijding zal kunnen aan-
__ wenden, dient te worden onderzocht. Wel is als een zeer voor-
name factor voor het bestrijden der ziekte te noemen : het verwij-
deren van de aangetaste bladeren aan en van de verspreid liggende
bladeren tusschen de planten. In den regel zijn deze laatste
tijdens en na den pluk in een vrij groot aantal te vinden.

Utrecht. J. LEENDERTZ CZN.

MEDEDEELING.

Zooals aan onze oudere leden bekend zal zijn, werden de
eerste dertien jaargangen van het „Tijdschrift over Plantenziek-
ten” te Gent gedrukt. De kosten der uitgave kwamen voor reke-_
ning van het „„Kruidkundig Genootschap Dodonaea”’, maar onze
Vereeniging verstrekte jaarlijks een subsidie aan dat genoot-_
schap en kreeg daarvoor een aantal exemplaren, voldoende om \
aan hare donateurs en leden een exemplaar van iederen jaargang _
te verschaffen. Bij het begin van den veertienden jaargang nam
de Nederlandsche phytopathologische (plantenziektenkundige)
Vereeniging de uitgave van het Tijdschrift over, terwijl het
„Kruidkundig Genootschap Dodonaea’’ voor hare leden jaarlijks
tegen betaling een aantal exemplaren van het Tijdschrift ont-
ving en aldus onze Vereeniging bij hare uitgave steunde.

Toen in 1914 de oorlog begon, konden geen exemplaren van
het Tijdschrift meer naar België worden verzonden; en gedurende
den oorlog vergaderde het „Kruidkundig Genootschap Dodonaea”
niet meer. Echter werden nog voortdurend de voor België
bestemde exemplaren gedrukt en bewaard, om ze nadat de vrede
zou gesloten zijn, te kunnen verzenden. In het laatste jaar zijn èn
door Prof. SPRENGER èn door mij vele vergeefsche pogingen ge-
daan om te weten te komen of „„Dodonaea”’ nog bestaat en wie
de tegenwoordige Bestuursleden zijn. Ten slotte is het mij gelukt
te vernemen, dat er nog één Bestuurslid van „Dodonaea'’
overgebleven is, nl. Dr. A. J. J. VAN DER VELDE te Gent.
Deze deelde mij mee dat dit Genootschap waarschijnlijk zal
worden opgeheven. In elk geval konden geen uitgaven worden
gedaan vóór de toestand geregeld zou zijn. En daar ik sinds
mijne laatste correspondentie met genoemden Heer nog niets
weer omtrent „Dodonaea’’ heb vernomen, heb ik, in overleg
met de verdere leden van het Bestuur onzer Vereeniging, beslo-
ten, „Dodonaea’’ maar als niet meer bestaande te beschouwen,
zoodat voor ’t vervolg de naam van dit genootschap op den
titel van ons Tijdschrift vervalt. Ten gevolge van de hooge
kosten van papier en drukloonen is het beslist noodig dat de
uiterste zuinigheid wordt betracht; en het gaat niet aan, langer
een 150 exemplaren van het „Tijdschrift” voor de leden van _
‚„Dodonaea” te laten drukken, wanneer die niet door dit Ge-
schap worden gekocht en betaald.

J. RrrzeMA Bos. _—

ONDER REDACTIE VAN

Piór- Dr. be RITZEMA BOS,

CTEUR VAN HET INSTITUUT VOOR » PRAET ECCO TE WAGENINGEN: —

(ZES EN TWINTIGSTE JAARGANG — (1920).
Achtste aflevering.

veh en dic EE | ren rd Ex "
EE ST 7 Hr Me IE PT
k 7 LO ad 4 dd Nad
x Nd Ape
}

INHOUD: Dd

„ek | Blz.
I8 Dr. En. VAN SLOGTEREN. De nematoden- bestrijding in de
' ES bloembollenstreek (Slot) . Adnr dh Ant esi tol
dk ì
| had vi si
ARN
Ö |

ABONNEMENT ADVERTENTIËN —

|
„Prijzen per plaatsing: — —
Us pag. f 3—
15 ONT
Is 22409) A
'h 15,—
Deze prijzen gelden voor een
Jaarcontract (12 plaatsingen).
& Bij éénmalige plaatsing worden

Het tijdschrift is in den Boek-
ndel verkrijgbaar à / 4.00; voor
el Buitenland à f 5. (Voor België
IS EE pee gulden 2, niet

ingen aan Dr. H. J. CALKOEN,
enningm. der Nederl. Phytopa-
ologische Vereeniging, „De Pep-
1’, Dieren. -

plaatsing met 15 0% en bij zesmalige _
plaating met 10 0/0 verhoogd. _

zich tot den Onder-Voorzitter der
(Afzonderlijke afleveringen worden

niging, H. LINDEMAN, Boothstraat 13
et verstrekt.) En

13, Utrecht.

Druk: H. Veenman, Wageningen. 7

_de prijzen. met 20 0%, bij driemalige _ Ee

Voor plaatsing wende men

Nederl. Phytopathologische Veree- — :

)
ol
9
)
)
)

9
9
8
8
8

Stelt zich gaarne beschikbaar:

letothet verleenen van advies omtrent
het doelmatig bemesten van bouw-,
wei-„en tuinland, met inbegrip dus
van de bemesting in bakken, kas-
sen en warenhuizen. Op aanvrage
worden door den Directeur, zoo
mogelijk, persoonlijke bezoeken af-
gelegd.

2e tot het verleenen van steun, 200
MOERSE, voor het aanleggen van
proefvelden ;

3etot het houden van lezingen door
den Directeur, mits tijdig aange-
vraagd;

4e tot het verleenen” van advies om
trent grondbewerking en grord-
verbetering, het bestrijden van
„plantenziekten en schad.insecten,

De Directeur is-voor belangstellenden te
spreken elken Maandag en Dinsdag van
Ir tot r- uur, in het Hotel Coomans te
Rotterdam.

Het Bureauis gevestigd Wijnhaven 1105
Rotterdam, waar de Directeur mede te
spreken zal zijn. Stukken, dit Bureau be-
treffende, moeten aan: dit adres worden
opgezonden.

Op aanvrage worden gratis deze vlugschriften toegezonden- bn den Directeur van het K
Propaganda-Bureau der Ned. Kunstmestfabrieken, Wijnhaven 1106, Rotterdam.

EN VEREENIGDE CHEMISCHE FABRIEKEN
UTRECHT

HOOEFDKANTOOR: MALIEBAAN 81,
TELEFOON: 3461 en 3508 - TELEGRAM-ADRES- „RODUMA”

KUNST MESTSTOFFEN,

Voor de levering van:

KOPERSULFAAT,

wende men zich tot het kantoor te

AMSTERDAM, Minervahaven,
Tel. N. 7655 en C. 1452. Tel. Adr. „AMSUFOS**

Fabrieken te: 5
Kralingsche Veer, Zwijndrecht, Groningen, Amsterdam en Pernis.

oooovovovooovovovovovovovovoooovoovoovvvveeoov® yy

Wet Propaganda-Bureau der Nederl. Kunstmestfabrieken &

Verspreidt volgende Viugschriften.
. Waar gaat het bij de bemesting (

AP PN

DE ber Lg der aardappels RE @
5

„ De bemesting der _ vlinderbloe- EE

‚ De bemesting der voerbieten” en { 0

„ De teelt en de bemesting aer {

„ Deteelt en de bemesting van aard- 3

UTRECHT

Posthus 313.

om en wat is superfosfaat ?

klei- en zavelgronden.
mige gewassen op klei- en zäve)-
gronden.

en koolrapen op zandgronden. _—
De bemesting der vlinderbloe- _
mige gewassen op zandgronden
De bemesting der graangewassen.
De bemesting van het grasland
De bemesting van den tuin-van @
den particulier en den beroeps: @Q
tuinder.

Super als roggebemesting
zandgrond, .

op | > Î

suikerbieten.

appelen op zandgrond.
De teelt en de b-mesting, vap
haver op zandgrond.

5 jaar achtereen super tegenover
slakken op Pr En

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE PL ENEN:
KUNDIGE) VEREENIGING.

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr.J. RITZEMA BOS.

mm wi E es, Eer,

Zes-en-twintigste Jaargang — 8e Aflevering — Augustus 1920

DE NEMATODEN-BESTRIJDING IN DE
BLOEMBOLLENSTREEK

SLOT.

3e. Bestrijding der nematoden in de bollen.

We hebben gezien, dat voor iemand, die tot heden z’n kraam
en grond gezond heeft gehouden, de misère begint, doordat
hij ter kwader ure een partij plant, waarin zich enkele zieke
bollen bevinden. De beste raad zou dus zijn, om steeds van
eigen gezonde bollen voort te. blijven kweken, maar dit is
prakties niet steeds door te voeren en op een gegeven ogenblik
ontdekt men de ziekte in de een of andere partij, als deze op
het veld staat. Dit moet steeds het begin zijn, daar een kweker
die een gezonde kraam heeft, als vaste stelregel moet nemen om,
wanneer hij in een nieuwe aankoop ook maar één zieke bol
ontdekt, de gehele partij naar de vorige eigenaar terug te zen-
den. Is de partij echter eenmaal geplant, dan hale hij volgens de
hiervoor uitgelegde beginselen zoveel mogelik alle zieke bollen
hieruit, zolang de partij nog groen staat. Hebben we met nar-
cissen te doen, welke gedurende twee of meer jaren desnoods
kunnen blijven vaststaan, dan late men, als de ziekte nog op
enkele plaatsen geïsoleerd is, de partij vast staan. Na in het
eerste jaar de zieke bollen en de omstanders met de aarde
er zeer ruim te hebben uitgehaald, kan men in het 2e jaar
nagaan, waar men nog enkele zieken over het hoofd heeft
gezien,en zuivere dan de partij verder. Indien echter het aan-
tal zieke bollen te groot is, of ze zijn te veel over de gehele par-

tij verspreid, waardoor er, door het mee wegnemen van de
schijnbaar gezonde omstanders, niets zou overblijven, dan

Ee a

178 :
rooie men de partij op en moet deze dan vóór het volgende plant-
seizoen sorteren.

Hoe nu de zieke bollen er wit te halen? Uitzoeken is onmogelik,
daar de lichtaangetaste bollen uitwendig niet als zodanig te
herkennen zijn, en ook deze leveren zeer groot gevaar voor de
besmetting van de rest van de partij op. Visiteren, d.i. het
afsnijden van de toppen der bollen om op het oog te beoordelen,
of de bollen ziek zijn, zoals vroeger algemeen voor de hyacinthen
werd toegepast, is gevaarlik, daar men hierbij de aaltjes van
de zieke bollen op de gezonde overbrengt. Bovendien is het
in ’t geheel niet afdoende, omdat het onmogelik is alle zieke
bollen met het blote oog als zodanig te herkennen. Of het voor
de narcissen uitvoerbaar zóu zijn, zonder tevens nog andere
schade te berokkenen, is ook nog zeer de vraag. Meermalen heb ik
waargenomen, dat een partij gevisiteerde narcissen sterk was
aangetast door de kleine narcisvlieg, Wwmerus strigatus F. en
ik heb goede redenen, om dit voor een groot deel toe te schrijven
aan het visiteren.

Daar dus de zieke hollen niet uitwendig als zodanig zijn
te herkennen, kan slechts de enig afdoende methode zijn: het
onderwerpen van alle bollen, zieke èn gezonde, dus de gehele
partij voor zover deze „verdacht’’ is, aan een behandeling, waarbij
de zieke bollen hun infectie-vermogen verliezen. Het is hierbij
absoluut geen bezwaar, als deze zieke bollen totaal verloren
gaan, mits de gezonde niet tevens zoveel schade lijden, dat
ze te veel van hun handels- of kweekwaarde verliezen. Welk
middel zou hier kunnen baten? Juist, omdat ook de slechts
licht aangetaste bollen zeer groot gevaar voor de besmetting
opleveren en deze bollen dikwijls in de kern, dus geheel inwen-
dig, één enkele aangetaste schub, waarin duizenden aaltjes,
bevatten, moeten we een middel hebben, dat in staat is, ook
tot het centrum van de bol door te dringen'en hier de aaltjes
te doden. Wanneer we een hyacinth of narcis dwars- of over-
langs doorsnijden, zien we terstond, dat het al hoogst onwaar-
schijnlik is, dat een vloeistof of een gasvormig desinfectans
tot de kern van een ongeschonden bol zou doordringen. Een
proefneming met een eosineoplossiung geeft tevens duidelik het
bewijs van het laatste.

Het enige middel, dat hier succes kan heloven, was het
gebruik maken van warmte en het kwam er dus op aan, of de
bol lang genoeg kon worden blootgesteld aan een tempera-
tuur van voldoende hoogte om ook in de kern de parasieten
te doden. Eerst was dus te bepalen, bij welke temperatuur de
aaltjes sterven en, welke temperatuur de bollen kunnen verdra-

179

gen, zonder hierdoor te worden beschadigd. Alleen, wanneer
er tussen deze temperaturen een voldoende speelruimte lag
om een werken voor de praktijk mogelik te maken, was hiermee
iets te bereiken. Zo eenvoudig was het echter nog direkt niet,
daar we aan beide kanten te doen hebben met levende wezens,
die op de invloeden van buiten, al naar de omstandigheden,
zeer. verschillend reageren. De omstandigheden dienen dus voor
de bollen zo gunstig, en voor de aaltjes zo slecht mogelik te
worden gemaakt.

De eigenschappen van deze aaltjes zijn in dit tijdschrift
reeds zo uitvoerig door RrrzeMmaA Bos en anderen besproken,
dat ik hierover weinig zal zeggen. In één opzicht moet ik hier-
aan nog iets toevoegen, daar ik bij de vele kwade eigenschap-
pen nog een nieuwe en zeer onaangename heb ontdekt. Hoe
ongunstiger nl. voor deze aaltjes vóór de behandeling de levens-
omstandigheden zijn geweest, des te beter weerstaan ze de
pogingen om ze op deze wijze te doden. Zoals bekend is, heb-
ben deze aaltjes (het zijn vlgs. BASTIAN speciaal Tylenchus,
Aphelenchus, Cephalobus en Plectus, die deze eigenschap
bezitten) het vermogen, om als de omstandigheden voor hen
te ongunstig worden, te kunnen uitdrogen en zo zelfs jaren in
latente toestand te kunnen blijven, om bij aanwezigheid van
vocht weer op te leven. Nu is mij gedurende mijn onderzoekin-
gen tevens gebleken, dat ze in deze latente toestand zeer lan-
gen tijd aan buitengewoon hoge temperaturen weerstand kun-
nen bieden. Zo leefde er b.v. nog een gering percentage weer
op na verblijf van 9 dagen bij een temperatuur van 44—47°
Celsius en ook na verhitting gedurende 24 uur tot 58—61°
Celsius.

Scheen hierdoor de zaak vrij hopeloos, daar het absoluut
uitgesloten is, dat ook de bolien dit proces zouden kunnen door-
maken, juist de omstandigheid, dat we met bollen en aaltjes samen
te doen hebben, was aan de andere kant weer van groot voor-
deel. Waar de aaltjes eerst totaal moeten uitdrogen, voordat ze
deze temperaturen kunnen weerstaan, is hun in de bollen dit
uitdrogen onmogelik. Het zijn dus slechts de aaltjes, welke zich in
de volkomen droge buitenste schubben ophouden, die zo een
kans op ontkoming hebben. Bovendien zijn het de ergst zieke
bollen, die de meeste aaltjes buiten aan de droge schubben
hebben en deze erg zieke bollen zullen juist bij de behandeling
het eerst uitvallen.

De grote vraag was echter, of de hyacinthen en narcissen
een zo hoge temperatuur kunnen verdragen, daar deze veel ho-
ger ligt, dan de hoogste temperatuur, waaraan men b.v. de

180

hyacinthen bij het prepareren durfde bloot te stellen. Op grond
van de ervaring bij de behandeling van meer dan 20.000 bollen
opgedaan. durft ik deze laatste vraag bevestigend te beant-
woorden, mits we de omstandigheden voor de bollen zo gunstig
mogelik maken. Om dit laatste echter te kunnen doen, is het
absolwut noodzakelik, dat we het levensproces van de bollen
zo nauwkeurig mogelik in àlle details leren kennen. We moe-
ten weten, welke invloed de verschillende uitwendige faktoren
op elk tijdstip van het jaar op dit proces uitoefenen; eerst
als we van al deze zaken op de hoogte zijn, kunnen we de bollen
bij het verhittingsproces in de gunstigst mogelike conditie’s
brengen. Om te zien, of we in deze richting iets zouden kunnen
bereiken, heb ik een zeer groot aantal proeven genomen. Voor
een deel der resultaten verwijs ik naar mijn laatste mede-
deling in het Weekblad voor Bloembollencultuur van 19
Augustus 1919: „De toepassing van warmte als bestrijdings-
middel van enige bloembollenziekten.” De volledige resultaten
hoop ik binnen niet te lange tijd elders te publiceren. Voor de
verwarming van de bollen kunnen we gebruik maken van warm
water zoals ook wel voor enkele andere land- of tuinbouwgewassen
wordt gebezigd, terwijl ik meen, dat hiernaast voor de bloem-
bollencultuur voor de toepassing in het groot een verwarming
in hete lucht ook van grote betekenis zal kunnen worden.
Daar het echter niet alleen op het doden der parasieten, maar
niet minder op de toestand van de bollen nà de behandeling
aankomt, is het in de eerste plaats nodig, dat we de uitwerking
van beide media in alle omstandigheden leren kennen, voordat
we weten, hoever we hiermee künnen gaan.

We hebben niet alléén met een letale temperatuur te doen,
maar hiermee is onafscheidelik een tijdfaktor verbonden, daar
elke temperatuur een zekere tijd moet inwerken, voordat ze
de parasieten heeft gedood. Komen deze parasieten in een
hyacinth of narcis voor, dan komt hier nog bij de tijd welke
nodig is, om deze temperatuur tot het centrum van de bol te
doen doordringen, waarbij dan weer de grootte en de bouw
van de bol een’ rol speelt. \

Indien het onderzoek nu heeft geleerd, 1) dat ik b.v. door
narcissen van een bepaalde grootte 3 uur in water van 110° F.
te brengen, deze van aaltjes-ziek kan zuiveren en, dat een partij
hyacinthen zo goed als geheel vrij van oudziek is, na deze in een
schuur gedurende 24 uur tot 114—115° F. te hebben verhit,

1) Zie Weekblad voor Bloembollencultuur, September 1918.

181

dan ben ik nog niet gereed met het vaststellen van deze
noodzakelike temperatuurdosis alléén. Behalve, dat we nog met
de verschillende eigenschappen der diverse varieteiten hebben
te doen, moeten. we vooral in aanmerking nemen, onder welke
omstandigheden we met deze vastgestelde dosis deze resultaten
kunnen bereiken. Dat dit voor de aaltjes van groot belang is,
toonde ik zo juist reeds aan, maar bij het onderzoek is wel ge-
bleken, dat ook het weerstandsvermogen van de bollen van
zeer veel factoren afhankelijk is.

Eén dezer factoren is dan zeker het milieu. waarin we de bol-
lenverhitten; zo zien we, dat bollen bij een temperatuur
van 45° Celsius beter 24 uur in hete lucht kunnen verblijven,
dan gedurende 3 uren in water van dezelfde temperatuur.

Het moet nu ons streven zijn de voordelen van beide metho-
den zoveel mogelik te benutten en de nadelen er aan verbonden
te overwinnen. Bereiken we in warm water eerder het doden
der nematoden, ook de bollen lijden eerder en het is dus
vooral het laatste, waartegen we moeten waken.

Het komt er bij deze laatste methode vooral op aan de
te geven warmtedosis precies af te meten en het waren vooral
de moeilikheden hieraan verbonden, die me hiermee nog niet
tevreden deden zijn l). De resultaten van de behandeling op
groei in het volgende seizoen hangen behalve van het tijdstip
van de behandeling, vooral af van de manier waarop de bollen
na het rooien zijn bewaard, Hebben de bollen op het tijdstip
van de behandeling reeds nieuwe wortels gemaakt, dan zullen
deze bij de behandeling te veel worden beschadigd, waardoor
het kan voorkomen, dat de bollen gedurende een geheel jaar
niet boven de grond komen, zoals RAMmsBATTOM dit bij zijn
eerste proefnemingen op grote schaal zag geschieden, of soms
met zeer sterke vertraging opkomen. Het laatste zag ik bij
enkele van mijn partijen, die in 1918 te veel hadden geleden
en eerst in de zomer van 1919 gingen groeien, waardoor ze
in December 1919 op het vrije veld stonden te bloeien. Dat
bij een doelmatige berging der bollen een late behandeling
niet steeds schade behoeft te veroorzaken is mij bij verschil-
lende proefnemingen. gebleken.

Zo werden door mij op 9 Oktober 1918 gedurende drie uren
ondergedompeld in water van 116—106° F. een viertal partijen
narcissen, nl. 83 Poetaz Almira, 52 Ludsi Grand Duchesse,
116 Incomparabilis Constellation en 32 Orange Cup; deze

1) Zie naschrift.

182

partijtjes waren oorspronkelik zeer ziek, maar na de behande-
ling is alleen in de beide eerste partijtjes nog één zieke bol ge-
vonden, terwijl ze: opkwamen met 5, 28, 111 en 4l bloemen,
terwijl 22 gelijktijdig behandelde Emperor nog 44 bloemen lever-
den. Hieruit, blijkt reeds, dat niet alle varieteiten even resistent
tegen de behandeling zijn. Was reeds in 1918 de toestand van
verschillende monsters niet veel minder dan de onbehandelde
controle bollen (wat de algemene toestand, onafhankelik van
de ziekte, betreft), in 1919 heb ik een aanmerkelike verbetering
verkregen, doordat b.v. een paar monsters van narcissen King
Alfred, welke op 25 Sept. 1919 gedurende 3 uren in warm
water van 43—44° Cels. waren geweest, niet alleen vrij van
ziek bleken, maar ook beslist beter en vroeger ontwikkeld wa-
ren, dan het onbehandelde controle monster, waarvan van de
6 bollen er 4 ziek waren.

Een aantal monsters nare. Leedsi Lucifer, behandeld in warm
water van + 43.5° C., gedurende 24-25 en 3 uren op 23 Sep-
tember 1919 en opgeplant 4 Oktober 1919, is nu reeds enige
dagen zéér mooi in bloei, terwijl de bloemen in de behandelde
monsters vroeger en iets beter waren, dan in de onbehandelde,
welke 10 dagen vroeger waren opgeplant.

Van een aantal monsters Golden Spur, King Alfred, Sir Watkin
en Emperor, behandeld op 19 November 1919 gedurende 1, 2en 3
uren in water van 43—44° Cels. bleken de bloemen aanmerkelik
te zijn vervroegd. Al had b.v. bij nare. Golden Spur, op dit
tijdstip de behandeling gedurende 3 uren iets vertragend ge-
werkt, zo waren de bollen welke 1 uur waren behandeld op
16 Februarie 1920 reeds geheel in bloei (5 bloemen met lof van
28 c.M. lengte), terwijl van de onbehandelde bollen het lof
slechts 16 c.M. en nog slechts één knop even zichtbaar was.

Hieruit blijkt reeds ten duidelikste, hoeveel de resultaten
verbeterd zijn, door rekening te houden met de omstandig-
heden, welke zoveel gewicht in de schaal leggen, terwijl de
nauwkeurige bestudering dezer faktoren, welke voor de ziekte-
bestrijding noodzakelik is, tevens de verdere cultuur ten goede
zal komen.

De behandeling der bollen in hete lucht heeft, zoals reeds
hiervoor is duidelik gemaakt, voor de bestrijding der nematoden
dit bezwaar, dat we niet 100 % der nematoden doden, al wordt
het rendement der methode belangrijk vergroot, doordat ze de
overgrote meerderheid der zieke bollen uitwendig als zodanig
herkenbaar maakt. Toch zijn aan de andere kant aan de laatste
methode zoveel voordelen verbonden, dat ze voor een toepas-
sing op grote schaal van het allergrootste belang is. Behalve

185

voor de kostbare nieuwe varieteiten, waarbij werkloon en arbeid
absoluut van geen betekenis zijn in vergelijking met de prijzen
der bollen, moeten we oeconomies werken en dat is, wanneer
het grotere partijen betreft, beter mogelik, door gebruik te
maken van hete lucht.

Al acht ik het zeer wel mogelik, dat dit me het volgende jaar
beter zal gelukken, zo zijn de resultaten verkregen met warm-
water voor de hyacinthen, voor zover dit nu is te beoordelen,
nog zeer onbevredigend; zo zijn we hier dus op ’t ogenblik
nog geheel op de bestrijding met hete lucht aangewezen. Hya-
einthen en narcissen vertonen zeer karakteristieke verschillen
in hun reactie op een warmte-behandeling met warm water
of hete lucht, waarbij vooral in een later tijdperk in warm-
water de wortelkrans der hyacinthen veel eerder schade lijdt,
dan die der narcissen.

Ondanks het feit, dat de aaltjes in droge toestand zeer goed
hoge temperaturen kunnen weerstaan, zijn toch door middel
van hete lucht zeer goede resultaten bereikt, zoals bleek bij de
behandeling van een partij hyacinthen E. W. L'Imnocenece,
waarvan oorspronkelik ongeveer 60 % ziek was. Van deze partij
was, onbehandeld geplant, stellig niets terecht gekomen, terwijl
nu, na een behandeling bij 46° C., gedurende 12, 24, 36 en 48
uren het aantal zieke bollen in de partij daalde tot 31—81 %,
3,0 en 4%. Van groot belang is hierbij nog, dat een bol, welke
met enkele zieke schubben wordt geplant, niet alleen zelf geheel
verloren gaat, maar ook reeds vroeg de omstanders sterk be-
smet. Na de behandeling vond ik echter hoogstens een enkele
zwakke „spikkel” in het lof, terwijl bloem en bladeren overigens
normaal waren. Daar tevens bij de behandeling zeer veel zieke
bollen uitvallen, wordt dus niet alleen het aantal zieke bollen
sterk beperkt, maar ook de uitwerking van elke zieke bol, die
in de partij achterblijft, wordt sterk verminderd.

Zeer duidelik bleek dit ook nog door de resultaten bij het
broeien in bakjes verkregen. Van enkele bakjes met narcissen
Golden Spur, een Poetaz narcis, narcissen Emperor, en ook
hyacinth L’Innoeence, bleken deze of geheel normaal zonder
enig spoor van ziekte, of soms slechts met een lichte spikkel
op een enkel blad normaal te bloeien, ondanks, dat er oorspron-
kelik 3—5 van de 9 bollen ziek waren geweest. Zonder een be-
behandeling met warmte zou 75—100 % dezer bollen ernstig
ziek zijn geworden.

Ook voor deze behandeling is het van groot belang het meest
gunstige tijdstip te kiezen. Het weerstandsvermogen der bollen
is terstond na het rooien klein, dan wordt het groter en vervol-

184

gens neemt het weer af, vooral wat de bloem betreft. Hier is
ook noodzakelik de bestudering van het proces, dat er in de bol
tussen het rooien en het planten plaats heeft, in de tijd dus, die
zeer ten onrechte meestal de „rusttijd’”’ wordt genoemd. Ook
deze studie zal de kultuur ten goede komen.

Daar het weerstandsvermogen nauw samenhangt met de tijd
van „afrijpen” en bloei van het gewas en deze periode elk jaar
sterk wisselt, is het niet voldoende te constateren, dat b.v. in
1918 de eerste week van Augustus voor de behandeling zeer
geschikt was. Door de resultaten, zowel van warmtebehandeling
voor ziektebestrijding, als voor het prepareren voor vroegbloei,
is duidelik gebleken, dat in dit opzicht b.v. 1918 en 1919 zeer
sterk verschilden. Eerst door een nauwgezette bestudering,
gepaard met een groot aantal experimenten gedurende meerdere
jaren, zullen we aan het gewas kunnen beoordelen, op welk
tijdstip en op welke wijze we in het betreffende jaar de behande-
ling moeten doen plaats hebben. Dan moeten we ook de invloed
van de warmte op de bloei zo goed kennen, dat we ook de uit-
werking op de broei-resultaten kunnen voorspellen.

Een bezwaar bluft echter steeds bij de nematodenziekten,
dat, al zuiveren we de partijen ook nog zo goed, de ziekte in de
grond achterblijft. Het gezonde plantmateriaal zal op besmet
terrein terstond weer ziek worden. Nimmer zal men dus de bestrij-
ding van de ziekte, in de tijd, dat de partij op het veld staat
mogen verwaarlozen en een kweker zal nooit zijn kraam geheel
zuiveren, indien hij niet in de eerste plaats zijn land van nema-
toden bevrijdt.

Hieraan wil ik nog enkele woorden toevoegen over de bete-
kenis, die de toepassing van warmte kan hebben voor de be-
bestrijding van een andere ziekte in de hyacinthen, nl. het Geel-
ziek of Nieuw-ziek. Deze ziekte, veroorzaakt door Pseudomonas
hyacinthi Wakker, doet in de bloembollenstreek nog veel meer
schade dan het ringziek of oudziek. Daar geheel in strijd met
de verklaring van Erwin Surrri), de grondinfectie hierbij van
geen betekenis is, kan hiervoor juist de bestrijding van de ziekte
in de bollen alleen zoveel meer resultaten opleveren. Deze ziekte
is veel interessanter dan het ringziek der hyacinthen, omdat de
uitslag van de strijd tussen plant en parasiet meer wisselvallig
is en afhangt van zeer veel faktoren. Voor de bestrijding dezer
ziekte kunnen we daarom door middel van warmte langs ver-
schillende wegen nader tot het doel komen. Een bol, welke

1) Erwin Smriru: Bacteria in Relation to Plant Diseases.

185

geen lof meer boven de grond vormt, levert geen besmettings-
gevaar meer op voor de rest van de partij. Ook door bij een
minder hoge temperatuur te verhitten (80°—90° F.), welke
temperatuur voor de bacteria zelf gunstig zal werken, kunnen
we, terwijl we het weerstandsvermogen der gezonde bollen
verhogen, tevens de loop van het ziekteproces in de zieek
bollen zoveel versnellen, dat deze bollen in het volgende
voorjaar geen loof meer boven de grond vormen en dus hun
besmettingsvermogen hebben verloren. Door de hoogst moge-
like temperaturen aan te wenden (43—49° C.), zullen we,
ook als we hiermee niet alle parasieten doden, toch vooral
de zieke bollen uit de partij doen verdwijnen, omdat het me
bij m’n onderzoekingen is gebleken, dat het juist de zieke
of beschadigde bollen zijn, welke het minst tegen een hoge
temperatuur bestand zijn. Deze vallen dus het eerst uit. Voor
meerdere details hieromtrent verwijs ik naar mijn medeleding
in het weekblad voor Bloembollencultuur van Augustus 1919,
terwijl ik hoop op de verdere resultaten van mijn onderzoekingen
betreffende het geelziek spoedig te kunnen terugkomen.

In het rationeel toepassen van deze bestrijdingsmethoden,
voor zover het de nematoden-ziekten betreft, gepaard gaande
met de bestrijding der parasieten in de aarde, zal men mi.
enige compensatie kunnen vinden tegenover de grote vermeer-
dering der andere bedrijfskosten. Dit zal voor de welvaart
van de bloembollenstreek zeer welkom zijn en‚ naar ik hoop.
onze echt vaderlandse bloembollencultuur ten goede komen.

Dr. E. VAN SLOGTEREN.
Lisse, Februarie 1920.

NASCHRIFT.

Daar het manuscript voor het bovenstaande artiekel reeds
in Februari 1920 door mij was ingezonden, kon ik hierin nog
geen rekening houden met de resultaten der proefvelden voor
het seizoen 1919—1920. Hier en daar heb ik in een noot nog
enkele in 1920 waargenomen feiten, waar deze de voortzetting
van vroegere proefnemingen betroffen, ingevoegd. Van belang
is echter vooral, dat het toestel, hetwelk aan de moeilikheden,
verbonden aan de warmwaterbehandeling der bollen, in zeer
ruime mate tegemoet komt, zeer goed heeft voldaan. Zoals ik

186

in het Weekblad voor Bloembollencultuur van 19 Augustus 1919
mededeelde, lag het in m’n bedoeling om aan de daar beschreven
ketel een thermoregulator te doen aanbrengen, en dank zij de
welwillende medewerking van de Heer Ingenieur der Licht-
fabrieken te Leiden, is dit volkomen geslaagd. De moeilikheid
was, dat een bepaalde temperatuur (110°-111° F.) gedurende een
tijd, die samenhangt met de dikte van den bol (van 1—4 uren),
moet inwerken op de zieke bollen. Deze temperatuur moet niet
alleen gedurende de behandeling constant blijven, maar ook in
de gehele massa bollen zoveel mogelik gelijk zijn. Alle bollen
moeten aan dezelfde temperatuur worden blootgesteld, daar

‘

anders aan de ene kant een deel der bollen te veel krijgt en hier-
door waardeloos wordt, terwijl daarentegen in een ander deel
de aaltjes niet worden gedood.

Het ligt voor de hand, dat aan deze eisen des te moeiliker is
te voldoen, al naar de hoeveelheid tegelijk te behandelen bollen
groter wordt, tenzij we over een zéér grote hoeveelheid cir-
culerend water van een constante temperatuur beschikken.
Een dichte opeenhoping van een groot aantal bollen zal echter
ook hierin zoveel weerstand aan de watercirculatie bieden,
dat het ook in dit geval aanbeveling zal verdienen om de te
behandelen bollen in niet al te grote, dunne, gemakkelik door-
latende zakken ofm anden in dit circulerende water te plaatsen.

187

Het verkrijden van een grote hoeveelheid circulerend water
voor constante temperatuur eist een zeer kostbare instalatie,
al zal de moderne techniek, afgezien van de hieraan verbonden
kosten, gemakkelik aan de te stellen eisen kunnen voldoen.

Indien we willen werken met stilstaand water, dan moet
er vooral voor worden gezorgd, dat de temperatuur in alle delen,
van de water-bollen-massa zoveel mogelik gelijk is en dat wordt
bij de hier afgebeelde ketel hierdoor des te beter verkregen,
doordat de verwarming niet alleen aan de bodem plaats heeft.
Door het dubbelwandig zijn der ketel kan de verwarmde lucht
zich in de ruimte tussen de beide wanden verspreiden en wordt
het water hierdoor rondom verwarmd. Op de bodem der ketel
is nog een losse bodem van latwerk aangebracht, waardoor een
nog meer gelijkmatige verwarming van het water wordt ver-
kregen, terwijl tevens wordt voorkomen, dat er bollen door
aanraking met de direkt verwarmde bodem worden beschadigd.

Door middel van een paar nauwkeurig geboorde gasbranders
wordt voor de verwarming gezorgd, terwijl ik met behulp van
de thermoregulator de temperatuur van het water gedurende
enige dagen en nachten achtereen prakties constant heb kunnen
houden. Er zullen nog wel meerdere toestellen zijn te maken,
geschikt voor de verwarming der bloembollen in warm water,
maar steeds dienen de beide eisen in het oog te worden gehouden,
dat, le, de temperatuur van het water constant is, en 2e, overal
in de water-bollen-massa dezelfde temperatuur heerst.

Ik verwacht, dat het hier afgebeelde toestel aan de praktijk
goede diensten zal bewijzen. De resultaten, bij m’n eigen proef-
nemingen verkregen, waren zéér bevredigend, daar de partijen
na de behandeling niet alleen geheel, of bijna geheel, vrij van
ziekte waren, maar ook het gewas voor een groot deel beter
was, dan dat van de onbehandelde bollen.

Wat de behandeling der hyacinten beteft, is het zeer eigen-
aardig, dat het juist de kleinere bollen waren, welke beter de
behandeling konden weerstaan, dan de grotere. Enige partijtjes
pluksel van gehold van verschillende hyacinthen, o.a. £.B. Marie,
E. B. Myosotis, EH. W. La Grandesse zijn door mij voor een paar
kwekers behandeld en, terwijl de onbehandelde bollettjes „oud-
ziek” vertoonden, zijn de behandelde partijtjes vrij van ziekte
gebleken en is de stand van het gewas zeker niet slechter,
dan van de onbehandelde bolletjes. De dikkere bollen, ongeveer
op hetzelfde tijdstip en iets later behandeld, staan echter buiten-
gewoon slecht, daar de bollen zo goed als geen wortels hebben
gevormd. Door een ander tijdstip voor de behandeling te kiezen,
zal ik trachten na te gaan, of hiervoor er nog betere resultaten

188
zijn te verkrijgen. (Zie het Weekblad voor Bloembolleneultuur
van Mei 1920 Jaarg. 30, nr. 95 en nr. 96.)

Al is de capaciteit der toestellen niet zéér groot, toch kan per
dag met één ketel 4 à 5 H.L. bollen worden behandeld, terwijl
aan het bedrijf „door het plaatsen van meerdere ketels naast
elkaar, elke gewenste uitbreiding kan worden gegeven. De
betrekkelik geringe onkosten aan de installatie verbonden,
brengen mee, dat elk kweker, ook als hij niet veel te behandelen
heeft, zijn eigen partijen kan zuiveren. Dit laatste is een groot
„voordeel, zowel in verband met de voorzorgen, welke bij de be-
handeling moeten worden genomen, als vooral om her-nieuwde
besmetting van de behandelde bollen door de onbehandelde,
door verpakkingsmateriaal of op enig andere wijze te voorkomen.
Hoewel voor het gebruik van het toestel de aanwezigheid van
lichtgas gewenscht is, is het me gelukt de regulator ook
beschikt te doen maken voor het gebruik van petroleum-persgas,
dat in cylinders samengeperst, overal heen wordt geleverd. 1}
Hierdoor zal het ook daar kunnen worden aangewend waar
geen lichtgas is te verkrijgen. —_

1) Weekblad voor Bloembollencultuur 29 Junie 1920.

Juni 1920. Dr. E. vAN SLOGTEREN:

Praar XI.

Fig. 1. Narcissen Leepsi Lucirer, op 23 September 1919 gedurende 3
uren behandeld in warm water van 110°—111° F. Groei en bloei
zijn uitstekend, terwijl er geen ziekte meer werd gevonden.

Fig. 2. Hyacinthen B. B. Marie, op 10 September 1919 gedurende
één uur behandeld in warm water van 110°—111° F.. „Pluksel van
gehold.”” De groei is zeer goed, er is in de bedden geen ziekte meer
gevonden, terwijl in een niet met warm wafer behandeld bed op meer-
dere plaatsen „oudziek’’ werd geconstateerd. Foto 24 Mei 1920.

Fig. 3. Narcissen „King AurrED (achteraan), Wuire Lapy, Rep
BEACON, SULPHUR QUEEN en LucirEer (op de voorgrond). Deze
fpartijen zijn op 2, 15, 23 of 24 September 1919 gedurende 24 tot 3 uren
behandeld in water van 110°—111° F. De groei en bloei is volkomen
normaal, terwijl er geen ziekte meer in is geconstateerd.

Fig. 4. Narcissen Lorirorius EmrPerOor. Een 4-tal bedden, welke op
28 Augustus 1919 gedurende twee uren en 50 minuten in water van
110°— 111? EF. zijn behandeld. Het waren vrij zware bollen, welke
uitstekend bloeiden, de groei was krachtiger dan van een half bed on-
handelde bollen, terwijl het percentage zieken van 100 % in de onbe-
handelde bollen was gedaald tot minder dan 1 % in de behandelde.
Foto 25 Mei 1920.

“IX LVVvId

LANDSCHE Eanekarifiweisind Dae di
__KUNDIGE) VEREENIGING

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS,

DIRECTEUR VAN HET INSTITUUT VOOR PHYTOPATHOLOGIE TE WAGENINGEN.

ZES EN TWINTIGSTE JAARGANG — (1920).

Negende aflevering.

INHOUD:

É J. RITZEMA BOS. Trametes Pini Brot (Fr. ), een voor de
dennen hoogst gevaarlijke zwam, thans ook in Neder-

land aangetroffen .

ABONNEMENT

_Het tijdschrift is. in den Boek-
jandel verkrijgbaar à f 4.00; voor

dus 5 Nederlandsche guldens, niet
rs. 10.)

Betalingen aan Dr. H. J. CALKOEN,
Penningm. der Nederl. Phytopa-
hologische Vereeniging, „De Pep-
el”, Dieren.

(Afzonderlijke afleveringen worden
wet verstrekt.)

het Buitenland à f 5.—. (Voor België —

7
ADVERTENTIËN

Prijzen per plaatsing:
la pag. f_3.—

1
Deze prijzen gelden voor een

Jaarcontract (12 plaatsingen).

Bij éénmalige plaatsing worden
de prijzen met 20 0%, bij driemalige
plaatsing met 15 % en bij zesmalige
plaating met 10 % verhoogd.

Voor plaatsing wende men
zich tot den Onder-Voorzitter der
Nederl. Phytopathologische Veree-
niging, H. LINDEMAN, EE rn
18, Utrecht. -

Druk: H, Veenman, Wageningen.

_ Beproefd MIDDEL TEGEN PLANTENZIEKTEN
en ter verdelging van DIERLIJKE PLANTEN-
PARASIETEN bij alle CULTUURGEWASSEN.

Verkrijgbaar in bussen van I, 2, 5, 10, 25
en 50 Liter, benevens in vaten van roo en
200 Liter.

Vraagt prijsopgaaf en gebruiksaanwijzing.

N.V. Utrechtsche Asphaltfabriek _ge%

Afd. „KOOLTEER” ze

v.h. Maatschappij tot Bereiding
van Koolteerproducten

Fabriek: KRIMPEN ad. IJSEL
Kantoren: UTRECHT, Maliebaan 35.

Brief- en Telegram-Adres:
„KOOLTEER UTRECHT”

Telefoon Interc. No. 388, 188, 580.
ZAAKJE
Duke of York

Selectie Nunhem

N.V. Het bakdbonwkantaort

Noord-Holland

ALKMAAR. ed Ne
vrij van Mozaiïek- en Bladrol-
Kunstmeststoffen ie
vre Zaaizaadvereeniging NUNHEM”,
Kopervitriool. te Nunhem, Limburg.

Geen Phosphorzuur-gebrek meer!

Wij hebben aan te bieden:
Beenderphosphaat (Delft)

poederfijn gemalen, met een gegarandeerd gehalte van 38 9% totaal
phosphorzuur, waarvan 90 0% in citraat oplosbaar.
Door de hooge oplosbaarheid een uitmuntend plaatsvervanger val D
Thomasmeel. 4
Vraagt prijzen aan:

N.V. Kunstmesthandel ron HULSHOF & Co.
MALIEBAAN 52 UTRECHT,

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTEN-
KUNDIGE) VEREENIGING. Î

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS.

Zes-en-twintigste Jaargang — ge Aflevering — September 1920
f ETR ei SP TE RS

TRAMETES PINI BROT (FR.)
een voor de dennen hoogst gevaarlijke zwam, thans ook in
Nederland aangetroffen.

Er behooren tot de groep der Hymenomyceten of Vlieszwammen
verscheiden soorten, welker mycelium (zwamdraden) in het
hout van boomstammen en takken leeft, terwijl zich buiten
aan de stammen en takken sporenvoortbrengende lichamen,
zoogenaamde „paddestoelen’’ vormen; deze paddestoelen zijn
bij sommige soorten consolevormig, bij anderen knobbel- of
knolvormig, ook wel korstvormig, terwijl zij bij nog ande-
ren den vorm van de gewone hoed-paddestoelen hebben. De
meesten dezer zwammen behooren tot de geslachten Polyporus
(in ruimeren zin) en Agaricus (insgelijks in ruimeren zin).

Sommige van deze zwammen leven (saprophytisch) in dood
hout (bijv. timmerhout) en doen daarin allerlei veranderingen
optreden, waardoor het hout vaak geheel waardeloos wordt
gemaakt en vermolmt. Dit is o. a. het geval met de bekende
„champignon”’ of huiszwam (Merulius lacrymans), die balken,
vloeren en andere houten bestanddeelen van huizen vernielt.
Andere soorten zijn ware parasieten, die zich in levende stammen
vestigen en deze binnen langeren of korteren tijd tot den onder-
gang brengen. Wel zijn zij, voorzoover wij weten, altijd wond-
parasieten, die zich alleen dan in levende stammen kunnen
vestigen, wanneer zij door eene wonde in den stam kunnen
binnendringen; maar bijkans geen enkele oudere stam bezit
niet ergens een wonde, ’t zij als gevolg van beschadiging door
den mensch of door grootere of kleinere dieren, ’t zij van wind
of hagel.

De vernieling van het hout der stammen geschiedt vooral

190

doordat het myclium der zwam eene vloeistof afzondert, die
bepaalde bestanddeelen van het hout, vooral van den wand
der houtvezels of houtvaten, omzet en oplost.

De wand der houtvezels en -vaten nu bestaat oorspronkelijk
uit cellulose, waarin zich echter weldra verschillende stoffen
afzetten, die te zamen door den naam houtstof of lignine
worden aangeduid. Bij volledig uitgegroeide houtvezels en -vaten
bestaat de buitenste laag van den wand (dus de laag, waarmee
een vezel of vat aan de aangrenzende vezels of vaten ver-
bonden is) ongeveer uitsluitend uit houtstof, terwijl de binnenste
laag uit cellulose is opgebouwd. :

Sommige van de hier bedoelde houtzwammen nu scheiden
eene vloeistof af, die de cellulose omzet en oplost, andere eene
vloeistof, welke juist de lignine aantast en de cellulose spaart.

Door de inwerking van de zwammen der laatste rubriek
wordt dus die wandlaag opgelost, welke de houtvezels of -vaten
met elkaar verbindt. De vezels en vaten van het hout komen
dus door de inwerking van zoodanige zwam los van elkaar te
liggen, waarvan het gevolg is dat het hout geheel murw wordt en
zich tusschen de vingers fijn laat wrijven. Op de plaatsen, waar
de zwam hare inwerking heeft uitgeoefend, blijft van het hout
alleen de krijtwitte cellulose over; zoo worden dan grootere of
kleinere gedeelten van het aangetaste hout wit gekleurd,
wit gevlekt of wit gestreept. In dit geval spreekt men van „wit-
rot” van den stam.

Tegenover het „witrot’’ staat het „roodrot’’, dat veroorzaakt
wordt door houtzwammen, die de cellulose van de vezel- en
vaatwanden omzetten, maar de lignine niet aantasten. Daarbij
treden echter nog andere verschijnselen op, die ik hier niet verder
uiteen wil zetten.

En zijn ook zwammen, welker mycelium door zijne afschei-
dingsprodukten zoowel op de lignine als op de éellulose inwerkt.
Ik wil hier echter niet uitvoerig de veranderingen van het
hout door de inwerking der houtzwammen bespreken. Ik
schreef dit artikeltje in hoofdzaak om mijne lezers opmerkzaam
te maken op eene zwam, die van groote beteekenis zou kunnen
worden voor onze grove dennenbosschen, sedert zij door Mej.
CATHARINA Coop. voor ’t eerst in Nederland werd geconstateerd.
De heer E. D. vAN DisseL maakte mij opmerkzaam op een korte
mededeeling van deze dame, en het is op zijn verzoek, dat ik
dit korte artikel voor ons Tijdschrift heb neergeschreven.

De zwam, welke Carm. Coor kort geleden voor ’t eerst in
ons land waarnam, is Trametes Pini, die in verscheiden
streken van Noord-Duitschland en ook in Noord-Amerika groote

191

verwoestingen aanricht, vooral in grove dennenbosschen, hoewel
zij ook fijnsparren, zilversparren en lariksen niet verschoont.

De vruchtlichamen, welke P'rametes Pini aan de oppervlakte
van stammen en takken vormt, zijn meestal consolevormig en
ongesteeld; zij zijn houtig van consistentie en blijven verschei-
den jaren bestaan. Zij worden ieder jaar grooter door
toevoeging van een nieuwen „jaarring”’; een vruchtlichaam
van Trametes Pini kan 50 jaar oud worden en nog ouder. De
kleur van zoo’n vruchtlichaam of „paddestoel” is aan de boven-
zijde zwartachtig-bruin en ruw van oppervlakte, aan den
onderkant geelachtig; inwendig is het vruchtlichaam geelbruin,
kaneelkleurig.

Wat de afmetingen der paddestoelen betreft, deze zijn zeer
verschillend; de omtrek varieert meestal tusschen 10 c.M.
en 30 c.M.

Tot dusver werd, zooals ik reeds meedeelde, Trametes Pini
in ons land nog nooit aangetroffen. Mej. Coor bericht echter
dat haar den len Januari 1920 door den jongeheer E. K. vaN
WAVEREN te Haarlem een exemplaar ter determinatie werd
toegezonden, door hem aan den stam van een grove den ge-
vonden te Aerdenhout.

Aan denzelfden stam vond de jeugdige waarnemer nog een
aantal paddestoelen bijeen. — Mejuffrouw Coor eindigt hare
mededeeling over deze vondst als volgt:

„Steeds was ik er van overtuigd, dat ook ons land deze zwam
zou herbergen, ofschoon ik zelve, noch een mijner collega’s
myeologen, haar ooit gevonden hebben. Haar oogenschijnlijke
overeenkomst met Fomes igniarius en fomentarius, welke echter
nooit op Coniferen voorkomen, heeft wellicht aanleiding ge-
geven, dat men haar tot nog toe over het hoofd heeft gezien.

Voor berichten dienomtrent en opzendingen ervan houd ik
mij ten zeerste aanbevolen.”

Voor houtvesters, boschwachters en natuurlijk ook voor be-
zitters van bosschen is het van ’t grootste belang er op te letten
of zij Trametes Pini ook op andere plaatsen in Nederland aan-
treffen. Vinden zij paddestoelen aan de stammen of de dikkere
takken van grove dennen, fijnsparren, zilversparren of lariksen,
en willen zij zeker weten of zij met de genoemde zwam te doen
hebben, laten zij dan hunne vondst zenden aan Mej. CATHARINA
Coor (’s Rijks Herbarium te Leiden), een bekend zwamkundige.

De infectie der stammen geschiedt door sporen, welke door
de vruchtlichamen bij millioenen worden voortgebracht. De
kiemdraden dezer sporen kunnen alleen binnendringen op
plaatsen, waar de stammen of takken een wonde vertoonen,

192 n

‘
die niet door naar buiten vloeiend hars beschermd wordt.
Daarvandaan dat Frametes Pini alleen oudere bestanden aan-
tast.

Vanuit de infectieplaats breidt zich het mycelium naar boven
en naar beneden toe uit, en wel vooral in bepaalde jaarringen.
Door de werking van de zwam ontstaan aanvankelijk helder-
witte, uitsluitend uit cellulose bestaande vlekjes in het overigens
nog gezonde hout. Later wordt de stam of tak door „roodrot”’
aangetast.

Het is niet mijn bedoeling, hier uitvoerig over de ziektever-
schijnselen te spreken, die Frametes Pini in ’t aanzijn roept. ’t
Was mij er alleen om te doen, de aandacht van belanghebbenden
op deze gevaarlijke zwam te vestigen.

J. RrrzeMa Bos.

rIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN 8 ae

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS,

DIRECTEUR VAN HET INSTITUUT VOOR PHYTOPATHOLOGIE TE WAGENINGEN. —

(ZES EN TWINTIGSTE JAARGANG — (1920).

Tiende aflevering.

| Blz.
_J. RITZEMA BOS. Mijn afscheid uit mijne ambtelijke be-
| _ trekking . Pe
ER gee
ABONNEMENT ADVERTENTIËN
ek D Priĳzen per plaatsing:
3 £ ed 1 £3
Het tijdschrift is in den Boek- ij Di TSS
jandel verkrijgbaar à / 4.00; voor ï ĳ „nn B
jet Buitenland à f 5 —. (Voor België î h ” b Fon

us 5 Nederlandsche bren niet
Zea

ataineen aan Dr. H. J. CALKOEN,
enningm. der Nederl. Phytopa-
hologische Vereeniging, „De Pep-
el”, Dieren. -—

verstrekt. )

(Afzonderlijke afleveringen worden —

INHOUD: 5

,
Deze prijzen gelden voor een
Jaarcontract (12 plaatsingen).
Bij éénmalige plaatsing worden
de prijzeù met 20%, bij driemalige

plaatsing met 15 % en bij zesmalige

plaating met 10 % verhoogd.
Voor plaatsing wende men
zich tot den Onder-Voorzitter der

Nederl. Phytopathologische Veree-

niging, H. LINDEMAN, Boothstraat
18, Utrecht.

Druk: H. Veenman, Wageningen.

" _f
,

kod

(Wa:

ape
vals
nh en

net,
pi |

ard

NA
N
RENT

‚vd
ela k
sa
À ats, r 5 A Ab
eer te nl Mn Vert ik sg td, AO

sE LAT

Beproefd MIDDEL TEGEN PLANTENZIEKTEN
en ter verdelging van DIERLIJKE PLANTEN-
PARASIETEN bij alle CULTUURGEWASSEN,

‚ Verkrijgbaar in bussen van” 1, 2; 5, 10, 25
en 50 Liter, benevens in vaten van roo en
200 Liter.

Vraagt prijsopgaaf en gebruiksaanwijzing.

N.V. Utrechtsche Asphaltfabriek
fd. „KOOLTEER”
v.h. Maatschappij tot Bereiding
van Koolteerproducten

Fabriek: KRIMPEN a.d. IJSEL
Kantoren: UTRECHT, Maliebaan 35.

Brief- en Telegram-Adres:
„KOOLTEER UTRECHT”

Telefoon Interc. No. 388, 188,

IN
N.V. Het Kandoóknkantoar

|
Go

NE |

a E

Duke of York 8

Noord-Holland Selectie Nunhem ©

ALKMAAR. = pbtrnert Biton

= vrij van Mozaïek- en Bladrol- =

Kunstmeststoffen [5 Bar =

K TEENS S Zaaizaadvereeniging NUNHEM”, =

OpervIEroOol. 5 te Nunhem, Limburg, |
DODO NNM

7
Wij hebben. nog af te geven kleine hoeveelheden

DELFTSCH NORMAAL- en pe
BEENDERMEEL

Vraagt opgaaf van prijs en conditiën bij:

N.V. Kunstmesthandel voorheen HULSHOF & Co. |
_MALIEBAAN 52 HE UTRECHT [

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE EFLANTENZIEETEN:
KUNDIGE) VEREENIGING.

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

BROER. Je RILAZEMA BOS,

Zes-en-twintigste Jaargang — roe Aflevering — October rg2o

MIJN AFSCHEID UIT MIJNE AMBTELIJKE BETREKKING

Op 24 Augustus j. l. werd, naar aanleiding van mijne aanstaande
aftreding als Hoogleeraar en Directeur van het Instituut voor Phyto
pathologie, in het gebouw der Ned. Heidemaatschappij aan mijne
vrouw en mij door een Comité onder de medewerking van een groot
aantal personen in Nederland en Ned. Indië mijn portret aangeboden.
Bij de uitreiking was de zaal geheel door belangstellenden gevuld,
en ook Z. K. H. Prins HENDRIK deed ons de groote eer aan, daarbij
tegenwoordig te zijn.

De Voorzitter van het Comité, Prof. Dr. H. Brink, richtte het eerst
het woord totons en bood het welgelijkende portret aan. Daarna
spraken Mr. A. G. A. RIDDER VAN RAPPARD, waarnemend Voorzitter
van het Ned. Lanb. Comité en Voorzitter der Geld. Ov. Mij. v.
Landb., Jhr. Mr. G. L. M. H. Ruys pe BEERENBROUCK, President-
commissaris van de Ned. Heidemaatschappij, Prof. Dr. J. C. H.
DE MEYERE te Amsterdam, Dr. J. Tg. OUDEMANS, Voorzitter der
Ned. Entomologische Vereeniging, Dr. H. J. CALKOEN, Penning-
meester der Nederl. Phytopathologische Vereeniging, Prof. Dr. D.
VAN GULIK, Rector Magnifieus der Landbouwhoogeschool, en Jhr.
G.E. vaN Ters, Voorzitter van de Ned. Mij. voor Tuinbouw en Plant-
kunde, waardeerende woorden tot mij.

Ik betuig hierbij aan allen, die ons een eli van hunne sympathie
hebben gegeven, onzen hartelijken dank en veroorloof mij, de door mij
aan het slot van de plechtigheid gehouden toespraak in deze 10e
aflevering van het Tijdschrift over Plantenziekten op te nemen.

J. RirzEMA Bos.

Dames en Heeren!

Waar mijn leeftijd mij noopt, weldra afscheid te nemen van inijne
ambtelijke loopbaan, zijt Gij zoo vriendelijk geweest, hierheen te
komen om mij in tegenwoordigheid van mijne vrouw, mijn zoon en
verdere familieleden en vrienden, een bewijs van Uwe sympathie te
geven. Ik wist wel dat er velen in ons land zijn, die mij een goed art
toedragen, en die de veeljarige werkzaamheid, waaraan ik mijn krach-
ten heb gewijd, waardeeren. Maar wat ik thans ondervind, gaat mijne
verwachting ver te boven. Allen, die daartoe hebben meegewerkt,
bied ik, ook namens mijne vrouw en mijn zoon, onzen hartelijken dank.

In de eerste plaats hartelijk dank voor de aanbieding van mijn
door Mevr. CARBIN-—GiPs geschilderd portret. Bijzonder stel ik op
prijs, dat dit kostbare geschenk niet alleen wordt aangeboden aan mij,
maar ook aan mijne vrouw, die meer dan 39 jaren lief en leed met mij
heeft gedeeld, en die mij in zooveel zaken eene trouwe hulpe was.
En dat het portret na onzen dood aan de Landbouwhoogeschool zal
komen, om daar eene plaats te vinden in de aula of de senaatskamer,
dat is geheel in onzen geest. Ik ben van 1869 af bij het landbouw-
onderwijs werkzaam geweest. Ik heb gedurende 51 jaren onderwijs
gegeven: niet alleen aan leerlingen op de school, maar ook aan practici
op de akkers, in de kweekerijen en tuinen, in de bosschen, en ook in
dorpsherbergen. Ik heb steeds naar mijn beste weten er toe meegewerkt
om de Rijkslandbouwschool, die zich later tot Hoogeschool heeft ont-
wikkeld, groot te maken. Dat mijn portret daar later zal komen te
hangen, heeft onze volle sympathie.

Het is mij een bijzonder voorrecht, U hier te zien, Mevrouw CARBIN-—-
Gies, de kunstenares, die mijn uitstekend gelijkend portret heeft
geschilderd. Niet alleen Uwe uitnemende gaven en Uw ernstig werken
hebben wij leeren waardeeren; mijne vrouw en ik hebben U ook als
mensch leeren hoogachten en vriendschapsbanden met U gesloten.
Het doet ons zeer veel genoegen, dat ook Uw echtgenoot en Uw vader
hier aanwezig zijn, en kunnen genieten van het groote succès van hun
vrouw en dochter.

En wat zal ik tot U zeggen, beste vriend BLiNK! Gij en Uwe vrouw
en mijn vrouw en ik hebben elkaar reeds 25 jaar lang elkaars trouwe
vrienden kunnen noemen. Wij weten welk een groot aandeel Gij gehad
hebt in de totstandkoming van deze huldiging, en welko moeite Gij
U hebt gegeven voor het welslagen daarvan. Tot dit laatste heeft ook
mijn langjarige vriend en medebestuurder der Nederl. Phytopatholo-
gische Vereeniging, Dr. CALKOEN, onder voor hem moeilijke omstan-
digheden, krachtig medegewerkt. Aan U beiden en aan het geheele
Uitvoerend Comité en aan de grootere Commissie onzen hartelijken
dank. In ’t bijzonder noem ik hier nog mijn vriend LoviNkK, die aan
deze huldiging zoo’n krachtigen stoot heeft gegeven. Nog langer dan
met de familie BLINK waren mijne vrouw en ik met hem en zijne
vrouw, ja met het geheele gezin, zeer bevriend. Wij deelden elkaars
lief en leed.

Met innige blijdschap zien wij hier vele Wageningsche vrienden
en collega’s, voor een gedeelte met hunne echtgenooten en verdere
huisgenooten. Onder hen zijn er sommigen, met wie mijne vrouw
en ik lange jaren op de meest vriendschappelijke wijze omgingen;
ik noem in ’t bijzonder de families Prrscu, BROEKEMA, TE WECHEL,
Reimers, BERKHOUT. Hartelijk dank dat Gij hierheen gekomen zijt op
dezen voor ons zoo gelukkigen en toch ook zoo weemoedigen dag!

195

Dank ook aan al die collega’s, wier steun ik bij mijn werk henpaaldelj
mocht genieten.

Mijn vriend en oud-leerling VAN LONKHUYZEN bedank È ten zeerste
voor de groote moeite, die hij zich heeft gegeven om alles in dit
voor de plechtigheid welwillend afgestane gebouw voor deze gelegen-
heid in gereedheid te brengen.

En Gij allen, Mijne Heeren, die zoo vriendelijk waart, zeer waar-
deerende woorden tot mij of tot ons te richten, — hartelijk dank voor
wat Gij gesproken hebt.

Ik kan U niet allen afzonderlijk beantwoorden. Gij hebt in wel-
willende overdrijving mijne verdiensten zeer vergroot. Een niet gering
gedeelte van de hulde, mij thans gebracht, breng ik over op mijne
trouwe medewerkers, in ’t bijzonder op hen, die een aantal jaren
meer speciaal onder mij werkzaam waren: mijne vrienden SCHOEVERS,
MAARSCHALK en Dr. VAN SLOGTEREN. Maar ik denk hier niet alleen
aan mijne wetenschappelijke medewerkers; ook aan de ijverige admi-
nistratrieve ambtenaren en aan mijne vlijtige en vriendelijke schrijf-
sters; ook aan de amanuenses en bedienden. Evenmin als er in de
groote maatschappij een schakel uit het geheel kan worden gemist,
evenmin kan dat in eene inrichting als die, aan welker hoofd ik
gestaan heb. Een bijzonder woord van dank aan den amanuensis-
concierge SMmir en den chef-tuinman PrePer, die mij bijkans dage-
lijks ter zijde stonden.

Tot 1 Juli 1919 stond ik ook aan het hoofd van den phytopatholo-
gischen dienst, die op mijn advies in 1899 is tot stand gekomen en
later gewijzigd. Ik heb in al dien tijd de groote toewijding van de
controleurs bij dien dienst ten zeerste leeren waardeeren. Hun getal
was aanvankelijk klein; zij hadden dus zeer veel werk te doen en had-
den met geen geringe moeilijkheden te kampen. Ik heb er steeds voor
gestreden, hun aantal te vergrooten en hunne positie en hun salaris
te verbeteren. Maar dat ging niet altijd gemakkelijk. Na de afsplitsing
van den phytopathologischen dienst heeft de Regeering veel grootere
sommen voor dezen dienst beschikbaar gesteld, en is ook de positie
van het technisch personeel verbeterd. De samenwerking met de
controleurs blijft altijd bij mij in aangename herinnering.

Veel steun en medewerking heb ik ook ondervonden van de Direc-
teuren en het verdere personeel der R. Landbouwproefstations, van
den Inspecteur en verder personeel van het Staatsboschbeheer, van
den Directeur en de ambtenaren der Ned. Heidemaatschappij, en
niet het minst ook van de Rijks land- en tuinbouwleeraren. Aan allen
mijn hartelijken dank.

Evenzeer aan den Bibliothecaris en den Administrateur der Land-
bouwhoogeschool.

In mijn ambtelijk leven heb ik echter niet uitsluitend medewerking
en vriendschap ondervonden, maar ook verdriet: tegenwerking en
zelfs laster bleef mij niet gespaard. Daarom te meer doet het mij goed
thans aan ’t einde van mijne ambtelijke werkzaamheid te mogen er-
varen, in welke mate vele, zeer vele personen in den lande mijne
werkzaamheid en mijn persoon hebben gewaardeerd.

Ik heb steeds getracht, de belangen van den land-, tuin- en bosch-
bouw, op het gebied, dat ik bearbeidde, naar mijn beste weten en naar
mijne krachten te bevorderen. Dat was het einddoel van mijn streven.
Maar gemakkelijk ging dat niet. Vele van mijne jongere collega’s
zullen zich moeilijk kunnen voorstellen, hoe wij jaren lang te Wage-
ningen hebben gewerkt. Van adsistenten was geen sprake. Jaren lang
beschikte ik met twee collega’s samen over één amanuensis. Toen
ik mijne aaltjesonderzoekingen begon, moest ik daarvoor een klein
lapje grond van een collega afbedelen; en ik heb zelf maar dien grond
omgespit, omdat ik in afzienbaren tijd niemand kon krijgen, die het
voor mij deed. De salarissen waren zoo gering, dat wij er wat bij
moesten verdienen, bijv. door jongelui in huis te nemen, die ook al

196

weer zorg en werk meebrachten. Wij moesten vele uiteenloopende
vakken doceeren, en hadden vele lesuren. Toch heb ik daarbij tevens
nog ten bate van den land-, tuin- en boschbouw gewerkt. Een acht-
urigen werkdag heb ik trouwens nooit gekend! Maar de arbeid is mij
altijd een zegen geweest.

Heb ik aan de praktijk der bodemkultuur eenige diensten kunnen
bewijzen, — aan den anderen kant heb ik van de praktische land-
tuin- en boschbouwers onnoemelijk veel geleerd. Ik bied hun daarvoor
mijn hartelijken dank.

Bij mijn werk voor de praktijk heb ik ook de wetenschap gediend.
Ook wat ik in die richting deed, heeft waardeering gevonden, niet
het minst bij de vakgenooten in ‘t buitenland. —

Op tweeërlei wijze kan men de wetenschap beoefenen: zwivere
wetenschap beoefent hij, die zijne onderzoekingen doet witslwitend om
de geheimen der natuur of van het menschenleven te ontsluieren,
om de wetten te vinden, die in het heelal heerschen. Toegepaste weten-
schap beoefent hij, wiens onderzoekingen in de eerste plaats geschie-
den met het doel, het stoffelijk of geestelijk geluk van de mensch-
heid of van bepaalde groepen van menschen te verhoogen. Er is
tusschen zuivere wetenschap en toegepaste wetenschap geen verschil
in methode, maar wel verschil in het doel, dat de beoefenaar der
wetenschap voor oogen heeft.

Wanneer echter de beoefenaar der wetenschap niet in de eerste
plaats werkt òf uit zuivere dorst naar waarheid, òf met de bedoeling,
anderen te helpen, — maar als het eerste doel van zijn streven is:
beroemd te worden of een mooie positie te verwerven, — dan wordt
de verheven wetenschap door hem verlaagd tot een gewoon bedrijf,
dat wordt uitgeoefend om winst te behalen. Handel en winstbejag
zijn nuttig en noodig. Maar Jezus duldde geen handel in den tempel,
gewijd aan den dienst van den Allerhoogste; evenmin behooren winst-
bejag en zucht naar roem thuis in den tempel der wetenschap, die
per slot van rekening toch ook aan den dienst van den Almachtige
gewijd is.-Jacht naar roem geeft vaak aanleiding, dat nog volkomen
onrijp werk wordt geplubiceerd, tot schade èn voor de wetenschap
èn voor de praktijk. Jacht naar eene mooie positie kan zoo ver gaan,
dat men door allerlei middelen gaat trachten, een ander van zijne
plaats te dringen om die zelf in te nemen.

De ware wetenschap, zuivere of toegepaste, heeft geen nevenbedoe-
lingen; zij kent geen trots; zij is bescheiden, want het zal hier altijd
blijven: „Wij kennen ten deele en wij profeteeren ten deele.”’ GOETHE
zegt volkomen terecht: „Ins Innre Natur dringt kein geschaffner
Geist.” —

Wanneer ik, mijne hoorderessen en hoorders, iets geweest ben voor
de wetenschap en vooral iets geweest ben voor het belangrijke ge-
deelte van ons volk, dat zich wijdt aan de bodemkultuur, — wanneer
ik, als mijn aardsche loopbaan zal zijn voleindigd, misschien een flauw
voetspoor mocht hebben nagelaten in het zand van den tijd, — dan
is dat niet mijne verdienste. De eigenschappen, die mij in staat stelden,
te doen wat ik gedaan heb, heb ik mij zelven niet gegeven; ik heb er
alleen maar gebruik van gemaakt. Niet mij de eer: Soli Deo gloria.

Moet ik dus den lof afwijzen, die mij heden in zoo ruime mate is
toegezwaaid, — de bewijzen van sympathie, die de mijnen en ik
heden mochten ontvangen, verwarmen onze harten. Ook namens mijne
vrouw en mijn zoon, namens broers en zusters en verdere familie,
hartelijk dank voor dezen onvergetelijken dag! Moge het U allen
goed gaan: — mogen land-, tuin- en boschbouw bloeien, moge het
landbouwonderwijs in al zijne vertakkingen tot steeds meer ont-
wikkeling komen; en moge dat alles strekken tot heil van ons dier-
baar Vaderland!

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

p.
ie

Es Elfde aflevering.

INHOUD:
| on 5 Blz.
_J. RITZEMA BOS. — Aan de donateurs en leden der
Nederlandsche phytopathologische (plantenziektenkundige)
vereeniging . .… ME ene enh KE AS Tat A VEER OD
Ei H.A. AVAN DER LEK — Een ongewoon geval van
: aantasting door meeldauw. . . .. —. 199
_C. A. L. SMITS VAN BURGST. — In Nederland waarge-
A nomen parasieten van de gestreepte dennenrups, A ZOL
E T. A. C. SCHOEVERS. — Nieuwe ziekten, waarop gelet
À moet wordeù: bij boonen À ‚ 208 —
T. A. C. SCHOEVERS. — Wintervlinderbestrijding KRS
ABONNEMENT | ADVERTENTIËN *
Priĳzen per plaatsing:
E. ï Pon
Het tijdscnäift is in den Boek- s Pag. / B
jändel verkrijgbaar à f 4.00; voor ijs Gar
net Buitenland à f 5.—. (Voor België Erne 4 ge eb

lus 5 Nederlandsche guldens, niet
E0 |

Betalingen aan DR. H. J. CALKOEN,
Penningm. der Nederl. Phytopa-
hologische Vereeniging, „De Pep-
pel”, Dieren. 4

(Afzonderlijke afleveringen worden
viet verstrekt.) —

EDE LANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTEN,
GOET: ON KUNDIGE) VEREENIGING.

"ZES EN TWINTIGSTE JAARGANG — (1920).

ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS, ij:

1
Deze prijzen. gelden - voor een
Jaarcontract (12 plaatsingen).
Bij éénmalige plaatsing worden

de prijzen met 20 0, bij driemalige ‚_

plaatsing met 15 % en bij zesmalige _

plaating met 10 % verhoogd.
Voor plaatsing wende men
zich tot den Onder-Voorzitter der

Nederl. Phytopathologische Veree-

niging, H. LINDEMAN, Boothstraat

138, Utrecht.

Druk: H. Veenman, Wageningen.

HDA bene Ades Sd AE eome

‚ Beproefd MIDDEL TEGEN PLANTENZIEKTEN
Bn ter verdelging van DIERLIJKE PLANTEN-

if | Brief- en Telegram-Adres:

EES
N.V. Het goden |

N.V. Kunstmesthandel voorheen HULSHOF & co.

Jk N BAAT
oe De

Únhiboomcattindein: ged. merk

PARASIETEN bij alle CULTUURGEWASSEN.

Verkrijgbaar in bussen van 1, 2, 5, IO, 25
en 50 Liter, benevens in vaten van roo en
200 Liter.

Vraagt prijsopgaaf en gebruiksaanwijzing,

NV. Utrechtsche Asphaltfabriek

Afd KOOLTEER”

v.h. Maatschappij tot Bereiding
van, Koolteerproducten

Fabriek: KRIMPEN ad. IJSEL
Kantoren: UTRECHT, Maliebaan 35.

„KOOLTEER UTRECHT”
Telefoon Interc. No. 388, 188,

KA
Go

==
==
|

Duke of York

Selectie Nunhem

Noord-Holland

ALKMAAR. VERA dek
3 vrij van Mozaïek- en Bladrol-
Kunstmeststoffen diende:
bis Laaïzaadvereeniging , NUNHEM”,
Kopervitriool. te Nunhem, Limburg.

wij hebben nog af te geven kleine hoeveelheden

BEENDERMEEL

„Vraagt Rn van prijs en conditiën bij:

MALIEBAAN 52 he UTRECHT.

| 7 G rot ARES GD EOS
KOPERVITRIOOL 25,
& Sprenkelaars „Vermorel' |

Alle onderdeelen zijn ook afzonderlijk verkrijgbaar.

MIJ. HUL PMESTSTOFFEN 1893”

DORDRECHT.

a F

P.J. VAN AARDENNE
Kunstmeststoffen
8 DORDRECHT

“ /

@ OOODODODODOOVODEAvA®

OEL WEET)

©)

De Nederl if:
Pomologische Vereeniging Rel

helpt hare leden bij den
aankoop van alle goede
BESTRIJDINGSMIDDELEN

Schriftelijke «adviezen betref:
fende de bestrijding van planten-

zijn voor de leden gratis.

Bureau der Vereeniging Rijnkade ke
UTRECHT.

Tuinbouwmaatschappij
__„GELDERLAND”

_ te NEEDE.

4 _ @ -
Specialiteit Vruchtenplantsoen.
“Boomgaard- en Tuinaanleg.
Tuinarchitectuur.

K E In
k, 1
4

D. J. VAN DER HAVE, |

ES, BOOMKWEEKERIJEN
WE KAPELLE bij GOES,

| Hofleverancier
Vruchtboomen in alle vormen.

‚ Bessen, Frambozen en Aardbeien
voor onderbeplanting.

Elzen, Populieren en’ Olmen voor
scherm.

Sierplantsoen, Rozen, Gorilends etc.
Geill. Prijscourant op aanvrage. —

„Theorie en praktijk zijn het eens.

isaeter Is de beste stikstofmest

j a) Omdat het voor de planten direct opneembaar is.
b) Omdat er aan zijn gebruik geen practische be-
__zwaren verbonden: zijn.

| ‚Inlichtingen, brochures etc. geeft gratis

Het Inlichtingsbureau voor Chilisalpeter

…_ BUITENHOF 30, DEN HAAG

“ziekten en schadelijke insekten

*
+ m dd
,

RENE Ae IE Orr ET Ee a he A Me nl iP ed _ r A
Ì A he ke t

| AMSTERDAMSCHE SUPERFOSFAATFABRIEK Hi

ens ia, “sz si
Rp Ar
Is Ye BE P” (4
EA, $ re AN vj 4
Sm Sad ” < Ni ed - n K E ie

EE Ì enh EN of Ae

EN VEREENIGDE CHEMISCHE FABRIEKEN id
UTRECHT /

HOOFDKANTOOR: MALIEBAAN 81, UTRECHT
TELEFOON: 3461 en 3508 - TELEGRAM-ADRES „„RODUMA”

| KUNSTMESTSTOFFEN. |

É Kralingsche Veer, Zwijndrecht, Groningen, Amsterdam en Pernis.

Voor de levering van:

KOPERSULFAAT,

wende men zich tot het kantoor te

AMSTERDAM, Minervahaven, Postbus 313.
Tel. N. 7655 en C. 1452. Tel. Adr. „AMSUFOS’’

Fabrieken te:

VOVO Pov ooovooovevovvo®

ò den Directeur, mits tijdig aange-
S a 5
9

Het Propaganda-Bureau der Nederl. Kunstmestfabrieken

Stelt zich gaarne beschikbaar : Verspreidt volgende Vlugschriften :
1-totbet verleenen van advies omtrent .‚ Waar gaat het bij de bemesting
het doelmatig bemesten van bouw-, om en wat is superfosfaat ?
wei- en tuinland, met inbegrip dus 2. De bemesting der aardappels op
van de bemesting in bakken, kas- » klei- en zavelgronden.
sen en warenhuizen. Op aanvrage 3. De bemesting der vlinderbloe-
"worden door den Directeur, zoo mige gewassen op klei- en zavel-
mogelijk, persoonlijke bezoeken af- gronden.
gelegd. 4. De bemesting der voerbieten en
2e tot het verleenen van. steun, zoo en koolrapen op zandgronden.
mogelijk, voor het aanleggen van 5. De bemesting der vlinderbloe-
„ proefvelden; mige gewassen op zandgronden.
3e tot het houden van lezingen door 6. De bemesting der graangewassen.
7. De bemesting van het grasland
vraagd; 8. De bemesting van den tuin van
4e tot het verleenen van advies om- den particulier en den beroeps-
trent grondbewerking en grond- tuinder. E
verbetering, het bestrijden van 9 Super als roggebemesting op
plantenziekten en schad. insecten, - zandgrond, E %
De Directeur is voor belangstellenden te 10. wr ae de, bemesting der

spreken elken Maandag en Dinsdag van 8 a
Ir tot r uur, in het Hotel Coomans te IL Dlt or mater TN aard- |
Rotterdam. oen AS @

Het Bureauis gevestigd Wijnhaven 1105 12. Eens Ed Ae War

Rotterdam, waar de Directeur mede te : _@
spreken zal zijn. Stukken, dit Bureau be- 18. bd nd degeno vern \
treffende, moeten aan dit adres worden Pp 8 y :

opgezonden. N ï
Op aanvrage worden gratis deze vlugschriften toegezonden’ door den Directeúr van het
Propaganda-Bureau der Ned. Kunstmestfabrieken, Wijnhaven 1105, Rotterdam.

En SC

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTEN-
KUNDIGE) VEREENIGING.

TIJDSCHRIFT OVER P, PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

PROF. Dr. J. RITZEMA BOS.

Zes-en-twintigste Jaargang — rie Aflevering — November 1g20

AAN DE DONATEURS EN LEDEN DER NEDERLANDSCHE
PHYTOPATHOLOGISCHE Vd a abi
VEREENIGING.

Reeds in het Verslag van de Algemeene Vergadering van onze
Vereeniging, op 9 April jl. gehouden (zie blz. 140 en 141 van
dezen jaargang) werd er op gewezen, dat de propaganda, bij
den aanvang van dit jaar door het Bestuur van onze Vereeniging
gemaakt, weleene toeneming van het aantal donateurs en leden
ten gevolge had, maar niet in die mate, dat de Nederlandsche
phytopathologische Vereeniging daardoor in gunstiger finan-
cieele positie zou zijn gekomen. De propaganda zelve heeft veel
gekost; en de prijzen van het papier en de clichés zijn, evenals
de drukloonen, énorm gestegen.

Om het Tijdschrift op denzelfden voet als tot dusver te kunnen
uitgeven, is versterking van onze financiën hoogst noodig.
Ik richt daarom het dringende verzoek tot onze donateurs
om hunne jaarlijksche contributie te verhoogen; en tot onze
leden om nieuwe leden aan te werven. Het jaar 1921 zal voor
de Vereeniging een moeilijk jaar zijn: want reeds bij den aan-
vang van 1920 hadden wij een tekort, en dit is door de ruime
verspreiding van de lijvige van 4 platen voorziene eerste afle-
vering niet onbelangrijk toegenomen. Daardoor heb ik mij ge-
noodzaakt gezien, tusschen de dikkere afleveringen 1, 2 en 5
sommige dunne en zelfs een paar zeer dunne afleveringen (4, 9
en 10) te laten verschijnen. Ik hoop die groote ongelijkheid
in den omvang der verschillende afleveringen in den volgenden
jaargang te kunnen vermijden.

Natuurlijk is in 't algemeen toetreding van meer donateurs
en leden en verhooging van de contributie door de donateurs
zeer gewenscht; maar reeds door eene extra bijdrage alleen
voor het jaar 1921 zou onze Vereeniging belangrijk geholpen zijn.
Het jaar 1921 toeh — ik deelde dit boven mee — zal voor de Ver-

198

eeniging een zeer moeilijk jaar zijn, omdat het beslist nood-
zakelijk is, in dat jaar het financiëele tekort in te halen. Wie
onze Vereeniging en het Tijdschrift een goed hart toedraagt,
steune ons hetzij door een blijvende verhooging van zijne con-
tributie, hetzij door de toezending van eene extra gift voor één-
maal, toe te zenden aan onzen penningmeester Dr. H.J. CALKOEN
te Dieren, huize „de Peppel”.

Het „Tijdschrift over Plantenziekten’’ bevat artikelen, die
van belang zijn voor den landbouwer, den eigenaar van bosschen,
den ooftteler, den warmoezier, den boomkweeker, den bloem-
bollenteler, den bloemist, voor iederen eigenaar van een tuin
of een landgoed. Tot hen allen richten wij dus het dringende
verzoek: steunt dit Tijdschrift in dezen moeilijken tijd!

De Redacteur :
J. RirTzEMA Bos.

EEN ONGEWOON GEVAL VAN AANTASTING
DOOR MEELDAUW.

Prof. FiscuHer deelt in de „Schweizerische Obst- und Garten-
bau-Zeitung’’ (1919, pag. 314) een interessant geval mede van
een aantasting van Prunus Laurocerasus, de laurierkers, door
een meeldauwzwam (Podosphaera oxyacanthae var. tridactyla).

In normale omstandigheden is de laurierkers niet vatbaar
voor meeldauw: verschillende andere Prunus-soorten worden
door de genoemde zwam aangetast, op Prunus Laurocerasus
was zij echter nog niet waargenomen. Nu bevinden zich in den
botanischen tuin te Bern eenige struiken van deze soort; in
den winter van 1918—19 hadden deze veel van vorst te lijden
gehad. Zij werden daarom het volgend jaar sterk teruggesnoeid
en vormden toen nieuwe scheuten, die nog midden in den zomer
hun ontwikkeling niet hadden afgesloten en tot in Augustus en
September nog teere, lichtgroene bladeren vertoonden. In het
begin van September werd nu opgemerkt, dat bij vele takken
de jongste bladeren min of meer verbogen en ingerold waren,
daarbij vaak abnormaal klein; de onderzijde was met een witten
schimmel bedekt. De lager geplaatste bladeren waren niet of
slechts weinig aangetast. Bij nader onderzoek werden ook de
kleine donkere peritheciën gevonden, waardoor de zwam met
zekerheid te determineeren was. De verklaring, die prof. FISCHER
van het ongewone verschijnsel geeft en die inderdaad ook zeer
waarschijnlijk klinkt, is deze: Onder normale omstandigheden
heeft Prunus Laurocerasus in den tijd, dat de meeldauw op andere
Prunus-soorten optreedt, reeds geheel ontwikkelde, harde blade-
ren, die blijkbaar ontoegankelijk zijn voor de infectie. Hier echter
waren tijdens de ontwikkeling van de zwam op andere Prunus-
soorten, aan de laurierkers nog jonge weeke bladeren aanwezig,
die blijkbaar vatbaar waren. Met andere woorden, men heeft
hier te maken met een inheemschen parasiet, die tengevolge van
het opschuiven van het vatbare stadium eener voedsterplant,
welke normaliter de infectie ontgaat, deze thans heeft weten
aan te tasten. Prof. FrscHeRr acht de mogelijkheid niet uitge-
sloten, dat de zwam, nu zij eenmaal op dezen nieuwen waard
vasten voet gekregen heeft, zich daarop zal weten te handhaven;

200

zij zou b.v. door middel van peritheciën er op kunnen overwin-
teren en daarna ook die jonge scheuten, welke op normale wijze
ontstaan, kunnen aantasten. Waargenomen is dit echter niet,
want voorzichtigheidshalve heeft men de aangetaste scheuten
afgesneden en vernietigd.

De waarneming is inderdaad wel interessant en zou wellicht
het uitgangspunt kunnen vormen van een belangrijk onderzoek.
In de eerste plaats heeft men een aanwijzing waarop de resistentie
van de laurierkers berust; het is duidelijk, dat dit hier niet in
een immuniteit is, die-zetelt in het protoplasma. Men zou moeten
nagaan in welke phase van zijn ontwikkeling het blad zijn vat-
baarheid verliest en nauwkeurig onderzoeken, waarop dit berust.
In de tweede plaats zou men kunnen trachten de zwam gedurende
eenige generaties op d.g. abnormale exemplaren der nieuwe
voedsterplant voort te kweeken ten einde na te gaan of het
infecteerend vermogen hierdoor wijziging ondergaat.

De nauwkeurige beantwoording van deze vragen zou voor
de wetenschappelijke phytopathologie van belang kunnen zijn.
Zoo zou zij misschien licht kunnen werpen op een der wijzen,
waarop gespecialiseerde parasieten den kring hunner voedster-
planten kunnen uitbreiden.

H. A. A. VAN DER LEK.

IN NEDERLAND WAARGENOMEN PARASIETEN VAN
DE GESTREEPTE DENNENRUPS —

(F'rachea piniperda PANz — Panolis griseovariegata GOEzE).

In het artikel over de gestreepte dennenrups van de hand van
Pror. RrrzeMaA Bos, verschenen in de eerste drie afleveringen
van den 26en jaargang van het Tijdschrift over Plantenziekten,
richt de geleerde schrijver op pag. 85 tot mij het verzoek aan
de lezers van dit Tijdschrift een volledig overzicht te geven van
de soorten van sluipwespen, die gedurende de jongste plaag uit
de dennenrups zijn gekweekt en die bijzonderheden uit hare
leefwijze ter sprake te brengen, welke op de beëindiging der
plaag invloed kunnen hebben gehad; een verzoek waaraan ik
gaarne gevolg geef.

Een onderzoek van het in de aangetaste bosschen verzamelde
materiaal, dat mij werd toegezonden vanwege het Instituut voor
Phytopathologie, het Staatsboschbeheer, verder door Dr.J. Tr.
OUDEMANS te Putten en den heer J. H. Voecer, Hofjager op
het Loo, alsmede van het materiaal door mijzelf aldaar ver-
zameld, heeft aangetoond, dat de navolgende sluipwespsoorten
in het geteisterde gebied vertegenwoordigd waren. Onder de
namen der soorten staan die der vindplaatsen vermeld, terwijl
de achter de vindplaatsen genoemde cijfers betrekking hebben
op de maanden en op het jaar waarin de sluipwespen zijn ver-
schenen. Daar de exemplaren, die in den loop van dit jaar zijn
uitgekomen, gekweekt zijn binnenshuis, moet er natuurlijk
rekening mede worden gehouden, dat deze vroeger verschenen
zijn dan ze in de vrije natuur gedaan zouden hebben. De Ayper-
parasieten zijn aan het slot der lijst afzonderlijk vermeld. 1)

1. Zehneumon pachymerus Ratz.

Lunteren, Bennekom, Zeist, Nunspeet, Doorn, Putten, Maars-
bergen en Dieren; 8, 1919; 3, 4, 1920.
2. Tchmeumon fabricator EF.

1) Hyperparasieten noemt men de parasieten, die voor ons nuttige
parasieten infecteeren. Zij worden parasieten van de tweede, derde
of vierde macht genoemd al naar ze parasieten van de eerste, tweede
of derde macht tot prooi kiezen.

202

Bennekom, Nunspeet; 8, 1919: 3, 1920.
3. Fchneumon nigritarius Grv.
Lunteren, Bennekom, Leuvenum, Putten; 8, 1919; 4, 5, 1920.
4. Fchnewmon bilunulatus Grv.
Lunteren, Bennekom, Nunspeet; 8, 1919; 4, 5, 1920.
5. Amblyteles rubro-ater Ratz.
Leuvenum; 5, 1920.
6. Phygadeuon vagans Grv.
Nunspeet, Bennekom, Putten; 5, 1920.
7. Phygadeuon nubilipennis n. sp. 4)
Putten; 4, 5, 1920.
8. Miecroeryptus (Plectoeryptus) perspicillator Grv.
Bennekom, Putten: 5, 1920.
9. Miecroeryptus (Plectoeryptus) arrogans Grv.
Leuvenum, Bennekom, Nunspeet. Putten; 5, 1920.
10. Angitia tenuipes T'hs.
Putten; 4, 1920.
1. Exochilwm ecirewmflexum L.
Bennekom; 5, 1920.
12. Aphanistes armatus Wesm.
Zeist, Bennekom, Nunspeet; 5, 1920.
13. Banchus femoralis Ths.
Lunteren, Bennekom, Putten; 4, 5, 1920.
14. Meteorus scutellator Nees.
Bennekom; 8, 1919.
15. Meteorus albiditarsis Curtis.
Over het geheele gebied verbreid; 3, 4, 5, 1920.

Hyperparasieten.

Ll. Hemiteles castaneus Tasch.
Putten; 4, 5, 1920.

2. Hemsteles pedestris F.
Putten; 4, 1920.

3. Hemiteles spec. 2)
Putten; 4, 1920.

4. Hemiteles spec. 3).
Putten; 4, 1920.

5. Astiphromma strenuwm Holmgr.
Putten; 5, 1920.

1) De beschrijving dezer soort volgt in de Entomologische Berichten.
2) en %) zijn mannetjes van het genus Hemiteles, welke niet met
zekerheid te determineeren zijn.

203

6. 2 Chaleididae t), tot verschillende soorten behoorend.
Putten; 4, 1920.

De op eerstgenoemde lijst onder 5, 6, 7, 10 en 12 aangeduide
soorten komen niet voor onder de parasieten van Panolis pini-
perda, waarvan Pror. RirzeMA Bos in zijn artikel melding *
maakt, daar die nog niet als bewoners van de dennenrups be-
kend stonden, toen de desbetreffende inlichtingen aan Pror.
RrrzeMmaA Bos werden verstrekt. De onder 5, 6 en 7 vermelde
zijn nieuw voor de Nederlandsche fauna; laatstgenoemde is
bovendien eene nog niet beschreven soort, waarvan in de be-
zending, welke Dr. J. Tu. OupeMANS mij deed toekomen, 4
exemplaren aanwezig waren. Het aantal sluipwespen, dat als
parasieten van de gestreepte dennenrups te hoek staat, is, na
bijvoeging dezer 5 soorten, tot 41 gestegen. De hyperpara-
sieten zijn daar natuurlijk niet onder begrepen.

Bovenstaande opgave kan evenwel niet worden beschouwd
als te bevatten de namen van het volledige aantal der sluipwesp-
soorten, die tijdens de plaag eene rol hebben gespeeld, want lang
niet uit alle deelen van het aangetaste gebied heb ik materiaal te
mijner beschikking gehad en bij lange niet op alle plekken, waar
materiaal verzameld is, zijn alle onder ’t mos en ’t strooisel aan-
wezige parasieteocons medegenomen.

Een overzicht te geven van het percentage der geïnfecteerde
rupsen op de onderzochte plaatsen is derhalve niet mogelijk,
zelfs niet bij benadering. Uit de verzamelde gegevens echter is
duidelijk gebleken, dat ditmaal de plaag grootendeels door de
werkzaamheid van sluipwespen ten onder is gebracht. De Braco-
nide Meteorus albiditarsis Curtis heeft daarbij ongetwijfeld een
hoofdrol vervuld. De infectie door deze sluipwesp heeft plaats
nog vóór dat de rups halfvolgroeid is, en de parasietlarve is vol-
wassen en verlaat haren hospes nog vóór deze zich verpopt.
Spoedig daarna spint zij zich een cocon, waarbinnen zij in larve-
toestand verblijft tot het volgende voorjaar. Eerst 14 dagen
vóór haar verschijnen gaat zij in den poptoestand over. De geel-
achtig gekleurde, wollige eoeon van Meteorus albiditarsis kon
men tijdens de plaag in groote massa’s in het den bodem der
bosschen bedekkende strooisel en mos, te midden der vlinder-
poppen aantreffen. Voor nadere bijzonderheden aangaande
dezen parasiet verwijs ik naar bovengenoemd artikel van Pror.
RrirzeMaA Bos.

Voorts heeft zich dezen keer als een geduchte vijand van den

1) Beide Chalcididen behooren tot nog niet monographisch be-
werkte groepen.

204

dennenuil doen kennen: Zchnewmon pachymerus Ratz, eene sluip-
wesp uit de onderfamilie der Zchneumoninae, tot welke groep,
behalve 2, 3 en 4 op bovenstaande lijst vermeld, ook het onder
5 daarop voorkomende genus Amblyteles behoort. Een der ken-
merken van de wijfjes van genoemde groep is het bezit van een
verborgen, althans nauwelijks waarneembaren, legboor. Op
vele plaatsen in de geteisterde bosschen is Zchneumon pachymerus
in grooten getale opgetreden. Verreweg de meeste Lchneumo-
ninae, misschien wel alle, infecteeren haren hospes, wanneer deze
zich in ’t larvestadium bevindt, evenals dit bij den zooeven ge-
noemden Meteorus albiditarsis het geval is. Evenwel heeft de
infectie eerst dan plaats als de rups haar vollen wasdom nadert.
De parasiet gaat mee over in de vlinderpop en na deze nagenoeg
geheel verteerd te hebben, verpopt zij zich hinnen het leegge-
geten omhulsel van haren waard. In tegenstelling met voor-
noemden Meteorus alhiditarsis wiens ontwikkeling en die van
zijnen hospes gelijken tred houden, treedt, blijkens het door mij
onderzochte materiaal, Zchneumon pachymerus jaarlijks in twee
generatiën op.

De ontwikkelingsduur bij sluipwespen kan zeer uiteenloopen.
RarzeBure geeft in het eerste deel van zijn werk „Die Lchneumo-
nen der Forstinseeten’’ op pag. 111 een voorbeeld van een zeer
kort ontwikkelingsstadium door hem waargenomen bij eene
ectoparasitisch en gezellig levende sluipwesp, genaamd Pimpla
flavipes, een parasiet van den witvlakvlinder(Oeonistes quadra L.),
waarbij de geheele levenscyclus eener zomergeneratie zich in
20 dagen afspeelde. Ook andere onderzoekers hebben ten opzichte
van den ontwikkelingsduur bij Pimpla flavipes gelijke waar-
nemingen gedaan. Dit geval kan echter niet dienen als maatstaf
voor de groote massa. Bij de soorten, die in meer dan ééne
generatie per jaar optreden, duurt de ontwikkeling van ei tot
volkomen insect, in het volle seizoen, in den regel gemiddeld
4 tot 5 weken.

De sluipwespen, die eerst laat in ’t seizoen verschijnen, be-
hooren doorgaans tot eene tweede generatie. De wijfjes van zulk
eene generatie overwinteren, indien zij vóór het invallen van
het koude jaargetijde geen gelegenheid hebben gehad hare
eieren onder te brengen. Zij brengen in dit geval den winter
door onder mos, strooisel, onder boomschors of op andere be-
schutte plaatsen. Hier mag niet onvermeld blijven, dat sluip-
wespen van het manlijk geslacht nooit in den volkomen toestand
overwinteren.

Iehneumonen gelijk Meteorus albiditarsis, die slechts éénmaal
per jaar vliegen, doorleven een rusttijd van omstreeks 10 maan-

205

den. Bij uitzondering echter kan deze Braconide tweemaal over-
winteren voordat zij verpopt. Hoewel bij Lchnewumon pachymerus
en verwante species eene soortgelijke eigenschap nog niet is
geconstateerd, kan haast met zekerheid worden aangenomen,
dat ook van de soorten dezer groep geregeld exemplaren der
zomergeneratie overwinteren welker imagines eerst in ’t voor-
jaar verschijnen. &)

Het feit echter, dat bijna op alle plaatsen waar Zchnewmon
pachymerus zich heeft vertoond, tal van dennenuilpoppen zijn
verzameld, welke eerst na den winter den imago dezer sluipwesp
leverden, zal verklaard kunnen worden door de aanwezigheid
in de aangetaste bosschen van late dennenrupsen — nakomers
zoude men ze kunnen noemen —, die men daar tijdens de plaag,
in de maanden Augustus en September in grooten getale kon
waarnemen, zoodat, toen de parasieten der zomergeneratie ver-
schenen, hare wijfjes in de gelegenheid waren zonder lang zoe-
ken hare eieren onder te brengen.

Hoe lang in de vrije natuur Tehneumonen in leven kunnen
blijven is bezwaarlijk na te gaan. Indertijd heb ik proeven ge-
nomen met ruim 100 exemplaren van de sluipwesp Pimpla saga
Htg., die in mijn laboratorium zieh hadden ontwikkeld uit gallen
van de harsbuilrups. De kooitjes, waarin de parasieten in obser-
vatie werden gehouden, werden dagelijks van versche denne-
twijgjes voorzien, het eenige voedsel waarover sluipwespen, die
midden in de dennenbosschen uitkomen, beschikken. Ook werden
proeven genomen met het bijvoederen van verdunden honing. Het
is mij echter niet gelukt meer dan twee exemplaren uit dezen
kweek, en wel twee van het vrouwelijk geslacht, langer dan
ééne maand in leven te houden. Van de overigen stierven de
wijfjes tusschen de 14 en 23 dagen, terwijl geen mannetje ouder
werd dan twee weken. BERTHOUMIEU, een Fransch onderzoeker,

1) Het is van algemeene bekendheid, dat insecten, inzonderheid
Hymenoptera, wat den duur hunner ontwikkeling betreft, zich niet altijd.
aan bepaalde regels houden. Nog een paar voorbeelden uit andere
groepen laat ik hier volgen: Bij het bladwespengenus Lyda kunnen
individu’s, welke tot eenzelfde broed behogren, een, twee of drie
maalin het larvestadium overwinteren, zoodat de imagines het eerste,
tweede of het derde jaar na het optreden der larve kunnen vliegen.
Eriogaster lanestris, de woldrager, vliegt in den regel reeds na eenmalige
overwintering, echter kan de vlinder ook na 2-, 3-, zelfs na 4- en, bij
hooge uitzondering, na 5-jarige poprust eerst verschijnen. Het met
lange tusschenpoozen optreden der imagines kan in niet geringe
mate van nut zijn voor de instandhouding der soort, immers in
tijden van voedselnood of wanneer ongunstige klimatische factoren
hunnen invloed doen gelden, kan door genoemde eigenschap de alge-
heele vernietiging van een ras worden voorkomen.

206

veronderstelt, dat 4 maanden de hoogste leeftijd is, die in de
vrije natuur en in het volle seizoen, door eene sluipwesp kan
worden bereikt. Ik houd het voor onwaarschijnlijk, dat -van de
parasieten van Panolis piniperda, welke in de maand Augustus
verschijnen, exemplaren tot Juni of Juli van het hr vite Jaar
in leven kunnen blijven.

Geen bijzonderheden zijn mij bekend rade de leefwijze
van de onder 6, 8, 9 en 10 vermelde species en ook de literatuur
geeft daaromtrent geen licht. Waarschijnlijk treden deze in
meerdere generatiën op. Van hen was alleen Microeryptus
arrogans insommige bosschen tamelijk talrijk vertegenwoordigd,
de andere waren overal schaarsch. Ook van 11 en 12 kan dit
laatste worden beweerd, daarentegen was de sub 13 genoemde
Banchus femoralis Ths. plaatselijk in grooten getale aanwezig.
De laatstgenoemde drie species leven ongeveer als Meteorus
albiditarsis. Even als deze parasiet overwinteren zij als vol-
wassen larve en geschiedt dit in den regel in een cocon buiten
den waard; echter komt de imago ook wel eens uit het omhulsel
van de vlinderpop te voorschijn. Bij alle drie grijpt de verpop-
ping eerst in ’t voorjaar plaats. Het feit, dat Meteorus albidi-
tarsis bij de jongste plaag, en waarschijnlijk ook reeds bij vroe-
gere piniperda-plagen in Nederland, als verdelger der rupsen
eene belangrijke rol heeft gespeeld, is des te merkwaardiger
wanneer men in aanmerking neemt, dat deze sluipwesp in ’t
buitenland als parasiet van de dennenrups zoo goed als onbekend
is, terwijl daar bij piniperda-plagen sluipwespsoorten op den
voorgrond treden, waarvan gebleken is, dat zij in Nederland
bij de jongste plaag slechts spaarzaam vertegenwoordigd waren
of geheel ontbraken. t)

Wat betreft de hierboven genoemde hyperparasieten, naar
mijne meening maakt men zich over ’t algemeen eene over-
dreven voorstelling van de oeconomische beteekenis dezer sluip-
wespen en wordt de schade voor den landbouw door hen indirect
teweeggebracht in den regel overschat, want slechts zelden en

J) Noch RarzeBure, die in zijn werk „Die Lehneumonen der Forst-
insecten” de sluipwespen, welke Panolis piniperda bewonen, uitvoerig
behandelt, noch EscHerrcH, die op pag. 82 van zijn werk „Die ange-
wandte Entomologie in den Vereinigten Staaten”” aan de hand van een
tableau aanschouwelijk voorstelt alle parasieten, welke zijn waarge-
nomen tijdens eene piniperda-plaag, die ongeveer 10 jaren geleden in
de omgeving van Dresden woedde, noemt Meteorus albiditarsis als
vijand van de dennenrups. Evenmin maakt MARSHALL in zijn werk

„Les Braconides”’ in André's Species des Hymenoptères, waarin de
soort is beschreven en hare verschillende hospites zijn opgesomd,
gewag van Panolis piniperda als gastheer van Meteorus albiditarsis.

207

dan nog maar bij het einde eener plaag, vermenigvuldigen zij
zieh in die mate, dat hunne aanwezigheid, bij het verloop eener
plaag gewicht in de schaal zoude kunnen leggen. Bij de laatste
groote nonrupsenplaag in Noord-Brabant en bij de roodstaart-
plaag, die eenige jaren geleden in Gelderland werd geconstateerd,
was er van hyperparasieten uiterst weinig te bespeuren.

Aangaande de parasiet- of sluipvliegen welke in het jaar 1919
in de geteisterde bosschen op sommige plaatsen in grooten getale
werden opgemerkt, is gebleken, dat deze grootendeels tot de
soort Panzeria rudis Fall. behooren en dat daar waar deze vlie-
gen in massa’s optraden, de sluipwespen sterk in de minderheid
waren. Uit laatstgenoemd verschijnsel kan worden afgeleid, dat
omstandigheden zich kunnen voordoen, die eene vermenigvul-
diging van parasietvliegen begunstigen, terwijl weer andere aan
sluipwespen de kans bieden zich te vermeerderen. Het is naar
mijne meening niet aan toeval toe te schrijven indien ergens
een der beide groepen het overwicht heeft.

CG. A. L. SMITS VAN Burest.
Ginneken, Augustus 1920.

NIEUWE ZIEKTEN, WAAROP GELET MOET WORDEN.

In de jaren (van 1912 af) dat ik bij het Instituut voor Phyto-
pathologie en den Phytopathologischen Dienst ben werkzaam
geweest, heb ik mij hoofdzakelijk bezig gehouden met het onder-
zoek van het groote aantal inzendingen van zieke of door dieren
beschadigde planten, dat met verzoek om advies aan die in-
stellingen werd toegezonden. Het behoeft niet te verwonderen,
dat daaronder herhaaldelijk ziekten en plagen waren, die niet
eerder in ons land waren waargenomen, terwijl een enkele maal
een geheel nieuwe ziekte kon worden geconstateerd. Gold het
een ziekte, die reeds dadelijk bleek economische beteekenis te
hebben, dan werd daaraan gewoonlijk zoo spoedig mogelijk in
dit blad een meer uitvoerig artikel gewijd; 4) in den vorigen jaar-
gang maakte ik onder bovenstaanden titel een begin met eene
serie kortere opstellen, waarin ik mij had voorgesteld de belang-
hebbenden attent te maken op zulke plantenziekten, die, indien
zij al reeds in ons land waren opgetreden, dan toch voorloopig
nog van minder belang waren, of wel op zulke, die in het buiten-
land waren waargenomen en wellicht reeds in ons land aan-
wezig waren of daar licht te eeniger tijd konden verschijnen?)

Ook in het jaar 1920 kon ik wederom met eenige ziekten
van dien aard kennis maken, waarvan ik er hier enkele wensch
te bespreken. Ik begin met eene ziekte

bij boonen.

In September werden den Phytopathologischen Dienst een

1) Jaargang 1913: Eene voor Nederland nieuwe seringenziekte, ver-
oorzaakt door Phytophthora syringae KLEB. — Jaargang 1914: blz. 81,
De klaverstengelbrand (anthracnose der klaver), eene tot dusver in
Nederland nog onbekende klaverziekte. — blz. 97: Eene rupsenplaag
in de aardbeiplanten bij Beverwijk; — Jaargang 1915: blz. 26, Perzik-
schurft in Nederland; blz. 100, Voorloopige mededeeling over eene
nog onbekende, wellicht niet ongevaarlijke ziekte van het vlas; blz. 1Ìl,
Een nieuwe havervijand (T'arsonemus spirifer MARCHAL); blz. 123,
Het Phytophthorarot der pitvruchten. — Jaargang 1919: blz. 174,
De tomatenkanker.

2) Jaargang 1919, blz. 95, Bij spinazie; blz. 126, Bij tomaten,
Petunia’s, asters, muurbloemen en Gilia tricolor.

209

aantal reeds droge peulen van bruine ‘boonen uit Brielle toege-
zonden, die eigenaardige zeer in het oog vallende vlekken. ver-
toonden. Deze vlekken maakten hoofdzakelijk een zwarten
indruk, maar het middengedeelte was duidelijk roodbruin, welke
kleur met een nuance in het groen naar zwart overging, zoodat
de rand geen bruin meer vertoonde, maar zwart was met een
groenige tint; tusschen het bruin en het zwart bestond dus geen
zeer scherpe afscheiding hetgeen wel het geval was tusschen den
rand van de geheele vlek en het overige, weefsel van de peul, dat
reeds droog en geel was. Deze vlekken varieerden zeer in grootte;
sommige maten slechts 4 à 5 m.M. in doorsnede, andere hadden
een middellijn van een centimeter en meer, terwijl ook niet
zelden een paar vlekken ineen waren gevloeid tot een grootere
vlek, waarin dan echter duidelijk de verschillende roodbruine
middengedeelten van de oorspronkelijke vlekken onderscheiden
konden worden; de grootere vlekken besloegen de geheele breedte
van de peul.

Bij mikroskopisch onderzoek en zelfs bij beschouwing door
een handloupe was er niet veel meer op te zien; bij sterkere
vergrooting evenwel zag men op de vlekken tal van zeer kleine
zwarte puntjes. Het mikroskopisch onderzoek wees uit, dat deze
puntjes bestonden uit donkergekleurde kluwentjes van zwam-
draden, die zoowel kleine sklerotiën als organen ter vorming
van sporen in aanleg konden zijn: duidelijk stonden deze
zwarte puntjes in verband met een weelderig ontwikkeld zwam-
dradenweefsel, dat zich in en tusschen de cellen van de schil
van de peul had ontwikkeld en deze cellen klaarblijkelijk tot
afsterven had gebracht. Bij de kleinere vlekken was dit mycelium
gewoonlijk nog niet door de geheele schil heengegroeid, zoo-
dat het vlies aan de binnenzijde nog niet was bereikt; op
enkele plaatsen echter bij zeer zieke peulen, was dit wel het ge-
val; daar had het myeelium zich zelfs op de zaden, op de boontjes
dus, gevestigd en had daarop ook reeds de zwarte puntjes ge-
vormd. Het mycelium scheen echter niet bij machte te zijn, in
de zaden; zelf binnen te dringen; althans ik kon geen boontjes
vinden, waarbij dit het geval was. ;

Ik kon nergens in de literatuur dergelijke vlekken op boonen
beschreven vinden, en dus zat er niets anders op dan te trachten
de zwarte puntjes tot verdere ontwikkeling te brengen om dan
de zwam te kunnen determineeren. Ik bracht daartoe eenige peu-
len met vlekken in eene vochtige ruimte, en na enkele dagen reeds
begonnen de zwarte puntjes uit te groeien tot overeind staande
bosjes, als het ware kleine kwastjes of bezempjes, van donker ge-
kleurde zwamdraden. Deze bosjes werden zoowat 2/10 m.M. lang.

210

waarna zij aan hun uiteinde, dat kleurloos was, zich wat van
elkander afbogen, ook weder als de takken van een bezem, om
spoedig daarop aan dat kleurlooze deel eveneens kleurlooze,
twee- tot meestal drie-, een enkele maal viercellige, ongeveer
1/so m.M. lange sporen af te zonderen, die iets gekromd en aan
beide einden toegespitst waren. Nu kostte het geen moeite meer
de zwam te determineeren als Zsariopsis griseola Sacc., welke
zwam, voor het eerst in Noord-Italië beschreven, in de phyto-
pathologische literatuur wordt vermeld als vlekken op boonen-
bladeren te veroorzaken; deze vlekken zouden aan den boven-
kant der bladeren bruinachtig grijs zijn, aan den onderkant, waar
de bosjes conidiëndragers voor den dag komen, aschgrauw; zij
zijn, zooals te zien is op een afbeelding in KriRcHNER en
BorrSHAUSER'’s „Atlas der Krankheiten und Beschädigungen
unserer landwirtsch. Kulturpflanzen”’, 2, Tafel XIII, fig. 1, door
de nerven en dus scherp en hoekig begrensd; daar is moeilijk
mede te rijmen KIRCHNER's verklaring, dat zij niet scherp be-
grensd zouden zijn. Ik heb geen versche boonenbladeren, die
door de ziekte waren aangetast, onder de oogen gehad, doch
een droog blad aan een mij nog dezer dagen toegezonden
gedroogde plant vertoonde meerdere kleine grauwe vierkantige
vlekjes, soms slechts enkele vierkante m.M.’s groot, begrensd
door nerven, en eenige groote vlekken, ook met scherpe gren-
zen langs de nerven af. Midden in deze vlekken waren nog
enkele kleine intercostale veldjes onaangetast gebleven. Reeds
een dag, nadat dit blad vochtig was gelegd, vertoonden zich
aan de onderzijde de fructificaties van Zsariopsis.

Ook op enkele stengels bleek de zwam voor te komen, zij
veroorzaakte daarop langgestrekte grijsachtige vlekken, welke
evenals die op de peulen, in: het midden iets roodachtig
waren; echter was die roode tint veel minder duideiĳk
dan op de peulen het geval was. In het bekende werk
van O. v. KircHNER „Die Krankheiten und Beschädigungen
unserer landwirtschaftlichen Kulturpflanzen”’, wordt ook mede-
deeld, dat zij vlekken op de peulen doet ontstaan, echter wordt
daar gezegd, dat de vlekken bruin en rottig zouden zijn. Hier
was nu in dit geval in het geheel geen sprake van; de vlekken
hadden de boven beschreven kleur en er was zelfs geen begin van
rotting aanwezig, zoodat het niet te verwonderen is, dat ik, al
had ik reeds dadelijk KrRrcHNER er op nagelezen, uit deze be-
schrijving de vlekken niet herkennen kon. Het is mogelijk, dat wel
rotting optreedt, als de peulen in jongen toestand worden aange-
tast; misschien waren de bruine boonen uit Brielle laat aangetast
en zijn zij spoedig daarop geoogst en gedroogd.

211

Ook KrrcHNER deelt mede, dat de zwam op het zaad kan
overgaan en daarop bruine vlekken veroorzaakt. Dit laatste
pam ik niet waar; ik vond de zwam alleen op de zaden, niet
er in. Het is mij niet gelukt iets te vinden over het al of niet
met het zaad overgaan van deze ziekte; het schijnt mij echter
zeer waarschijnlijk, dat dit wel het geval zal wezen. De heer
W.J. NreuwLAND te Brielle, die de zieke boonen opzond,
was zoo vriendelijk mij op mijn verzoek een aardig par-
tijtje ervan toe te zenden; ik hoop die boonen in 1921 uit
te zaaien om te zien of de ziekte in het gewas zal optreden.
Wanneer ik in de gelegenheid ben geweest het verloop van de
ziekte ook bij de groeiende plant na te gaan, en ook een grooter
aantal aangetaste boonen heb kunnen onderzoeken, zal ik denke-
lijk wel kunnen vaststellen, of de zwam ook in het zaad door-
dringt; indien dit niet het geval is, zou zeer waarschijnlijk een
uitwendige ontsmetting der boonen met sublimaat of uspulun
voldoende zijn om overbrenging van de ziekte met ’t zaad te
voorkomen.

Gevallen van ernstige schade, door deze ziekte aangericht,
vond ik nergens vermeld; het is dus best mogelijk, dat zij ook
in ons land nimmer eenige beteekenis zal krijgen; dit zal nog
nader moeten blijken. De heer NIEUWLAND deelde mij mede,
dat hij de gevlekte peulen reeds op ’t veld had waargenomen;
naar zijne meening waren de planten ziek, ook de bladeren
waren gevlekt. De eigenaar der boonen had evenwel geen
verminderde opbrengst kunnen constateeren.

Inmiddels geef ik evenwel hun, die nog ongedopte boonen
hebben, den raad deze zorgvuldig na te zien; mochten er de
boven beschreven vlekken, die men nu gemakkelijk genoeg zal
kunnen herkennen, op te vinden zijn, dan zal men goed doen,
deze peulen uit te schieten en de boonen er uit niet voor zaad te
gebruiken. Hun, die meenen de ziekte in hunne boonen te hebben,
verzoek ik een aantal der verdachte peulen op te zenden aan
den Phytopathologischen Dienst te Wageningen.

Wageningen, November 1920. T. A. C. SCHOEVERS.

WINTERVLINDERBESTRIJDING.

Het is een verblijdend verschijnsel, dat het gebruik van lijm-
banden ter voorkoming van de schade door de rups van den klei-
nen wintervlinder (trekmade) in de laatste jaren, nu wederom vol-
doende rupsenlijm is te krijgen geweest, zeer is toegenomen. Veel
is daartoe bijgedragen door de „Berichten van den Phytopatholo-
gischen Dienst’, waarin tijdig gewezen werd op het wenschelijke
van dezen maatregel. Deze berichten worden ook aan een groot.
aantal vak- en plaatselijke bladen toegezonden, en geregeld
daarin overgenomen. Nu is het echter jammer, dat in sommige
dier bladen, vermoedelijk tengevolge van plaatsgebrek, de pu-
blicatie dier berichten eerst meerdere weken na het verschijnen
heeft plaats gehad. Daardoor waren een vrij groot aantal per-
sonen, die nog lijmbanden wilden aanleggen en om raad vroegen,
daarmede te laat, zoodat wij hun moesten adviseeren voor dit
jaar van het aanleggen af te zien. De wintervlinders ver-
schenen dit jaar, in verband met de vroeg ingevallen vorst,
reeds vrij vroeg; reeds vóór half October had men ze op verschil-
lende plaatsen waargenomen. Dat het niet onmogelijk is, dat
zieh ook onder de lezers van dit tijdschrift personen bevinden,
die ook lijmbanden hadden willen aanbrengen, maar van dit voor-
nemen hebben moeten afzien, is het gewenscht hen er op attent
te maken, dat zij toch nog den wintervlinder op andere manieren
kunnen bestrijden, en wel vooreerst door een degelijke bespuiting
met een 8 % carbolineumoplossing in Februari of Maart, en
ten tweede door een bespuiting met een arsenicumpraeparaat
als Parijsch of Uraniagroen, zoodra men in het voorjaar de eerste
vreterij waarneemt 1).

Aan elkeen, die in 1919 wintervlinderschade heeft gehad en,
om welke redenen ook, geen lijmbanden heeft aangelegd, zij
daarom aangeraden tijdig de noodige carbolineum te bestellen,
ook voor het bespuiten van bessenstruiken en struikvorm appels
en peren. Als men weet, dat voor een kruisbessenstruik van ge-
middelde grootte + 2 L. sproeivloeistof noodig is, voor een
aalbessenstruik + 11/2 L., voor een jonge struikvorm 3—5 L.,
voor een grooteren struik en een jongen hoogstam 10—14 L.,
voor een zeer grooten hoogstam 30—40 L., kan men zelf uit-
rekenen, hoeveel carbolineum men noodig heeft om de benoodig-
de 8 % oplossing te bereiden.

Nadere inlichtingen verstrekt de Phytopathologische Dienst
te Wageningen.

1) Zie voor nadere bijzonderheden Mededeeling no. 3, De trek-
made (20 ects), of Vlugschrift 14 (3 cts.) van den Phytopathologi-
schen Dienst.

T. A. C. SCHOEVERS.

hi EE,

dela EKos rAreszies EN.
Ae SEUNNGS) VEREENIGING.

T TIJDSCHRIFT « OVER PLANTENZIEKTEN

; ONDER REDACTIE VAN ET Es
Ee J. RITZEMA BOS,
Ees ZES EN TWINTIGSTE JAARGANG — (1920) 8

Twaalfde aflevering.

de INHOUD:

3 | 2 Blz.

ke M. DE KONING — Plantenziekten en vreemde houtsoorten 213

en J. RITZEMA BOS. — Bestrijding van de zoogenaamde

4 _»Witte Roest” der schorzeneeren, veroorzaakt door Cy-
3 _ stopus Tragopogonis (Persoon) Schroet . . . . . . „216-

ä 5 | ABONNEMENT | ADVERTENTIËN de ed

Priĳzen per iid

Re E t
_ Het tiĳĳdschrift-is in den Boek- Js pag. f Ë:

handel verkrijgbaar à f 4.00; voor ik ” 8 SET Ge EA

het Buitenland à f 5—. (Voor België 1 8 DBE
dus 5 EE: guldens, niet Deze prijzen gelden voor een_ ,
frs. 10) Jaarcontract (12 plaatsingen). Ee -
Bij éénmalige plaatsing worden
Betalingen aan DR. H. J. CALKOEN, de prijzen met 20 0%, bij driemalige _
Penningm. der Nederl. Phytopa: plaatsing met 15 0%/o en bij zesmalige
thologische NGLEPRIEIDE:, „De Pep- plaating met 10 % verhoogd.

A1” Voor plaatsing wende men
SE, DE zich tot den Onder-Voorzitter der

En Nederl. Phytopathologische Veree-
_ (Afzonderlijke derne worden niging, H. LINDEMAN, Boothstraat

niet venir) 13, Utrecht. rd

—_

Ô Er Druk: H. Veenman, Wageningen.

or eed
enn
Ee

Vructltoomcartolindin:, ged. merk At impen”

Beproefd MIDDEL TEGEN PLANTENZIEKTEN ED
en ter verdelging van DIERLIJKE PLANTEN- ze
PARASIETEN bij alle CULTUURGEWASSEN.

Verkrijgbaar in bussen van I, 2, 5, 10, 25
en 50 Liter, benevens in vaten van roo en
200 Liter.

Vraagt prijsopgaaf en gebruiksaanwijzing.

N.V. Utrechtsche Asphaltfabriek
Afd. „KOOLTEER”

v.h. Maatschappij tot Bereiding
van Koolteerproducten
Fabriek: KRIMPEN a.d. IJSEL
Kantoren: UTRECHT, Maliebáan 35.

Brief= en Telegram-Adres:
„KOOLTEER UTRECHT”
Telefoon Interc. No. 388, 188, 580.

ee eee en

N.V. Het Landbouwkantoor Duke of York
‚ Noord-Holland „s Selectie Nunhem
ALKMAAR. = opbrengst. Pootgoed verkrijgbaar 5
= vrij van ‚A ozaiïe. - en adrol- —
Kunstmeststoffen > geeen,
ee = Zaaizaadvereeniging NUNHEM”,
Kopervitriool. S te Nunhem, Limburg.

KALKMERGEL (STADTLOHN)

Levering van deze prima Mergelsoort, bekend om haar,
entende werking en mooie qualiteit is weder in bijnag
onbeperkte hoeveelheden mogelijk en wel tot prijzen, dies
door de gunstige ligging De groeve, bepaald concur
reerend zijn. Men vrage prijs en bestelle tijdig bij de

generaal-agente voor Nederland

N.V. Kunstmesthandel voorheen HULSHOF & Co.

UTRECHT, Maliebaan 52 of hare bijkantoren

N.B. Handelaren genieten rabat.

SKOPERVITRIOOL 25°,

Sprenkelaars „Vermorel'

Alle onderdeelen zijn ook afzonderlijk verkrijgbaar.

MIJ. HULPMESTSTOFFEN 1893”
DORDRECHT.

Í P‚ J. VAN AARDENNE
8 _Kunstmeststoffen
DORDRECHT

GELDERLAND”
te NEEDE.

_Boomgaard= en Tuinaanleg.
Tuinarchitectuur.

Specialiteit Vruchtenplantsoen.

De Nederl.
Pomologische Vereeniging
helpt hare leden bij den

aankoop van alle goede
BESTRIJDINGSMIDDELEN

Schriftelijke adviezen betref-
fende de bestrijding van planten-
ziekten en schadelijke insekten
zijn voor de leden gratis.

Bureau der Vereeniging Rijnkade 8,
UTRECHT.

D. J. VAN DER HAVE,

3 de ‘BOOMKWEEKERIJEN
eg KAPELLE bij GOES.
Hofleverancier

Vruchtboomen in alle vormen.

Bessen, Frambozen en Aardbeien
voor onderbeplanting.

Elzen, Populieren en Olmen voor
scherm.

Sierplantsoen, Rozen, Coniferen, etc.
Geill. Prijscourant op aanvrage.

_ Theorie en praktijk zijn het eens

Chitisalpeter is de beste stikstofmest
a) Omdat het voor de planten direct opneembaer is.
b) Omdat er aan zijn gebruik geen practische be-

3 zwaren verbonden ‘zijn.

Inlichtingen, brochures etc. geeft gratis
Het Inlichtingsbureau voor Chilisalpeter
BUITENHOF 30, DEN HAAG

ne |
7%

VOOPVPOPOPVOPOPPEPEe Pov

er De) ee

AMSTERDAMSCHE SUPERFOSFAATFABRIEK B

EN VEREENIGDE CHEMISCHE FABRIEKEN _—
UTRECHT

HOOFDKANTOOR: MALIEBAAN 81, UTRECHT
TELEFOON: 3461 en 3508 = TELEGRAM=ADRES „RODUMA”

| KUNSTMESTSTOFFEN. |

Voor de levering van:

KOPERSULFAAT,

wende men zich tot het kantoor te

AMSTERDAM, Minervahaven, Postbus 313.
Tel. N. 7655 en C. 1452. Tel. Adr. „AMSUFOS”’ _…

Fabrieken te:
d Kralingsche Veer, Zwijndrecht, Groningen, Amsterdam en Pernis.

Het Propaganda-Bureau der Nederl. Kunstmestfabrieken

Stelt zich gaarne beschikbaar: - | Verspreidt volgende Vlugschriften:
1-totbet verleenen van advies omtrent ‚ Waar gaat het bij de bemesting
het doelmatig bemesten van bouw-, om en wat is superfosfaat ?
wei- en tuinland, nret inbegrip dus 2. De bemesting der aardappels op
van de bemesting in bakken, kus- klei- en zavelgronden. se
sen en warenhuizen. Op aanvrage 3. De bemesting der vlinderbloe-
worden, door den Directeur, zoo mige gewassen op klei- en zavel- -
mogelijk, persoonlijke bezoeken af- ronden. ‘
gelegd. 4, De bemesting der voerbieten en
Ze tot het verleenen van steun, zoo en kooirapen op zandgronden.
mogelijk, voor het aanleggen van 5. De bemesting der vlinderbloe- /
proef velden; mige gewassen op zandgronden.
3e tot het bouden van lezingen door 6. De bemesting der graangewassen.
den Directeur, mits tijdig aange- 7. De bemesting van het grasland
vraagd; 8. De bemesting van den tuin van
4e tot het verleenen van advies om- den particulier en den beroeps-
trent grondbewerking en grond- tuinder. jen
verbetering, het bestrijden van 9 Super als roggebemesting op
plantenziekten en schad. insecten, zandgrond, Ì 5
De Directeur is voor belangstellenden te ij are ee de bemesting der
spreken elken Maandag en Dinsdag van 7 det 5
dt tot 1- uur, in het Botel Gósmkns te Ls, De toelben de bemenhing van aans
terde appelen op zandgrond.

12. De teelt en de b-mesting van
haver op zandgrond. @

13. 5 jaar achtereen supertegenover @
slakken op zandgrond.

Het Bureauis gevestigd Wijnhaven 1105
Rotterdam, waar de Directeur mede te
spreken zal zijn. Stukken, dit Bureau be-
treffende, moeten aan dit adres worden
opgezonden.

Op aanvrage worden gratis deze vlugschriften toegezonden door den Directeur van het @
Propaganda-Bureau der Ned. Kunstmestfabrieken, Wijnhaven 110b, Rotterdam. @

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTEN-
KUNDIGE) VEREENIGING. ,

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr: J. RITZEMA BOS.

Zes-en-twintigste Jaargang — ri2e Aflevering — December 1920

PLANTENZIEKTEN EN VREEMDE HOUTSOORTEN.

Men weet, dat betrekkelijk weinig houtsoorten in Nederland
werkelijk inheemsch zijn. Geleidelijk werden hier echter hout-
soorten uit andere landen overgebracht. Niet alleen uit de Duit-
sche middengebergten, Zuid-Frankrijk en Oost-Europa, maar
ook uit verder verwijderde landen, vooral Noord-Amerika en
Japan.

Thans treft men in onze bosschen, lanen en parken een 170-
tal houtsoorten aan, waarbij noch de heesters, noch de minder
algemeen voorkomende parkboomen werden gerekend.

Het is zeer de moeite waard, na te gaan, hoe deze houtsoorten
zich tegenover de veel voorkomende plantenziekten en be-
schadigingen gedragen. Sommige blijven vrij van alle ziekten,
niettegenstaande hun inheemsche soortgenooten door tal van
vijanden worden aangetast, andere kunnen hier ternauwernood
stand houden, omdat ze het slachtoffer van ernstige ziekten
worden.

Het eerste geval zien we b.v. bij den lork. De gewone lork is
uit de Karpaten en Tirol in ons land gekomen en alhoewel
men er ten onzent prachtige exemplaren van kent, zoo zijn dit
uitzonderingen. De lork is aan het uitsterven, niemand plant
hem meer aan. Het beruchte lorkenmotje, dat de naalden uitholt
en bruin doet worden, maar vooral de lorkenkanker, die bijna
altijd den lork aantast en aan den stam groote, diepe kanker-
plekken veroorzaakt, zijn meestal de oorzaken hiervan. Ook de
grove den begint hieraan te lijden. Gelukkig hebben we uit Japan
den Japanschen lork in kunnen voeren. Deze groeit in ons land
beter, is minstens even mooi en is tot nu toe nog van ziekte vrij
gebleven. Hoe zal het er in de toekomst mee gaan? Dit vragen
we ons angstig af en denken hierbij aan den Weymouthden
een prachtige naaldboom met grijsblauwe, zachte en lange

214

naalden en die in reusachtige exemplaren in ons land wordt
aangetroffen. Gezien de grootte dezer boomen heeft hij zich
langen tijd ongestoord kunnen ontwikkelen. Thans plant niemand
hem meer aan. De Weymouthroest, waarvan de uredo- en
teleutosporenvorm op Ribessoorten voorkomt, tast de boomen
aan. En niet alleen jonge planten beginnen te harsen en sterven
af, maar ook de oude boomen, die jarenlang uitstekend groeiden,
laten halverwege den stam, soms 15 meters boven den grond
hars vloeien, waarna de top sterft en daarna de gansche boom.
Een duidelijk voorbeeld van een waardevol geschenk uit Amerika
dat ons thans weer is ontnomen, want de ziekte is hier alge-
meen. De Pinus excelsa uit den Himalaya, die nauw verwant
is aan den Weymouth werd hier nog niet ziek. Zal die hem op
den duur vervangen ? |

De boschbouwer zit op heete kolen waar het een der waarde-
volste exoten betreft, n.l. den Douglasden. Deze boom heeft zich
in Nederland zóó op zijn plaats gevoeld, groeit hier, mits oor-
deelkundig gebruikt, zóó goed en is voor onze bosschen zóó’n
sieraad, dat hij niet meer gemist kan worden. Hij komt uit de
Far West en heeft ook bij ons al zijn goede eigenschappen behou-
den. En nu zien we ook dat deze houtsoort hoe langer hoe meer
ziekten krijgt. Men vraagt zich af: moet het hiermee gaan als
met den Weymouth? Aanvankelijk heetten alleen de ziekten
Phomaen Botrytis, die takken en twijgen doen afsterven den
Douglas ernstig te bedreigen tijdens de jeugd. Thans weet men
dat niet alleen de herten hem vernielen, waar ze hem vinden,
maar dat ook het kleine snuitkevertje Strophosomus zich hoe
langer hoe meer toelegt op het schillen van de jonge scheuten,
zoodat de boom overdekt is met roode loten, en in zijn groei
ernstig wordt belemmerd. Het ergste echter is nog, dat onze
grootste grove dennenvijand, de wortelzwam, steeds meer op
Douglas wordt aangetroffen, die er onfeilbaar door wordt
gedood. En de boschbouwer gebruikte den boom nog wel bij
voorkeur om wortelzwamgaten in dennenbosschen dicht te
planten, omdat de Douglas snel groeit en een matige bescha-
duwing verdraagt!

Nog altijd is de Douglas onze uitverkoren gast, maar, zal
dat zoo blijven? ,

Vreemd is ook het volgende.

De zilverspar, die uit het gebergte van Midden Europa in
ons land gekomen is, heeft in zijn vaderland ernstig van zilver-
sparrenkanker te lijden. De takken krijgen dikke knobbels en
op deze knobbels vormen zich heksenbezems. Deze ziekte nu
wordt aan de zilversparren hier niet of zelden aangetroffen. Ook

215

de wolluis Chermes piceae, die de stammen overdekt met witte
wollige was en de naalden uitzuigt en om doet krullen, spaart
hem hier. De Nordmannspar echter, uit Kaukasië, die na aan
den zilverspar verwant is, wordt weliswaar niet door kanker,
maar daarentegen zeer sterk door de wolluis geteisterd; menig
plekje in onze parken wordt er door ontsierd. Een exoot, die
zieh in ons land reeds spoedig onbemind heeft gemaakt, is de

Banksden uit Noord-Amerika, omdat hij reeds dadelijk alle

ziekten van onzen groven den heeft overgenomen. Retinia’s,

dennenscheerders, snuitkevers, alles wordt er op aangetroffen.

Daar hij voor den boschbouw volstrekt niet beter is dan onze

gewone grove den, is dit zoo erg niet. We kunnen hem missen.

De Thuya- en Chamaecyparis-soorten, waardvol materiaal
voor tuinen en parken, uit Amerika en Japan zijn van gevaarlijke
vijanden vrijwel verschoond gebleven.

De Amerikaansche eik, welbekend door zijn schitterende
herfstkleuren, werd bij ons ingevoerd als eene houtsoort die
van de ziekten onzer inlandsche eiken niet te lijden zou hebben.
Later bleek, dat hiervan wel iets waar is, maar dat de eiken-
meeldauw en de eikenaardvloo, twee ernstige vijanden van ons
eikenhout, hem volstrekt niet ontzien, terwijl de aan onze eik
voorkomende schors- en spintkevers den Amerikaanschen broe-
der al evenmin ongemoeid laten.

Uit het bovenstaande kan men zien hoe zich onze verschillende
vreemdelingen tegen ziekten en beschadigingen gedragen:

Ll. Ze blijven volkomen gezond en kunnen dan zoo noodig andere,
meer vatbare houtsoorten vervangen (Japansche lork, Pinus
excelsa, Chamaecyparis, Thuya).

2. Ze brengen nieuwe ziekten mee, die zich dan ook op inheemsche
of andere houtsoorten kunnen vestigen (Nordmannspar,
Europeesche lork.).

3. Ze lijden meer of minder aan ziekten, die ze in hun nieuwe
vaderland opdoen (Banksden, Douglasden, Amerikaansche

ahrerke),

4. Ze worden hier zoo gevoelig, dat ze te gronde gaan aan ziekten
die hen in hun land niet of slechts matig aantasten
(Weymouthden, Europ. lork).

De KoNING.

BESTRIJDING VAN DE ZOOGENAAMDE „WITTE ROEST’
DER SCHORZENEEREN, VEROORZAAKT DOOR CYSTOPUS
TRAGOPOGONIS (PERSOON) SCHROET.

De zwammen van het geslacht Cystopus behooren tot de groote
groep der Wierzwammen of Phycomyceten en zijn dus nauw ver-
want aan de geslachten Peronospora en Phytophthora ; zij onder-
scheiden zich echter van de laatstgenoemde twee geslachten door-
dat de conidiëndragers kort blijven en niet door de huidmondjes
heen naar buiten treden. Deze (de conidiëndragers) vormen zich
bij Cystopus, in grooten getale bij elkaar, vlak onder de opperhuid
van het blad; en aan hunnen top ontstaan de talrijke in reeksen
geplaatste conidiën. Op de plaatsen, waar onder de opperhuid
de talrijke conidiëndragers de conidiënreeksen vormen, puilt
de bladopperhuid naar buiten uit, totdat deze eindelijk barst,
waarbij dan de overtalrijke conidiën als witte stofhoopjes te
voorschijn komen. Deze stofhoopjes gelijken zeer veel op de
uredosporenhoopjes, welke zich bij de aantasting van graange-
wassen door roestzwammen op de aangetaste bladeren vertoonen,
maar die uredesporenhoopjes zijn geel of oranje, deze wit.
Daar de roestzwammen geheel andere zwammen zijn dan de
Phycomyceten, is de naam „witte roest” feitelijk geheel onjuist;
deze naam is op eene slechts oppervlakkige overeenkomst met
de roestziekten gebaseerd.

Schorzeneeren, die door de Cystopus Tragopogonis zijn aan-
getast, vertoonen, gelijk reeds werd gezegd, op hunne bladeren,
met name aan de onderzijde, puistachtige opzwellingen, die.
ten slotte openbarsten en waaruit het witte stof te voorschijn
komt, dat uit de conidiën dezer zwam bestaat. Komt nu zooda-
nige conidie op een tot dusver nog gezond blad of op eene ge-
zonde plek van een blad terecht, en komt zij daar tot kieming,
dan groeit weldra de kiemdraad in het bladweefsel op; daar
vertakt deze draad zich herhaaldelijk en vormt aldus een my-
celium, dat alweer op verschillende plaatsen van het blad aan-
leiding geeft tot het ontstaan van nieuwe puistvormige opzwel-
lingen, die weldra openbarsten en aanleiding geven tot het vor-
men van witte stofhoopjes. De aangetaste bladeren vertoonen

217

op de geïnfecteerde plaatsen eerst eene geelachtig groene, later
eene geelbruine kleur. Op verschillende plaatsen ‘aangetaste
bladeren groeien niet meer en sterven veel te vroeg af. Dat door
het klein blijven en vroeg afsterven van de bladeren de wortels,
waarom het gewas eigenlijk wordt geteeld, niet tot volle ont-
wikkeling komen en slechts geringe handelswaarde krijgen,
ligt voor de hand.

Cystopus Tragopogonis tast niet alleen de gewone (zwarte)
schorzeneer en de witte schorzeneer aan, maar ook verschil-
lende in ’t wild groeiende Samengesteldbloemige planten. De
laatste omstandigheid is oorzaak dat er elk jaar weer gelegen-
heid bestaat dat onze schorzeneeren van die wilde planten
uit kunnen worden besmet. Wanneer de weersomstandig-
heden er naar zijn, wordt dit gewas dan ook telkens weer aange-
tast. Vochtig en tegelijk warm weer, — dezelfde weersgesteldheid,
die het optreden van de aardappelziekte in de hand werkt, —
bevordert ook het verschijnen van de witte roest der schorze-
neeren.

Het lag voor de hand, tegen de laatstbedoelde ziekte het
zelfde middel te beproeven, dat tegen de gewone aardappelziekte
met zooveel succès wordt aangewend, nl. de bespuiting met
Bordeauxsche pap; immers de Phytophthora infestans, die de
aardappelziekte veroorzaakt, behoort tot de zelfde groep van
zwammen als de Cystopus T'ragopogonis der schorzeneeren.

Ik heb op mijn proefveldje bij het Instituut voor Phyto-
pathologie te Wageningen zes malen de Bordeauxsche pap
aangewend als bestrijdingsmiddel der bedoelde schorzeneeren-
ziekte; en telkens met meer of minder succès. Het is mij
gebleken, dat men om kans te hebben, de ziekte met vol-
doend succès te bestrijden, aan ’t spuiten moet gaan zoodra
deze begint zich te vertoonen. Wacht men daarmee tot de kwaal
reeds verreweg de meeste planten en wel sommige reeds vrij
ernstig heeft aangetast, dan wordt het succès van de besproeiing
gering: de kwaal komt wel gedurende eenigen tijd tot staan, maar
zij verdwijnt niet geheel, en de nieuw gevormde jonge bladeren
worden spoedig weer ziek. Zelfs wanneer men er, zoodra de ziekte
zich begint te vertoonen, dadelijk bij is geweest, het gewas te
bespuiten, dan moet men toch — wanneer het vochtige warme
weer blijft aanhouden — nog meer’ bespuitingen laten volgen.
Als het weer gedurende het grootste gedeelte van het seizoen
het optreden van de kwaal in de hand werkt, dan heeft men alleen
een voldoend succès wanneer men de eerste bespuiting uitvoert
dadelijk bij het eerste optreden der ziekte, en vervolgens in
het zelfde seizoen nog minstens twee bespuitingen laat volgen.

218

Deze kunnen natuurlijk uitblijven wanneer het weer later in
het jaar droog wordt.

Op de terreinen voor het onderwijs in de groententeelt,
gelegen achter het Instituut voor phytopathologie, die onder de
directie van den Heer A. C. Ipe staan, zag ik meer dan eens
een ander middel tegen de „witte roest” toegepast.

Wanneer de ziekte zich in eenigszins ernstige mate begon te
vertoonen, werd al het loof der schorzeneeren tot den grond toe
afgesneden. Er kwamen zeer spoedig weer jonge bladeren voor
den dag, die — al naar de weersgesteldheid in den zomer — in
sommige jaren geheel gezond bleven of in andere jaren in meer-
dere of mindere mate weer ziek werden.

Aanvankelijk hield ik deze methode voor verkeerd, omdat toch
— als het loof is weggesneden — de nieuwe bladeren tot ont-
wikkeling moeten komen op kosten van de stoffen, welke in de
wortels zijn opgehoopt. Maar later, als deze nieuwe bladeren
eens meerdere grootte hebben verkregen en zich reeds eene
behoorlijke hoeveelheid bladgroen in deze bladeren heeft ge-
vormd, wordt die onttrekking van stoffen aan de wortels min-
der, om weldra geheel en al op te houden; terwijl spoedig
daarna de assimilatie der bladeren weer aan de stofophooping
in de wortels ten goede komt.

Het bleek mij dat de Heer Ipe door zijne methode in
‘t algemeen niet minder gunstige resultaten bereikte dan ik door
mijne bespuitingen. De voedselonttrekking aan de wortels ten
gevolge van de vorming van nieuwe bladeren na de afsnijding
van het oude loof, bleek op de latere ontwikkeling van het gewas,
in ’t bijzonder van de wortels, geen belangrijk ongunstigen
invloed uit te oefenen. Speciaal in die gevallen, waarin de ziekte
verder in ’t seizoen wegbleef.

Ik heb de volgende proef genomen: in drie jaren werd op de
helft van mijn schorzeneerenakker of -akkers het afsnijden van
het aangetaste loof toegepast, terwijl op de andere helft, al naar
het noodig was, twee of drie bespuitingen in ’t zelfde jaar plaats-
grepen. Op die wijze was eene vergelijking beter mogelijk, dan
wanneer ik mijn gewas met dat van den Heer Iper vergeleek, om-
dat ik zeker was dat op de twee helften mijner schorzeneeren-
akkertjes de toestand van den grond en de bemesting onderling
gelijk waren. Het bleek ook hu, dat wanneer het weer in ’t verdere
verloop van het jaar niet gunstig was voor het optreden der
ziekte, de opbrengst op de helften van de akkertjes, waar het loof
was afgesneden, niet minder was dan op de helften, waar dat
niet was geschied, maar waar de ziekte door eene bespuiting
met Bordeauxsche pap was tot staan gebracht. Verder bleek

219

mij ook, dat de ziekte op de halve akkertjes, waar het besmette
loof niet was afgesneden maar bespoten, eerder terugkeerde
dan op die halve akkertjes, waar het besmette loof tot den
grond toe was afgesneden: iets wat zich wel laat begrijpen,
want door het afsnijden van het besmette loof tot aan den
grond toe worden alle ziektekiemen weggenomen, wat geenszins
volledig het geval kan zijn bij de bespuiting van het loof met
Bordeauxsche pap; want le. blijven er ook bij de best uit-
uitgevoerde bespuiting toch altijd wel plekken van de bladeren
over, waarop zich geen opgedroogde pap bevindt, waar de
eonidiën dus kunnen kiemen en waar de kiemdraad het blad kan
infecteeren, en 2e. blijven in de bespoten bladeren de öosporen
over, die later oorzaak kunnên worden van het opnieuw optreden
der ziekte.

Maar een akker, waarvan het loof na het eerste optreden
der ziekte is afgesneden, blijft — met name in vochtige warme
zomers — toch niet geheel vrij van de ziekte. Immers de conidiën,
die besmetting veroorzaken, kunnen van andere schorzeneeren-
akkers of wel van wilde planten komen overwaaien. En het is
niet raadzaam, voor de tweede maal, midden in den zomer,
het loof af te snijden; nog minder zou dat straffeloos voor de
derde maal kunnen geschieden. Immers na de afsnijding van
het loof in ’t midden of in de tweede helft van den zomer kan
het nieuw ontstane loof niet meer of althans niet vroeg genoeg
meer tot volle ontwikkeling komen.

Daarom kwam ik tot de conclusie, dat de beste behandeling van
de schorzeneeren tegen „witte roest” de volgende zou moeten zijn.
Als de ziekte zich begint te vertoonen, snijde men het loof tot
den grond toe af. Het afgesneden loof werpe men ’t liefst op een
hoop doode twijgen of ander droog materiaal en verbrande alles
te zamen; heeft men daartoe geen gelegenheid, dan brenge
men het in een diepen kuil, in lagen afwisselend met ongebluschte
kalk. Treedt na dat afsnijden van het loof de ziekte weer op
in het nieuw gevormde loof, dan bespuite men het gewas met
Bordeauxsche pap, al naar het noodig is, één of twee maal.

Dat dit de beste methode van bestrijding is, bleek mij toen ik
op mijn proefveldje een akker met schorzeneeren in drie gelijke
perceelen verdeelde, en verder als volgt te werk ging. Op perceel
Il sneed ik bij ’t optreden der ziekte het loof tot den grond toe
af, maar voerde geen bespuitingen uit ;op perceel II bespoot ik
het gewas dadelijk bij het optreden der ziekte en vervolgens nog
twee maal in denzelfden zomer; op perceel III sneed ik het aan-
getaste loof dadelijk af, terwijl ik later in den zomer het opnieuw
gevormde loof tweemaal besproeide met Bordeauxsche pap. Ik

220
Kd

bleef op het laatste perceel (LII) van den akker de ziekte steeds
geheel meester, wat op de andere twee gedeelten niet volledig
het geval was; en de geoogste schorzeneerenwortels waren verre-
weg het grootst en het zwaarst op het gedeelte waar eerst het
aangetaste loof werd afgesneden en daarna twee malen was
gespoten.

Ik had tot mijn spijt geen gelegenheid meer, de proef te her-
halen.

Wageningen, November 1920. J. Rrrzema Bos.

LE VOORRAAD LEVERBAAR:

Wte

Importeur: H. 3. C. SCHRADER - Amsterdam
Prinsengracht 531-543 Ld

‚Telefoon: Noord 4185 ' Telegram-Adres:
Centrum 665 SCHRADER-Prinsengracht

vovovovoedsevEPPEPHPHERHend Ene LPL LPL

Í
|
'
I

Van de eerste aflevering zijn, voor zoover de voor-
1 mad strekt, voor het maken van propaganda voor
onze eK

e
E

Gratis Exemplaren
3 x erkrijgbaar.
_ Men wende zich met aanvragen tot den Redakteur

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS, Wageningen. —

oe OOODOPODVOOODOODOPPAEPV AEEA

EEEEEEEREEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE

E
8

aesoresssssenensnsessnee

BER

HEEE

SLUIS en GROOT's

Koninklijke Zaadteelt en Zaadhandel
ENKHUIZEN

Tuin-, Bloem- en Landbouwzaden

Levert uitsluitend aan Zaadhandelaren en Groentenkwee-
kers. Particulieren te Amsterdam en omstreken gelieven
zich te wenden tot ons verkoophuis Marnixstraat 240. —
Offreeren als hoogste opbrengst gevende Pootaardappelen
„Duke of York”, selectie Nunhem, vrij van Bladrol- en

Mozaiekziektekiemen Origineel Nunhemsch pootgoed.

e ° jp

Gladde Limburgsche Wiatersla
SELECTIE NUNHEM in November uitgeplant blijft _
buiten zonder dek den winter over. En is in ’t voor-

jaar oogstbaar, ongeveer gelijk met de Weeuwenplanten
in de bakken.

SEEEEEEEEEEEEEEDEEDEERE

FIJN GEMALEN KAINIET

de beste „

jn LOnkruidverdelger

de eenvoudigste

Vraagt inlichtingen en brochures bij het Landbouw-
kundig bureau van het Kalisyndikaat te UTRECHT.

FOSFORIETMEEL

Leest onze juist uitgekomen brochure met de uitslagen

td en kin ae lans — vr

van verschillende, vergelijkende proefvelden.

_VAN VILSTEREN & SCHOEMAKER
“Fosfaatwerken OOSTMARSUM. - :: Kantoor en Adm. DEVENTER.

_
#
| |
N
8

VAN LIER & DE LEUR
Tuinbouwgereedschap-

pen en IJzerwaren

Oudegracht 30 bij ‘de Zandbrug
Tel. 1305 = UTRECHT - Tel. 1305

Weder aangekomen

de zelfwerkende sproeima-
chine „Calimax’’, vervaar-
digd van geel koper, dus
bestand tegen alle bekende
spuitvloeistoffen. Voorzien
van groote kraan, waarin
zeeft. Totaal inhoud 20 liter,
vloeistof inhoud 16 liter.
De afwerking als van voor
den oorlog. Bij ons in wer-
king te zien es

Prijs op aanvraag.

Geelkoperen Handspuiten
in diverse lengten voor-
handen. »

TELEF. INTERC. 8

N.V. G.J. KROL & Co's KUNSTMESTHANDEL
ZWOLLE

kunnen uit voorraad leveren :

ZWAVELZURE AMMONIAK
NORGE SALPETER - OPGELOSTE GUANO 5 x 9 x 2.
SUPERFOSFAAT 12/17 % -
LANDBOUWFOSFAAT.
„- KALIZOUT 20 % -

CHILISALPETER -

FOSFORIETMEEL -
KAINIET 12.4 %

5. Koninklijke Boomkweekerijen
S PIERRE LOMBARTS
ZUNDERT.
Intere. Telef, No. 4,
Telegr.-adres: LOMBARTS-ZUNDERT,
Speciaal adres voor:

-Dennenp!. Coniferen, Vruchtb.,
Groenbl. Planten, Rozen, enz.

Een der grootste Vruchtboomenculturen
van Nederland.

+- 125000 stuks in Ond:

Voor gsgoortechtheid wordt ingestaan,
anders andere in de plaats.

OJEE

Abonneert U op de

MEDEDEELINGEN.

VAN DE

LANDBOUWHOOGESCHOOL

'EN VAN DE DAARAAN VERBONDEN
INSTITUTEN:

Binnenkort verschijnt de tweede
verhandeling van deel XVIII.

Uitgave van H. VEENMAN,

_ Wageningen.

OJO

OOEDODDE VOOR

KOP ERVITRIOOL 8
25° koper, 98-99 zuiverheid, in kleine kristallen, 8
heeft aan te bieden:

L
B NV. KUNSTMESTHANDEL vh. L. TEN CATE, Lochem #
ê
An

Telegram-adres:

Bi jkantoor te COEVORDEN, Spoorhaven
TELEFOON INTERC. 71

M. VAN DEN BROEK en P. J. SCHENK,

D@D® ODE

KUNSTMESTHANDEL

THOMASSLAKKENMEEL
KALKMERGEL

UITGAVE VAN J.B. WOLTERS
GRONINGEN - DEN HAAG.

liekten en Beschadigingen
der Tuinbouwgewassen

ten dienste van Tuinbouwscholen
en -Cursussen in de praktijk

I. Dierlijke en plantaardige para- |
sieten, geïll, gec. 3e dr. f 2.90
II. Bestrijdingsmiddelen en wette- |
lijke voorschriften, geïllustreerd,
gecart. 3e druk f 2.25

Summa summarum kunnen we
niet anders zeggen dan dat de heeren:
v. d. Broek «en Sehenk hun taak
o.i. op eene gelukkige wijze hebben |
volvoerd en wij met groot genoegen |
met hun werk hebben kennis ge-
maakt. We achten het boekje voor _
de praktijk van veel nut en wen- f
schen het in de handen van ellken |
tuinbouwer.

Handelsblad van de Plantenbeurs-

Het bovengenoemde werk voldoet
ruimschoots, en in zeer begrijpelij-
ken vorm, met afbeeldingen erbij, — N
aan de alom bestaande behoefte.

Land en Vee. |

UITGAVE VAN J. B. WOLTERS,
GRONINGEN. DEN HAAG. *

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEK-
TENKUNDIGE) VEREENIGING

TIJDSCHRIFT OVER
PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

Pror. DR. J. RITZEMA BOS

ZEVEN EN TWINTIGSTE JAARGANG

MET ZEVEN PLATEN

Het Tijdschrift is in den Boekhandel verkrijgbaar à f 4.00;
voor het Buitenland à f 5.00.

Betalingen aan Dr. H. J. CALKOEN, Penningmeester der
Nederlandsche Phytopathologische (Plantenziektenkundige)
Vereeniging, „De Peppel’’, Dieren.
(Afzonderlijke afleveringen worden niet verstrekt).

GEDRUKT BĲ: H. VEENMAN, WAGENINGEN — 1921

INHOUD.

Mededeeling van den Plantenziektenkundigen Dienst, nr. 16:

N. VAN POETEREN. De Aardappelwratziekte................

Uit Mededeeling van den Plantenziektenkundigen Dienst, nr. 18:
C. VAN DEN BeEra RZN. Ontsmettingsproef tegen steen-
brad bij. LAW Ar sier mep geerte berei aoe ie A a

J. KB, Wat, planten‘kunnen: verdragen. Jet son asen A oere Oe

J. RrrzeMaA Bos. Korte aanteekeningen op het gebied van de

plantenziektenkunde:

1. Besmetting van de zaadlobben van jonge koolplanten door
de bacterie van de zwartnervigheid (Pseudomonas cam-
POE) BENEN OLNE LF BE Sd GARE NN DE EE NN

2. Overbrenging van de smetstof van de mozaiekziekte der
boonen door het zaad. Temperatuur, waarbij de smetstof en
die, waarbij de boon wordt gedood. „nn ae oen een ee

3. Vernieling der zwermsporen van in planten parasiteerende
wierzwammen door kleine diertjes .….....................

4. Waarnemingen betreffende de rol, welke insekten spelen bij de
verbreiding van de bessenroest Cronartium ribicola, welke
overgaat opde „Weymouthsden. …. „… . …'. tai aleen esra niee

5. Calciumarsenaat in plaats van loodarsenaat of van Parijsch
BEOOR Ee en EG ae en a lt EED B EEEN

6. Ken poedervormig mengsel, tegelijk dienst doende als insecti-
cide -encals fungteiden 4 Iscnmtrdin de ded. WG ak « marnndle Alke

7. Het uitdunnen der kronen van ooftboomen. .............

8.5, Wegsmenlen. en „voebrob, vu 7% aterdag eere ak

9-sBEene"bladziekte’ van ‘de’ mispel ……'. 5 smste eine ee ae de

0. Een nauwkeurige beschrijving van de in Groot-Brittannië
voorkomende Snuittorren van het geslacht Sitones en van
hate leEEWZE JEDE Batik terde teins s Pada ae sE er

11. De bouw, leefwijze en oeconomische beteekenis van de groote

populierboktor (Saperda carcharias) .………..................

J. Rrrzema Bos. Mijn proefveldje bij het Instituut voor Phyto-
pathologie. van- 1906 tet 1920... suites weeke al

C. A. L. Surrs van Burst. Hyperparasitisme bij primaire
parasieten van de gestreepte dennenrups (Panolis griseovarie-
gata. Goeze);’-Superpardsitisme: . „te glen si moetn ek nen ven

J. RrrzemaA Bos. Korte aanteekeningen op het gebied van de
plantenziektenkunde:

12. De zwarte graanroest en de berberis. … 4... arseen

13. De: Chrysanthemugspaluuagf …} State eas Beta aten aal Ste

14. Insekten als verspreiders van Plantenziekten …...........

15. Cronartium ribicola kan overwinteren op bladeren van Ribes

er dt te

Blz.
16. De minimum-, optimum- en maximumtemperaturen voor
de kieming van sporen bij verschillende Roestzwammen... 52
Uit Mededeeling van den Plantenziektenkundigen Dienst, nr. 18:
DINA SPIERENBURG. Een onbekende ziekte in de iepen... 53
Vlugschrijt van den Plantenziektenkundigen Dienst, nr. 81:
Beukenwolluis (Cryptococcus fagi Dougl.)................…. 61

J. RrrzemaA Bos. Korte aanteekeningen op het gebied van de
Plantenziektenkunde:
17. Coccobacillus insectorum malacosomae, een nieuwe parasiet

uit het bloed van verschillende rupsen... 4. ews 63
18. Bestrijding van den Appelbloesemkever …............... 63
19. Over de specialiseering van de zwarte roest der granen

(Euccinis ‘gramanis)les Al. zws zere aah berk Zuil AMZSTT 64

Uit Mededeeling van den Rlanserahkkiekaigeh Dienst, nr. 18:
T. A. C. ScHoevers. Een voor Cattleya’s schadelijk kevertje 65
Vlugschrift van den Plantenziektenkundigen Dienst, nr. 35:
Tepenspindikkeverag.Aintiven tg Tast edbaedder. Ak da etl 72
J. RirzeMA Bos. Korte aanteekeningen op het gebied van de
Plantenziektenkunde:
20. Kool, onvatbaar voor Fusarium-aantasting................ 74
C. A. L. Smirs vaN Buresr. Parasieten van het meelmotje.... 77
J. RrrzeMa Bos. Beknopte aanteekeningen op het gebied van de
Plantenz.ektenkunde:

21. Over roestzwammen, die zich met verhuizing ontwikkelen... 80
22. De invloed van de geaardheid van den grond op het weer-
standsvermogen der planten tegen ziekten............... 80
23. Verliezen, geleden door moederkoren...............vve00 83
24! Mozaïekaiekte; vansmais:: cu tio igeunksli wier Dld JABRNA END 83

25. Tarwerassen, weerstand biedende tegen zwarte roest, ver-
kregen door kruisingen van Triticum vulgare met Triticum
durum, en sEnticumsdtedeeunds aid: va Ala. HE. oder FRUIT 84

26. Vlekziekte van appels, veroorzaakt door Phyllosticta solitaria 84

27. Hoe zijn stellingen, zolders of zakken, die op de eene of
andere manier door aaltjeszieke narcissen zijn besmet, te ont-

SNG OENE EA ARE EN et AD be TOT er AS Se a 84
28. Physiologische studiën bij zwammen...................« 86
29. De aardappelwratziekte in Amerika...............-..«« 86
30. Een nieuwe voedsterplant van de zwam der aardappelwrat-

ERE RE RER Deere es eas Men sehen on 87
31. De grauwe veldslak (Agriolimax agrestis L.)............. 87

32. Over het verband, dat er bij de tomaat bestaat tusschen de
grootte der vrucht en het weerstandbiedend vermogen tegen

MAGEOSPOLID EN -JAALENEREN PINE ET nv ne end ae 88
33. Invloed van lage temperaturen op de wortels van appel-

BOMEN: Je thees RRD a ge a Gee a ate ot en a ede 88
34. Een groote vooruitgang in de bestrijding van schadelijke

GEBAREN st ste ve oe EEE ale ta gene ae 89
35. Bijdrage tot de kennis van de leefwijze van den wintervlinder 91
36. Vergiftigheid van bariumcarbonaat voor ratten. .……....... 91
37. De kringerigheid der aardappelen …...........s...nne0 92
38. Onderzoekingen en waarnemingen betreffende den meikever 94
Re EITZOMA Bos. -Sclbar . . oor sen ee sa Ten AE ee 96

H. J. CALKOEN. Mededeeling van den Penningmeester. ....... 97

J. Rrrzema Bos. Mededeeling van den Redacteur...........….
AUG. VAN /GiJsEL: De: Veenmol sow. …o. …o tes. Dt. Belie
Bericht van den Plantenziektenkundigen Dienst, nr. 42:

Bestrijding van steenbrand in tarwe en gerst .……..........….
Bericht van den Plantenziektenkundigen Dienst, nr. 43:

Strepenziekte der gerst
J. Rrrzema Bos. Beknopte aanteekeningen op het gebied van de

Plantenziektenkunde:

39. Mozaiekziekte bij witte honigklaver (Melilotus alba) en bij
roode. klaver … ass. obetallidoateon. mer. Ki uel A90 dl
Mededeeling van den Plantenziektenkundigen Dienst, nr. 23:

W. B. L. VERHOEVEN. De strepenziekte van de gerst...
J. Rrrzema Bos. Mededeeling van den Redacteur............
H. W. Heinsius. Verslag der Algemeene Vergadering van 29

‚Maart,192141: obastor. der al SER Fr 0t GD EAUVIDED ALDE,
H. A. A. VAN DER LEK. Over de invloed van enting en bastaar-

deering op de vatbaarheid voor parasitaire aantasting I....
Mededeeling van den Penningmeester .…..........evv eenen
J. F. Vocer. De Beukenspringkever (Orchestes Fagi L.).......
Vlugschrift van den Plantenziektenkundigen Dienst, nr. 88:

Pokziekte-vän het „Pereblad::::ias7e4. onz ls AAG AT ek «
H. W: Hmxisios. Boekbespreking a) nn. oln aait, „eid. 4 EN
J. RrrzeMa Bos. Beknopte aanteekeningen op het deit van de

Plantenziektenkunde:

40. Coecobacillus insectorum malacosomae, een nieuwe parasiet
uit het bloed van verschillende rupsen ………...........….
41. De peritheciën van den eikenmeeldauw in Duitschland...
42. Werkzaamheid van chloropikrine op hoogere planten......
43. Uspulun als bijtmiddel van zaden..............veren.
44. Veldproeven omtrent het narcissenaaltje .……….............…
45. Bordeauxsche pap als een insektendoodend middel........
46. Vatbaarheid van onderscheiden appels en peren voor
seharft(Eosicladitian jo alas En esobston „irsmatlieka speet

sie! steisie WIJ s op wrede es ermre pT MEAG WBP AAL de

nn a er lin a a rn

ee RIFT OVER PLANTENZIEKTEN

En ES En | ONDER REDACTIE VAN BRARORAR

_Pror. Dr. vid RITZEMA BOS,

ZEVEN EN TWINTIGSTE JAARGANG == 21).

Eerste adevond: assen hi

CER ROU DE 0

Erpe _ SSR ar p ù

N N Pe

B Do) | ze ADVERTENTIËN it

ns Be deden!
id » | A, en:

Prijzen per plèatsing.
1 EA
ae tjdsenrist' is in “den Boek: Pere BA Js Pab: ee Ne
el verkrijgbaar à f 4.00; voor | si’ Ne ge j
Buitenland à f 5—. (Voor België Ei jaa TR 1D ij TAL
5 Nederlandsche, guldens, niet, Bie Deze prijzen. gelden voor
10) Aes nde» --Jaarcontract (12 plaatsingen). 1
nn Bij éénmalige plaatsing worde id

‚D H.J. Cu LKOEN, de prijzen met 20 0/o, bij driem: WES
Died aan DR. A | plaatsing met 15 % en bij zesmali ig dn

enningm. der „Nederl. Phytopa-
thologische Vereeniging, „De Pep- | plaating met 10% verhoogd. Ee
pel” Dieren. “Voor plaatsing wende me
litres zich tot den Onder-Voorzitter- der x
/N Nederl. Phytopathologische Veree- …
Aan afleveringen worden nieinen H. LINDEMAN, Boot straat LE
‚ Utrecht. E wt Eke

Rd & wi
‘ Ô in
. - Ain Jord Af ma \

Druk: H. Veenman, Wageningen.
ce

”

Vruchtboomcarbolineum Sj merk „Krimipe

Beproefd MIDDEL TEGEN PLANTENZIEKTEN
en ter verdelging van DIERLIJKE PLANTEN-
PARASIETEN bij alle CULTUURGEWASSEN ê

Verkrijgbaar in bussen van Is, 2, 5, 10, 25
en 50 Liter, benevens in vaten van 100 en
200 Liter.

Vraagt prijsopgaaf en gebruiksaanwijzing.

NV. Utrechtsche Asphaltfabriek
Afd. KOOLTEER”

v.h. Maatschappij tot Bereiding
van Koolteerproducten N
Fabriek: KRIMPEN a.d. IJSEL SE
Kantoren: UTRECHT, Maliebaan 35, E
Brief- en Telegram-Adres: EN sk |
„KOOLTEER UTRECHT” .
Telefoon Interc. No: 388, 188, 580.

/
En

Duke of York

Selectie Nunhem

N.V. Het Landbouwkantoor |
Noord-Holland

LT:

ALKMAAR. aps
} VrIJ van ozare en adro
Kunstmeststoffen wa
bien Laaizaadvereeniging „NUNHEM”,
Kopervitriool te Nunhem, Limburg.

| Saam

KAL KM ERG EL (STADTLOHN).

Levering van deze prima Mergelsoort, bekend om haar |
entende werking en mooie qualiteit is weder in bijna

onbeperkte hoeveelheden mogelijk en wel tot Prijzen, die

door de gunstige ligging der groeve, bepaald concur-
reerend zijn. ‘Men vrage prijs en bestelle. tijdig bij de q
generaal-agente voor Nederland EE

N.V. Kunstmesthandel voorheen HULSHOF & Go.

UTRECHT, Maliebaan 52 of hare bijkantoren
N.B. Handelaren genieten rabat.

NEW YORK
BOTANICAL
GARDEN
NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTEN-
KUNDIGE) VEREENIGING.

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS.

Zeven-en-twintigste Jaargang — re Aflevering — Januari 1g2r

Met nog eenige bijlagen afzonder-
lijk verkrijgbaar als No. 16 van
de Verslagen en Mededeelingen van
den Phytopathologischen Dienst.
Prijs franco p.p. f 0.35.

DE AARDAPPELWRATZIEKTE.

Ziekteverschijnselen. De aardappelwratziekte is kenbaar
aan de wratachtige vervormingen van de bladorganen der
aardappelplant onder en even boven de oppervlakte van den
grond. Het meest typisch treden deze vergroeiingen op aan
de knollen, welker „oogen”’, d.w.z. de knoppen, tot meer of
minder omvangrijke wratten zijn vervormd. Bij minder vat-
bare soorten of bij lichte aantasting zijn de wratten klein en
weinig opvallend; bij sterkere aantasting kunnen zij een grooten
omvang verkrijgen, terwijl op zeer sterk besmetten grond deze
omvang zoo groot kan worden, dat de geheele aardappel tot
zulk een wrat is overgegaan (fig. 5, plaat II). Het is vooral
bij lichte aantasting duidelijk, dat de wratten uitsluitend
door vervorming van de knoppen ontstaan (fig. 3, plaat II).
Men vindt ze dus niet op de schil tusschen de „oogen”’.

Ook de eigenlijke loofbladeren kunnen tot wratten worden
vervormd en wel het meest die, welke voorkomen aan de
spruiten, die zich in Juni of Juli in de oksels der onderste
bladeren ontwikkelen. Deze worden dan tot dikke, groene,
bloemkoolachtige massa’s vervormd. Hetzelfde geschiedt met die
spruiten, welke later dande eerst gevormde naast deze boven den
grond komen; zij gaan juist aan de oppervlakte van den grond
over tot dezelfde groote, groene, bloemkoolachtige massa, die in
‚de bladoksels kunnen ontstaan en die wel een doorsnede van 8
e.M. en meer kunnen bereiken (fig. 1, plaat I). Het is zoowel aan
de vervormingen der knoppen in de bladoksels van den hoofd-

stengel, als aan die, welke gevonden worden aan zijstengels,
die op eenigen afstand van de hoofdstengels uit den grond komen,
dat de wratziekte gedurende den groeitijd ook door veldinspectie
kan worden waargenomen. Men zij er echter op bedacht, dat
deze dikke, groene wratten in Augustus bij warm, vochtig weer
spoedig in rotting overgaan, waardoor men ze niet meer kan
terugvinden. Hetzelfde kan geschieden met de wratten aan de
knollen en de geheel tot wrat vervormde knollen. Alle aan
de knollen gevormde wratten zijn in jeugdigen toestand wit van
kleur en hard, maar spoedig, nadat zij grooter en losser ge-
worden zijn, gaan ze in rotting over, welke rotting zich in het
overigens gezonde weefsel van licht aangetaste knollen kan
voortzetten.

In Engeland is zelfs waargenomen, dat bloembladen door de
wratziekte waren vervormd; in ons land zijn bladvervormingen
niet hooger dan ongeveer 15 c.M. boven den grond gevonden.
Behalve de hier beschreven vervormingen, die tot bepaalde
plaatsen beperkt blijven, oefent de wratziekte geen enkelen ande-
ren invloed op het loof der aardappelplant uit. Zelfs van zeer
sterk aangetaste planten is het loof overigens normaal ont-
wikkeld en goed van kleur. Niet alleen aan de knollen, maar aan
alle onderaardsche deelen, die knoppen (en dus ook bladeren)
vormen, kan de wratziekte wratten te voorschijn roepen. Zeer
vaak ook vindt men wratten aan de stolonen (onderaardsche
stengels), die ontstaan zijn uit knoppen, welke in normale om-
standigheden tot een aardappel zouden zijn uitgegroeid. Men
raadplege hierbij de afbeeldingen 1 en 2 op plaat I.

Oorzaak van de ziekte. De hier beschreven wratten en bloem-
koolachtige vergroeiïngen worden veroorzaakt door een pa-
rasiet, die in de bladorganen binnendringt en deze tot
abnormalen groei prikkelt. Deze parasiet behoort tot een groep
van de laag ontwikkelde wierzwammen, nl. tot de Chytridineeën.
Deze groep is na verwant aan de meer bekende Peronosporeeën,
waartoe o.a. de zwam behoort, die de gewone aardappelziekte ver-
oorzaakt. De tot de Chytridineeën behoorende zwammen onder-
scheiden zieh echter door het gemis van een eigenlijk zwamdra-
denweefsel, zooals dat bij de zwam van de aardappelziekte en
andere hooger ontwikkelde zwammen voorkomt. De zwam, die de
oorzaak is van de wratziekte, draagt den naam van Chrysophlyctis
endobiotica ; zij leeft binnen in de door haar aangetaste cellen van
de aardappelplant. Wanneer men een wrat van een zieken aard-
appel mikroskopisch onderzoekt, vindt men even onder de opper-
vlakte in de zieke cellen vrij groote bruine lichaampjes, die-

de voortplantingsorganen, in dit geval z.g. „sporangiën”’ 1),
van den parasiet zijn (fig. 7, plaat II). Deze sporangiën zijn
voorzien van een dikken wand, die hen bestand doet zijn tegen
ongunstige invloeden, als koude en uitdroging; zij zijn dan ook
bestemd voor overwintering. Zooeven werden deze sporangiën
vrij groot genoemd; dit is natuurlijk maar betrekkelijk, nl. in
verhouding tot sporen van andere zwammen; in werkelijkheid
zijn de lichaampjes zóó klein, dat er gemakkelijk 300 op een
vierkanten millimeter geplaatst kunnen worden. Men kan dus hier-
uit begrijpen, welk een geweldig aantal er reeds in een kleine
wrat aanwezig kan zijn. Door het verrotten der wratten komen
de sporangiën in den bodem terecht; in het volgend voorjaar
komen dan de zwermsporen er uit vrij, die in de jonge, groeiende
bladorganen van de aardappelen binnendringen. Waarschijnlijk
komen niet alle sporangiën reeds het volgend jaar tot ontwikke-
ling, maar blijft een zeker, vrij groot percentage, ook al zijn de
omstandigheden gunstig, nog tot een volgend jaar rusten, zoodat
zich elk jaar slechts in een deel der sporangiën de zwermsporen
ontwikkelen; dit zou althans verklaren, hoe het mogelijk is,
dat een eenmaal besmet land tot 10 jaar lang besmet blijft.
Men heeft nl. waargenomen, dat zelfs, als in 10 jaar geen aardap-
pelen op besmet land waren geteeld, een volgende oogst weer
sterk aangetast werd. Het zou echter ook kunnen zijn, dat de
zwam òf saprophytisch in den grond, óf in enkele onkruiden
kan leven, zonder daar zoo in het oog vallende verschijn-
selen als bij aardappelen in het leven te roepen. Bij potproeven
is het nl. gelukt de aan aardappel verwante onkruidsoorten
bitterzoet (Solanum dulcamara) en zwarte nachtschade ($So-
lanum nigrum) met de ziekte te infecteeren; op het veld heeft
men de ziekte echter nog nimmer bij deze planten aangetroffen.
Ook is het mogelijk, dat alleen bij aanwezigheid van levende
aardappelplanten de zwermsporen actief worden; over den
aard van den invloed, welken die planten dan dus zouden
moeten uitoefenen op de sporangiën, is niets bekend. Mocht
dit inderdaad het geval zijn, dan zou het te begrijpen zijn, dat de
ziekte optreedt, zoodra weer aardappelen op een besmet terrein
worden geteeld, wanneer dit althans geschiedt voordat alle

1) Een sporangium of sporendoos noemt men bij de wierzwammen
eene cel waarbinnen zich, wanneer het rijpe sporangium in water
is terecht gekomen, door deeling van het protoplasma een aantal
afzonderlijke, z. g. zwermsporen vormen, die naar buiten treden en
zich door middel van een zweepdraad eenigen tijd kunnen voort-
bewegen.

sporangiën gestorven zijn. Hoelang deze in den grond in la-
tenten toestand kunnen overblijven, moet nog nauwkeurig
worden vastgesteld; zooals reeds werd gezegd, kunnen zij het
zeker 10 jaar uithouden.

Daar behalve een voldoend hooge temperatuur, water noodig
is om de zwermsporen uit de sporangiën te doen vrij komen, is
het duidelijk, dat de hevigheid van aantasting afhankelijk is
van den aard van den bodem en de weersgesteldheid; hoe natter
beide zijn, hoe meer kans er is op sterk optreden van de ziekte.

Behalve de besproken wintersporen, worden in zeer jonge
wratten ook nog gelijksoortige, echter meer dunwandige sporan-
giën als zomersporen gevormd; uit deze komen reeds in het weet-
sel zelf de zwermsporen vrij en dringen in de aangrenzende cellen
binnen.

De aanwezigheid van de zwam prikkelt de cellen aanhoudend
tot sterker deeling, waarvan dus buitengewoon snelle groei van
het aangetaste orgaan het gevolg is, zonder dat dit echter tot
normale ontwikkeling kan komen, omdat de parasiet telkens
weer in de nieuw gevormde cellen binnendringt.

Zijn eenmaal een of meerdere zwermsporen in een cel van de
aardappelplant aanwezig, dan vormen zij tezamen een massa
protoplasma, een z.g. plasmodium, dat spoedig in grootte toe-
neemt en de kern van de aardappelcel geheel in zich opneemt,
tengevolge waarvan deze te gronde gaat en verschrompelt. Het
plasmodium verdeelt zich ten slotte in afzonderlijke deelen, die
zomer- of wintersporangiën worden en wel naar gelang zij zich
met een dunnen of met een dikken wand omgeven. Het verdere
lot van deze sporangiën werd boven reeds beschreven.

Verbreiding. De verbreiding van de zwam geschiedt door het
gebruik van aangetast pootgoed of wel door het op andere wijze
versleepen van aangetaste knollen en door overbrenging van
grond, afval of mest, die de sporen van de zwam bevatten.
Verbreiding doorde lucht is, in verband met de levenswijze van
de zwam, buitengesloten.

Door het eenmalig gebruik van pootgoed, dat de zwam, zij
het in nog zoo geringe mate, bevat, kan men dus de ziekte op een
perceel brengen. Het is dus zeer wel mogelijk, dat van een groot
perceel een zeer nauwkeurig te omschrijven deel met wratziekte
besmet is, indien de verbouwer op dat perceelgedeelte de ziekte
heeft overgebracht. De daaromheenliggende terreinen kunnen
zeer lang onbesmet blijven. In hoofdzaak schijnt de verbreiding op
een perceel te geschieden door de grondbewerking en door voort-
gezet gebruik van aangetast pootgoed. Zijdelingsche verbreiding

door den grond naar naastgelegen perceelen kan voorkomen,
maar voorzoover dit kon worden nagegaan, schijnt deze, indien
de afscheiding door een greppel of niet te smal pad plaats vindt,
niet belangrijk te zijn.

Dat vooral het pootgoed een belangrijke rol speelt bij de
overbrenging der ziekte, kan o.a. hieruit worden afgeleid, dat
als bij een verbouwer op één zijner perceelen de wratziekte wordt
geconstateerd, het vrij zeker is, dat de ziekte op al zijn perceelen
voorkomt. Ook de overbrenging van de ziekte naar andere landen
(b.v. Amerika) moet aan besmet pootgoed worden toegeschreven.

Het is wel waarschijnlijk, dat mest en afval van aardappelen
in ons land er toe hebben medegewerkt, de ziekte in de besmette
omgeving te verspreiden. Immers komt de ziekte bij ons vrij wel
uitsluitend voor op kleine perceelen, die door de huurders of
eigenaren zelf worden bebouwd en die al hun keukenafval op den
mesthoop werpen. Zoo zijn de schillen van eenigszins wratzieke
aardappelen dus in mest terechtgekomen; zoo ook de mest van
huisdieren (geit, varken), die met ongekookte wratzieke aard-
appelen (kriel) zijn gevoederd. Ook deze bevat de ziektekiemen,
omdat deze, zonder gedood te worden, het darmkanaal kunnen
passeeren. In het buitenland heeft men dezelfde ervaring op-
gedaan.

Schade. De schade, die door de wratziekte wordt veroorzaakt,
kan direct of indirect zijn. Hoewel de ziekte in ons land blijkbaar
nog slechts sedert korten tijd voorkwam, was in verscheidene
gevallen de directe schade groot, doordat een aanzienlijk deel
der knollen in den grond verrotte. Op sterk besmet terrein is
het voorgekomen, dat geheele rijen planten werden gerooid,
zonder dat één goede knol werd gevonden (Zandpad, Win-
schoten). Gelijksoortige opgaven vindt men in de buitenland-
sche literatuur vermeld. Maar ook bij geringere aantasting
krijgt men een minderwaardig product, dat niet zeer geschikt
is voor bewaring, en dat zelfs minder geschikt voor consumptie
kan zijn. Een zeer lichte aantasting heeft echter geen nadeeligen
invloed op de grootte van den oogst, omdat dan geen uitval door
rotting plaats heeft, maar na elken verbouw van aardappelen
blijkt de ziekte te zijn toegenomen. Vooral bij voortgezetten
aardappelverbouw (op arbeidersperceelen) neemt daardoor de
ziekte snel in omvang toe. Reeds het tweede jaar na het gebruik
van besmet pootgoed kan de ziekte boven den grond aan de
planten worden waargenomen.

Getallen, waaruit de grootte der directe schade blijkt, zijn
niet bekend. De beteekenis dezer schade blijkt echter duidelijk

genoeg uit de mededeeling, dat in Engeland de wratziekte thans
tot de ernstigste en schadelijkste aardappelziekten behoort.

De indirecte schade is van geheel anderen aard. Deze bestaat
hierin, dat vele landen maatregelen nemen, om den invoer van
wratziekte binnen hunne grenzen te voorkomen. Het is duidelijk
dat deze maatregelen het scherpst zijn tegen landen, waar de
ziekte reeds voorkomt. De Vereenigde Staten van Amerika
hebben zelfs den invoer van aardappelen uit alle landen, waar
wratziekte voorkomt of die zij als verdacht beschouwen, ver-
boden. Andere landen eischen overlegging van eene verklaring,
waaruit de afwezigheid van de ziekte in de in te voeren partij
of wel de afwezigheid in een meer of minder uitgestrekt gebied
rondom de plaats, waar de aardappels gegroeid zijn, blijkt.
Het is duidelijk, dat zulke maatregelen den uitvoerhandel en,
voor een exporteerend land als het onze, dus ook de cultuur
belemmeren.

Het is dan ook van groote beteekenis, dat de bestrijding der
ziekte zoo krachtig mogelijk wordt gevoerd. Deze bestaat in
ons land in een verbod van verbouw van aardappelen, of wel
een vergunning tot den verbouw van voor wratziekte geheel
onvatbare soorten, op met deze ziekte besmette gronden. Wordt
dit verbouwverbod krachtig gehandhaafd en wordt tevens door
een intensieve inspectie getracht, alle besmette perceelen op te
sporen, dan moeten hierin voldoende waarborgen gelegen zijn,
den uitvoer van de wratzieke partijen te voorkomen.

Verspreiding van de wratziekte. 1. Buiten Nederland. De aard-
appelwratziekte is het eerst beschreven in Hongarije in 1896.
Daaruit mag echter nog niet worden afgeleid, dat deze ziekte in
dat land ook het hevigst optreedt. Betrouwbare gegevens hierover
bezitten we niet. Het is echter wel waarschijnlijk, dat de ziekte
haar grootste uitbreiding heeft verkregen in Engeland en Schot-
land. Met zekerheid kent men haar in Engeland sinds 1898,
maar volgens betrouwbare mededeelingen zouden de typische
ziekteverschijnselen reeds omstreeks 1880 en zelfs nog veel
eerder (ongeveer 1860 zijn waargenomen); in Schotland dateeren
de eerste betrouwbare berichten van omstreeks 1876. Het is
niet uitgemaakt of de wratziekte in Engeland inheemsch is of
van buitenaf ingevoerd. Zeker is het echter, dat de ziekte zich
daar over een groote uitgestrektheid heeft verbreid, zoodat vooral
het Noordwestelijk deel van Engeland en het Zuidelijk deel van
Schotland zeer sterk besmet zijn. Het zijn daar niet alleen de
kleine perceelen (van particulieren en arbeiders) maar ook
de gewone bouwgronden, waarop de ziekte voorkomt.

In Duitschland schijnt de wratziekte zich, vooral in de laatste

jaren, ook vrij sterk te hebben uitgebreid. Betrouwbare en ge-
detailleerde gegevens zijn nog niet te verkrijgen, maar in West-
falen, de Rijnprovincie, Saksen en om Hamburg en Lübeck zijn
reeds vele gevallen waargenomen. Ongetwijfeld is het verbrei-
dingsgebied der ziekte echter nog veel grooter. In hoofdzaak
schijnen het hier de kleine perceelen in industriegebieden en
om de steden te zijn, die besmet zijn.

Verder bestaan er gegevens omtrent het voorkomen van de
ziekte in Zweden en Noorwegen en enkele gevallen in Lerland.
België schijnt nog vrij te zijn, maar wordt door Amerika als
verdacht beschouwd in verband met het verkeer, dat tijdens
de bezetting gedurende den oorlog met het besmette Duitschland
bestond. In Frankrijk heeft men de wratziekte nog niet ge-
vonden; evenmin in Denemarken. Deze beide landen zijn nog
steeds voor export van aardappelen naar Amerika toegelaten.

Buiten Europa is tot nu toe de wratziekte alleen gevonden in
de Vereenigde Staten van Amerika (Pennsylvania en West-
Virginia). In deze gevallen is de ziekte met besmet pootgoed
overgebracht.

2. In Nederland. In het najaar van 1915 werd het eerste
geval van aardappelwratziekte in Nederland ontdekt, doordat
de heer F. P. Uil, landbouwonderwijzer te Winschoten, eenige
aardappelen ten onderzoek zond, waarvan hij vermoedde, dat
zij aan de ziekte leden. Dit vermoeden bleek juist te zijn. De
aardappelen waren afkomstig van een particulier, die in zijn
tuin, gelegen aan het Zandpad te Winschoten, voor eigen ge-
bruik aardappels verbouwde. Een onmiddellijk ter plaatse inge-
steld onderzoek toonde aan, dat in verscheidene tuintjes in deze
omgeving de ziekte voorkwam. Met medewerking van den
Groninger Landbouwbond werden zooveel mogelijk alle aange-
taste partijen, die nog konden worden opgespoord, opgekocht
en onschadelijk gemaakt. Doordat de aardappelen reeds geoogst
waren, kon aan het onderzoek in het najaar van 1915 geen groote
uitbreiding worden gegeven.

Het volgende jaar werd in de omgeving van de in 1915 besmte
bevonden pereeelen, een nauwkeurig onderzoek ingesteld bij
het te velde staande aardappelgewas en bij de knollen gedurende
den rooitijd, met het gevolg, dat een aantal nieuwe gevallen werd
vastgesteld. Verreweg de meeste perceelen waren in de directe
omgeving der reeds vroeger besmet bevonden terreinen gelegen.
Eenige aanwijzingen brachten ons ook in naburige gemeenten,
waarin eveneens de ziekte op een aantal in elkaars onmiddellijke
omgeving gelegen perceelen werd gevonden. Enkele verspreid
liggende besmette perceelen te Heiligerlee (gemeente Scheemda),

bleken door één particulier te zijn gehuurd en bebouwd; het-
zelfde was het geval met enkele perceelen te Oostwold (gemeente
Midwolda).

In 1916 werd de ziekte vastgesteld in 4 gemeenten, n.l. Win-
schoten, Midwolda, Scheemda en Wedde. In de drie eerstge-
noemde gemeenten werden in de daaropvolgende jaren nieuwe
gevallen van wratziekte geconstateerd; in Wedde is het ondanks
nauwkeurig onderzoek, tot één geval beperkt gebleven. Al deze
perceelen liggen ten hoogste 9 K.M. van Winschoten verwijderd.
Eerst in 1918 werd, door bemiddeling van den heer Graver,
landbouwonderwijzer te Nieuw-Weerdinge, een geval van wrat-
ziekte vastgesteld op een verder van Winschoten gelegen perceel
nl. in de Roswinkeler venen (gemeente Emmen). In deze om-
geving werden in 1920 nog enkele perceelen besmet bevonden.

De oppervlakte der terreinen, waar de ziekte werd gevonden
en die in verband daarmede door den Minister van Landbouw,
Nijverheid en Handel zijn besmet verklaard met aardappelwrat-
ziekte, blijkt uit het volgende overzicht:

Winschoten. | Midwolda. | Scheemda. Wedde Beed
eerdinge
a fj d 5 = ip
8 Oppervl. (& 2 | Oppervl. 2 2 | Opper- |z £ | Opper- |= £ | Opper-
E 5 in E 8 in E 2 vl in |E 8 vl. in |E 8 inside heeten
dl HA. |S5| HA |43| HA |45| HA [4 | HA
jen Gu jen 2
1916 | 45 isde 8 7.27.16| 4 (1.57.00) 1 (0.45.20) — — [35.52.04
1917 10 | 1.28.36) 3 4.12.41 — —— — —— — — 5.40.77
1918 | 23 | 5.57.68 2 0.67.54| — -—— — — - — 6.25.22
1919 9 | 6.77.60! 3 6.69.85| 6 12.02.40| — — 1 10.€0.50'16.10.35
1920 | 10! 5.44.62l 3 | 0.46.44! 1 |0.42.24l —| — | 6 |5.76.50/12.09.80
totaal! 97 145.30.94| 19 |19.23.40| 11 |4.01.64| 1 |0.45.20| 7 |6.37.00175.38.18

Vrijwel alle tot nu toe geconstateerde gevallen van wratziekte,
in de gemeenten Winschoten, Midwolda, Scheemda en Wedde,
zijn waargenomen op gronden, die bij particulieren (meestal
arbeiders) in gebruik zijn. De oogst van deze gronden is daar
steeds voor eigen verbruik bestemd geweest; in zeer enkele ge-
vallen werden op besmet bevonden land vroege aardappelen
geteeld, die in Winschoten langs de huizen werden verkocht.
De perceelen te Nieuw-Weerdinge (Roswinkeler Venen) behooren
bij kleine boerderijen, die aardappels voor de fabriek telen.

Waarschijnlijk is de ziekte op die perceelen snel toegenomen,
omdat daarop zeer vaak aardappelen in opeenvolgende jaren

geteeld werden; immers de arbeiders huren deze perceelen
om daarop hun wintervoorraad te verbouwen. Het is echter
tevens zeer waarschijnlijk, dat deze ziektegevallen geen aanlei-
ding zijn tot het overbrengen van de ziekte naar andere per-
eeelen en naar andere streken, aangezien daarop geen pootgoed
voor den handel is gekweekt. Slechts in zeer enkele gevallen
bleek pootgoed van besmette perceelen (voordat deze als zoo-
danig waren herkend) verkocht te zijn.

De in de jaren 1916—’20 waargenomen gevallen zijn dan ook
in zooverre slechts nieuw, dat zij niet eerder geconstateerd waren.
In vele gevallen is met zekerheid vastgesteld, dat de ziekte
reeds een aantal jaren op het perceel voorkwam. Gevallen, dat
de ziekte slechts enkele jaren aanwezig was, kwamen slechts
zelden voor.

De oorsprong van de ziekte in ons land is niet gevonden. Op
de ergst aangetaste perceelen (Winschoten, Zandpad) bleek de
ziekte in 1915 reeds minstens 8 jaar voor te komen, maar het
juiste tijdstip van het eerste optreden was niet bekend. Evenmin
kan dit op de meeste perceelen, waar de ziekte in mindere mate
en dus waarschijnlijk ook sinds korter tijd voorkwam, meer
worden nagegaan. Slechts in enkele gevallen kon, waar het
nieuw in cultuur gebrachten grond betrof, de oorsprong der
ziekte worden vastgesteld en bleek dan, dat het pootgoed uit
een besmette omgeving was betrokken. Het verbod tot het
verbouwen van aardappelen op met wratziekte besmet ver-
klaarde perceelen heeft daaraan echter, zoodra een perceel
besmet was bevonden, onmiddellijk een einde gemaakt.

Bestrijding. Geen enkele methode, die ter directe bestrijding
van de aardappelwratziekte is beproefd, is doeltreffend gebleken.
In vrijwel alle landen, waar de ziekte voorkomt, heeft men meer
of minder uitgebreide proeven genomen, om den grond te ont-
smetten, maar nergens is het resultaat zoo gunstig geweest,
dat men daarop een zekere bestrijdingsmethode heeft kunnen
baseeren. In Zweden gaf aanvankelijk een formalinebehandeling
van den grond gunstige resultaten, maár op den duur is dit
middel ook onvoldoende gebleken. In ons land zijn beproefd:
formaline, carbolineum, creoline, kopervitriool. Laatstgenoemd
middel gaf eenig, maar nog zeer onvoldoend resultaat. Hetzelfde
is in het buitenland wel eens het geval geweest met zwavel, maar
ook dit middel heeft geen blijvend gunstige uitkomsten gegeven.
Als het beste bewijs, dat van een grondbehandeling weinig heil
is te verwachten, kan dienen, dat in het land, waar de wratziekte
den grootsten omvang heeft verkregen en waar zij tot de meest

ernstige aardappelziekten behoort, nl. in Engeland, geen enkel
grondontsmettingsmiddel meer wordt toegepast, maar dat men
zich bepaalt òf tot het staken van den aardappelverbouw òf
slechts voor wratziekte onvatbare variëteiten teelt. Om verdere
verspreiding van de ziekte in ons land te voorkomen, is het
daarom noodzakelijk, dat op besmette gronden alleen vol-
strekt onvatbare soorten worden verbouwd. Deze regel zal
bij ons dan ook streng worden toegepast.

Het onderzoek naar de vatbaarheid van aardappelvariëteiten
voor wratziekte heeft dan ook in de laatste jaren een grooten
omvang genomen. Vooral in Engeland, waar de ziekte de meeste
beteekenis heeft verkregen, heeft men zich daarmede bezigge
houden, maar ook in Duitschland en in ons land zijn talrijke
soorten beproefd. Gebleken is, dat er werkelijk soorten zijn, die
volkomen onvatbaar zijn. Er zijn soorten, die jaren lang op
besmetten grond geteeld zijn en nooit het geringste spoor van
aantasting hebben vertoond. Andere werden slechts in geringe
mate aangetast, terwijl er vele soorten zijn, waaronder zeer
gewilde, die in hevige mate werden aangetast.

Van de in ons land het meest verbouwde geelvleezige soorten,
is tot nu toe geen enkele onvatbaar voor de ziekte gebleken.
Bravo, Eigenheimer, Zeeuwsche blauwe, en Roode Star worden
alle aangetast; de Roode Star nog het minst, de Bravo het
meest. Van de vroege soorten lijden Schoolmeesters en Andijker
muizen zeer sterk. Witvleezige soorten als Industrie, worden
eveneens aangetast. Alleen Ceres is onvatbaar gebleken, maar
deze is als eetaardappel niet zeer gewild. Het onderzoek wordt
nog voortgezet.

In Engeland heeft men een groot aantal soorten in cultuur,
die onvatbaar zijn gebleken voor de wratziekte; men is daar
te lande de meening toegedaan, dat een soort, die onvatbaar
blijkt te zijn, onder alle omstandigheden onvatbaar blijft. Een
verkorte lijst van zulke soorten vindt men hierachter in bijlage 1.

Volgens Duitsche onderzoekers echter kan men niet spreken
van voor wratziekte absoluut onvatbare soorten; de onvatbaar-
heid bestaat slechts bij verbouw onder normale omstandig-
heden en bij gebruik van volkomen gezond pootgoed. Indien
een aardappelsoort z.g. degeneratie-verschijnselen gaat vertoo-
nen, (welke verschijnselen volgens onderzoekingen van Prof.
Quanjer geweten moeten worden aan de mozaïek- of aan de blad-
rolziekte), trad in meerdere of mindere mate de wratziekte op,
terwijl dezelfde soort, geteeld uit pootgoed, dat volkomen ge-
zond was, vrij bleef van de ziekte. In bijlage II wordt een
lijst gegeven van de soorten, die in Duitschland onvatbaar of

althans zeer weinig vatbaar bleken te zijn; zooals daaruit
blijkt, stemmen de opvattingen van de onderzoekers niet ge-
heel overeen, zoodat feitelijk op het oogenblik in slechts
een drietal soorten nl. Danusia (gekweekt door Dolkowski),
Jubel en Juli, (beiden gekweekt door Paulsen) ook na langer
voortgezette cultuur geen wratziekte is geconstateerd.

Waarop overigens vatbaarheid of onvatbaarheid berust, is
nog onbekend.

Wettelijke regeling der bestrijding in Nederland. De regeling
van de bestrijding der aardappelwratziekte is in ons land reeds
vroeg ter hand genomen. Vóór de ziekte bij ons was waargenomen,
zijn, in verband met den grooten omvang, die de ziekte vooral
in Engeland en Schotland bleek te bezitten, maatregelen ge-
nomen, om zoo noodig de ziekte te weren. In Friesland toch wer-
den vrij groote hoeveelheden Schotsch pootgoed telken jare
ingevoerd, waarvan de oogst vooral naar Engeland werd uit-
gevoerd. Hoewel dit pootgoed in het algemeen met zorg werd
uitgekozen, is toch de wenschelijkheid overwogen, om den invoer
daarvan te verbieden of niet dan voorwaardelijk toe te staan,
indien dit voor onze kulturen gewenscht bleek. Het in het leven
roepen van dergelijke maatregelen kan immers niet alleen
noodig zijn, om de ziekte met grooter zekerheid te weren, maar
ook om den handel op andere landen (in dit geval de Vereenigde
Staten van Amerika) in stand te houden, als deze landen het
geven van uitvoervergunningen van het bestaan van zulke
maatregelen afhankelijk maken.

Bij Koninklijk besluit van 23 Januari 1914 (Staatsblad no. 25)
werden bepalingen uitgevaardigd, die het mogelijk maakten,
de aardappelwratziekte (en de zgn. poederschurft) te weren.
Dit Koninklijk besluit werd vervangen door de wet van 13 Juli
1914 (Staatsblad no. 324), toen de wetgevende macht zich met
de voorloopig uitgevaardigde bepalingen had vereenigd.

Nadat in October 1915 de aanwezigheid van de ziekte in ons
land was vastgesteld, zijn bij Koninklijk besluit van 3 Maart 1916
(Staatsblad no. 100) bepalingen uitgevaardigd ter bestrijding
van de aardappelwratziekte, waarna de bepalingen van de wet
van 13 Juli 1914, met die van laatstgenoemd Koninklijk besluit
vereenigd werden in de wet van 1 Juni 1918 (Staatsblad no. 108)
houdende bepalingen tot wering en bestrijding van ziekten van
aardappelen.

De belangrijke bepalingen uit deze wet zijn:

le. dat het verboden is aardappelen te verbouwen op per-
eeelen of gedeelten van perceelen, die door den Minister van Land-

bouw, Nijverheid en Handel zijn besmet verklaard met de
aardappelwratziekte; evenzoo is het vervoeren van aardappelen
vanaf zulke perceelen verboden. Door wratziekte aangetaste
aardappelen kunnen worden in beslag genomen en onschadelijk
gemaakt.

2e. dat aan eigenaren van in beslag genomen aardappelen en
aan hen, die wegens een verbouwverbod geen aardappelen op
hunne perceelen mogen verbouwen, een schadevergoeding kan
worden toegekend. De regeling dezer schadevergoeding is vast-
gesteld, oorspronkelijk in het Koninklijk besluit van 5 Februari
1917 (Staatsblad no. 206), later, toen de wet van 1 Juni 1918
was afgekondigd, door het Koninklijk besluit van 19 December
1918 (Staatsblad no. 805).

In verband met de hierbovengenoemde bepalingen is de be-
strijding van de aardappelwratziekte, vanaf het oogenblik,
waarop de ziekte in ons land is waargenomen, als volgt geweest:

Alle terreinen, waarop de ziekte is waargenomen, zijn door den
Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel besmet verklaard
met aardappelwratziekte. Zoodra de ziekte werd geconstateerd
zijn alle aardappelen, die zich op het besmette deel van dat land
bevonden, in beslag genomen en onschadelijk gemaakt door ko-
king. De eigenaren dezer aardappelen zijn ten volle schadeloos
gesteld.

Op alle besmet verklaarde perceelen is de teelt van aardappelen
geheel verboden. De schade, die de gebruikers dezer perceelen
daardoor geleden hebben, is hun telken jare vergoed.

Aan hen, die dit aangevraagd hebben, is in het voorjaar van
1920 vergunning gegeven tot het verbouwen van de soort Ceres,
die onvatbaar voor de ziekte is gebleken. Met het geven van
vergunning tot het verbouwen van Ceres en andere onvatbare
soorten, zal worden doorgegaan.

Elk jaar worden de aardappelen, die in de besmette streken
groeien, zoowel gedurende den groeitijd als tijdens den oogst,
aan een nauwkeurig onderzoek onderworpen, ten einde op alle
perceelen waarin de ziekte voorkomt, de hierbovengenoemde
maatregelen toe te passen. In den herfst van 1920 waren daar-
voor vier controleurs werkzaam. De thans geconstateerde ge-
vallen behooren meest tot de lichtere. Het onderzoek zal worden
voortgezet, zoolang nog nieuwe besmettingen worden gevonden.

Door inspectie wordt tevens nagegaan, of het verbouwverbod
wordt overtreden en of op de perceelen, waarop vergunning is
gegeven voor den verbauw van onvatbare soorten, uitsluitend
deze voorkomen.

Ten einde overbrenging van de wratziekte met pootgoed uit

Groot Brittannië te voorkomen, zijn, in verband met artikel 1
van de wet van 1 Juli 1918 (Staatsblad no. 309), bij Koninklijk
besluit van 7 September 1920 (Staatsblad no. 66) bepalingen
uitgevaardigd, waarbij de invoer van aardappelen uit Groot
Brittannië alleen wordt toegestaan als:

le. de zending voorzien is van een certificaat, afgegeven door
een deskundige, waarin verklaard wordt, dat op den grond,
waarop de aardappelen gegroeid zijn, nooit wratziekte is waar-
genomen ;

2e. de zending bij aankomst in ons land wordt onderzocht en
vrij bevonden van aardappelwratziekte. Daar het niet mogelijk
is deze bepalingen alleen op poot-, en niet op eetaardappelen
van toepassing te doen zijn, gelden zij voor alle aardappelen,
die uit Groot Brittannie in ons land worden ingevoerd.

N. VAN POETEREN.

VERKLARING DER FIGUREN.

Praar I.

Fig. 1. Stengels van aardappelplanten met bloemkoolachtige wratten
in de oksels der onderste bladeren.
Fig. 2. Wratvorming aan stolonen en jonge aardappels.

Praar II.

Fig. 3-6. Aardappels in verschillende mate aangetast door wratziekte.
Fig. 7. Sporangiën van Chrysophlyctis endobiotica in het weefsel
van een aardappelknol.

BIJLAGE 1.

Lijst van eenige Engelsche aardappelsoorten, die men daar te
lande onvatbaar acht voor aardappelwratziekte.

Een volledige lijst is gepubliceerd door het Ministry of Agriculture
and Fisheries, 72 Victoriastreet, London. S. W. I.

Vroeg. Laat.
Ashleaf (Broadleaf) Abundance (Sutton)
‘Ashleaf (Sutton) Arran Victory (MeKelvie)
Boston Kidney (Tunnard) Bishop (Wilson)
Dargill Early (Gardiner) Dominion (Poad)
Edzell Blue Golden Wonder
Resistant Snowdrop (Dobbie) Kerr’s Pink
Witch Hill (Brown) Langworthy (Niven)
; Majestic (Findlay)
Middelvroeg: Templar (Nilson).
Ally (MeKelvie) The Lochar (Farish)
Arran Comrade (McKelvie) Tinwald Perfection (Farish).

Great Scot (McAlister)
King George. j

BIJLAGE II.

Lijst van Duitsche aardappelsoorten, onder normale omstandig-
heden onvatbaar voor aardappelwratziekte.
Gepubliceerd door E. Schaffnit!).

Vroeg: Laat:
2?) Blaue Nieren 2) Ada
t) Juli (Paulsen) Amerik. Riesen.
2) Sechs wochen verb. lange t) Danusia (Dolkowski)
3) Trog 37.02 4) Jubel (Paulsen)
2?) Wohl geschmack. Kalif
Middelvroeg: 2) Prof. Märcker
3) Roland
8 orde 2) Sokol.
oralle
2) Matador II hseman
3) Topas. Zeer laat:
2) Weisze Riesen 3) Agraria
2) Erika.

1) E. Schaffnit. Versuche zur Bekämpfung des Kartoffelkrebses,
Zeitschrift für Pflanzenkrankheiten. Jahrgang 1920, Heft 2, 3.

2) Soorten door Schaffnit vatbaar voor wratziekte bevonden, indien
pootgoed gebruikt wordt van een z.g. gedegenereerden stam.

?) Soorten, waarin door E. Werth wratziekte is geconstateerd. Zie
E. Werth. Versuche zur Bekämpfung des Kartoffelkrebses. Biologische
Reichsanstalt für Land- und Forstwirtschaft. Jahrgang 1919, Heft 17.

f) Soorten waarin na 4- en 5-jarige teelt door beide onderzoekers
geen wratziekte is geconstateerd.

ver

TIJDS
BENE, ONDER REDACTIE VAN En

et ®
CE t Tee
eid pr ' —
Gn ESE A
{4

k EK: 6 VAN DEN BERG Rzn. —

van de plantenziektenkunde

— el

_\ ABONNEMENT

et tijdschrift is in den Boek-
del verkrijgbaar à f 4.00; voor
het Buitenland à f 5—. (Voor België
us 5 Nederlandsche guldens, niet

Bn Hee

ingen aan De H. J. CALKOEN,

ingm. der Nederl. Phytopa-
ogische Vereeniging, „De Pep-
, Dieren. ;

(Afzonderlijke afleveringen worden
jet verstrekt.)

CHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

Oet Por. Dr. J. RITZEMA BOS, B.

‚___S __ ZEVEN EN TWINTIGSTE JAARGANG — (1921).

wel
hd ba Tweede aflevering.
| ins INHOUD: |
den j ed BIE
Ontsmettingsproef tegen

KA __steenbrand bij BRE Ree ed ve
voll J. K. B. — Wat planten kunnen verdragen . … 4

J. RITZEMA BOS. — Korte aanteekeningen op het gebied

Druk: H. Veenman, Wageningen.

ADVERTENTIËN

Prijzen per plaatsing:
Js pag. f_ 8—

PNR LLARN.PNASs base

ï 4 2 nn An Me
r h wi 1. 1 Kn

Deze prijzen gelden voor een
Jaarcontract (12 plaatsingen).

Bij éénmalige plaatsing worden
de prijzen met 20 9/0, bij driemalig
plaatsing met 15 %o en bij zesmalige —
plaating met 10 0% verhoogd.

Voor” plaatsing «wende men
zich tot den Onder-Voorzitter der
Nederl. Phytopathologische Veree-
niging, H.- LINDEMAN, Boothstraat _

18, Utrecht. EN ae bn

Ve aobooroarbolsse dal merk Krimpen” |

Beproefd MIDDEL TEGEN PLANTENZIEKTEN Led \
en ter verdelging van DIERLIJKE PLANTEN- ER ij
PARASIETEN bij alle CULTUURGEWASSEN.

Verkrijgbaar in bussert van 1, 2, 5, IO, 25
en 50 Liter, benevens in vaten van roo en
2oo Liter.

Vraagt prijsopgaaf en gebruiksaanwijzing.

N.V. Utrechtsche Asphaltfabriek
| Afd. „KOOLTEER”

v.h. Maatschappij tot Bereiding
van Koolteerproducten
Fabriek: KRIMPEN a.d. IJSEL
__ Kantoren: UTRECHT, Maliebaan 35.

Brief- en Telegram-Adres:
„KOOLTEER UTRECHT”

Telefoon Interc. No. 388, 188, 580.

Duke of York

N.V. Het Landbouwkantoor

u ==

Noord-Holland 5 Selectie Nunhem 5
ne Nn nde

| = vrij van Mozaïek- en Bladrol- =
Kunstmeststoffen |= ziektekiemen. 5
IR S Zaaizaadvereeniging NUNHEM”, =
Kopervitriool. de S

KALKMERGEL (STADTLOHN

Levering van deze prima Mergelsoort, bekend om haar
entende werking en mooie qualiteit is weder in bijna
onbeperkte hoeveelheden mogelijk en wel tot prijzen, die
door de gunstige ligging der groeve, bepaald concur-
reerend zijn. Men vrage prijs en bestelle tijdig bij de

generaal-agente voor Nederland

N.V. Kunstmesthandel voorheen HULSHOF & Co.

UTRECHT, Maliebaan 52 of hare bijkantoren

‘4
4
„}

N.B. Handelaren genieten rabat.

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTEN-
KUNDIGE) VEREENIGING.

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS.

Zeven-en-twintigste Jaargang — ze Aflevering — Februari 1gar

Ontleend aan „Verslagen en Mede-
deelingen van den phytopathologischen
dienst” No. 18.

ONTSMETTINGSPROEF TEGEN STEENBRAND
BĲ TARWE.

In overleg met den Phytopathologischen Dienst werd door
mij in het najaar 1919 een proef opgezet, om na te gaan of er
verschil in werking bestond tusschen kopervitriool en Uspulun
als ontsmettingsmiddel tegen steenbrand bij tarwe.

De tarwe, welke voor uitzaai diende, werd vooraf opzettelijk
besmet. Hiertoe werd ongeveer een dL. brandkorrels fijn gemaakt
en deze poedermassa werd met 125 L. tarwe gemengd. Van de
aldus behandelde tarwe werd 50 L. ontsmet met kopervitriool
volgens de omschepmethode (100 gr. kopervitriool werd opgelost
in 1.25 L. water en met deze oplossing werd de 50 L. tarwe
herhaaldelijk omgeschept). Met Uspulun werd eveneens 50 L.
ontsmet. Hiertoe werd 20 gram Uspulun opgelost in 4 L. water
(2% oplossing) welke oplossing onder voortdurend omscheppen
over den graanhoop werd gesprenkeld. De rest van de tarwe
werd onbehandeld gelaten. De Uspulun-behandeling is niet
geheel volgens het voorschrift van de fabrikanten uitgevoerd.
Deze geven nl. op, dat het graan vooraf in water ondergedompeld
moet worden en daarna omgeschept. Het bezwaar van deze
methode is echter, dat het graan dan verbazend nat wordt en
niet spoedig gezaaid kan worden. Bij gebruik van 8 L. vloeistof
per H.L. is dit trouwens ook al eenigszins het geval.

De tarwe is met de machine gezaaid. Het eerst werd de met
Uspulun behandelde tarwe gezaaid, daarna de met kopervitriool
behandelde en het laatst de onbehandelde. De machine is
bij iedere partij zoo schoon mogelijk leeggezaaid. Voor afschei-
ding werden enkele roggekorrels gelegd.

18 .

Bij de opkomst had de met Uspulun behandelde tarwe een
kleinen voorsprong, misschien het gevolg van het opnemen van
water bij de ontsmetting.

In Juli is nagegaan hoe de verschillende middelen tegen den
brand gewerkt hadden. Aan de uiteinden van den akker werd
op eenige gedeelten van rijen het aantal zieke en gezonde
aren geteld. Deze gedeelten waren 25 M. lang en daarop
werden gemiddeld ongeveer 780 aren geteld. In ’t geheel zijn
op deze wijze 8 rijen nagegaan, waarvan 3 bezaaid met tarwe.
behandeld met kopervitriool, 3 id. met Uspulun en 2 id. onbehan-
deld. De uitkomsten van de telling vindt men in onderstaande
tabel.

Behandeling der tarwe: Aantal brandaren:
onbehandeld .…… 52
kopervitriool ….....…. 1
Uspulun, . Grt EA, 11
kopervitriool .… 0
Ia BE AME Ke)
onbehandeld .……....…. 69
kopervitriool .…....… 0
Vspal ia FRITOA AAA 28

Naast het proefveld was de grond bezaaid met tarwe van
dezelfde herkomst als die, waarmee het proefveld was bezaaid.
Deze was vóór het zaaien op de gewone wijze ontsmet met koper-
vitriool. Bij telling bleek, dat in dat perceel per 10000 aren
l brandaar werd gevonden. Rekenen we bovenstaande cijfers
op de 10000 aren om dan kunnen we nagaan, welke schade
steenbrand in een gewas kan doen en wat goede ontsmetting
van het zaaizaad waard is. De volgende staat wordt dan ver-
kregen:

aantal brandaren percentage
per 10000 aren: brandaren:
kunstmatig besmette en niet ont-

EEN Harwe AAG DE ID. Sl 775 7.75
kunstmatig besmette en met ko-

pervitriool ontsmette tarwe .…. + 0.04
kunstmatig besmette en met Uspu-

lun ontsmette tarwe .….…......…. 205 2.05
niet kunstmatig besmette en met

kopervitriool ontsmette tarwe. l 0.01

Stellen we de opbrengst van het gewas aan korrels op 300 K.G.,
wat voor 1920 zeker niet te hoog is, dan is er, de tarwe gerekend
tegen 20 ct. per K.G. een verlies per H.A. geweest bij het on-
behandelde perceel van f 46.50, terwijl dit cijfer door een behan-

‚19

deling met kopervitriool daalt op f 0.24 en met Uspulun op
f 12.30. Op het perceel, bezaaid met niet kunstmatig besmette
en met kopervitriool ontsmette tarwe, bedroeg het verlies f 0.06
Nu zullen in de praktijk niet vaak gevallen worden gevonden,
waarin de tarwe in zoo sterke mate besmet is, maar tot de uit-
zonderingen behoort dit toch niet.

Uit bovenstaande cijfers kunnen we concludeeren:

le. dat goede graanontsmetting groote financieele voordeelen
kan opleveren;

2e. dat een behandeling met kopervitriool op de in ons land
gebruikelijke wijze toegepast, veel betere resultaten geeft dan
een behandeling met Uspulun, waarbij van te voren de tarwe
niet is ondergedompeld in water.

Waar echter het vooraf onderdompelen groote bezwaren
voor de praktijk-met zich brengt en de behandeling met koper-
vitriool zonder vooraf onderdompeling van het graan, volgens de
genomen proef schitterende resultaten geeft, behoeven de land-
bouwers m.i. naar geen ander ontsmettingsmiddel uit te zien.

’s-Gravendeel. C. v. D. BERG RZN.

Correspondent van den phytopatho-
logischen dienst.

WAT PLANTEN KUNNEN VERDRAGEN.

Het heeft hier, zoo schrijft de heer R. Gardner te Potton
aan de „Gardeners’ Chronicle” van 8 Januari j,l., in de nachten
van 12 en 13 December hard gevroren. De thermometer, die
een meter boven den grond hangt, wees in den avond van
12 Dee. 27° vorst aan en volgende dagen werden 24° en 18°
genoteerd. |

Wij hebben, zegt hij, veel glas in de tuinen en behalve een
klein kasje kan er niets verwarmd worden en dat is nog zóó
dat alleen een gewoon vorstige nacht geen kwaad doen kan.

Toen de koude zich liet voelen, werd dit kasje tot in de
nok met zachte planten gevuld en de rest werd aan het nood-
lot overgelaten. Het resultaat was even verwonderlijk als interes-
sant. In de niet gestookte kassen had het 20° gevroren en daarin
bevonden zich Camellia’s, Fuchsia's, Pelargoniums, Smilax,
Adiantum euneatum, Pteris. serrulata, Schizanthus, Heliotroop,
Tradescantia, Antherieum, Margrieten, Clarkia’s, Violieren,
Selaginella Kraussiana, vijgeboom, druiven, perziken en een
aantal Chrysanthemums.

Behalve de vruchtboomen, meenden wij dat alles bevroren
was en de eerste aanblik was dan ook bedroevend: de planten
hingen slap over de potten en de grond was door en door be-
vroren. Totdat de dooi intrad, bleven zij in deze positie en namen
wij maatregelen om het ontdooien zoo langzaam mogelijk te
doen plaats hebben, door middel van schermen en de planten te
begieten met ijskoud water. Het resultaat wäs dat we alleen
een aantal van Schizanthus verloren en bijna al de Clarkia’s.
De overgebleven planten van Schizanthus hebben zich buiten-
gewoon vlug hersteld, alleen de toppen der bladeren bleven zwart
De groote ‘Camellia had niets geleden en de Heliotroop en
Fuchsia’s bleven gezond. Adiantum cuneatum, Pteris en Selagi-
nella hebben geen blaadje verloren en zien er best uit; ook de
Chrysanthemums brachten heter goed af. Van de Tradescantia’s
is de helft bevroren, de andere hebben niets geleden. De Pelar-
goniums, die droog stonden, zien er best uit.

In het kasje waar gestookt is zijn enkele planten om zeep
gegaan; de oorzaak schrijft hij toe aan te vlugge ontdooiing.
Er is daar ook een Conservatory waarin groote Palmen, Boom-

varens, Dracaena’s, Varens voor de koude kas, Bamboe, Ficus
repens, Phormium tenax, Genista's, Pelargoniums een plaats
hebben. Geen enkele plant heeft geleden niettegenstaande er
niets gedaan was om het ontdooien langzaam te doen ge-
schieden.

Gedurende de laatste vijf jaren had in dit gebouw geen ver-
warming plaats gehad en de planten zijn zoo gezond mogelijk en
groeien elk voorjaar opnieuw krachtig uit. Al de koude planten
waren aan den drogen kant en ook de atmospheer was, de om-
standigheden in aanmerking nemende, tamelijk droog.

Het blijkt weer voor de zooveelste maal dat een aantal planten
niet zoo gemakkelijk dood vriezen, wanneer de omstandigheden
maar gunstig gemaakt worden; en die bestaan in het droog
houden en zoo kalm mogelijk laten ontdooien. Vergeten wij niet
dat het zonnige najaar de planten ook sterk gemaakt heeft
tegen koude.

J.B.

(Overgenomen uit „Onze Tuinen’ van 4 Februari 1921, bl. 551).

KORTE AANTEEKENINGEN OP HET GEBIED VAN DE
PLANTEN ZIEKTENKUNDE.

Onder dezen titel zullen verschillende beknopte mededeelingen
worden gedaan betreffende nieuwere publicaties op het gebied
van de kennis van plantenziekten en schadelijke dieren en op
dat van de bestrijding van deze. De hoofdinhoud van kort
geleden verschenen publicaties wordt gewoonlijk in weinige
regels weergegeven, terwijl de lezer, die er meer over wil lezen,
telkens naar het oorspronkelijk artikel verwezen wordt.

1. Besmetting van de zaadlobben van jonge koolplanten door
de bacterie van de zwartnervigheid (Pseudomonas) campestris).
In het Amerikaansche tijdschrift „Phytopathology”, 1919,
nr. 7, blz. 275—282, komt een artikel voor van C. DRECHSLER,
waarin deze schrijver door verschillende proeven aantoont, dat
kiemplanten van koolsoorten kunnen worden besmet met de
bacteriën, die de ook in Nederland sommige jaren veel voor-
komende „zwartnervigheid’’ van de kool veroorzaken. Deze
bacteriën nu blijken de zaadlobben door de huidmondjes heen
te kunnen binnendringen. — Echter kunnen de koolplanten ook
eerst op lateren, zelfs op veel lateren leeftijd door de bacteriën,
die de genoemde ziekte veroorzaken, worden besmet. Deze
bacteriën kunnen ook de waterporen binnendringen, en eveneens
de wonden, welke door vreterij van slakken of insekten worden
veroorzaakt. (Over de ziekte zelve, die vaak eenvoudig de
bacterieziekte der kool wordt genoemd, zie o.a. RrrzeMmaA Bos:

„Ziekten en Beschadigingen der Laad hevartemageen, ge druk,
deel II, le stuk, bl. 40—46.)

2. Overbrenging van de smetstof van de mozaiekziekte der boo-
nen door het zaad. Temperatuur, waarbij de smetstof en die, waarbij
de boon wordt gedood. In het Amerikaansche tijdschrift „Phyto-
pathology’, 1919, nr. 10, blz. 445—450 treft men een artikel
aan van KREDDICK en STEWART, waarin wordt aangetoond
dat de mozaiekziekte der booneplanten met het zaad kan worden
overgebracht. Getracht werd, de smetstof in de uit te zaaien
boonen te dooden; maar het bleek dat zoowel bij volkomen
droge als bij eenigszins vochtige boonen de doodingstem peratuur
der boonen niet hooger ligt dan de doodingstemperatuur der
metstof.

3. Vernieling der zwermsporen van in planten parasiteerende
wierzwammen door kleine diertjes. In „Science n. ser. 52 (1920),
blz. 84, komt een artikel voor van HARVEY, waarin deze mee-
deelt te hebben waargenomen, dat de zwermsporen, welke uit
de sporangiën van Physoderma Zeae Maydis te voorschijn
kwamen, in. groote massa's als voedsel worden gebruikt door
infusoriën (o.a. Keronia), welke men in menigte aantreft in
doode plantendeelen, die bezig zijn te vergaan. Deze aten er z00-
vele van op, dat zij tot onherkenbaarwordens opzwollen.
De schrijver meent, dat het later wel zal blijken, dat dergelijke
infusoriën een belangrijke rol spelen bij het voorkomen van de
uitbreiding van plantenziekten, welke door wierzwammen worden
veroorzaakt, zooals bijv. de gewone aardappelziekte.

4, Waarnemingen betreffende de rol, welke insekten spelen bij
de verbreiding van de bessenroest Cronartium ribicola, welke
overgaat op de Weymouthsden. Het is bekend, dat tegenwoordig
bij ons te lande de teelt van gezonde Weymouthsdennen ernstig
wordt bedreigd door de groote uitbreiding, welke de Weymouths-
dennenroest hier heeft verkregen. (Zie over deze ziekte: RITZEMA
Bos, „Ziekten en Beschadigingen der Ooftboomen’’, deel II,
blz. 160— 169.) Op de stammen en takken vertoonen zich witte
blazen, welke openbarsten en een oranjekleurig poeder loslaten,
dat uit honderdduizenden aecidiosporen bestaat. Deze aeci-
diosporen kunnen de Weymouthsden niet weer besmetten, maar
wel de bladeren van verschillende soorten van Ribes (o.a. zwarte
en roode aalbes), die door werking van het in de bladeren levend
mycelium verdorren. Aan den onderkant der aangetaste blade-
ren vormen zich eerst de oranjekleurige uredosporeu en later
de tot bruine zuilvormige lichamen bijeengevoegde teleutosporen.
Nu heeft W. H. SNerr („Phytopathology”’, 1919, blz. 451—464)
omtrent de verspreiding van de sporen dezer roestzwam door
insekten een aantal waarnemingen gepubliceerd. Er werden een
groot aantal insekten, vooral kevers, gevonden op de stammen
en takken van aecidiën dragende Weymouthsdennen, welke
insekten aan hun lichaam een grooter of kleiner aantal aecidio-
sporen met zich droegen. Een kever van de soort Serica sericea
werd op de bladeren van een roode bes aangetroffen, zich met
deze bladeren voedende. Ook deze kever droeg aecidiosporen
op zijn lichaam. Op deze wijze bracht hij allicht de aecidiospo-
ren van de Weymouthsden op de roode bes over. — Verder
werden op door Cronartium ribicola aangetaste bladeren van
bessen zeer vele insekten aangetroffen, die bijkans alle aan
hun lichaam uredosporen van deze roestzwam meevoerden.

Door opzettelijke proeven werd aangetoond, dat op deze wijze
de roestziekte der bessenbladeren geregeld van zieke op gezonde
bladeren wordt overgebracht; dit schijnt zeer veel en zelfs
vrij geregeld te geschieden. Echter schijnt de overbrenging
van sporen van zieke bessenstruiken naar Weymouthsdennen,
en omgekeerd ook de overbrenging van sporen van Weymouths-
dennen naar bessen niet dan bij uitzondering door insekten
plaats te grijpen. —

5. Calciumarsenaat in plaats van loodarsenaat of van Parijsch
groen. In het in 1920 verschenen „Report of the Dominion
entomologist for the years 1917 and 1918 (Canada), blz. 11 en
blz. 18 wordt meegedeeld, dat op Prince Edward Island, in
Nova Scotia, New Brunswick, Quebeck en Ontario vele proeven
zijn genomen met Calciumarsenaat ter vervanging van lood-
arsenaat en van Parijsch groen als insektendoodend middel.
Calciumarsenaat is goedkooper dan de twee andere boven ver-
melde arsenicum houdende insecticiden en leverde bij bespui-
ting zoowel van aardappelen als van boomgaarden uitstekende
resultaten op bij de bestrijding van verschillende schade-
lijke insekten.

6. Een poedervormig mengsel, tegelijk dienst doende als insecti-
eide en als fungicide. In het onder nr. 5 vermelde „Report”’
wordt op blz. 19 melding gemaakt van proefnemingen betreffende
bestuiving van gewassen met stoffijne poeders, die tegelijk als
zwamdoodend en als insektendoodend middel kunnen dienst
doen. De heer SANDERS heeft uit de door hem genomen proeven
de verwachting geput, dat eene bestuiving met een stoffijn
mengsel van kopervitriool, kalk (calciumhydroxyde) en calcium
arsenaat zal blijken in zeer vele gevallen een uitstekend bestrij-
dingsmiddel èn van door zwammen veroorzaakte plantenziekten
èn van bladetende insekten te zijn.

7.. Het uitdunnen der kronen van ooftboomen. In het „Algemeen
Nederlandsch Landbouwblad’’ van 5 Febr. 1921 komt een
artikel onder dezen titel voor van de hand van Ritzema Bos.
Men hoort vaak de meening verkondigen, dat het uitdunnen
der ooftboomen uit den booze zou zijn. Dat uitdunnen geschiedt
immers ook niet bij de boomen in de vrije natuur. Tegen deze
meening komt schrijver op. Ooftboomen zijn geen zuivere
natuurprodukten; men wenscht dat zij meer vruchten, ook
grootere en smakelijker vruchten opleveren dan van nature
zou geschieden. Om dat te bereiken, moet de ooftboom kunnen

beschikken over vele organische stoffen, waaruit de. vruchten
worden opgebouwd, en deze organische stoffen worden vooral
in de bladeren gevormd, wanneer zij flink door de zon worden
beschenen. Dit is bij boomen, die niet geregeld behoorlijk worden
uitgedund, onmogelijk. Ook werken te dichte kronen de bestaans-
voorwaarden van Monilia, Fusicladium, bloedluis en andere
parasieten in de hand. — Het uitdunnen der kronen moet in
den herfst of den winter geschieden. Men mag er niet mee
wachten tot de voorjaarswerkzaamheid der boomen reeds is
begonnen; dan is de sapvorming reeds te krachtig geworden,
en zou de boom door het wegnemen van takken groote hoeveel-
heden kostbaar materiaal voor den opbouw van bloemknoppen
(later van vruchten) verliezen; ook zouden door het te late
uitdunnen vele takken worden beschadigd en vele reeds ge-
zwollen knoppen worden afgestooten. — Het uitdunnen der
kronen moet om de twee of drie jaren plaatsgrijpen. Het moet
geen zes jaar of langer worden uitgesteld; dan zou er te veel
stof gebruikt worden voor de vorming van takken, die toch later
moeten worden weggenomen; de beschikbare organische stoffen
moeten zooveel mogelijk behouden blijven voor de vorming
van bloemknoppen en vruchten. Om dezelfde reden moet men
jonge vruchtboomen, nadat men hunne kroon heeft gevormd,
niet een aantal jaren aan zichzelf overlaten, en eerst daarna de
kroon beginnen te dunnen. — Als men grootere takken weg-
neemt moet men nooit een klein stompje van den tak, dien men
verwijdert, laten staan, wegens de kans op de vestiging van
Nectria cinnabarina op dat langzamerhand stervende stompje
en het eraan verbonden gevaar, dat deze zwam van daar uit
in de levende stam overgaat. (Zie „Tijdschrift over Plantenziek-
ten”, 1918, Bijblad, blz. 49.) Evenmin als men een tak „te
hoog” mag wegnemen, zoodat er een stompje blijft zitten, mag
men den tak „te laag’” wegnemen, waardoor eene grootere
wond zou ontstaan dan noodig is: een wond, die moeilijk heelt.
De oppervlakte der gemaakte wonden moet worden glad ge-
maakt en dan met steenkolenteer worden besmeerd; zulks om
de infectie door boomzwammen te voorkomen. —

8. „„Wegsmeulen en ‚‚voetrot”’ bij zeer jonge tomatenplanten.
In „the Annals of applied biology” (Vol. VII, nrs. 2 and 3,
December 1920) komt op blz. 156—172 eene verhandeling voor
van W.F. Bewrevy, getiteld: „damping off and footrot of Tomato
seedlings”’. „Damping off” is eene uitdrukking, die de Engelsche
kweekers gebruiken om aan te duiden een plotseling afsterven
van zeer jonge kiemplanten in de zaaibakken onder de volgende

26 ”
verschijnselen: de plantjes krijgen onder aan het stengeltje een
doode plek, gevolgd door een spoedig afsterven en verwelken
van de hooger geplaatste deelen der kiemplant, die spoedig
omvalt. „Foot rot” is een term, dien de Engelschen gebruiken
voor dezelfde verschijnselen, wanneer deze zich voordoen bij
iets oudere plantjes. De kiemplanten groeien eerst krachtig op
in de zaaibakken, maar nadat zij zijn „opgepot” of zelfs nadat
zij zijn uitgeplant in het warenhuis, worden zij aan den voet van
den stengel aangetast en vallen insgelijks om. — Wij spreken
van „wegsmeulen’’, wanneer de jonge plantjes, meestal nog als
kiemplantjes, op de bovenvermelde wijze, in de zaaibakken
worden aangetast; een gelijksoortig verschijnsel komt bij de
jonge reeds opgepotte of zelfs uitgepote jonge plantjes bij lange
na niet zooveel voor; men zou het in ’t Nederlandsche „voetrot’’
of „voetziekte’’ kunnen noemen.

Nadat de schrijver er op gewezen heeft, dat zich ook wel eens
plotseling groote sterfte bij jonge planten voordoet, die veroor-
zaakt wordt door de inwerking van schadelijke dampen en gassen,
behandelt hij meer uitvoerig het echte „wegsmeulen’” van de
tomaten plantjes.

Het echte „wegsmeulen’ kan bij kiemplanten van ver-
schillende soort door zeer verschillende zwammen worden te
weeg gebracht, bijv. door Pythium de Baryanum, Phytophthora
omnivora, Peronospora parasitica, Botrytis spec. — De onder-
zoekingen van BewrLey leerden dat het echte wegsmeulen der
jonge tomatenkiemplantjes en het sterven der reeds „opgepotte’’
of „uitgeplante’’ jonge tomaten wordt veroorzaakt door de
eene of andere zwam, en wel — naar het schijnt — bijkans altijd
door de eene of andere soort van Phytophthora. Twee soorten
van dit geslacht kunnen daarbij in ‘t spel zijn: le eene soort,
die identiek schijnt te wezen met Phytophthora terrestria, door
SHERBAKOFF in Amerika vastgesteld als te zijn de oorzaak van
eene bijzondere soort van rotting der tomatenvruchten, en als
oorzaak van rotting van den stam bij citroenboomen en bij
lupinen; 2e eene soort van : Phytophthora, die waarschijnlijk
niet verschillend is van Ph. eryptogea, welke door PETHYBRIDGE
en LAFFERTY is beschreven als de oorzaak van het „foot rot”
der tomatenplanten. In enkele gevallen bleek een gansch andere
zwam de oorzaak van het wegsmeulen der tomatenplanten te
zijn, nl. Rinzoetonia Solams.

Als verder resultaat van zijn onderzoek stelde BEWLEY vast,
dat de zwammen, die ieder op zich zelf het wegsmeulen der
tomatenplanten kunnen veroorzaken, in den bodem kunnen
voorkomen; zij zijn echter niet in elken bodern aanwezig, maar

alleen in sommige. — Als primaire oorzaak dat ergens de toma-
tenkiemplanten gaan wegsmeulen, fungeert, voorzoover is vastge-
steld, nooit het zaad, soms wel de bodem (zooals uit het boven
meegedeelde blijkt), en ook dikwijls het water, waarmee wordt
gegoten, ’t welk soms de sporen van verschillende parasitische
zwammen, o.a. van verschillende Phytophthora’s uit de tomaten
bevat. — Zaaibakken en potten, waarin planten hebben gestaan,
die aan de ziekte leden, kunnen bij onvoldoende reiniging sporen
van de zwammen, die ’t wegsmeulen veroorzaken, bevatten. —
Hooge temperatuur en te veel gieten werken de snelle verbrei-
ding der kwaal in de hand. Wanneer men de zaden niet te dicht
bij elkaar in de aarde der zaaibakken uitzet, de kiemplanten niet
te warm houdt en ze niet al te veel in eens giet, wanneer men de
eventueel omvallende kiemplanten ten spoedigste wegneemt,
en voor behoorlijke ventilatie zorgt, dan is het mogelijk, de
uitbreiding der ziekte te voorkomen.

Het is mogelijk, de aarde, waarin men de tomatenzaden brengt,
vooraf te ontsmetten door aanwending van hooge temperatuur
of door middel van formaldehyde. Gebruikt men dan voor
't gieten water, waarin zich geene kiemen der zwammen be-
vinden, die het „wegsmeulen” veroorzaken, dan blijft men ge-
vrijwaard voor deze plaag. —

9. Eene bladziekte van de mispel, veroorzaakt door den
conidiën produceerenden vorm (Mondlia) van Sclerotinia
(Stromatinia) Mespili Schell. H. Wormarp geeft in „The
„Annals of applied biology”, vol. VIT van Dec. 1920, blz.
173—177) eenige mededeelingen over het optreden op de overi-
gens groene mispelbladeren van donkerbruine vlekken van zeer
verschillenden vorm en grootte, maar zelden kleiner dan 1 c.m.
in diameter. De zieke bladeren gaven een eigenaardige zweet-
lucht af. Werden zij in vochtige lucht bewaard, dan verschenen
al spoedig grijze schimmelmassa’s op den bovenkant der bruine
plekken, welke bestonden uit reeksen eonidiën, door smalle
tusschenleden verbonden, en behoorende tot die zwammen,
welke in den conidiën voortbrengenden vorm gewoonlijk met
den naam Monilia worden aangeduid. Mycelium, verkregen uit
doode bloemen, die op den boom waren overwinterd, gaf aan-
leiding tot het ontstaan van conidiënreeksen, gelijk aan die,
welke zich op de aangetaste bladeren vertoonden. Nog niet waar-
genomen is de Sclerotinia (Stromatinia) vorm van de zwam,
die — afgaande op wat men bij appelen, peren, pruimen, kersen,
kweeperen, enz. waarneemt — als mycelium de vruchten zal
moeten bewonen en doen verschrompelen.

10. Een nauwkeurige beschrijving van de in Groot-Brittannië
voorkomende Snuittorren van het geslacht Sitones en van hare
leefwijze verscheen van de hand van DororHy J. JACKSON
in „The Annals of applied Biology’, Vol. VII, Dee. 1920, blz.
209— 299. Dit uitvoerige onderzoek, gelllustreerd met vele goede
afbeeldingen, is hoofdzakelijk van enton ologisch belang. Ik wil
alleen hier meedeelen, dat Mej. Jackson heeft vastgesteld, dat
in Groot-Brittannië de bekende bladrandkever (Sitones lineatus)
in slechts ééne generatie per jaar optreedt, evenals ik dit voor
Nederland heb geconstateerd, en zooals ook door de meeste
schrijvers wordt aangenomen. Morz en ScHRÖDER echter be-
weren van Sitones lineatus dat dit insekt in verschillende stre-
ken van Duitschland in twee generaties per jaar voorkomt,
en RosrruP meent hetzelfde voor Denemarken te hebben
geconstateerd.

15. De bouw, leefwijze en oeconomische beteekenis van de groote
populierboktor (Saperda carcharias) werd door WALTER RITCHIE
in „The Anuals of applied Biology’, Vol. VII, Dee. 1920, blz.
299— 343, uitvoerig behandeld. Ook van dit fraai geillustreerde
werk is de entomologische beteekenis belangrijker dan de
phytopathologische beteekenis. Ik kan derhalve ermee vol-
staan met de entomologen, die het „Tijdschrift over Planten-
ziekten” lezen, op dit onderzoek attent te maken.

J. RrrzeMma Bos.

VEDERLANDSCHE PhOrktndlgersen (PLANTENZIEKTEN.
__ KUNDIGE) VEREENIGING.

d ER

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN |

ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS,

ZEVEN EN TWINTIGSTE JAARGANG — (1921).

Derde aflevering.

INHOUD:

J. RITZEMA BOS. — Mijn proefveldje bij het Instituut voor
Phytopathologie van 1906 tot 1920.

AB 0 NNEMENT ADVERTENTIËN
B Prijzen per plaatsing.
ï } í 1 EEA
_ Het tijdschrift is in den Boek- / s pag. / SE
handel verkrijgbaar a f 4.00; voor d ie „nn fel
het Buitenland à f 5—. (Voor België Men Ee
dus 5 Nederlandsche guldens, niet Debs Diizeh dif den tolk ann

Es. fd, Jaarcontract (12 plaatsingen).

Ai Bij éénmalige plaatsing worden
Betalingen aan Dr. H. J. CALKOEN, de prijzen met 20 0/o, bij driemalige

Penningm. der. Nederl. Phytopa- plaatsing met 15 % en bij zesmalige
thologische Vereeniging, „De Pep- plaating met 10 0% verhoogd.
pel”, Pieren. Voor plaatsing wende men

zich tot den Onder-Voorzitter der

Nederl. Phytopathologische Veree-

(Afzonderlijke afleveringen worden niging, H. LiNDePMAN, Boothstraat
Ae verstrekt.) 18, Utrecht.

DRUK: H‚, VEENMAN, WAGENINGEN,

NB. Handelaren genieten rabat.

UIA rl TED a A
ir B
y en

Vrachtoomcarbolinsum” ged. merk mk rimpen”

Beproefd MIDDEL TEGEN PLANTENZIEKTEN )
en ter verdelging van DIERLIJKE PLANTEN-
PARASIETEN bij alle CULTUURGEWASSEN.

Verkrijgbaar in bussen van I, 2, 5, IO, 25
en 50 Liter, benevens in vaten van 1oo en
200 Liter.

Vraagt prijsopgaaf en gebruiksaanwijzing.

N.V. Utrechtsche Asphaltfabriek
| Afd. „KOOLTEER”
vh. Maatschappij tot Bereiding
van Koolt&erproducten
Fabriek: KRIMPEN a.d. IJSEL
Kantoren: UTRECHT, Maliebaan 35.

Brief- en Telegram-Adres:
„KOOLTEER UTRECHT’ -

__ Telefoon Interc. No. 388, 188, 580.

Duke of York.

Selectie Nunhem _

NV. Het Landbouwkantoor

TNS

Noord-Holland
ALKMAAR. So
5 vrij van Mozaïek- en Bladrol-
Kunstmeststoffen |= eeen
a Ee S Zaaizaadvereeniging NUNHEM”,
Koper vitriool. = te Nunhem, Limburg,

SMN

KAL Ë KM E RGE EL (STADTLOHN)

Levering van deze prima Mergelsoort, bekend om haar
entende werking en mooie qualiteit is weder in bijna
onbeperkte hoeveelheden mogelijk en wel tot prijzen, die,
door de gunstige ligging der groeve, bepaald concur-
reerend zijn. Men vrage prijs en bestelle tijdig De de

generaal-agente voor Nederland

N.V. Kunstmesthandel voorheen HULSHOF & co.

UTRECHT, Maliebaan 52 of hare bijkantoren

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTEN-
KUNDIGE) VEREENIGING.

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS.

Zeven-en-twintigste Jaargang — ge Aflevering — Maart rgar

MIJN PROEFVELDJE BĲ HET INSTITUUT VOOR PHYTO-
PATHOLOGIE VAN 1906 TOT 1920.

Toen ik in Jamuari 1906 uit Amsterdam naar Wageningen
was teruggekeerd, om daar op te treden als directeur van het
toen gestichte Instituut voor phytopathologie, achtte ik het
voor mijne werkzaamheden een groot voordeel, dat ik daar de
beschikking kreeg over een nabij het gebouw van het Instituut
gelegen lapje grond voor het nemen van proeven!) Trouwens
het bedoelde proefveldje, dat ik te Wageningen kreeg, was niet
groot: het had in ’t geheel niet meer dan + 1800 M?, oppervlakte,
en ik stond daarvan ongeveer de helft af aan mijn toenmaligen
adsistent. Het voor mij beschikbare veldje had dus eene opper-
vlakte van nog geen 1000 M2,

In de 14 jaren, gedurende welke ik dit proefveldje exploi-
teerde, heb ik daar vele proeven genomen. Ik houd er in ’talge-
meen niet van, de op proefvelden verkregen resultaten elk jaar
te publiceeren; ik stel dit lever uit tot betrouwbare resultaten
zijn verkregen, en dit kan gewoonlijk eerst na een aantal jaren
geschieden. Iets heb ik reeds omtrent enkele der door mij in-
gestelde proefnemingen gepubliceerd. Zoo vindt men in Jaar-
gang XXV (1919) van het „Tijdschrift over Plantenziekten”’
eene verhandeling, getiteld: „Bijdrage tot de kennis van de wer-
king der Bordeauxsche pap op de aardappelplant’” en in Jaar-
gang XXVI (1920) een verslag van mijne proeven ter bestrij-
ding van de witte roest der schorzeneeren. Ook werd telkens
in het jaarverslag van het Instituut voor phytopathologie op
zeer beknopte wijze melding gemaakt van mijne proefnemingen
omtrent de zoogenaamde „moeheid van den grond” voor be-
paalde gewassen.

Thans nu ik niet, meer de beschikking heb over het bedoelde
proefveldje en over personen, die het werk daar zouden kunnen

1) Zie „Tijdschrift over Plantenziekten”’, deel XII (1906), bl. 136.

30
uitvoeren, zoodat de daar genomen proeven niet meer door mij
worden voortgezet, meen ik dat de tijd gekomen is, om het
vermeldingswaardige omtrent de resultaten der daar genomen
proeven te publiceeren.

Behalve voor het nemen van opzettelijke proeven omtrent
plantenziekten en schadelijke dieren en omtrent de bestrijding
van deze, diende mij het bedoelde proefveldje om er door mij
ontvangen zieke planten uit te poten om het verloop der ziekte
telkens weer te kunnen nagaan. Gezonde gewassen werden daar
ook door mij uitgeplant om ze met ziektekiemen te kunnen in-
fecteeren, of om er bepaalde schadelijke dieren op te kweeken.

Van de door mij uitgeplante zieke gewassen werden sommige,
nadat zij van hunne vroegere standplaats op het proefveld waren
overgebracht, weer gezond, zonder dat bestrijdingsmiddelen
werden aangewend en ook zonder dat de aangetaste deelen wer-
den weggesneden; er werd alleen maar gezorgd voor eene be-
hoorlijke, niet fe karige bemesting, alsmede voor eene goede
bewerking van den grond en voor eene behandeling, welke aan
het bedoeld gewas, bij rationeele teelt, ten deel moest vallen.

Ik ontving in de eerste jaren van het bestaan van het Insti-
tuut voor phytopathologie een drietal appelboomen (struik-
vorm van grauwe reinette) uit Braambrugge, waarvan de hoofd-
stam een eindweegs onder den top door eene ziekte was aange-
tast, welke ik aanvankelijk niet herkende, maar die mij later
bleek, „bitterrotkanker”’ te zijn, veroorzaakt door Gloeosporium
fructigenum Berk. De bovengedeelten der stammen, gelegen
boven de aangetaste plaats, stierven af; ik liet de doode toppen
zitten, maar de ziekte verbreidde zich niet verder: de boomen
groeiden flink, bloeiden elk jaar prachtig en leverden elk jaar
een rijken of althans een zeer voldoenden oogst op, tot ik ze in
‘t najaar 1919 liet rooien. Geen der aan deze drie reinetten
groeiende appelen, en geen enkele van de oudere takken of de
jongere twijgen werd door Gloesporium aangetast. Reeds in
het jaar, volgende op dat van de uitplanting, was de ziekte
totaal verdwenen; en alleen aan de doode toppen der hoofd-
stammen, die ik opzettelijk niet had laten afzagen, was te zien,
dat de boomen ziek waren geweest. — Welke de oorzaak van
het volkomen herstel der boomen na de verplanting was, kan
ik niet zeggen. De hooge, maar vruchtbaar gemaakte zand-
bodem van mijn proefveld heeft waarschijnlijk de kwaal tegen-
gewerkt, zooals de vochtige veengrond, waarop de reinetten
vroeger stonden, zeker haar ontstaan had bevorderd.

lets dergelijks als bij den „bitterrotkanker” van mijne

reinetten werd herhaaldelijk bij den gewonen (Nectria-)vrucht-
boomkanker waargenomen: appel- en pereboomen, die op hoogen
zandgrond niet „kankeren”’, worden soms door kanker aangetast,
nadat zij op meer vochtigen en daarbij kalkarmen bodem werden
overgebracht; terwijl omgekeerd appel- en pereboomen, die op
hunne oorspronkelijke, vochtige standplaats aan kanker leden,
gezond werden, nadat zij op meer drogen, goed gemesten,
kalkrijken grond waren uitgeplant. —

Uit Vlijmen ontving ik, insgelijks in de eerste jaren van het
bestaan van het Instituut voor phytopathologie, een paar
struiken van frambozen (Hornet), waarvan de vruchtdragende
scheuten aan ’t afsterven waren. Ik vond op de aangetaste
scheuten de pykniden van eene zwam, die ik voorloopig niet
kon determineeren. Ik plantte ze op mijn proefveld uit, en liet
opzettelijk de oude scheuten staan, die weldra afstierven. Ik
verwachtte dat de zich in den nazomer ontwikkelende nieuwe
scheuten ook wel weer zouden worden aangetast en stelde mij
voor, het verloop der ziekte en hare oorzaak nader na te gaan;
maar het volgend jaar bleven de nieuwe loten volkomen gezond.
Ik liet de zich weelderig ontwikkelende frambozenstruiken een
paar jaren lang op een hoop staan. Later scheurde ik de fram-
bozen, en plantte ze op rijen uit, behandelde ze zooals men
frambozen geregeld behandelt, en kreeg tot in den zomer 1920
een goeden oogst. Eerst in de allerlaatste jaren kwamen er ster-
vende scheuten in, zooals die toen ook elders, o.a. bij Breda
en Zundert, zoo veelvuldig voorkwamen. (Zie een artikeltje van
den Heer SCHOEVERS in „de Tuinbouw’ van 2 Aug. 1918).

Eenige jaren geleden vond ik op het terrein van den heer IDE
tusschen gezonde aardbeiplanten eene enkele, die blijkens de
kort blijvende stengels, de kleine gekroesde bladeren, de abnor-
male ontwikkeling der bloemen en het uitblijven der vrucht-
vorming, waarschijnlijk door Aphelenchus Fragariae Ritzema, Bos
of door Aphelenchus Ormerodis Ritzema Bos moest zijn aange-
tast. Ik vond dan ook het eerstgenoemde aaltje in massa’s in
de aangetaste plant. Toen het aardbeibed van den heer IDE
werd opgeruimd, nam ik de zieke plant en bracht die op mijn
proefveldje over, terwijl ik er enkele gezonde planten om heen
zette. De uitloopers der zieke plant bereikten eene normale
lengte, en de zich aan deze uitloopers vormende jonge plantjes
waren en bleven ook volkomen gezond. Dit was eveneens het
geval met de aardbeiplanten, welke rondom het zieke exemplaat
heen geplant waren. Ook het volgende jaar was er noch aan
deze oorspronkelijk gezonde planten, noch aan de oorspronkelijk
zieke moederplant, noch aan de planten, welke zich hadden

gevormd aan de uitloopers van deze, iets bijzonders te zien.
En ook bij nauwkeuriger onderzoek was in geen dezer planten
iets van aaltjes te vinden. Blijkbaar hadden de aaltjes hunne
parasitaire leefwijze in de aardbeiplanten opgegeven en waren
zij in den grond gaan leven van resten van organische stoffen.
Voorzoover mij bekend, heeft trouwens het parasitair optreden
van Aphelenchus Fragariae Ritz. Bos en Aphelenchus Ormerodis
Ritz. Bos slechts nu en dan, onder nog volkomen onbekende
voorwaarden plaats. —

Proeven omtrent ‚moeheid van den bodem’”’ voor bepaalde
gewassen.

Gedurende de 14 jaren, dat ik het bedoelde proefveldje in
gebruik had, werden daar door mij proeven genomen omtrent
de zoogenaamde „moeheid” van den bodem voor bepaalde
gewassen en omtrent het al of niet optreden van parasitaire
plantenziekten ten gevolge van de onafgebroken voortgezette
teelt van hetzelfde gewas op denzelfden bodem.

Het herhaaldelijk geconstateerde feit van het mislukken van
den oogst op terreinen, waar langeren of korteren tijd achtereen
een bepaald gewas werd geteeld, heeft aanleiding gegeven tot
verschillende onderzoekingen en vooral tot verschillende be-
schouwingen.

In sommige gevallen is gebleken, dat de mislukking van een
gewas op gronden, waar dit gewas meerdere jaren achtereen of
althans met onvoldoenden tusschentijd verbouwd werd, moest
worden geweten aan de vermeerdering van parasieten in den
bodem. Gronden, waar meerdere jaren achtereen suikerbieten
worden verbouwd, worden vaak „bietenmoe”’; er groeien geene
gezonde bietenplanten meer, en het gewicht zoowel als het
suikergehalte der geoogste suikerwortelen wordt zeer gering.
Aanvankelijk werd de bietenmoeheid toegeschreven aan uit-
putting van den grond door de te vaak herhaalde teelt van het
zelfde gewas (bieten), dat telkens weer dezelfde voedende stoffen
uit den grond haalt (bij de biet vooral kali). Zoo beschouwden
landbouwscheikundigen en practici de bietenmoeheid van een
akker eenvoudig als kaliarmoede. Maar Jurrus KüHmN toonde
aan dat men bietenmoeden grond niet weer voor de teelt van
suikerbieten geschikt kan maken door hem eene extra kali-
bemesting toe te dienen; dit was de reden dat hij verder naar de
invloeden bleef zoeken, die de bietenmoeheid in ’t aanzijn
zouden kunnen roepen, tot hij ten slotte aantoonde dat deze
bietenmoeheid wordt veroorzaakt doordat de grond besmet is
met zoogenaamde „bietenaaltjes’”’ (Heterodera Schachtit). Teelt

men op zoodanigen grond jaren achtereen bieten, dan komen
deze parasieten daar tot zoo sterke vermeerdering dat er geen
gezonde bieten meer op groeien, — De „klavermoeheid”” van
den grond bleek in vele gevallen veroorzaakt te worden
door het stengelaaltje (Tylenchus devastatrix), in andere gevallen
door de zwam van den klaverkanker (Sclerotinia Trifolorium). —

Ik wilde nu voor verschillende gewassen nagaan: le of inder-
daad de dikwijls herhaalde teelt van een bepaald gewas op zekeren
bodem altijd onvoldoenden groei of abnormale ontwikkeling
van dat gewas meebrengt, ook dàn wanneer door doelmatige
bemesting van den grond gezorgd wordt dat er van gebrek aan
de eene of andere soort van plantenvoedsel geen sprake kon
zijn; en 2e of bij zoodanige herhaalde teelt van dat bepaalde
gewas ook vijanden van dat gewas zich altijd in grooten getale
gaan vertoonen op den akker, waar het verbouwd wordt.

Met het oog daarop werden 14 jaar achtereen de volgende
gewassen telkens op hetzelfde lapje grond verbouwd: rogge,
haver, uien, klaver, wortelen; terwijl bovendien nog acht jaren
achtereen aardappelen op denzelfden akker werden geteeld.

Het is bekend dat het stengelaaltje (Tylenchus devastatriz)
voornamelijk in het Rijk van Nijmegen, in Limburg en Noord-
Brabant de „reup’’ of „dikkop”’ der rogge veroorzaakt; dat het-
zelfde diertje op de Zuid-Hollandsche eilanden, in sommige stre-
ken van Noord-Holland en elders de „kroef” „mop”’ of „bol-
broek” der uien, en op de klaverlanden in verschillende streken
van ons land een vorm van „klavermoeheid” of „reup”’ in ’t
aanzijn roept. Nu is er wel geene provincie van ons land, waar
het stengelaaltje niet voorkomt, levende als parasiet in een der
opgenoemde of in nog andere kultuurgewassen of in wilde
planten. En daarom verwachtte ik aanvankelijk, dat per slot
van rekening het stengelaaltje wel zoo ongeveer overal in ons
land in den grond zou voorkomen, en dus overal dáár tot sterke
vermeerdering zou kunnen komen, waar men jaren achtereen
een zeker gewas (rogge, haver, uien, klaver) op denzelfden akker
teelt. Eene gelijksoortige vrij algemeene verspreiding vermoedde
ik van het zoogenaamde „bieten- of haveraaltje’’ (Heterodera
Schachtii), alsmede van sommige in den bodem levende zwam-
men, zooals Fusariums, enz. |

Welke waren nu de resultaten van mijne proefnemingen ?
Het bleek mij dat bij eene voldoende bemesting (met stalmest)
de winterrogge op een akker, waar 14 jaren lang zonder onder-
breking dit gewas werd geteeld, aan het einde der proefneming
niet slechter gedijde dan in het eerste jaar van die proefneming.
Hetzelfde resultaat kreeg ik bij de haver, uien en klaver. Het

bleek dat het totaal uitblijven van wisselbouw bij geen dezer
gewassen een nadeelig resultaat opleverde, en ook dat door de
herhaalde teelt van genoemde gewassen op denzelfden akker
daar geenerlei parasieten van deze gewassen zich in overgrooten
getale zich gingen vertoonen; uit welk laatstvermelde feit wel
moet worden afgeleid dat zoodanige plantenparasieten van den
aanvang af in den bodem van mijn proefveldje ontbraken.

Onjuist bleek dus te zijn mijne veronderstelling dat T'ylenchus
devastatrix, die o.a. rogge, haver, uien en klaver aantast, en
Heterodera Schachtii, die o.a. in bieten en haver parasiteert,
steeds in geringen getale in elken bodem aanwezig zouden zijn,
en daar door de vaak herhaalde of zelfs onafgebroken teelt
van ’t zelfde gewas tot zeer sterke vermeerdering zoude komen.
Immers na 14-jarige teelt op denzelfden akker waren de rogge,
de haver, de uien noch de klaver door het stengelaaltje aange-
tast, en leed de haver ook niet aan de ziekte, veroorzaakt door
het bietenaaltje.

Wat de uien betreft: ik teelde op een en denzelfden akker de
meeste jaren zaaduien, andere jaren pootuien en een enkele
maal sjalotten; deze gewassen groeiden elk jäar uitstekend:
aan ’t einde van de 14 jaren volstrekt niet slechter dan aan ’t
begin van deze periode. Wel vielen er jaren tusschen, waarin
de wienmade (Anthomyia antiqua) veel schade aan het gewas
toebracht; maar hier had ik te doen met een parasiet, die niet
aan den bodem gebonden is. Lmmers de volwassen uienmade is
een vlieg, die zich van het eene perceel naar het andere begeeft
om daar eiren te leggen.

Aangaande de klaver deed ik de volgende ervaring op. Ik
liet de roode klaver (Brabantsche klaver) telkens drie jaar
staan. Het eerste jaar en het tweede had ik een goed gewas;
in het derde jaar gingen vele klaverplanten dood en werd haar
plaats ingenomen door grassen en andere onkruiden. Een enkele
maal liet ik de klaver tot in het vierde jaar staan; maar toen was
het aantal klaverplanten op den akker zoo gering geworden,
dat zij geheel door onkruid werden verstikt; vooral door de op
mijn proefveldje zooveel voorkomende Galinsoga parviflora.

De roode klaver wordt gewoonlijk door de plantkundigen
‚ een overblijvend gewas genoemd; maar de meeste klaverplanten
leven slechts twee jaar, sommige drie jaar en slechts enkele vier
jaar. Mijne ervaring in dezen is geheel in overeenstemming met
die, welke men in de praktijk heeft opgedaan; de landbouwer
laat de roode klaver niet langer dan twee jaar op het land
staan.

Als ik de klaver aan het einde van het derde jaar (een enkele

maal aan dat van het vierde jaar) deed omspitten en opnieuw
klaver zaaide, kreeg ik weer een gewas, dat in niets achterstond
bij het vorige: ziekteverschijnselen kwamen niet voor. —

Op eenzelfde lapje gronds teelde ik 14 jaren achtereen worte-
len: een enkele maal winterwortelen, anders steeds zomer-
wortelen, vaak twee maal in een jaar. Dit gewas gedijde, nadat
er gedurende een vijftal jaren een flinke, normale oogst van werd
verkregen, langzamerhand minder goed. De wortelen bleven
elk jaar kleiner van stuk, en ook het loof werd niet groot en werd
zeer spoedig geel. Eigenaardig was het dat de zijwortels en hunne
vertakkingen zich in de laatste jaren bijzonder sterk ontwikkel-
den, zoodat de peentjes eenigszins geleken op een biet, die op
bietenmoe land is geoogst, en een zoogenaamden „baard”’ heeft.
De overeenkomst der geoogste peentjes met zoodanigen biet
was in elk geval zoo groot, dat ik aanvankelijk meende dat
zij door Heterodera Schachtii (het bietenaaltje) waren aangetast.
Maar het was mij onmogelijk, de wijfjes van dit diertje aan de
zoo sterk ontwikkelde zijwortels te ontdekken, en evenmin
trof ik de larven van dit spoelwormpje in de fijne zij wortels aan.

Trouwens de bouw der zijwortels bleek ook bij nadere be-
schouwing een andere te zijn dan de bouw van de fijnere worteltjes
van een biet van „bietenmoeden” grond. De laatste zijn hier
en daar sterk heen en weer gebogen, doordat zij op sommige
plaatsen, vooral waar zich een zijtak afsplitst, eenzijdig eenigs-
zins gezwollen zijn; de zijwortels van mijn peentjes waren wel
hier en daar vertakt, maar nergens verdikt en heen en weer
gebogen.

Ook bij eene 14 jaren achtereen herhaalde teelt van wortelen
op hetzelfde stuk grond, was er geen sprake van vermeerdering
van parasieten; het gewas was noch door in den grond voorko-
mende zwammen, noch door Heterodera Schachtiù aangetast,
ook niet door het wortelaaltje (Heterodera radicicola), dat bij ons
te lande nog wel eens de zomerworteltjes op groote schaal wil
aantasten, maar dan gewoonlijk op terreinen, waar aarde is
neergestort, die uit warenhuizen werd uitgegraven, omdat de
daar geteelde tomaten of komkommers door de laatstgenoemde
gallenvormende Nematode waren aangetast.

De geringe ontwikkeling van den vleezigen hoofdwortel van
de peentjes kon niet aan de inwerking van den een of anderen
parasiet worden toegeschreven; en evenmin was dat het geval
met de zeer typische sterke ontwikkeling van de zijwortels.
Maar waaraan waren dan deze verschijnselen te wijten ?

Ik vermoedde, dat hier sprake zou zijn van kaliarmoede.
Wel had ik elk jaar het lapje grond. waar worteltjes werden ge-

teeld, goed gemest, maar uitsluitend met stalmest. En daar
het laatstgenoemde gewas zeer veel kali uit den bodem trekt,
kon het licht zijn ‚dat er bij lang voortgezette teelt daarvan op
denzelfden grond gebrek aan kali ontstond. Daardoor zou het loof
tot abnormale en slechts spaarzame ontwikkeling kunnen komen,
en zou het te vroeg geel worden daarvan kunnen worden veroor-
zaakt; en tengevolge van de geringe ontwikkeling en het vroeg-
tijdig afsterven van het loof zouden de wortelen klein moeten
blijven. De bijzonder sterke ontwikkeling van de bijwortels
zou allicht moeten worden beschouwd als een reageeren van de
plant op het kaligebrek in den grond: deze bijwortels toch
zouden over groote afstanden gaan groeien om nog de noodige
hoeveelheid kali te bemachtigen.

Mijne opvatting dat hier kaliarmoede in ’t spel was, werd
bevestigd, toen ik den bodem, waar de peentjes sedert een paar
jaren het bovenvermelde abnormale verschijnsel vertoonden,
boven de gewone stalbemesting eene extra gift kali gaf in
den vorm van patentkali. Wanneer ik dat deed, ontwikkelde
zich het gewas op terreinen, waar jaren achtereen wortelen groei-
den, weer normaal en bleef de buitengewoon sterke vorming
van bijwortels uit. De abnormale verschijnselen traden weer
op in het tweede jaar nadat ik eene flinke hoeveelheid kalimest
als extrabemesting had toegediend. —

Op het perceel, waar ik acht jaren lang zonder wisselbouw
aardappelen teelde, werd de hoeveelheid geoogste aardappelen
voortdurend geringer en vooral werden de aardappelen zelve
elk jaar kleiner, niettegenstaande een zeer voldoende stalmest-
bemesting. Eene parasitaire ziekte trad niet op: het loof bleef
klein en stierf te vroeg af, maar anders vertoonden zich geen
abnormale vsrschijnselen. Waarschijnlijk hadden wij hier ook
met kaliarmoede van den bodem te doen, Ik heb dit echter
niet geconstateerd door een volgend jaar eene extra kalibemes-
ting toe te passen. —

Verbouw van groote hoeveelheden moederkoren. Op het veldje,
waar 14 jaren achtereen rogge werd geteeld, kwam eenmaal
moederkoren in sterke mate voor. Ik oogstte een groot aantal
moederkorenkorrels, en ook op nabijgelegen akkers verzamelde
ik vele van deze korrels, en had aldus materiaal bijeen om er
proeven mee te nemen.

Jaren geleden had mij een landbouwer gevraagd, hoe hij het
kon aanleggen om op een roggeveld eene zeer groote hoeveelheid
moederkoren te krijgen. Hij vroeg mij dit, omdat hij bij de
apothekers voor een kilogram moederkoren veel meer geld kon

beuren dan hij voor een gelijk gewicht aan rogge zou kunnen
krijgen. Dat de moederkorenteelt wel nooit de roggeteelt zal
vervangen, behoeft overigens geen nader betoog: slechts op
kleine perceeltjes zou men een enkele keer die teelt met voordeel
kunnen uitoefenen. Toch achtte ik het niet geheel zonder belang,
te trachten de vraag van den bedoelden landbouwer te beant-
woorden.

Om moederkoren op groote schaal te telen, moet men natuurlijk
moederkorenkorrels op den roggeakker brengen.

De eerste vraag is deze: wanneer moet dit geschieden, vóór
den winter of na den winter?

Ik hield een zeer aanzienlijk getal moederkorenkorrels den
winter over in mijn laboratorium: voor een gedeelte in een warm
vertrek, — voor een ander gedeelte in een vertrek, waar niet
werd gestookt, maar waar toch de temperatuur slechts nu en
dan een weinig onder het vriespunt daalde. De andere, verre-
weg de meeste moederkorenkorrels, waarover ik beschikte,
pootte ik in ’t najaar tusschen de door mij op mijn proef-
veldje uitgepote roggekorrels uit, op een diepte van ongeveer
Us e.M. onder de bodemoppervlakte. Op elke 5 à 10 rogge-
korrels pootte ik één moederkorenkorrel uit.

Deze laatste, in den open grond uitgepote moederkoren-
korrels kwamen in het volgende jaar tot kieming en brachten
de peritheciën bevattende kopjes boven den grond ongeveer op
den tijd, waarop de rogge begon te bloeien.

De in het laboratorium overwinterde moederkorenkorrels
bracht ik na den winter in bloempotten met aarde, welke buiten
werden neergezet. Het resultaat was dat noch van die, welke in
een verwarmd vertrek —, noch van die, welke in een vertrek,
waar niet werd gestookt, overwinterd waren, er. eene enkele
korrel tot kieming kwam.

Om in het voorjaar tot kieming te kunnen komen, dienen de
sklerotiën van de moederkorenzwam vooraf aan belangrijke tem-
peratuursverschillen te worden blootgesteld. Dezelfde ervaring
had ik vroeger opgedaan bij de sklerotiën van Sclerotinia Liber-
tiana, verkregen uit de stengels van door deze zwam aangetaste
zonnebloemen en koolzaadplanten. —

Ik overwoog, van welke omstandigheden het, voorzoover wij
weten, afhangt, of moederkoren in de rogge veel voorkomt of
niet.

Vocht werkt de ontwikkeling van moederkoren in de hand:
in vochtige jaren en op natte gronden vormen zich de meeste
moederkorenkorrels. Ik moest dus — om de ontwikkeling der
moederkorenzwam zooveel mogelijk te verzekeren — zorgen

dat de grond goed nat werd gehouden. Ik trachtte dit te berei-
ken, door den grond flink met dierlijken mest te bemesten en
daardoor te maken, dat hij het water goed vasthield. Verder
begoot ik mijn roggeakkertje duchtig drie malen per week, nl.
elken Maandag, Woensdag en Vrijdag, behalve op dagen,
waarop het sterk regende. Met deze begietingen werd begonnen
in ’t voorjaar, zoodra de bovenaardsche deelen der roggeplantjes
begonnen zich verder te ontwikkelen, en daarmee werd door-
gegaan tot overal op den akker de gekiemde moederkoren-
korrels hunne kopjes boven den grond vertoonden. De rogge-
planten werden niet van bovenop gegoten, maar het water werd
zooveel mogelijk tusschen de rijen in aangebracht, zoodat ik
alleen de voeten der roggeplanten raakte, en den bodem nat
maakte.

In ‘t algemeen worden de ascosporen uit de peritheciën der
kopjes van de ontkiemde moederkorenkorrels uitgestooten in
den bloeitijd der rogge. Geraakt zoodanige ascospore in een bloem
eener roggeplant, dan dringt de kiembuis de bloem binnen, en
er vormt zich aan den voet van het vruchtbeginsel een zwam-
weefsel, dat zich tot een weekachtige massa (Sphacelia genaamd)
ontwikkelt, waarop zich een talloos aantal conidiën vormen, die
zich bevinden in eene zoete, kleverige vloeistof, welke troebel
ziet van al de conidiën. Deze vloeibare massa is onder den naam
van „honigdauw’’ bekend, en komt in droppels tusschen de
kafjes der aren te voorschijn.

De conidiën, welke in den honigdauw aanwezig zijn, kunnen
dadelijk ontkiemen, en doen zij dit in eene roggebloem, dan
besmetten zij ook weer deze. Heeft zich honigdauw ergens in
een roggebloem gevormd, dan druppelt deze naar beneden en
besmet de daar aanwezige bloemen, voorzoover deze nog in
een zoodanig tijdperk verkeeren, dat zij geschikt zijn om te
worden besmet. Ook de wind, die de aren tegen elkaar aan-
slingert, brengt de besmetting over van de eene aar naar de
andere. Verder kunnen wind- en regenvlagen honigdauw over
grootere afstanden verbreiden; ten slotte krengen vliegen en
bijen, die op het zoete vocht afkomen, hier honigdauw en daar-
mede de besmetting op andere, later zich ontwikkelende bloe-
men over.

Hoe langer het duurt, dat er op een roggeveld nog bloemen tot
ontwikkeling komen, of — zooals men het uitdrukt, hoe on-
gelijkmatiger zoo’n veld afbloeit —, hoe meer kans er dus is,
dat er nog vele bloemen worden besmet, m.a.w. dat er steeds
meer moederkoren komt; want de honigdauw is de voorlooper
van de moederkorenkorrel.

Hoe nu die ongelijkmatigheid van het afbloeien te bevorderen ?
Ik heb dit verkregen door tijdig in het najaar de roggekorrels
uit te poten en om de drie opgekomen plantjes er in Januari
een uit te trekken en op de plaats daarvan op nieuw een korrel
te leggen. De uit de ’t laatst gelegde korrels opgekomen planten
kwamen: gemiddeld tien tot veertien dagen later in bloei dan die,
welke zich uit de in ’t najaar gelegde korrels ontwikkelden.
Op deze wijze werd de periode, waarin er voor besmetting door
honigdauw vatbare roggebloesems aanwezig waren, aanmerkelijk
verlengd.

Verder trachtte ik nog ongelijkmatigheid in het afbloeien te
krijgen door op sommige plaatsen van mijn roggeveldje de vrij
dicht te veld staande rogge met een stok neer te buigen, waardoor
op kunstmatige wijze het graan tot „legeren” werd gebracht.
Ook deze handelwijze bleek de gelijkmatigheid van het afbloeien
te verminderen.

Het resultaat van mijne proefnemingen was, dat in 72 procent
van de op het veldje aanwezige aren moederkorenkorrels aan-
wezig waren; in sommige 1, in andere 2, 3, 4 of 5 stuks, in
enkele meer, tot 10 en 12 stuks toe, gemiddeld 2 à 3 stuks per
aar. Sommige van de kunstmatig gelegerde roggehalmen droegen
zeer kleine aren met weinig ontwikkelde korrels; in deze aren
waren ook de moederkorenkorrels zeer klein gebleven.

Het blijkt dus mogelijk, vrij veel moederkoren te telen door
moederkorenkorrels tusschen de rogge uit te zaaien, mits
men den grond flink vochtig houdt en het afbloeien van de rogge
ongelijkmatig doet plaatsgrijpen: le door tusschen de in ’t najaar
uitgezaaide roggekorrels er nog eens weer in den winter andere
te zaaien en 2e. door op kunstmatige wijze het gewas tot „legeren’’
te brengen. —

Proeven omtrent den overgang van het moederkoren der rogge
op andere grassen.

Het is bekend, dat ook bij andere granen dan rogge (tarwe,
gerst, haver) een enkele maal moederkoren voorkomt, en
dat dit insgelijks met verschillende soorten van grassen het
geval is.

't Is echter de vraag, of men dan altijd met de gewone Clavi-
ceps purpurea Tul, die de rogge aantast, te doen heeft, dan
wel met verwante soorten.

FRANK („Die Krankheiten der Pflanzen”, II, 2te Aufl. bl.
474) vermeldt naast Claviceps purpurea Tul, nog vier andere
soorten van Claviceps, nl. le Cl. microcephala Tul. die zijne
sklerotiën zou vormen op Phragmitis communis, misschien ook

op Molimia coerulea en Nardus stricta, 2e C1. Wilsoni, die in Enge-
land op Glyceria flwitans moederkorenkorrels zou veroorzaken,
3e CI. sabulosa, in Italië aangetroffen op Poa- soorten, en 4e
CI. nigricans Sacc., die op Heliocharis en Scirpus moet para-
siteeren.

Om nu vast te stellen of de moederkorenkorrels, die men op
verschillende inlandsche grassen, gekultiveerde en wilde,bij ons
aantreft, tot dezelfde soort behooren als het moederkoren van
de rogge, legde ik de korrels van een aantal grassen op rijen,
en bracht telkens ongeveer om de tien graszaden een uit
rogge afkomstige moederkorenkorrel. Ik hield den grond be-
hoorlijk vochtig, en wachtte af of de zich ontwikkelende grassen
al dan niet moederkorenkorrels in hunne inflorescenties ver-

toonden.

Ik verkreeg de volgende resultaten :

Phalaris arundinacea (Rietgras.….......
Anthoxanthum odoratum (Reukgras)
De | ie tt pratensis (Beemd-vossestaart)
Alopecurus agrestis (Duist) …..........

Phleum pratense (Timotheegras)........

Agrostis alba (Fioringras) ……
Agrostis vulgaris (Struisgras) …
Holcus lanatus (Witbol)

Arrhenaterum elatius (Fransch raaigras)...
Poa annua (Eenjarig beemdgras) …....
Poa pratensis (Veldbeemdgras) .........

Poa trivialis (Ruw beemdgras) .………..…..….

Dactylis glomerata (Kropaar).

Festuca rubra (Rood zwenkgras) Js

Festuca ovina (Schapengras) .……….........

Lolium perenne (Engelsch raaigras)

Lolium italicum (Italiaansch raaigras) ….
Nardus stricta (Borstelgras)............

enkele bloeiwijzen met 1—5 moederkoren-
korrels.

sommige bloeiwijzen met 1—3 moeder-
korenkorrels.

sommige bloeiwijzen met. 1—6 moeder.
korenkorrels.

geen enkele plant besmet.

meer dan de helft der planten vertoonden
moederkoren; in eene inflorescentie 2—S8
moederkorenkorrels.

. geen enkele plant besmet.
„… geen enkele plant besmet.
„ meer dan de helft der planten vertoonden

moederkoren; in eene inflorescentie 3—8
korrels.

geen enkele. plant besmet.

enkele planten vertoonden moederkoren-
korrels; 1—3 in eene inflorescentie.

ruim de helft der planten besmet; in eene
bloeiwijze 1—7 moederkorenkorrels.

idem.

een derde gedeelte der planten besmet:
1—4 moederkorenkorrels in eene in-
florecsentie.

een vierde gedeelte der planten besmet:
1—4 moederkorenkorrels in eene in-
florescentie.

enkele planten besmet: l of 2 moederkoren-
korrels in eene inflorescentie.

ongeveer ?/, van de planten besmet;
de aren 1—12 moederkorenkorrels.

idem.

enkele planten besmet; een of twee moe-
derkorenkorrels in ééne inflorescentie.

Het spreekt wel van zelf, dat uit de negatieve resultaten,
verkregen bij Alopecurus agrestis, Agrostis alba, Agrostis vulgaris

en Arrhenaterum elatius niet mag worden afgeleid, dat deze
grassen niet door Claviceps purpurea van de rogge zouden kunnen
worden besmet, zoodat — wanneer men moederkorenkorrels
in de bloeiwijzen dezer grassen aantreft — deze noodzakelijk
tot eene andere soort van Claviceps zouden moeten behooren.
Het mislukken der besmetting kan zijn veroorzaakt òf doordat
de bedoelde grassen in bloei geraakten op een tijdstip, waarop
er geene ascosporen van de Claviceps purpurea noch eonidiën
van den honigdauw dezer zwam in de onmiddellijke buurt aan-

wezig waren. — òf doordat de Claviceps purpurea, die sedert
meerdere generaties op rogge heeft geleefd, niet gemakkelijk
een der vier opgenoemde gewassen besmet, — òf door andere

onbekende omstandigheden. Het is ook een bekend feit, dat de
moederkorenkorrels van Claviceps purpurea een enkele maal
op tarwe voorkomen,en nog minder vaak op gerst en op haver.
De omstandigheden moeten dus al bijzonder gunstig daarvoor
zijn, zullen deze granen door de moederkorenzwam der rogge
besmet worden.

Dat deze zwam de 14 verdere grassoorten, waarmee werd
geëxperimenteerd, kan besmetten, is wel positief door mij uit-
gemaakt; ook dat Phleum pratense, Holcus lanatus, Poa pratensis,
Poa trivialis, Lolium.perenne en Lolium italieum zeer vatbaar
zijn voor eene besmetting door het moederkoren van de rogge. —

Thans nog iets over den vorm en de grootte der sklerotiën,
welke bij de verschillende grassen werden waargenomen.

Terwijl de moederkorenkorrels van normaal uitgegroeide
roggearen eene lengte bereiken, varieerende tusschen 1 en ruim
3 e.M., en daarbij een dikte hebben van 3 tot 4 m.M., zijn die
van de grassen, waarmee ik experimenteerde, in t algemeen veel
kleiner: hoe kleiner de bloem, met name hoe korter de kroon-
kafjes van een bepaalde grassoort, des te kleiner, resp. des
te korter en dunner zijn in ’t algemeen de moederkoren-
korrels bij deze grassoort, ofschoon dit ook geen regel zonder
uitzondering is.

Bij de meeste grassen zijn de moederkorensklerotiën niet veel
langer dan 5 m.M., niet veel dikker dan 14 m.M. Bij de Poa’s
zijn zij slechts iets meer lang dan breed (+ 3 m.M. op 2 m.M.)
Bij Loliwm perenne en Lolium italicum zijn zij, evenals bij vele
andere grassen, horenvormig, dus langwerpig en naar hun uit-
einde toe meer of min gekromd en versmald; bij de genoemde
Loliwms bereiken zij eene lengte van 6 tot 12 M.m., terwijl de
dikte 2—2} m.M. bedraagt.

In ’t algemeen versmalt zieh de moederkorenkorrel eenigszins
maar de basis toe, terwijl zij ook naar het boveneinde toe iets

smaller wordt. De moederkorenkorrels van Poa bleken echter
gewoonlijk aan de basis het dikst te zijn. Zoo ook die bij Nardus
stricta. Hier vond ik in ‘t algemeen in hoofdzaak denzelfden
vorm terug, dien FRANK („Die Krankheiten der Pflanzen”, IT,
2e druk, bl. 467) beschrijft. Aan de basis gemiddeld 14 m.M. dik,
worden deze moederkorenkorrels naar den top toe langzamer-
hand dunner; terwijl zij in een dunnen draad eindigen, die
hoogstens } m.M. dik is en aan den top in een uiterst fijn puntje
eindigt. De geheele lengte van de moederkorenkorrel bij Nardus
stricta bedraagt 1—3 c.M. —

Op het proefveldje, waarover ik hier spreek, werden ook ver-
schillende proeven met Chemicaliën als bestrijdingsmiddelen
tegen plantenziekten en schadelijke dieren genomen.

In de eerste plaats werden bij appel- en pereboomen ettelijke
malen bestrijdingsproeven tegen schurftziekte (Fusicladium)
ingesteld: a. met Bordeauxsche pap; b. met Bourgondische pap;
c. met Californische pap. Bij éénmalige bespuiting, ten tijde
van het opengaan der bloemknoppen, meen ik in ’t algemeen
van eene bespuiting met Bordeauxsche of Bourgondische pap
meer gunstige resultaten te hebben verkregen dan van eene
met Californische pap; maar ik had geen materiaal genoeg ter
vergelijking om een positief oordeel uit te spreken; eene vergelij-
king tusschen de werking van Bordeauxsche en die van Bour-
gondische pap onderling kon tengevolge van de afwezigheid van
voldoend materiaal niet worden gemaakt. — Opvallend bleek mij
het verschil in vatbaarheid voor schurft bij verschillende exem-
plaren van Louise Bonne d'Avranches. Terwijl in sommige
jaren zelfs eene driemalige bespuiting met Bordeauxsche pap bij
sommige boomen de peren niet vrij kon houden van schurft,
was in dezelfde jaren bij andere boomen eene éénmalige be-
spuiting daarvoor geheel voldoende. En zelfs leverden bepaalde
boomen van de soort Louise Bonne in echte „schurftjaren”’
(warm en vochtig weer in den zomer) zonder bespuiting beter
peren dan andere boomen van dezelfde soort zelfs bij driemalige
bespuiting met Bordeauxsche pap. —

Op mijn terrein stonden 3 morellenboomen (struikvorm,)
die aanvankelijk vrij waren van Montilia maar in welke deze
zwam zich na een paar jaren begon té vestigen. Bespuiting met
Bordeauxsche pap, toegepast in ’t voorjaar, even vóór ’t open-
gaan der knoppen, bleek mij volstrekt geen afdoend middel ter
bestrijding van Monilia te zijn, wanneer niet vooraf in ’t najaar
de aangetaste scheuten werden afgesneden. —

Een hoogstamperzik (zeer vroege Montagne) leed erg aan

Clasterosporium carpophilwm Aderhold, die echter. bij dezen
boom slechts weinig hagelschotziekte van de bladeren veroor-
zaakte. De zwam tastte vooral de jonge scheuten aan, die zij
deed afsterven („waterkanker”), en verder de vruchten, kort
vóór den tijd der rijpheid. De rijpe vruchten vertoonden dan
hier en daar een bruinzwart overtreksel, en weldra barstten zij
op de aldus aangetaste plekken. Eene bespuiting van den be-
bladerden boom met Bordeauxsche pap deed de bladeren af-
vallen; eene bespuiting, toegepast even vóór het opengaan der
bloemknoppen, had geen merkbaar resultaat. Maar als ik in den
nazomer, nadat de vruchten geplukt waren maar de bladeren nog
aan den boom zaten, zoodat de doode twijgen nog zeer duidelijk
te onderscheiden waren, al deze doode twijgen liet afsnijden,
bleef in het volgende jaar de ziekte zoo goed als geheel weg,
en werden uitsluitend volkomen gave perziken geoogst. —

Proefnemingen omtrent de bestrijding met kaliumperman-
ganaat van de wortelmade (Psila Rosae) bij peentjes en van de
uienmade (Anthomyia antigua) bij uien.

Jonge peenplantjes werden achtereenvolgens drie malen ge-
durende hunnen groei behandeld met eene oplossing van 125
gram kaliumpermanganaat in 100 Liter water. De vloeistof
werd gegoten tusschen de rijen in, waarop de peentjes gezaaid
waren. Zoodra het loof den geheelen bodem overdekte, werd de
begieting niet meer herhaald. Geen van de beide jaren, waarin
deze proeven werden genomen, bleef de wortelmadeplaag uit;
zelfs vertoonde zij zich op de behandelde akkertjes niet minder
dan op de onbehandelde. —

Een veld pootuien werd in drie gelijke deelen verdeeld. De
planten op het eene gedeelte werden achtereenvolgens drie
malen in één jaar, telkens met eene tusschenruimte van 3 weken,
begoten met eene oplossing van 100 gram kaliumpermanganaat
in 100 Liter water. Die op het tweede gedeelte werden ook drie
malen begoten telkens met een tusschentijd van 3 weken, met
eene oplossing van 200 gram kaliumpermanganaat in 100 Liter
water. Die op het derde gedeelte werden niet behandeld. Resul-
taat: op alle veldjes trad de uienmade vrij wel in gelijke mate
op. Een volgend jaar werden de zelfde proeven herhaald; het
resultaat was eveneens negatief.

Proefnemingen omtrent de bestrijding van de koolvliegmade
(Anthomyia Brassicae en A. cilicrura) met verschillende man-
gaanverbindingen. Wel heeft men in de koolkragen een uit-
stekend middel om de koolmadenplaag te voorkomen; maar
eene juiste toepassing van dit middel is nog al bewerkelijk.
Daarom scheen mij het zoeken naar een ander middel niet

44 n
ongewenscht. Er werden in 1920. door mij bij roode, witte,
gele Savoye en groene Savoyekoolplanten proeven genomen met
de toepassing van verschillende mangaanverbindingen. Op
21 Sept. 1920, den dag van mijn aftreden als Hoogleeraar en
Directeur van het Instituut voor phytopathologie, stonden
mijne koolplanten nog te velde. Ik wilde ze, daar ze nog niet
alle geheel volgroeid waren, eerst een tiental dagen later gaan
oogsten, om de geoogste koolen ieder afzonderlijk te laten
wegen, en de bijbehoorende stronken te onderzoeken op de
aanwezigheid van koolmaden of van gangen dezer insekten.
Maar reeds in den namiddag van 21 Sept. j.l. zag ik dat de
koolen waren afgesneden en de stronken gerooid, terwijl de
eersten zoowel als de laatsten ieder op een grooten hoop waren
geworpen. Ik kon dus de resultaten van mijne proeven niet
vaststellen. —

Proeven omtrent de bestrijding van de bladvlekkenziekte der
selderie, veroorzaakt door Septoria Petroselini Desm. var: Apit
Bres. et Cav.). Deze ziekte werd beschreven in „Tijdschrift over
Plantenziekten’’, deel XX (jaargang 1914), blz. 136: Jaar op jaar
vertoonde zij zich op de terreinen, gelegen bij het Instituut
voor phytopathologie: zoowel op de terreinen voor groententeelt
onder directie van den. heer Ipe, als op mijn proefveldje.
Merkwaardig mag het worden genoemd, dat in ’t algemeen de
gewone bladselderie zeer weinig door de bladvlekkenziekte
werd aangetast, terwijl de knolselderie er veel van had te
lijden. Mijne bestrijdingsproeven werden altijd toegepast bij
knolselderie. Bespuiting met Bordeauxsche pap, toegepast zoo-
dra de ziekte zich begon te vertoonen, bracht deze voor. een
tijd lang tot staan; echter tastte zij gewoonlijk na verloop van
14 dagen tot eene maand toch de nieuw ontstane bladeren
weer aan. Eene driemalige bespuiting was gewoonlijk. noodig
om de plaag onder den duim te houden en de knollen tot flinke
ontwikkeling te brengen. Vrij afdoende resultaten echter werden
verkregen door het geregeld afsnijden van de aangetaste blade-
ren of van de aangetaste gedeelten der bladeren onmiddellijk
gevolgd door eene bespuiting met Bordeauxsche pap.

Over mijne andere proefvelden hoop ik later rapport uit te
brengen.

Wageningen, Februari 1921. J. Rrrzrma Bos.

a en

ONDER REDACTIE VAN

ï sPaor. De J. RIEZRMA BOS,

ZEVEN EN TWINTIGSTE JAARGANG — (1921).

der ‚Vierde aflevering.
he EE fi DA he

re A INHOUD: | |
ki er EEEN BE it, Mt ze
_C. A. L. SMITS VAN BURGST. — Hyperparasitieme bij
î primaire parasieten van de gestreepte dennenrups (Panolis —
5 griseovariegata Goeze). Superparasitisme

z J. RITZEMA BOS. — Korte aanteekeningen op net Senia

der plantenziektenkunde RC PPG PENS 1

rn 4 4 -

ABONNEMENT: ADVERTENTIËN

en s

A AE HESS sj
: Prijzen per plaatsing:
He t tijdschrift is in den Boek- || k Pae f ER: SNR
ndel verkrijgbaar à f 4.00; voor, dee: is LE , ple! EN en En
et Buitenland à /5.—. (Voor Ai ed ea
Be ih. PE) . B
5 Nederlandsche ea niet Deze prijzen. gelden voor een B
10.) À AA _ Jaarcontract (12 plaatsingen). ad Vee
ARES el __- Bij éénmalige plaatsing worden AEK
Betalingen aan DR. H.J. CALKOEN, de prijzen met 20 0/0, bij driemalige zen
nningm. der Nederl. Phytopa- _ plaatsing met 15 0% en bij zesmalige _ ae
hologische Vereeniging, „De Pep: plaating met 10 0% verhoogd. KR ie
‚ Dieren. À Voor. plaatsing wende men ra
; \ _ zich tot-den Onder-Voorzitter der ah E.
ad / Nederl. Phytopathologische Veree-
(Afzonderlijke ofeveringen worden niging, H. LINDEMAN, Boothstraat En
13, Utrecht. ;

« LN 4

en jn

DRUK: H. VEENMAN, WAGENINGEN, «

Vruchtboomearbolinaurn ged. merk ie

Beproefd MIDDEL TEGEN PLANTENZIEKTEN
en ter verdelging van DIERLIJKE PLANTEN-
PARASIETEN bij alle CULTUURGEWASSEN.

Verkrijgbaar in bussen van I, 2, 5, IO, 25
en 50 Liter, benevens in vaten van roo en
200 Liter.

Vraagt prijsopgaaf en gebruiksaanwijzing,

N.V. EURO Asplaltfabriek
d. „KOOLTEER”

v‚h. ee tot Bereiding
van Koolteerproducten

ze 32 ta

Fabriek: KRIMPEN ad. IJSEL ck ee DE FE.
Ô Á ac 5 Ee ;
Kantoren: UTRECHT, Maliebaan 35. Ss SS Es Ze
Rij S sat
Brief- en Telegram-Adres: sl Í de) Ans

—_ „KOOLTEER UTRECHT"
Telefoon Interc. No. 388, 188,

RN Ar

a
Go

gaama

= vrij van Mozaïek- en Bladrol- « zi
Kunstmeststoffen S= Oe en 5
epe S Zaaizaadvereeniging „NUNHEM”, =
Kopervitriool. = te Nunhem, Limburg. =

marc î

Fijngemalen Kainiet

ONKRUIDBESTRIJDING

Direct uit voorraad leverbaar

N.V. Kunstmesthandel voorh. HULSHOF & Co.
Maliebaan 52 -= UTRECHT

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTEN.-
KUNDIGE) VEREENIGING.

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

Pror. DR. Ja IL EZEMA wing

Zeven-en- twintigste pen — 4e Ne ecae — April» IQ2I

a — _— ran

HYPERPARASITISME
bij primaire parasieten van de gestreepte dennenrups
(Panolis griseovariegata Goeze).

SUPERPARASITISME.

Onderzoekers hebben opgemerkt, dat sluipwespen, hoewel over
't algemeen aan bepaalde gastheeren gebonden, soms op nieuwe
woondieren overgaan, waaronder er kunnen voorkomen, welke
tot geheel andere inseetengroepen, zelfs tot andere klassen van
dieren behooren en dat zij zich aan de nieuwe gastheeren ook
geheel kunnen aanpassen.

Het is moeilijk uit te maken of eene verandering van gastheer
aan een gril dan wel aan toeval is toe te schrijven, of dat gebrek
aan het gewone voedsel een sluipwespwijtje er toe kan brengen
haar eieren bij een vreemd woondier af te zetten, terwijl het
van het toeval af zal hangen of haar broed daarin al dan niet
tot ontwikkeling zal komen. Wat de aanleiding tot eene veran-
dering van hospes ook moge wezen, het is een feit, dat onder-
zoekers ten opzichte van de gastheeren der sluipwespen soms
voor verrassingen komen te staan.

Verandering van voedsel voor de nakomelingschap kan tot
vorming van nieuwe variëteiten, op den duur zelfs tot het ort-
staan van nieuwe soorten leiden en hoe meer het nieuwe voedsel
der larven van dat der voorouders verschilt, des te grooter is
de kans dat mettertijd veranderingen zullen plaats hebben;
vooral is zulks te verwachten, wanneer eene sluipwesp van een
phytophaag op een entomophaag insect overgaat, dus van
parasiet van den eersten graad hyperparasiet wordt. Systematici
weten, dat men hyperparasieten veelal op het eerste gezicht
kan herkennen. Sommige species onderscheiden zich door ster-
ken glans, andere munten uit door schitterende metaalkleuren.

Prof. RoePke heeft tijdens zijn verblijf op Java ontdekt, dat
een gevaarlijke vijand van de cacao-plant. het cacao-motje.

door sluipwespen wordt bewoond, die van spinneneieren op het
motje zijn overgegaan. In Engeland heeft men waargenomen,
dat de sluipwesp Meniscus setosus Fourer., een parasiet van de
wilgenhoutrups (Cossus cossus L.), op het vaste land monophaag,
daar ook bij Sesia's leeft. Rhyssa persuasoria L., die in Europa
uitsluitend houtwesplarven infecteert, tast in de V. S. van
Noord-Amerika ook de larven van groote, in hout levende bok-
torren aan.

Op gelijke wijze kunnen parasieten van den eersten graad
hyperparasieten worden. In de Zchnewmonen-collectie van het
Instituut voor Phytopathologie bevindt zich het puparium eener
parasietvlieg, waaruit vele jaren geleden een viertal exemplaren
van een sluipwespje uit de groep der Chalcididae, genaamd
Monodontomerus dentipes Boh., te voorschijn kwamen, terwijl
dit sluipwespje slechts als primaire parasiet van vlinderrupsen,
o.a. van Aporia crataegi L., te boek staat.

Naar aanleiding van mijne verhandeling over de parasieten
van de gestreepte dennenrups!), zond de heer K. PFANKUCH
te Bremen mij een separatum van een in ‘t jaar 1914 van zijne
hand verschenen artikel?), waarin genoemde heer mededeelt, dat
hij tot de ontdekking is gekomen, dat twee bekende parasieten
van de gestreepte dennenrups, namelijk Zchnewmon nigritarius
Grv. en Microeryptus (Plectoreryptus) arrogans Grv.. soms ook
als hyperparasieten optreden en wel bij een anderen parasiet
van de dennenrups, genaamd Banchus femoralis Ths., welke
sluipwesp tijdens de iongste plaag op de Veluwe, op sommige
plaatsen in nog al grooten getale aanwezig was. Uit materiaal,
in het aangetaste gebied verzameld, werden beide soorten door
mij slechts uit dennenrupspoppen en wel als primaire parasieten
gekweekt. Beide species zijn over het geheele palaearctische
gebied verbreid. Zchneumon nigritarius behoort zelfs tot een der
allergewoonste sluipwespen en staat bekend als parasiet van
de rupsen van tal van vlindersoorten.

Dat de cocons van Banchus femoralis Ths. ook door hyper-
parasieten worden bewoond, was reeds door den Duitschen
geleerde en onderzoeker RATZEBURG opgemerkt. Hij vond name-
lijk in door dennenrupsen aangetaste bosschen cocons dezer
sluipwesp, welke in plaats van het groote, ovale vlieggat van
den rechtmatigen bewoner, heel kleine, als waren ze door naalde-

I) C. A. L. Smrrs van Burasr, Ginneken. In Nederland waarge-
nomen parasieten van de gestreepte dennenrups ( Panolis griseovarie-
gata Goeze.) Tijdschrift over Plantenziekten, jaarg. XXVI, aflev. 11.

2) K. PrANKkvcH, Bremen. Aus der Tehneumonologie; Zwei Zuchten.
Deutsche Entomologische Zeitschrift 1914, pag. 535—538.

en speldeprikken veroorzaakte, gaatjes vertoonden, welke
duidden op hyperparasitisme door Proctotrupidae en Chalcididae.
Ook nam hij in Banchus-cocons verscheidene malen eene groote,
witgekleurde hyperparasietlarve waar. Het gelukte hem echter
niet het volkomen insect daaruit op te kweeken. Vermoedelijk
had Taatstgenoemd hyperparasitisme op een der voornoemde
groote sluipwespen, misschien wel op beide, betrekking.

De heer K. PrANKUCH schrijft met betrekking tot zijne ont-
dekking o.a.: „Es war mir solches ganz neu.... Die Anzahl
der erwähnten Doppelschmarotzer ist im Verhältnis zu Banchus
sehr gering.”

Zijne bevindingen nopens de numerieke verhouding tusschen
de beide hyperparasieten en hun gastheer strooken volkomen
met mijne herhaaldelijk bij sterke vermeerdering van schadelijke
insecten, ten opzichte van de oeconomische beteekenis der
hyperparasieten gedane waarneming, alsook met door andere
onderzoekers te dezer zake opgedane ervaring en bevestigen mij
in mijne meening, dat hyperparasieten in den regel slechts weinig
of geen invloed uitoefenen op het verloop van insectenplagen.

Wat betreft de vertegenwoordigers van het genus Phygadeuon,
die uit van de Veluwe afkomstig materiaal werden gekweekt,
waarvan echter nog geen opgave kon worden gedaan betreffende
het volledige aantal der gekweekte soorten, wegens het gering
aantal voorwerpen dat ik tot nu toe te zien kreeg, zoo zal ook
aangaande de leefwijze dezer parasieten nog veel moeten worden
opgehelderd.

Prof. RArzeBURG heeft indertijd een groot aantal exemplaren
van genoemd genus ‚welke uit dennenrupspoppen waren ver-
kregen, onderzocht, maar de dieren varieerden onderling zoo
zeer, dat het dezen onderzoeker, die niet alleen een uitmuntend
bioloog, maar ook een voor zijn tijd zeer goed systematicus was,
niet is gelukt in den bestaanden chaos orde te brengen. Latere
onderzoekers schijnen bij het genus Phygadeuon ook hyper-
parasitisme te hebben waargenomen. Zelfs wordt eene door
GRAVENHORST beschreven soort: Phygadeuon variabilis — de
naam duidt reeds op de geringe constantie der soort — als
parasiet genoemd van de sluipvlieg Hrnestia (Panzeria) rudis
Fall.t), de vlieg, die op de Veluwe niet alleen tijdens de laatste
plaag plaatselijk talrijk is opgetreden, maar daar ook reeds
in de jaren 1854-1855 in grooten getale vertegenwoordigd
was. Evenwel heb ik in het tot dusverre onderzochte Phygadeuon-

1) Nemoraea glabrata Meig.…. N. pellucida Meig., N. rubico Meig.
worden beschouwd als synoniemen van Zrnestia (Panzeria) rudis Fall-

materiaal nog geen exemplaar aangetroffen, dat voor de soort
variabilis zoude kunnen doorgaan, of ook maar eenigermate
met de beschrijving, die GRAVENHORST van deze soort geeft,
overeen kwam.

Wellicht speelt ook deze parasiet eene dubbele rol. Misschien
kan DR. J. TH. OUDEMANS te Putten, die nog al veel uit de
Veluwsche bosschen afkomstig materiaal heeft gekweekt, meer
licht over de leefwijze dier dieren verspreiden.

Aangaande de leefwijze van verreweg de meeste als hyper-
parasieten bekend staande sluipwespen, bestaat nog groote
onzekerheid. Prof. SCHMIEDEKNECHT schrijft in zijn Opuscula
Iehneumonologica o.a. op pag. 785 omtrent het genus Hemiteles,
een Cryptinae-genus, dat in Europa meer dan 200 leden telt:
….... wohl alle Arten sind Schmarotzer zweiten Grades”. Ik
geloof, dat Prof. SCHMIEDEKNECHT zich vergist waar hij dit
beweert. Het tegendeel is wel is waar in de meeste gevallen
moeilijk te bewijzen, echter zeker even moeilijk zal het wezen
parasitisme in den tweeden en derden graad aan te toonen,
nog minder in den vierden of zelfs in den vijfden graad, waarvan
enkele gevallen in de literatuur worden vermeld,

Zonder nader onderzoek kan hyperparasitisme worden waar-
genomen bij ectoparasieten, alsook in die gevallen, waarin de
hyperparasiet uit de cocon van een primairen te voorschijn
komt, gelijk dit o.a. bij voornoemden Banchus femoralis is waar-
genomen.

Anders ís het gesteld wanneer het geheele proces zich in het
lichaam van den hospes afspeelt, zoogenaamd endoparasitisme,
de bij vrilevende insecten meest voorkomende vorm van
parasitisme. —

Prof. RATZEBURG geeft een, door eene teekening verduidelijkt
voorbeeld van een door hem geconstateerd geval van super- of
coparasitisme, waar tot twee verschillende sootten behoorende
endophage sluipwespen van den eersten graad eenzelfde rups
tegelijkertijd bewonen.

Gesteld het geval, dat eene rups met twee parasieten van den
eersten graad is bezet en dat het dier nog krachtig genoeg is om
zich te verpoppen, dat het in het popstadium bovendien voor de
derde maal wordt geinfecteerd, zoodat drie parasietlarven zich
met het lichaam van dien gastheer moeten voeden. Na eenigen
tijd is er voor de drie dischgenooten niet genoeg voedsel meer
aanwezig. Slechts een van de drie blijft in leven en bereikt den
imaginalen toestand.

De aanwezigheid van de overblijfselen van nog twee parasiet-
larven in de leeggegeten pophuls van den gastheer, zou bij een

oppervlakkig onderzoek allicht kunnen leiden tot de diagnose:
Hyperparasitisme in den derden graad, terwijl in werkelijkheid
de hospes door drie parasieten van den eersten graad is bewoond
geweest.

Hoe licht kunnen niet gevallen van super- en hy perparasitisme
met elkander worden verwisseld.

Het zoude echter kunnen gebeuren, dat in een geval als het
hiervoor genoemde, de overblijvende parasietlarve ook nog de
beide andere verslond. Hoe kieskeurig ten opzichte van het voed-
sel parasietlarven in hare jeugd ook mogen wezen, men kent,
gevallen, welke aantoonen, dat in tijden van voedselnood, zelfs
naastverwante larven elkander niet sparen.

Het lijkt mij niet onwaarschijnlijk, dat een ras van secundaire
parasieten zijn ontstaan zal kunnen vinden, wanneer, gelijk in
het zooeven aangehaalde voorbeeld, parasieten van den eersten
graad elkander in het lichaam van een gemeenschappelijk
woondier ontmoeten. Deze veronderstelling zal de hierboven
vermelde gevallen van hyperparasitisme onder de parasieten van
Panolis griseovariëgata eenigermate verklaarbaar maken.

Ginneken, Maart, 1921. C. A. L. SmrrTs vAN BURGST.

KORTE AANTEEKENINGEN OP HET GEBIED DER
PLANTENZIEKTENKUNDE.

(Vervolg van bl. 28).

12. De zwarte graanroest en de berberis. Van de „Flugblätter
zur Förderung des Pflanzenbaues und des Pflanzenschutzes”’
uitgegeven door Prof. Dr. L. HriurNer te München, is nr. 36
gewijd aan de bespreking van „Der Schwarzrost des Getreides
und die Berberitze”. Gedurende de laatste twee honderd jaren
werd in alle graanverbouwende landen steeds door vele
nauwkeurig waarnemende landbouwers beweerd, dat het op-
treden van graanroest sterk werd begunstigd door de aanwezig-
heid van berberisstruiken. Vooral in de jaren tusschen 1812 en
1832 werd er, met name in Denemarken, hevig gedebatteerd
over de quaestie, of de graanroest iets zou hebben uit te staan
met de aanwezigheid van berberis in de naaste omgeving der
graanakkers. Dat zwammen als oorzaak van plantenzieken
konden optreden, was toen nog niet bekend; en zij, die verband
meenden te zien tusschen het optreden van graanroest en de
aanwezigheid van berberisstruiken in de buurt der aangetaste

graanakkers, stelden zich de zaak eenvoudig zóó voor: dat de
roest een vergiftigingsverschijnsel der graanplanten zou zijn,
veroorzaakt óf door giftige uitwasemingen van de berberis-
struik, óf door vergiftigheid van de stuifmeelkorrels van dat
gewas voor de graanplanten.

In 1865 toonde Dr BARY aan, dat op de bladeren der berberis
eene roestzwam leeft, welker sporen (aecidiosporen), als zij op
de bladeren van graangewassen terecht komen en daar kiemen,
deze kunnen besmetten en daar ééne bepaalde soort van graan-
roest, nl. de zwarte graanroest (Puccinia gramimis) veroorzaken.
Dus niet alle soorten van graanroest (zooals later vaak werd
aangenomen), maar slechts eene enkele, gaat van de berberis
op graanplanten over.

Men onderscheidt tegenwoordig de volgende soorten van
graanroesten :

le. zwarte graanroest (Puccinia gramaimnss);, deze tast alle soorten
van granen aan en ook nog verschillende soorten van grassen;
zij gaat over op de berberis en op de in tuinen veel als sierplant
gekweekte, aan de berberis nauw verwante Mahonia aqwifolia;

2e. gele graanroest (Puccinia glumarum); deze tast tarwe,
rogge en gerst aan, benevens verschillende soorten van grassen;
zij schijnt niet op een ander gewas over te gaan, maar hare ge-
heele levensgeschiedenis op granen en grassen te doorloopen;

3e. brwine roest (Puccinia dispersa)
a. die op de rogge gaat over op ossentong (Anchusa-
soorten) ;
b. die op de gerst gaat over op. vogelmelk (Ornithogalwm
umbellatum);
c. die op tarwe, van welke eene andere voedsterplant
niet bekend is;

4e. kroonroest van de haver (Puccimia coronifera) gaat over op

wegedoorn (Rhamnus cathartica).

Alleen de zwarte graanroest kan dus in hare uitbreiding worden
beteugeld door in de nabijheid der graanakkers de berberis-
struiken uit te roeien. Terwijl de soorten van bruine roest alleen
de bladeren aantasten, en de gele roest bovendien nog de katjes
tast de zwarte roest vooral ook den halm aan.

13. De Chrysanthemum-galmug. Bulletin 341 van het „Ohio
Agricultural experiment station’ bestaat uit eene verhandeling
van T. L. GuyronN over de Chrysanthemum-galmug ( Diarthro-
nomyia hypogaea F. Löw). Dit insekt, dat in Midden- en Zuid-
Europa gallen veroorzaakt op verschillende bovenaardsche
deelen van de in ’t wild levende ganzebloem (Chrysanthemum
leucanthemum), schijnt van daar naar Amerika verbreid te zijn

en tast daar de sier-Chrysanthemums in de kassen aan.
Sedert 1915 is het daar bekend in Michigan, Californië en
Oregon, sedert 1918 ook in Ohio. Het schijnt daar gewoonlijk
in twee generaties per jaar voor te komen. De volwassen
galmugjes zijn in beide seksen 1} m.m. lang; het borststuk
is bruinachtig geel, behalve het middenborststuk, dat bruin
is; het achterlijf is bij het mannetje licht oranjegeel, bij het
wijfje roodachtig oranje; de vleugels zijn glashelder. Het wijfje
legt met haar legboor de oranjeroode eitjes ieder afzonder-
lijk in de bladeren, de bladstelen, de stammen en takken
en de zich ontwikkelende knoppen. Op die plaatsen ontstaan
dan kleine, aan hun uiteinde puntige galletjes, die ongeveer 2
m.m. lang zijn, en meer of min schuins op de oppervlakte van
het aangetaste plantendeel staan (zoowel aan den onderkant
als aan den bovenkant der bladschijven). Dikwijls smelten
verschillende gallen samen en vormen dan grootere opzwel-
lingen van de takken, bladeren of knoppen. De larven, die
in de gallen leven, zijn pootloos, 1 m.m. lang, geel of oranje-
geel van kleur.

Wanneer jonge scheuten ernstig worden aangetast, worden
deze in hunnen groei erg tegengehouden; dit is ook het geval
met bladeren, waarop zich reeds in de eerste jeugd gallen vormen.
Ook de vorming van bloemen kan ernstig onder den aanval van
het insekt lijden. — De galmug wordt natuurlijk gemakkelijk
met de aangetaste planten of met stekken heinde en ver ver-
spreid. — Uit verschillende proeven, door den schrijver van het
„Bulletin® genomen, schijnt te blijken, dat de Chrysanthemum-
galmug met succès kan worden bestreden door gedurende den
tijd van het uitkomen der volwassen muggen de aangetaste
planten te bespuiten met eene vloeistof, verkregen door één
deel nicotine-sulphaatoplossing, bevattende 40 % nicotine, op
te lossen in 500 deelen water. waarbij een weinig „fish oil soap”
is gevoegd. Daar niet alle volwassen muggen op denzelfden tijd
uitkomen, moet men de bespuiting alle 4 of 5 dagen herhalen
zoolang men nog levende insekten in de gallen aantreft. Het
ligt voor de hand, dat men wanneer men slechts weinige aan-
getaste planten heeft, beter doet door deze eenvoudig te ver-
wijderen en te verbranden. — Hoewel de hier behandelde plaag
nog niet in Nederland schijnt te zijn waargenomen, meende ik
toeh goed te doen, de aandacht erop te vestigen. Wanneer men
van elders Chrysanthemumplanten heeft gekregen, bekijke men
ze nauwkeurig, om te zien of de plaag er soms op voorkomt.

14. Insekten als verspreiders van Plantenziekten. E. M. Du
Porte geeft over dit onderwerp eene verhandeling in „Annual

Report of the Quebec Society for Protection of Plants’ (II,
1918—1919, blz. 59—65), waarin hij de rol bespreekt, die in-
sekten spelen bij de verbreiding van plantenziekten. Hij komt
tot de merkwaardige conclusie, dat een groot aantal van de ern-
stigste der door zwammen veroorzaakte plantenziekten beter
door insektendoodende dan door zwamdoodende middelen kun-
nen worden bestreden.

15. Cronartium ribicola kan overwinteren op bladeren van Ribes.
M. Tayror heeft in „Phytopathology”’, LX (1919), blz. 575, ver-
slag gegeven van de volgende door hem genomen proeven.
In Maart 1919 werden teleutosporen van Cronartium ribicola
verzameld van doode bladeren van zwarte bes, en daarmede
werden jonge groene bladeren van dezelfde plant geïnfecteerd,
met het gevolg dat ongeveer twaalf dagen later aan de opper-
vlakte dezer bladeren de uredosporen van de Cronartiwm zich
begonnen te vertoonen. Het feit is dus vastgesteld dat de
telentosporen van deze zwam kunnen overwinteren op doode
Ribes-bladeren, en dat deze sporen in ’t volgende jaar weer
opnieuw levende Rlbesbladeren kunnen besmetten; m.a.w. dat
de verhuizing naar de Weymouthspijn en de vorming van
Peridermium Strobi op dezen boom kan worden overgeslagen,
m.a.w. facultatief is.

16. De minimum-, optimum- en maximumtemperaturen voor
de kieming van sporen bij verschillende Roestzwammen. In
„Phytopathology”’, LX (1919), blz. 391—402, komt een artikel
voor van W. Lb. DorAN over dit onderwerp. Proeven werden
genomen met de aecidiosporen van Cronartium ribicola (Peri-
dermium Strobi) en met de uredosporen van deze zwam, — met
de aecidiosporen van Gymnosporangium clavipes, — met de
uredosporen van Puccinia Antirrhini, — met de teleutosporen
van Puccinia malvaccarum, — met de uredosporen van Uromgyces
caryophyllinus. Hoewel bij zeer verschillende temperaturen
de mogelijkheid van kieming van deze sporen bestaat, zoodat
de minimum- en de maximumtemperatuur voor de kieming
van de teleutosporen van Pueccinia malvacearum zelfs 27°
uiteenliggen, — zoo geschiedt toch de ontkieming alleen bij
de optimumtemperatuur zeer vlug en zeer geregeld, terwijl
reeds bij temperaturen, die maar even boven of even beneden
dat optimum gelegen zijn, de kiembaarheid sterk afneemt. — De
schrijver meent, dat allleen bij temperaturen, welke niet ver
boven of beneden de optimumtemperatuur liggen, de kiemende
sporen het vermogen hebben om eene voedsterplant te besmetten
De optimumtemperatuur voor de kieming van de sporen van
roestzwammen ligt in ’t algemeen vrij laag. J. Rrrzema Bos.

kh,

See !
GTR 4

HOLO

6 À ' r

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS.

ZEVEN EN TWINTIGSTE JAARGANG — (1921).
Vijfde aflevering.

Eid dd
ber vrat
4

”

4 ak

_ der plantenziektenkunde

INHOUD:

DINA SPIERENBURG. — Een onbekende ziekte in de iepen 53
Beukenwolluis (Cryptococcus fagi Dougl.) … ô
‚J. RITZEMA BOS, — Korte aanteekeningen op het gebied

Blz.

ABONNEMENT

fr È

Penningm. der Nederl. Phytopa-
thologische Vereeniging, „De Pep-
pel”, Dieren.
i /

(Afzonderlijke afleveringen worden
iet verstrekt.)

ADVERTENTIËN _

Prijzen per plaatsing. Klan

Js pag. f 3— 5
HIN Oi N Ne
ie ee re

vs AES ih op

] » vig be
Deze prijzen gelden voor een

Jaarcontract (12 plaatsingen).

_ Bij éénmalige plaatsing worden EN
de prijzen met 20 0, bij driemalige _
plaatsing met 15 0% en bij zesmalige

plaating met 10 0/0 verhoogd.

Voor: plaatsing wende men
zich tot den Onder-Voorzitter der _
Nederl. Phytopathologische Veree- —

niging, H. LINDEMAN, Boothstraat
13, Utrecht.

DRUK: H. VEENMAN, WAGENINGEN.

A ml Bid 1
3 0,

Beproefd MIDDEL TEGEN PLANTENZIEKTEN ; | Hen Wet
en ter verdelging van DIERLIJKE PLANTEN-= « « 5 5
PARASIETEN bij alle CULTUURGEWASSEN.

Verkrijgbaar, in bussen van 1, 2, 5, IO, 25
en 50 Liter, benevens in vaten van roo en
200 Liter.

Vraagt prijsopgaaf en gebruiksaanwijzing.

NN. oe Asphaltfabriek
Afd. KOOLTEER”

v.h. Maatschappij tot Bereiding
van Koolteerproducten
Fabriek: KRIMPEN a,d. IJSEL
_ Kantoren: UTRECHT, Maliebaan 35.

Brief= en Telegram-Adres:
„KOOLTEER UTRECHT”

‚Telefoon Interc. No. 388, 188,

SL
Go

gamma

Duke of York

Selectie Nunhem

N.V. Het Landbouwkantoor

Noord-Holland zi =

it ALKMAAR. — = ee rdapgel met zoer hooge =
ô j z vrij van Mozaïiek- en Bladrol- =
Kunstmeststoffen _ = TR: _=

KDE S Zaaizaadvereeniging „NUNHEM”, =
Kopervitriool. = te Nunhem, Limburg. =

gaan u À

Fijngemalen Kainiet_

ONKRUIDBESTRIJDING

Direct uit voorraad leverbaar

NV. Kunstmesthandel voorh. HULSHOF & Co.
Maliebaan 52 = UTRECHT

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTEN-
KUNDIGE) VEREENIGING.

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS.

Zeven-en-twintigste Jaargang — 5e Aflevering — Mei rger

Ontleend aan „Verslagen en Mededeelingen
van den Plantenziektenkundigen dienst, no. 18”.

EEN ONBEKENDE ZIEKTE IN DE IEPEN.

Een van de ziekten, welke het afgeloopen jaar den ambte-
naren van den Phytopathologischen Dienst heel wat werk
hebben bezorgd, is een ziekte in de iepen, die, voor zoover ons
bekend is, niet eerder in het land is waargenomen. Daar we
van de ziekte nog maar weinig afweten, kan ik hier alleen
mededeelen, hoe het ziektebeeld is, wat ons uit brieven of
mondeling over de ziekte bekend is geworden en datgene,
wat het onderzoek tot nu toe heeft opgeleverd.

In Januari van het jaar 1920 kregen wij uit Hoeven bij Ouden-
bosch ingestuurd eenige iepentakken, waarover in een begelei-
dend schrijven te lezen stond, dat de takken afkomstig waren
van boomen, die ook het vorig jaar aan onzen Dienst materiaal
voor onderzoek geleverd hadden. De heer Onrust, Technisch
Ambtenaar le klasse bij den Phytopathologischen Dienst, die
ons de takken stuurde, had nl. in September 1919 iepenveeren
uit Hoeven gezonden, waarvan de bladeren en de jonge scheuten
toen plotseling gingen afsterven. lets later, in de maand Sep-
tember van hetzelfde jaar, ontvingen we uit Tilburg van den
chef der Gemeentewerken aldaar, den heer F. KRUGERS, eenig
materiaal van zieke iepen, welke daar ook plotseling gingen ver-
dorren. In beide gevallen, in 1919 dus reeds, kweekten we
uit de zieke iepen verschillende schimmels, en deden daar mel-
ding van aan de betrokken personen. Verder hadden we niet
veel aandacht aan de ziekte geschonken.

In 1920 zou dat geheel anders worden. Van Januari af, tot
laat in het najaar toe, kwamen uit alle deelen van het land
inzendingen en klachten over een ziekte in de iepen, met het
verzoek alles in het werk te stellen om de bedreigde boomen
te redden.

Door drukke werkzaamheden op het laboratorium gedurende

den zomer van 1920, waren we pas in October in de gelegenheid
ons ter plaatse op de hoogte te stellen van de ziekte, die plot-
seling in verschillende deelen van ons land was opgetreden. '

De Inspecteur, Hoofd van den Phytopathologischen Dienst,
de heer N. VAN POETEREN, bezocht Tilburg, de heer T. A. C.
SCHOEVERS, phytopatholoog bij dien Dienst, ging naar Venlo en
Zaltbommel, terwijl ikzelf Rotterdam, Schiedam, Delft, Oud-
Beierland en Opheusden bezocht. In deze laatste plaats be-
vinden zich de kweekerijen, waar in de meeste gevallen de
jonge iepen voor de steden gekocht worden. — Bij de bespre-
kingen naar aanleiding van die bezoeken, bemerkten we spoedig,
dat we in de verschillende plaatsen met eenzelfde verschijnsel
te doen hebben. Venlo zou daarop een uitzondering kunnen
maken, misschien ook Oud-Beierland.

Al was ons bezoek betrekkelijk laat in het jaar, toch droegen
de boomen, in verband met het langdurige, mooie najaarsweer,
nog genoeg blad, om ons het ziektebeeld duidelijk te toonen.
Trouwens, het is mij later bij mijn bezoek aan Opheusden ge-
bleken, dat men, bij geheel bladerlooze boomen, de zieke exem-
plaren toch gemakkelijk herkennen kan.

Het ziektebeeld. Bij bebladerde boomen ziet men in den top
een geheel verdroogde en verschrompelde massa van doode
bladeren en takken, midden tusschen het overige, nog levende
gedeelte van den boom. De takken zijn droog, gerimpeld, als
't ware verschroeid; de kleinere takjes zijn bovendien aan
het einde omgebogen. Er zijn in de meeste gevallen kleine, ver-
droogde knoppen voor ’t volgend jaar aanwezig.

De groene bladeren aan zieke boomen maken, in vergelijking
met bladeren van niet zieke exemplaren, den indruk, alsof het
blad wat droog en bros is; ze zien er niet zoo frisch uit. Vaak
vindt men een bruin, verdroogd randje om het overigens nog
groene blad.

Waar hier en daar, direct aan den stam, slapende knoppen
zijn uitgeloopen, en dus kleine, éénjarige takjes aanwezig zijn,
blijken deze bijna alle dood, terwijl het verdroogde blad er zich
nog aan bevindt en de top van het takje ook hier omgebogen is.

De takken en stammen vertoonen op doorsnede in het hout
dicht bij de bast een ring van kleine, bruine plekjes, soms, wat
meer naar ’t centrum toe, een tweeden of derden ring. Zie
plaat IL, fig. 1. Een enkelen keer komt het voor, dat de geheele
snij vlakte van een dunneren tak als bezaaid is met zulke kleine,
bruine plekjes. Deze plekjes loopen door tot in den top der
uiterste vertakkingen. Bij dikkere takken is de verkleuring
meestal beperkt tot de laatste jaarringen, terwijl de daarbinnen

gelegen jaarringen er normaal uitzien. Wel komt het soms bij
een dikken tak voor, dat van het inwendige hout grootere ge-
deelten bruin gekleurd zijn. Ofschoon het centrale deel van
den gezonden iepenstam vaak donkerder van tint is, kunnen
we in de hier bedoelde gevallen toch duidelijk zien, dat we met
een infiltraat te maken hebben, zooals veel optreedt bij houtige
gewassen, welker wortels geheel of ten deele in rotting zijn over-
gegaan. t) De kleur van het infiltraat is lichter bruin, dan de
bruine stipjes van de verkleurde ringen. Het infiltraat gaat
uit van de kleine, verkleurde plekjes in de jaarringen.

De wortels van de zieke boomen vertoonen, evenals de stam,
de verkleurde ringen, soms ook de verkleurde kern, bovendien
hier en daar in de verkleurde kern vaak grootere, bruine plekken,
die even donker zijn als de plekjes in de ringen. Deze groote, don-
kere plekken in het verkleurde hout zag ik zelden in den stam. —

In de meeste steden gebruikt men voor straat- en plantsoen-
versiering Ulmus momentalis, geënt op hoogstam of laagstam
van Ulmus campestris latifolia. De eerste soort lijkt meer vat-
baar dan de laatste soort. Waar de niet veredelde Ulmus campes-
tris latifolia staat, blijkt deze wel dezelfde ziekteverschijnselen
te vertoonen, maar het aantal aangetaste boomen is minder
opvallend. Dit komt voor een groot deel ook daardoor, dat
in de steden weinig gebruik van die soort wordt gemaakt.

Bij een insnijding in den stam van een zieken Ulmus monu-
mentalis ziet men den buitensten, verkleurden ring dicht aan
den omtrek, vlak bij de cambiumlaag, bij Ulmus camprestis
latifolia zit die eerste verkleurde ring wat dieper in. Ik zag een
geval, waarbij monwmentalis op hoogstam campestris geënt was
en waarbij deze campestris-stam den verkleurden ring ook dicht
bij de cambiumlaag vertoonde, juist alsof de ziekte van monu-
mentalis af door de entplaats heen op campestris was over-
gegaan.

In de bruine plekjes heb ik bij microscopisch onderzoek van
verschillende preparaten geen zwamdradenweefsel gevonden.
De wanden der houtvaten zijn daar bruin gekleurd, evenals
die van de houtparenchymeellen en de mergstraalcellen, van
welke beide laatste de inhoud geheel bruin is. De parenchym-
cellen van de schors zijn ook dikwijls bruin; in dat geval is de
celinhoud klaarblijkelijk dood en verschrompeld tot een bruin
klompje.

Insecten. Uit verschillende steden werden ons iepenspint-

1) Een infiltratie is een doorsijpeling of langzame doordringing van
een weefsel door een vloeistof, het infiltraat dus.

kevers toegezonden. Meestal konden we deze als den grooten
iepenspintkever, Meeoptogaster scolytus F., determineeren.

In de gevallen, waarin ik zelf de aanwezigheid van de
kevers vaststelde, vertoonden de boomen het beschreven ziekte-
beeld, behalve in Oud-Beierland; hierop kom ik later terug.

Het is een bekend feit, dat dergelijke spintkeveraantastingen
meestal secundair zijn, en ik vermoed dan ook, dat we met een
verzwakking van de boomen door de hier besprokene of door
een andere ziekte te doen hebben gehad, voordat de kevers hun
aanval begonnen.

Verder zag ik op de bladeren van de zieke boomen veel
Typhlociba's (cicaden) en op de takken, vooral in de tak-
vorken, roode plekken, gevormd door opeenhoopingen van
mijten en mijteneieren. In de aanwezigheid dezer organismen
ligt niets bijzonders.

Cultures. Uit materiaal van zieke iepen, afkomstig uit verschil-
lende plaatsen: Hoeven, Knijpe, Oud-Beierland, Tilburg, Delft,
Ginneken, Oudenbosch, Tiel, Rozendaal, Schiedam, Rotter-
dam, Wijk bij Duurstede, Venlo, Opheusden, (we ontvingen nog
uit andere plaatsen inzendingen, doch ’t was ons onmogelijk
van alles cultures aan te leggen) kweekte ik een aantal zwammen,
waarvan de voornaamste in de meeste gevallen waren:
Fusarium sp., Phoma sp., Botrytis sp., een tot de Cephalosporieae
en een tot de Stilbaceae behoorende zwam.

In één geval (Oudenbosch) kwam bovendien een Pestalozzia-
soort voor den dag, in twee gevallen (Tilburg en Knijpe) een
Verticillium sp., en in enkele andere gevallen een Didymochaeta sp.

De tot de Cephalosporieae behoorende zwam determineerden
we als Cephalosporium acremonium Corda, ofschoon de beschrij-
ving ervan niet geheel uitkomt; de tot de Stilbaceae behoorende
zwam leek ons Graphium, misschien Graphium pemieillioides
Corda. }

Daar Cephalosporium en Graphium meestal samen voorkomen
en zeer gemakkelijk ineens zuiver te kweeken zijn uit het inwen-
dige hout van dikke takken, zou een van deze beide zwammen,
of wellicht beide, voor den verwekker van de ziekte gehouden
kunnen worden. Cephalosporium heb ik wel eens alleen aan-
getroffen, zonder Graphium; deze laatste zwam echter vond
ik nooit zonder Cephalosporium. Natuurlijk doen we met deze
beide laatste schimmels, en ook met enkele andere van de
uit de iepen opgekweekte zwammen, infectieproeven. Gezien
het weinige succes, dat men tot nu toe verkregen heeft met zulke
proeven op houtige gewassen, heb ik niet veel vertrouwen in
het gelukken daarvan.

Ik wil hier bovendien opmerken, dat, al heb ik zelf telkens de
genoemde schimmels voor den dag zien komen, ik toch niet
overtuigd ben, hier te doen te hebben met een zwamziekte,
Wat dan wèl de oorzaak is, weet ik niet; misschien schuilt zij
in den grond, of zijn invloeden van anorganischen aard (de
buitengewoon strenge vorst van 1917?; het langdurige, droge
voorjaar van 1918?) erbij in het spel geweest. In al derge-
lijke gevallen. zijn we zeker op heel moeilijk terrein.

Kweekerijen. Van belang is om te weten, of de ziekte op
de kweekerijen voorkomt, want ze zou dan vandaar met de
boomen in de steden kunnen worden overgebracht.

De heer ONRUST te Oudenbosch vertelde mij, dat in zijn om-
geving onder de éénjarige afleggers op de kweekerijen zieke
exemplaren gevonden worden. Volgens een schrijven van den
heer SCHENK, Technisch Ambtenaar le klasse bij den Phyto-
pathologischen Dienst, zouden de iepenzinkelingen te Knijpe, in
het najaar goed van de moeren (moederplanten) genomen,
in het midden, of op het einde van Maart, door verkleuring
van de bast toonen, dat er iets niet in den haak was. Reeds ge-
durende vele jaren vielen daardoor gemiddeld 20 % van de
planten weg. (Ik kan niet met zekerheid zeggen, of we hier
met de door mij beschreven ziekte te doen hebben.)

In de verschillende kweekerijen te Opheusden, waar ik dui-
zenden jonge boompjes gezien heb, kon ik slechts bij één kweeker
twee zieke boompjes ontdekken. Deze boompjes waren onge-
veer acht jaren oud. Nergens zag ik zieke, éénjarige afleggers.
Nu, in Januari 1921, hoor ik van onzen controleur te Wage-
ningen, den heer B. Surr, dat er in andere kweekerijen te
Opheusden op ’t oogenblik ook wel zieke exemplaren te vinden
zijn. Ik was te Opheusden in de maand November. Alle boomen
waren kaal, en de twee zieke boompjes konden door hun gebogen
takjes direct als ziek aangewezen worden. De takken vertoonden
inwendig de verkleurde, bruine ringen en ik kweekte er weer
de ook bij andere zieke iepen voorkomende zwammen uit op,
o.a. ook Cephalosporium en Graphium. Uit andere, klaarblijke-
lijk gezonde boompjes van de kweekerijen te Opheusden, heb
ik geen zwammen kunnen opkweeken.

Ik hoop dezen zomer niet alleen te Opheusden, maar ook
op kweekerijen in andere plaatsen, een nader onderzoek in te
stellen.

Opinies uit de praktijk. Bij mijn bezoeken aan de genoemde
plaatsen, alsook uit de aan ons gerichte brieven, kreeg ik veel
gegevens, welke ik hieronder laat volgen:

Zoodra de verdorring begint op te treden, heeft, naar men zegt,

het proces een betrekkelijk snel verloop. Binnen korten tijd
is de top van den boom geheel verdord. De ziekte gaat dan
oogenschijnlijk niet verder, zoodat de rest van den boom groen
blijft.

Over ’t algemeen was men van oordeel met een zwamziekte
te doen te hebben. De infectie zou van buiten af komen.
omdat men de ziekte alleen waarnam in den top en aan het
einde van de hoogere takken. Deze laatste veronderstelling be-
rust echter niet op voldoende gronden: als nl. de wortels
van een boom ziek zijn, of als zich in den stam van den boom
een zieke plek bevindt, tengevolge waarvan de watertoevoer
naar boven belemmerd wordt, uit zich dit eveneens door
verdrogingsverschijnselen, en wel in de eerste plaats door het
verdorren van de uiteinden der toppen.

Verder zag men soms een aanvankelijk aangetasten boom,
later in het jaar met opnieuw uitgeloopen blad prijken, waar-
door de meening ontstond, dat die boom het wel weer zou
doen. Bij onderzoek bleek mij, dat bij zulke boomen de ver-
kleurde ringen in het hout nog aanwezig waren, zoodat de
ziekte zeker niet geweken was.

Over ’t snoeien was men het niet altijd eens. In de eene plaats
hoorde ik, dat snoeien goed was, de boom stond daarna veel
beter. In een andere plaats was men tegen het snoeien.
Volgens mijn meening waren de gesnoeide boomen, die ik zag,
alle nog ernstig ziek, waarvan de verkleurde ringen in het hout
het bewijs leverden; de sterk misvormde, maar in omvang veel
kleiner geworden boomen, konden wellicht nog eenigen tijd op
hun reservevoedsel leven; bovendien was het omhoog gevoerde
water waarschijnlijk voldoende voor de nu kleiner geworden
kroon. Er werd mij verteld, dat niet gesnoeide Ulmus cam-
pestris latifolia de ziekte niet vertoont. In een van de door mij
bezochte plaatsen zag ik zoo’n rij met oogensckijnlijk gezonde
boomen. Takken heb ik er niet van laten afhalen, zoodat ik
niet kan zeggen, of de houtverkleuring aanwezig was.

In sommige gevallen schijnen boomen in nieuw aangelegde
straten, dus geplant in versch opgebrachten grond, niet ziek
te zijn, terwijl tegelijkertijd gekochte boomen in ouden grond
(stadskweekerijen; eerder aangelegde straten) gezet, wel ziek
zijn. In zoo’n geval zou men geneigd zijn aan grondquaesties
te denken.

In een enkele plaats meent men de oorzaak te moeten zoeken
in ophooging van de straten. De wortels daar zitten vaak meer
dan 1 M. diep in den grond, wat natuurlijk niet bevorderlijk
is voor de gezondheid der boomen.

Ook werd hier en daar de opinie geopperd, dat het gas uit
de gasbuizen in den grond de oorzaak van de ziekte zou zijn.
Hierbij treden echter typische verschijnselen op (loslaten van
de bast, blauw worden van de wortels), die in de door mij onder-
zochte gevallen niet aanwezig waren. Één inzender meende, dat,
waar in de laatste jaren zoo vaak bruinkool als stookmateriaal
gebruikt werd, de zich daaruit ontwikkelende gassen en dampen
van invloed op de boomen zouden zijn geweest.

In enkele gevallen bracht men de ziekte in verband met den
sterken bloei van de iepen in het voorjaar.

Bestrijding. Zoolang ons van de ziekte niets naders bekend is,
kunnen we over een bestrijding ook niets zeggen. Voorloopig
hebben we aangeraden de doode toppen en takken zoo ver
mogelijk weg te snijden en de wonden met teer, of carbolineum,
tegen infectie in te smeren, verder niet te snoeien en af te
wachten, wat er dezen zomer van de iepen terecht zal komen.

Waar vraat van den iepenspintkever is te zien en deze aan-
tasting nog niet zoo hevig is, dat voor het behoud van den
boom gevreesd behoeft te worden, is het besmeren van den stam
en de dikke takken met een borstel met carbolineum (—+ 30 %)
aan te raden, omstreeks Mei, als de eerste kevers gaan vliegen.
Dat de kevers sterven, als zij zich op de besmeerde stammen
zetten, heeft men wel eens gemeend waargenomen te hebben;
ik weet niet, of dit juist is, maar in ieder geval schijnt het
keverwijfje belet te worden, haar eieren af te zetten.

Oud-Beierland en Venlo. In Venlo zag de heer SCHOEVERS. dat
de wortels van vele meerendeels zeer oude boomen, geheel ver-
rot waren. Deze boomen stonden er, over ’t algemeen ge-
nomen, slecht bij, doch de indruk van doode toppen, zooals in
andere gemeenten, kreeg hij niet.

In Beierland zag ik een rij zeer oude boomen, waarvan er twee
reeds dood waren. Bij al die boomen zat de bast los; van
de doode boomen kon ik de bast van onder tot boven als een
lossen mantel van het hout afhalen. Zoo iets is door mij in geen
van de andere plaatsen waargenomen. Honderden spintkevers
hadden hun gangen onder de bast gegraven en waren een be-
dreiging voor de in de nabijheid staande boomen, in welke
ik bijna overal reeds spintkevergaatjes ontdekte. De ziekte
van die rij boomen deed mij denken aan gasvergiftiging. Daar
ik de wortels niet gezien heb, en het op dat oogenblik niet
mogelijk was een tak van den boom te snijden om te zien, of
er verkleuring van het hout aanwezig was, durf ik hier verder
geen oordeel over zeggen.

Langs het water voor de Ambachtschool te Oud-Beierland

waren ook een aantal oudere boomen sterk aangetast door
iepenspintkevers. Die boomen vertoonden wel wat meer het
elders voorkomende ziektebeeld: ik zag hier in het hout en de
wortels de bekende, verkleurde ringen, verder de gebogen, ver-
dorde takjes van uitgeloopen, slapende knoppen aan den stam.
Duidelijk dorre toppen in de boomen zag ik echter niet.

Besluit. Uit het bovenstaande blijkt, dat we van de ziekte
nog niet veel af weten. Het ziektebeeld kennen we. We weten
verder, dat de ziekte waarschijnlijk voor ’t eerst in 1919 zicht-
baar is geworden. De plaats van de verkleurde jaarringen in
het hout wijster echter op, dat het begin van de ziekte vroeger
moet zijn opgetreden. In de meeste gevallen treft men ver-
kleuring aan in de jaarringen 1920, 1919, 1918. Zie figuur 1.
(De donkere kern in den stam heeft met deze ziekte niets te
maken). Een enkelen keer hebben we eenig vermoeden, dat
ook de jaarring van 1917 is aangetast.

We zullen dit jaar het geheele ziekteproces nog eens nauw-
keurig nagaan, en afwachten, wat het resultaat van de
infectieproeven zal zijn. Gelukken deze niet, dan zullen we ze
jaarlijks onder andere omstandigheden, op verschillende data,
enz., moeten herhalen, wat een zeer langdurig onderzoek kan
worden. Niet minder lang kan het onderzoek duren, als blijken
zal, dat we de oorzaak in den grond moeten zoeken. Intus-
schen zijn met dat onderzoek de op ’t oogenblik zieke iepen
niet gebaat, en als de ziekte niet op dezelfde onverklaarbare
wijze weer verdwijnt, waarop ze nu voor den dag is gekomen,
vrees ik, dat de boomen steeds verder achteruit zullen gaan,
en ten slotte zullen sterven.

Van bestrijding der ziekte door een bespuiting met een of
ander fungicide kan, naar mijne meening, geen resultaat ver-
wacht worden.

Aan het einde van dit artikeltje een woord van dank aan den
heer SCHOEVERS voor zijn belangstelling en hulp bij dit voor-
bereidende onderzoek.

Wageningen, Januari 1921. DINA SPIERENBURG,
Phytopatholoog bij den Plantenziekten-
kundigen dienst.

PraAT ILL.

Fig. 1. Dwarsdoorsnede van den stam van een zieken iepenboom.
Foto B. Smit.

ee een

Fig. 2 Cattleya kevertje Fig. 3

Rugzijde Buikzijde
(+ 12 Xx vergroot)
Foto J. Boekhorst.

Ook verschenen als „Vlugschrift no. 31
van den Plantenziektenkundigen dienst.”

BEUKENWOLLUIS
(Cryptococcus fagì Dougl.)

De witte laag, die men niet zelden waarneemt op de schors
van beukeboomen, bestaat uit de wasachtige massa, afgescheiden
door de beukenwolluis (Cryptococcus fagi Dougl.) Daar de
eitroengele ‚slechts ? tot 1 m.M. groote luizen geheel onder de
door haar afgescheiden witte wasdraden verborgen zitten,
meent men dikwijls met een schimmel te doen te hebben.
(Zie de fig. op bl. 62.) De luis overwintert, geheel met wasdra-
den overdekt, in spleten van de schors, die haar een goede be-
schutting zijn tegen de verschillende weersinvloeden.

De larven onderscheiden zich van het volwassen insekt, door-
dat zij pooten en sprieten bezitten; na de tweede vervelling ver-
liezen zij de pooten geheel en de sprieten ten deele. In de maanden
April tot Juli worden de diertjes volwassen. Het zijn alleen
wijfjes, mannetjes zijn nog nimmer waargenomen. Van het begin
van Juni tot het einde October heeft het eierleggen van het
bewegingloos onder de wol zittende wijfje plaats. Dit geschiedt
met tusschenpoozen, terwijl iedere groep (legsel) ten getale van
7 a 8 stuks binnen een week gelegd wordt. De ontwikkeling der
eieren hangt van de temperatuur af en duurt in de maanden
September-Oectober 45-50 dagen. De uit de eieren komende
larven zijn door hunne krachtige pooten in staat zich op geheel
gladde stammen te bewegen; dikwijls, doch lang niet altijd,
trekken zij naar de kroon der boomen heen, naar het licht toe.

De vlugheid van beweging hangt ook van de temperatuur af,
hoe warmer het is, des te vlugger bewegen zij zich en ook des te
grootere afstanden worden afgelegd. Op een zonnigen warmen
middag kan de larve tot 2 M. hoog opkruipen en kan dus onder
gunstige omstandigheden binnen enkele dagen de kroon van den
boom bereiken.

Spoedig drijft de larve haren uiterst fijnen zuigsnuit, waarmede
zij haar voedsel uit den boom opneemt, in de schors vast en brengt
op deze plaats haar verder leven door. Kort na het zich vast-
hechten, ook soms pas na 4 weken, begint de afscheiding van
was, onder welke beschutting de vervellingen en de verdere
ontwikkeling plaats grijpen. Er is slechts ééne generatie per jaar.

Van Juni tot November heeft de verbreiding van het insekt
plaats. Enkele larven komen gedurende den zomer en den herfst
uit de eieren, terwijl een ander groot gedeelte pas het volgend
jaar uitkomt, om in het najaar als volwassen insekt na het eier-
leggen te sterven.

De verbreiding der beukenwolluis van den eenen boom naar
den anderen geschiedt in het algemeen door den wind.

Wat de door dit insekt veroorzaakte schade betreft, deze schijnt
niet van zooveel beteekenis te zijn, als men vroeger wel heeft
aangenomen. Toch heeft het voortdurend zuigen door een zeer
groot aantal luizen wel degelijk een nadeeligen invloed op
den groei, maar is het duidelijk, dat de aantasting al buitengewoon
hevig moet zijn, voordat een flinke beukenboom er zeer veel
nadeel van zal ondervinden. Aan boomen, die niet ouder zijn dan
30 jaar, meent men wel eens kankerachtige woekeringen ten ge-
volge van de inwerking der wolluis te hebben waargenomen;
het boven deze woekeringen gelegen stamdeel zou zelfs kunnen
afsterven. Andere onderzoekers zijn van meening, dat de boomen
nimmer door aantasting van de luizen te gronde gaan; zijn met
de luizen nog andere schadelijke invloeden aanwezig, zooals
ongunstige standplaats of aantasting door zwammen, dan
zullen natuurlijk de luizen het afstervingsproces sneller doen
verloopen; de uitsluitende oorzaak der sterfte zijn zij dan
echter niet, doch zij werken mede aan den noodlottigen afloop.
Typisch is het dat soms enkele boomen van een laan of van
een bestand in hevige mate door de wolluis zijn aangetast,
terwijl de meeste andere er geheel vrij van zijn. Meestal zijn
dan evenwel de nabijstaande boomen ook in meerdere of min-
dere mate aangetast.

Ter bestrijding van dit langzamerhand meer algemeen voor-
komend insekt kan met succes gebruik worden gemaakt van een
carbolineum-oplossing ter sterkte van 7} %; zie vlugschrift 8.
Wanneer men deze oplossing in een emmer gereed maakt, en
de boomen flink borstelt met een stevigen borstel, die telkens
in de vloeistof wordt gedoopt, bereikt men hiermede goede
resultaten. Wel is het gewenscht de bewerking te herhalen,
wanneer men wederom uitbreiding der plekken waarneemt.
Bespuiting van den stam, met behulp van een pulverisateur
is waarschijnlijk minder afdoend, daar de waslaag nog al be-
schermend werkt.

KORTE AANTEEKENINGEN OP HET GEBIED DER
PLANTEN ZIEKTENKUNDE.

(Vervolg van bl. 52).

17. Coceobacillus insectorum malacosomae, een nieuwe para-
siet uit het bloed van verschillende rupsen. In de „Comptes
Rendus de l'Académie des Sciences à Paris (1920, pag. 206—208)
komt een artikel voor van HOLLANDE en VERNIER over eene tot
dusver nog niet bekende bacterie, die oorzaak is van de sterfte
van verschillende rupsen. Van Gastropacha castrensis werd een
groot aantal rupsen, die op Poteriwm sanguisorba leefden, ver-
zameld. Het bleek dat ongeveer 50 % van deze rupsen ziek waren.
De schrijvers isoleerden uit het bloed der geïnfecteerde rupsen
eene bacteriesoort, die zeer pathogeen bleek te zijn voor
Gastropacha castrensis en ook voor Vanesa Urticae. Deze rupsen
stierven 24 uren nadat men de bacteriën had gebracht òf in het
darmkanaal òf in den bloedstroom. De rupsen van Gastropacha
neustria (de ringelrups) werden zelfs reeds 12 uren nadat de
bacteriën in het bloed werden gebracht, gedood. Liet men deze
rupsen de bacteriën opnemen met het voedsel, dan werden
zij niet alle besmet en slechts 30 tot 63 % stierven.

18. Bestrijding van den Appelbloesemkever. In het te Weenen
uitgegeven „Zeitschrift für Garten-und Obstbau” (le jaargang,
1920, nr. 3) komt een artikel voor van de hand van CAMILLO
Kurz over dit onderwerp. Deze deelt de volgende ervaringen
mee, die hij in Stiermarken opdeed. Hij omgaf de boomstam-
men met eene flinke laag van het in de looierijen gebruikte afval
van het zoogenaamde „Knoppernmehl”’. „Knoppern” zijn de zeer
eigenaardige gallen, welke aan de schoteltjes der eikels worden
gevormd dooreen galwesp van de soort Cynips Calicis. Zij komen
vooral in Hongarije en sommige streken van Zuid-Duitschland
en Oostenrijk veel voor, steeds alleen daar waar behalve onze
gewone zomereik (Quercus pedunculata) ook Quercus Cerris wordt
aangetroffen. Deze laatste, oorspronkelijk tot meer Zuidelijke
streken beperkte eik wordt tegenwoordig ook wel hier en daar
bij ons te lande in parken en plantsoenen-gevonden; en waar dit
het geval is, vindt men dan ook soms hier te lande Knoppern
aan de gewone eik. Die Knoppern nu bevatten groote hoeveel-
heden looistof; in de streken, waar zij in massa’s op de eiken
voorkomen, worden zij geoogst en daar later fijn gemalen tot
zoogenaamd „Knoppernmehl”, dat in de leerlooierijen gebruikt
wordt voor het looien van de huiden, zooals bij ons daarvoor
het run gebruikt wordt. CaMILLO Kurz nu bracht in den herfst
om de verschillende stammen zijner appelboomen een kruiwagen

vol „Knoppernmehl’, zooals het, na in de leerlooierijen zijne
diensten te hebben gedaan, uitgeloogd, als afvalprodukt in den
handel komt. Volgens den schrijver houdt zoowel de sterke reuk
als het hooge looistofgehalte van dit afvalprodukt alle insekten
van de boomstammen af. Vijftig boomstammen, waarom in
den herfst dit uitgeloogde Knoppernmeel was heen gelegd,
bleven in het volgende voorjaar volkomen vrij van den appel-
bloesemkever; geen enkele bloemknop mislukte; terwijl bij de
contrôleboomen, waar geen Knoppernmeel omheen werd
gestrooid, de boomen van de aantasting van het genoemde
insekt zeer veel te lijden hadden. Volgens CAMILLO Kurz werden
niet alleen de appelbloesemkevers door de aanwending van het
galnotenmeel afgeweerd, maar ook allerlei andere soorten van
insekten, zooals engerlingen en mieren, en eveneens muizen
en mollen. Terwijl verder mos en onkruid verdwenen in fruit-
boomgaarden, waar op de aangegeven wijze met Knoppernmeel
werd gewerkt, werd onder de boomen een bodem verkregen,
waarop gras en klaver flink groeiden. Door eenige jaren achtereen
het aangegeven middel toe te passen, kreeg de schrijver een
boomgaard, waar de oogst nooit door den appelbloesemkever
mislukte, en waar de bodemoppervlakte geheel mul was.

De Knopperngallen komen bij ons te lande niet algemeen
genoeg voor, om ze hier te gebruiken voor de looierij. Wij gebrui-
ken de bast van het eikenhakhout voor het looien, — voorzoover
deze niet door van elders ingevoerde praeparaten vervangen
is. Ik zou zeer aanraden, den afval van de run uit de looierijen
eens te probeeren om te zien of ook daarmee in een fruitboom-
gaard iets te bereiken valt als middel tegen den appelbloe-
semkever of tegen andere schadelijke dieren. —

19. Over de specialiseering van de zwarte roest der granen
Pucecinia graminis.) De bekende onderzoeker der graanroesten
JacoB ErrksoN behandelt uitvoerig al hetgeen tot dusver
bekend was omtrent het bestaan van biologische rassen bij de
zwarte graanroest. („Zeitschrift für Bacteriologie und Parasiten-
kunde”, 1918, 2. Abt., blz. 349) Hij maakt vervolgens melding
van de in het Experimentalfältet bij Stockholm in 1901—1904
ingestelde infectie-proeven met deze rassen, — van de speciali-
seering van Puccinia graminis tengevolge van de verschillende
groeifactoren in onderscheiden landen. Verder volgen er alge-
meene beschouwingen omtrent de specialiseering van het para-
sitisme, — omtrent het ontstaan der aecidium-generatie, —
omtrent de inwerking van den hospes op den aard der zwam, —
omtrent den invloed van den omvang der kultuur van zekere
graansoorten in een zeker land op de specialiseering van de
roestzwam, enz. enz. J. RrrzeMaA Bos.

NDR A er

, }
kk ie er eig

aes ke

ANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTEN.
e eden VEREENIGING. Kat ei

ONDER REDACTIE VAN

Pror. DR. J. RITZEMA BOS.

ZEVEN EN TWINTIGSTE JAARGANG — (1921).

Zesde aflevering.

INHOUD:
Blz.
T. A. C. SCHOEVERS. — Een voor Cattleya’s schadelijk
kevertje . PRN eer se OE
Iepenspintkevers . …. . 72
JJ. RITZEMA BOS, — ket aantekeningen. op Kn vebed
der Gi end PEELEN Dl Era DBE APEN PND |

\ EN
ABONNEMENT | ADVERTENTIËN í

4 Prijzen per plaatsing:
ee Je pag. f 3 |
_ Het tijdschrift is in den Boek- 1 Bs |
handel. verkrijgbaar à f 4.00; voor RIGE S
het Buitenland à / 5—. (Voor België randen |

d landsche guld ï kP, an
fr 5 Nederlandsche EE ens, nie Deze prijzen gelden voor een
frs. Zei Jaarcontract (12 plaatsingen). Ae

Bij éénmalige plaatsing worden mr

Banner aan Dr. H. J. CALKOEN, de prijzen met 20 0/, bij driemalige
Penningm. der Nederl. Phytopa- | Pjäatsme meto d on DE
5 Vv De Pe plaating me o verhoogd.

Belts Dieren. ereeniging, „De Pep- Voort. plaatsing ” wende aen

k zich tot den Onder-Voorzitter der

Tjee Nederl. Phytopathologische Veree-

B rArsönderljke afleveringen worden niging, H. LINDEMAN, Boothstraat —
niet verstrekt.) 13, Utrecht.

= DRUK : H. Bie WAGENINGEN;

à 4
ETA

Vruchtboomcarbolineum hok merk oe ri mp en

Beproefd MIDDEL TEGEN PLANTENZIEKTEN
en ter verdelging van DIERLIJKE PLANTEN-
PARASIETEN bij alle CULTUURGEWASSEN.

Verkrijgbaar in bussen van I, 2, 5, IO, 25
en 50 Liter, benevens in vaten van roo en
200 Liter.

_ Vraagt prijsopgaaf en gebruiksaanwijzing.

N.V. Utrechtsche Asphaltfabriek
Afd. „KOOLTEER”
v.h. Maatschappij tot Bereiding
van Koolteerproducten
Fabriek: KRIMPEN a.d. IJSEL
Kantoren: UTRECHT, Maliebaan 35.

Brief- en Telegram-Adres:
„KOOLTEER UTRECHT”

Telefoon Interc. No. 388, 188, 580.

mvv

Duke of York

Selectie Nunhem

N.V. ‘Het Landbouwkantoor
Noord-Holland k

ALKMAAR. ne brenaen Plonbed vn
vrij van Mozaïek- en Bladrol-
Kunstmeststoffen pdr
os Zaaizaadvereeniging NUNHEM”,
Kopervitriool. te Nunhem, Limburg.

Saan

EEEN

BESTRIJDING VAN SCHADELIJKE ZWAMMEN
EN INSECTEN IN DEN OOFT- EN TUINBOUW BAVER
E
door SOL BAR Rd
BETER í é
GOEDKOOPER dan
OEDKOOPER ……_… dan (Californische Pap.

Onschadelijk voor alle planten, zoowel in de vrije natuur als in de
broeikassen.Groote besparing van kosten voor transport en vaten.

Hoofdvertegenwoordigers voor Nederland :
N.V. Kunstmesthandel v/h. HULSHOF & Co., Maliebaan 52, UTRECHT.

GEGE HESEREEEHESESEEEHEBEREHEHESESEHEHEBEBEHEHERE :
| / \

GEGESESEGEGEGEBEBEBEBEHE

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTEN-
KUNDIGE) VEREENIGING.

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS.

de dd ee

Zeven-en-twintigste Jaargang — 6e Aflevering — Juni 1g2r

Ontleend aan de „Verslagen en Mededeelingen
van den Plantenziektenkundigen dienst’, no. 18.

EEN VOOR CATTLEY’S SCHADELIJK KEVERTJE.

Ongeveer twee jaar geleden, nl. in November 1918, zond een
orchideeën-liefhebber uit Tilburg aan het Instituut voor Phyto-
pathologie een aantal bladeren van Cattleya’s, afkomstig van
eene door hem van een ander liefhebber, die ze grootendeels
uit Engeland betrokken had, overgenomen collectie; hij hield
die bladeren voor ziek en wilde gaarne nadere bijzonderheden
er over vernemen. De zaak was van belang, daar de partij van
+ 500 planten, die voor een groote som was gekocht, zeer ernstig
was beschadigd. De bladeren waren inderdaad ziek, en wel in
hevige mate aangetast door een insekt. In alle richtingen,
schots en scheef door elkaar, liepen er bruine gangen doorheen,
die soms zonder eenige regelmaat over het blad verspreid waren,
soms van een of meer punten schenen uit te gaan evenals spoor-
lijnen van een spoorwegknooppunt (zie fig. l op bl. 71). De oude
gedeelten dezer minder dan een millimeter breede gangen waren
donkerbruin geworden; voor een gering gedeelte was dit een
gevolg van de aanwezigheid van uitwerpselen, grootendeels
echter van het feit, dat de verwonde cellen van de orchideeën-
bladeren zwart werden. Vele gangen waren reeds zeer oud,
waarbij een klein rond gaatje verried, dat de bewoner de gang
reeds verlaten had; enkele echter waren klaarblijkelijk versch
en staken niet bruin, maar geelwit tegen het groene bladweefsel
af. Sommige bladeren waren zoo hevig op deze wijze gemineerd,
dat zij, zonder eenigen twijfel tengevolge van de sterke be-
schadiging, waren afgestorven. In de lichte gedeelten van

enkele, weinige gangen trof ik larven aan, wit van kleur met een
duidelijken kop en flinke kaken, die van 4—7 mm. lang waren;
zij waren pootloos en het achtereinde liep uit in een punt.
Ik hield ze voor bastaardrupsen, waarvan er immers enkele
bekend zijn, die inwendig in planten leven, zooals soorten van
het halmwespengeslacht Cephus. De afbeeldingen, waarover ik
beschikte van bastaardrupsen van dit geslacht kwamen heel
aardig, ook wat den eigenaardigen vorm van het uiteinde van
het achterlijf aanging, overeen met het uiterlijk der larven in
de orchideeën-bladeren. Dit was echter een dwaling; het zou
evenwel nog tot Juni 1919 duren, voordat deze dwaling aan het
licht kwam.

De eigenaar was zoo vriendelijk, mij nog een flink partijtje
aangetaste bladeren en ook een levende Cattleya-plant, waaraan
eenige bladeren met larven er in, toe te zenden. Ik hoopte
met behulp hiervan achter de identiteit van het insekt te zullen
komen, maar dit mislukte, daar de losse bladeren allen stierven,
voordat er een volwassen exemplaar van het insekt uit ver-
schenen was. Het plantje sleepte iets langer een kwijnend bestaan
voort, maar daar ik niet over een warme kas beschikte en ik
voor dit plantje met zijn gevaartijke bewoners ook geen gast-
vrijheid durfde vragen in de kassen van de Landbouwhooge-
school, moest ik het wel op mijn laboratorium laten. Wegens
den kolennood kon dit ’s nachts nimmer en gedurende enkele
dagen in de week ook niet overdag verwarmd worden en het
gevolg was, dat ook dit plantje het aflegde. De eenige kans was
nu, dat het den eigenaar der orchideeën zou gelukken, eenige
der uit in gaas gehulde bladeren verschijnende diertjes op te
vangen; ik had hem nl. ter bestrijding van de plaag reeds dade-
lijk den raad gegeven, de aangetaste bladeren zooveel mogelijk
af te plukken en te verbranden en de partij niet te plaatsen
in dezelfde kas, waarin de liefhebber zijn eigen, zeer waarde-
volle collectie had staan, om te voorkomen, dat de blijkbaar
gevaarlijke vijand ook deze zou aantasten; de slechts licht
aangetaste bladeren konden dan in gaas gehuld worden om den
insekten te beletten te ontsnappen. Toen men evenwel aan
het wegsnijden begon, bleek pas, hoe ernstig de aantasting was;
ongetwijfeld was ze zoo erg geworden, doordat men het kwaad
ongehinderd jaren lang had laten voortwoekeren. Alle planten
zonder onderscheid waren aangetast; de meeste hadden 5, 6
tot 10 bulbi zonder blad; meerdere hadden niet meer dan 2 of
3 bulbi met één blad er aan, dat echter dan steeds in meerdere
of mindere mate gemineerd was. Gaarne had men dus een ander
middel gehad, maar dit kon niet worden aan de hand gedaan.

De larven toch maakten hunne gangen niet vlak onder de opper-
huid, maar diep in de vleezige bladeren; het was dus ten eenen-
male onmogelijk ze met een sproeivloeistof te bereiken. Beroo-
king met blauwzuur kon ook moeilijk resultaat hebben, daar de
larven geen openingen naar buiten maakten, zoodat het gas
niet in de gangen kon komen. Waar een gat was, had de larve de
gang reeds verlaten. Van optreden tegen de imagines kon evenmin
sprake zijn, zoolang niet eens bekend was met welke insekten
wij te doen hadden en wij dus nog minder iets af wisten van hunne
levenswijze. Men heeft dus moeten doortasten en een groot
aantal planten eenvoudig moeten opofferen en verbranden, en
van de andere de overgroote meerderheid der bladeren moeten
afplukken en eveneens verbranden. Alle planten werder tevens
verpot en de bulbi zonder blad er afgesneden; op deze wijze
gelukte het ’t restant van de partij een eenigszins dragelijk
uiterlijk te geven; de verpotte planten gingen goed aan den
groei, maar het zou naar de meening van den eigenaar en van
de bekwame vaklieden in zijn dienst jaren duren, voor zij weder
bloeibaar zouden zijn. |

In het voorjaar van 1919 was ik in de gelegenheid de aan-
getaste planten te bezichtigen; er waren toen in de bladeren,
die men wel had moeten sparen om de planten niet van alle
blad te berooven, nog vele lichtgekleurde gangen met larven:
er in te vinden. Deze bladeren werden toen in doorzichtig,
gewast papier, waaraan de eigenaar de voorkeur gaf boven het
door mij aanbevolen gaas, gewikkeld om, zooals boven reeds
werd gezegd, de ontsnapping der eventueel uitkomende volwas-
sen insekten te beletten en dus de plaag den kop in te drukken !).
In het begin van Mei nam de tuinbaas, die zich ten zeerste voor
het geval interesseerde, waar, dat op enkele bladeren ronde
stipjes te zien waren, waar het weefsel iets ingezonken was; hij
brak de bladeren open en vond onder elk stipje een popje;
de larve had klaarblijkelijk, alvorens te verpoppen, het blad-
weefsel op de opperhuid na weggeknaagd om het imago het naar
buiten komen te vergemakkelijken. Twee dezer bladeren, een
waaruit de diertjes verwijderd waren en een, waarop nog een
stipje gezien werd, zond men mij toe, met een aantal popjes.
Daar verscheidene dezer popjes bij het uit het blad halen iets
getreden hadden, onderzocht ik ze niet nauwkeurig, bang als ik
was, dat zij verdere manipulaties niet zouden kunnen verdragen
en er dus geen imagines uit voor den dag zouden komen. Wel

1) Naar men mij in het begin van December 1920 mededeelde, is dit
volkomen gelukt; men is „radicaal van het kevertje verlost”, zoo volko-
men, dat men mij geen enkel kevertje of larve meer bezorgen kon.

zag ik, dat het onbedekte popjes met duidelijke vleugelscheeden
waren, dus ook weder gelijkenis vertoonende met Cephus-popjes.
Het blad met het zwarte stipje zette ik in water in een glas-
cylinder met gaas er over en zag het dagelijks na; van 6 Mei,
toen men het blad zond (toen was het stipje dus al aanwezig)
tot op 21 Juni bleef het stipje onveranderd, maar wel waren
er nog twee stipjes, waaronder dus ook popjes zaten, bijgekomen.
Op dien datum bleek bij de dagelijksche inspectie, dat het stipje
een gaatje was geworden, waarin zich iets bewoog. Onder het
binoculair mikroskoop zag ik het diertje zich weldra, niet zonder
moeite, naar buiten wringen; eerst verschenen een paar bruine
pootjes, die naar houvast zochten; toen volgde een kopje, dat
herhaaldelijk weer verdween en na vele vergeefsche pogingen
werkte zich eindelijk door het gaatje naar buiten.... geen
halmwesp, maar een klein kevertje!! Ik had dus een keverlarf
voor een bastaardrups gehouden! Als verontschuldiging kan
dienen, dat inderdaad de larf veel overeenkwam met de afbeel-
dingen van Cephuslarven; daar ik telkens slechts over enkele
individuen beschikte, was ik erg zuinig er mede en deed ze zoo
weinig manipulaties ondergaan als mogelijk was, juist in de hoop
imagines en dus zekerheid te kunnen krijgen. Had ik over een
groot aantal larven en poppen beschikt, dan had ik allicht
ze òf zelf zorgvuldiger onderzocht òf naar entomologen als
Dr. OUDEMANS te Putten gezonden. Gelukkig was de vergissing
niet erg, daar aan de wijze van bestrijding niets veranderde.
Het kevertje was + 3 mm. lang, geelbruin van kleur, met sterk
naar beneden gebogen kop en twee:donkerder gekleurde dwars-
banden over de dekschilden. Het achterlijf eindigde in een lang
uitgetrokken punt, die ongeveer een derde gedeelte van de
geheele lengte innam; zie pl. III, fig. 2en 3. Terzelfder tijd kreeg
ik ook uit Tilburg nog een paar exemplaren toegezonden; ik
zond er nu eenige naar onzen coleopteroloog Dr: Ep. Everts in
Den Haag, die mij al dadelijk berichte, dat het kevertje behoorde
tot het geslacht Mordellistena Costa; eenige (5) soorten van
dit geslacht komen ook in Nederland voor, maar de onder-
havige soort was ongetwijfeld van tropischen oorsprong. Eenige
maanden later kon de heer Everts mij mededeelen, dat in
1913 door een Engelschman CHAMPION een kevertje beschreven
was, dat ongetwijfeld met het onze identiek was. 1) CHAMPION
had dit diertje eveneens verkregen uit Cattleya’s, die waar-
schijnlijk uit Venezuela afkomstig waren; hij gaf het den naam
van Mordellistena Cattleyana. In het Leidsche museum voor

‘ 1) G. C. CHAMPION, Coleoptera in orchids, in „the Entomologist’s
monthly magazine’, 2nd series, vol. XXIV, 1913, p. 55.

Natuurlijke Historie zijn eenige exemplaren van dit kevertje
aanwezig, die men daar uit Semarang heeft gekregen. Of het
diertje in Oost-Indië inheemsch is, dan wel daar ook door een
of ander orchideeënliefhebber met planten uit Amerika inge-
voerd, is mij niet bekend.

Inmiddels is ook in Duitschland het kevertje waargenomen;
en wel te Marienfeld bij Berlijn, waar de kever in Februari 1919,
dus ongeveer ter zelfder tijd als bij ons, groote schade aan-
richtte. 1) Men kon nagaan, dat in dit geval het insekt uit
Columbië moest zijn’ ingevoerd. De schrijver, v. LENGERKEN,
was blijkbaar ook niet bekend met de boven aangehaalde be-
schrijving van Mordellistea Cattleyana CHAMPION; hij meent nl.
een nieuwe soort te hebben gevonden, die hij M. Beyrodti noemt.
naar den eigenaar der aangetaste orchideeën. Naar uit zijne be-
schrijving blijkt, heeft hij echter eveneens met de door CHAMPION
beschreven soort te doen gehad, zoodat de naam M. Beyrodti niet
gebruikt moet worden. Ook de aangerichte schade en de levens-
wijze der kevertjes, zooals die door v. L. beschreven worden,
komen vrijwel overeen met het door mij waargenomene, met
enkele verschillen, waarover hieronder meer. Wat de bestrijding
in Duitschland aangaat, v. L. heeft blauwzuurberookingen ge-
probeerd, waarvan ik om de bovenvermelde redenen al van te-
voren niet het minste nut verwachtte, zooals ik reeds dadelijk
aan den Tilburgschen liefhebber had medegedeeld; het ver-
wondert mij dan ook in het geheel niet, dat v. L. met blauwzuur
geen resultaat verkreeg tegen de kevertjes, maar wel bescha-
diging van de bladeren met vlieggaatjes, waar het gas door die
gaatjes in het blad kon doordringen. In bladeren met veel gaatjes
gingen de larven en poppen dood, maar het blad eveneens;
in bladeren zonder gaatjes bleven de insekten in ’t leven. Bij klei-
nere hoeveelheid gas trad wel minder beschadiging op, maar dan
stierven de insekten ook niet. Daar dus blauwzuur onbruikbaar
was, trachtte men de uitgekomen kevers te verdelgen; in een
kweekerij ving men ze zooveel mogelijk met de vingers en doodde
ze, in een andere berookte men met nikotine-houdende stoffen.
De door mij boven aangeraden methode van inhullen der blade-
ren is misschien bewerkelijker, maar stellig veel zekerder, daar
men er zeker niet gemakkelijk in zal slagen, alle kevertjes te
vangen of met rooken te dooden, hetgeen men in elk geval meer-
malen herhalen moet, daar niet alle kevers tegelijk uitkomen.

1) H. v. LENGERKEN, Eine neue Mordellistena aus Columbiën als
Schädling an Orchideenkulturen. — Zeitschr. f. angew. Entomologie,
Band VI, 2, Februar 1920, p. 409.

Is daarentegen het blad goed ingepakt, dan kan geen enkel
exemplaar ontkomen.

Ik heb getracht meer gegevens te verkrijgen over de levens-
wijze van larven en kevers, waartoe ik nog een paar levende
kevertjes, die ik nog over had, plaatste op een Cattleya-blad,
dat in zijn geheel door een lampeglas werd omgeven; dat glas
werd rondom den steel van het blad met watten toegestopt
en aan het boveneinde met fijn gaas afgesloten. Ik hoopte de
diertjes nu lang genoeg in het leven te kunnen houden, om eieren
te krijgen en dus de verdere ontwikkeling te kunnen volgen,
althans wanneer ik het geluk had een paartje te hebben. Tot mijn
spijt is dit niet gelukt; een der diertjes was al heel spoedig
verdwenen, het tweede stierf na eenige dagen. Inmiddels waren
op het blad een paar voorwerpjes te zien gekomen, die naar
mijne overtuiging eieren van het kevertje moeten zijn geweest,
daar geen andere dieren in het lampeglas aanwezig waren. Deze
twee zeer kleine eitjes waren op het blad gelegd, op de bovenzijde;
zij schenen daar vastgehouden te worden door een aantal er
over heen gespannen draden. De eitjes zijn echter niet uitge-
komen, maar langzamerhand verdroogd. Ik heb het kevertje
de eitjes niet zien leggen, zoodat ik geen volle zekerheid heb,
dat de waargenomen voorwerpjes eitjes van het kevertje
waren; ik twijfel nu wel eenigszins daaraan, daar in het boven-
genoemd Duitsche artikel door v. LENGERKEN wordt gezegd,
dat de kever zijne eieren in het bladweefsel legt; door het in-
brengen van den legboor in het blad ontstaat een min of meer
cirkelvormig bruin gaatje, waarom eerst een smalle witte ring
en daaromheen weer een lichtbruine verkleuring ontstaat.
De larve maakt volgens v. L. meest haar gang tusschen de
harde bladnerven, en slechts zelden dwars door het blad. Bij
de Cattleya'’s uit Tilburg kon ik van dien voorkeur niets merken;
de gangen liepen zonder eenige regelmaat door de geheele blad-
schijf zooals op fig. 1, blz. 71, door Mej. SPIERENBURG naar de
natuur geteekend, duidelijk te zien is. De bladeren der Cattleya'’s
te Marienfeld stierven niet tengevolge van de beschadiging; bij
de Tilburgsche was dit met vele bladeren wel het geval. Volgens
v. L. vindt men in Mei alle ontwikkelingstoestanden der larven,
benevens poppen en kevers op het punt van uitkomen in de
bladeren. Als men op een bepaald tijdstip al deze vormen aan-
treft, volgt hieruit, dat de ontwikkeling het geheele jaar door
gaat en dus van een bepaalden vliegtijd der kevers geen sprake
is. Dit nu was in Tilburg wel degelijk het geval: van November
tot Mei waren alleen larven te vinden, toen vond men eerst de
poppen en pas in Juni verschenen de kevertjes. Het komt mij

dus voor, dat er slechts ééne generatie per jaar optreedt; de in
November aangetroffen larven waren vrij zeker afkomstig uit
eieren, die de in Juni vliegende. kevertjes hadden gelegd. Het
is thans niet meer mogelijk dit met zekerheid na te gaan,
daar het insekt, zooals boven werd medegedeeld, in de Tilburg-
sche kassen volkomen is uitgeroeid. De langzame ontwikkeling
heeft de bestrijding zeer vergemakkelijkt, maar groote schade
was intusschen reeds aangericht.

Ik geef daarom allen orchideeënkweekers den raad, hunne
planten goed na te zien en bladeren van eenigszins verdacht
uiterlijk eens tegen het licht te houden om te zien of er gangen

Fig. 1.

in zijn gevreten. Is dit het geval, dan zende men zulke bladeren
ter onderzoek aan den Phytopathologischen Dienst te Wagenin-
gen. Blijkt dan, dat men inderdaad met het boven beschreven
insekt te doen heeft, dan snijde men de aangetaste bladeren
zooveel mogelijk af en verbrande ze. Wanneer men tegen dezen
radicalen maatregel opziet en er de kosten voor over heeft,
kan men, door de bladeren in gaas of doorzichtig papier te
pakken, den uitgekomen kevers, die men volgens de te Tilburg
opgedane ervaring omstreeks Mei kan verwachten, het ontsnap-
pen beletten en ze gemakkelijk onschadelijk maken.

Wageningen, December 1920.
T. A.C. SCHOEVERS,

Phytopatholoog bij den phytopatho-
logischen dienst.

Ook verschenen als „Vlugschrift no. 35
van den Plantenziektenkundigen dienst.”

IEPENSPINTKEVERS.

De Tepenspintkevers zijn zgn. schorskevers. Zooals uit dezen
naam valt op te maken, leven schorskevers onder de schors
van boomen. Er zijn twee soorten van iepenspintkevers, nl. de
groote (Eeccoptogaster scolytus) en de kleine (Bccoptogaster multi-
striatus). *)

De eerste is ongeveer 5 m.M. lang, de tweede ongeveer 3 m.M.,
beiden zijn zwart met donkerbruine dekschilden; de pooten
en sprieten zijn bruin.

In het midden van Mei of Juni vliegen de kevers druk rond.
Weldra plaatsen zich de wijfjes op een, meestal kwijnenden
boom. Met behulp van hare kaken knagen zij een gat, het
zoogenaamde boorgat, in de schors, juist groot genoeg om er
zelve in te kunnen kruipen. Deze opening loopt schuin naar
boven. Hierin vindt de paring plaats. Daarna graaft de vrouwe-
lijke kever tusschen bast en hout eene vertikale gang en legt aan
weerszijden daarvan hare eieren. Hieruit komen de larven, die
pootloos zijn en een eenigszins gebogen lichaamsvorm hebben.
Deze larven, welke overwinteren, gaan ook gangen graven,
die vrij wel horizontaal loopen; naarmate de larven groeien
worden die larvengangen breeder. Zijn de larven volwassen,
dan graven zij het uiteinde van hare gang wat dieper uit. Dit
gedeelte heet wieg. Hierin verpoppen de larven zich. Na eenigen
tijd komen uit de poppen de kevers voor den dag, die zich door
bast en schors naar buiten werken. Zijn er veel kevers uitgeko-
men, dan ziet men in de bast tal van gaatjes.

Het wijfje van den grooten iepenspintkever maakt eene korte
moedergang, waarin zij betrekkelijk weinig eieren legt. Dat van
den kleinen maakt een langere moedergang en legt daarin meer
eieren. Vandaar dat men bij den grooten iepenspintkever
minder en verder van elkaar gelegen zijgangen. aantreft dan
bij den kleine. (Zie de figuren op de volgende bladzijde).

Bovenbeschreven vreterij van de larven heeft soms den dood
van den aangetasten boom tengevolge, omdat door het graven
van gangen de bast en het cambium vernield worden. Sterk
aangetaste boomen moet men rooien, want deze zijn een bron .
van infectie. Het hout bewaart men onder water. Wagenmakers,
die zeer veel iepenhout verwerken. leggen door hen gekochte
boomstammen dikwijls op hun erf. Zijn hieronder door iepen-
spintkevers aangetaste stammen, dan is zoo’n houtbergplaats
een bron van infectie; terwijl de overige stammen ook nog worden

1) Ook zijn in gebruik de namen Scolytus Geoffroyi of Sc. scolytus
voor den grooten en Scolytus multistriatus voor den kleinen iepen-
spintkever.

‘GOT uo 06 ‘AA (aggr) jeep og „OpunyiompanogpurrT”“ ‘SO VRAZLIJ ueB puoojyuo vomdiy oprog

€

“reaosygurdsuoder "IoAoyjurdsuodor

3 it 1 5
uouojy uop UBA uoduuduoare, Jour Huediepoom uozoord f uop F'uva uodugduoarer Jow Huediopoom

aangetast. Meermalen vindt men dan ook in de omgeving van
zulke plaatsen, waar iepenhout met de schors is opgeslagen,
veel door iepenspintkevers aangetaste boomen.

Hoewel in het algemeen meer oudere en eenigszins ziekelijke
boomen worden aangetast, kan het ook voorkomen, dat zelfs
jonge, krachtig groeiende boomen door de kevers worden be-
schadigd. Het is dan evenwel niet de aantasting van den stam,
die hoofdzaak is, maar van de jonge takken. Onder de knoppen
vreet de kever nl. een halfcirkelvormige, vrij diepe gang in
de schors, waardoor de takken beschadigd worden en de knoppen
niet meer uitloopen.

Ter bestrijding moet men gevelde en op opslagplaatsen
bewaarde boomen in den winter ontschorsen en de schors
verbranden. Weinig aangetaste boomen besmeert men met
carbolineum (1 L. carbolineum door krachtig klutsen met een
bundel takjes oplossen in 14, L. warm water, waarin 1 ons
zeep is opgelost; het geheel verdunt men met 3 X zooveel water).
Gemakkelijker is het, een 20 % oplossing van zgn. oplosbaar
carbolineum (zie vlugschrift no. 8) te nemen; waarschijnlijk
zal dit wel even werkzaam zijn, doch gegevens daarover ont-
breken nog. De arbeider klimt met een emmer in den boom en
bestrijkt dezen vlug met een stoffer. De kevers schijnen door het
carbolineum verhinderd te worden in den stam door te dringen.
Men meent zelfs gezien te hebben, dat ze na aanraking der
pas bestreken stammen werden gedood, welke waarneming echter
nog nadere bevestiging behoeft. Van inboren in een met carbo-
lineum bestreken stam is geen sprake; of de kevers, die onder
de bast zitten er door gedood worden, is nog niet met zeker-
heid bekend. Het bestrijken van de stammen dient te geschieden
op het tijdstip, dat de eerste gaten, waardoor het wijfje zich
inboort, worden waargenomen, dus ongeveer midden Mei of iets
later. De Nederlandsche Heide Maatschappij heeft met deze
door haar aanbevolen methode van bestrijding goede resultaten
verkregen.

KORTE AANTEEKENINGEN OP HET GEBIED DER
PLANTENZIEKTENKUNDE.

(Vervolg van bl. 64).

20. Kool, onvatbaar voor Fusarium-aantasting. In een vrij
groot gedeelte van de Vereenigde Staten van Noord-Amerika
komt eene Fusarium-ziekte in de kool voor, die hier nog niet
werd waargenomen. De oorzaak der ziekte is eene Fusarium-
soort, Fusarium conglutinans Wollenweber, die in den grond
leeft en van daar uit in de wortelharen van koolplanten binnen-
dringt, verder in de wortelvertakkingen opgroeit en zich in de

vaten vestigt. De zwam groeit van uit den wortel in den stam
op, en van daar in de bladnerven. De vaten worden bruin en
sterven af, en langzamerhand worden de bladeren geel. Van
daar dat men de ziekte in Amerika met den naam „Cabbage
yellow” („het geel van de kool’) bestempelt. De bladeren van
de plant beginnen van beneden aan af te vallen, terwijl de plant
in haren top zwakjes doorgroeit. De ziekte kan zich reeds bij de
planten op het kweekbed vertoonen, maar zij tast de koolplanten
vooral na de verplanting aan. In ’t ergste geval sterven de
planten reeds binnen een à twee weken nadat zij uitgeplant zijn.
Meestal echter duurt het eenige weken langer eer zij doodgaan;
en in de gevallen van lichte aantasting brengen zij het nog tot
kropvorming, hoewel er toch niet veel van terecht komt. Is de
bodem eenmaal door de Fusarium-zwam besmet, dan blijft hij
jaren lang ongeschikt om er kool te telen. Maar niet ieder jaar
komt de ziekte even erg voor; het is gebleken dat dit komt door-
dat de Fusariwm alleen bij een vrij hooge bodemtemperatuur
(17 C.) de koolplanten kan aantasten. De ziekte komt dus alleen
ernstig voor in jaren, waarin gedurende den tijd van de eerste
ontwikkeling der uitgepote koolplanten de temperatuur vrij
hoog is.

De Fusarium-ziekte vertoont eene vrij groote opppervlakkige
overeenkomst met de bacterieziekte of zwartnervigheid van de
kool, die hier te lande sommige jaren veel voorkomt.

Research Bulletin 48, uitgegeven door het „Agricultural
experiment Station of the University of Wisconsin” (November
1920) bestaat uit een verslag van de onderzoekingen van L. R.
Jones, J. C. WALKER en W. B. TispALE omtrent het telen van
voor de Fusariumziekte onvatbare of weinig vatbare variëteiten.
Wel waren er in Winsconsin reeds een paar variëteiten van
kool bekend, die weinig vatbaar bleken te zijn voor de Fusarium-
ziekte; maar dit waren soorten, die weinig handelswaarde heb-
ben, omdat zij noch voor bewaarkool noch voor de bereiding
van zuurkool geschikt zijn. Er moest nu worden getracht,
door selectie stanrmen te telen van koolvariëteiten, die geschikt
zijn voor het in Wisconsin heerschende klimaat, en eveneens op
de markt aldaar gezocht zijn, maar tevens vrij blijven of zoo
goed als vrij blijven van de Fusarium-ziekte. Het bleek dat het
mogelijk was, van al de koolvariëteiten, die in Wisconsin worden
geteeld en geschikt zijn òf als bewaarkool òf voor het bereiden
van zuurkool, door selectie stammen te telen, die zeer weinig
vatbaar zijn voor de Fusariumziekte. Zoo teelde men van de
„Hollander or Danish Ball-Head”’, die uitstekend is als bewaar-
kool voor den winter, een stam, die zeer weinig vatbaar bleek

te zijn voor de Fusarium-ziekte, welke stam onder den naam
„Wisconsin Hollander” bekend is gewonden. Van dezen weinig
vatbaren stam heeft men later door selectie een vroeger oogst-
baren, insgelijks onvatbaren stam gekweekt, die onder den naam
„Early Wisconsin Hollander” bekend is, terwijl nu ter onderschei-
ding de oorspronkelijke stam als „Late Wisconsin Hollander”
wordt aangeduid. — Van de soorten, die zich uitstekend leenen
voor het bereiden van zuurkool („Brunswick”’ en „All Seasons’)
werden tegen Fusarium-aantasting weerstand biedende stam-
men insgelijks door selectie verkregen, die onder de namen
„Wisconsin Brunswick” en „Wisconsin All Seasons” bekend
zijn. — Andere tegen Fusarium vrij wel bestand zijnde stammen
zijn in Maryland verkregen uit de „Late Flat Dutch’, in lowa
uit „Copenhagen Market”. Tegenwoordig is men in Wisconsin
bezig, Fusariumharde'stammen te selecteeren van „All Head
Early”, „Glory of Enkhuizen” en „Copenhagen Market”.

Opgemerkt moet nog worden, dat de tegen Fusarium-aan-
tasting bestand zijnde stammen van koolsoorten niet tevens be-
stand zijn tegen de bacterieziekte, de vallende ziekte (Phoma
oleracea) en den knolvoet.

Het weerstandbiedend vermogen tegen Fusarium is bij de
bovenvermelde stammen slechts relatief, niet absoluut. De
jonge planten van de kiembanen zijn minder weerstandbiedend
dan de planten na het verpoten.

Plaatselijke en tijdelijke omstandigheden hebben invloed op
de mate van vatbaarheid van de zoogenaamde „resistente”’
stammen. Hooge bodemtemperatuur maakt de vatbaarheid
ook van deze stammen grooter. In Wisconsin heeft men uit-
stekende resultaten verkregen door de zoogenaamde „resistente
stammen uit te zaaien op kiembedden, die niet geinfecteerd zijn
met F'usarvum;, de daar geteelde jonge planten zijn voldoende
“onvatbaar om, zelfs als zij op ernstig besmetten bodem worden
uitgeplant, toch een zeer goeden oogst op te leveren.

De resistente stammen, die in Wisconsin geteeld zijn, schijnen
hunne resistentie ook in andere Staten te behouden; zij worden
gewoonlijk alleen aangetast (vooral de planten der kiembedden)
wanneer de bodem zeer warm is. Zoo noodig, kan men de resis-
tente’ stammen nog verder selecteeren met het oog op lokale
toestanden, zooals bodemtemperatuur.

Het lijkt waarschijnlijk, dat de „onvatbare’” stammen in
volgende geslachten hunne resistentie ten deele verliezen, tenzij
men doorgaat met selecteeren. —

J. RrrzeMaA Bos.

Hek Ot DSS B VONDER REDACTIE VAN en)

Prof, Dr. }; RITZEMA BOS,

ZEVEN! EN TWINTIGSTE JAARGANG en Asen,

ah RE Zevende aflevering,

kon

INmoup:

eer

ï 4
y Óf,

hief _C. DA. L. SMITS VAN ; BuRGsT. — Parasieten van het —

E : so België Kilk
5 Nederlandsche guldens, niet
HS. 10).

_Jaarcontract (12 plaatsingen)
Bij, éénmalige eet. gw
‚de prijzen met 20 0/0, bij driemali
plaatsing met 15 0/0 en bij zesme
_plaating met 10 0% verhoogd.

„Voor plaatsing we
“zich tot den Onder: Voorzitte
Nederl. Phytopathologische Vere
niging, H. LINDEMAN, Boothstr

„18, Utrecht. ett TG

ingen aan Foe H. ie belen.
Penningm. der Nederl. Phytopa-
thologische Vernieling, zn Beb:

hak a

a, N é «

‚Zi VUE ATD ONE ide AEC GNOP LEN GE Het Ok ad
Vrichsboohneerhaose. ie merk en „Krap

Beproefd MIDDEL TEGEN PLANTENZIEKTEN
en ter verdelging van DIERLIJKE PLANTEN-
PARASIETEN bij alle CULTUURGEWASSEN.

Verkrijgbaar in bussen van I, 2,°%5, 10, 25
en 50 Liter, benevens in vaten van roo en
200 Liter.

Vraagt prijsopgaaf en gebruiksaanwijzing.

_M. Utrechtsche Asphaltfabriek

__Afd, „KOOLTEER

v.h. Maatschappij tot Bereiding
van Koolteerproducten

Fabriek: KRIMPEN a.d. IJSEL

Kantoren: UTRECHT, Maliebaan 35.
Brief- en Telegram-Adres:
„KOOLTEER UTRECHT”

Telefoon Interc. No. 388, 188, [580.

D. J. VAN DER HAVE

N.V. Het Landbouwkantoor KAPELLE BĲ GOES
| Noord-Holland Ze) Afd. Boomkweekerij:
f d Speciale cultuur van
ARA, Á VRUCHTBOOMEN in
Kunstmeststoffen 25 en alle vormen.
Kopervitriool. rg te

boomen en -heesters. Coniferen. Vaste
planten, etc.

gemeene

BESTRIJDING VAN SCHADELIJKE ZWAMMEN B

EN INSECTEN IN DEN OOFT: EN TUINBOUW BAYER

Pe
25
at
GOEDKOOPER aan Californische Pap. zel
de
En
2
d5
ds

aje

aal GEMAKKELIJKER

ge Onschadelijk voor alle planten, zoowel in de vrije natuur als in de
da

broeikassen.Groote besparing van kosten voor transport en vaten.

Hoofdvertegenwoordigers voor Nederland :
N.V. Kunstmesthandel v/h. HULSHOF & Co., Maliebaan 52, UTRECHT.

dEdEdEHEHEEEHEAEEHE SEE HESEHEHEAEHEHEdEdEdEdEdE

ES PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANFENZULETEN:
KUNDIGE) VEREENIGING.

eruoschuer OVER PLANTENZIEKTEN

hi __ ONDER REDACTIE VAN

}\Pror. Dr. J. RITZEMA BOS.

Dn a Es TET: _ wdn inl mn

Zeven-en-twintigste Jaargang — 7e Aflevering — Juli 1gar

_ eN EES - zE 3

! BBRA VAN HET MEELMOTJE
AN = (Ephestia kühniella Zeller.) t)

in,

> ie

Van de sluipwespen, die tot de vijanden van het meelmotje
(Ephestia ühniella Zell.) behooren, is de Iehneumonide
Nemeritis canescens Grv. wel de meest bekende. Van de andere
soorten onderscheidt zij zieh door het geel gekleurde, zijdelings
samengedzukte achterlijf en de evenzoo gekleurde pooten, als-
mede doof eerip vrij lange, opwaarts gebogen legboor. Indien
de omstandigheden gunstig zijn voor de ontwikkeling van haar
broed, zoo vermag deze sluipwesp eene meelmottenplaag in
korten tijd tot staan te brengen.

Eerst in het jaar 1877 is de meelmot, uit het Zuiden geïm-
porteerd, in Europa en wel te Halle ontdekt, in 1879 beschre-
ven en in 1880 voor ’t eerst in ons land aangetroffen, waar zij
nu op vele plaatsen eene plaag geworden is. Zij heeft eene min
of meer cosmopolitische verspreiding; maar lang niet overal
waar het rupsje optreedt, treft men ook hare vijanden aan.
Nemeritis canescens schijnt nog slechts op enkele plaatsen in ons
land waargenomen te zijn.

1) De meelmot is een insekt, dat als rupsje in molens, pakhuizen,
bakkerijen en vermecellifabrieken in meel kan leven en ook in militaire
en scheepsbeschuit kan worden aangetroffen. ‘Het insekt brengt groote
schade teweeg, maar niet aan levende planten. En daarom zou men
eigenlijk de vraag: behoort de bespreking van een parasiet van de
meelmot wel thuis in het „Tijdschrift over Plantenziekten”’ ? ontken-
nend moeten beantwoorden. Toch wil ik dit beknopte artikel van
onzen beroemden Nederlandschen Lehneumonoloog zeer gaarne plaat-
sen, omdat men juist bij eene zeer sterk gelokaliseerde insektenplaag,
zooals de meelmotplaag natuurlijk is, veel gemakkelijker een afdoend
resultaat van de werking van één enkelen parasiet kan constateeren,
dan bij eene insektenplaag in het vrije veld.

J. R. B

Reeds 50 jaar vóór dat haar gastheer uit het Zuiden was
ingevoerd, heeft de Breslauer hoogleeraar GRAVENHORST dezen
parasiet beschreven en wel naar een exemplaar, dat men hem
van uit Taurië in Zuid-Rusland had doen toekomen. Van
Nemeritis canescens wordt in de literatuur geen andere gastheer
vermeld. Ik veronderstel dat deze sluipwesp slechts binnens-
huis leeft en dat zij monophaag is. Waarschijnlijk is zij reeds
van oudsher een parasiet van het meelmotje.

Een artistiek bewerkte wandplaat in kleurendruk, het motje
en. hare leefwijze voorstellende, welke vervaardigd is in opdracht
van de „Deutsche Gesellschaft für angewandte Entomologie”’1)
vertoont eene zeer goede afbeelding van genoemde sluipwesp.
Men ziet op deze plaat ook eenige exemplaren afgebeeld, naar
prooi zoekende, te midden van door de motlarfjes aangerichte
verwoestingen.

Dat er echter nog eene andere sluipwesp bestaat, welke ons
bij de bestrijding van het meelmotje nog veel grootere diensten
kan bewijzen dan Nemeritis canescens, is nog slechts weinig be-
kend. Ik heb hier het oog op de Braconide Hadrobracon brevi-
cornis Wesm., een diertje, dat meer dan de helft kleiner is, maar
dat een veel krachtiger voortplantingsvermogen bezit en daar-
door zich veel sneller kan vermenigvuldigen. In nog veel korter
tijd dan Nemeritis canescens kan deze parasiet eene meelmotten-
plaag doen eindigen. Het wijfje is onmiddellijk te herkennen aan
de opvallend korte sprieten; van daar, dat de auteur aan deze
soort den naam brevicornis heeft gegeven. De sprieten van het
mannetje zijn van normale lengte.

De bekende Engelsche onderzoeker MARSHALL duidt in zijn
werk „Les Braconides’’ op een geval van sterke vermeerdering
van dezen parasiet in een meelpakhuis in Engeland, waar,
volgens genoemden schrijver, na de beëindiging eener motten-
plaag, Hadrobracon brevicornis bij myriaden tusschen de over-
blijfselen werd aangetroffen.

Dit sluipwespje is gemiddeld maar 3 m.M. lang. Het wijfje,
dat 6 weken in leven kan blijven, kan tot 12 eitjes in één rupsje
leggen, terwijl dat van Nemeritis canescens nooit meer dan één
enkel ei in een hospes afzet. Brevicornis heeft ook nog dit voor,
dat hare verschillende generatiën elkander veel sneller opvolgen.
Terwijl bij dit sluipwespje het ontwikkelingsproces van ei tot
volkomen insect zich, onder gunstige omstandigheden, in minder

dan 10 dagen kan afspelen, heeft canescens 3 tot 7 weken

1) Deze plaat, waarop tevens eene beschrijving van de leefwijze
van het motje voorkomt, is verkrijgbaar bij de uitgeversfirma Werner
und Winter, te Frankfurt am Main. Formaat 70 Xx 100 e.M.

voor haar ontwikkeling noodig. Warmte schijnt voor beide
eene vereischte te zijn om zich snel te kunnen vermeerderen.
gj Beide parasieten planten zich zoowel parthenogenetisch als
gamogenetisch voort. Bij brevicornis levert, gelijk dit bij
Hymenoptera veelal het geval is, eerstgenoemde voortplantings-
wijze slechts mannetjes, terwijl laatstgenoemde alleen aan vrou-
welijke‘exemplaten het aanzijn geeft.) Bij canescens echter heeft
de Duitsche onderzoeker Dr. PAur, Krücer?) kunnen constatee-
ren, dat parthenogenetische eieren van dezen parasiet slechts
wijfjes leveren, althans is dit feit door genoemden onderzoeker
bij eenige opeenvolgende kweekproeven waargenomen.

In Europa werd Hadrobracon brevicornis, voorzoover mij
bekend is, nog slechts in België, Engeland en Duitschland aan-
getroffen.

Hoewel ik mij reeds veel moeite heb gegeven van beide soorten
levende exemplaren machtig te worden, om die in pakhuizen,
waarin door het motje aangetaste meelvoorraden aanwezig zijn,
uit te zetten, is mij dit tot nu toe niet mogen gelukken.

Ginneken. C. A. L. Smrrs vaN Buresr.

1) P. W. Whiting, „Sex-determination and biology of a parasitie
wasp, Hadrobracon brevicornis Wesm.

2) Dr. Paul Krüger, Bonn. „Beobachtungen am Mehlmottenpara-
siten Nemeritis canescens Grv.”’, Zeitschrift für angewandte Entomologie
Bd. VII, Heft 1, pag. 58.

BEKNOPTE AANTEEKENINGEN OP PLANTENZIEKTEN-
KUNDIG GEBIED.

(Vervolg van blz. 76).

21. Over roestzwammen, die zich met verhuizing ontwikkelen.
In „Centralblatt für Bakteriologie und Parasitenkunde, 1918, 11
Abt. blz. 470 komt een artikel voor van J. DIETEL over bovenver-
meld onderwerp. In 1904 verscheen het uitvoerige werk van
KLEBAHN over de roestzwammen; deze kende toen reeds 137
soorten uit de genoemde hoofdgroep van zwammen, welke van
éénen hospes op een anderen overgaan. Sedert dien is het
aantal bekende soorten van verhuizende roestzwammen ge-
stegen tot 264. In bijkans alle groepen van roestzwammen, maar
vooral in die der Melampsoraceeën, is onze kennis in de laatste
jaren zeer veel vooruitgegaan. De ingestelde onderzoekingen
hebben ertoe geleid, nadere theoriën op te stellen omtrent
het ontstaan van de verhuizing bij de roestzwammen. Het zou
mij te ver voeren, wilde ik den schrijver hier geheel in zijn betoog
volgen. Ik wil slechts doen uitkomen, dat DrererL tot de conclusie
komt dat een groot gedeelte van de nu bestaande verhuizende
roestzwammen uit niet verhuizende zwammen zijn voortgesproten
doordat de eene generatie zich op een anderen hospes ging ont-
wikkelen. Bij de Melampsoraceeën is de verhuisde generatie die,
waarbij zich de teleutosporen vormen; bij de Pucciniaceeën is
het de aecidiëngeneratie. — Verder worden een aantal gevallen
nagegaan, in welke een zelfstandig ontstaan van de verhuizing
uiterst waarschijnlijk is. Van elf gevallen worden er zes aange-
geven, waarin er niet verhuizende soorten bekend zijn, die aan
wèl verhuizende soorten op ‘t nauwste verwant zijn. — Ten
slotte worden de door verschillende schrijvers opgestelde hypo-
thesen over het ontstaan van de verhuizing van roestzwammen
kritisch met elkaar vergeleken. —

22. De invloed van de geaardheid van den grond op het weer-
standsvermogen der planten tegen ziekten. In deel VII nr. 4
(Februari 1921) van „The Annals of applied biology” komt op
blz. 373—389 eene verhandeling over het bovenstaande onder-
werp voor van de hand van ALBERT HOWARD, oeconomisch
botanist in Pusa, Britsch Indië. De schrijver begint met te zeg-
gen, dat het van algemeene bekendheid is, dat de onderscheiden
individu’s van eene soort onderling zeer veel verschillen in
vatbaarheid voor eene bepaalde ziekte, en dat die onvatbaarheid,

resp. mindere vatbaarheid, tot op zekere hoogte erfelijk kan
zijn. Verder is het ook algemeen bekend, dat de verschillende
plantenziekten alleen dáár epidemisch optreden, waar voorwaar-
den aanwezig zijn, die de vermeerdering van den parasiet
bevorderen en tevens ongunstig zijn voor de planten, die kunnen
worden aangetast. Wij weten weinig, of niets omtrent de reden,
waarom de eene plant meer vatbaar voor eene zekere ziekte is dan
de andere van dezelfde soort; en wij weten ook nog maar heel
weinig omtrent den invloed van factoren, die op den bodem
inwerken, op de vatbaarheid of onvatbaarheid van eene zekere
plantensoort voor eene bepaalde ziekte.

ALBERT Howarp heeft gedurende 15 jaren onderzoekingen
en waarnemingen gedaan omtrent de teelt van hetzelfde gewas
onder zeer verschillende voorwaarden van grond en klimaat,
alsmede omtrent het optreden van sommige ziekten en omtrent de
algemeene voorwaarden, die aan zoodanig optreden daarvan
voorafgaan. Het gelukte hem, in sommige gevallen na te gaan
welke eigenschappen van den grond het zijn, die de natuurlijke
resistentie van een gewas tegen eene bepaalde ziekte vermin-
deren. Hij kon eenig licht werpen op deze quaestie door een
stelselmatig onderzoek van het wortelstelsel van dit gewas.

Groot is de invloed van de luchtverversching in den grond
op het optreden van plantenziekten. Daarop is — volgens den
schrijver — vroeger niet genoeg de vinger gelegd, doordat de
meeste landbouwproefstations zijn gelegen in streken, waar de
bodem met den regenval groote hoeveelheden zuurstof bevattend
water ontvangt. Maar wanneer men den landbouw beoefent
in de woestijn of in andere droge streken, waar men den natuur-
lijken regenval door irrigatie moet vervangen, dan wordt de
toestand anders. Door die bevloeiing vormen zich dikwijls voor
lucht ondoorlatende korsten aan de bodemoppervlakte. Dan moet
het gewas op de eene of andere wijze trachten, de noodige hoe-
veelheid zuurstof machtig te worden en het in den grond opge-
hoopte koolzuurgas kwijt te raken. Onder zulke omstandigheden
is de physische toestand van den grond van zéér groote betee-
kenis. Eene flinke doorluchting van den bodem bevordert den
groei, inzonderheid de ontwikkeling van het wortelstelsel, en
daarmee de resistentie van het gewas tegen ziekte. Gebrek aan
lucht in den grond kan, ook zonder medewerking van parasieten,
de gewassen ziek maken.

In de eerste plaats behandelt Howarv de verwelkingsziekte
(„wilt disease”) van de indigoplant en van een aantal andere
gewassen.

Vooral de indigoplant lijdt in Voor-Indie veel ten gevolge

van late regens. In ’t begin van den natten moesson is de groei
van ‘t gewas normaal, maar in zeer natte jaren treedt tegen
midden Juli eene verandering in: de bladeren worden geelachtig
groen, blijven kleiner dan normaal en vouwen zich in de lengte
samen. Dan begint spoedig een snelle bladafval, en alleen aan
de toppen der takken blijven hoopjes bladeren zitten. In ernstige
gevallen gaan de planten langzamerhand, tak voor tak, dood.
Bij onderzoek van het wortelstelsel blijken dan de hoofdwortel
en de grootere zijwortels in leven te zijn, maar de fijnere zij-
worteltjes zijn voor ’t meerendeel dood of althans wankleurig
en stervende; op deze wijze wordt het aantal wortelhaartjes, dat
water en voedende stoffen uit den grond opneemt, zeer klein.
Slechts in de bovenste aardlagen, dicht bij de oppervlakte,
zijn de kleinere worteltakjes nog gezond en van de noodige
levende wortelharen voorzien. — HowaARD toont aan dat de
ziekte van de indigoplant, die hij „wilt” noemt, niet door
parasieten wordt veroorzaakt, maar door gemis aan wortelwerk-
zaamheid ten gevolge van te groote natheid van den grond en
het daardoor ontstane gebrek aan luchtverversching. Ook
„patwa’’ (Hibiscus cannabinus) en „sann”’ (Crotalaria junca)
lijden soms in ergen graad aan „wilt”, althans de diep wortelende
variëteiten, terwijl de oppervlakkig wortelende variëteiten dezer
soorten slechts zelden worden aangetast. „Rosette”” (Hibiscus
Sabdariffa) wortelt zeer oppervlakkig, en wordt, ook zelfs als
de bodem zeer nat is, niet ziek; is de bodem al te nat, dan groeien
de wortels ten deele over den grond heen.

Howarp wijst er verder op, dat eene soort van bladvloo
(Psylla Isatis), die de bladeren en takken van de indigoplant
aantast, en „the red cotton bug’ (Disdercus singulatus), eene
soort van wants, die Hibiscus cannabinus beschadigt, slechts
schadelijk optreden in tijden, waarin de fijne worteltjes der
planten door gebrek aan luchtverversching in den grond zijn
afgestorven, — dat zwarte roest van de tarwe (Puccinia graminis
en vlasroest (Melampsora Lini) zich veelvuldig in sterke
mate vertoonen, wanneer de bodem doornat is, — dat het
roodrot van suikerriet, veroorzaakt door Colletotrichum falcatum),
eveneens optreedt, wanneer er gebrek aan luchtverversching
in den grond is, terwijl dit gewas anders vrij wel onvatbaar
voor den genoemden parasiet blijkt te zijn. —

Ten slotte wijdt de schrijver zijne aandacht aan den invloed
van de bodemtemperatuur op het optreden van ziektem en
plagen. Deze invloed kan in Britsch Indie van beteekenis wezen
vooral bij de teelt van gewassen, die uit streken afkomstig zijn,
waar eene lagere temperatuur heerscht, maar die nog juist

in het warmere Indië kunnen worden verbouwd, zooals tarwe.
Wanneer men deze graansoort eenige dagen te vroeg zaait,
ontkiemt het zaad wel, maar de kiemplantjes worden zeer spoedig
door termieten opgevreten, zoodat heele velden binnen enkele
dagen verdwijnen. Howarp schrijft dit toe aan te hooge tem-
peratuur van den grond, en vermeldt eenige feiten, die dit
echter hoogstens waarschijnlijk maken, maar het zeker niet
bewijzen. —

23. Verliezen, geleden door moederkoren. In „Phytopathology”’
deel II van Januari 1921 komen uittreksels voor van voordrach-
ten, gehouden in de vergadering van de „American phytopatho-
logical Society’’, welke te Chicago plaats had 28—31 December
1920. Daaronder komt op blz. 41 voor eene mededeeling van
Mej. Epiru K. SEYMONS en FRANK F. Mc. FARLAND, waaruit
blijkt dat het verlies, in de roggeopbrengst, geleden door de aan-
tasting door de moederkorenzwam, niet kan worden aangeduid
door het aantal in de aren aanwezige sklerotiën, die een rogge-
korrel vervangen; er vormen zich bovendien een soms vrij groot
aantal waardelooze korrels, terwijl verder sommige bloemen in
't geheel geen korrel vormen. In 730 moederkorenkorrels
dragende aren bleken 10 procent van de bloemen een sklerotium
te hebben gevormd, terwijl 47 procent van de bloemen òf een
mislukte roggekorrel òf in ’t geheel geen korrel hadden voort-
gebracht. Ter vergelijking werden 651 aren nagegaan, waarin
geen moederkorenkorrels te vinden waren: van deze bleken
slechts 31 procent van de bloemen òf waardelooze korrels te
hebben gevormd òf leeg gebleven te zijn. Ook was de lengte
en het gewicht van alle moederkorendragende aren op ééne na
geringer dan van de moederkorenvrije aren. De moederkoren-
vormende zwam oefent dus op de geheele aar haren invloed uit. —

24, Mozaiekziekte van mais. In „Journal Agr. Research”
(U. S.) 1920, nr. 10, blz. 517—621 komt eene kleine verhandeling
van E. W. BRANDES voor, waarin belangrijke mededeelingen
worden aangetroffen aangaande de mozaiekziekte van mais.
Deze ziekte werd het eerst geconstateerd in Porto Rico. later
in New Orleans (Louisiana) en nabij Cairo. De schrijver vermoedt
dat maiïsziekten, die vermeld werden als voor te komen in
Hawaii, Guatamala en elders, met deze ziekte identiek zijn.
Het schijnt dat verschillende variëteiten van maïs in verschillen-
de mate vatbaar voor de mozaiekziekte zijn. De verschijnselen
der ziekte zijn in hoofdzaak dezelfde als die, welke andere
planten vertoonen, welke aan mozaiekziekte lijden. Geïnfecteerde
maïsplanten zijn altijd ook lichter van kleur dan gezonde. In
Louisiana schijnt men de ervaring te hebben opgedaan, dat

mozaiekzieke maïsplanten dikwijls steriel zijn. Bewezen is dat
de ziekte van de eene plant naar de andere wordt overgebracht
door bladluizen.

25. Tarwerassen, weerstand biedende tegen zwarte roest, ver-
kregen door kruisingen van Triticum vulgare met Triticum durum
en Triticum dicoeeum. Proeven daaromtrent zijn genomen door
het Minnesota Experimentstation the St. Paul in samenwerking
met het Bureau of the Plant-Industry of the U. S. Department
of Agriculture. Een verslag daarvan, van de hand van H. K.
Havers, J. H. PARKER en Lb. KuRzweIL verscheen in „Journal of
Agricultural Research” (U. S.) 1920, nr. 11, blz. 523—542.
De tarwerassen, behoorende tot de soort F'riticum vulgare, zijn
alle in meerdere of mindere mate vatbaar voor de aantasting
van de genoemde roestsoort, terwijl die van de soort Triticum
durum tamelijk goed daaraan weerstand bieden, en die van de
soort Triticeum dicoccum er vrij wel onvatbaar voor zijn. — Het
bleek dat kruisingen tusschen variëteiten van vulgaris en durum
vrijwel even vatbaar waren als de variëteiten van vulgaris, terwijl
kruisingen tusschen de zoo goed als immune dicoccum-rassen
en de zeer vatbare vulgaris-rassen ongeveer even resistent
waren als de durwm-rassen.

26. Vlekziekte van appels, veroorzaakt door Phyllosticta soli-
taria. In de „Ohio State Hortic. Soc. Annuals. Report 51 (1918)”’
blz. 48—51 komt een kleine verhandeling voor van R. C.
WALTON over dit onderwerp. Deze ziekte, die niet alleen de
vruchten, maar ook de twijgen en de bladeren van den appel-
boom moet aantasten, moet volgens den‘schrijver tegenwoordig
in Ohio een van de meest ernstige ziekten van den appelboom
wezen, en soms oorzaak zijn, dat daar van de appeloogst 75
tot 90 procent verloren gaat. In verschillende andere van de
Noordelijke Staten van de Republiek Amerika werd de ziekte
ook aangetroffen, maar niet in die mate als in: Ohio.

De zwam moet in kankerachtige spleten van twijgen en takken
overwinteren, niet in mummificeerende vruchten. De infectie
geschiedt vroeg in ’t voorjaar. Bordeauxsche en Californische
pap worden als bestrijdingsmiddelen genoemd.

27. Hoe zijn stellingen, zolders of zakken, die op de eene of
andere manier door aaltjeszieke narcissen zijn besmet, te ont-
smetten ? In het „Weekblad voor Bloembollencultuur’’ van 25
Maart 1921 (3le jaargang nr. 77) komt onder dezen titel voor
een artikel van Dr. E. VAN SLOGTEREN te Lisse, waarin hij
bovenstaande vraag, die hem werd toegezonden, beantwoordde.
Behalve door besmette stellingen, zolders of zakken kan men
de aaltjesziekte in narcissen en het oudziek der hyacinthen ook

verspreiden door middel van manden, gereedschappen, horren
of sorteermachines, schoenen of klompen, kortom door alles
wat met een zieke hyacinth of narcis of met een besmet stuk
grond in aanraking kan komen. Lmmers de ziekte, welke door
de aaltjes wordt veroorzaakt, kan alleen in eene tot dusver
gezonde partij ontstaan, doordat ze er van buiten af wordt
ingebracht. De kans op besmetting voorkomt men het best
door de grootst mogelijke netheid in de geheele kultuur, in alle
stadia van ontwikkkeling. Men bedenke wel, dat de besmetting
in de overgroote meerderheid der gevallen plaatsheeft òf op
het veld, doordat de aaltjes zich van de eene zieke plant door
den grond naar de andere begeven, of doordat eene gezonde
partij wordt geplant op besmetten grond, òf nadat de partijen
zijn gerooid, doordat zieke bollen of gedeelten daarvan van uit
de zieke partijen tusschen de gezonde raken. Deze gevallen
omvatten meer dan 99 % der besmettingskansen, en wanneer
men hiertegen zorgvuldig waakt, dan heeft men het besmetting-
gevaar voor het grootste gedeelte onderdrukt. — Dr. VAN
SLOGTEREN raadt, om de besmettingskansen door het overbren-
gen van besmetting door kleine klisters of restjes van zieke
bollen zooveel mogelijk te voorkomen, aan: het in acht nemen
van de grootst mogelijke netheid bij de berging en het vervoer der
bollen. Men wake er angstvallig voor, dat het uitschot en de
restjes van eene partij, die bekend is als ziek te zijn, op de eene
of andere wijze met andere partijen vermengd raakt. Manden
dienen flink te worden uitgeklopt, zakken omgekeerd en uit-
geschud, zolders en stellingen tot in alle hoekjes aangeveegd
en schoon gemaakt. Als men al het zoogenaamde bollenvuil zeer
zorgvuldig heeft weggeveegd en ook het meegebrachte zand
heeft verwijderd, dan is wederom de nog overgebleven besmet-
tingskans voor het grootste deel weggenomen. Zakken en man-
den kan men het best ontsmetten door ze gedurende 5 à 10
minuten onder te dompelen in kokend water. Een veevoederketel
kan daarvoor dienst doen. Besmet gereedschap kan, voorzoover
het effen en glad is, goed worden schoongemaakt; om ook
moeilijker schoon te maken hoekjes van gereedschap te ontsmet-
ten, kan onderdompeling in heet water aan te bevelen zijn.
Stellingen en zolders moeten herhaaldelijk worden ontsmet
en schoongemaakt, zoodat er geen bollenresten of zand op achter-
blijft. Om ook het zand tusschen naden en kieren te ontsmetten,
kan alweer kokend water dienst doen. Het gebruik van sterk
ontsmettende vloeistoffen, zooals carbolineum, carbolzuur, enz,
heeft het nadeel kostbaarder te zijn, het dringt minder goed
overal door, doodt de aaltjes niet zoo snel als heet water, en

moet vaak worden gevolgd door nawasschen met water, wil
men gevrijwaard wezen voor latere beschadiging van de bollen,
die men dan op de stellingen zal gaan brengen. —

28. Physiologische studiën bij zwammen. Onder den titel
„Studies in the physiology of fungi” Vl—X komen in de
„Annals of the Missouri Botanical Garden’’, 6, 1919, een viertal
studies voor, die alle in meerdere of mindere mate voor de
phytopathologie van belang zijn. Eéne studie is die van H.
SCHMITZ over de beteekenis van bacteriën voor de cellulose-
fermentatie, speciaal in betrekking tot de aantasting van hout
door fungi. ScHMITz komt tot de conclusie, dat cellulose-op-
lossende bacteriën geen belangrijke rol spelen bij de vermolming
van het hout, dat door draadzwammen is aangetast. —

ZELLER, SCHMITZ en DUGGAR geven eene verhandeling over
den groei van houtaantastende zwammen in vloeibare midden-
stoffen. — ZELLER en ScHMITZ publiceeren een onderzoek
omtrent „gemengde kulturen’’ („mixed cultures”). Zij kweekten
een aantal zwammen (Lenzites vialis, Merulvus lacrymans,
Daedalea quercina, Trametes pecki, Polyporus lucidus, ver-
schillende Aspergillus-soorten, enz. enz.) in gemengde kulturen
op agar-platen. Er kon worden vastgesteld dat eene zwam
eene sterke neiging vertoont om weg te groeien van de plaats,
waar deze zelfde zwam een tijd lang leefde; en dat deze neiging
grooter is dan die om te groeien naar eene plaats, waar zich veel
voedsel bevindt.

SCHMITZ en ZELLER publiceeren een onderzoek over de
enzymwerking van Armillaria mellea, Daedalia confragosa en
Polyporus lucidus.

29. De aardappelwratziekte in Amerika. Hierover is eene
publicatie van G. R. LyMAN verschenen (U. S. Agric. Dept.
Cire. 111, 1920), bevattende een overzicht van de onderzoe-
kingen van dit Departement en van het Pennsylvania Experi-
ment Station betreffende de verbreiding in Amerika van de
door Chrysophlyctis endobiotica veroorzaakte wratziekte der
aardappelen. Het is gebleken dat de wratziekte in Amerika
tot dusver uitsluitend werd waargenomen in eene uitgestrekte
streek in het anthracietmijngebied in het Westen van Penn-
sylvania, in zes dorpen in het bitumineus gedeelte van Westelijk
Pennsylvania, alsmede in een mijnwerkersdorp en een hout-
zaagmolenstreek van het Noorden van West-Virginia. — Het zij
mij vergund, hierbij op te merken, dat de wratziekte in Groot-
Brittannië in hoofdzaak beperkt is tot die streken, waar vele
fabrieksarbeiders dicht bijeen wonen, die een niet al te groot
lapje gronds te hunner beschikking hebben; welk lapje gronds

dan hoofdzakelijk dient voor den verbouw van de voor de huis-
houding benoodigde aardappelen en groenten. Op zulke
lapjes grond worden soms jaren achter elkaar zonder eenige
vruchtwisseling of althans met zeer onvoldoende vruchtwisse-
ling, aardappelen geteeld: eene omstandigheid, die uitteraard
de vermeerdering van eventueel in den grond levende aardappel-
parasieten moet in de hand werken. Gelijksoortige opmerkingen
kan men maken omtrent het voorkomen van de wratziekte
in het Westphaalsche en Rijnlandsche Industriegebied, en even-
eens van de perceelen, waar in Nederland (prov. Groningen)
de wratziekte van de aardappels wordt aangetroffen (zie blz.
8 van dezen jaargang). Waar deze ziekte in Pennsylvania en
West Virginia voorkomt, schijnt het ook te wezen op plaatsen,
waar vele mijnarbeiders wonen, die hunne aardappels zelven
verbouwen op kleine lapjes grond, waar uitteraard weinig
vruchtwisseling voorkomt. —

30. Een nieuwe voedsterplant van de zwam der aardappelwrat-
ziekte. L. O. KunkerL en C. H. OrTonN hebben (U. S. Dept.
Agriculture, Circe. 111, 1920) eene mededeeling gedaan omtrent
het voorkomen van de aardappelwratziekte bij tomaten. Zij
deelen mee, dat deze ziekte in Europa, behalve bij den aardappel,
ook is waargenomen bij de zwarte nachtschade en het bitter-
zoet (Solanum nigrum en Solanum dulcamara). Den schrijvers
gelukte het, verschillende variëteiten van tomaten met de zwam
der aardappelwratziekte kunstmatig te besmetten. De wratten,
door de Chrysophlyctis endobiotica bij tomaten teweeggebracht,
waren harder en minder sappig dan die bij de aardappelen.
De wratten op de wortels waren klein, die op den stam aan-
merkelijk grooter. Bij sommige tomatenvariëteiten gelukte de
infectie niet. —

31. De grauwe veldslak (Agriolimax agrestis L.). A. L. Loverr
en A. B. BLACK geven in „Oregon State Bulletin 170 (1920)”
eene studie over slakken, waarbij inzonderheid de grauwe veld-
slak uitvoerig behandeld wordt: de soort van slak, welke ook
in Westelijk Oregon de meest algemeene en meest schadelijke
soort is. Omtrent de leefwijze der slakken en omtrent de door
deze dieren veroorzaakte schade lezen wij in deze verhandeling
geen nieuws van eenige beteekenis.

Wat aangaat de bestrijdingsmiddelen wil ik hetgeen men
daaromtrent in onze in Nederland gebruikelijke werkjes vindt,
hier niet ter sprake brengen, maar wel de volgende middelen, die
speciaal in Westelijk Oregon goede resultaten opleverden, terwijl
— naar de schrijvers meedeelen — vele van de middelen, die
als insecticiden algemeen gebruikelijk zijn, tegen slakken niet

baatten. Bordeauxsche. pap en poeder voor Bordeauxsche
(Bourgondische?) pap in drogen toestand bleken een: uitstekend
voorbehoedmiddel tegen slakkenschade te zijn. Caleium-arsenaat,
als „poison bait’”” gebruikt, werd door de slakken gretig opge-
nomen en bleek voor deze dieren in hooge mate vergiftig te
wezen. Het beste resultaat kreeg men als men de aanwending
van Bordeauxsche pap met die van een „poison bait” (samenge-
steld uit salade en calciumarsenaat) combineerde. —

32. Over het verband, dat er bij de tomaat bestaat tusschen
de grootte der vrucht en het weerstandbiedend vermogen tegen
Maecrosporium-aantasting. In het „Americ. Journal of Botany,’
VIL (1920), nr. 2, blz. 78—82, komt een artikel over dit onder-
werp voor van de hand van J. ROSENBAUM en C. E- SANDO.
Deze onderzoekers toonen aan dat gedurende de ontwikkeling
van de tomatenvrucht, de dikte van de cuticula toeneemt met
den ouderdom van de vrucht. En daarmee hangt, volgens hen,
weer de vatbaarheid van deze voor de Macrosporium-aantasting,
of liever voor aantasting door zwammen in ’t algemeen, samen.
Jonge vruchten worden dan ook zeer gemakkelijk geïnfecteerd:
hoe ouder zij worden, des te moeilijker gaat het, althans wanneer
de vruchten niet mechanisch zijn beschadigd. —

33. Invloed van lage temperaturen op de wortels van appel-
zaailingen. In de „Wisconsin Station Bulletin nr. 319” (1920)
worden op blz. 26—38 een aantal onderzoekingen op ’t gebied
van de ziektenkunde der planten in ’t kort besproken. Ik vermeld
daarvan alleen maar de onderzoekingen van G. F. Porrer over
den invloed van lage temperaturen op de wortels van appel-
zaailingen. Het bleek dat het voor de wortels niet van zoo over-
groote beteekenis was, of de lage temperatuur langeren of korte-
ren tijd aanhield; het komt in de eerste plaats aan op de mini-
mumtemperatuur, die bereikt wordt. Interessant was het verder
dat de proefnemingen leerden: dat niet het cambium het eerst
door eene bepaalde lage temperatuur wordt beschadigd. Bij
daling der temperatuur worden eerst de jongste vlak bij het
cambium gelegen xyleem- (hout-jelementen beschadigd; bij
verdere daling der temperatuur worden de jonge phloeem-
(-bastjelementen bruin gekleurd; en eerst wanneer de tempera-
tuur nog lager daalde, bleek ook het cambium te worden
beschadigd. —

J. RrrzeMaA Bos,

Â
Lis

EDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE bakten Ten. 8
KUNDIGE) VEREENIGING. Ik

TIJ DSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

a ij EE Ce,

ONDER REDACTIE VAN

BA Pror. Dr. J. RITZEMA BOS.

EAS ZEVEN EN TWINTIGSTE JAARGANG — (1921).

Achtste aflevering.

INHOUD:
3 Blz
j ij
J. RITZEMA BOS, — Beknopte aanteekeningen op Plans EN
vv tenziektenkundig pred SOEREN AP! 8g
_J- RITZEMA BOS. — Solbar 96

Balle <t or kek hen

ABONNEMENT

EEE VET VE
Je . ‘

' Het tijasenritt is in den Boek-
handel verkrijgbaar à f 4.00; voor
het Buitenland à f 5.—. (Voor België
dus 5 Nederlandsche guldens, niet
Hie 10.)

peage aan Dr. H. J. CALKOEN,
Ee nningm. der Nederl. Phytopa-
hologische Vereeniging, „De Pep-
peel”, Dieren.

(Afzonderlijke afleveringen worden
…é verstrekt.)

ADVERTENTIËN

Prĳzen per plaatsing:
Je pag. h 3.—
Js

4 2,
‚Je vans d—
1 LD NE} 15.—

Deze prijzen gelden voor een
Jaarcontract (12 plaatsingen).

Bij éénmalige plaatsing worden
de prijzen met 20 0/0, bij driemalige
plaatsing met 15 0% en bij zesmalige
plaating met 10 0% verhoogd.

Voor plaatsing wende men
zich tot den Onder-Voorzitter der
Nederl. Phytopathologische Veree-
niging, H. LINDEMAN, Boothstraat
18, Utrecht.

DRUK ; H. VEENMAN, WAGENINGEN.

Vruihtbosmeartdlinndin” (od merk. kri rimpen”
Beproefd MIDDEL TEGEN PLANTENZIEKTEN Ee

en ter verdelging van DIERLIJKE PLANTEN-
PARASIETEN bij Îiie CULTUURGEWASSEN.

Verkrijgbaar in bussen van I, 2, 5, IO, 25
‚en 50 Liter, benevens in vaten van roo en
200 Liter.

Vraagt prijsopgaaf en gebruiksaanwijzing.

NV. Utrechtsche Asphaltfabriek
Afd, „KOOLTEER"
v.h. Maatschappij tot Bereiding
van Koolteerproducten 4
Fabriek: KRIMPEN ad. IJSEL
Kantoren: UTRECHT, Maliebaan 35.
Brief- en Telegram-Adres:
„KOOLTEER UTRECHT”
Telefoon Interc. No. 388, 188, 580.

olElolololololololOOlOK

N.V. Het Landbouwkantoor | prukkeriu H. VEENMAN
WAGENINGEN

Noord-Holland Ke:
LEVERT ALLE SOORTEN /

ALKMAAR. DRU KWERKEN
Kunstmeststoffen TEGEN CONCURREERENDE FRISSEN \
Kopervitriool. MODERNE. INRICHTING |

jojojojorseI

EDE
Laat elk Lid onzer Vereeniging een a

„De Peppel” — DIEREN

Oee

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTEN-
KUNDIGE) VEREENIGING.

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS.

Zeven-en-twintigste Jaargang — 8e Aflevering — Augustus rgar

BEKNOPTE AANTEEKENINGEN OP PLANTENZIEKTEN-
KUNDIG GEBIED.

(Vervolg van bl. 88.)

34. Een groote vooruitgang in de bestrijding van schadelijke
organismen. Onder dezen titel komt in de „Deutsche Obstbau-
zeitung’’ van 1 April 1921 een artikel voor van den op ’t gebied
van de toegepaste insektenkunde zoozeer bekenden Prof. Dr.
KARL EscHERrICH te München. Zooals bekend is, worden ver-
schillende arsenieumhoudende middelen veel gebruikt tot be-
strijding van de meest verschillende insekten met bijtende
monddeelen, zooals kevers en rupsen. Parijsch of Schwein-
furter groen, uraniagroen, loodarsenaat zijn de arsenieumhou-
dende vergiften, die het meest in zwang zijn. In Amerika is in
den laatsten tijd naast loodarsenaat ook het calciumarsenaat
meer en meer in gebruik gekomen. (Men zie hierover nr. 5
van „Korte Aanteekeningen op Plantenziektenkundig gebied”
op. blz, -24 van dezen jaargang). In Europa wordt meer
gebruik gemaakt van: Parijsch of Schweinfurter groen en van
uraniagroen. Het laatste heeft het voordeel, dat het een prae-
paraat is, ’t welk uitsluitend voor het gebruik als insecticide
wordt bereid, en daarom het noodige gehalte aan arsenieum
bevat, wat met Parijsch of Schweinfurter groen, dat eigenlijk
een verfstof is, niet altijd het geval is; ook is het fijner dan
laatstgenoemde stof, zoodat het niet zoo spoedig in den pulveri-
sateur bezinkt. (Men zie hierover: RrrzpMma Bos en SCHOEVERS,
„Ziekten en Beschadigingen der Landbouwgewassen’’, deel II,
4e druk, bl. 54, 55.) Maar ook het uraniagroen heeft zijne na-
deelen. Het heeft de substantie van fijn stof, wat lastig is bij
de verpakking en de verzending en ook bij de aanwending in

de praktijk. Ook is het noodig, zoowel bij het gebruik van urania-
groen als bij dat van Parijsch groen, als mengmiddel geen water
te gebruiken maar kalkwater met minstens 1 procent kalk;
deze toevoeging van kalk is noodig om zekerheid te hebben dat
de bladeren niet door de bespuiting worden beschadigd. Nu
lijkt het wel heel gemakkelijk, eene 1 procentige kalkoplossing
te maken; maar voor den kleinen man gaat dit niet altijd zoo
gemakkelijk. Vooreerst kan men niet in elk dorp gemakkelijk
kalk (Calciumhydroxyde) krijgen, als men deze stof noodig heeft;
en verder is het afwegen van de vereischte hoeveelheid daarvan
voor den kleinen man eenigszins omslachtig.

Daarom wijst EsSCHERICH op een nieuw praeparaat van
Dr. A. Mar en de firma Aug. ELHARDT SöHNE, Chemische
Fabrik, Kempen (Allgäu). Bij de bereiding van dat praeparaat
hebben de uitvinders zich ten doel gesteld: 1. het uraniagroen
te brengen in eenen vorm, die meer handig is in het gebruik,
2. de bijvoeging van kalk onnoodig te maken, 3. het vermogen
van het arsenicumhoudende middel om in de vloeistof te blijven
zweven, grooter te maken. EscHERICH kan op grond van door
hem genomen proeven verzekeren, dat het door de uitvinders
gestelde probleem vrijwel op ideale wijze door hen is opgelost.

Bovengenoemde firma brengt het middel in den handel in
plakken, die ongeveer den vorm en de grootte hebben van de
chocoladeplakken, welke men in Duitschland nog veel, maar hier
te lande weinig meer ziet, daar bij ons de plakken chocolade vrij
algemeen door het poedervormige cacao vervangen zijn. ledere
plak is door overlangsche groeven in 5 reepen ingedeeld, waarvan
elke reep juist genoeg is voor eene hoeveelheid van 20 Liter
sproeivloeistof. ledere reep is door een dwarsgroef weer in tweeën
verdeeld, zoodat men gemakkelijk een stukje kan nemen,
genoeg voor 10 Liter vloeistof. Men behoeft dus het middel niet
meer af te wegen; men kan een stukje afbreken, dat juist
groot genoeg is voor die hoeveelheid’ vloeistof, welke men
wil verspuiten.

De bovenbedoelde plakken bevatten, behalve het arsenicum-
houdende middel, ook de stof, die het eventueel aanwezige
vrije, in water oplosbare arsenigzuur neutraliseert; toevoeging
van kalk bij de mengvloeistof is dus overbodig. Volgens proeven,
door EscHerIoH genomen, beschadigt het middel zelfs de teerste
plantendeelen niet, wanneer men er de dubbele hoeveelheid
van neemt, die gebruikelijk is.

Ook blijven de werkzame stoffen van het praeparaat ongeveer
10 maal zoo lang in de vloeistof zweven als in de sproeivloeistof,
die op de gebruikelijke wijze met uraniagroen en kalkmelk

wordt bereid, Daardoor blijven de giftige bestanddeelen in ’t
algemeen wel zoo lang zwevend als de bespuiting duurt: in ieder
geval is schudden van den pulverisateur of roeren van den
inhoud zelden noodig.

EscHERIcH verwacht, dat ten gevolge van de uitvinding
van het bovenbeschreven sproeimiddel het gebruik van arseni-
eumhoudende bestrijdingsmiddelen van insekten met bijtende
monddeelen zeer zal toenemen. — Hij schrijft dat men het best
doet, de plakken sproeimiddel te bestellen bij de „Deutsche
Obstgesellschaft in Eisenach.” —

35. Bijdrage tot de kennis van de leefwijze van den winter-
vlinder. In de „Monatsschrift für Obst-, Wein- und Gartenbau
der Provinz Sachsen’ van 1920 komt een artikel voor van
STOFFERT en in de „Deutsche Obstbauzeitung”’ van 1 April
1921 een artikel van P. HEYDEMANN, waarin eene mededeeling
wordt gedaan omtrent de leefwijze van den gewonen winter-
vlinder, die ook voor de praktijk van belang is. Het blijkt nl.
soms voor te komen, dat het op een boomstam zittende wijfje
door het met haar in paring zijnde mannetje in de vlucht
wordt opgenomen en zoo naar de kroon van den boom wordt
gedragen, waar het wijfje dan hare eieren kan déponeeren.
Regel is dat niet; gewoonlijk wordt het wijfje door het mannetje
voor de paring opgezocht, maar neemt dit laatste het met hem in
paring zijnde wijfje niet in de vlucht mee: het wijfje heeft vrij
lange, krachtige pooten en beweegt zich daarmee na de paring
vrij snel naar de twijgjes, waaraan zij hare eitjes afzet. Het
feit echter, dat het mannetje toch soms het wijfje wèl met zich
in de vlucht meeneemt, is oorzaak, dat men ook in boomgaarden,
waar men trouw lijmbanden aanlegt, en deze onberispelijk om
de stammen bevestigt, toch nooit geheel de wintervlinderplaag
kwijtraakt. Juist door de groote huwelijksreizen, die soms het
mannetje met het wijfje onderneemt, kan het insekt zich over
grootere afstanden verbreiden bijv. van den eenen boomgaard
naar den anderen. Maar mogen de lijmbanden ook al geen
afdoend middel zijn om de wintervlinderplaag kwijt te raken,
zij zijn toch een uitstekend middel om haar in sterke mate
te temperen; want verreweg het grootste gedeelte van de vrou-
welijke vlinders blijft bij hare nachtelijke tochten tegen de stam-
men op aan de lijmbanden vastkleven; en zulks geschiedt ook
met een zeer groot aantal mannetjes, dat de omhoog kruipende
wijfjes omzwermt.

36. Vergiftigheid van bariumcarbonaat voor ratten. Dit onder-
werp wordt door E. W. Scmwarzr behandeld in „U. S. Dept.
Agr. Bulletin 915” (1920). De hoeveelheid bariumverbindingen,

waarvan een rat doodgaat, bedraagt berekend per kilogram
lichaamsgewicht:

bariumchloride, onderhuidsch ingespoten … .…… 45—89 mg.
bariumchloride, in de maag gebracht …...... 350—535 mg.
bariumecarbonaat, door den mond opgenomen 630—750 mg.

Ratten zijn voor onderhuidsche inspuiting van barium-
verbindingen ongeveer even gevoelig als konijnen, kippen en
duiven, maar zij bezitten slechts 44 van de gevoeligheid van
honden en katten. Wanneer de bariumverbindingen door den
mond worden toegediend, dan is de rat daarvoor het minst
gevoelig van al de verschillende zoogdieren, waarmee proeven
werden genomen; echter is de hoeveelheid, welke dit dier ervan
noodig heeft, toch altijd gering wegens zijn gering lichaams-
gewicht. —

37. De kringerigheid der aardappelen. In „De Veldbode"’ van
23 April 1921 geeft de heer M. vAN DEN BROEK te Boxtel een
overzicht van de resultaten van een proefveld van den Rijks-
landbouweonsulent voor Gelderland, dienende om de omstandig-
heden vast te stellen van welke het optreden van de kringerig-
heid der aardappelen afhangt. (Zie over deze ziekte o.a. „Tijd-
schrift over Plantenziekten’’, 26e jaargang, 1920, blz. 13.)
Omtrent de oorzaak van de kringerigheid, kranzigheid of vlek-
kerigheid is men nog geheel in het onzekere. Ook omtrent de fac-
toren, die dit verschijnsel helpen in het aanzijn roepen, verkeert
men nog in twijfel. Hier te lande werd de ervaring opgedaan,
dat het meer voorkomt op zwaar met stalmest bemesten vrucht-
baren zand- en humusgrond dan op kleigrond; een rijk kalk-
gehalte van den bodem zou het gevaar voor kringerigheid
geringer maken, waartegenover echter staat, dat het gevaar
voor het optreden van schurft er beslist grooter door wordt. —
Prof. SoRAUER heeft ook de ervaring opgedaan, dat bepaalde
aardappelen bij eene sterke stalmestbemesting in hooge mate
kringerig worden, terwijl zij deze ziekte slechts weinig vertoon-
den bij de bemesting uitsluitend met kunstmest.

Het proefveld van den Rijkslandbouweconsulent voor Gelder-
land werd aangelegd op zandgrond bij Rhenen; de bedoeling
was na te gaan, of het gebruik van uitsluitend kunstmest en
uitsluitend stalmest de kringerigheid verschillend beïnvloedde.
Bovendien werd nog onderzocht de werking van een overmaat
patentkali naast stalmest en naast kunstmest. Kalk werd wegge-
laten, omdat dit de schurft bevordert.

Het proefveld lag op grond, die in de omgeving bekend staat
as zeer kringerige aardappelen te leveren. Het bestond uit
vier perceeltjes van 1 Are met parallelveldjes. Perceel 1 ontving

uitsluitend stalmest naar plaatselijk gebruik, perceel 2 dezelfde
hoeveelheid stalmest en 26 K.G. patentkali per Are, perceel 3
uitsluitend kunstmest nl. 8 K.G. patentkali, 5 K.G. super-
phosphaat en 3 K.G. zwavelzuren ammoniak en perceel 4 dezelfde
hoeveelheid kunstmest maar bovendien nog 26 K.G. patentkali
per Are. Op 8 April 1920 werd de stalmest ondergespit, daarna
de kunstmest, behalve zwavelzure ammoniak ingeëgd. De laatste
werd op 10 Mei als overmest gegeven. Het pootgoed van de
Roode Star werd betrokken uit pr kereern van een te velde
goedgekeurd gewas.

Gedurende den groei vertoonden de perceelen geen waarneem-
baar verschil. In het laatst van September werd gerooid.

Ten einde de mate der kringerigheid te bepalen werden per
Are voetstoots 25 knollen door midden gesrieden en nauwkeurig
onderzocht. Aangezien de praktijk meent, dat de ziekte alleen in
de grootere en vooral in eenigszins in vorm van het normale
afwijkende knollen optreedt, werd eerst nagegaan, of het kriel
ook was aangetast. Dit bleek niet het geval te zijn, zoodat alleen
poters en groote knollen verder werden onderzocht. Het resul-
taat was:

k Zeer
Niet Zwak ; 4
Bemesting kringerig kringerig Eland lid ds

% %% | % AD:
Pere. 1. Stalmest... | 18 | 32 | 50 310
Pere. 2. idem en kali . 12 73 378
Perce. 3. Kunstmest... | 56 42 360
Pere. 4. idem en kali . | 46 50 361

Uitsluitend kunstmest heeft hier dus zeer gunstig gewerkt,
terwijl de uitwerking van de overmaat kali twijfelachtig is en
althans geen beteekenis kan hebben, indien praktisch aanwend-
bare hoeveelheden worden gebruikt. De gunstige werking van
den kunstmest is nog grooter dan uit de cijfers blijkt. De rubriek:
„zwak kringerig”’ nl. vertoonde bij de stalmestperceelen de
kenmerken veel sterker dan bij de kunstmestperceelen. Terwijl
bij de knollen der stalmestperceelen op doorsnede de zwak
waarneembare bruine vlekjes vrij talrijk en zeer duidelijk waren,
was deze aantasting bij de knollen der kunstmestperceelen nauwe
lijks met het bloote oog waar te nemen. Men vond hier meermalen
slechts een zeer klein bruin puntje.

Daar nog juist 1 Are grond vrij lag, werd door den proefnemer

dit veldje op eigen initiatief bemest met 6 K.G. 20 % kalizout,
2 K.G. Thomasslakkenmeel en een ruime hoeveelheid kalk-
mergel. Stikstof werd niet gegeven. De opbrengst was 150 H.L.
per H.A. terwijl het onderzoek naar de kringerigheid leerde dat
68 % niet, 20 % zwak en 12 % sterk waren aangetast. Het
perceel stierf ontijdig vroeg af en leverde zeer schurftige aard-
appelen. —

38. Onderzoekingen en waarnemingen betreffende den meikever.
M. De corperr heeft een uitgebreid werk gepubliceerd, getiteld
„Le Hanneton, Biologie, Apparation, Destruction. Un siècle de
lutte organisée dans le Canton de Zürich. Experiences recentes.”
Payot et Cie., Lausanne et Genève, 1920. Eene beknopte be-
spreking van dit belangrijke werk, naar aanleiding van een
overzicht daarvan in de „Mitteilungen der Deutschen Landwirt-
schaft-Gesellschaft’’ Stück 18, 1921. 30 April, moge hier volgen.

De schrijver, opperboschbouwinspecteur bij het Departement
van Binnenlandsche Zaken in Zwitserland, heeft in dat boek alles
samengevoegd, wat hij door zijne eigen veeljarige waarnemingen
is te weten gekomen, wat door de studiën van den Zwitserschen
entomoloog O. HEER is bekend geworden, en wat er gedurende
70 jaren over meikeverplagen is opgeteekend geworden in het
Kanton Zürich. Uit de waarnemingen, zoo lange jaren in dit
Kanton gedaan, volgt dat de duur der generatie niet staat onder
den invloed van de temperatuur, welke er in eene zekere periode
heerscht, maar dat in iedere streek een bepaalde ontwikkelings-
duur heerscht, zoodat daar de meikeverjaren altijd met dezelfde
tusschenruimten terug keeren. Bijkans in geheel Zwitserland
duurt elke generatie drie jaren, welke Der corPPerT voor den
normalen duur eener generatie aanziet. Eene vierjarige ontwikke-
lingsperiode komt slechts in enkele zeer hoog gelegen Alpendalen
voor; zij is — volgens de veronderstelling van den schrijver —
daar ontstaan tengevolge van de korte vegetatieperiode, welke
in zoodanige streken heerscht. Temperatuurschommelingen
kunnen, volgens De corPPer‚ alleen maar invloed hebben op de
sterkte van de vlucht: aanhoudende vochtigheid en koude ge-
durende den vliegtijd hindert bij het uitvliegen, bij de paring en
het eierenleggen, waarvan een verminderen van het aantal kevers
in het eerstvolgende keverjaar het gevolg is. De toestand van
den bodem heeft evenmin invloed op den duur der ontwikkeling
maar alleen op de plaatselijke verbreiding en op het aantal,
waarin de kevers optreden. Het gunstigst voor de ontwikkeling
der engerlingen is droog, vruchtbaar land, terwijl zoowel moeras-
sige als zeer hoog gelegene streken en ook dichte boschbestanden,
waar de bodem vochtig en koud blijft, den engerlingen weinig

gelegenheid voor hare ontwikkeling bieden. Daarentegen zijn
de engerlingen, volgens De corper‚ tegen voorbijgaande koude
en nattigheid, zelfs tegen overstroomingen, vrijwel beschermd,
doordat zij onder den grond leven en onder ongunstige omstan-
digheden dieper in den bodem kunnen wegkruipen. — In twee
hoofdstukken worden de vliegjaren der meikevers in het Kanton
Zürich uitvoerig behandeld, en worden de drie in de verschillende
streken van Zwitserland voorkomende vliegjaren besproken,
welke vliegjaren naar hunne hoofdverbreidingsgebieden de
Berner-, Baseler- en Urner vliegjaren worden genoemd. Ver-
der wordt de voorbeeldige Zwitsersche organisatie van de
berichtgeving van ’t optreden der kevers en van hunne bestrij-
ding behandeld. In iedere gemeente zijn de inwoners verplicht,
in vliegjaren een bepaald aantal liters meikevers te verzamelen
(met premiën voor vlijtig verzamelen en straffen voor verzuim),
en een formulier met nauwkeurige opgave van de verzamelde
hoeveelheden in te vullen. Ook de politieambtenaren, die toezicht
houden op het inzamelen, moeten berichten indienen omtrent
tijd en omvang van de vlucht en omtrent het weer gedurende
den vliegtijd. Door deze sedert 1867 stelselmatig voortgezette
aanteekeningen is het mogelijk, de keverjaren in iedere gemeente
te voorspellen, en dus ook eene geschikte bestrijding voor te
bereiden.

Vervolgens worden bestrijdingsmiddelen, tegen kevers en tegen
engerlingen aan te wenden, op grond van eigen proefnemingen
van den schrijver besproken. Door eene bedekking van den
bodem met teerstof of met takkebossen kunnen de wijfjes
eenigermate worden verhinderd, hare eieren op bepaalde
plaatsen te leggen. Het beste middel tegen de engerlingen is
zwavelkoolstof, welke stof, in kleine hoeveelheden toegepast,
bovendien een gunstigen invloed op de vruchtbaarheid van den
grond bleek te hebben. — De verdelging der kevers moet ge-
schieden door vlijtig wegvangen. Dit vangen moet gedurende
het geheele verloop van den vliegtijd worden voortgezet;
men mag er niet na een paar weken mee uitscheiden, want zelfs
in Juli zijn er nog wijfjes, die eieren gaan leggen.

Volgens Dr. H. SACHTLEBEN te Dahlem, die in de „Mitteilun-
gen der deutschen Landwirtschafts-Gesellschaft’ een referaat
van De corPPer’s werk leverde, heeft ZweIGeLT ook in Neder-
Oostenrijk de vliegjaren der meikevers nauwkeurig vastgesteld.

Ik hoop later, in een afzonderlijk artikel, de ervaringen van
De corPer te vergelijken met die, welke in Nederland zijn
gedaan. —

J. RrrzeMma Bos.

SOLBAR.

De firma HursHorr & Co. te Utrecht, zendt mij bijgaand
artikeltje, met het verzoek, het op te nemen in het „Tijd-
schrift over Plantenziekten.” Ik voldoe gaarne aan dit ver-
zoek, en raad belanghebbenden aan, eens proeven met Solbar
te nemen. Ik zelf heb daaromtrent geen ervaring. — Voor
mededeeling van de resultaten der eventueel genomen proeven
houd ik mij aanbevolen.

„Voor de besproeiing van vruchtboomen en struiken, tot be-
strijding van de verschillende schadelijke zwammen en insek-
ten, zooals meeldauw, schurft, schildluizen, rupsen en de
kruis- of doornbessenstruiken enz., werd tot nu toe heel veel
Californische pap gebruikt. De vervaardiging hiervan moet,
als zij doeltreffend wil zijn, geschieden met zorgvuldige inacht-
neming der, in de betreffende leerboeken, aangegeven voor-
schriften. Door den tijdroovenden arbeid en het omslachtige
onderzoek der concentraties werd de Californische pap, voor
zoover verkrijgbaar, dikwijls in een, voor het gebruik gereed
zijnden toestand betrokken. Hierdoor ontstond evenwel weer
het nadeel der zeer belangrijke kosten voor vracht en de be-
noodigde vaten. In den laatsten tijd is onder den naam
Solbar een poedervormig bestrijdingsmiddel in den handel,
hetwelk, door het eenvoudig in een zekere hoeveelheid water
op te lossen, een direct bruikbare vloeistof om te sproeien
oplevert. In den zomer gebruikt men eene 1 /g-ige, in den
winter eene 50/g-ige Solbar-oplossing. Tegenover de Califor-
nische pap biedt Solbar de groote voordeelen van gemakke-
lijke en eenvoudige bereiding, belangrijke kostenbesparing
voor transport en vaten, terwijl het, ook voor teere planten,
onschadelijk is.”

J. RirzeMma Bos.

Ts nds ONDER REDACTIE VAN : | ze
Pror. DR. J. RITZEMÁ BOS. SE

ZEVEN EN TWINTIGSTE JAARGANG — (19e > 4,

zen arki Negende aflevering. 4

zion | ee: Lin AEN
f - Blz. ke
Aj. CALKOEK. er Mededeling van den Penningmeester. 97

ER J. RITZEMA BOS. — Mededeling van den Redacteur . . 97

AUG. VAN GIJSEL. — De Veenmol. … . . … … . . … 98
Bestrijding van steenbrand. in tarwe en gerst ged ORS zel
Strepenziekte der, gerst. ERE IE NE ne AE se { 103

‚ RITZEMA BOS Beknopte aanteekeningen op plän= 440

najaagt BEDIGE veer aat er ERR a linde Ae Vlet ken

zu heks
Ee

BONNEMENT — <l ADVERTENTIËN |

Pri zen per plaatsing:

tijaschrift. is in den Boes | / s Pag. / PA hen
del. verkrijgbaar à f 4,00; voor | Ik RAR
Buitenland à f 5.—. (Voor België ie ih 5 $ 15 BN: De

Nederlandsche guldens, niet |“ peze prijzen gelden voor eon

Oe Jaärcontract (12 plaatsingen).
be 5 Bij éénmalige plaatsing wordaa

ngen aan Ge Er sit Ee de prijzen met 20 0/o, bij driemalige —
ningm. der Nederl. Phytopa- plaatsing met 15 0% en bij zele
ogische Vereeniging, „De Pep: plaating met 10 % verhoogd. _
"> Dieren. Voor plaatsing wende men
RS 5 zich tot den Onder-Voorzitter der —
5 Nederl. Phytopathologische Veree-
sonderlijke afleveringen worden niging, H. LINDEMAN, Boothstraat

13, Utrecht. ik Ee

DRUK: H. VEENMAN, WAGENINGEN.

Pi) ORE ee

SAE. ken Pie
rimpe 1 Á hy.
hous OA

Beproefd MIDDEL TEGEN PLANTENZIEKTEN B di:
en ter verdelging van DIERLIJKE PLANTEN-
PARASIETEN bij alle CULTUURGEWASSEN.

is 8

Verkrijgbaar in bussen van zr, 2, 5, 10, 25

… en 50 Liter, benevens in vaten van roo en
200 Liter.

Vraagt prijsopgaaf en gebruiksaanwijzing.

_NV. Utrechtsche Asphaltfabriek pe
Afd. „KOOLTEER” |

v.h. Maatschappij tot Bereiding
van Koolteerproducten

KE ta chat /

Fabriek: KRIMPEN ad. IJSEL En nt Re
4 . ef h Á WE had 4 rn &
Kantoren: UTRECHT, Maliebaan 35. Le en

En RDE am ee

Brief- en Telegram-Adres: jk Kk Ki ld |)
„KOOLTEER UTRECHT” Rl A

Telefoon Interc. No. 388, 188, 580. rk

RUPSENLIJM EN LIJMBAND Kn
OPLOSBARE VRUCHTBOOM CARBONILEUM „POMOLINE”
PULVERISATEURS „AUTO SPRAY” voor klein- en grootbedrijf

Vraagt offerte en geïll. catalogus, welke gratis en franco worden Ô
toegezonden door:

KON. HOLL. HANDELMAATSCHAPPIJ
Afdeeling Land= en Tuinbouwwerktuigen = DE BILDT (U.)
_ Telef. Interc. 6007-6040 = elegram-adres: KONHAMY

Tuinbouwmaatschappij
___„GELDERLAND”
Zn te NEEDE.

ISN

__Boomgaard- en Tuinaanleg.
Tuinarchitectuur.

‘Specialiteit Vruchtenpantsoen.

DE LEUR
Tuinbouwgereedschap-

pen en IJzerwaren

Oudegracht 30 bij de Zandbrug
Tel. 1305 - UTRECHT - Tel. 1305

Weder aangekomen

de zelfwerkende sproeima-
chine „Calimax'”', vervaar-
digd van geel koper, dus
bestand tegen alle bekende
spuitvloeistoffen. Voorzien
van groote kraan, waarin
zeeft. Totaal inhoud 20 liter,
vloeistof inhoud 16 liter.

4 De afwerking als van voor.

den oorlog. Bij ons in wer-
king te zien.

Prijs op aanvraag.
Geelkoperein Handspuiten
in diverse lengten voor-
handen.

De Nederl. ä
Pomotogische Vereeniging

helpt hare leden bij den
aankoop van alle goede _
BESTRIJDINGSMIDDELEN
Schriftelijke adviezen betref-
fende de bestrijding van planten-
ziekten en schadelijke insekten
zijn voor de leden gratis.
Bureau der terne Rijnkade 8,
_ _UTRECH

_ Theorie en praktij ik zijn het eens.

Cnilsaieter is de beste stikstofmest

__a) Omdat het voor de planten direct opneembaar is.

… b) Omdat er aan zijn gebruik geen practische be-

A _ zwaren verbonden zijn.

B, Inlichtingen, brochures etc. geeft gratis

Het Inlichtingsbureau voor Chilisalpeter
BUITENHOF 30, DEN HAAG

Eed

N.V. 6. KROL & eo s UNSTESTE INDEL

on kikaen uit voorraad: leveren: „ee

_CHILISALPETER -

ZWAVELZURE AMMONIAK De

NORGE SALPETER - OPGELOSTE GUANO 5 x 9 x 2.

SUPERFOSFAAT 12/17, - He.
LANDBOUWFOSFAAT
- KALIZOUT 20 %,

FOSFORIETMEEL -
KAINIET 12.4 %

Koninklijke Boomkweekerijen

Er PIERRE LOMBARTS
ZUNDERT.

Interc. Telef. No. 4,

___Telegr.-adres: LOMBARTS-ZUNDERT,

Speciaal adres voor:

Dennenpl. Coniferen, Vruchtb.,
‚Groenbl. Planten, Rozen, enz.

Een der grootste Vruchtboomenculturen
van Nederland.

+- 125000 stuks in voorraad.

‚Voor ‚soortechtheid wordt ingestaan,
anders andere in de plaats.

Juist verschenen: Deel XX van
de „Mededeelingen der Landbouw-
hoogeschool’”’

BIBLIOGRAPHIA

AGROGEOLOGICA

Essay of a systematic bibliography
of agro-geology by ADOLF WULLF,
agricultural engineer.

Preceded by an introductory
chapter on agro-geology as a science

“_by Prof. J. VAN BAREN.

Prijs f 4.50

H. Veenman, uitgever, Wageningen

PARPPOEIVER TEI
OESTIOINDING VANY
SUA TENGIEKIEN,

THOMASSLAKKENMEEL
-KALKMERGEL

Uitgaven van J. B. WOLTERS
GRONINGEN - DEN HAAG

GEÏLLUSTREERDE LAND- EN
TUINBOUW BIBLIOTHEEK

onder se van
F. B, LöHNIS. Pror, Dr. J. RITZEMA
BOS, Dr. P. VAN HOEK EN
LEONARD A. SPRINGER

GRONDBEWERKING EN

GRONDBEWERKINGS-
WERKTUIGEN
door J. HEIDEMA, Li.
VIERDE, BIJGEWERKTE DRUK _
Geillustreerd. ide en 6. id
Prijs, gecartonneerd f1.90

/
Geen toeslag.

Uitgaven van
GRONINGEN -

J. B. WOLTERS
DEN HAAG

„

Voor het besproeien der Aardappelen
tegen de Aardappelziekte
en van Planten en Vruchtboomen _
tegen andere ziekten, k
Wordt geleverd in balen en vaatjes
zoowel als in pakjes vanaf !/, K.G.
Wederverkhopers gevraagd.

FABRIKANTEN: |
PIETER SCHOEN & Zoon
ZAANDAM. 4
Telegram-Adres: SIGMA, Telef. 129 en 528

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTEN-
KUNDIGE) VEREENIGING.

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS.

Zeven-en-twintigste Jaargang — ge Aflevering — September rgzr

MEDEDEELING VAN DEN PENNINGMEESTER.

Op 15 Augustus j.l. werd mij door een onzer Donateurs toe-
gezonden een chèque groot f 100— voor de Nederlandsche
Phytopathologische (Plantenziektenkundige) Vereeniging. De
geachte schenker van deze belangrijke som wenscht onbekend
te blijven, en ik moet natuurlijk zijnen wil eerbiedigen. Toch is
het mij eene behoefte hem hier hartelijken dank te betuigen
voor dit zeer welkom bewijs van sympathie voor onze Ver-
eeniging. Moge zijn voorbeeld tot navolging opwekken!

Dieren, Huize „De Peppel”. Dr. H. J. CALKOEN.

MEDEDEELING VAN DEN REDACTEUR.

Als Bijlage wordt bij deze aflevering gevoegd het begin van
de Inhoudsopgave der eerste 25 jaargangen van het „Tijdschrift
over Plantenziekten.”” In eene latere aflevering zal het vervolg
van deze Inhoudsopgave en verder een Alphabetisch Register
op deze 25 jaargangen worden opgenomen. Natuurlijk zijn
Inhoudsopgave en Register afzonderlijk gepagineerd. Zij moeten
dan ook niet worden ingenaaid, resp. worden ingebonden bij
de afleveringen, waarbij zij het licht zien; er zal een afzonderlijke
omslag voor worden verschaft. Bij het innaaien of inbinden
kunnen zij worden afgesneden op het formaat van de eerste
25 jaargangen.

J. RrrzemaA Bos.

98
DE VEENMOL.

Bij het bestudeeren der natuur laten we ons in den regel te
veel leiden door handboeken. Dit heeft zijn voordeelige zijde
voor examens, wanneer het ons slechts te doen is, om in een mini-
mum van tijd een maximum van begrippen op te nemen. Voor
een rustige en degelijke studie moeten we ons echter op het
vrije onderzoek toeleggen. Hierdoor dienen we de praktische
wetenschap en komen daarbij soms tot de overtuiging, dat
we door de leer- en handboeken op enkele punten verkeerd
ingelicht waren. Moeten we dan alle leerboeken op natuur-
historisch gebied overboord gooien? Dit zij verre; wij moeten
ons voordeel doen met wat anderen vóór ons vonden, maar wij
moeten critisch lezen, zelf waarnemen en leeren zeer voor-
zichtig zijn, waar het hypothesen betreft.

Ik was in de gelegenheid den veenmol van nabij te leeren
kennen en kwam daarbij tot de conclusie, dat vele leerboeken
en periodieken maar getrouw voortgaan met onwaarschijnlijk-
heden en onjuistheden te debiteeren of na te schrijven. Op
verzoek van den WelEd. HoogGel. Heer Prof. J. Rrrzrma Bos
wil ik een en ander omtrent mijne bevindingen betreffende den
veenmol meedeelen, hoewel er nog veel duistere punten in de
leefwijze van dit interessante dier blijven bestaan. Mocht iemand
andere waarnemingen en ontdekkingen gedaan hebben, dan
zal hij wel zoo beleefd zijn deze in het belang der wetenschap
ook in dit tijdschrift te publiceeren.

De veenmol komt het meest voor in of nabij veenachtige
gronden, waar het veen door de cultuur met andere grondsoorten
vermengd is. Ook in humusrijke tuinen, broeibakken, waren-
huizen en kassen, waar de mol verbannen is, wordt de veenmol
soms een ware plaag. Omdat hij evenals de mol vele onderaard-
sche gangen graaft, is de naam „veenmol”’ niet slecht gekozen.
Ook op kleigronden, waaronder veel „derrie”’ zit, komt hij menig-
vuldig voor, vooral als die derrielaag ondiep zit en eenigszins
door de bouwvoor heen gewerkt is.

De veenmol behoort tot de orde der Rechtvleugelige insecten
en heeft alzoo bijtende monddeelen, twee paar vleugels en een
onvolkomen gedaanteverwisseling. Deze orde wordt verdeeld in
loopende en springende Rechtvleugeligen; tot de laatste groep be-
hoort o.a. de veenmol. Alle springende Rechtvleugeligen hebben
flink ontwikkelde dijen aan de achterpooten, waardoor ze in
staat zijn sprongen te maken (sprinkhaan en krekel). De veenmol
wordt wel in de ondergroep der gravende Rechtvleugeligen
gebracht, en is in elk geval nauw verwant aan de krekels.

Evenals de mol heeft hij flink ontwikkelde, eenigszins schop-
vormige voorpooten, die hem in staat stellen, zijn onderaardsche
gangen te graven. Descheen der voorpooten is scherp getand.
Met deze scheen en de dij knipt hij de plantenwortels door, die
hem bij het graven in den weg komen. Hij vliegt zelden. Op het
land heb ik hem nooit vliegende aangetroffen. Eenmaal had ik
enkele dieren mee naar huis genomen. Deze waren uitgebroken
en toen ik ’s avonds bij de lamp zat te werken vloog er één een
paar malen in groote kringen door de kamer, als wilde hij dit
onvrije oord ontvluchten. Als het dier niet vliegt, liggen de
vliezige, sterk geaderde ondervleugels waaiervormig opge-
vouwen onder de kleine, leerachtige bovenvleugels. De veenmol
heeft een donkerbruine kleur en een vreeswekkend of dreigend
uiterlijk. Aan het aantal ringen van het achterlijf kan men
vermoedelijk het geslacht onderscheiden. De veenmol (het wijfje)
maakt een vrij groot kogelvormig nest. Hoe dit geschiedt, weet
ik niet. Sommige schrijvers beweren, dat de aarde samengedrukt
wordt tot een harden wand. Ik vermoed echter, dat de veenmol
kleefstof gebruikt om de losse zanddeeltjes te binden. Bovendien
is de holte te groot om door zoo’n drukkerij gevormd te worden.
Het lichaam van den veenmol meet slechts 5 c.M. en we hebben
nesten opgehaald, waarvan de inwendige ruimte 9 à 10 c.M.
mat. In dat nest legt het wijfje bij tusschenpoozen van af Mei
tot half Augustus heel veel eieren; vermoedelijk wel 2 à 300.
De ‘eieren hebben de grootte van een raapzaadkorrel en een
donkere, glazige kleur. Na + 4 weken komen de jongen uit,
die al iets op een volwassen veenmol gelijken. In zoo’n nest
vinden we vaak eieren en jongen van verschillende grootte,
waarbij meerdere exemplaren, die waarschijnlijk al eene ver-
velling ondergaan hebben.

Meestal treffen we bij zoo’n kolonie een moederdier aan, dat
de wacht schijnt te houden bij eieren en kroost.

Om de nesten op te sporen kunnen we een rit volgen tot een
plaats, waar een cirkelvormige gang is. Heel dikwijls ligt deze
iets dieper dan de gewone rit. Soms ook vinden we twee van
die ringvormige gangen op verschillende diepte. Beide ringen
loopen echter op één zelfde rit uit, die met de opening van het
nest in verbinding staat. Het nest heeft steeds maar één opening
(vgl. mollenest). Op begroeide velden treffen we vaak cirkel-
vormige plekken aan ter grootte van } M*., waar de planten
verwelken of kwijnen. Zulke plekjes verraden dan de aanwezig-
heid van een nest. Juist in het midden, ter diepte van + 1 d.M.,
bevindt zich het nest.

Van de le, 2e en 3e vervelling vóór den winter geloof ik niets.

100

Dit jaar heb ik er in Juni gevangen waarvan de vleugelstompjes
te zien waren. In Augustus en September vond ik vroeger jaren
eieren en ook jongen in verschillende stadia van groei. Zeer
waarschijnlijk zal een goed deel van dat kleine grut door najaars-
regens en winterkoude bezwijken; misschien wel alles wat de
zgn. te vervelling nog niet had doorgemaakt. Ook sterven niet
alle volwassen veenmollen in het najaar. Bij het delven van
slooten en andere grondwerken vonden de arbeiders in Februari
gevleugelde exemplaren. Deze overwinterden dus blijkbaar als
volkomen insect. Of nu alle veenmollen in gunstige omstandig-
heden als volwassen insect overwinteren, en of een zelfde vol-
komen insect meerdere winters kan doormaken, daaromtrent
zou men een interessante proef kunnen nemen, die toch al
weer niet geheel betrouwbaar zou zijn, waar ze van de natuur
moet afwijken.

Als de veenmol talrijk voorkomt, kan hij énorme schade
aanrichten. Ik heb boonen- en bietenveldjes gezien, die bijna
niets opbrachten, terwijl van goede aardappelakkers de oogst
ver beneden het middelmatige bleef. Het lijkt mij toe, dat de
veenmol naast dierlijk ook plantaardig voedsel gebruikt. Ik
heb boonen opgetrokken, waarvan letterlijk alle wortels verteerd
waren, hoewel er geen bijzondere vreterij van insecten te bespeuren
was; elken dag vielen nieuwe pollen, zoodat ik moet aannemen,
dat de veenmol zich met die plantenwortels voedde. —

Wat de bestrijding betreft, kan men in leerboeken en pêrio-
dieken diverse middelen vinden aangegeven. De mol is de ge-
duchtste vijand; op terreinen, waar de mol komt, heeft de veen-
mol afgedaan. Spaart ook de vogels, want merels, eksters,
kraaien en kippen houden een goede opruiming onder deze
vijanden. Het opnemen der nesten is eveneens een zeer goed bestrij-
dingsmiddel. Deze nesten kunnen we in een zakje mee naar huis
nemen om den inhoud onschadelijk te maken. Als er een sloot
met water in de buurt is, kunnen we het rommeltje daar
veilig in smijten. Ten slotte kunnen we ook vangkuilen maken,
door blikken bussen of potten zonder bodemgat in den grond
te graven, zoodanig, dat de bovenrand even beneden de rit
komt. De insecten vallen er bij het loopen door de ritten in, en
kunnen er niet weer uit. Als we een exemplaar in den pot hebben
(lokvink ?), dan komen er in den regel meerdere op af, zoodat
het geen zeldzaamheid is, 7—10 stuks in één pot te vinden.

Het ingraven der potten eischt eenige kennis of ervaring.

Nog vele middelen zijn er, die bij een doelmatige toepassing
met succes bekroond zullen worden. Zoo o.a. het gieten van
olie en water in de gaten. Er zijn ook bestrijdingsmiddelen

eN en.

101

aangegeven, die geen vertrouwen verdienen. Zoo heb ik in
enkele boeken gelezen, dat men de veenmollen onder hoopjes
paardemest kan lokken, waar ze voor de winterkoude bescher-
ming zoeken. Ik zelf had er geen succes mee en ervaren tuinders
in mijne buurt al evenmin. Ook moet het een fabel zijn, dat de
veenmol zich bij voorkeur in wortelveldjes ophoudt, waar hij
dan gemakkelijk te vangen is. Slechts een enkele maal hoorde
ik zulks door practici beweren en dan kwam het mij nog voor,
dat die bewering naar het boek rook. Want op andere plaatsen
in den eigen tuin zag ik evenveel beschadiging als in de aan-
wezige wortelveldjes.

Tot zoover enkele grepen uit mijn onderzoek. Ik had liever
nog wat gewacht met de publicatie en geef eenvoudig de door
mij opgedane ondervinding weer. Wie onjuistheden meent te
ontdekken, of wie nauwkeuriger gegevens kan verstrekken, zal
mij en velen anderen een dienst bewijzen.

Dat het geschrevene iets moge bijdragen tot een juistere
kennis van den veenmol en tot zelfstandig onderzoek bij natuur-
wetenschappelijke vraagstukken, is de wensch van

Someren. AUG. VAN GIJSEL.

Berichten van den plantenziekten-
kundigen dienst. No. 42.

BESTRIJDING VAN STEENBRAND IN TARWE EN GERST.

Het nog steeds veelvuldig voorkomen van steenbrand, zoowel
in tarwe als in gerst, maakt het noodzakelijk, dat nogmaals
wordt aangegeven hoe deze ziekten bestreden moeten worden
en waarop bij de bestrijding dient te worden gelet. In de eerste
plaats is het noodzakelijk dat de landbouwers al hun zaaigraan
ontsmetten, ook dat wat afkomstig is van te velde goedgekeurde
partijen. Enkele brandaren toch kunnen een vrij groote be-
smetting van het zaaizaad te weeg brengen. — In de tweede
plaats moet de ontsmetting zelf met de pijnlijkstenauwkeurigheid
geschieden. Juist aan het minder goed werken van den ver-
bouwer bij de ontsmetting is in de meeste gevallen de onvol-
doende bestrijding toe te schrijven. Waar dit jaar op ons
proefveld door omscheppen van de tarwe met kopervitrioolop-
lossing geen brandaren voorkwamen, terwijl in het onbehandelde
veldje 39,68 % brandaren aanwezig waren, moet het ook in
de praktijk, waar zelden zulke sterk besmette partijen als
zaaizaad gebruikt worden, mogelijk zijn, deze resultaten te
bereiken.

102

Voor de ontsmetting van tarwe moet gebruik gemaakt wor-
den van een 8 % oplossing van kopervitriool, waarvan per
H.L. 2} L. onder voortdurend omscheppen van den graanhoop
wordt aangewend.

Men lost dus voor 1 H.L. tarwe 200 gram (2 ons) kopervitriool
op in 2} L. water. Het oplossen moet geschieden in houten of
steenen vaatwerk, niet in blikken of ijzeren, omdat dit wordt
aangetast. Met het oog op gelijktijdige bestrijding van strepen-
ziekte is het aan te raden voor de gerst de oplossing aldus te
wijzigen dat men neemt } K.G. (pond) kopervitriool opgelost
in 3 L. water per H.L. graan. Men moet zich precies aan dit
voorschrift houden, omdat anders òf een onvoldoende bestrij
ding òf vermindering van de kiemkracht verkregen wordt.
Het omscheppen van den graanhoop moet met zorg geschieden.
De quantiteit vloeistof, waarmee het graan bevochtigd wordt,
is gering en daarom is het noodzakelijk dat de graanhoop meer-
dere malen wordt omgezet.

Alle korrels moeten bewerthtigd worden. Men dient er op te
letten dat ook de korrels, welke op den rand van den hoop
liggen, mee worden omgeschept. Dat dit niet geschiedt is een
fout, die meerdere malen gemaakt wordt. De ontsmetting moet
plaats hebben op een plaats waar geen brandsporen kunnen
aanwezig zijn, dus liefst niet op den dorschvloer, tenzij deze
vooraf eerst goed is ontsmet. Beter is het de ontsmetting te
verrichten op een plaats buiten de schuur. Om het gevaar
voor herbesmetting van het ontsmette graan te voorkomen,
mag dit niet gestort worden in dezelfde zakken als die, waar-
uit het gekomen is, tenzij ook deze zakken, b.v. door ze ge-
durende 10 minuten in kokend water te dompelen, ontsmet
zijn. Ook de zaaimachine kan een bron van herbesmetting
van het zaaizaad zijn. Wanneer er gevaar hiervoor bestaat,
moet ook deze vooraf ontsmet worden. Dit kan geschieden
door ze met kokend water te reinigen of door er eerst een
__ paar mud haver door te draaien. De haver neemt dan de aan-
wezige sporen mee.

Voor de ontsmetting moet gebruik gemaakt worden van
kopervitriool, dat aan den eisch voldoet: 25 % koper, zuiver-
heid 97—98 %, dus dezelfde eisch welke ook gesteld wordt
aan kopervitriool, dat gebruikt wordt ter besproeiing van de
aardappelen.

Wanneer om een of andere reden verwacht kan worden dat
de kiemkracht door een kopervitrioolbehandeling te veel
achteruitgaat, kan ook gebruik gemaakt worden van Uspulun,
maar dan in een minstens tweemaal sterkere oplossing dan de

105

fabrikanten aangeven. Voor het omscheppen moet dus ge-
nomen worden een 1 % oplossing en per H.L. graan 7 à 8 L.
vloeistof.

De stuifbrand wordt door het omscheppen met een ontsmet-
tingsmiddel niet bestreden. Hiertoe is noodig de warm water-
behandeling. Uitvoerige beschrijving hiervan is te vinden in
Mededeeling No. 4, ‚Steen- en stuifbrand in tarwe en
gerst.”

De Plantenziektenkundige Dienst te Wageningen en de
daaraan verbonden technische ambtenaren en controleurs,
verschaffen gaarne gratis verdere inlichtingen over de hier-
bovengenoemde ontsmettingen.

Berichten van den plantenziekten-
kundigen dienst. No. 43

STREPENZIEKTE DER GERST.

Uit de in de laatste jaren gedane proefnemingen is gebleken,
dat de strepenziekte of doove aren ziekte op een der volgende
wijzen het best kan bestreden worden.

1°. De gerst wordt nauwkeurig omgeschept met een oplos-
sing van kopervitriool, welke verkregen wordt door + K.G.
(£ pond) op te lossen in 3 L. water. Deze hoeveelheid is vol-
doende voor 1 H.L. gerst.

2°, Door omscheppen met een Uspulun- oplossing ter sterkte
van minstens 1 %, waarvan per H.L. gerst 7 L. wordt aan-
gewend.

3°. Door omscheppen met een oplossing van Germisan B 14
ter sterkte van 4 %, waarvan per H.L. gerst 3 L. wordt ge-
nomen.

Dit laatste middel heeft bij door ons genomen proeven op
sommige plaatsen uitstekende resultaten gegeven. Het is echter
noodzakelijk dat de proeven herhaald worden. Indien, wat,
naar we hopen, dit middel nog vóór den uitzaai van de winter-
gerst in ons land verkrijgbaar zal zijn, raden wij den verbou-
wers aan het als proef aan te wenden naast kopervitriool of
Uspulun.

Het omscheppen van de gerst moet zeer nauwkeurig ge-
schieden, terwijl ook gezorgd moet worden, dat geen herbe-
smetting kan plaats hebben.

Zie hierover het Bericht over steenbrand in tarwe en gerst
en Mededeeling No. 23 van den Plantenziektenkundigen Dienst
‚„Strepenziekte der gerst”, die dezer dagen verschijnt en waarin

104

een uitvoerige beschrijving der ziekte en de genomen proeven

wordt gegeven. *)

Nadere inlichtingen worden gaarne gratis verschaft door den
Plantenziektenkundigen Dienst te Wageningen en de daaraan
verbonden technische ambtenaars en controleurs,

BEKNOPTE AANTEEKENINGEN OP PLANTENZIEKTEN-
KUNDIG GEBIED.

(Vervolg van blz. 95.)

39. Mozaiekziekte bij witte honigklaver (Melilotus alba) en bij
roode klaver. JonN A. Erzorr geeft fin „Phytopathology”’,
deel 11, No. 3, van Maart 1921, op blz. 146 een beknopt artikel
over dit onderwerp. De schrijver maakt eerst melding van eenige
vroegere waarnemingen omtrent mozaiekziekte bij verschillende
klaversoorten, tusschen 1915 en 1920 in onderscheiden Staten
van Amerika door anderen gedaan. Errirorr nam in 1917 voor
+t eerst de mozaiekziekte bij witte honigklaver waar op terreinen
van de Universiteit van Arkansas, waar ongeveer 50 procent
van de planten door deze ziekte waren aangetast. Het gelukte
hem, aan te toonen, dat de kwaal besmettelijk is.

In September 1919 bevond hij dat ook de gewone roode
klaver aan de mozaiekziekte lijdt. Op een proefveld van dezelfde
Universiteit waren niet minder dan 57 % van de roode klaver-
planten erdoor aangetast. De ziektesymptomen vertoonden
zich bij dit gewas veel sterker dan bij witte honigklaver. Het
gelukte de ziekte van de laatste klaversoort op de eerstgenoemde
te doen overgaan, maar niet om witte klaver en lucerne-
klaver (alfalfa) er mee te besmetten. Vier jaar lang werden deze
proeven herhaald, maar altijd zonder succès. Wel gelukte het
tuinboonen (Vicia faba) en de klaversoort Medicage arabica
te infecteeren.

Volgens Errrorr komt de mozaiekziekte in Arkansas zeer
veel voor bij alle variëteiten van Vicia faba, alsmede bij de daar
veel geteelde cow peas”.

J. RrrzeMaA Bos.

1) Deze Mededeeling, die inmiddels het licht heeft gezien, zal in
de volgende aflevering van dit Tijdschrift worden opgenomen.
De Redacteur.

zn EE e ed pan ve « ( pan + \ :
ted ES E 5E
À

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTEN-
KUNDIGE) VEREENIGING.

eg
nn =

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS.

ZEVEN EN TWINTIGSTE JAARGANG — (1921).

Tiende aflevering.

INHOUD:

ë De ‘strepenziekte. van- de gerst. 0e 105
|

ABONNEMENT ADVERTENTIËN

Het tijdschrift is in den Boek- Í pag. 3—

handel verkrijgbaar a f 4.00; voor
het Buitenland à / 5.—. (Voor België
dus 5 Nederlandsche guldens, niet

frs. 10.) Deze. Bene, gelden. voor een

Jaarcontract (12 plaatsingen).

Bij éénmalige plaatsing worden
de prijzen met 20 0%, bij driemalige
plaatsing met 15 0% en bij Zesmalige
plaating met 10 % verhoogd.

Voor plaatsing wende men
zich tot’ den Onder-Voorzitter der
Nederl. Phytopathologische- Veree-
niging, H. LINDEMAN, Boothstraat
18, Utrecht.

Betalingen aan Dr. H. J. CALKOEN,
Penningm. der Nederl, Phytopa-
thologische Vereeniging, „De Pep-
pel”, Dieren.

lj
(Afzonderlijke afleveringen worden

Prijzen per plaatsing:
niet verstrekt.) |

NEE ËS DRUK : H‚ VEENMAN, WAGENINGEN.

ode ke Nn alt
B
:

zt Houtcarbolineum, Koolteer, Kahalipais

5 3E je ee.
EF j

Prima oplo 7

Vrachtboomcarbolineum. Krimpen” |

in elke verlangde hoeveelheid.

CREOLINE „KRIMPEN’ Ee

Het beste middel voor afdoend reinigen
van veestallen.

SPROEIWERKTUIGEN

in diverse grootten, voor alle land- en
tuinbouwbedrijven.
Vraagt geïllustreerde gratis brochures. Âe

„ Vereenigingen en inkooporganisaties spe-
ciale condities.’

Nachtvorstbriketten, Blackvarnish_
(Yzerlak )

N.V. Utrechtsche Asphaltabriek

| Ny. Te pareren

Pe DRUKKERIJ H. VEEN sean

Noord-Holland: | RENNO
3 LÉVERT ALLE SOORTEN 7
ALKMAAR. | DRU KWERKEN
Kunstmeststoffen | TEGEN CONCURREERENDE PRIJZE
Kopervitriool. MODERNE Bie

ONTSMET UW ZAAIGOED u |
en gebruikt hiervoor U S r U LL U N B

van de Farbenfabriken vorm. FRIEDR. BAYER en Co.
LEVERKUSEN BĲ KEULEN. ben
Vraagt brochures, gebruiksaanwijzing en prijzen aan de |

N. V. Kunstmesthandel voorh. HULSHOF & Co.
Maliebaan 52 - UTRECHT 8 Ee

Hoofdvertegenwoordigers voor Nederland.

BE laat a

eel

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTEN-
KUNDIGE) VEREENIGING. e

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

ProrF. Dr. J. RITZEMA BOS.

Zeven-en-twintigste Jaargang — roe Aflevering — October rgz21

Afzonderlijk verkrijgbaar als No. 23 van „Verslagen
en Mededeelingen van den Plantenziektenkundigen Dienst’.

DE STREPENZIEKTE VAN DE GERST

De strepenziekte
is reeds aan de jon-
ge plantjes waar te
nemen. Wanneer
deze ongeveer een
maand oud zijn,

/ treedt op enkele
bladeren een ver-
kleuring op. Eerst
ziet men niets an-

ders dan een
streepsgewijs blee-
ker worden van
het blad, wat bij
doorvallend licht
goed is waar te
nemen. Deze
streep of strepen,
gewoonlijk 2 of 3
op de jonge bla-
deren, worden hoe
langer hoe duide-
lijker zichtbaar
(Plaat I). Ten slotte
sterft het weefsel
af en neemt een
bruine kleur aan.
Vaak is op te mer-
ken, dat de oudste
bladeren van zoo’n

106 ’
aangetast gerstplantje geheel afsterven en onder ongunstige
omstandigheden gaat ook een enkele maal het geheele plantje
te gronde.

De aantasting der jonge plantjes wordt door de verbou-
wers gewoonlijk over het hoofd gezien. Duidelijker treden
de ziekteverschijnselen op, wanneer de gerstplanten in de aren
beginnen te schieten. Op de bladeren ziet men dan donkere,
bruine strepen. Deze loopen steeds in de lengterichting van
het blad; een onderbreking van de streep heeft bijna niet
plaats. Aanvankelijk loopen deze strepen, waarvan er tot + 8
per blad kunnen voorkomen, zóó, dat ze onderling goed geschei-
den gezien kunnen wordep, maar meer op het eind van het
groeiseizoen is het geheele blad bruin geworden en krijgt het
bovendien een gerafeld voorkomen, doordat de bladeren gaan
scheuren (plaat I).

Wanneer de bruine kleur in de bladeren begint op te treden,
worden de bladeren aan de basis slap en gaan min of meer langs
den stengel hangen. Ook de bladscheede kan aangetast worden
en men bemerkt dan ook daarop de bruinachtige strepen. De
verkleuring begint van boven af. De halmknoopen zijn eveneens
bruin gekleurd. Legt men een plant vochtig, dan heeft juist op
de knoopen gemakkelijk sporenvorming plaats. Het verloop
van de aantasting is doorgaans zoo, dat wanneer één blad is
aangetast, achtereenvolgens ook de hooger geplaatste bladeren
de ziekteverschijnselen gaan vertoonen. Gewoonlijk wordt het
onderste blad eerst ziek, maar het gebeurt ook wel, dat de strepen
het eerst zichtbaar worden op een hooger geplaatst blad. Is
een plant aangetast, dan zijn alle, of bijna alle uitloopers van
deze plant ziek.

Ook op de aarontwikkeling heeft de strepenziekte grooten
invloed. In hoofdzaak kan men daarbij drie typen onderscheiden
(plaat II). Het kan zijn, dat de aar geheel uit de scheede tevoor-
schijn komt. De korrels zijn wel aanwezig, maar niet gevuld.
De naalden zijn slap en donkerder van kleur dan normaal, evenals
de kafjes. Het bovenste gedeelte van het laatste halmlid is
eveneens vaak donker bruin van kleur. Aan dit type heeft de
aantasting den naam te danken van „doove aren” ziekte. Ter-
wijl de gezonde aren bij het rijper worden van het graan gaan
hangen, steken deze doove aren, omdat ze zoo licht zijn, boven
het gezonde gewas uit. Aan deze soort aren is een aantas-
ting door de strepenziekte gemakkelijk op te merken. Ziet
men vrij veel van deze doove aren boven het gewas uitsteken,
dan kan men er zeker van zijn dat de aantasting belangrijk
is, want behalve het type der doove aren treden nog twee

107

vormen op‚ waarvan de laatste het allermeest. voorkomt.

Het tweede type uit zich aldus. De aar begint uit de scheede
te voorschijn te komen, maar voordat ze er geheel uit is, houdt
de strekking van het bovenste halmlid op. Het kan zijn dat de
naalden nog geheel vrij komen, maar ook ziet men wel, dat de
punt van de naalden vastgehouden wordt en dat de aar zich in
den vorm van een boog gaat krommen. Van korrelvorming
komt bijna niets terecht.

De meest voorkomende vorm van aaraantasting is, dat de
aar in ’t geheel niet zichtbaar wordt. De aar blijft door de blad-
scheede omsloten. Dit type treedt zeer vaak op. Doordat geen
strekking heeft plaats gehad van het bovenste halmlid, blijven
zoodanig aangetaste planten natuurlijk veel kleiner dan gezonde.

Tegen het afrijpen van het graan zijn het vooral de planten van
het laatste type welke, doordat ze in elkaar zakken, bij een
bezichtiging van het veld moeilijk meer zijn waar te nemen.

De door strepenziekte aangetaste planten staan verspreid
tusschen de gezonde planten in. Men treft de ziekte nooit pleks-
gewijze aan. Wel ziet men op sommige gedeelten van den akker
soms een hooger percentage zieke planten dan op een ander,
maar dit verschil in aantasting is gewoonlijk te verklaren uit
verschillen in uitwendige groeiomstandigheden. Uit het ver-
spreid voorkomen der zieke planten is op te maken, dat de
ziekte met het zaaizaad wordt overgebracht. Verspreiding van
de ziekte op het veld heeft, voor zoover bekend, niet plaats.

OORZAAK VAN DE ZIEKTE,

De oorzaak van de strepenziekte is een zwam (Helminthospo-
rium gramineum). Deze schimmel vormt een massa sporen op
de bladeren, knoopen en aren van de aangetaste planten. Deze
sporen verspreiden zich gemakkelijk en komen, hetzij tijdens
den groei of tijdens het dorschen, terecht op de gezonde korrels.
Zaait men dergelijke, besmette korrels uit, dan bestaat de kans,
dat het daaruit groeiende plantje aangetast wordt. Enkele
schrijvers vermelden ook de mogelijkheid van bloeminfectie,
dus dat er een besmetting zou kunnen plaats hebben van de
korrels tijdens den bloei van de gerst. De schimmel zou dan, even-
als die, welke den stuifbrand in tarwe en gerst veroorzaakt,
inwendig in de korrel aanwezig zijn. Zoo er al bloeminfectie
mocht bestaan, dan toch zal het percentage van dergelijk aan-
getaste korrels zeer zeker uiterst gering zijn tegenover dat van
uitwendig geïnfecteerde korrels. De ondervinding bij de ont-
smetting van het graan met uitwendig werkende middelen als
kopervitriool, uspulun, enz. leert toch, dat, wanneer het zaai-

108

zaad goed ontsmet wordt, de zieke planten nog slechts zeer spo-
radisch voorkomen.

De strepenziekte van de gerst wordt meermalen met een andere
gerstziekte verward, en wel met de zoogenaamde vlekkenziekte
(plaat I). Ter voorkoming van vergissingen bij het vaststellen,
met welke ziekte men te doen heeft, kunnen de volgende ver-
schillen opgegeven worden.

Het kenmerkende van de strepenziekte is het aanwezig zijn
van, in de lengterichting van het blad verloopende, strepen ;
bij de vlekkenziekte treft men vlekken van verschillende grootte
aan, welke nooit streepvormig verloopen. Tusschen de vlekken is
een afscheiding. De grootte der vlekken varieert van punten tot
enkele centimeters. Het bruin worden der vlekken treedt direct
op; men bemerkt dus niet zooals bij de strepenziekte eerst een
lichtere verkleuring van het bladgroen op de plek, waar bruin-
kleuring zal optreden. De door vlekkenziekte aangetaste blade-
ten splijten piet, krijgen dus geen gerafeld voorkomen. Ook
gaan de bladeren aan de basis niet slap hangen. De vlekkenziekte
treedt niet, zooals de strepenziekte, verspreid op, maar gewoon-
lijk zijn alle planten van een gewas minder of meer aangetast.
De vlekkenziekte verspreidt zich nl. van plant op plant. Bij
door vlekkenziekte aangetaste planten zijn de aren normaal
ontwikkeld. Bij sterke aantasting kan de qualiteit van de korrel
minder worden, maar geheel looze of doove aren, zooals bij de
strepenziekte voorkomen, worden bij door vlekkenziekte aan-
getaste planten niet opgemerkt. Wanneer dit laatste verschil-
punt in het oog wordt gehouden, kan bijna geen vergissing
mogelijk zijn.

SCHADE.

De schade, welke de strepenziekte aanricht aan de gewassen,
loopt zeer sterk uiteen. Wanneer geen ontsmetting van het
zaaizaad wordt toegepast, kunnen er gevallen voorkomen, dat
meer dan de helft van den oogst verloren gaat door de strepen-
ziekte. In 1920 ontvingen wij o.a. nog bericht, dat in de provincie
Groningen bij een landbouwer 9 H.A. wintergerst was omgeploegd.
vanwege het in sterke mate optreden der strepenziekte. Bij
telling bleken op andere perceelen van denzelfden eigenaar de
gewassen voor + 75 % aangetast. Het zaaizaad was niet ont-
smet. Vooraf is echter niet te zeggen of een sterke aantasting
te verwachten is of niet. Te Wageningenis in het najaar van
1921 gerst uitgezaaid van bovengenoemde velden afkomstig.
Zeer zeker trad een belangrijk aantal strepenzieke planten op,
maar toch kon absoluut niet gesproken worden van een sterke

109

beschadiging, zooals te verwachten zou zijn van zulk sterk be-
smet zaaizaad.

Grootendeels moet dit toegeschreven worden aan het vroeg
zaaien en daarmee gepaard gaande snelle ontwikkeling van
het gewas. De tijd van zaaien heeft nl. grooten invloed op het
al of niet sterk optreden der strepenziekte. Steeds kwamen wij
bij onze proeven tot de conclusie dat de vroeg gezaaide win-
tergerst minder te lijden had dan de laatgezaaide.

VATBAARHEID VOOR DE ZIEKTE.

Er bestaat ook een belangrijk verschil in vatbaarheid tusschen
de verschillende soorten. De Mansholt wintergerst III is vrij
sterk vatbaar, terwijl de Mansholt wintergerst II het minder is.
Deze laatste is daarentegen weer vatbaar voor roest. De Bocu-
mer wintergerst, een selectie van R. Meyer uit de oude Gro-
ninger wintergerst, is in mindere mate vatbaar, maar toch wordt
de strepenziekte er meermalen in een belangrijk percentage in
aangetroffen, evenals in het oude landras, de Groninger winter-
gerst. Een nieuwe, door Dr. MANsHoLT onder den naam van Fle-
tumer gerst in den handel gebrachte, soort schijnt, wat betreft
de strepenziekte, zeer weinig vatbaar te zijn, maar aangezien
deze soort nog slechts kort in het groot verbouwd wordt, kan
er nog geen definitief oordeel over uitgesproken worden. Dit
is eerst mogelijk, wanneer de verbouw van deze soort onder
verschillende omstandigheden heeft plaats gehad.

Wat de vatbaarheid van de zomergerstsoorten betreft kan ge-
zegd worden, dat de goudgerst tamelijk vatbaar is; de princesse-
gerst en zwanenhals-gerst zijn wellicht iets minder vatbaar,
evenzoo de oude Chevalier gerst. De verschillen in vatbaarheid
zijn bij zomergerstsoorten niet zoo groot als bij die van win-
tergerst.

Is het vatbaar zijn voor bepaalde ziekten uit wetenschappelijk
oogpunt een van de meest interessante problemen, voor de
praktijk heeft deze quaestie feitelijk alleen groote waarde voor
die ziekten, welke niet op een vrij eenvoudige wijze kunnen
worden bestreden of waarvoor in het geheel geen directe bestrij-
ding mogelijk is. Wanneer tegen de strepenziekte een middel
aangewend kan worden, dat iedere verbouwer kan toepassen
en dat hoegenaamd geen kosten met zich brengt, dan doet het
er betrekkelijk weinig toe, of een gerstsoort al of niet in sterke
mate vatbaar is voor de strepenziekte.

ONDERZOEKINGEN OMTRENT DE BESTRIJDING.
Aan welke eischen moet nu een goed bestrijdingsmiddel vol-

110

doen ? Het is noodzakelijk dat het bestrijdingsmiddel gemakkelijk
is te gebruiken. De eenvoudigste landbouwer moet het kunnen
aanwenden. De kosten mogen niet te hoog zijn, omdat-daardoor
het rendement van den oogst te veel verminderd wordt en een
geregelde toepassing van het middel wordt tegengegaan. Verder
moet het middel aan den eisch voldoen, dat wel de ziekte be-
streden wordt, maar dat de kiemkracht niet of in ieder geval in
geen sterke mate verminderd wordt. Hierdoor zou de opkomst
te onzeker worden en de bestrijding gaan ten koste van den oogst.

Wanneer men de buitenlandsche literatuur nagaat over
de bestrijding van de graanziekten, welke met het zaaizaad worden
overgebracht, dan treedt daarin steeds een werkwijze op den
voorgrond, welke o.i. niet kan voldoen aan den eisch, dat ze
doelmatig is voor het bedrijf. Veelal toch wordt aangeraden een
onderdompeling gedurende langeren of korteren tijd in een oplos-
sing van een of ander chemisch middel, b.v. kopervitriool, uspu-
lun, sublimaat enz. Het valt niet te ontkennen, dat met deze me-
thode zeer goede, misschien wel de allerbeste resultaten zijn te
bereiken. Het groote voordeel toch van deze methode is gelege
in het beter doordringen van het ontsmettingsmiddel tot alle
deelen van de korrel en daarmede ook tot de aanklevende
ziektekiemen. Een bezwaar is het echter, dat het behandelde
graan, voordat het uitgezaaid kan worden eerst moet worden
gedroogd. Daartoe moet het uitgespreid worden, hetzij buiten
of op een beschutte plaats en voortdurend nagegaan worden
of geen verbroeiing en daardoor beschadiging van de kiem
kan plaats hebben. Voor de meer ontwikkelde landbouwers is
dit nog wel te doen, maar voor de gewone verbouwers blijft het
altijd een zeer gevaarlijke methode. Wordt voor de onder-
dompeling van het graan een oplossing van kopervitriool ge-
bruikt, dan heeft men bovendien de kans, dat in sommige gevallen
de kiemkracht in belangrijke mate daalt. De onderdompelings-
methode mag o.i. alleen dan aangeraden worden, wanneer er
geen andere gemakkelijker aan te wenden methodes zijn aan
te geven, waardoor de ziekte evengoed of bijna evengoed te
bestrijden is. Vandaar dan ook, dat bij de door ons verrichte
onderzoekingen omtrent de bestrijding van strepenziekte in
hoofdzaak gewerkt is volgens de zoogenaamde omschepmetho-
de, dus behandelen van het graan met een sterkere oplossing van
een of andere stof, zonder het in te erge mate te bevochtigen.

In 1918 ontvingen wij bijna dagelijks inzendingen van gerst-
planten welke door strepenziekte waren aangetast met het verzoek
een afdoend bestrijdingsmiddel aan te geven. In het najaar van
dat jaar is door ons een begin gemaakt met het onderzoek naar

111

de bruikbaarheid van verschillende middelen. Dat jaar zijn in
hoofdzaak in hun uitwerking met elkaar vergeleken: koper-
vitriool, sublimaat, formaline en een behandeling met warm
water met en zonder voorweeking, terwijl ook is nagegaan of
het toevoegen van aleohol, of het laten voorweeken daarin,
invloed had op de mate van optreden der ziekte. Van de che-
mische middelen werden verschillend sterke oplossingen geno-
men, terwijl tevens werd gewerkt met verschillende hoeveel-
heden van deze oplossingen per H.L. graan. Bij één monster
gerst bleek, dat het nog niet volkomen nagerijpt was. Op 26
Aug. was de gerst uitgezaaid in gewonen tuingrond. Het contrôle
veldje gaf toen een kiemcijfer aan van 57. Op 11 Sept. is van
dezelfde partij wederom een veldje gezaaid en nu bedroeg het
kiempercentage 92. Later werd dat nog verhoogd tot 98. Op-
merkelijk was, dat de kieming bevorderd werd door een behan-
deling met warm water van 54° C. gedurende 10 minuten. Terwijl
de op 20 Aug. gezaaide gerst een kiemkracht had van 57 % gaf
de met warm water behandelde gerst een kiemcijfer van 90
te zien.

In ’t geheel zijn in 1918 ongeveer 60 verschillende bestrijdings-
wijzen met elkander vergeleken. Het bleek, dat van een behan-
deling met kopervitriool goede resultaten waren te verwachten.
Wel werden in alle veldjes nog strepenzieke planten opgemerkt,
„ maar het percentage was nog slechts gering. De behandeling der
gerst met formaline ter sterkte van 4 %, waaraan een zeker
percentage alcohol was toegevoegd en evenzoo het onderdompe-
len der gerst in aleohol van 5en 10 % sterkte met daarop volgen-
de omschepping met een sublimaat oplossing, voldeed niet aan
de verwachtingen. Deze combinatie is beproefd, omdat gemeend
werd, dat de alcohol de lucht tusschen de kafjes beter zou ver-
drijven en dat daardoor het eigenlijke ontsmettingsmiddel
beter zou kunnen inwerken. De behandeling met formaline gaf een
zeer onvoldoend resultaat. Evenzoo de warmwaterbehandeling.
Op achterstaande photo (plaat III fig. 1) ziet men geen verminde-
ring van het percentage strepenzieke planten door een behande-
ling, eerder ziet men een toename bij de met formaline behandelde
zaaigerst. Op de photo zijn aangegeven de zieke planten welke
gevonden zijn op een veldje, waarop 400 korrels zijn uitgezaaid.
Het vaststellen van het percentage zieke planten is moeilijk en
bijna niet zonder vergissing uit te voeren. Vandaar dat deze
methode van demonstratie gekozen is.

De sublimaatbehandeling (plaat III fig. 2) heeft, evenals de
formalinebehandeling, een zeer onvoldoend resultaat gegeven. Om-
scheppen der gerst met een kopervitriooloplossing daarentegen

112

gaf, zooals plaat III fig. 3 te zien geeft, veel betere uitkomsten.
Hoewel de behandeling niet geheel afdoende is geweest, is
het percentage zieke planten betrekkelijk gering. Op plaat III
fig. 4 zijn nog eens naast elkaar geplaatst de uitkomsten
van de behandelingen met sublimaat, formaline en kopervitriool,
zooals die in de praktijk gebruikelijk zijn, tegenover onbehandeld.

De behandeling der gerst met warm water zonder voorafgaan-
de weeking gaf vrij gunstige uitkomsten wat betreft de bestrij-
ding der ziekte, wanneer de temperatuur gedurende 10 minuten
op 56 en 58° C. werd gehouden, maar voor de praktijk is deze
methode niet aan te raden, omdat de kiemkracht sterk ver-
minderde. Wanneer lagere temperaturen werden genomen,
werd de ziekte onvoldoende bestreden.

In het voorjaar van 1919 zijn een groot gedeelte van deze
proeven ook genomen met zomergerst. De resultaten waren
dezelfde als bij wintergerst. Ook werd nagegaan in hoeverre
oplosbaar carbolineum als desinfectans kan dienst doen. De
gerst bleek een behandeling met 8 % carbolineum nog zonder
schade voor de kiemkracht te verdragen. Bij gebruik van 12 %
trad, zooals onderstaande tabel doet zien, beschadiging op.
Ken vermindering van het aantal strepenzieke planten werd
wel verkregen, maar de bestrijding was onvoldoende. Bovendien
vertoonden de jonge blaadjes van de gerst, toen ze boven den
grond kwamen, brandvlekken. Vooral bij gebruik van de hoogere
percentages der oplossingen trad groeibelemmering op. Het be-
palen van het kiempercentage vond steeds op het vrĳe veld
plaats.

BEHANDELING DER GERST. wiee

KRACHT.
2 % carbolineum 3 L. oplossing per H.L. gerst .... 92
5 % 5 3 (zonis,, phikg Hori 0.010
8 % EI 3 L. oant 5 55 EE, ue O4
12 % jj NB, oosg slug ohlayse-.89
18 ©, 5 8: 1. aiÂl „toda sbgaadertkoen
40 % f 85 ,049154 seetennag dark eg
Controle zuilen Int DLG AT GEROIUID SG IP ARE ALK KODTOE 94

Ook is met zomergerst een proef genomen om na te gaan
of een dubbele behandeling een afdoend resultaat gaf. Eerst
werd de gerst behandeld met kopervitriool op de gewone wijze,
dus per H.L. gerst 24 L. van een 8 % oplossing. Daarna is de
gerst, nadat ze goed gedroogd was, nogmaals behandeld met
kopervitriool van dezelfde sterkte, met sublimaat & % 24 L.
per H.L. en formaline 4 % 5 L. per H.L. gerst.

113

De cijfers van de volgende tabel doen zien dat deze methode,
hoewel ze zeer goede uitkomsten gaf, voor zoover betreft de
dubbele behandeling met kopervitriool, niet aangeraden kan
worden, met het oog op de sterke vermindering der kiemkracht.

EERSTE BEHANDELING TWEEDE BEHANDELING a
KRACHT.
Kopervitriool 8 % 24 L. Kopervitriool 8 % 24 L. 73
à 8 % 24 L. Sublimaat 4% 24 L. 3
5 8 %14L. Formaline + %5L. 86
Contrale.s5 sel. Hnend- zo1doo-: Hsdeaskh khad 98

Daar bij de proeven in 1918 en voorjaar 1919 door een behan-
deling der gerst met formaline, sublimaat, warm water en
carbolineum geen voldoende resultaten werden verkregen en ook
aanwending op andere wijze, van deze middelen weinig deed
verwachten, zijn met de wintergerst in het najaar van 1919 in
hoofdzaak proeven genomen met kopervitriool, terwijl de
werking hiervan is vergeleken met het toen wederom verkrijg-
bare Uspulun, een ontsmettingsmiddel dat in den handel wordt
gebracht door Frrep. BAYER en Co. te Leverkusen. De fabri-
kanten geven twee bestrijdingswijzen aan, nl. le. omscheppen
van het graan met een & % oplossing; per 100 K.G. zaad wordt

‚ 10 L. oplossing gebruikt. 2e onderdompelen van de gerst ge-
durende 1 uur in 4 % oplossing. Bij het nagaan van de kiem-
cijfers bleek dat de gerst door een Uspulun-behandeling niet
het minste nadeel ondervond; bij het door ons gebruikte mon-
ster zelfs niet, wanneer de 10-voudige sterkte werd genomen,
zooals onderstaande cijfers doen zien. De kiemkrachtbepaling
had plaats op het vrije veld.

KIEM-
BEHANDELING. mined
Uspulun 4 % 7 L. oplossing per H.L. gerst .…....…. 97
ed l % 7 L. EE) EE Pe ed A alih kca 95:
id 2 % À L. 2) EE PE eend LM de 97
id 3 % 7 L. » EE) PE) gj eer teke Bees 91
» 4% 7 L. } glaiggogerden ok soad 96
5 5% 7u 9155 phagstengyod,nórsosh, 93
34 t % 1 uur ondergedompeld .………..........… 97
q Pgo weusvt, ab narukab, soreeloh 97
8 ED ek geaaltomeoatkont ina adden. 97
Control iu Isen Ue. Lp, PLAATS „AED ANN, BT, RAMON 94

Bij de behandeling van de gerst met een oplossing van koper-

114

vitriool kwam, zooals volgende tabel laat zien, zeer duidelijk
uit, dat bij gebruik van meer oplossing van dezelfde sterkte per
H.L. graan, de kiemkracht benadeeld wordt, zooals QUANJER
en OoRTWIJN BorseEs reeds vroeger hebben aangetoond. De
verbouwers moeten hiermede terdege rekening houden. Te vaak
worden nog veel te groote hoeveelheden oplossing per H.L.
graan gebruikt. De gelegenheid voor de giftige stof om tot de
kiem door te dringen wordt daardoor grooter. De door ons
gebruikte gerst kon een behandeling met een 10 % koper-
vitriooloplossing 24 L. per H. L. verdragen zonder nadeel
voor de kiemkracht. Gewoonlijk echter treedt bij dat percentage
een kleine beschadiging op.

KIEM-
BEHANDELING.
KRACHT.
Kopervitriool 8 % 2} L. oplossing per H.L. gerst... 93
6 8/4 L } „bb Japa netdaee3
, 10 % 24 L. k genbctipra0ag „Aeoshe
: 10 % 4 L. apron: ai mrroid. gui
\ 12 % 2} L. } u B Guid) 86
LE) 12 % 4 L 2 2 2 2 versa
Córberôle- ni Mb bf t l SLONIENEB HAI AIG LANG TA 94

Nagegaan is ook in hoeverre de strepenziekte kon bestreden
worden, wanneer een gecombineerde Uspulun met warmwater-
behandeling werd toegepast. Hiertoe werd het graan voorgeweekt
in een Uspulunoplossing van }, + en 4 procent gedurende
1} uur, daarna 4} uur nageweekt om ten slotte 10 minuten onder-
gedompeld te worden in water van 51—52° C. Omgekeerd werd
op dezelfde wijze de gerst voorgeweekt in gewoon water,
daarna nageweekt en toen 10 minuten ondergedompeld ín
Uspulun van }, + en 4 procent, welke op een temperatuur
gehouden werd van 51—52° C. Het bleek, dat in beide gevallen
de kiemkracht geen nadeel ondervonden had. De strepenziekte
werd zeer goed bestreden, behalve wanneer gebruik gemaakt
werd van }$ procent oplossing. In die gevallen dus, wanneer men
in één keer de strepenziekte en den stuifbrand zou willen
bestrijden zou bovenstaande methode te gebruiken zijn. Goed-
kooper is echter eerst de gerst volgens de omschepmethode te
behandelen en daarna de warmwaterbehandeling toe te passen.

De resultaten, welke verkregen werden met de Uspulun-
behandeling van verschillende sterkte en bij gebruik van ver-
schillende hoeveelheden oplossing per H.L. gerst zijn voor een
gedeelte weergegeven op plaat IV fig. l Evenals bij de andere

115

figuren stelt iedere bos weer het aantal zieke planten voor,
afkomstig uit een veldje, waarop 300 korrels zijn uitgezaaid.
Vergelijkt men fig. 1 met fig. 2 dan kan opgemerkt worden
dat het tijdstip van zaaien een belangrijke rol speelt bij de
beoordeeling van de werking der ontsmettingsmiddelen. Fig. 2
nl. geeft weer het aantal zieke planten van veldjes, welke be-
zaaid zijn met 250 korrels van dezelfde partij als waarmede
de veldjes van fig. 1 bezaaid zijn. Het eenige verschil is de zaai-
tijd. De veldjes van 300 korrels zijn op 7 October gezaaid,
die van 250 korrels op 24. October. Geeft de behandeling met
1 % Uspulun-oplossing, waarvan 7 L. per H.L. gerst is aange-
wend, bij de vroeg gezaaide gerst een zeer goede bestrijding,
bij de laat gezaaide gerst is een dergelijke behandeling beslist
onvoldoende gebleken. Het percentage zieke planten bedroeg
toen nog —- 4 %. Het is noodzakelijk om, voor over een of ander
middel een oordeel over de bruikbaarheid geveld wordt, de
proefnemingen met zoo'n middel onder verschillende omstan-
digheden te herhalen.

Het onderdompelen der gerst in een oplossing van 1/4 % geeft,
afgezien van de bezwaren, welke aan de onderdompelingsmethode
kleven, geen voldoende bestrijding. Bij de verschillende proef-
veldjes, welke ook buiten Wageningen zijn aangelegd, was het
resultaat van de bestrijding wisselvallig. Nu eens was het goed
te noemen, dan weer onvoldoende. Bij gebruik van } % oplossing
is de bestrijding der strepenziekte volgens de onderdompelings-
methode zeer goed.

Den verbouwers, welke de voorkeur geven aan een onder-
dompeling van het graan, is daarom aan te raden om, in af-
wijking van het voorschrift der fabrikanten, dit te doen met
een oplossing ter sterkte van } procent.

Het omscheppen van de gerst met } % Uspulun 7 L. op-
lossing per H.L. gerst (voorschrift) is, zooals we boven zagen,
eveneens onvoldoende. Betere, hoewel nog geen afdoende,
resultaten gaf de behandeling met 1 %. Bij gebruik van hoogere
percentages dan 1 % Uspulunoplossing werden in 1919 geen
strepenzieke planten in de veldjes gevonden. In 1920, toen
deze proeven herhaald zijn, werd evenwel op een veldje van
10 M.2 zelfs bij een behandeling met 5 % oplossing toch nog
een zieke plant geconstateerd.

Aangezien van den kant der verbouwers nog wel eens de
opmerking werd vernomen, dat een behandeling van het graan
met 10 L. oplossing per 100 K.G. met het oog op het drogen
bezwaarlijk is, is ook de werking nagegaan van } en 1 procent
Uspulun-oplossing bij gebruik van 2} en 4 L. oplossing per

116

H.L. tegenover }en 1 procent oplossing waarvan 7 L. per H.L.
werd aangewend. Uit plaat IV, fig. l en fig. 2 blijkt wel dat bij
gebruik van een grootere quantiteit oplossing de bestrijding der
ziekte beter is. Tevens ziet men weer dat bij de later gezaaide
gerst het percentage zieke planten grooter is. Vergelijk nr. 3,
5 en 6 van fig. 1 met 1, 2 en 4 van fig. 2.

De behandeling met kopervitriool heeft in 1919 zeer goede
resultaten gegeven.

In het veldje, dat bezaaid was met gerst, welke behandeld
was met een 8 procent oplossing van kopervitriool en waarvan
24 L. per H.L. was aangewend, werd slechts 1 zieke plant ge-
constateerd (zie plaat IV fig. 2). In het vroeg gezaaide veldje
werd geen enkele zieke plant opgemerkt. Evenzoo bij de be-
handeling der gerst met 10 procent oplossing. Hoewel de
resultaten met kopervitriool in 1919 op onze proefveldjes zeer
goed waren, is in de praktijk wel gebleken dat door de be-
handeling met 8/9 kopervitriool 24 L. per H.L. gerst, de gerst
niet voldoende vrij is van strepenziekte. Op de veldjes, welke in
het najaar van 1920 zijn aangelegd en in 1921 zijn nagegaan,
kwam dit duidelijk uit. Er zijn toen zoowel in Wageningen,
als op enkele plaatsen in Groningen en Zeeland naast elkander
vergeleken de werking van kopervitriool, Uspulun en een middel
dat onder den naam van Germisan B 14 ons door de Sacharine-
fabriek te Maagdenburg ter beschikking werd gesteld. In Wage-
ningen werd bovendien Corbin, een teerpreperaat van de
chemische fabriek Ludwig Meyer, Mainz, met bovengenoemde
middelen vergeleken.

De uitslag van deze proeven bevestigden het in 1920 ge-
vondene nl. dat de bestrijding der strepenziekte onvoldoende is,
wanneer omgeschept wordt met een oplossing van Uspulun
ter sterkte van 4 procent, dus volgens voorschrift, en dat een
voldoende, hoewel niet afdoende bestrijding kan verkregen
worden met dit middel, wanneer een minstens tweemaal sterkere
oplossing werd genomen. Ten opzichte van kopervitriool bleek,
dat, wanneer per H.L. gerst genomen wordt 4 K.G. koper-
vitriool, opgelost in 3 L. water, de bestrijding beter is dan
wanneer aangewend wordt een 8 procent oplossing met 24 L.
van deze oplossing per H.L. gerst. Absoluut afdoende be-
strijding werd gewoonlijk niet verkregen, maar toch is ze voor
de praktijk ruimschoots voldoende.

Met het Germisan zijn in 1919/1920 in Duitschland zeer goede
resultaten verkregen. MürLeR en Morz geven in Fühlings
Landwirtschaftliche Zeitung van Sept. 1920 een overzicht van
de door hen genomen proeven. Hieruit blijkt, dat een onder-

117

dompeling der gerst in 0.25 en 6.5 % Germisan, gedurende 1 en
2 uur het percentage strepenzieke planten van 26,3 procent
tot 0,5, 0,4 en O procent deed dalen. In 1920/21 zijn door hen
de proeven herhaald met hetzelfde gunstige resultaat. Door
ons is in 1921 met dit middel gewerkt volgens de omschep-
methode. Vooraf is door het nemen van kiemproeven nagegaan
hoe hoog het percentage van Germisan kon genomen worden
zonder kans op beschadiging der kiem. Het bleek, dat bij de
door ons gebruikte monsters een behandeling van 4 % Germisan,
waarvan 3 L. per H.L. werd genomen, geen kiemkrachtver-
mindering veroorzaakte. Er werd vergeleken een behandeling
met een oplossing ter sterkte van 2 en van 4 procent. Hoewel
niet alle proefvelden hetzelfde beeld gaven en het ook hierom
noodzakelijk is de proeven met dit middel volgende jaren voort
te zetten, kan hier toch medegedeeld worden, dat op de proef-
velden in Groningen de behandeling der gerst; met Germisan
ter’ sterkte van 4 % een uitstekend resultaat gaf. De ziekte
trad slechts zeer sporadisch op. Op de proefvelden in Zeeland
was de bestrijding iets minder gunstig. De 2 procent oplossing
gaf iets minder goede resultaten dan de 4 procent. Dit najaar
zal opnieuw nagegaan worden in hoeverre dit middel is te
verkiezen boven kopervitriool en Uspulun, terwijl dan tevens
proeven zullen genomen worden of ook tegelijk met de strepen-
ziekte de steenbrand bestreden wordt, zooals dit bij koper-
vitriool het geval is. Met Corbin zijn minder goede resultaten
verkregen dan met kopervitriool, Uspulun of Germisan.

VOORSCHRIFTEN VOOR DE BESTRIJDING.

Welke bestrijdingswijze is nu voor de praktijk aan te raden ?
Uit het voorgaande hebben we gezien, dat het gebruik van
formaline, sublimaat en de warmwaterbehandeling met of zonder
voorweeking geen aanbeveling verdienen. Kopervitriool, Uspu-
lunen Germisan B 14 zijn bij onze proeven momenteel de beste
bestrijdingsmiddelen gebleken. Kopervitriool heeft boven
Uspulun het voordeel, dat het goedkooper is (van Germisan is
mij geen prijs bekend, maar deze zal waarschijnlijk ongeveer
gelijk zijn aan die van Uspulun). Per H.L. gerst heeft men van
kopervitriool noodig + K.G. dus voor + 25 ct. Bij aanwending
van Uspulun ter sterkte van minstens 1 procent en 7 L. oplos-
sing per H.L., wat noodzakelijk is voor een goede bestrijding,
bedragen de kosten ongeveer driemaal zooveel. Uspulun heeft
het groote voordeel dat geen kiemkrachtvermindering optreedt,
wat bij gebruik van kopervitriool een enkele maal nog wel

118

eens kan plaats hebben, nl. wanneer het graan onder slechte
omstandigheden is geoogst. Tusschen de werking van beide
middelen bestaan, voor zoover wij hebben kunnen nagaan, geen,
of althans niet zulke verschillen, waardoor het eene boven het
andere als bestrijdingsmiddel is te prefereeren. De keuze kan
dus aan de praktijk worden overgelaten. Germisan B 14 staat
wat werking betreft hoogstwaarschijnlijk boven kopervitriool en
Uspulun, maar er zijn nog te weinig proeven mede genomen
om reeds een definitief oordeel te kunnen uitspreken. |
In ’t kort resumeerende kunnen we zeggen dat de strepen-
ziekte bijna afdoende wordt bestreden door:
le. Aanwending per H. L. gerst van een kopervitriooloplossing,
welke verkregen wordt door # K.G. van deze stof op te lossen
in 3 L. water. onaf
2e. Omscheppen met Uspulunoplossing ter sterkte van
minstens 1 procent, waarvan per H.L. 7 L. wordt gebruikt.
3e. Omscheppen met Germisan B 14 oplossing ter sterkte van
4 procent, waarvan per H.L. gerst 3 L. wordt aangewend.
Dit laatste middel passe men voorloopig nog als proef toe.
Het omscheppen der gerst moet met zeer veel zorg plaats
hebben. Het is voor een goede bestrijding noodzakelijk, dat alle
korrels bevochtigd worden. Waar slechts een betrekkelijk kleine
quantiteit vloeistof per H.L. wordt gebruikt, is het herhaaldelijk
omzetten van den graanhoop een vereischte. Men kan voor het
flink omscheppen van 1 H.L. ongeveer 10 à 15 minuten rekenen.
Wanneer de behandeling heeft plaats gehad moet er zorg
voor gedragen worden, dat er weer niet opnieuw besmetting
kan plaats vinden. Dit kan geschieden door de gerst, wanneer
ze ontsmet is, in dezelfde zakken te storten als waaruit ze ge-
komen is, zonder dat deze zelf ook ontsmet zijn, of ook door ze
uit te spreiden op een dorschvloer, waarop de gerst gedorscht is.
Eveneens kan de zaaimachine een bron van besmetting zijn.
Wil men de strepenziekte rationeel bestrijden, dan is het nood-
zakelijk de ontsmetting telken jare te herhalen, ook dan, wanneer
in het gewas, waarvan zaaizaad wordt genomen, de ziekte slechts
sporadisch optrad. Bovendien moet met de mogelijkheid van
herbesmetting na de behandeling rekening worden gehouden.
Ter voorkoming van vermindering der kiemkracht of onvol-
komen bestrijding houde men zich stipt aan bovengenoemde
voorschriften.

PLAAT
Fig. Më

Fig. 2.

PLAAT

Fig. WK

Fig. 2.

VERKLARING DER AFBEELDINGEN.

IV.

Strepenzieke bladeren. De strepen verloopen in de lengterichting
van het blad (a). Later gaan de bladeren scheuren (6).
Vlekkenzieke bladeren. De vlekken zijn allen afzonderlijk te
zien; geen rafeling van het blad.

V.
Verschillende aartypen van strepenzieke planten naast een
gezonde aar.

. De aar blijft in de scheede.
. De aar komt gedeeltelijk uit de scheede.
. De aar komt geheel uit de scheede maar is loos; type van

„doove’’ aren.

Elke bos is afkomstig van een veldje, waarop 400 korrels zijn
uitgezaaid en bevat de totale hoeveelheid op dat veldje door
strepenziekte aangetaste planten. Hoe grooter de bos, dus hoe
meer zieke planten op het veldje voorkwamen, des te slechter
had het ontsmettingsmiddel gewerkt.

Resultaat van formaline en van gewijzigde warmwaterbehande-
ling.

KIEM-
BEHANDELING. Ee romen

Lt Controle 119 AMBT O AEH ES LD 97
d.Formalmers % 24 L..per H.L. Seen. 96
3. 5 At en De DIA U OEE 98
4. Á- BO B Tir Psract ol h- AN 97
5. } uur weeken in water, 2} uur naweeken,

10 Sram taAr: Coe. ee oe et re ARN. 89

Resultaat van sublimaatoplossingen van verschillende sterkten.

BEHANDELING. Ek
PERCENTAGE.
1. 125 ,gr: op 24 L. water per H.L. A... 96
De 130 BE: ot ve ae 5 & dn EERE 96
BNS NOT ll &, A EN SM 98
MME MAN be pe OE Cree AN 97
RAe Zil 0 a CORA UNEN ER Te El 96
BR Dr ed Le 5 be B Ee 96
OR CONLTOLOL NE En! reader ela eee edt, daf NS 98

120

Fig. 3. Resultaten met kopervitriooloplossingen van verschillende
sterkten.

1. Contrôle.

2. 150 gr. op 1.5 L. water per H.L
3. 200 BE. 15) 2.5 L. EE) ” EI)
A: BOO ews; ont al dader voo ie ”
5. 200 ESL 19 3 L. ’ ’ „”
6. 250 El hee) 3 L: » EJ ”
ds 300 Zr. 3 E. EE ’ ’
8. 250 gr. „ 24 L. berei
9. Contrôle.

Fig. 4. Vergelijking van de resultaten van de gebruikelijke ontsmettings-
wijzen, waaruit duidelijk de goede werking van kopervitriool
blijkt.

KIEM-

BEHANDELING. dt tn
1. Sublimaat 12.5gr. op 2.5 L. water per H.L... 96
2:Formaline ‘12 gr. „5 U. enh haard SPA
3. Kopervitriool 200 gr. 24 L. 54 dje WPTAE HOE
4, Condrôle … twan armer tis erder à rievier temhaszcohaotkdsetse. 96

Praar VII.

Fig. 1. Aantal zieke planten, gevonden in een veldje, waarop 300 korrels
waren uitgezaaid. op 7 October.

Fig. 2. Aantal zieke planten, gevonden in een veldje, waarop 250 korrels
van hetzelfde monster zijn uitgezaaid op 24 October.

In de later gezaaide gerst komt meer strepenziekte voor. Verge-
lijk 1, 2 en 4 van fig. 2 met 3, 5 en 6 van fig. 1.

Fig. 1. Resultaat met Uspulun van verschillende sterkten en bij ge-
bruik van verschillende hoeveelheden vloeistof per H.L. gerst.
Hoe meer oplossing, hoe betere bestrijding.

BEHANDELING. BEHANDELING.
1. Contrôle. 5. Uspulun 1 % 4 L. per H.L.
2. Uspulun 4 % 2} L. per H.L. 6. 7 HOT EP} ae
3. ’ 4 % 4 L. Ei) LI) 7. 2 1 % 7 L. 9 2
’ 1 % 24 1: EE) 2)
Fig. 2. Vergelijking tusschen de omschep- en de onderdompelings-

methode met Uspulun-oplossing en vergelijking met kopervitriool.

BEHANDELING. BEHANDELING.
1. Uspulun 3 % 4L. per H.L. 5. Kopervitriool 8 % 24 L. per
2. 5 dn Bevat” hek ie ef
8. 8 WSPA gd, 6. Uspulun 1 uur in 4 % oploss.
4. de hk Mort r nlt arn 7. Contrôle.

Praar IV

Praar VII

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTEN-
KUNDIGE) VEREENIGING.

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

ProF. Dr. J. RITZEMA BOS.

ZEVEN EN TWINTIGSTE JAARGANG — (1921).

Elfde aflevering.

_ het Buitenland à f 5—. (Voor België
dus 5. Nederlandsche guldens, niet
frs, 10.)

B alineen aan Dr. H. J. CALKOEN,
_Penningm. der Nederl. Phytopa-
_thologische Vereeniging, „De Pep-
Per’. Dieren.

ei ( Afzonderlijke afleveringen worden
niet verstrekt.)

INHOUD: |

Blz í

J. RITZEMA BOS, Mededeeling van den Redacteur . . . rar

Verslag der Algemeene Vergadering van 29 Maart 1gar. rar |

t H.A. A. VAN DER LEK. Over den invloed van enting en Ì

bastaardeering op de vatbaarheid voor parasitaire aan- dl

tasting /I. . I24 |

zel E

ABONNEMENT ADVERTENTIËN

Prĳzen per plaatsing:
a ll pa —
Het tijdschrift is in den Boek: ij pag. / El
handel verkrijgbaar à f 4,00; voor Ak kr RE

: DE zi

Deze prijzen. gelden voor een
Jaarcontract (12 plaatsingen).

Bij éénmalige plaatsing. worden
de prijzen met 20 %, bij driemalige
plaatsing met 15 0/0 en bij zesmalige
plaating met 10 % verhoogd.

Voor plaatsing wende men
zieh tot „den Onder-Voorzitter der
Nederl. Phytopathologische Veree-
niging, H. LINDEMAN, Boothstraat
18, Utrecht.

DRUK : H. VEENMAN; WAGENINGEN.

Dd, ‘oplostaar_

— Yruchfboomcarbolineum „Krimpen An

in elke verlangde, hoeveelheid.

CREOLINE „KRIMPEN” 2e

„Het beste middel voor afdoend reinigen _
‚van veestallen.

SPROEIWERKTUIGEN

| in diverse grootten, voor alle land- en
Le et tuinbouwbedrijven.— —— …'
Vraagt geïllustreerde gratis krochures.

_Vereenigingen en inkooporganisaties spe- 5
_ ciale condities. BN

BHoutearbotiheum, Koolteer, Asphaltpäpier,
GA _ Nachtvorstbriketten, Blackvarnish -
& Ee (Yzerlak )

Ald. Teerproducten v. Land- en Tuinbouw. Maliebaan 35,

_D. J. VAN DER rj
KAPELLE BĲ GOE 3

_M. let Laribodmkanidar
_—_ ___ Noord-Holland
| ALKMAAR
Kunstmeststoffen ND e
Hof everancier. A Me.
Kopervitriool. SE

Bessenstruiken, Frambozen,

boomen en __-heesters. Contes
|__ planten enz. ,

van de Farbenfabriken vorm. FRIEDR. BAYER en Co EL _n
LEVERKUSEN BĲ KEULEN. B EL |
Vraagt brochures, gebruiksaanwijzing en prijzen aan de |

‚N V, Kunstmesthandel voorh. HULSHOF & Co.
Maliebaan 52 - UTRECHT

Hoofdvertegenwoordigers. voor Nederlafd. ERE

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTEN-
KUNDIGE) VEREENIGING.

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS.

Zeven-en-twintigste Jaargang — rie Aflevering — November 1gz1

MEDEDEELING VAN DEN REDACTEUR.

Tot mijn spijt komen in de vorige aflevering enkele fouten
voor. In het artikel, getiteld „De strepenziekte der gerst’ moet
overal worden gelezen:

in plaats van Plaat I: Plaat IV.
4 8 Plaat II: Plaak V.

E oieblaabe kit: Plaats NL
: je Mr eee Ves SE leit ikk.

Alleen in de verklaring der afbeeldingen op bl. 119 en
120 zijn de nummers der platen de juiste.

Verder is vergeten, onder het artikel den naam van den
schrijver, den Heer W. B. L. VERHOEVEN, te vermelden.

J. RirzeMa Bos.

VERSLAG DER ALGEMEENE VERGADERING VAN
29 MAART 1921.

Deze vergadering werd gehouden in het gebouw der Neder-
landsche Heidemaatschappij te Arnhem.

Na lezing en goedkeuring der notulen deelde de voorzitter
mede, dat op het verzoek aan den Minister van Landbouw,
Nijverheid en Handel, om de geschriften-van den Plantenziekten-
kundigen Dienst kosteloos ter beschikking van de leden te
stellen, afwijzend is beschikt.

Dit gaf aanleiding tot eenige besprekingen, met het resultaat,
dat zal worden voortgegaan met het overnemen in het Tijd-
schrift van sommige der uitgaven van den Plantenziekten-
kundigen Dienst.

De voorzitter deelde nu mede dat aan het verzoek tot de
donateurs om verhooging hunner jaarlijksche bijdrage 16 hunner

122

gevolg hebben gegeven, waardoor hun gezamenlijke bijdragen
van f 105—- tot f 280— zijn gestegen, terwijl bovendien aan
giften in eens f 22.50 is ontvangen. In ’t geheel zijn er thans
95 donateurs, die f 725 — per jaar bijdragen, en 450 leden.

Tot leden van het bestuur werden herkozen de heeren Dr. H.
W. Heinsius en K. Volkersz.

De rekening en verantwoording van den penningmeester,
reeds voorloopig door het bestuur goedgekeurd, werd nagezien
en in orde bevonden door de heeren MAARSCHALK en DE Koning.

De begrooting voor 1921 werd als volgt vastgesteld :

Ontvangsten :

Bijdragen van Donateurs .….............seer en f 700—
Bijdragen van Leden...’ . ‚nv. en ares e opging - 1400—

f 2100—

Uitgaven:

Nadeelie ‘saldo 1920 „cn ops soeren alde à siet Vene:
Ned: sand hushoudk: Gougres: Bs delen ete la el: = 5
Schrijf- en drukwerk, porto's ...„...........ne. - 150—
Bestamrsonkosten Aten on prate smeg nare oon eee RE -_ _50—
Beschikbaar voor het Tijdschrift „….…..,.......…. - 1536.504

f 2100—-

Voor het Tijdschrift gaf de penningmeester het volgende
overzicht:

Ontvangsten :

Adwortertiennds, Jogrt maksd an AM 3/4, JEE ” f: 1000:

Abonnementen. » „… AEBRIET A, 9% MEEGED TEAD HAES - 150—

Rulexemplaren”,205 APEL AO, MRI DG vl 0 - 450—

Bijdrage'uit'de, kas, 64. Soon, JMbt „Aer oen eld A - 1536.504
f 3136.504

Uitgaven:

HonoreMlart MENDENEL DE JPK sl, Ao rent ged f 300.

Druk-' en verzendkosten: . „4... ...... soto. - 2736.504

On voordien VAN mik ANA niee abn U A Ge -_ 100.—

f 3136.504

123

De aanbieding, ter plaatsing in het Tijdschrift, van een adver-
tentie voor het middel „mollendood” gaf aanleiding tot een
gedachtenwisseling over de al of niet wenschelijkheid van het
dooden van mollen, met het resultaat, dat, al mogen deze diertjes
in sommige gevallen dan ook schade teweegbrengen, het in ’t
algemeen niet gewenscht wordt geacht, ze op groote schaal te
verdelgen; zeker mag de Ned. Phytopathologische Vereeniging
dit niet in de hand werken, en de bedoelde advertentie zal
dus niet geplaatst worden.

Hierop bedankte de voorzitter het bestuur der Nederlandsche
Heidemaatschappij voor de verleende gastvrijheid en sloot de
Vergadering.

Daarna maakten de meesten der aanwezigen gebruik van de
geboden gelegenheid om, onder leiding van den Heer De Koning,
het fraaie museum der Heidemaatschappij te bezichtigen.

HET MUSEUM DER NEDERL. HEIDEMAATSCHAPPIJ
TE ARNHEM.

Reeds dadelijk bij het binnenkomen aanschouwen we een
fraai diorama, voorstellende, hoe een zware boschbrand in een
dennenbosch wordt tegengehouden door een zandweg, waarlangs
een berkensingel staat; aldus wordt het groote gevaar van dit
verschijnsel aanschouwelijk gemaakt, tegelijk met een be-
strijdingsmiddel; ook waarschuwen bijschriften tegen het ge-
dachteloos omgaan met vuur in onze bosschen.

We zien verder een volledige verzameling van de uitgaven
der Maatschappij, betrekking hebbende op: ontginning, bosch-
bouw, landbouw, ruilverkaveling en visscherij.

Belangrijk is voorts de mineralogisch-geologische afdeeling,
bevattende een fraaie verzameling mineralen en gesteenten en
een overzicht van de vorming van Nederland's bodem met: ge-
steenten, kaarten en afbeeldingen; ook is een afzonderlijke kast
gewijd aan het veen en aan de duingronden.

Verschillende kasten bevatten opgezette vogels en vogeleieren,
alsmede groepen van zoogdieren en afzonderlijke exemplaren
uit deze klasse, die een duidelijk overzicht geven van deze voor
de praktijk voor *t meerendeel zoo belangrijke dieren; ook de
reptielen en amphibieën zijn vertegenwoordigd.

Talrijke zwammen en zwamziekten, ook andere ziekten en
misvormingen van houtgewassen geven een beeld van de gevaren,
die den boschbouw van die zijde bedreigen ; eveneens een belang
rijke insektenverzameling en vele keurige praeparaten van
door insekten beschadigde houtgewassen en deelen daarvan.

124

We komen nu aan de bouwkundige afdeeling, die uiting geeft
aan het streven der Heidemaatschappij om het bouwen van
praktische en tevens smaakvolle boerderijen te bevorderen.
Daarna aan de afdeeling land- en weidebouw, met monsters
van kunstmeststoffen, zaadmonsters, drafnesvtiuinen, bestrijding
van onkruid, enz.

Een groot aantal teekeningen en platen toont het nut aan van
de ruilverkaveling, die door de Heidemaatschappij zoo krachtig
wordt bevorderd, al blijft wettelijke regeling ook zeer gewenscht.

De afdeeling visscherij toont ons allerlei vischtuigen ; anatomie,
ziekten en abnormaliteiten van visschen, vischvoer, een ver-
zameling zee- en zoetwatervisschen en andere dieren en planten,
die in onze binnenwateren voorkomen. Ten slotte geeft ons de
belangrijke afdeeling boschbouw tal van zaken te zien, die op
dit bedrijf betrekking hebben, o.a. allerlei houtsoorten en boom-
zaden, gereedschappen en een verzameling transparanten,
voorstellende gezichten van een landgoed te Hilvarenbeek.

Moge dit zeer korte overzicht menigeen tot een bezoek aan
dit hoogst bezienswaardige museum aansporen; nadere bijzon-
derheden geeft de „Gids voor het Museum”, een handig boekje,
dat aan den ingang verkrijgbaar is.

Dr. H. W. Heinsius,
Secretaris.

OVER DEN INVLOED VAN ENTING EN BASTAARDEERING
OP DE VATBAARHEID VOOR PARASITAIRE
AANTASTING.

Wanneer ik hier enting en bastaardeering samenvat om den
invloed daarvan op de vatbaarheid voor ziekten na te gaan,
moet ik, om misverstand te voorkomen, voorop stellen, dat
enting en bastaardeering twee geheel verschillende processen
zijn, die feitelijk al zeer weinig met elkaar te maken hebben.

Vroeger dacht men daar anders over; duidelijk blijkt dit b.v.
uit een van DARWIN's groote werken, dat in 1868 verscheen:
„On the variation of animals and plants under domestication’’
(het varieeren der huisdieren en cultuurplanten). De schrijver
wijdt hierin verscheiden bladzijden aan de z.g. entbastaarden en
zegt o.a. (blz. 460 van de Nederl. vertaling), na een beschouwing
over den beroemden „Adam's Gouden regen”: „Wij moeten het
buitengewone feit aannemen, dat twee verschillende soorten

125

zich door haar celweefsel kunnen verbinden en later een plant
voortbrengen ...., welke in elk gewichtig opzicht op een bastaard
gelijkt, die op de gewone wijze door voortplanting door middel
van zaad is ontstaan.” Hierop laat de geniale onderzoeker dan
volgen: „Ik zal daarom alle feiten mededeelen, die ik in staat
ben geweest te verzamelen, over de vorming van bastaarden
tusschen verschillende soorten of variëteiten, zonder de tusschen-
komst der seksueele organen...” Hij laat dan ook een groot
aantal voorbeelden volgen, die ook nu nog volstrekt niet van
belang zijn ontbloot en waaronder vooral ook de talrijke voor-
beelden van „entbastaarden”’ tusschen verschillende aardappel-
variëteiten onze aandacht trekken. Ook zijn de hier vermelde
waarnemingen niet verkeerd; alleen de opvatting als zou er in
wezen geen principieel verschil bestaan tusschen de door DAR-
WIN genoemde tusschenvormen en de langs geslachtelijken weg
ontstane bastaarden, bleek later geheel onhoudbaar te zijn.

Vroeger hielden velen het er voor, naar aanleiding van wat
men bij kruising van verschillende dieren vaak meende waar te
nemen, dat er bij bastaardeering in den regel een wezen moest
ontstaan, dat zoowat het midden hield tusschen de beide ouders,
zooals b.v. muilezel en muildier tusschen paard en ezel in staan.

Bij enting, zoo meende men, heeft in sommige gevallen de
onderstam een zoodanigen, diepgrijpenden invloed op de ent,
dat haar eigenschappen er sterk door gewijzigd worden : zoozeer,
dat ook hier een tusschenvorm zou ontstaan, weliswaar niet
tusschen twee ouders ‚ maar dan toch tusschen de twee verschil-
lende soorten of rassen, die in de enting bijeengebracht waren.
Dit was dus de overeenkomst tusschen de bastaardeering en
de enting: door beide konden tusschenvormen ontstaan, wezens,
die in verschillende eigenschappen tusschen twee andere in
stonden. Het is-echter in de laatste twintig jaren steeds duide-
lijker geworden, dat deze beschouwing op verkeerde gronden
berust en dat er inderdaad weinig of geen punten van overeen-
komst bestaan tusschen de verschijnselen, die zich bij enting
en die, welke zich bij ‘bastaardeering voordoen. Dit betere in-
zicht danken wij aan de erfelijkheidsleer.

Reeds in het midden der vorige eeuw ontdekte de Augustijner
monnik GREGOR JOHANN MENDEL de grondregels, waarop na
1900 een wetenschap werd opgebouwd met een snelheid, die aan
moderne „revolutiebouw’’ doet vanni. maar ongetwijfeld van
solieder constructie.

Deze wetenschap heeft ons eerst goed duidelijk gemaakt,
dat men ieder organisme weliswaar niet moet beschouwen. als
een vaste en onveranderlijke grootheid, doch evenmin als iets

126

wat onder invloed der uitwendige omstandigheden zich. onbe-
perkt laat wijzigen en vervormen. Wij weten thans, dat in ieder
levend wezen een vast stel grondeigenschappen (factoren, genen)
gegeven is; aan dit stel wordt door omstandigheden, waaronder
het zich ontwikkelt, niets gewijzigd en het wordt onveranderd
weer aan de nakomelingen overgedragen. De wijze echter waarop
deze grondeigenschappen zich uiten, de uiterlijke verschijning
dus van plant of dier, met al zijn tallooze door onze zinnen
(direct of indirect) waarneembare eigenschappen, hangt in hooge
mate van de omstandigheden af, waaronder het opgroeit. In
welken vorm het organisme zich ook voordoet, of het gunstige
of ongunstige levensvoorwaarden heeft gevonden voor zijn. indivi-
dueele ontwikkeling, of het „normaal of sterk .„abnormaal’’
tot uiting is kunnen komen, dit heeft ten slotte geen wezenlijken
invloed op het stel grondeigenschappen, dat aan de nakome-
lingen wordt overgeërfd.

Doordat men deze dingen scherp heeft leeren onderscheiden:
het wezen van het organisme, bepaald door de grondeigen-
schappen alleen, en de „uiterlijke verschijning’, voor ieder
individu afzonderlijk bepaald door uiterlijke omstandigheden
in samenwerking met deze grondeigenschappen, eerst daardoor
is men in staat geweest zich duidelijk te maken, dat er tusschen
de verschijnselen van enting en bastaardeering al heel weinig
overeenkomst kan bestaan.

In de eerste plaats heeft men geleerd, dat er bij bastaardeering
volstrekt niet altijd een plant of dier ontstaat, dat in eigenschap-
pen tusschen de beide ouders in staat. Wanneer men een ras
met witte bloemen kruist met een roodbloemig, kàn er
een bastaard met rose bloemen ontstaan, maar dit is geen vaste
regel; er zijn voorbeelden te over van bekend, dat er dan een
bastaard met roode bloemen optreedt, die uitwendig niet van
de eene ouder is te onderscheiden. Er zijn echter ook andere
gevallen, waarbij de bastaard geheel anders is, b.v. bij kruising
van bepaalde lichtgele en witte rassen van het leeuwenbekje
ontstaat een bastaard met lichtroode bloemen; bij kruising van
zekere witte kippenrassen, waarbij dus beide ouders wit zijn,
ontstaat een levendig gekleurde bastaard; het zou niet moeilijk
zijn aan deze voorbeelden nog vele andere toe te voegen.

Dit zal wellicht velen, die met de verschijnselen der erfelijk-
heid minder bekend zijn, vreemd aandoen; toch zal het bij eenig
nadenken spoedig minder zonderling worden. Men moet be-
denken, dat de uitwendig waarneembare eigenschappen ons nog
maar zeer weinig leeren van de grondeigenschappen: In de
eerste plaats zijn deze waarneembare eigenschappen — zooals wij

127

reeds zagen — afhankelijk van uitwendige invloeden; doch ook
afgezien daarvan, zijn zij volstrekt geen trouwe afspiegeling
van de grondeigenschappen. Zoo kan het zijn, dat twee kippen,
die oogenschijnlijk in alle opzichten overeenstemmen en ook
dezelfde witte kleur vertoonen, toch nog verschillende stellen
van grondeigenschappen hebben; hierdoor kunnen zich bij krui-
sing zeer onverwachte, op het eerst gezicht verrassende dingen
voordoen.

In de tweede plaats weten wij thans, dat de specifieke grond-
eigenschappen (het stel der factoren of genen) door uitwendige
invloeden niet gewijzigd worden. Wanneer wij dus zouden zien,
dat een ent, op een bepaalden onderstam geplaatst, eenigszins
gewijzigd werd, geeft ons dit nog niet het minste recht, van een
entbastaard te spreken. Zelfs indien de veranderingen van dien
aard zijn, dat de ent meer gaat gelijken op den onderstam, is daar
nog geen reden voor. Immers we zagen reeds, dat het volstrekt
geen doorgaand kenmerk van een bastaard is, dat hij in eigen-
schappen tusschen de beide ouders in staat. We moeten aanne-
men, dat de ent zijn vaste stel grondeigenschappen meebrengt
(nl. het stel factoren, eigen aan de plant, waarvan de ent
genomen werd); en evenals een plant zich verschillend kan voor-
doen, al naar zij op mageren zandgrond of op klei, in de volle
zon of in de schaduw enz: opgroeit, evenzoo kunnen bepaalde
eigenschappen der ent gewijzigd worden, doordat ze op ver-
schillende onderstammen geplaatst wordt. Hierdoor immers
kunnen de verschillende enten in zeer uiteenloopende omstandig-
heden komen: de verschillende onderstammen nemen niet alle
dezelfde hoeveelheid water uit den bodem op en evenmin zijn
de voedingszouten er in dezelfde verhoudingen in opgelost; de
verzorging met deze stoffen zal dus voor de enten niet dezelfde
zijn; de stofwisseling der onderstammen verschilt min of meer
en de producten daarvan kunnen hun invloed op de ent doen
gevoelen, enz.

„Steeds zal men dus, wanneer men veranderingen in de
ent waarneemt — hetzij, dat dit morphologische zijn, b.v.
in vorm of grootte der bladeren, of physiologische, b.v. een
rijkere bloei — er op bedacht moeten zijn, dat er van de vorming
van een soort bastaard in geen geval sprake kan zijn. Prof.
WINKLER, die in zijn „Untersuchungen über Propfbastarde”’,
1912, deze vraagstukken zeer uitvoerig heeft behandeld, geeft
daarvan het volgende voorbeeld: Wanneer men een tak van een
plant met gaafrandige bladeren op een onderstam plaatste met
gedeelde bladeren, en men zou nu opmerken, dat nadat de
vergroeiing tot stand gekomen was, de ent ook gedeelde bladeren

128 _—__«

ging voortbrengen, dan zou men geneigd zijn aan te nemen,
hierin een. beïnvloeding van de specifieke eigenschappen van de
ent te zien (d.w.z. een soort van bastaardvorming). Maar dan
zou men toch eerst eens goed dienen na te gaan, hoe de plant,
die het entrijs geleverd had, zich bij verschillende watervoor-
ziening gedroeg. Het zou b.v. kunnen zijn, dat het een plant
was als b.v. Symphoriearpus (de sneeuwbes), die bij matigen
watertoevoer enkelvoudige, bij rijkelijken wateraanvoer gedeelde
bladeren voortbrengt. Eerst wanneer men goed geconstateerd
had, dat de plant, waarvan het entrijs afkomstig was, onder
geen omstandigheden gedeelde bladeren voortbracht, zou men
mogen denken aan een specifieke verandering, een soort van
entbastaardvorming. Men zou dan echter ook nog moeten
aantoonen, dat bij vegetatieve vermeerdering deze bastaard
zijne gedeelde bladeren behield.

Deze inleiding moge voldoende zijn om duidelijk te maken,
dat de verschijnselen, die zich bij bastaardeering en bij enting
voordoen, al heel weinig met elkaar te maken hebben; men
doet dan ook wel het best, het tot verwarring aanleiding gevende
woord „entbastaard’”’ geheel te vermijden.

Wanneer ik enting en bastaardeering desondanks hier heb
samengevat, is het omdat bij beide veranderingen in verschil-
lende eigenschappen zich kunnen voordoen. Wij moeten ons
echter goed voor oogen houden, dat bij de bastaardeering deze
eigenschappen berusten op de vorming van een nieuw stel
grondeigenschappen, terwijl we bij enting te doen hebben met
een wijziging der eigenschappen door uitwendige omstandigehden.
Dergelijke wijzigingen noemt men in de erfelijkheidsleer thans
gewoonlijk modificaties; daar zij in dit geval wel grootendeels
berusten op het verschil in de door den onderstam toegevoerde
stoffen, zouden we kunnen spreken van voedingsmodificaties.
Men moet dan echter het woord „voeding” in ruimen zin
nemen.

Wij willen nu nagaan wat er bekend is van de verandering der
vatbaarheid voor parasitaire aantastingen en hierbij beginnen
met de enting.

H. A. A. VAN DER LEK.

(Wordt vervolgd.)

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTEN-
KUNDIGE) VEREENIGING.

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

eeN

Pror. DR. J. RITZEMA BOS.

ZEVEN EN TWINTIGSTE JAARGANG — (1921).

hed

" Twaalfde aflevèring.

p DINH D::

Blz |
Mededeeling van den pakiinpseuter NEE . 129
J.F. VOGEL. De beukenspringkever mg Piek L) . 129
__Pokziekte van het pereblad . EN
jn Boekbespreking En A LT
de RITZEMA BOS. Beunopte. anteekeliseen. op di gebied air
van de plantenslektenkunde s ; 133
ABONNEMENT

Het tijdschrift is -in den Boek-
handel verkrijgbaar à f 4.00; voor

het Buitenland à f 5.—.(Voor België
dus 5 Nederlandsche guldens, niet
fB. 10.)

_ Betalingen aan Dr. H. J. CALKOEN,
Penningm. der Nederl. -Phytopa-
thologische Vereeniging, ° ee Pep-
pel”, Dieren.

(Afzonderlijke afleveringen worden
miet verstrekt.)

ADVERTENTIËN

Prijzen per plaatsing:
Ie pag. f 3.
1 Bes

ia VAR £ g=

Deze prijzen gelden voor een
Jaarcontract (12 plaatsingen).

Bij éénmalige plaatsing worden
de prijzen met 20 0%, bij driemalige
plaatsing met 15 % en bij zesmalige
plaating met 10 % verhoogd.

Voor ‘plaatsing wende _ men
zich tot den Onder-Voorzitter der
Nederl. Phytopathologische Veree-
niging, H. LINDEMAN, Boothstraat
18, Utrecht.

DRUK : H. VEENMAN, WAGENINGEN.

Prima oplosbaar

Vrachtboomcarbolineum Krimpen”

in elke verlangde hoeveelheid.

CREOLINE KRIMPEN”

Het beste middel voor afdoend reinigen
van veestallen.

SPROEIWERK TUIGEN

in diverse grootten, voor alle land- ‚en
tuinbouwbedrijven.

Vraagt geïllustreerde gratis brochures.
Vereenigingen en inkooporganisaties spe-
ciale condities.

Houtcarbolineum, Koolteer, Asphaltpapier, -
Nachtvorstbriketten, Blackvarnish
(Yzerlak )

_N.V. Utrechtsche Asphaltfabriek

Afd. Teerproducten v. Land- en Tuinbouw. Maliebaan 35, Utrecht

DRUKKERIJ H. VEENMAN

N.V. Het Landbouwkantoor geen
Noord-Holland LEVERT ALLE SOORTEN
rens _|_ DRUKWERKEN
Kunstmeststoffen TEGEN CONCURREERENDE PRIJZEN zi
dt E Ae

Een MODERNE INRICHTING

\
\

gussnennnsnsns ooo
Laat elk Lid onzer Vereeniging een ö
nieuw Lid aanbrengen!
Aanmelding s.v.p. bij den Penningmeester OR
Dr. H. J. CALKOEN 5
„De Peppel” — DIEREN Om
Of
oo)

DE LEUR
Tuinbouwgereedschap-

pen en IJzerwaren

Oudegracht 30 bij de Zandbrug
Tel. 1305 = UTRECHT, d Tel. 1305

Weder aangekomen

7 nin ln > de zelfwerkende sproeima-
U rm hj chine „Calimax'”’, vervaar-
T Hij K digd van geel koper, dus
bestand tegen alle bekende
spuitvloeistoffen. Voorzien
van groote kraan, waarin
zeeft. Totaal inhoud 20 liter,
„vtoeistof inhoud 16 liter.
De afwerking als van voor
den oorlog. Bij ons in wer-

king te zien.

Prijs op aanvraag.

Geelkoperen Handspuiten
in. diverse lengten voor-
handen.

Tuinbouwmaatschappij De Nederl.
— „GELDERLAND” Pomologische Vereeniging

helpt hare leden bij den

te NEEDE. | aankoop van alle goede
B. BESTRIJDINGSMIDDELEN
° _ Schriftelijke adviezen betref-
Specialiteit Vruchtenplantsoen. | fende de bestrijding van planten-
/ ziekten. en schadelijke insekten _

_Boomgaard= en. Tuinaanleg. zijn voor de leden gratis. |
3 ë Bureau der Vereeniging Rijnkade 8,

Tuinarchitectuur. UTRECHT.

Theorie en praktijk zijn het eens.

Chilisalpeter ís de beste stikstofmest

a) Omdat het voor de planten direct opneembaar is,
b) Omdat er aan zijn gebruik geen practische be=
zwaren verbonden zijn.
Inlichtingen, brochures etc. geeft gratis
Het Inlichtingsbureau voor Chilisalpeter
BUITENHOF 30, DEN HAAG

Phi

Jee ci er We, Ee BAN

eed ‘Koninklijke Bonaert ie va is
PE PIERRE LOMBARTS (BAN * 5
ZUNDERT. â ,

rilde, Telef. No. 4. ;
Telegr.-adres: LOMBARTS-ZUNDERT. f
CAN EN TUINDOUWIBLIOTHEEK

Speciaal adres voor:
Pp onder redactie van

Dennenpl. Coniferen, Vruchtb., |M r. B. Lönnis, Prof. Dr. J. Ritzema Bos,
Groenbl. Planten, Rozen, enz. Dr. P. van Hoek en Leonard A, Springer. lj

Een ‚ger grootste Vruchtboomenculturen

van Nederland. PLANTENLEVEN

+ 125000 etuks in voorraad. Proeven en beschouwingen over
eenige der voornaamste levens- _
verschijnselen van de plant

door Dr. E. GILTAY

Hoogleeraar aan de Landbouw-

EEEN hoogeschoot te Wageningen.
| Eerste deel: DE ONTWIKKELING
Verschenen: Deel XXI, 3de Ver- |I VAN GEWASSEN TOT AAN DE,

handeling van de ‚„Mededeelingen VOORTPLANTING

Voor soortechtheid wordt ingestaan,
anders andere in de plaats. :

„Met 51 figuren waarvan vele naar de
der Landbouwhoogeschool’’: natuur geteekend door L. Raemaekers.

Tweede druk. - Prijs gecart, f 1.90
EEN NIEUWE HYDRAULISCHE Tweede deel: DE VOORTPLANTING

TREKKRACHTMETER Met een titelportret van Ch. Darwin en sf
36 verdere; illustraties, waarvan vele
DOOR naar de natuur, ’t zij geteekend door
( L. Raemaekers, of. gefotografeerd.
Ir. M. W. POLAK Tweede vermeerderde druk

Prijs, gecartonneerd ...-.. £1,90
“Geen toeslag. ne

Uitgaven. van J. B. WOLTERS
H. Veenman, uitgever, Wageningen GRONINGEN - DEN HAAG

Prijs f 1.30

… voor ‘t ontsmetten van Uwe zaaizaden en _ RBR 15

SOCA

tot het bestrijden van schadelijke zwammen ‘en insecsn', in
den ooft- en tuinbouw, |

Vraagt brochures en prijsopgave aan: od p

N.V. KUNSTMESTHANDEL voorheen HULSHOF & Co
MALIEBAAN 52 - UTRECHT

Alleenvertegenwoordiger van de Farbenfabriken vorm.
FRIEDR. BAYER & Co., Leverkusen bij Keulen.

NEDERLANDSCHE PHYTOPATHOLOGISCHE (PLANTENZIEKTEN-
KUNDIGE) VEREENIGING.

TIJDSCHRIFT OVER PLANTENZIEKTEN

ONDER REDACTIE VAN

Pror. Dr. J. RITZEMA BOS.

Zeven-en-twintigste Jaargang — rz2e Aflevering — December 1gz21

MEDEDEELING VAN DEN PENNINGMEESTER.

Het geschiedt nu en dan dat de Penningmeester onzer Ver-
eeniging een aanvrage ontvangt naar vroegere jaargangen van
dit Tijdschrift; heeft die betrekking op jaargangen 1—13 en 16,
dan moet steeds het antwoord luiden dat die niet meer voorradig
zijn. Mochten er onder de leden of onder de geabonneerden
op het Tijdschrift zijn die een of meer der genoemde jaargangen
wenschen af te staan voor den kostenden prijs (f 1.25, mits
volledig en volkomen ongeschonden), dan verzoekt de Penning-
meester hun hem daarvan mededeeling te willen doen.

DE BEUKENSPRINGKEVER
(Orchestes Fagi L.).

Het zal menigeen opgevallen. zijn, dat onze beuken dezen
zomer er in Juni al niet meer zoo frisch uitzagen als in andere
jaren. De oorzaak hiervan was het buitengewoon talrijk voor-
komen van den beukenspringkever. Het kevertje doet ieder
jaar van zijne aanwezigheid blijken, doch dezen zomer op op-
vallende wijze.

Het insect behoort tot de snuitkevers en heeft een flink spring-
vermogen; de larve behoort tot diegene, welke de bladeren minee-
ren, d.w.z. zij houdt verblijf in en voedt zich met het tusschen
boven- en onderhuid gelegen bladmoes.

De kleur van dit snuitkevertje is zwart, de bovenzijde is fijn
grijs behaard, hetwelk met een vergrootglas kan waargenomen
worden, de lengte bedraagt 2—2,5 m.M. De lange, dunne,
zwarte, 1 m.M. lange snuit duidt reeds dadelijk aan, dat we met
een snuitkever te doen hebben.

Hoe verricht nu dit insect zijn schade? De overwinterde
kevers komen, wanneer zich de eerste bladeren ontplooien, uit

130

hunne schuilhoeken te voorschijn. De wijfjes leggen de eitjes
één voor één aan de middennerf der bladeren, soms méér aan.
hetzelfde blad. De larven gaan, zich met het bladmoes voedende,
tusschen de beide bladoppervlakten door, totdat zij aan den
rand van het blad zijn gekomen. Naarmate de larve groeit,
wordt ook de gang breeder; de uitwerpselen kan men ook in
de gangen vinden. Wanneer de larve dicht aan den rand is ge-
komen, gaat zij haar gang aanmerkelijk verbreeden. Hier ver-
popt zich de larve in een rond ecoconnetje. Het larve-stadium
duurt ongeveer een maand, terwijl de poptoestand ongeveer
14 dagen duurt. Daar de eieren in het laatst van April al gelegd
worden, verschijnen omstreeks half Juni de eerste nieuwe kevers.
Deze knagen de bekende ronde gaatjes in de beukenbladeren.
Ook de overwinterde kevers doen dit en wanneer de gezwollen
bladknop nog maar pas de blaadjes het licht doet zien, zijn deze
soms al met tal van gaatjes doorboord. De nieuwe kevers gaan
ook op de vruchten over. Daar de beuken dit jaar flink beladen
zijn met vruchten en de kevers in zoo’n groot aantal voorkomen,
kon men dit jaar het kevertje eens goed gadeslaan. Andere
jaren is dit niet zoo gemakkelijk, daar men ze overdag haast niet
op de bladeren ziet. Zij laten zich ook volstrekt niet storen en
bij aanraking springen ze een heel eind weg.

Het spreekt vanzelf, dat wanneer bijna alle bladeren van den
beuk door de larve van den beukenspingkever gemineerd zijn,
dit eenigszins met aanwasverlies gepaard zal gaan. De plaatsen,
waar het bladmoes weggegeten is, worden spoedig door ver-
droging bruin en dit bruin worden valt juist sterk op aan het
einde van het blad waar de gangen zich zoo sterk verbreed
hebben.

Wanneer beukenbladeren door late vorst bevroren zijn,
vertoonen deze ook een bruine kleur, doch zijn dan meer geheel
verschrompeld en men mist de gangen der larven. ‘Deze beide
beschadigingen zijn dus niet moeilijk uit elkaar te houden.

De kever huist het meest in oudere bosschen, doch jonge
heesters spaart hij ook niet. Ik deelde reeds mede, dat de
kevertjes ook aan de nog onrijpe beukenvruchtjes knaagden.
Deze worden hierdoor in hun verderen groei gestoord, verdrogen
en. geven loos zaad; een deel van de beukenoogst kan hierdoor
dus verloren gaan. Niet alleen in ons land doch ook in de om-
streken van Cassel en in de prachtige oude bosschen in het Deister-
gebergte bij Hannover kwam het bewuste kevertje dit jaar in
groot getal voor. Verschillende houtvesters aldaar deelden mij
mede, dat zij het sinds langen tijd niet in zoo’n omvang hadden
waargenomen. Begin Juni zagen die bosschen er uit alsof het

131

reeds herfst zou worden. Weermiddelen tegen dit insect bestaan
er niet.

Het Loo, 20 Sept. 1921. J. F. Voarr.

( Vlugschrift No. 38 van den Planten-
ziektenkundigen Dienst.)

POKZIEKTE VAN HET PEREBLAD.

Beschrijving en oorzaak. Zoodra de blaadjes zich ontplooien,
bemerkt men, vooral bij leiboomen en pyramiden, minder bij
hoogstam, op sommige bladeren roode vlekjes aan weerszijden
van de hoofdnerf. Het blad blijkt ter plaatse van deze vlekjes
eenigszins opgezwollen, zoodat er puistjes of pokken ontstaan,
vandaar de naam. De vlekken zijn niet altijd rood, maar dikwijls
geelgroen, lichter dan het normale blad, later worden zij bruin
en dor. De opzwelling wordt veroor-
zaakt doordat de opperhuid aan
beide zijden van het blad naar buiten
is gebogen. Dit is het gevolg van
een abnormale vergrooting van de
bladmoescellen, vooral in de lengte.
Deze cellen komen daardoor los van
elkaar te liggen, waardoor het blad
op de pokkige plekken min of meer
sponsachtig wordt. Aan de onderzijde
heeft de pok een kleine opening.
Meestal zijn verscheiden bladeren
aan denzelfden twijg aangetast; dat
zijn bladeren, die zich allen uit den-
zelfden knop hebben ontwikkeld. In
zulk een knop hebben dan galmijten,
de veroorzakers der ziekte, overwin-
terd. Deze galmĳjten, Wriophyes (—=
Phytoptus) pyri Nal. zijn zeer kleine,
: hoogstens °/o m.M. lange diertjes, be-
hoorende tot de spinachtige dieren. Hun lichaam is langge-
atrekt, wel 6 maal zoo lang als breed, bijna rolrond, van achte-
sen een weinig toegespitst, het stompere vooreinde is voorzien
van 4 korte pootjes. De kleur is wit, de huid fijngeringd. De
mijten overwinteren bij voorkeur onder de tweede en de derde
laag der knopschubben, dikwijls in menigte, tot vijftig toe, bij
elkander. In het vroege voorjaar bevindt zich een enkele vrou-
welijke mijt in de kleine roode puistjes, waarin zij met ver-
scheiden dagen tusschenpooze 5 of 6 eieren legt. Deze moeder-

132

mijten schijnen daarna af te sterven, men vindt althans in Mei
bijna nooit mijten in de pokken, maar wel de zeer kleine eitjes,
die slechts */2o m.M. groot zijn. Terwijl de bladeren zich verder
ontplooien, komen de eieren uit; de mijten, die er uit ontstaan,
verlaten na eenigen tijd de pok en kruipen door de huidmondjes
op andere plaatsen van hetzelfde blad of van andere bladeren
naar binnen, waar dan weer nieuwe pokken ontstaan. Deze trek
schijnt geruimen tijd te duren, in elk geval tot midden in
den zomer toe. Omstreeks dien tijd beginnen de pokken bruin
en dor te worden; is een blad sterk er mee bezet, dan sterft
dit geheel af; minder aangetaste bladeren, die ten deele bruin
zijn geworden, kunnen met die bruine deelen niet meer func-
tioneeren, zoodat de bladwerkzaamheid soms sterk verminderd
wordt, zeer ten nadeele van den oogst van ’t loopende jaar en
van de vorming der knoppen voor het volgende, terwijl de
geheele groei van den boom er door lijdt. Ook worden soms
jonge peertjes aangetast, deze gaan dan òf geheel ten gronde
òf het worden kleine, misvormde vruchten. Behalve op pere-
bladeren, vindt men de pokken ook wel op lijsterbesbladeren.
In Amerika worden ook appels aangetast. In Engeland is dit
eveneens enkele malen waargenomen, doch tot dusverre nog.
niet hier te lande. Als de pokken gaan verdrogen, verlaten
de mijten ze en begeven zich naar de jonge knoppen, waar zij
tusschen de schubben in kruipen en daar den winter doorbrengen.

Bestrijding. Daar de mijten niet dieper dan tot de derde laag
schubben in de knoppen zitten, kan men ze bestrijden door een
besproeiing in den winter met een krachtig werkend middel b.v.
carbolineum (7 $ %) zie vlugschrift Nr. 8, of Californische pap
lop 5, d.i. een deel van de in den handel verkrijgbare of zelf
uit zwavel en kalk bereide pap (zie daartoe vlugschrift Nr. 7)
verdund met 5 deelen water. De carbolineumbesproeiing moet
geschieden, voordat er eenige werking in de knoppen is, omdat
men anders beschadiging krijgt. De besproeiing met Califor-
nische pap mag desnoods iets later plaats hebben, doch in elk
geval voordat de knoppen duidelijk uiteen gaan schuiven.

Ook in den zomer is de bestrijding mogelijk, echter is zij dan
moeilijker uitvoerbaar, en het resultaat minder zeker. Wanneer
men nl. alle met pokken bezette bladeren afplukt, voordat de
pokken bruin zijn geworden, verwijdert men daarmede de mijten,
voordat zij de knoppen ter overwintering hebben betrokken.
Dit moet echter niet te vroeg geschieden, om den boom zoo lang
mogelijk in het genot van zijne bladeren te laten. Verder kan
men tijdens het trekken der mijten er vele dooden door de boo-
men bij warm, zonnig weer herhaaldelijk te bestuiven met fijne
zwavel, nl. bloem van zwavel of nog beter de fijnere geblazen
zwavel; ook eenige bespuitingen in dien tijd, dus in de maanden
Juni en Juli, met een mengsel van 3 ons bloem van zwavel in

133

100 L. water, waarin een ons gewone groene of gele zeep is opge-
lost, hebben het zelfde resultaat. Tegen andere soorten van
mijten, nl. de z.g. roode spin (zie vlugschrift 36) is zwavellever
zeer werkzaam gebleken; naar alle waarschijnlijkheid zal deze
in groengrijze brokken bij drogisten verkrijgbare stof ook op de
galmijten een doodende werking uitoefenen. Men moet er een
0.4 % (4 gram p. L.), oplossing in water van maken en daarmede
de boomen bespuiten. Voor de bestuiving is een zwavel-verstui-
ver noodig, zooals die in verschillende prijzen in den handel
verkrijgbaar zijn; voor de bespuiting moet men een sproei-
machine hebben (zie over de aan Sproeimachines, in verband met.
de te verspuiten stoffen, te stellen eischen: Vlugschrift Nr. 5).

BOEK BESPREKING.

Pror. DR. J. RirzeMmaA Bos en T. A. C.
SCHOEVERS, „Ziekten en Beschadigingen der
Landbouwgewassen”’, 2e Deel. Vierde, geheel
gewijzigde druk. — Groningen en Den Haag,
J. B, Worrers’ U. M., 1921.

Thans is ook van het tweede deel van dit werk de vierde
druk verschenen. Zooals reeds bij de aankondiging van het
eerste deel in dit tijdschrift (26e jaargang, blz. 111) is mede-
gedeeld, zullen in de nieuwe, uit vijf deeltjes bestaande uitgave
de ziekten en beschadigingen besproken worden in de volgorde
der gewassen, waaraan zij voorkomen, daar dit het gebruik
voor den praktischen landbouwer zooveel vergemakkelijkt;
om nu echter niet telkens in herhalingen te moeten vervallen,
worden eerst verschillende algemeene zaken behandeld, waarmee
in het eerste deeltje een begin werd gemaakt, en dat in dit
tweede wordt voortgezet.

Eerst worden maatregelen en middelen besproken ter be-
strijding en ter voorkoming van ziekten en plagen, nl. le ver-
schillende voorbehoedmiddelen; 2e. de technische bestrijding,
het toepassen van verschillende bestrijdingsmiddelen; 3e. de
„biologische bestrijding” (d.i. de hulp inroepen van de natuurlijke
vijanden der onze kultuurplaten belagende organismen) en
4e. de wettelijke voorschriften betreffende de bestrijding en
wering van schadelijke dieren en plantenziekten en aangaande
de bescherming van nuttige dieren.

Daarna komen achtereenvolgens ter sprake de schadelijke
planten en dieren, die allerlei soorten van gewassen benadeelen,

Onder le. vinden we allerlei kultuurmaatregelen behandeld.

134

zooals vruchtwisseling, tijd en wijze van zaaien, rijenteelt, op-
ruimen van oogstresten, enz., enz., kortom alles, wat mee kan
helpen om ziekten en plagen onder de landbouwgewassen te
voorkomen; onder 2e. eerst de middelen tot afweer van dieren,
die de planten of hun zaden eten, of wel van insekten, die er
haar eieren aan leggen, bijv. de „koolkragen” tot afweer van de
koolvlieg; daarna bestrijdingswijzen zonder en eindelijk met
bijzondere hulpmiddelen, nl. fungiciden (middelen, die para-
sitische zwammen dooden), insecticiden (insektendoodende stof-
fen) en herbiciden (onkruiddoodende middelen). De onder 3e.
genoemde biologische bestrijdnig wordt slechts kort besproken,
daar die tot nog toe voor den landbouw weinig belangrijke resul-
taten ‘heeft opgeleverd. Bij de wettelijke maatregelen komt
natuurlijk ook onze belangrijke Plantenziektenkundige Dienst
te sprake.

Van de schadelijke planten worden de parasitische zaad-
planten afzonderlijk besproken, en verder wordt een en ander
gezegd over woekerplanten in ’t algemeen en over de beteekenis
der onkruiden voor onze kultuurgewassen. Van de dieren vinden
we: haas en konijn, boschmuis, dwergmuis, hamster, veldmuis,
woelrat, vogels in ’t algemeen, ringmusch, huismusch, kneutje,
vink, kraaien, duiven, ganzen en eenden, engerlingen, ritnaal-
den, aardrupsen, emelten, veenmol, bladluizen, oprollers,
mijten, slakken, aaltjes (parasitische wormpjes) in ’t algemeen
en drie soorten daar-an in ’t bijzonder. Al deze dieren en planten
zijn niet aan één bepaald kultuurgewas gebonden. In de volgende
drie deeltjes zullen nu de ziekten en plagen worden behandeld,
waarmee dit wel het geval is.

Ook dit tweede deeltje is algemeen bevattelijk geschreven,
bevat veel nieuws naast het van vroeger bekende en wordt door
talrijke goede afbeeldingen verduidelijkt.

BEKNOPTE AANTEEKENINGEN OP PLANTENZIEKTEN-
KUNDIG GEBIED.

40. Coccobacillus insectorum malacosomae, een nieuwe para-
siet uit het bloed van verschillende rupsen. In de „Comptes
rendus de l’Academie des Sciences”, Paris (1920, pag. 206—208)
komt een artikel voor van HOLLANDE en VERNIER over eene
tot dusver nog niet bekende bacterie, die oorzaak is van de sterfte
van verschillende rupsen. Van (Gastropacha castrensis werd een

135

groot aantal rupsen, die op Poterium Sanguisorba leefden, ver-
zameld. Het bleek dat ongeveer 50 % van deze rupsen ziek
waren. De schrijvers isoleerden uit het bloed der geïnfecteerde
rupsen eene bacteriesoort, die zeer pathogeen bleek te zijn voor
Gastropacha castrensis en ook voor Vanessa Urticae. Deze
_ rupsen stierven 24 uren nadat men de bacteriën had gebracht
in het darmkanaal of in den bloedstroom. De rupsen van
Gastropacha neustria (de ringelrups) werden zelfs reeds 12 uur
nadat de bacteriën in het bloed werden gebracht, gedood;
als men deze rupsen de bacteriën liet opnemen met het voedsel,
werden zij niet alle besmet en slechts 30 tot 63 procent
stierven.

41. De peritheciën van den eikenmeeldauw in Duitschland.
Dr. J. BeaRENs heeft in „Zeitschrift für Pflanzenkrankheiten”’,
Bd. XXXI (1921), Heft 3—4, blz. 108—110, over dit onderwerp
eene mededeeling gepubliceerd. De eikenmeeldauw heeft zich
sinds 1907 als eene ernstige ziekte van het eikenhakhout en de
jonge eikenboompjes in kweekerijen in Europa vertoond, en
zich daar in de volgende jaren al spoedig zeer sterk verbreid,
zoodat hij sindsdien in alle deelen van Westelijk Midden-Europa
eene ernstige plaag is geworden, die elk jaar in meerdere of
mindere «mate voorkomt. Juist door de sterke mate, waarin het
epiphytisch (buiten op de bladeren en jonge scheuten) levende
mycelium zich verbreidt en door de énorme massa’s conidiën,
die dit mycelium voortbrengt, is de eikenmeeldauwzwam
oorzaak van eene zeer ernstige ziekte geworden. Maar de peri-
theciumvorm dezer zwam vertoont zich in Europa niet dan
hoogst zelden: een verschijnsel, dat zich ook bij verschillende
andere meeldauwzwammen voordoet, o.a. bij den echten
meeldauw van den wijnstok (Oidium Tuckeri — Unecinula
spiralis). Slechts éénmaal nog was tot dusver het ontstaan van
peritheciën bij de eikenmeeldauwzwam in Europa ontwijfelbaar
vastgesteld, nl. door ARNAUD en Forex in 1911 in Cavillargues
(Dept. du Gard). Het bleek den ontdekkers dat onze Europeesche
eikenmeeldauwzwam moet worden geïdentificeerd met de in
Amerika voorkomende eikenmeeldauwzwam Microsphaera quer-
cina Barr. — M. extensa Cook et Peck, welke zwam SALMON
in zijne Monographie der Erysipheeën als een vorm van M. Alni
beschouwt en waaraan hij den naam M. Almi extensa Salmon geeft.
Het is vrijwel zeker dat vroeger gevonden peritheciën van op
eiken voorkomende meeldauwzwammen niet behoorden bij de
zwam, die sedert 1907 als de oorzaak van den beruchten ge-
wonen eikenmeeldauw zoo algemeen in Europa optreedt.

136

Nu heeft Dr. J. BEHRENS in October 1920 in de buurt van
Hildesheim op één enkel eikenblad, dat door den meeldauw was
aangetast, peritheciën van eene meeldauwzwam gevonden,
welke door hem en ook door Prof. NeeeR werden herkend als
Microsphaera-peritheciën, identiek met die, welke ARNAUD en
Forex op door eikenmeeldauw aangetaste eikenbladeren hadden
aangetroffen. Naast donkere, bijkans zwarte, rijpe peritheciën,
werden ook jongere, bruine en gele, peritheciën gevonden. Alle
peritheciën stonden op het blad in een hoop bij elkaar: de
jonge exemplaren rondom de oude.

Hoe komt het nu, dat perithecium-vorming bij den eikenmeel-
dauw in Europa zoo hoogst zelden voorkomt, terwijl dezelfde
meeldauwzwam in Amerika, ook op Europeesche soorten van
eiken, geregeld peritheciën vormt? Op deze vraag moeten wij
het antwood schuldig blijven. BEHRENS kan zich niet voorstellen,
dat hier klimatologische verschillen tusschen de Oude en de
Nieuwe Wereld in ’t spel zouden zijn. Hij werpt de mogelijkheid
van eene andere hypothese op. Zooals men weet, worden de
peritheciën der meeldauwzwammen gevormd langs geslachte-
lijken weg, n.l. door versmelting van den protoplast van een zeker
gedeelte van een myceeldraad met dien van een ander gedeelte
daarvan of van een anderen myeceeldraad; de eene protoplast
fungeert dan als mannelijk element en de andere als vrouwelijk
element. Nu zou het, volgéns BEHRENS, kunnen zijn, dat de
zwam van den eikenmeeldauw heterothallisch was; dat wil
zeggen: dat uit bepaalde conidiën een mycelium zou ontstaan,
dat alleen mannelijke cellen voortbracht en uit andere conidiën
een mycelium, ’t welk alleen aan vrouwelijke cellen het aanzijn
gaf. Wanneer nu van uit Amerika alleen eikenbladeren met
mannelijk mycelium in Europa waren ingevoerd of alleen eiken-
bladeren met vrouwelijk mycelium, dan zou het uitblijven van
peritheciumvorming in Europa van zelf spreken. En dan zou
daarmee ook verklaard zijn de kolossale ontwikkeling van het
vegetatieve mycelium in Europa, alsmede de overmatig sterke,
lang aanhoudende conidiënvorming in ons werelddeel. Immers
met de vorming van peritheciën komt de uitbreiding van het
mycelium en de vorming van eonidiën tot afsluiting; waar geen
peritheciën ontstaan, gaan laatstgenoemde processen door, zoo
lang de weersomstandigheden het veroorloven.

Maar, zal men vragen, strijdt tegen deze opvatting niet het
feit, dat dan toch — zij het bij hooge uitzondering — ook in
Europa peritheciumvorming werd waargenomen? Neen, ant-
woordt BEHRENS; bij de plantaardige organismen zijn, ook bij
scheiding der geslachten, toch bij ieder individu de beide ge-

137

slachten potentieel aanwezig, en kunnen zij in sommige gevallen
optreden. (In vrouwelijke bloemgroepen, bij één- en tweehuizige
planten, kunnen soms mannelijke bloemen tot ontwikkeling
komen, en omgekeerd.)

De door BeEHRENS geopperde veronderstelling is zeker ver-
nuftig uitgedacht; maar hij zelf schrijft daarover: „Doch fehlt
zu dieser Annahme jegliche Grundlage.”

42. Werkzaamheid van chloropikrine op hoogere planten. In
de „Comptes rendus hebd. de l'Académie des Sciences’’ van 1920
T. 170, komt op blz. 858—860 een kleine verhandeling voor van
GABRIEL BERTRAND, getiteld: „Action de la chloropicrine sur
les plantes supérieures”’, en op blz. 952—954 van denzelfden
auteur een opstel, getiteld: „Des conditions, qui peuvent
modifier l'activité de la chloropicrine vis-a-vis des plantes
superieures’”’.

Omtrent de werkzaamheid van chloropikrine werd door G.
BERTRAND geëxperimenteerd o.a. met de volgende gewassen:
pereboom, klaver, kool, sering, Japansche Evonymus, wijnstok,
iep, populier, haver. De resultaten zijner proefnemingen waren
de volgende: Bij zeer krachtige inwerking (tot 200 gram op
1 M?2.) sterven de bladeren plotseling af, worden stijf, behouden
hun vorm en verdrogen, aan den stengel zitten blijvende.
Bij het gebruik van geringere hoeveelheden (10—30 gram op
1 M?2.) ziet men sterke plasmolyse optreden, waarbij de bladeren
waterdruppeltjes afzonderen; het groen der bladeren gaat over
in roodachtig, later in rood, daarna in geelachtig of zwartachtig.
Bij nog zwakkere inwerking (slechts enkele grammen op 1 M?2.)
treedt eene zwakkere plasmolyse op; de bladeren. krijgenbruin-
achtige vlekken, verwelken en vallen af. De verschijnselen komen
veel overeen met de inwerking van koude. Bij de plasmolyse
raken reukstoffen vrij, die ruiken o.a. naar bittere amandelen
of naar cumarine. Jonge bladeren zijn minder gevoelig dan
oudere. Men kan derhalve planten ermee behandelen zóó dat
de parasieten gedood worden, terwijl wèl de bladeren doodgaan
maar de knoppen in leven blijven, zoodat men het chloropikrine
als middel ter bestrijding van plantenparasieten kan gebruiken.

Het middel werkt bij helder licht zoowel als in de duisternis;
het komt er niet op aan, of de lucht vochtig is of niet, evenmin
of de bladeren al dan niet vochtig zijn. (In dit opzicht verschilt
het van blauwzuurgas.)

43. Uspulun als bijtmiddel van zaden. Fark heeft in den
„Erfurter Führer im Obst- und Gartenbau”, 1920, blz. 403—

138

404, proeven meegedeeld, waaruit blijkt, dat erwten en kom-
kommerzaden, die 2 uren lang in eene 1 procentige Uspulun-
oplossing hadden gelegen, veel beter en sneller ontkiemden en
meer weelderige en gezonde planten opleverden dan onbe-
handelde zaden. Ook was de oogst van de planten, gegroeid uit
de met Uspulun behandelde zaden, grooter.

44, Veldproeven omtrent het narcissenaaltje. In „Journal of
the Royal Horticultural Society London”, 1919, XLIV, blz.
68—72 deelt RamsBorroM de resultaten van verschillende proef-
nemingen omtrent met narcissenaaltjes besmette gronden mee.
Zonder over deze proefnemingen uit te weiden, kan worden
vermeld, dat de resultaten alle negatief waren. Verder ging R.
na of het narcissenaaltje ook in andere gewassen overgaat.
Dit schijnt in ’t algemeen het geval niet te zijn; alleen in de
gewone ui of ajuin bleek de bedoelde nematode in grooten
getale over te gaan.

45. Bordeauxsche pap als een insektendoodend middel. Bor-
deauxsche pap is, zooals algemeen bekend is, een uitstekend
middel ter bestrijding van vele ziekten van gewassen, die door
zwammen worden veroorzaakt; als insektendoodend middel heeft
het in ’t algemeen geene beteekenis. Eene uitzondering echter
schijnt te moeten worden gemaakt ten opzichte van Mm poasca
mali, eene soort van bladvloo, in Amerika onder den naam „leaf
hopper” bekend. Eerst verscheen onder den titel „Does Bor-
deaux Mixture repel the Potato Leaf-Hopper ?” van de hand van
C. L. Finke een artikel in „Journal of Economic Entomology”’,
1919, Vol. XII (blz. 256—257), waarin in ’t kort wordt mee-
gedeeld, dat Bordeauxsche pap met zinkarsenaat bij de bestrij-
ding van de door Empoasca mali veroorzaakte schade betere
resultaten oplevert dan nicotine. In Juli 1921 verscheen Bulletin
334 van „Agricultural Experiment Station University of Wis-
consin’”’- van de hand van J. E. Duprey en H. PF. Wirson,
getiteld „Combat Potato Leafhopper with Bordeaux”. Deze
brochure is 31 bladzijden groot en bevat 17 afbeeldingen. Zij
geeft in de eerste plaats eene beschrijving van den „Potato
Leafhopper”’, die behalve de aardappelplant, o.a. ook den appel-
boom, suikerbieten, hennep, soya, tuinboonen en dahlia's
aantast. De toestanden van ei, larve en volwassen insekt worden
beschreven; verder ook de leefwijze. De larven zoowel als de
volwassen insekten steken hun snuit in de grootere nerven der
bladeren en zuigen aldus de sappen van deze op. Zij tasten
echter alleen de bovenste helft der bladeren aan. Daar zij sappen

139

zuigen uit de grootere nerven, wordt de toevoer van vocht
naar al die deelen van het blad belemmerd, welke hunnen toevoer
door middel van de aangetaste nerven moeten ontvangen.
De bovenhelft van het blad kan dientengevolge geel worden en
gaan krullen, althans wanneer er zich vele insekten op het blad be-
vinden. Hoewel reeds daardoor sommige bladeren kunnen dood-
gaan, wordt de schade eerst zeer belangrijk, wanneer als gevolg
van de aanwezigheid van den „potato leafhopper’’ eene bepaalde
ziekte, de „hopperburn”’ optreedt. Dan wordt het aanvankelijk
door het zuigen van het insekt eenigszins geel geworden en
gekrulde blad bruin, het krult zich naar boven en schrompelt
dan inéén. De ziekte verbreidt zich van den top of den rand
van het bovendeel van ’t blad naar de middennerf toe, maar de
verbreiding naar de basis toe geschiedt slechts langzaam, zoodat »
het onderste gedeelte van sommige bladeren groen blijft tot
de geheele plant ongeveer dood is. Bij voortdurend heet, droog
weer breidt zich de „hopperburn”’ veel sneller uit dan bij koud
vochtig weer.

De „hopperburn” treedt niet alleen op waar de insekten sappen
uit de bladeren opnemen, maar ook daar, waar de wijfjes hare
eieren leggen in de middelnerf of in den bladsteel.

Verschillende proeven, genomen bij aardappelplanten, boo-
nen, zaailingappels en dahlia’s, toonden ontwijfelbaar aan dat
de aanwezigheid van „leaf hoppers” noodig is voor het optreden
van „hopperburn”’; zelfs zou door een paar van deze insekten
de dood van eene jonge plant kunnen veroorzaakt worden.

Uit deze mededeelingen schijnt te blijken — hoewel de schrij-
vers slechts terloops de aandacht hierop vestigen — dat de
naaste oorzaak van de plantenziekte, welke „hopperburn’”’
wordt genoemd, niet is de bladvloo, die onder den naam „potato
leaf hopper” bekend is; maar dat de wonden, welke dit insekt,
hetzij met den snuit of met de legboor, veroorzaakt, de bladeren
geschikt maakt voor de infectie door de eene of andere soort
van zwam, die dan de naaste oorzaak zou zijn van de „hopper-
burn”. Immers niet altijd volgt de aantasting door „hopper-
burn” op die door het insekt, dat met zijn snuit wel sappen aan
de bladeren onttrekt, en daardoor schade kan teweeg brengen,
maar op verre na niet zoo veel als wanneer de „hopperburn’’
er op volgt.

Mocht het later blijken dat mijne opvatting juist is, dan zou
de Bordeauxsche pap waarschijnlijk niet in de eerste plaats als
insecticide werken maar in hoofdzaak als fungicide. Wel sehijnen
de bladvlooken in ’t algemeen de met Bordeauxsche pap be-
spoten aardappelplanten te vermijden, maar dat zij worden

140 Eke

gedood door dit middel, blijkt uit de dn Saas van de ge:
nomen proeven niet.

46. Vatbaarheid van onderscheiden appels en peren voor
schurft (#usicladium). H. LauBerr deelt hieromtrent zijne
ervaringen mee in „Erfurter Führer im Obst- und Gartenbau”,
1920, blz. 149. Onder ongunstige plaatselijke omstandigheden
bleven in het jaar 1920, waarin Fusicladiwm daar zeer veel op-
trad, in eene Westelijke voorstad van Berlijn de volgende appel-
soorten geheel of bijkans geheel schurftvrij: Gele Bellefleur,
Bismarckappel, Claudius Herfstappel, Roode IJzerappel, Gra-
ham’s Kgl. Jubilaeumsapfel, Ulzener Calville, Courtpendu,
Peasgood non such, Baumann’s Ananas, Grauwe Fransche

« Reinette, en de volgende peren: Alexander Lukas Butterbirne,
Roode Bergamotte, Poire de Tongres, Clapp's Favorite, Frau
Louise Göthe, Louise Bonne d’'Avranches, Gute Graue, Geisen-
heimer Köstliche, Beurree d’Hardenpont, Marie Louise, Olivier
de Serres, Bon Chretien William, — Zeer sterk waren aangetast _
van de appelen: Roode Herfstcalville, van de peren: forellen-
peer, Grumkower Butterbirne, Liegels Winterbutterbirne, Weisse
Herbstbutterbirne. — Ik wil hier echter dadelijk bijvoegen,
dat in andere streken soms geheel andere ervaringen werden
opgedaan. Om een enkel voorbeeld te noemen: de peer Louise
Bonne d' Avranches, die volgens LAUBERTS ervaring zoo goed als.
vrij bleef van schurft, leed volgens SrROHBUSCH te Glindow aldaar
in 1920 bijzonder sterk aan deze ziekte (zie „Praktischer Rat-
geber im Obst- und Gartenbau”, 1920, blz. 376), desgelijks
in 1920 te Kothen, volgens opgave van STRUBE in „Praktischer
Ratgeber im Obst- und Gartenbau”, 1920, blz. 382. — Volgens
de ervaring, die ik gedurende vele jaren te Wageningen heb op-
gedaan, is de peer Louise Bonne d’Avranches over ’t geheel
nog al sterk vatbaar voor schurft, maar bestaat er in dit opzicht
tusschen den eenen boom van deze soort en den anderen een
zeer groot verschil. Ik ken exemplaren van de Louise Bonne,
die geregeld, ook in jaren waarin de schurft zeer algemeen op-
treedt, geheel vrij blijven van deze ziekte, terwijl andere boomen
van deze soort in ’t zelfde jaar en op gelijksoortige standplaats
ernstig er onder lijden. Dergelijke individueele verschillen wat
betreft de vatbaarheid voor schurftziekte van onderscheiden
appel- en pereboomen van dezelfde soort nam ik ook bij andere
soorten waar.

J. RirzeMmaA Bos.

EU EEE DE
KUNSTMESTSTOFFEN

IMPORT EN EXPORT VAN ALLE SOORTEN
VRAAGT PRIJS EN LEVERINGSVOORWAARDEN

NV. G. J. KROL & Co's KUNSTMESTHANDEL

ZWOLLE

Noord N ederlandsche

KUNSTMESTHANDEL

GRONINGEN.

Importeurs van alle soorten KUNSTMESTSTOFFEN

Levering onder A. H. V.

Voor het besproeien der Aardappelen
tegen de Aardappelziekte
en van Planten en Vruchtboomen
tegen andere ziekten.
Wordt geleverd in balen en vaatjes
zoowel als in pakjes vanaf !/, K.G.
Wederverkoopers gevraagd.

-… FABRIKANTEN:
POARPIOEIDENR TELE
et Sf PIETER SCHOEN & ZOON
SANTEN SIEA TEN. ZAANDAM.

Telegram-Adres: SIGMA, Telef. 129 en 528

FIJN GEMALEN KAINIET

de beste

testen | Onkruidverdelger

de eenvoudigste

Vraagt inlichtingen en brochures bij het Landbouw-
kundig bureau van het Kalisyndikaat te UTRECHT

VOODOO VDOODDVDOODDODVDODVOODVDDDODDEr

JOOEDEOOPDEAOPVODVAEADOO®

j opgezonden.

AMSTERDAMSCHE SUPERFOSFAATFABRIEK
EN VEREENIGDE CHEMISCHE FABRIEKEN
UTRECHT

HOOFDKANTOOR: MALIEBAAN 81, UTRECHT
TELEFOON: 3461 en 3508 = TELEGRAM-ADRESSEN
„AMSTELSUPER” en ‚,RODUMA”,

Alle enkelvoudige en samengestelde

KUNSTMESTSTOFFEN,

Fabrieken te:

Amsterdam, Pernis, Zwijndrecht, Kralingsche Veer en Groningen.

Het Propaganda-Bureau der Nederl. Kunstmestfabrieken

Stelt zich gaarne beschikbaar: “ | Verspreidt de volgende Vlugschriften:
letothet verleenen van adviesomtrent 1. Waar gaat het bij de bemesting

het doelmatig bemesten van bouw-, | om en wat is superfosfaat ?
wei- en tuinland, met inbegrip dus 2. De bemesting der aardappels op
van de bemesting in bakken, kas- klei- en zavelgronden.
sen en warenhuizen. Op aanvrage 3. De bemesting der vlinderbloer
worden door den Directeur, zoo || mige gewassen op klei- en zavel=
mogelijk, persoonlijke bezoekenaf- | onden.
gelegd. 4. De bemesting der voerbieten
Zetot het verleenen van steun, zoo || en koölrapen op zandgronden.
mogelijk, voor het aanleggen van || 5. De bemesting der vlinderbloe-
proef velden; I mige gewassen op zandgronden.
getot het houden van lezingen door || 6. De bemesting der graangewassen.
den Directeur, mits tijdig aange- | 1. De bemesting van het grasland
vraagd; 8. De bemesting van den tuin van
4e tot het verleenen van advies om- | den particulier en den beroeps:
trent grondbewerking en grond- | tuinder.
verbetering, het bestrijden van. | 9. Vijf jaar achtereen super tegen-
plantenziekten en schad, insecten, | over slakken op zandgrond. Za

10. Super als roggebènresting op zand,
grond, J914—1919.

Il. De teelt en de bemesting der

suikerbieten, 2

De Directeur is voor belangstellenden te
spreken elken Maandag en Dinsdag van
Ir-tot 1 uut, ‚in het Hotel Coomans te |
Rotterdam. 12

Het Bureau is gevestigd Wijnhaven 1105
Rotterdam, waar de Directeur mede te
spreken,zal zijn. „Stukken, dit Bureau ,be- | 13
treffende, „moeten aan dit adres worden

1919.

op, zandgrond, 1915—1919,

‚ De teelt en de bemesting van :
| aardappelen op zandgrond, 1914—

need

…

‚ De teelt en de bemesting van haver Ò

Op aanvrage worden gratis deze vlugschriften toegezonden door den Directeur van het @

Propaganda-Bureau der Ned. Kunstmestfabriek

en, Wijnhaven 1105, Rotterdam. — ®_

KC
4
4:
Á

ota Libra

via

pd dn must teu le kh, = sinen di nijn en angsten te een. IE ijn ren Dn rn
rl aje we.
Mas Oe or

Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Tijdschrift over plantenziekten"

See other formats